This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at|http : //books . qooqle . com/
T
C*-,v.-K ■:•' >■-••'' '■■;•;
6^
t+-s^ -
r.ferit,I^S.
? T irs ^ ''
r. .; i.
^^■PW BERNARrnP^|^»i^PFTL.DUuIOL.Lrr
S ,i t
.j,.-n'« / Ii"' •,., !.•■.» r --r, im-/Jt. • •■nc), f< ■'„■.•■.
W^^S^^^^^^^ 1
^ ^
fl^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^l^^^^^^^^^^lbj^^H
1
H
g
j^^Sv^^MMHa^jH
^
j^ j«t Tr KT Ch»u-ti ^H
ITINERARIUM
THOM^ CARVE, TIPPERARIENSIS,
SACELLANI MAJORIS
ANGLORUM, SCOTORUM ET HIBERNORUM SUB EXERCITU
C^AREiE MAJESTATIS MILITAKrTIUM, CUM
HISTORIA FACTI BUTLERI, GORDON,
LESLY ET ALIORUM.
NOVA EDITIO,
TRES PABTES IN UNO VOLUMINE COMPLECTENS, AD
FIDEM OPTIMOBUM EXEMPLARIUM ACCUBATA,
niAGINEQUE AUCTOBIS ADOENATA5 CUI
AOCEDUNT PAUCULA QU.fflDAM DE *
VITA mNEBANnS, NECNON
INDEX GENEBALIS.
LONDINI:
IMPENSIS BERNARDI QUARITCH, BIBLIOPOLS,
CASTLE STREET, LEICESTER SQUARE.
1869.^
Tke tnpmnoM cotuitti of 100 eopiet tm Tpoiper^ and two upon, veUtm.
PREFACE.
O enlarge the sphere of a work so excessivelj rare that
even biUiographers seem to haye never heard of a third
part till lately, is the object of the present pnblication —
a reprint of Thomas Carye's Itinerary ; and such an aim
may ezcuse a few trifling faults in the execution.
The task was begun by the late Mr. Pickering, about sixteen years
ago ; and, after being carried down to page 328, there stopped short, and
laj useless in a warehouse, till Mr. Quaritchy some months ago,
bonght the stock and resolved to complete it, with the addition of what
could be gleaned on the life of Carye, and a Oeneral Index. In this form
it now appears^ and is trusted will prove acceptable to the loyers of rare
books.
Its scarcltj is not the onlj value of Carye's Itinerarj ; it contains im-
portant details regarding Wallenstein, the Civil War in {Ingland, and
the general historjof Christendom at the period; and all writers npon
the Thirtj Years' War, who could procure a sight of it, have used it,
though seldom with acknowledgment. It is styled '^ a curious and
valoable work" by Coxe in his " House of Austria," and Harte's " Life
of Oustavus Adolphus;'* indeed, the former says that everything in
Harte's work, as far as regards Wallensteiny is based almost exclnsivelj
on Carve. It contains a description of Ireland, and an account of Lon-
don and its buildings, which are curious and interesting ; and here and
there is gamished with marvellous narrativesy which are the m<Mre amu-
sing that they aie told in a spirit of entire belief.
The character of Carve seems to have combined simplicity and super-
stition with a fierce enei^, love of travel, and the coarse attribntes of
a soldier. Indeed, notwithstanding his clerklj skill and the works he
iT PREFACE.
has leftt I think that he would have wielded the sword at least as well
as the pen. Of hls life scarcely anjthing is recorded but what appears
in his works ; his name is almost entirely unknown in biographical com-
positions» and when mentioned is accompanied by erroneous statements.
Thomas Garye, whose correct name is Carue or Carew, and whom
the Irish called CCorrain, was born in Tipperarjy at the yillage of
Mobernan, in the year 1589-90. For his ftmilj he is proud to claim a
kindred lineage with its &mous Anglo-Norman namesake ; and to refute
a contemptuous assertion, made by an opponent, that his grand nephew
Connel was ** a mechanic/' he states that Sir Row Carew» his brothery
was married to the great Clarendon*s sister, Lad j H jde ; and also boasts
of his ancestor Sir Thomas Carew, who in die fifteenth centurj had held
high authoritj in Munster. His sjmpathies in manj respects were
anti-Irishy and, though skilled in the Gkielic tongue, he professes his pre-
ference for English.
His earlj jears seem to have been passed amongst the Bntlers, to
whom, he sajSi he owed eyerjthing ; and it is not impossible his boj-
hood maj haye been spent in the Ormond familj. Harris' edition of
Ware states that he was educated at Oxford ; but I cannotfind a confir-
mation of this assertioui which is perhaps but a misapprehension of the
allttsion made to Carye in Wood's " Athense Oxonienses.'*' His writ-
ings do not indicate that his leaming was yerj extensiye ; and although
he writes Latin with fluencj and freedom, his language seems formed
upon mediseyal models of composition» rather than those of the Augus-
tanage.
He entered the Irish Roman Catholic priesthood, and appears to haye
been located in the diocese of Leighlin. But the monotonj of such a
life could not long content his restless spirit; and| under pretence
of " yisiting some noble friends in the Imperial Armj/' and what he
calls the " ardor juyandi inter milites proximi,'' he obtained a leaye
of absence from his superior, the Reyerend Matthew Roche. This
lioencey in the Itinerarj (p. 287), is dated 1634 ; but as he was in the
Austrian camp all that jear, and as he states that in 1630 he left Ireland
for the third time, I belieye that the date of 1634 b a tjpographical error
PREFACE. V
fbr 1624. Afismning it to be this jeatj and all circamstances seem to
iaTour the conjectnre, he left Irdand for Germany in 1624. (His first
jonmej from Ireland was perhaps to England or Scotland ; it does not
at all eventB seem connected with the Itinerary.) Having stopped, aa
chaplain, for fonr years with Walter Butler, a kinsman of the Marquis
of Ormond, then senring as Colonel of an Irish Regiment in the army
of Ferdinand II. of Aostriay he retumed to Ireland to Tisit his friends
and to excnse his staj.
In 1630heagain8etoat; and here the Itinerary begins, bnt mentions
no details of the joumej. He stopped with Walter Butler this time for
two yean, and returaed at the period of the battle of Liitzen ; bat, after
a short visit to his friends, started again in the middle of the year 1633.
He made his way to Waterfordi thence to Passage, where taking ship
for England he landed at Caermarthen, and proceeded to London,
throngh Bristol» Merfieldf Reading, and Winddor. The great metro-
polis strack him with admiration ; and he mentions Old St. Paurs,
London Bridge, the Tower, the Exchange, Westminster, and Whitehall,
in the most eulogistic terms. By a stratagem which all Roman Catho-
lics were compelled to make use of, he obtained at the Royal Exchange
the passport without which he could not leave England ; and exhibiting
this at Gravesend, he embarked for Hamburg, which he attained in
twent^-four days. From here, after some delay, and a stormy sea-pas-
sage, he reached Dantzic, and resided there for a short time with the
Dominicans. At the close of October he left Dantzic, and turned his
steps southwards, visiting Thom and Posen» and passing through
Breslau disguised as a trader» in consequence of its occupation by the
Saxons. In spite of danger, he made his way unharmed through Silesia
and Bohemia, and yisited a countryman in Prague. Early in Jauuary,
1634, he proceeded to Egra, and dined in the room where Wallenstein
perished two months later ; coutinuing his jouraey, he passed through
Cronach, Fulda, and AschafFenburg ; and then, turning southwards,
Tisited Wertha and Heilbronny on his way to Stuttgard. Arriving here,
he learaed the death of his friend and patrou Walter Butler, which had
just then taken place; this was about September, 1634.
vi PREFACK
He now resolved to transfer his services, as chaplain, to Walter De-
vereux, formerlj the chief officer, and now the saccessor of Batler; and
who was the honoored murderer of Wallenstein. On Devereax's reco-
rery from a woand received at the bloodj battle of Nordlingen, Carve
accompanied him to the siege of Aagsbarg, and, on its sarrender, into
Lorraine, whose Duke was struggling with the French. Charles III.
of Lorraine found in Carve a warm admirer and an energetic vindicator,
whose continual epithets for him are, ** this hero/* '^ the magnanimous
Duke/' and ^^ that lightning of battle." Carve reached the Duke's army
a little after Easter, 1635, and continued with it in its various border-
expeditions during the remainder of that year and the entire of the
next.
Devereax's regiment was ordered back into Oermanj in February,
1637, and Carve accompanied it in its incessant movements through
Hesse and Saxonj, till in Maj he joined the main forces under
Oallasy then about to foUow Banner, who had retreated into Pomerania.
Thej at last retired into winter-quarters, and Carve shared with his
countrjmen the extreme of suffering and privadon during the winter of
1637-38. Thej again, in Maj^ joined the armj, and Carve passed the
year 1638 in Westphalia. He at this period obtained from Devereux
that letter of protection which he quotes at page 288 of the Itinerarj, of
which work he had nearly finished the first part, and I suppose, ibr the
purpose of travelling to Mentz to procare its publication. However^ I
do not think he made use of the letter till some months later.
In September, 1638, he first heard of the commotions arising at home,
and he ejaculates a prayer that his countrymen would submit to the rule
of '^ the most just king in Earope." In the opening of 1639, he and
Devereux, with some friends, inspected a Jewish synagogue at Fridberg
in Hesse ; and the Itinerary (chap. 34) gives a curious description of
the visit, and the unconsciously insolent deportment of Carve.
With this narration he ended the manuscript of Part I. of the Itinerary,
in April, 1639, and had it priuted at Mentz, with a dedication to the
Marquis of Ormond. At this work he had been constantly engaged
amid the excitements of camp-Iife. ^^ Not in the quiet chamber of study
PBEFACE. vii
has it becn composedy but beneath the tents of war, where my bnsy pen
fbnnd no peace from the ominous clangor of the hoarse trumpet, and the
loud roU of the battle-dmm ; where my ear was stunned bj the dreadful
thnnder of the cannon, and the fatal leaden hail hissed round the paper
on which I was writing.*' These words are in his dedication to Ormond.
Carve does not seem to haye been with Devereux when the latter died at
Pragne in October or November, 1639; I should, therefore, snppose
that he was then in Mentz, snperintending his pnblication.
The appearance of the book created him enemies amongst the Irish in
Germany, who did not wish that Carve, on the strength of a single alln*
sion in St Bemard's '^ Life of St. Malachj/' should calumniate his
country. There were letters^ therefore, written to and of him, in
which he was admonished to recant what he had said of Ireland ; and
lampoons against him were privately distributed amongst the Irish sol-
diery. This conduct but served to render Canre more obstinate of his
opiniony in which indeed he did not seek any other testimony to confirm
him ; for, the words of an ecclesiastic being gospel trath in his belief,
he cared for no evidence beyond the assertion of St. Beraard.
In Aprily 1640, appeared what is called the second cdition of the Itine-
rary, that is, a Oerman translation of the book as far as then published,
with a continuation down to the close of 1639, by WoIfFgang Sigismund
Ton Yorbnrg, Deacon of AschafFenburg. This was published by Bal-
thazar Kuntz, at Mentz, in consequence of the great demand for the
work, which had received the highest success. In the following Sep-
tember, Knntz brought out also the third edition, by Carve himself, only
diflPering from the first in the addition of a 35tb chapter at the end, and
the inserdon of the second and third epitaphs on Wallensteiu (p. 49).
On the publication of this, he was appointed Chaplain Oeneral of all
the English, Scotch, and Irish forces, and in that capacity continued to
serve with the army, notwithstanding the death of Devereux. In May,
1641 , he produced the second part of the Itinerary ; and from some vague
words in his dedication to the Marchioness of Ormond, I am disposed
to believe there was a fonrth edition of the first part published simulta-
neously with the second part In the second part he performed the
viii PREFACE,
promise made in the dedication of the first, by addlng, as a sort of
appendix, the '^ Prosapia Buderiana." With this he also added, at the
end of the aecond part, his ^^ Yindicifle,'' which contain the letters above
alladed to, and his own justifications. This is a most tmcnlent and
ribald composition^ onlj snrpassed for coarseness of abose by the '^ Re-
sponsio/' which he brought out more than thirty years later.
In tfae same jear, 1641, he published the ** Rerum Gkrmanicarumy
I6I7-4I9 Epitome," a brief compendium, apparentlj for the purpose of
a complete narratire of the war, as the Itinerary only commences with
1630. The foUowing year appeared at Mentz a Oerman translation of
the second part of tfae Itinerary, which I hare not seen, and whose
ezistence has been till lately nnknown.
After the death of Devereox, the Itinerary mentions nothing more of
Carre^s own movements, or whether he still aocompanied the army. It
is likely that about 1643 he went to reside at Yienna, in his character
of Notary Apostolic and Yicar Choral of St. Stephen'8 Cathedral.
In March, 1646, at Yienna, he wrote his dedication of the tfaird part
of the Itinerary to the Marqnis of Ormond, in which he mentions of
this part that it was ^* prsdcipiti et intempestiro partii in lucem effusum."
The Preface to the Reader states that this third part contains the war
up to 1645, which is not true; as it concludes in an abrupt and un-
satisfactory manner with the year 1643. From this, and the fact of the
third part bring printed ^' sumptibus auctoribus" at Spires, 1646, with-
oat any licenoe of the censory and not published either at Mentz, where
the previoBS parts had appeared, or at Vienna where it is dedicated, I
would conclude that his enemies had iised some powerful infiuence to
suppress it, and prevent its obtaining the oensor's approbation. I sup-
pose that the licence had been refused, and the latter part of the MS.
destroyed; and Carve, to avoid its entire destmction, had it hastily
printed, as far as possible from the power of his enemies, in its present
state ; that is, without correcting the statement in the Preface regarding
its extension to 1645, and only adding the Dedication, the very language
of which betrays a dejection and humble spirit not met with in the two
prior Dedications*
The '* Lyra seu Anacephalseosis Hibemis'' was nezt published by
PREFACE. ix
him at Vienna, in 1651. There 18 no date on the title, and Anthony k
Wood, misled by the age and year stated on the portrait executed of
Carve in 1660, and which was inserted into some copies of the first
edition of the Lyra, places this edition in the year 1660, in which error
he is followed by Harris. Zedler'8 Uiiiversal Lexicon quotes tlie dates
of the Lyra'8 publication as first at Niirnberg, 1664, and aflerwards at
Frankfort, 1670. There may have been a third edition of the latter date,
bnt the former is plainly wrong.
After this time the pen of Carve reraained idle for a long space, ex-
cept perhaps he, during this period, wrote some theological disquisitions,
which, from afew words in the ** Responsio veridica,'' it would seem he
employed himself upon, sometime before the reproduction of the Lyra.
This was a new and improved edition, containing maps and plates and
the portrait of Carve, with a continuation of the Annals up to 1666,
which appeared at Suhsbach at that date; and three years afterwards
was followed by a piece entitled ** Oalateus seu de Morum eleganti^,"
published at Nordhausen.
The new appearance of the Lyra again aroused the dormant rancour
of his foes, amongst whom a younger writer had just eurolled himself.
This was Anthony MacBruodin, a monk of the Irish convent at Prague,
who had first begun to write in 1663, and had brought out some theo-
logical works combating the doctrines of Carve. He was at this time
preparing a voluminous work called the ^' Propugnaculum Catholicee
Veritatis," and in its fiflh book he devoted his acrid pen to the dissec-
tion of Carve's history, in a chapter headed ** De Carve seu Carrani
erroribus et impostnris." This provoked from Carve the '* Enchiridion
Apologeticum," a duodecimo that appeared at Nuremberg in 1670. In
answer to this, a tract called the ^^ Anatomicum Examen Enchiridii"
was pnblished at Prague in 1671 ; but, whether this was written by
Friar Cornelius 0'Mollony, a relation of MacBruodin, or by MacBruo-
din himself under that name, as Carve believed, I know not. In reply
to it, Carve, then eighty-two years of age, sent forth his " Responsio
veridica ad illotum libellum,*' at Sulzbach, in 1672. This book is a
matchless torrent of unqualified scurrility. With an unparallelled energy
b
X PREFACE.
in one so old, Carve poured forth lavishly on MacBrnodin and all hig .
enemieg everj term of abuse and degradation that the Latin language^
could yield. Tbe exertion of such an efibrt seems to have killed him,'
for no more was written bj his opponents, and the date of his death is
unknown. AIl writers who have mentioned him state that he died in
1664, in the seventy-fourth year of his age ; and the ^^ Nouvelle Bi<^a-
phie Universelle/* with an amusing blunder, repeats the statement,
although it adds in a note, '^ Carve^ however, in a book published in
1672, stated that he was then eighty-two jears of age."
These controversial tracts of Carve are the rarest of his works, as they
were sought for and destrojed by the powerful foes he had raised up.
The Lyra, in its historj of the Irish war, and the Enchiridion, in its
support of the Lyra, contained remarks reflecting on Rinucciniy who
had been the Pope's Nuncio in Ireland during the war. For this rea«
son the influence of the Papal Court was exerted at the kindred Court
of Austria, and Carve'8 writings were banned.
Carve's enemy, MacBruodin, I believe to have been the same person
as ^^ Antonius Prodinus,'* whose historj of the Irish troubles in
Charles the First^s reign appeared at Rome in 1721, edited bj the
exiled son of Phelim O^Neill.
I must bere, ere <I close the liminary pages, express my deep obliga-
tions to those whose kindnese proSered assistance and informatiou.
First, to Mr. Henry Bradshaw of King'8 College, Cambridge, whose
list of and remarks upon Carve's works were of rauch service, and who
freely lent his copy of the Itinerary for the porpose of completing the
reprint. Next, to Mr. Joly of Rathmines, Dublin, who with equal
generosity ofiered and lent his copy for the same purpose ; to the Rev.
Dr. Todd and Dr. Siegfried of Trinity College, Dublin, who very
kindly took some pains to aid me from tbe library of Dubliu University ;
and to the Rigbt Honourable Sir David Dundas, Q.C., wbo graciously
facilitated my endeavours. To all tbese gentlemen the most siacere
thanks are due from
MICHAEL KERNEY.
London, February 8, 1859.
BIBLIOGRAPHY OF CAIIVE'S WORKS,
Frvm the wymbliahed BiMiograpkical Indtx of Mr, QuASlTOH.
^TINERARIUM ThomcB Carve, cum historia facti But-
leri, Oordon, Lesly, etc. 12mo. — MoguntuBy impensis
auctariSf 1639.
RejBBbiichlein, iibersetzt durch P. R. continuirt und
fortgesetzt studio Wolfigaugi Sigismundi k Yorburg,
l2mo.—MdyntZf 1640.
The only copj of this, which I find in booksellers' catalogues, is that priced by
Thorpe in 1842, moroeeo extroy £3 3s. and again £4 4«.
Itinerarinmy editio tertio, anctior et correctior, 12mo. — MoguntuB^ 1640.
, pars I. editio quarta, (?) 1641.
Itinerarii pars II. cui accedunt Yindiciee, item paucula qusedam de
Butlerian& Prosapi&, 12mo. — MoguntuB^ 1641.
Rejssbiichlein Thomse Carve, ander Tfaeil, 12mo. — Mdyntz^ 1642.
The first copj of this eyer known was priced in the Catalogue of Weigel at
Leipzig, 1858, 20 Thalers.
Itinerarium, Pars III. 12mo. — Spirct^ 1646.
Sets of the Itinerarium have been sold as follows : —
A complete set, three parts, 1639-41-46, was priced by Thorpe in 1836, moroceoj
from £12 12«. toX-16 16t. ; bv Weijrol, in Leipzig, 1856, 1639-41-46, at 55 Thalers ;
a complete copy, 1639-46, sold at Sotheby's m 1854, moroccoy for £B 8«. ; and in
1857, another copj, £7 5«. ; Thorpe priced a set, 1640-41-46, 3 vols. morocco,
£12 12«. ', Hibbert's copy, complete, 1640-46, morocco, sold ioT£22 10«. ; Bindley's
copy , parto I. and 11. oniy, 1640-41, fetched i&13 2«. ed. ; Uibberfs, 2 parts, ^3 18«. :
and Colonel Stanley^s oopy of the first volume sold for iS20 10«. It is the third
volame which gives to a set its high oommercial value ; parts I. and XI. being occa-
sionally met with for about £2.
Rernm Oermanicarum ab 1617 ad 1641 gestarum Epitome, 12mo. 1641.
The only copy I know of is that priced by Thorpe, moroceo, £5 5«. now in the
Britiah Museum, Grenville'8 collection.
xii BIBLIOGRAPHY OF CARVE^S WORKS.
Ljra, seu Anacephalseosis Hiberaica, et Annales Hiberaise ad 1650» 4to.
— VienncBf (1651).
There is a copy in the GrenTille oollection in the Biitish Musenm. I cannot
find it in any bookseller^s catalogue.
Lyra, sive Anacephalseosis etc. cum relatione ad 1666, 4to. — Sulzhaci^
1666.
TJsually sold ftom four to five guineas.
Galatcas, seu de Morum eleganti&. — NardhustB^ 1669.
I cannot find a mention of any copj. It is not in the British Museum, nor in
any other collection I know of.
Enchiridion Apologeticnmy 12mo. — NoribergtB, 1670.
Not known. A MS. note on the single known copy of 0'Mollony's " Anatomi-
cum Examen," (now in Trinity College, Dublin,) says that the only passages re-
maining of the Enchiridion are those quoted by O^Mollony in die '' Ezamen."
Responsio Yeridica ad illotum libellum cui nomen Anatomicum, etc.
Umo.—Solisbaci, 1672.
Friced in 1836, hj Thorpe, morocco, J£l5 15«.; which copy is now in the Gren-
yille coUection, British Museum. This copy, as appears oy a MS. on the only
other known copy, now in Trinity College, Dublin, sold in 1832, at Erans', for
£39.
EPI8T0LA DEDICATORIA.
Bmtrmdo, Perillustrilnu ac Oenerom Domima,
PHILIPPO LUDOVICO,
MetaropoHt. Mogunt. et Trevirens. EccL Domicellari,
S. Albani extra muros Moguntinos Capitulari,
ad gradus B. Mabl£ Virginis respectiTd
FrsB^sito et Canonico.
Necnm
JOANNI FEEDINANDO,
Baronibus in Beiffenberg, Fratribus GermaniB^
Dominis meis sommi colendis.
I N qoanta olim dignitate honoreqae, Rer. Perill. ac Oen.
Dom. historise, earandemque Scriptores, apud cujusvis
sortis hominesy fuerint, uon solum id SS. Scriptnras,
sed etYeterum^thuicorum ad posterosdevolutascriptay
luculent^ satis testantur. Multorum ut taceam ; Alex-
andri Magni, Macedonum Regis» meminisse sufficiat, is enim tanto his-
toriarum legendarum affectu tenebatury ut auctor fuerit, multisque solli-
citationibns Aristotelem, quem Prseceptorem summ^ colebat, ad ferarum
brutarnmqne animantium naturas proprietatesque ezactd conscribendas,
instigarity iis qnandocunque liberet se oblectans. Quin etiam divini
ingenii yatem Homerum» in tantis deliciis habuisse perhibetur, ut quo-
cunque etiam locomm degeret, semper secum haberet, eumque perle-
xiv EPI8T0LA DEDICATORIA.
gendoy rem omnem mllitarem inde addisceret ac dbponeret. Nec male
equidem, gravis enim omnino ac pemicioea humano generi res est igno-
rantia, non solum publicis moribus obnoxia, et k veri cognitione mentes
seducensy verum etiam privatas singulorum rationes ita perturbans, ut
rerum domi forisque gestarum magnitudinem, bellorum ingentium peri-
cula, varietatesque fortunae, minim^ vel videamus, vel caveamus.
Unde Plato philosophus in Timfleo Oraecos ob historiae atque antiqui-
tatis negligentiam vehementer accusat, quippe qui fabulis delibuti atque
seducti) majorum suorum originem, resve gestas ignorarent, eos semper
pueros esse dicens, nec quenquam d Grsecis posse senem ver^ vocari,
quia puerilis semper is esset animus, et nulla ex antiquitatis commcmo-
ratione prisca opinio, nulla cana scientia. Quod idem profecto Romanae
eloquentiae princeps TuUius sentiens, histoi^iam lucem veritatis, ac vitae
magistram appellat, in qua renim eventns, velnti in speculo contemplari
licet, mores et quos imitemur, et quos vitemus sine difficultate cognbs-
cere; nempe futurarum praesentiumque ex prseteritis rectam observa-
tionem atque deductionem ut plurimum necessariam esse sciebat, neque
dignius nobili ac principi viro reperiri studium qnam historise, atque ad
reipubl. gubemacula natum, majore cum laude et fruge, non posse otium
suum terere, quam in lectione auctornmy qni res public^ privatimque
bene maleve gestas, cum fide litteris mandarint. Quamobrem sane non
illi solum maximam merentur laudem, qui omnem operam industriam-
que ad eas conscribendas impendunt, veram et ii qui iis summopere de-
lectantur, ac veluti scopum summse glorise virtutisque semper prae oculis
defixas habent, quaeque in tener& ac pubescente setate inde capescunt,
esL maturiore fectft, in publici privatique boni commodum deducunt.
Id ergo cum me non lateat, quantopere lectione historiarum Rev. Pe-
rill. ac Gen. Dom. oblectemini, quamqne avide ea, quse turbulento ac
lestttOBO hoc totius Imperii Romani bello, rerumque omnium luctuosa
conturbatione« hinc inde cotig^re, expetatis, decennale ver6 hoc Com-
pendinm ad manus meas delatum sit, cogitavi Rev. Perill. et Gen. Dom.
illud humillime ofierre et dedicare : libellum non tantum nobilissimo
nominis vestri titulo insignitnm, sed animisetiam historiarum amantis-
simis concordem. Hunc semper vobis comitem esse volo, ut, ciim multa
\
EPI8T0LA DEDICATORIA. xv
state profecti) in euDdem incideritis, reminiscamini, qneB calamitosa et
sanguinolenta, tenerrima vestra setas asseouta sit tempora. Quem si
eereno vultu exceperitis, Yobisque gratum esse intellexero, omnia summa
me consecutum putabo, efficleminique ne qna difficultate deinceps nostra
fatiscat industria, si laboribus aura vestrse benevolentis aspirare cceperit,
id quod snbmiss^ expeto et oro. Deum Optim. Max. interiro precor,
ut inter fanjus vitse ambages, atqne atrocissima desolatae patrise pericula,
felices ac incolumes diu conservet : Moguntise, anno reparatse salutis
aeterDse, 1640, 14 calen. Septembris,
Rev. Perill, ac Genero, Dam, Vest.
Humillimus atque paratissimuSy
JOHANNES BALTASAR KUNTZ,
Civis et Bibliopola.
lUustrissimo Domno, Damino
JACOBO BUTLERO,
COMITI OEMONl^ ET OSSOBLSl, VICE-COMITI DE
TURLO, BARONI DE ABCLOE, ETC.
THOMAS CARVE
JTelicem in rehus ommbus progressum et prosperitatem,
ex toHs ammi prcecordus precaiur,
|OMMENTARIOLUM de rebus in Germania, per
proximum retr6 decenninm gestis, quem inter fastidiosas
viarum molestias, infestumque literis, ac lucubrationi
seriffi inimicum armorumstrepitum,8ubcisivishoriscom-
pilavi, tuis manibus, Comes Illttstrissime, qukm possum
demisse ingero, atque ad tholum humanitatis tuae, servorum tuorum
postremus, lubens volens appeudo, orbi testem universo et propensissimae
mes in te tuosque voluntatiB, nullis aliis ante hac testatse moDumentis»
et tuae sbgularis in me nonquam satis deprsedicandffi beneTolentiffi mne-
mosynon.
Non indignaberis antem (quod tua mihi prudentia pollicetur) quod inter
tam multos Illustrissimae Dominationi tuse pacificos annos blandissimis
formulis exoptantes, ego unusquasi extremse inurbanitatisfaomuluSy im-
memor communis ritus, et consuetse humanitatis desertor, in alt]ssim&
quiete pacis, k Marte donarium apparem. Apage, fort^ dices, pessimi
ominis, et contra laeta auspicia inquietum commentarium, sed nec Itine-
nrinm Perillustri Nomini nostro obtmdi sinam, qni cnm subdito mihi
c
xviii DEDICATIO.
populo quietos exigere annos in sumin& tranqnillitate maTelimy quam
multis itinerum molestiis defatigari.
Sed ut dicam quod res est, non abeo k caeterorum pacificam faustitatem
yoYentium consuetudine, multo ab hinc tempore prolat&, veriim quod
vulgus Comitis sui promerendi grati&y ego idem majori afiectu, licet
tectiori sermone, plen& manu reprsesento. Offero quidem de bello et
cumbello commentariolum, sed in eonon domesticum,sed bellum exterum
concludo, concludo, inquam, bellum sed bellissimum, quippe quod dum
alibi immaniter sseviit, domi induxit tranqnillissimam pacis serenitatem.
£t san^ nisi ejusmodi ad te mitterem bellnm, pacem tibi gratulari neuti-
quam possem. Totus itaque libellus iste quantus, quantus tibi Comitum
humanissimo dicatus, merissima est pacis congratulatio.
Qnod ver6 ad te potius qu&m ad quemvis alium suo impetu noster
feratur calamus, non id quidem temer^ evenit. Complexus est enim
ipse heroica tuorum facta, quae ad tuam qnoque totiusque perillustris
stemmatis laudem spectant, portant nobilissimos majores et consangui-
neos tuos Butleros, qui nt in patri^ semper fuerunt summi nominis, ita
apud exteros, ob egregiam virtutem, praBcipuce auctoritatis. Age, vade,
61 lubet, in extremam usque Germaniam, Poloniam, Lituaniara, Hun-
gariam, Bohemiam penetra, si vacat, et audi, si non Butlerorum tuornm
fama Imperatori Romano, aliisque Regibus tequh fida, quam nobilis-
simse prosapise tuae gloriosa ubique celebretur? Utinam (cum intimo
id afiectus mei sensu ingenn^ proloquor) utinam, inquam, manes Wal-
theri tui> cui annos plusculos individuus fui comes, in vitale corpus re-
migrare possent, et se tibi in armis praesentare, videres utique virum inter
arma potiiis ad amicam pacem, qnkm hostilia bella propensum , spectares
virum in armis fortem, omni bellico apparatu nil potius spectantem,
quitm ut Imperio Romano pristinam restitueret pro virili sufi, tranqnilli-
tatem.
Hunc igitnr et plures ipsius similes, dum tibi in paucularum pagella-
mm angustiis circumscriptam exhibeo majestatem, ne putes, Grenerose
Comes, me belli duces ad turbandam in tuis terris pacem in Ormoniam
inducere, adduco equidem, nec enim inficias ire possum, armatos
heroes, sed confectis prop^ bellis pacificos, qui arma quidem portant.
DEDICATIO. xix
domi defensiTay foris offensiya. Yerbo. Yolant ipsi se sistere amplis-
simo conspectai tuo, ut videas tuam gentem tam esse amplam, ut se intra
patrise terminos continere haud queat, sed augnstiores in alienis terris
non sine immortali familiae gloria et quasrere debuisse, et obtinere po-
tuisse habitationes.
Dabit quoque Itinerarium hoc nostrnm soboli tuee, si quam tibi homi-
num sator, Deus» concessit, aut porr6 concessurus est, stimulos nomen
Buum, ad imitationem majorum suorum, amplificandi, et genus ad ulti-
mas usqu^ terras dilatandi, dum yidebunt avos, proavosque suos, solo
nixos DBOy relictsL patria externorum principum, regum, ac imperatorum
fide et constantii su^ obtinuisse fayores, titulosque perillustri prosapiae
suae nusquam pudendos.
Yellem hoc loco, nisi laconic& uti cuperem breyitate, nec tibi ullam
legendo nauseam creare, syllabum pertexere eorum, qui si in patria
haesissent, obscurum et ignobile exegissent ceyum, dum yer6 in eas partes
ubi animos suos exerere, yiresque ac fortitudinem ostentare poterant
egressi sunt, toti mundo inclaruerunt. Tu animo ipse percurre (liberse
enim sunt cogitationes) non tantiim grandia tuse famih^se decora, sed et
alia belli Germanici fulmina, qui san^ in omni suo splendore ignobiles
fmssenty nisi in Imperium Romanum extendendi nominis causa profecti
essent.
Videbisy Perillustris Comes, yidebis, inquam, tu ipse diem illum, quo
se patriotse tui, sed et amiciti^ im6 sanguine juncti, patrise prsesentabunt
squ^ glori& quam opibus conspicuos, et conterraneis testatum facient,
quid ei preestare yoluissenty qui pro exteris principibus sanguinem et
yitam exposuerint, quamque parati etiamuum sint pro tranquillitate pa-
tris ad extremam usque sauguinis guttam belligerare, qui pro natione
ignoti pacificanda, tam nobilia statuerunt sibi, toti familise, omnique
patriae suae trophsea.
Ita igitur est, Comes Illustrissime, si yer^ loqui yolumusy hic com-
mentariolus meus pacis potius qu^m belli est prodromus, quem tibi ego
clientum tuorum postremus toto cordis affectn do, dico, consecroque.
Quod si in eo parum concinna yideantur omuia, scias ea non domi in
mosffiolo, sed belli sub tentoriis, ubi rauca tuba solenne suum tararan-
XX DEDICATIO.
tara insonat, ubi tympana bellum perstrepentia negotiosnm cakmum
infestant, ubi ssva tormentorum bellicorum tonitrua horrendum immu-
giunt, ubi fatalis plumbeorum globulorum grando chartam circumvolat
et cum affectu scribendi, vitam prop^ excutiunt, esse fusa. Dabuntur
quandoque quietiora tempora, quaudo pro facultate et otio longiore et
concinniore serie minutatim calamo complectar omnia enucleatius, quas
vel ipse oculis inspexi vel aliprum fide digna narratione accepi. Hsec
nunc breviuBcula qualia qualia, optimo san^ affectu tibi inscripta, sequi
bonique consulas, et me tibi devotissimnm tuo favore complectere.
Dabam Fridberge in Wetteravia calendis Maii anno immortalitatis
Btabilitffi, M.DC.XXXIX.
LECTOSI BENEVOLO ET PIO PACEM ET
SALUTEM m DOMINO.
UIJ) enim malevolo, et ttutKis nostris contrario optem
pacem? cum sacro eloquio attestante impiis nulla sit
pax. Illi igitur qui meam insectahitur scribendi nte-
thodum et rationem, non voveo aliudy nisi quas ipsejam
animo fovet turbas et inquietudinem, Scripserunt ait
jamplures alH de bello^ opera illa sumptusque rectius in alios impende-
reniur usus. Tibi quidem, in quem voles laborum^ tuam impendere
operam integrum sity mihi honestus iste videtur laborj qui non de polien^
di$ armis, qum nulla gero nisi spiritualiaf non de uxore, quam mihi ul-
troned lege interdictam voluiy comendd^ non de calicibus supra debitum
exsiccandiSy quod honestaiem dedecet^ sacerdotiumque meum dedecoraty
debeo esse sollicitus. De sumptu ne labores, cum ille non tuo impendio,
sed bonorum et benevolorum virorum gratia suggeratur. Absolvam omnia
paudSy ita mihi lubebat et volupe erat, hanc pecuniolam qum brevis ad-
modumfuitf non in alium qu^m hunc usum collocare. Quodverb multi
alii de bellis variis scripserint historias^ id quidem non sum nescius, sed
et illud certo scto, nullum huc usque meum iter^ quod hoc commentariolo
complexus sum, scripsisse, Dein^ scripserint alUy et ego scribam, te quan-
tumviSy 6 ZoHCf contradicente : quod si libellum meum legere fwlis^ abji-
daSy Hcety non ideo totus quantus pessum ibity erunt qui eum mihi hono-
rem fadenty ut legant et probent. Sed, inscripsi viro d nostris castris
alieno et extemo ? Recth^ Quid verb hoc tua interest^ et cui alteri^ qudm
viro inpaucis humanOy humanitatem hanc deferam^ cui ButUriana faci'
noray qudm Butlero, qui in partem et amicituB et sanguinis et laudis venit^
inscribam ? cui bellorum externorum successus explicem^ nisi qui eos coram
xxii AD LECTOREM.
non spectarit ? forti volebas eum tibi dedicari : sed nondum de me id
quidem es meritus ; ubi de mirabilibus et d communi tuoque sensu remotis
rebus scripserOf tunc quidem istum expectare posses honorem^ cum quid
scripsero quod tibi non desipiet, tunc tibi oggerere integrum erit. Odi, si
scire viSf tam delicatos alieni nominis observatores, odi Catonianum super-
cilium, moroso omnia notans asterisco. Odi Aristarchos illos perpetim
in aliorumfacta lynces, in sua talpas.
Te verby Benevole Lector, pauca volo, te enixe postuloy ut hunc meum
laborem facili admittas oculo, si quee exilia sunt qua scripsi, ne illa con-
temnenda putes, magna omnes notant, minuta omnes pratereunt, itajity ut
illorum sape nulla posteriiati relinquatur memoria, omnia igitur, magna
et parvOy gravioris leviorisque momenti in codiculum meum referenda
putaviy qwB quidem vel ipse coram vidi, vel d, videntibus et prcesentibus
audivi.
Quod si fortl tibi displiceat stylus noster, noveris illum adolevisse in
campiSy quid mirum si se comere nonpotuerit ? educatum esse inter milites,
nil novum si rudiorem didicerit asperitatem : formatum esse ad (enearum
fistularum fragoreSy veniam itaque sperat, si hinc inde tumultuetur.
Si porrb petas, quis mihi istud scribendi institutum injecerit, dicam, et
rem ipsam sincerh edisseram. Luxerunt omni atate varii varios morte
sublatosy nuper ecclesia Oregorium XIII. Pontificem Maximum : Impe-
rium Ferdinandum II. Casarem semper Augustum : Hispania Philippum
III. Regem Catholicum : Gallia Josephum Capuzinum consiliarium mo-
nachum ; exerciius catholicus Pappenheimium et Tyllium nostra miliiuB
columnas et hujus <Bvi Scipiones ; exercitus adversarius Cfustavum Adol^
phum Suecorum Regem ; mejam etiam aliorum dolore tristem, domesticum
quoquefunus optimi Butleri mei tangebat plurimiimy quocum dulcissimos
dies, eosque plusculos in omni confidentia exegeramy d quo suavissime sem-
per tanquam frater habitus, cultus ut paterfueram ; cujus tanta benevo-
leniixB cum par esse non possem, nollem tamen ingratus mori, fioc tandem
succurrit animoy ut pr<Bclara ejusfacta mundo vulgata, inter homines li-
bello aperirem. Viderem quantd cum invidid multas scepe expeditiofies
optimis auspiciis susceperat, videbam ejus nomen ipso adhuc vivente tnt-
que traductum, post mortem primum effulgere clarius : videbam verb etiam.
AD LECTOREM. xxiii
cliorum doctus exemplo, quam brevis, maxime inter milites mortuorum sit
recardatio. Hac omnia ut in Butlero meo virorum omnium amantissimo
caverem^ Historiolam seu Itinerarium potiHs hoc scribendum suscepi^ ut
dum de multiSf quce mihi memoranda contigerunt, scriberem, etiam But-
leri mei recordarer^ ac amorem meum quantulocunque hoc opusculo sal-
tem publico affectus monumento testatum relinquerem, Voluissem quidem
omnia ejus et Butlerorum aliorum facta uno solo ad id suscepto libello
complexus essem, sed cum inter bellicos tumultus idjieri diffculter possit^
et id tranquillius otium requirat^ cogitationem illam in commodiora tem-
pora deposui. Sufficiat nunc in decursu itineris mei, obiter tantijtm et per
transennamy velut aliudagetis, de ipsofecisse mentionem. Tu verb, Inge-
nue Lector,fruere labore meo^ quem tibi ex animo dedicOy et benepiis But-
leri manilms precare. Nil ultra te retineo. Vale.
CENSURA ET APPROBATIO.
EGO infra scriptus auctoritafe mihi d Reverendissimo Domino summce
sedis Nuncio Apostolico cansignatdet Imperiali diplomate confirmatd^
testor me hunc Librum inscriptum, Itinerarium Reverendi Domini Thomce
Carve Tipperarie^isis, legisse nec quidquam Religioni orthodoxce aut bonis
moribus adversans reperisse, imh multa bona documenta, verasque ab ocu-
lato teste scriptas Historias invenisse ; Quare eadem auctoritate ubivis
locorum eundem librum Typis vulgari et ab omnibus Historice et veritatis
amaniibus legi posse existimo et permitto* Franc. prid, Cal, Maii Anno
Christi M.DC.XXXIX
ALOYSIUS MAR.
L. C. A.
ITINERARIUM.
CAPUT I.
Ingressus in hiMtoriam, et series primorutn i Germanis Imperatorum.
PRIMO mundi exordio, omnis terrse ambitas, hodie
tot bellormn mortisque cladibus exercitns, in qaatnor
partes disterminatos est : In Asiam k fili& Oceani et
Thesbidis sic dictam (quamyis alii filiam Manase Lij'
dorum Regi prognatam yolant) qase ab Europi Oceano
Majorico, et parte Mediterranei maris separatur : ab
AiTic& yer6 Nilo fluyio seu mari Rubro discemitur ; occupat in longi-
tndinem quinque miUia ducenta milliaria, in latitudinem quatuor millia
quingenta sexaginta. In Africam, quae in longum quadringentis centum
quinqui^inta quinque, in latum mille nongentis yiginti milliaribus pro-
tenditur. In Americam, ab Americo Yesputio primo ejus inyentore
sic appellatam, cujus longitudo et latitudo omnibus orbis partibus
major, nec hodie quidem tanta quanta innotuit. Et Enropam denique
ab Agenoris Phcenicis fili&sic yocitatam^ ^Tauro yiro militari inyentam
olim, probabilis Historise fert fides, disterminatur hsec ab Asi^ et Afric&
mari Mediterraneo ; in longum duobus millibus octingentb, in latum
mille ducentis milliaribus protenditur. De h&c nobis sermo potissimus
Buscipitury quam multis yiarum molestiis firacti bonam partem emensi
B
2 ITINERARIUM.
8umu«, sectantes militiam, pro Libertate Germaniae et Csesare : viro in
paucb pradente etstrenuo fortunas, yitametsanguinem paciBcentes.
Dictam porro Europam k cascft gentilitate Iraperatorum sceptris mo-
deratam, non nisi vetustatis ignari nesciunt; quomodo yer6 vicis-
situdine rerum hiec potestas k gentilitate ad Christianos Reges ac Prin-
cipes translata sit, historiis prolixioribus exequendum relinquo. £go
ab Henrico Aucupe primo ez Oermanis Imperatore duco initia, conti-
nuam seriem usque ad modemum Imperatorem Ferdinandum ejus no-
minis III. semper Augustum protrahens. Erat hic Henricus ex Sere-
nissim^ Ducum SazoniaB domo, adiitque Imperium anno per Christum
restauratffi Salutis nongentesimo yigesimo ; cui successit Otto Magnus
Aucupis filius imperayitque ab anno Christi nongentesimo tricesimo
tertio. Fundavit hio Otto ^u complevit potiiis jam ante k pio parente
suo ceptas eoclesias Brandenburgensem et Mdrsburgensemy erezitque
ipse insuper k fundamentis non degener optimi patris soboles Havel-
burgensem, Misnensem et Magdeburgensem : hic ipsus quoque Ludo-
yicum Oallorum regem k suis sabditis iniquissim^ regno pulsum, in
solium restituit ; yemsque Augustns Burgnndi& et Belgio Imperium
auzit. Anno post natum Christum nongentesimo quadragesimo sezto.
Hoc Imperatore k yivis sablato moles Imperii ad Ottonem II. devoluta
esty qui tenuit sceptrum usque ad annum Christianum nongentesimum
septuagesimum quartumy sibique successorem reliquit filium Ottonem
III. qui jns eligendi Romani Imperatoris penes Oermanos esse yoluit.
Anno millesimo secundo Imperium gubemare cepit Henricus II. et
post hunc Conradus II. Roms est conmatus anno millesimo yicesimo
septimoy qui Arektense regnum mortuo Rudolpho ejus Rege, et pulso
Ottone sororis ejus filio Oermaao Imperio adjecit anno reparati per
Christam orbis millesimo trigesimo secundo. Dein Cathedralem Spi-
rensium ecclesiam condidit atque fundayit, in qua cum conjuge, filio,
nepote^ ac pronepote Henrico III. lY. et Y. ejus nominis Imperato»
ribus humari voluit, quorum monumenta etiam nunc illic spectantur.
Henricus autem III. anno millesimo quadragesimo imperavit. Hen-
ricus ly. anno millesimo octogesimo primo. Henricus Y. millesimo
centeshuo septimo. Hos secutus est Lotharius II. anno instauratSB
ITINERARIUM. 3
salatle milleaimo centesimo viceBimo Bexto, et poet eum Conradus III.
sub aunum Christi millesimum centesimum triceBimum nonum. Hinc
ad Fridericum Barbarossam Imperii gubemacula deducta sunt anno
millesimo centesimo quinquagesimo secundo, quem eetatis suae anno
trigesimo octavo Adrianus lY. coronavit octayo decimo Junii anno
millesimo centesimo qoinquagesimo quinto. Successio dein ad Bar-
baroBsae filium Henricum YI. transiit anno millesimo centesimo nona-
gesimo. Ab hujus morte sceptnim accepit aimo millesimo ducen-
tesLoio octavo Otto lY. Quo imperante concilium Lateranense sub
Innocentio III. Pontifice Maximo Romse est celebratum anno mil-
lesimo ducentesimo decimo quinto, cujus decreta passim juri canonico
iflserta extant. Post huno Romas coronatus est Fridericus II. anno
millesimo daoentesimo vigesimo. Friderico mortuo Rudolphns Hab*
spurgi Comes major animo qukui fortunis, cnm varii Principes Impe«
rium oblatnm renuissenty sceptrum CseBaream non sine omine snscepit,
anno millesimo ducentesimo Beptuagesimo tertio. Ab hujas obitu
NasBOviae Comes AdolphuB Imperio leges tulit, anno millesimo du-
centesiipo nonagesimo secundo. In cujus demortui locum substitutuB
est AlbertUB Austrias Radolphi filius anno millesimo dacentesimo
nongeBimo octavo. Post eum floruit anno millesimo trecentesimo sep*
timo HenricoB YII. cui Buccessor designatus anno millesimo trecen-
tesimo decimo quarto Ludovicus lY. Quem pone secutus anno mille-
simo trecentesimo quadragesimo sexto Carolus lY. Carolum extrasit
Wenceslaus filius anno millesimo trecentesimo septuagesimo nono.
Sedem Imperii de hinc occupamnt Rupertus Comes Paladnus anno
1490, qai Heidelbergensem Basilicam Honori 8. Spiritus erexit, in qu&
etiam et sibi et conjugi tumulum statui imperavit; 8igbmundas Caroli
ly. filius anno millesimo quadringentesimo undecimo; Albertus II.
anno millesimo quadringentesimo tricesimo octavo; Fridericus III.
anno millesimo qnadringentesimo quadragesimo. His adnnmeratus est
anno millesimo quadringentesimo nonagesimo quarto Maximilianns I.
Archidux Austriae filius Friderici III. Hic genuit Philippum Bur-
gandionum Ducem et Hispaniae Regem parentem Caroli Y. Qui
Carolus orphanus relictus k patrb obitu ad Imperii gubemacula evo-
4 ITINERARIVM.
catus est : adiit Imperium anno millesimo quingentesimo decimo nono,
tenuitque triginta novem annis multaque egregia facinora imperio digna
perpetravit : laboribus denique fractus cum se imperio abdicare sta-
tuisset) Philippum filium Regem Hispaniarum renunciavit, in Ferdi-
nandum yer6 fratrem Imperium Romanum transferri fecit, Goloni»
Agripinse, die quinto Januarii. Ferdinando postmodum successit
Maximilianus II. Ferdinandi filius anno millesimo quingentesimo sex-
agesimo quarto. Fuit Maximilianus parens sex nobilissimorum filiorum,
quorum quilibet imperare merebatur, si fata ita yoluissenty scil.
Rudolphiy Matthiffi, Emesti, Maximiliani, Wenceslai, et Alberti. In
ejus locum eyectus est Rudolphus, deinde Matthias. Post Matthise
mortem Ferdinandus II. anno millesimo sexcentesimo decimo nono
Francofurti electus est; quo imperante immane hoc belli incendium in
Imperio exarsit ; cujus ad decennium prop^ spectator fui, ideoque pos-
teritati qu8B yidi, certis monumentis relinquere yolui. Ferdinandus cum
yideret se paulatim yirtute in tantis calamitatibus destitui, coacto Ratis-
bonae concilio Electorali petiit Regem Romanorum creari, qui sibi pau-
latim deficienti sine turbis k morte succederet in Imperio. Electus est
unanimi septem yirorum consensu anno 1636. Ferdinandus III. qui
optim^ de Imperio merito parenti substitutus est, cum is paul6 post
Yiennffi yitam felicissim^ pacatissim^ue posuisset. Plura non adjicio
nisi quod Imperii habe^ae semper Dbi nutu singulari, talibus concessae
sint, qui yel maxim^ eas renuebant : unde ego nostri temporis iniquissi-
mam conditionem incusans detestor, cum yarios principes ambitioso
ductos fastu ad potentiae imperialis fastiginm, nil pensi ducentes, jurene
an injuri& id fiat sine Deo, sine conscienti& eniti yideo. Quam yer6 id
periculosum sit, nostra docebit narratio recentibus omnino casibus foeta.
Tu amice Lectory alieno periculo sape, sciasque me non nisi yisa loqui,
quippe qui multis tragoediis yel actor yel spectator non otiosus interfiii.
CAPUT II.
Ubi compendiosi agitur de bello Gustavi Adolphi Suecorum,
Gothorum ac Wandalorum Regis contra dcsarem.
I LADIUS Aquilonaris me iternm, ac tertinm Ibeml&
ezcivit, sub annum Cbristi supra sesquimillesimimi
trigesimum : quo eodem tempore Gustavus Adolphus
Suecomm, Gothorum ac Wandalorum Rex, yariis.
Regis G^Iise Legationibus, Principum ac Ducum
GermaniflB pollicitationibus evocatus, magno cum
exercitUy nec minoribns animis in Caesarem moyit, magnisque passibus
quam mari tam terra circa S. Joannis Baptistae natalltia Stockbolmi
Stralsundam perrexit ; quam leviter petens patentibus portis bon^ civitatis
yenia ingressus est. Substitit illic parumper quoad propugnaculis, yallis
fossisqne partim instauratis partim de novo erectis urbem qu^m optim^
mnniyit : inde postea ad alias ciyitates tetendit, quas facile in potes-
tatem redegit, cum Csesareani in fugam versi hosti nil quidquam obluc-
tarentur. Vices Generalis inter imperatorios tunc forte gerebat Excel-
lentissimus Dominus Tuccatocont, qui cum exercitu Pomeraniam
insidebat, Grartziumque ad Oderam in arctissimo aditu situm occu-
pabat; hic cum militum animos in hostem magis qu^m Csesarem
propensos, panicoque Gustayi metu ante cladem excordes animad-
verteret, deserti urbe quantumvis munit^ mox se militii et dignitate
abdicavit. In ejus locum cum potestate subvectus est PeriUustris
Bominus Comes de Schaumburg animosus magis qu^ fortunatus
miles. Hic cum se k Suecorum exercitu peti videret viribusque haud
parem agnosceret Francofurtum ad Oderam citatis itineribus perrexit,
iUndque onmi armorum genere caeteroque apparatu bellico qu6 facilius
hostem sustineret, munivit Est Francofurtum non minus Pallade qu^
6 ITINERARIUM.
Marte inclytumy ad decorem et amoenitatem loco jucundissimo extruc-
tum, hortis, pomeriis, vinetisque diveSy potestati Serenissimi Principis
Marchionis de Brandenburg subditum. Huc opportunissim^ advolavit
IUustrissimus Dominus Butlerus una cum Yicetribimo suo Waltero But-
ler legionem insignem quindenorum manipulorum in PoIoni& propriis
impensis coUectum adducens, Wallensteinius quidem ipsi omnique
militi ipsius integram solutionem pactus fuerat, sed prseter yerba, post-
quam Imperatori fidelissim^ adstitissent k Wallensteinio morte pras-
yento (ut suo loco dicetur) pro labore et impensis recep^re nihil.
Interea Ratispon& ex comitiis optimatum Imperii, Excellentissimus
Dominus Comes de TjIIy expeditur, qui utrique exercitui, Csesaris ni-
mirum et Principum in Oermani& Confoederatorum, (Ligae yocabant)
cum auctoritate prseesset ; qui nihil cunctatus uniyersalem militum de-
lectum, non procul Francofurto indixit, cumque militiae robur yidisset,
sine mor& hostem yariis locis nou sine adyersariorum clade audacter
aggreditur, tum Rostockioy Noyo Brandenburgo, aliisque ad mare sitis
ciyitatibus in fidem acceptis ad Magdeburgensem obsidionem exercitum
applicuit. Erat Magdeburgum civitas sequ^ populo qu^ fortunis et
facultatibus nobilis, situ et munitione celebris, quippe quae densissimo
muro, duplicibus fossis, aggeribusque contra cujusyis hostis impetum
circumcincta; inexpugnabilis merito dici poterat yirgo, nisi k yirgine
expugnari yoluisset. Hanc ergo cum aliquanto tempore obsedisset
Tjllius, multo quidem sed non yano labore, armati manu, in Impera-
toris cui muItH cum pervicatiH diu restiterat redegit potestatem. Quis
mihi hoc loco referat tam potentis ac yalidae urbis excidium ? Magde-
burgum quod olim fuerat uniyersi orbis spectaculum, nunc miseriarum
calamitatumque omnium moestissimum yisitur amphitheatrum^ £cce
quomodo sedet sola ciyitas plena olim populo, facta estyelut vidua Domina
gentium, Princeps populorum, facta est sub tributo : plorans plorayit in
nocte et lachrymae ejus in maxillis ejus, non est qui consoletur eam ex
omnibus charis ejus: omnes amici ejus spreyerunt eam^ et facti sunt ei
inimici. Quot putas (dic sodes) hac uni expugnatione fortissimi nuptia-
rum innuptiarumque foemiuarum animi, militum insano furore, ex«
pugnati, cesserunt libidini ? Quot foci qnantumyis luculenti unico hoc
ITINERARJUM. 7
rogo sunt consopiti ? Quantse opes sceleratA yulcani andacift direptse
in &yilla8 et fiiinum ezspiray^re? sed et imbelles muliemm meutes
casteroqui ad omnem metum pronse masculos induerunt animos, sub-
jectoque pirio pulyere cedibus, admotoque igne in aera gloriosi morte
eyolare malu^re, qu^m prsedantium militum iniquissimis votis cedere ?
Hoc sincer^ et sine fraude orbi testatum constanter facio, plures bac
obsidione et ezpugnatione proprii manu, qnkm militum macheris machi-
nisque bellicis occubuisse. Sic scilicet erat in fatis, ut qui legitimo
imperio ad nallius principis nutum adduci poterant, suomet jussu in
pemiciem quam sibi stmxerant, merent. Quis credat auctoratos urbi
milites sibi cradeles hoc in excidio extitisse, qui licet k nostris ducibus
nue negotio in fidem et tutelam recipi poesent, omnem tamen ckmen*
tiam exduserant, cum se velut murum in fi>ri medio opponerenty eli-
gentes patrio busto implicari potiiis qu^ incolumitatem cum hoste
pacisci? onde miles Caesareus in justissimas iras efferyescens, obyia
quxyis sternere, sedes opulentissimas diriperC) susque deque sacra pro-
fanis confundere, omnem petulantiam et cradelitatem exercere, nobiles
pariter et ignobiles, aris simul et areis dicatos in yincula trahere. Ipsnm
etiam cleri caput Archiepisoopam captum Csesari ce« hostem pleo-
tendum committere.
Finit& tam funesti tragCBdi& Illustrissimus lyUius aliquantisper illic
sabstitit, vix ipse suis oculis credens, tam nobilem urbem, nulli illuc
usque hosti subditam k se suisque in potestatem Imperatoris esse re-
dactam.
Postquam yer6 tot funeribus pi^ parentasset, yictoriaramque Auctori
Dso debitas laudes dixisset, in Saxoniam commigrayit, ut fidem
Ducis Saxonic probaret : quem ut in Csesaris jussa nutare animad-
yertity hinc inde leyibus yelitationibus aggressus, ad fraudes et dissimn-
lationes adegit Simulabat enim mirari se cur yelut hostis impeteretur
i Caesareano milite, cum in Caesarem nuUum unquam militem edux-
isset, eum yer6 militem quem penes se haberet, non in Imperii Impera-
torisque excidium, sed ad sui suorumque incolumitatem consenrandam
coDscriptum esse : qu& quidem in sententii perstitit quoad Suecorum
Rex intereepto ad Oderam Francofurto in subsidiam approperaret. Htc
8 ITINERARIUM.
lyilius demum intelligens qnkm yanis illuc usque spebuB lactatus esset,
ad lipsiam exercitum admovit, urbemque (citra arcem tamen) subegit.
Interea Saxo conjunctis cum Sueco armis, quod diutectumsub pectore
foverat odium, uno impetu in CflBsarem et Caesareanos evomuit, instruc-
taque acie, in latissimft circa Lipsiam planitie adversarios in prselinm
invitavit. Quid bic faceret masculus Tyllii miles, pugnam detrectare
tot victoriis clarus sine famae injuri& non poterat, decertare cum duplici
hoste ne cordatissimi quidem Herculis esse prob^ videbat, opponere
tamen signa sua bostilibus maluit qu^ metum prodere, coactis igitur
in cumulum agminibuSy fidenter bostem aggreditur. Fit pnelinm,
praeludunt majora utrimque tormenta bellica. Csesariani dum fort^
pluribus yictoriis contra Daniae Regem, Comitem Palatinum, etMans-
feldium, aliosque Imperii hostes se plus efferunty qu^m plus erat,
yictorias alias partas fcedissima strage miserandum in modum comma-
cul&runt. Discite milites, alieni clade docti, nusquam hostem quan-
tumyis imbellem esse aspemandum, induit nonnunquam trepidans
etiam damula audaciam, et in adversarios insultum parat, ut si qua
ipsa yitse dbcrimen eyadere nequeaty in eandem saltem pemiciem simul
hostem impellat. • Ac licet prima pugnse auspicia Imperatoriis copiis
fayissent hostisque grayi strage accept^ cederet, ubi tamen yidit se
temer^ contemptum, militemque Csesareum partim prsedse partim
quieti intentum^ reyocat in preelium animos, nostroeque incautiores,
nec tale quid cogitantes opprimit, foed^ue fundit. Hic dum animosus
Caesarianorum Ductor Tyllius, iu primi acie obequitat, suosque in
hostem qu& yerso qu& facto animat, globulo plumbeo grayiter sauciatur,
yidensque hostilia prseyalere arma, honestam fugam ulteriori militum
cladi prseposuit, relictisque post se tormentis impedimentiBque omnibus
in tutiora se loca transtulit. Contigit haec in opina clades ali^ semper
Yictori hostium Tyllio anno partae salutis supra sesquimiUesimum
centesimo tricesimo primo, mensis Augusti die sexto decimo.
Halc yictorii uterque hostis erectior agmina bipartito diyidit. £t
Gustavus quidem suum militem per Misniam in Franconiam ac postea
in Archiepiscopatum Mogimtinensem duxit, ubi veluti desperatis omni-
bus Principes fugam arripu4rey relict& opim^ hosti prsedsLy quam amico
ITINERARIUM. 9
ante militi in stipeDdia negaverant, Bimnlque munitiones nrbesque fbr*
tiasimasy solo auro argentoqae instructas sine milite foedissim^ destitu^re.
Doz yerj> Saxouise cum suo exercitu in Bohemiam moyens bonam ejus
partem cum nobilissimis urbibus et arcibus Brixa, Egrft, Elenbogen,
Brandusio, ipsoque Bohemiee capite Pragi yictoriosis armis suis sub-
jecit. Fuit hoc tantorum in 6ermani& calamitatum primum exordium,
qaod ex solft armorum praecipitatione natuniy in sseyissimas miserias
excreyit Si enim Ciesariani sustentare yoluissent prselium, quoad
Comes de Tieffenbach et Genendis Aldringer uterque cum suis copiis
accessiasety illuc res Imperii nunquam descendissent. Sed ita erat in
&tis.
Hsec dum ad Lipsiam aguntnr Tieffenbach Silesift excedit per Lusa^
tiam, et cum tribus millibus selectorum militum occupat G6rlitz, Sittaa,
et Bautzen ciyitates Saxoni duci subjectaSy fecissetque ulteriores pro-
gressusy nisi insperat& TjUii clade percalsus yiam in Bohemiam relegere
fiusset coactus. Itaque cum copiis suis equo-pedestribus Lymbnr-
gensem ciyitatem ingreditur. Est Lymburgum urbs omnino yeuustis-
sima, duplici muro cincta, quam circumquaque Albis allabitur. Huc
Saxonics copise decem millia militum magnis passibus contendunt,
citerioremque Albis ripam insident, eo loco quo ponte ligneo fluyius
iosternitnr. Quoniam yero Saxonicum exercitum k Csesariano flumen
diyidebaty Comes de Tieffenbach aditum pontis occnpandum ratus, quo
Saxo ne in ulteriorem ripam suos exponeret : mittit igitur cum legione
Hybemorum Dominum Butlerum, qui tumultuario opere propugnacula
tarricalasque humiliores excitat. Quod dum yident hostes, quam mox
magnis aggrediuntur aninus dictam legionem, sed haud minoribus
repellantur. Erexerat Jacobus in primo hujus pontis aditu propugna-
calam, panrum id quidem, sed egregi^ omni bellic& arte munitum, in
qaod subsidiarios abdiderat plusculos, quos yetuit sub poenft capitis ante
exonerare fistnlas tormentarias, quam hostis oumb in dictum propug-
nacalam enixus esset : huc dum Saxones midto cum ardore concurrunty
nil iile metueuteSy semel iterumque maxim& cum clade repelluntur.
Quia tamen impetus adyersarise partis inyalescebat, coacti sunt Butle-
nani deserti statione pontem transire, quem post se partim demoliti
c
10
ITINERARIUM.
gQDt, partim igne injecto exusserant. Hinc liostis nltimum capiend»
urbs mediam ignitoB globos in civitatem ejacalatus est, eo saccesflay nt
arbs rariis in partibas accensa, bonam partem conflagr&rit. Nec tamen
yel 8ic in deditionem cogere potait, 8olat& itaqae obsidione maltft sao-
ram clade ali6 commigrayit.
Baderas aatem poet malta in senritio CsesariB obseqnia prsestita,
maleyoloram retalit odiam, (nec mirnm cam yirtas nemper semalos
pariat) qaibas tamen at ae liberaret» deposait militiam Oermanicam et
in Poloniam poetliminio reyersas est, yirtatemqae saam contra Mos-
coyitas (qai tam Polonos bellis lacessebant) exerait.
Hoc eodem tempore Albertas de Wallenstein Oeneralissimi titaltm
adeptai est; at sao loco plaribas exponetar.
CAPUT IIL
De Progres$u Gtuiavi Adolphi Sueeorum Regis in Imperium.
» ARTA ad Lipsiam nobili yictori& fosisqae Csesarianis
copiisy in alteriorem Oermaniam promoyit Oastavns
^ Adolphas Saecorara Rex; transitoqae Wiircebargi
z^ Mceno, Francofnrdiam aggressus, nec magn& oper^ in
deditionem accepit. Dein Mogiintiam excarrens intra
pancalos dies, prsesidii reramqae omniam ad diatur-
nam obsidionem snstinendam necessariaram defectUySibisabjecit; sicat
et alias qaasdam ciyitates, qaas liberas sea Imperiales yocitant. Unde
&cilis ei per Dacatam Wirtenbergensem in Sueyiam patait aditas.
Mox Donayyerdse Danabiam ponte nayali strayit. Est Danubius flu-
▼iorum totius fer^ Qermanise prinoeps, et prseter aliornm fluminam
ITINERARIUM. 11
ordinem contrario flnxu ez occidente in orientem labitnr; dncens
Bcatnriginem primam ex Amoba monte, in Hercini& 8j\yk prop^ pagum
Doaeaing sitOy allabiturqne nobilissimas BaTarie et Austrifle ciTitatefl,
nbi semper cognominis, quoad se ezonerans in Illiricum nomen mutat,
Isterqae dicitur. Hunc dum Suecus trajicere cum milite sibi subdito
omnibus TiribuB connititur, ez adTer8& pontis parte oppoeitas Tyllii
phalaages fbrtiter trajectum ipsiusTiginti quatuor horis perhibentes ani«
madTertit,qnoadtandem pilis plumbeis uItr6citroque emiaeis fortissimum
legionum Cssarianomm I>uctorem TjIIium, lethali Tulnere straTit, ez
quo non muito post Ingolstadinm delatns animam Deo reddidity atque
etemam post se memoriamy tot hoetium Tictor, apud seram posteritatem
reliquit. Sublato campi dnctore, facile est tcI conjecturft assequi,
qoantA celeritate se ejus ezercitus in tntiora loca receperit, quem non
segniter insecutus hoetisytotam lat^ BaTariam infestaTit, injectoqne igne
pagos, oppida ac nrbes ezurendo ; sacras Deo diTisqne aedes, monasteria
Tiroramy fbeminaramque Parthenones depopulando, sacerdotes et reli*
giosos miserum in modum mactando, Deo dcTOtas Tirgines sacrileg^
incestando, tandem Ingolstadio omnem ezercitum sunm admoTit; qui
tunc munitioni illi cum potestate prseerant, haud multum ab hoete dis*
oedebanty cui etiam eam tradidissent omni bellici apparatns munitio*
Besque genere instractissimam, nisi tempori frausfidelioribns quibnsdam
Ducibus detecta fnisset; conjecti sunt in Tincula proditores, ez quibus
quidam Brassise Comes de Farensbach, qui cum Suecis coUuserat.
Lalebat tnnc hostem de dolis detectis, cum urbi ipse approzimat, port-
ssque consulto patentes ingreditur, sed moz k disposito Csesariano milite
qninque tcI sez millia capitum nil tale opiuantinm sternuntur. Sed et
ipse GhiataTus Adolphns Suecorum Rez capitis periculum adiit, dum
enim proprior nrbem moenia speculatury globus ez urbe libratus, in
caput equiy qui Regem Tehebat, impingitur. Quo quidem periculo
percubns soluisse obsidionem qnantocjus putatur.
Hoc eodem anno MDCXXXII. Gkneraiissimus Csesarianarnm
copiaram, numerosissimum militem in campum eduzit, ciTitatemque
Pragensem Imperio reddidit, idque triduo ante Pentecostes; pabis
imtL tot& Bohemift faostilibns oopiis, in superiorem Palatinatnm comr
12 ITINERARIUM.
migravity ubi se Fridlando conjnnxit Serenissimos Bavariae Dnx Max-
imilianusy cum selectissimo exercitu, Habebat Wallensteinius in co-
mitatu esseda duo, quse adeo imiformibus trabebantur equis, ut ne
minim& pilorum labe k se mutuo distinguerentur : equi potissimam
partem candidi erant, nisi quod candorem nigrse hinc inde maculae
venustissim^ confundebant. Horum alterum ipse Dux insidens, Bo-
jarise Principi una cum cohorte cataphractorum, centuri& equitum
selectorumy et turmi equopedestriumy quos Dragones vocant, et agmine
satellitii obviam processit, consiliaque de modo obsistendi hosti contnlit.
Tum contra Suecos jam suis viribus diffisos, et ad montem Noricnm
absqedere cogitantes, castra moverunt, ubi continuis velitationibus sese
lacessiverunty quse utrique parti multo sanguine steterunt. Hic cnm
Nobilissimi tres exercitus ob annonse difficultates diu subsistere non
possent, Sueciy ut se periculis eximerent, onmia ad conflictum dolos^
disposuerunt ne fttga, quam in proximam vesperam meditabantur, ad-
versariis innotesceret Totum dein diem, aliis atque aliis contra Cse-
sarianos emissis, velut praeludia pugnae dederunt, eaque in noctem suse
fugse idoneam produxerunt: sub noctem ver6 intempestam Norim-
berg& per densam sylvam clam ad Saxones moverunt Postero diluculo
ut nostri se lusos animadvert^re sine morft ad hostem prosequendnm
signa toUunty ac Lipsiam versus abscedunt, quo ut ventum est Wallen*
stein prselium Gustavo obtulit^ ratus satius esse de summ& rei confli-
gere^ quam tot terras ad mendicitatem oogerey totque millia hominum
fame sitique conficere. Consensit quidem hostis in conflictumy sed cum
Caesaris militem sibi superiorem prob^ nosset, noctu iterum sub silentio
signa ad quinque milliaria isthinc protulit Qu& fraude Wallenstein
animosior, exercitum suum tripartito divisit, cujus partem unam Pap-
penheimioy alteram Holckio tradidit dueendam, tertiam denique secum
retinuit, de hoc utper exploratores certior, redditus est Oustavus, contra
Wallensteinium ivit : de Regis contra se adventu Wallenstein k rustico
doctusy totam noctem cum exercitu ad conflictum ordinato, vigilem
exegit, simulque evestigio Pappenheimium in succursum adesse jussit,
qui nil cunctatus adfuit prselio jam cepto^ nec morl cum equitatu hostem
et ipse Pappenheim aggreditur tanto impetUy ut prseter chulem adver-
ITINERARIUM, 13
sariis inatam ipsnm etiam Suecise Regem strayerit, qui quidem non
innltns cadere yolnit, quandoqnidem et ipsns Pappenheim eodem
pnelio fnsns occisnsqne est. Ita nno eodemqne praelio dno fortissimo-
rnm ducnmy quomm similes nescio an Germania toto retro belli tempore
habaerit, fatis concessemnt. Reginm cadaver Suecis Scotisqne qnan-
tnmTis obnitentibns Cssarianis ^ prselii loco snblatnm est : totoqne
reliqno die fortissim^ ntrimque dimicatnm, ambigno diu marte, qnoad
deniqne Pappenheimii peditatus cum nocte accedens pro Csesareanis
litem diremit, integra agmina Snecomm nt in loco prselii steterant, fusa
snnt, reliqni fugati. In tenebris itaque discessnm est ntrinque, relictis
tormentis majoribns ita ambignft yictori&y nt nentra pars sciret victome
an yicta esset.
Ego circa hsec tempora per Poloniam, Daniam, et Nortwegiam in
Ibemiam contendi. Qno in itinere cnm Poloniam transirem, mirabile
mihi portentnm obtigit Tidendnm. Erat cmcifixi Christi simnlacmm
more Christiano et Catholico erectnm, non procnl k pago Omdin, in
cnjns capnt Snecicns fhror gladio^ seu nt alii, secnri sseyierat, ex qno
Tulnere etiam tnm recentissimus scaturiebat sanguis, qni hodie etiamnum
manare dicitnr: hoc, excita miracula Jndsea mulier, surda, et mnta,
plena spe optimA, contendit, integramque inde sanitatem retulit. Hoc
ego ipse ocnlatns testis coram Deo verissimnm adstmo.
CAPUT IV.
De nostro ex Ibemid per Britamiam in Germaniam Itinere.
LUSCULI olim Ibernise Insulimi variiB commentariifl
illnstrftrunt, unde longiore hoc loco discursu haad
opuB : illuc curiosum lectorem, qui plura nosee deai-
deraty remitto, hsec obiter nobis insinuasse sufficiant.
Ibemia olim ab Himeco seu Hibero Gralhelis et Scotas
(unde Scotia nomen Bortita est) filio, dicta creditur,
yel, quod vero similius, ab lern^. Divieftque anno post Christum
natum trecentesimo sexagesimo in quatuor partes seu proviucias sive
ducatusy qui hodie quatuor archiepiscopatus appeUari videntur. Fi-
dero orthodoxam recepit anno post parientem Yirginem quadringente-
simo trigesimo tertio. H&c in In8ul& Tisuutur quae omnem prop^ fidem
humauam excedunt, nisi etiam nunc hodie eyidentissima extarent mo-
numenta, quse ipsemet coram oculis usurpavi.
In Ultoni&, insulae hujus parte, lacus Niachensis est, in quem si pa-
lum figas ligneum (mirabile visu) e& parte qu& terrse inhseret in ferrum
quantocyus abit, altera quae aquis alluitur lapidescity reliqua lignea
manet ut ante fuerat. Visitur non procul inde et alia insula in ducatu
Momonise comitatu Typerariensi, in qud. nemo unquam moritur, et
licet illic morborum vis homines affligat, nunquam tamen ad mortem
deducit, quam diu inibi detinentur, unde Viventium Insula vocitatur.
Hanc etiam insulam ego ipse vidi. Ibidem spectare est et aliam
insulam, in qua mortuorum cadavera sub terri nec tabe nec alio quovis
modo resolvuntury unde post annos plurimos omnis retro posteritatis avi,
proaviy majoresque imiversi clarissimi distingui possunt. Non procul
inde alia monstratur insula ubi prstervolantes aviculaey virtutem volatus
perdunty adeo ut nisi ali6 efiTerantUTy alarum remigio uti nequeant;
ITINERARIVM: 16
BoleDt hiijns inBulfle yiciniores accolse, qaotannis hinc gregatim omnis
generis ayicalas scaphis ad exteroe deportare. Fontem qnoqne ajnnt
esse in comitatn Cilkinensi, dacatns Lagenise prop^ territorium Domini
Comerfort, qni fluxnm reflnxumque intra yigiuti quatuor horas patitur.
Portenta omnia excedit Purgatorium quod S. Patritii nuncupatur ; est
que antrum seu specus aquis seu lacn circundatus, in provincia Ulto-
nisBy in qnem peregrini ante sceleribus expiati, ac sacro epulo muniti
ingrediantnr,illicquevigintiquatuor horis orationi etvigiliis incumbunt
ac ssepe miserabiles ejulatus, ferarum etiam clamores andiuntury viden*
tarque multa qnse vix verbis explicari queant.
Est cseteroque Ibemise insula omni fructas genere fceta, et ab aeris
temperamento saluberrima, omnibus venenosis animalibns etiam aliunde
illatis mortifera. Incolae ab libcralitate educationis et momm com-
mendati; nisi quod bonomm suoram sint prodigi, et glorise appeten-
tissimi, qui licet literis non ita exculti sunt, in fide tamen orthodoxa
firmi et stabiles, exteroram et maxim^ virorum Ecclesiasticomm
amantes, ex Angelorum commercio dedocti sunt pristinam illam Bar-
faariem, quam S. Beraardus Clarsevallis Abbas in vita Malachifle Ulto-
nienaibus exprobrat dicens, sicut piscis in mari non sapit salem, ita
Malachias inter Barbaros (id est Ultonienses, inter quos Archiepiscopus
Ecclesiam rexit) nuUam Barbariem traxit. Est etiam hftc in Insulft
multa varietas fontium, lacuum, fluviommy montlum quoque et cam-
pomm planissimomm. Consemntur inibi horti, pomaria, viridaria,
civitates quoque nobiles ad omnem elegantiam extmctse reperiuntur.
Ptttabant ex antiquioribus quondam scriptoribus in Iberai& perdices
non reperiri, sed nec carpiones, cum tamen hodie iis sit refertissima, ut
videre est in nobilis8im4 Illustrissmi Comitis Richardi Boje piscinft
ubi carpionum prop^ infinitus est numerus ; non tamen abnuerim car-
piones ab Anglis primum in Iberaiam esse illatos : reliqua hujus terrae
bona brevitatis memor non attingo, sed alioram prolixioribns historiis
exequenda relinquo. Nunc ad iter meum revertor.
Dicto igitur vale amicorum integerrimus Vaterformiam abii. Hsec
civitas i numero6& populi multitudiney qukm mceniorum ambitu, potius
est oommendanda, que ut in fide orthodoxft est fervensy ita viromm
16 ITINERARIUM
doctriii& et Banctitate conspicuoram ferax, neque enim orbis est angalos
in quem ejas yirtatlB gloria non penetr&rit. Hinc ad passagiom con-
tendi abi sex assiam precio sat laat^ die integro yivitur, unde con8cens&
nayiculi in Angliam Bolyi, et primo Mimertum, tum Bristonem amplam
ciyitatem emporiumque nobile attigi, mox prseteryectus Mersfildam,
Redenam, Wengeriam, Londinum ciyitatem k commerciis et fam&
notissimam yeni^ in qu& prseter celeberrima sedificia tam sacra qukm
prophana yidi templum, honori S. Pauli erectum, cui nescio an simile
usquam yiderimy crassissimis enim columnis .ad prodigium incubat,
tectumque plumbi lamin& stratum, altissim^ exsurgit. Instauratum est
hoc templum Regis hodiemi sumptibus. Cseterum ciyitas celebri fluyio
alluitur in quem fluxus et refluxus est maris^ unde nayigiorum opulen-
tissimis mercibus oneratorum plurima illuc ducitur copia. Imminet
fluyio immani opere et sumptu pons lapidens, in quo officinse merca-
torise visend& serie erectae suut. Ostenditur quoque h&c in urbe turris
yastissima, quse undique aquis aHuitur^ circum quam ferse discurrunt
exterorum populorum rariores, et meo quidem tempore istic yidere erat,
tres leoneSy duos pardos, felem Indicam quse quantitate canem noe-
tratem sequabat Lupum insuper unum extra quem tota Angiia nuUum
ferre dicitur. Duas prseterea aquilaSy nigram unam, alteram candidam.
Vidi quoque h&c in urbe Telonium nobile in quo mercatorum illuc
appellentium causae seu controyersise ratione nayigationis exortse deci-
duntur. Prsesident hic quatuor equestris ordinis yiri non minus strenui
qukm doctiy quorum arbitrio omnia relinquuntur definienda. Quisquis
Londino solyere ali6 desiderat sjngrapham horum judicum sigillo
munitam habeat necesse est, quam inquisitoribus postea in Oravesin
exhibeat. Solent hoc loco omnes adyenas seyerissim^ examinare de
fidei controversiisy et juramento adigere quod Angliarum Regem caput
Ecclesise Auglicanae agnoscant Sed fiusil^ est Catholico invenire,
pseudolumy qui jnramento praestito STUgrapham sibi yendaty qu& tutus
libere k portu solvit. Yidi quoque antiqui operis Basilicam, Westmo-
nasterium appellant, in quA Regum sepulturse yisuntur et epitaphia
sumptu regio &brefacta. Chorus interior Cathedram exhibet super
qoam Reges, Diademate imposito, inaagurantur» Supra eam ex yin-
JTINERARIUM. 17
cbIo ftmo dependet tabellay ciini hftc epigraphe,
Ni/allatfatwn, Scotiy quocunque locatum, SfC.
Qnam Fergatiii8 primus Scotiae Rex ex Ibemi& in Scotiam transtalit,
hioc poet modom in Angliam ablata est. Prop^ dictum choram loeos
spectatur in qno Regam icones ita ad vivam expressse reservantur, ut
prop^ spirare in mut& tabulft videantur. Regias sedes templo yicinas
Aulam Candidam nominant, ubi quot diebus magnificae extruuntur
epulae, ad quas liberrim^ omnibus mi^atibus tam exteris quam inqui-
linis accumbere integrum est. Hinc Oravesin navigayi exhibitaque
87ngraph& me& mox ad aliam navim transii, cui cum contrarius esset
Tcntus, non nisi post viginti quatuor dies Hamburgi appuli. Ham-
burgo postea Lubecam cursum navigationis direximus» ciyitatem non
minus elegantem quam ab omni munitionis genere contra hostiles im-
petus munitam marique Balthico injectam, ubi continua est abeuntium
adventantiumque navigiorum vicissitudo.
CAPUT V.
De Itinere meo Gedanium versus.
\ D ripam Maris Balthici dum commodum ulterius pro-
movendi expecto opportunitatem, duse facil^ labuntur
hebdomades antequam Gedaniam solvere possem.
ConBcen8& tandem navi adversis ventis et tempestatis
yi Tari^ jactatus sum, sed cum procedendi non esset
modns, anchone haud citra periculum jactcs sunt. Tempestas enim
neva ipsis yiginti quatuor horis nos dirum in modum ita exagitayit,
ut scaph» k prstorift resecandse fiierint. Mitius tamen in nos qu^m
18 ITINERARIUM.
alioB haec procella detonuit, quse quidem alibi naves plosciiIaB flac-
tibos inTolait. Hic igitar dum nos inter mortb yitaeque spem dubiam
subsistimus, maris Domitori fluctuumque Induperatori supplices fimusy
qui pro iufinit& sufl misericordi& mortis nos fisiucibus clementissim^
ereptos incolumes tandem in Oedanensem portum ssepe diuque deai-
deratum Re^que Polonis subjectum exposuit.
H&c e&dem tempestate ex Lipstadianis Danorum Regi subditis in-
teri^re hominum triginta millia, un& cum civitatis Lipstadianse medie-
tate, nec etiam Hamburgensibus institoribus pepercit, quibns immania
damna intulit.
Gedanise diverti apud viros religiosos, qui k S. Dominico, primo
eorum fundatore, nomen habent: inter hos reperi patrem unum His-
panum, hominem in paucis mansuetum et humanum, qui mihi retulit,
se quoque k dict& tempestate cum comite suo (erat is Hispaniarom
Regis Legatus) deprehensumy vix aut ne vix quidem, idque ope magns
Matris Yirginis Stellae maris, procellae impetum evasisse. Hic enim,
cum alteriuB sectae viri religiosiores qui e&dem navi yehebantur, ad
solennem decantandi psalmos suos consuetudinem in unum locum con-
flaxissent Hispanos ad comprecationem yenerationemque Matris mise-
ricordiae adhortatus est, cujus benigno faTore omnino putabat nayem
salyam in tutum evasisse. Fiebant tunc fort^ hoc in monasterio exe-
qmsdy seu justa funebria Nobili cuidam Polono, Regi olim k cubiculis
(quibus ipse etiam Hispanise Legatus intererat) hoc fer^ ritu. In medio
chori coenotaphium (castrum doloris Tocitant) erectum erat, quatuor
innixnm postibus, ac undique instratum lugubri pannOy ac vario em-
blemate natalitiorum insignium afiabre illusum ; circumstabant in ar-
genteis candelabris tsedse mortuales, lampadesque plurimse dubium
lumen afiulgebant, ad aram pull& instratam veste Achimandritaquidam
Tir imprimis graTis, faciebat qui cum ad ETangelii lectiotiem penre-
nisset, tantisper substitit dum pro concione encomia seu laudes defuncti
dicerentur. A concioncy sacro prsesentes hanc ad oblationem (offerto-
rium communiter dicunt) tenu^re processionem. Moesta imprimis
Tidua, comitata duabus nobilibus foeminisy cum suft sobole et famulari
comitatu primum ducebat agmen, singulse nobilem quendam heroem
ITINERARIUM.
19
dnctorem ad latas habebant, yestiebantar omnes nigm, deflnente ex
ciqpite in totnm corpus crassioris fili tel&, qn& se ita inyolyebant, nt yix
oria narinmqne extremitates apparerent. Ad altare ubi yentnm est, arsB
libanint oscnlnm, simalqne ex disco, qnod nobilis quidam mann pro-
tendebat aocepto nnmismate ante altare obtalemnt. Hos eodem ritu
seqnebantnr qnotqnot fanebri pompee intereranttam yiri qnam mnlieres,
nobiles sen ignobiks dispari tamen k panno pro conditione cttjnsque
yestimento. Ventnm erat ad sacram Dominici corporis in Eacharisti&
exhibitionem, cum ecce tantus in templo sese secnndnm genas etynltom
yerberantinmy in memoriam tristis alapsB, k Christo olim in passione
perpesse, oritnr fragor, nt prope, inusitato perculsus ritu, extra me
raperer. Sacro tandein finitoy yespillones nigris penitus obyoluti eaccis
defnnctnm ad sepoltoram detul^re : absolut& 8epultur& in medio Ec-
desifls onmibos ad funus comitibus solennes sunt actae gratiae^ atque ita
ringoli domum dimisri, redi^runt.
CAPUT VI.
Rutionem ItmerU nostri ex Pohmid in Germamam ostendit.
lE yicerim&nonft Octobris Gedani& discessi, et Turro-*
niam trium dierum spacio yeniy ilUc in S. Dominici
Conyentu diyertens k Reyercndo Patre Valcntino
Foldin iUins ftmilise Antistite perhumaniter sum
acceptus, et aliquot dierum spacio benignissim^ ha^
bitus, inde Posnaniam iter institui, itemmque in D.
Dominici Monasterium hospitio sum receptns, atque k R. P. Alberto
Margonio plurimum humanitatis expertus sum. Degebant simul btic
septuaginta religiosi, qui ut yotis, ita animis admodnm erant con-
20 ITINERARIUM.
oordes. Post sez diemm oommorationem» pactns Bum cnm anrigis
Posnaniensibusi ut me in comitatu suo UratiglaTiam deducefenty
quod sanct^ se facturos polliciti sunt, sed parum alb& fide pmti-
terunt: Tiz enim Crotosinum oppidum in Silesiffl confinibus situm
attigeramus, cum ipsi Tino efierrescente, in saltationes et tripudia,
prffieunte tibicine, abierunt, et mox me nil minus cogitantem scomma*
tibus dicteriisque indecentibus impetiT^re, caTillantes literas quas k
Posnaniensi Senatu in salTum conductum acceperamy non esse nisi
supposititia Jesuitarum commenta, nec imposterum Talere. Quid hic
agerem in hostili terrft ezpositusy et undiqne Saxonicis Suedicisque
copiis non procul inde absentibus circumcinctus, quibus me tradere
aurigffi minitabantur? SuaTiter quidem e& nocte dissimukndum, et
patiente silentio salea parum salsos perferendos esse ratus, omnia ia
sequens diluculum distuli. Postero igitur man^ continuo acoessi loci
prsefectum peramic^ postulans ut mihi consilio auxilioque succurreret.
Hic meam sortem miseratus, aurigas ad se accersitos, couTocat, et ut
Tarias ultrb citroque accusationes excusationesque audi^rat, fidejussorem
ante discessum sibi constitui aurigis imperaty qui sponderet quod me
indemnem TJratislaTiam sine injurii essent deducturi, quem ubi dede-
runt, sine morS, discessum est. lu Ti& Taria Tariorum fuit conjectura
et suspicioy sacerdotem ibe non mercatorem, quem simulabami esse,
quod tamen aurigffi constanter negabant. Interea appropiamus portis
UratislaTiensibus, ubi de conditione singnlorumy et patri&^ causisque
itineris singulis respondendum fuiti ad me Tenit ut qusestioi produxi
literas salTi conductus mei, ex quibus ut cognoTerunty me mercaturam
exercercy de mercium genere inquisiT^re, ego haleces magno impendio
illuc deduxisse aiebamy dum yerb litersB nostre ad Gubematorem,
deferuntur, deducimur ad forum ut currus nostros halecibus exonerare-
muS| Tolebam hic aurigis meis Talefacere» cum ecce tibi noTam mihi de
Toctur» precio litem intentanty triplicatam k me exigentes mercedemi
quam nisi penderem, proditionem minitabantur. Factum id reor ideo,
quia cum in singula capita introeuntia et exeuntia portas UratisIaTienses,
Orossus exigeretur, ut stipendia militi commodius solTi possent, in
immensum ascendebat Tecturarum telonium. Itaque cum non omnino
ITINERARIUM. 21
k me exigi iniqinim yiderem, satisdedi omnibas et bon& cnm pace abiyi
ad Patres Dominicanos, qnornm tres istic vitam segr^ trahebant, ob
alimonise pardtatem, cnjns defectu quinqae jam ex eomm contubemio
socii iame obierant. Civitas porro Uratislaviensb munitissima est,
qoam circumlabitar Odera. In eft tnnc prsesidium alebatur Saxoni-
cum^ in qno locam tenens Colonelli Catholica profitebatar sacra, cnjns
aaxilio com Tympanista Olam, qoataor milliaribas Uratislayi& distan-
tem, deductas sam. Erant Olae praesidiarii Ceesareiy qaomm Colo-
nellos Dominas Georgias Bostock Cflesari fidissimos, at de meo ad-
▼enta andivit, C7mb& per aqaam transmitti fecit et serft nocte in arbem
apertifl portisadmisit Urbs hiec potissimd. ex parte incendio absampta
esty aroem habet manitisBimam, qnam ipse tribanas inde orinndas
egregie manivit, et pro Csesare contra Saxonise Ducem illias loci Do-
miniun pertinaciter tenait mnlto temporcy obtrectatoribas iofidelitatis
sibi notam impingentibas respondens, se Domino sno (Saxoni) fidelis-
sim^ serviyisse, qnamdiu pro Csesare stetisset, qaando verb ab eo
defecisaet, se contra ipsam non minore audaci& fitctumm. Hinc ego,
cam aliqaot diebas qaievissemy cum salyo militum condactu Njssam
ad PeriUostrem Dominum Joannem Wanglemm Generalem yigiUaram
prsefectam equitatas peditatusque per Silesiam recto itinere discessi, k
quo amic^ tractatos, post deniim dierum interyalhmi ad filium ejus
ejasdem nominis missus sum. Hjemabat ille tunc fort^ in Bohemiae
finibos, eratque miles quidem eetate, ut apparebat, juyenis, sed pm-
dentifty et rerum militarium non minus qukm linguamm peritid. san^
perqoam egregius, pusillo quidem corpore, sed spirita supra staturam
erecto. Erat cum ipso Colonellus Equitum Olfeldt dictusy ex Dani&
oriandas, Csesari plurimdm addictus, et plurimft laude dignissimus,
nisi liberalior Bacchus, cui erat plus nimio addictus, fidei ejus labem
aspersisset. Quam incolebant urbem, ad decorem muitumque luxum
erat erecta, nusquam putem majorem yilitatem annonse belli tempore
me Tidesse, quam hoc loci. Sed et rastici Bohemise totius tam dice-
bantar tunc Caesari obsequentes et subditi, ut milites ultro citroque
comeantes pagis exciperent humaniter et laut^ tractarent, imb abeunti-
bos doeatam ad tempus hofa anias alteriusque per expeditiora itinera
22 ITINERARIUM.
prastarent ; horam ego ipse ductu ad Dominam Colonellum Ouiliel-
mum Gktll Ibernum perveniy atque cum eo natalem Domini celebravi,
inde postea Pragam ad Dominum Colonellum Jacobum Gk>rdon de-
ductus Bum. Est Praga ciyitas Augusta et Bohemiae totius Metropolis,
quadripartito divifla, in parvam (ut Tocant) partem, in Antiquam,
Novam et Judaeorum civitatem. Saluberrimo loco sita est, k Moldd.
alluituri quse se non procul k Prag& in Albim exonerat. Monti vicino
incubat arz visendse pulchritudinis, ex qua totus urbis ambitus qu& late
patet circumspici commod^ potest: ex und. arcis parte porUcus spec-
tatur longa et ampla per quam Reges ad templum vicinum commeare
consueverunty ex alter& pons ligneus per quem in hortum datur transi-
tus ; in subjectis ponti foveis &rar«m visitur muUitudo magno oculorum
ludibrio. Vidi Prags locum in quo S. Wenceslaus Bohemorum Rex
Drahomirse matris suse fraudibus et consiliis pro justiti& et fide mortem
oppetiit ; sed et illtc vestigia extant ubi mater vindictae divinse experta
est justissimam ultionem, quam terra dehiscensvivam cum anim& simul
et corpore abripuit. Hinc quarto Januarii die discessi ut sequens
caput ostendet.
CAPUT VII.
Commigratio mea ad Butlerum.
^ OL medium ooeli attigerat cum Prag& exit, comitabar
Polonum Nobiiem, qui levandis vise molestiis jumento
me juvit. Cum Jeclitum attigimus laut^ quidem ab
hospite sumus habitiy sed ob aquse penuriam multum
perpessi sumusy quoniam omnes fontes asperrimo
fngore congelaverant. Fertiliorem Bohemiam nunquam aliiis vidi,
maxim^ post duplicem ab hoste et Ccesare direptionem, et indige-
ITINERARIUM. 23
nanun partim gladio pardm lue dissipationem : omnis campns; quft
lat^ oculns spectare poterat, frumentis virebat. Est cseteroqui etiam
Bohemia ligni ferax, alit ferarum tam sylTestrium qukm domesti-
carnm et piscium quoque indicibilem quantitatem. Hinc bene pasti
Egram perrezimus, ciyitatem non quidem usque adeo Tastam, sed
abunde munitam* Prandium sumpsimus apud Yice-Colonellum eo in
concIaTi in quo postea Wallensteinicae proditionis complices, meritas
proditioribus poenas miserandft morte luerunt ; de quo suo loco. Inde
Cronacum dednctus sum. Est Tero Cronach munitio ad Episcopum
Bambergensem spectans, non tam situ loci^ qukm animos& incolarum
fortitudine munita, qui iterum ac sspins obsessi^ k prsecipnis Suedic»
militise Ducibus, expngnari nunquam nec miuis nec pollicitationibus
potu^re, quantumTis ipse Dux WimariuB (quantus miles quis non
noTit?) aliique Duces optimi eam potentibus armis infestarent.
Oemnt istic pro palliis mnlieres lineam penulam candidam Tario limbo
iOustratamy qua circum humerum utmmque amictfle solennioribus
Paschse, Pentecostes, Natalis Domini diebus sacro epulo accumbunty
majori fer^ numero qu&m deTotione, pauci enim debitam Sacramento
reTerentiam religionemque prsestant, ut primum etenim sacro pasti
fercalo plerique templo exeunty non secus ac si prophanam mensam
delibassent. Prsefectus arcis quae urbi finitima est, aliquantum, qu&m
urbs munitiory ad prandium nos accersiTit et honorific^ juxta et
humaniter habuit ; inter pocula Tarii de rebus bellicis discursus sunt
habitiy inter alia ad Ecclesiastica beneficia dcToIuti sumus, intellexi-
musque non sine admiratione, nonnulla beneficia esse quse quotannis
decem, imo Tiginti Imperialium millia beneficiato prsstent. Hinc
gratiis de more Domino loci factis, Neostadium contendimus iter, ac
Tariia oppidis transitis Fuldam tandem attigimus. CiTitas hsec Abbati
(qni Romani Imperii est Princeps) subditur. Tota illa circum patria
mult& premebatur fame, non tantum k militum Tari^ infestantium hostili
aznicoque incursu Tastata, sed et k gliribus campestribuSy qui segeti
magno erant incommodo, depopulabatnr, qui magnam frumenti Tim
subterraneis specubus sub tempus messis congesserant, quo Tictum in
fiituram hyemem parabant; rustici saepius terram effodientes, integros
24 ITINERARIUM.
modiofl reperiebant. AsBchaffenburgiun postea perrezimnB. Ciyitai
hflec Electori et Archiepiscopo Mogontino paret, eam tenebat tnnc
Marschalliis campi ManBfeldius cum triginta militum Belectorom
millibuBy erat yerb illic tanta TictOB pennria, nt etiam perBonie Eccle-
siastics esuriali tempore vetitiBque diebuB ad CBum carnium compelle-
rentur, quas tamen perraro obtinebant. Vidimus hic arcem EpiBCO-
pacem regio faBtu, et magnificenti& exstructam; hsc quatuor in
quadrangulo turres complectebatur, mirft ad simmetriam architec*
tonicam eleganti& erectas : caetera arz nobilissimis conclavibus omata
nitebat. Non hic tangam dolia portentos» amplitudinis vino optimo
plena, quorum quaedam quadraginta et quinquaginta plaustrorum erant
capacia ; haec passim apnd Gtermanos obvia sunt, nec apud iUos multam
parinnt admirationem. Wertham dehinc abii, ac postea vario viamm
anfractn Heilbrunnam, civitatem omni munitionis et commeatus genere
instmctissimam. In ejus foro exposita erant quadraginta quatnor
stupendse magnitudinis tormenta bellicay decemque vexilla militaria
nuper Gktllis Philippoburgi erepta. Ad hanc urbem Sueci integro
anno laboraranty ut eam sibi subderent, quam CBesariani quatuor
horarum spacio sibi subjecenmt ; tantum est militem habere fidelem et
ad servitia Domini sui promptum. Htc operam suam ante alios pro-
bavit Dominus Jacobus Gk>rdon Capitaneus ex nobilissimiL Scotoram
pro8api& oriundusy qui manipulum equo pedestrium mOitum tunc
temporis ducebat. Nobili illi fiimilise apud omnem posteritatem
laudi ducetur, quod inter pnecipuos etiam Imperii Btatus Cflesari fide-
lissim^ et constanter serviverit : ex eftdem propagine tunc erat unus
Colonellusy Vice Colonelli seu locum tenentes duo, prflefectus vigiliamm
unus ethic Capitaneus cujus laus omni retro posteritati erit memoranda
Hinc Luneburgum commigravi, ubi Vice Gkneralis Gkdlas arcem
tenebat exacto inde Duce potentiBsimo, eo quod in Cflesarem contra
omne jus fasque arma sumpsisset. Inde movi Stuckardinm Metro-
polim Ducatus Wirtenburgensisy ubi tunc fort^ hyberaa habebat Fer-
dinandus III. Rex Bohemifle et Hungarifle potentissimus, atque
incolebat arcem Ducis Wirtenbergici Bumptuosissim^ extructam ex-
cultamque: hic ubi certis nunciis cognovi» Butlerum meum jam
ITINERARIUM. 26
mortaiim, atque in Swarrindorp civitatem omni instrnctn bellico refer-
tissimam esee delatam, eb curanm itineris mei direxi: nbi appuli
dictum dncem meum loculo plumbeo obseratum vidi, simulque de
mortiB genere inquirens intellexi pientissim^ omnibns sacris munitum
ipsum deoessisse. Dolui ut debui yehementer, virum tantis animis pro
Caraare et fide orthodoxft inclitum, non potuisse obniti mortis decretis :
erat is utique vitft mult6 lon^ore dignissimus. Interea tamen dum
yixit sibi neutiquam defuit, nam ut &mam aetemitatiy animam cobIo
aasereret, divitias qnas squissimo Marte masculft su& manu inter hostes
acquisierat, in pia legata ita fere distribuit. Yicena imperialium millia
Patribufl Franciscanis quos stricts observantise appellamus legayit, hi
Pragae studiis literarum excoluntur, instruunturque in eum finem, ut
quandoque in Iberniam Scotiamve redeant, seque Catholicis confir-
maadis in fide, vel Hsereticis reducendis ad eandem» sedulo impendant.
DuoentOB imperiales Domui professse Societatis Jesu, cui prseerat R.
P. Ooilielmus Lamormain Sacrae Csesareae Majestatis Confessarius per
modum eleemosTnfle transcripsity R. P. Petro Vadingo Soc. Jesu
Iberao et pro tempore Universitatis Pragensis Cancellario tria imperi-
aliam millia dari voluity quas ipse pauperibus Ibemis illuc commeantibus
elaigiretur. P. Patritio Franciscano, strictam observantiam professo,
quingentos imperiales, sicut et alteri cuidam Sacerdoti similiter Ibemo
totidem. L^averat et aliis partim sanguine partim amiciti& junctis,
scilicet sorori suse sex imperialium millia, Yicetribuno suo Walthero
Deveroux mille imperialeSy aliisque pro afiectu et merito. Sed cum
haec ad iter nostrum exigendum parum attineant, aliis exequenda
relinquoy ^o in instituto itinere meo progredior. Cum optimo
meo Domino Butlero viro Csesari gratissimo et fidissimo non sine
magno dolore pi^ parentassem» ad arcem Wisensteigensem Comiti de
Holstein snbditam properavi. Detinebatur in e& Waltherus Deveroux,
globulo plumbeo ad Nortlingense prselium secundum cras vulneratus,
iui4 cum moestissimd. vidu& Butlerian&^ qu® defuncti sui mariti funus
paal6 post in Bohemiam cum salvo militum conductu secuta est, ac
iUlc ipsi gnmptuoeissimas fecit exequias.
CAPUT VIII.
Butleri ante Obitum heroica Facta et egregia erga Cttsarem Itdes.
Maximi verd qutB Francofurti ad Oderam contigire.
OSTQUAM ex legione Batleri Illastrissimiis TylUnB
secum abdaxit daos militam manipalosy reliqai Fran-
^-j^ cofarti ad Oderam cam Vicetribano Herberstein
relicti, famis et inedise perpessi snnt plarimum;
qaibus at opportan^ succarreret Batleras, comitatas
vigiliaram Prsefecto ad TjUiam, qai tonc Magdebargom obsidebat,
profectas est, monuitqae de periculis, simulque rogarit ut et urbi et
militi annon& snccurreretur : interea Gustavus Adolphus Suecorum
Rex exercitum suum Francofurti admovet, cum pridie opportun^ et
dispositione plan^ divinft Mareschallus de Tieffenbach ingressus esset,
reperissetque in eo prsesidio Vice-Mareschallum Thambrougk militem
san^ meliori fortunft dignissimumy Colonellos Behem et Femamont,
quorum exercitus excrescebat ad decem prop^ millia. Qui ut vide-
runt Suecorum Regem applicare urbi vires suas, conjunctis animis per
urbem circumquaque diviserunt militem suum, in qua partitione Wal-
thero Butler cum legione suft ultima seu extima contigit pars eaque
admodum infirma ; cui malo ut providerety terram in minores aggeres
eruit, post quos ex insidiis abdidit ScIopetarioSy simulque sub vesperam
Colonellum Thambrougk accessit, explicavitque periculum intercipi-
endffi urbisy nisi illa noctCy antequam suecus sese effossft terr& magis
munirety in ipsum impetum facerent, et yirili eruptione ab obsidione
deterrerent: infamiam praeterea quam ex deditione accepturi essent
apertissim^ pluribus exposuit; petiit quoque eam sibi expeditionem
conmiitti cum quinque equitumy totidemque cataphractorum cohortibus,
sanct^ promittens se cum bono Deo certo hostem extemis intemisque
ITINERARIVM. 27
jun oeptiB operibns expnlsiunim. Quie quidem omnia atidita sont, sed
qnoniam ipee externnfl erat cni ea lans ab aUis inyidebatnry neg&mnt id
fieri nllft ratione posse : interim tamen alteri eam curam committnnt,
qni Tix incantior aggressns hostem globnlo plnmbeo trajicitur, milites
Ter6 ipei comites k Gustayianis circumventi potissimam partem perie-
mnty pancnlis exceptis, qui palabundi cladis nuncii in urbem redi^mnt.
Csesariani in nrbe prssidiarii omni metu expertes secur^ tunc epula-
bantar, cum Walthems Butler sese faosti opponere onmi conatu annite-
batur : nec minori audaci& assultus dabant Snecorum a^nina, quoad
tandem tantos animos in Butleriano milite vix capientes, inquimnt,
qnis Ducnm eum locum tam pertinaciter defenderet, cumque Scotoe
Ibemosque intellexemnt, se suasque macbiaationes alib amoyerunt.
Non stetit tamen hic oppugnatio: sub quartam enim pomeridianam,
cnm hoetis nostros yino incalnisse plurimo audiviBset, animos^ alibi
conscendendo valla masculos dedit assultus. Aderant isti loco tum
fbrte dnie legiones» quae cum resistendo pares hosti non essent, ad
Bnileri opera, de8ert& yeteri statione recess^ : quos hostesne an unicos
esse cnm ignoraret Butler, atque k Tribuno Wadt Scoto doceretnr,
Cesareanoe OIos esse, imperavit etiam in ipsos ejaculari» missoqne in
eomm snccnrsum dicto Tribuno cum manipulo Sdopetariommy timidos
animos ad pugnam reYocayit ac hostis impetnm non sine adversariomm
sangniue viriliter repressit. Sed mox refectis tantisper viribus Sue-
dicse legiones oontra nostros denuo insnrrex^re, majoribnsque animis
pngnantes snpradictum Wadium Tribunum longiori vitft dignissimum
melior^nque fbrtnnam merentem interemerant : strato militnm ductoiie
in pancis egregio concid^re multomm animi, et cnm dnabus horis for-
tissim^ restitissent, tandem adversariis viribns cedere coacti sunt. His
in assnltibns Walthems ex sub praeter jam sspiuS nominatum Wadt
desideravit Tribunos Baraabam Patrich Iberaum, Dermitium Carthii
Iberanm, Hugoninm Onel Iberanm, Locumtenentes Grase Iberaum,
Thonuim Broone Iberaum et Thomam Butler vexilliferam, ipseque
Waltheras graviter ictus vix vitam ab instante ferociter hoste asserere
potnit. Fugatis in hunc modnm Ciesarianis, ad prsedas itum eetf
repererantque hoetes dccem in foro plaustra argento facto infectoque.
28 ITINERARIUM.
commeatn etiam et bdlioo apparatu onustay qtm omnia mk cnm dyium
boniB intrapancas lioras Suedicns exercitus deprsBdatns CBt.
His per actis Gustavus cum ad tympani sonnm depraedatorem militem
& praedsL inhiberi jussissety et receptui sub poen& capitis clangore
buccinfe cantari, ad Australem portam lautam iustmxit coenam, cui
interesse voluit Walthemm ex vulnere saucium, qui cum pedibus ob
sanguinis profusi copiam oonsistere aegre posset, in hastilia more ndlitari
snblatus, ad Regem est deportatus, yix venerat sub conspectum Gust^^hi,
stricto mucrone rt^tus est ab ipsomet Suecorum Rege Juniorae easet
an Senior Butlems, qui cum se Juniorem asservisset ; Superi te servantt
miles mascule, ait Rex, qnod te seniorem esse nolnerunt, qui si ftutses
hec tibi obtigisset fortuna, ut Regi& hac dextr& cecidisses, humaniter
dehinc acceptum regioram medicorum curae soUicit^ commisit. Inte-
rim qui fiict& hac clade ex Csesarianis copiis partim nando, partim cor^
riculo pontem transmittendo evaseranty magnam Glockoviam peti^nt»
unde Herberstein ad Caesarem cursores misit, qui culpam oladis et
captae urbis Walthero impingerenty atque hoetem ad ipsius stationem
irrupisse comminiscerentur. Non latuit illa Waltheri accusatio Jaoobum
Butleramy qui ab obsidione Magdeburgensi redux exprobratorias ad
Waltheram quam mox scripsity totam labem et yitium civitatis vi ex-
pugnatae ipsi oggerens, sciret itaque (ait) Walthero respondendnm esse
Caesari pro tam infami clade. Non tulit injuriam yirilis Waltheri
animus, sed arreptis codicillis traductoriis Gustavo legendas exhibuity
qui simul ac luculentum Waltherianse fortitudinb testimonium expediri
jussit, quod et consignari voluit omnium (^eneralium sigillo mannque
propri& subscribi. In eo testabatnr omnem culpam non in viram vigi-
lem, sed in commessatores uimium in tanto periculo securoe esse deri-
vandam, qui si cum Walthero pugnassent strenu^ nunquam se de
ulteriore impetu cogitatumm fuisse. Quam hostis attestationem
Yiennam ipsepostea Waltherus ad Imperatorem detulit. Sed et Fran-
cofurdiani ad Oderam paul6 post libellum tjpis cudi et evulgari feoerunty
quem de calamitatibus Francofurtensium inscrips^re, in quo immor-
tales Butlero in h&c obsidione laudes adscribunt ; memorant ver6 nullis
unquam soKSuIis delendam ignavium Caesariani militis, quorum negli-
ITINERARIUM. 29
gentii dnm tgnes festos 8. JoaBni Baptistee pasBim ezcitant, ipsam
nrbein tam nobilem tam yastam nno rogo Vnlcano commiserint depo-
pnlandam.
Post sex mensinm captiyitatem Waltherus tandem vincola mille
Imperialium litro redemit. Movebat tum fort^ post lapsiacam stragem
exerdtns noster per Lnsatiam in Silesiam, ad quem Budems noster
ciinam direxit, ac Marescallum Tieffenbacb conveniens snmmo cum
lionore ac raro fayore ab eo est receptus. Hic Colonellum Behem qui
potissimns fnerat Butleri apud Cesarem diffiimatori auctoritate Tieffen*
bftchii adegit scripto reyocare, qu» contra Waltherum in Aul& Impe-
Ttttoris temer^ effiiderat, in quo Waltherum egisse quod masculum
mUitem addecet, asseverat.
Famft rite assertft Walthems obtent& k Oeneralibus veni&y in Poloniam
Vanariam profectus esty suisqne impensis centum eqno pedestrinm
flelectorum militum collegit, ut in Silesiam e&dem quayenerat Yift
reduceret : in hoc itinere non modicum periculum k rusticis adiit, qni
66 in Dominio magni Ducis Swofquitz ad trecentos collegerant, horisque
matutinis dnbio ad huc lumine in Waltherianos moverant ut omnes
stemeient. Sed tempore fraudem advertens sagacissimus ductor, fabam
in Banm suoramque caput cusam, in authorum retudit yerticem. Inde
Vratislayiam abiit, semper infesta rusticis itinera obsenrans, quoad
tsDdem in Tessinensi Ducatu in Walachie confinibus hybema se obti-
miiase certis mmoribus audivit. Erant itinera per id tempus periculis
plena, vifleqne ad dictum locum impeditm, longs, et aspere, eundem
tamen illuc fuit, quoad Tessinium metropolim patrisB illius attigit.
Qns istic dominabatur Princeps yidua oppidum Schwartzwatter
Walthero assignaTit, adjacet illud fluvio Weissel qui k montibus Wal-
lagis erumpit» et per Poloniam means, Cracoyiam alluit. Htc vidimus
^ terri effodi salem ad sazorum similitudinemy frusta ssepe septem aut
octo pedes longitudine, latitndine tres quatuorve, profunditate duos aut
tres excedunt. Placuit imprimis industria eximendi tantum pondus ex
profQndiflsimis cayernis : ratio verb talis est. Exstmunt ad os antri,
ingeotem rotse vastissimm machinam, qufle k camelo circumagitur, ex
rot& demittitur attoUiturque funis, in cujus summitate uncinus, cujus
30 ITINERARIUM.
adminicnlo immaniasaxa quibosdam quasi braohiis prehensaeducantiir.
Hic sal antequam aerem sentit levissimiui est, quem manu 80I& vir non
admodum fortis sine negotio levaret, ut primum Ter6 eztra caTemam
aerem contingit, tantum induit evestigio pondus, utvix pluBCuli levando
tractandoque sufficiant. Hsc salis immania frusta, in partes minutiores
8err& dissecant, tum in mortario pro domestico usu comminuunt : ex
omni sale bic dicitur optimus, eoque utuntur Silesii, Wallachse, Bohemi,
Hungariy Austriaci, Croatse, Moraviy Sclayones, Poloni, PoduUini,
aliaeque circum nationes.
Vix Waltherus noster pactus erat cum incolis loci pecuniam pro
faybemis militum solvendis» cum a Wallensteinio sine mor& diu noc-
tuque properandi Sagannmy advenit imperium. £st Saganum urbs
in Lusatis confiniis sita spectans ad ipsum Wallensteinium, quam cum
hostes impetituri videbantur, Wallensteinius fideliori quam Walthero
committi haud posse putavit, ideoqne nil cunctatus Waltherus Wallen-
steinii decretis obsecundare, opinione hostium citius adfuit, eosque ex
insperato adortus fudit fugavitque, ac immanem prsedsB vim obtinuit,
cumque illic trimestri substitisset in Bohemiam postea ac Lymburgum
profectus est, inde Pilsnam ad Wallensteinium abiity qui eum ad obsi-
dendam Pn^am abduxit, e& feliciter recuperat&y hostibus inermibus
excedere jussis, sexaginta millibus optimoram militum totam Bohemiam
perpurgavit. His ita compositis, I^^m cum octo cohortibus equitum
destinatur Waltherus, qui irmens in hostem magnam illic stragem
edidit, cui duodecim vexilla militaria forti pugnft eripuit, ideoque
mirum qnantam gratiam k Wallensteinio inierit, ita ut in compensam
comitatum Jegerodorff unk cum pertinentibus pro hybemis suis acce-
perit. Hic dum commoratur diutius matrimonio sibi associat perillns-
trem Dominam Comitissam de Phondana. Qnanta porro Walthems
noster Csesari obseqnia prsestiterit in variis iisque pericnlosissimiB occa-
aionibusy dici vix potest, exequentur ceteras militis egregii laudes alii,
qui ex instituto Butleram commendandum suscep^re : hoc unum addo
omnibus post nos ssecnlis memorandumy quod ad Nortlingam coram
Serenissimo Hungarise et Bohemiae Rege, et Cardinali luiante viginti
quatnor horis continentnr sine intermissione fortissim^ prseliatns sit.
ITINERARIUM. 31
adeo Qt yicetribaniim Baam cum Prtefecto vigiliis pnelio amiserit. Nec
tamen hoeti pedem uniim cesserit, quoad Hispani (qui ae Ter^ yiroB et
magnoB milites eo in conflicta prseatiterant) cum Croatis in succursum
Tenirent. Quanta liic sanguinis utrobique profluyies, &cil^ est pru-
denti oogitare, dum audit eodem prselio sedecim millia eodem die, qne
fiut decimft sextft Aagusti anni millesimi sexcentesimi trigesimi quarti,
in loco conflictus occubuisse. Ab hoc conflictu missus est Waltherns
ciun octo legionibus ad obsidendam ciyitatem Auracensemy cui fortis-
nma adjacebat arx Duci Wirtenbergensi parens, quam feliciter non
tamen sine saorum militnm jacturft aliquft) tandem obtinuit, et praede
militam, com yi cepisset, reliquit. Tandem post yaria oppida et Castella
recuperata yir sempitem& memori& dignissimus, Cesari fidiBsimuSy ad
Swarrendorp yitam placidissim^» omnibus prius sacris ritu Catholico
manitasy finiyit.
CAPUT IX.
De Successibus Alberti Wallenstein Ducis Fridlandia.
^ LBERTUS Wallenstein Nobilis Bohemus, haec ad
altissimos dignitatis suse gradus duxit initia. Cum
sub exordia belli Bohemici turbsB indies magis magis-
que gliscerent, huc hominum perfidissimorum pro-
gressa est audacia, ut jam se rerum dominos suprem&
potestate potiri crederent, eoque insoIentisB procederent, ut jam in Csesa-
reum conclaye nullft obtentft copi& latus armati (quod nefas semper
fberat) tumultaos^ irrumperent. Accidit yer6 ut aliqnando Comes de
Tom, Comitatus pluribus sui sceleris complicibusy Sacrosancta Impe-
32 ITINERARIUM.
ratoris adyta sceleratiBsimo pede ylolarety nec qaidqnam Cflesareiiizi
Tultam yeritus nescio qaie iniqua k Ferdinando II. impetnoe^ postu-
laret, et ni votig Cssar annaeret ensis capalam dextr& ferienS) mucro-
nem minitaretar ; adfait his in angastiis constitato Cssari opportuzi^
WaUenstein, cam roanipalo Cataphractarioram, qaem in Benritia Im-
peratoris ez Belecti8sim& BohemiaB pabe Bais impensiB coUegerat at se
saamqae tarmam ostentaret, CflBBariBqae benevolentiam acqaireret :
cam ecce tibi uefandissimi proditores eqaoram armoramqae sonitu
percalsi in genaa procidant, et yeniam delicti rogant, opinantes ne*
qaitiae sas consilia esse detecta, qaos qoidem tanc Cflesar more sao
hamanissim^ complectitar bonisqae animis esse jabens, dimittit indem-
nes. Miratar interim providentissimi Naminis vigilem caram, qaod se
omni ope destitatam tam mirabili et nasqaam sperato medio Capitis
pericalo ezemisset. Wallensteinio qaoqae qaantamyis facti soi neBcioi^
legionem integram in campam dacendam committit. Cam ver6 buc*
cedente tempore fides viri in plaribas Caesari totoqae Imperio proba-
retar, alterias promotas est, et plariam legionum dactor renanciataa.
Creverant porro cam divitiis honoresy ita at passim prse caeteriB cele-
braretar : unde etiam accidit, at vidaam k magno quodam Principe
Hangaro k morte relictamy matrimonio sibi janzerit, quse non multo
post, fatis ita deposcentibuB, viti cessity et cum sine liberis essety dictum
Wallenstein maritum suum ezasBe haeredem omnium tam mobilium quam
immobilium bonorum instituit. Habebat tunc fort^ Perillustris Domi-
nusComes ab Harrach, cujus in aul& Csesaris potissimaerat eziBtimatio,
filiam nubilem, quam conjugem sibi postnkyit Wallensteinius, nec
multo post impetrayit. Enit haec Domina pudicissims vitfle et famaSy
nec minus in Deum diyosque coelites religiosa, qakm omnibus fbrtonae
naturseque bonis locuples. Creyit interea cum setate Wallensteinio
animus et pmdentia adeo uBque ut communibus Principum Electoram
sufiragiisy absolutam in omnem ezercitum Csesareanum obtinuerit po-
testatem. M in dignitate talem se gessit, ut non tantum priyatoram
quorundam Principum odio in domum Austriacam erumpentia oppres-
serity sed et Danise Regem eique confoederatos ad paciscendum com
Cflesare fequiBsimis oonditionibus compulerit; quse res ipsi Fridlandiie
ITINERARIUM. 33
I>acatiiiiiy libertatemque cudendi auream a^enteamque monetam
peperit: Sed et tam felices successus hominem ffistuosum in pudendam
et obscenam extul^re superbiam, et quoniam studia rei militaris ipso
Diice yigebant, omnes prope Imperii ordines sub ipso beliicse scientise
radimenta addiscere et stipendia facere appetebant, cum Ter6 indies
honores in &stuosam ipsum superbiam magis magisque elevarent, tantum
aibi in Imperio conflaTit odium, ut viz ulli Principum charus esset, sed
et k Yiilgo despectui haberetur : Ipse nihilominus omni invidi& superior,
hoc nnum agebat ut multorum sibi Principum animos, vel occultis
maefainationibus yel apertis armis subderet.
Hoc tempore clandestinis procurationibus Oallorum) et Nobilium
Protestantium (quos vocant) per Grermaniam, excitatur ad arma contra
Csesarem suscipienda Suecorum Rex OustaTus Adolphus, qui se restau-
ratorem Evangelicae libertatis, et magnum Oeneralem seu Ducem
Regum Brittannie et Franciae nuncupabat : unde in imperio noTie
indies turbse exdtabantur : Quibus componendis Csesar Comitia Ratis-
bonam indixit» ad quse omnium ordinum et proTinciarum magnates
conYenemnt, qui inter prima antequam ad uUas tractationes accederent^
Wallensteinium Dominio militari eximi Toluerunt, Tarias contra ipsum
querimonias adducentes. Quam ea res Caesari insperata fuerit &cil^
est cuiTis prudenti cogitare, eo maxim^ temporequo imperium amplius
periclitabatur, ut tamen potiora mala prsecaTeret Principibusque
Imperii obsequeretur annuit ipsorum Totis, Wallensteiniumque militaris
potestate exuit. Quam impedita ex hoc facto rerum bellicarum orta
fuerit confusio non attinet plnribus CTulgare, ipsa c^xperientia mox
docuit : qui enim ipsius loco exercitum ducere debebant, tcI dexteri-
tatem in proTidendo militi comeatum non habebant, Tel periti& rei
militaris destituebantur, tcI sufficientes parum erant tam diTersis legio-
nibus hinc inde procul dispersis imperia distribuere. Unicus tunc erat
Tjllius, in qnem omnium oculi conTertebantur, quem Principes isti
muneri prsefici posse abunde idoneum credebant; erat Tyllius Tir
quidem sagax, et sufficiente periti& militari instructus, multis eo usque
Tictoriis probatus, qui voik cum armis, rarb militum exemplo, pietatem
et religionem in Dxujc conjungebat, ipsum tamen destituebat auctori*
F
34 ITINERARIUM.
tas illa, quam Wallensteinio fecerat absolutum Imperium qood Impe-
rator ipsi commiserat; accedebat quod idem Tyllius duos ezercitus
Caesaris scilicet et ligse ducere, et utrobique providere, ob incidentes
in singula prop^ momenta difficultates segr^ posaet, et quod caput erat
omnium, nil ipse pen^ andebat aggredi, quod non prius ad Csesarem
aut Ligse confcederatos Priucipes delatum esset, ubi dum consultabator
ditttius, elabebantur optimse hostem csedendi occasiones antequam in
consilio bellico quidquam definiretur, Suecusque de die in diem magnis
passibus promovebat : adeo usque ut Imperator infirmo et jam multis
bellis firacto Tyllio sero tandem coactus fuerit Wallensteinium denuo
in nuper ereptas dignitates bellicas substituere. Hic Wallenstein probe
videns afflictum ac propi desperatum imperii statum yafr^ excusavit
laborum molestiarumque pondus dictitans, ad quietem se animum
appulisse, malle se domi in tog& quam belli in sago Imperatori subser-
vire (voluebat interim animo, quk irrogatam sibi injuriam, et ereptae
potestatis ingnominiam alto conditam pectore, vel h&c ratione vindicare
posset) facil^ erat angurari Csesari, quid Wallensteinium torqueret,
itaque ut hominem morosum' pacaret, Fridlandise Dncatum donavit,
tum iterum tentavit, si blandiori alioquio vel tuno temporis ezptignari
posset viri in rebus bellicis dexteri animus. Annuit tunc quidem sed
segr^ (ut Caesari gratiam obtnlisse, non k Csesare accepisse censeretur)
Fridlandise Dux, sub e& oonditione, si Oeneralissimus cum absolnt&
potestate, sine dependenti& ab ullo Qermanorum Principumy prseesse
juberetur, ita ut penes se esset jus belli pacisque oondendse, quod nec
ipse Csesar, quantumvis vellet, infi^ingeret. Quid hto faceret optimns
Imperator hoste undique premente? ut hominem sufficientem hostilibns
successibus opponeret, omnibus conditiouibuB subscripsit, eumque ad
Comitia xmk cum aliis Imperii Principibus evocavit, ut illic omnium
Principum su£Pragatione potestatem acciperet, Wallensteinius autem
renuens decretimi auctoritate Principum annuentium calculis obtinere,
haud compamit, sed ad Carolina Balnea valetudini curandee abiit,
ubi mensem integrum exegit. Dicta Balnea k Carolo Y. eorum
inventore nomen habent, quinque milliaria EgriL dissideut in confiniis
Saxonum. Duplex iUic spectatur vena aquis omnino pugnantibua
ITINEjRARIUM. 35
maHans, hinc enim calida, inde fiigida ernmpit. £z stillicidio calidas
alicnfat defluente nascitar lapi% qai ad alcera eqoonim curanda valet
plarimam.
Exaoto mense optim^ lotos Wallenstein dacentis miUtam millibus
abande Btipatos in cainpom progressas est» Pilsnamqoe primo aggressus
de e& felicibas auspiciis triamphavit; mox copias Pragse admovit,
quam non ita pridem Baxo Csesari eripuerat, comque eam premeret
acrius, Prsefectos Saxooicarum copiaram de compositione et pace inter
Csesarem et Ducem soum movit sermones, sed cum partim promovisset,
ad avertendum k Csesaris fide Wallensteinium un^ cum Comite de Turn
Seniore ali6 eonvertit dolos. Et hinc ducta sunt initia Wallensteinianfle
perfidiae, quae paul6 post in propriam crev^re perniciem, et in publicum
Bon sine fiBdiasim& notft erup^re. Erat fort^ tunc temporis non nemo,
neacio quis, Poetaster, aut siderom inspex, qui ex astris fabulas commi-
niscebator qui et Wallensteinio Bohemise sceptrum ex aere confictum
addicebat, quJL fortaai homo vanisnmus elatior pro coronft tali quidvis
paci8cd>atur ; cumque videret se id jure prsestare neutiquam possei
injiurift oonatus est, ac primo Regni aemolum Soecorum Regem ^ medio
tollendum esse putavit, quo sublato duces dein aggressus est, eosque sibi
daviiicire, Ciesari exosos reddere, contendit. In qiiem finem Colonello
Ilo aoctor foit, ut k Ceesare pro prsestitis obsequiis, Comitis postularet
dignitatem et nomen, quod facU^ fuit jam indinato persuadere : ne
ver6 Ctesar eam ipsi dignitatem annueret, occultb egit nanciis, caasans
si eam huic concederet, fore ut plures alii qui sequ^ ac amplius imperio
fidi fuerant, eandem jure quasi suo exigerent. Quod cum ipse Csesar
Reipublicie baud expedire intelligeret Walleusteinii consiliis est obse-
catusy Colonellamque Uo ad patientiam in proximiora tempora est ad-
hortatos. Data interea inter epulas opportunitate, quid responsi acce-
perit rogat ex Ilo quasi omnium ignaros Wallenstein, cui ille negativum
sibi obtigisse asseruit. Tonc Wallenstein simulanter excandescens
Caeaari, ait, hseccine sincera meru^re servitia nostra, qus Csesari tanto
tempore fidelissim^ prsestitimus, ut nec mihi Generalissimo, jure meo
poetulanti pro amico, gratiam annuat, nec tibi id merenti concedat ?
Eequis posthac Csesari tam ingrato tam beneficiorum immemori sti-
36 ITINERARIUM.
pendia faclat? Qais deinceps fidem ei spondeat aut prastet? E^o
quantum quidem ad me ex nunc juro, me contra Austrios fiicturam
quamdiu yitalis spiritus hos reget artus ; accessit Wallensteinio so-
lennia verba praeennti jam pridem Cffisari ofietisus Ilo, primaque istic
foedera stabiliunt. Itaque confoederati simul cum ezercitu contra
hostem moyent, non in hostem pugnaturi, sed Caesarianas copias fkme
miseriisque perdituri. Haerebat tuuc ad Sweiniz Wallenstein, unde
Cesareanos Glotzium duci jussit, istic ex fidelioribus Csesari ducibu»
ex non occuUis signis animadvertere, quam iniquum contra CsBsarem
consilium agitaretur, nec tamen audebant palam infidelitatem Fridhindi
ai^ere, quamvis in privatis colloquiis multos eosque infames sererent
inter se sermones. Sweinitzii yitam suam innocentissim^ reliquit ma*
chinationibus Wallensteinii, Begis Danise Filius. Hic, cum impia in
Cffisarem consilia agitarentur, k Suecorum partibns pacta asserturuB^
cum potestate missus erat, sicut et Piccolomini k Wallensteinio, cum
Ter6 iniqua(ut videbantur) dicto principi proposita essent, infecta read
suos reversus est, quse quidem res Wallensteinium pessim^ habuit,
cogitationesque omnes in eam rem intendit ut se de optimo Principe
(quasi magnam sibi injuriam intulisset) vindicaret : dimisit ergo unk
cum dicto Principe Piccolominium ut eum ad suos conduceret. Cnm
ver6 ad rivulum pervenissent ac militari modo Scloporum exoneratione
fact&, sibi invicem vale fecissent, interim ex insidiis miles globulum
emittit et Damse Principem secundum cor transverberat. Hinc quam
mox Csesareani in hostem ruunt, et partft victori& Generalem militie
prsefectum Comitem de Tum capiunt et ad Wallensteinium ablegant,
quem cum retinuisset aliquot dierum spacio, tractassetque cum eo de
proditionis proposito, sine uUis pactis aliis, aut litro« immunem dioQJsit.
De qua re cum Ducum prsecipui stomacharentur ait Wallenstein, quid
vultis agam cum insano homine ? utinam Sueci ductorem meliorem
nullum haberent facilis nobis foret pugnandi et expugnandi totum
orbem terrse ratio, plus ipse nobis proderit inter hostes qu&m h!c nobis-
cum in captivitate. A clade hosti illati, pauculos in eodem looo dies
Bubstitit Wallensteinius, postea ver6 cum omnibus copiis in Bohemiam
abiit isttc hybematurus, propositumque suum ad finem deductams*
ITINERARIUM. 37
StatDtum erat tnnc omnes Bohemie procereB ftuiditus perdere,
eonunqne terras ad eztremmn nsque minutal yastarey ne qu& Caesari
contra se suppetitas ferre possent, in eundem finem immanem pecunia-
rum Tim conflaTerat, Bperans argenteiB hisce gradibuB ad Bohemici
regni solium conscendere ; ad id delegerat etiam locum commodum
(montem album appellant, in quo olim Palatinus Comes Fridericus,
et alieno bonore sibi contra-jus fasque arrogato et propriis terris exutus
est) sed non potuit diu latere Cesarem tam iniqua macbinatio, ad cujus
aures cum yenisset rumor, scripto quamprimum inbibuit fidelioribus
belli ducibus, ne post hac k Wallensteinio imperia capesserent ; hocque
scriptnm Pragae primiim innotuit. Accidit yer6, cum WaUenstein
totum exercitum conyocare proposuisset in dictum montem, ut Comes
de Terskj affinis Wallensteinio, de propalato proditorio proposito
certior fisbctusy ad Wallensteinium rediret, ipsique proditum negotium
instituti sui nunciaret, explicaret etiam qu^Lm periculosse plenum opus
ales agitaretur, eo Wallensteinium adduxit ut omnia tormenta bellica
clayis obdurari prsBciperet, Pilsnsque hominem sibi fidum prffificeret^
qui nuUis pactis, poUicitationibus aut rationibus locum illum alteri
qxuun WaUensteinio traderet ; ipse yer6 se Egram yersus conyerteret
cum miUibus aUquot partim Equitum partim peditum. In hoc Comi-
tatu comprehendebatur legio Waltheri Buderi, quae jam k Csesareanis
pasaim WaUensteinianie factionis esse iniqu6 arguebatur, quam yer6 id
&Ibo declarayit eyentus. Hoc quidem eyideus est, WaUensteinium
Bsepius conatum esse Builerum in consilii sui societatem traducere,
ipsique poUicitum esse ampUssimas terras et opimas dignitates, ducen-
taque Imperialium millia per cambium partim Hamburgi, partim
Segani destinasse ad coUigendos miUtes Ibemos in sua senritia fidos.
Butlerum tamen semper suspectum habuisse tam proIix6 propensum
sibi Wallensteinii fayorem. Quando yer6 clarius intellexit quo res
pessum yergeret, nunquam consentire yoluisse, ut sacramento Cffisari
facto Bolyeretur; dehinc omnibus yiribus annexus est, ut proditorem
hunc JL Csesare adeo eleyatum comprehenderet, ac Imperatori pro
merito plectendum traderet : cum yer6 ipse solus sufficiens haud esset
tam arduo negotio expediendo, in consiUum propositi sui adhibuit mili-
38
ITINERARIUM
tem inter paiicoB fidiim Cfesariy et plenam maaculo animo Waltberoni
DeverouX) tunc temporis turmse uni pr&efectum, seu Capitaneum, qui
suam Walthero operam fidelissimam addixit. Hoc adjutore seeurus
Butler, libenter suam Legionem Wallensteinicis copiis Egram commi-
grautibuB adjunxit
CAPUT X.
De AfnpUtudine et Pomp& Fridlanditc Ducis.
ER quater et amplius felicem Albertum WaUenstein, ai
susl felicitate rect^ uti noyisset, vel volulsset potii)»:
tot enim tamque praeolaris naturee, fortunse ao Dei
donis hic yir auctus erat, ut sibi sequalem e& tempes-
tate Tix usquam reperiret. Accedebat in bello optim^
administrando dexteritas, ob quam sibi Csesaris fayorem meruit san^
luculentum : aderant ipsi divitise et pecuniarum yis maximay qnae hodie
omnem mundum animat, et principes gubemat universos. De admi-
randis ejus juxta et spectandis substructlonibus nil tangam, fedes
loquitur quam Pragse summo luxn excitavit. Hsec sex ostiis latissimis
admittit dimittitque advenaS) conclavia in e& Bege dignai aula exterior
opulentissimo fastu et laxissimis spaciisy picturarum quoque artificiis
illustris. Inde in ante Cameram (ut vocaut) pater aditus quae auro tota
quanta fulget. Hinc itur ad conclave Wallenstein curioso plan^ &rti«
ficum cultu conspicuum. Ad hoc excubalMmt semper praeter ephebos,
quos numerabat plusculos, uno eodemque omnes habitu opertoe, quin*
quaginta SatelUtes optim^ armati, elegantislque principali vestiti: ad
ITINERARIUM. 39
hsc Tuebantnr excnbitores in port& anlae exteriori sex, in interiori verb
qoatnor, qnibuB jus erat introeuntes, unde esBent, quidye postularenty
interrogare. Quindecim denique in eam intendebant curam, ut vicos
obirent, caTerentque perstrepentium rixantiumque molestias; quam
enim strepitus cujuscunque, yir hic fiierit impatiens, satis loquuntur
mutfle etiam cbartsey adeo ut ne passerculos acutius vocem attollentes
ferre posset* Aderant etiam ad ejus obsequia quotidie sex Barones sex
Equestrb ordinis viri uobiles, prseter sexaginta ephebos, qui ut civilem
et anlicam vitam erudirentur, k parentibus certatim submittebantur.
Non tangam hoc loco Oynecaeum nobilitate et numero spectabile, in
consortium conjugis ad lectum. Cum progrediendum quandoque erat
in publicumy quinqui^nta esseda, tribus equorum jugis tracta ad
Wallensteinium solum spectantia comitabantur, prseter ea quse aliunde
honoris causi accedebant. Plaustra quse culinarium apparatum vehe-
bant habebat similiter quinquageua, quorum singula quatuor equis
Tehebantur. Aulicorum Rhedse undique ritro clauss decem aderant
singulas sex equi prfficedebant : femulitittm eqnestrse quinquaginta equis
generosissimis sublime portabatury quorum quiTis ad latus ducebat
alium equum operosissim^ instratumy in usum ipsiusmet Ducis Frid-
landise. Stabulabantur ejus equi in unico equili miro cultu fabricato.
PrflBsepia erant marmorea, ad quodTis eorum fons TiTacissimae et lim-
pidissimfle aqufle saliebat, pro adaquandis jumentis. Non procul k
Falatio hortus amcenissimus colebatur, aqufleductibus et statuis elegan-
tissimis ornatus, in fine horti ATiarium conspiciebatur, ex omni aTium
genere instructissimum, in eo Tarise erant plantfle ac arbores ad nidn-
landnm aTibus aptfle, et ne qu& fort^ caTe& egrederetur aTicula, filo
feneo deganter composito totns ille ambitus condudebatur. In medio
horti erat piscina nobilis, quam dilicatissimi piscium implebant. Mensse
cgns lautitia yel inde coUtgitur, quod esedem mappfle et mantilia nun-
qnam mensam bis stemerenty nisi optim^ prias lotse, et rectissim^ com-
positse. Hanc TiTcndi et sedificandi rationem ubiTis locorum tenebat.
Gidsini enim pallatium erexerat simili fere form&, cum eqniliy ubi etiam
medii prope ab urbe Ieuc& locum circumsepserat in educationem et
Mminarium equomm, in cujus medio turrim statuit quam incolit Tigil,
40
ITINERARIUM.
qui indies bis sub diluculum scilicet et crepusculnm buccin& convocat
stabularios ad fricandos pabulandosque equos. Hoc in equili minimuni
trecenti stabulabantur equi sumptuosissimi. De Sagantina arce nil
memorOy cum imperfectum etiam nunc sit opus. Cseterum si mors ipsi
yitam prorogasset, opus statuisset septem mundi miraculis adnume-
randum.
CAPUT XI.
De morte Wallensteinii reliquorumque Proditorum Tertzky, Ilo,
Kinskj/, et Nyeman Tribuni Equitum.
[GRAM custodiebant tunc temporis Dominus Joannes
Gordon locum tenens in legione Comitis Terzky, ejus-
demque vigiliarum praefectus L6sle, optimi ambo Cae-
sarique in paucis fidelissimi milites : qui cum multa de
proditorio animo Wallensteinii non obscuris rumoribus,
sed apertissimis indiciis passim ferri andissent, multum
de veritate rerum explorandsl solicitabantur. Agebat tunc Wallen-
steinius Pilsnse, avideque adventum Gallassi qui Aldringerum secum
adducere Fridlando promiserat, in horas im6 momenta operiebatur;
Tolvebat interim inter spem metumque quid facto opus foret, si fort^
dicti duo mUitum Duces in fide Csesaris persisterent, et an nihilominus
proditorios conceptus effectui dare posset. Optimum tandem ratus,
alios sibi interim armorum prsefectos, quk auctoritate, qua humanitate,
quft etiam promissis conciliare, atque in suum sensum pertrahere. Ne-
gotium itaque orditur k Gordono, quem £gr& Pilsam evocatum perhu-
maniter accipit, multaque de civitatis sibi in absenti& sui Ducis Tertzkj,^
ITINERARIUM. 41
creditae cnAy munitione, militum fide, et fortitudine rogat, eique Le«
giones aliquas in Silesiam cum imperio ducendas ultr6 benign^ offert,
patientiam interim habeat in tres quatuorve hebdomadas, quo interim
tempore necessaria ad iter provideat disponatque. His ita constitutis
Egram denuo dimittit. Altero moz diluculo Ldslium cui jam ex amici
eujusdam litteris de Fridlandi technis aliquid innotuerat curriculo ad se
eyocari jussit. Ldslius vix tertiam ab urbe horam abierat, cum ecce
tibi Wallensteinium lectidi incubantem, habet obvium, in cujus comitatu
duoenti pedites, et quingenti equites, omniaque impedimenta praefecto
Butlero ducebantur. Comiter salutatum L6slium, primo congressu
rogat Fridlandus, quid noTorum de hoste iis in partibus spargeretur?
cui cum prolix^ respondisset L6sle, de se quoque suisque machination-
ibus quid vulgi sermone ferretnr intelligere voluit, hic cum se tantnm
obiter et in genere de offenso Duci Caesare andtsse dixisset, subjecit
Wallensteinius, itaque k me disces in particulari et punctatim universa,
simulque retulit quamCaesaris Consiliarii mira in suum caput cuderent,
eoque jam rem esse deductam iniquissimis malevolorum consiliis, ut k
pridem obIat& et segr^ acceptat&, generalatus dignitate nunc iterum
eum ignomini& dejiceretur : in suum ver6 locum substituendum Hun-
garise Regem, Ferdinandum III. Csesaris filium natu grandlorem,
juvenem nec fletate, nec viribus, nec consilio satis maturum. Post
multa tandem in Csesarem Austriacamque domum multo cum stomacho
egesta convitia, Lftsliam Egram prsemittit, sui adventus et omnium
dictorum Gk>rdono nnncium. Ldslius nil cnnctatusy ut primum Egram
attigity nihil potius sibi esse debere duxit) qu^ ut Gordonum conve-
niret, et de omnibus qusB dicta actaque essent, certiorem redderet, dein
unA cnm Grordono in occursum Wallensteinii Egrae jam approximantis
iret, humaniterque intra moenia deduceret ; quee res Fridlandum maxi-
mopere delectavit, eoque minus, quod exteri seu Scoti seu Ibemi essent,
de his DucibnSy sicut et de Butlero habuit suspicari : Ideoque himianis-
sim^ in domum suam honoris cau8& invitatiSy omnem rerum statum,
multi cum exaggeratione injuriarum k Csesare sibi illatarum dennb
exposnit, aignens Csesaream aulam, noxus Hispanomm suasionibus
niminm pemiciosi regi, hinc sibi nil consnltiuB videri, qukm ut ea
42 ITINERARIUM.
domus per Oennaniam stirpitas evellatur^ orbiqne Tel sic innotisscat
alioB etiam ease, qui Imperium rect^ possint administrare ; habere nnno
se ad manum media, queis tota ista tragoedia compendio et sine magno
tumultn absolvatur ; Neminem enim unum esse qui sibi remoram inji«»
cere possit, vel velit : hortari proinde omnes xsnk, et singulos seorsim, ut
sua posthac sequantur jussa, et k suis partibus fideliter stent, se quidem
haud difficulter reperturum» quo singulorum fidem magnific^ pro merito
remuneretur. Quod si tamen quisquam ipsorum dubitaret suas partea
sequiy libenter annuere, ut ali6 qu6 yellet comigraret. Facil^ erat ez
hoc etsimilibus discnrsibus arguere^ in quem finem res omnis dedinaret,
dissimulandum tamen erat, ne qu& ante tempus sine fructa fieret medi-
cina» Quapropter L^sle suo quidem nomine hoc duci responsum red«
didit. Fateri se et jam pridem agnovisse quid posset Ducis Gratia,
mazim^ apud exteros : se quidem ez Scoti^ in Germaniam commeasse
nominis sui amplificandi gratift, ideoque nuUius stipendia renuere, nisi
fort^ qu8B Bolverentur Regis sui naturalis impugnandi causft. Proinde
si sacramento Csesari dato ezsolvatur, se cuivis alteri militatumm fide-
lissim^, nec videre se quorsum sub tali Duce unoia detrectet, cujus pro*
liza benevolentia jam annis pluscnlis fuissetcognita; se igitur quantum
ad scy suosque istic socios : spondere id &cturum quod sibi sniBque esset
gloriosum. Quo quidem responso totum Fridlandi animum sibi de-
▼inoivit. Reddebat tamen ambiguus h!c discursus non parum per-
plezum Butlerum, et cum ambos comites ab orthodoz& sciret dissentire
fide» metuebat plurimiim ut se ii Cflesare ad Fridlandum abripi vanis
persuasionibus sinerent. Yale itaque accepto omnes simul abierunt
attoniti. Cum ver6 inter ambulandum Fridlandici sermonis incideret
mentiO) dissimulavit Butlerus animum suum, finzitque se partOB Ducis
non omnino repudiare ; et ut sociorum vicissim ezploraret animos, et
nunquid; Fratres mei, ait, putatis rem optim^ FridkndiciB imperiis
contra Imperatorem adminifltrandam ? quin igitur et nos ejus sequamur
juBsa? Cui fidenter et absque simulatione Gordon : malim ego quidem
gloriosam pto meo Cseare, cui Bacramento obligatuB Borvio, oppetere
mortem, omnemque» quem oorpore diffusum circumferOy Banguinem
fundere, qajim datam yiolare Mem^ ei quem k parvolo puero dilezi
ITINERARIUM. 43
tenert, patriAqne dbeedeiiB omnia deMrui, nt ipsi tam in proBperii qdiin
adTeraiB fidnm pmtarem senritiamy k cajns ktere, ex quo milito, non*
quaaa disceesiy nec disoedam poethac, qooad vitalb spiritas hoe deieret
artus. Yobis integram esto, quam valtis sequi iactionem : hoo mihi
eonoiDsam» 4 qu& seBtenti& nec ipea me soadela dimovebit Htc Batler
tantam in extreneo c^mstantiam obstapescens, animam saum similiter
apemit, simolqae edacens h perft literas sibi k Oallasso naper missas»
qnibas militare imperiam per Ciesarem Fridlando abrogabiUar ob pro*
ditoria consiiia non ita pridem detecta. Inter hec et similia dasB &cil&
elabantar hore, cam eoce tibi liter» offerantnr k Francisco Alberto
Saxonise Daoe ad Fridlandam, qaas ipse L6slios (qaem penes iUa tane
erat cora) detality legendasqne k Fridlando obtlnoit. Samma scripti
iuec erat. Bemardam Wimariensem copias saas juxta pacta jam
prop^ cemjunxisse jamque in certnm locum k Wallensteinio ipsi nomi*
natum progredi csepisse, nil se porr6 dubitare quin Wallensteinius decem
pedituQi et quatuor equitum millia his adjuncturus sit. Birckenfeldium
ret6 cum quatuor miliibus Palatinatum jam esse ingressum, nec nisi
duabiis Egrft leucis abesse. Bogare proinde Fridlandum utsibi centum
equitesy quisalvum conductum Egram ad se prsestent, mittat, habere n*
qusB secreto oum solo Duce tractaret ; statuisse autem sub horam nonam
matutinam postero mane coram adesse. Lectis literisy quidquid Wal-»
lensteinius pestilitatis hucusque intimo corde abdiderat, coram L6dio
eromaity qui caut^ ad omnia respondit quod ad rem videbatur, consilia
etiam nova suggesdt promovende proditioni accommoda. Interea ne
momentum cunctatus, ad Gk>rdonum se transtulit, cai qu^ periculosa
agitarentur consilia liberi detexit, addens nil quidquam expectandum
esse cum de &m& propri&, ac incolumitate Cesaris agator. Butlerum
igitnr ia societatem consultationis accersunt, qui uuk statuemnt malo
esse potentem medicinam admoyendamy etiam yel suo vel Fridlandi
admisto sanguine. De hinc de mediis disseraeranty ut totom malum
simul tolleretur, ne qua truncatum solom, puUuIaret iteram. Prima
erat sententia, in quam omnes i^re, esse ad proditores singulos certos
etiam ablegandos miUtes, qui yinctos secur^ in munitum primd locum,
postea ad Caesarem abducerentiL Mutarunt tamen paal6 post id consiUi
44 ITINERARIUM.
in melioBi BtatQenmtque juiati omnes, morte prodilores plectere. Op-»
portun^ antem ceciditut Baccho tnnc fierent solennia annoa. Gordono
igitur impositum ut Builerum ad csenam invitaret. Hic sibi sumeret
Fridlandi complices et proditiones Architectos Tersky et Ilo^ cui non
invituB paruit Gordonusi et Butlerum ad coenam rogavit, ad quam iste
se condixisse prflesentibns tunc fort^ proditoribus asseruit, qui se quo*
que conyivatores ultr6 obtul^re, et sub vesperam Kinskj et equitam
tribunum Nyeman (qui k secretis fuerat in toto hoc proditionis negotio)
unit secum adduxerunt in arcem, quam insidebat cum forti prssidio
Gordo. Antequam ver6 ad coenam convenirent, deleg^e ex fidis-
simis militum pauculos, quos glorise socios esse commod^ posse pu-
tabant. Ex his fuit Robertus Geraldinus, vigiliis prsefectus in legione
Butlerian& et Waltherus Deveroux Tribunus, quibus ad arcem per
posticum datus est aditus, commissumque ut sub finem ccenae tricii-
nium ingressi confoderent quos Csesari infidos reperissent. Edmundus
Borcke Capitaneus cum centuri& militum jussus est obire compita, et
providere sedul6 ne qu& tumultuaretur in urbe. His ita constitutiB
inter scyphos in sanitatem Ducis Saxonise tunc cum Caesare dissi*
dentifl praebibitum est, quem haustum miratus Butlerus abnuity negans
se in sanitatem hausturum alterius quam Csesaris, cui fidem juratus
addixisset. Atque hoc modo inter pocula seu convivas potiiis ortum
est dissidium. Interea dicti duo Dnces per diversa ostia convivii
locum ingrediuntur hinc Geraldinus cum suis, inde Deveroux cum
smsy strictis utrimque ensibus, succlamantes vivat Ferdinandus II.
vivat domns Austria, quantse ex in8perat& hac proditoribus, commo-
tione, ortse sint turbse, &cil6 est cogitare, cum alii mensam cum bella-
riis subvertere, alii ad arma prosilire, alii clamores ciere. Ilo nil cunc-
tandum ratus, cum manibus fideret, ad ensem ex vicino clavo pendulum,
proruit, ut se opponeret adversariis, sed fi^ustra : in ipso conatu vitam
cum gladio ponere compulsus est. Inde contra Tertzky actum, qui per
varia vulnera mortem admisit, similiter et alii. Inter has turbas Tri-
buno Deveroux dum passim caesim punctimque rem strenue agit, ensis
per medium ruptus, et cum contra Wallensteinium adhuc sibi eundum
esset, conunode reperit hastile acutius quod pro gladio deferens, in do*
ITINERARIUM. 46
miiin Proditonuii principis non lento gradn festinaTit: inter proceden-
dmn cnm jam propylaeum attigisset^ uni militnm solTitor Bclopetnm,
qabi incantins mann yersabat, id tamen nil qnidqnam tnrbaTitin domo.
Ingreditnr itaqne ante omnes jam sepe nominatns Capitanens DcTe-
ronz, cnmqne pamm suspenso gradn perstreperet, monetur k famnlo ad
oednm Dncis excubante, nt modest^ incedat, ne qu& Duci decumbenti
molestiam cieret. Cui DeTcrouXy non esse jam illa tempora, qnibns k
tnrbia Tacet, nunc perstrependum esBe, simulqne ostio cubicnli appro-
piDqnans obseratnm reperit, cumque claTis, quem famulus k cubiculia
abdnxerat, noQ esset ad manum, ter summo impetn in ostium pedem
illiait» irrito tunc quidem conatu, itaque ad auxiliandum ex militibns
SQ18 ibrtissimum acciTit, unk simul incurrens, nec tunc quidem per-
fregit, ad quintum denique impukum DeTeroux solns fieram perrupit,
gradnmque in concIaTe promoTensy primo aspectu petiit^ essetne ipse
Imperii et Cflesaris proditor? 8ed responsi loco nil tulit, nisi labiomm
commotionemy sine articulat& Toce. Hic non statim feriendum esse
Wallensteinium putaTit, sed expectandum potius tantiUum, dum se ad
Denm couTerteret, signaqne contriti animi ederet, cum Ter6 nil quid-
qnam obtineret, iu indusio, sicut tunc erat, bastili per ilia infixo fidaitis-.
mmk con&dit, ex qno ictu Wallensteinius quam mox concidit, animam*
qne per Tulnus emisit. Ita orbis probrum Cssarisque iufamis proditor,
just]S8im& Dei manu Tindice, scelus suum dignissimi morte luit. CaTete
Dnces ejus ingredi Testigia, ne consimili morte poenas pendatis.
Hujus tragoediae actores seu spectatores potius fuerunt k militibus
Bntlerianis triginta circiter inter quosduo Scoti, unus Hispanus, reliqui
Ibemi, qui un4 cnm DeTcroux cadaTcr mortui tapete obToIuerunt, car-
racsque impositum, qukm mox ad arcem deduxerant. Nec mora
inscripta seu Cancellariam Fridlandi indagatum est, currus aliaque
ejns bona in tutnm locum couTecta. Postero mane Butlerus omnes in
nrbe Colonellos adiit, eos etiam qui tnnc fort^ pro moeniis tentoria
fixerant et statiTa tenebant Wallensteiniique noxias strophas, ob quas
jnsBu Csesaris morte multatus fuisset pluribus aperult, omnesque ad
fidem Caesar denno jurandam serTandamque seri6 bortatns est, qnam
illi 86 interjectu corporis ac TitSB prflBStitnros receperunt. Dein expe-
46 ITINERARIUM.
diyit caitiim equiteg fldectos, qui Fraaciflco Alberto Baxoni, juxta
pridiaaas ad Wallensteiniam dataB literaa oomitatam in nrbem priBS-
tarent Hi nil canctati reperunt in vii qoem Tolebant hamaniterqne
prim6 salatatam variis colloqoiiB aastentarant Com yer6 propins
urbem accessissent, militam dnctor Saxoniie daci ait ; Qoid ii Tnam
CelBitttdinem Butlerus Yiennam AostriflB ad Caesarem captiTnm
mitteret? ad qo® verba attonitos alter respondet, se id qaidem haad
Tereriy cum ad Wallensteiniam Legatas iiet, k qao salyam oondoctnm
obtinuisset non malt6 ante. Cum yer6 detectam proditionem sublatos-
que 6 medio proditores audiyity Comiti sao miUe dacatos frostra
obtulit, nt se remitteret ad snos liberam, quod Csesareus miles negavit
fieri posse. Inter hsec in nrbem deducitur, et paucis poet diebus Yien*
nam imk cnm totius tragoedise decursu ; ipseque Butlerus panlb post
omnibus rect^ oonstitutis cum Walthero Deyeroux eodem perrexit,
Csesaremque tunc fort^ precibus in templo yacantem adiit, cui CsBsar
ad primum conspectum, Deus conseryety et benedicat dilectum nobu
caput Butlemm nostrum. Finitis postea sacris, ad se domum in secre-
tius condaye inyitayit, ubi pro fidelitate sibi impens& coUaudatam
yariis mactayit prcmiisy et primo quidem Archiepiscopo Viennenm (qui
tunc fort^ praesens erat) insignem torquem auream porrexit, quem
Butleri coUo cum amplissimft benedictione nomine Cesaris imponeret ;
dein ipse Imperator numisma iconis suse ex purissimo auro porrexit ;
hocy inquiens, feres in Csesaris memoriam quem unk cum totft ejus
domo incolumem seryasti ; erit occasio cum tuam fidem pro merito
remunerabimur. Simulque Comitis titulum impendit, et sibi k cubi-
culis posthac futurum claye aurei oblat& renunciayit: et ne nudum
titulum ferret multas terras in Bohemise regno adjunxit. Dedit
quoque aliam torquem auream aliosque honores detulit Capitaneo
Deyeroux: nec minora {^semia L6sle reseryata sunt, cuiyis yer6
Capitaneo yiginti florenorum millia numerat& pecuni& assignata sant«
Gordon interim sibi aliquantisper expectandum ratus, ne yideretor
Csesari pro terris potias, et bonis, qu^m gIori&, et honore^ servitia
proestitisse, Egrae substitit ; qui tamen postea k Csesare ex Tertzky terris
plurimas accepit. ^temft san^ memorift digni sunt Gordoni qui stre-
ITINERARIVM. 47
uoam semper et fidelissimam Germanise operam, toto hoc tarbamm
tempore pro Cesaris inoolumitate exhibneniDt. Optimus porr6 Impe-
rator, ne animae Wallensteinii et complicum iratns yideretur, tria mis-
i millia Yiennae celebrari volait
CAPUT XII.
De Elogiis Wallensteinio ct morte variis in locispro cujusqae
affectu positis.
f ON pntavi hoc loco omittenda funebria elogia, sen sepul-
chrales inscriptiones, quse Wallensteinio apud varias
nationes non sine afPectus cujusque testimonio in
vulgus sparsse sunt. £x quibus facil^ patebit quibus
Wallensteinius amicus, quibus hostis fuerit. Omittam
ver6 iUa qufle Germani, exteriqae Hispaniy Itali, Galli sa& Iingu& non
sine lepore eyalgaront ; illa tantiim complectar, quee Latino idiomate
conscripta sunt, et in nostras manus delata. Nemo reor mihi vitio
vertety si veritatem totidem verbis scripsero, quam quisque suomet stylo
exprimere num erubuit, neque etiam succensebunt alii, qui in mortem
Wallensteinii acut^ vario versu et prosi luserunt, illorum san6 lucubra-
tionesy meas manus fugerunt, fas interim esto noetrorum opusculum suis
Epigrammatibns augere ; nil auctori erit jucundius. Ad rem.
Germania primas habeat.
HsBC appellat Wallensteinium Herodem, Judam exauctoratum. Ita
porroloquitur:
Alhertus WalUnstein de prasumptuoso Heroe.
Herodes.
48 ITINERARIUM.
Intravit ut vulpes^ Belliger ut Lepus^
Superbiit ut Pavo, Oratus ut Cueulus,
Vixit ut Tygris, Mortuus ut Canis,
Proditor Judas,
Prfleclara alia Epitaphia passim Germanicft lingtt& conscripta smity
quae aliis compilanda et disseminanda reliuquo.
H'
D. I. R. M. I.F.
'OCjacet Albertus suh opaci pondere Saxi i
Dux quondam nunc truncus iners, quem Casar honorum.
Implemt titulis, quem sors super ardua vexit
Culmina, quem toto Mavors claraverat orbe :
Quem tremuere Oothi, quem non tulit Arcticus hostis :
Qui galli cantus lybici de more leonis
Horruity atque ocreas velut exitiale strepentes
Et tantum sonitus pavit calcaris acutos,
Quantum dama lupos quantumjuga cerva molossos,
Nunc sic andntio sic mens ingrata coegit,
Deifida sic rabies animus sic degener ursit,
Nunc repetit quondam Casar quos auxit honores
Culmine prcecipitem sors trusit ; classica Mavors
Abstulit, Arctom nunc est quoquefabula genti,
Oallus et impunis venientes indicat horas,
Et strident ocrece, et sua sunt calcaribus ora,
Discite Justitiam, concessaque linquere Sceptra
Queis Deus illa dedit, dic qui legis ista viator ;
Sit tibi terra gravis cui tu gravis ante faisti.
De eodem.
ITIIXERA T Astrologus quod Egra Fridlande peribis,
-^^ JEgri sed dictum credidit ille sibi.
Nee sibi dira licet minitentur tela, veretur :
ITINERARIUM. 49
Nec metuit ne quam trux daret hasta necem,
Nam guis adhuc metuat quando siln tarda propinat
Fata, et tantum agri posse perire putat ?
Non mah Fridlandus dUctum intellexit, et idem
Non male Fridlando dixerat Astrologus.
Pectus enim hastili postquam transjigitury JEgri
Fridlandus perUt quando peribat Egres.
Hispania.
In IB8 incidity Matritique omniuin conspectni ezposuit qasB Beqanntnr.
Epitaphium Ducis Fridlandifle.
Stupescite coBlites scelus intentumy
Gaudete mortales detectum^
Lugete damones destructum.
Siste viator rem disce*
Anno M.DC.XXXIV. Urbano VIII. Papd sedente, Ferdinando
II. Occidentis Imperatore triumphante, Philippo IV. Dominico
victore Hispaniam Gubemantey Ludovico XIII. Borbonio Gallia"
rum Sceptra terente.
Carolo I. Angliam possidente,
Ferdinando Pannoniam GubemantCf
Ladislao Poloniam dominante^
Solimanno Tyranno Tyrannizante^
LutheranoTum PromissionibuSf Cardinalis BlessU de Richelieu Sol-
lidtationUms, Idibus Martii captato Lnna deliquioy ut totum caput
impleret, ut totam stirpem Austriacam deleret^ stimulis ambitionis
actus, Dux FridlanduB nefando mucrone extinguere voluity
Et Numen noluit.
Mirabitur atemitas tantum nefas^
Stupebit orbis tantum scelus^
Lugebit et mater Ecclesiay
H
60 ITINERARIUM.
Filium iuum primogenitum,
Cardinalem ipsumy
Destructioni suts Patrocinantem.
Lector tanta monstrorum portenta^ nisi sub (te) resipiscantf
Diris devove :
Et disce,
Voluhilem fortuna rotatn,
Dignitatum iter lubricum^
Et tot millium militum capitibus imperantem
Veneno ambitioniSy
Nec Imperare voluisse, necpotuisse.
Italia hsec dedit.
Nobilis Milesy
DUXy
Imperator^
Casari similis,
Hicjacet.
Victor victusj
Desertor desertus.
Dum Sceptrum quarit, feretrum invenit.
Disce viator^
Non semper Audaces Fortuna juvat.
Aliud Elogium Wallensteinio.
Hicjacet
Corpus etfama Principis Wallenstein,
Utrumque simul perdidit ;
Reddidit non perdidit^
Fraudi commissa sors assumpsit,
Fortuna auxit^
ITINBRARIUM. 61
Perjidia destruxit.
In €ucensu se rexit^
In vertiee prcBcipitavit,
Bene egerat, ei bene finiitset.
Ex Gkdli& haBc prodiemnt.
Vitam privatam odit animus Regius,
Magnammus ardua molitur.
Amhitianis ncc meta nec regressus,
Aut Pereundum aut Regnandum,
Nec Judicanda eventu, qum ratione acta sunt^
Actiones sunt virtutis, eyentus FortonflB.
Jusium erat ut Sceptrum regium qutsreret, qui Cissaremy dedit»
Quodfecit licetf
Quiafecit ut regnaret.
Casarem cadentem erexit Wallenstein,
Casar erectus prostemit Wallenstein.
Q«t in adversis socium habuit, in prosperis servum non sustinetf
Voluit perdere, quem non potuit remunerari^
Nimium meritum odium peperit,
Dum victoriam alii parat,
Invidiam sibi struxit.
Oloriam dedit Imperio ; Imperium sibi ruinam.
Vitam, opeSf amicos pro CtBsare toties exposuit,
Vitam, opes, amicos Cmsar semel abstulit.
Vita cessat,
Fama durat,
Quis nescit tud virtute partum, auctum,firmatum Imperium ?
Nil aliud injustum fecisti.
Nisi quod ingrato nimium fideliter servivisti.
62 ITINERARIUM.
Acatik sani, si Bsquh ver^. QuisqniB es poetarum peflBime» in eo te
Tel mazim^ poetam facis, quia fabulas apt^ comminiscerb, falsaqae pro
Teris nugivenduluB adulterin& meroe distrahiB. Sed in eo turpiter 4 tuo
aberras instituto, quod iniquum Juris-peritum te fingis juraque qus
nunquam didiciBti, Cssaribus Regibusque inju8ti8Bim& diBpensas trutin&.
JuBtusne tibi foret, qui domum tibi patriam eriperet, aliaque bona, quie
jampridem debebat concederet ? Sed nec WallenBtein Caesareum Im-
peratori Sceptrum dare poterat, quod ante versabat Cflesar, qukm de
WalleuBteinii nomine esBCt memoria. Itane yer6 iniquiBsime rerum
tibi, ignotarum ffiBtimator, WallenBtein videtur feciBBe quod licebat?
Eodem reor jure» optimo tuo Regi Ludovico Justo coronam k Fridlando
ereptam, iayiBBeB. Ergone imperandi libido impunitatem inducit sce-
lerum ? absit facinuB ; yel in tuum caput omnis regnandi appetituB de-
seeyiat. Nova narruB et orbi incognita cum adstruiB erectum esBe Cse-
Barem per proditor^ Buum : Btabat Imperator et staturus erat, nisi
Wallenstein casum procurare intendisBet. Poterat WalleuBtein Cesari
fuisBe in prosperiB Bocius^ si in adverBiB Benrum Be praebere fidelem
ToluisBet. ErraB caluminatorum pessime si oeBtimaB CseBaris aerarium
ade6 exhauBtum, ut nec benemeritiB beneficia promere poBsit, qui in
hoBtes plurimam semper benevoleutiam profudit. Odium WallenBteinio
peperisse non meritum, sed perfidiam, vel tu& con8cienti& teste, in oon-
fcBBo est. Si porro Tictoriam parasBet» quam in manu habebaty omni
inTidi& major, uniTersoB suae fortunse inTidos despexisBet, sed quoniam
felicitate suft uti nolebat, accidit ut pro gIori& immortali, ruinam sibi
Bempitemam et immortale probrum nuIliB Bseculis delendum struxerit*
Utinam Ter6 tam liberaliter Titam, opcB amicoB Csesari impendisBet,
quitm ipBe CseBaris Titfe, opibuB, amicb est iuBidiatUB : staret nunc reor
erectuB Wallenstein, et pro ipso uniTersum pugnaret Imperium, aut poat
Titam glorioe^ oeflsantem fama durasset aeTitemiim. Quid Ter6 ais»
dum quseris QuU nescit tud (Fridlande) virtute partum auctumjirma'
tumque ImperiumP et quis contrarium non asserit? Inglorio tuo stilo,
Tanissime poetarum et mendacissime encomiastes TOTeo ac faTeOi ut
juBtissimi (quem ais) patroni tui Justiti& plectarei quoniam tam grato
Bcilicet proditori Elogia finzisti.
CAPUT XIII.
Pacta queedam inter Fridlandia Ducem et Principes cum eo
padscentes Ducem scilicet Saxonia et Marckionem
Brandenburgensem, Electores, ultro citroque
missa etproposita.
ARTICULI PACI8.
UOS Albertus Fridlandise Dux exercitui Evangelico
(ut Yocant) in Silesift tunc existenti propoBuit appro-
bandoB.
I. Cupit Fridlandise Dux, cum Regno SuecisB
Electoribusque Saxoniee et Brandenburgensi since-
ram iuire pacem : £t si qna fort^ Cssar propositis utrimque et ad-
missis pactis intercessurus esset, et articulos ab utrHque parte confir-
matos subscriptosqne improbaret, obligat se dictus Wallenstein, Impe-
mtorem yi ad consensum adigere, ad quam rem apta media ipse jam
partim disposuit, partim adbuc disponet.
II. Omnia Priyilegia imperialia k quibusvis eiiks Imperatoribus
conoessa redintegranda et de novo confirmanda sunt. Omnium etiam
exulantinm bona iniqu^ ablata aut ultr6 deserta, restituenda ; in qua
restitutione k bu& per8on& Fridlandus initium &ciet, omniaque bona
aiia yel sibi douata, yel quovis modo acquisitay ad alios olim perti-
nentia, libenter primus restituet, quibus ablata sunt; damna ver6
bellomm injuriis interim illata bonis, primi possessores oblivioni
tradent nec deinceps ullam compensam exigent.
III. Jesnits omnes penitus, ceu bellorum auctores, et incentores
nialoramy ex Romano Imperio proscribantur, ne se Principnm aulis
posthac insinnenti et noxiis consiliis turbent.
64 ITINERARIUM.
IV. Mazima illa (HaereticiB non est seryanda fides) penitissim^
abolenda est, omnibusqae pactis conventiB 8inceri8sim& fide, sine all&
firaade dolove firmissim^ standnm.
y. Saxonifle Dox et Marchio Brandenbm^cuB, Electoresy cum
damna ipsis illata sumptusque in militem aliosque osus impensi com-
pensari vel restitui minim^ possinti communem faciant Amnistiam»
nec poet hac aliquid repetant.
YI. Exercitus utrimque ex Imperio contra hostes exteros sea
Turcam potii!^ abducantur.
Prseter hsc pacta Fridlandus etiam alia adjecit, quae suam potissimum
personam tangebant quse cum paucula sint, et ambitionem ayaritiamque
hominis superbissimi sordidissimique abunde ostendant huc adjicere non
abs re esse duxi.
Fridlandi postulata suam personam concementia, quae simul cnm
supra memoratis proxim^ articulis seu conditionibus proposita et ad
Saxoniae Electorem missa sunt.
I. Si Coronam Bohemiae obtinere Fridlandus possit, pollicetur se
omnibusy superioribus annis iniqu^ regno Bohemiae pulsis, et k quovis
tempore liber^ vel coact^ exulantibus, sua inibi bona fideliter restitn-
rum ; Libertatemque ubivis locorum religionis permissuram Palati-
num quoque Comitem in suam patriam aut palatinatum, seu armis,
seu aliis amicabilioribus mediis reducturum.
II. Pro Mechelburgo, Sagano, etc. sibi ab Imperatore in snrop-
tuum et servitiorum suorum compensam donatis : aliisque debitis sibi
adhuc restantibuSy Fridlandus non nisi Moravise Marchionatum pos-
tulat.
III. Cum sibi Bavariae Dux Maximilianus in CoIIegiali Princi-
pem conventu Ratisponfle habito, obstitisset, auctorque prsecipuus
fnisset, ut militare Imperium sibi abrogaretur, velle se ei oppignora-
tam ab Imperatore terram ob der Ens dictam, vi armisque in com-
pensam debitorum eripere.
lY. Petit Fridlandus, ut Exercitus utrimque conjungantur^ sibi-
que contra hostes ducendi concredantur. His se Csesarem coacturum
promittity at omnibus pactis sabscribat, articalosque inter se et Prin-
ITINERARIUM. 65
cipes Electores Dacem Saxoniae et Marchionem Brandenjburgensem
conclusoB nolens Tolens ratificet et confirmet.
Jnre quasi sno se hsec petere pntabat Wallenstein, nec nisi cnm
snnunft injuri& k Principibus abnui posse credebat: adeo hominem
&stao6is8imum, et primee suse conditionis immemorem abripuerat su-
perbia, et militnm quos ad nutum suum regebat, propensus animus.
Ne tamen ssepius dicti Principes sibi quoque deessent, sua etiam pacta
scriptis consignarunty et ad Fridlandifle Ducem ezaminanda, confirman-
daqae miserunt.
His omnibus pro se et pro pace stabilienda k Wallensteinio propositis
punctis, et Saxoniae Duci Marchionique Brandenburgico Electoribus,
oblatis et discnssisy ipsi quoque Principes hos ad roborandam pacem
articulos ex su& parte proposuerunt.
Saxanis et Brandenburgici Electorum pastulata.
I. Sua Csesarea Majestas omnem suum militem extra Imperium
deductnm quantocjus dimittat.
II. Magdeburgensem Archiepiscopatum cum Halberstadiensi, nec
pro se, nec pro Serenissimo filio suo miquam repetat.
III. Liga Catholica Regi Suecise, yel potius militi ejus omnes
enmptus hoc bello impensos solTat, ac bonis mediis addncat ut ex
Imperio contenti unde venerant revertantur.
lY. Jesuitas omnes, et k Concilio, et ex Imperio amoveat.
y. Pro snmptibns in bella prseterita k se impensis, et damno k
Csesareanis copiis ducatui suo iliatis (quod idem pro Marchionatu
SQO petebat Brandenburgicus) Imperator utrique totam Silesiam
pendat.
yi. labertatem religionis ubique permittat.
yil. Pro octo auri vasis, qus sua Csesarea Majestas Saxonis Duci
debet superiorem et inferiorem Lausnitiam^ et dimidiam Regni Bo-
bemici partem hflereditariam transcribat.
yill. Electoris Palatini Primogenitum Heidelbergfle restituat.
Ad hxBC, si renuat Imperator, Dnx Fridlandifle Cflesarem cogat.
CAPUT XIV.
Copia Literarumy quibus Jidem smm Equitum Peditumque supremi
Prmfecti obligant Alberto Wallenstein Fridlandi^ Duci PiUmt,
12. Januarii Anno M^DC.XXXIF. Et Casarum mandatum
de remotione ejusdem Fridlandi ab Imperio militari.
UBET hic exprimere duplex scriptnm, alterom obliga-
toriumy quo se milites Fridlando et fidem suam pro-
baut: Alterum inhibitorium, quo prohibetuir milki
posthac Fridlandicis Imperiis subdi. Prioris hseo est
summa.
Yirtute prsesentium notum omnibus facimus, post^
quam nos subsignati generales officiarii et colonelli certis relationibus
accepimus, quod illustrissimus princeps ac dominus, dominus Albertus
dux Mechleburgensis, Fridlandiaey Sagani et Magnse Glockovis, etc.
tum ob yarias acceptas injurias, et quotidianas prop^ invidorum contra
se machinationes, tum Ter6 ob recusatum ab Imperatore yictum seu
commeatum militi sustentando necessarium arma seponere, seque
militii abdicare omnino concluserit : cum ver6 nos probe intelligamusy
quanto hsc resi^atio non tantum sufle Caesareae Majestati, sed et bono
publico, ac Caesareanse militise universae incommodo sit futura, quippe
nnde penitissime omnis exercitus ruina peudet; viderimusque huc-
usque ; omnem spem nostram in hoc uno capite cui hactenus ad omnia
pericula obsequentes fidique fuimus, collectam subsistere, fortunasque
nostras cum optimi ducis remotione periclitari, cum ipse unus solus sit,
qui obsequia nostra pro 8U& in nos benevolenti^ compensare velit et
possit : non potuimus non gravissim^ sentire hanc in uno capite militis
nostri cladem : ei porro ut matur^ prospiceremus, ablegavimus unanimi
consensu ad illustrissimum Fridlandiae Ducem Marescallum campi Ilo»
cui ut major foret auctoritas quatuor colonellos Morwaldt, Predaw,
ITINERARIUM. 57
Ijotj, et Hmnersam yiros in pancis strennoB adjnnximnB» qni propositam
jamqne prop^ conclnBam apnd Dncem deprecarentnr resignationemy
obligantes dicto Dnci nniyerssB militifle noetrse snmmam fidem, imo
omnea vires, yitam et sangninem, si adhnc aliqnantiBper, qnoad militi
aliqna saltem media aliunde provideri poBBent. Qnie qnidem noBtra
fides, et sinoemB in optimnm Patrem poBtmm amor, tantnm potnit^ nt
TOtis noetriB annneret^ ita nt sine noBtro conBcnBn yel saltem prseBcitn
militiam neutiqnam dcBerere promiBcrit. Cni ipBiuB grati» ne ingrati
ai|^aeremnry nniyersi qnotqnot sumuB Sacramento dicto nos obligamuB^
on}nem ipsi fideUtatem^ ac yitam ad nltimam usque Banguinis guttam
impendere. Jnramns qnoque formft qna poBsnmuB solenniore, ut si quis
fi>rt^ nostmm decnrsu temporis ab hoc promisso desciBceret, nos omnes
opes, fortnnas, yitam et sanguinem impensnrosy nt ejns perfidiam debito
modo uIciBcamnr* Haec omnia sine uIUL firaude» dolo, sequiyocationey
nostrft Bubsignatione et subscriptione roboramus et confirmamuB. Pilsnse
12 Jannarii Anno 1634.
Hinc fiicil^ coUigitur quam Dux Fridlandiie omnium prop^ militum
animoB sibi deyinxerit, quamque funeBtum incendium exoriturum fuiBset,
nisi sub cineribus jamjam emmpens fiiisset opportun^ sopitum.
Mandatum Csesareum.
Ad Duces Belli de amotione FridUmdi ah Imperio Bellico.
NOS FerdlnanduB Dbi gratift Imperator Electns et Imperii semper
Augustns, &;c. Salntem omnibus Oeneralibus officialibuB ; Co-
lonelUs etiam et eomm locnm tenentibus, yigiliarum prsefectiB Eqnitnm
peditumqne tribnnisy omnibnsque in auctoritate militari constitutiB
cum Csesareft gratift omnique fimstitate ex animo precamnr. Notumque
tenore prseflentium nniyersis fiusimus, qnod^ poBtquam prBegnantibus
urgentibusque de causiB coacti BumuSy Generalissimum noetrum Campi-
ductorem necessario mntare^ omnes auctoritate imperatori& eximamus
BoIyamuBqne juramento militari quo dicto Duci erant obligati. Sta-
tuimns antemy et in ejus locum ad interim, sen ulteriorem ordinationem
noetnim snbrogamns dUectum et fidelem nobis MattUam Oallas : yolu-
68 ITINERARIVM.
miuqtiB nt omne^ ei haud miiiorem pnestent obedientiam reyefentiAm,
snbmifltionem, qnam nlli nnquam i. nobis oonstitnto Genenli» snb gra-
vissimtL nostre disgratifle comminatione et in eritabili poenft bonomm et
yitae. Ac licet ad nos delatnm qnoqne fuerit, qnod aliqiii ex Dncibns
nostris praecipnisy in conyentum Pilsnoe institntnm aliqnaatnm amplins
qu^ decnisset consenserinti quia tamen iLlos ex falsft imaginatione va-
nisque pollicitationibus huc adductos esse faciU videamusy declaramns
omnia ea quse tunc fort^ contra nos imperiumque nostmm acta sunt om-
nibus peuitus, prssterqnam dnobns quos nostne Qusestioni et poens nobis
reseryamnsy gratioe^ ignoeoere. Assecnramus deniqne omnem nobis
subjectnm militem, nos nunquam defnturos, omnibus gratiam nostnun
ut hactenus semper fecimus continuare, exercitui commeatam aliaque
necessaria, quantum in nobis erit providere. Ut yerb hse nostne omni-
bus innotescant, nec tempus mod6 pattatur plura ezpedire exempkria,
Yolumus ut eadem Mes, qnse authographo, adhibeatnr iis |quas dictns
Matthias Gallas nostra auctoritate juxta authographum transcribi et
publicari faciet, qusB nostra seria est Toluntas. Yiennfle Anstriae 24
Januarii, Anno 1634. Nostri Imperii Romani Anno 15. Hungarici
16« Bohemici 17.
Ferdinandus. (L. 8.)
CAPUT XV.
Ostendit Cammarationem meam cum D. ColoHetto Deveroux.
Item Aitgustana urbis expugnationem tempore Quadragesima.
MORTE optimi mei Domini Waltheri Batleri, nondam
extinctns in me fiiit ardor juTwidi inter milites prozimi,
atqne cnm pasBim quo snis ob linguse commodam peri-
tiam juyare mm posflem, me ad conterraneos Ibernoa
Biib legione Domini Deyeroiix transtnli, qno cum ad
Angiutaaam obaidionem abii. Qaant6 Augoata SueYorum spaciis et
popolo anctior, b6c coDtumacius reaiatebat Imperatori» unde ad tantam
deducta est inopiam, ut illic nec came quidem humanft abstineretur, re»
liqoaium remm ad sostentationem ueoessariarum tanta erat penuria, ut
cereTinae mengura sex florenis veniret, libra una oyille camis triginta
quatnor Imperialibufl venderetur. Sed et canes, feles, muatelfle, muresy
glirea et bujuflmodi alia erant in precio, ita ut libra ejus camis unica
flolyeretnr duodecim batziis. Asinina etiam caro in yictum dabatur cu-
juB libra constabat novem batziifl. Non tango fliliginem crasfliorem fur-
fnribnfl mifltam^ cujufl modiua yiginti Imperialium precium excedebat.
Vini porro ampbora communia flex imperialibufl mutabatur. Nihilomi-
nu8 tamen in tantifl rerum preciifl repertus eflt non nemo imprudentifl
audaciae orator qui frequentiflflimflB concioni suadere non erubit, flatius
eflfle foeno et palei boum infltar et jumentorum paflci, uno militibufl flinifl-
tram potius eflse arrodendam et dextr& pngnandnmy quam fle Caeflari
snbmittendum : cxqub quidem pudendse insaniflB rect^ k militibus eflt
responflnmy nt ipfle oonsul» fluo exemplo preeiret, experireturque quam
ardunm foret una manu mutilum prsliari; flimulque his pactis ae
Imperatori flubmiflemnt.
I. 17t milefl omnis in urbe prsBsidiariuB Cgflareanifl flignis joraret.
60 ITINERARIUM.
II. Ut prater unam Ecdesiaramy reliqose omneB ad orthodoxos
redirent.
III. Alerent intra moenia suis somptibns tria militum Cflesaieanomm
millia.
Hinc Ulmam properatnm eBt, ac primo qnidem hnic nrbi pridie Paa-
cbatis omninm Yictaaiinm accessns prsecisnBy mox yero coUecto milite tota
ejuB amplitndo cincta, ac tam uberes opes nndiquaqne obsesBiB. Noe antem
per Oeisling alterft paschse ferift in Lotharingiam contra (jalloe moTimus^
qui foedere et armis juncti pro Sueco faciebant, de qna expeditione dicam
plura, nbi de Lotharingise Dnce disseram. Mnltns illo tempore erat
sermo de Urbano VIII. Sununo Pontificey quasi ipse potius pro hosti-
bus quam Imperio ageret : de quibus quidem sermonibns aliomm esto
Judicium. Lepidem imprimis fuit illud quod inter Calyinistas ooense
accubituroe egit Hispanus miles snb paschales ferias, hic cum in fennm
eomm esset ingressus siccis plane et exsuccis faucibus, opportun^ reperit
pocnlum in Pseudo-coense partem dilutnm, quod aggressus toto ore uno-
que hausit spiritn. Tum Panem alteram coense medietatem fidenter ar-
ripiens, ne noceret hanstus, absnmpsit omnem, unusque solus eo die
omnium nomine liberaliter coenavit.
Hoc in itinere Tubingam divertimus. Est Tubinga nrbs Academift
celebris, ac bonis moribus literatisque viris clara, cui in edio coUe ad-
jacens arx multam prsestat securitatem. Inde per pagos ad extremnm
exhanstos, partim igne partim fiune et situ soUtarios, altissimosqne mon-
tes ad sylvam nigram (Schwartzwaldt Germani vocant) iter direximns,
in quo cum sub yespeiam pagnm iUio pemoctaturi ingredi molitemnr,
valid^ ab incolis repulsi snmnsy quomm audaciam hand ferens Vioe-Co-
lonellnsy jussit yi perfringi portas, msticosqne ad omnem benevolentiam
cogere. Inde per Waldkirch Hochburgum Tersus tendimus, et cnm
eam arcem sex Legionibus Tnrlaoenses tenere audissemus, cant^ nobis
incedendnm fuit, ne qu& k ducentis miUtibns fiirtim et ex insidos nos
impetere Tolentibus, opprimeremur : tuti tamen et incolnmes transiTimus
Friburgum Tersns, nrbs luec i. bonis Utieris liberaUbnsque discipUnis nota
esty magis Pallade qukm Marte potens. Hinc Brisacum perreximus.
Est Brisacnm munitio una ex primis Europ», in coUe sita, quam Rhenns
ITINERARIUM. 61
dnplici fti^ axnbitu cingit, optimi arte SBqni et natarft miinita; foTeas
habet profundittdmasy muio dnplici admodam denso ambituTy circnm-
circa planicies sese aperit tanta, qnantam ocnlomm aaBeqni potest acies.
In fi>ri medio torris viaitnr editisBima in qnft putens ad portentum altns»
aquas hinc eztrahit in usum civitatis continuumjumentum aliquod iUi
labori, publico sumptu, destinatnm ; habet praeterea propugnacula omni
inatrnmento bellico instructa, ab occidentali urbis parte pons bene longus
et latns lUieno instemitury ab Austro innatant aquis molendina cymbis
sen pontonibus artificiose sustentata. Yidimns etiam illic tormentum
hellicum noYcm ulnarum capacitate. Obsidebatur tunc fort^ haec civitas
k triginta nulitum miUibus. Hic dum aliquantisper cum Domino meo
CMonello Deyeroux snbsisto incidi fort^ fortuna in Historiam k Germano
quodam conscriptamy in qua de yariis orbis Principibus facund^ disserit
auctor, ac inter caetera in magnae Britanniae maximi Principis ioonem
perel^anter in hunc sensum commentatur.
En iibi Rex supra cum Pallade dactus Apolh
In laudes merito magne Jacobe tuas :
Infra te poiita est eunctarum copia rerum^
Quaim felix populus magne Jacobe tuus?
Qnantam hoc in districtu passi simus rerum omnium ad snstentationem
necessariarum penuriam difficulter verbis explicari potest, unde cumet pro
hominibus et pro equis abesset ipsum triduum commeatus, Ensisheimium
pro&cti Bumns, allabitar hoc oppidum utcunque munitum fluyius quem
Ham nominant ex montibus AIsatiaB promanans. Molsheimium deinde
perreximus, illicque non minorem annon» difficultatem experti sumus^
quaie maximis itineribus in castra Lotharingica properayimus^ ubi edocti
snmus de nostris oopiis, quse non procul inde in hostem intentae sedulo
excnbabant. Mox k nostro adyentu, Dux LotharingisB Carolns commo-
dam flibi visus est occasionem nactus Befordiae occupandie, misit igitur
cnm oentum Equo-pedestribus militibus Tribunum Mercj animis et
armis instmctissimnm, cum quo jam erant turmsB aliquot Croatamm, de
suocessibns hnjns propositi dicam alibi.
Interea nunciatur qnam felicibns auspiciis recens imperatorii exercitns
62
ITINERARIUM.
Oeneraliasimiig Hangaroram Bex FerdinanduB III. ad Ratisponam
Nortlingamqae pngn&rit : Quo qnidem nnncio Hongari adeo snnt exci-
tatiy ut sno Regi inunanem pecuniaB vim ad bellom in Germanii prose*
quendum pepigerint Hoc pen^ eodem tempore, postquam Hispanomm
forti audaci& et yigili studio Treviri expugnati eBBent, captusque Prin-
ceps Elector PhilippoB ChristophoruB ex nobili k Sdteren prosapift, ob
consilia (quae dicebatur) cum Oallo contra Imperium oommunicaBBe,
Bruxellas deductus est Bavariae Dux MaximilianuB ImperatoriB filiam
natu grandiorem Neptem suam» cum consensu PontificiB Maximi in con-
jugem sibi adscivit. Diix Lotharingiae ex apostemate periculoB^ decum-
bere cspit, periculumque Buperato non sine sangnine, morbo, eyasit. Dux
hic ut natur& comis, ita Caesari in omni fortuni semper fidelissimaB, pro
cujus amore, non tantum ducatum suvany totque urbes in eo nobilea et
opulentas, sed et vitam, et quidquid habuit ambiguse et periculoB» alese
exposuit libentissim^.
CAPUT XVL
De Bello Ducis Lotharingia contra Gallos.
RIDIE Nonas Maii cum ad Befordiam hsreremus,
k nostris Croatis Tabellio cum literis ad hoetem
commeans interceptus est, et quantocyus suBpenBus.
Quinto yer6 Idus Maii cum ii qui in prsesidio erant
multo noB impeterent impetUy adeo ut et Vice*Colondli
nostri equuB seoundum femur trajiceretur, obsidionem solvere coacti su*
muS) non sine noBtro damno. Quadringentorum enim equorum jactu-
ram intra breve spacium passi fueramus ; in hajus urI»B obBeBsad boIu-
tione, suppetias tulit ipse SereniflBimus Iiotbaringise dux cum quatnor
ITINERARIUM. 63
militiim millibHBy et mox delecta militmn iteram faabito denaoduces fidem
nhi joniB Tidait, qaam rem cam admirarentor plascoliy ipse caasam
ftoti sai liber^ reddidit, aienB, adhac esse et in conspecta sao proditores
peflrimoa, qaoe tamen ob yaTiae caaeas cogeretar etiam tanc tolerare.
Ezcorrebat noeter exercitas daodena militam millia, k qao eodem die
emiad CroatSBy tres legionea adyersarias eqaitam peasam dedernnt, ac
tria TexiUa Tictorifle monnmentam Daci attalerant. Spolia faerant anias
kgioniB impedimenta omnia, ex qnibas palverem tormentariam, cam
commode et citra pericolam abdacere non possent Bacceuderant. Inter
captiTroB addoxerant Yice-Colonellam anam, et cam plaribas mortais
adnnmeranmt aliam sopremam vigiliis prsefectam. Inde moyimus di-
Terso adita contra Gallos, damqae ex insidiis Gkdloram expectaiemas
impetom, Croatae nostri adoriantar hostem, et tantis in enm yiribas
agaiU, ut fogam capessere faerit coactas. Dehinc bipartito diyisimos
exercitam nostramy ne qna Ghillis yires nostrse innotescerent, et nnam
qaidem partem per Alsatise montes, alteram per Bargandiam promove-
mns ac duodecimo Calendas Janii offendimas hostem ad oppidam Luyr,
sed cam nos tanc peditata saflSicienti destitaeremar (pleriqae enim
eqaites eramas) in colie castra metati samas, emissisqae Croatis qai k
tergo eos impeterent, tormenta nostra k finonte opposaimos, maltaque
liOBti damna dedimus, com yer^ nobis nonciatom esset, octo ipsis millia
sappetiatam Tenisse, intempesti nocte saccensis castris Beffordiam yersus
moyimoB. Posteio die hostis nos insecutas multos ^ nobis mactayit.
IbamoB interim recto itinere in planitiem Brisacensem, sperantes illuc
noB hoBtem prosecuturom, cum yero Dux GaUorum yir esset senex et
sagax (La Force eom appdlitabant) nobis relictis Bruntradom obsedit,
et qoam mox in deditionem accepit. Hic cum multi GkJlorom ob aeris
Oenaani desoetadinem emorerentury pIureB yer6 languerent, in Lotha^
rii^iam denao exercitum reyocayit. Nos yer6 com htc noyaB suppetias
opperimor, accipimafl tandem Marescallum Coloredo et Vice-Marescal-
lum Joannem de Werth. cum Barone de Sais Gknerali praefecto yigilia-
itim, Genendi prefroto Tormentorum Reinacher qui yalidum ducebant
exereitam^ et mox doo oppida in quibus insigne Gkdlorum erat prse-
Bidiwi, ad deditioaem cogimus, omnesque segetes ciroa Colmariam ciyi-
64 ITINERARIVM.
tatem mumtam, sed Cflesari rebellem, metimus, ymeasqiie omnes perdimiw.
Huic calamitati cansam pnebuit infidelitas hnjus nrbis, cnm enim Saecas
nndiqnaqne nnper grassaretur, ipsa Colonellnm ennm qnem Imperator
cum septem peditnm cohortibns in defensionem hnjns loci miserat, adaltd.
nocte tmcidavit hostemqne intra mcBnia recepit. Mox itemm diTisimus
exercitum, cnjuB nnam partem Dux Lotharingifle (in cujuB comitatnerant
Baro de Snis, et Mercj ambo generales prsefecti yigiliamm) per aYia et
deyiay mnltasqne ambages ac vias arctas impeditasqne Ramiromundam
ciyitatem amplam et mercimoniis claram deduxit: Alteram yero Jo-
annes Werthius cnm septnaginta yexillis eqnitnm, per aliam yiam in
Lotharingiam prseiyit. Mirabile hoc in itinere spectacnlnm prsebebaot
montes snperins niyibns horridi, in medio segete divites, in pede pratis
et arboribns florentes. Yix in Lotharingiam pedem intuleramns, cnm in
primo aditu de qninqne peditnm Galloram cohortibus in yidno loco
pnesidii cansft commorantium monemur, in qnos dnm arma expedire
statnimns de nostro adyentn certiores fiicti, yiriliter se nobis opponnnt et
in Scirmeck nsqne repellnnt nbi ipsnm tridnnm exegimns.
Interea rem feliciter agit Gallassns, Spirft enim et Manheimio potitnr,
expnlsoqne ex yariis urbibns Wimariensi prsesidioy fortiter trinmphat.
Qnoad Dux Bemardus Wimarius se de noyo coll^ns contra Gallassnm
Mognntiam tnnc obsidentemy cnm omnibus copiis iyit, iis etiam quas
recens in anxilium Wimariensis ^ Gkdliis addnxerat Cardinalia Jjl
Valette, hi conjnnctis yiribus ab obsidione Moguntinft Gkllassnm repn-
lemnt. Hoc tempore in fidem CsBsaris rediere ex Imperialibns nrbibus
Norimberga, Ulma, et Francofordia ad Moennm.
Noster yer6 Werthius alibi non feriatnr, sed tnm felici ausu in Oallos
moyet, nni e&demqne pngnft yicena trina yexilla hosti eripit^ Yice-Colo-
nellum nnum et prsefectum yigiliis nnnm capit ; et cnm audisset Mares-
challum de La Force Gallum, contra nostros moyisse^ quam mox se
reliqnse exercitus parti scilicet peditatniy qui ad dnodena militnm miUia
se extendebat, oonjnngit.
Nec minus fortiter Piccolominins ad Loyanium rem contra Gallos
gerit, k cujus obsidione hostem yi repnlit^ in quft expeditione Loya-
nienses stndiosi et religiosi yarionmi ordinum suos etiam animos contra
ITINERARIUM. 65
Galloi ostendeniiit; pnBcipuam tamen Mc in acie laudem meritus est
ColoneUns Priston cmn Bnis Ibernis, qui primi Gallos h fortalitiis eze-
genmt.
Qninto IdoB Jnlii Joanni de Werth significatum fiiit Ghdlici ezercitna
cataphractariomm manipnlnm in qnodam pago non procul k castris de la
Forcey agere, contra quoe per sylvamm abdita curriculo contenditi sed
qnoniam excubias soUicit^ servabant, non nisi paucos nobiles Francos in
redita secnm abduzit. Parum htc abfiiit nt et Wimarie Ducem Ber-
nardnm et Cardinalem de la Valette interciperet, qui k rustico commod^
moniti, equorum prsesidio eyasemnt. Stabat tunc penes Oallassum ut
totns Gkdloram exercitus periret. Hujns enim an negligenti& an pra-
dente cunctatione, nescio, adyersarius exercitus relictis tormentis et im-
pedimentis onmibns et aliquot militum millibus Metas evasit. Quem
dnm nostri recto tramite fugientem sequuntnr suspicionem ingerunt, ac
si de nrbe obsidend& cogitarent : quod ut impediat Gkdlorum dux, nos-
tros sno exercitn cingit et intra urbis moenia et se conclndere annititur, id
▼er6 consilii cnm nostros latere non posset, moz emis^re qui ei fiusesserent
negotinm. Itaqne cnm Marescalhis de la Force videret nostros yiribus
prfBTalerey nooturais in tenebris fngam capessit, quem Werthius k tergo
secntns quingentos facile mUites cecidit.
His ita transactb Serenissimns LothariugisB Dux Carolus Romeryillam
migraly tormentisque majoribus tam strenno impetu quassat^ ut intra pau-
cas horas prsesidium Oaliicum sibi subjecerit. Tantiim fuit in urbe gau-
dinm ob Dncis sui ingressttm, ut gr^tim snmmi infimique^ Bacri et
prophani sese in compita effiinderent, et occurrerent ejus postliminio ad
se reditnm toto cordis aflfectu gratnlantes. Data hic fuit Legioni nostrae
cura occnpandfe arois mnnitione et stracturi pnealtsey et sex fortissimis
turribus formidabilis ad Episcopatnm Meteusem spectantis, quam non
mult6 poet multo qnidem labore, compilatis omnibus ejus bonis qnie in
arcem oomportata fuerant, in potestatem redeg^re. Hoo mense Julio
exeunte Caesar cnm Duce Saxonie aliisque Germaniae Principibus qui-
busdam iniit de noyo paoem.
Interim dum hostes coeunt in cnneos, nostrisqne se ad praelium pa-
Tant» Joannes de Werth in Gallos ex inopinato irruit legiouemque inte^
66
ITINERARIUM.
gram eqnitiim concidit, captis» ipsomet ColonellO) et Bupreano ejus Tigi-
Uarnm Praefecto. Septimo decimo Septembris ezpediimtar duo millia
militnm ad S. Nicolaom civitatem et amplitadine et munimento yiflen-
dam, qnam cnm GaUi pcsn^ omnes segri insiderenti iacU^ fnit nostris
irmmperey et mactatis adyerBariiB pro Ubitu prsBdas agere opimas.
CAPUT XVII.
De Progressu Ducis Latharingia contra GaUo9.
\ I£ vigesim& JnUi Ibemi nodtri ab hoste rednx^re tri-
ginta sex oaptivoe; Hungari ver6 octogintay pr»ter
eoe, qno6 occid^e, plnsculos. Yigesimo septimo ejus-
dem mensis GkdU annuam Natalis RegU commempra-
tionem festo tormentomm sonitu ter repetito concele-
brftmnt, cujus tumultus causam cum nostri ignorarent,
totam noctem in armis exegemnt, biduo post bostes sua castra solyerant.
Altero Octobris die Serenissimus LotlwringiaB Dux amicoram Uteris
certior &ctus, quam sine negotio Wimarius cum omni GaUoram exercitu
k Qallasso intemecione deleri potuisset, adeo indoluit, ut nuIUus ser«
monem sed ne conspectum quidem etiam intimomm suoram sestineret.
Cnm et ab hoste compulsi fuissent nostri Moguntinam obeidionem sol-
Tere^ et ob victus penuriam (cujus defectu magna indies mUitnm multi-
tudo peribaty cum amphora vini duobus ImperiaUbus, et panis Ubra tri-
bus florenis sdveretar) aU6 tantisper recedere. Hostis quoque easdem
miserias ferens, ultra subsistere non potuity cum pabuli inopi& equi indies
magno numero caderent, ita ut relinquere in discessu viginti tormenta
bellica majora cogeretur. Poterat utique tunc Gkdkssus magnam in
hoste stragem exercere, ciim ipse cum quadraginta miUtum miUibus
ITINERARIVM. 67
knto pMm, sine «111 hoeds mfestatione, Wimariam MiUBipontom eTadere
aiBit, ^t cnm Marachallo de la Force vires conjangeie. Ethoceiatqnod
I^tfaaringi» Dncem pesBim^ (nt per erat) habere poterat : tristior itaqne
eeptimo Octobrig die, de re bellidL confiRthatnms ad GkJaagnm {Mroficis*
citnr. Hoc in itineie, ab emians in eam rem exploratoribtts intelligit
Dnx, Regem Galliae non inde procnl Tenationi operam dare, contra qnem
coa^fefaendendnm ipse Dnx cnm miUibns aliqnot egreBsns est, sed
neacio qao ftto aH6 deerrans ab itiaere recto^ et Rege deriavit Circa
eadem tempora fortiarimna Campidnctor JoanneB de Werth cnm pancn-
lia legicnibna contra hostem, qui tnnc fbrt^ per pagos diapergns hserebaty
moYit, sed cnm ille in tempore monitns esBet de Werthii adyentn, fiig&
aalntem redemit. Qnem postridie nlterins proBecntaB in planiflBimiB
campis reperit, et ad velitandnm coegit, ac yiginti qnatnor tnrmas ita
BalntaTitntnennnSyBedneTexiUaqnidem, (qnae ipseinnoBtracaBtrag^o*
rioB^ deportayit») BnpeieBBety qnin et reiiqniB adverBariomm legioneB,
reUetiB mitte quingentiB carribns fhgam ded^e; cnrmB porr6 cam de-
fecte eqnornm Werthins abdncere non poBBCt, igne concremayit Sexto
decimo Octobris castra morimnfl versnB Blomont arcem non ignobilem^
qnam tnnc Galli tenebant, hi cnm de noBtro aoceBsu cognovtee, aroem
diBtnrbatiB tnrribns et mnris oon&stim destitnemnt. Atqne sic tandem
OallaBBJoa castm attjgimns vireBqne noetras conjnnximns, cnmqne hoa-
tilea copiflB k nobis non nisi dnamm horarnm spacio abessent, Tallis fts-
Biaqae itanoa Bepeimnfl, nt nnlhifladversariomm machinispateretacceflsnB.
Interim cptimns Lotharingi» dnx, non pntavit sqnnm tantum se de-
feaaivA oontmBomani tmperii hoBtes geBsiBse, nisi et o£Bmsivaarma contra
Wimarieaflem marte prcpitio expediret. In Wimarienaia itaqne impe-
dimenta cnm incidiflset et salvum conductnm fndissety ipsos cnrrufl c^m
piovahere non poflset nna cnm tormentisbeUicis, concrematiflrotiflomnia
diflperdidit. Quam injnriam non ftrentes Gkdli magnis oopiiB ia noB
inroAre» tantiflqne viribus nostroB provocav^re, ut totum diem Croate,
Hungari, et Poloni rem geiere, et eorum impetnm, modemti snstinendo,
infiingem ooacti fuerint nniveisufl exerdtus noster tunc non speiabat
alind qaam atrociBBimnm prelium, sed Dnoibus visnm ut in conunodiom
tampom diffenetnr. Qnanta interim htc miUtum et equorum finne et
68 ITINERARIUM.
tabe perenntium multitadoy in castris noetris fiierit dispersa, difficile est
dicere difficilins credere : dolebant pleriqne tot martios animos eztra
prslium inter amicos stemi. Postridie cim stationem snam adTersarii
nostri solyissent insecatus est eos Werthinsy satins ratns glorios^ in prselio
occambercy qa&m in castris desidem cnm inopi& Inctari. Ejas reditnm
cum prflecipui ducum avid^ expectarent, tandem sine magno frnctu rediit.
Hoc tempore OaUassiu ad sumptuosissimas epulas dncnm pnecipaoe in-
vitaTiti et primum quidem locum in mensse capite occupabot Dux FIo-
rentinusy ejus latns cingebant dexterum quidem Legatus Eminentissimi
Electoris Moguntini Archicancellarii totius Imperii» Comes de Gron-
sweig Tormentis prflBfectns in lag» exercitu ; Gkdlassus, Werthius, et
Marchio Passampier generalis vigiliamm prsses. Sinistrum antem
Eminentissimi Cardinalis Hispaniae Legatus, Coloredo generalis Mares-
challus in exercitu Imperatorio, Comes de G6tz locumtenens Mareschalli,
senior item Wangler vigiliis prflefectus, aliique nonnulli generales pro sui
quisque conditione : Nec erat ex colonellis ullus qui illi mensse asBideret«
Die tertio et yicesimo Noyembris dissolutis castris Pfaltzburgo Tftbemas
contendimus : sunt Taberase locus admodum munitus et ex prflecipuis
Alsatise munitionibus, quem reoenter k Gallis recuperayerat Marchio de
Grana. Hoc loco aliquamdiu substitit Gallassus, et ne miles otiaretury
jnssit valla instanrari et munitioni isti ea addi qufle deesse Tidebantur.
Non defuit malesuada fames, qufle nostram exercitum identidem secuta
est. Vidisses amice Lector hoc in itinere si nnqnam alijts splendidis-
simam miseriam, matres paryulos suos exponebant, ne ipsse essent tam
cradelis mortis testes oculatfle ; yidisses miUtum prflecipuos inter niyes
animam fame extortam redderey et qui nuUi hosti exterao unquam oes-
serant, nunc domesticfle miserise yictas ultro porrigere dextras : yidisses
passim in cadayera eqnina et boyina sedulo inquirere militem, ut tantis-
per animam, ad evolandum promptam^ retineret. Has inter miserias
coacti fuerunt belli Dnces exercitum diyidere, et aliqnam quidem Ligae
partem ad Treyiros, aliam ad Leodienses ablegare. Caesareanas yero
copias tripartito secuerunt, partemque unam seniori Coloredo Generali
Mareschalloy in confinia Gallifle ducendam conmuseronty alteram junior
Coloredo Yice-^Mareschallus in Burgundiam abdoxit. Tertiam sibi
ITINERARIUM. 69
ChJksfBfl retiuait. Nostra tnnc Legio cnm Generali Prsefecto Yigiliarani
Waagler in hybema abiit, recta igitor Bockenheimiam direzimiu iter,
quod non ita pridem Daci Lotharingiae k CasBaiA camar& Spine, post
longam oontra NaMoviam disceptadonemy com viginti qoataor pagis
lifwigBatam faerat, detn per Sarbrack transivimoB» est ea civitas satiB
ampUi in medio Sane ccmstitata, yisitarqae in e& arz magnific^ exstracta,
condavibas et aoliB egregiis visenda. Incidi htc in Nobilem Dominam
Marchionis Darlacenflis Filiam, Mariam Elizabetham, Comiti NasBoa-
ienai tonc nnptam, qnfle dissertiflsim^ lingaam lAtinam loqaebatar, phi^
loflophiciflqae etiam difldplinifl commod^ ezcalta erat^ versafl item artifi-
ciofliflBim^ in metrnm stringebaty malt& militam nofltnNram admiratione.
Hinc in Walderfangk k Qallis inseflsam progressi samafl, k qaibafl
oppidnm nobis tradi postakyimofl, qai cam rennerent yi cepimasy et ad
mium onmefl in prfleflidio exifltentefl mactavimas. Hoc oppidnm hybemifl
noetrifl aflsignabatar, cnm verb id abnaisflet Colonellafl noflter ob yictafl
inopiam, atqae ad Gallasflam indignitatem rei detaliflset^ ab eodem
nihilominns jassas est iteram locam illam acceptare. Hoc anno exennte
ez Pohndft nobis sappetiae missse sant octo millia militnm selectiflsimoram,
qnoram yezilla hanc prseferebant Epigraphen Avis Aqnila grandis,
magnofl hostes pellit. Qailibet militam eoram daplici armabatar acinace,
altero ad latos propriamy altero ad eqai ephippiam alligato. Eodem tem-
pore ad nos perscriptnm est de dissensione inter Gallos, Scotofl, et An-
glofl ezorta in HoUandifle partibafl, flicat et de lacaleutft Gralloram clade
ifltic acoept&. Qaod item Dt^nkirkani viginti flnpra dacentafl navefl ab
HoUandifl obtinniflflent. Dncem item Boannensem Regifl Oalliie per
Italiam Mareflchallam rem infaaflt^ contra Hiflpanofl geseiflfle, et an k cam
ezimio exercita Dacatam Parmensem ^ manibafl Gallicifl dimittere co-
actam esfle. Postremo Decembrifl die Yice-Mareflchallafl Coloredo, on^
cnm Mercj et Passampier ad Laxenbnrgenses movit, eo qnod Wimari-
ensifl Dax Benuirdafl nescio qaaa tarbafl cieret.
Ad Annum Christi M.DC. XXXVI Ingressus.
Inennte anno sapra flcflqaimillesimam centeflimo trigeflimo flexto, dax
noflter eztrem& presflafl inopi&, omnem indagavit viam se k dnplici hoete
70 ITINERARIUM.
fame et OMib defendendi, Hlam itaque ut ezpagnaret, hos aggresBHB est,
ac copias snas cnm TheoniB yillam abduxisset in rip& Mosellie fluniiniB
cui civitas adjacet ezplicavit. Ducit hoc flumen nomenclaturam soam
k confluenti& Mosse et Sellffi. Moea enim postquam k montibns Akatie
prorumpit Tario ambitu ad Sellam civitatem flumini cognominem com
Sell& fluvio se conjungit, et ne auctori SeUse ingratus sit Mosa nomen
ejuB suo adsciscit Moseliaque deincepe nuncupatur. Hic dum subeiBtimus
molitorem prop^ metas habitantem adyersarium habuimus san^ infestiB-
simum ; eum necromanticnm multi putayemnt, sed Tanifl reor augura*
tionibuBy cum ipsum potius militari Bolerti& omnia sua prsBstitisse opiner.
Hic dum multa yariis in locis damna miiitibuB intuliBBet, tandem et ipee
k ruBticis circumventus est et occiBus. Ckneralis noster ad Theonis-
▼illam ponte navali stravit Mosellamy cujus ope omnis exercitus trajecit«
Postea Yer6 cum rite omnia ordinasset, ipee Bruxellas ad Eminentissimum
Hispaniarum Cardinalem abiit, de rebus beUicis consiUum petitumB.
CAPUT XVIIL
De Initio et Causis Belli d Lotharingia Duce contra Galhm msceptu
[UM GaUorum Rex Ludovicus XIIL yideret se confce-
deratiB sibi Suecorum copiis contra CsBsarem commod^
suppedias ferre non posBe, nisi Lotharingiae ducatum
certum et securum in Germaniam aditum obtinerety
petiit primikm consuetis Regum, hoc est, armatis pre-
cibns, k Lotharingise Duce Carolo III. ejus nominis, ut sibi ad tempus
quasdam urbes in suo Ducatu reUnqueret. Quas cum se prudentissimus
Dux citra totius patriee interitum Francorum Regi negare non posBe
yiderety ne se simul suosque perderet annuit postulatis, qnantumTis sa-
ITINERARIUM. 71
gacilHRiBii0 Priticepfl probi perspiceret, qao transverBam res tota itura
eflset. Noa stetem&t hoc loco machinationes Ludoyici ; cum enim tam
felici principio vidisset Ducem» quem consensurum haud putayerat,
urbes suas sibi concessisse, plura postuhire est ausus, accitum ergo jussit
arma quse pro Imperatore Ferdinando contra Sueciae Regem sibi fosdere
junctum susoeperat, deponere, sibique in suam suommque securitatem
dare Nanoeium, munitionem Lothariugis totius prsecipuam : cui Lotha-
ringie Dux pro eft qua est humanitate, respondit id fieri difficulter posse,
exensana feoda qnsB ab Imperio haberet, ideoque ut fidelis Yasallus
debere se Domino feudi in necessitate succurrere : Qnod ad Nanceium
saaTisBim^ apertam injuriam apud Ludovicum Justum est deprecatus,
cikmqne Rex acrius ita se fieri yelle urgerety aperti disserteque n^vit
se k Csesarianis partibus abscessurum, cum majores sui ab omni retro
vetostate pacta ecmventa cum Cssaribus semper inviolata sanct^ ser^
vassent. Hsbc res, quie Duci Carolo laudem fidelitatis dare debuerat,
initium fecit Gkdlici in Lotharingicam domum odii. Interim ut belli
jnsti cansam plebi Qallus obtrudereti spargi in vulgus fecit, Carolum
contra se conspirasse; ac velut Yasallum Qallice coronae obedientiam
debitam negare : sororem insuper suam, contra inhibitionem Regis, et
Regni statuta Fratri Regi obtrusisse conjugem, &c. Itaque Nanceium
▼alido exercitu cingit, atque post aliquantam obsidionem in suam potes*
tatem cogit* Reliquerat id temporis Carolus Fratrem suum Nicolanm
Franciscum Sacr» Romanie Ecclesiie olim Cardinalem qui Ducatum
in 8Q& abeenti& cum pleno jure regeret, paciscereturque amicitiae con-
servandsB gratift neutralitatem pro se suisque tunc subditis ad libitum
cnm Oalliamm Rege, et vel sic ipsnm placaret, sed nec hoc quidem ex
voto oeBsit; capti enim urbe, et Cardinalem nuper, una cum recens
nnpt& claudi& in ciqptivitate detinuit^ probeque, custodi& adhibit& intra
domesticoB parietes conclusit. Hi cum se retineri tam soUicit^ vidissent»
snspicati quod res erat, de clande8tin& fug& consultare inter se coeperunt :
adhibitis dein in consortium c<msilii fidelioribus aulicis, honestam fugam^
proboesB captivitati, quantumvis iniquae, prsBponendam esse seri6 con-
clusemnt. Pcsito ergo Ducali habitu, plebeias et rusticas vestes ads'^
ciseunti impoBitisque dorso fimineis corbibus, veluti fimum deportatnri in
72 ITINERARIUM.
vineasy dexterrini^ elabuntnry directoque Italiam TerBHB itinere rectissi'^
miB semitiB deducuntor. Nec minos Heurica Principis Pfaltzbni^erais
conjnx prudens invenit evadendi commentnm. Erat tnnc fort^ jnvenis
ex optim& AngliaB nobilitate orinnduB in nrbe» qui ob tibise pericnlosiini
dolorem voverat ad dies aliquot sacrum Deiparae sacellum, miracoliff
clarum invisere: Hic in sno essedoi quo vehebatur hanc Principem abs-
condity eduxitque ad sacellum ubi erant £qui dispositiy qui utrumque m
tutiora loca, hoc est in Comitatum Burgundiae deportarent. Hinc postea
periculosa audaci& per Oallias cautissim^ profecti, in duos equites nobiles
fort^ fortuna incidenmt, qui Dominam hanc comitersalutatamagnovenint
cum ver6 se deprehensam vidit ad preces confugity rogans viros Gkdios, ne
qua sibi Principi foeminee fraudi essent» vel hoetibus proderent. Quod ipsi
polliciti, securam Bmxellas dimiserunt. Margaretha porro altera Dacis
Lotharingise soror, et uxor Fratris Regis Galliarum virum mentita
Nanceo Theonisvillam delata est. Domina denique Nioolaa uxor Ducis
Caroli Parisios deducta est, ubi etiam nunc detinetur.
Rex Franciee cum totum Lotharingise Ducatum sibi subjecisset, in
civitate Barrensi eeneam erigi jussit colnmuam cui inscribi fecit causam
proscripti Ducisy vetuitque Nancsei, edito et in publicum evulgato edicto,
ne post hac ab ullo cujuscunque status aut conditionis indigenft vel
extraneo Carolus, Lotharingiae Dux appellaretur. Mox in Religiosos
saevitum est, pluresque Lotharingi& exesse judsi, reliquis sever^ inhibitum
esty ne posthac pro alio quam Ghdliarum Rege preoes in toto ducatu
funderent. Qnkm verb id rect^, viderint aequi rerum sestimatores.
Scio quoque certorum et fide dignissimorum virorum relatione, id ipsam
etiam pluribus in tempestate Suedic& ex Gkrmania in Gkillias exulatum
exactis contigisscy quibus et vincula interminata et carceres, aliseque
poenee statutse si post hac pro Romano Imperatore solennem Ecclesiae
precationemy quam ipsi quoque Oalli suis missalibus imprimunt, public^
pronunciarent.
Sexto decimo Januarii Colonelli Corpus, et Ludovicns Croatamm
Legionibns Praefecti cum nostris Dragonibus septem Equitum Oallonmi
turmas viriliter cecidemnt, interceptis ceutum quinquaginta Equis.
Trigesimo ejusdem Longovicum perreximus arcemque vicinam Grallioo
ITINERARIUM.
73
pnesidio firmam obsedimus» nec mult6 post ad paciscendom Gallos
ooegimus. Sub hflec tempora Mogantia et Confluentia aliseque adhuc
urbes ad Imperatorem redi^re. Yigesimo septimo Febrnarii j ussi sumus
MartiByiQam aggredi, paruerat illa nuper partim Hispanis partim Lotha-
ringOy jam yer6 ciyes adyersariis solyebfiuit yectigal strenu^ne contrl-
buebant hosti, ut yer6 pauI6 post nostris se subdidit armis, quatuor
scutomm aureorum millia (duploues yocamus) jnssa est pendere nostro
Generali Coloredo, et quot septimanis mille imperiales militi. Arlunam
qnoque ciyitatem oepimusy qu® nometi k Lun& sortita est, cui olim indi-
geDse aram erexerant^ cujns monumenta etiamnum hodie spectantur*
Arluna ergo dicitur quasi Ara Lunae. Yeris hujus anni initium, sicut
et reliquus progressus asperrimus fuity ita ut miles maI6 yestitu instmctus,
yix posset se k frigore defendere : multi rudes boum suumque pelles
arcendo frigori, corpori circumligabant. Ineunte yere, Croatse tres
Legiones Gallorum animos6 adorti, omnes contmcidayemnt, paucnlis
primoribus, quos in captiyitatem abduxemnt, exceptis. Poloni quoque
et Hungari opimas tuUre prsedas, sed cum se auro locupletassent, pngnam
renu^re quoad Mercj pontem nayalem struxit, per quem transire omnes
compulit, ut in Campaniam excurrerent Gallosque in&starent, quod
paul6 post declarabitur.
CAPUT XIX.
Ue Progressibus nostrorum contra Gallos,
EGIO nostra in mandatis acceperat pontis aditum cus«
todire> quoad omnis exercitus transiisset, in quem finem
Bubitaneum opus, immanem secummque aggerem eges-
serat contra hostium nobis iminentium incursum. Cum
yero Poloni negarent se pugnare posse aut yelle, nisi
L
74 ITINERARIUM.
Btipendia ipeis solyerentary imo retro ad hyberna pristina oederent, nostra
legio coacta est adultft nocte fugam capesserei pontemque post se accen-
sis injectis fascibuSy asseribnBque in Mosellam dejectiB diBturbare. Hino
ArviUam contendimufl ao stationem illic ad tempus fiximuB, multaqne
inde Gkdlis damna dedimus. Dici haud potest quantam Croatae Dra^
goncBque nostri hisce in partibuB exercuerint Bseyitiam, pagOB obvio»
concremando, depraedando urbesy trucidando sine discrimine nobile»
ignobilesquey mulieres nobiles sacraaque Deo virgineB ad suam libidinem
rapiendo, prfledaB injustas &ciendo. Diyis dicatas Eoclesias Tiolando,
pudet dicere* non reor ipsos Turcas Saracenosque graviora unquam
damna inferre Christianis potuisse. Atque, quod mazim^ detestandom
est, haec omnia impun^ &ciebant milites, indulgenti& utique eorum qui
exercitui summo cum jure prseerauti qui ut se iocupletarent, nihil pensi
ducebant, jnrene an injurili miles prfeliaretary nec curabant magnopere
an amicis an hostibus prsedas abstulisBent* Unde mox Divina ultio
nostros nec lento pede insecutay hostiUque manu in ea loca, unde exie-
ramuBy repulit ; ubi inexplicabilis erat annonse difficultas. Rustici quo-
que nobis infesti, plures nostrum ex insidiis partim, partim apertft yi
mactabant, et ubi arma deerant, Budibus palisque res rustica agebatur.
Quart& et yigesim& Martii cum Lotharingiae Dux iterum se n^tiorum
cau8& Bruxellas contulisset, in yice-Mareschallum Coloredo Juniorem
circa Luyr Galli impetum fecemnt^ et licet Coloredo se tunc virum
fortem, impetum multo tempore sustinendo, hostique obsistendo, pne*
buerit, ipseque semper In prim& acie pugn&rit, dissipatis tamen copiis»
captus CBt, Parisiosque abductus. Hoc anno etiam plnra qukm viginti
militum millia fame enecta sunt : atque illa erat tunc pugnandi ratio ut
integri exercitus, qui nec hostem yiderant, unico quasi flatu dissipa-
rentur. Decimo Aprilis noetri missi sunty ut aditum Metis yicinum
interciperent^ sed non multb poBt non sine clade et ignomini^ redire
compulsi sunt. Non procul hinc rustici plusculi tumnltuantes in arma
ruerant, qui ex sylyis et insidiis militem infestabant, opimasque s«epe
ducebant prsedas. Hi ut eo securius prsedarentur, rem omnem fami-
liarem coemiterio infoderanty crucemque ligneam juxta posuerant, ne
quis illic alittd pneter cadayer latitare suspicaretur : quorum insolentiam
ITINERARIUM. 75
et latrocinfindi impmiitatem cam ffigi^ diu tulisBent Croat», agmine
tandem ft^, magno in eos impetu rnant, ao partem rnsticoram Btemant
partem capionty cumqoe domoB iUorom diripere vellent, prseter nudoa
parietes omni subaidio vacuoa reperiunt nihil; ad qusestionem itaque
nonnuUos abripiunt, acnterque in obstinat^ mutoe animadvertont, qui
tamen tant& constantift, saperatis plnrimis et ueyianmiB tormentiB silen-
tium ueryaTerunty ut nil quidquam de theBauria et prsdifl illoram resciri
poBset. Quoad demum mulierculam immani haustu (Suedicum ab in-
Tentoribus Suecis appeilabant) saturam ad proditionem coegerunt.
Haustns hic (immane dictu) hoc fer^ modo propinabatur. Reclinabatur
supinus rosticus, intra cujus dentes interjiciebatur bacilluSy qui patulum
et apertom rictum retineret, tum Ter6 tamdiu infundebatur aqua quoady
distento instar tTmpani yentre, prsefocaretnry vel pecunias absconditas
pandereL Hanc tantam inhumanitatem immanitatemque pio lectori
detestandam execrandamque relinquo. Hoc anno, qui fuit multornm
sermo, fides sit penes auctores, Gkdli Imperatoris Effigiem Yirduni in
crucem seu patibulum ignominiosissim^ egisse dicuntur : quod quidem
cgo haud reor : Quis enim credat tantam in Principem optim^ Catho-
licum injuriam, k Rege Christianissimo subditis impunem esse per-
misBam ? Calendis Maii ex Sebachian& Legione turma una Oallorum
sensit Tictricia arma : Lotharingiae Ter6 Dux obsidere c€epit Leodium
sine fiructu tamen aliquo, cum ciTes essent et Tiribus et loci securitate
superiores. Interea sub nonum Julii Dux Bemardus Wimariensis cnm
Cardinale de la Yalette Gallo, Talidissimum exercitum admoTcnt Ta-
bemis Alsaticis, simulqne commeatum, quo omnino destituebatury^Ha-
ganoam dedncunt, opportun^ adfb^re, cum magna illic glisceret iam^.
Nos Ter6 Luxenburgum Tersus jnssi sumus pergere, sed cum nos
hostium insignis turma impedire TcIIet, resolutis mox animis in eam
moTimus, et quamprimnm in fagam conjecimus, eam nostri secuti
sunt ad rudera templi alicajuSy ex quibus illa non sine sanguine nos
impugnaTit, cum Tero nos igne injecto contra ipsam ageremus fortius,
mori potius Toluit quam se nobis dedere, pauculi ex turma illa peramplam
ingressi caTemam> inde acriter prsliabantur, quoad omnes Titam in san-
gnine ponerent. Hoc eodem tempore GhJIi ad iTodium Polonoram
7« ITINERARIUM.
pecora abegerunt, siiimlqae priiD& irmptione dno vezilla ipsis eripa^rcv
quam ignominiam non ferentes Poloni, conTOcatis yiribus collectiBque
animis in GhilloB ienub irruerunt, trucidatisque quadringentisy tria Bigna
cum BigniferiB, et supremo yigiliarnm Prsefecto uno, pluribuBque Tri-
bunis in castra retulerunt. Moverat interim Mercy cum octo miUibns
ut Ducem WimarienBem ab obindione Tabemensi impediret, ac die sep-
timo decimo in campis pabulantes ducentos Oallos offendit, quos canoi
equis ad sua castra deduzit. Die non& decim& ejusdem Poloni itemm
irruptionem in Wimarienses parant, ac felicibus ausis mactant pluscuIoB^
capiunt viginti circiter non infimse sortis milites. Hoc successu animo»
siores vicesimo tertio hujus egrediuntur iterumy secumque quadrin-
geutos equos abducunt. His modicis cladibus nil motus BernarduB
Dux premere pergit obsidionemy unde ex Ibemorum Legionibos dase
mittuntur in succursum eorum, qui ad Taberaas hostem impetebant :
Per media itaque hostium castra Sarae-pontem prim6y inde in Homburch,
tum per Keiserslauderay Neostadium in Palatinatu inferiori situm, hinc
Landavium magnis itineribus properavimus. Hlc etsi Oallassum non
procul ab Argentini validum exercitum haberCy pontemque non procul
inde navalem straxisse inteUigeremus, Taberais tamen succurrere vel
non potuit, vel neglexit. Interea hostis immaniter quatit moenia, et suis
spem facit vi occupandse urbis : Hic cum Iberai periculum imminere
urbi viderunt, in hostem strenue excurmnt, in qua excursione Butleriani
egregi^ se habuemnt : ducebat eos tunc fort^ Colonellus Mulheim, cum
quo non minoribus animisrecta in hostem ibant Capitanei Stivin, Alex-
ander Mac Daniel^ et Petras Oeraldinus. Ex hostibus occid ducenti
circiter^ ex quibus officiales viginti, inter quos Greneralis Hebron
Scotus, et Comes Hanoviensis, ipse etiam Dux Wimarius secnndum
manum leviter vulneratus. Nondum oogitabant tunc Taberaenses civi-
tatem dedere, nisi miserabilis et obscoena fames eos etiam nolentes ad
deditionem oompulisset. Cum ergo oommeatus omnis defecisset, ita ut
ultra praeliari exhaustis viribus non possent, viderentque hostium in ob»
sidione pertinaciam, die quint& decim& Julii pacti sunt oivitatem his
conditionibus tradere.
I. Ut vexillis pansis egrederentur.
ITINERARIUM.
7T
II. Ut liceret caivis sua impedimenta avehere.
III. TJt militari modo paratis ad pugnam armis, ad Gkdlassica castra
dedacerentar indemnes.
Oloriofl^ san^ prsesidiarii se defend^re, octo enim insultns cam gravi
hoBtiam incommodo animos^ repalerant, et licet Tabemas Ceesari seryare
non potaerint, immortalem tamen laadem sant consecuti. Sab yigesi-
mam tertiam Jalii Hungarise et Bohemiae Rex Ferdinandas III. castra
nostra inyisit, atqae ab omni exercita majoribus minoribasqae tertiam
exoneratis fistalis est salatatas. Camqae aniversa rect^ ordinasset in
Marchionatam Badensem est reversas; Qaocam ivit Lamboj vir in
paaciB strenaas et reram bellicaram imprimis gnaras, qai qainqae le-
gionea dacebat, inter quas erat legio Jacobi Gordoni. Hic Lamboj
paal6 post Brisacam cam sais discessit, seqne cam Reinacher conjunxit,
qai militi enervi in tres dies commeatum liberaliter at potuit praestitit.
CAPUT XX.
De ulteriore progressu nostra contra Gallos.
[ RIS ACO, Commeftta^ ut dictam est, in tridaum instracti,
per Dann in Bui^undiae Comitatum movimus. Bur-
gundi san^ novos nos hospites liberalissim^ habaerunt,
nilqae nobis ex bonis omnibus sabditorum, praeter Ec-
clesias et molendina, sanctam esse et clausum voluerunt.
Est cseterum Bargundiae Comitatus fertilis omni genere rerum vini et
frumenti ferax. Hic dum quiescimus tantisper, Croatae nostri ex insi-
diis in sylvft GkJIos expectant, qaos ciLm magno impeta in nos tendere
vidissenty k tergo ex improviso adortos egregi^ salutanty mactatis eorum
plarimis, captis reliquis. Hinc ad Balansanam arcem expugnandam
ducti samasy qaam post aliqaas molestias superatas andecimo Augasti
78 ITINERARIUM.
GkJliB eripoimnB. Hic cum prseterea nihil obstaret, ut copias nofitras
cnm Burgandicis conjnngeremttB» viginti qainqoe millinm ezercitnm
conflayimus. Die Yige8im& tertili Angusti SereniBsimns LotharingiaB
Dnx cum quatuor militum millibus ad nos accessit, ut toti exercitni cum
imperio summjO prseesset ; qnem festo bombardamm sonitu submississim^
salntavimusy ipseqne nobis yicissim qn& yerbis qn& signis, galemm sem*
per manu praeferensy sommam hnmanitatem exhibuit. Obsidebat tunc
Dolam ciyitatem Bnrgnndiffi et omni munitionis generci et bonis literis
clarissimam Princeps Condsens GkJlus cum eximio et selecto exercitUy
contra qnem arma expediyimus : Hic yer6 cum yires nostras majores,
qnkm crediderat, andiyit haud secnmm expectare ratns, sucoensis ten-
toriis solyit castra, et fngd infioni qnidem, sed secnrft elapsua est. Nostri
etsi libentissim^ adyersarios insecuti fnissenty qnia tamen yineta, inter
qu9B incedebant, expeditum cursum impediebant, spiritnm promptum
licet aegr^ admodnm comprimere debnemnt. Obsederant hanc urbem
tribns ipsis mensibus maximis impensis Gkilli, sed prop^ nihil laude dig-
nnm, yel memorabile tot& iM obsidione peregemnt, et pro gIori& snm-
mam ignominiam retnlerunt. SoIut& igitnr obsidione pars exercitns nostri
in nlteriorem Galliam promoyity pars in Bnrgundi& in omnem fortunam
intentay substitit : ne tamen plan^ otiarentur yigesimo secundo Angnsti,
septem eqnitnm Gallomm turmas omnimodo dispersemnt. Lamboy yero
ponte strayit fluyinm, per qnem exercitnm snnm Grainm yersns traduxit.
Est porr6 Grainm ciyitas non tam yasta qukm munita, aptaqne sseyien-
tinm hostium furorem retundere. Hic dnm snbsistimns multa hinc inde
hostibns damna dedimus, quoad undecimo Septembris castra nostra sol-
yere jnssi sumns, ac nostras copias cnm (Jallassianis jnngere^ intendebat
eiiim Gkdlas Wimariensem cum Cardinale de la Yalette in ulteriorem
Galliam cogere, ne post se uUum metuere deberet exercitnm. Hoc in
itinere Croata qnidam nescio qno &to in Bnrgnndicomm msticomm
manns solus delatus est, quem expoliatnm omnibus yiyum inhumarunt :
Tridno post cnm nostri Dragones illum locnm transirent, yiderentqne
insnetnm et noyum illic tnmnlnmy pntarnnt preciosas illic res defossas
latere efibss&qne humo, in Croatam nondnm exanimem inciderant, qni
cnm erecto brachio petiisset auxilinm se surrigendiy mox rogayit qnis ille
ITINERARIUM. 79
; dies 7 Yeneris, reepondemnt noBtri: Itane Ter6, ait, ego tertium jam
di^ Iioc in Ergastolo egi, dies euim Mercorii erat, cnm Tivus k pesei-
mis latronibus rusticis ad mortuorum sum delatus habitaculum. Septim&
et ▼ige8im& dicti mensis die Gkdlassianas copias attigimus, et mox se-
quenti die Tigesimft octayft contra Oallos non procul k nobis dissitos
egressi sumus, qui oum de nostro adventu audierunt, mox metu dilapsi
sunt. Htc yero dum Marchionem de Orana cum tormentis bellicis ex-
pectamnsy variis excursionibus nostri plures hostium in castra adduxerunt
captiToe. Pridie S. Michaelis Archangeli Marchio de Grana adesse
nnnciatur, Oallas ergo conTOcatis ipso Archangeli festo omnibus Gene-
ralibufl et Officialibus iuTitUTit eos ad Missse Sacrificium, et Concionem
andiendam quam Pater de Societate Jnsu habuit, egitque de pugn& S.
Michaelis in rebelles cobIo AngeloSy ductaque inde similitudine, uniTcr-
sos ad fortiter praeliandum pro Dbo et Cflesare hortatus est. Hinc contra
hofltem mox itnm est, mandatum enim Regis Hungariae urgebat ut res
prcelio decemeretur. Sexto Octobris die Dux Wimarius Croatas in-
faostifl auspiciis impetere Toluit, nam cum militem nostrum praeter spem
Tigilem reperissety quam Croatis intenderat, ipsemet cladem tulit; atque
tunc Croatae post caesos plurimos duos Tribunos cum Equitibus octo et
quadraginta Equos coeperunt. Hac clade acceptft Wimarius ad dolos
animum couTertit, emisit enim in Castra Croatamm ex diTersft parte
turmam duplicem, cumque un& in Croatas pergeret, Croatse nil ex dterft
parte periculi metuentesy totos se in eam partem conTerterunt, cumque
hostem incautiiks longinsque insequerentur^ altera turma ex ali& parte
irmit, omnesque eorum currus et impedimenta subducit. Hsec dum
fiunty epulabantur interim et Baccho litabant plurimi^ cognit& Ter6 post-
modum fraude, deinceps magis magisque hostem obserTarunt nostri, nec
andebant ante in campum egredi, quam Picolomini et Joannes Werthius
adTcnissent. Interea Marchio S. Martini cum Butlero Oenerali Tigili-
arum Prsefecto adT^tat cum octo militum millibus et duodecim tormen-
tis bellicis, de quorum adTentu hostis monitus, solutis castris ali6 abiit,
quem Tige8im& Octobris in silentio sine sonitu buccinae et tTmpani pIeD&
et fbrmat& acie insecuti sumus, numero circiter ad quadraginta militum
milliay hoc &re ordine. Quatuor l^ones agmen ducebant in acie, has
80 ITINERARIVM.
seqiiebaiitar pedites conclmd ez atiiqne parte insigni eqnitatn, snccede-
bant ex parte dexterft et 8ini8tr& tormenta majora centnm omnino et tri-
ginta, qnomm medium legiones aliqnot tenebant. Ita igitnr progresBi
Tigesimo qnarto die eju8dem Tenimns ad oppidnm Mirbo» ad Marcbionem
de Mirbo spectansy blc cnm se G^Uicnm preesidium dedere noUety k Bat^
lero et Wangler yi ezpngnatnm est cssis omnibns prseter eos qni ad arcem
confngerant, quibus incolumitatem, si se dederent, spospondemnt. Vi-
gesimo quinto bujns CroatsB nostri PostiUonem cum Uteris Regis Gal-
Uarum ad Cardinalem de la Yalette interceperunt : quaeodem die jussi
sunt Dragones omnes LotharingisB Ducem sequi, quos yigesimo nono
sub noctem appUcuit ciTitati, quam GraUi nominant S. Jean. de Loan.
* Calendis Norembris horll noctis primft GhiUos in suis propugnacnlis
impetiYimus et felicibus auspiciis expuUmus, pugnayimus dein et moenia
majoribus tormentis qnassayimus donec diluxit. Duoebat tunc fort^
agmen et semper in primft acie prseUabatur OeneraUs praefectus excnbi-
arum Enckeferth mUes san^ mascnlus, hic suft pr8B8enti& adeo nulitem
animabat, nt contempt& vit& in propugnaoula, tanqnam si nostra forent
eniteretur. Superatis his omnibus, denuo moenia quassa sunt k matutino
sciUoet dUuculo, usque ad horam pomeridianam tertiam, sequentem verd
noctem quietam exegimus. Sub yesperam tamen tormenta nostra aU6
reducta sunt, yocatique omnes Dragones exceptis soUs Ibemis et Scotis,
qui pericuUs quam maxim^ erant expositiy seu id factum fuerit odio
gentis aUenigenae, an negUgenti& et obUyione, hand Uquet, certum est
eos h&c in statione tam yiriUter pugnaasey ut spectatores meruerint habere
snmmos yiros, ipsum etiam OaUaflsumy Duces Lotharingiae, Florentiae,
PortugalUse, Coloredo, Marchionem de Orana, Comitem Rippergensemy
Baronem de Suis, Lamboy, Femamont, Mercj, quoad ipsis tandem
suppetiatum missus est, jussn, ut creditur, Ducis Lotharingiae ColoneUus
Vemi cum duabus Equitum turmis, cnjns ope hoetem repulerunt non
sine grayi dade. Immortalem sibi tunc laudem peperit Waltherus
Deyeroux, qui iUic cum Imperio praeerat. In societatem yer6 fortitu-
dinis ejus yenemnt ColoneUi Worlochiy et Salomon de la MoyiUe.
yice*ColoneiU D^esmond, Jacobus Grordon, Florinus Fiirstennaw. Jo-
annes Henricus OaU yigiUarum Praefectns, Capitanei Steyin et Robertua
ITINERARIUM. 81
Pnrcel omnes Ibeml. Post hflec voluit hanc solvi obsidionem GaHaBsns,
qnantfi verb confosione credi haud potest Hostis videns nostros unde
Tenerant redire magnis animis insecutus est, nostrosque validis armis la-
cessivit, tandem diu ancipiti pugn& GkJli in fugam abierunt, nostri yer6
ad Mirbo castra seu stativa posuerunt.
CAPUT XXI.
De ulierioribiis contra Gallos Progressibus.
^ D Mirbo dum subsistimus, nuUa memorabilis ezpeditio
suscepta est, nisi quod tormentis bellicis se adversarii
exercitus impeterent. Summa htc perpetienda fuit in-
opia, cui sublevandse commodum vicesimo Novembris
adducti sunt centum currus commeatu instructi, quos
commiseratione militum passim deficientium fame, ductus, miserat in
ezercitns aliquantnlam refocillationem Gkllassus. Quam hoc loco Bur-
gundiones rustici cum nostro milite iniqu^ egerint, nemo mihi asserenti
qnamvis ocolato testi credit. Hi militem sibi ante paucos menses salu-
tarem morte et quidem yioIent& remunerati sunt, ita ut nec ipsis etiam
primoribus exercitus pepercerint, si qu& in eorum manus delaberentur.
Ita semper beneficia aliquando prsstita uauseantur, prsestanda yer6
mnltis votis ezpetuntur.
Hic edocti sumus de clade Hatzfeldiac& quam Banirius prop^ Witstock
intalit injurift an incurift nescio. Hsec iuit causa cur retr6 nobis ceden-
dam fiierit. Allatum quoque est nuncium de Ferdinandi III. inangu-
ratione in Begem Bomanorum : quantam illa res in ezercitu causaverit
Istitiam cakmus difficulter exprimet. Sed et in Hispani& fama tam
lcti Duncii fuit celebrata; ut enim Hlustrissimus Comes de Sch6nberg
M
82 ITINERARIVM.
CflBsarens apud HiBpanos Legatas, ad R^am aulam insperata haec nova
detulit» Rex continuo insolita leetitiaB signa dedit, captivos etiam magni
nominis Tinculis eximi voluity festos ignes succendi, et ad duo duca.
torum millia in yulgus spargi.
Non multo post in Germaniam eundum fuit cum omni exercitu, sse-
yiente frigore et altissimis nivibuSy in quibus non pauci militum jam fame
semianimes, reliquam emiserunt animam. Cum octavo Februarii Anno
1637y ^ylvam nigram (G^rmanis Schwartzwaldt dictam) transiremuSy
delatus sum in monasterium ordinis Cistertiensis, in cujus templo vidi
columnas utrimque duodecim vastissimse altitudinis ex uno saxo conti-
nuo excisas, vidi et bovinam pellem ex templi Tholo pendulam quse exn-
vise illius pecoris dicebantur, quod dictas columnas in eum locum olim
adduxisset. Pellis hsecy fateory tantee erat latitudinis quantam vix esse
posse existimassem, nisi coram inspexissem : an ver6 vires bovis unius
tanto ponderi trahendo suffecerinty penes eos, qui id asserunt, sit fides.
Hinc profecti sumus septimo decimo Februarii ad fontem salutis, hoc
est, Heilbruuy quo in loco vidimus Eminentissimum Dominum Electorem
Moguntinum, Principem Portugalliffi, Marchionem de Grana, Gknera-
lem Oeleen. Dehinc in Franconiam ivimus, in vift affertur nuncius de
quindecim turmis Hassicis csecis, curribus trecentis commeatu onustis,
interceptis, qnos ad Embreitsteinianam arcem suppetiatum miserant ;
sicut etiam non multb poet de ipsft arce tanti momenti k Joanne de Werth
captft. Adjacet haec arx Cohfluentiae civitati insigni quae nomen habet
k confluenti& Mosellae et Rheni.
Parta nuper victorift Banniricus exercitus totam lar^ Franconiam,
plurimo Francorum metn infestabat, huc ergo jussi sumus excurrere la-
trunculosque passim itinera infestantes compescere : vix hostis de nostro
adventu audierat cum per Sylvam Thuringicam Erphordiam se subducit.
Mortuus est hoc Anno M. DC. XXXYII. die quinta decima Febmaril
sempitemft memoria et longiore vitft dignissimus Ferdinandus II. Impe-
rator, multis calamitatibus diu exercitus coelo matumerat, in adversis om»
nibus fidelis Dei famulusy vir vitse innocentissimae, pmdentiae singularis,
quem nisi coelam terrse huic invidisset dubio procul seteraare debmsset
in solio Romano. Magnific^ ei Viennae Austrise in templo Patrum So-
ITINERARIUM. 83
cietatis Jssvj quos semper, totamqne Societatem, ut filios dilexerat, pa-
Tentatum est. Erexerant dicti Patres in medio chori ante altare prse-
cipoam magnomm snmptnnm stmctnram, tanto Caesare dignam, qnam
castmm doloris yocant. Hanc stmcturam sicnt et totnm recens exstmc-
tnm templnm, atro panno vestierant exornaverantqne yari& pictnri et
docto embiemate. Dnm ver6 nos in Franconi& ageremns, obtigit Capi-
taneis nostris Steviuy Pnrcel et Oeraldino in Fnldensi Patri& pagus, ad
qnem ruBtici trecenti confinxerant ligonibns aliisqne similibus armis, qnae
cfleeDs impetuB cniqne dabat, bene instracti nt nostros illuc appropiantes
prohiberenty de qnibns cnm monnissent Colonellnmy Croatamm snppetias
acceperunty hi obstinatos in proposito cinxemnt, partim interfecemnt,
partim in captivitatem abdnxemnt, qni tamen post quatuordecim dierum
carceres, principis Herbipolensis precibus dimissi suut. Francones qui-
dem pleriqne snnt Catholici, ex iis tamen prsacipua nobilitas Lutheranum
sequitnr dogma. Hinc ortnm ut cnm nnper Nobilium bona fisco Cae.
aaris transscriberentnr, Domini ad Saxonem Snecnmque transierint.
Henae Martio tanta in Fnldensi Abbatift fnit remm omninm pennria»
nt equifl et canibns mortnis non abstineretnr, et hoc loco tamen post tam
varia Cttsari prsestita servitia Hyberaandnm nobis fnit, non qnidem id
Imperatoris in nostros propensi88im& yolnntate, sed eorum quibns omnis
cura oommittitnr pndendi invidi&. Sed nec hlc qnidem diu snbsisten-
dnm nobis fnit; sub nndecimnm enim Aprilis in Hassiam eyocati sumns,
ubi yari^ k rnsticis infestabamnry qnibus tamen semper superiores esse
conati sumus. Die sexto decimo Memingam renimus ductore Generali
Geleen, Tiro mansnetissimo Csesarique perquam fideli^ inde postea nlte-
rius in Saxoniam progressi snmus.
CAPUT XXII.
De successibm nostris in Hassid et aliis partibus inferioris Germanus^
OST diutiumam longissimomm itinerum emensionem, et
per yarios principatus discnrsionem, in Hassiam denu6
rediimus An. M.DC.XXXYII. quart& et decimft die
Aprilis. Postquam enim nostri felici auspicio cecidis-
sent duodecim hostium turmas de exercitu Banniriano,
ad Comitatum Honsteinnensem, jussu Geleen Oeneralis nostri, tantisper
quieturi profecti sumus per 06ttingam (ubi nuper Suedicus miles virum
religiosum vivum et spirantem excoriavit) et Dntterstadium. Hic Cro-
atae nostri variis excursionibus, hostium plures mactarunt. Die vicesimo
octavo Aprilis ad Bleicherodam portentum se nobis ostendit, noctumis
enim horis apparebat crux candida mirse magnitudinis in aere, ad quam
contemplandmn plurimi omnis sexus, setatb et conditionis homines docti
indoctique evocati concurrerunt, variaeque super ei re pro genio et in-
genio cujusvis dictSB sunt sententise, aliis bonum, sinistrum aliis ex eo
augurantibus. Postquam pauculos istic dies substiteramus, noctumis
diumisque itineribus curriculo in Wanfredt nos transportare jussi
sumus, ad occupandum locum quem hostis non multo ante aliquantnm
dirntum reliquerat } eum miles noster ut accepit facili labore reparavit.
Hic in nostros Croatas hostis prim6 se vertit, cui ipsi strenu^ adversati
sunt, ac altero die Maii Tribunum unum cum sexaginta captivis aliis
ac centum Equis in castra nostra addux^re. Fortibus etiam praeliis hoc
loco nobis confligendum fuit cum fame, cum enim et hominibus et pe-
coribus alimenta deessent, immaturse segetes depascendse fuerunt. Cro-
atae interim solennes suas excursiones continu&runty ac multoties centum
ducentosve ab hoste captivos reduxerant, adeo ut totus exercitus adver-
sarius maturrim& fug& sibi consulere coactus fuerit. Potuissemus tum
commode omnem hostem extinguere, sed cum Generales longiiis k nobis
ITINERARIUM. 85
distarent qaornm arbitrio pngnandam erat, uec tam sabito literse per-
ferrentory occasio paolatim optima effugit. Sed et ipsi dum fagerent in
legionem Wahlii irmpenmt et nnam prop^ turmam omnino pessum de-
derunt. yicesim& Maii Castra moyimus, prseterfectique MiiUiusium
et Langensaltz die tandem yicesim& terti^ Erfurtum attigimus. Non
procul hinc aberat Dn^ckmiiller cum Croatis et cataphractis, hic uno
impetu hoetem aggreditur, et bono eventu quadringentis captis sexcentos
occidity simulque cum impedimentis duccntos quinquaginta equos in
nostra castra intulit. Intra hunc mensem quo hoc loco subsistendum
fiiit, saepius faostem ad pugnam lacessiveramus, sed cum nusquam com-
pareret in campo, jussu Generalium Geleen et Sperreuter, ex improyis6
ad arma conclamatum et classicum cantatum est, quod audientes adyer-
sarii in aciem prodiSrunt, ssyoque prslio nobiscum congressi sunt. HILc
pagn& ntrimque plurimi ceciderunt, yulneratusque h nostris est Patritius
Purcel supremus yigiliarum preefectus. Promoyimus deinde castra,
ounciosque Lipsiam ad Oeneralem Gallassum (illuc enim Prag& dis-
positis equis curriculo yenerat) misimus, ut quid de csetero nobis agen-
dam essety intelligeremus.
Decimi septim^ Jnnii Guilielmus Wimariae Dux, nostrum Generalem
honoris grati& adiit, pluribusque cum eo perhumaniter locutus est. Dum
yer6 nos ad Hatzfeldicas turmas pergimus, yeninnt in succursum nostrum
decem Croatarum Legiones rmk cum Legione Junioris Wangler, et Le-
gioue Comitis de Bruay, ita ut e&dem hor& simul in castra Hatzfeldica
in quibns erat Gdtzius, peryeniremus. Hic dum aciem in Bannirium
paramusy ipse cum omni suo exercitu elabitur fug&, et celeri gradu^ nos-
tris semper yestigia hostium legentibus, Landspergam discedit. Cum
yer6 Grallassus certis nunciis accepisset Bannirium cum exercitu transire
in Pomeraniam, quo contendebaty commod6 non posse, concilio coacto
conclnsit transitum ipsi, prsemissis selectis aliquot equitum turmis, prae-
cludere. In hic statione omnem quidem rerum copiam reperimus, prse-
ter aquam, cujus tanta fuit penuria, ut milites etiam paludes exantla-
rent, et arenosam aquam per linea strophiola decolarent. Indigense
Vaiidalorum Iingu& utuntur, k quibus Ducem suum stemma ducere longa
retro serie demonstrant. Hinc per Fiirstenwaldt ad Spream situm oppi-
86
ITINERARIUM.
dnin, Cnstrinain contendimns. Est Cnstrinnm civitas ampla et Ibrtisy
qnam prseter yalla et fossas Odera circnmlabitnry habet arcem formd. et
mnnition^ elegantem. Hinc sex tormenta majora bellica petiimns et
cnrms omni conmieatns et munitionis genere instmctos. Tota istic aala
pnllo amictn Csesaris mortem Ingebat. Optim^ igitnr commeatu et
armis instmcti obsidionem Landspergicam moliti snmns ; sed cum illam
nrbem hostis egregi^ mnnivissety difficil^ fuit accedere, cumqne propriiiB
ex nn& parte castra metati essemns, non sine clade recedendum fuit.
Cum autem exercitum nostmm hostis notaret, et milite constare selecto
et animos ad expngnationem esse obfirmatoB, biduo anteqnam nostri ani-
madvertnnt ex ali& parte, relict& nrbe, effiigit.
CAPUT XXIII.
De Progressu nostro contra Bamier.
' ANNIRIUS igitur, nt panI6 ante dictnm est, fngft di*
lapsus, castra metatus estjam se non amplius conclusis
moenibns credens, snb aperto Jove, in liberrimo campo
intra Custrinum et Francofurtum ad Oderam, tormenta
majora qusB vel sibi usni esse, vel ob equoram penuriam
promoveri non posse prsevidebat, partim comminui, partim clavis obtu-
rari, partim in paludes, ne hosti servirenty abjici praecepit. Erant ad
istum aditum nnde evasit custodiendum septem legiones destinatse, quae
pridie qukm hostis iugeret inde sunt avocatae, cujus consilio, qnove aDi-
moy dispiciant ii, quomm^cnrse res erat commissa ; cseteriim indnbitatmn
est quod hostis nunquam ausns fuisset tam strictis angustiis conclusus,
nisi ad certissimum interitum emmpere. Sub duodecimam sequentis
diei admovit Generalis Grallas omnium tormentomm majomm arietes,
ITINERARIUM. 87
ftctoqne impetu nnllo pen^ negotio Costrinnm in deditionem accepit,
capto illic Vice-Colonello nno et quinquaginta circiter officialibns, reli-
qnns miles Cssari jnrare coactns est H&c nocte nostri Dragones cum
aliis legionibns ad hostem inseqnendnm missi sant. Dactoribns Comite
de Schwartzenbnrg, Petro G6tzio. Cnm in Qnensbnrg venissemns,
solennes G6tzius instituit epnlas, adeoqae se (pndendnm dicere) vino
ingni^taYit ntne tesseram quidem militarem ezcubitoribus dare posset;
quod tant& magis periculosum erat, quant6 hostis erat vicinior. Ne ta-
men omnino sine miUtari tesserft tnnc ageremus, ezcubiarnm prsefectus
cum mnltis GMtzium temulentnm soUicitassety nec nllas articulatas voces
ab eo ezprimerety inarticulatam tandem notans, eamqne cea tesseram
sibi datam interpretans, reliquo militi distribuit. Postero die ez inspe-
rato hostis classicum cani jubet, et contra nostra castra progressns prs-
lium offert : cnm yer6 nostri nnk nou essent, cess^re aliquantnlumy moz
veW) per Cnstrinum pergentes reliquo noetro militi se jungunt, ut in
hostem denuo irent; quem viriliter a^ressi fuderunt. In hoc prselio
Brandenbnrgicns miles prae reliquis laudem tulit, Ipse enim Serenis-
simus BrandenburgisB Duz propriam suam Legionem emisit, quse adeo
fortiter in hostem perrezit, ut prseter caesos, mille quingentos in captivi-
tatem abdnxerit. Confecto prselio Serenissimus Elector Brandenbur-
gicns, Gkdlassnm cnm omni prop^ Ducum tarm&, ad mensam inyitavit.
Inter prandendum de fide militnm in Ceesarem orta sermocinatio ; ubi
mentem snam non celans Elector disert^ dizit, mirari se Csesareanomm
Ducnm vecordiam, qni cnm hostem conclnsumy non secus ac piscem reti
aut leporem plag& yenatori& habuissent, tam temer^ elabi sivissent.
Quod cnm Gallassns yari^ ezcusare conatus fuisset, tandem adjecit
Brandenburgicus : Etsi ego de ruin& Patrise pariim sim sollicitus,
quandoquidem totnm Imperium pessum ire yideo, hoc tamen scitote me
Imperatori meo frandes yestras accusatumm ; atque ita mensis sublatis
utrimque digressum est.
Poet exiguam paucomm dierum moram, nos Strausbergam moyimus»
Marchio yer6 Brandenburgicus Custrino Berlinum profectus est, quo in
itinere Csesaris equitatus curms Electoris inyasit, contra quem suam
£Iector emisit Legionem» qni pancis csesis plures captos abduzemnt, et
88 ITINERARIUM.
mox ex captivis nnam ad snspendiam condemnarant. Interea crescebc I
indies fames ex defectu molendinonim, ita at peditatas uoster xnagna
premeretor victas difficaltate. Dragones nostri sylvam tnnc fort^ pro
stativis occapaveranty in quk sollicit^ ipsis advigilandum erat, non qui-
dem hostilis irrnptionis metn, sed noBtrornm potios latrancnloram insi-
diisy qni in singnlas noctes nanc hac nonc illac excarrebant, sociisque
eqnos abdacebant. Htc dum fames nos mnltam exagitaret, Brentz-
laviam et isthinc Novam Brandenbargum ire coacti sumus. Dedit
ver6 nobis 06tzias ad civitatem literas, ut nos ad tempas intra moenia
admitteret. Hnc dum venimus, jam occultis cursoribus contra manda-
verat, ut nos urbe exclusos nentiquam susciperent : atque hoc modo nos
egregias deceptor lusit. Pemoctandum igitur nobis Aiit in suburbanis
pomeriis. Adveniunt interea quadn^nta Adversariorum signa Dra-
gonum aliorumque equitum, quas cum omnibus excubiis vacuas repetis-
sent portas, liber^ sub octavam nonamve matutinam iugrediuntur, exph'-
cataqae in medio fbri acie^ omnia quaqua versum mactant, ipsumqne
loci gubematorem, in plumis adhuc haerentem, extrahunt, et captivum
custodiunt. Nostri interea ex alia parte, ut in urbe tumultuari audiunt,
tympani sonitu omnes ad arma et suppetias oppressis ferendas excitant,
qui dum per portam ut ante pansam ingredi sperant, obductis valvis
minus tantum ostiolum patere reperiunt, per quod ingredi tutum haud
erat Effundunt interim se turmae integrse in nos, et cum daobus
vexillis eripiunt nobis duos Yice-Colonellos Scotos, duos Tribunas
Iberaos, pluresque alios, onmiaque impedimenta nostra diripiunt.
Nostris interim retro Brentzlaviam cedentibus. Hic cives miserationis
affectu tacti, suburbium jam ab equitatu necessariis omnibus nudatum
nostris attribnunt. Yide hoc loco, amice lector, quam prseclara Impe-
ratori suo multi Generalium prsestent servitia, qui nil pensi habenty per-
daturae patria et miles ipsis commissus, mod6 ipsorum, unk cum ventre,
loculi turgeant, ad potandum sunt strenui, contra hostem ignavi. Ha-
bebat hic Petras 06tz in mandatis k Domino Generali Gallas, ut patriam
Mechleburgensem prsestaret ab hoste indemnem, cui tamen ipse solus
cum unic& Legione suft Equestri, plura damna intulit, qnkm inferre po-
taissent hostium plurimse turmae. Haec l^o Duce Generali vel annu-
ITINERARIUM. 89
rTkte Td dknoniilaiite, mnhas bonm centarias in SileBiam abegit. In
liomiiies porrb nobiles tam fuit saeva hfec legio, nt yir ez eqnestri nobi-
iitate grayiMimna, mallet nnk cnm charft conjnge et cUlecto pignore,
filioy ex Fnrgtenberg potins in aqnie yitam ezuere, qakm in tam inso*
lentis militiB manns delabi. Qnidqnid incolamm hnc nsqne yariis cla-
dibua Baperiherat, c<^batar vitam cymbamm ope, in palndibnB palns-
tribasque locis servare. Sed nec k se mntno manns abstinebant $ iverat
fbrte Centurio cnm quinqoaginta militibas nt siliginem in proximo mo-
lendino moleret, cum ecce tibi adsunt personati prsedatores isti, qni
Centarionem un4 cnm salvo condnctn sibi adjuncto, miserandum in
modom interememnt, atque ita nobilissima hsec patria latrocinantium
libidini relicta, pessnm omnino ruit.
Ad noYom Brandenbnrgum interim Sneoi rem dolis agunt, mnltosqne
h Caesareanis ez insidiis obruunt. Hanc eomm audaciam intelligens
Grallassas Oderam duplici ponte sterni imperat, quibns totnm ezercitum
trajiciaty impetatque hostem Suedinum tunc insidentem. Hostis nostro-
rnm adTontum ut primikm resciTit, paucnlis Snedini relictis pnesidiariis,
Stetinum civitatem» Pomeranise Metropolim discedit, ibique se ad om-
nem impetum fortiter commnnit* Gkillas porro Tioesimo secundo Au-
gusti Guartzium progreditur, unde Colonellum Deverouz cum suis
Ibemis Fnrstenbergam mittit; est ea ad Havel fluTium» clavisque seu
ingrestas in Mechleburgensem Ducatum, illuc dum Tenisset, reperit
Gr6tziano8 latranculos non plures qjokm. ad centum redactos, qui cum
n^arent parere imperiis Qallassi, ne quod aliud inde cTeniret incom-
modnm, pulsis iUis, tI locum occupaTit: ne tamen ipei inulti abire Ti-
derentnr, oppidi totins fenestras et foroaces omnes comminuemnty ec-
clesiam ita defiBdamnt, ut etiam Tentris onera Teluti in prostibulum
aliquod illic deposnerint, Putabant tunc quidem adTersarii^ fore ut
GaUas Stetinum obsiderety oum ipse se ez insperato Tortit Tersns Andaw.
Hinc nostri eqnites Tariis ezcursionibns hostinm plures cepemnty inter
quos et Ozenstiminm quendam Snedici Cancellarii firatrem. Tabellio-
nem quoque qui Hambnrgo ad Bannirium literas deferebat, qnem ad
Generalem abduzemnt, qui lectis literis fasciculum Yiennam ad Cse-
90
ITINERARIUM.
Barem et Cflesarianos ConBiliarios transmiBit. Hoc eodem tempoi
Sazones ex omnibos Albis Fiavii portubus Snedicos milites pepnl^re.
CAPUT XXIV.
De ulterioribus Successibus cofitra Suecos.
llNARIENSIUM Dux Bemardas postqaam andivit
Oeneralem Oallas contra Banuiriam naper ^ Bargun-
di& eyocatam, rem strena^ agere ; yideretque Serenis-
simam Lotharingise Dacem Carolam, cam Piccdominio
contra Oallicas copias aliande impeditam, ad Rheni
ripas se qaantocyas convertit, at militem saam, maltis belli fiunisqne
cdamitatibas fatigaram, in Bayariae partibas, abi sciebat reram onmiam
afflaentiam etiam nanc ad yietam sappetere, nonnihil recrearet : ezci-
tato itaqne ponte navali, ad qaem Argentoratenses hinc, istinc Basi-
leenses egregiam opem et operam contalerant, samm& cam festinatione
inter Brisacam et Argentinam Legiones aliqnot eqaitam transmisit ; ag-
gressnsqae ex insperatb qninqne Legioues sab Dace Joenne de Werth in
pago qaodam sine hostis meta diyersantes, iadit fagavitqae. Cujas
cladis nancins nt primiiim ad Joannis Werthii aares allatas est, moz ool-
lecto eqaitata magnis itineribns contra hostem excarrit, in qaem nil
minns qukm de adversariis oogitantemjamqae aliqaot Legionom exter-
minatoremirraity tantis animis, ut primo statim impeta qaataor Legiones
intemecione deleyerit, reliqnam aatem faostem in tarpissimam fagam
conjecerit, ooegeritqne ad propagnacnlam, qaod ex hac Rheni parte in
aditu pontis ante excitaverat recipere gressnmy ac non malto post accepto
k LotharingicB Dnce qainqae milliam saccarsa, in nlteriorem Rheni
ripam nnde venerat redire non sine sangaine compnlerit. Mense Janio
Lotharingas et Marchio de S* Martino rem strenn^ egemnt contra Ghtl-
ITINERARIUM. 91
lo6y ciun enim uterque exercitos in planicie quadam sibi occnnissety sine
proelio ietinc discedere principes iniquum duxenuit, ad arma ergo utrim*
que conclamatur, concnrritnr acriter, ceduntur ez utraque parte plu-
rinu : sed cum Galli nostris eseent et numero et yiribuB Buperiores, pau-
latim oedendo Lotharingus exercitum suum in tutum appulit locum, ex
qno 86 egregi^ defendit licet majore suorum qu^m hostium clade. Dedit
haec pugna invidis materiam multorum aermonum, quibus optimum
Dncem vehementer traducebant, quasi non coactus, sed temer^ et impru-
denter in hostem moTiseet, parumque fidelis Imperatori, exercitum tam
nobilem ultroneis periculis exposuisset sine uUft necessitate. Sed heec
omnia fidso et sine ullo fundamento. Nam esto pugn&rit quandoque
dictus Dux irato Marte, et quis est qui fortunam propitiam ad nutum
sunm semper per& circumferat? etalii iniquiore Marte alibi pugnarunt,
an ideo Ciesari infideles condemnati sunt? cur verb hic potiiis qu&m
qaiyis alius ? Itane Ter6 infidus Caesari dicatur, qui pro Csesare Patriam»
subditos, opes, Titam usque adeo et sangninem non yulgaribus et occul-
tis exposuit discriminibus? VeUent utinam superi ut reliqui hucusque
duces Cffisari tam fidelem navlissent operam, non utique gemeret sub
iniqnissimo pressa jugo et prop^ oppressa Oermania, totumque Impe-
rinm Bomannm. Noyi ego quam Tarii Duces k belli hujus primordio
fidem suam Cssari probarint, sed nullum scio qui non aliquando con-
trario Marte in hostem iTerit. Sed et hoc scio fideles etiam nunc esse
proceres puta Generalem GraUassum, Ducem Florentinum, Baronem de
Suis, Oeleen, Joannem de Werth, Hatzfeldinm, &c: quos numerare
longnm fbret, inter multoe paucos retulisse sufficit, sed cert6 tibi affirmo,
inter hsec fidelissima Cssari capita rectissim^ et suo jure adnumerari
illad belU fnlmen» Ducem Carolum. Quem si «quior fortuna propitio
magis contueretur Tultu, responderentque Totis &ctay ipsi squales pau-
coSy superiorem nuUum oenseret Csesar. Mact^, Dux Serenissime»
macte animo erit cnm tibi sera posteritas plandet, atque aeternitati te
doctissimcNrum prudentissimorumque Tirorum fasti adscribent. Vos
Ter6 iniqua turba ZoUi, mmpamini Ucet inTidi&, ejus quem maledico
dente roditis gloriam, nullo unquam sto assequ^ini, hcH^ est cujus
taxare &cta aUena, meUoribus anspiciis aggredi hoc opus martii est pec-
&2 ITtNERARIUM.
toris, et benevolentis ibrtanfle. . Agite si Tiri egtis, eas qvas iniqne ac—
qniBiyistiB contra jns ftsqne diTitias, in Domini yestri serritia et militis
egentis commoda profnndite, cogite manipnlos militnm in Gssaris anD&
promptoa, agite non secns absente qniim pnesente CsMare, qnam potestiB
et debetis fbrtiter» nnnqnam minimam landis partem Dncis hnjns attin-
getis. Sed mei instituti boc looo non est Panegyricnm texere, alterins
olim hoc erit opene, ad Historiam ac iter menm nnde nonnihil defleziy
redeo.
Decim& Septembris Greneralis locnmtenens exercitns lige^ Joannes
GMtz cnm suo exercitn lento omnino gradny qnasi invitns Westphaliam
Tersns abiit. In Pomeranift interim res fortiter gerebatnr. Obeideb&nt
tnnc fort^ hostes Damin, nrbem in primis nobilem occnpayeratqne jam
fortalitinm aliqnod, ad qnod recnperandum missus est Hispanns qnidam
Colonellns (Don Felicem appellabant) cum yice-tribnno Junioris Wan-
gler, qui tanto impetu irruerunt ut hostem inde ejectum repnlerinty in-
juriam hanc vindicandam in sequentem diem hostis rejecit, quo admotis
tormentorum bellicorum machinis ita locum illum labe&ctavit, ut pars
nna collapsa sit. Simulqne impetu ftcto recnperavit cesis plerisque
militibusy captoque Duce. Hnnc hostium conatum promorit tarditas
eorum, qui succurrere in tempore debebant, cum enim Gkdlassicus milea
non nisi medi& Leuc& distaret, facil^ malo remedium ferre potuisset,
hostiumque audaciam nullo pen^ negotio infringere: dum yerb post
festum, ut ainnt, pergitur in succursum jam csesomm, in yik stn^
nnncius adfertur quo attonitns Generalis Gallas, cnm hostem fortiorem
qu&m erat crederet, nonnihil substitit quoad Saxonicse copiae suis con*
jungerentur. Septim& decima Septembris Suecis proditnr SuetinensiB
prsesidii adventns yino et commeatu alio optim^ instmctusy in qnod,
emissis selectissimis snomm eqnitum turmis» irrunnt ereptisque qusBse-
cnm dncebat, cecidemnt alios ex militibnsy alios captivos seciim abdnx-
emnt. Yicesimo Septembris dum propius Damino admovetur exercitus
noster, ab hostibus hinc inde nobis insidiantibus aliquid stragis patitnr.
Nihilominns Ibemi nostri cnm aliis Legionibus qnibnsdam ad expug-
nandam Arcem Plaw mittnntur, quam feliciter yicesimo octayo Septem-
bris occup&rant, miUti prsesidiario vitam concedentes incolumem. In-
ITINERARIUM. 93
teUexsent torA Oallas militem circa luu partes alicnbi hserere oopioram,
qnem, qiiia hoatiliB erat» nt obmeret emisit k noetris pliucnlos, qnod
ipram lioatt innotuit» nnde ipse qnoqne ad qnatuor millia snomm desti-
nat contFa noetroa» cnm qnatnor tormentis bellicis majoribnsy cnm Yerb
ntrimqne ezploratores referrent yaria, nentra pars alteram aggredi ansa
eaty aicqne re infectft inde discessum. Sneci interea, ne quid alibi neg-
ligerent Fridlandiam incessiy^re, nostrosqne in deditionem coegere,
pacti qnidem liber& discedendi copi&, qni tamen postea promissis non
stetenmty oompnlernnt enim omnes Tolentes nolentesqne ad arma pro
Sneoo ferenda. Die seztft Octobris moyit castra Oallassns» qnsB hncns-
qne circa Saltsburgnm fizerat, yenerant enim ez Ducis SazonisB milite
sani selecto et optim^ armato uoysb snppede, iyitqne oontra Snecos in
Bederan* Die octayft misit Gteneralis noster quingentos milites omnes
officiariosy ntpote Capitaneos, locnmtenentes» ▼eziUiferos, contraqnos*
dam Snedicos, ez qnibus aliquos captos adduzemnty yicissimqne ez
nostrifl aliqni ad hostem ducti snnt* Dum in confiniis Pomeraniee he-
remnsy ad TnsBjn nrbem mittuntnr ColoneUi Deveronz, et Gall, ad
occnpandnm Ribeneck passnm magni momenti^ qnem jam^ inscio tamen
Generali noetro, insederat Generalis Wangler. Hnnc cum prop^ urbem
reperisset Deverouz, ratns hostem eBse, contra ipsum ire cogitaTit, sed
▼icinior ez papiUonibns agnovit ez nostro ezercitu esse militem : invisit
igitnr Wanglemm illic prflesentem) 4 qno benign^ acceptus est, literisqne
ad GaHassnm datis de castris hostium eorumque consiliis dictos equites
remisit. Die nndecimft missns est G^eralis Salis contra hostem, qnem
tamen tnnc i^gredi non potuit. Die duodecim& hostis plenft acie, tor-
mentisqne beUicis in ordinem dispositiB, oontra noetros egressns est, pu-
tabamnsque cert6 committendnm esse prseUnm, sed cum k coUe qnem
insederaty recedere in planiciem» nbi nostri operiebantur, noUet, nihU
tanc quidem actum est Hlc dnm aUquamdiu snbsiBtimus affertnr ad
noe mors lAndgravii HassisB. Hoc eodem tempore impmdenti& Petri
Gr6tz, cnm ez Snetin in Brenslo dnoeret legiones aUqnas, qninque ab
hostibns intercepts interiemnt. Seztft decimft Octobris sub noctem
dassicnm oecinit noster ezercitns, ideoqne nostri variis partibns egressi
varios ez hoste captivos addnzemnt. Nonft decimft snb vesperam egressi
94
ITINERARIUM.
cam tribufl eqaitam millibiis bidui itinere, nil qnidqaam de hostili ex-
ercita deprehendere potaimus. yicesim& ergo 8ecand& Octobris oastra.
denao movimas in TaBsim, hostis Ter6 in Saetin profectas est, sperans
illam looam et transitam ante recaperare, qaam Grallassas adveniasety
qaem tamen mox nil qaidqaam canctatus persecatos est.
CAPUT XXV.
De ProgresM nostro contra Sttecos in Pomeranid.
r ?ti«;3' uj( Genelaris noster an& cam toto exercita Neobrand-
enbargo approximasset, mox vigesimo octavo OctobriB
misit Yice-Mareschallum Comitem de Ridberg ciim Le-
gionibus aliquot, ut de itineris qualitate recognoseeret,
ipse autem tantisper Melchini substitit; habet Melchin
aditum arctissimum, ita ut vix quadriga commod^ transire possit, ex utro-
que latere prscipitia sunt immania, fossseque plnrimiim lutos», in quas
si quis preeceps ierit, eum perire omnino necesse est. Htc cum impedi-
mentanostra nimium accelerarent, aliique alios prse vertere yellent, multum
dani et currus et homines tuUre prsecipiti ruinft utrimque in altissimas
foveas delati. Quint& et vigesimft die Octobris Neobrandenbargum trans-
iyimus, et cum istinc in Brentzlau contra hostem, qui illud obsidere
dicebatur ire vellemus, nunciatum est, eum Suetin obsedisse : magnis
itaque itineribus, noctum& simul et diurnft festinatione iUuc accelera-
yimus ; cum yer6 in conspectum Brentzlayiensium venissemusy hosti de
adyentu nostro nunciatum est, qui mox solutft obsidione, eyasity post
quem misit Oallassus Comitem de Bucheim Generalem vigiliis prasfec
tum cum selectissimis equitum turmls, qui eos insecutus non paucos
mactavit, captis plusculis et ad castra nostra ablegatis. Sequeuti die in
succursum, ne quid fort^ Bucheim pateretur incommodi, submisit alte-
rum Generalem vigiliis Praefectum Bredaw cum Dragonibus, quos
ITINERARIUM. 93
doxit eiim imperio Colonellus Deyerooz, qui TripBeom yersus direx-
enmt iter, atque cnm commodam dactorem nacti essentyirum militarem,
quiqne olim snb Sneco stipendia meraerat, sed ob injuriam sibi istic il-
lalam, miarionem obtinuerat atque ad CsBsarem tranBierat, ejus consilio
Scaphas, quarum auxilio militem per flumen trajicerenty curribus laten-
ier impoeu^re, concitoqne cursu TripseBium festinarunt, k quo cnm non
niai dimidii abeflsent LeucA, prsBmisemnt Ibemum Anglicani idiomatis
gnaramy qui nunciaret Legionem unam suppetiatum TripsesianiB yenire,
apeiirent mod6 portas et amicos intromitterent. His ita constitutis
pam Dragonum comitatur ductorem Ibemum, pars altera interim per
flumen ducitnr, atque dum isti ad portam Commendantis ex urbe operi-
untur Tesponsam, hi ntmmque propugnaculum occupanty omnibuB in iis
hoetibns mactatis» idque sub noctis duodecimam, die quinto Noyembris
Anno M.DC.XXXVII. oocupatis hisce propugnaenlis facil^ fuit reli-
qnoa indeditionemcogere: accensft enim fliceuticonyeneratyUtksociiB
conBpici poBset, in auxilium alioB adyoc&rant, ac mox duabus post horis
paeta inter Deyeroux et TripsesianoB conclnsa, ut quatuor Anglomm
tunnflB cum quatoor tormentis beUicis» omnibusqne impedimentiB egre-
derentur» ac in tuta loca deducerentar, quod et factum. Htc cnm cog-
noyifleet OeneraUs Bredaw de Urangelii milite per pi^ dissipatOy mult&
cum accderatione in eos ire parayit, cum yero jam ipsis de Tripsesianft
deditione innotaisBet, Buis yiribus ita sparsiB diffisi sunt, atque in unmani
planitie se conjunxerunt: Htc eos nihilominuB Cseflareani adoriuntar,
pr»linmqae, non minoribufl hostiam animis, oonmiittant : quoniam yer6
CaeBaieani pertinaciflBim^ contra hostem stabanty nec pedem retr6 moye»
renty ad eomm partes yictoria inclmayit; in ilUL plan^ sanguinoIent&
pagnA primas tulit Gteneralis Bredaw, qui primus in acie decertans
educto gladio, hostem cffisim punctim ferieuB multam edidit stragem,
saomm yer6 animos miriim quantum erexit. Cgsareani yexilla omnino
decem, ex quibus equestria noyemi ab hoflte retulerunt, horisque pome-
ridianis ejusdem diei ad Kiko ipsi suse yictorisB nuncii appulemnty cap-
tiyoB quoque adduxemnt Yice Colonellumy yigiliis pnefectum cum
maltifl aliiB Ducibus» Cesorum numems iniri non potuit. Reliqui hos-
tiom Stralflundiam fiigam direxemnt.
96 ITINERARIUM.
Circa hiec tempora cnm Bredana civitas ab HoIIandis arctft premLfl^
tar obsidione, adeo nt ab EQspanis nnM ratione ei saccnrri poBsety £Ej
paniiB Infani Princeps CardinaliB nt hostes ab obsidione diyerterety i
Venlo copias snas admovit, et intra pancos dies ciepit, sicnt et Riuj
mnndam. Non ideo hostes k Bredan& obsidione discess^, imo eai
acrins nrsemnt et licet prsesidiarii fbrtiter Hollandis resisterenty non dm
tamen obsidionem, ob defectnm remm ad resistendnm necessariaramy stm
tinere potnemnt. I
Interea Qeneralis Bannier exercitnm snnm ad orientalem Oderae par^
tem tradnzit, distento tnnc fert^ Gkillasso in Snetinensi recaperatioDeJ
Quo misimns pro snppetiis dno millia peditum, qnse nt primiun appal^rey
enb quartam moz matutinam cnm qnatuor tormentis bellicis adyentis
Lnex commigravimns. Miranda mihi hoc loco obtigit Pomeranorom
conficiendfle cereyisisB ratio. Ipsi enim primo hordeum madefiM^tumy
qno citius excrescat ad unam septimanam exsiccanty deinde moUL mditer
commolitnm cum reliquis lebeti ingerunt, coctam postea cereyisiam intra
▼iginti quatuor vel triginta horas ita defiecant, nt pura sit et sapida Don
secus ac si pluribus hebdomadis deferbuisset. Qu» quidem cereTida
nisi intra dictnm tempus ez aliqu& parte distraheretnr, certo quantocTUB in
acetum abiret.
Undecimo Decembris nostne Csesareanse copise fordssimnm Castellnm
Luets, in editiore colle situm in potestatem redegemnti dnoentisqQe
prflBsidiariis Suecis ez paoto abitum et salyum conductum permisemnt.
Terti& decim& hujus Comes de Ridberg coUectis in unum cataphractis
^ castris recessit, quem sequentibns duobus diebus moz secntns est cum
onmi propi exercitu Gallas. Qui in ▼i& obvium habnit Franciscum
Albertnm Sazon^m, quocum bellica negotia pertractayit. Bredaw cum
suis equitum tnrmis yersus Andam diiezit iter.
CAPUT XXVI.
De calamitate Pomerania.
OSTQUAM Csesareani coegerunt Saecos in magifl mnnita
secedere loca, nt vel istic ab impeta nostrorum se de-
fenderent. Continuo Generalis Gallas in varia agmina
divisit ezercitum, et munitissimas urbes in potestatem
Csesaris redigendas inter Duces partitus est. Ipsi quam
primam ita se diviserunt, ut simul prsescinderent commeatus subyectio-
nem Stralsundianisy Anclanisy Glypswaldensibus et Daminensibus, atque
ne qui ex a]]& parte adYehendse annonae spes ipsis relinqueretur, ya6t&-
rant totam circumquaqne proyinciam, ut intra multum tempus hostilis
exercitns sperare non posset vitffi subsidia. Idque factum reor justo Dei
Judicio, nt scilicet illa patria quse prima Suedicas turmas contra Cse-
sarem admiserat, illis bellorum calamitatibus premeretnr, quibus ipsa
Imperiom Ron^anum affligere posse putftrat. Cum ergo Snedicse copiae
nuUum commeatumy qukm per mare habere possent, cepit mlriim quan-
ti^m diminui eomm exercitus, ita ut cogeretur Urangel suos in multa
ioca non sine aperto sui suorumque discrimine dispergere. Submittebat
quidem, quamvis rarissim^, pauculas naviculas frumento onustas Banni-
rius, sed yel illae intercipiebantur, aut si appellerent inter tot milites
pariim proficiebant. Laudandum e6 amplius est insigne Gallassi strata-
gema, qui tam dextr^ imo eodemque tempore copias suas divisit, ut et
illse urbes simul obsiderent et obsidentes sibi muto, si necessitas exi-
gerety succurrere matur^ possent. Ipse porro Gkdlas constituit se in cer-
tum !ocum prop^ Luetz, unde omnibus imperia distribueret : ac prim6
quidem Dacem insignem Bredaw Wolgastium adoriri Yoluit, in quo arx
erat ex Pomeraniee PrincipibuSy qnse etiam prsesidii loco habebat Snedi-
cas legiones complures, ita ut Officiarii (ipsis ciyibas attestantibus) essent
circiter trecenti. Bredaw nt primilm hoc mandatum accepit Dragones
98 ITINERARIUM.
nostros (septingenti, non plures, eramus) ad impetum faciendnm h<yr«
tator. Quis hic non incuset Ducis imprudentiam, nisi quandoque mili*
tibus audendum esset, cum audaces fortuna juvety ignavos timidosqne
premat. Nostri itaque ▼e8per& patrocinante, et timore, quo hostes erant
perculsi, favente, in propugnacula priora ferocem dant impetum, sed non
vanum : His expugnatis in fortissimam et munitissimam arcem, quam
sibi hostis pro ultimo subsidio elegerat, facilius jam erat eniti, in quam
non mult6 post enixi sunt, et feliciter expugn&rnnt. Quamvis hssc qui-
dem expeditio aliquo utrimque sanguine steterit, quia tamen faugtnm
habuit successum, &cil^ resarcitum est, Ez Legione Colonelli Deve-
roux viginti omnino occubueranty leesi autem sunt plusculi ex quibuB
Capitanei Kinge brachium globulo vulneratum. Interea impradBiiti&
Petri G6tz Custrini du8B Legiones Csesare® ab hoste ceduntur, quam
injuriam ulturi socii, cum non possent aliter nocere hosti, molas omnes
et Damino et Anclaviae adjacentes, concremarunt. Erat forte non pro-
cul inde insula lisdum dicta, in quam se cohortes aliquot cum impedi-
mentis suis receperant, sperantes vel istic tutse esse, quas utanimadvertit
Bredaw, magnam navigiorum copiam ad fluvium Pein collegit, quoram
subsidio die decim& Decembris nostros Dragones Equitesque alios traiis-
mitti fecit. Praeibat cum suis Colonellus Meider, qufim sequebantur
Colonelli Silhoe, Deveroux, et Corraschie, cumque de viribus hoatium
facti esseut certiores, tertio Januarii in adversarias tnrmas incursum fe*
cerunt, omnes intemecione del^runt, impedimenta ver6 in castra secum
avexerunt. Interea cataphracti Comitis de Bruay et Colonelli Milheim
Tabellarium comprehenderunt, qui k Juniore Urangel ad Seniorem cum
literis ibat, quibus suam suisque Generalis Bannirii miserias lamentabi-
liter conquerebatur : Has literas ad Gallassum detulerunt, qui eas lectas,
quam primiim ad Bredaw destinavit. Sub idem tempus Sereni^imuB
FIorentisB Dux aliquot peditum agmina, et paucula tormenta majora ap-
plicare volebat ad cogendum Wolagstianam arcem.
Innotescit interea nostris, Gteneralem Bannier non procul inde in mu-
nitissim& aliqusL Insulft Moljn dictl, in qu& munitio erat ad cogendas
ad vectigal omnes naves Stetinum prsBtemavigantes, nescio quas sociia
obsessis suppetias moliri, ex nostris. sspius jam nominati quatnor Colo»
^ ITINERARIUM. 99
iielli Sickoe, Dev^ronz, Corraschi, et Meider se in eandem inBnlam
transmitti com siub faciutt, cumque duabus noctibos istic latuissent,
comniodam operientes tempos, canendi ex improyiso classicnm hostem-
qi&e terrendi, militem snnm qukm possunt latissime explicant, et prim6
qoidem Dragonnm turmas aliqnot, tum eqnites, postremo Dragones alios
pedestreB ita ordinant, ut copise yiderentur duplo majores, atque sic in
liO0tem eunt, eumque in fugam convertunt. Tantum est militem navos
fidcMqne nancisci Duces. Hoc ausim ego de Oermano milite etiam
jnratns aaserere, fortiorem illo haud reperiri, si modo fidi Greneralis ductum
obtineat: hic em'm dum proposita oonclusaque consilia qu&m mox exse-
qmtor, militem habebit ad sua imperia promptum, secus, si differat ig-
iiaTiam in Teutonico animo causabit. Non attinet pluribus id demon-
strare exemplis, habet lector k multo tempore experientiam, quam nobiles
saepe exercitus funditus perierint, Ducum solummodo cunctatione. Quo
majorem meretur laudem strenuus dux Bredaw, qni quidquid egit fide
et oeleritate recte peregit, queis sine maximi etiam dnces ne gregarii
quidem militis merentur nomen. Sed ad Ducem Florentinum reverta-
mnr qui se ad Wolgastianam expugnationem fortissimum ostendit mili-
tem: postquam enim de necessariis omnibus ad eam expugnationem
proepexissety duplexque propngnaculnm in usnm bellicorum tormentomm
egesBiflsety nayigiaqne pluscula compingi cnrasset, in qnorum fi*onte cras-
siorea aflnrrm undique perforatoe erigi curavit, qui et suos defenderent ab
hoetili ejaculatione, et non impedirent ad ejaculandum in hostes, ponte
deniqne etiam stratuisset lacunam iUam, qns inter civitatem ad arcem
aditnm prohibebat, nonft Decembris snb seram yesperam, et decimft
ejuBdem matutinis horisi tam ferocem qu& majoribns tormentis, quft fis-
tolis minoiibusy fecit impetum, nt hostium nemo auderet vel tantillum i
moeniis prominere. Ubi yer6 Dnx FIorentisB vidit bonam clathrornm
partem esse disjectamy ad refixnllationem militis vini cerevisiaeque dolia
aliquot expromi jussit, quibus epotis milites animosiores, sub vesperam
ejusdem adhnc diei fortalitia scandere cepenmt, quse primo statim insul-
ta (ut flupra dictum) occupftmnt, tmcidatis trecentis adversariomm.
Ceperant tunc qnidem Colonellos tres, yice-CoIonelloe quinquei vigili-
amm Prefisctoe totidem et qnadraginta quinque Capitaneos, vexilla obti-
100
ITINERARIUM.
naerunt qnadraginta quatuor, tormenta bellica majora aliquot. Tisse
quidem dicuntur Suedieas aliquot naves in succursum destinats juxta
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vehementem yiderunt, non
sunt ausse propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliquot
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier haud sibi Ste-
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentise
Dux, ut in provisionem hujus loci, militumque sustentationem, omnia
totius Insulae pecora Wolgastum adducerentur, ac rite omnibus ordin^tis
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde yero Daminum,
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantur, profectus est.
CAPUT XXVII.
De Pomeranid.
f ON miniis prudenter qu^ fortlter, ExcellentissimnB
Dominus Oeneralis Comes de Grallas rem bellicam hoc
tempore administrabat. Enim verb cum Geueralis
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati-
gare Caesarias copias sese continendo intra arctissimos
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricns exercitus lassus, Sue-
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran-
gelii copiisy quse in Caesarianas advigilarent, cum sine moA secutus est
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob
continuas dlutinasque migrationes aHquid hoc loco incommodi pateretur,
eum in hybema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc-
cessibus ; sed Gkdlas cum Fortunam faventem haberet^ ea ulteritts uti
ITINERARIUM. 101
Toluit. Interim Mareschallas Ligae Joannes Odtz Landgrayii Hassiae
exercitiim, tam in Westphaliffi quam Hassiae finibos adeo debilitavit, nt
primores Cattonim proceres de pace cum Csesare restaurandH militeque
dimittendoy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de
centum et quinquaginta hostium navibus, in nescio quam ezpeditionem
prfieparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil
quidquani tnnc quidem attent&runt.
Nec in Al8ati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con-
tra Wimariensinm audaciam: cum quibus quotidianis Telitationibus
agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum
com octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui-
reret, qui cnm aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, k
tribus Legionibus Werthianis cingitur, ipseque cum sexaginta Equiti-
bns capitur. Hujus cladis nuncii cum reliqui Tiginti ad castra sua
rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra
Cssarios egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati
Bont, in quorum succursum decem turmas ablegaTit Wimariensis, et ipse
ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos Tide-
ret strenu^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem-
pore Werthiani, erepto nno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi-
tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt
quinquaginta Wimariensium.
Accersitus est sub hsec tempora k Qalliarum Rege Serenissimus Sa-
baudis Dux Yictor Amedaeus, Parisios, ut coujunctis consiliis de bello
contra Hispanos in Itali& promoTcndo tractaretur ; qu6, magis in pacem
qu^ bella pronus^ optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed
non multb post cum domum rediisset ex insperato un^ cum dicto Comite
8Q0 mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo
&d8criberetur, suspicio fuit ipsis inter Gkillos Tenenum fuisse dilutum ac
propinatum. Infelici quoque CTentu quatuor Hispanorum millia in
Ofdlias irrupemnt, ex quibusy sexcentis captisy relictis post se omnibus
impedimentis et sexaginta tormentis metallinis, ac quindecim signis,
reliqui segr^ ad suos CTadere potuemnt.
Haec dum ab aliis alibi aguntur, nostri interim in Pomerani& non oti-
102 ITINERARIUM.
antor, Damixiam enim in eas redegeront angostias, nt yigesimo quarto
Decembris snb octayam ante meridianam, de tradendi mnnitione et con-
ditionibns egerint praesidtarii^ qnibus hae propositeSy et ab illis libenter
acceptatfle sunt.
I. Ut dimiflMB Damini yexillisy omnis miles exiret, fdne ardentibns
fnnicnlis.
II. Ut prseter sua impedimenta» nemo qnidqnam ex ciyiam, aliorom-
▼e bonis, snb p(Bn& confiscationis omnium qu» elaturi erant, secnm
educeret.
III. Ut omnia tormenta bellica, quas erant Tiginti quatuor, in loco
relinqnerentur.
IV. Ut eos Oeneralis QoltZy qni oum iis pipigerat Stralsundiam iuTi-
olatos incolumesque traduceret.
Vigesimi octay& Decembris Colonellus Deverouxy unk cum Colonello
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Auclayiam transmeare, Juniorem-
que Wangler qui huc usque strenue curayerat, ne quil Anclayiensibns
succurreretur, aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo.
CAPUT XXVIII.
Quid in Hybmiis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum tit.
^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatse Salutis per
Christum M.DC.XXXYIII. comprehensse sunt ipsis
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo
mulierculfle, quse erant de Diaboli Amazonibus equi-
tantibus super hircos (striges seu sagas ocHnmuniter
appellant) ex qoibus una, reliquis captiyis detentis» ad inqoiaitionem
ITINERARIUM. lOS
dacta, cmnqite omninOy exceptis partibiiB secretioribtis, ftusBejt denQdata>
et in equuknm extensa, inter prima tormenta nil quicqnam est iksea,
cum aotem ad graviores poenas esget deducenda, deprecata est, et liber^
se dsmoni fide obstrictam dixit, cumque eo S8Bpe saepius concubuisse sub
specie yiriliy simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qu8B
omnes ad mortem damnatffi supplicium pro merito luerunt.
Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Ghdlassus yer6 Neo-
brandenburgumy ut inde Anclaviensem obsidionem, quse sine fructu
continuabatur, solyerety ne miles plus inde damni qnkm emolumenti,
aduM jam byeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici-
ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent,
pasn sunt. Accedebat firigus intensissimum, adeo militum corporibus
noxium, ut nonnuUi statim conciderent mortui. Ad Pre8l}rn ubi Quar-
terinm (ut Yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi-
ciales plerosque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta-
rentnr yerbisy nec rei pecuniariee quidquam sibi aut militi exbausto pen^
et nudo daretur. Moyebatur quoqu^ non obscuris sermonibus Oeneralium
quorundam iniquitas, qiu eosy quibus bene yellent ad Imperatorem reli-
quosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam
quse militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem,
sanguinem et yitam exposuissety prsBter miserias et yulnera nil obtineret.
Responsum est, ea nunc esse tempora, quibus satis fieri omnibus non
poeset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro
singulorum conditione prflemia cuiyis decemerentur.
Ibemi nostri sua byberaa Mecbleburgi accepemnt: distat Mechle«
bni^m non nisi borft Wismario, unde Dnces Mecbleburgenses ortum
suum et nomen trabunt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sue-
corum millia, sed k Neoclaustrensibus nuper obmti dispersique erant,
eripnerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci-
m& Januarii O^nendis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam
P7II excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fiructu rediit.
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo-
nellns Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu-
ceret, sed seriiks yenit, jam enim ab adversariis omnia exportata fueranty
104 ITINERARIUM.
sed et ex instiU lisdam adfu^re hostes, qui nostros in fiigam eonjec^rd
capto Petro Oroll Capitanei locmntenente, cum aliis pauculis Ibemis :{
vigesimi quartft ejusdemy Wismario Sueci emiserunt equitum turniaiii^,
qui pauculos Equites et famulos h legione Colonelli Sichoe in captivita«|
tem abduxerunt. Quantae yer6 circa hsec loca militis nostri fuerintl
miserisBy dici aut describi non potest, cc^ebantur enim integrae turmaB j
sub aperto Joye, coelo frigidissimo multas noctes exigere, yix aliande
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsc omnia tenaeitati
unius aut alterius Generalis imputabantury qui licet ipsi milites essent
egregii uullum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantum ad-
hserebanty ideoque ut suas opes augerent militem reliquum pessundabant.
Audivi non neminem illorumy aliquando se cum Joanne de Werth con-
ferentem, sed visa est mihi haec coUatio yelut Reguli cum Aquil^. Wer-
thius enim omnia quae a^rediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ;
Hic autem alionim jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in-
tegras legiones perire sui ayariti& sinebat. Sed hsec cum alterius sint
fori, ad alia progrediamur.
Hoc anno quinque Hispanorum milliay Diinkirckam quatnor auri
yasa devexerunt. In Portugalli^ quoque aliquis contra Hispaniarum
Kegem motus est excitatuB, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma-
raschallus Comes de Kidberg dum per aquas glacie obductas, in insulam
Rye transitum molitur, prsemittitque ex equitatu quinquageuoSy qui an
commod^ transiri queat tentent : hi omnes cum longius processissent,
glacie rupt^ perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum
yer6, si quandoque Dsns sibi adyersantibus adversetur? Quisquis mi-
litum Baccho et Yeneri deditur^ ssepe k Dbo necessariSl ope destitnitur.
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter
milites Dbus colatur, yel si colitnr is yel Bacchus est yel Yenus. Quam
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in conyiyio : cui cum k magni
nominis belli Duce yitrum porrectum esset, in quo suum ille esse Dbum
yenditabaty ipsa dimisso in terram h manibus yitro ait, ecce Dsum tuam
ITINERARIUM.
105
fir optimey Talde misenini et fragilem : xi6iis ver6 Dbum esse aliam
xnpietatiB tn» ultorem, qni conterit impi^ sibi oblatrantes.
Interea in toto Mechleburgensi Dacatu omnia necessaria, tam pro
milite qnAm pro eqnisy deficiebant. Sed et Holsatse et Hamburgenses
Ln hybemauUum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies
Bingolos multi miseriis inferiores, yitam abrumperent.
CAPUT XXIX.
De Progressu nostro adoersus Suecos.
OTO hjemis et quadragesimffi tempore, Tari& spe lactati
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi-
disset fore, ut sub yeris ingressum et pecuni& esset in-
structissimus, et vestibus indueretur optimis : cum Yer6
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nndoque corpore
in campum denu6 ut ante, eundum fuit. Ita inanibus im6 mendacibus
mundus gubematur pollicitationibuSy stoltissimus mortalium ille est qui
mundo fidem adhibet. Ad araSy SBrumnose miles, ad aras, nuUum tibi
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac
universus orbis bello flagrabat, vicinaque Austria hostilibus circumstre-
peret armiS) tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti
paululilmy et ad exteros pepulisti plusculikm, tua vilescunt obsequia, adeo
nsque ut te yiUssimi aulsB asseche, infimsB sortis homuli, mundi probra
et excrementa, ac merissimi terrse filii nec in famulatum admittere yelinty
im6 fi>rtissimo0 belli duces qui Csesaris, Regumque, et Principum cum
propris yitse apertissimo discrimine, bona, fortunasy et statum conser-
T&runt, dedignentur yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere.
Sed agite Domini mei, ezpectate paulisper, nondum equidem omnium
dierum sol occidit, quis scit, quid seruB trahat yespery cavete ne in yos
106 ITINERARIVM.
ille cadat aleee jaotus, quem vos militi Cmari sao fideliBsimo jacere non
sine turpissim^ iiijiiri& molimini. Sed qnorsum ego frustra imbellis,
bruta jacio fulmina, yanae sunt sine viribuB irsBy quin in campam potii!is
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi gratiH ? Ut primikm
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox
die quint& Martii suse fortitudinis dedit specimina; Generalis enim
Olitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque
prop^ in eo prsesidiarios intemecione delevit, accepit septem et decem
peditum Yexilla^ et tria equitnm, Oeneralem excubiarum Magistrum
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis ofELcialibusque in
captivitatem duxit.
Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannoviae, nobiKs civi-
tatis ad Moenum sitse, quam Ramsaj miles vafer cum multo circum
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qua
obsidione multum operaa suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris
Moguntini, quidam ex Nobili et generosi stirpe eorum de Mettemich,
et Prsenobilis Domintts Joannes Christophorus k Bettendorff Yice-
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsefectus in arce K6u-
igstein.
Accepimus hic quoque vel non mult6 post de felicibus primjim tmo^
cessibuB Joannis de Werth contra Ducem Wimariensemy ac mox de
miserabili clade ac captivitate ejusdem O. Werth et trium alioram
Generalium, Puta Ducis Savelli, Enckenfort, et Sperreuter. Stravenmt
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum facta clade liber^ nim-
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viresque
temer^ dispergit, coUigit interim hostis cum milite animos^ et renovat&
pngn&, turpissim^ eos fundit^ k quibus paul6 ante fusus fuerat*; mox
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit. Quan-
t6 hsec nobis clades fiiit lamentabilior ob tantoram viroram captivitatem,
tant6 Isetior accidit illa quam Gaili ab Hispanis perpessi sunt in solutione
obsidionis Fontarabiae.
Excurrerat Priuceps Condaeus ante paucos menses, cum viginti qua-
tuor militum millibusy equitum partim, partim peditum in Hispaniamy
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti-
ITINERARIUM. 107
onem eoegerat, olteriuBque progressurus erat ; oum yer6 videret mag-
num sais progreesibus poiiere impedimentum Fontarabiam, armis impe-
tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam
rem Bubsidii genere instructo, ciyitatem cingit et acri obsidione premit,
eoqiie jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum
industrifty ut propugnacula aliqnot cert& spe se obtinere putaret. Cum
ver{> id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6
totins Patrisd damno futurum esset, omnibus viribus contra niti statue*
rant : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra
educimty ac septimo Septembris (erat is Natse Mabia Yirginis pridia^
nos) tanto impetu bostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre*
diuntor, ut confuso primikm ezercitus ordine, tum multis militum csesis,
enm Candem in fugam efiuderint. Sempiternam laudem boc in conflictu
tulit, Senioris Principis Grenerosi Parentis Condei, nou degeneris so-
bolis legio, quae tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi aliaB
diUB Legionesy Maillereidiana scilicet et altera, quam de corona yocita-
bant, in fugam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His-
paaomm sanguine recedendum fnisset. Hoc in congrtou ad quadra-
ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis
et Episcopns Arektensis (qui melins calamo et precibus contra spiritu*
ales bostes Ecdesifle pugnassent) aegr^ salyi eyaserunt. Condseus Prin«
ceps yir militaris et in pugnd, h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se
unk cum Cardinale de la Yalettey Comite Orammont, Marchione de la
Forcey Marchione de G^nte^ aliisque Bajonam retraxit. Occnbnere ez
militibus mille quingenti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma-
jora triginta septem, onmiaque impedimenta, inter quae currus ipsiusmet
CondiBei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta
ooronatonun millia sestimati noetris relicta sunt. Captiyi postea, ab Re-
gam' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem sine litro
restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His-
paniis auditum est.
Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto, septimo, et
octayo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^
tempore Inyictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjux, magno
108 ITINERARIUM.
snmmoram infimommqtie : plaasu Regina Hungarifle est coronata, post-
qaam omnes HungarisB statas ad Generalia regni Comitia fuiBsent evo-
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: Oeneralis Oallas post hajos anni
varias contra hostes expeditiones, postqaam omnia loca recens adTersariis
erepta sufficientibus prsesidiis munierat, Caesareas copias in yarios dnca-
tus pro hy bemis partitus est . In ducat nm Holsatiee yarias misit legiones,
Daci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses
esset hospesy munitam arcemy expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti
de Ridberg obtigerunt Bransviceusis et Luneburgensis aliique adja-
centes comitatusy aliis cesserunt Hambui^enses et Lubecenses terrae.
Goltz Archiepiscopatum MoguntinenBem et ei yicinioraloco sortitas est,
Mechleburgensem Ducatum obtinuit Generalis vigiliarum Magister Sa-
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Bannirium,
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam,
nbi cum tenuissemus paucos dies, Wolftburgum transivimus, atque in
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usqae
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu pressisset,
Brunsyigam moyimus civitatem amplam et spatiosam optim^ circum-
vallatam : dicitur hsec urbs ^ Brunone quodam ejus conditore nomen
habercy exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram
contributionem pecuniariam expectavimus. Inhumanum nobis impri-
mis Tisum est, quod cum Dux Brunsyigise et Luneburgi coram istic
adessety nihil nobis h civitate vel in equorum vel in hominum snstenta-
tionem dimitteret: sed et Brunsvicenses rustici impun^ nostrum infes-
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miseri morte mulcta-
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut
farinfle ad victum uecessariae quaesivisse reperirent, unde &ctum est, nt
^ militibas plurimi, fame et extrem^ necessitate cogente^^diffugerent.
CAPUT XXX-
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem.
OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitates^
septimo tandem Maii jnsBi sumus, Hannoyeram versas
iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatnm Schanm-
bnrgensem flectere, ille enim dicebator nobis assignatus
esse in hjbema. Ita, ingenne lector, omnia hac mundi
tempestatesursum, deorsam, quadrata rotnndis miscentur : hyeme pug-
nandnm est^ dom tempas appropiat, quo Reges ad bella procedere
consueyemnty in hybemis delitescendum : non tamen id sine causi fieri
pntesy norant illi quornm interest. Solent seep^ Commissarii exercitum,
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybernis illum,
qui militi assignatus erat, fructum demetant. Et ipsi hflec neminem
notare existimant, cum luce clarius meridian& multoram doli jam pateant.
Sed quffi supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse
yeritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne
sestiyi uos postea calores grayent festinemus, sed lente tamen, ne forte
idem nobis quod Corraschianse legioni nimium acceleranti, contingat.
Hffic enim cum ad enndem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis,
summo GeneraUs Gkdlassi &yore obtinuit copiam nos prseyeniendiy eft
(ni fidlor) mente, nt optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti-
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum accessum
nil restaret, yel si qnid restaret, difficulter colligeretur multi cum sub-
ditornm difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi-
mus Dsos prseclar^ disposuit, strophamque in ipsoram retorsit caput,
fecitque; ut cnrsores isti prius fierent prseda hostibus, qukm locum
destinatum contingerent. Cum enim adyersarius miles non procal inde
dissitus per exploratores rescissety legionem solam illas yias transituram,
mox emiserunt pIuscalos> qui ex insidiis erumperent, et ciuctam yel
100
ITINERARIUM.
nuerunt quadraginta quatuor, tormenta bellica majora aliquot. Yiss
quidem dicuntur SuedicsB aliquot naves in succursum destinatae jnxta
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vehementem viderunt, non
sunt aussB propius accedere, succensis itaque in insula leyibus aliqnot
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier hand sibi Ste-
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae
DuX) ut in provisionem hujus loci, militumque sustentationem, onmia
totius Insulffi pecora Wolgastum addncerentur, ac rite omnibus ordinatis
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde vero Daminum,
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantnry profectus est.
CAPUT XXVII.
De Pomeranid,
fON miniis prudenter qukm fortiter, ExcellentissimuB
Dominus Generalis Comes de Gallas rem bellicam hoc
tempore administrabat. Enim ver6 cum G^neralis
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati-
gare CsBsarias copias sese continendo intra arctissimos
Pomeranis meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem
propositnm retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus^ Sue-
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran-
gelii copiis, quae in Csesarianas advigilarent, cum sine moA secutus est
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo soUicita, ne ob
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur,
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc-
cessibus ; seil Gallas cum Fortunam &ventem haberet, ea ulterins uti
ITINERARIUM. 101
Toluit. Interim Mareschallus ligae Joannes 06tz Landgrayii HassicB
exercitum, tam in Westphalifle quam Hassifle finibus adeo debilitavit, ut
prlmores Cattorum proceres de pace cum Csesare restaurand^ militeque
dimittendoy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de
centnm et quinqui^inta hostium nayibus, in nescio quam ezpeditionem
pneparatisy nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil
qnidqnam tunc quidem attent&runt.
Nec in Alsatii minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con-
tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus
agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam eqnitum
cum octoginta EquitibuSy ut de hostium commoratione et consiliis disqui-
reret, qui cum aliquantum amplius progressus fuisset qu&m debebat, k
tribus Legionibus Werthianis cingitur, ipseque cum sexi^inta Equiti«
bus capitur. Hujus cladis nuncii cum reUqui yiginti ud castra sua
rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra
Csesarios egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati
sunt, in quorum succursum decem turmas ablegayit WimariensiSy et ipse
ez Bottendorffian& legione manipulum eduzit, sed cum Csesareanos yide«
ret strenu^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem-
pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi-
tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt
quinquaginta Wimariensium.
Accersitus est sub hflec tempora k Ghdliarum Rege Serenissimus Sa-
baudiae Duz Yictor Amedseusy ParisioSy ut conjunctis consiliis de bello
Gontra Hispanos in ItaM promoyendo tractaretur ; qnbj magis in pacem
qu^ bella pronus, optimus Duz, una cum Comite de Yerua abiit. Sed
non mnltb post cum domum rediisset ez insperato xiuk cum dicto Comite
sno mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo
adscriberetur, suspicio fuit ipsis inter Oallos yenenum fuisse dilutum ac
propinatum. Infelici quoque eyentu quatuor Hispanorum millia in
Grallias irruperunt, ez quibus, sezcentis captis, relictis post se omnibus
impedimentis et sezaginta tormentis metallinisy ac quindecim signis,
reliqui aegr^ ad suos eyadere potuerunt.
Haec dum ab aliis alibi aguntur, nostri interim in Pomerani& non oti-
102 ITINERARIVM.
antor, Dammam enim in eas redegeront angnstias, nt yigesimo qaaiio
Decembris snb octayam ante meridianamy de tradendi mnnitione et con-
ditionibns egerint prflesidtarii^ qnibus hae propositeey et ab illis libenter
acceptatfle sunt.
I. Ut dimiflMB Damini yexillisy omnis miles exiret, sine ardentiboa
funicnlis.
II. Ut prseter sua impedimenta^ nemo quidquam ez civiam, aliorom-
▼e bonis, sub p€Bn& confiscationb omninm quse elaturi erant, secnm
edueeret.
III. Ut omnia tormenta bellica, quae erant Tiginti quatnory in loco
relinqnerentur.
IV. Ut eos Oeneralis Goltz, qni oum iis pipigerat Stralsundiam invi-
olatos incolumesque traduceret.
yigesim& octay& Decembris Colonellus Deveroux, unk cum Colonello
Carraschi ab Insul^ lisdum jussi sunt Auclayiam transmeare, Juniorem-
que Wangler qui huc nsque strenue curaverat, ne quil Anclaviensibns
succurreretur, aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo.
CAPUT XXVIII.
Qttid in Hj/bertiis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum sii.
^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatse Salutis per
Christum M.DC.XXXYIII. comprehensse snnt ipsis
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo
mnlierculse, quse erant de Diaboli Amazonibns equi-
tantibus super hiroos (striges seu sagas ocHnmuniter
appellant) ez qoibus una, reliquis captiyis detentis» ad inquLutionem
ITINERARIUM. lOS
dncta, cnmqite omninoy exceptis partibiiB secretioribiis, fiufl0e.t denndata,
et in equuleam extensa, inter prima tormenta nil qoicqnam est ikssay
cnm antem ad grariores poenas esget dedacenda, deprecata est, et liber^
se dsemoni fide obstrictam dixit, camqne eo seepe sflepius coneubnisse sub
specie yirili, simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qusB
<Hnne8 ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt.
Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Gkdlassus verb Neo-
brandenburgom, ut inde AnclaTiensem obsidionem, quse sine fhictn
continuabatur, solyeret, ne miles plus inde damni qu&m emolumenti,
aduM jam hyeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici-
ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis Bufficerent,
pasn snnt. Accedebat frigus intensissimum^ adeo militum corporibus
noxiumy ut nonnuUi statim conciderent mortui. Ad Preslyn ubi Quar**
terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi-
ciales pleroeque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta-
rentnr yerbiSy nec rei pecuniarisB quidquam sibi aut militi exbausto pen^
et nndo daretur. Moyebatur quoqu^ non obsouris sermonibus Greneralium
quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene yellent ad Imperatorem reli-
qnosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam
quae militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem,
sangninem etyitam exposuisset, prseter miserias et yulnera nil obtineret.
Responsum est, ea nunc esse tempora, quibus satis fieri omnibus non
posset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro
singulorum conditione pnemia cuiyis decemerentur.
Ibemi nostri sua hybema Mecbleburgi acceperant : distat Mecble-
burgnm non nisi borft Wismario, unde Duces Mecbleburgenses ortum
sunm et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mu1t6 ante tria Sue-
oomm millia, sed k Neoclanstrensibus nuper obmti dispersique erant,
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci-
mft Januarii Generalis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam
P7II excurrity sed amissis aliqnot in aquis equitibus sine fiiictu rediit.
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo-
nelliis Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu-
cereif sed seriiks yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fheranty
104 ITINERARIUM.
sed et ex insaU lisdum adfa^re hostesy qui nostros in fugam conjec^re
capto Petro Oroll Capitanei locomtenente, cam aliis pauculis Ibernis :
Tigesim& quartft ejusdem, Wismario Sueci emiserunt equitam tarmain,
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivita-
tem abduxerunt. Quantae yer6 circa hsec loca militis nostri fiierint
miseriae, dici aut describi non potest, cc^ebantur enim integrae turmse
sub aperto Jotc, coelo frigidissimo multas noctes exigerCy Tix aliunde
quam niTibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenaeitati
unius aut alterius Generalis imputabantur, qui licet ipsi milites essent
egregii nuUum metuentes hostemy pecuniis tamen nimium quantam ad-
hserebant, ideoque ut suas opes augerent thilitem reliquum pessundabant.
AudiTi non neminem illorumy aliquando se cum Joanne de Werth con-
ferentem, sed visa est mihi hsec coUatio Telut Reguli cum Aquila. Wer-
thius enim omnia quse a^rediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ;
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in-
tegras legiones perire 8u& aTaritii sinebat. Sed hsec cum alterius sint
fori, ad alia progrediamur.
Hoc anno quiuque Hispanorum millia, Diinkirckam quatuor auri
Tasa deTexerunt. In PortugalliS. quoque aliquis contra Hispaniarum
Kegem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma-
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam
Rye transitum molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenos, qui an
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent,
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coectus fuerit. Quid miram
Ter6, si quandoque Dbus sibi adTcrsantibus adTersetur? Quisquis mi-
litum Baccho et Yeneri deditur, seepe k Dso necessari& ope destitnitur.
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter
milites Deus colatur, tcI si colitur is tcI Bacchus est tcI Yenus. Quam
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in couTiTio : cui cum k magni
nominis belli Duce Titrum porrectum esset^ in quo suum ille esse Dsuu
Tenditabaty ipsa dimisso in terram k manibus Titro ait, ecce Deum tuum
ITINERARIUM.
105
rir optime, Talde misemm et fragilem : n6ri8 ver6 Dbvm esse aliom
impietatis tum ultoremy qm conterit impi^ sibi oblatrantes.
Interea in toto Mechlebargensi Dacatu omnia necessaria, tam pro
inilite quiUn pro equLs, deficiebant. Sed et Holflatse et Hamburgenses
in hybema ullum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies
Bingalos multi miseriis inferioresy yitam abrumperent.
CAPUT XXIX,
De Progressu nostro adoersus Suecos.
I OTO hjemis et quadragesimsB tempore, Tari& spe lactati
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi-
disset fore, ut sub veris ingressum et pecuni^ esset in-
structissimus, et yestibus indueretur optimis : cum Yerb
ilk appul^re tempore, vacuis loculis, nudoque corpore
in campum denu6 ut ante, eundum fiiit. Ita inanibus im6 mendacibus
mundus gubematur pollicitationibus, stoltissimus mortalium ille est qui
mundo fidem adhibet. Ad araSy serumnose miles, ad aras, nuUum tibi
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac
uniyerBus orbis bello flagrabat, vicinaque Austria hostilibus circumstre-
peret armis, tunc quidem eras in preciOy nunc cum hostem enervasti
paululillm, et ad exteros pepulisti plusculihn, tua yilescunt obsequia, adeo
osque ut te vilissimi auIsB asseclcey infim» sortis homuli, mundi probra
et excrementa, ac merissimi terrse filii nec in famulatum admittere velinty
im6 fortissimos belli duces qui Cflesarisy Regumque, et Principum cum
propriffi yitae apertissimo discrimine^ bona, fortunasy et statum conser-
y&rnnt, dedignentur yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere.
Sed agite Domini mei, expectate paulisper, nondum equidem omnium
diemm sol occidit, quis scit, quid serus trahat vesper, cavete ne in yos
106 ITINERARIVM.
ille cadat alese jaotus, quem vog militi Cflesari sqo fidelissimo jacere non
sine tnrpissimi injiuri& molimini. Sed qQorsnm ego frustra imbellis,
bruta jacio fulmina» yanae sunt sine viribns irsBy quin in campum potii^
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi gratii ? Ut primiim
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox
die quint& Martii suse fortitudinis dedit specimina; Generalis enim
Glitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque
prop^ in eo prsesidiarios internecione delevit, accepit septem et deeem
peditum vexilla, et tria equitum, Generalem excubiarum Magistrum
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis ofEicialibusque in
captivitatem duxit.
Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannovise, nobilis civi-
tatis ad Moenum sitaey quam Ramsay miles vafer cum multo circum
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qua
obsidione multum operse suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemichy
et Prsenobili» Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice-
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nunc prsefectus in arce K6u-
igstein.
Accepimus hic quoque vel non mult6 post de felicibns primilim suc-
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliomm
Generalium, Puta Dncis SaveHiy Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum fiicta clade liber^ nim-
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viiesque
temer^ dispergit^ coUigit interim hostis cum milite animos, et renovat^
pugn&, turpissim^ eos fundit^ k quibus paul6 ante fusus fuerat ; mox
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud possety ad deditionem oogit Qoan-
t6 hsec nobis clades fuit lamentabilior ob tantorum virorum ci^tivitatemy
tant6 Isetior accidit illa quam Galli ab Hispanis perpessi sunt in solutione
obsidionis Fontarabise.
Excurrerat Princeps Condaeus ante paucos menses, cum viginti qua-
tuor militum millibusy equitum partim, partim peditum in Hispaniam,
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti-
rriNERARiUM. lor
onem coegerat, ulteriosque progressurus erat ; cum yer6 videret mag-
num suis progreasibus ponere impedimentum Fontarabiam, armis impe-
tere et ezpugnare stare statuit. Toto igitur cum ezercitu, omni in eam
rem sabsidii genere instructo, ciyitatem cingit et acri obsidione premit,
eoquB jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum
iadostri&y ut propugnacula aliquot cer^ spe se obtinere putaret. Cum
ver6 id Hispani yiderent^ probeque cognoscerent quanto id urbis, im6
totioa Patriffi danmo futurum esset, omnibus viribus contra niti statue-
runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia oastra
educimty ac septimo Septembris (erat is NatsB Marijb Yii^inis pridia-
nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre-
diuntury ut confuso primiim ezercitus ordiney tum multis militum caBsis^
eum tandem in fugam effuderint. Sempiternam laudem hoc in conflictu
tulit, Seuioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, nou degeneris so-
bolis legio» qu«e tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alis
dnse Legionesy Maillereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita-
bant, in fiigam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His-
panomm sangoine recedendum fuisset. Hoc in congr^ssu ad quadra-
ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis
et Epifloopus Arelatensis (qui meliiis calamo et precibus contra spiritu-
ales hostes Ecclesise pugnassent) segr^ salvi evaserunt. Condseus Prin-
ceps yir militaris et in pugnsl hftc primus, equo fluvium tranayit, ac se
un4 cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la
Foroe, Marohione de Grente, aliisque Bajonam retrazit. Occubuere ez
militibas mille quingenti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma-
jora triginta septemy omniaque impedimentfiy inter quse currus ipsiusmet
CondiBei Principis argento rebusque preciosis grayes, ad quadringenta
ooronatorum millia aestimati nostris relicta sunt. Captiyi postea, ab Re-
gum' humanissimo PhilippOi omnes in pristinam libertatem sine litro
restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francis recens nato in His-
paniis auditum est.
Plores interim legiones, de nostris in Pomerauia sezto, septimo, et
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim: eodem fer^
tempore Inyictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuz, magno
108 ITINERARIUM.
smnmoram infimommque : plansn Regina Hongarifle est coronata, post-
qnam omnes Hnngari» statns ad Gkneralia regni Comitia iiussent evo^
cati : Dehinc Cssar Pragam abiit : Generalis (Jallas post hnjns anni
varias contra hostes expeditiones^ postquam omnia loca recens adTersariis
erepta snfficientibns prssidiis mnnierat, Csesareas copias in yarios dnca-
tus pro hybemb partitus est. In ducatum Holsati» Tarias misit legiones,
Duci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses
esset hospesy munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti
de Ridberg obtigerunt Brunsyicensis et Luneburgensis aliique adja-
centes comitatus, aliis cesserunt Hamburgenses et Lubecenses terrs.
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei vicinioraloco sortitus est,
Mechleburgensem Ducatum obdnuit Generalis yigiliarum Magister Sa-
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriam,
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam,
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolfiburgum transiyimus, atque in
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque
ad quintam decimam Aprilisy qua die cum fames nos diu pressisset,
Brunsyigam moyimus ciyitatem amphun et spatiosam optim^ circum-
yallatam : dicitur hsec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen
habercy exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri-
mis yisum est^ quod cum Dux Brunsyigise et Luneburgi coram istic
adesset, nihil nobis h ciyitate yel in equorum yel in hominum sustenta-
tionem dimitteret : sed et Brunsyicenses rustici impun^ nostrum infes-
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miser& morte mulcta-
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut
farinse ad yictum uecessarise qusesiyisse reperirent, unde factum est, ut
k militibns plurimi, fame et extremi necessitate cogente,-difiiigerent.
CAPUT XXX.
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem.
OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitates,
septimo tandem Maii jussi sumnsy Hannoyeram versas
iter nostrom dirigere^ ac istinc in comitatom Schaom-
bnrgensem flectere, ille enim dicebatnr nobis assignatus
esse in hybema. Ita, ingenne lector, omnia hac mnndi
tempeetate sursum, deorsam, quadrata rotundis miscentur : hyeme pug-
nandnm est, dum tempus appropiat, quo Reges ad beUa procedere
consneyemnt, in hybemis deUtescendum : non tamen id sine caus& fieri
putesy norant illi quorum interest. Solent ssep^ Commissarii exercitum^
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum,
qui militi assignatus erat, fractum demetant. Et ipsi hflec neminem
notare existimant, cum luce clarius meridian& multorum doli jam pateant.
Sed quae supra nos nihU ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse
yeritatem nU nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne
sestiyi uos poetea calores grayent festinemns, sed lente tamen, ne forte
idem nobis quod Corraschian» legioni nimium accelerantiy contingat.
Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis,
snmmo Greneralis GhiUassi fayore obtinuit copiam noe prseyeniendi, eft
(ni &Uor) mente, nt optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti«
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum aocessum
nU restarety yel si quid restaret^ difficulter coUigeretur mult& cnm sub-
ditorum difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi-
mus Dbds prseclar^ disposuit, strophamque in ipsorum retorsit caput,
fecitque; ut cursores isti prius fierent prseda hostibus, qnkm locum
destinatum contingerent. Cam enim adyersarius miles non procul inde
dissitus per exploratores rescisset, legionem solam illas yias transituram,
mox emiserunt pluBculos^ qui ex insidiis ernmperent^ et cinctam yel
100
ITINERARIUM.
nuerant qnadraginta quatnory tormenta bellica majora aliquot. Vism
quidem dicuntur Suedics aliquot naves in succursum destinatae juxta
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam yehementem yiderunt, non
sunt ausae propius accedere, succensis itaque in insula leyibus aliquot
tuguriolis, retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier haud sibi Ste-
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae
Dux, ut in proTisionem hujus loci, militumque sustentationem, onmia
totius Insulse pecora Wolgastum adducerentur, ac rite onmibus ordinatis
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde yero Daminum^
de quo obsidendo noya indies consilia agitabantur, profectus est.
CAPUT XXVII.
De Pomeranid.
[ON minills prudenter quim fortiter, ExcellentissimuB
Dominus Generalis Comes de Gkillas rem bellicam hoc
tempore administrabat. Enim yer6 cum Oeneralis
Bannier putaret frangere, yel cert^ ut minimum fati-
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se yerterent, difficile erat nostris
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue-
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran-
gelii copiisy quae in Csesarianas adyigilarent, cum sine mor& secutus est
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur,
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc-
cessibus ; sed Gallas cum Fortunam fayentem haberet, ea ulterius uti
ITINERARIUM. 101
Yoluit. Interim Mareschallns Ligse Joannes G6tz Landgravii Hassise
ezercitam, tam in Westphali» quam Hassise finibus adeo debilitavity ut
primores Cattorum proceres de pace cum Csesare restanrandi militeque
dimittendOy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de
centum et qninquaginta hostium navibusy in nescio quam expeditionem
prseparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil
quidquam tnnc quidem attent&runt.
Nec in Alsatift minores progressis tnnc agebat Joannes Werthius con«
tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus
agendnm erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum
cam octoginta Equitibus, ut de hostixmi commoratione et consiliis disqui-
reret, qni enm aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, a
tribus Legionibus Werthianis cingitur^ ipseque cum sexaginta Equiti*
bus capitnr. Hujus cladis nuncii cum reliqui viginti ad castra sua
rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra
CaBsarioB egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati
sant, in qnorum succursum decem turmas ablegavit WimariensiSy et ipse
ex Bottendorffian& legione manipuliun eduxit, sed cum Csesareanos vide-
ret strenn^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem*
pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Eqai-
tum et duobus lociuntenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt
quinquaginta Wimariensium.
Accersitus est sub hsec tempora k Oalliarum Rege Serenissimus Sa-
baudiae Dnx Yictor Amedaeus^ ParisioSy ut conjunctis consiliis de bello
contra Hispanos in Italii promovendo tractaretur ; qnby magis in pacem
qa^ bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed
non mult6 poet cum domum rediisset ex insperato unk cum dicto Comite
sao mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo
adscriberetur, suspicio fuit ipsis inter Gallos venenum fuisse dilutum ac
propinatum. Infelici quoque eventu quatuor Hispanorum millia in
OaUias irruperunt, ex quibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus
impedimentis et sexaginta tormentis metallinisy ac quindecim signb^
reliqui aegr^ ad suos evadere potuerunt.
Hsec dum ab aliis alibi aguntUTy nostri interim in Pomerani& non oti-
102 ITINERARIUM.
antnry Daminimi enim in ees redegenmt angastias» nt vigesimo quafto
Decembris snb octavam ante meridianam, de tradend& mnnitione et oon-
ditionibns egerint praesidiarii^ qaibnB hse propoBiteey et ab iUis libenter
acceptatse sant.
I. Ut dimiaBifl Damini Texillis, omnis miles exiret, sine ardentibns
fanicalis.
II. Ut prseter saa impedimenta, nemo qaidqaam ex civinm, alioram-
ve bonis, snb poBnft eonfiscationis omninm qaee elatari erant, secnm
edaeeret.
III. Ut omnia tormenta bellica, qa® erant viginti qaatuor, in loco
relinqnerentnr.
IV. Ut eos Gkneralis Goltz, qoi oam iis pipigerat Stralsondiam invi-
olatos incolnmesqae tradaceret.
Yigesimi octayi Decembris Colonellas Deveroax, an^ cnm Colonello
Carrascbi ab Insnli lisdnm jassi sant Anclaviam transmeare^ Jnniorem-
qne Wangler qui bac asqae strenne cnrayeraty ne qu& Anclaviensibas
saccarreretury aliquantam sableyarent. Trigesimft Decembris coacto
concilio beUico, actam est de milite in hybema duoendo.
CAPUT XXVIIL
Quid in Hybemis sub imtium Ami M.DC.XXXFIIL actum sit.
^ UB initiam hujus Anni, qni foit reparatse Salutis per
Christum M. DC. XXXYIII. comprehens» snnt ipsis
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo
mnliercalfle, quse erant de Diaboli Amazonibns equi-
tantibus super hircos (striges seu sagas c<xnmaniter
appellant) ex qnibas ana, leliqais captiyis detentisi ad inquisitionem
ITINERARIUM. lOS
dnctft, CQmqite omnmOy exceptis partibiis secretioribiis, ftdssejt denudata,
et in equulenm extensa, inter prima tormenta nil qnicqnam est ihssa,
cnm antem ad grayiores pcenas esset dedncenday deprecata est, et liber^
se dsemoni fide obstrictam dixit, comqne eo ssspe ssepins concubnisse snb
specie yirili, simnlqne complices eammque facinora apemit. Ob quss
<»nnes ad mortem damnate snpplicium pro merito Inerunt.
Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Gkdlassus yer6 Neo-
braadenbnrgnm» ut inde Anclayiensem obsidionem, qns sine ihictu
continuabatnr, solyeret, ne miles plns inde damni qukm emolumenti,
aduM jam bjeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici*
ente pabnlo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent,
pead snnt. Accedebat firigns intensissimnmy adeo militum corporibus
noxium, nt nonnulli statim conciderent mortui. Ad Preslyn ubi Quar*
terinm (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi-
ciales pleroeque aliquantum tumnltuatom est, qnod bonis tantum lact&-
rentnryerbis, nec rei pecnniarise quidquam sibi aut militi exhausto pen^
et nndo daretur. Moyebatar quoqn^ non obeouris sermonibus Oeneralium
quomndam iniqnitas, qui eosy quibus bene yellent ad Imperatorem reli-
qnosqne Principes mitterent nuncios expugnatarum k se nrbium, nt eam
qusB militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem,
sangninem etyitam exposuisset, prsBter miserias et yulnera nil obtineret.
Responsom est, ea nnnc esse tempora, quibns satis fieri omnibus non
posset, si quandoque sors melior affiasset imperium, fore utique ut pro
singulomm conditione praemia cuiyis deceraerentur.
Ibemi nostri sua hyberaa Mechleburgi acceperant : distat Mechle»
bnrgum non nisi hor& Wismario, unde Dnces Mechlebnrgenses ortum
suum et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sne»
comm millia, sed k Neoclanstrensibus nuper obmti dispersique erant)
eripnerantque onmes prop6 Eqnos cnm impedimentis. Die quint& deci-
m& Jannarii Oeneralis Bredaw cnm turmis aliquot Eqnitum in insnlam
Pjll excurrit, sed amissis aliqnot in aquis equitibus sine fructu rediit.
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo-
nellas Troan^ ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu-
ceret, sed seriilis yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fueranty
104 ITINERARIUM.
sed et ex insulft lisdam adfu^re hostes, qui nostroe in fugam conjec^F
capto Petro Oroll Capitanei locmntenente, cum aJiis pauculis Ibernis
Tige8im& qnart& ejusdem, Wiemario Sneci emisemnt equitum turmani,
qui pauculos Equites et fiimulos ^ legione Colonelli Sichoe in capdvita-
tem abduxerunt. Quants yer6 circa hsec loca militis nostri fnerint
miseriae, dici aut describi non potest^ cogebantur enim integrse tarma&
sub aperto Jove, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliiinde
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenacitati
unius aut alterius Generalis imputabantury qui licet ipsi milites essent
egregii nuUum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantnm ad-
hserebanty ideoque ut suas opes augerent militem reliquum pessnndabant.
AudiTi non neminem illornmy aliquando se cum Joanne de Werth con-
ferentem, sed Tisa est mihi haec collatio Telut Reguli cum Aquili. Wer-
thius enim omnia quae aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat;
Hic autem alionim jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in-
tegras legiones perire su& aTaritii sinebat. Sed haec cum alterius sint
fori, ad alia progrediamur.
Hoc anno quinque Hispanorum millia, Diinkirckam quatuor auri
Tasa deTexerunt. In PortugalIi& quoque aliquis contra Hispaniarum
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma-
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductasy in insulam
Rje transitnm molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent,
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum
Ter6, si quandoque Dbus sibi adTersantibus adversetur? Quisquis mi-
litum Baccho et Yeneri deditur^ ssepe k Dbo neces8ari& ope destituitur.
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter
milites Dbus colatur, tcI si colitur is tcI Bacchus est Tel Yenus. Qaam
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa joxta et
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in couTiTio : cui cum k magni
nominis belli Duce Titrum porrectum esset, in quo suum ille esse Deum
Tenditabaty ipsa dimisso in terram ^ manibus Titro ait, ecce Dbum tuum
ITINERARIUM.
105
bir optime, yalde misemm et fri^em : nbn» rerb Dbuk esse aUun
pDpietatiB tn» nltorem, qui conterit impi^ sibi oblatrantes.
Interea in toto Mechlebnrgenei Dacatu omnia necessaria, tam pro
Rnilite qjnkm pro eqnis, deficiebant. Sed et Holsat» et Hamburgenses
in hybema ullnm admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies
aiiigaloB multi miseriis inferiores, yitam abrumperent.
CAPUT XXIX.
De Progressu nostro adversus Suecos.
OTO hyemis et quadragesimsB tempore, Tari& spe hctati
fherant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi*
disset fore, ut sub veris ingressnm et pecuni& esset in-
structissimusy et Tcstibus indueretur optimis : cum yer^
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nudoque corpore
in campum denu6 ut ante, eundum taiU Ita inanibus im6 mendacibus
mundus gubematur poUicitationibus, stultissimus mortalium ille est qui
mundo fidem adhibet. Ad aras, ffirumnose miles, ad aras, nuUum tibi
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac
universus orbis beUo flagrabat, Ticinaque Austria hostiUbus circumstre*
peret armis, tunc qnidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti
paululiim, et ad ezteros pepulisti plusculilmy tua vilescunt obsequiay adeo
usque ut te viUssimi aulse asseclsy infimae sortis homuU, mundi probra
et excrementa» ac merissimi terrsB filii nec in famulatum admittere yelint^
im6 fortissimos beUi duces qui Cssaris, Regumque, et Principum cum
propriae vitse apertissimo discrimine, bona, fortunasy et statnm conser*
Y&runt) dedignentur vel ad aurigandum, tcI ad triturandum adhibere.
Sed agite Domini mei, expectate panUspery nondnm equidem omnium
diemm sol occidit, qnis scit, qnid sems trahat vespery cayete ne in yos
106 ITINERARIUM.
ille cadat aleie jaotus^ quem vos militi Csesari sao fidelisBimo jaceFe noD
sine tnrpissimi iii]uri& molimini. Sed qnoTsnm ego fnutra imbellis,
bruta jacio fulmina, yanae sunt sine viribus irse^ quin in campum potiilis
egredior, animum distrabendi et bilem decoquendi grati&? Ut primi!lm
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque moz
die quint& Martii sute fortitudinis dedit specimina; Greneralis enim
Glitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque
prop^ in eo prsesidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem
peditum vexilla, et tria equitum, Oeneralem excabiarum Magistrum
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusqne in
captiTitatem duxit.
Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannoviae, nobilis civi-
tatis ad Moenum sitse, quam Ramsay miles yafer cum multo circum
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in quS.
obsidione multum operse suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris
Moguntiniy quidam ex Nobili et genero8& stirpe eorum de Mettemich,
et Prsenobilis Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice-
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prGefectus in arce K6d-
igstein.
Accepimus hic quoque yel non multb post de felicibus primiim suc-^
cessibuB Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de
miserabili clade ac captiyitate ejusdem O. Werth et trium aliomm
Oeneralium, Puta Dacis Sayelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Strayerant
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum iacta clade liber^ nim-
ium miles noster partim ad praedas^ partim ad quietem abit, yiresque
temer^ dispergit, colligit interim hostis cum milite animos, et renoTat&
pagn&, turpissim^ eos fundit, it quibus paulb ante fusus fuerat ; mox
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit Quan-
tb haec nobis clades fuit lamentabilior ob tantoram yiroram ciq»tiyitatem,
tant^ Isetior accidit illa quam Ghilli ab Hispanis perpessi sunt in solutione
obsidionis Fontarabiae.
Excurrerat Princeps Condseus ante paucos menses, cum yiginti qna-
tuor militum millibus, equitum partim^ partim peditum in Hispaniam,
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti-
rriNERARIUM. 107
onem coegerat, ulteriosque progressurus erat ; cum verb videret mag-
num Buis progressibus ponere impedimentum FoDtarabiam, armiB impe-
tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam
rem subsidii genere instructOy civitatem cingit et acri obsidione premit,
eoque jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum
iiidiistri&, ut propugnacnla aliquot cert& spe se obtinere putaret. Cum
vero id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6
totins PatrisB danmo futurum esset, omnibus viribus contra niti statue-
runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra
edueunty ac septimo Septembris (erat is Natae Marijb Yirginis pridia^
nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre*
diuntar, ut confuso primiim exercitus ordine^ tum multis militum csBsis,
eum tandem in fugam effuderint. Sempiternam laudem hoc in conflictu
tulity Senioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, non degeneris so-
bolis legio, quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alise
doae leffoneBf Maillereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita-
bant, in fugam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His-
panomm sanguine reoedendum fnisset. Hoc in congr^ssu ad quadra-
ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis
et Episcopns Arelatensis (qui melins calamo et precibus contra spiritu-
ales hostes Ecclesise pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. Condseus Prin-
oeps vir militaris et in pugnlL h&c primusi equo fluvium tranavit, ac se
XLnk cum Cardinale de la Valette, Comite Grammont, Marchione de la
Force, Marchione de Gente, aliisqne Bajonam retraxit. Occubuere ex
militibus mille quingenti circitery quingenti capti, tormenta bellica ma-
jora triginta septem, omniaque impedimentai inter quse currus ipsiusmet
Condaei Prinoipis argento rebusque preciosis graves^ ad quadringenta
ooronatOTum millia sestimati nostris relicta sunt* Captivi postea, ab Re*
gom' humanissimo Philippoi onmes in pristinam libertatem sine litro
restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francis recens nato in His-
paniis anditum est.
Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto^ septimo, et
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjux, magno
108 ITINERARIUM.
snmmoram infimommque : plaasu Regina Hungariie est coronata, post-
quam omnes Hnngari» statns ad Generalia regni Comitia fiiiBflent evo-
cati: Dehinc Cflesar Pragam abiit: Oeneralis OallaB post hajna anni
varias contra hostes expeditioneSy postqoam omnia loca recens adTersariis
erepta safficientibos praesidiis manierat, Csesareas copias in yarios dnca-
tas pro hy bemis partitas est. In ducatam Holsatifle yarias misit legiones,
Daci Florentino assignatam est territoriam Bremense, qai in eo ne deses
esset hospesy manitam arcem^ expalsis inde Saecis, occapavit. Comiti
de Ridberg obtigenmt Bransvicensis et Lanebnrgensis aliiqoe adja-
centes comitatas^ aliis cesserant Hambargenses et Labecenses terrse.
Goltz Arcbiepiscopatam Mogantinensem et ei yicinioraloco sortitos est,
Mechlebargensem Dacatom obtinoit Greneralis yigiliaram Magister 8a-
lis, cai commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriam»
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam,
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wol&burgnm transiyimus, atque in
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu preasissetv
Bmnsyigam moyimus ciyitatem ampbun et spatiosam optim^ circum*
yallatam : dicitur hsc urbs k Branone quodam ejus conditore nomen
habere, exstractaque esse Anno post Christum supra octingentesimum
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas noetram
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri-
mis yisum est^ quod cum Dux Brunsyigise et Lunebnrgi coram istic
adessety nihil nobis h ciyitate yel in equomm yel in hominum snstenta-
tionem dimitteret: sed et Bmnsyicenses rustici impun^ nostmm infes-
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miserft morte mulcta-
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quoe panis aliquid aut
farinse ad yictnm necessariae qussiyisse reperirent, unde &ctum est, ut
k militibus plnrimi, fame et extrem& necessitate cogente,<diffngerent.
CAPUT XXX.
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem.
OBT inezplicabiles et plan^ xniserandas calamitates,
septimo tandem Maii jussi sumas, Hannoveram yersns
iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatum Schanm-
bnrgensem flectere, ille enim dicebatur nobis assignatus
esse in hybema. Ita, ingenue lector, omnia hac mundi
tempestate sursum, deorsum, quadrata rotundis miscentur : hyeme pug-
nandum est, dum tempus appropiat, quo Reges ad beUa procedere
consueyerunty in hybemis delitescendum : non tamen id sbe cau8& fieri
putesy norant illi quoram interest. Solent ssep^ Commissarii ezercitum,
quasi necessitas id ezigat, in campo retinere, ut ipsi ez hybemis illum,
qui militi assignatus erat, fructum demetant. Et ipsi hsec neminem
notare ezistimant, cum luce clarius meridiani multoram doli jam pateant.
Sed qusB supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse
yeritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne
cestiyi nos poetea calores grayent festinemus, sed lente tamen, ne forte
idem nobis quod Corraschianse legioni nimium acceleranti^ contiogat.
Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciiSy
summo Generalis Gkdlassi fityore obtinuit copiam nos prseyeniendi^ eft
(ni fidlor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret^ et sua sti«
pendia seu contributiouem prior eztorqueret, atque ad nostrum aocessum
nil restaret, yel si quid restaret, difficulter colligeretur mult& cum sub-
ditoram difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi-
mus DsDS prseclar^ disposuit, strophamque in ipsorum retorsit caput,
fecitque; ut cursores isti prius fierent prseda hostibus, qukm locum
destinatum contingerent. Cum enim adyersarius miles non procul inde
dissitus per ezploratores rescisset, legionem solam ilias yias transituram,
moz emiserunt plusculos, qui ez insidiis erumpereDt» et ciuctam yel
100
ITINERARIUM.
nuernnt quadraginta quatuory tormenta bellica majora aliquot. Tisse
quidem dicuntur Suedicae aliquot naves in succursum destinatae juxta
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam yehemeutem viderunty non
sunt ausae propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliqnot
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier baud sibi Ste-
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae
Dux, ut in provisionem bujus loci, militumque sustentationem, onmia
totius Insulse pecora Wolgastum adducerentur, ac rite onmibus ordinatis
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curayit, inde yero Daminum^
de quo obsidendo noya indies consilia agitabantur, profectus est.
CAPUT XXVII.
De Pomeranid.
f ON miniis prudenter qu^m fortiter, ExcellentissimuB
Dominus Generalis Comes de Gallas rem bellicam boc
tempore administrabat. Enim yer6 cum Geueralis
Bannier putaret frangere, yel cert^ ut minimum fati-
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se yerterent, difficile erat nostris
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue-
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran-
gelii copiisy quae in Csesarianas adyigilarent, cum sine mor& secutus est
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur,
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc-
cessibus ; sed Gallas cum Fortunam fayentem haberet, ea ulterius uti
ITINERARIUM. 101
Toluit. Interim Mareschallus ligse Joannes 06tz lAndgrayii Hassise
exercitaiHy tam in Westphalise quam Hassis finibus adeo debilitayit, ut
primoFes Cattomm proceres de pace cum Csesare restanrandi militeque
dimittendo, consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de
centam et quinquaginta hostium nayibusy in nescio quam expeditionem
prseparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil
quidqnam tunc quidem attent&runt.
Nec in Al8ati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con-
tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus
agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum
cum octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui-
reret, qni cum aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, a
tribus Legionibus Werthianis cingitury ipseque cum sexaginta Equiti-
bus capitur. Hujus cladis nuncii cnm reliqui viginti ad castra sua
rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra
Csesarios egredi, sed et hi k cataphractomm quinqne turmis dissipati
sunt, in qnomm succursum decem turmas ablegavit Wimariensis, et ipse
ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos yide-
ret strenn^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem-
pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi-
tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibusy ceciderunt
quinquaginta Wimariensium.
Accersitus est sub hsec tempora k Gkdliamm Rege Serenissimus Sa-
baudiae Dnx Yictor Amedseus, Parisios, ut conjunctb consiliis de bello
contra Hispanos in Itali& promoyendo tractaretur ; quby magis in pacem
qu^ bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed
non mult6 post cum domum rediisset ex insperato xmk cum dicto Comite
suo mortuus est cumque judicio medicomm mors Ola medicato poculo
adsciiberetur, suspicio fuit ipsis inter Gallos yenenum fuisse dilutum ac
propinatum. Infelici quoque eyentu quatuor Hispanomm millia in
Grallias irmpemnt, ex quibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus
impedimentis et sexaginta tormentis metallinisy ac quindecim signis^
reliqui segr^ ad suos eyadere potuerunt.
Haec dum ab aliis alibi aguntuTy nostri interim in Pomerani& non oti-
102 ITINERARIUM.
antur, Daminom enim in eaa redegerunt angostiafl, nt vigesimo quatto
Decembris sub octavam ante meridianam, de tradendA munitione et con-
ditionibns egerint preesidiariiy qnibos has propositee, et ab illis libenter
acceptatse sant.
I. Ut dimiflflis Damini yexillisy omnis miles eziret, aine ardentibos
fonicalis.
II. Ut prseter sua impedimenta, nemo qoidqaam ez ciyium, aliomm-
ye bonis, sub pceni confiscationis omnium quae elaturi erant, secnm
educeret.
III. Ut omnia tormenta bellica, quse erant yiginti quatuor^ in loco
relinquerentur.
lY. Ut eos Generalis Goltz, qui oum iis pipigerat Stralsundiam inyi-
olatos incolumesque traduceret.
Yigesimi octay& Decembris Colonellus Deveroux, mk cum Colonello
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Anclayiam transmeare^ Juniorem-
que Wangler qui huc usque strenue carayerat^ ne qu& Anclayiensibns
succurreretur^ aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto
concilio bellico^ actum est de milite in hybema duoendo.
CAPUT XXVIII.
Quid in Hybemis sub initium Jnni M.DC.XXXFIII actum sit.
^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatae Salutis per
Christum M. DC. XXXYIII. comprehensse snnt ipsis
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo
mulierculaey quae erant de Diaboli Amazonibus equi-
tantibus super hircos (striges seu sagas oommuniter
appellant) ex quibus una, reliquis captiyis detentis, ad inquisitionem
ITINERARIUM. lOS
dacta, cmnqne omnino, exceptis partibaB BecretioribnSy fhiflsejt denndata,
et in equulenm extensa, i&ter prima tonnenta nil quicqnam est flissa,
cnm aatem ad graTioree poBnas esset dedncenda, deprecata est, et liber^
se dsemoni fide obetrictam dixit, comqne eo saepe sspius concubuisse sub
specie yirili, simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qusB
omnes ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt.
Teiti& Januarii Daminum versus perreximus, Gkdlassus Ter6 Neo-
brandenburgumy ut inde Anclayiensem obsidionem, qu8B sine fructu
oontinuabatar, solYeret, ne miles plus inde damni quiim emolumenti;
adult& jam byeme, caperet. In itinere hoc plurimiim equi nostri defici-
ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent,
pasai snnt. Accedebat firigus intensissimum, adeo militum corporibus
noxiom, ut nonnulli statim conciderent mortui. Ad Presljn ubi Quar-*
terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi-
ciales pleroeque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta^
rentnryerbisy neo rei pecuniaris quidquam sibi aut militi exhausto pen^
et nndo daretur. Moyebatur quoqu^ non obeouris sermonibus Oeneralium
quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene vellent ad Imperatorem reli*
quosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam
qusB militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim^ qui laborem^
sanguinem et vitam exposuisset, prsBter miserias et vulnera nil obtineret
Responsum est, ea nunc esse tempora^ quibus satis fieri omnibus non
poflset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro
singulorum conditione prsBmia cuivis decemerentur.
Ibemi nostri sua hyberaa Mechleburgi acceperant: distat Mechle*
burgum non nisi hor& Wismario, unde Duces Mechleburgenses ortum
snum et nomen trahunt : tenuerant cum locum non multb ante tria Sne-
oorum nulliay sed k Neoclaustrensibus nuper obrati dispersique erant,
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci-
m& Januarii Generalis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam
PjU excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fructu rediit.
Non multb post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo-
nellos Troan^ ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu-
cerety sed seriib venit, jam enim ab adversariis omnia exportata fuerant^
104 ITINERARIUM.
sed et ez in8ul& lisdam adfu^re hostes, qui nostros in fugam conjec^r»
capto Petro Oroll Capitanei locnmtenente, cum aliis pauculis Ibernis r '
vigesim& quarti ejusdem, Wismario Sneci emiserunt equitum tarmam,
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivitsi-
tem ahduxerunt. QuantSB yerb circa hsec loca militis nostri fiierial
miserise, dici aut describi non potest, cogebantur enim integrse turmce
sub aperto Joye, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliimde
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenacitati
unius aut alterius Generalis imputabantur, qui licet ipsi milites essent
egregii nuUum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantum ad-
hserebanty ideoque ut suas opes augerent Inilitem reliquum pessundabant.
Audivi non neminem illorum, aliquando se cum Joanne de Werth con-
ferentem, sed visa est mihi hsec collatio velut Reguli cum AquillL. Wer-
thius enim omnia quse aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ;
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in-
tegras legiones perire 6U& avariti& sinebat. Sed haec cum alterius sint
fori, ad alia progrediamur.
Hoc anno quinque Hispanorum millia, D^lnkirckam quatuor auri
vasa devexerunt. In Portugalli& quoque aliquis contra Hispaniarum
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit
quoque Mantuae Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma-
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam
Rye transitum molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent,
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum
ver6, si quandoque Deus sibi adversantibus adversetur? Quisquis mi-
litum Baccho et Yeneri deditur, ssepe k Deo necessari& ope destitnitur.
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, nt merito dubites, an inter
milites Dbus colatur^ vel si colitur is vel Bacchus est vel Yenus. Qaam
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in convivio : cui cum k magni
nominis belli Duce vitrum porrectum esset, in quo suum ille esse Dbuu
venditabaty ipsa dimisso in terram k manibus vitro ait| ecce Decjm tuam
ITINERARIUM.
105
pir optime, Talde mifleram et fragilem : ii6ris verb Dsuh esse aliom
jnpietatis tam nltoremy qai conterit impi^ sibi oblatrantes.
Interea in toto Mechleburgensi Dacatn omnia necessaria, tam pro
milite qukm pro eqnisy deficiebant. Sed et Holsatse et Hamburgenses
in hybema ullam admittere militem, detrectabant : ande accidit ut indies
singuloe multi miseriis inferiores^ vitam abramperent.
CAPUT XXIX.
De Progressu nostro aehersus Suecos.
OTO hyemis et qaadragesimse tempore, varift spe lactati
fuerant cum Ducibns milites nostri ; nemo non credi-
disset fore, ut sub veris ingressum et pecani& esset in-
structissimus, et vestibus indueretur optimis : cum Yer6
illa appnl^re tempore, Tacuis loculis, nudoque corpore
in campum denu^ ut ante, eundum fiiit. Ita inanibus im6 mendacibus
mundus gubematur pollicitationibusy stultissimus mortalium ille est qui
mundo fidem adhibet. Ad aras, srumnose miles, ad aras, nullum tibi
alibi perfuginm. Cum totam Imperium im6 omnis pen^ Europa ac
uniyersus orbis bello flagrabat, yicinaque Austria hostilibus circumstre*
peret armis, tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem eneryasti
paaloliim, et ad ezteros pepulisti plusculiim, tua yilescunt obeequia, adeo
usque ut te yilissimi auls asseclse, infimse sortis homuli, mundi probra
et excrementa, ac merissimi terrsB filii nec in fiunulatum admittere yelint,
im6 fortissimos belli duces qui Cflesaris, Regumque, et Principum cnm
propriie yitee apertissimo discrimine, bona, fi>rtunasy et statum conser-
yarant, dedignentur yel ad aurigandum» yel ad triturandum adhibere.
Sed agite Domini mei, expectate paulisper, nondnm eqnidem omninm
diernm 0OI occidit, quis scit, quid serus trahat vesper^ cavete ne in yos
106 ITINERARIVM.
ille cadat alesB jaotusy quem ros militi Csesari suo fidelissimo jacere hod
sine turpissimi injuri& molimini. Sed qnorsum ego frustra imbellis,
bruta jacio fulmina, vansB sunt sine viribus irsB, quin in campum potiilks
egredior, animum distrabendi et bilem decoquendi grati&? Ut primiim
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem dnctus est. Atque mox
die quinti Martii susb fortitudinis dedit specimina; Gcneralis enim
Glitzing Ouartzium bostibus stratagemate seu dolo eripuity omnesque
prop^ in eo prsBsidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem
peditum vexilla, et tria equitum, Oeneralem excubiarum Magistrum
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusque in
captiyitatem duxit.
Nuuciata tunc quoque nobis est occupatio HannovisB, nobilis civi-
tatis ad Moenum sitae, quam Ramsay miles vafer cum multo cireum
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qui
obsidione multum opersB susb posuit, nomiue Eminentissimi Electoris
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemicb,
et PrsBnobilis Dominus Joannes Cbristopborus k Bettendorff Yice-
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsBfectus in arce K6u-
igstein.
Accepimus hic quoque yel non mult6 post de felicibns primiim suc-
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliomm
Generaliumy Puta Ducis Savelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum facta clade Iiber6 nim-
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, Tiresque
temer^ dispergit, coUigit interim hostis cum milite animos, et renoTat&
pugn&, tnrpissim^ eos fundit, k quibus paul6 ante fusus fiierat ; mox
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit. Qnan-
t6 hflBo nobis clades fiiit lamentabilior ob tantoram viroram captivitatemy
tant6 IsBtior aocidit illa quam Gralli ab Hispanis perpessi sunt in solatioae
obsidionis FontarabisB.
Excurrerat Princeps Condaeus ante paucos menses^ cum viginti qna-
tuor militnm millibus, equitum partim, partim peditum in Hispaniamy
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti-
iriNERARIUM. 107
onem coegerat, ulteriasque progressuras erat 5 cum ver6 videret mag-
num suig progressibos pooere impedimentum FoDtarabiamy armis impe»
tere et ezpugnare stare statuit. Toto igitur cum ezercitu, omni in eam
rem Bubeidii genere instructo, civitatem cingit et acri obsidione premit,
eoque jam progressus fuerat partim ignitis macbinis, partim militum
indiistrift, ut propugnacula aliquot certft spe se obtinere putaret. Cum
▼ero id Hispani viderenty probeqne cognoscerent quanto id urbis, im6
totios Patriffi damno futurum esset, omnibus viribus contra niti statue-
runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra
edneunt, ao septimo Septembris (erat is Natae MjLRiiB Yii^inis pridia^
nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre*
diuntar, ut confuso primi^ ezercitus ordine, tum multis militum csesisy
eum tandem in fiigam effuderint. Sempiternam laudem boc in conflictu
tulit, Senioris Principis Generosi Parentis CJondsei, nou degeneris so-
bolis legio» quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alis
dum Legionesy MaiUereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita-
banty in fugam abiissenty dubio procul irrito conatu non sine multo His-
panonun sanguine recedendum fuisset. Hoc in congr^ssu ad quadra-
ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis
et EpiBcopufl Arelatensis (qui melius calamo et precibus contra spiritu-
ales hostes Ecclesiie pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. CondsBus Prin-
ceps vir militaris et in pugn^ h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se
mk cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la
Forcei Marchione de Oente, aliisque Bajonam retraxit. Occubuere ez
militibus mille quingenti circiter^ quingenti capti, tormenta bellica ma-
jora triginta septem, omniaque impedimenta, inter qus currus ipsiusmet
Condisei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta
ooronatorum millia sestimati noetris relicta sunt. Captivi postea, ab Re-
gum' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem slne litro
restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His-
paniis auditum est.
Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto, septimo, et
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuz, magno
108 ITINERARIUM.
sammonim infimonimque : plaagu Regina Hangarifle est coronata, poet-
quam omnes Hungariae status ad Oeneralia regni Comitia fuissent evo-
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: G^neralis Oallas post hujns anni
varias contra hostes expeditionesy postquam omnia loca recens adrerBariis
erepta sufficientibus praesidiis munierat, Caesareas copias in yarios duca-
tus pro h jbemis partitus est. In ducatum Holsatifie yarias misit legiones,
Daci Florentino assignatum est territorium Bremense» qui in eo ne deses
esset hospes, munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti
de Ridberg obtigerunt Bransyicensis et Luneburgensis aliique adja-
centes comitatus, aliis cesserunt Hambnrgenses et Lubecenses terrs.
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei Ticiniora loco sortitus est,
Mechleburgensem Ducatum obtinuit Oeneralis vigiliarum Magister Sa-
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Bannirium,
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam,
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolftburgum transiyimns, atque in
desolatis pagis omni humanft ope destitutis, hospitari coacti sumus usque
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum ftmes nos diu pressisset,
Brunsvigam moyimus civitatem ampkm et spatiosam optim^ circum-
▼allatam : dicitur haec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen
habere, exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum
sezagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri-
mis visum est, quod cum Dux Brunsvigise et Lunebui^ coram istic
adessety nihil nobis ^ civitate vel in equorum vel in hominum sustenta-
tionem dimitteret : sed et Brunsvicenses rustici impun^ nostrum infes-
tabant militem^ et si quos solos deprehendebant, miseri morte mulcta*
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut
ferinse ad victum uecessarise qusesivisse reperirent, unde factum est, ut
^ militibuB plurimii fame et extrem& necessitate cogente,-diffugerent.
CAPUT XXX,
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem.
OST inexplicabiles et plan^ miserandaB calamitates,
septimo tandem Maii jussi samuSy Hannoveram vereas
iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatom Schanm-
bnrgensem flectere, iUe enim dicebatur nobis assignatns
esse in bjbema. Ita, ingenne lector, omnia hac mnndi
tempestate snrsum, deorsam, qnadrata rotandis miscentnr : byeme pug-
nandum est, dum tempas appropiat, quo Reges ad bella procedere
consueTerunt, in hybemis delitescendum : non tamen id sine cau8& fieri
putes, nomnt illi quoram interest. Solent sep^ Commissarii exercitum,
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum,
qui militi assignatus erat, fructum demetant. £t ipsi hsBC neminem
notare existimanty cum luce clarius meridiani multoram doli jam pateant.
Sed qusB supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse
▼eritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne
sstivi uos postea calores gravent festinemus, sed lente tamen, ne forte
idem nobis quod Corraschianae legioni nimium acceleranti, contingat.
Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciiSy
sunmio Generalis Gbllassi favore obtinuit copiam nos prsBYeniendiy eft
(ni fidlor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti-
pendia seu contributiouem prior extorquerety atque ad nostrnm aocessum
nil restaret) vel si quid restaret, difficulter coUigeretur mult& cum sub-
ditorum di£Bcultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi-
mus DsDS prseclar^ disposuit, strophamque in ipsoram retorsit caput,
fecitque; ut cursores isti prius fierent praeda hostibus, quim:i locum
destinatum contingerent. Cum enim adversarius miles non procul inde
dissitna per exploratores rescisset, legionem solam illas viastransituram,
mox emiserant plusculos; qui ex ineidiis erumperent^ et ciuctam vel
100
ITINERARIUM.
nuerant quadraginta quataory tormenta bellica majora aliqnot. Yise
quidem dicuntur Suedicae aliquot naves in succursum destinatse jnxta
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vefaementem viderunty non
sunt ausas propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliquot
tuguriolis, retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier faaud sibi Ste-
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae
Duxy ut in provisionem faujus loci, militumque sustentationem, onmia
totius Insulffi pecora Wolgastum addncerentur, ac rite omnibus ordinatis
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde vero Daminum,
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantur, profectus est.
CAPUT XXVII.
De Pomeranid.
^ON minilis prudenter qnkm fortiter, Excellentissimus
Dominus Generalis Comes de Gktllas rem bellicam faoc
tempore administrabat. Enim ver6 cum Geueralis
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati-
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue-
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran-
gelii copiis, quse in Caesarianas advigilarent, cum sine mori secutus est
Gallassus. Interea S. Csesarea Majestas de milite suo soUicita, ne ob
continuas diutinasque migrationes aliquid faoc loco incommodi pateretur»
eum in fajbema ducere cogitat, nil monita de nostris contra faostem suc-
cessibus ; sed Oallas cum Fortunam faventem faaberet, ea ulterius uti
ITINERARIVM. 101
Tolait. Interim Mareschallas Ligfle Joannes 66tz Landgravii HassisB
exercitmn» tam in WestphalisB quam Hassi&e finibus adeo debilitavit, ut
primores Cattonun proceres de pace cnm Csesare restaurand& militeqne
dimittendo, consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de
centum et quinquaginta hostium navibus, in nescio qnam ezpeditionem
prsparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil
quidqnam tunc quidem attent&runt.
Nec in A1sati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con-
tra Wimariensinm audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibuB
agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistmm qnendam equitum
cum octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui-
reret, qui cum aliquantum amplius progressus fiiisset qukm debebat, k
tribus Legionibns Werthianis cingitur, ipseque cum sexaginta Equiti-
bus capitar. Hujus cladis nuncii cum reliqui yiginti ad castra sua
rediiflsent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra
Caesarios egredi, sed et bi k cataphractomm quinque turmis dissipati
sunt» in qnorom succursum decem turmas ablegayit Wimariensisy et ipse
ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos yide-
ret strenn^ et absque uUo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem-
pore Werthiani, erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi-
tum et dnobns locumtenentibus cimi quadraginta Equitibus^ ceciderunt
quinquaginta Wimariensium.
Accersitus est sub hsec tempora k Galliaram Rege Serenissimus Sa-
baudiffi Dnx Yictor Amedseus^ Parisiosy ut conjunctis consiliis de bello
contra Hispanos in Itali& promovendo tractaretur ; qu6, magis in pacem
qukok bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed
non mult6 post cum domum rediisset ex insperato unk cum dicto Comite
sno mortuus est cumque judicio medicomm mors illa medicato poculo
adscriberetur^ suspicio fuit ipsis inter Gallos venenum fuisse dilutum ac
propinatnm. Infelici quoque eventu quatuor Hispanomm millia in
Grallias irraperunt, ex qnibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus
impedimentis et sexaginta tormentis metallinis, ac quindecim signis,
reliqui segr^ ad suos evadere potuemnt.
Hsec dum ab aliis alibi aguntnry nostri interim in Pomerani& non oti-
102 ITINERARIVM.
antur, Daminam enim in eaa redegerunt angastias, nt vigesimo qiiatto
Decembris sub octavam ante meridianam, de tradenc^ munitione et con-
ditionibns egerint prsesidiariiy qnibos has propositeey et ab illis libenter
acceptatse sunt.
I. Ut dimiagiB Damini vezilliSy omnis miles eziret, sine ardentibos
funicalis.
II. Ut preeter sua impedimenta, nemo quidquam ez civium, aliorom-
ve bonisy sub pceni confiscationis omnium qns elaturi erant, secom
educeret.
III. Ut omnia tormenta bellica, qusB erant viginti quatuory in loco
relinquerentur.
lY. Ut eos Generalis Goltz, qui oum iis pipigerat Stralsundiam invi-
olatos incolumesque traduceret.
yigesimi octav& Decembris Colonellus Deverouz, unk cum Colonello
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Anclaviam transmearey Juniorem-
que Wangler qui huc usque strenue caraverat, ne qu& Anclaviensibns
succurreretur^ aliquantum sublevarent. Trige8im& Decembris coacto
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo.
CAPUT XXVIII.
QMid in Hybemis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum sit.
^ UB initium hujus Anni» qui fuit reparatae Salutis per
Christum M. DC. XXXYIII. comprehensse snnt ipsis
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo
mulierculae, quae erant de Diaboli Amazonibus equi-
tantibus super hircos (striges seu sagas ec»nmuniter
appellant) ez quibus una, reliquis captivis detentis» ad inquisitionem
ITINERARIUM. lOS
dacta, cmnqiie omnino^ excepds partibiis secretioribns, fxdssejt denudata^
et in equttlenm eztensa, inter prima tormenta nil quicquam est ftssa^
Gimi aotem ad graTiores poBnas esBet deducenday deprecata est, et liber^
se dsemoni fide obstrictam dixit, cumque eo saepe sspiuB concubuisse sub
specie virili, simulque complices earumque fkcinora aperuit. Ob qusB
(Mimes ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt.
Terti& Januarii Daminum versus perreximusy Grallassus yer6 Neo-
brandenburgumy ut inde Anclaviensem obsidionem, qu8B sine fructu
oontinuabatur, solyeret, ne miles plus inde damni qu&m emolumenti,
adulti jam hyeme, caperet. In itinere hoc plurimiim equi nostri defici-
ente pabuloy ita ut ne stramenta qnidem equis reficiendis sufficerenti
passi snnt. Accedebat frigus intensissimumy adeo militum corporibus
noxiam, ut nonnuUi statlm conciderent mortni. Ad Preslyn ubi Quar*
terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, iuter Offi*
ciales plerosque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta-
renturyerbisy neo rei pecuniaris quidquam sibi aut militi exhausto pen^
et nudo daretur. Moyebatur quoqu^ non obscuris sermonibus Generalium
quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene yellent ad Imperatorem reli-
qnosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam
quse militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qni laborem,
sanguinem et yitam exposuisset, praster miserias et vulnera nil obtineret.
Responsum est, ea nunc esse tempora» quibus satis fieri omnibus non
possety si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro
singulorum conditione praemia cuiyis decemerentur.
Ibemi nostri sua hybema Mechleburgi acceperant: distat Mechle-
bui^um iion nisi hor& Wismario, unde Duces Mechleburgenses ortum
sunm et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sue-
oorum millia, sed k Neoclaustrensibus nuper obrati dispersique erant,
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci-
mft Januarii Greneralis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam
P7II excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fructu rediit.
Non mult6 post eodem missus est cimi selectissimis Dragonum Colo-
nellas Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu-
ceret, sed seriib yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fueranty
104 ITINERARIUM.
sed et ex imn\k lisdum adfu^re hostes, qui nostros in fiigam conjec^re
capto Petro OroU Capitanei locnmtenente, cum aliis pauculis Ibernia r
vigesim& quart& ejusdemy Wismario Sneci emiserunt equitum turmam,
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivita-
tem abduxerunt. Quantae ver6 circa hsBc loca militis nostri fiierint
miseriaBy dici aut describi non potest, cogebantur enim integrs turmse
sub aperto Jove, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliande
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque haec omnia tenacitati
unius aut alterius Oeneralis imputabantur, qui licet ipsi milites essent
egregii nuUum metuentes hostemy pecuniis tamen nimium quantum ad-
hserebanty ideoque ut suas opes augerent Inilitem reliquum pessundabant.
Audivi non neminem illorum, aliquando se cum Joanne de Werth con-
ferentem, sed visa est mihi hsec collatio velut Reguli cum Aquil^. Wer-
thius enim omnia quse aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ;
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in-
tegras legiones perire sui avariti& sinebat. Sed hsec cum alterins sint
fori, ad alia progrediamur.
Hoc anno quinque Hispanorum millia, Diinkirckam quatnor auri
vasa devexerunt. In PortugaIli& quoque aliquis contra Hispaniarum
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit
quoque Mantuae Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma-
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam
Rye transitum molitur, prsemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an
commod^ transiri queat tentent : hi omnes cum longius processissent,
glacie rupti perierunty ita ut redire Oomes coactus iuerit. Quid mirum
ver6, si quandoque Deus sibi adversantibus adversetur? Quisquis mi-
litum Baccho et Yeneri deditur, saepe k Deo necessarii ope destitnitur.
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, nt merito dubites, an inter
milites Dbus colatur^ vel si colitnr is vel Bacchus est vel Yenus. Quam
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in convivio : cui cum k m&gni
nominis belli Duce vitrum porrectum esset, in quo suum ille esse DEim
venditabaty ipsa dimisso in terram h manibus vitro ait, ecce Dsdm tuum
ITINERARIUM.
105
vir optiniey Talde miflemm et fragilem : ii6ri8 ver6 Dbuh esse aliun
impietatis tn» ultorem, qui conterit impi^ sibi oblatrantes.
Interea in toto MechlebnrgenBi Dacatn omnia necessariay tam pro
milite qnim pro equis, deficiebant. Sed et HolBatse et Hamburgenses
in hybemaullum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies
singoloB multi miseriis inferioreSy vitam abrumperent.
CAPUT XXIX.
De Progressu nastro adversus Suecos.
I OTO hjemis et quadragesimsB tempore, varift spe lactati
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi-
disset fore, ut sub veris ingressum et pecuni& esset in-
stmctissimus, et yestibus indueretur optimis : cum yer6
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nudoque corpore
in campum denu5 ut ante, eundum fuit* Ita inanibus imb mendacibus
mundus gubematur pollicitationibus» stultissimus mortalium ille est qui
mnndo fidem adhibet. Ad aras, aBrunmose miles, ad aras, nullum tibi
alibi periugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen^ Europa ac
nniyersus orbis bello flagrabat, yicinaque Austria hostilibus circnmstre-
peret amusy tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti
paululiimy et ad ezteros pepulisti plusculiimy tua yilescunt obsequia, adeo
usqne ut te yilissimi auIsB asseclfle, infimse sortis homuli, mundi probra
et excrementa, ac merissimi terrs filii nec in fiunulatum admittere yelint,
im6 fortissimos beUi duces qui Cflesaris, Regumque, et Principum cum
proprise yit» apertissimo discrimine, bona, fi>rtunasy et statum conser-
y&rxmt, dedignentnr yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere.
Sed agite Domini mei^ ezpectate paulisper, nondnm equidem omnium
diemm sol occidit, quis scit, quid serus trahat yesper, cayete ne in yos
106 ITINERARIVM,
ille cadat aleee jaotuBy quem vob militi Cflesari sao fidelissimo jacere non
Bine turpissimi iDJnri& molimini. Sed qnorsnm ego frustra imbellis,
bruta jacio fulmina» vanfle sunt sine viribus irae, quin in oampam potiilis
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi grati&? Ut primiim
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox
die quinti Martii busb fortitudinis dedit specimina; Gcneralis enim
Glitzing Ouartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuity omnesque
prop^ in eo praesidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem
peditum irexillay et tria equitum, Oeneralem excubiarum MagiBtrum
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusque in
captivitatem duxit.
Nunciata tunc qnoque nobis est occupatio Hannoviae, nobilis civi-
tatis ad Moenum sitae, quam Ramsaj miles vafer cum multo circum
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qui
obsidione multum operse suae posuit, nomine EminentuBsimi Electoris
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemichy
et Prsenobilis Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice-
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsefectus in arce K6n-
igstein.
AccepimuB hic quoque vel non multb post de felicibns primikm inic*-
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliornm
Generalium, Puta Ducis Savelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cnm facta clade liber^ nim-
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viresqne
temer^ dispergit, colligit interim hostis cnm milite animos, et renovati
pngn&, tnrpiBsim^ eos fnndit, k quibns pauI6 ante fusus fnerat ) mox
Rheinfeldiam, cnm ei succnrri haud poasety ad deditionem cogit. Qnan-
t6 hsec nobis clades fuit lamentabilior ob tantomm viromm captivitatem,
tant6 laetior accidit illa quam Gkdli ab Hispanis perpessi snnt in solntione
obsidionis Fontarabiae.
Excurrerat Princeps Condsens ante pancos menses, cnm viginti qna-
tnor militum millibus, equitnm partim, partim peditnm in Hispaniam,
felicibusqne auspiciis jam aliqua loca et portns commodiores in dediti-
rriNERARIUM. 107
onem eoegerat, ulteriusque progressurus erat ; oum yerb videret mag-
num Bttis progreasibus pooere impedimentum Fontarabiamy armis impe-
tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam
rem subsidii genere instructOy civitatem cingit et acri obsidione premit,
eoqne jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum
indnstrift, ut propugnacula aliquot cert& spe se obtinere putaret. Cum
▼ero id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6
totios Patriaa danmo futnrum esset, omnibus Yiribus contra niti statue-
rant : Ad octodecim itaque mUlia selectorum militum in Francia castra
edneont, ac septimo Septembris (erat is NatSB Mabijb Virginis pridia-
nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre*
diuntory nt confnso primikm exercitus ordine, tum multis militum csBsis,
eum tandem in fugam effuderint Sempitemam landem hoc in conflictu
tulit, Senioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, non degeneris so-
bolis legio, quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alise
daas L^oneSy Maillereidiana scilicet et altera, quam de corona yocita-
bant, in fngam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His-
panomm sanguine recedendnm fuisset. Hoc in congr^u ad quadra-
ginta Franci nobiles occidisse dicunlur. Archiepiscopus Burdegalensis
et Episcopas Arelatensis (qui melios calamo et precibus contra spiritu*
ales faostes Ecdesiie pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. Condsus Prin-
oeps yir militaris et in pugni h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se
nni cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la
Force, Marchione de Grente, aliisque Bajonam retraxit. Occubuere ex
militibus mille quingeuti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma-
jora trigmta septem, omniaque impedimenta, inter quse currus ipsiusmet
CondiBei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta
ooiQnatomm millia aestimati nostris relicta sunt. Captivi postea, ab Re-
gum' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem sine litro
resUtuti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His-
paniis auditum est.
Plures interim legiones, de nostris in Pomerania sexto, septimo, et
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuxy magno
108 ITINERARIUM.
flummoram infimorumqu6 : plausu Regina Hungarifle est coronata, p08t-
quam omnes Hungariffi status ad Generalia regni Comitia fuissent evo-
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: Gkneralis Gkdlas post hujus anni
varias contra hostes expeditioneSy postquam onmia loca recens adTersariis
erepta sufficientibus prsesidiis munierat, CsBsareas copias in yarioe daca*
tus pro hy bemis partitus est. In ducatum Holsatise yarias misit legiones,
Duci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses
esset hoepesy munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti
de Ridberg obtigerunt Brunsyicensis et Luneburgensis aliique adj»-
centes comitatus, aliis cesserunt Hamburgenses et Lubecenses terrce.
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei yiciniora loco sortitus est,
Mechleburgensem Ducatum obtinuit G^neralis yigiliarum Magister Sa-
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriuniy
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam .
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolfsburgum transiyimus, atque in
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu pressisset,
Brunsyigam moyimus ciyitatem amplam et spatiosam optim^ circum-
yallatam : dicitur hsec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen
habere, exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum
sezagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumannm nobis impri-
mis yisum est, quod cum Dux Brunsyigiae et Luneburgi coram istic
adesset, nihil nobis ^ ciyitate yel in equorum yel in hominum sustenta-
tionem dimitteret : sed et Brunsyicenses rustici impun^ nostrum infes-
tabant militem, et si quoe solos deprehendebant, miserft morte mulcta-
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerenty si quos panis aliquid aut
farinse ad yictum uecessarise qusesiyisse reperirent, unde factum est, ut
h militibus plurimi, fame et eztremft necessitate cogente,<diffugerent.
CAPUT XXX-
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumbttrgensem.
OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitatesy
septimo tandem Maii jussi Bamus, Hannoveram Tenns
iter nostram dirigere, ac istinc in comitatnm Schaom-
borgensem flectere, ille enim dicebator nobis assignatus
esse in hybema. Ita, ingenue lector, omnia hac mnndi
tempestate sursum, deorsnmy quadrata rotundis miscentur : hyeme pug-
nandum est, dum tempns appropiat, quo Reges ad bella procedere
coDsueverunt, in hybemis delitescendum : non tamen id sine cau8& fieri
putes, norant illi quoram interest. Solent seep^ Commissarii exercitum,
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum,
qui militi assignatus erat, fractum demetant. Et ipsi haec neminem
notare existimanty cum luce clarius meridian& multorum doli jam pateant.
Sed qu8B supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse
veritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne
eestivi nos postea calores grarent festinemus, sed lente tamen» ne forte
idem nobis quod Corraschianse legioni nimium accelerantiy contingat.
Heec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis,
summo Greneralis Gallassi favore obtinuit copiam nos prseyeniendiy eft
(ni fallor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti-
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum accessum
nil restaret, vel si quid restaret, difficulter colligeretur mult& cum sub-
ditoram difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, providentissi-
mus Dscs praeclar^ disposuity strophamque in ipsorum retorsit caput,
fecitque; ut cursores isti prius fierent preeda hostibusy qukm locum
destinatum contingerent. Cum enim adversarius miles non procul inde
dissitus per exploratores rescisset, legionem solam illas viastransituram,
mox emiserunt plusculos^ qui ex insidiis erumperent^ et cinctam vel
110 ITINERARIUM.
sternerent» vel caperent, quod et fJBU^tum est. £t licet dicta legio, optiino
et selectiflBimo constans mllite, ipsis duodecim horis cum hoste ibrtiter
dimic&rit, occideritque cum Yice-Colonello et tribus Capitaneis oentum
circiter et viginti tam pedites quam equites, non potuit tamen adTersa-
riorum ulterius resistere potentiffiy sua igitur vexilla omnia cum uniyei>
sis impedimentis relinquere coacti sunt, et captiyitatem subire una oom
famulis uxoribus et liberis ad unum omnes, solo Colonello ejusque Qon-
juge, qui opportun^ Hannoveram negotiorum caussL excurreraut, excep^
tis. Atque id sub exitum Aprilis contigit ad pagum quendam Kleinen-
heydom prope Neapolim.
Die terti& decim& Maii nostra legio cum Comite del Maestro Neapoli
oppido egr^^ munitOy et ex un& parte Lein& fluvio tuto, in comitatam
Schaumburgensem ingressi sumus. Comes loci illius Dominus, vir est
in paucis nAnsuetns, afiabilis, et comis, qui quam potuit humanissime
nos excepit : £x hujus Comitis et Ducum de Florenti& familiis, Comi-
tes Oeraldini Ibemi suam deduoere dicuntur originem. Interea Sueci
nostros animos^, ubicunque poterant, incessere non desistebant, inprimis
ver6 eonnn Generalis Kingen varia Csesareanis damna intnlit. Calen*
dis Junii ex inopinato classicum cantari curavit, nostrosque inopinatos
im6 fer^ imparatos obruit, multosque ex Legionibus Colonelli Bruay et
Colonelli Lamboy, qui Verdae consederant, stravit. Deinceps viginti
diemm induciae inter Cffisarianas et Suedicai turmas interoesserant, ob
pacis foadera qusB inter adversas partes tractari dioebantur, in quem fi-
nem k Cfesare Comes Kurtzius cum aliis quibusdam Imperatoris Con-
sUiariisi Lubecam tnissus erat, ut de mediis pacis opportunii et Imperio
utilibus conferret, Oallassus interim in Hybemis suis Grabovis in
Ducatu Mechleburgensi subsistebat. Elapso induciarum tempore» die
vicesimft terti& Junii Comes del Maestro et C<doneIIus Deveroox, con-
junctiB viribus hostem invadunt, et prseter eos quos morti tradideront
se decim in captivitatem abducunt ; adversarii autem qui fngam ceperant
ne inulti discederent Lunebuigensibus equos plures furto subdnzenint.
Circa eadem tempora contigit non minus jucunda quam vera historia.
Tres equitesy qui suberant Generali BriBdaw 6 castris simul egressi»
nescio qua fortuna in sex adversarise legionis, similiter equites incidunty
ITINERARIUM. 111
& quibus captiy atqne in sylvam abducti, ad pudendam primiim nudlta-
tem exuti sunt, mox manibus post terga revinetiB) in triplici sacco separ-
atim inclusiy atque ita omni ope destituti, feris pabnlum relicti sunt r
liic cnm se in omnem partem vincti totum biduum Toluerent, nec eva*
dendi rationem invenirent, eorum unus pedibus tandem exitum molitur»
cumque manibus uti non posset, nec socii ipsum vinculis expedirey in
terram denu6 proyolvitur, ac ore vincula sacci dissoluit emittitque socios,
ac in castra semineces et tantum non fame enectos reducit.
Hic dum noSy coIlat& in unum oper& quoquo modo tuemur contra
hoBtium incursus, ex improviso Comitis de Ridberg mandato ayocamury
et in diyersas partes separamur; ac Coroes quidem del Maestro in
Bmnsyigiam exposcitury Colonellus yero Deyeroux ad Generalem yi-
giliarum prsBfectum Petrum G6tz in Westphaliam dimittitur.
Mense Junio Cardinalis Hispaniarum contra Batavos prop^ Antuer*
piam prosperrimo successu pugnayit, et prseter stragem quam intulit ad-
TerBariiB luculentam, tria militum millia quadringentos sexaginta quatuor
cepit : nayes etiam centum circitur omni munitionis genere instructas,
com tormentis omnibus majoribus minoribusque Hollandis eripuit. Dux
qnoque Lotharingi» ad Metas incidit in yarios mulos, aureas partim
argenteasque, partim aiias ex Gallia merces eyehentesy precium preci-
odoris metalli sedecim millium aureorum excurrisse creditur, praeter ea
qn» in aUo rerum genere portabant, quce omnia secum abduxit Sub
exitum Junii Generalis Gtellas omnibus in Pomerani& urbibus nostree
potestati subjectis suppetias misit. Wolgastum ablegayerat cum copio6&
Cerere Generalem Salis, quam cum hio sine impedimento intulisset, ac
jam ad sua castra reyerteret, commodum nactus in yi& locum equos su*
onun pabulatum emitti yoluit : Quos cum conspicati essent ex yicini&
adyersariiy sabito in eos irruerunt sperantes prsedam commodam, sed
secus negotium qukm sperarant cecidit, atque ipsimet nostris &cti sunt
pneda. Circa hsc tempora nobis quoque innotuit clades, quam Prin-
ceps Cardinalis, Hispaniffi Picolominii et Cfesareanorum ope, Gkllis
intulit ad S. Anthomarum, in qua tredecim militum millia partim ceci*
dit, partim yulnerayit, partim in captiyitatem abduxit cum omni ap-
paratn belUco. Nos yer^ ut in Westphaliam diyertimus, mox in WaU
112 ITINERARIUM.
deckeDsem Comitatum in confinibus Hassise situmy Tirium restanmn-
darum gratiH deducti sumus, jussique expectare adventum Generalis
Mareschalli Hatzfeldt. Tractabant tunc fort^ Hassi de pace cum Caesare
instaurand&y nec ideo nobis licebat in eorum ditionem ezcurrere, ne
ansam daremus noYS dissensioni. Interim sstus Calvinistarum furor
non quievit, sed in Fuldensem Patriam debacchatus est, ac mazim^ in
religiosum.virum ita ferociit, ut frustratim ab immanissimis hominibus
fuerit dilaniatus.
CAPUT XXXL
De origitieet causis belli Germanici,rebusque aliis in Imperio gestis.
' ^P£ mecum disquirenti, qu® tanta tam immanis belli,
totque calamitatum in 6ermani& ab multis annis exor-
tarum foret causa, non occurrit alia, quam nimia, ez
affluenti& rerum omnium, progenerata superbia: Qua
quisque sibi ipsi Imperator et veluti parvus quidam
Deus, sine respectu humanarum divinarumque legum vivebaty cum enim
Deus superbis resistat, humilibus autem det gratiam, jure merito flagella
irse suae infligere debebat in eos, qui nescio qua animi elatione supra
terram incedentes, vertice attingebant polum, quasi summam votorum
jam assecuti essent. Solet Dbus graviora delicta, quss suam majestatem
tangunt pr6pius, acrioribus etiam multare pcenis, cum vero vix grave
aliquod peccatum excogitari'possity quod non ex fonte et matre vitiorum
omnium^ superbi&y progeneratur, merit6 id tam violent^ ac diutam&
exagitat ultione. Expergiscere, aliquando, afflictissima Gkrmania, et
considera vilitatem tuam^ ad quam te tuo merito redegit omnipotens,
humiliare sub potenti Dei manu ut bene sit tibi, et misericordiam con-
sequAre. Jam satis delituistl in pulvere miseriarum, erige quandoque
ITINERARIUM. 113
▼Bltnm, excttte sortes, et convertere ad Dominttm Dbum taum. Sed
mei instituti memor alibi Ecclesiasten agam ; htc Historicnm.
Hoc tempore Serenissimos Princeps ac Dominus Johannes Land-
grayii Darmstadiani Frater, Princeps yariis natnrse et Dei donis ad
portentnm dotatns, Greneralem nostnmiy pro e& qua est hnmanitate in
ordinem militarem, invisit. Mirabile fnit ex hac Principnm line& nnl-
Inm fiiissey qui contra snam Caesaream Majestatem, (qttantamTis Keli-
gione ab eo discederent, et affinitate, cognationeque arctiori cum Saxone
aliisqne Grermanise Principibus contra imperium tunc bella gerentibus»
proxim^ accederent) arma sumpserit. Yidebant scilicet sagacissimi
Principes Imperatorem^ qnamvis ad tempus supprimi posset, opprimi
tamen non posse. Non mult6 post durantibus etiamnum hisce turbis
in Imperio, Juniorem horum Principum Romam adeundi incessit libido,
quo ut venit Religione tum loci tum hominum motus, ejurat& hseresi ad
orthodoxam et antiquam rediit Ecclesiam.
Mense Julio Comes Johannes G6tz Ligisticarum turmarum Mares-
challnsy cum Duce de Sayelli cum multo exercltu ad Brisacum obsidione
liberandum exiemnt, optim^ annonfi et armis instmcti. Savelli primum
agmen ducere jusstts est, sttbseqttente cnm reliqtto exercittt G6tz, at
yer6 impedimenta et commeatns securiori incederent yift, inter utrittsqtte
tttrmaa illa vehi yolaemnt. Non poterant nostroram consilia cnm pab-
lica eseent et aperta, latere Wimariae Dncem Beraardttm, qui non otio-
stts milesy omnes cnm sttis Dacibtts iniit rationes et modos, cedendi
noBtros» et commeatnm diyertendi ali6 antequam locum contiugerent,
quem destin&rant. Direxit itaqne tormenta omnia bellica in prodromas
Savelli copiasy ac mox cnm selectissimo milite adyersarittm sibi agmen
aggresstts est, tarbato nonnihil militnm nostroram ordine : qui yer6 ut
se DuciB sui hortattt recollegissent, fortiter hosti deinceps restiterunt,
ooegerantqne aliqnantnm retr6 movere pedem. Qaod si htc festinato
ttt debuerat adfuisset cum reliquo milite Joannes G6tz, res optim6 pro-
cessora fnisset; hostisque sine dubio caesns. Sed quoniam yel ipse sibi
Boli liberationis Brisacensis laudem arrogare yolebat, aliosque prse se
contemnebat Dnces, vel cert6y qttod qaidem tonc constans fama aiebat,
cum hoste coUadebat, stndio alicttbi haesisse ptttatur, et opt&sse hanc
Q
114 ITINERARIUM.
cladem ez animo Dnci Savelli. Canctante itaque Odtzio, noetrisqiie
contra validissimnm exercitum inferioribaSy Wimario Duci cedere oo*
acti snnt, qui prsevalensy cum nostri impetum ultra haud snstinere pos-
sent, eripuit commeatum cum impedimentis omnibus qu® nostri secain
advexerant. Ita uno die, imo intra pauculas horas concidit potissiixia
libertatis Brisacensis spes, ac tot sumptns ab Imperii yariis Principibus
impensi, in hostis commoda reciderunt. Cecidere ex nostris peditam
Tribuni tres cum aliis gregariis militibus : non pauciores tamen ez ad-
versariis legionibus desiderati sunt, inter quos etiam captus est G^eralis
lexcubiamm Prsefectus Dubadell. Diremit adventans nox prsBlinniy
quse nisi interoessisset fort^ diutins majorique dade pugnatnm fuiseet.
Rediit igitnr ad snos triumphans et spoliis gaudens, Wimarise Dux Ber*
nardns, Savellicus ver6 et Gdtzianns exercitns se sed serins conjnnx^re,
atqne in Wirtenbergensem Dncatum exercitum reliqnum tradnxemnt.
Sed et in Pomerani& sors nobis adversa obtigit, ubi Suedicns miles
Onartzium vi obmemnt et occnp&mnt. Poloni quoque magnnm in
Regno excitant tnmnltnm, ob Casimirnm Principem Regis sni Fratrem
ad exteros missnm, et k Ghdlis interceptum : hic enim cum Neapolim
irety Prorex iis in terris ab Hispano destinatns, in Gallomm manns de-
latns esty et Parisios contra jns fasqne abductus.
Nec mnlt6 post Carolns Ludovicus contra imperium movet, ei, ut pau-
latim esset, qui opponeretur, obviam missns est Petms 66tz ad explo-
randum, quorsnm ejns consilia tenderent, quem mox secntns est Impera-
toris decreto Greneralis Hatzfeldt, qni exercitni Csesareo iis in locis cnm
imperio jMraeesset Hic primo qnoque tempore, hoc est vigesimo sexto
Angnsti armilnstrinm haberi volnit non procnl Lipstadio, quo confecto
Snsato Hammonam ad Fluvinm Lippae sitam, ac tandem Tremoniam
perrexit. Qnarto Septembris cum non procul abesse intelligeremns
Comites Palatinos cum snis copiis, duo Equitnm millia contra ipsos
movere jnssa snnt, sed cnm ipsi jam per exploratores rescissent de noetro
adventUy totam noctem in acie militem sunm tenuemnt, ita tamen nt ab
aggeribns snis non mnltnm recederent, per qnos nostris nnllns dabatnr
accessns.
Sub hec tempora Fama ad nos non obscnris ramoribns detnlit ; nes-
ITINERARIUM. 115
cio qoas dissensiones oontra snum et Brittannise Regem In Scoti& glis-
cere, adeo ut metaatnry ne panrsB quidem adhuc scintillae in immane
erompant incendiumy (quod quidem bonus Deus pro efty qua est in
genus humanum providenti&, dementer avertat) velim yer6 subditos
omnes diligentissim^ considerare totum Germanifle statum k primo ortu
ad bsec usqne tempora : Qnid amabo ad eas traduzit calamitates omues
Imperii Principes tam potentes tam magnifico% quiun quod Csesari suo
obedientiam debitam neg&rint. NoUem sane videre (ut yerum fatear)
conterraneos meos pro simili delicto iisdem implicari miseriis, subdant
igitur se potius potestati ejus, qui ut Princeps est dementissimusy ita
apud omnes exteras nationes justissimi Regis obtinet nomen : cui non
aliunde qu^ k cobIo soeptmm datum est, quo subditos gubemet populos.
CAPUT XXXIL
De rebus bellicis gestis hoc anno in Imperio, et de nostro successu
contra Carolum Ijudaoicum Principem Palatinum.
I OSTQUAM jam ssepe ssepius nominatus Mareschallus,
Excellentismus Dominus Comes de Hatzfeld t, Tremonis
cum Architribunis consilium inierat, ac de militi& in
proximum tempus instaurand& et promoYend& consul-
tftrat; omnem militem ad armilustrium non procul
Hammon& institnendum scripto excivit, ad qnod nostra legio se quam-
primum contulit. Hoc in itinere Recklinghusium ddati sumus, vidi-
musque Parthenonem et virtnte et antiquitate uobilem, non sine magn&
fnndatorum pmdentift, in usum foBminarum nobili stirpe progenita-
rum, fundatum. Huc nullse alise nisi ex nobili proeapi& ad leguntur.
Subduntur ver6 et pareut omnes uni communibus suffiragiis ad id de-
116 ITINERARIUM.
lectse, quam prsepositam appeUant, qufle jura etiam ipsis Bflecularibiis dioi t,
causasque capitaLes per suos decemity atque jus gladii usnrpat in eoe,
qui in gravioribus delictis comprehenduntur. Hsec antistes sola perpe-
tuo se castitatis voto obligati ali» yer6 virgines non nisi ad tempus illixd,
quo in monasterio sub obedienti& et directione Prsepositae subsistnnt ad
continentiam servandam tenentur: possunt enim, si quando coUibitiuzx
fuerit, inde cum boni superioris ▼eni& discederey et matrimonio se cod—
jungere, vel ad alia se munia saecularia transferre. In honestissimam
et nobilitati raram conyenientem alimoniamy imperatores domus illius
fundatores cum consensu Summi Pontificis, prseposituram quandam
prsepinguem adjnnxerunt, multisque indultis don&runt.
Hiuc per Essendiamy civitatem varia ac multiplici fide divisamy quip-
p^ in qu& Catholici, Lutherani^ Calvinistae, Anabaptistse, Zwingliaui,
Husitse, Judaei quoque et gentiles domicilia fixerunt, contra Palatinos
Comites Carolum Ludovicum, et Robertum profecti sumus. Obsi-
debant illi tunc forte seriis plane conatibus Lemgoviam, jamque in
quartum decimum diem non sine spe deditionis, majoribus tormentis
quatiebanty et circum vicinas terras, intolerabili prop^ jugo premebant.
Nostros ergo ut Palatinus miles Suedicis mistus copiis, in prselium
promptos approximare conspexity pertinacibus animis ne pedem quidem
k csepti obsidione, dimovere conclusitf sed signa signis opponere, quod
etiam tam constanter servaverunt, ut irruptione &ct&9 nostmm Equita-
tum quantumvis selectum, duabus omnino vicibus terga vertere^ et re-
trogredi compulerit, exardescentibus deinde velitationibus in luculentum
praelium tam fortiter in nostros egerit, ut victoria sub initia plerisque
anceps sit visa, quoad tandem adversario militi nnnciatum est, novas
legiones in Hatzfeldicum succursum k Barone de Westerholdt adduci :
quocirca ille qu&m mox impedimenta omnia cum tormentis ad oppidum
Ulothae, in comitatu Ravensbergensi situm, transportari jussit. Cui
proposito ut matur® contraveniret Hatzfeldius, Westerholdium praemisit
summa cum festinatione Gkwfeldiamy ut pontem illius lociy per quem
adversariae copise tuto Mindam evadere potuissent, disjici cnraret.
Hic ubi vidit hostis omnem sibi efiugiendi prsescisam esse viam, ad
pugnandum adjecit animosy remque prselio discernendam suscepit, ex-
ITINERARIUM. IIT
ercitnniqiie noBtnnn septimo decimo Octobris sub horam primftm forti-
ter 96 impetentem, tanti fortitndine excepit» ut k nostris partibns plurimi
ceciderint, dubiaque multis horis in utramque partem nut&rit yictoria,
inko prop^ snb pugnse exordia in hostileg partes inclin&rit. Alam dex-
teram Csesareanorum Baro de Westerholdt et Vice-Mareschallug Sere-
niaaimi Lotharingiee Ducb Louthersheim prseibant, in Binistr& 7er6 ipse
Campiductor Hatzfeldius cum Comite Petro de Gdtz yiriliter, quod
mascolos decet milites, in prim& semper acie depugnayerunt- Unde
dictus Petrus Gdtzius, cum semper in fronte hostem aggredeietur,
primuB tormenti bellici majori globulo interiit, quod apud summos infi-
moflque militum maximam peperit tristitiam. Cum Ter6 miles noster
niliilominus hostem premerety palatina castra paulatim confusa primiim
Buntf dein in fugam efiusa, in qua maxima adyersariis est illata clades,
ondiqne enim a nostro equitatu intercepti csesique sunt, ita ut pauculi
prseter eos, qui aquis prsefocati sunt, aciem gladii eTaserint.
H&c in pugn& interceperunt nostri omnia impedimenta curuliay
omnem militarem apparatum, immane quanto impendio comparatumy
tormenta bellica majora decem, minora alia pluscula, yexUIa tam pe-
destria quam equestria, preeter ea quse noster miles in baltheorum mili«
tarium usum dilacerayity quadraginta et unum ; periscelidem quoque
recens ab Anglorum Rege Equestris ordinis sui signum ad Seniorem
Palatinum transmissum; mk cum literis secretioribus omnibuSy quae
uniyersa quamprimum ad Comitem Hatzfeldium delata sunt. Inter
impedimenta alia repertus et currus signato argento grayis, precium
triginta millia imperialium excedebat, hic militnm prsedse relictus est,
ut aliquod saltem fortitudinis suae reportarent pramium.
Captiyos secum noster miles hos fere inter prsecipuos abdnxit, Juni-
orem Principem Palatinnm Robertum nomine, qui se yer^ insignem
militem, sed prcestantiorem in animo fortitudinem hoc in confiictu os-
tendit; ejus locum tenentem Ferentz, duos Comites Anglos totius
Anglise qu& diyitiis qu& honoribns prsecipuos, sex Colonellos atque inter
hoe Colonellum Boyi Colonellum Loensteiny Colonellum Bussardt»
CoIoneUum Millardt, quinque prseterea yice-CoIonellos, decem yigilia-
rum supremoB pnefectos, duodecim Tribunos Equitum, yiginti quatuor
118 ITINERARIUM.
Capitaneos peditam tannlB pnefectoe. Senior Princeps Palatinus Ca-
rolos LudoTicuSy cam eaaedam qaod sez insignes eqni trahebant, celeri
foga evasaras, oonscendisBet, Yisargim tranare aggressas est» cam Ter6
in ceteriore rip& terra esset elatior qaim at eqni eniti poesent, camim
reliqoit et inter Balices maltam lactatas, incolamici tandem in siocum
ezscendit, et pedes alteriorem salatem MindsB qaesivit, carras yer6
cam eqais et aarig& Yisargi obrati, perierant. In loco prselii mille
dacenti namerati sant occisi, prseter eos, qai in sjlyis et aqais aut
alibi cam fagerent, mortem obi^rant. E Csesareanis praeter jam dictnm
Petram G6tziam interfecti sant Colonellas Tyrell natioue Ibemas, ani-
mo miles in paucis egr^us, quod ipsum ipsi quoqae hostes non semel
fassi sant et experti ; anus Yice-Colonellas cam militibas gregariis non
plus qaadraginta.
Pugnft confect& Oeneralis noster Comes de Hatzfeldt, copias nostras
in comitatum Lipiensem traduci yolait, et paacis diebos qaiescere.
yigesim& et secand& Octobris Princeps Palatinas Robertas cam reliquis
captiYis Warendorpiam dedactas est.
Non possam htc prfletermittere, quin mentionem faciam humanissimi
illius conyentusy qui ad Leuthmaritz habitus est ab Augustissimo Impe-
ratore nostro Ferdinando III. et Serenissimo Sazoniae Duce et Elec-
tore, in quo de summi momenti negotiiB actum est. Deduzerat secnm
Saxonum Dnz, ut Csesari gratularetur imperiales honores, et insignes
ab hostibus reportatas yictoriasy quatemionem filiorum suorom Princi-
pumy quos Csesar amicissim^ confluilutatos intim^ complezus est, iisdem*
que magnific& plane et Regi& Majestate digna dona distribuit ; ac Sere-
nissimo quidem Parenti Electori ac Duci Essedum Holoeerico magni-
fice tectum, auro ai^entoque supra Csesaream opalentiam splendidum,
quod sez Equi generosissimi trahebant. Senioribus daobus Principibus
Duci Joanni O^orgio et Duci Augusto, cuiyis equum oraatu praecioso
opulentissimumy munific^ elargitus est, Junioribus yer6 Ducibos Ghris-
tiano et Mauritioy sicut et prsecipuis Sazonum Aulicis, preciosos torques
aureas pro dignitate et merito cujusyisy dono dedit.
Interea nostri yictori& 8U& contra Palatinos usi Cloppenburgo primikm
in deditionem acceptOy suspensoque ez infami croce ejus loci PrsefectOy
ITINERARIUM. 119
qaod nnper k Cflesareanis ab hostes neqniter transfo^sset, ad Yechtensem
obsidionem animnm ac vires applicaernnt, qnam qnidem etsi noster
miles hand dintnmam fore pntaret, eo qnod exili ambitu haec civitas cir-
cnmscribi videretnr, ob incidens tamen coelnm plnTium, et masculas
obsessomm oppositiones, sex fiEicil^ septimanis non sine nostromm san-
gnine tenuit In e& obsidione h nostris Perillnstris Baro de Westerholt
ex ictn globnli plnmbei extinctns est. Ex adversariis yer6 loci prseses
Colonellns Lesle, xaik cum Pnefecto vigiliaram uno tormenti bellici
majoris ictn, occisus est.
Contra Snecos non minus actum est alibi fortiter, Comes enim de
Braay in qninqnentos Bannirianoe equitesy legionesque peditum duas
opportono loco incidens fhdit plurimos, fugavit reliquos. Nec minora
damna reliquo adversario equitatni^ ob luem quae tunc in equos, immani
clade crassabatur, illata sunt, ita ut potissima equitum pars, pedes equi-
tare, ob eqnoram mortalitatem^ fnerit coacta. Gallassianus yer6 exer*
citus cnm fame indies mi^is, qukm cum hostilibus copiii conflictabatur,
adeo nt quot diebus multi militum inedift confecti ad sepnlturam defer-
mntnr, alii yer6y ut vitam alibi qu8aBit& annon& sustinerent, clam fugere
cogerentnr.
CAPUT XXXIII.
De deditione Brisacensi, aliisque quibusdam relus in Imperio exactis.
\ UC spectat Brisacensis expugnatio, de qu& jam supra
ssepins fecimns mentionem, qnae snb finem hujus anni
M.DC.XXXVIII per Wimariensium Ducem Ber-
nardum, non minns fbrtiter qukm constanter, non sine
magno totius imperii incommodO| contigit. Ejns His-
toriam pauI6 fnsiils referemns.
120 ITINERARIUM.
Yiderat jam multb ante sagaciflsimuB Wimariensium Dux, BriBacQ
post diutarnam obsidionem yix poese diutins sostinere sui militis ri^Ii
tem cautelam, qu& omnis commeatuiy quo maxim^ obsessi laborabant, ac^
cessus prsecludebatur, ita ut res eorum admodum curtae illic jam essen
ut ob gravissimam famem et quotidiana funera prflesidiarii mult6 amplic^j
munitionem tenere non possent. Emisit igitur tam ex peditatu, quam
equitatu suo, qui quorsum aut quam in partem se G6tzius yerteret,
matur^ explorarent : bi cum ex Csesareanis yarios captiyos adduxissent,
ab ipso Duce Bemardo examinati sincer^ edixerunt, nescire se quidem |
quid G6tzius moliretury quoye exercitum esset traducturuSy hoc certum
quod Waldishuduniy non ita pridem yenisset Philippus Comes de ManB- i
&ld k Csesare ad Bayarum, atque hinc ad totum exercitum maxim^
yer6 ad copiamm duces destinatus, in quem finem ne id quidem adhuc
liquere. Militem porr6 Caesareum sat copiosum minus tamen animo- '
sum, yi irrupisse in arcem Guttenbergensem, in qui ad quingenta fra- '
menti maltra reperissent. His nunciatis k Wimario sine morft supremus
yigiliaram Prsefectus Prignitz cum ducentis equitibus» trecentisque pe-
ditibus Guttenbergam versus moyere jussus est, partim ut ulteriores
progressus impediret, partim ut rei yeritatem coram inspiceret. Quem
ut G6tzian8e copise adesse cognoyerant, opinatae sunt omnem Wimari-
ensis Ducis exercitum adyentare, ideoque necdum collectis yasis in
efiusam abi^re fugam, seque omni cum festinatione Yillingam con-
tul^rCy relictis potissimis tormentis bellicis, quse facile dictus Prignitz
ayehere potuissety nisi equoram penuri& id negotii impediyisset, prceter
pancos itaque captiyos reliqua integra dimisit, retulitque ad Ducem
suum, Comitem Mansfeldium nunc cum exercitu Csesareo esse, militi-
que Diploma Csesaris k Serenissimo Bayaro subscriptum exhibuisse,
quo jubeantur nullam posthac G^tzio, sibi yero omnem obedientiam et
submissionem militarem prsestare. Mox hinc ad G^tzium adiisse ut
yinctum ad Csesarem yel cert^ Bayarum ablegaret, quod sine cunc-
tatione factum, rhedaque impositum cum ducentis equitibus Caesari
fidelissimis Monachium abduci jussit. Nec ipse quoque Mansfeldius
mult6 posty cum militare imperium cum summft auctoritate ad ulteriorem
Csesaris dispositionem in Goltzium transtulisset, ali6 profectus est.
ITINERARIUM. 121
Brisaci interea cnm Oeneralis tomientoram Prflefectus Baro de Rei-
nach omni se ope destitoi yideret, nec liberandsB munitionis locom
iLxit modum nUum cognosceret, nec superesset in urbe quosuam suorum-
que vitam posthac sustineret, extrema fames summaque miseria militem
caeteroqui cordatum, ad mitiores sermones adegit. Duodecimo igitur
II>e<%mbris tympanistam illum, quem ante paucas horas Colonellus Erlach
intromiserat, ez urbe remisit, cum officiosissimis literiS| ex quibus fiicile
notari poterat, eum quidem certis et honestis conditionibus urbem dedi-
tummy rogabant yer6 ut pro majore utriusque partis securitate obsides
utrimqae mitterentur, quoad pacta concluderentur. Nec mult6 ante
axnicisaimas omnino literas ad ipsum Wimarise Ducem dederat Reinachi-
us, qnibns commodas rogabat conditiones. Has Reinachii literas cum
£>ux Bemardus legisset, consilio bellico coacto, nunciayit expedire, ut
ipse pactis coram interesset : Itaque sexto decimo Decembris ultr6 citro-
que missisprimum obsidibus, septendecim puncta Reinachius emisit, qui-
bas ab adyersariis subscribi yoluity sed omnia yix lecta, quamprimiim k
Dace Bemardo remissa sunt, nunciatumque yictoriosi Ducisesse, leges
sea gratias potius yictis prsscriberey ipse igitur omnia pacta ad qnatuor-
decim capita reduxity hoc fer^ quo sequuntur modo.
I. Conceditur Generali tormentorum bellicorum Prsefecto Baroni
de Reinach commendanti in Brisach, ut cum onmi sibi subdito militey
reliquisque dnobus Colonellis Escher et Wirtzen, omniquecomitatu,cum
omni instractu bellico oneratis fistulis, tam pedites quam equites salyis
snis rebus onmibus egrediantur. Offert praeterea Dux Wimariensis fame
miseram in modum exhaustis militibus, in dnos dies sufficientem com-
meatum. Yult nt nono decimo Decembris egressio instituatury et ante-
quam ea fiat, imperat ut sibi tradantur aliquot ex prscipuis propugna-
culis.
II. Ut omnium, quibus aquis descendere collibitum fuerit, ressalyae
et incolumes Argentinam usque, per quasyis Brisacenses nayes (un&
noininatim certas ob causas exceptft) deferantnr, hic tamen conditione,
ut nautfle onmes yel Argentinfty yel cert^» si istic aliarum nautaram copia
difficilis ferety Philippoburgo Brisacum sine mor& remittantur.
III. Indolgetnr Domino Baroni de Reinach, et ejus militi ut duo
122 ITINERARIVM.
tormenta bellica majoray qaomm quodviB globum'octo libranim capiat,
oum viginti globis duobusque vasis tormentarii palyeris secum abdacat,
in quem finem duse aliae naves, si opus fuerit, Bemensesy prester jam
supra concessas Brisacenses, dabuntur.
IV. Ut de transitu ad Argentinam Dominus Baro de Reinach oertiis
sit» poterit cum literis aliquem ex suis fidum Argentinam mittere» qixi
de civitatisvoluntate intelligat. Quod si istic transitus negaretar, spondet
Wimariensis Dux, se cum suorum militum salvo conductu facturamy ut
omnia impedimenta salva Offenburgum deducantuTy etpro majore caa-
telsl seu securitate obsides dabit dicto Reinach.
Y. Transfugas bb pactis neutiquam condudi vult Dux, sed eoe sibi
reddi, qui yer6 capti duranteobsidioneadpartesCflesareassetranstalerunt,
iis liberam erit yel morari cum illis oum quibus sunt, vel ad se reverti.
VI. Obligabitur jam ssBpe nominatus Baro de Beinach, ut his pactis
conclusis mandet seri6 oommendanti in LandskroUy ut arcem illam* Wi-
mariensi Duci cedat. Promittit ver^ Dux se militem istic prflesidiarium
yel Vilingam yel O&nburgum, quod quidem ipse Toluerit salyumy sine
ulla offensa deducturom.
VII. Omnes captivi tam Brisaci, quam in Landskron detenti, sine
litro restituantur Wimario Duci. PoUicetur similiter Dux, se utriusque
loci captivos remissurum.
YIII. Officialibus qui res politicas seu CamersB administrftrunt, sea
qui de regimine Austriaco ante hacfuerunti post bimestre spacium libe-
rum erit alio commigrarOy interim tamen non tantum actascriptayeomiua
fideliter reddent, sed et sufficientem instructionem ad cognitionem rerum
omniumy iis quos Dux designaverit, &cient. Dnde et quibusdam permit-
titur ut res suas unk cum reliquo milite, ali6 in tutiora loca transferant.
IX. Nil eorum scriptorum, librorum, &c. quee ad Rempublieam,
Magistratum, Cancellariam, Cameram, ordinem Teloniorum, Rationes
&c. spectanty yiolabant, aut quoyis modo mutilabunty quo minus admiji-
istratio rerum hactenus serviEitai administrati poseit. Gonceditor tamen
Generali de Reinach, ut ea scripta secum exportet, qa» ab iUo tempore
quo ipse fuit Gubernatori beUicam proyisionem, stracturam aliqooa^iie
sumptus militares concemant*
ITINERARIUM. 123
X. Omiiem apparatam et instractnm beUicam, cQJascanque faerit
nonuBis aat fermflBi fideliter ei qaem Daz nominayerit, tradet : nec qaid-
qiiam eomm infbdietur, destraetary comminaetar.
XI. Civibai sea Incolis Brisacensibusy liberam religionis exercitium
concedetar, eorum tecta domasque ac preecipu^ templa, monasteriaque
inviolata ac intaetay absque all& direptione» relinquentur. Quod si rerb
religioeonim aonnnlli alio commigrare ipsi ultr6 cogitarent» cuivis id
liberam reUnqnetar. Qaod Ter6 ad alios qui cives non sunty sed tantum
ad tenipiis secnrttatiscaasft hospites, maxim^ Yer6 Nobiles istius con-
ditioDis, ita Duz com iUis aget» ut conqueri jure nuUo modo possint.
XII. MobiUaomniaaddomum Aostriacam olim pertinentia, univer-
saqne aliaia Brisacensem muaitionem tutelfls caa8& importataseu advecta :
Eaque qan militi ezituro aut civibus permansuris legitimo titulo attribui
nequeant» intaota reUnqttantur, ac illis qui ad id officii k Duce designa-
bontar aine reservatione oUius fideliter tradantor.
XIII. Cavebit Oeneralis tormentorum prsefectus Baro de Reinach,
et aasecmrabit obeidibas ad id post se relictis, ne quid occult» machinati-
onisy quod munidoni Brisacensi, Duci WimariO|[velsuisilIucintroeuntibus
damno esse possit, illic relinquatur.
Xiy . Denique omnia haec absque dolo utrimque servabuntur. Quod
si tamen aliquis privatus contra hsBC egisse convinceretury non ideoreliqua
commanitas omnis unios perfidiam luet, sed solus machinator fraudis,
pro merito plectetur. In quomm omnium fidem imprimis ipse Seren-
issimas Wimariensium Dux Bemardus ; tum Baro deHeinachi su& manu
subsoribent.
Qaod et actnm septimo deoimo Decembris Anno M.DC.XXXYIII.
Pactis ez utraqae parte admissis, stabilitis et subscriptiSy Wimario
Duci innotuit, triginta suorum militum Brisaci in carcere durante obsi-
dione mortuos, et ooto alioe k sociis concaptivis ob famem et inediam in cL
bam ease mactatos et devoratos. Unde Dux itaezeanduit, utpaotasimpli-
eiter rescindere deoreverit, oonoluseritqaeomnespraesidiariosinegressa
intemeoione delere, feoissetque nisi omnes militisB primores deprecatifius-
sent quorum precibus securitatem Brisacensibus annuit. Egressi itaque
124 ITINERARIUM.
8unt nono decimo Decembris intra octavam et nonam matutinam quad-
ringenti sani militeSy quinquaginta aegri cum novendecim YexiUis, septoa-
ginta equis, duabus mulis, sex rhedis, tribus curribus, BBgri Baniqne
separatim diversis navibus, Argentinam versus secundo Rheno deducti
sunt.
In egressu Dux Wimarius Baronem de Reinach sub portft aciiter
perstrinxit, objiciens tnm barbaram ac feram immanitatem in milites
quantumyis adversarios in carcere exercitam : cui excusandse quid res-
pondere possit, se quidem plan^ non videre. Cui Baro de Reinach non
latere suam Celsitudinem, similem contigisse casum in obsidione AuguB-
tan&, in qua similiter cames humanae in delitiis fuerint, ideoque se extra
culpam esse, si inopia et horrenda fames ad id delicti milites adegerit.
Quod Yer6 ipse eos in vincula compegerit, aliud prudenter se facere haud
potuisse, cum enim captiYi indies elabendiqusererent occasionem, ac jam
Yidissent quo res Brisacenses loco essent, dubio procul id ad suoe relatori
Aiissent : ut ergo majora suis damna cayeret, se ad illud medium com-
pulsum esse. De cibo porr6 ipsis subtracto in carcere, id quidem salTi
Ducis Yenitl, apert^ ialsum esse, cum ipsis carnes equinse fuerint sub-
ministratffi, tam diu donec 9t suis illae defxierint, ideoque se eos mitins
tractare tunc pro temporis injuri& non potuisse.
Post Reinachium Brisacensis Cancellarius, Dominus Volmarius pnlliB
Yestibus indutus, bacillum manu praeferens ad Ducem accessit, ipsiqne
ter in genua proYolutus supplex &ctus est, petiitque sibi ignosci nescio
quse Yerba temer^ et imprudenter in Ducem egesta. Cui Dux. Sequidem
sufficientem habere causam, acrii!is in ipsum animadYertendi, sed se modo
ignoscere, Yideret porr6 ipse ut imposterum cautius de Principibus loqne-
retur. Colonellum quoque Escher aliosque nonnuUos perhumaniter est
aHocutuB, constantiam et fortitudinem eorum in tant& rerum omnium
penuri^ Yehementer laudans.
Tormenta majora bellica quse in urbe relicta sunt, centum Yiginti quin-
que fuerunt, praeter ea ex quibus igniti globi emitti consueYcrunt. Qaoad
pulYerem pjrium aliumque apparatnm bellicum, nullis fuit defectos,
suffecissetque ad protrahendam deditionem in multos adhuc menses. Sola
panis conmieatusYe penuria eam prsecipitaYit.
ITINERARIUM. 125
Fames porr6 tam incredibilis fmt, ut difficulter describi qneat. Cert^
nulla iinqiiam in antiquis et recentibus historiissseyior notata est. In hac
obsidione uno die octo pueri perditi sunt, ita ut nunquam post hac sint
irisi, constans fama et probabilis suspicio fuit, eos ad lanienam et cibum
bominum raptos. Mortui triduani quadriduanique terrd effo8s& eruti sunt,
et in £ru8tra dissecti et in epulas appositi. Militesquiobdelictain vin-
cnlis agebant, fame compellente cfdcem ^ pariete avulsum comederunt.
Sed nec fame tabescentibus parsum, quos avid^, ne simili malo perireQt,
Bocii concaptivi devor&runt. Yix ultimis hebdomatibus uUa prseteriit
noz, quin decem in publicb yicis fame extincti reperirentur. Yendebatur
modins siliginis quadraginta omnino florenis ; Hordei, quatuordecim,
avenae, duodecim imperialibus. Modius pisorum stabat novem florenisi
modias farris mistus tribus furfurum modiis emptus est centum viginti
florenis. Vini mensura unica et panis trium librarum, aureo annulo
cam Margaritd preciosi quam adamantem yocitant. Quis hsec credat ?
Sed majora afierro. . Butyri libra quatuor florenis sestimabatury lardi
duobns et medio florenis ; salis, floreno uno ; casei, sesqui floreno ; po-
mam non admodum grande, dimidio floreno ; cucurbita, septem florenis.
Libra una equinae camis medio floreno ; quarta pars canis, septem florenis ;
Glires singuliy singulis florenis ; vitulinfle exuvise singulae quinque flo-
reiiia non minus emptae sunt. Sed quid his tam tristibus immoror? ad
alia progrediamur.
Obtent& victori&y etacceptiin deditionem urbe, postquam magnific^
tam Brisaci quam in Galliis triumphatum est, omnis cogitatio et labor
in id incubuit, ut sufficienti commeatu hic locus muniretury multaque
mox millia curruum frumento onustorum in urbem iUata sunt, ita ut in
multos annos commeatus sufficeret.
Impensse in hanc obsidionem collocatSBi ad undecies centena millia
imperialium sestimantur. Milites yer6 qui utrimque quadrimestri hac
obsidione ceciderunt, octodecim millia excessisse dicuntur. Hsec de
Brisaco, ad alia alibi gesta transeamus.
Sttb yicesimum secundum DecembriSy Imperatrix felici partu filium
Principem enixa est, quem appellari yoluit Maximilianum Thomam.
Nostri interim milites qui in Westphalift et circum circa morabantur»
126 ITINERARIUM.
miserum iu modom pagos et oppida quse sub ditione Iiofltium erant,
depopulati sunt; quoad secundo tandem Februarii die anni BCI>C.
XXIX. ad hybema sunt evooati. Greneralis Louthersheim ad Yechtam
hjbemaTity Generalis Bredaw montensem Patriam obtinuit. Geaeralis
Hatzfeldt Tremoniam, Hammoniam, aliasque circum ctTitates sibi re*
tinuit. Alia in alios comitatas deducti sunt. Dragones nostri niA cam
Colonello Rambstorff, Colonello Winsheim, ColondloSparrin Wetter-
aTiam amandati, ad quorum oomitatum accedere jussus est Princeps
Palatinus Robertus uuper in prsslio captus, cura aliis ibidem concaptiTi%
qui huc usque k clade nuper k noetris accept& in Monasteriensi i^iifloopata
egerat, nec aliud quidquam ipsi ad recreationem deerat, qukm plena
Ubertas, ei enim submittebantur identidem k Principe Carolo Ladovico
Fratre ipsius pecunise largissimae ; acceperatque non itapridem Minda
mille quingentos Ducatus, sicut et Hag& comitis Tcstes mir^ predasas,
rhedamqne imprimis elegantem in usnm Itineris ad Imperatorem, qno
abducenduB erat k nonnullis nostromm turmis. Colonellus interim
noster DeTcroux cum reliquis suis turmis Fridburgensem ciTitatem in
hyberaa sua sortitus est, quo ut cum milite suo Tcnit portis ezchunu,
unde in pagis desolatis omnique prorsus ope deetitutis agere ad tempns
compulsus est. Quam quidem injuriam cum multimilitum ulciaci araiis
Tellent, aliomm saniori consilio retenti sunt, hi consultiils fore putabant
si totum negotiumad Greneralem Hatzfeldiumdirimendumperscribeietar.
Cum Ter6 ipse k nobis abesset longinsy Cronbergam interea, donec ad
nostras justissimas querelas essetresponsum, migrare consdtuimus. £rat
Cronberga tunc TariLs ante cladibus afflicta, et secum ipsa intestinis odiis
dissidebat. Isthic cum decem cohortibus ipsum triduum habitaTimuB :
miserum. erat Tidere copiosum militem in tantillis spaciis coocludi-
Nec aliud sperari poterat, ni matur^ proepiceretnr, quam graTis ez fixtore
lues: accedebat quod annonadeficiebat ante, quam prompta Tideretnr,
adeo ut ipse Colonellus DeTeroux (cum media ciTibus suppetere haad
amplius posse Tideret) suis sumptibus ft Franoofurtensi ciTitate, snmmft
inedii cogente, centnm siliginis maltra coemere deberet, misso Ter6ad
id homine naTO et sagace qui aTeheret, ciTitas se frumenta «x urbe di-
mittere poese negaTit. JEgrh tulit, suas pecunias remitti, ColoneUas
ITINERARIUM. 127
nosteTy satisqiie yerbis signisque quam ribi iste procedendi modug displi*
ceret, OBtendit. Unde miles occasionem sumpsit istam Francofurtensium
inclementiam quoquo modo ulciscendiy quse se non mult6 post admodum
commoda obtulit. Agebatnr Francofurtnm Tersus porcorumgrex, centum
qmnqnaginta snibus constans, in quem noster miles incidensy omnem
strETit atque depastus est. Ursellse interim Domino Colonello nostro
pro precio frumenta subministraverey ut gregarius saltem tunc miles in
campis stationem figere potuerit. Miseri autem Cronbergenses officiarios
omneB cam equis et fiunulatu intra moenia habebant, et alere oompelleba&-
tor solft Fridbergensium peru cacift, qni nos contra CsBsaris expressa
decreta & se excluserant.
Hic ergo dnm statur in yaria loca excursum est, nescio an ftmlf
magis qukm temporis fallendi causft. luTisimusquoque KAnigsteinianem
arcem vicinoquidem, sed edito ooUe flBdifieatamy sitn et munitione contra
qaosvia bostium impetns secnram. Yicecolonellus Proenobilis Dominus
Joannes Christophorus, ex clarissimft etantiqn&Bettendorfiorum prosapiA
oriundns, nos non minus liberaliter, quiim hnmaniter accepit, omnique
honoris et obseqnii genere nnit cnm Prsenobili ac honestiasimft matronft
conjage saft, Colonellnm nostrnm ejusque comites prosecutusest. Cum
anlem ipse tnnc fort^ podagrft impeditus, pedibus consistere non posset,
primores praesidii sai nol»s adjunxit, qui nos per arcem deducerent, os»
teaderentque omnem ejns ambitnm : In egressn quoque ; nostro, honoris
et nrm benevolentifle caosft tormenta majora bellica solvi fecit, quod
hnaanitatis prolixiflBimm officinm, Colonello DeTeroaxplurimumplacnit»
Hinc domum reyersi intra pamcos dies responsum acoepimusy ut denuo
Fridbergam adiremna. Quamprimum igitnr Colonellus noster cum
quatuor tnnnis illnc moTit, sed et tunc segr^ admodum admissos est, ita
ut eiritas arma hostilia in nos pararet, et ni fallor expedivisset contra nos,
aisi eeatarioy qui fort^ tonc Fridbergensium arcem exili spacio Talliset
•^ribns ab mbe separatamy insidebat, eos fuisset dehortatns.
Hoc tempore nandatam nobis est Generalem Salis, cnm per Thurin-
giam oomaarett incidisse in Bannirianos, fusum cMumqoe cum sex legi*
«uhus esse, ipsnm Daoem com multis h primatibos aqptamy qase res
Mhom aostros affiixit.
118 ITINERARIUM.
Capitaneo0 peditam tnnnifl pnBfectos. Senior Princeps Palatinns Ca-
rolos Ludovicns, cam essedum quod sez insignes equi trahebant, celeri
fuga evasurusi oouBcendisset, Visurgim tranare aggressus est» cum yer6
in ceteriore ripft terra esset elatior qnkm ut equi eniti poesent, currum
reliquit et inter salices multum Inctatus, incolumis tandem in siocum
ezscendit, et pedes ulteriorem salutem Minds qusesivit, currus Ter6
cum equis et aurigft Yisurgi obrutiy perierunt In loco prselii mille
ducenti numerati sunt occisiy prseter eosy qui in sylvis et aquis aut
alibi cum fugerenty mortem obi^runt. £ Csesareanis prseter jam dictum
Petrum 06tzium interfecti sunt Colonellus Tjrell natioue Ibemus, ani-
mo miles in paucis egregius, quod ipsum ipsi quoque hoetes non semel
fassi sunt et experti; unus Yice-Colonellus cum militibns gregariis non
plus quadraginta.
Pugn& confect& Oeneralis noster Comes de Hatzfeldt, copias nostras
in comitatum Lipiensem traduci voluity et paucis diebus quiescere.
Vigesimft et secundi Octobris Princeps Palatinus Bobertus cum reliquis
captivis Warendorpium deductus est.
Non possum h!c prsetermittere, quin mentionem iaciam humanissimi
illius conyentusy qui ad Leuthmaritz habitus est ab Augustissimo Impe-
ratore nostro Ferdinando III. et Serenissimo Saxonise Duce et Elec-
tore, in quo de summi momenti negotiis actum est. Deduxerat secum
Saxonum Dux, ut Caesari gratularetur imperiales honores, et insignes
ab hostibus reportatas victorias, quatemionem filiorum suorum Princi-
pum, quos Csesar amicissim^ consalutatos intim^ complexus est, iisdem-
que magnific& plane et Regift Majestate digna dona distribuit ; ac Sere-
nissimo quidem Parenti Electori ac Duci Essedum Holoserico magni-
fice tectum, auro argentoque supra Csesaream opolentiam splendidum»
quod sex Equi generosissimi trahebant. Senioribus duobus Prinoipibus
Duci Joanni (^eorgio et Duci Augusto, cuiyiB equum oraatu prsecioso
opulentisRJmum, munific^ elargitus est, Junioribus verb Ducibus Chris-
tiano et Mauritioy sicut et prsecipuis Saxonum Aulicis, preciosos torques
aureas pro dignitate et merito cujusvis, dono dedit.
Interea nostri victorift suft contra Palatinos usi Cloppenbui^o primikm
in deditionem accepto, suspensoque ex infami cmce ejus loci Prse&ctOy
ITINERARIUM. 119
qaod nnper k desareanis ab hostes nequiter transfagisset, ad Vechtensem
obsidionem animum ac vires applicueranty qnam qnidem etsi noster
miles hand diutamam fore putaret, eo quod exili ambitu hsec civitas cir«
cunuscribi yideretur, ob incidens tamen coelum pluyiumy et masculas
obsessorum oppositiones, sex facil^ septimanis non sine noetrorum san-
gaine tenuit. In e& obsidione ^ nostris Perillustris Baro de Westerholt
ex ictu globuli plumbei extinctus est. Ex adversariis verb loci praeses
Colonellus Leslcy un^ cum PrsBfecto yigiliarum uno tormenti bellici
majoris ictu, occisus est.
Contra Suecos non minus actum est alibi fortiter, Comes enim de
Brnay in quinquentos Bannirianos equites, legionesque peditum duas
opportuno loco incidens fudit plurimosy fugayit reliquos. Nec minora
damna reliquo adversario equitatuiy ob luem quae tunc in equos, immani
clade crassabatur, illata sunt, ita ut potissima equitum parsy pedes equi-
tare, ob equomm mortalitatem, fuerit coacta. Gallassianus verb exer-
citus cnm fame indies magis, qukm cum hostilibus copiis conflictabatur,
adeo ut quot diebus multi militum inedi& confecti ad sepulturam defer-
mntur, alii Yerb, ut vitam alibi qu8e8it& annon& sustinerent, clam fugere
cogerentnr.
CAPUT XXXIII.
De deditione Brisacensi, aliisque quibusdam relus in Imperio exactis.
\ nC spectat Brisacensis expugnatio, de qu& jam supra
saepius fecimus mentionem, quae sub finem hujas anni
M.DC.XXXVIII per Wimariensium Ducem Ber-
nardum^ non minus fbrtiter qukm constanter, non sine
magno totius imperii incommodOy contigit. Ejus His-
toriam panlo fusiills referemus.
120 ITINERARIUM.
Yiderat jam miilt6 ante Bagacissimas WimarienBiam Dax, Brisacum
post diaturnam obsidionem yix posse diatios sastinere soi militis vigilazi-
tem cautelam, quft omnis commeatui^ qao maxim^ obsessi laborabant, ac-
cessus praecladebatur, ita at res eorum admodum cartse illic jam essen t,
ut ob gravissimam iamem et quotidiana funera prsesidiarii multb amplidra
munitionem tenere non possent. Emisit igitur tam ex peditatu, quam
equitatu suo, qui quorsum aut quam in partem se 06tzins verteret,
matur^ explorarent : bi cum ex Cffisareanis varios captiTOS adduxissent,
ab ipso Duce Bemardo examinati sincer^ edixerunt, nescire se quidem
quid G6tzius moliretur, quove exercitum esset traductaruSy boc certum
quod Waldishudumy non ita pridem yenisset Philippus Comes de Mans-
feld k CflBsare ad BaTammy atque hinc ad totum exercitum maxim^
ver6 ad copiarum duces destinatus, in quem finem ne id quidem adhuc
liquere. Militem porr6 Csesareum sat copiosum minus tamen animo-
sum, vi irrupisse in arcem Guttenbergensem, in quft ad quingenta fru-
menti maltra reperissent. His nunciatis k Wimario sine morft supremus
vigiliamm Prsfectus Prignitz cum ducentis equitibus, trecentisque pe-
ditibus Guttenbergam versus movere jussus est, partim ut ulteriores
progressus impediret, partim ut rei veritatem coram inspiceret. Quem
ut G6tzian8e copise adesse cognovemnt, opinatae sunt onmem Wimari-
ensis Ducis exercitum adventare, ideoque necdum collectis vasis in
efiusam abi6re fugam, seque omni cum festinatione Villingam con-
tul^re, relictis potissimis tormentis bellicis, quse facile dictus Prignitz
avehere potuisset, nisi equorum penuri& id negotii impedivisset, praeter
paucos itaque captivos reliqua integra dimisit, retulitque ad Ducem
suum, Comitem Mansfeldium nunc cum exercitu Csesareo esscy militi-
que Diploma Csesaris k Serenissimo Bavaro subscriptum exhibuisse,
quo jubeantur nullam posthac G^tzio, sibi vero omnem obedientiam et
submissionem militarem prsestare. Mox hinc ad G6tzium adiisse ut
vinctum ad Caesarem vel cert^ Bavarum ablegaret, quod sine cunc-
tatione &ctum, rhedaque impositum cum ducentis equitibas Cffisari
fidelissimis Monachium abduci jussit. Nec ipse quoque Mansfeldius
mult6 posty cum militare imperium cum summft auctoritate ad ulteriorem
Cffisaris dispositionem in Goltzium transtulisset, ali6 profectus est.
ITINERARIUM. 121
Brisaci interea cum Generalis tormentorum Praefectus Baro de Rei-
nacli omni se ope destitni videret, nec liberandae munitionis locum
aut modum ullum cognosceret, nec superesset in urbe quo suam suorum-
qne vitam posthac sustineret, extrema fames summaque miseria militem
ceeteroqui cordatum, ad mitiores sermones adegit. Duodecimo igitur
Decembris tjmpanistam illum, quem ante paucas horas Colonellus Erlach
intromiserat, ex urbe remisity cum officiosissimis literis, ex quibus facile
notari poterat, eum quidem certis et honestis conditionibus urbem dedi-
tumm, rogabant yer6 ut pro majore utriusque partis securitate obsides
utrimque mitterentury quoad pacta concluderentur. Nec multb ante
amicissimas omnino literas ad ipsum Wimarise Ducem dederat Reinachi-
us, quibus commodas rogabat conditiones. Has Reinachii literas cum
Dux Bemardus legisset, consilio bellico coacto, nunciavit expedire, ut
ipse pactis coram interesset : Itaque sexto decimo Decembris ultrb citro-
que missisprimum obsidibus, septendecim puncta Reinachiusemisit, qui-
bus ab adversariis subscribi voluity sed omnia vix lecta, quamprimiim k
Dnce Bemardo remissa sunt, nunciatumque victoriosi Ducis esse, leges
seu gratias potius yictis prsescribere, ipse igitur omnia pacta ad quatuor-
decim capita reduxit, hoc fer^ quo sequuntur modo.
I. Conceditur Generali tormentorum bellicorum Praefecto Baroni
de Reinach commendanti in Brisach, ut cum omni sibi subdito milite,
reliquisque duobus Colonellis EscheretWirtzenyomniquecomitatUyCum
omni instractu bellico oneratis fistulisy tam pedites quam equites salvis
sais rebus omnibus egrediantur. Offert prseterea Dux Wimariensis &me
misemm in modum exhaustis militibus, in duos dies sufficientem com-
meatum. Yult ut nono decimo Decembris egressio instituaturi et ante-
quam ea fiat, imperat ut sibi tradantur aliquot ex praecipuis propugna-
culis.
II. Ut omnium, quibus aquis descendere collibitum iuerit, res salvse
et incolumes Argentinam usque, per quasvis Brisacenses naves (un&
nominatim certas ob causas exceptft) deferantury h&c tamen conditione,
ut nautae omnes vel Argentin&, vel cert^, si istic aliarum nautamm copia
dificilis foret, Philippoburgo Brisacum sine mor& remittantur.
III. Indulgetnr Domino Baroni de Reinach, et ejus militi ut duo
122 iriNERARIUM.
tormenta bellica majora, qaomm quodyifi globum^octo libranim capiat^
oum viginti globis duobusqne vasis tormentarii pulveris secum abduc&t,
inquem finem duffi ali® naves, fli opufl fuerit, Bemensesy prster jmm
flupra concesflas Briaacenses, dabuntur.
lY. Ut de transitu ad Argentinam Dominus Baro de Reinach certUB
sit» poterit cum literis aliquem ex suis fidum Ai^entinam mittere, qm
de civitatisvoluntate intelligat. Qaod si istic transitus negaretur, spondet
Wimariensis Dux, se cum suorum militum salvo conductu factanimy ut
omnia impedimenta salva Offenburgum deducantuTy et pro majore caa-
tel& seu secnritate obsides dabit dicto Reinach.
y. Transfugas his pactis neutiquam concludi vult Daxy sed eos sibi
reddi» qui verb capti duranteobsidioneadpartesCsesaieassetranstuleranty
iis liberam erit yel morari com illis cum quibus sunt, yel ad se reverti.
VI. Obligabitur jam ssepe nominatus Baro de Beinach, ut his pactiB
conclusis mandet Beri6 commendanti in LandskroUy utarcem iUam Wi-
mariensi Daci cedat. Promittit ver6 Dux se militem istic prflssidiarium
vel Yilingam vel O&nburgum, quod quidem ipse voluerit salvum^ aine
uUa offensa deducturom.
YII. Omnes captivi tam Brisaci, quam in Landskron detenti, sine
litro restituantur Wimario Duci. PoUicetur simUiter Dux, se utriusque
loci captivos remissurum.
YIII. OfficiaUbus qui res poUticas seu Camerfle administrftrunt, sea
qui de regimine Aastriaco ante hac faerunty post bimestre spacium Ube*
rum erit aUo commigrare, interim tamen non tantam actascriptaveomuia
fideUter reddent, sed et safficientem instructionem ad cognitionem rernm
omnium^ iis quos Dux designaverit, iacient. Dnde et quibusdam permit-
titur ut res suas unk cam reUquo miUte, ali6 in tutiora loca transferant.
IX. Nil eorum scriptorum, librorum, &c. quse ad RempubUcam,
Magistratumy Cancellariam, CamenuUy ordinem Teloniorom, Rationes
&c. spectanty violabunti aut quovis modo mutilabunty quo minns admin-
istratio rerum hactenus servata, administrati possit. Conceditor tamen
GreneraU de Reinach, ut ea scripta secum exportet, qnse ab illo tempore
quo ipse fuit Gubernatory beUicam provisionem, stracturam aUqaMque
samptos miUtares concemunt*
ITINERARIUM. 123
X. Onmem apparatam et instraetum bellicumy cujnscmiqae fuerit
nomiBis aut fermflB, fideliter ei quem Dax nominayerit, tradet : nec quid-
quam eorom inibdietar, dedtruetury comminuetur.
XI. CiviboB seu Incolis Brisacensibusy libemm religionis exercitium
concedetar, eorum tecta domusque ac pr&ecipu^ templa, monasteriaque
inviolata ac iataetay absque uM direptione, relinquentur. Quod si Yerb
religioeonim noanmlli alio commigrare ipsi ultr6 cogitarent, cuivis id
liberum relinquetor. Quod rerb ad alios qui ciyes non sunt, sed tantum
ad tempos secaritatiscausft hospites, maxim^ verb Nobiles istius con-
ditionis, ita Duz cum illis aget, ut conqueri jure nullo modo possint.
XII. Mobiliaomniaaddomum Austriacam olim pertinentia, univer-
saqae alia ia Brisacensem munitionem tutel® caus& importataseu advecta :
Eaque quiB militi exituro aut civibus permansuris legitimo titulo attribui
neqaennt» intacta relinqaantur, ac illis qui ad id officii k Duce designa-
bontor sine reseryatione allins fideliter tradantur.
XIII. Cayebit (Jeneralis tormentorum prsfectus Baro de Reinach,
et assecmrabit obsidibus ad id post se relictis, ne quid ocoult» machinati-
onisy quod munitioni Brisacensi, Duci WimariO|[velsuis illuc introeuntibus
damno esse possit, illic relinquatur.
XIV . Denique omnia haec absque dolo utrimque servabnntur. Quod
si tamen aliquis privatus contra hsec egisse convinceretury non ideoreliqua
communitas omnis unius perfidiam luety sed solus machinator fraudisi
pro merito plectetur. In quomm omnium fidem imprimis ipse Seren-
issimuB Wimariensiam Dux Bemardus ; tum Baro deReinach^ suft manu
Bubsoribent.
Quod et actnm septimo deoimo Decembris Anno M.DC.XXXYIII.
Pactis ex utraque parte admissis, stabilitis et subscriptiSi Wimario
Duci innotuit, triginta suorum militum Brisaci in carcere durante obsi-
dione mortuos, et ooto alios k sociis concaptivis ob famem et inediam in cL
bam esse mactatos et devoratoe. Unde Duz ita exeanduit, ut paota simpli-
citer rescindere decreverity ooncluseritqueomnespraBsidiariosinegressu
intemeoione delere, feoissetque nisi omnes militiflB primores deprecatifuis-
sent quorum precibus securitatem Brisacensibus annuit. Egresei itaque
124 ITINERARIUM.
sunt nono decimo Decembris intra octavam et nonam matutinam qaad^
ringenti sani milites, quinqnaginta ©gri cum novendecim yexillis, septua-
ginta equis, duabus mulis, sex rhedis, tribus eurribus, SBgri saniqae
separatim diversis navibus, Argentinam versus secundo Rheno dedacti
sunt.
In egressu Dux Wimarius Baronem de Reinach sub portft acriter
perstrinxit, objiciens tum barbaram ac feram immanitatem in milites
quantumyis adversarios in carcere exercitam : cui excusandae quid res-
pondere possit, se quidem plan^ non videre. Cui Baro de Reinach non
latere suam Gelsitudinem, similem contigisse casum in obsidione Augu»-
tanii, in qua similiter carnes humanae in delitiis fuerint, ideoque se extra
culpam esse, si inopia et horrenda fames ad id delicti milites adegerit.
Quod ver6 ipse eos in vincula compegerit, aliud prudenter se facere haud
potuisse, cum enim captivi indies ehibendi quaererent occasionem, ac jam
vidissent quo res Brisacenses loco essent, dubio procul id ad suos rehituri
fuissent : ut ergo majora suis damna caveret, se ad illud medium com-
pulsum esse. De ciboporr6 ipsis subtracto in carcere, id quidemsalvtL
Ducis venitl, apert^ falsum esse, cum ipsis cames equinae fuerint sub-
ministratse, tam diu donec St suis illse defuerint, ideoque se eos mitins
tractare tunc pro temporis injuri^ non potuisse.
Post Reinachium Brisacensis Cancellarius, Dominus Volmarius puUis
vestibus indutus, bacillum manu praeferens ad Ducem accessit, ipsique
ter in genua provolutus supplex factus est, petiitque sibi ignosci nescio
quseverbatemer^etimprudenterinDucemegesta. CuiDux. Sequidem
sufficientem habere causam, acrids in ipsum animadvertendi, sed se modo
ignoscere, videret porr6 ipse ut imposterum cautius de Principibus loqne-
retur. Colonellum quoque Escher aliosque nonnuUos perhumaniter est
allocutus, constantiam et fortitudinem eorum in tant& rernm omnium
penuri^ vehementer laudans.
Tormenta majora bellica quse in urbe relicta sunt, centum viginti quin-
que fuerunt, praeter ea ex quibus igniti globi emitti consueverunt. Qnoad
pulverem pjrium aliumque apparatum bellicum, nullis fuit defectus,
suffecissetque ad protrahendam deditionem in multos adhuc menses. Sola
panis conmieatusve penuria eam prsecipitavit.
ITINERARIUM. 125
Fames porr6 tam incredibilis fuit, ut difficalter describi queat. Cert^
niilLa unquam in antiquis et recentibus historiis ssevior notata est. In hac
obsidione uno die octo pueri perditi sunt, ita ut nunquam post hac sint
visiy constans fama et probabilis suspicio fuit, eos ad lanienam et cibum
hominum raptos. Mortui triduani quadriduanique terr& effoss& eruti sunt,
et in frustra dissecti et in epulas appositi. Milites qui ob delicta in vin-
calis agebant, fame compellente cdcem ^ pariete avulsum comederunt.
Sed nec &ne tabescentibus parsum, quos ayid^^ ne simili malo perirent,
Bocii concaptiyi deyor&runt. Vix ultimis hebdomatibus ulla prseteriit
noxy quin decem inpublicisvicisfameextinctireperirentur. Yendebatur
modius siliginis quadraginta omnino florenis ; Hordei, quatuordecim,
avenae, duodecim imperialibus. Modius pisorum stabat noyem florenis,
modius &rris mistus tribus fiirfurum modiis emptus est centum viginti
florenis. Yini mensura unica et panis trium librarum, aureo annulo
com Margaritd preciosal quam adamantem vocitant. Quis hsec credat ?
Sed majora afierro. . ButTri libra quatuor florenis sestimabatur, lardi
duobus et medio florenis ; salis, floreno uno ; casei, sesqui floreno ; po-
mmn non admodum grande, dimidio floreno ; cucurbita, septem florenis.
Ldbra una equinae carnis medio floreno ; quarta pars canis, septem florenis ;
Glires singuli, singulis florenis ; vitulinse exuvise singulae quinque flo-
renis non minus emptse sunt. Sed quid his tam tristibus immoror? ad
alia progrediamur.
Obtent^ victoriS, et accepti in deditionem urbey postquam magnific^
tam Brisaci quam in Galliis triumphatum est, omnis cc^tatio et labor
in id incubuity ut sufficienti commeatu hic locus muniretur, multaque
moz millia curruum frumento onustorum in urbem illata sunt, ita ut in
multos annos commeatus sufficeret.
Impensse in hanc obsidionem coUocatae, ad undecies centena millia
imperialium aestimantur. Milites ver6 qui utrimque quadrimestri hac
obsidione ceciderunt, octodecim millia excessisse dicuntur. Hsec de
BrisacOy ad alia alibi gesta transeamus.
Snb vicesimum secundum Decembris, Imperatrix felici partu filium
Principem enixa est, quem appellari voluit Maximilianum Thomam.
Noetri interim milites qui in Westphali^ et circum circa morabantur»
126 ITINERARIUM.
miserain in modum pagos et oppida qas sab ditione hofltium erant,
depopalati tont; qaoad secnndo tandem Februarii die anni M.DC.
XXIX. ad hybema sant evocati. Gkneralis Loathersheim ad yechtam'
hybemaTiti Generalis Bredaw montensem Patriam obtinuit. Generalis
Hatzfeldt Tremoniam, Hammoniam, aliasqae oircum ctvitates sibi re-
tinait. Alia in alios comitatus dedocti sunt Dragones nostri anii ciua
Colonello Rambstorffy Colonello Winsheim, Col<mdlo Sparr in Wetter-
aTiam amandati, ad qaoram oomitatam accedere jassas est Princeps
Palatinas Robertas nnper in prsslio captas, cara aliis ibidem ooncaptiTis,
qai hac osqae k clade nuper k nostris accept& in Monasteriensi Episoopatn
egerat, nec aliud quidquam ipsi ad recreationem deerat, qukm plena
libertas, ei enim submittebantur identidem k Principe Carolo Ludoirico
Fratre ipsius pecunisB largissimse ; acceperatque non ita pridem Minda
mille quingentos DucatuSy sicut et Hagft comitis vestes mir^ preciosas,
rhedamque imprimis elegantem in usum Itineris ad Impmitoremy qao
abduoendus erat k nonnullis nostrorum turmis. Colonellus iBterim
noster Deveroux cum reliquis suis turmis Fridburgensem civitatem in
hjbema sua sortitus est, quo ut cum milite suo Tenit portis ezckisnsy
unde in pagis desolatis omnique prorsus ope destitutis agere ad tempus
compulsus est. Quam quidem injuriam cum multi militum u]cisci armis
yellenty alioram saniori consilio retenti sunt, hi consultiiis fore pntabant
si totumnegotiumad Generalem Hatzfeldiumdirimendumperscriberetar.
Cum verb ipse k nobis abesset longius, Cronbergam interea, donecad
nostras justissimas querelas essetresponsum, migrare consdtuimos. Erat
Cronberga tunc yariis ante cladibos afflicta, et seoum ipsa intestinis odiis
dissidebat. Isthic cum decem cohortibus ipsum triduum habitavimas :
misemm. erat yidere copiosum militem in tantillis spactis coDcludi.
Nec aliud sperari poterat, ni matur^ prospiceretur, quam gravis ez fotore
lues: accedebat quod annona deficiebat ante, quam prompta videretury
adeo ut ipse Colonellus Deveroux (cum media ciyibus suppetere haod
amplius posse yideret) suis sumptibus ft Franoofurtensi ciyitate, SBmm&
inedii cogente, oentam siligints maltra coemere deberet, misso yer&ad
idhomine naTO et sagace qui ayeheret, civitas se frumenta ex orbe di-
mittere poese negavit. iEgr^ tuliti suas pecunias remitti, CdoaeUns
ITINERARIUM. 127
noster, satigqiie yerbifl signisqae quam sibiisteprocedendiiiiodasdispli-
ceret, ostendit. Unde miles occasionem Bnmpsit btam Francofhrtensiam
inclementiain qaoqao modo oiciBcendiy qaae se non mult6 post admodam
conmioda obtalit. Agebatar Francofartam Tersas porcoramgrez, centam
qainqoaginta saibas constans, in qaem noster miles incidens, omnem
straTit atqae depastos est. UrsellflB interim Domino Colonello nostro
pro precio framenta subministraverey at gregarias saltem tunc miles iu
campis stationem figere potuerit. Miseri autem Gronbergenses officiarios
omufls com equis et fiunolatu intra moenia habebant, et alere compellebaa-
tor 9o]& Fridbergensiam pern caci&^ qui nos contra Casmris expressa
Aecreta k se excloserant.
Hic ergo dom statur in varia loca excarsmn est, nescio an ftsnifl
magis qaim temporis fallendi caasft. Invisimusqnoqae K6nigiteinianam
arcem Ticino quidem, sed edito oolle fledificatam, situ et munitione contra
quosTis faostiom impetos securam. Yicecolonellus PrsenobiliB Dominus
Joannes Christophorus» ex clarissimft etantiquft Bettendorfiorum prosapil
oriundns, nos non minos liberalitery qakm humaniter accepit, omnique
honoris et obsequii genere unk cum Prsenobili ac honestiasimft matronft
oonjuge BuA, Coionellum nostrum ejusque comites proflecutusest. Cum
antem ipse tunc forti podagrft impeditus, pedibus consistere non posset,
primores praesidii sni nobis adjunxit, qui nos per arcem deducerent, ofl*
teBderentqne onmem ejus ambitum : In egressu quoque ; nostro, honoris
et nurae beaeTolentiae cansft tormenta majora bellica solYi fecit, quod
hunuinitatiB prolixissiniseofficium, ColoneUo Deyeroaxplurimumplacuit.
Hinc domnm reTeni intra paucos dies responsum acoepunusy nt denuo
Fridbergam adiremufl. Quamprimum igitnr Colonellus noster cum
quatuor turmis illuc moTit, sed et tnnc segr^ admodum admissos est, ita
ut ciTitas armahofldlia in nos pararet, et ni faUor expediTisset contra nos,
uisi centorio, qui fort^ tonc Fridbergensium arcem exiU spacio Tallis et
•ggeribus ab ivbe separatam, insidebat, eoe fuiflset dehortatufl.
Hoc tempore nnneiatum nobis est Generalem BaliSy cum per Thurin-
(iam oomearet, incidiflse in Bannirianosy fosnm cMumqne cum sex legi*
mhns iesae, ipsam Duoem cum multis ^ primatibns eaptnm, qo» res
Mltam BOfltrofl afflixit.
CAPUT XXXIV.
Quid in ffybemis Anno M. DC, XXXIX, actum, Et de Judaicis
quihusdam sacris,
|[ENSE Martio Magister Jacobus, miles san^ non nunus
animosnsy qnkm fortisy cum selectisaliquoteqaitibas ex
Ramsdorfian& et Wintzian& legione, rogatu Nobilissimi
Domini per Eisfeldiam SatrapsB, contra hostem passim
impon^ vagantem et omnia deprasdantem movit; in
quem cum non procul Fuld& ez insperato irruisset, centum circiter inter-
necione delevit, coepit plures, equos centum quinquaginta in prsBdam
abduxit.
Sub exitum hujus mensis, venit ad nos Fridbergam Tribunus qnidam
de legione Sarradeschky vir san^ egregius, qui mira de inedi& quam
perpeteretur miles, retulit. Tnter alia aiebat, se oculatum testem cert6
nobis asserere, quod in campis equum mortuum, et ad illum duos canes
se saginantes repererit, supenrenisse autem et ex militibus suis plusculosy
qui abactis canibus avidissim^ cames ex morticinio secuerint, in cibom
postea decoquendas ; quo quidem spectaculo adeo se commotum asse-
▼erabat^ut viginti mox equos yendiderit, ut inopise militum succurreret.
Fridbergse dum substitimus plusculum,incessit nostHim aliquos libido
videndi Synagogam Judseoram, quse istic erat copiosa ; septimo itaque
Aprilis ad eam accessimus, ut superstitiosas eorum caeremonias seu con-
suetudines obsenraremus sub horam matutinam sextam, qua ipsi suas
preces mussare consueverunt Sjnagoga hsec erat antiquitate sequ^ qnkm
cultu deformis; in ejus medio rotundum locum spectare erat, sedili pen-
sili vario intus et de foris gravem, superius in modum conopaei ; quod
lignese columnse aliquotsustentabant, tectum, in eum duobus ostiolis sibi
adyersis patebat aditus, in eo tres quatuorve ex praecipuis Judseorum
longis togisy alioque habitu insuper velut dalmatica yestitiy Yetus^ testa-
ITINERARIUM. 129
mentam in cliart& P6rgamen& nitid^ descriptun eTolyebant conyolyebant-
quBy oonvolntnni deinde in scriniolnm aliquod sen tabemacnlnm potins,
qnod ipsi sacrarium appellant, deportabant, accedentibns qui jnztastabant
et deoflculantibns legem Dbi in manibus sacrificuli. Mox ad preces
multa TociB et oris inflexione, Bublatione depressioneque redibant. Sepa-
rataB erant k yiru mulieres loco pauliim editiore, ita tamen ut commod^
ceremoniaB omnes despicere possent, qu» simul nescio quid triste inarti-
culatft qnadam yoce murmurabant.
Abeohitis precibus ut apparebat ad speciem muM cum devotione,
Rabbinum hoc est sacrificulum ipsomm evocayi, ut ab eo curioea quaedam
binc inde occurrentia diBceremus. Hic ut nos conyenit yeniam statim
humiUim^ postolayity quod pileum non aperiret, causans le^em suam
yetantem in Synagogft detecto esse capite. Simulque nos in yicinum
locum deducens ubi suos matrimonio copulare consueyeinint, ostenditex
proximo pariete duarnm stellamm in lapide excisamm effigiem^ contra
quas sponsns yitro collimare debebat et confiringerey de hac ceremonift
cum in lege eorum nil prsecipi objiceremus, peteremusque quorsum id
fierct, respondit RabbinuSy eam esse k majoribus pi^ introductam consue-
tndinem, non k Dxo prseceptam legem, yelleque ipsos hoc ritu monere
noyoB conjngesy quiim fi*agili esset mortalis yita, cayere simul ne immo-
dicis yoluptatibns adeo se abripi sinerent Notare quoque mulierum leyem
inconstantiamy quae ad quemyis flatum omnem formam yeluti yitram
iDduunt. Ut ergo noya nupta constanter cum conjuge suo perseyeret,
hoc yitri jactn moneri.
H!c dnm yari^ discurrimus, adest qui nobis de nescio qua piscin&
clanculum yellit aurem, in quam mox inqnisitum est : ad eamque deducti
sumns curiosi Jndaicamm ceremoniarum exploratores. Descendebatur
in eam yelut profhndiflflimum puteum, gradibus fiicil^ nonaginta quatnor :
illic mnlieres secundum legem Mosaicam post partum purificari diceban-
tar. Purificatio yer6 non est aliud quam totius corporiB, ita ut nil quid-
quam appareat, in aquam immersio fierique debet tam hjeme qu^m
flestate, quod si firigore constringatur piscina, securi aperiendus est aditus.
Yidimns quoque layacrum, ad quod manus abluunt qui mortuum fort^
Gontrectayerant, ne inunundi Synagogam accedant.
s
130
tTlNERARIUM.
PoBterio die nd cirottmcisioiiem invitati sumiiBy ad quam spectandam
plnrimi cmn ipeo nostro Colonello adi^mnt. Fit ea non sine in&ntis
periculo hoc fere ordine.
Imprimis postqaam acntisBimnB cnlter ex chaljbe oleo illitaB, aliaque
ad obligandum TulnuB pueri circumcisi neceBsaria in promptu Bunt^
affertur puer circumcidenduB. Tuno acoedit BUBceptor JudsBUB aeu
PatrinuB, et Bellie ad id destinatfls inBidet, excipitque puerum genibus
seu sinu ; quem Rabbinus genicuIauB denudat, arreptoque virili Tel
inftntili potiuB membro prfleputium cultro reaecat. Dein applioatbiantes
faucefly atque ex Tulnere tertiiim exBugit Banguinem^ eumque in poculom
argenteum, in quod etiam pneputium reBectum ante injecerat, exspuit ;
applicat mox lineoB pannicuIoB liberaliter in oliTarum oleum immersosy
curando vulneri, Tociferante interim miserandum in modum puello, et
congemiBcentibus adstantibuB JudaeiB. Ab8olut& oircumciBione offertur
puer Dbo, manibus Bacrificuli, distribuiturque tam adTeniSy quiunindi-
genis Tinum et saccharum. Qu89 tamen omnia nos rejecimus. Dicuntor
sflepe numer6 parTuIi deficere sub crudeli hoc tormento^ aliquando etiam
sub manibus Rabbini» Tel non mult6 post ob doloris impadentiam emori.
CAPUT XXXV.
De discesm nostro Fridberg& Wetteratus*
X in ante diem tertinm decimum Calend. Maii allats
sunt littersBy quibus hybemam stationem deserere, alioque
commigrare jubebamur ; nonquidem id insperato, quo-
niam tempus jam prop^ aderat, quo Imperatores ac belli
Duces in campum procedere, signaque signis conferre
consueTerunt; sed parTO omnino militum emolumento: qui ne tantiim
ITINERARIUM. 131
qaidem improbo oonata profeeerant, nt nnditatem raam honesti tam ab
intaeotinm obtatu, quam ccBli inolementi& protegerent. Itascilicet fieri
pleruznque amat, ut cum vel Belli ductores suis commodis naviter in-
Tigilant, de milite suo pariim aut nihil soUiciti sint ; yel ipsi milites omnem
oonatam, laborem, industriamqne in id unumconferantyutcuticulamlaut^
carantesy yestimentorum postremam curam gerant.
Aceepto itaque discessns nuncio, mox cum primoriboB manipulorum
dnctoribus, qui tnnc fort^ coram aderant, res omnis oommunicata est ;
ad eoB Ter^, qui Cronberg» relicti fuerant» postero mox die snb silentio
per fideles bajulos delata. Opportun^ enim accidebat, ut aliqui bonitate
et homanitate Patrom Societatis JESu,eotemporeCronbergfehabitantium,
freti, nacA et solenni se exomologesi expiaturi (instabantenim paschales
ferise, queis Ecclesia Christianos omnes ad expurgandum Yetosfermentum
prsBcepto adigit) proficiscerentur : his datam negotium, ut oum supremo
yi^amm Praefecto rem totam tum coram, tum litteris ita caut^ pertrao-
tarent, nt ne qua forth in yulgus emanarent profectionis nostrse consilia,
seque com pecoribos subdaceret. Interea utrobique boo est et FridbergflB
et Cronbergss cayetur sedtdd, at ne yel ciyes ipsi yel ciyium jumenta,
quie erant altimum depastorum oppidorum, et maxim^ Cronbergsd plu-
rinus ante hac exactionibus, de peculationibusqne tam amici quiun hos-
tilis militis exhaasti solatium, et in sement^ sestiyam necessarium prse-
sidium, alio diyerterentor : quoad designatoprofectionidie(eratiscoBnsB
Domini k Christo olim institutSB anniyersarius) lamentabile nuncium
propalatnr.
Justo Dei judicio accidisse reor, nt ipso illo die calamitatem hanc ferrent
Cronbergenses, yelut pertinaoiae susb pcenam, quandoquidem cum Luthe-
ri pseodolis Sectatoribus ei se sacramento semper opponunty quodChristus
eodem die instituiti nolentes sacraB coBnae accnmbere, nisiutraque species
yini et panis porrigatur : qoasi yer6 Dei filins qui se sub utrAque specie
abdidit non posset se sub solius panis figurft totumhomini communicare.
Qua qoidem in re ipei mihi ab .^lsopioo illo cane haud multum abludere
▼identary qoi preBteriens aqnamy camisi qnam ore prflBferebat, simula*
crum, yelat in speculari cristallo coataitnSy afiectabat umbram, yerumque
pohim temere dimittens jejunus illo die domnm reyertebat : Sic hi, com
132 ITINERARIUM.
yer& corporis Christi came dimi9B&, Bpeciem qiioque sangninisy relvt
majorem et opiniorem partem desideranty et illam perdunt et hanc nus.
quam recipiunt. Ita Bcilicet solet frequenter Deus per eadem plectere
mortalcB, per qusB peccaverunt. Sic Graecia universa Turcicum jugnm
subire coacta est ip6& S. SpirituB solennitate, quem «equalem cnm Patre
et Filio Deum agnoscere neutiquam volebant, etc.
Deyulgato insperato nuncio, quanta utique civium trepidatio^ qnanta
virorum foeminarumque comploratio, quantus uniyersi oppidi ooncursuB
ad preccBy pro pecore ultimo egestatis Buae asjlo, ezortus subito fiierit,
difficulter yerbis complectar. Prospiciebat ipse supremus yigilianim
Praefectus de fenestr& domus suse yetulumy pecus sunm, sublatis in ccelam
oculis manibusque rorante lacrjmis yultu, subsequentem, nec sustinebat
tam lamentabilem aspectnm diutius, quin ayerso yultu se ipsum incusabat
tantae miserifle auctorem. Nil tamen mitior efFectus prosequebatur fa-
nestam telam : trist^ omnino erat spectare anum sexagenario non inieri-
oremi adhaerentem boyi suie et retrahentem^ miiitem contra immitem
flagris obnitentem abducentemque gaadium et yoluptatem yetulse. Qose
hic deyotionesi ezecrationesy blasphemise Lunentantis populi secutse sint ;
norunt illi qui miserias omnino Bplendidas ipsi coram inspexerunt.
Tam tristi morbo aliquatenus leniendo ultimum erat remedium, nt in
yulgus spargeretur Colonelli Deyeroux Fridbergae tunc degentis ea esse
jussa, k quibus supremus yigiliarum Prflefectus, ne latum quidem nnguem
discedere posset; ooguntur itaque unum inlocum pecora omnia totius
oppidiy etiam illa quae in liberis sedibus Gknerosi Domini Comitis de
Cronbergy aliommque Prsenobilium Dominorum Cronbergerornm ad
officiarios eorundem spectabant, non sine bile et acerbo inspicientiam
stomacho. Prseerat tunc fort^ nomine perillustris Domini Comitis de
Cronberg faomo in paucis humanusy et in ordinem militarem mnltum
effectus, qui cum Colonellum Deyeroux sicut et officiales alios manipa-
lorumque ductores, ssepe ad prandium saepe ad coenam inyit&raty sanmi&
oum beneyolentiae demonstrationey cui, si ulli alteri, ob multa in Principes
Legionis coUata obsequia parci merito debnisBet, ei nullo habito respectn
amicitise, in primis septem eximiorum boum capita ab acta sunt, yixque
paucula multis Patrum Societatis Jesu illic habitantium piecibi|% extor-
ITINERARIVM. 133
qneri doho potuenint. Coactis in unnm pecoribnB, jam jam abenndnm
erat, cnm ecce tibi nnnciatnr malcTolornm et invidomm civinm perfi-
di& ac proditione ad huc abdita esse sena septenaTe bosculomm capita,
ad qnsB indaganda qnam mox itnm, repertaqne qnidquid in contrarium
nitendo qna snpplices preces, qna tolerabile precium obtenderent pecorum
domini, abdncta snnt, adeo prsefracti et obdurati erant militis nostri
animi. Scribo hflec liber^ nt cont^^, ne qnis pntet me adnlatorem
potins qnam historicnm agere, mihiqne ant yitulnm calamnm excnssisse
ant boTem os obstmxisse, ant equum atramentum epotasse. Panduntur
mox ports et pecora denuo numerata educuntnr, nonnisi intolerabili
prop^ libro soluto redncenda; sequitur miles, et militem tota prope la^
ciymis sordida Cronberga cum Patribus Societatis Jesu, quoram preci-
bus apud CoIoneUum fidebant incoIsB : ■ persnasum fuerat bonis Patribus
k nostro nulite, irent modo ad Colonellum nostmm, nullo ipsos n^otio
obtentnroe sine precio boves. Fridbergam nt ventnm est, ubi Colonellus
exorandns sperdbatur^ nil minus accidit Hic enim, prseterquam quod
eaadem tragosdiam ludere codperat cum FridbergensibuSy omnem po-
testatem aiebat esse penes Yice Colonellum et supremnm yigiliis prsefec-
tnm, ad quos cnm itnm esset, remittebant hi ad Ducem, atque ita ludebant
et ciyee et deprecatores Patres Societatis : qnod ut notftmnt yiri sagaces,
inilront consilinm cnm civibus CronbergensibnSy anne expediret pe-
cnariam librum tolerabile pecori redimendo ofierre ; placuit plerisque,
mifetuntnr Patres qni pro ciyitate paciscantnr, tractenty deprecentnr:
cumque mille quingenti floreni exigerentur, trecentos primnm, dein qnad-
ringentoe, qningentos denique offerunty extremam inopiam ad quam per
nostros milites redacti essent excusantes ; sed firustra onmia, juramnt
dnces ee nisi in gratiam Patmm Societatis Jesu k petit& pecunifle snm-
mlL ne temntium remissnros : mille igitur poetulant florenos, k quibus
nil quidqnam onmibns adhibitis machinis dimovere potnemnt. Cum
itaque yiderent optimi civium patroni, se actnm agere, Yaledicunty indig-
nitatem rei yix siccis ocnlis ferenteSy et vindieem injuriamm Deum implo-
rantes. Yale fiicto, dnm in foro fort^ iimoestis civibus detinentur^eYOcatur
iterum alter k dictis Patribus ad Institores pecomm, cui dum non nemo
exoffieialibns nostris tresanreosinmanusingesgisset, credens sehacsaltem
134 ITINERARIUM.
ratione os homini sincero obstmctQnim, sabolnit frans Patri, ac coram
frequente ooionft, qasB tnnc istac conflaxeraty rejecto in menBam anro,
ait, 86 non TeniBse nt se inanraret, sed ciyibaB qaa consilio qna precibos
prodesset, deseraisse se pridem omnia, ac didiciBse in ChriBti 8chol& pau-
pertatem opibnB prfleferre» malle ee mendicam emori, qaam in sna com-
moda BtadioBam et de proximi salate fortaniBqne param eoUicitam ar^ui.
Placait disBertatio hec plaBcaliSy boIob indignabatar qai aaram obtros-
erat sestimanB se saaqae manera contemni. Rogatns yero paal6 post,
namqaid aliad optaret sibi fieri k circamBtante concione, ita, ait, nt
scilicet mihi et socio meo par bonm donetis ex toto ab acto grege. Ad
qase dicacalas non nemo BarcaBtic^i risnm, ni fiillor, motaras, sabjicit,
ecce prsecIaroB boam actores Jesaitas, qai at boves venentar paacolos
obolos contemnnnt. Cni Pater. Aadi Tiroram optimct scias me nec
minns intnita majoris contemnere, nec majas pro minore postalare.
Qaod ad boTes, eos non meo sed civiam, qaos ad iacidas redegistis, bono
desiderOy boyes si qaos dabitis non mihi sed civiam cedent emolnmento,
nt saltem altemis, cnm alia pecora non snperenti nec comparandi media
snpersint, rascalom aliqaod cdant, et yel bIc fimiem qaa mortis genas
atrocios yix est, k yit& propolsent. Itane yer^, sabjicit, yobis Dominis
meis coUibitam est, aniyersi oppidi simal ac semel animam extorqnere.
Non ita mihi animns angoratar ; qain yos potias obtestor, at si qaando
Cronbergensiam aliqais ad castra yestra yeniat stipem oratnraSy benigne
saltem habeatis, et stipe digneminiy qnandoqnidem yos ipsi estiB, qoi ad
mendicitatem dedaxistiB miseUos. CommiBerationem hflec yerba ple-
risqaey aliis etiam lacrymas, nonnnlUs iram proyoc&nmty ita tamen erat
Qt boaafl iste Pater dicebat.
Qaid maltb t Eo demam negotiam dedactam est, at infectft re disce^
dendam faerit. ConsiUam altimam sopereraty ot Patres Societatis Jesa
UrseUas transeantes, k Prctore loci aUisqae ciyibasopalentioribaspos-
talarent, nt sammam iUam pecanise tantisper namerarent pro pecore :
me interim rogent nt ipsis patroeinarer absentibos Patribns, de precarer»
qae qaantam qaidem ex tam ampla samm^ possem. Spospondi et oerti
egi qaod in me {uit, nU aatem peregL Ita qoidem Cronbergensee
peoora sna iterat6 emere deboeronty qaant& cam injari& yidsrint iniqais-
simi reram aUenarnm flestimatores.
ITINERARIUM. 136
Non mnlto alter cnm FridbergenBibns actam est, quanqnun illi po-
tissima fiierint cansa, perdite k militibns nostris Cronbergfle, quoe cnm
Fridbergfld admittere nollent, totom torrentem in mifleros Cronbergicos
derivamnt. Fridbergenses porr6 cnm opnlentiores essent, facil^ pactam
pro pecore sno pecuniam coegeront, paratamqne nnmeramnt : Judsos
insnper alebant tnnc plnsculos in nrbe, qni bonam pecnnisd ex-
actsB partem solvere militi coacti snnt. Atqne ita cnm
fnmo infiuni discessimus, qnantsB impreca-
tiones et benedictiones secntae nos
sint, noYerit bominnm
arbiter Deus.
ITINERARII R. D. THOM^ CARVE
TIPPERARIENSIS SACELLANI MAJORIS ANGLORUM
SCOTORUM ET HYBERNORUM IN EXERCITU
CJESAREO MILITANTIUM
PARS IL
CUI 8UB nNEM ACCEDUNT VINDICIJE IN MOMOS
AUTHORIS ITEM PAUCULA QUJEDAM
DE BUTLERJANA PROSAPIA
CUM GRAT. £T PRIVILEO. SAC. CiESAR. MAJ.
Admodum Reverendo perillustri ac ffeneroso Domino, D.
PHILIPPO LUDOVICO,
Metropolit. Moguntinee et Trevirensifl Ecdeaiaram, S. item Albani
extra muros Moguntinenses, nec non ad Gradus
S. Mabi JE Virginis respectiye PrsBposito
et Canonico Capitulari:
Ac
Generoso Domino, D.
JOANNI FERDINANDO ADOLPHO,
Baronibuflin Reiffenberg, Fratribus Gennanis, Dominis
meis apprime venerandis.
ICTORUM hic veterum imitor industriam (Domini
mei Gratiosi) siquidem ingeniosi illi natursB eemuli,
non satis arti su» factum putabant, si rudi primum
opera informatam, justisque lineamentis circum-
scriptam imaginem, tum politiori elaboratam manu,
distinctam umbris» floridis aspersam coloribus atque pigmentis abso-
lutam darent, et ad unguem perfectam, nisi prodeuntem ab officina,
in angusti alicujus templi tholo,vel in Theatri alicujus fronte, vel in
fori certe loculamentis appenderent, et in opportuno lumine coUo-
carent.
Quid enim tantum profuisset Zeuxidi in sua Penelope pueroque
Botrifero artem vicisse, quid Timanthi in Iphigenia sua mores pinx-
isse, quid Parrhasio depicto subtilius yelo eximium pingendi artifi-
140 EPISTOLJ DEDICJTORIJ.
cem delusisse. Quid Protogeni in Hialyso, quid Appelli in Venere,
quid Echioni in Semiramide, quid Demoni in Hoplitis naturam pro-
vocasse, si absolutissimis illis operibus et artis miraculis suam gra-
tiam vel obscuritas loci, Tel certe lux iniquior invidisset.
Venit ante biennium circiter in manus meas pictura quaedamtem-
porum etsi non ita victorum, ad multorum tamen obtutum grata non
minus, quam elegans. Eam ut in apertum proferrem diem, yestris
(Domini mei Gratiosi) appendi lucidissimis aris, eamque primo 6er-
mano Scemate, postea vero, ut gratiam suam inde traxisse intellexi,
Romano Tultu ibidem fixi, vestroque ; meridiei illustrandam expo»
sui: Accessit nunc demum illud, quod plurirai desiderabant; Hoc
ipsum quidquid est vestro Phoebo insolandum defero.
Non enim fas erat ut mutilum opus varie distractum ad multiplex
lumen, aut ad dubium solem splendorem exueret potius, quam gra-
tiam traheret. Est equidem Vester sol tantus qui pleniore lumine
ad tantillam tabellam irradiandam non egeat.
Ignoscite vero (Domini mei gratiosi) si multiplicata vobis unitate
in ejusdem tenoris exemplo seepius obstrepam, non id deferentis est
vitium, sed picturee genius suomet impetu ad vos propendentis, unde
semel tam magnificam obtinuit apud spectatores suos gratiam.
Suscipite igitur hanc qualem qualem opusculi partem alteram, et
ut primam Vestro Gratiosissimo favore fovistis, ita hanc ab omni ma-
levolentia defendite. Ita voveo MogunticB ex in ante Diem deci-
mum nonum Cal. Maii An. a Christo nato M. DC. XLI.
Humillima W. GG. DD. serva
Balthasabis Kuntz Vidua.
lUustrissima et generosissima Domina, D.
ISABELLiE BUTLERiE,
Ex Perillastri Familia Pristonum ortse, et felici Desmoni» Comi-
tum Propaginiy ComitisseB Ormoni® et Osoriee, Vice ComitisseB de
TurlOy BaronisssB de Arcloa, Nepti Illustrissimi et Excellentissimi
Domini D. ThomsB Butleri Cognomento Nigri Comitis Palatini
Tipperarientis et Generalis Supremi Exercituum terra marique
per Hybemies Regnum Designati, Ejusdemque
Thesaurariiy nec non Augustissimi
ordinis Periscelidis Equi-
tis aurati, &c.
DOMINJE MRfi ClEMENTISSIMJB.
RODIT Anno virginei Partus M. DC. XXXIX.
Itinerarium meum, hoc est, Anacsephaleosis rerum
per Imperiam Romanum gestarum, seu breve com-
pendium Preecipuarum historiarum, bellorum, cala*
mitatum per Germaniam non sine gemitu yisarum :
quod Serenissimo Nomini lUustrissimi Conjugis tui Jacobi, dedicavi,
Felicibus omnino auspiciis, siquidem pr»ter pauculos terr» Filios,
ex mer& calumiandi Libidine famcB Auctoris infestos contradixit
nemo^ approbaruntplurimi,cuju8 rei luculentum estindicium, quod
Codiculus ille meus tantillo tempore vario Idiomate tertium repres-
sus sit, semper auctior, atque in yarias proyincias mira celeritate, et
desiderio omnium, deportatus. Quem quoniam amicitiam quartum
Bub prelo gemere nunciant, convitio prope continuationem in hunc
annum expressdre : Cui patrocinium a Tua Perillustri Generositate,
Domina mea Clementissimay humillimo affectu contendo, ad quod
142 DEDICATIO.
me amor ducit, quo feror in Generosissimam Prosapiam Butlerianamy
cujus Magnificse Laudes non minimam partem Libelli mei occupant^
adduntque quem semper optavi Splendorem. Nec debebam equidem
alibi Libello meo asylum pervestigare, tum quia tuo Perillustri favore
tutus, omnium Zoilorum invidiam superabit contemnetque, tum vero
quoniam Sapientia Tua et maturrimum in rerum momentis decernen-
dis judicium, jus cuique suum diribet, disterminabitque, an meus
Libellus fam» aliensB, an adversarii Libello meo injuria labem ad-
sperserint.
Age itaque, Domina mea Clementissima, suscipe curam imbellis
fcetus nostri, quem tot undique arraati tenebriones (Tenebriones
Yoco, quoniam tam caute nomen suum occuli volunt, et Carminum
injuriosorum Poetastri dicinolunt) circumstrepunt^iniestantquequa
possunt via. Age iterum prudens Heroina, Amazonium pectus
exere, et cum Thoma tuo servulorum ultimo contra hostes me»
sobolis pugna. Ostende Te, ita precor, semulatricem M argarithce
Geraldinse Comitis Cilduriensis Nobilissim» sobolis, et Joann»
Geraldinse, Comitis Desmoniee Lectissimse Prolis, Tritaviarum tna-
rum (quanta Deum immortalem Nomina!) quee primum suum ortum
ex Serenissima aula seu familia Magnorum Florenti» Ducum de-
sumunt, quae Domum Ormonicam Butlerianasque prosapias non
sine immortali Laude auxerunt, has inquam Domina mea in paucis
humanissima, quod facis, semulare.
Ignosce vero temeritati meae tuam Serenissimam opem imploranti,
ac alteram Itinerarii mei Partem seu continuationem potius prona
voluntate deferenti : cum enim primam editionem lUustrissimo tao
Conjugi dedicassem, non debebam nec poteram alteri quam Tusb
Dominationi consecrare. Enim vero si vos velut Oemelli Domorum
Ormonise et Ossoriae relicti estis, et inter Gemellos, juxta remm
naturalium peritos major foveatur amor, quam inter aliam ejusdem
Matris sobolem, Quis non vidit me geminam quoque Historiolae mese
partem uni et alteri Gemellommdevovere debuisse, ne cam priorem
DEDICATIO. 143
uai doiiaflsem, m alterum mjuriuB argui possem, eijcum secunda
alid diTeitifisem*
Habetoteigitur candidissimi Gemelli castissim» Columbse, Seren-
issime comes, et Perillustris Comitissa omnem calami mei fructum,
ac Favorem vestrum ei rependite, ac velut Columbina soboles sub
nido Patrocinii vestri fovere dignemini: si enim Plinio Auctore^
Columb» etiam alieno partui sibi supposito amorem suum impen-
dunt, quid ni sperem k vobis in calami mei foetu ad vos proprio
impetu decurrenti idem prsestandum ? Si ColumbsB a Sobole sordes
prohibeant, (ni fides volatilium rimatoribus labet) quid ni confidam
omnes calumniarum sordes undequaque adspersas vestra auctoritate
arcendas. Ita voveo.
Sed et Deum ter optimum terque maximum enixe precor ut Ge-
nerosa prosapia vestra in dies singulos cum gloria nunquam inter*
morituri nominis propagetur, Filii Filieeque quos vobis communis
rerum Pater, Deus, concedere dignatus est, ita ad omne decus
educentur, ut Majores suos, quorum numerus est innumerabilis, non
tantum Encomiis -et factis assequantur, sed longo etiam intervallo
post se relinquant»
Propositi mei hoc loco non est totius SerenissimsB familisB vestrsB
seriem texere, longum id nimis foreti et extra meum institutum,
alibi dabitur copia Butlerianam stirpem ab origine deducere, non
possum tamen omnino prsBterire pauculos qui apud exteros iamam
propi^arttnt adeo, ut eorum facta nullis unquam saBcuIis nulla ob-
livione oblitteranda sint. Quid enim, quid non egit, (memoriam
refiico non doceo jam ante preBclarissimorum facinorum gnaros) in-
comparabili encomio dignus Thomas Butlerus cognomento claudus
in Gallia? Quid non prsestitit huic cognominis Thomas Butlerus
cognomento niger? cujus prioris fama minime claudo pede non
Hybemiam solam, sed omnem prope Europampenetravit^posterioris
vero res gestsB nuUo unquam atrore denigrari poterunty quas AngUa
Hybemiaque albo signavit Lapillo posteris in exemplum. De Jacobo
144 DEDICATIO.
et Walthero Butleris nil moveo, noyit Germania^ novit Polonia qua
chara capita quam rara nomina, quantos viros semper experta sit.
HoB velim Heroes soboli vestreB imitandos proponi, eorum fact^
assidue volvi, ad similes ausus navissimos semulos indies excitari
Si enim exempla plurimum valeant in quavis hominum condition€
ac statUy tum vel imprimis apud eos qui sanguine accedunt propius<
Si in equis Patrum virtus, nec degenerem progenerent Aquilse colum-
bam, quis creduat tantos tantorum virorum traduces a stemmate tam
nobili nullum generosi animi succum attracturos, maxime si piorum
parentum sedula accedat cultura. Pater Luminum a quo omne
datum optimum, et omne donum perfectum, totam Butlerorum
stirpem ita foveat, ut crescat in mille millia : Ita precor toto afiectu.
Ex in ante Diem Calend. Mart. Anno M. DC. XLI.
Thomas Cabye, Sacerdos.
Et in Exercitu Ceesareo Capellanus major supra Anglicanas
Scoticas et Hyberaicas Legiones.
APPEOBATIO.
ALTERAM Itinerarii Partem Richardi Domini ThomsB Carve
Capellani Majoris in Exercitibus Ceesareis supra Legiones
AnglicanaSy Scoticas, et Hybemas, legi, nec quidquam reperi quod
bonis moribuSy multo minus quod fidei orthodoxee esset adversum,
multa vero qucB laudabiliter legi possunt : unde cum annexs vin-
diciis contra Zoilos imprimendam et in publicum evulgandam per-
mitto. Prag» 4. Idus Martii. Anno 164L
(L. S.)
Authoritati mihi
k Reverendissimo Domino Summse Sedis Nuncio Concessa.
Ajotsivs Mar : Lib. Cens. Appost.
CAPUT XXXVI.
De extraordinaria legatione Ittustrissimi Principis de Eggenberg
facta imperio Ferdinandi III, Imperatoris Augustisnmi ad suam
Scuictitatem Urbanum VIIL Pontificem Maximum.
PON poBBnm hoc loco pnetemiittere magnificam, et om*
nibuB retro sfieculis yix auditam yisamqne legationem
invictissimi jnxta et victoriosissimi Imperatorifi Fbrdi-
NAirni III. semper Angnsti ad sedem apostolicam, qua
nniyersi orbis regribns et principibns debito snbmissi-
onis exemplo prselnxit, seqne non degenerem Catholicomm Imperato-
rum snccessorem, et snbjectum Romanie sedi filinm, ritu christianis
olim principibns nsitatissimo, oetendit. Res omnis hoc fere modo trans-
aeta est.
Ut primnm Angustissimus Csesar Fxbdinandits III. imperii guber-
nacula post obitnm sanetissimflB memorise optimi parentis sni Fbrdinan-
Di II. snscepit, ac tertins decimus ex Serenissima Austriacomm domo
Caesarenm Sceptram in snbjectas Romano Imperio provincias moderatns
est, nil potins habnit, quam nt se conformaret institntis majomm suommy
prsdecessoram in imperio, ac antiquoram regum principnmque catho-
licomm consuetndini landabiliter receptse, ac communem orbis orthodoxi
parentem Urbanum hujns nominis YIII. Summnm Sacerdotem honoris
et debitflB subjectionis ergo adiret : Cnm verb ipse ob gravissima imperii
negotia et turbnlentissimnm orbis Christiani statum, bellommqne motus
fungi eo mnnere non posset, Illustrissimnm Dominnm Joannem Antoni-
um Dncem Cronaviensem Principem de Eggenberg, virum qna opibusy
qua sanguinci quaque excelsoanimo nobilem in eam provinciam suffecit;
146 ITINERARIUM.
qni tanto favore felix qnamprimum se ad iter disposoit, magnisqiie
itineribns Romam properavit. Ejns trinmphnm nti k viris fide digniso-
mis ac ocnlatis testibus accepimns htc obiter describemns.
Nondnm omnino attigerat IUnstrissimns Princeps Legatns Cffisarens
portam nrbis, orbis Dominse, qne k Popnlo Nomenclationem sortitaest,
cnm esseda ipsi prope innnmera, sex eqnis magnific^ tracta, in occorsum
properant, in quibns prsecedebant Eminentissimomm Dominornm Car-
dinalinm anlici prflecipni, qni honoris cansi salntatnm Hlnstrissimnm
Legatnm prsemissi fuerant, inter qnos agmen dncebat Eminentissimns
Cardinalis ez Serenissima Sabaudise domo orinndns, Protector Gtermaniie
et imprimb Hsereditariamm terramm Anstriacamm, Eminentissimi
item Cardinales Pins Bnrgesins, et Aldobrandinns nna cum HlnstrisBimo
Dnce de Pozzolo snse Ceesareie Majestatis Oratore ordinario, IllnstrisBi-
mo non minns Marchione di Castel Rodrigo, ac Perillnstri Domiao Jo-
anne Cinmaaero CathoUci Begis Legato. Qni omnes nbi salutem nltro
citroqne dedissent, reoepissentqne, qnadrigam magnifieo apparatn ad id
recens prsparato Sereiiissimi Principis ac Eminentissimi Cardinalis
Sabandorum conscenderant. Erat antem hsec qnadriga rabroholoaerico
nndiqne tecta, et argenteis clavis nndiqnaqne confixa, qnam snpra oen-
tum rhedie alise, sex eqnis prsenntibns singnlas, secntae snnt» qnibns
prsecipni Romanse nrbis optimateS| auliciqne yarioram principnm ae
dominoram dncebantnr. Hos cnrras prsevertebant plnrimi rabris induti
togis et equis snblimes viri spectatissimi ; atqne hoc fere ordine, con-
currente ad novitatem spectacnli infinita plebis mnltitudine» in nrhem
dednctuB est IllnBtrissimns Princeps de Eggenberg, snmma hnmamiate
grayitatem temperans obvioB salntantes se reBalntans. Ubi Tero ad
pallatinm Eminentissimi Domini Cardinalis Sabandiie ventnm est, k
cnrribns delapsi snnt omnes, qnos affiitus officioeiBsima oratione, qna com-
iter gratias agebat tam honorifico comitatni, mnlta cnm satiB&ctione
dimisit uniYersos.
Princeps antem cnm partim ex itinere respirandiy partim animnm
colligendi cansa, in conclare regiofastn pro sna Celsitndine prgparatnm
tantisper se recepisset, paulo post comitantibuB Cardinale Sabandis et
Duce de Pozzolo tecta nndeqnaqne qnadriga ad oscnlnm pediB in anlBm
ITINERARIVM. 147
pontificiaio sese oontolit, nbi k Bomano Pontifice per quam paterne
acceptns est ; nec mora officiis rite perfanctns EminentiBsimoB quoqne
Cardinales Barbarinoe qnam humanissime salntandoa accessit, receptis-
qne ab iisdem omuis generis officiis ad paUatium ac habitationem suam
properayit.
luterea ad aocipiendnm tantum Principem pro dignitate et merito nil
feriatnm est, sed magno sumptu et magnifico apparatu disposita sunt
omnia, in quem finem non tantum Roma operam et facultates suas con-
tribuity sed et ezteromm maxima multitudo in societatem laboris con-
fluxit» nec quisquam in hujus triumphi promotione deses videri voluit,
Rite omnibus perfectis solenni pompa introdnctus est Ccesareus Legatus,
et hoc fere ordine.
Hora post meridiem secunda Illustrissimns Princeps Legatns Impera-
torins in hortum Julii Paps, quem sua Sanctitas Urbanus YIII. plurima
2uagnificentia in istum finem instrui et apparari jusserat, se recepit. Quo
eodem se quoque oontulerunt agminatim cardinalium et legatorum
aliomm Bomas residentium sub delegati, ut principi omni officii genere
tantiBper assisterent, tempusque coUoquiis fallerent. In eundem locum
nonnulli Duces, Marchiones, Comites sicut et ipsa Romana nobiUtas
totas tota quanta oonfiuxemnt, ut introducendum in urbem prbcipem
snbsequerentur.
UniTersa ordinata erant, nec aUud expectabatur quam signum ad
procedendnm, cum ecce tibi buccina monentur singuU, ut suo quisque
ordine progrediatury nemoque sit qui triumphalem turbet processionem.
Omnem itaque pompam prscedebant quatuor cursores lUustrissimi
Principis de £^;genberg, singuU murice tinctis vestibusi et cristatii plu-
miB snpra pileos conspicui, hoc initium continuabant sexaginta bene
onusti muU preciosissimo cultu omati, stragulorum operimenta ea erant»
qu® raro ante ista tempora sunt visa : hi, ne catervatim irent, et pompsB
offioerent, in qniaqne omnino ordines seu classes divisi erant. Mulomm
calces argenteae muniebant solese, frenorom funes reUque^ue induvis
ex pnestantiBsimo.bjsso partim, partim ^ mundissimo auro erant compo-
sita, reliquns cseterum habitus ex merissimo argento elaboratns pmtnU
gebat, capitibuB plumas elegantissimas prseferebant jumenta: quodvi^
148 ITINERARIUM.
pecns k sno destinato famolo Testito rubro operimentO} limboque flavo
variegato ducebatnr. Dnodecim primi mnli gerebant tapetes murice
tinctos in qnibns insignia visebantnr anro argentoqne iUnBtria, et acu
pictoria arte conspicna. Secnndi ordinis mnli ferebant operimenta ex
tela Damascena rnbra, cnm similibns snperiornm insignibns principis.
Tertii ordinis stragnla erant ex holoserico rnbro fimbriata anreis limbis*
Quarti ordinis mnli operti erant tela preciosa anro in snmptnosnm pre-
cinm elaborata, sufihlta byssina tela dnplici mbeay operimentum qnodyis
ex his flBstimabatnr octingentis coronatis anreis. Mnlorum qnarti ordinis
vestitus mille coronatis anreis censebatur, eratqne ex tela aurea fiava tam
laboriose composita, ut yiderentnr fignrae in illo elaboratse, pictse potins»
qnam textffiy sufihlciebatur insuper holoserico. Muliones^ seqnebantur
duodecim hastati militesi qnos kterones vocant, inauratis accincti secun*
dum latus ensibus, vestituque amicti precioso rubro argenteis fimbriis
illnstrato. Mox succedebant septem Tnbicines argenteis tubis dulce
paeana accinentes, ex tnbis insignia principis in anrea teh acu picta depen-
debanty ipsi yero Tubicines induti erant habitu murice ebrioy insidebant-
qne equis longe generosissimb. Hos excipiebat eximius miles de Olinitz
ipsiusque principis militum turmam ducens, omatam uniformi reste
talari h murice mbricante, viri omnes in armis spectabiles, et Germanico
robore torosi. Hornm vestigia premebant duse tnrmae alise, ex Pontifi-
cia Helvetorum Quardia, ut vocant, muli item Eminentissimoram Do-
ininommcardinalium, operosaveste superbientes, sessores singuli pnefe-
rebant Cardinalitios Oaleros Dominorum suorum. His & tergo ibant
comites duodeni ephebi nobiles, mbea veste argenteis fimbriis illustrata,
grato oculomm ludibrio eximii, quibus jnngebantur quatuor equi regii
k singulis stabnlariis mbentibus togis vestitis, ducti, calceati erant equi
argenteis soleis, frena mandebant aurea. Subsequebantur mox Aulici
eminentissimomm Cardinaliumy Legatornm quoque, et Italise Princi-
pum, inter quos ibant ad quinqnaginta nobiles Germaniae, qnibus se
sociaverant Barones Itali. Post hos ibant Princeps de Carbognano,
Abbas Savelli, Paulus Savelli, prffiterea Dnx de Riccia, Marchiones
Torres, Justiniani, Sancto Vito, Facchineti, Don Ferdinando Ursino
aliique non infimi nominis viri generosi. Inter equestres quoque re-
ITINERARIUM. 149
censebatar Comes Fuggerus cum Gomite de Hoys^ innumerique alii
precipiUB nobilitatis Heroes, quoe nominatim percensere longum ac t®-
dioBum foret. Non aberant totius urbis tjmpanistsB in consuetis togis
rubeis, quorum t^pana prseferebant Illustrissimi Principis de Eggen-
berg insignia, filo aureo et byssino snmptuoeissime elaborata. His jun-
gebantnr Tnbicines suse Sanctitatis non minus cantu quam vestitu clari,
tota quoque aula pontificia purpureo habitn conspicua, interque hanc
Pincemae et Cubicularii, quos usitata Romanis phrasi, extra muros vo-
cant. Silentio haudquaquam prsetermittendi sunt duodecim Hispani
ex prsecipua HesperiaB majoris nobilitate oriundi, qui stupendse magni-
tudinis torques aureos artificiosissime ad stuporem intuentium fitbre&ctos
et elaboratos collo insertos gestabant» cstero quoque yestitu operose culti
ad omnem luznm incedebant.
Ut ventum est k Perhonorifico niustrissimi principis ac CsBsarei
Legati comitatu ad templum S. Rochi, continuo ^ S. Angeli castellosoluta
sunt horrendo perurgentis sulphurati pulveris firagore tormenta bellica
plurima : quibus reliqua urbsy quae forte domi pro sedium custodia reUcta
fuerat, excita est : mirabantur uniyersi tam inusitatum triumphum. Sed
imprimis ad stuporem excitabant Romanos Gtermanifle proceres novo
modo diversissimis coloribus vestitiy sumptuosissimis enim telis aureis,
argenteis, Damascenis, holosericis, byssinis, undulatis, preciosissimisque
pannis induti procedebant. Quibus nil quidqnam cedebant semuli Sabaudi.
Preecipuam Tero laudem merebantur Aulici Ducis de Pozzolo quorum
cultissimus yestitus, et ab arte elegans, et k precio sumptuosus, et k oo-
lorum varietate spectabilis, omnis multitudinis obtutum in se convertebat.
Pompam hanc triumphalem quoque sua prsesentiaexomabantCapita-
nei Turmarum suae Sanctitatis, quse ad tutelam corporis Pontificii des-
tinantur, mi^stri item Ceremoniarum, duo insuper equi operosissima et
preciosissima tela instratiy quorum alter ad Principem de Eggenberg,
in Legatione hac Caesaris yices gerentem, alter ad Ducem de Pozzolo '
spectabat) hos qui ducebant, suoram principum omatu et colore Yestie-
bantnr y ipsos principes prflesentes dixisset, nisi qui pedites yidisset. Cum
eqnis videre erat tricenos pedisequos Principis de Eggenberg, panno
murice tincto et holoserico ejusdem coloris sufiulto, argenteisquoque
160 JTJNERARIUM.
limbu fimbriatOi opertos. Tandem ipse princepB medins inter DominiUQ
Poli Archiepisoopmn de Amasia, Bupremum siue Sanctitatis anl» Pr»-
feciun, et Dominnm Gonzagam Archiepiscopmn in Rhodo, eqnoBublimu
ibat. Equi ungul» anro erant armat» puriflBimo, firenum equus man-
debat aureum» calcaria equitiB oum onmi omatu reliquo erant aurea.
Ohdio cingebatur Becundum capulum aureo lapide precioBo mira yari-
etateundiqnaque ezomato: vestituB Principis auro mundisBimo, pileus
plum& multis unionibus et margarithis ezomatuB (rravabatnr. Princepe-
que (quod notatu digniBBimum fiiit) toto prope tempore detecto obe-
qnitabat capite, ob acclamantium BalutantiumqueBUBurroslongehuman-
issimoB, quibuB ipse yiciBBim cum miti capitiB demiBBione et Bumma
benevolentiad Bignificatione respondebat; nec adduci unqnam potuit, ut
caput operiret, quantumvis saBpe k ceremoniarum magistrosusg SanctitatiB
moneretur ne qua fi>rt^ periculum sanitatis adiret,
Iter ferebat Principem per porticum Romano CollegiOy quod Germa-
nicum vocant, contiguam, ubi alumni musicam omnino Papalem instrux-
ernnt, mira yocum et ▼erborum concinnitate. Nam etsi interluderent
modis musiois tormenta eneaynon tamen eos turbabantyBedyenustiorea
reddebant. Instruxerat idem coUegium in aula ad id disposita opiparam
convivium Cssareo Legato ejusque comitatui poBtero die excipiendo,
ubi yaria emblemata pictureeque magnificsB Imperatoris Bomani et Le-
gati ejus honori affizse sunt, non sine gratissima ocnlorum et inganii
occupatione. Sub finem triumphi sez equis trahebatur currus Priucipis
holoserico viridi opertns totusque quantus inauratus, quadriga item
Ducis de Pozzolo non minus elegante et concinna, innumerfleque rhedse
alise, atque hoc fere modo totns pompae hujus ordo claudebatnr.
ConduzeratprohabitationeBualUttBtrissimusPrinceps de Eggenberg
pallatium Ducis di Ceri^ in quod absoluto itinere ingreBsns est summa
cum magnificentia. Csetemm uti pallatinm hoo afiabre ad regulaa
architectonicas erectnm est ordinatiflsimeque ezstroctumy ita de foris
elegantissimm picturu, poematibus, inscriptiombus secundum geome-
tricam proportionem vestiebatury in quam operam suam ingenioeisBimoB
Piotctf Joannes Franciscus Grimaldus de Bologna industnam snam
contulerat; et me muta foret pictara variis lemmatibus et loquentibus
ITINERARIUM. 161
picturis exornarerat. In medio hflec legebatnr trabali charaotere inscripta
Epigraphe.
PerenrUbut JEque fajcii»
Ac nominibus semper Augusta
In immoto Caiholkajidei Patrocinio
Semetipsam altejundavit
Austriaca Domus
Cui quot heUa totfuere triumphu
Ad dexteram latus hsec videbatur inscriptio.
Feeeunda Casarum
FiBCWida Regum Parens
Austriaea Domus
Imperium terris
Animos JEqucBms olympo*
Ad sinistrum htuB oorrespondebant hi yerBus.
Inm/umeris auetam triumphis
SoUs utraque Domus
Austriacam
Non capit Domum^
Sub prima InBcriptione duo juvenes angelico cnltuyiyig coloribuB erant
expreiBiy qui hinc et inde una manu insignia Domus Austriac» tenebant^
iu altera pabns et oljye ramos, coronaB item aureas argenteasque pne^
tendebant* Sabgeminaaiterain8criptione,gemin8equoqueBpectabantttr
aquilse imperiales, quse pectore prseferebant insignia Domus Austriac»,
ad latua dezterum ezhibebantur insignia Urbani YIII. hodiemi Pon-
tificiB Romaniy ad sinistrum vero Imperatoris Fjbbdikahdi III. semper
Augusti ; circnm circa yaris figurae, triumphoe et trophea reprsesen-
tabant parta ausptciis et yirtute Cassaris. In medio horam omnium ad
TiTumezhibebaterSacra Cesarea Majestas FBBnnrAHDUs III. inudens
earmi triumphali^ quem priBcedebant quatuor equi generosissimii quos
&may dnabus tabis instracta, et victoria olivflB et palmarum ramis armata,
ngebant. Sub carru proetrati miserum in modum jacebant hoetes rebel-
162 ITINERARIUM.
lesqnein Austriacam Domamienervati, fractii, contasi, vizqae spiritnm
trahentes. Sapra hanc pictaram aareis litteris legebatar hoc lemma.
Nwnquam digniori,
Ad dexteram dictae pictorae paer nndas reprflesentabat fortanam, ad
cajas capat haec verba expUcabantur,
Stta virtus evexU.
8ab pediboB yero hse vooes hanc componebant sententiam.
Ni adero nuUa erit.
Ad sinistram pictara armatam referebat virum casside tectom, una
mana specalam, altera prfleferentem obvolatam serpente bacnlom, nota-
batque sapientiam, quse supra ita ex scripto loquebatur.
j^tema est gloriafactu
Infra vero hsec dicebat.
Quisque euafata.
Totam hanc partem depictse domus claudebat hsec inscriptio.
Gemmi compresea Ucentia monstri.
Scilicet Haeresis et Rebellio.
Atque hsec fere in tecti apice ceu prima contignatione : seqnitor nonc
altera, qusB k domos fenestris continuabatur : supra quas quatemae im-
fi^ines pectorales exprimebant quatuor imperatorum vultus, Alberti sci-
licet II. Maximiliani II. CaroU V. et Matthise. Ad quatuor aureas
columnas quse fenestras utrimque ambiebant imagines, pietatiS) religi-
onisy justitiie, et fortitudinis videbantur, ut ex insignibus quse singol»
prceferebant coUigere erat.
Postrema denique facies ^ fenestris ad ostium usque protendebatur.
Hiec pars non minus operosa erat quam sumptuosa, prseterqoam quod
spectatores longe ampUus in se converteret Supra portam duo aurei
angeU) ceu domus genii et tutelares mira gravitate consistebant, et ne
ad otiandum sine negotio istuc constituti viderentur insignia lUustriasi-
mi Principis et Legati Csesarei sustentabant, erant hsec insignia tam aoro
prsefulgiday quam colorum varietate artificiosissime iUusa. £x utroque
port» latere duse picturse visendse magnitndinis dependere videbantur»
ITJNERARIUM. 163
qnibns geminfle victoris nostra setate memorandfle k Sacra Caesarea Ma-
jestate partse ad yiynm exprimebantur, ntpote quse ad Nortlingam, et
Ratisbonam ipso Imperatore hodiemo prsesente obtentee faerunt. Reli-
qnum qnod supererat spatium varia emblemata, ex Insignibus Illustris-
simi Legati ductay implebant.
Et primo quidem Aquila candida se ostentabat cum Epigraphe:
Semperjubar unica perfert.
Dein rota velut continuo motu circumacta hoc praeferebat Lemma :
Semper circumacta Secunda.
Praeterea Corona aurea cum hac sententia :
Virtuti debita merces.
Ad hsec quinque rosse purpureae cum inscriptione :
Urbis et Orbis Amor.
Insuper tres Corvi yolantes auro coronati hoc crocitabant voce dis<*
tincti :
Sapientia redimivit.
Sextam locum occupabat aurea Anchora ita loquens :
Sacrum cuique perfugium.
Spectabatur et Tyberis per Poeticam metamorphosin in senecionem
cano capillitio et promissa barba transmntatus, coronatusque arundiuibus
ac fioribus, ad ejusque latus Lupa cum gemellis Romulo et Remo funda-
toribus Romanse urbis cui adscribebatur :
Mihi veteres redduntur honores.
£x adverso Danubius, similiter senem virum referens, tecto capite,
remum manu tenensi cui adstabant duo Juvenes redimiti laureis et
palmis cum hoc dicto :
Imperium sinefine mihi.
Eodem prope loco, vel non multo infra, moneta exhibebatur aurea ex
ona &cie pomum Persicum monetarius expresserat cum Imagine rir-
tutis Fidei, quod juxta .Xgyptiacam sapientiam oris et cordis concordi-
am notaty hocque ipsum explicabat Gnome :
164 ITINERARIUM.
Cordis et Oris.
Ex altera monetcB facie virtutis Fortitudinis icon cum ciconiaBerpen-
tem rostro praeferente repraesentabatur, symbolice notabat victoriosam
quod sententia ad scripta satis aperiebat :
Hostemque Dolosque.
Atque hic omnis apparatus quantumyis sumptuosus, in anteriore tan-
tum et extima &cie domus visebatur, ad quem spectandum omnis gene-
ris, statusy et sexus homines turmatim multis diebus confluxerunt. Noa
tango hoc loco circumvicinas SBdes et compida per qu8B Principi trans-
eundum fuit, quis enim describat peristomatis preciosissimis excultos
parietes? quis sumptuosissimis aulseis praefulgidas aulas? quis populi
Nobilioris ad fenestras concursus, ut hunc Principem spectare possent ?
quis festivos acclamantium et salutantium cantus et voces perstringat ?
quis explicet denique festivorum ignium, pompam hanc illustrantium
apparatus ? Quin ipsum quoque coelum ad pluviam multo ante tempore
propensissimum huic processioni favisse videtur, cum constantissimo
tenore nubilum imbres ita suBpendit ut ne guttam demitteret quse festi-
vitati tali obstaret. Unde et vulgus adeo ad hoc spectaculum accurrit
avide, ut semel vidisse Principem principisque comitatum parvi pen-
deret, sed ad alias aliasque plateas preecurreret quo saspius visum appa-
ratum iterum ac denuo revideret.
Attigerat ovans multitudo Pallatium, cum Illustrissimus Princeps,
antequam equo descenderet officiosa non minus quam culta oratione
amplissimas omnibus ordinibus egit gratias, sed imprimis Prsefecto auIsB
suae sanctitatisy reliquisque praeiatis, Principibus, virisque generosis ;
quibus cum satisfecisset omni benevolentiae significatione domum dimi-
sit, ipse vero una cum Duce de Pozzolo Pallatium ingressus est, et
separatis uterque conclavibus ad animum ex pompa varie distractum
colligendum exceptus. Data fuit interea facultas Oermanis Proceribus
obeundi domus conclavia et lustrandi pro libidine porticus, omnemqne
apparatum supra quam dici potest opulentum. Calamus nusquam ex-
plicabit quam habitatio hsec auro argentoque fulserit, [quam lacunaria
ITINERARIUM. 165
omnia gravata foerint teliB pre^ioBisBimis et perifltromatibiiB ad omnem
majestatem luculentiB.
Pro Abaco commoduB dispositus erat locus, ad quetn Principis pen-
debant insigBia, artificiB manu aaoupicta. Ad Abacum disposita erant
Tisendo ordine aurea argenteaque pocula fusoria, libatoria, UBuaria,
potatoria, pollubra item et Bcyphi elegantiBsimi. Circum oirca conclaTe
sedilia et cathedr» commodiBsimsB ordinat» erant, lectuli quoque ope-
roso cnltu strati, nec minore menB» majores minoresque aurea tela
tectae. €l|0nclaye Principis aulseis preoioBisBimb circundabatur. Pre-
cium decem millia coronatorum excessisBe creditur. Yerbo; omnia
respondebant excelso Principis animo in profusam prodigalitatem pro-
pensissimo, cujus liberalitatem vel inde coIligaB licet, quod in solam
acu pictoriam Romae expenderit sine materialibus aliis octoginta millia
coronatorum,
Sub Tesperam omnes fenestree innumeris prope facibus h cera candida
seu Tirgine collustratffi sunt, ne nocti libera esset potestas omnem
eplendorem tenebris iuToIyendi. Audita quoque in adultam noctem
Tjmpana, Fistuls, Sambuci, Tubae artificiosorumque ignium fragores.
Nulli adyentantium in aulam Tinum negabatur, nulli epuIsB fami se-
dandas deerant. Tandemque ipse dies opiparo et Tere Imperialem
majestatem decente clausus est cbnyiyio. Posteroque die alteram in-
super epulum prsbitum est, ad quod cuiqnam liberrimus fuit acccssus.
Paucis poBt diebus Illustrissimus Princeps alium adomari Toluit
ingressum in Pallatium scilicet Apostolicum quod Vaticanum ap-
pellant, ubi causam sui adTentus et legationis exponere decreyerat.
Hic non minore sumptu sequalique pompa institutus est. Primum
ordinem ducebant equites quinque Tubicines Principis nigro bolo-
serico sufiulto bisso flaya^ fimbriatoque limbis aureisy Testiti, qui-
buB succedebat pedes armigerorum turma, pari Tcstitu excultay
sequebantur dum equitum turmse cum quardia seu custodia suae
Sanctitatis, aulici quoque plurimi Eminentissimorum Dominorum
Gardinalium, Legatorum Principum ipsaque nobilitas Romana, inter
quoB ibant Tjmpanistse urbb. Hos excipiebant Itali Principes, Duces,
Marchiones, Comites, Barones non explicando numero \ Germana quo»
166 ITINERARIUM.
qne nobilitas nigro holoserico vestita et ab Italis distincia. HeI?etorcim
item Dax cum Magistro Ceremoniarmn suse Sanctitatis. Dehinc dao
eqai manuarii lUustrissimi Principis cum triginta k pedibus nigro
holoserico aurea tela sufiultOy aureisque limbis fimbriato, indutis, sicut
et Ti^inti quatuor ephebi nobiles pari habitu, nisi quod insuper pallia,
aurea tela falta, gestarent. Post hos tandem sequebatur ipse Prinoeps
medius inter Iliustrissimos Episcopos Oonzagam Episcopum de Rhodo
et Proti Episcopum Messinensem, yestitus holoserico nigro bysso nigra
elegantur et ad stuporem artis acu expicto. Principem sequebatur
totius triumphi particeps Dux de Pozzolo cum suo quoque famulitio
tela nigra preciosa et fiavis limbis fimbriata ornato et ex culto, latera
ejus utrimque claudebant. Hinc Carafia Episcopus de Yulturata inde
Antonius Marentz Episcopus de Pedina, qui perorare debebat in con-
sistorio Pontificio. Pompam finiebant innumeri Prselati omnis ordinis
et statusy cum duabus rhedis una Principis non dicendo sumptu com-
posita, siquidem loco ferrameutorum adusque rotarum laminas et axes
omnia argentariorum opera fabrefacta erant. Non tango aureas imagines
ex purissimo auro hinc inde artificis opera insertas. Currum trahebant
caballi castanei coloris generosissimi auro argentoque in nigro holose-
rico graves. Altera rheda ad Ducem de Pozzolo spectabat eratque non
minus quam prior ylsendi operis. Rhedarii omnes nigro holoserico
Bufiulto et fimbriato anrea tela magnifice exomati erant.
Cum in pontem S. Angeli yentum esset tormenta majora aenea mino-
resque fistulse innumerse ex castello exoneratse snnt, sicut et quidquid
Helvetorum armamentarium in Vaticano condebat ad ingressum Prin-
cipis perstrepuit. In area Pontificii Pallatii ex equis descensum est ac
mox in conclave regio cultu apparatum, tantisper itum, quoad honori-
fice cum magnifico comitatu Princeps ad suam Sanctitatem deduci
posset. Erant cum sua Sanctitate CardinaleSy Archiepiscopi, Episcopi
aliique innumeri viri honoratissimi, in cujus conspectum uti venit Prin-
ceps in terram mox se inclinavit ad ostii limen, sicut et in medio con-
davisi ac tandem etiam ad thronum suse Sanctitatis, ubi consuetum
pedis osculum libavit. Eum quam primum ipsa sua Sanctitas porrectS
manu elevavit et serenissimo vultu intime et patern^ est complexa.
ITINERARIUM. 157
Hinc Princeps protulit litteras Imperatorias ad soam Sanctitatem testes
legitimae ablegationisy qaas yenerabando gestu brevi sed nervos& ora-
tione obtolity ezplicayit dein Imperialis Majestatis filialem affectam
erga sommam sedem, pro qoa tuenda et conserranda parata sit bona et
▼itam prodigere.
Cam Princeps una cum Duce de Pozzolo et Cardinalitio collegio '
consedisset, litter» k Secretario Domino Dospigliosi lectse sunt, oratio-
que ooltissima ab Episcopo de Pedina ad omnium admirationem habita:
cui breviter dictus Secretarius respondity totusque actus hic k Pontificio
Fiscali in prasentia octo Cardinalium solennizatus est. Post qusB
PrincepB denuo in genua procidit humillime obsecrando ut sua Sanctitas
Germanam nobUitatem dignaretur admittere ad osculum pedis, quod
gratiosissim^ annuit Pontifex ad stantibus interim ad dexteram Ponti-
ficis Principe de Eggenberg et Duce de Pozzolo, qui peracto osculo
suam Sanctitatem de Throno eleyarunt, et comitati sunt exhibitis con-
suetis officiis usque ad conclave Pontificium, ubi deposito pontificali
habitn Principes cum omni comitatu epulo excepit. Tres menss in
pontificia aula stratse erant, una pro Qermanis Prselatis, altera pro No-
bilibus Ephebis, tertia pro ministris mensse.
Aliae iusuper mensse geminse adomatse erant, ad quarum alteram sua
Sanctitas sola accumbebaty et paulo inferius in altera Princeps legatus
cum Duce de Pozzolo. Durantibus epulis suayissima audiebatur mu-
sica, Boaque Sanctitas festivo humanoque vultu tractabat legatum sub-
mittendo de mensa sua quidquid artificiosum et splendidum erat. Sub-
latis mensis accivit sua Sanctitas Principem ad colloquium familiare,
quo peracto se se retulit in conclave suum secretius. Legati vero cum
omnimoda satis&ctione domum redi^re. Princepsque tunc cepit paula-
tim ordinare negotiorum expeditionemy ac visitare Cardinales obsequia
ipsis sua officiosissime deferendo.
160 ITINERARIUM.
nm quidem amplius tam popolosi ante hac oppidi remanserit, nec sapra
decem homines reliqui snnt, qui velut miracalos^ isti periculo subtracti
fuerunt.
Petra Fluta modicaquidem ciyitas, sed commoda, omnino eversa est,
unaque cum illa triginta infantes, viginti mulieres, sex viri occubueniiit.
Oppidum quod k S. Stephano Protomartjre nomenclationem k majo*
ribus accepit, medietate sui eversum est.
S. Lucido ParrsB civitati» propugnaculum, quod aliis nrbibus contra
eversionem et direptionem esse solet, plurimum obfuit, cum enim illud
ex succussione terrs rueret in societatem ruinsB traxit omnes fledes, in
qua tamen paucae personse occubuerunt, quoniam plerique indigenamm
sese ad Monasterium Franciscanorum de Observantia contulerant, vitam
et salutem apud viros Religiosos qusesituri ; quibus tamen etiam non
omnino parcum est, cum antemurale monasterii etiam terne motu oon-
ciderit.
Urbecula quam Flumen frigidum patriotSB nuncupant media ex parte
collapsa esty bonaque civium multitudo ruinis involuta.
Amareta oppidum potissimam partem agitatione terrse concidit, in
cujus lamentabili occasu triginta quoque homines terr& absorpti sunt.
Castilionum alias Cassalium cum omnibus prope civibus suis interiit,
ex quibus vix aut ne vix quidem ullus reliquus mansit.
Castilionum della majora non procul k mari dissitum, una cum om-
nibus inquilinis k terra uno bolo deglutitum est, pauculique Patres de
ordine S. Augustini ad strictiorem regulam reformati, quos discalce-
atos seu nudipedes appellant, qui forte tunc extra mcenia reoreandi
corporis causa obambulabant, servati sunt.
Majoranum urbs media sui parte k terrse motu eversay non est reliqna,
simulque in ea quadringentffi anim» deqiderantur.
Neocastrum civitas ab amoenitate loci plurimum commendata, penitos
eversa est, et k terra absorpta, in qua una cum Principe ejosque conjn-
ge, ac unica filia, quse tunc fort^ in terrse concussione segrire ceperat»
tria quoque hominum millia mortem inter minas oppetere coacta sunt.
Principes finita clade eruti honorificeque sepulti sunt. Trecenti quo-
que alii vitam quidem sed non sine gravibus vulneribus retinuemnt.
ITINERARIUM. 161
Episcopns loci pene soliu inter primores cnm mille forte civibns pericnlo
86 opportune exemit.
Stigliannm nrbecnla elegans, sed non nsqne adeo popnlosa, omnino
ad terrse motnm cormity templum vero ad qnod se potissima hominnm
pen collegerat hiatn terrs simul ac semel absumptnm est, ita nt viz ex
omni ciTitate ducenti homiues una cum Gubematore nrbis in tntnm
locum eyaserint.
Oppidnm S. Blasii ampUtudine et in colarum multitudine pne reli-
quis visendum, plurimum passum est ex hac terrse concnssione, quod vel
inde colligere licet, quoniam quadringenta facile capita in eo periemnt.
S. Enphemiae oppidum ad equites Melitenses pertinens, ita extermi-
natnm est penitns, ut nec loeus ubi ante hac substitit, dignosci commode
queat. Sed et aquse nuuc illinc prseterlabentes abluere omnem loci
memoriam velle videntur.
Nnclieria quoque ad eosdem jam dictos equites spectans penitns in-
tercidit.
Bisinianum ita concussum est k terree commotione ut incolse agmina-
tim se inde proripere summa cum festinatione sint coactiy nec hodie
quidem audeant pristinas sedes repetere, quoniam terra ab incepto hor-
rore ac trepidatione necdum quiescit.
Cathaca civitas parum qnidem, quo ad minas sedium, damni passa
estf triginta tamen homines terra obrntos, velut censum seu dedmas
abstnlit.
Gui&Icon civitas cnm omnibns qnse ad eam spectant intra terram se
condidit.
Stangvioli in editiore monte sita civitas k concnssione terrse libera
esse non potuit, qnam tamen tolerabiliter sensit.
Umbratienm nrbs media sui parte cnm triginta omnino hominibus in
terram cormit.
Mayda similiter ad medietatem cnm decem hominibns k terraTiolenter
abrepta est Sed et non procnl inde ex immani hiatu sen rictu saxa
stnpendi ponderis in nnmero6& qnantitate egesta snnt, atque ad plura
milliaria non magno agricolamm bono hinc inde in agros et prata disse-
minata, nnde fimgiferse terr» non param incommodi persensemnt.
162 ITINERARIUM.
In Barrio Pago mitiiis hsec tempestas sieyiit quam alibi, qnoniam
non nisi ternsB ledes collapsa snnt.
Acerbias multo Filogusium tractatnm est, siquidem nna cum incolis
omnibus terr& subiyit.
Melatum quoque civitas saxorum collabentium pondere snppresram
est) et in sequalem ruinam secum trazit quotquot numeravit indigenas.
Nucherft urbecula una cum omni habitantium multitudine sub terram
se abdidit.
Aello urbs itemque Petra mala, M ons quoque sanctusy Jerolytiim
similiter et Salgatum miserum in modum concussa sunt, atque in sin»
gulis horum oppidis ad centum fere homines hiatu terrse pnefbcati snnt.
Imo circa eos fines nil fere reliquum mansit prsterquam paucnlsc sylvs
et loca inculta.
Panla Patria S. Francisci Paulini, sicut et arx vetus Chastil videre
sensit terrse motum cum gravi suo damno.
Cffitemm oculati testes certo femnt quod ad Neocastmm Amatus
Fluvius plusculis diebus sanguine copioso manaverity emiseritque fbeto-
rem prope intolerabilem ex nescio qua qnasi sulphurea et picata materia.
Et sane docuit abunde eventus quam Deus cmenta consilia in mundum
mediatus sit ob peccata hominum.
Similis porro terrsB trepidatio seu concussio urbium sub eadem tempora
accidisse dicitur in Sicilise Regno, maxime vero Messinse, ubi duo aedi-
ficia nobilissima una cum summa sde collapsa snnt, suaque raina non
minus quam quindecim homines oppressemnt. De reliquo alibi oen-
sentur passim et sparsim obmta ad quinquaginta hominum milUa; ex-
tendit autem se terrse commotio ad triginta fere milliaria Italica. In
Dalmatia aiunt hac terrse agitatione editissimas mpes fissas esse, ac sine
impedimento libemm mari et uayibns iter illac apemisse, cum ante hac
saxa transitun^ negassent.
Yidebatur jam Calabriae pacatior Deus, nec terra amplins agitabatur,
cum ecce noyiterrse motus immittuntur tanto periculosiores quanto im-
proyisi magis. Tunc enim S. Severini urbs, Pelicastro quoque, Cottone,
oppidum S. Marise di Althea, Taveraa, Casalum aliaque loca funditns
excisa sunt. Et quoniam media fere nocte terra cepit contremisoere.
ITINERARIUM. 163
cnm secorfe omnes donnirent nil miDiis quam de nora terra conciissione
cogitantee» vix ullns habitatornm ex iUis oppidis evasity prflBter eos qoi
CoDsenz» tempori tremorem animadverterant, ac derepente nudi etiam
ex nrbe in patulum ac liberum campum evas^re.
Excestrise quoque immanis terr» piotus indigenas terruity cui densis*
simffi pleno dle tenebne prseluserunt, tamque tetra eam mephitis secuta
at yix uUtts mortalium ferre potuerit. £x hoc terr» motu loci templum
primarinm dissiliit, ac vir genere nobilis ita capite in columnam impegit,
ut effuso cerebro mox viyere desierit In Transylyania quoque motus
terram agitavit, quem tanta pecorum prope omnium mortalitas secuta
est quantam yix hominum memoria fuisse recordatur cui aer nocte illuni
coelo plenissimo splendore alluxit. Hsec de terrfle insolitis agitationibus.
II. Non minus rarum noyumque illud est quod Neobrandenburgi in
Ducatu Mechleburgensi pleno die portfle ciyitatis omnes nemine impel-
lente patuerint, et oppositfle portis ponderosissimfle machinfle terra saxi»-
que expletse inyisibili manu amotse. Quod ubi cognoyit commendans
nrbis Colonellus Espani, stupore attonitus designatis ad id militibus
recludi yoluit, qui dum ad opus accinguntur, ab ossibus et capitibus
mortuorum undiquaque in milites depluentibus, repelluntur, milesque
unus qui primus k cranio de mortui tactus fuerat de repente mortuus
ooncidit, multique male habiti. Tandem post trium horarum spacium
se portfle ultro iterum ut ante inspectante omni ciyitate et militum col-
luyie recIusflB sunt.
In hoc eodem Ducatu Mechleburgensi (ut Neostadio scribitur) sub
horam octavam yespertinam yisa est sereno coelo in aere ad yiyum ex-
pressa forma ciyitatis Neobrandenburgensisy et circa illam ignis lucu-
lentus, qui splendorem et lumen amplum affulgebat duobus exercitibus
hinc et inde prodeuntibus, quorum alterum ex occidente ducere yideba-
tur vir nigrore formitabilis portentosse staturfle recta contra adversarium
ezercitnm arma hostilia movens. Hi cum horas plures acriter conser-
yissent manus, tandem disparuerunt, ignisque paulatim extinctus est
omnia fuscis tenebris obyolyens. Hoc yisum primo molitori objectum
esty qui ne si postero die sparsisset in yulguSy confinxisse timore argue-
leUUf mox ad urbis excubias non procul inde absentes retulit, excubitores
164 ITINERARIUM.
dein totam prope ciTitatein in portenti testimoninm acciyeronty ac inter
alioB ipsum etiam urbis Pastorem et viroe de Senatu prscipuos, qni
omnes yarias de omine conjectnras dederunt.
III. Jurantes temere et pejnrantes merito perceUat malus dsemon,
qui non ita pridem in Lusatia inferiore in oppido Foresti vulgo Forsty
militem communi, bac tempestate, voce» et solenni militibus precatiun-
cul& (rapiat me Daemon) abutentem inspectantibuB testibus de repente
abstulit Res ita (ut k fide dignis refertur) babet Faciens iter peooris
alicujus emendi cansa lanio» atque nil mali metuens in equites Foresti et
circum bybemantes incideraty quem non nemo ex procacioribus, suspi-
catus quod res erat, bene nummatum incedere, in sjlvam abducitonmi-
busque despoliat, ac inter alia quoque centum Imperiales Tbaleros eripit.
Cum yero lanio latrunculum probe noeset, moz reduz commendantem
loci adity justissimasque de injuria et damno sibi illato querelas deponit,
simulque nominat militem furti auctorem qui advocatus negat primum
pemegatque se quidquam k lanione unquam accepisse, sed nec de fiicie
quidem nosse bominem maleToIum» multisque debaccbatur ignominiis
in lanium, quippe qui se innocentem ad boc tribnnal detulisset : addit
dein mendacio diras ezecrationes, malo tandem se dsemoni iterato itera-
toque audacter devoYet: rapiat (inquit) animam meam cum corpore
cacodaemon, si ego prsedatum egressus fuerim, aut violentas manus in
hunc lanionem applicarim. Dictum, fiictum : audiit non surda aure
Yocatus Sathan, protinusque conclave Ducis forma militari robeo amictna
pallio ingreditur: hominis novitate perculsus Colonellus causte judez,
miratur audaciam ingredientisy rogat quis sit, curve non prius monida
ministris adsit? Respondet se Tocatum nou ultro introiisse, simulque
disposita chlamide coccinea in mensam, militem invadity ac secundum
caput arreptum inspectantibus omnibus nemtne contranitente abducit :
quando militi nefitrie perjuro bulga cum centum Imperialibus ezcidit
Miles vero postero die eodem loco quo ipse pridie lanium i^^gTessus
fuerat mortuus repertus est. Funestissimum rei hujus CYentum merito
perpendanty atque ad eum contremiscanty qui tam sangninolentum hos-
pitem continuo lingna, continuo ore circumferant, Daemonique se libere
deYOTent parvi pendentes Ycre ne an mendaciter id faciant : habet sane
ITINERARIUM. 166
delicatam anreni DaBmoii, qnandoquidem seepe sspiQs etiam non yocatafl
audit.
lY • Non minus horribile est in re Uoet dispari ausum : qnod Lym-
burgo ex Bohemia commodis tabellionibus fidelibusque tabellis consig-
natum adfertur; eonvenisse scilicet sex oonjuratos ejusdem consilii
socios, qui nocte concubia in domum camificis essedo insidendes prope-
rayerint. Hi cum patrem &milias Justitise administmm, jam dormien-
tem importunis yocibus cum consueta sica eyocassenty mox arrepto
oculoe strophio obligaruut, ne de itinere suo fierit certior, dein currui
impositam^ yariis ambagibus circumduxerunt, quoad ad commodas et
iacinori destinatas sedes derexerunt, ubiobligatouterat vultu inconclaye
elegana et peristromatis undique ad luctum exomatum deduxerant. Hic
redncto ab oculis yelo jubent nudare fatalem sicam, ac in ignota iacie
yiram foeminamque capitis sententiam pronunciatam complere. Quod
Gum 8ub yitae periculo recusare non posset, feriit utramque resectis
capitibua* Hoc peracto obdnctb iterum oculis per alia diyerticula do-
mum reducitur, colligatisque ad ostium manibns pedibusque hnmi de-
ponitur ne qua cnriose indagaret qno personati isti tenebriones essent
progressi. In mercedem tamen, ne gratis laborasse yideretury anreos
aliquot saocnlo intruserant, ubi vero et in quos aut qna de cansa hiec
actio institnta fuerit, haud liquet
V. Placet hoc loco attexere ingeniosum inyentum latrocinandi, et
suaye sed potens tormentnm jnstam pecuniie summam exprimendi, quod
fratres dao prseoipn» auctoritatis yiri» filii, primario Parisioram Prsesidi
efficaciter admoveranty non minns faeetum qnam serinm: totins rei
homo Deo sacer fide integerrima in hunc fere modnm retulit.
Habebat in Gkdliis vir nobili prosapia spectabilisy nec minus multa
prndentia clarns» filios duos discolos, et k Patriis moribus omnino dege-
neres ; qnos cum teneris sub annis parens sflepius ad frugem revocare
frnstra conatns esset» multotiesque ob depravatos sobolis mores ad indig-
nationem non sine acerbi8sim& bile objnrgassety bonornm amicoram
consilio tandem k se snb severi pttdagogi curam rigidamque feralam
ablegavity sed neo hic in mnlto meliores evaseranty indies enim ut corpore
ita et vitiifl robustiores effecti sunt. Cnm ad flcholas velnt ad mercatum
166 ITINERAEIUM.
Tirtutam et bonaram artinm mittebantar, freqnentabant illi Bocioram
conyenticalay inter qnos probrosam rebantur sine ffire vitam javenilem
tradncere, camque ss domesticam sea patrium negaretur» ad acquiren-
dum alienum animos adjecerunty cumque id justo titulo mutuum acei*
pere non possent» arte mali et dolis coUigere non indecorum sibi pata*
runt. CoUatis itaque in unum consiliis statuunt sub Tesperam quandam
insignem stropbam texere, et ne sine fructu finiretur, pecaniosum seneni,
▼irum Parisiis honoratissimum delegerunt dolis cautissimis circumve*
niendum.
Ad hujus eedes hora circiter una post vespertinam refectionem aerio
et semi perplexo vultu adeunt, atque ut ex &muli8 de Domini prssentia
cognoverunt, petierunt ut hero quantocius nunciaretur, adesse juvenes
nobiles Fratres geminos, qui urgens negotium nulliusque patiens mone
exponere in Domini commoda habeant. Re&runt famuli Dominam
suum jam ad quietem concessisse, nec imposterum admittere momenti
alicujus actiones quas somnum disturbent^ quoniam tota die pro oommuni
civitatis bono laborasset ; veniant igitur, si placeret, postero mane» quo
copia coUoquendi pluribus futura esset. Instant contra isti» hoc in ne-
gotio quod expediendum suscepissent, nec sibi seri nec meti, tangere
potius Dominiy quem monitum venissent incolumitatem, si quidem ipee
nollet boni Consules admittere se paratos esse redire unde veneranty
damnum tamen emergens non ipsis sed sibi Dominus imputaret, metuere
eos plurimum ut sero facti poenitens caput scabat et crines veUat, agi res
periculosas non uni tautum capiti sed totius communitatis corpori noxiaa,
quas ipse unus pro sua prudentia nullo negotio re mature intellecta k
repubUca amoliri posset.
Redeunt itaque ad herum &muli tam seriomm negotiorum, et tam
periculosarum quffi agitarentury nuncii, obtestanturque ut honestos ado-
lescentea tam instanter aUoquium postulantes in conspectum paucis ad-
mittat. Hseret in perplexa paulisper meditatione Prseses, quid tandem
eo tempore in urbe rerum noxiarum agi possit, occurrit hinc vulgos
varium et multorum ci^itnm ad turbas contra Magistratum ciendas
pronum; inde vero Magistratus sspe etiam secum dissidens. Alibi
sacrosanctum Begis caput Quid, ait» si viri turbulenti contra R^em
meum moliantur conspirationem. His in curis quid agat ignorat. Ad-
ITINERARIVM. 167
mittat JQTeneB nobQes, sed ferte et ipsi teehnarain socii reiqne convin-
centur. Ezcludat eos? sed mox in Yulgus spargent se, si quod malnm
Tetpablics imminet, suo hortatu ayermncare yoluisse, nec admitti potu«-
isse. Admittit tandem impoatores egregrios, qui ut in conspectum Pne-
sidisTenerant, dato acceptoque salre, consident, ac pauhtim anxie servos
circnmspiciunt, gestuque loquuntur secretum suum arbitros &mulos
nentiquam admittere. Quod ut animadvertit PrsBses» omne famulitium
cabili exesse jubet) ocdudiqne ostium, juvenes vero quod dicturi vene*
rant libere proiari. Hic cum illorum alter yerbis disertissimis prosapiam
longa serie deduxisset, parentumque opes multis exaggerasset, tandem
snam inopiam professus parentis in liberos parci avaritiem taxavit qua
qnidem ipsi fratrra ambo compellerentur aliorum hominum opem implo-
rare, nt raltem ab aliis yelut mendici non deriderentur ; yenisse itaqne
se ad Dominum Prsesidem, ut aliquam pecunise summam peterent
amice, quam si negasset hoc modo, yi adigendus esset ad eam numeran-
dam ; simulque arma promnnt, quibus, nisi pareat, eum coacturi erant.
Jubent insuper in summa quiete considere nec yerbum mutire, nisi
quantocius mori yelit. Quid hlc agat deprehensus intra proprias edes
senecio? cum aliquamdiu ad exactionem yiolentam obmutuisset, arripit
tandem caligasy promitque pauculos aureos, quos effireni JuyentsB su^
fectnros in lantam coenam putabat, Ina acceptis plura postulant juyenes,
se enim non yenisse pro uno alteroye die, sed pro anno integroy promeret
itaque aurum intra cistas conclusumy ni faciat minantur fistulas pyrio
pulyere et plumbo faetas. Semen ut yitam senret aurum ad ipsorum
yoluntatem prodigit duodenaque aureorum millia intra geminos saceulos
porrigit. Hiuc ejns munificentiae quantnmyis illubentiy cum gratias
egissent impostores, strictissimam de hoc facto seni imperant tacitnmi-
tatem. Quod si, aiunt, tu audeas nostram audaciam propalare, habe-
bimns facile quo nos tueamur de tanta injuria, testimonium, cum nemo
tibi id asserenti creditums est. Loquacitatem yero tuam morte lues :
caeterum certo tibi persuadeas nos aliquando beneficii memores cnm
foenore refusuros quidquid k te modo accepimus. Atque cum hisy dicto
yale, tanquam si res magni momenti tractassent honorifice dimittuntur
malto auri pondere quam cum ingrederentnr grayiores.
YI. Leydse Hollandomm miserandam tragcediam inter conjuges
168 ITINERARIUM.
dnoB et filiolam cum hiB circamstantiis contipsBe accepimni. Contnlent
. 8e Lejdam non mnlto ante nescio ex qna cansa bomo ad speciem satis
honestns, qnem prsBgnans nzor nna cnm filiola qninqnenni secnia emt.
Non din istic in condnctis sedibns babitaverant, onm qnodam die
lamentabilis ex illis sedibnB se prodit ejnlatnB, ad qnem excitns yicino-
mm aliqniB, rei veritatem percontatnruB domns ostinm adit, patnliBque
fbribuB Yimm trnci vnltn nescio qnid fancBti meditantem oonspicit,
morositatiB cansam cum rogare yellet, alter cnm impetn inhnmaniter
oBtinm occlndity qnasi alloqnio non dignaretnr vicinnm, non mnlto vero
post fnnestns homo latibnlo prodiens, prioris qnasi inhnmanitatiB oblitns
yicinnm sunm amice salutat, dein aliquandin inambulat meditabuDdna»
mox tamen fugiendi occasionem nactns se inde proripit. Interim Tero
cnm pnedictns yicinns toto isto die nec audiret nec yideret nxorem
alterins, suae conjugi ait, male metuo nt pessime habita sit vicina noetra,
quoniam tanto tempore non prodit in publicnm. PoBtridie cum ostium
etiam tunc obBeratum, yalyasque fenestris non obductas yidisset, filiae,
alterins yicini sni auctor est ut per fenestne pellucidiorem orbicnlnm
rimaretnr qnid remm in domo ageretur. Hsec ubi inspexit, yidit con*
clave mnlto sanguine madere. Quo audito vir sagax adhibet in societa-
tem qninque aIioB,qui Bimul domus fores effiringnnt, reperiuntque matrem
nna cnm filiola hnmi mortuam, ac iUam qnidem quadraginta sex ynlne-
ribnsy hanc decem plagis confectam. Hoc Parricidinm cum mox ad
Magistratum esset delatum, continno missi snnt viri Consulares peritiqne
chirurgiy qui tristis spectaculi ocnlati fierent testes. Hi dum cnriosius
domnm perlustrant reperiunt alicubi acinacem cum cultro recens empto»
cnmque adhnc reoenti sangnine stillarety snspicio fuit ea fuiflse parricidii
inBtramenta. Magistratns qnidem quam mox emisit qui in sangninarium
inquirerent, ac proditori ejns sen indici sexcentos florenos pepigit, nihil
tamen certi de eo haberi potuit, quoad non multo post k frutioe pendulus
inventus est, ac depositus per urbem eqno raptatus, dein cum corbe
snspenBus additis parricidii signis in detestationem tanti facinoris.
yil. Hnic fere geminum est quod in yilla quadam snbnrbanft prope
Forchaemium accidit. Mactaverat rasticns porcum inspicientibns duo-
bui ejus filiolis septenni nno, altero qninqnenni. Hi cum poBtea per
ITINERARIUM. 169
ludom patris factuiD imitari vellenty arrepto cultro qui tenionem actarus
erat adyocat fratrem minorem, qai infantem adhuc in faflciis sapra men-
aem depositam, cea porcellam teneat, ipse interim adacto in coUum
ciiltro, sangainem minimi fraterculi sui excipit in farcimina, ut aiebat,
postea adhibendum. Supervenit post casdem pater, attonitasque utrique
innocenti fratricidse eztrema minatnr, hi vero dum Aigiunt parentis
sevitiamy sese in fumum jamjam pro pinsendo pane calefaciendum ab-
dunt. Mater interim ignara rerum omnium subito lignis ignem subjicit,
atqne ad farinam suam et opus redit, ignara quam chara sibi pignora
laterent in fumo» atque ita utrumque filium concremat. Intellecto
▼ero non multo post errore et lamentabili casu minimi quoque filii
desperabunda in puteum pneceps abit, miserias suas ut putabat brevi
tormento finitura. Quid hic ageret infelix paterfamilias qui pene causa
fuerat et duoram filiorum et matris mortis cum se yidit et uxore et chara
sobole orbum, noluit eis ultra esse superstes ; abiens igitur laqueo sibi-
met gnlam fregit.
YIII. Addo qusB Drestse accidisse prodigia perhibentur. Primum
est quod in Domo lictoram Pnefecti panis, quem recenter in mensam
attulerant &mali, ad primam sectionem sanguine manaverit : ad novi-
tatem rei attonitus cum paterfamilias panem simul cum cultro in mensam
abjecisset metuens contaninare craore manus, mox ipse quoque culter
sanguineas guttas velat sudorem protradere cepit.
Eodem prope tempore institorum Pnefecto pultes in sanguinem abie-
runt. Yice domino quoque cames bene ante et diu elizsy cum in men-
sam illatse essent et dissect» iteratis vicibus sanguinese apparaerant.
Omniaqae hsec signa mox in curiam convocato magistratui allata sunt
inspicienda: non multo post fossas etiam urbis ad portam Pirneusem
sanguine variis in locis rabuerunt, quod idem alibi comparaisse multi
asseverarnnt.
CAPUT XXXVIII.
De Itinere nostro versus Bohemiam.
DISCESSU noBtro ex Wetteravia, non magnis itineri-
huBf ad Excellentissimam Dominum Generalem £xer-
citus Cssarei Mareschallnm Comitem de Hatzfeld, qui
prope tunc aberat, itum est, expectatique venimuB sicut
et alias legiones quas ayide advenire cupiebat. Hinc
non multo post in Franciam Orientalem (Franconiam vulgo appellant)
perreximus, ut inde juxta suse Majestatis Csesaress imperia in BohemiaHi
(quo Bannirius cum totis suis viribus ire videbatur) duceremur.
Interea recens in finibus Bohemise captus Princeps Palatinus Rober-
tus» de quo supra mentionem fecimus, in Austriam appulit, Lynciumque
forti miUtum et select& manu, partim salvi conductus loco, partim honoris
ergo adjuncta, perductus est, quo loco habitatio magnifica expurgata, et
nttalem Principem decebat peristromatis reliquoque cultu adomata est.
Sub hsec tempora etiam, vel paul6 ante captus nuper Colonellus
Krichbaum, qui Sueco contra Caesarem mernerat capite Yiennfle miuu-
tus est ; quoniam yer6 sub finem yitee ad orthodoxam Ecclesiam rever-
terat, conveuiente apparatu sepultus est, eique ritu Catholico parentatum.
Sneci interim sub Colonellis Coningsmarck et Brseta militantes, mal^
Westphaliam tractabant, qui etiam nec sacris deoque dicatb tectis par-
cebanty sacrileg^ sine sufficiente causa incinerantes, Nobilinm quoque
arces depopulabantur, abigebant immanes pecorum greges, exprime-
bantque k Dominis pecorum magnam pecunise vim. Quod ubi innotuit
Generali Mareschallo campi Domino Baroni de Liittersheim, misit de
Prsefectis equitum suorum nonueminem, virum sagacem et magnani-
mum cum septuaginta equitibus exploratum, an ex latruncnlis illis ali-
ITINERARIUM. 171
quM captivoB comprehendere posset: qnl rem naviter ezecutns magnft
cum laade hoetittm manipulum fudit : nt enim intellexit Coningsmarck-
ium centnm eqnites cum magistro equitnm ad Haseliinam dimisisse,
ut praesidinm iUis Csesareum perderet, vel ad deditionem cogeret, hos
majoribus animis qnam yiribns adoritur noster, mactatisque pluribns,
caeteros officiales, imprimis Magistmm equitum in captivitatem admittit,
itaque liberat quinquaginta militum Caesareorum prsBsidium, quod jam-
jam de deditione agebati prsedaque insigni onustus redit Vechtam.
Non minus atrox qnam prostitut» audacise facinns illud est, quod Erf-
ferdiee contigisse k yiris fide dignis relatum est. Agebat in dicta urbe
adolescens yigesium secundnm agens annum, cui nomen Joannes Au-
gustin ; hic an occulto dsemonis instinctn, an aperto hominum consilio,
nescioy gladinm in aurato capulo licitatury et ubi de precio convenit,
coemit, ac abs mora Onbematorem civitatis Dominum de Gh>Itz domi
Buce quaerity alloquinmqne postulat ; cum yer6 ob corporis imbecillitatem
tunc fort^ adiri non posse intellexit, mox Colonelli Yicariumy extra
urbem in castro quodam degentem alloqni petit, cum yero et illum
domo in urbem egressum comperit, continno sequitury eumque exinopi-
nato stricto mncrone adoritur, yulneratque tribus ictlbus per utramque
mamillam in inguiney dein famulum ejusdem circa latns aperto ostio
animam emittere cogit: eodem dehinc percitus Oestro Mi^istrum
equitnm Knorr ad ostium domns suae otiantem yita exuit, militemque
non procul inde yaganteiny per brachium adacto ense cmentat : alium
denique officialem, qui ad capiendum yinciendumque percussorem san-
gninarium tantomm yiroram, yenerat, cmdeliter sanciat* A qno, atro-
cissimis etiam adhibitis tormentis exprimi nunquam potuit cur id aut
cnjua instinctn fecisset. Tormenta quoqne immoto fere yultu miri cum
patientia sustinuit, cumque k Sjndico nrbis pnesentibusqne plurimis
officlalibus in Burgo Cjriaci grayiter examinaretur, aliud nunquam
fassus est, quam quod Dei jussn iacinns illud aggressus esset. Ideoque
altera Julii ad supplicium eductus est, et candentibus primum forcipibus
lauiatnSy dein capite plexus, denique in quatuor partes sectns suspensus-
que est.
Simile ftctum paulo ante non procul Parisiis accidisse compertum
172 ITINERARIUM.
est. Proficiscebatar Dacissa de Chaunes k Sancto Dionysio ParisioB,
cum ecce tibi personatus eqnes in yik eam adoritnr, sisti jasti jabens
quadrigam qua Domina vehebatury simulque Ducisss lagenam aqii4
plenam in faciem efFundit, unumque de famulicio globulo plambeo
transverberat. Idcirco Rex quamprimum Diplomate ad omnes Offici-
ales suos dato, serio inquiri in auctorem jussit, proditori vero homicidae
poUicitus est duo firancorum inillia.
Nec minus horrendum quod Fridbergs Brisgojse explorator depre-
hensusy apert^ fassus sit, se cum tredecim Sociis conjurasse in capnt
Wimariensium Dacis Bemardi; quapropter ipse yivus in quatuor partes
dissectus, periit.
CAPUT XXXIX.
Victoria ad Theonis villam parta Per Mareschallum Campi S. Cits.
Majestatis Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini, contra
Marescallum Regia Majestatis Francia Fecquieres 7. Junii Anno
1639.
,IX Bohemifle fines attigeramus Pragam properantes,
cum nobis felicissimum et longe optatissimum nuncium
de caesis k Picolominio Francicis copiis ad Theonis
Tillam nunciatur. Res ita fere accidisse fertur.
CoUegerat Rez Francise magno impendio non mino-
rem exercitum ex selectissim& Grallorum pube, quatuordecim millia
pedites tria millia equites attigisse constans est opinio, cui cum Imperio
prsfecerat militem cseteroqui gnavum et Talidum Monsieur de Fecqui-
ereSy quem ad majorem auctoritatem Conciliandam Mareschallam
ITINERARIUM. 173
Francicaram oopiaram fecit, JQBsitqne nnlla facta mora ad Theonis
Villam promoTerey et civitatem obsidione clandere, qnod qnam mox
executioni datnm, obsidioqne yicesima octava Maii csepta est.
Hoc conspicatns fortissimnB Campidnctor Picolominins, consilinm
cuiQ prcecipnis snomm iniit de solvenda obBidione, et licet tnnc omnb
generis media, pnta comeatnm, et offenBiva arma ad ejnsmodi negotinm
rite exeqnendnm BnBcipiendnmqne deeBBent, nihilo tamen minns firmiter
statoity solntionem obsidionis moliri omni conatn. In qnem finem
tertio Junii Bastoniam snb meridiem, snb vesperam antem Marielan-
gam, quarto yero ejnsdem Pessam non procnl Arlnnft, qninto dehino
Maremam promoTit, et sexto deniqne ad Theonis Yillam tam prope
accessit, ut non nisi qnatnor horis inde abesset, nbi aciem formare cepit.
Cum vero sagacissimns miles Lnxenbnrgensem proyinciam obseptam
angustiiB Tiammy montinm, vallinm, sylvammqne animadvertereti ita
iter Buum institnit, qnemadmodnm ad finem nsqne servare necessarinm
putavit : eodemqne die Generales omnes, et officiarios sibi snbjectos ad
ae voeaTit, omnibusqne propositnm snnm apernit, monnitqne nt omnes
et singnti ardentibns yotis propitinm nnmen exposcerent, instmxitque
de ordine progressns : mandayit porro serio nt impedimenta post se ad
Lnxeburgnm relinqnerent, nec nlli de exercitu seu eques seu pedeB
foret abesse k vexillo sno liceret. Dehinc diyisit tormenta bellica mu«
nitionem, et instrumenta quse ad aggeres egerendos seryinnt, et sub
pcena grayissims indignationis snse prsecepit, ut omnes Legiones septi-
ma Junii hor& ante solem Becunda in campum educerentnr (quod tamen
postea ob yaria impedimenta incidentia ante horam sextam matutinam
fieri vix potuit). Interea in oonspeotu totius exercitus Sacerdotem
sacris operariy Deumque per Sacrosanctnm MiBsae Sacrificinm placatum,
in auxilium yocare, tandemqne in nomine Domini promoyeri exercitum
prsecepit.
Ut porro hostis de Buo.adyentn certior fieri tam subito non posset,
aut si jam aliquid &ma nnnciante sub odoratus esset se tam yicinum
sibi esse minime Buspicaretnr, tnbas omnes et tympana silere jussity
totnmqne exercitum in snmmo silentio progredi hoc fere ordine. Agmen
primumy qnod generalis Vigiliis PrsefectuB Becq ducebat, prcecedebant
174 ITINERARIUM.
emissarii mille dncenti dactore Barone de Soje; Peditatai prseeFHt
Comes da Says; Eqaitatui lUnstriflrimns Marchio Gonzaga; Piook>-
mini yero, nna cnm Marchione de Caretto sequebatur in omnem exer^
citum intentus, nt si qna alicubi hoetis premeret acrioSy Buppetiatnm
veniret.
His ita dispositis, inter procedendnm conspicatus est Picolominias
arcem bene mnnitam quam hostis insederat, aberatque Theonia yilla
horis circiter duabus, cumqne non nisi quinquagenos Sclopetarios eft
tricenos eqnites eam tenere ab ezploratoribus didicisset, duaB legiones
Florentinam scilicet et Lacaronicam misit, quae ne quis elab^retory
tantisper cingerent» quoad omnis exercitus cum tormentis miyoribns
prfletervectns esset, tum obsessis podnam capitis interminatns est, nisi se
quam mox dederent, qui sine mora positis armis paraerunt.
Postquam yero iterum ad horam facil^ promoyissent, ipee Campi*
ductor cum Becquio editiorem locum conscendit contemplatnms inde
hostium situm, ac unde commodissime adoriri posset : hic notayit qnod
locus sibi opportunissimus jam k centum hostilibusequitibus.occnparetnr,
in quos celerrimis equis Croatas tricenos emisit, subsidiariosque alios
quinquagenos in priorum snccursum, equites prseterea centum et post
hos ipsum Baronem de Soye cum suis delectis sequi voluit. Becqnins
vero suos desultorios duce Barone de Beauregart domum suis Consiliis
opportunam occupare fecit. Qusb dum fiunt Baro quoqne de Soye cum
sais promoyet ad dictam domum, eamque cum dimidia parte tnrmas
tutam securamque nostris facit ab hostium incnrsu, cum altera vero
parte hostem petity qui jam celeri yestigio abactum nostros ex eo loco
yeniebat. Eodem pene tempore Picolominius Colonello Grerardini in
mandatis dedit ut editiorem quendam locum, in quem hosds similiter
connitebatur, occaparet: pro quo quidem multo utrinque sanguine
pugnatum est, quoad tandem hostis, yisa militis nostri pertinacia in
statione defendenda, cederet in tutiora loca. Nec minns &liciter res
snas agnnt Colonellus Altieri et Colonellns Beckhamp et locumtenens
Legionis Picolominias Crespa, qui conjunctis yiribns Marchionem de
Praslin cum suis copiis fundunt fugantqne. Quos dnm Marchio Gron-
zaga sequitur, hostis in effcksissimam se conjicit fugam, quserens salutem
ITINERARIUM. 176
in ponte, quo Mosellam infra Theonis Yillain strayeraty quos nostri
seqnnntur multaque strage plurimos stemunt impedimentaque omnia
obtinent.
Inter hiBC Legiones dn» Nayarrensis scilicet et Borsina statione 8u&
deBeit& in planitiem egressse erant, quas opportune conspicatus Comes
de Snys cum Rippergensi Legione, et tribus manipulis antiquse legionis
Picolominie duce Comite Petazo per yineta ruens, yiam interdusity
omneaqne cecidit. Continuoque in aliam munitionem irruensy duas
ibidem Legiones, nil minus quam de hoste cogitantes, contriyit. Hoc
ipeo loco Baro de Beauregart ante mediam circiter horam captus, in
libertatem rediit.
Rebus noBtris in hunc modum procedentibus Marchio de Caretto,
reliquam exercitus partem adhuc integris yiribus secum retinebat, in*
tentiis in omnem aleam et Picolominii imperia, k quo eyestigio nuncium
accepit de promoyendis copiis et persequendo hoete : cum enim se tur-
mae pluscuIsB hostiles ez fuga recollegissent ac per alium pontem denuo
pngnaturse redirent» in eas Marchio de Grana ire jussus est. Cum yero
pnedicttt hostiles turmse locum munitum occupassent, quatuor tormentis
majoribus bellicis hostem ita eneryayit, ut desperatis rebus in nostros
ez desperato ire et gloriose mori decreyerint : ut yero tutiores irent,
fossam quandam inscenderunt ne tormentis essent ezpositi, quae tamen
cautela parum ipsis profuity iterum enim alia duo tormenta minora pri-
oribus in commodum locum deducta sunt, Legionibusque nostris sub
Ducibus Florentino Becquio cui prseerat Francipani, Sayellio, de la
Fosea cui imperabat Colonelli yicarius La Mortue, ad dextram ire
jussisy ad sinistram yero legionibns di Mora, Badensi, Femamontiiy
Adelshofii et Matthsei, acrius quam antea nunquam pugnatum est,
maxime cum hostiles reliquise omnes paulatim se una collegissent. Hic
nostriy cum se hostem penitus abolere non posse, nisi transcensa fossa,
yiderenty in aquas sese humerorum tenus prsecedente et animaute suos
Barone de Soye injecerunt, et in alteram partem enizi sunt> ensibusque
rem perurgere ceperunt.
Qnid hic facerent Gktlli? cum se inferiores esse yiderent quam ut
impetum nostrum sustinerent, in fngam iterum se efiuderunty concitoque
176 ITINERARIUM.
pede quam moz Metas se proprise infamiie nmicios et cladis Inculentis-
simflB metam transtulerunt.
Dici nequit quantis animis Generali Campi MaresclialluB Octavius
Famesius Comes Picolominius cum Generali yigiliamm Prsefecto Bec-
quio lioc negotium susceperint, Consiliisque, hic quidem amore patriae,
ille amplificandi nomen et gloriam conspirarerint.
Ex hostili acie oocubuerunt Comes Sancti Pauli, Generalis Francias
Mareschallus de Chanmont, duoque alii prsBcipusB auctoritatis officiales,
cum multft nobilitate Gallic& ez Cssarianis Deo ita fortuuante nemo |
unus supremorum peremptus est, unnsque solus Marchio Gonzaga
duobus globulis vulneratus est, nec ez gregariis quidem militibos per-
iisse putantur supra octingentos, cum Gallicus contra peditatoa omnis
pessum ierity ex quo sez minimum millia mortem oppeti^re, capti rero
ad tria millia inter quos trecenti officiarii ipeeque Campiductor Galloram
Monsieur de Fecquieres secundum brachium deztrum vulneratus. i
Ez yiro fide dignissimo, qui cladi huic spectator adfuit accepi, nomi-
natum jam Generalem Fecquieres tam grayiter sensisse hanc stragem,
ut deficientibus yiribus et animo, nec pedes incedere potnerit, nec equo
yehiy unde linteamine obvolvi et k quatemione militum Theonis viUam
asportari debuerit ubi multo tempore tri6titi& et inedi& se adeo confecit, I
ut in languorem inoiderit admodum periculosum, ex quo etiam non
multo post putatur occubuisse.
Super hac yictoria Deo optimo mazimo, Domino Ezercituum et Be-
gum domitori Potentissimo, per totum Belginm ac Ducatum Luzen-
burgensem amplissims sunt redditse grati», magnific^que festiyo igm*um ^
artificialium splendore, aliisque modis triumphatum.
CAPUT XL.
De morte Wtfnariensium Ducis Bernardi.
OSTQUAM fortisBimiis Saecornm Dactor Wimarise
Dax Bernardus Neobargi ipsam tridaum colica pas-
sione lecto affixas decaboisset, taudem se mortalem si-
milem aliis hominibus, quibus omnibus, decreto fletemi
Dei, statntum est semel moriy agnovit, medicosque ad
ae accersitos rogavit» ut quid de morbo suo sentirent, et ntrum aliqua
adhuc Bpes yits affalgeret, sine ambage edicerent» qui desperatum de
liumanis quidem anxiliis dixerunt, monuenmtque ut se ad yitse originem
Denm converteret, ab eoque prorogationem mortis exposceret, quorum
consiUo parnity ac se conyerso ad coelum yultu ad fortiter morieudum
dispostiit; ac imprimis ultimam suam yoluntatem scripto consignari
juasit, ne qua post mortem suam dissidia circa res suas orirentur. Dein
Geoerales omnes ao Colonellorum prsecipuos adesse yoluit, quos signifi-
cantibus omnino yerbis ab honorum et pecuniae damnanda cupiditate
praeclaril oratione est dehortatuSy ad unitatem yero quanta potuit yocis
argumentorumque contentione incitayit: yiderent ipsi, aiebat, quanta
quotidie ex discordiis mala orirentnr, quam ampla regna, qnam potentes
ReBpub. pessum iissent litigio, proinde ipsi qnoque aliorum exemplo
cautiores nusquam sperarent dignum aliquid gloria perficere, yel con-
ceptam k se telam pertexere, nisi concordibus animis sedulo in opus
pro yirili singuli incumberent : nec sibi, addebat, posse k morte aliquid
accidere grayius, quam si intelligeret nonnullos ob particulare aliquod
commodnm k commnni opinioney et reipub. societate discessisse etc.
quibus tam efficacibus yerbis illuc commoyit adstantes nt in lacrymas
efiusi datis mutuo dexteris compromitterent. Denique ordinatis rite
omnibus yocayit yerbi ministrum qui se de salute setern& commonefa-
ceret. Non defuit lingua Prsedicanti, nec linguae pradicans, rem
178 ITINERARIUM.
naviter exeqnendo. Itaque Beraardns Wimariensis septimo deeimo
Julii yitam et odium in Anstriam domum ac Imperium Romanuni
multis exitialibus prseliis nobilis clausit.
Multorum tunc prsedarorum yirorum constans fuit sensns, mortem
Ducis Imperio Romano omnino fuisse immatnram et luctnosam, qnan-
doquidem tractasse de pace cnm Caesare stabilienda, et reditu in gratiam
dicebatur. Vidl qnoqne apertis scriptis palam ferri Dncem Bernardum
cam ob causam, quam Gallia exploratam babuerit, clandestinis Gallomm
macbinationibns veneno extinctum esse, ego id non facil^ ex me dixerim*
fides sit penes auctorem. Ipseqne Dux non multo ante obitnm dixisse
fertnr, sibi cum pisce venenum esse propinatnm et hanstum, anctores
tamen tam venenati consilii nunqnam edixit.
Corpns ejns post mortem apertum est et aromatibus ritn in Priucipnm
funeribus usitato conditnm est, mnltorum etiam medicomm fuit senten-
tla, ipsum pestifera Ine, qnse passim tunc per exercitnm Ducis grassa-
batur multosque indies bauriebat, decessisse : sed maxima illa omnium
pestis est, quando toxicum plenis patinis oggeritur ingeritnrque ; prae-
dicaus qui funebre elogium ejus bonori typis exprimi fecit, mnltas affert
mortis causas morales, inter quas illam probabilem addncit» qnod, nescio
an ipso connivente milcs ejus Pontissalium aliaque Bnrgundiae loca sine
rationabili causa concremarit. Solet sane Deus sceleram ultor multocies
militum ferociam in Ducibus plectere, nisi ipsi sednlo in id inoumbant,
nt tempori comprimatnry ac sever^, justitia arbitra, pnniantnr gravia
delicta.
Nona decima Julii triste Suecis funus Neobnrgo avectnm est Ad
rlpam Rheni tres legiones peditum expectabant cum turma eqnitnm
ipsiusmct demortui Ducis. Essednm quo vehebatur nigro panno ob-
ductum eraty equi sex qui illnd trabebant pnllati quoqne incedebant
in tristitiae communis argumentum: itaque prsecedentibns aliis, aliis
subsequentibus Brisacum medinm inter milites dcductnm est. Funns
prosecuti sunt, Comes Palatinus Junior, Generalis Major Erlachy Domi-
nus Mockel, Comcs Nassovius, Colonelli Oeheim, Moser aliique plurimi
ex officialibus, comitabantur quoque atro circundati amictu quotquot de
anI4 fnerant Principis. Brisacum ut ventum est, expectabant ad prlma-
ITINERAEIUM. 179
riam urbis Ecclesiam octo Capitaneiy qui funus h curru exemerunty ac iu
Sacello quodam tantisper depoBuerunt, donec copia fieret aTehendi ad
eum locum ubi Saxo- Wimarieufies sepeliri consueyerant. Mox Concione
ipsi Parentatum est sine uUis ultra ceremouiis, neque enim Lutberanis
Sectariis ^ est alias exequias celebrarey quippe qui pia pro defunctis
sufiragia ab omni retro posteritate k Religiosissimis majoribus nostris
usitata, ab nova Ecclesia sna aeternum proscripserunt^ asserentes nuUa
defnnctis k yiTentibus exsoluta vota prodesse, credam id equidem si de
hsereticiB id asserant, negem vero si de orthodoxis sermo sit*
Yicesima hujusdem testamentum seu ultima yoluntas Ducis resignata
est, qua legabat CoIoneUo Oeheim ut Directori exercitus et Rehlingio
een Assessori singulis yicena mUIia ImperiaUom. Comiti Nassoyio yero
ceu Generaliy Erlachio et Rosae coique duodena milUa ImperiaUum :
Prsdicanti suo quatema milUa Imperialium ; AuUcis item pro suo cui-
que munere certam pecuni» summam. Debita (si qu» forent) solyi
Toluit ex cymeliis rebusque preciosis. Singulis item CoIoneUis sex
miUia ImperiaUum eodem testamento transcribebat. (Jenerali porro
yigUiamm Prsefecto Erlachio, sicut et ColonelUs Oeheim, Nassoyio, et
Ilosae exercitnm cum imperio commendayit» quoad Franci® et Suecise
Reges de apta persoua ad Oeneralatum proyiderent^ quibus et mox k
toto exercitu juratum, miUtique stipendium menstruum solutum. Eodem
tempore misit Francorum Rex Legatum Brisacum, qui supremos ad
unitatem cohortaretur, poIUcereturque sufficientia auxiUa contra hoetem,
tam in re pecuniaria quam frumentaria, ac intra quartum et decimum
diem oentum aureorum milUa parata pecunia numeranda, promitteret.
Hors hsBc Ducis magnam tristitiam et plurimos motus causayit tam
inter milites et fidei consortes, quam inter confosderata GaUias et Sue-
cise regua. Rex Francise cum tota aula puUo amictu interitum.tanti
tamque sibi proficui Principis.Iuxit, misitque nobUes yariasque lega-
tiones de rebus summi momenti cum Wimariensibns consulturas.
CAPUT XLI.
Metrapolis Sabaudim ab ejusdem Principe Thoma et
Hispanis occupatur.
! OTIEBATUR rerom in Sabandia Franconim R^
nomine Cardiualis de la Valette cum Dace de Longae-
Tiile ipsamque Taurinorum Augustam, ita volente Du-
cissa Sabaudise defuncti Ducis vidua, obtinebat. Sed
dum meditatur consilium de armis regiis promoTcndis
ad Cuneanam munitionemy quam obsidebant tunc forte Longuevillianiy
adjicit animum, castraque sua sociis castris admovet, atque ita destituit
potissimo preesidio Sabaudise metropolim. Non potuit haec Gallomm
tam aperta temeritas latere Principem Sabaudise Tbomam defuncti
Ducis fratrem Germanum, sub auspiciis Hispani tunc militantem, ut
ergo cognovit Cardinalem abscessisse, urbemque non nisi tribus legio-
nibus Gallicis propugnari, tria equitum millia totidemque peditum
quantocyus adducit, eodemque adhuc die Fortalicium in semilunce
figuram ante urbem extructumy quod nonnisi k duodenis Grallis servari
cognoyeraty feliciter expugnat : postridieque ante solis ortum admotis
Pjrobolorum seu ignium artificiosorum machinis, duas portas disjicit,
murisque couscensis urbem yictor sine sanguine suorum, sed nec uno
quidem desiderato^ ingreditur ^summo cum civium plausu; immani
hostilis militis confusione et metu. Praesidium Gallicum sese in arcem
velocissime receperat uua cum Ducissa vidua filio Principe totoque
Familiee suse Gjnseceo solo prope indusio amicta. Obtenta urbe ad
direptionem provolabat miles, cum Princeps Thomas sub pcena capitis
inhibet, ne quis uUas sedes invaderet civium ; datse tamen prsedae sunt
domus omnes Ministrorum Galliae Regis, ejusdemque nationis merca-
torum, Judeeorum, item magni Cancellarii et Praesidis, ac sedecim
aliorum Civium Priucipi Thomae minus faventium, Comitis denique
ITINERARIUM. 181
Aigliani Palatia qnotqnot in urbe habebat» ez qaibiiB opima extnl^re
pleriqae spolia. Yicesimo octayo Jiilii omnem ezercitnm ad TanrinenBifl
arcis oppngnationem admoyit Mediolanensinm Onbernator Leganee,
dispositisqne majoribns tormentis bellicis SGBYum in modum quatit,
cepiflsetque intra paucos dies, nisi Cardinalis de la Valette novum praB*
sidiiim occult^ immisisset, seque continuo cum decem millibus ad arcis
obsidionem solvendam conyertisset, Ducemque de Longueyille in socie-
tatem adyocasset.
Galli igitur in opino nuncio captse urbis perculsi illico Cuneanam
obsidionem re infecta solyunt, conjunctisque yiribus ezercitum quinde-
cim millium peditum et quatuor millium equitum conflant, sicque in
Hispanos moyent, multaque ferocia continuo in mcnnia recens occupatss
ab Hispanis urbis enituntur, ex quo conatu atroz pugna utrimque orta,
GbHHb muros tentantibus, Hispanis fortiter resistentibus ita ut Gkdli se-
mel itemmque ac BSBpius ab urbe repellerentur ; cogerenturque receptui
canere. £t licet Gallorum Duces subditum sibi militem strictis ensibus
cogerent reuoyare impetum, adducere tamen nusquam potuerunt ad
iterandam pugnam, cum milites diserte eos inclamarent homicidas suos
et noD Ducesy quippe qid temere tam nobilem pubem morti objicerent*
Constituerunt itaque saltem Duoissse et SabaudicsB domus &mili8e ad-
motis onmibus arietibus exitum pateiacere ne forte ipsa hostium fieret
prseda. Ita igitur collatis in unum consiliis libertatem moliti sunt, ut
dum pugnaretur ad urbis moenia, mitteretur salvus condnctus validus
qui egredientem per posticnm Ducissam cum Comitatu reciperet, et
celerrimo cnrsu Camberium deduceret quod quidem ez animi sententi^
processit. In pugna hac k partibus Gktllorum, ut flde dignorum homi-
num litteris comprobatur, cecidisse dicuntur ad tria millia, inter quos
primarii Legionnm Francicarum Duces ac Centuriones, ipseque campi
MareschaHus k Varestan cum tribus aliis primi subsellii yiris : k parti-
bus yero Hispanomm prster trecentos gregarios milites, aliquot etiam
primariorum Ducum fusi dicuntur.
Interea Romanus Pontifez laborat per Legatum Apostolicum Caffa-
rellium, ut arma tantisper utrimque ponant, cui quidem annuit utraque
parsy sed mox nescio cujus lei interventu neutrobiquc soryatum est.
172 ITINERARIUM.
est. Proficiscebatnr Dacissa de Cbaanes k Sancto Dionysio ParisioB,
cnm ecce tibi personatus eqnes in VA eam adoritnr, sisti jnsti jnbens
quadrigam qna Domina yehebatury simulque Ducissfle lagenam aqa&
pleuam in faciem efFundity imumque de &mulicio globulo plnmbeo
transverberat. Idcirco Rex quamprimum Diplomate ad omnes Offici-
ales suos dato, serio inquiri in auctorem jnssit, proditori vero bomicidse
poUicitus est duo francomm millia.
Nec minus borrendum quod FridbergsB BrisgojsB explorator depre-
hensus, apert^ fassus sit, se cum tredecim Sociis conjurasse in caput
Wimariensium Ducis Bemardi ; quapropter ipse vivus in quatuor partes
dissectusy periit.
CAPUT XXXIX.
Victoria ad Theonis villamparta Per Mareschallum Campi S. Csu.
Majestatis Perillustrem Dominum Condtem de Picolomini, contra
Marescallum Regia Majestatis Francia Fecguieres 7. Jmiii Jnno
1639.
!TX Bobemise fines attigeramns Pragam properantes,
cum nobis felicissimum et longe optatissimnm nuncinm
de cssis k Picolominio Francicb copiis ad Theonis
villam nunciatur. Res ita fere accidisse fertur.
CoUegerat Rex Francise magno impendio non mino-
rem exercitum ex selectis8im& GktUorum pube, quatuordecim millia
pedites tria millia equites attigisse constans est opinio, cui cum Imperio
praefecerat militem cseteroqui gnavum et validum Monsieur de Fecqui-
eresy quem ad miyorem auctoritatem Conciliandam Mareschallnm
ITINERARIVM. 173
Fraacicarnm copianim fecit, jnsBitqae noUa facta mora ad Theonis
ViUam promovere, et civitatem obsidione clandere, qnod qnam mox
execQtioni datnm, obsidioque yicesima octava Maii csepta est.
Hoc conspicatns fortissimns Campiductor Picolominins, consilinm
eum prsecipuis snomm iniit de solyenda obsidione, et licet tnnc omnis
generis media, pnta comeatnm, et offensiva arma ad ejnsmodi negotinm
Tite exeqnendnm snscipiendnmqne deessent, nihilo tamen minns firmiter
statnit, solntionem obsidionis moliri omni conatu. In qnem finem
teitio Junii Bastoniam sub meridiem, sub yesperam autem Marielan-
gam» qnarto vero ejnsdem Pessam non procnl Arlnnft, quinto dehinc
Maremam promoyit, et sexto denique ad Theonis Yillam tam prope
accessity ut non nisi qnatuor horis inde abesset, ubi aciem formare cepit.
Cum Yero sagacissimns miles Lnxenburgensem proyinciam obseptam
angustiis yiammy montinm» Tallium, Bylvammque animadverteret, ita
iter Buum instituit, quemadmodum ad finem usqne seryare neoessarium
putavit: eodemque die Generales omnes, et officiarios sibi snbjectos ad
8e Tocavit, omnibusque propositnm snnm aperuit, monuitque ut omnes
et singnli ardendbus yotis propitium numen exposcerent, instmxitque
de ordine progressns : mandavit porro serio ut impedimenta post se ad
Lnxeburgum relinqnerent, nec uUi de exercitu seu eques seu pedes
ibret abesse k yexillo sno liceret. Dehinc divisit tormenta bellica mu-
nitionem, et instrumenta qnse ad aggeres egerendos seryinnt, et snb
]KBna grayissimas indignationis snse prsecepit, ut omnes Legiones septi-
ma Junii horft ante solem secnnda in campum educerentur (quod tamen
postea ob varia impedimenta incidentia ante horam sextam matutinam
fieri yix potuit). Interea in conspectn totius exercitns Sacerdotem
sacris operariy Deumqne per Sacrosanctnm Missae Sacrificium placatum,
in auxiiium yocare, tandemqne in nomine Domini promoveri exercitum
precepit.
17t porro hoetis de suo.adventu certior fieri tam subito non posset»
aut «i jam aliquid fiuna nunciante snb odoratus esset se tam yicinum
sibi esse minime suspicaretur, tnbas omnes et tympana silere jnssit,
totumque exercitum in summo silentio progredi hoc fere ordine. Agmen
primum, quod generalis Vigiliis Prsfectns Becq dncebat, prsecedebant
174 ITINERARIUM.
emissarii mille dacenti ductore Barone de Soje; Peditatni praBeraft
Comes da Suys; Equitatoi Illnstriflsimas Marchio Oonzaga; Picolo-
mini yerOy nna cnm Marchione de Caretto seqnebatnr in omnem es^er*
citnm intentns, nt si qna alicnbi hostis premeret acrioBy snppetaatnm
veniret.
His ita dispositisy inter procedendnm conspicatns est Picolominins
arcem bene mnnitam qnam hostis insederat, aberatqne Theonis villa
horis circiter dnabns, camqne non nisi qninqnagenos Sclopetarios et
tricenos eqnites eam tenere ab ezploratoribns didiciflset, dnaB legiones
Fiorentinam scilicet et Lacaronicam misit, qnfe ne qnis elaberetnry
tantisper cingereut, quoad omnis ezercitus cum tormentis majoribns
prfletervectus esset, tnm obsessis podnam capitis interminatns est, nisi se
quam moz dederent, qui sine mora positis armis pamerunt.
Postquam vero iterum ad horam facil^ promoyissent, ipse Campi-
ductor cum Becquio editiorem locum conscendit contemplatams inde
hostium sitnm, ac unde commodissime adoriri posset : hic notavit qnod
locus sibi opportunissimus jam k centum hoBtilibuflequitibus^occuparetary
in qnos celerrimis equis Croatas tricenos ^misit, subsidiariosque aiios
quinquagenos in priomm snccursum, equites prseterea centum et poet
hos ipsum Baronem de Soye cnm snis delectis sequi Toluit. Becqniofl
vero suos desnltorios duce Barone de Beanregart domum suis ConsiliiB
opportunam occnpare fecit. Qnse dum fiunt Baro quoque de Soye cum
suis promovet ad dictam domum, eamqne cum dimidia parte tnrmae
tutam seeuramque nostris facit ab hostium incnrsny cum altera vero
parte hostem petit, qui jam celeri vestigio abactnm nostros ez eo loco
veniebat. Eodem pene tempore Picolominius Colonello Grerardini in
mandatis dedit ut editiorem quendam locum, in quem hostis similiter
connitebatur, occuparet: pro quo quidem multo utrinque sangnine
pugnatum est, quoad tandem hostis, visa militis nostri pertinacia in
statione defendenda, cederet in tutiora loca. Nec minus feliciter res
Buas agunt Colonellus Altieri et Colonellus Beckhamp et locumtenens
Legionis PicoIominieB Crespa, qui conjunctb viribus Marchionem de
Praslin cum suis copiis fundunt fugantque. Quos dnm Marchio Gk>n-
zaga sequitur, hostis in effilsissimam se conjicit fugam, quserens salntem
ITINERARIUM. 176
in ponte, qiio MoBeUam infira Theonis Villam strayerat, quos nostri
seqnnntnr multaqne strage plurimos stemunt impedimentaque omnia
obtinent.
Inter hiBC Legiones dn» Navarrensis scilicet et Borsina statione suft
de8ert& in planitiem egresssB erant, quas opportune conspicatus Comes
de Suys cum Rippergensi Legione, et tribns manipulis antiquse legionis
Picolominiie duce Comite Petazo per yineta mens, yiam interclusit,
omnesqne cecidit. Continuoque in aliam mnnitionem irraens, duas
ibidem Legiones, nil minus quam de hoste cogitantes, contriyit. Hoc
ipso loco Baro de Beanregart ante mediam circiter horam captus, in
libertatem rediit.
Bebus noBtris in hunc modum procedentibus Marchio de Caretto,
reliquam exercitus partem adhuc integris yiribus secum retinebat, in*
tentus in omnem aleam et Picolominii imperia» k quo eyestigio nuncium
acoepit de promoyendis copiis et persequendo hoete : cum enim se tur*
nue plusculfle hostiles ez fuga recoUegissent ac per alium pontem denuo
pngnatune redirent, iu eas Marchio de Grana ire jussns est. Cum yero
prsBdictae hostiles turm» locum munitum occupassent, quatuor tormentis
majoribus bellicis hostem ita eneryayit, ut desperatis rebus in noetros
ez desperato ire et gloriose mori decreyerint : ut yero tutiores irent,
fossam quandam inscenderunt ne tormentis essent ezpositi, quse tamen
cantela parum ipsis profuity itemm enim alia duo tormenta minora pri-
oribus in commodum locum deducta sunt, Legionibusque nostris sub
Bucibus Florentino Becquio cui prseerat Francipani, Sayellio, de la
Fossa cni imperabat Colonelli yicarius La Mortue^ ad deztram ire
jussis, ad sinistram yero legionibns di Mora, Badensi» Femamontii,
Adelshofii et Matthsei, acrius quam antea nunquam pugnatum est»
mazime cum hostiles reliquise omnes paulatim se una coUegissent. Hic
nostriy cum se hostem penitus abolere non possOy nisi transcensa fbssa,
yiderent, in aquas sese humerorum tenus prsecedente et animante suos
Barone de 8oje injecemnt, et in alteram partem enizi sunt> ensibusque
rem perurgere ceperunt.
Quid hic facerent Galli? cum se inferiores esse yiderent quam ut
impetum nostrum sustinerent, in fugam iteram se effnderunti concitoque
176 ITINERARIUM.
pede quam moz Metas Be proprise infiunisB nuncios et cladis Inculentb-
sims metam transtulerant.
Dici nequit quantiB animis Generali Campi Mareschallus Octavias
Famesius Comes Picolominius cum Generali yigiliarum Prae&cto Bec-
quio hoc negotium Busceperint, ConBiliisquey hic quidem amore patriaey
ille amplificandi nomen et gloriam conspirarerint.
£z hostili acie oocuhuerunt Comes Sancti Pauli, Generalis Franciae
Mareschallus de Chaumont, duoque alii prsBcipuse auctoritatis officiales,
cum muM nobilitate Gallici ex Csesarianis Deo ita fortunante nemo
unuB supremorum peremptus est, unusque solus Marchio Gonzaga
duobus globulis vulneratus est, nec ex gregariis quidem militibus per-
iisse putantur supra octingentos, cum Gallicus contra peditatuB omnis
pessum ierity ex quo sex minimum millia mortem oppeti^re, capti rero
ad tria millia inter quos trecenti officiaru ipseque Campiductor Gallorom
Monsieur de Fecquieres secundum brachium dextrum vuIneratUB.
Ex viro fide dignissimo, qui cladi huic spectator adfuit accepi, nomi-
natum jam Generalem Fecquieres tam graviter sensisse hanc stragem,
ut deficientibus yiribus et animo, nec pedes incedere potuerit, nec equo
vehiy unde linteamine obvolvi et k quatemione militum Theonis villam
asportari debuerit ubi multo tempore tri8titi& et inedi& Be adeo confecit,
ut in languorem inciderit admodum pericuIoBum, ex quo etiam non
multo post putatur occubuisse.
Super hac victoria Deo optimo maximo, Domino Exercituum et Re-
gum domitori PotentissimOy per totum Belgium ac Ducatum Luxen*
burgensem amplissimae sunt redditse gratiaey magnificeque festivo ignium
artificialium splendore, aliisque modis triumphatum.
CAPUT XL.
De morte Wimariensium Duds Bernardi.
OSTQUAM fortissimns Sneoornm Dactor Wimarise
Dux Bernardus Neobui^ ipsum triduum colica pas-
sione lecto affixus decubuisset, tandem se mortalem si-
milem aliis hominibusy quibus omnibus, decreto fletemi
Dei, statutum est semel mori, agnovit, medicosque ad
se accersitofl rogavit» ut quid de morbo suo sentirent, et utrum aliqua
adhuc spes yitae affulgerety sine ambage edicerent, qui desperatum de
liumanis quidem auxiliis dixerunt, monueruntque ut se ad yitse originem
I>enm converteret, ab eoque prorogationem mortis exposceret, quorum
consilio parait, ac se converso ad coelum vultu ad fortiter moriendum
disposuit; ac imprimis ultimam suam volnntatem scripto consignari
jussit, ne qua post mortem suam dissidia circa res suas orirentur. Dein
Generales omnes ac Colonellorum prascipuos adesse voluit, quos signifi-
cantibus omnino verbis ab honorum et pecuniae damnanda cupiditate
prceclar^ oratione est dehortatus, ad unitatem vero quanta potuit vocis
ai^mentorumque contentione incitavit: viderent ipsi, aiebat, quanta
quotidie ex discordiis mala orirentury quam ampla regna, quam potentes
Respub. pessum iissent litigio, proinde ipsi quoque aliorum exemplo
cautiores nusquam sperarent dignum aliquid gloria perficere, vel con-
c€ptam k se telam pertexere, nisi concordibus animis sedulo in opus
pro virili singnli incumberent : nec sibi, addebat, posse k morte aliqnid
accidere gravius, quam si intelligeret nonnullos ob particulare aliquod
commodum k communi opinionCy et reipub. societate discessisse etc.
quibus tam efficacibus verbis illuc commovit adstantes ut in lacrymas
efihsi datis mutuo dexteris compromitterent Denique ordinatis rite
omnibus vocavit verbi ministrum qui se de salnte setem& commonefa-
ceret. Non defnit lingua Prsedicanti, nec lingnse prsedicansy rem
178 ITINERARIUM.
naviter exequendo. Itaque Bemardns Wimarienais septimo decimo
Julii vitam et odium in Austriam domum ac Imperium Romanum
multis exitialibus praeliis nobilis clausit.
Multorum tunc praeclarorum virorum constans fuit sensus, mortem
Ducis Imperio Romano omnino fuisse immaturam et luctuosam, quan-
doquidem tractasse de pace cum Caesare stabilienda, et reditu in gratiam
dicebatur. Yidi quoque apertis scriptis palam ferri Ducem Bemardum
eam ob causam, quam Gallia exploratam habuerity clandestinis Gallorum
machinationibus veneno extinctum esse, ego id non facil^ ex me dixerim,
fides sit penes auctorem. Ipseque Dux non multo ante obitum dixisse
fertur, sibi cum pisce venenum esse propinatum et haustum, auctores
tamen tam venenati consilii nunquam edixit.
Corpus ejus post mortem apertum est et aromatibus ritu in Principum
funeribus usitato conditum est, multorum etiam medicorum fuit senten-
tia, ipsum pestifera lue, qus passim tunc per exercitum Ducis grafisa-
batur multosque indies hauriebat, decessisse : sed maxima illa omnium
pestis est, quando toxicum plenis patinis oggeritur ingeriturque ; prae-
dicaus qui funebre elogium ejus honori typis exprimi fecit, multas affert
mortis causas morales, inter quas illam probabilem adducit, quod, nescio
an ipso connivente milesejus Pontissalium aliaque Burgundi» loca sine
rationabili causa concremarit. Solet sane Deus scelerum ultor multocies
militum ferociam in Ducibus plectercy nisi ipsi sedulo in id incumbant,
ut tempori comprimatur, ac sever^, justitia arbitra, puniantur gravia
delicta.
Nona decima Julii triste Suecis funus Neoburgo avectum est. Ad
ripam Rheni tres legiones peditum expectabant cum turma equitum
ipsiusmct demortiii Ducis. Essedum quo vehebatur nigro panno ob-
ductum eraty equi sex qui illud trahebant puUati quoque incedebant
in tristitiae communis argumentum: itaque prsecedentibus aliis, aliis
subsequentibus Brisacum medium inter milites deductum est. Funns
prosecuti sunt, Comes Palatinus Junior, Generalis M ajor Erlach, Domi-
nus Mockel, Comes Nassovius, Colonelli Oeheim, Moser aliique plurimi
ex officialibus, comitabantur quoque atro circundati amictu qnotquot de
auia fiierant Principis. Brisacum ut ventum est, expectabant ad prima-
ITINEEAEIUM. 179
riam urbis Ecclesiam octo Capitanei, qui funus ^ curru exemerunt^ ao in
Sacello qnodam tantisper deposuerunty donec copia fieret ayehendi ad
eum locum ubi Saxo- Wimarienses sepeliri consueverant. Mox Concione
Ipsi Parentatum est sine uUis ultra ceremouiis^ neque enim Lutberanis
Sectariis fiis est alias exequias celebrare, quippe qui pia pro defunctis
sufiragia ab omni retro posteritate k Religiosissimis majoribus nostris
usitata, ab noya Ecclesia sua sternum proscripserunt, asserentes nulla
defunctis k yiventibus exsoluta vota prodesse, credam id equidem si de
baereticis id asserant, negem vero si de orthodoxis sermo sit.
Vicesima hujusdem testamentum seu ultima voluntas Ducis resignata
eatf qua legabat Colonello Oeheim ut Directori exercitus et RehUngio
ceu Aflsessori singulis vicena millia Imperialinm» Comiti Nassovio vero
ceu (Jenerali, Erlachio et Ross cuique duodena millia Imperialium :
Prsdicanti suo quatema millia Imperialium ; Aulicis item pro suo cui-
que mnnere certam pecuniffi summam. Debita (si quae forent) solvi
Toluit ex cymeliis rebnsque preciosis. Singulis item Colonellis sex
millia Imperialium eodem testamento transcribebat. Gtenerali porro
vigiliarum Prsefecto Erlachio, sicut et Colonellis Oeheim, Nassovio, et
Rosse exercitum cum imperio commendavit, qupad Francice et Sueciae
Reges de apta persona ad Gteneralatnm providerent^ quibus et mox k
toto exercitu juratum, militique stipendium menstruum solutum. Eodem
tempore misit Francomm Rex Legatum Brisacumy qui supremos ad
unitatem cohortaretnr, poUicereturque sufficientia auxiUa contra hostem,
tam in re pecuniaria quam frnmentaria, ac intra quartum et decimum
diem centum aureomm miUia parata pecunia numeranda, promitteret.
Mors haec Ducis magnam tristitiam et plurimos motus causavlt tam
inter milites et fidei consortes, quam inter confoederata OaUiao et Sue-
cise regua. Rex Francise cum tota aula puUo amictu interitum tanti
tamque sibi proficui Principis.Iuxit, misitque nobiles variasque lega-
tiones de rebns summi momenti cum Wimariensibus consulturas.
CAPUT XLI.
Metropolis Sabaudim ab ejusdem Principe Thoma et
Hispanis occupatur,
OTIEBATUR rerum in Sabaudia Franconun Regis
nomine Cardinalis de la Valette enm Dnce de Longue-
ville ipsamqne Taurinoram Aagastam, ita volente Da-
cissa Sabaudise defoncti DaclB vidaa, obtinebat. Sed
dam meditator consiliam de armis regiis promoTendis
ad Caneanam mnnitionem, qaam obsidebant tunc forte LongaeviUiani,
adjicit animam, castraqae saa sociis castris admovet, atqae ita destitait
potissimo prsesidio SabaadisB metropolim. Non potait hsec Galloram
tam aperta temeritas latere Principem SabaadisB Tbomam deioncti
Dacis fratrem Oermanam, sab aaspiciis Hispani tanc militantem, ut
ergo cognovit Cardinalem abscessisse, urbemque non nisi tribus legio-
nibus Oallicis propugnari, tria equitum millia totidemque peditnm
quantocyus adducit, eodemque adhuc die Fortalicium in semilunae
figuram ante urbem extructum, quod nonnisi k duodenis Gallis servari
cognoverat, feliciter expugnat: postridieque ante solis ortum admotis
Pjrobolorum seu ignium artificiosorum machinisy duas portas disjicit,
murisque couscensis urbem victor sine sanguine suorum, sed nec uno
quidem desiderato, ingreditur ^summo cum civium plausu ; JTnTni^fii
hostilis militis confusione et metu. Prsesidium Gallicum sese in arcem
velocissime receperat uua cum Ducissa vidua filio Principe totoque
Familise suse Oynaeceo solo prope indusio amicta. Obtenta urbe ad
direptionem provolabat miles, cum Princeps Thomas sub poena capitis
inhibety ne quis ullas sedes invaderet civium ; datse tamen praedae sunt
domus omnes Ministrorum Gallise Regis, ejusdemque nationis merca-
torum, Judeeorum, item magni Cancellarii et Preesidis, ac sedecim
aliorum Civium Principi Thomse minus faventium, Comitis denique
ITINERARIUM. 181
A.igl]ani Palatia quotqnot in urbe habebat, ex quibns opima extul^re
plerique spolia. Vicesimo octavo JiUii omnem exercitum ad Taurinensis
arcis oppugnationem admovit Mediolanensium Oubemator Leganes,
dispoeitisque majoribus tormentis beUicis scBYum in modum quatit,
cepiasetque intra paucos diee, nisi Cardinalis de la Valette novum prse«
sidium occult^ immisisset, seque continuo cum decem millibus ad arcis
obsidionem solvendam convertisset, Ducemque de Longueville in socie-
tatem advocasset.
GMli igitur in opino nuncio captse urbis perculsi illico Cuneanam
obsidionem re infecta solvunt, conjunctisque viribus exercitum quinde-
cim millium peditum et quatuor millium equitum conflant, sicque in
Hispanos movent, multaque ferocia continuo in mcBnia recens occupat»
ab Hispanis urbis enituntur, ex quo conatu atrox pugna utrimque orta,
Gktllis muros tentantibus, Hispanis fortiter resistentibus ita ut Gralli se-
mel iterumque ac ssepius ab urbe repellerentur ; cogerenturque receptui
canere. Et licet Oallorum Duces subditum sibi militem strictis ensibus
cogerent renovare impetum, adducere tamen nusquam potuerunt ad
iterandam pugnam, cum milites diserte eos inclamarent homicidas suos
et non Duces, quippe qui temere tam nobilem pubem morti objicerent.
Constituerunt itaque saltem Ducissee et Sabaudicse domus familiee ad-
motis omnibus arietibus exitum patefacere ne forte ipsa hostium fieret
prseda. Ita igitur collatis in unum consiliis libertatem moliti sunt^ ut
dum pugnaretur ad urbis moeniay mitteretur salvus conductus validns
qui egredientem per posticum Ducissam cum Comitatu reciperet, et
celerrimo cursu Camberium deduceret quod quidem ex animi sententisl
processit. In pugna hac k partibits Oallorum, ut fide dignorum homi-
num litteris comprobatar, cecidisse dicuntur ad tria millia^ inter quos
primarii Legionum Francicarum Duces ac Centuriones, ipseque campi
Mareschallus k Varestan cum tribus aliis primi subsellii viris : k parti-
bus vero Hispanorum preeter trecentos gregarios milites, aliquot etiam
primariorum Ducum fnsi dicuntur.
Interea Romanus Pontifex laborat per Legatum Apostolicum Cafia-
rellium, ut arma tantisper utrimque ponant, cui quidem annuit utraque
pars, sed mox nescio cujus lei intervcntu neutrobique Bcrvatum est.
182 ITINERARIUM.
Eodem fere tempore ^ Oriflonum Repiib. septuaginta viri delecti
sunt, qoi Mediolanum irent, et foBdus cum Hispano stabilirent, qui
omnes k Marehione de Leganes regio &sttt excepti Bunt^ magnificiBque
muneribus donati. Foedtts autem non Bpectabat aliud, quam ut libef
Hispanb esset transitus reditusque per vallem Teliniam.
Inter reliquias Wimarienses et potissimum Duces Taria tum temporis
oriebantur dissidia, nihilomiDus tamen castra movebant in Palatinatttm,
occupabantque ez insperato Weissenbui^um, Neostadium, LandaTium
et Germersheimium^ unde tantse ad Rhenum oriuntur turbse, ut conva-
satis onmibusy navigiisque impositis in tutiora loca Coloniam partim,
partim Francofordiam transportarent, ac Csesariani quoque Wormadain
metu destituerent.
Nec minore audacia Oeneralis vigiliis inter Suecos preefectus Chris«*
tophorus de Coningsmarck premebat Franconiam, ipsiusqueMetropolim
Wirtzeburgum gravissimis exactionibus onerabat.
Tractabatur tonc quoque cum Landgrayii Hassias yidua de pacis
conditionibuSy quse postquam diu per delegatos ab Imperatore fuiasent
agitatse, tandem ad Ccesarem dimissse sunt confirmandae et subscriben-
dse; sed patuit non multo post fraus, dum enim admissas referuntur,
Princeps foemina resilit k propodto, yel potius aperit animum ad pacem
cum Imperio parnm propensumy quod yel inde colligi satis protest, cum
enim hsec agitarentur in imperioy ipsa coUudit cum GallOy datque fidem
se ab Francicis imperiis non discessuram, unde et Vexilla militaria nova
Ambsterodami perficiebantur, in quibus insignia Francica Corona sci-
licet et Lilium Gallicum cum inscriptione Louys de Bourbott videre
erat. Quanto vero hoc commodo suo suorumque fecerit tempus aperiet ;
et Deus fraudulenti animi vindez demonstrabit abunde cum mensura
completa fuerit peccatorum. Num Principem Imperii deceat> contra
Imperium insurgere^ et ejus ruinam suis auxiliis promovere videat
sequus arbiter.
CAPUT XLII.
De Rebus in Bohemia Gesiis,
I OSTQITAM m Bohemife finibus aliquam diu constite-
ramusy eerti advenerunt nuncii, qui Bannirium cum
omni suo exercitu Pragam tendere nunciant, contra
quem tam ofiensivay ubi occasio ferebat^ quam defen-
siva, quando hostis nos impetebat, expedivimus arma*
£t Generalis Hatzfeld quidem, ut expeditior et sine anxia cura progre-
deretury impedimenta omnia post se relinqui yoluit, et magnis passibus
ad Albam Regiam Cistertiense Monasterium properari. Quod ut hostis
accepit, exercitum ad Pragam applicuit, obseditque Brundnsium^ nec
malto post in deditionem accepit, prsBsidiumque ad sua arma ferenda
coegit: prospera dein fortnna usus alia qusedam loca sibi percommoda
insedit unde Silesiee et Moraviae fines ad tributum sibi pendendum
armis adducere posset, ipse vero pro su& per8on& Brundusii substitit.
Gkdlassus hic varias Legiones equitum et desultoriorum emisit qui hostis
audaciam passim impuiie vagantis et deprsedantis comprimerent, capti-
T08 adducerenty prsedas inter hostes agerent : paucis vero post diebus
consOium bellicum convocavit, ad quod convenit ipse Gallassus, Comes
qnoque de Schlyck consilii bellici prseses^ Comes de Coloredo permul-
tique alii : absoluto concilio lustrav^re copias nostras, ac ad epulas
magnifice instructas ab Hatzfeldio sunt invitati. Postero porro die ipse
Gallas suummet exercitum in Albo monte recensuit. Hic cum pluscu-
lum hseremus varia loca in suam redegit hostis potestatemy ac rustici
indicio intempesta nocte Croatas improviso obruit, et parum vigiles op-
primit, k quibus septendecim vexilla obtinuit prseter opimam prsedam
quam non sine gravi nostrorum labe ad suos reportavit. Quam injuriam
184 ITINERARIUM.
etsi in animo faerit Hatzfeldio nlcisci in eumqne finem cnm aliqnot
millibns fuerit egressus nil tamen perfecit eo qnod hostis jam mnlto ante
de sno adyentn monitns esset, contra qnem etiam postridie ^ressus, et
redeuntem bona itineris parte insecntus nec tamen assecutns : Hatzfel-
dici vero ne omnino vacni domnm reverterent paucnlos eqnoe qni paba-
latum egressi fuerant secum abduzemnt. Feliciore non mnlto poet
omine egressi snnt CroatsB, qni cnm de hostilibns copiis comprehendis-
sent nonnullos in eos impetu &cto mactamnt plurimos, et inter captivos
sex quoque eqnitum Duces aliosque primarios Pragam adduxerunt.
Circa hasc temporaComes Mansfeldius in Silesiam cnm imperio mit-
titur, qui istic hostiles retunderet impetns. Comes yero de Hatzfeld
cnm millibus quinqne militum selectomm in Saxoniam moyit, ut snc-
cessibus hostilibus intercederet. Quo intellecto Bannirins, in recens
lectas Hungarornm copias eztra Maenia agentes, ezpediyit arma, sed
stropha in hostes retorta est, cnm enim Hnngari hostem sensissent^
incinnemnt classicnm ac persecuti non parram edidemnt stragem. In-
tellezerat hoc tempore ad Bannirium multa comeatn onnsta dednci
planstra, in qnsB ipse impetum molitns est. Tum ita nostri in boetem
et hostis vicissim in nostros grassatur, saeva quoque pestis diram in mo-
dum Pragenses ezagitat, ita ut multa millia tam ez Ecclesiastico cetu
quam profana turba stemeret, ac in dies singulos quingenta hominnm
capita sepnlturae destinaret.
Inter hsBC seria Viennae Anstriee agitantur consilia, de Oeneralissimo
snbstitnendo sen preeficiendo ezercitibns Csesareisy qni et pmdentia va-
leret, et anctoritate rem bellicam moderaretur: delectus est ntriqne
mnneri peridoneus Serenissimns Archidnz Leopoldns Oulielmns Au-
gnstissimi Imperatoris Ferdinakdi III. Frater Oermanus Princeps
omnibns gratiis instructus, hic septimo decimo Octobris comitantibns
Bohemise optimatibnSy aliisqne Oermanrse proceribns Pragam venit,
qnem Generalis Oallassus» militarem prsefectnram panlo post depositu-
ms» in Albo monte omni ezercitu in ordinatissimam aciem distribnto»
festo majomm tormentomm sono, concrepantibus militum Catapnltis,
concinnoqne Tubiciuum Tympanistarnmque clangore itemm ac tertium
repetito militari ritu ezcepit. Dici nequit quantis gandiis omnis miles
ITINERARIUM. 186
exalt&rit ob ddveiitum Irnjiis Principis, nemo enim erat qui non spera-
liat fdiquot saltem mensium stipendium, sed spe sua fraudatus efferves-
centem gaudio animum non sine bile restrinxit*
Bannirius interim nil quidquam feriabatur, applicando exercitum
suum ad montem Album, sperans nostros metu sui exercitus inde dilap-
Burosy cum yero stare vidisset, tormentis quatere et concutere constan-
tiam nostram nititur, sed nec tunc quidem tantillum profecit inter
milites, amplius inter Paganos, qui isto tempore caterratim ad urbem
convolarunt; nec mirus cuiquam videbatur bic concursus, quoniam
imbelles agricolarum animi, tot modis tantisque calamitatibus enenrati
nimis quam juste constemabantur ; ipsis tamen quies Pragae neutiquam
est concessa, alii enim in yiarum duces noetro militi assignabantur, alii
aggeribus egerendis ocoupabantur* alii ad lapides comportandos desti-
nabautur, alii denique cum milite in certas stationes diyisiy non poeni-
tendam urbi operam contra hostem collocarunt. £t licet Bannirius jam
septa ferarum seu hortum sylyestrem insederat, quando tamen yidit
omne sibi ad urbem accedendi praesidium esse succisum, tormentis (ne
gratis venisse putaretur) rem aggredi tentayit, sed nil fecit quam quod
Prandium qnorundam disturbarit, qui quid sibi yellent bellicorum tor-
mentorum fragores agnitum accurrerunt. Tandem itaque re infecta sed
ne quidem re ulla laudabiliter gesta, abscessit Lyto meritium ; istic tri-
partito divisit exercitum, unam partem in Lusatiam ablegando, aliam in
Silesiam destinando^ tertiam denique in partibus Bohemiae superioribus
retinendo.
Rebus ita procedentibus Serenissimoque Archiduce jam preesente qui
exercitns curam susciperet, hac Gallassus opportunitate firetusy Genera-
latnm suum solenni pompa deposuit^ ac postea non multo interjecto
tempore Viennam Austrise est profectus, ubi magno cum honore k Fss-
BiNAirBO III. Augustissimo Imperatore nostro acceptus est, multisque
dignitatibus et donis auctus ; quse ipsa cum debita submissione accep-
tansy ab Inyictissimo Cflesare copiam sibi fieri postulavit adeundi domum
Lauretanam Christo Servatori hominum natalitiamy Yotoque se istic ex-
solvendi ; quam Imperator ipsi non gravatus concessit. Sub haec eadem
tempora Comes Hatzfeldins ex Ducatu Saxonico Pragam revertit. Quo
B B
186 ITINERARIUM.
eodem oelerrimia eqiiiB se ccmfem jnms erat Generalis Picolomiiiiiis.
Circa eadem tempor& immorlali memoria vitaqiie longiore longe d.ig'-
nissimnsy miles strenuissimna, Imperatori sno fidelissimus, WaUengteiiui
domitor et interfector impertenritnsy magnanimns Colonellna Waltheros
Deyeronx Prag» pientissime eztremnm clansit diem primnmqae in
meliori yita ans|Mcatns est. Cnjns mortem graTiter sane tnlit SerenisBiBoa
domns Anstriaca, ipseqne Imperator moz k morte ejus k Patribns Soci~
etatis Jisu varia sacra dici^ ipeiqne ritn Catholico Parentari pi^ Yolnit.
A morte viri integerrimi coaifinxemnt nonnnlli Religiosi, parnnEi in
manes ejns Religiosi, qna nescio invidia ducti^ cum tamen ipsis bene-
fedsset semper, quod sub ezitnm animsB ejns in eomm oratorio seo
Sacetto» nescio qui equomm nngnlis fbrratis tumultuantium strepitiis
auditi sint» catelli quoque atro ookre borrentes hac illac per sepnldunim
ejus disoufrereTisi sint» et nescioqnse alia somniantium deliria et pudenda
mendacia Qusb cum nonnullis yiderentnr altioris scratinii, Tocanuit
loci prsesidem et auctoriiate qua fimgebantur sub conscientia testimo-
nium Buper yisis postularant, bic diserte asseruit sibi ea de re nil quid-
quam constarej merasque esse calumnias tanto Dnci k dicacnUs nonnnllis
falso impositas. Yah pudeat Tirum bommi ne dicam Religiosnm de
mortuis, quse ipse commentus est, asseTerarey et in publicam dissemi-
nare : si enim de abeentibns nil nisi bona pronunoianda, sunt, quanto
magis de mortuisT quanto amplius de beneficis? quanto potins de eo,
qui de tuo ordine neminem unquam stipem rogantem vacuum dimiait,
qui et m vita et post vitam de ordine tuo prseclar^ semper est meritns ?
obmutesce igitur posthac, et non nisi vera assere.
CAPUT XLIIL
Oalti Salzam urbem in ComUaiu.RassiUeMi occtg^t : Hispani
cofitra Holktndos puffnd navaU infeliciter certant.
|UDIERANT Gfllli Salzam obsidione Mria ciDgentes,
de Tanriiio nnper ab Hispanis et Prinoipe Sabaudi»
Thoma Hispanicarttm oopiamm Ductpre, partim vi,
partim celeritate intercepto, mnltoqne luota etiam tunc
deplorabant eociomm in&AiBtam sortem ; com Pri^cepe
Condaeus, militi sao triBtitiam ademptnroa aoimoB ad fortiores auros
addit, nt saltem aliqnam Tindictam de Hispanis qnoqao modo sumant;
cnmqne id in Italia ob tenramm dissideatinm discessionem non possent»
saltem in Boesili^iisi Comitatn contra Salsam nMwcnlam virtatem eze»
rant, andeantqne aliqmd Gkdlis dignnm, hoc ntiqne gloriosios qno k
OaUico snbsidio remotius* Qnibns dictis cnm saos animari, et ad arma
pronos vidisset Condffius, magis serio qnam nunqoam alias, de Salzana
oppugnatione consilia agitat, mozque imperat ut ad opus se accingant
opera» fossasque jam pridem ceptas prozime urbis mosnia perducant»
doin l^fmpano tribam ad urbis PrsBfectunit Timm in paucis strennum
Hispanoque sanguine claram dimittat, interpellatque de dedeBd& civi-
tate, tam indignum Hispano milita postnlatum admiratus PrsB&ctus
urbis inter sarcasticum risnm indignantem animnm prodit, nec multis
Tympanistam fatigat qusBstionibns, sed quam moz se ad urbis momia
conferty minacibusque Twbis, qui militum mos est, &stuosoque vultu
qua potest Yocis contentione animosi retandit ; jamque in editiore loco
oonstitutus ut procul k Gallorum agminibus ▼idori et ezaudiri possit,
elatissima Yoce ezclamat Facesserent Gkdli cum tam iniquis postnlatis»
sibi quidem certisBimum esse ad mortem usque et eztremam Hispanici
sanguinis guttam contra obeidentes defendere ac propugnare locum su^
fidei commissum, scirent itaque ipsis non esse negotium cum punic»
188 ITINERARIUM,
fidei mali feriatiB nebulombuBy sed cnm Hispano milite, hoc est ciud
maficulo et fideli sno Regi pectolrey qnod quidem, si fieri posaet, plnri-
bns mortibns vitam potins prodigere paratnm esset qnam gloriam infami
nota Hispano Bangnini aspersam, confundere. Anderent modo Franci
impertenite incnrrercy fore qni vim yirtnte reprimerent, bis nec aliis
dictis Tympanotribam remisit Hoc ftstn in fhrias prope acti Oalli Vix
se continebant quin in moenia exsilirent, hominemqne gloriosnm diti
snblimem victimam immolarent, sed saltus erat altior qnam qnem Gkdli-
cnm robnr emetiretnry itaqne pro verbis verbera reponere paranty oppx-
dnmque acrins infestant, tormentis qnoqne mnros mnlto tempore sine
intermissione validiBsime concutinnt, qneis prsesidiarii animose respon-
dent, a^res quoqne dimtos reparant, muros variis impedimentis re-
stanrant, terram fimnmqne perforatis moeniis objicinnt, nova insnper
mnnimenta majoris secnritatis causa excitant. Quid hic agerent Gralli ?
recedere ipsis probrosnm erat nnlla re landabiliter gesta, nltm quid
machinari gloriosnm qnidem, sed vita et plurimo sangnine preciosnin»
maxime cnm obstinatos viderent animos Hispanomm pro nrbis defen-
sione vitam et sanguinem pacisci : maluemnt tandem mori omnes potinsy
quam tantis cladibns fortissimomm viromm firacti fatalem expngna-
tionem post tantos labores infecto negotio derelinqnere; Rem itaque
cunicnlis pertentare aggredinntur, in qnem finem, immanem teme
hiatum effodiunt, in quem pro egesta terra pnlverem Pyrinm snfficionty
quo non mnlto post obstmctis meatibus snccenso non poenitenda opera
mazimam mnri partem disjicinnt, ac qnam mox novo ardore in mcBnia
incurmnt, ac undiqnaqne strenne defendentes propngnantesque Gallico
furore invadnnt tormentb interim utrimqne tam soevnm in modom
personantibns, nt totus iste tractus quaqne late patens evertendns omnino
videretur. Paulo tamen post, cum Gallis agminatim cesis alii semper
aliiqne snccederent, Praesidiaru ver6 intra nrbem sensim minnerentur,
nuUo interim snbsidio reliquo, quod conclamatae urbi succurreret, non
pntarant Hispani nltra prndenter tot hostibns esse panculos militea te-
mere objiciendos, stationem igitnr primam desemnt, ac per angiportum
in novum fortalitium euituntur, ut inde coUectis cnm sociis viribns
pugnam renovarent, sed et hic k catervis Gallomm circumsepti snnty
ITINERARIUM. 189
caniqQe effagio nullas amplias pateret ezitas, armay qaod sensatos mi-
lites decety poeaerant» ne qaa fort^ vitam et sangainem temere prode-
gisse argaerentar ; itaqae Yolantati Ghdloram sese relactante qaidem
animo permisenmt, solias vitae incolamitatlm seqaentibas conditionibus
paciscentes.
I. Ut Praesidiarins miles absqae sarcinis et armis solo bacillo candido
instractos arbe excederet
II. Ut Oabematori et offioiatis liberam esset lateralibas se accingere
armis, sed jaxta Perillnstris Principis Condaei yictoriosi Dacis arbitra-
tum in oastodia et vincalis remanerent.
III. Ut «grientes sicat et malieres, aliiqae excessari, secarfr sine
dolo malo k Qallis Perpignianum cum salvo conducta dimitterentur :
oayerent Ter6y ne contra pacta ullas occultas sarcinas quascunque demum
secum asportarent.
Conditionibas hisce utrimque subscripsemnt, ex parte quidem yicto-
rioBorum Gkdlorum Dux Henricus Bourbonius, ex Hispanorum vero
Ticta caterva Don Michael Laurentins Bravo urbis paulo ante Guber-
nator.
Nec multo post sanguinolenta pugna in mari quoque inter Hispanos
et HoUandos certatum est, multo HoUandorum emoIumentOy per exiguo
yero Hispanorum commodo. Certamen autem apud Durones Anglorum
contigit classi HoUandicae prffierat Martinus Herpertus Tromp vir ma-
joris audacise quam animi, qui ex improviso in adversariam Hispanorum
classem irruit, ac tam constante ac pertinace pugna decertavit, ut prius
pulvis tormentarius plumbeique globuli onerandis catapultis quam prae-
Handi ardor ipsum deficerent, coactosque postea sit Caleto defectam
armamentarii supplere. Classis Hispena, quffi fere majoribus GaUeoni-
bus, nt vocant, constabat, adyersa ventorum vi k Dunkirchano portu
prohibebatur, unde ad Duynensem divertere quoad tempestas desse-
viisset, mitiorque aura carbasa dignaretury debebat, sed nec istic tuta
ab infestatione HoUandorum substitit, yarie enim sparsa est ita ut pau-
culse naves yentornm impetum eluctatse, Dunkircham tandem cladis
nuncisB segre appulerunt, quse ad quatuor Hispanorum milUa selectorum
mUitum secum ducebant^ ad quos inspiciendos Cardinalis Infans His-
190 ITINERARIUM.
psxAm et Belgii Administrator ee ifltoo co&talit: {mgna hffic maritlma
ab hora ante meridiem aexta ezordiun sompeit, atqne ad horam nsqne
qnartam post meridianam 00 eztendit : ntrimqne vero tanta oontentione
fiiit pngnatom, nt yiz dici credive poosit HoUandmim consilia jaYa-
bat densiflsima nebnla» cnjns ministerio non opinantes, nec ad pngnam
dispoeitos repente adorti snnt, ita^nt qdd remm ageretor Hispani nes-
cirenty majoresqne HoUandomm impetentiam yires qnam erant rati^
snbito anch(nras cnltris inciderenty ac profhgere in tutnm fimstra cona-
rentnr, qnandoquidem HoUandi ita suam dassem ordinarant, ut in
semUunsB formam extenderent, atque ita Hispanoe complecterentury nt
segre sine clade elabi poesent; ac Uoet plerfleqne HiiqNinomm nayes
mascnla sna Yirtute saly» evaserinty mnlto tamen damno, nuyoreqiie
periculo ipsa hasc fiiga stetit Proregis Neapolitani nayis inter cflet^aB
primam fortitudinis et animi yere Martii landem tulit» siqnidem ez ea
tam yiriliter pugnatnm est, ut prsecipni Hcdlandoram nauderi inde
yulnerati tmcidatique sint Neo sane mnltum profeoissenty nisi pice,
resinft, stupa aliaque materia lEacile combnstibili opplet» nayes et aeoen-
S8B uncinis ferreis tam fortiter appacts essent, ut dissolyi indenuUo modo
possent, unde iactum nt suo igne iUam ipsam qnoque acoendeient, una-
que pulyerem tormentarium, cujus yiolentia horrendo cum sonitu in
aera tanta yi eyolayit, nt calamo describi nequeat De hac yictoria in
HoUandia Seelandia ac aUbi magnifice triumphatnm est, qua tormento-
mm mqomm bellicomm ezcmeratione, qua igninm festiyorum snooen-
sione» qua festi carminis modulatione. Cum tamen Hispani non mag-
nopere senserint suam clademy assueti magno animo dolorem supprimere^
ac de opportunis mediis se yindicandi mature consultarey qus quidem
ipsis nnsquam deerunt, msi HoUandi suis rebus soUicite adyigUent.
CAPUT XLIV.
Francorum Rex petit sibi dari Brisacum : Intercipit Palatinum
Comitem Semorem ex Anglia per Gallias in Germaniam ten-
dentem,
MORTE YiDariensium Ducis Bernardiy Brisacam ad-
hnc tenebatnr k ConfcBderatis Coron» Snedics Dnci*
bnsy qvibns exercitoB cnram commiBsam esse snperins
diximns. Eam yero mnnitionem onm sno institnto
omniBo commodam, imo per qnam neoessariam videret
Sex GaUi», nnllnm non lapidem movebat, nt omnimodam in snas
manns deditionem k directoribns Wimariensis militisB independenter
expfimerety nnde obices omnes indefesso labore remoyet, arietes contra
potentisBimos adhibet animis possessomm expngnandis, in qnem finem
immanem pecnnisB snmmam Yinariensi exercitni solvendam misit. Cum
Tero etiam tnnc res procederet lentinSy quam Bex yellety merito suspi-
oari eepit ad buc snperesse obstacnlumy quod omni conatu inquirendnm
et amoliendnm pntayit.
Agebat tnnc forte in Anglia Princeps Palatinns Carolus Lndoyicus
Frideriei olim in Cflesarem rebellis, et aliiis peste extincti, senior filius
yariomm negotiomm cansay reditumqne parabat in Germaniam, nt cnm
Imperio (quod tunc pkne credebatnr) prsBficeretnry loco defuncti Dncis
Beraardi, Yinariensibns reliqniis. Et licet portns Anglias omnes ad
ipsum octiduum clausi manserint, ita nt nnlli ingredi egrediye &s esset,
ne qna Prindpis discessns ex Anglia cuipiam innotesceret, non potuit
tamen boc iter ita celari, qnin ad Legatnm Francicum Londini residen-
tem certis amicorum litteris quam citissimis nnnciis deferretnr, qni non
minnis propere qnam primnm sunm Regem commonefecit. Hic clam
omnibns Commendantibns ac Prsefectis urbinm per suas proyincias serio
imperayit, nt diligenti cura attenderenty ne qua per Gallias itnms Comes
Pdatinns libere eyaderet, sed snayiter detineretnr, qnoad ad Regem de
ejns prsesentia relatum esset.
192 ITINERARIUM.
HIs ita disposiUs, destinarat fort^ dictus Palatinns iter suam Molixii
dirigere, cnm de accessn ejus monetnr urbis Gnbemator, quem prsesen
tem honoris cansa adit, jnbetqne nomine sni Regis tantisper istic anb
sistere, qnoad Parisios de ejus adventn nnnciatnm esset : redit expeditm
cnrsor, qni in arcem melioris cnstodise cansa deducendmn esse PriDci*
pem nnnciaty donec cnm snfficiente comitatu in tntiora loca dednci
posset: nec mnlto post ad snnt duc^ti eqnites h Francica milidB
selectissimi, qni Comitem Palatinnm ad arcem in nemore Vincennensi
sitam, ad honestam cnstodiam comitarentnr, omnesque litteras aliave
scripta qnsB secnm ferret, (inter qnae cambiales litterse pro Ducentis
milUbns Francorum repertse snnt, aliffi item Anglomm Regis Falatino i
pollicentis dena Scotoram et Anglorum militnm millia, aliae adhnC| I
quibus jnbebatnr qnantocius adventare in Germaniam et se cum SaasiciB
Coningsmaricisqne copiiB conjnngere) eriperent. Quae omnia non sine
acerbo Palatini Principis stomacho peracta sunt.
Causa captivitatis prsetensa haec est, qnod sine prsBTio ad Regem
nnncio Gallias pertransire tacit^ ansus esset, quod quidem signnm esaet,
exploratorii animi» aut cum aliquo Regni primate conspirationis. Si
enim aliter transire voluisset Galliam ? cur inscio rege ? cnr tecte ? enr
non apert^? ut ipsi saltem debitus honor exhiberi ab oflSiciosis Gallis
potnisset : probabilior causa hsec videtur. Quod ad Gkdliarum Regem
certis ramoribus delatum esset Principem Paktinum Imperio Bomano
reconciliari Toluisse, atque nt faciliorem haberet ad Imperatorem acces-
snm, Brisacensem munitionem cui ipse, ceu Yinariensium futarns Ge-
neralis, quibus mox prseficiendus dicebatur, Cflesari restituere. Sed
argutoram Tiroram sententia fuit, eam solam fuisse causamy qnod me-
tneret Rez Francise si Palatinus cum potestate Wimarico ezercitoi
preeficereturi fore, nt ipse sibi pro tntellL et majori securitate Brisacen-
sem munitionem reservaret, velut opportunam sedem inde ia Palatinatam
excurrendi. Ut ut sit, hoc certum hanc captivitatem Palatini prsecipuos
Principes segerrim^ tnlisse, maxime yero Angliarum R^m^ quapropter
aocepto certo ejus rei nnncio, omnes Gkdlicas naves in portubus sui
regni retineri jussit, continuoque destinavit, qui Parisios iret, et k Bege
Galliae causam retentionis sui nepotis inteUigeret. Sed non multo
ITINERARIUM. 193
folhlnterjecto tempore omnia dissidia inter Ttramqne coronam certis pactis
inBacomposita snnt.
3cr. In Sabandia qnoque Ghillus contra Hispanos magnis yiribns agebat,
ped: dissidebatque Sabaudica domus capitalibus odiis. Ducissa Gallico
^rk Prsesidio suam in Ducatum restitutionem fidebat, Princeps Tero Thomaa
ddi defnncti Ducis Sabaudise frater Germanus, Hispanorum ope fretns,
mfr Btrenue in Gallos ibat, tunc maxim^, cum Marchionem de Leganes in
iifi anzilium yenire audisset, Mareschallum Campi Gallum Comitem de
aj; Harrecourt in oertis angustiis oomprehensum ita constrinxit, ut nisi
os^ desperat& pugna certaret» effugere nullo modo posset» Quod cum tan-
!2£! dem Gallicse copise facere conclusissent, eligentes glorios^ potius emori»
L4: quam desides occumbere. Ad arma igitur certatim conyolant, clausisque
£ quod aiunt oculis Hispanica agmina csesim punctim, quo impetus fere-
si * bat, penetrant, atque ita» non tamen sine insigni suorum clade, CTadunt*
Hac in pugna supra quam scribi possit fortiter se habuit egregius Gral-
3 lorum Campiductor Harreeourt, qui in prima semper acicy ubi prselium
£ fenrebat maxime ut Tirum decebat masculnm decertaTit, ac licet pluri-
; mo8 snorum hoc conflictu perdiderit, ipse nihilominus salTUS cum po«
r tissimis Oallomm turmis CTasit. Impedimenta omnia Francommy His-
i panomm prcedse cesserant, instmmenta item bellica partim Hispani
3 obtinuernnt» curms quoque ipsiusmet Comitis de Harrecourt, quo
n argentea ejus suppellex Tehebatur Hispanomm fuit spolium : ipse Tero
cum suis effnsissima fuga Pignorolinm contendit. Hsec Tictoria res
Hispenas multnm promoTity auxitque animos militis miram quantum,
adeo ut.Marchio de Leganes Casale obsidere serio decreTerit; quod
tamen postea ob Taria incidentia impedimenta in commodiora tempora
differri debuit*
c c
CAPUT XLV.
De Suecorum irruptione in Uhingaviam^ Bingana item obsidione et
expugnatione per Wimarienses.
UO eodem tempore Rhingayia per Saedicam irrap-
tionem miserum in modum subito fait infestata, cam
enim per totum illam tractam, nisi Mogantise, nulliiin
iate esset prsesidium Cffisareumy nec Hispanicam extra
qaod tuendis quibusdam urbibus ac munitionibuB erat
pernecessariumy nossentque Wimarienses tam subito aliquas copiaa ccm-
flari aliunde ac illuc deduci non posse; quatuor derepente LegioneB
CoUaschicam sciHcet, Mbserianam Scoticam, et WiderhokLianam tra-
jecto Rheno nemine resistente 'induxerunty totamque ita RhingaTiam
nullo prope negotio occuparnnt. Elabebatur interea abunde satis tem-
poris antequam Bayaricae copiee ad Spiram Nemetum subsistentes
advocarentury dabaturque hosti copia ante illorum adyentum quidyis
eompilandi et eflerendi. Monitae tamen celerrimis equis Mogantia
dimissisy non diu substiterunt, sed quam mox strato per Rhenum ponte
navali in citeriorem ripam trajiciunt, ac festinanter per stratam monta-
nam breyissimo et expeditissimo itinere Moguntiam usque desoendunt,
nec mor& in hostem animose pergunt ; oum vero ille <minem in Rhin-
gayiam ingressum selecto miiite contra nostros munivisset, Bavarici
multo alia consilia iniverunt^ ac iter relicto ordinario aditu ad dextram,
ne qua prsesidio Wimariensi innotesceret, summo cum silentio flexernut,
atque per aliam occultam viam alibi ingressum rimati sunt, eam quidem
hostes dimissis jam sufficientibus copiis etiam prsepedire et obsidere
parabant, sed serius, nostri enim jam prfleverterant, illasque copias op-
portuue interceperant ita ut nec nuncius quidem ad hostem redire poeset
index nostri ingressus. Hac igitur fortun& Bavarici erectiores ultro
audenter promovent atque in supra memoratas Legiones quatnor invo-
lant, quas ad extremum dexterrim^ persecati sunt Rudisheimium usque,
ITINERARtUM. 195
quo 86 nna cum aliis adjectitiis delectiaqne aliunde militibns sese rece-
perant, occlnsisqne portis Bavaros exclnserant Non poterant hoc loco
Bavaricis opportnna deesse media, efiringendi ant didjiciendi obfirmatas
▼aluasy et hostem intra moenia invadendi, qno in loco de hostilibns co-
piis Beae itemm manipnli aliqnot Bayaricis dedidemnt, plnres etiam
mactati snnt, reliqni yero, inter qnos Colonellns unns, omnes pancnlis
exceptifly qni scaphamm beneficio in nlteriorem Rbeni ripam enatarunt,
in antiqnnm Bni^m Titie tndndee et Bavarioomm primam ferociam
propabandi cansa, se recepemnt. In liac irmptione centnm snpra
qninqnaginta facile interempti snnt, qningenti yero una onm viginti
eiroiter officiariis in oaptiritatem abrepti, atqne ita denno RhingaTia
neque ad Honorifl petram (Ehrenfek commnniter nativa Lingrna appel-
lant) hoste perpnrgataest Cogitabant qnidem Bayari Teloninm Ehren-
feb Ti impetere, qnoniam yer6 videbant Yice Colonellnm Eckart cnm
qninqnaginta selectiMimis militibnB sese ad pngnam et defensionem ad
extremam nsque sangninis gnttam resolyissey distnlerant oppngnationem
in commodiora tempora: interim sollicite de hostis consiliis quaqua
▼ersum inquisiyemnt.
Ut primum Rhingayia per Wimariensem ezercitum occupata est,
inter prima hoc pmdenter agitandum et dispiciendnm esse putamnt,
qut firmam istic sedem figerent pedemque fortiter stabilirent : locnm
igitur aliquem magna cnra disqnisiyemnt, qui yel jam ante natura seu
arte munitns esset, vel certe aptus in quem muniendi opera collocafetur,
locus vero esset ejusmodi, cujus opportunitate Rbenus transiri ultro ci-
troqne posset, in quem finem nusquam conmiodiorem reperemnt quam
Bingam oppidtmi inprimis iis in partibns firmum, quod cnm necessario
prffisidio destitui adyersarii exercitus Ducis animadyertemnt, qnam
maxime ezpedire putamnt nt Director Rosa quam moz copias admo-
verety que ne fort^ k Bavaricis copiis jam adyentantibns depellerentnr,
Bumma cum festinatione omnibns viribus ita fortiter pressemnt, ut se
indigense in deditionem dare concluserint, postquam duplicem hostis
impetum sustinnissent et itemm itemmque hostilia arma strenue repn-
lissent Hic qui animoslores erant inter obsessos in arcem editiore coUe
conspicuam sese subtrazemnt, in quam quoque hostis vires et arma ez-
emity et non multo post, cum de Bavaromm succursu propugnantes
196 ITINERARIUM.
essent ignari, in potegtatem suam redegit. Dici vix potest qnaiitas k
vino et framento in oppido hoc apparatus repertiui fuerit, cum illac tota
prope Rbingavia et circnm vicina loca Yineamm agrommque opes Telut
in tutum non multo ante contulissent.
Simili fere modo, imo sine viribus et sauguine Oppenbeimium Suedica
arma admisit. Enim vero cum perezigua Hispanorum turma in preeai-
dio ante bic ezcubans yidissety se adventantibus Wimariensium copiis
imparem esse, nec reprimendis hostilibus viribus sufficientem, subito
panico metn exanimis in tutiora se loca recepit, destituitque una cam
arce oppidum omni milite nudum : unde non fuit difficile patulis portis
hosti introire. Reducto porro in potestatem Oppenheimio Fortaliciom
quoque ez ulteriore Rheni parte olim erectum quam moz insederunt ope
navigiorum quse nuper quidem aquis submersa fuerant sed proditorum
inditio detecta et iterum eztracta : hoc fortalicium licet hostes hinc inde
dirutum pro sua seouritate reparare decrevissenty non potuerunt tamea
ob adrentantes Bavaricas copias, de quibus ubi certiores ab ezploratori-
bns ftterant redditi, relictis istic duobus tormentis bellicis, moz ad op-
pidum h regione situm redierunt; iu quo Comes de Witgenstein cum
Suedicis Oallieisqae copiis nonnullis substitit, emisitque de suis qui
circum jacentia oppida diriperent yiasque infestarent ad ipsas fere Cra-
cenaeensium portas : hi ipsi quoqae non multo post subsidio sociorum
aliunde aecedentium civitatem Alcey Wimariis subjecerunt
HflBC dum geruntur isthicy Colonellus Baumberger in Philippebnr«
gensi munitione commendans, miles imprimis vigilans et serius, per
certos indices intelligit Wimarienses multam pulveris tormentarii vim,
bellica quoque tormenta aliumque apparatum militarem non procul
Germersheimio cum in fnga isthinc avehere defectu equoram et curmum
non possent, infiNlisse, itaqne cum de loco indicis ezaminasset, certaqoe
signa cognoyisset, moz emisit qni effoderent denuo : reperemnt hi tor-
mentamajora bellicaquinque omnino^ quorum unum prsferebat insignia
Wirtenbergensis Ducis, duo Sazonis Wimariensis, reliqua Electoris
Sazonise : multum item instractum bellicum, quie omnia in Castrum
Philippi invehi quam primum curavit.
Bavari inter h»c non feriantur inferins : aggrediuntur enim TeloDinm
ITINERARIUM. 197
£lireiife]Beii8e de qao snpra diximnSy onmqne hoetis se istic acriter de-
fenderet, summa admota yi ita sabito premant, ut hoBtes de deditioiie
cogitare ceperiiity ne forte oppngnantiam furore intercepti vitam cum
armis ponere inviti cogerentar. Hoc loco Benritia Bavarica post dedi-
tionem altro sasceperant qainqaaginta milites gregarii, yexillifer prae-
terea nnas, cam qaataor officiariis aliis» Manebat vero etiam tanc in
Wimariensiam potestate Cracenacamy Bingai Baccharacam, et Castel-
lanniom, qufle Bavari alio avocati oam apparatam bellicam Bafficientem
oppngnationi non haberent in hoetili mana tantisper relinqoere ooacti
annt ; ad alia tamen loca qo» hostis tenebat, ac abi majori apparata
opna non erat, animam et arma adjeceranty ex qnibas hostem haad
difficnlter expnlerant.
la Rhingayi» occapation6 Wimariis facta» tarris qaoqae in Rheno
sita, qoam k maribas immemorabili ab hinc tempore accol» appella-
ronty insessa est» eam hoo qnoqae tempore deserere ooacti sant, in qao*
ram stationem yiceni qaatemi desaltorii ex Bayaricis copiis ana cam
locomtenente saccesserant, hoo fere modo* Dicti desnltorii cam sao
locamtenente dnas scaphas inscendenmty snmmoqae cam silentio ad
tnrrim sapra dictam appalerant, appositisqae soalis qaas secam advex-
erant, globos igniferos, qaos k forma malorum granatoram appellant,
solphirato polyere et ferro foetos, per fenestram, ad qoam Saedici re«
missiores excabias agebant, injecerant, adeoqae Wimarios improvisa
globOTom Ti perterraerant, at impatientes alterioris morae mox deditio*
nem facere sponderent, vitam nnicam salvam paciscentes,
Cfletemm memorabilis est qae de hac tarre passim circamfertar his-
toria, qaam qaia ad mores condacere et Titia taxare video, fide qaa ao-
cepi adscribo. Aiant ante plascalos annos prsecipase aactoritatis viram
qaendam Mognntinensem Tixisse Hattonem nomine, hominem insigniter
in egenos et paaperes immitem, qai cam aliqaando totam patriam samma
pressam inopia conspicatns esset, frumenta avaroram more compressit.
Com Tero examina mendicorum Tentris importanitate adigente, ejas
freqoenter fbres adirent, et miserabilibas ejalatibas aares inhamanaB
ferirent, non sastinait tot mendicabaloram stipem rogantiam clamores •
mminm igitar, sed cradele et abominandom malo lemediam oommen^
188 ITINERARIUM.
fidei mal^ feriatis nebulonibus, sed cnm Hispano milite, hoc est ciiid
maBcnlo et fideli sno Regi pecto^, quod qmdem, si fieri poeset, plnii*
bus mortibna yitam potius prodigere paratum essetquam gloriam infimii
nota Hispano sanguini aspersam, confundere. Auderent modo Franci
imperterrite incurrere, fore qui yim virtute reprimerent, his nec aliis
dictis Tympanotribam remisit. Hoc fastu in furias prope acti GaUi Tix
se continelMmt quin in moenia exsilirent, hominemque gloriosum diti
Bublimem victimam immolarent» sed saltus erat altior quam quem Gralli-
cum robur emetiretur, itaque pro yerbis verbera reponere parant, oppi-
dumque acrius infestant, tormentis quoque muros multo tempore sine
intermissione validissime concntiunt, queis pnesidiarii animose respon-
denty aggeres quoqne dirutos reparant, muros rariis impedimentis re-
staurant, terram &numque perforatis moeniis objiciunt, noya insnper
munimenta majoris securitatis causa excitant Quidhic agerent Gkdli?
recedere ipsis probrosum erat nulla re laudabiliter gesta, ultra qnid
machinari gloriosum quidem, sed yita et plurimo sanguine preciosnm,
mazime cum obstinatos viderent animos Hispanomm pro urbis defen-
sione vitam et sanguinem pacisci : maluerunt tandem mori omnes potins,
quam tantis cladibus fortissimorum Yirorum fi^ti fatalem expngna-
tionem post tantos labores infecto n^otio derelinquere; Rem itaque
cuniculis pertentare i^grediuntury in quem finem, inmianem terne
hiatum effodiunt, in qnem pro egesta terra pulyerem Pjrium sufficiunt,
quo non multo post obstmctis meatibus succenso non poenitenda opera
maximam muri partem diqiciunt, ac quam mox noYO ardore in mcenia
iDcurrunt, ac undiquaque strenue defendentes propugnantesque Gallico
furore invadunt tormentis interim utrimque tam scevum in modum
personantibus, ut totus iste tractus quaque late patens evertendus omnino
videretnr. Paulo tamen post, cum Qallis agminatim cesis alii semper
aliique suocederent, Prsesidiarii verb intra urbem sensim minnerentnr,
nullo interim subsidio reliquo^ quod conclamatse urbi succurreret, non
putarunt Hispani ultra pmdenter tot hostibus esse pauculos milites te-
mere objiciendos, stationem igitur primam desemnt, ac per angiportum
in noYum fortalitium euituntur, ut inde coUectis cum sociis viribus
pugnam renovarent, sed et hic k catervis Gallorum circumsepti sunt,
ITINERARIUM. 189
cumqiie effiigio nullus amplius pateret ezitus, armay qnod sensatos mi-
lites decety posuerunt» ne qua fort^ vitam et sanguinem temere prode-
gisBe arguerentur; itaque voluntati Oallorum sese reluctante quidem
animo permiserunt, solius vitSB incolumitatlm sequentibus conditionibus
paciscentes.
I. Ut Prsesidiarius miles absque sarcinis et armis solo bacillo candido
instructus urbe excederet
II. Ut Gubematori et officiatis liberum esset lateralibus se aocingere
armisy sed juxta Perilliistris Principb Condsei yictoriosi Ducis arbitra-
tum in custodia et yinculis remanerent.
III. Ut flBgrientes sicut et mulieres, aliique ezcessuri, securi- sine
dolo malo k Oallis Perpignianum cum salvo oonductu dimitterentur :
oaverent¥er6y ne contra pacta uUas occultas sarcinas quascunque demum
secum asportarent.
Cpnditionibus hisce utrimque subscripserunt, ex parte quidem Ticto-
riosorum Gkdlorum Duz Henricus BourboniuSy ex Hispanorum vero
yieta catenra Don Micbael Laurentius Bravo urbis paulo ante Ouber-
nator.
Nec multo post sanguinolenta pugna in mari quoque inter Hispanos
et HoIIandos certatum est, multo HoUandorum emolumento, per exiguo
vero Hispanorum commodo. Certamen autem apud Durones Anglorum
contigit classi HoUandicee praeerat Martinus Herpertus Tromp vir ma-
joris audaciffi quam animi, qui ex improviso in adversariam Hispanorum
classem irruit, ac tam constante ac pertinace pugna decertavit, ut prius
pnlvis tormentarius plumbeique globuli onerandis cati^ultis quam pras-
liandi ardor ipsum deficerent, coactusque postea sit Caleto de&ctum
armamentarii supplere. Classis Hispana, qusB fere majoribus Oalleoni-
bus, ut vocant» constabat, adversa ventorum vi k Dunkirchano portu
prohibebatur, unde ad Duynensem divertere quoad tempestas desae-
viissety mitiorque aura carbasa dignaretur, debebat, sed nec istic tuta
ab infestatione HoUandorum substitit, varie enim sparsa est ita ut pau-
cuIflB naves ventorum impetum eluctatse, Dunkircham tandem cladis
nuncisB segre appulerunt, quAB ad quatuor Hispanorum milUa selectorum
mUitum secum ducebant, ad quos inspiciendos Cardinalis Infans His-
190 ITINERARIUM.
ptt&iflB et Bdgii AdminiBtrstor se ifltiio contiilit: pagna hsBC maritinui
ab hora ante meridiem sexta ezordiimi sompeit, atque ad horam uaqiie
quartam poet meridianam se extendit : Qtrimqne yero tanta contentione
Aiit pngnatnm, nt yix dici credive possit. HoUandorom consilia jnTar
bat densiasima nebula, cnjuB ministerio non opinantes, nec ad pngnam
disporitos repente adorti sont, ita^nt qaid reram ageretar Hispani nes»
cirent, majoresqne Hollandonim impetentiam Yires quam erant rati,
snbito anchoras cnltris inciderenty ac profogere in tntom frostra cona-
rentnr, qnandoqnidem Hollandi ita soam classem ordinarant, ut in
semilun» formam extenderent, atqne ita Hispanos complecterentur, nt
segre sine clade elabi possent; ac lioet pleroqne Hispanoram naTea
mascnla sna yirtnte salvflB eTaserint, multo tamen danmo, mtyoreqne
periculo ipsis hfloc fiiga stetit. Proregis Neapolitani navis inter cfleteraa
primam fortitadinis et animi yere Martii laadem talit» siqnidem ex ea
tam viriliter pugnatam est, ut prscipui HoUandomm naucleii inde
▼ulnerati tmcidatiqne sint Nec sane multum profeoissenty nisi {nce,
resin&, stupa aliaque materia fiicile combustibili oppIetiB nayes et aooen*
sse uncinis ferreis tam fortiter appactse essent, nt dissolvi inde nullo raodo
possenty unde ftctum ut suo igne iUam ipsam qnoque acoenderant, ana-
que pulyerem tormentariumy cujus yiolentia horrendo cum sonita in
aera tanta vi eyolavit, nt calamo describi nequeat. De hac yictoria in
HoIIandia Seelandia ac alibi magnifice triumphatam est, qua tormento-
rum majomm bellicorum exoneratione, qua ignium festivomm sucoen-
sione, qua festi carminis modulatione. Cum tamen Hispani non mag-
nopere senserint suam cladem» assneti magno animo dolorem suppriniere^
ac de opportunis mediis se vindicandi matare consoltarey quse qnidem
ipsis nusquam deerunt, nisi Hellandi sais rebus soUicite advigilent.
CAPUT XLIV,
Francorum Rex petit sibi dari Brisacum : Intercipit Palatinum
Comitem Seniorem ex Anglia per Gallias in Germaniam ten-
dentem.
MORTE Yinarieiisium Dacis Bernardi, Brisacnm ad-
huc tenebatur k Confcederatis Coronffi Snedicae Dnci*
bnsy qnibus ezercituB curam commiBsam esse superius
diximus. Eam vero munitionem cum suo instituto
omnino commodam, imo per quam necessariam videret
Rex GMliSy nullum non lapidem moTebat, ut omnimodam in suas
manus deditionem k directoribus Wimariensis militise independenter
exprimerety unde obices omnes indefesso labore removet, arietes contra
potentissimoB adhibet animis possessorum ezpugnandis, in quem finem
immanem pecunise summam Yinariensi exercitui solvendam misit. Cum
Tcro etiam tnnc res procederet lentius, quam Rex vellety merito suspi-
oari eepit ad huo superesse obstaeulum, quod omni conatu inquirendum
et amoliendum putayit
Agebat tunc forte in Anglia Princeps Palatinus Carolus Ludovicus
Frideriei o)im in Csesarem rebellisy et aliils peste extinctiy senior filius
yariomm negotiorum causa, reditumque parabat in Oermaniam» ut cum
Imperio (quod tunc pkne credebatur) preeficeretur, loco defuncti Ducis
Bemardi» Vinariensibus reliquiis. £t licet portus Anglise omnes ad
ipsum octiduum clausi manserint, ita ut nulli ingredi egredive fas esset,
ne qua Principis discessus ex Anglia cuipiam innotesceret, non potuit
tamen hoc iter ita celari, quin ad Legatum Francicum Londini residen-
tem certis amicorom litteris quam citissimis nunciis deferretur, qui non
rainus propere quam primum suum Segem commonefecit. Hic clam
omnibuB Commendantibus ac Prsefectis urbium per suas provincias serio
imperaYit, ut diligenti cura attenderent, ne qua per GkJIias iturus Comes
Palatinus libere evaderet» sed suaviter detineretur, quoad ad Regem de
ejus prtesentia relatum esset.
192 ITINERARIUM.
Hls ita dispositis, destinarat fort^ dictas Palatinns iter gaoin Molinas
dirigere, cum de accessu ejus monetur urbis Oubematory quem praesen-
tem honoris causa adit, jubetque nomine sui Regis tantisper istic snb-
sistere, quoad Parisios de ejus adYentu nunciatum esset : redit expedituB
cursor, qui in arcem melioris custodisB causa deducendum esse Princi-
pem nunciaty donec cum sufficiente comitatu in tutiora loca deduci
posset: nec multo post ad stmt ducenti equites h Francica militia
selectissimi, qui Comitem Palatinum ad arcem in nemore Yincennensi
sitam, ad honestam custodiam comitarentur, omnesque litteras aliave
scripta quae secum ferret, (inter qu» cambiales litterse pro Duoentis
millibus Francorum repertae sunt, ali» item Anglorum Regis Palatino
pollicentis dena Scotorum et Anglorum militum millia, alis adhuc^
quibus jubebatur quantocius adventare in Germaniam et se cum Hassicis
Coningsmaricisque copiis conjungere) eriperent. Quffi om&ia non aine
acerbo Palatini Principis stomacho peracta sunt.
Causa captiTitatiB prsetensa hsec est, quod sine pnevio ad Regeni
nuncio Gallias pertransire tacit^ ausus esset, quod quidem signum esset»
exploratorii animi, aut cum aliquo Regni primate conspirationis. Si
enim aliter transire voluisset Galliam? cur inscio rege ? cur tecte ? cur
non apert^ ? ut ipsi saltem debitus honor ezhiberi ab officiosis Oallis
potuisset : probabilior causa hsec videtur. Quod ad GraUiamm Regem
certis rumoribus delatum esset Principem Palatinum Imperio Romano
reconciliari yoluissey atque ut jbciliorem haberet ad Imperatorem acces-
sum» Brisacensem munitionem cui ipse, ceu Vinariensium fiitunis Qe^
neralisy quibus mox prseficiendus dicebatur, Csesari restituere. Sed
argutorum yirorum sententia fuit, eam solam fuisse causam, quod me-
tueret Rex Francise si Palatinus cum potestate Wimarico exercitui
prseficeretur, fore, ut ipse sibi pro tuteli et majori securitate Brisacen-
sem munitionem reservarety Telut opportunam sedem inde in Palatinatum
excurrendi. Ut ut sit, hoc certum hanc captivitatem Palatini praecipnos
Principes segerrim^ tuUsse, maxime yero Angliarum Regem, quapropter
accepto certo ejus rei nuncio, omnes GkJIicas naves in portubus sui
regni retineri jussit, continuoque destinavit, qui Parisios iret, et k Rege
Gallise causam retentionis sui nepotis intelligeret. Sed non multo
ITINERARIUM. 193
interjecto tempore omnia dissidia inter ytramque coronam certis pactb
composita sont.
In Sabaudia qnoque Gkillas cootra Hispanos magnis viribus agebat,
dissidebatque Sabaudica domus capitalibus odiis. Ducissa Oallico
Preesidio suam in Ducatum restitutionem fidebat, Princeps vero Tbomas
defhncti Ducis Sabaudise frater Oermanus, Hispanorum ope firetus,
strenue in Oallos ibat, tunc maxim^, cum Marchionem de Leganes in
anxiiium venire audisset, Mareschallum Campi Oallum Comitem de
Harrecourt in certis angustiis comprehensum ita constrinxit, nt nisi
de8perat& pugna certaret, effugere nuUo modo posset. Quod cum tan*
dem Oallicse copisB facere conclusissent^ eligentes glorios^ potius emori,
quam dendes occumbere. Ad arma igitur certatim convolant, clausisque
quod aiunt oculis Hispanica agmina csesim punctim, quo impetus fere-
bat, penetrant, atque ita, non tamen sine insigni suorum clade» evadunt*
Hac in pugna supra quam scribi possit fortiter se habuit egregius Oal-
lorum Campiductor Harrecourt, qui in prima semper acie, ubi prselium
fervebat maxime ut virum decebat masculum decertavit» ac licet pluri-
mos suorum hoc conflictu perdiderit, ipse nihilominus salvus cum po*
tissimis Oallorum turmis evasit. Impedimenta omnia Francorum, His-
panomm prsedse cesserunt, instrumenta item bellica partim Hispani
obtinuerunty curms quoque ipsiusmet Comitis de Harrecourt, quo
argentea ejus suppellex yehebatur Hispanorum fuit spolium : ipse vero
cum suis effusissima fiiga Pignorolium contendit. Hsec victoria res
Hispanas multum promovit, auxitque animos militis mirum quantumy
adeo ut Marchio de Leganes Casale obsidere serio decreverit; quod
tamen postea ob varia incidentia impedimenta in commodiora tempora
diflkrri debuit*
c c
CAPUT XLV.
De Suecorum irruptione in 'Rhingaviam^ Bingana item obsidione et
expugnatione per Wimarienses,
UO eodem tempore Rhingavia per Suedicam imip-
tionem miseram in modum subito fait infestata, cam
enim per totam lUam tractam, nisi Mogantiae, nallum
^ScN^ C^ ^**® ®^^ prttsidiam Ceesaream, nec Hispanicam eztra
*'0^^^^''^^^*2^w quod taendis qaibasdam arbibas ac manitionibas erat
pernecessarium, nossentqae Wimarienses tam sabito aliquas copias can-
flari aliande ac illac dedaci non posse; qnataor derepente LegioneB
Collascbicam scilicet, Moserianam Scoticam, et Widerholdianam tra-
jecto Rheno nemine resistente 'induxerant, totamqne ita RhingaTiam
nuUo prope negotio occaparant. Elabebatar interea abunde satis tem-
poris antequam Bayaricae copiee ad Spiram Nemetam sabsistentes
advocarentur, dabatarque hosti copia ante illomm adventam quidvis
eompilandi et eflerendi. Monitas tamen celerrimis equis Mogantia
dimissisy non diu substiterunt, sed quam mox strato per Rhenam ponte
navali in citeriorem ripam trajiciunt, ac festinanter per stratam monta-
nam brevissimo et expeditissimo itinere Mogantiam usque desoendunt,
nec mor& in hostem animose pergunt ; cum vero ille omnem in Rhin-
gaviam ingressum selecto milite contra nostros munivisset, Bavarici
multo alia consilia iniverant, ac iter relicto ordinario aditu ad dextram,
ne qua prsesidio Wiraariensi innotesceret, summo cum silentio flexeruut,
atque per aliam occultam viam alibi ingressum rimati sant, eam quidem
hostes dimissis jam sufficientibus copiis etiam prsepedire et obsidere
parabant, sed serius, nostri enim jam prseverterant, illasque copias op-
portnne interceperant ita ut nec nuncius qnidem ad hostem redire posset
iudex nostri ingressus. Hac igitur fortun& Bavarici erectiores ultro
audenter promovent atque in supra memoratas Legiones quatuor invo-
lant, quas ad extremum dexterrim^ persecuti sunt Radisheimium usque,
ITINERARIUM. 195
qao se nna cum aliiB &djectitii8 delectiaqne aliunde militibns sese rece-
perant, occlnsisqne portis Bayaros ezclnserant Non poterant hoc loco
BavariciB opportnna deesBe media, efiringendi ant diBJiciendi obfirmatas
valnas, et hostem intra moenia invadendi, qno in loco de hostilibns co-
piifl sese itemm manipnli aliqnot BayariciB dedidemnt, plnres etiam
mactati snnt, reliqni yero, inter qnos Colonellns unns, onmes pancnlis
exoeptisy qni scaphamm beneficio in nlteriorem Rheni ripam enatarnnt,
in antiqanm Bnrgom yitie taendsB et Bavaricomm primam ferociam
pn^olsandi cansa, se recepemnt. In liac irraptione centnm supra
qninqnaginta fiicile interempti snnt, qningenti yero nna onm yiginti
ciroiter officiariis in captiyitatem abrepti, atqne ita denno Rhingayia
osqne ad Honoris petram (Ehrenfels commaniter natiya langrna appel-
lant) hoste perpargataest Cogitabant qnidem Bayari Telonium Ehren-
fds yi impetere, qnom'am yer6 yidebant Vioe Colonellnm Eokart cnm
qninqaaginta selectissimis militibas sese ad pngnam et defensionem ad
eztrenmm nsqne sangninis gattam resolvisse, distalerant oppngnationem
in commodiora tempora: interim soUicite de hostis consiliis qnaqaa
yersam inqnisiyerant.
Ut primam Rhingayia per Wimariensem ezercitam occapata esty
inter prima hoc pradenter agitandnm et dispiciendnm esBe pntarant,
qnt firmam istic sedem figerent pedemqne fortiter stabilirent : locam
igitar aliqaem magna oora disqaisiyerant, qni yel jam ante natnra sen
arte mnnitns essety yel oerte aptns in qnem maniendi opera coUocaretnr,
locns yero esset ejnsmodi, cnjns opportnnitate Rhenns transiri nltro ci-
troqae poBset, in qnem finem nnsqnam commodiorem reperernnt qnam
Bingam qipidam inprimis iis in partibns firmnm, qnod cnm necesBario
prffisidio destitai adyersarii ezercitas DaciB animadyerterant, qnam
maiime expedire patarant at Director Rosa qaam moz copias admo-
yerety qae ne fort^ k Bavaricis copiis jam adyentantibns depellerentnr,
samma cam festinatione omnibas yiribus ita fortiter pressenmt, nt se
indigenBB in deditionem dare conclnserint, postquam dnplicem hostis
impetam sastinnissent et iteram iteramqne hostilia arma strenne repn-
IiBsent Hic qni animosiores erant inter obsessos in arcem editiore colle
conspicoam sese sabtrazeronty in qnam quoqae hostis yires et arma ez-
eraity et non mnlto post, cnm de Bayarornm saccarsa propagnantes
196 ITINERARIUM.
essent ignari» in potestatem suam redegit Dici viz potest qaantus k
vino et framento in oppido hoc apparatas repertas faerit, cam illuc tota
prope Rhingavia et circam vicina loca Yineamm agrorumque opes velut
in tutum non mnlto ante contuliBsent.
Simili fere modo, imo sine viribus et saugnine Oppenheimium Suedica
arma admisit. Enim vero cum perezigua Hispanorum turma in prsesi-
dio ante hic ezcubans vidisaet, se adventantibus Wimariensium copiis
imparem esse, nec reprimendis hostilibus viribus sufficientem, subito
panico metu ezanimis in tutiora se loca recepit, destituitque una com
arce oppidum omni milite nudum : nnde non fidt difficile patulis portis
hosti introire. Reducto porro in potestatem Oppenheimio Fortaliciam
quoque ez ulteriore Rbeni parte olim erectum quam moz insederunt ope
navigiorum quae nuper quidem aquis submersa fuerant sed proditoram
inditio detecta et iterum eztracta : hoc fortalicium licet hostes hinc inde
dirutnm pro sua seouritate reparare decrevissent, non potuerunt tamen
ob adrentantes Bavaricas copias, de quibus ubi certiores ab ezploratori-
btts faemnt redditi, relictis istic duobus tormentis bellicis, moz ad op*
pidum h regione sitnm redierunt; in quo Comes de Witgenstein cum
Suedicis Oallieisqme copiis nonnullis substitit, emisitqae de suis qui
circum jacentia oppida diriperent viasque infestarent ad ipsas fere Cru-
eenaeensinm portas: hi ipsi quoque non multo post subsidio sociomm
aliunde aecedentium civitatem Alcey Wimariis subjeoerunt
Hsec dum gerantur isthic, Colonellus Baumberger in Philippelmr»
gensi munitione commendansy miles imprimis vigilans et serius, per
certos indices intelligit Wimarienses multam pulveris tormentarii vim»
bellica quoque tormenta aliumque apparatum militarem non procnl
Germersheimio cum in f nga istfainc avehere defectu equoram et curraum
non possent, infbdisse^ itaque cum de loco indicis ezaminasset, certaque
signa cognovisset, moz emisit qui effi>derent denuo : repererant hi tor-
menta majora bellica quinque omnino^ quoram unum prsferebat inaignia
Wirtenbergensis Ducis, duo Sazonis Wimariensis, reliqua Electoris
Sazonise: multum item instractum beUicum, qase omnia in Castram
Philippi invehi quam primum curavit.
Bavari inter h»c non feriantur inferias : aggrediuntur enim Telonium
ITINERARIUM. 197
ISireiiftbeiiBe de qno supra diximiis, cnmque hoetis se istic acriter de-
fenderet, snmma admota vi ita sabito premant, at hoBtes de deditione
cc^tare ceperint, ne forte oppngnantiam furore intercepti vitam cam
armis ponere inyiti cogerentar. Hoc loco serritia Bavarica post dedi-
tionem nltro sasceperant qainqaaginta milites gregarii, yezillifer prae-
terea nnas, cam qaataor officiariis aliis* Manebat vero etiam tanc in
Wimariensiam potestate Cracenacamy Bingai Baccharacam, et Castel-
lanniomy qase Bavari alio ayocati cam apparatam bellicam safficientem
oppngnationi non haberent in hostili mana tantisper relinqoere coacti
snnt; ad alia tamen loca qo» hoetis tenebat, ac abi majori apparata
opns non erat, animnm et arma adjeceranty ex qaibas hoetem haad
difficnlter expnlerant.
In Rhingayiffi occnpation6 WimariiB facta» tnrris qaoqae in Rheno
sita, qoam k maribos immemorabili ab hino tempore accol» appella-
mnt, insessa est, eam hoo qnoqae tempore deserere ooacti sant, in qno*
rnm stationem yiceni qnaterni desaltorii ex Bavaricis copiis nna cnm
locamtenente saccesseranty hoc fere modo* Dicti desaltorii cam sao
locamtenente daas scaphas inscendernnt, snmmoqae cam silentio ad
tnrrim snpra diotam appalerunt, appositisqae scalis qaas secom adyex-
erant, globos igniferos» qnos k forma maloram granatoram appellant,
salphirato palvere et ferro fistoSy per fenestram, ad qoam Snedici re*
missiores excabias agebant, injecerant, adeoqae Wimarios improvisa
globoram Ti perterraerant, at impatientes nlterioris mor» mox deditio*
nem facere sponderent» yitam nnicam salyam paciscentes*
Cfleteram memorabilis est qae de hac tarre passim circamfertar his-
toria, qaam qaia ad mores condacere et yitia taxare video, fide qaa ao-
cepi adscribo. Aiant ante plascolos annos prsecipaae aactoritatis yiram
qaendam Mogantinensem yixisse Hattonem nomine, hominem insigniter
in egenos et panperes immitem, qni cam aliqaando totam patriam samma
pressam inopia consptcatas esset, frumenta avaroram more compressit.
Cam yero examina mendicoram yentris importanitate adigente, ejas
fireqaenter fores adirent, et miserabilibns ejalatibas aares inhomanas
ferirent, non sastinnit tot mendicabaloram stipem rogantiam clamores •
PTimiiffti igitar, sed cradele et abominandom malo remediam oommen^
198 ITINERARIUM.
tuB est CuniTit pasnm per totam lat^ patriam ▼ulgari» se opimam
mendicb omnibiiB erogatamm eleemosjnam» locamqne designavit in
quo qoisqaiB ^ret cbnvenirety hortenm immane vastnm quod plurimos
caperet hominesy in hoc condndi volnit qnotqnot snfle egentisB opitnla*
turi venerant, ac mox circnm aocendi lucnlentnm incendinmy & qno
nnlli dabatnr effngii locnB, ant liber diBcedendi ezitns. Hio ciun pan*
latim panperculorom turba ex omni sexn et letate incalescerefy atqne
nstulantem ignis ssTitiem persentisceret, in lamentabilem ac miserandum
ernpit ejnlatum, debebat tam tristis oonclamatio yel sazo durio» cemol*
livisse prascordia, cum immitissimus homo nihilo mitior ferociit amplins,
et ridenti similis ait circumiiisaD multitudini, ecce ut minutarimity ut
pipiunt musculi isti nostris panibus adeo ante hac insidiosi. Non tnlit
tantam saeyiciam justissimus soelerum ultor, et panpernm mitisaimus
Patronns, optimus Deus, qui mox murium examina in Hattonem
crndditate ipsa cradeliorem exasperavit, qusB tam yigilem, quam somno
sopitum importune infestarent, cumque ipse omnia media aTertendsB
plagflB frnstra adhibuiss^t» constitnit tandem hano tnrrim in Rheni medio
erigere, ut yel sic aquaram circumluvie esset k rodente muriam exercitu
secnruSy sed et huc quoque Tindex Deus aperuit animalculis nataodo
yiam, ubi hominem ferocissimum velut dato signo agminatim inyasemnt,
ac in Dei fratres impium justo Dei Judicio deyorarnnt. Non ^pnoro
Historiam hanc refutari k Doctissimo viro Serrarioy et cen febnlaTn
explodi, quidquid ipse dicat, ego saltem opinor k veritate fiictnm hoc
non omnino abluderey nolim tamen niti contra auctoritatem tanti Doc*
torisi in medio itaque relinquo, mclque totum ad peritiores refero.
Rebus tam feliciter k partibns Bavaricis snccedentibus, Wimarienses
copisB cum se aliquantisper in inferiore Palatinatu et districtu Mognn-
tinensi retbuissent, ulterius hisce in partibus subsistere minime tntom
existimarant» quare mature initis consiliis rebusque examinatis in Trevi-
renses fines sese subtrahere, et ad Mosellam copias traduceie connisi
sunt, sperantes saltem istis in locis firmam et secnram sedem figere :
relictis itaque in tutioribns locis prsBsidio castra morent. De quo hos-
tium proposito ut primnm supremQS vigSiis Pnefectus Becquius certior
est fiu^tus Hispanicas tnrmas sibi subditas tam equitum quam peditum
ITINERARIUM. 199
id miiim intendere sollicite voliiit, nt ne ex improriso obraerentnr cnjns
rei deyitandas cansa consnltissimnm fore pntavit, hoBtilibns copiis, ante
81188 objicere, qnam nlterins promoverent ; ideoqne nna cnm militibns
delectoB patris triarios rnsticoeqne qnoe eogere snbito poterat convenire
JQSBit, conjnnctisqne viribns hoeti seee objicere, et si qna occasio ferret
retro peUere, prsecipnoe qnoqne tranritas sen passns patris mnnirey atqne
de&ndere.
£rat tnno forte Angnsts Treviromm Serenissimns Lotbaringise Dqz
Carolns» nna cnm Prsedicto vigiliis Pnefecto Barone de Beqq, qni
<nxmem operam stndinm laborem in id impendemnt, nt ne Mosellanna
Tractos aliqnid detrimenti ab hoste pateretnr. His non obstantibns
Wimarienses nihilominns fortiter andacterqne progressi snnt, et variis
in locii Salvas Qoardias nt vocant ezcnbare in nostros serio volnemnt ;
et lioet k Trevirensibus hinc inde ssspinscnle interciperentnr, Sanctnm
tamen Wendielinnm impetere nou dubitarunt, qnem locum die integro
majoribus tormentis quatere sunt ausi, sed quoniam in nrbe prsesidium
erat bob tam forte qnam animosnm, hoetis impetns repressit fortiter non
aine mdtorum sangnine et morte. Dno hic tormenta bellica cum hoeti
vi pnlveris tormentarii eversa essent) infecta re cedere inde debuit,
mazime qnia jam relatum eraty omnes Hispanicas copias una cnm tor-
mentis majoribns Treviri esse ezpeditas et in procinctu nt irent obsidio*
nem solntnne. Non tamen ideo omnino quievere hostes, qnin Cellam
ad Moeellam situm oppidum aggrediuntnr^ sed nec hic qnidqnam pro-
feoemnt, similiterqne cnm damno repnlsi sunt, defendebat namque eum
locum ezimius Duz sen Colonellns loannes Beer k Laer cnjus animo-
sitas passim erat notissima. Ita igitnr MosellsB tractum Hispani Con-
finentiam usqne mnnivemnt, nt Snecis nnspiam fieret transenndi fiicnltasy
et licet Bemcastellum et Castellaunum ez citeriore ripa intercepissent»
nnsqnam tamen in nlteriorem ripam enavigare qnantumcnnqne labora*
rent) ausi sunt, vigilem Hispanomm fortitudinem veriti. Itaqne se
tandem retroverterunt, et cnm alio movisse Bavaricas copias intellezia*
sent non procul Bing& naviculis temere et tumultuario opere compagi-
natiB transitum moliti simty ac feliciter nemine resistente obtinuemnt.
CAPUT XLVI.
Felicia auspicia Serenissimi Archiducis Leopoldi Gulielmi contra
Suecos.
USTRATO exercitn Csesareo et anam in locmn coBctOf
nil potioB cnravit Serenissimos Archidux Iieopoldas
Galielmnsy G^neraliflsimas Imperatoriamin copiamm,
qaam at omnia rect^ ad iter disponerentor, ne qnid
foret qaando hostem impetere necessarinm esset^ qnod
moram nostris militibns injiceret, sen pagnando sen hoetem perseqaendo.
Eaqne propter cam Dactores ezercitas impnmis yiderent aqnas tr&jici'
endas snbinde fore, ne qoa navigia opportnno loco et tempore defierent,
snggesseranty nt malt® levioris operis CTmbce pararentur, qase corribas
injectfle, cnm alia manitione ezercitnm qaoqao iret seqnerentary naatK
qaoqae periti scaphis adjancti snnt, qnoram opera abi usos foret eseet
prompta et ezpedita : pons qaoqae non minos elegans quam artificioeas
cara fabrili perfectas est opere et artificio sane nnnqnam ante hoc yiBO,
qno flamen sabito stemi poeset, si qaando eqnitatas esset transmittendus,
saza etiam ingentia, cam ferreis ansis navali sapellectili adjacebanty
qas in defectn anchorarnm yices snbirent Hsec omnia et si moltoram
snmptaam essent, perezignas tamen postmodnm eoram fiiit nsos.
Sezto decimo lannarii Proceres omniam Bohemise ordinnm Comitia
indiz^rnnt in aola regia Pragensi, in qnibas disqairendum erat, unde
tanto militi res neoessarise ad iter petendse essent, qaidve, qaantnm ad
personam Serenissimi Archidacis, procarandnm? His conclnsis oltimo
demnm lannarii die per yarias ambages Praga Onttenbergam optimo
ordine iter institntam est : nnde tarmas plascalas emissarias in hostem
proficisci praecepit, quse non poenitendo damno illato rediernnt. His
aaspiciis Istiores ac animosiores milites reliqai, ab ezcarsionibas conti"
nnis arceri viz potaenint.
ITINERARIUM. 201
Efoc fere eodem tempore G^neralis Saedicamm Copianim Stalhans
obsidionem Olockoviensem solvere coactns est, cnm interim Serenissimi
Archidncis arma oontra Clnmntzinm irent, qnod non magno negotio
intercepernnt, prssidiariosqne istic servitnti Csesaris yolentes et nltra-
neos snbjecemnt. Hinc mox ad Koningskratzium admota est belli vis^
quam indigense milites din snstinere non potnerant, ac primo qnidem
vexilla sna obsidentinm imperio per moenia ejicere compnlsi snnt, mox
vero et ipsi sese Csesareo exercitui Sacramento obstringere. Hnngari
iuterea et Croatse cnm nihil feriarentury sed conjnnctis viribns qnotidie
in hostem excorrerenty prseter captivos plnrimos opima qnoque spolia
retalemnt. Alibi vero Colonellus Saradeski non minus strenue rem
egity hostiumqne turmas pluscnlas hinc inde obruens, mira audacia
Btntvit. Picolominins quoque per snos bellicse virtutis argumentum
duodecim hostium vexilla in arcem Pardowicensem ad Serenissimum
Archiducem deportari cnravit. Hinc igitur paulo post Serenitas sna
cum toto exercitu discedens Gidschinum promovit, ac nnlla inteijecta
mora Gkneralem Hatzfeldinm celerrimis itineribns cum nnmeroso mili-
tum agmine, qui plerique eqnites erant, pauculisque tormentis majoribns
bellicis hosten^ persequi prs^cepity qni rem, quod Ducem ejusmodi
decebat, fortiter gerens in dies singnlos captivos plurimos ad snam
Serenitatem retro misit, plnres vero quos hinc inde militis nostri primns
ardor obrnerat intemecione delevit.
Videns itaque Bannirius nostmm indies exercitum suo milite angeri,
suas vero copias notabiliter diminni, Lydomericium omnem snnm mili-
tem evocavit, cnmque commodum animadvertisset locnm paulisper sub-
sistendiy vel si res daret tuto effugiendi, istic aliqnaudiu interqnievit,
nihil vero quidquam landabiliter gessit, nisi qnod templa aliquot per
illas partes expilaverity pluraque molendina maxima frumenti copia
refarta, exnsserit, multa quoqne modiorum centena millia^ tam in sili-
gine qnam alio fmmenti genere, ne in manus Imperatoriornm venirent
in Albim effundi voluerit, jam dum enim immanem framenti quantita-
tem nostri variis in locis interceperant, quam Bannirius sedulo colligi
fecerat, ita ut nonnemo non illepide Bannirium diceret navissimum
annonse Cssarece collectorem.
D D
202 JTINERARIUM.
Substiterat Baiinirius piialisper his ih locis^ Gnm annona paulatim
tanto exercitui defieri cepit, voluissetque eoB quos ante pessumdederat
niodios adhuo superesse. Itaque alio commigrare coactus fuit, solutis
ergo castris in Misniam profugit, multo tamen ipsi milite hasc fugra
stetit, Gum enim nostri semper k tergo iminerent ad norem Legiones
hostiles exterminarunt Ductore Generali Bredaw, cffiteri rero qui fuga
salutem obtinuerunt ad Erfordiam iter direxerunt, ut credd istio Wima*
ricas reliquias una cnm Hassicis et Luneburgicis tiirmis sibi conjun*
gerent.
H» dum adfuerunt continuo bellicum consilium cogitur, qua ratione
nostroe sine mora nil minus augurantes magna cum ferocia obruant ? Et
sane ex sententia ipsorum negotium cessisset (cum nostri nullatenus sibi
persuaderent conjunctionem hostium tam subito fieri potuisse) nisi pridie
inter captiyos nonnemo supremus vigiliis apud hostem Praefectus addiic«^
tus fuisset) qui cruenta consilia prodidisset, quibus cognitis noetri totani
uoctem sua castra muniendo traduxerunt, ita ut licet sub auroram max-*
ima ferocia innoe incurrerent» quasi specimen fortitudinis et animi aui
per novas suppetias accepti daturi, nil tamen profecerint, quoniam qob-
tros Tigiles et ad pugnam promptos inveniebant Hic Picolominins ut
non tantum defensive se haberet, sed et offisnsiya hosti monstraret arma,
tormenta majora bellica quatuor in editiorem collem attrahi cnravit,
hostiumque castra tam atrociter verberavit, nt mox se retrahere agmi-
natim in tntiora loca debuerint.
CAPUT XLVII.
MemorabiUa alia qua variis in locis gesta sunt cL Mense Augusto
Anni 1639, usque ad Januarium Anni 1640.
I.
tBNSE Augnsto SereniBsimus PriDceps et Elector Dux
SftxonisB ex captiviB Suecis libertati restituit Colonelluni
Dubalt et Juniorem Bannirium cum quadraginta mili-
tibus gregariis, quos omnes cum salvo conductu sexa-
ginta equitum Pirnam usque deduci voluit. Horum
vetb loeo Sueci spopondemnt ex captivitate vicissim dimittere Colonel-
lum Ungar cum quibusdam aliis captivis : captivitate Suecorum similiter
exemptus est Comes de Buchaim, qui honoris et grati animi causa uxori
Bannirii eximiam rhedam cum sex falconibus, aliisque magnificis donis
obtalit. Qeneralis Hofil:irch ver6 in Sueciam captivus abductus est ;
cujes vice Oeneralis Marozin in arcem Pragensem ad arctiorem custo-
diam conclusus est.
II. Multo quidem tempore huc usque alterum fiierat silentium de
classe cui Francorum Rex Episcopum Burdegalensem cum imperio
preefecerat ; ideoque nemo non erat qui dubitaret quin optims victimae
loco aquarum prsesidi Neptuno, et marium Divis cessisset : cum ecce
tibi quarto decimo Augusti in Biscaia denuo nemine opinante emergit
iterum, subitoque impetu Laredum delata feliciter eum locum una cum
S. Antonio expugnat, cseso et fiigato Duce Joanne de Sylves, qui ciroa
eos fines cum pauculis navigiis nimis securus periculi excubabat. Utro-
bique maxima copia panni prsestantissimi reperta est, ita ut milites
Galli omnes uua cum naviculariis non solum commode vestiri potuerint,
sed et reliquum partim distrahi partim asportari concessum sit. In
Sancto Antonio insuper majora tormenta bellica centum in Oallorum
manus deveuerunt. Atque hac prseda Dives sacer Episcopus, belli
204 ITINERARIUM.
proiani Dnx, et maritims dassis Prasul, cursum saum Anderam e^
Couronnam direzit.
III. Octavo decimo Augusti duodecim muliones cum mulis suis pe-
cunia bene onnstis, Basileam appulerunt, qui deduzisse illac dicebantur
sexcenta Imperialium millia. Hi iidem asseyeranter referebant, longe
adhuc majorem pecunisB vim in yia esse, mittique eam k Galliaram
Rege pro stipendiis solvendis Wimarico militi. Eorum relationem non
vanam fuisse eventus docuit, quoniam intra quindecim dierum spacium,
duodecies centena millia Imperialium inter Wimaricas copia»et Gallica
agmina dissipata esse liquido compertum est. Merito miraberis lector
unde tantse impens® Gallorum Regi ? sed desines, ni fidlor, mirari si
ezactiones Regis viz aut ne viz quidem subditis tolerandasy considera^
bis i unde non injuria olim Imperatorum portentum Pusillo in corpore
Magnus Carolus hujus nominis Quintus Galli® subjectam plebem cum
asinis contalit. Causam namque rogatus aliquando k Oallorum Rege
Francisco I. qui fieret, quod cum Carolus tantis imperiis, tot regnis tam
opulentis provinciis prseesset, nihilominus inde nihil emolumeuti caperet,
imo de suo immanes sumptus in bella et ezpeditiones quot annis impen-
deret ; non minus salse quam veraciter respondit : se quidem Germanis
in Imperio imperare ut Dominis; quos ideo modestius haberet, ne k
Dominatu in eztremam egestatem ejiceret : Hispanis vero dominari ut
fratribusy quibus sequalem secum fortunam ez animo faveret: Indis
autem et ezteris in novo orbe nationibus jura dicere ut filiis, quibus non
deceat eripere panem et dare caiiibuSy Belgis denique imperia diribere
ut sociis, quorum societate quam diutissime gaudere velit. Francisci
vero Regis opulentiam inde esse quod imperaret asinis jam pridem ad
ferenda tributaria onera assuefactis.
IV. Tertio decimo Augusti die, in Munitione S. Annse Transfuga
Hispanus inter equites signifer capite diminutus est: cujus cadaver
terrffi rite mandatum, caput vero in elatiorem perticam elatum ac Hul-
stam veii^us obtutu directum, eo quod cum Hulstensi commendante
occalte dolos machinatus esset, suamque in qua agebat, munitionem
hosti tradere voluisset.
V. Nono Augusti sezcenti CroatSB Fridburgum Brisgoise profecti
ITINERARIUM. 206
eunt ezpeditisBiinis, ut solent, equis, non iofeliciore eventn, omnia enim
Fridbiirgensiam pecora ex pascais abegerunt : contra qnos quidem Co»
lonellus Kano&ky cam nameroso eqaitatu egressus est, ut Croatas
insequereturi prsedamque abactam recuperaret, sed ita ex insidiis ab
adverBariis sais acceptus est, ut et ipse sgre eorum manus evaserit, et
de suiB non minus sedecim diti immolayerit, imo triginta etiam inter
quos supremus yigiliis Prsfectus in captivitatem ableg&rit.
VI. Eodem die Drestft insignis equitatus de Saxonibus Fridbergam
Misnifls abiit, istic se cum desultoriis supremi Haubitz conjuncturuSy ac
iina cum illis persecuturus Suecos, inter quos Colonellus Hftckingery
qoi copias hostiles ducebat, multique alii prflecipuffi auctoritatis magni-
qne nominis erant, Erfordiam tendentes, ut deficientem istic annonam
et ad bellum necessaria inferrent. Hi cum Mariffiburgum appulisseut,
ac trecenti equites in foro designationem hospitiorum expectarent, subito
4 Dictis saxonibus septingentis circiter equitibus per tres portas subito
illatis, obruti sunt, perditisque omnibus impedimentis, praecipui Ducum
in captivitatem Fridbergam abducti. Non tulerunt hanc audaciam
impun^ Saxones, Sueci enim conjunctis yiribus Hala egressi sunt et
prope Dessaviam duas onerarias preciosis mercibus multoque argento
onustas, qus Dresta Mi^deburgom tendebanty expil&runt» prffiterque
prsedam haud contemnendamy multam auri argentique copiam obtinue-
runt.
. YII. Yicesima septima Augusti Serenissimus Princeps Franciscus
Carolus Saxo-Layenburgious, cum relicta Bethlemo Gabore vidua ma-
trimonialia pacta iniit, ac Oedenburgi noctu sub horam andecimam in
aedibus Consularibus copulatus est.
VIII. Sub Exordium Septembris Oeorgio Brunsuicensium et Lune-
borgensium Duci Serium diploma concemens restitutionem Episcopatus
Hildesiensis per Dominum Notari^un Gbfiel insinuatur ; quo Princeps
plarimum ofiensus est, ideoque duas adhuc LegioneSy ad jam conscrip-
tas alijis, coUigi jussity Castraque ad Northeimium metari voluit. Quo
nuncio Ifletus Oenendis Suecorum Bannirins quam primum subdito sibi
Gknerali locumtenenti Koningsmario prscepit ut Brunsuicensi ac Lu-
neburgico omnibus viribus suppetiatum iret, si qua ab eo postularetur.
206 ITINERARIUM.
IX. Septimo decimo Octobris Comes quidam natioiie HuDgams cum
quingentis equitibuB Praga dimittitur, ut de Sueco clrca Brandusium
agente certa indagaret et referret ad exercitum nostrum nuncia : bic non
mnlto post egremum suum k Suedicis latrunculis circundantur, ae equo
in fug4 collabente, ab hoste interoipitur, ipee ^ero libertati amnetus
captivitatem sgrius ferens multo conatu oaptivitate se expedire ad labo-
rat, cumque non nisi armata mann id obtineri posse ridere^ eaeeim
punctim qno oasus ftrebat in obvios sine discrimine ssvit, ita ut ipse
denique septem plagis sauoius animose oonoiderit EJus cadaver Hnn-
gari vel suo etiam sanguine redimendum patarunt, quo cirea renovato
prselio pro Ductoris sui exuviis multo suorum sanguine depugnant,
quoad tandem ab hoste extorserunt ex anime corpus, quod Pragam
secum abduxeruAt, ac perhonorifice ut virum bellicoeum decebat sepul-
cfaro intulerunt.
X. Hoc eodem mense gravissimi motus inter Anglos et Scotos glis-
cunt, ob ceremonias qnasdam Ecoleeiasticas vel innovandas vel abro-
gandas; qui haud dubie suo tempore in apertissima et oruenta bella
videntur erupturi. Scoti typis diploma evulgarunt quo sibi suisque
rebus pallium preetexebant, Justitiamque sibi patrocinantem multis ar-
gumentis adducebant. Contra vero Anglorum Rex minaoissimas easque
patentes litteras passim affigi fecit, quibus Scotorum rebellionem serio
exaggerabat, reosque Criminis Lsesffi Majestatis Regis adducebat : om-
nes porro Principes et status obtestabatus, ne k suo capite dissidenda
membra audirent, aut in re iniqua iis auxilio adessent.
XI. Mense Novembri illnstrissimus Princeps ao DomSnus de Eggen-
bergmatrimonio sibi junxit Marchionis Ghristiani Culmbacensis Filiam :
Sponcaque eo tempore Ratisbons magnifico cum apparatu aocepta est,
cttjns honori omnia tormenta bellica majora minoraque soluta sunt, ac
poetmodum etiam ibidem nuptise regio prope eumptu oelebratffi. Eodem
prope tempore Comee de Fuentes post din summa eum patientia per-
pessos dolores Antuerpie pie in Domino obdormtvit, ejus mortem omne
prope Bel^um aeerbo eum dolore sensit, quippe qui ob fidem et vigi-
lantiam apud omuee summse infirasBque conditionis homines erat cla-
rissimus. Nec multo post Ratisbonse quoque vivis exeesMt G^ueralis
ITINERARIUM. 207
Commissarins Om» ejus mors fiiit perquam yiolenta et gnma^ quippe
qoi qoadridao elingais sine articalata Yooe decuboit. Omnibus Reli>
^osorum domiciliis Legata fecit eximia. Cadaver vero ipsius apud
Patres DominicanoB tantisper depoeitum est, quoad data opportunitate
alio transferri possit.
XII. Mense Deeembri Principis Auriaci Conjux sub horam tertittm
et quartam matutinum Hagse Comitis felici partu filium enixa est, ad
cajus ortum omnes in urbe campabSB compulsat» sunt) ignes quoque
festi in signum bommunis Iffitititt excitati^ £um ex aquis lustralibus
nomine Begis Christianissimi sustulit Gulielmus Nassoyiffi Comes*
Sub exitum quoque anni hujus ad Noricum montem Comitia Prin-
cipum Electorum celebrari ceperunt» in quorum adventum multa domus
et conclavia expurgata et magniftoe omtii omatus genere exoulta eu&t.
CAPUT XLVIII.
Quid Anno M.DC.XL. in Cmitiis Noricis Actum.
' UB ingressum Anni hujus M.DC.XL. summo omnium
consensu Norimbergffi collecti erant Eminentissimorum
Serenissimorumque Principum ac Electorum Mogun-
tiniy Coloniensis, Saxonis, Brandenburgici ac Bava-
riffi Ducis Legati, quod proxim^ superiore capite
obiter notavimus, curiamque consiliis destinatam firequentabant sedulo,
agitabantque seria de pacificando Romano Imperio, totaque Oerma-
nift in pristinam tranquillitatem ac statum reponend&. Consilia, de
mediis item sollicit^ cogitabant, quibus exteri Reges ac Principes k
confiniis Imperii arceri ac prohiberi possent : cum ecce tibi Invictissi-
mus Bomanorum Imperator Ferdinandus III. alium conventum ipso-
rummet Electorum, Principum ac statuum Imperii indici fecit.
208 ITINERARIUM.
Interea yiz qnidqtiam intelligi poterat ex iis, quee tam frequentibai
Conventibus Norimberg» consultabantnr aut concludebantur : qood
multis admodum probabatur. Dicebanturqne omnes qui ad secretiora
consiliaadhibebantur, sacramento sesubinitium primi consessus obstrinx-
isscy ut quidquid actum esset in arcanis coUationibus quam studiosissjin^
Yulgus aliosque qui ad consilia non admittebantur, celaretur, qaod ipsam
juramentum singulis quibusque conventibus in memoriam toti CoUegio
Consultomm revocabatnr. Itaque nil quidquam resciri poterat nisi sola
propositio super qua conscripti Patres deliberarent quee hisfere capitibus
snbsistebat.
I. Qna ratione quibusve modis Sacmm Romanum Imperium ad pris-
tinam et constantem Pacem revocari posset.
II. Qua via Sueci ex prsecipuis mnnitionibns abigendiy et imposterom
arcendi essent.
III. Quoniam hoc rerum statn media pecuniaria omnino deficerent,
quo alio medio Suecis ac imprimis Brandenburgico Electori satisfieri
ad interim posset.
Scriptum fuerat sub mensem Febmarinm k Congregatis Norimbei^gae
Legatisy ad varios Romani Imperii Principes, et inter caeteroe quoque
ad Landgraviam Hassifle, ad eas litteras inde avide expectabatur re-
sponsum, sed de die in diem non sine Legatoram admiratione difiere-
batur, quoad demum mense Martio Principiss® litter» hujus fere teno-
ris allatae snnt.
ITINERARIUM. 209
iVbs Dei Gratia AnuUia Elisabeiha HassuB Landgravia ex Illustri San-
guine Camitum Hanaviensium et Muntzenbergerorumj etc. Vidaa.
PR£MISSA perhmmana et fayorabili salate et propen8& Yoluntate,
Perillastres, Prsenobiles, perhonoratos Doctissimos ac imprimis di«
lecto0 scire yolumuSy litteras yestras Norimberg& ad nos datas, serias et
noii nisi quarto hajus stilo noYO Lipstadii noe accepisse, eo plane tem-
pore qao destinayeramas ona cam dilecto nostro filio ad ordinariam
residentiam nostram proficiscit ideoque hacasqae, hoc est, in reditam
iiostram responsnm distalisse, maxime com necessarium judicaremas
cum Consiliariis nostris summam litteram yestrarum communicare, spe*
ramus itaque dilationem responsi nostri yitio nobis minime tribuendam.
Et sicut nobis ex prsBfatis litterisi sane laudabilis intentto yestra et
INorimbergse nomine Electorum Sacri Romani Imperii CoIIectorum,
Scopns, ut scilicet inter supremum Imperii caput, ejnsqne membra, dif-
ferentisB componantury ac sine fnco Oermana sinceritas, positft omni
contentione ac diffidentia, reducatur, atque ita omni possibiU modo uni-
versalis pax restanretur» gratissimus fnit» ita toto cordis affiBctn optamus,
ut Deus ad rem adeo desideratam tamque necessariam uberrimam lar-
giatnr gratiam, ut tandem communibus miseriis et calamitatibus ponatnr
modus, ac tanta Christiani sanguims profluyies sistatnr, ac Sacrum Ro-
manum Imperium aliquando tandem ad pristinam tranquillitatem reyer-
tatur.
Quod yero ad noe fatemnr coram omnipotente Deo, et conscientia
nostra^ nos obligatam, quantum quidem homana industria permittity
samma cum diligentia cooperari, quandoquidem grayiter semper tuli-
muBf nec uUatenus probare aut promoyere desidersyimns^ ut charissima
nostra Patria Oermanicffi nationis ab antiquis moribus I^ibus et statu
deflecteret, ac (quodipsnm Dominationes yestrse in suis ad nos litteria
tangunt) extemomm Principum dominatai subjiceretur. Utrum yero
ad boc propositum promoyendumy Mogunti» tractata inter nos et Im-
perialem Majestatem pacificatio tantum potuerit, quantum k yobis insi-
BB
210 ITINERARIUM.
nuatur, haudquaquam certe comprebendimus : quo usque veroproces-
serit dicta pacificatio, ut scilicet penes solam ratificationem suse Csssarese
Majestatis et nostram subsisteret) satis etiam nunc noTimus : in qno
genere quantum ad nostram partem» ita noe semper habuimus» ut quoad
ratificationem nostram subscriptam et consignatam, Moguntiamque
missam nihU desiderari potu^t: oum Ter6 ex parte su» Caesajrese
Majestatia confirmatio non sequeretur ut couTentum promissnmque
fueiaty ac identidem punctus Religionis, in diYersis clausulis immatare-
tur, negotium illud dissipatum iuityquoad denique successu tempoiia
nostrse res illuc disponerentur, ut porro ab armis recedere, et cnm ex-
temis Principibus pacta conclusa et firmata rescindere sine grayissima
Gkllorum et Suecomm Begum offensa, jam non possimns, etsi omnia
qus Moguntis tractata et scripto etiam proposita sunt, jam serius ab
Imperiali Majestate aunuerentur. Hac enim ratione coronas illas
ambas nobis hostis constitueremus, quod sana nec Romano Imperioy nec
nostris dilectique ; Filii nostri terris, multum foret proficuum*
Nec illud quoque satis sincere ad Dominationes Yestras relatum est,
quasi yero sua Caesarea Majestas omnia Moguntise tractata et acta, tan*
dem juzta nostram yoluntatem et libitnm clementissim^ nobis indul-
sisset; long^ enim aliter delegatus Commissarius noster Joannes Gnli-
elmus Hom nuper et verbo et scripto de Mc^ntina tractatione cum
debit& submissione retulit, quod scilicet in puncto Religionis una ez
praecipuis clausulis, ut scilicet alii quoque Principes ac Statos Sacro
Romano Imperio subditi nostrfleque fidei addicti comprehendi deberent
(quod ipsum sua charitas Mc^ntinus Elector expressis verbis conces-
serat) in diplomate confirmatorio k C«sare remissoy omissa fiierity quod
merito et nobis et aliis fidei nostrse conjunctisy varias cogitationes par
rere potuit et debuit Insuper (quod silentio preeterimus) petitam
quoque k nobis fuerit Moguntifle, cum ultima decIaFutio Csesarea aperi-
retur, ut militem nostmm cum Caesareo exercitu conjungeremus, vel
cert^ ut minimum permitteremus, ut copise nostrse k Csesare imperia
caperent, quod ipsum etiam contra pacta conventa fuit, cum abonde
ante declaratum esset, cur id fieri nullo modo posset»
Haec vero omnia in eum duntaxat finem aliegamus, ut Dominationes
ITINERARIUM. 211
▼estrs Tide&nt, nos nec subezordiomy necBub exitaniy in oonfirmatione
Pacifici tract&tos Olins uUatenus obBtacnla poenisse : testamnr qnoque
ooram oculis Divinte Majestatis, quod huc usque omni contentione
nostra, in hoc mundo nil potias, quam pacem optaverimnsy yel maxim^
ob grayissimam cnram nobis incumbentem circa filium nostrum mino-
rennem, cui (quoniam ejus tutelam suscepimus) suo tempore responden-
dnm erit, si qua oommodis illius obetaremus. Utinam saltem per
Moguntinensem tractatnm plena pax in totam afflictam Gkrmaniam
rednci potoisset, certe k nobis nulla unquam remota, nnllum impedi-
mentum fuisset, injectum : sed quemadmodum mihi semper dubium
fait) an particularis hujusmodi tractatus scaturiginem tam cruenti belli,
ex qua jam tota Gkrmania innndatur, obstmere et cohibere, exteromm
Principum yires firangere et propulsare, et universalem pacem (sine qua
particularis tranquiliitas, qudiscunque demum sit, secure consistere ne-
quit, quod yariamm Nationum luculenta exempla abunde probant) red-
dere et stabilire possint; ita tempomm horum motus, quoquo modo
possumus, in meliores annos et aptiora tempora ferre debemus. Hanc
vero ad constantem quietem et universalem pacem in Oermania stabili-
endam securissimam et regiam yiam, pro nostra simplicitate, indica-
remus. 8i primo Generalis amnistia procuraretur, priyata commoda
seponerentur, patris communibus rebus particularia emolumenta post
haberentur, hisce 1)eIIomm motibus inique ablata, maxim^ yiduis et pu-
pillis restituerentury Religionis et fidei res in pristin& libertate intact»
rdiBquerentur^ constitutiones Imperii sojutares ad debitam obseryantiam
restaurarentury necessitates Imperii Gkneralibus Gomitiis omnium Prin-
cipum et statuum juxta antiqna jura proponerentur, et examinarehtur»
difficnltates quoque cujusque ibidem audirentur et benigne disputaren-
tur : per qus imprimis justiasima omnipotentis Dei ira, unde omnes has
calamitates proficisci nimis quam certum est, pacaretur, orti et jam in
omnem prope Enropam diffusi motus et difierentisBy si non omnino tol-
lerentur, saltem aliquatenus mitigarentur, exteris Principibus omnis
ansB moyendomm et continuandoram bellomm tolleretur, Romanimi
Imperium indiyisum in antiquo yigore conseryaretur, periculum quoque
externi Dominatus, k yestris Dominationibus, in propriis litteris al-
212 ITINERARIUM.
legatum, caveretar, viresqiiey quas in Imperio reliquffi forent, contra,
Torcam» si qnando is contra Christianitatem hostilia arma moveret^
integne conservarentnr, et in defensionem objicerentnr, ac deniqne glo-
riosuB BCopuB ab Electorali Collegio et Dominationibus vestris propo-
flitufl per gratiam altiflrimi plene attingeretnr.
Haec omnia (qnemadmodum nuUadubito) Bominationes Testras no*
mine fluorum Principalium summa cum diligentia in hoc conventn
vefltro curaturafl» ita aflflecuro^ nos modicum noetrum quod in nobifl est in
eum quoque finem libenter collaturam, ac juzta petita vefltra, qui con-
gregationi vestr» intersuit (modo litterae flecuritatifl necessarias pro ita
et reditu obtinuerint) de legatnram, qui juzta mentem noBtram ita se
habituri sint, ut ex flermone ipflorum Gkrmanus noflter et ad pacem pro-
pensufl animufl omnibufl abunde patefiat.
Poterimufl (ni fallor) quoque, tantnm» apud ezterofl etiamnum in Im-
perio et contra Gtermaniam miUtantes Principefl, (quibuscum Dominus
Conjuz noater pientisrimae memoriie in Comitiis lipfliensibus ab £lec-
toribus aliisque Sacri Bomani Imperii Principibus et statibus Anno M.
DC.XXXI. celebratisy pro libertate Imperii tuenda et conservanda, se
obligavity et huc usque k nobis etiam constanter perseveratum est, ob
graves persecutiones qnas nos sBque ac dilectufl filius noster immerentefl,
ut Dominationefl vefltrs ipsaemet uorunty passi sumus, ita ut nec adhuc
k confoederatione eornm commode recedere possimus) ut eos illuc com-
modis rationibus adducamus ut pacem potius Jmperio proficuam quam
ad ulteriores turbas eztemis Principibus movendas, arma amplectantur,
cum ipsi eztra controversiam pacifici Principes sint et haberi velint, nec
aliud desiderent, quam ut cuivis pro squo et bono satbfiat.
, Quod Dominationibus vestris loco responsi cekre nolui, unaque
omnes Dei protectioni commendo. CasseUis 14. Martii Anno 1640.
Vestris Daminationibus Ad<UcHssima
Am AUA EUSABBTHA.
Quam igitur pacem Landgravia Hasflis inire voluerit, hae ejus litterae
satifl innuunt. Interea servabatur inviolatum armistitium inter Cesa-
reanos et Hassos per Westphaliam.
CAPUT XLIX.
JFridberga Wetieraoia et Braunfelmm Si Whnariensibus occupatur:
Armorum quoque ImperiaUum Suediamm^ Saxanicorum, ac
Srandenburgeneium Succesnu.
ROCESSERANT interea LegioDes Saxo-Wimarifle po-
tissima ez parte in Wetterayiam, et cnm Fridber^mi
Buis consiliis aptam esse yidiasent) minis pei^ntayerunt,
facile fiiit jam ad imperia promptos ejusmodi machinis
expngnare, qni nltro portas tam expectato hospiti pan-
dere parati erant : Qnod genus hominum merito detesteris amice Lector,
quoniam ii qui immediat^ imperio Bubsunt, tam malevole cum hostibuB
coUndant, quique Imperatoris Legionem nno ab hinc anno armata etiam
mann contra juBsum Cflesaris nrbe prohibere parati erant nisi eagax ex
arce Prsefectns obstitissety nunc nullam prorsus vim ab imperii capita-
libns inimicis sustmeant. Decimo itaqne Januarii patulis portis Wi-
marienses copi» intromissse sunt: dedita urbe fiicile fuit Burgum quo-
qne necessaria ope ac sufficiente milite destitutum ad deditionem cogere,
Yel potius persuadere. Insidebat dictum Burgum Capitaneus quidam,
cnm qninquaginta ut aliqui assemnt, yel ut alii cnm paucioribus grega-
riis militibuSy cui dubio procul non admodum arduum fuisset aliquan-
tnlum hostium soUicitationes rejicere, ant impetnm contrariis yiribus
propulsare tantispery quoad snbsidinm alinnde fuisset snbmissum. At
nec htc ipse diu tergiyersat est, sed quam mox exitum cum suis pactus,
locum cseteroqui arte et natura abunde munitnmy in hostium potestatem
tradidit. Qnamvis ipse postea, yerene an pallii ignavifle suas obtexendi
gratia, nescio^ Burgi Dominoe, yiros nobilesy et imprimis strenuos incu-
saverit quod locum k necessario comeatu, et armamentarium k reliqua
munitione, qua sine nihil effectum datur, temere destituerint. Ut ut
204 ITINERARIUM.
profani Duz, et maritims classis Prflesul, cursum suum Anderam et
Couronnam direxit.
III. Octavo decimo Augusti duodecim muliones cum mulis suis pe-
cunia bene onustis, Basileam appulerunt, qui deduxisse illuc dicebantur
sexcenta Imperialium millia. Hi iidem asseveranter referebant, longe
adhuc majorem pecunise vim in via esse, mittique eam k Galliarum
Rege pro stipendiis solvendis Wimarico militi. Eorum relationem non
vanam fuisse eventus docuit, quoniam intra quindecim dierum spacium,
duodecies centena millia Imperialium inter Wimaricas copia»et Oallica
agmina dissipata esse liquido compertum est. Merito miraberis lector
unde tantffi impenssB Gallorum Regi ? sed desinesy ni &Uory mirari si
exactiones Regis vix aut ne vix quidem subditis tolerandas, considera-
bis; unde non injuria olim Imperatorum porteutum Pusillo in corpore
Magnus Carolus hujus nominis Quintus Galliae subjectam plebem cnm
asinis contulit. Causam namque rogatus aliquando k Grallorum Rege
Francisco I. qui fieret, quod cum Carolus tantis imperiis, tot regnb tam
opulentis provinciis prseessety nihilominus inde nihil emolumenti caperet,
imo de suo immanes sumptus in bella et expeditiones quot annis impen-
deret ; non minus salse quam veraciter respondit : se quidem Germanis
in Imperio imperare ut Dominis; quos ideo modestius haberet, ne k
Dominatu in extremam egestatem ejiceret : Hispanis vero dominari ut
fratribus, quibus sBqualem secum fortunam ex animo faveret: Indis
autem et exteris in novo orbe nationibus jura dicere ut filiis, quibus non
deceat eripere panem et dare canibus, Belgis denique imperia diribere
ut sociis, quorum societate quam diutissime gaudere velit. Francisci
vero Regis opulentiam inde esse quod imperaret asinis jam pridem ad
ferenda tributaria onera assuefactis.
IV. Tertio decimo Augusti die, in Munitione S. Annse Transfuga
Hispanus inter equites signifer capite diminutus est: cujus cadaver
terrae rite mandatum, caput vero in elatiorem perticam elatum ac Hul-
stam vei;pus obtutu directum, eo quod cum Hulstensi commendante
occulte dolos machinatus esset, suamque in qua agebat, munitionem
hosti tradere voluisset.
y. Nono Augusti sexcenti Croatse Fridburgum Brisgoise profecti
ITINERARJUM. 206
sunt expeditissiinifl, ut solent, eqais, non infelieiore eyentn, omnia enim
f ridburgensinm pecora ez pascaiB abegeront : contra quos quidem Co-
lonellus Kanoffiky cum numeroso equitatu egressus est, ut Croatas
insequeretur, prsedamque abactam recuperaret, sed ita ex insidiis ab
adyersariis suis acceptus est, ut et ipse aegre eorum manus evaserit, et
de suis non minus sedecim diti immolayerity imo triginta etiam inter
quos supremus yigiliis Prsefectus in captiyitatem ableg&rit.
YI. Eodem die Drest& insignis equitatus de Saxonibus Fridbergam
Misnis abiit, istic se cum desultoriis supremi Haubitz conjuncturus, ac
una cum illis persecuturus Suecos, inter quos Colonellus H6ckinger,
qui copias hostiles ducebat, multique alii preecipufle auctoritatis magni-
que nominis erant, Erfordiam tendentes, ut deficientem istic annonam
et ad bellum necessaria inferrent. Hi cum Marieeburgum appulissent,
ac trecenti equites in foro designationem hospitiorum expectarenty subito
k Dictis saxonibus septingentis circiter equitibus per tres portas subito
illatis, obruti sunt, perditisque omnibus impedimentis, prsecipui Ducum
in captiyitatem Fridbergam abducti. Non tulerunt hanc audaciam
impun^ Saxones, Sueci enim conjunctis yiribus Hala egressi sunt et
prope Dessayiam duas onerarias preciosis mercibus multoque argento
onustas, quae Dresta Magdeburgum tendebant, expil&runt, praeterque
praedam haud contemnendam^ multam auri argentique copiam obtinue-
runt.
. VII. Vicesima septima Augusti Serenissimus Princeps Franciscus
Carolus Saxo-Layenburgicus, cnm relicta Bethlemo Gabore yidua ma-
trimonialia pacta iniit, ac Oedenburgi noctu sub horam undecimam in
sedibus Consularibns copulatus est.
VIII. Sub Exordinm Septembris Oeorgio Brunsuicensium et Lune-
burgensium Duci Serium diploma concemens restitutionem Episcopatus
Hildesiensis per Dominum Notari|im QsSlel insinuatur ; quo Princeps
plurimum ofiensus est, ideoque duas adhuc Legiones, ad jam conscrip-
tas aliiis» colligi jussit, Castraque ad Northeimium metari yoluit. Quo
nuncio Isetus Generalis Suecorum Bannirins quam primum subdito sibi
Generali locumtenenti Koningsmario prsecepit ut Brunsuicensi ac Lu-
neburgico omnibus yiribus suppetiatum iret, si qua ab eo postularetur.
206 ITINERARIUM.
IX. Septiino deeimo Octobris Comes quidam natione Hungarns cnm
qningentis eqnitibns Praga dimittitur, ut de Sueco ciroa Brondnsium
i^ente certa indagaret et referret ad exercitum nostrum nuncla : bic oon
multo post egressum suum k Suedicis latrunculis circnndantor, ac equo
in fugk coUabente, ab hoste interoipitur, ipse rero libertati aasuetns
captivitatem legrius ferens mnlto oonatu captivitate se ezpedire ad labo-
rat, cumque non nisi armata manu id obtineri posae videret; cassim
punctim quo oasus ftrebat in obvios sine discrimine seevit, ita nt ipee
deniqne septem plagis sauoius animose conoiderit Ejos cadaver Hnn-
gari vel suo etiam sanguine redimendum putarunt, qno circa renovato
prselio pro Ductoris sui exuviis multo suorum sangnine depngnant,
quoad tandem ab hoste extorserunt ex anime corpas, qnod Pn^m
secum abduxerunt, ac perhonorifice ut vimm bellicoeum decebat sepol-
chro intulerunt.
X. Hoc eodem mense gravissimi motus inter Angloe et Scotoe glis-
cnnty ob oeremonias quaedam Ecclesiasticas vel innovandae vel abro-
gandas; qui haud dubie suo tempore in apertissima et cmenta belia
videntur empturi. Scoti typis diploma evulgaront qno sibi suisque
rebus pallinm prsDtexebant, Justitiamque sibi patrocinantem multis ar-
gumentis adducebant. Contra vero Angloram Rex minaoissimas easque
patentes litteras passim affigi fecit, quibus Scotoram rebellionem serio
exaggerabat, reosque Criminis LsBsse Majestatis Regise adducebat : om-
nes porro Principes et status obtestabatus, ne k suo capite dissidentia
membra audirent, aut in re iniqua iis auxilio adessent.
XI. Mense Novembri illustrissimus Princeps ac Dominus de Egg^n-
berg matrimonio sibi junxit Marchionis Christiani Culmbacensis miiam :
Sponsaque eo tempore Ratisbonse magnifico cum apparatn aocepta est,
cujus honori omnia tormenta bellica majora minoraque soluta snnt, ac
postmodum etiam ibidem nuptise regio prope sumptu oelebratas. Eodem
prope iempore Comes de Fuentes post diu summa cnm patientia per-
pessos dolores Antnerpiee pie in Domino obdormivit, ejus mortem omne
pr(^e Belgium acerbo euni dolore sensit, quippe qui ob fidem et vigi-
lantiam apnd omnee sammse infirasBque conditionis homines erat da-
rissimos. Nec multo post Ratisbonse quoque vivis excessit Generalis
ITINERARIUM. 207
Commissarius Ossa, ejns mors fnit perqnam ▼iolenta et gravis, qnippe
qui qnadridno elingnis sine articnlata Tooe decnbnit. Omnibns Reli-
gioeomm domiciliis Legata fecit eximia. Cadaver vero ipsins apnd
Patres Dominicanos tantisper depositum est» quoad data opportnnitate
alio transferri possit.
XII. Mense Decembri Principis Anriaci Conjnx snb horam tertiam
et qnartam matntinum HagSB Comitis felici partn filinm enixa est» ad
cujus <Mrtnm omnes in nrbe campabeB compnlsatSB snnt» ignes qaoqne
festi in signnm commnnis letititt excitati» £nm ex aqnis Instralibus
nomine Regis Christianissimi sustnlit Gulielmus Nassovis Comes*
Sub exitum quoque anni hnjus ad Norionm montem Comitia Prin-
cipum Electomm celebrari ceperunt» in qnoram adventnm mnlta domns
et conclavia expurgata et magnifioe omtii oraatns genere exoulta sutit.
CAPUT XLVIIL
Quid Anno M.DC.XL. in Condtiis Noricis Actum.
I^UB ingressnm Anni hnjns M.DC.XL. snmmo omnium
consensu NorimbergsB collecti erant Eminentissimornm
Serenissimorumqne Principnm ac Electoram Mogun-
tiniy Coloniensis» Saxonis, Brandenbnrgici ac Bava-
ris Ducis L^ti, quod proxim^ snperiore capite
obiter notavimns, cnriamque consiliis destinatam fireqnentabant sednlo,
agitabantqne seria de pacificando Romano Imperio, totaqne Oerma-
nift in pristinam tranquillitatem ac statnm reponendft. Consilia, de
mediis item sollicit^ cogitabant, quibns exteri Reges ac Principes k
confiniis Imperii arceri ac prohiberi possent: cum ecce tibi Invictissi-
mns Romanorum Imperator Ferdinandus III. alium conventnm ipso-
rummet Electorum, Principnm ac statnnm Imperii indici fecit.
208 ITINERARIUM.
Interea vix quidquam intelligi poterat ex iis, qu» tam freqnentibai
ConveDtibus NorimbergSB consultabantur aut eoncludebantnr : quoc
multis admodum probabatur. Dicebanturque omnes qui ad secretiora
con8iIiaadhibebantur,8acramento BeBubinitiumprimi consessus obstrinx-
isse, ut quidquid actum esset in arcanis collationibus quam studiosissjrae
Yulgus aliosque qui ad consilia non admittebantur, celaretur, quod ipenm
juramentum singulis quibusque conventibuB in memoriam toti Collegio
Consultorum revocabatnr. Itaque nil quidquam resciri poterat nisi sola
propositio super qua conscripti Patres deliberarent que his fere capitibus
subsistebat.
I. Qua ratione quibusve modis Sacrum Romanum Imperiom ad priB'
tinam et constantem Pacem reyocari posset.
II. Qua via Sueci ex prsecipuis munitionibus abigendi, et imposteriun
arcendi essent.
III. Quoniam hoc rerum statu media pecuniaria omnino defioerent,
quo alio medio Suecis ac imprimis Brandenburgico Electori satbfieri
ad interim posset
Scriptum fuerat sub mensem Febmarium & Congregatis Norimbergse
Legatis, ad varios Romani Imperii Principes, et inter caeteros qnoque
ad Landgraviam Hassis, ad eas litteras inde avide expectabatur re-
sponsum, sed de die in diem non sine Legatorum admiratione diffire-
batur, quoad demum mense Martio Principiss® litterae hnjus fere teno-
ris allataB sunt.
ITINERARIUM. 209
iVos Dei Qratia Amalia Elisabetha Htusim Landgravia ex Illustri San-
guine Comitum Hanovieniium et Muntzenhergercrumj etc. Vidaa.
PR.^EMISSA perhmnaiia et &Torabili salate et propensft Tolantate,
Perillostres, Prttnobiles, perhonoratoB DoctisBimos ac imprimis di-
lectoB Bcire TolamaB, litteras Testras Norimberg& ad noe datas, serins et
non nisi qnarto hnjus stilo noTO Lipstadii nos accepisse, eo plane tem-
pore qno destinaTeramns ana cnm dilecto nostro filio ad ordinariam
residentiam nostram proficisei» ideoqne hncnsqaei hoo est» in reditam
uostram responsnm distalisse, maximecum necessarium judicaremas
cum Gonsiliariis nostris sammam litteram Testraram commanicare, spe-
ramoB itaqne dilationem responsi nostri Titio nobis minime tribnendam.
Et sicnt nobis ez prsefatis litteris, sane laadabOis intentio Testra et
Norimbergse nomine Electornm Sacri Romani Imperii CoUectoram,
Scopos, nt scilicet inter snpremam Imperii capat, ejosqae membra, dif-
ferentis componautar, ac sine faco Germana sinceritasy positft omni
contentioue ao diffidentia, reducatur^ atque ita omni possibili modo uni*
Tersalis pax restauretnry gratissimus f nit» ita toto cordis affectu optamus,
ut Deus ad rem adeo desideratam tamque necessariam uberrimam lar-
giatur gratiam^ ut tandem communibus miseriis et calamitatibus ponatur
modus, ac tanta Christiani sanguinis profluTies sistatur, ac Sacrum Ro«
manum Imperium aliquando tandem ad pristinam tranquillitatem rcTcr-
tatar.
Quod Tero ad nos fatemur coram omnipotente Deo, et conscientia
nostra, nos obligatam, quantum quidem humana industria permittit,
samma cum diligentia cooperari, quandoquidem graTiter semper tuli-
musy nec ullatenus probare aut promoTere desideraTimus, ut charissima
nostra Patria Gtermanicse nationis ab antiquis moribus legibus et statu
deflecteret, ac (quodipsum Dominationes Testre in sais ad nos litteris
tangant) extemomm Principum dominatui subjiceretur. Utrum Tero
ad ^oc propositum promoTendum, Mogunti» tractata inter nos et Im-
perialem Majestatem pacificatio tantum potuerit» quantum k Tobis insi-
BB
210 ITINERARIUM.
nuatur, haadquaquam certe comprehendimufl : quo usqae veroproces-
serit dicta pacificatio, ut scilicet penes solam ratificationein suae Csesares
Majeetatis et noBtram subsisteret, satis etiam nunc noTimus : in qno
genere quantum ad novtram partenx, ita no0 semper habaimos, at quoad
ratificationem nostram subscriptam et consignatamy Mogantiamqne
missam nihil desiderari potnerit: cum Ter6 ez parte sase Cseaare»
Majestatis confirmatio non eequeretur ut conyentum promissumqiie
fuerat, ac identidem punctus Religionis, in diversis clauBaliB immutare-
tur, negotium illud dissipatum foityquoad denique succeBBU temporis
nostr» res illuc disponerentur, ut porro ab armis reced«re, et cnm ex-
ternis Principibus pacta condusa et firmata rescindere sine grayissima
Oallorum et Snecorum Begum ofiensa, jam non possimus, etsi omnia
quffi Moguntie tractata et scripto etiam proposita sunt, jam serins ab
Imperiali Majestate annnerentur. Hac enim ratione coronas illas
ambas nobis hostis constitueremus, quod sane nec Romano Imperioy nec
nostris dilectique; Filii nostri terris, multum foret proficuum*
Nec illud quoque satis sincere ad Dominationes Yestras relatum esU
quasi vero sua Cssarea Majestas omnia Moguntiss tractata et acta» tan-
dem juxta nostram Yolnntatem et libitum clementissim^ nobis indul-
sisset; longr^ enim aliter delegatus Commissarius noster Joannes OuIi«
elmus Hom nnper et verbo et scripto de Mognntina tractatione cnm
debit& submissione retulit, quod scilicet in puncto Religionis una ex
praecipuis clausulis, ut scilicet alii quoque Principes ac Statos Sacro
Romano Imperio subditi nostrceque fidei addicti comprehendi debereot
(quod ipsum sua charitas Moguntinus Elector expressis verbis conces-
serat) in diplomate confirmatorio k Ccesare remisso, omissa fuerit, quod
merito et nobis et allis fidei nostrse conjunctis» Tarias cogitationes pa-
rere potuit et debuit. Insuper (quod silentio prffiterimus) petitam
quoque k nobis fuerit Mc^^untifiB, cum ultima declaratio Csesareaaperi-
retur, ut militem nostrum cum CsBsareo exercitu conjungeremnsy vel
cert^ ut minimum permitteremus^ ut copiae noetrte k Caesare imperia
caperent, qnod ipeum etiam contra pacta conventa fuit, cnm abunde
ante declaratum esset» cur id fieri nullo modo posset.
Hsec Ycro omnia in eum duntaxat finem allegamns, ut Dominationes
ITINERARIUM. 211
vegtra yideant, nos n6c sub ezordiam, nec sab ezitaniy in confimatione
Pacifici tractatos illins uUatenns obstacula posuisse : testamnr quoque
coram oculis Divine MajestatiSy quod huc usque omni contentione
nostra, in hoc mundo nil potias, quam pacem optaverimusy yel maxim^
ob grayissimam curam nobis incumbentem cirea filium nostrum mino-
rennemy cui (quoniam ejus tutelam suscepimus) suo tempore responden-
dam erit, si qua commodis illius obstaremus. Utinam saltem per
M ognntinensem tractatum plena paz in totam afflictam Gkrmaniam
reduci potitisset, certe k nobis nulla unquam remota, nullum impedi*
mentum fuisset, injectum : sed quemadmodum mihi semper dubium
foit, an particularis hujusmodi tractatus scatnriginem tam cruenti belliy
ez qaa jam tota Gkrmania inundatur, obstruere et cohibere, ezterorum
Principum vires frangere et propulsare, et nniyersalem pacem (sine qua
particularis tranquiliitas, qualiscunque demum sit, secure consistere ne-
qnit) quod yarianim Nationum luculenta ezempla abunde probant) red-
dere et stabilire possint; ita tempomm horum motus, quoquo modo
possumus, in meliores annos et aptiora tempora ferre debemus. Hanc
yero ad constantem quietem et uniyersalem pacem in Germania stabili-
endam securissimam et regiam yiam, pro nostra simplicitate, indica-
remus. Si primo Generalis amnistia procuraretur, privata commoda
seponerentar» patrise communibus rebus particularia emolumenta post
haberentnr, hisce 1)eIlonim motibus inique ablata, mazim^ yiduis et pu-
pillis restituerentur, Religionis et fidei res !n pristin& libertate intactse
rdiaquerentur, constitutiones Imperii sijutares ad debitam observantiam
restaurarentury necessitates Imperii Oeneralibus Comitiis omnium Prin-
cipum et statuum jazta antiqua jura proponerentur, et ezaminarentur»
d^cultates quoque cnjusque ibidem audirentur et benigne disputaren-
tur : per qusB imprimis justissima omnipotentis Dei ira, unde omnes has
calamitates proficisci nimis quam certum est, pacaretur, orti et jam in
omnem prope Europaosi diflusi motus et difierentise, si non omnino tol-
lerentttTy saltem aliquatenus mitigarentur, ezteris Principibus omnis
ansa moyendorum et continuandomm bellorum tolleretur, Romannm
Imperium indiyisum in antiquo yigore conseryaretur, periculum quoque
ezteroi Dominatus, k yestris Dominationibusy in propriis litteris al-
212 iriNERARIUM.
legatum, caveretary ▼iresque, qns in Imperio reliqase forent, contra
Tarcam, si qaando is contra Christianitatem hoetilia arma moYeret,
integrflB ooniiervarentary et in defensionem objicerentory ac deniqiie glo-
riosas Bcopas ab Electorali Ciollegio et Dominationibos Testris propo-
ritas per gratiam altiiBimi plene atting^retar.
Haec omnia (qaemadmodam nnllailabito) Dominationes Yestras no-
mine taoram Principaliam samma cam diligentia in hoc oonYento
Yestro caratnras» ita assecaro, nos modicnm nostram qaod in nobis est in
eam qaoqae finem libenter collataram» ac jazta petita Yestra, qai con-
gpregationi YestrsB intersint (modo litteras secaritatis necessarias pro ita
et redita obtinaerint) de legataram, qai jaxta mentem nostram ita se
habitnri sint, at ex sermone ipsoram Gtermanas noster et ad paeem pro-
pensns animas onmibas abande patefiat.
Poterimas (ni fidlor) qaoqae, tantam» apad exteroe etiamnam in Im-
perio et oontra Gtermaniam militantes Principes, (qoibascum DomiDiis
Conjaz noster pientissimse memorise in Comitiis lapsiensibus ab £lec-
toribas aliisqae Sacri Romani Imperii Principibas et statibas Anno M.
DC.XXXI. celebratis, pro libertate Imperii taenda et conserYanda, se
obligaYity et hac asque k nobis etiam constanter perseYeratam est, ob
graYCs persecationes qaas noe seque ac dilectas filias noster immerentesy
nt Dominationas Yestrae ipssemet uoranty passi samas, ita nt nec adhnc
k confinderatione eornm oommode recedere possimas) nt eos illac com-
modis rationibas addocamas at pacem potias Jmperio proficaam qoam
ad alteriores tarbas eztemis Principibas moYendaSy arma amplectantnr,
cam ipsi eztra controYersiam pacifici Principes sint et haberi Yelinty nec
aliad desidersnty qaam at caiYis pro aeqao et bono satisfiat.
. Qaod Dominationibns Yestris loco responsi cdare nolai, anaqne
omnes Dei protectioni conunendo. CasseUis 14. Martii Anno 1640.
Veitris DaminatumUnu AddicHssima
AuAUk EUSABSTHA.
Quam igitur pacem LandgraYia Hassise inire Yoluerit, hae ejas Jitterae
satis innuunt. Interea serYabatur iuYiolatum armistitium inter Ctesa-
reanos et Hassos per WestphaUam.
CAPUT XLIX.
Fridberga Wetieravia et Braunfeliium d Wmariensibus accupatur:
Armanm quoque Imperialium SuecUcanmj Saxonicorum, ac
JSrandenburgensium Successus.
ROCESSERANT interea Legiones Saxo-Wimarifle po-
tiflsima ex parte in Wetterayiamy et ciim Fridbergam
STus consiliis aptam esse yidisBent, minis pei^ntavemnt,
ftcile fiiit jam ad imperia promptos ejnsmodi machinis
ezpngnare, qni nltro portas tam ezpectato hospiti pan-
dere parati erant : Qnod genns hominnm merito detesteris amice Lector,
qnoniam ii qni immediat^ imperio snbsnnt, tam malevole cnm hoetibns
collndant, qniqne Imperatoris Legionem nno ab hinc anno armata etiam
mann contra jnssnm Cffisaris nrbe prohibere parati erant nisi sagax ex
arce Prsefectns obstitisset, nnnc nnllam prorsns vim ab imperii capita-
libns inimicis snstineant. Becimo itaqne Jannarii patnlis portis Wi-
marienses copis intromiss® snnt: dedita nrbe fiicile fnit Bnrgnm qno-
qne necessaria ope ac snfficiente milite destitntnm ad deditionem cogere^
▼el potins persnadere. Insidebat dictnm Burgnm Capitanens qnidam,
cnm qninqnaginta nt aliqni assemnt, vel nt alii cnm paucioribns grega-
riis militibns, cni dnbio procni non admodnm ardnnm fnisset aliquan-
tolom hostinm sollicitationes rejicere, ant impetnm contrariis Tiribus
propnlsare tantisper, qnoad snbsidinm alinnde fuisset snbmissnm. At
nec hlc ipse din tergiversat est, sed qnam mox ezitnm cnm suis pactus,
locnm csteroqni arte et natnra abnnde mnnitnm, in hostinm potestatem
tradidit. Qnamvis ipse postea, Terene an pallii ignavise susb obtezendi
gratia, nescio, Burgi Dominos, Tiros nobiles, et imprimis strennos incu-
saverit quod locnm k necessario comeatu, et armamentarinm k reliqua
mnnitione, qna sine nihil effectum datur, temere destituerint. Ut ut
214 ITINERARIUM.
sit Capitaneus sane omni culpa vacaase minime creditns est, quippe qsi
nec unicam fistnlam in hoitem exonerari permiserity nec ullnm impetom
sed nec ad impetnm et vim faciendam prseparationem expectdrit, ?el
Dominos saltem Burgi mature monuerit de extrema loci necessitate.
Ea deditio non tantum accolas circum vicinos» sed et summae auctori-
tatis yiroBy pessime habuit, multamque vulgo yerborum salsorum copiam
fecity quippe qui probe intelligebfint qBaatis totins WetteFavis inconi-
modia ea deditio facta esset, qaod moz tristis monstravit eTentaa.
Capta cnm suo Burgo Fridbergi rebusque noniiibil iatic dispoaitis^ ad
munutissimam et edito loco sitam arcem Braunfelsanam itnm est, quse
non minore perfidia tertio decimo Januarii Wimarios admisity soli Com-
mendanti (qui Capitaneus fnisse perhibetur salvus omdnctas Franco-
fordiam promissus est» reUquum prsesidium potissimam partem hostilis
stipendia et arma ultro &re suscepit.
Hsec in Wetteravia. In Misniam yero Generalis vigiliis FiwHBetas
Koningsmarius cum subditis sibi L^onibus progreditur, ac expilationi-
bus hostili modo modoque non minus miserabiliter indigenas vexat,
quam calamitosis incendiornm comminationibos, k meticulosia immanem
pecunisB summam exprimit, cujus audacia eo etiam processit^ ut tubi-
cinem Xipsiam quoque ableg&rit, qui duo Imperialiam millia ab urbe
exigeret, quo tamen lipsienses minime territi, vacuum unde venerat re-
miserunt.
Goltsius quoque per Silesiun Dominatur ac civitatem Wohkiam ad
deditionem cogit. Picolominius non minus felicibus ausiHciis Genera-
lissimum SuediccMrum copiarum Prcefectum Bannirium, ex Bobemie
finibus penitus exigit, Clunitziumque arcem una cnm civitate, Konings-
gracium quoque armata manu expngnat, ac Pnesidiam Soediciun qoid-
quid in amus repertnm fiierat fundit* In captivitatem quoque Cssarts
eo tempore venerunt ad mille &cile pedites, et centum desaltorii, Asees
quoque Schmerschiitzium et Wellischium k nostris interoeptse, utrimqne
Prsesidium quadringentomm selectorom militum hostilium arma Cassa^
rea admisit, Commendantes vero cum locumtenente Pnefecto item aalae
Comitis de Hoditz et nobili quoqoe adolesoente Bohemo in arctam
custodiam dedaoti> sunt» Nec multo post Kosinm nostronun annis
ITINERARIUM. 215
cessil Litomerltinm quoqne Banniriani deserere coacti snnt defecta
annoniey in disceasa inde -pontem lignemn incendi Toluit Bannirius,
multooque praecipate auctoritatis yiros tam Eeclesiasticos qoam sseculfr-
res captiyos abduci jussit.
Mense Martio tota prope Europa tympanis et tnbis perstrepebant,
nec erat prope angulus nbi ad arma non conclamabatar^ nniversi Prin-
cipes ad bella in proximam sestatem summa cum cura se disponebant.
Anglia oum Scotia signa eonferre parabat, Hispania HoUandise et
Franeis obaistere qnl posset serio meditabatur. Francia novas ezpedi-
tioncs iu Italiam moliebatnr, veteresque ; per Germaniam copiaB novo
sobsidio augere volebat. Belgium ut Hollandorum infecta consilia
everteret consultabatt HoIIandia Classem.pn^tiis vent» committendnm
coneinnabat ; sununa, omnes cogitationes in id unum duigebantur, ut
quisque hosti suo superior efficeretur» ao prseclara de inimicis statueret
trophiea. Gallus insuper omnibus Greneralibus ac Mareschallis serio
prseceperat, per totam Franciam numerosum conscribere militem, ut
exeunte vere cum qnatuor validis ezercitibns exire in campum posset.
Nec sibi suisqne rebns deerat in Italia Rex Catholicus, qnippe qui
non erat nescius^ illic sibi subjectas terras bellomm mole petendas, et si
qua fieri posset obruendasy de defensione plurimum erat sollicitns, prse-
cipae tamen providebat Luxenburgensi Ducatui, in quo snspicabatur
Gallos perdidam nuper fcBdissima strage gloriam qusesituros, Flandrise
quoque et Brabantise duplicatis ubique prsesidiis prospiciebat, loca hinc
iude injuria eceli vitium passa, restaurabat, idque hoc aidentius, quo
videbat Hollandos conscribere cepisse prseter ordinarias oopias ad huo
decem militum millia, et si in quem finem nesciret.
Rex Danise similiter cum selectissimas copias hinc inde sparsim col-
legisset, tntusqne satis in sicco solo esse videretnr anxiom quoque ad
navalem exercitum cogendum adjeoit attimum, ac mox plurimas naves
Albim Yisurgimque pererrare voluiti quae occurrentia mercatomm
navigia eorumque merces sedulo exanunarent, teloniaque exposcerent,
Ita igitur rebus undique turbatis sokt prope Suecia in altissima vive-
bat pace, plurimumque gaudebat et delectabatur tam opulentis Germa-
niae thesaoris, ai^nto auro supeflectileque preciosa exteronun t^ et
216 ITINERARIUM.
amplius beata. Comitia quoque Stockholmium impor indicta ad Sne
summa totlus nobilitatis omniumque statuum cum satisfactione decun
bant, in quibus unanimi consensu omnes totius Regni statns per collei
tos istic Legatoe haec fere conduserant.
I. Sinceram et Regno proficuam paoem ab Imperio oblatam nea^
quam esse exdudendam.
II. Quod si bellum continuandum foret, decimom qaemvis pei
totum regnum in subsidium belli continuandi in imperio, esse depo»
cendum, in Annum M.DC.XL. et M.DC.XLI. Quoram opera n<n
secus ac Anno M. DC. XXVIII. contra hostes usui futnra esset.
III. Ut quiyis civium certo genere salsi et infumati piscis doUm
oneraret, et sub decimum quintum Aprilis ad AnseatiGas urbes suo
sumptu deduci curaret, quibus AnnoniB loco Germanias manitioni&iu
etiamnum in sociorum potestate constitutis, prorideretor. «.
ly. Ut tota Regni Nobilitas ad quintum decimiim Aprilis parata
esset ad iter.
Porro in toto regno naves concinnabantur, multoqne sampta miliie
et munitione instruebantur, et in subsidium multi ondique adhuc mi-
lites conscribebantur, ita ut solus Comes de Thurn per Ragenaem Pa-
triam Legionem mille ducentornm peditum coUigendam ausceperity
Colonelli yero locumtenens Mittelung in viginti tribus arbibns Pomera-
uiffi ad id destinatis selectum quoque militum conscripserit.
Bannirius interim in Imperio nostros ludere et adunco naso yariis
ambagibus nunc hac nunc illac circumducere yidebatur, ut enim Lito-
meritium deseruit, in Thuringiam moyit, Caesarei yero poetquam Oe-
nendem yigiliis Prsefectum Bredaw cum decem Legionibus equitam
Falckenayinm prsemisissenty ipsi cum reliquo exercitu, tormentis impe-
dimentisque Koningswertha Egram tandem contendunt.
Ducebat sinistram Bannirici ezercitus alam ex decem yel duodecim
circiter Legionibus equitum conflatam Oeneralis Major Wittenberg, ac
circa Yojtlandiam ad Playyen ac Weydam subsistebat. G^eralis yero
yigiliamm Prsefectus Pful praeerat deztr» alse, deduxeratque jam eam
Altenburgum usque, ibatque ulterius ut Koningsmarckio snccederet;
yocabatur enim htc loco alterius ad exerdtum, ut in labores fatigatomm
sociorum subiret.
CAPUT L.
Ziiiiera quadam Bannirii ad Picolominium et Pieohminii ad Ban-
nirium. Item alim Generalis locumtenentis Luneiurgici Joannis
Gasparis Klitzing ad Picolominium et Picolominii ad illum re-
sponsum.
ACTA Wiinariensium Cattoram et Lnnebnrgensium
cum Bannirio conjunctione, Salfeldiffi nostri hsBrebant,
nec procul inde aberant hostiles copiae, nec fieri aliter
poterat quin ultro citroque varii captivi in castra dedu-
cerentur : de quorum commutatione paulo post lis orta,
cum Picolominins nonnuUos de Luneburgensi ac Hasaico exercitu reti-
neret. Bannirius vero commutari, ut suos^ Tellet : unde litteris inter
duces certatum est. Earum ez authographo copias huc anneotami spe-
rans eas Lectori non ingratas ibre, ut intelligat quomodo inter se adver-
sarii ezercitus primores agere consueTerint.
COPIA LITTERARUM.
Suedici Exercitus Oeneralis ac Mareschalli campi Joannis Banrwrii ad
Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini datarum.
Perillustris Domine Comes, &c.
CJ2TERUM sperassem in conmiutatione captivorum ez parte snas
ExceUentifle, sicut et ex hac nostra, nullam fore Nationis et per«
sonarum exceptionemy quandoquidem vero officiarii exercitnum Prin-
cipis Brunsuicensis ac Luneburgensis, similiter et Landgraviae Hassias
apud me difficultates movent, ac aegr^ ferunti quod licet snos simul
eaptivoa una cum nostris dimiserint, ipsorum tamen apud vos retenti
sinty sicut quod et nonnnlli ad meum exercitum pertinentes emanserint,
F F
218 ITINERARIUM.
imprimisqiie aliqiii ex Comitis de Hoditz &milia commntati non Btnt»
merito qaeror. Quare quam officioskBime rogo saam ExceUentiain, nt
sna aactoritate eo rem disponere dignetar» ut omnea irti scrapali qaibiis-
canqae etiam de caasis injecti, ezimantary omueaqae captivi oniyersim
juxta pacta conventa oommutentar sine di£Eerentia ac exemptione enju»-
cunque ordiniB, nationis, aut dominii sint. Quod si vero proeter meam
spem contrarium deligeretur, nemo hanc quoque partem taxabit» si aine
praevia satis&ctiope commutandos non dimittat, sed ad suorum liberta-
tem vestros captivos retineat, Imo forte nuUam omnino commutationeni
justis de causiB post hac admittat. Datum ex Regis Suedfle Castris 31 .
Maii Anno 1640.
Ad ium SxceUenHiB ogScia paratus servus
JOANNBS BaNKDEK.
COPIA,
Responsi Camitis de Picolomtm adpriares.
Perillustris Domine» &c.
NON potui huc usque me adducere ut crederem Luneburgicas
et Hassicas copias cum sua ExcellentisB exercitu coiyunctione
fact&9 coaluisse, ideoque capere non potui quomodo se captivi Lane-
burgici ad nos deducti k suis se Legionibus absentassent» ac libere
latrunculorum more tanquam hostes vagarentur impun^ preedantes:
quandoquidem vere nunc ex snae ExceUentiae litteris accipio,. dictas
Luneburgicas et Hassicas copias actu et vere sub suae Excellentise impe-
rio esse, proindeque petere captivos illos non minus quam suos, libera-
tionem et commutetionem non grayatus annuo, faciamque at illi cum
aliis nuper captivis qui adhuo intes meos miUtes sunt ad vos redeant, et
cum meis apud vos captiyis permutentur. Ex Comitis de Hoditz seu
subditis militibus, seu ex fianilia serris, ne unus qiiidem in nostria
castris reperituri extra unum Capitaneum Leutenantiumf qai ante hac
pro Csesare apud nos militavity et sine licentia ex noetrA parte, pegkcti
quam dedit fide, et post habito quod juravit Ceesari Sacramento, ad
adversarios transivit. Hic jam aliquamdiu inter nos captivus fuit.
ITINEBARIUM. 219
agnitiiflqae est k Legione ftab qna ante hac stipendia meraity de ipsiaa
c^pite primo qnoquo tempore Jndioinm militare habebitnr, et morti
adjudieabitar. Spero id non iQiqanm k 8a& Ezoellentia agnitam iri»
cum mazimopere doleudam bH, quod inter Qermane ginoeritatiB homines
hoc tristi (emporom stata eo res addnota ut^ at contm fidem et jaramen-
tum tam mnlti k sais signis deseiscanty et prp libidine saa ad has illasqae
partes tnuiafiigianty qnod Ezcellentiam vestram latere nolai. Datam ez
Caetris Imperialibos II. Jonii Anno iMO»
Qfficioius ExeeUenHm vestrm Sertnu
PlOOZOHZNI.
COPIA,
Aliarum Litterarum Oeneralis Suedid exercitui Joannis Bannirii ad
* Camitem Picolaminium,
Perillostris Comes imprimis observande Domine OeneraUs Mareschalle
Campi| &c.
RESPONSORI^ sase Ezcellenti» Litterffi hestema die recte mihi
snnt redditse, et sicat mihi imaginari neatiqaam potai, malto
minas credere, Ezcellentifle sase orbi notoriam actionemy qiudb fiiit con-
janctio ambaram Principam domaam Bransyicensis et Lnnebargensis,
ac Hassicffi, qase in Legionibas Pedestribas Eqaestribasqae, signa mili-
taria pro qaalitate saoram servitiorum secum ducentibas et insigni
apparatu bellico, seu majoribus tormentiB bellicis instmctis, consistnnt,
intra spacinm integri mensiSy innotescere non potnisse: eodem modo
persnadere mihi misqnam potui snam Ezcellentiam tam nobilinm dna-
ram Domomm Imperii Principum nnmerosissimnm snocnrsnm latmncn*-
lomm ezamina et conjnnotiones prsBdatommy et sine lioentia Dncnm
snomm, ragantium militnm ezcnrsiones habitutam. Sed opinor erroris
potins arguendam Cancellariamy aut Scriptorem qni datos litterarnm
oonceptns perperam intellezerit et chartae temere illeTerit. Prsedictae
enim dnse Domns quoniam se Pragensibus Pactionibus, seqne ac alii
Prineipes secnros minime compereranty ad hanc conjnnctionem nou
injoria et necessario addnctse sunt, ut saltem conjnnctis cum Snedicis
220 ITINERARIUM.
armis viribus suifly tatiores poBt hao agerent, et per hoc unicnm medium,
86 cimi afflictis et mifleris aliis statibiis, in constantem tranqmUitatem,
quoad nsque fieri poesety et temporum injuri» permitteTent, repooerent
Et quoniam PrefiUs turmee nullatenuB inter depraedantia agmina ad-
scribi poesnnty ita omnino confido veetram Excellentiam Teliqnofl captiVos
ex istis copiifl juzta promissum proprium et pacta jura inter milita
usitata, non gravate transmissuram. Quod si secug prseter omnem spem
meam fieri l^cellentiflB yestrs placeret. Capiendi poBt hac de vestris
ut similem sortem expectent condnsum nobis est Quantom Ter6 ad
crimen impositnm G^eralibus jam ssepe dicti succnrraa in ntroque ex-
ercitUy se non multo post ipsi de eo purgabunt. Hisce ego Excellantiam
vestram, &c.
Datum ex Suedicis castris 12. Junii Anno 1640«
Offioiotus Serwu
JOANNBS BaNNIBR.
COPIA,
Respomi Comtis Picolomini ad superiores Generalis Bannirii Litteras,
Perillustris ac imprimis colende Domine Mareschalle Campi, &;c.
HESTERNAS vestras accepi, eammque sensum abnnde percepi.
Certoque sibi persuadeat, nuUum nec in CanceUaria noetra nec i
Secretario vel scriptore commissum ^Bse errorem, is enim nec plns nec
minus, quam k me matunimo consilio ipsi mandatum fiierat chartse
commendavit, siquidem me in consulto nihU expeditur. Qaod yero
hucusque hoc est ad vestne ExceUentisB ad me datas litteras non credi-
derim conjunctionem Brunsuicensium et Luneburgicarum ac Hassica-
rum copiamm. Hiec fnit ratio, quia longe aUud assecurarunt Lune-
burgici et Hassici Legati in conventu Norico nuper pro tranquiUando
Imperio Romano instituto, quod ipsum quoque jam ante duos annos
Dux Bmnsnicensis et Luneburgensis Yiennse in feudomm Imperialiom
acceptatione sancte poUicitus fuerat. Quid vero prseiatse Priucipes
Domus causie habeant ad tam periculosam et plurimum Romano Iin-
perio importantem contra Cesarem legitimum suum caput suscipiendam
ITINERARIVM. 221
segregfttioneiii, meiim non est hoc looo pluribns JKBceptare, tempos
omnia aperiet qnam recte qnam iniqne qnisqne egerit. Neo antea dnm
conjnnctis cnm Imperio viribns pngnaretnr, opns erat ejnsmodi protes-
tationibns, Ad me qnod attinet jnxta bellica institnta post hac cnm
Sxcellentia sna, et cnm istis domibns sen illamm copiarnm Generalibus'
tractare pro seqno et bono non intermittam*
Domini Comitis de Hoditz officiarii» aliiqne de ejns fiimilia non
detinebnntnr, sed nt primnm buc venerint ad vestra castratransmitten-
tur, extra Capitaneum locnmtenentem, de qno jam sn» Excellentise
abnnde constabit qnomodo ejus se res habeant, spero snam Excellentiam
nuUam in hoc de capite ejns processn iniquitatem repettnram. Nec
Nobilis JnyeniB, Sparr dictns, retinebitnr k nobis» si qnidem is inter
meoa snpersit, de qno inquiri &ciam.
Csetemm plane autumo hestemum k vestra Excellentia ad me missum
Tubicinem snam legationem non satis percepisse, quandoquidem vestra
Excellentiatam diyersis tamque bene instructb exercitibus auctaest, ex
quo facile yideri poterat, me solis Cflesareis copiis' longe inferiorem^ ex
loco tutiori cedendi nnllam habuisse causam : quod si tamen snse Excel*
lentiflB adhuc bidunm qnoad Bavaricfle copifls cnm nostris se conjnnxis-
sent, expectare Ubnissety non defnissem utiqne meis partibns yobis
comparendi, qnod ipsnm fortuna et tempus adhuc alio in loco pro
opportunitate dabit Quod responsi loco suam Excellentiam celare non
▼olni, DiviuflB Protectioni omni ex parte nos commendans. Datum in
Castris Cflesaris ad Saalfeldiam 13. Junii An. 1640.
VestTiB ExcellentuB Servus
PlCOLOUINI.
COPIA,
Litterarum Generalis locumtenentis Luneburgensium Cqpiarum Joannis
Oasparis KUtxing ad Camitem Pieolaminium,
Perillnstris Comes imprimis obserrande Domine OeneraUs Mareschalle
Campi, &c.
LITTERiB yestne Excellentifle quas ad Regis Suecifle. Oeneralis
Mareschalli Excellentiam JoannemBannirium misit, nobis legendse
212 ITINERARIUM.
legatnm, caTeretnry viresque, qiiiB in Imperio reliqnie Ibrenly contra
Tnrcam, si qnando is contra Christianitatem hoetilia arma moyeret,
integrse conservarentnr» et in defensionem objicerentur, ac denique glo-
riosus scopns ab Electorali CoUegio et Dominationibus vestris propo-
sitns per gratiam altissimi plene attingeretur.
Hieo omnia (quemadmodum nnllailubito) Dominationes Testras no-
mine suorum Principalinm summa cum diligentia in hoc opnyenta
vestro cnratnrasy ita assecuroy nos modicum noetrum quod in nobia est in
enm qnoque finem libenter coUaturam, ac juzta petita TeBtra» qui con-
gregationi yestrsB intersint (modo litteras securitatis necessarias pro ita
et reditn obtinnerint) de legaturam» qui juxta mentem nostram Jta se
habituri sint, nt ez sermone ipsorum Gtermanus noster et ad pacem pro-
pensns animns omnibus abunde patefiat.
Poterimu4 (ni fiiUor) quoque» tantum» apud ezteros etiamnum in Im-
perio et contra Gtermaniam militantes Principes» (quibnscum Dominos
Conjuz nofiter pientissimse memoriflB in Comitiis Lipsiensibus ab Elec-
toribus aliisque Sacri Romani Imperii Principibns et statibus Anno M.
DC.XXXI. celebratis, pro libertate Imperii tuenda et conserTanda, se
obUgayit, et huc usqne k nobis etiam constanter perseveratum est, ob
graves persecutiones quas nos SBqne ac dUectus filius noster immerentesy
ut Dominationes yestrsB ipsaemet uorunt, passi snmns, ita nt nec adbac
ii confoBderatione eornm oommode recedere possimus) ut eos iUuc com-
modis rationibns adducamus ut pacem potins Jmperio proficuam qoam
ad ulteriores tnrbas eztemis Principibus moyendas, arma amplectantar,
cnm ipsi eztra controyersiam pacifici Principes sint et haberi yelinty nec
aliud desiderenty quam ut cniyiB pro SBquo et bono satisfiat.
, Quod Dominationibns yestris loco responsi celare nolni, nnaqae
omnes Dei protectioni oommendo. CasseUis 14. Martu Anno 1640.
Vestris Dominationibus AdtUctissima
AUAUA EUSABBTHA.
Quam igitur pacem Landgrayia HassiGe inire yoluerit, hie ejns iitters
satis innuunt. Interea senrabatur inyiolatum armistitium inter Ciesa-
reanos et Hassos per Westphaliam.
CAPUT XLIX.
Friiberga Wetteracia et BraunfeUmm i Wimariensibus occupatur:
Annorum quoque Imperialium Suedkorumj Saxonicorum, ac
jBrandenburgensium Successus.
\ ROCESSERANT interea L^ones Saxo-Wimariffi po-
tissima ex parte in Wetteraviam, et cam Fridbergam
Buis consiliis aptam esse yidiasent, minis pei^ntayeninty
iacile jfiiit jam ad imperia promptos ejnsmodi machinis
expngnare, qui nltro portas tam expectato hospiti pan-
dere parati erant : Qaod genus bominnm merito detesteris amice Lector»
qnoniam ii qni immediat^ imperio snbsant, tam malevole com bostibns
coUndant, qniqae Imperatoris Legionem nno ab binc anno armata etiam
xnana contra jnssam CsBsaris nrbe probibere parati erant nisi sagax ex
arce PrsB&ctns obstitisset, nnnc nullam prorsns vim ab imperii capita-
libas inimicis snstineant Decimo itaque Jannarii patnlis portb Wi-
marienses copisB intromissse snnt: dedita nrbe &cile fuit Bargam qao-
qae necessaria ope ac safficiente milite destitntnm ad deditionem cogere,
yel potias persoadere. Insidebat dictnm Bni^m Capitanens qnidam,
cum qoinqoaginta ut aliqai asserant, yel nt alii cam paacioribas grega-
riis militibas, cai dabio procal non admodom ardaam faisset aliquan-
talum bostiam sollicitationes rejicere, ant impetom contrariis yiribns
propalsare tantisper, quoad sabsidiom aliunde fnisset sabmissam. At
nec hic ipse diu tergiyersat est, sed qaam mox exitam cam sais pactas,
locam csteioqai arte et natara abunde mnnitnm, in hostiam potestatem
tradidit* Qaamyis ipse postea, yerene an pallii ignayis snae obtexendi
gratia, nescio, Bnrgi Dominos, yiros nobiles, et imprimis strennos incu-
sayerit qaod locam k necessario comeata> et armamentariam k reliqua
manitione, qua sine nihil effectnm datar, temere destitaerint. Ut at
214 ITINERARIUM.
sit Capitanens sane omni cnlpa Tacasse minime creditns est, qnippe qni
nec nnicam fistnlam in hostem^xonerari permnerit, nec nllnm impetom
sed nec ad impetnm et vim faciendam prseparationem expect&rit, Tel
Dominos saltem Bnrgi mature monnerit de eztrema loci necessitate.
Ea deditio non tautum accolas circnm yicinos, sed et snmmsB auctori-
tatis virosy pessime habnit, mnltamqne vnlgo Terbomm salsorum copiam
fecity qnippe qui probe intdligebaiii qnastis totins Wetterayiie iacom-
modis ea deditio facta esset, quod mox tristis monstravit eyentas.
Capta cnm sno Bnrgo Fridberg& rebusqne nonnibil istic dispoaitis, ad
mnnntissimam et edito loco siiam arcem Brannfelsanam itnm est» qus
non minore perfidia tertio deoimo Jannarii Wimarios admisit, soU Com-
mendanti (qni Capitanens faisse perhibetur salvns condnctns fVanco-
fbrdiam promissus est, reliqunm praesidium potissimam partem hostilia
stipendia et arma nltro fere suscepit.
Hsec in Wetteravia. In Misniam vero Generalis yigiliis Pnefectas
KoningsmariuB cum snbditis sibi Legionibns prc^reditur, ac expilationi-
bns hostili modo modoque non minus miserabiliter indigenas yexat,
quam calamitosis incendiornm comminationibus, k meticulosis immanem
pecunise summam exprimit» cujns audacia eo etiam processit, ut tubi-
cinem Xipsiam quoque ableg&rit, qui dno Imperialium millia ab urbe
exigerety quo tamen lipsienses minime territi, yacuum unde yenerat re-
misernnt.
Goltsins quoque per Silesiam Dominatur ac ciyitatem Wohlaiam ad
deditionem cogit. Picolominins non minns felicibns anspiciis Genera-
lissimnm Snedicomm copiamm PrsBfectum Bannirinm, ex Bohemisd
finibus penitus exigit, Clunitziumqne arcem una cum ciyitate> KoningB-
gracium qnoque armata mann expugnat, ac Prsesidium Suedicnm qnid-
qnid in armis repertum fuerat fundit* In captiyitatem qnoqne Cssaris
eo tempore yenemnt ad mille &cile pedites, et centum desultorii, Arees
qnoque Schmerschiitzinm et Wellisohium k nostris interoeptiBy ntrimqne
Pr&esidium qnadringentomm seleotoram militum hostilium arma Cassa*
rea admisiti Commendantes yero cnm locumtenente Pnefecto item aulfle
Comitis de Hoditz et nobili qnoque adolesoente Bohemo in afetam
custodiam dednoti< sunt. Nec mnlto post Kosiom nostromm armis
ITINERARIUM. 215
eessit. litoineritinin quoqne Banniriaiii deserere coacti snnt defecta
annoDie, in discesBa inde jMnatem lignenm incendi Tolnit Bannirius,
maltosqne prsecipaae anctoritatis Tiroe tam JBcclesiasticos qnam aeecalfr-
res captiyos abduci jnssit.
Mense Martio tota prope Earopa tympanis et tabis perstrepebant,
nec erat prope angnlas abi ad arma non conclamabatar^ nniyersi Prin-
cipes ad bella in proximam sestatem samma cum cora se disponebant.
Anglia cum Scotia sigaa eonferre parabat, Hispania Hollandiffi et
Francis obsistere qnt poseet serio meditabatur. Francia novas ezpedi-
tioaes in Italiam moliebatar, yeteresqae ; per Germaniam copias noro
sabsidio ai^re Tolebat. Belgium at Hollandoram infecta consilia
everteret consnltabat» HoIIandia Glassem.propitiis ventffl committendom
concinnabat ; samma, omnes oogitationes in id nnnm dirigebantar, at
quisqne hosti suo soperior efficeretory ao prseclara de inimicis stataeret
tropbiea. Grallas insaper onmibas Greneralibus ac Marescballis serio
prseceperat, per totam Franciam numerosum conscribere militem, ut
exeunte yere cum quatuor Talidis exercitibus exire in campnm possct.
Nec slbi soisque rebus deerat in Italia Rex Catholicos, quippe qui
non erat nescius, illic sibi snbjectas terras belloram mole petendas, et si
qua fieri poseet obruendas, de defenaione plurimam erat sollicitos, prse*
cipue tamen proyidebat Luxenburgensi Ducatui, in quo snspicabatur
Grallos perdidam nuper foBdissima strage gloriam qusesituroe, Flandri»
quoque et Brabantiss duplicatis ubique prsesidiis prospiciebat, loca hinc
iude injuria eoeli vitiam passa, restanrabat» idque boc ardeatiusy quo
videbat HoUandos conscribere cepisse preeter ordinarias copias ad bue
decem militum millia, et si in quem finem nesoiret.
Rex Danise similiter cum selectissimas copias binc inde sparsim col-
legissety tutusqne satis in sieco solo esse yideretar anxiom qooqae ad
nayalem exercitum cogendum adjeeit ammumy ac mox plurimas naves
Albim Yisurgimque pererrare Tolnit, qase occnrrentia mercatornm
navigia eonunque merces sedulo examinarent, teloniaque exposcerent.
Ita igitur rebus undique torbatis sola prope Suecia in altissima Tive-
bat pace, plurimumque gaudebat et delectabator tam opalentis Germa-
ai» thesaoris, argento auro supdlectUeqae preciosa exteromm t^ et
216 tTINERARIUM.
amplinB beata. Comitia qnoque Stockholmium nuper indicta ad finen
summa totius nobilitatis omninmqne statanm cnm satidEactione decnrre
bant, in qnibns nnanimi consenBn omnes totinB Regni Btatus per coUec-
tos iBtic Legatoe bsec fere conclnserant.
I. Sinceram et Regno proficnam pacem ab Imperio oblatam neuti-
qnam esse exclndendam.
II. Qnod si bellnm contbnandnm foret, decimnm qnemFis per
totam regnnm in subsidinm belli continnandi in imperio, esse depos-
cendnm, in Annnm M.DC.XL. et M.DC.XLI. Quoram opera non
secus ac Anno M. DC. XXYIII. contra hostes nsni fatura esset*
III. Ut quivis ciyinm certo genere salsi et infnmati piscis doIioiD
oneraret, et sub decimum qnintum Aprilis ad Anseaticas urbes suo
sumptu deduci curaret, quibns Annonfle loco Germanifie mmdtioBibuB
etiamnnm in sociorum potestate constitntb, provideretar. »
ly. Ut tota Regni Nobilitas ad quintnm decimnm Apriiis parata
esset ad iter.
Porro in toto regno naves concinnabantnry mnltoqae sompta mHite
et mnnitione instmebantur, et in subsidium mnlti nndiqae adhnc mi-
lites conscribebantnr, ita nt solus Comes de Thum per Ragensem Pa-
triam L^onem mille dncentorum peditum colligendam snsceperit,
Colonelli yero locumtenens Mittelung in viginti tribus arbibus Pomera-
uise ad id destinatis selectum quoque militnm conscripserit.
Bannirius interim in Imperio nostros Indere et adnnco naso yariis
ambagibus nnnc hac nunc illao circumducere videbatur, at enim Lito-
meritium deseruity in Thnringiam moTit» Caesarei vero postquam Ge-
neralem vigiliis Praefectum Bredaw cum decem Legrionibns equitam
Falckenavium prsemisissenty ipei cnm reliquo exercitUi tormentts impe-
dimentisqae Koningswertha Egram tandem contendnnt.
Dncebat sinistram Bannirici ezercitns alam ex decem vel dnodecim
circiter Legionibns eqnitum conflatam Gteneralis Major Wittenberg, ac
circa Voytlandiam ad Playyen ac Weydam snbsistebat. Generalis rero
Tigiliamm PrsBfectns Pfhl preerat dextr» alae, dednxeratque jam eam
Altenbnrgum nsquey ibatque nlterius nt Koningsmarckio sucoederet;
vocabatur enim htc loco alteriusad exeroitum, nt in labores &tigatonun
sociorum snbiret.
CAPUT L.
Littertt quadam Bannirii ad Picohminium et Picolominii ad Ban-
nirium. Item aluB Generalis loeumtenentis Lunelmrgici Joannis
GcLsparis Klitzing ad Picolominium et Picohmimi ad illum re-
sponsum,
ACTA Wimariensiam Cattoram et Lunebnrgeiuiiam
eam Bannirio eonjanetioney Salfeldiae nostri haerebanty
nec proenl inde aberant hoBtiles copisBy nec fieri aliter
poterat qain nltro citroqae yarii captivi in castra deda-
cerentar : de qaoram commatatione paalo post lis orta,
cum Picolominias nonnalloe de Lanebargensi ac Hassico exercitu reti-
neret. Bannirias yero commatari^ at saoa, yellet : unde litteris inter
ducea certatam est. Earam ez aathograpbo copias hac annectam, spe-
rans eas Lectori non ingratas fore, at intelligat qaomodo inter se adver-
sarii exercitos primores agere consaeyerint
COPIA LITTERARUM.
Suedici Exercitu$ Oeneralis ac Mareschalli campi Joannis Bannirii ad
Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini datarum,
Perillastris Domine Comes, &c.
CiBTERTJM sperassem in commatatione captiyoram ex parte sas
Excellentifley sicat et ex hac nostra, nallam fore Nationis et per-
sonanim exceptionemy qaandoqaidem yero officiarii exercitaam Prin-
cipis Bransaicensis ac Lanebargensisy similiter et Landgrayi» Hassiae
apad me difficaltates moyent, ac aegr^ ferant, qaod licet saos simol
eaptiyos ana cam nostris dimiserint, ipsonim tamen apad yos retenti
sinty sicat qaod et nonnalli ad meam exercitam pertinentes emanserint,
F F
218 ITINERARIUM.
imprimisqiie iliqni ex ComitiB de Hoditz iamilia commutati non Bint,
merito queror* Qaare quam officiosiaBime rogo Buam Excellentiam, at
Boa auctoritate eo rem disponere dignetari ut omnes isti scrapnli qnibas-
cnnque etiam de cauBiB injecti, ezimantor, omnesque captivi uniTersim
jaxta pacta conyenta conmiatentar sine differentia ac exemptione cnjoB-
cunque ordinis, nationis, aut dominii sint Quod si Tero prseter meam
Bpem contrarium deligeretur, nemo hanc quoque partem tazabit, bi Bine
prflBTia satiBftctioiie comfoutandoB non dimittat, sed ad auonim liberta-
tem vcBtroB captiyoB retineat, Imo forte nullam omnino commntationem
justis de caoBiB post hac admittat Datum ex RegiB SaeciBe CastriB 31.
Maii Anno 1640.
Ad sum ExcelleniiiB qficia paratus servus
JOANNBS BaBP iriBB.
COPIA,
Responsi Comiiis de Pfcofomtnt adpriores.
PeriUustriB Domine» &c.
NON potui huc U8que me adducere ut crederem Lunebni^gicaB
et HaBsicaB copiaB cum bu8B ExcellentisB exereitu conjunctioue
factft, coaluisBe, ideoque capere non potui quomodo se captiri Lune-
burglci ad noB deducti k BuiB se LeglonibuB abBentaBsent, ac libere
latrunculorum more tanquam hosteB vagarentur impnn^ prfledantes:
qaandoquidem Tere nunc ex sntB Excellentie litteria accipio,. dictas
LuneburgicaB et HaBBicBB copiaB actn et vere sub su» Excellentiae impe-
rio ease, proindeque petere captivos illoB non minus quam suoe, libera-
tionem et commutationem non grayatus annuo» fiiciamqae nt illi cam
aliis nuper captiyis qui adhuc intev meos milites sunt ad vos redeant» et
cum meb apud yob captiyis permutentur. £x Comitis de Hodits jeu
Bubditis militibuSy seu ex fiimilia serrisy ne unus quidem in nostris
castris reperitur, extra unum Capitaneam Leutenantiun», qai ante bso
pro Csesare apud nos militavit, et sine licentia ex nostrft parte, neglectft
quam dedit fide, et post habito quod juravit Caesari Sacramento, ad
adversarioB transivit. Hic jam aliquamdiu inter noe captivus fiiit,
ITINEBARIUM. 219
agnituflqae est k Legkme Bob qna ante hac stipendia merait, de ipsiaa
capite primo qooquo tempore Jadioiom militare faabebitor, et morti
adjudicabitar. Spero id non biquam k 8a& Ezoellentia agnitam iri,
cum maximopere dolendnm sity qaod inter Germane ginceritatis homines
boc tristi (emporom stata eo res addaota tit, at contm fidem et jaramen-
tam tam mnlti k sais signis desciscant, et pro libidine sna ad hsB illasqae
partes tranafiigianty qood Ezcellentiam ▼estram iatere nolai. Datam ex
Castris Imperialibos 11. Jonii Anno 1G4D»
Offidaius ExeellentUB vestrm Senms
PlOOZOHINI.
COPIA,
Alianm Litterarum Oeneralis Suedict exercitus Joannis Bannirii ad
^ Camitem Picohminium,
Perillostris Comes imprimis observande Domine GteneraliB Mareschalle
Campi| &c.
RESPONSORI^ saie Excellend» Litters hestema die recte mihi
snnt redditse, et sicat mihi imaginari nentiqaam potai, malto
minos credere, Ezcellentise sase orbi notoriam actionem, qaalis fiut oon-
janctio ambaram Principam domaam Bransyicensis et Laneburgensis,
ac Hassicse, qxm in Legionibos Pedestribas Eqaestribasqae, signa mili-
taria pro qaalitate saoram servitiorom secam dacentibas et insigni
apparata bellico, sea majoribas tormentb bellicis instractis, consistunt,
intra spaciam integri mensis, innotescere non potnisse: eodem modo
persaadere mihi misqaam potai saam Ezcellentiam tam nobiliam daa-
ram Domoramlmperii Principam namerosissimam saccarsam latranca-
loram examina et conjnnctiones prsBdatoram, et sine licentia Dncam
saonim, Tagantiam militam ezcarsiones habitatam. Sed opinor erroris
potins argaendam Cancellariamy aat Scriptorem qai datos litteraram
eonceptos perperam intellezerit et chart» temere iUeyerit. Prsedict»
enim daae D<»nas qaoniam se Pragensibos Pactionibns, seqae ac alii
Principes secaros minime compererant, ad hanc conjunctionem nou
injaria et necessario addactse sant, ut saltom conjunctis cnm Suedicis
220 ITINERARIUM.
armis Tiribns suis, tutiores poBt hao agerenty et per hoc uniciim medium,
00 cum afflictie et miseris aliis statibus, in constantem tranqmllitatem,
quoad nsque fieri poesety et tempomm injuriiB permitterent, reponerent
Et quoniam Prfefatee tnrmiB nullatenuB inter depredantia agmina ad-
scribi possunt, itaomninoconfido yestram Excellentiam reliquofl captirog
ex istis copiis juzta promifBum proprinm et pacta jura inter milites
usitata, non grayate transmissuram. Quod si secus prieter omnem spem
meam fieri l^cellentis vestrse placeret. Capiendi post hac de vestris
ut similem sortem ezpectent conclnsum nobis est Qoantam Ter6 ad
crimen impositnm Oeneralibus jam ssepe dicti snccurBUB in utroque ez-
ercitUy se non multo post ipsi de eo purgabunt. Hisce ego Excellentiam
vestram, &c.
Datum ez Suedicis castris 12. Junii Anno 1640.
Offieioius Sertms
JOANMBS BaNKIER.
COPIA,
RespanH Camitis Picolomini ad iuperiores Generalis Bannirii Litteras.
Perillustris ac imprimis colende Domine Mareschalle Campiy &c.
HESTERNAS vestraB accepi, earumque sensum abunde percepi.
Certoque sibi persuadeat, nuUum nec in Cancellaria noetra nec k
Secretario vel scriptore commissum eflBse errorem, is enim nec plus nec
minnsy quam k me maturrimo consilio ipsi mandatum fuerat chart®
commendavit, siquidem me in consulto nibil ezpeditur. Quod Fero
hucusque hoc est ad yestne Ezcellentiie ad me datas litteras non credi-
derim conjunctionem BrunsuicenBinm et Luneburgicamm ac Hassica-
rum copiamm. Hiec fuit ratio, quia longe aliud assecurarunt Lune-
burgici et Hassici Legati in conyentu Norico nuper pro tranquillaDdo
Imperio Romano institntOy quod ipsum quoque jam ante duos annos
Duz Bmnsuicensis et Lnneburgensis Yiennfle in feudorum Imperialium
acceptatione sancte pollicitus fuerat Quid yero prsefatee Priucipes
Domus caus» habeant ad tam periculosam et plurimum Romano Im-
perio importantem contra Caesarem legitimum suum caput suscipiendam
ITINERARIVM. 221
segregationem, meiim non est hoc looo ploribiiB dbceptare, tempus
omnia aperiet quam reote quam iniqne quisqne egerit. Nec antea dum
conjnnctis cum Imperio viribns pngnaretnr, opus erat ejnsmodi protes-
tationibns. Ad me qnod attinet jnzta bellica institnta post hac cnm
Excellentia sna, et cnm istis domibns seu illamm copiamm Generalibns'
tractare pro sequo et bono non intermittam.
Domini Comitis de Hoditz officiarii» aliiqne de ejns fiunilia non
detmebnntnr, sed nt primnm hnc venerint ad vestra castratransmitten-
tur, extra Capitaneum locnmtenentemy de qno jam sn» Ezcellentiae
abande constabit qnomodo ejus se res habeant, spero suam Ezcellentiam
nnllam in hoc de capite ejus processn iniquitatem repetturam* Nec
Nobilis Jnyenisy Sparr dictns, retinebitnr k nobis» si quidem is inter
meoa snpersit, de quo inquiri &ciam.
CsBterum plane autnmo hestemum k vestra Ezcellentia ad me missnm
Tnbicinem suam legationem non satis percepisse, quandoquidem yestra
Ezcellentiatam diyersis tamque bene instmctis ezercitibus anctaest, ez
qno facile yideri poterat, me solis Ciesareis copiis* longe inferiorem^ ez
loco tutiori cedendi nullam habuisse causam : qnod si tamen snse Ezcel-
lenti» adhuc bidnum quoad Bavaricffi copiie cum nostris se conjunzis-
sent, ezpectare Ubnisset, non defhissem utique meis partibus yobis
comparendiy quod ipsum fortuna et tempus adhuc alio in looo pro
opportunitate dabit Quod responsi loco suam Ezcellentiam celare non
Yolui, DiTin» Protectioni omni ez parte nos eommendans. Datum in
Castris Caesaris ad Saalfeldiam 13. Junii An. 1640.
Vestr<B ExcelleiUuB Servus
PlCOLOUINI.
COPIA,
Litterarum Oeneralis locumtenentis Luneburgensium Cqpiarum Joannis
Oasparis Klitzing ad Comitem Pieohmimum.
Perillnstris Comes imprimis obserrande Domine Gteneralis Mareschalle
Campi, &c.
LITTERiB vestne Ezcellentiae quas ad Regis Snecite. Oeneralis
Mareschalli Ezcellentiam JoannemBannirium misit, nobis legend»
222 ITINERARIUM.
pfo benepfaudto et &vof8 ipBins traditie sant. Nec sane exiBtimassem
fere, ut Bxcellentia vestra oopias iUaa qnaa Principes Domus Bninsiii-
cenaia^et Lnneburgica, ac Haasica ob summi momoQti canaas neoeaBariam
ao rationabile putanmt cum Suedico exercitu conjungere, Tagantes
manipuloa, et omni duce destitntOB latnmculoe q>pellaret. Siqnideffl
non &cile pnesumi potest copias tam numerosas uno agmine eimul pro»
cedentea, aignis tam pedestribus quam equeBtribus et alio apparatu
bellico quam optime inatructas, qo&sq^e ego yelut Genendia locum-
teneuB Hlastriasuni Prinoipifl mei Brunsuicensium ac I^unebnj^nsiam
Ducis (quod tamen aine Ittade propria dixerim) ducdMun, dinBipatait et
in praedaa. excurrentoB et spoliis inhianteB tunnaa esae, «nt appellari
commode posse, idque maxim^ ab Excellentia vestra, quippe cui Telut
Oenerali Imperialis Exercitus imcumbit, de adyersariia copiis certa
mmcia mquirere^ et contrsriiB copiis sese opponere. Nec inihi fiusile
penmaaertm-Exeellentiam Teatmm, quffi mek kudabili fkma et meliore
nomine probins norit» id criminis meo exercitui impoaituram, meqne
criminaluram qnasl vero ego me Dncem latrocinantium mSitnm» qoos
semper odi et pro virili mea persecutus sum, prsBstitiaaem. C<Hitrari«
umque baud dubie» si qua res ferret^ modo lequalibua utrimque Tiribas
congrediendum fbret, omnino evincerem, ac probarem ipao jfaeto^ meofl
et de yeterano milite esse et did poesey me Tero ipeorum Ductorem non
ignaTum rq^eriri TeUe. Qnod si iorth Testra Excellentia graTaretnr
eam de me meisque conoeptum opinionem deponere, nequaquam arbi-
tror mihi Titio Tertet» ai opporfuno tempore Tindictam impo8it& crimi-
nationis mihi reserTUtam, quaeram. Super his su8b ExceUentiiB dech-
ratkmemy et ultimatam sententiam prim& occasione expecto, csstemm
maneo suse ExceUentise.
Qfficionssimus Servus
JOANNBS GaSPAR KlITZING.
ITINERARIUM. 223
COPIA,
Re^Hmti Comxtis de Picolofnini ctdpriares Joanms OcLsparis Klitzing,
IUnstris Domine ac imprimiB bonorate Gbneralis loeumtenens.
EX besterno ad me dato Epistolio satis animadverti qnam moleste
ferat meam de Brunsmcensibus Lnnebnrgensibus ac Hassicis copiis
non aine causa conceptam sententiam, quas non legitimas sub imperio
Generalium Copias» sed tantum sine Ducum mandato aut scitu vagantes
et latrocinantes manipnlos, qni se cum hoste Bannirio prodsB liberius
agendse oausa conjunxissent, patavi« Cnr vero id pntarim, hsdc me fero
adduxemnt» primo quia nunquam mihi persuadere poteram fore in
Bomano Imperio ullum» tum vel minime ex prsedietas Domibus^ qui
conjunctionem tanti ponderis et momenti hoo rerum statu contra legiti-
mum suum Dominum susciperet. Dein quia omnino contrarium «d
hsec nsque tempora amborum Principum Legati in Noricis Comitiis,
pro oommuni imperii bono institutis assecurarunt* Denique quia abhinc
biennio ipse Brunsnig» et Luneburgi Dux, cum feuda imperialia k
Sacra Caesarea Majestate Im|>eratore FxaDXNANno II. Clementisfiimo
Domino nostro Felicissimso et SanctissimsB memoriee acoeptaret cpntra-
rium quoque sanet^ pollicitus est» quod ipsnm ex hac parte. maxime k
tali Principe ac Duce aliter credi nec debuit nec potuit, nisi sine cansa
tam prudenti Principi fidem quis yellet darogare. Quie vero ad hanc
ab Imperio defectionem ambas Principes domos caus» moverint, infe«
rior ^ sum quam ut hoc loco disquiram, cum suo tempore res ipsa
eyentn satis declarabit ex qua parte fuerit culpa quisve recte, quis per-
peram egerit.
Nihilominus quando mihi nunc vel ex yestramet confessione abunde
constaty quod Dominus Oeneralis locumtenens cum sibi subditis copiis
ad hostem defecerit, ejusque partes conjunctione &cta jam actu sequa-
tur, nullo modo abnno cum Dominatione yestra et copiis suis juxta
laudabilia pacta bellica pacisci, ac juxta sequum et bonum quod probos
milites decet tractare, eo modo quo semper cum adyersariis copiis qui-
buscunque pacisci ac tracture conatus fni. Quod si Dominus Oeneralis
224 ITINERARIUM.
locamtenenB in gna sine cancn concepta opinione, qnaxn ad finem Ctte-
rarom snarnm annectit de yindicta sno tempore qnserenda, perBevenre
Yolet, per me qnidem id licet, fortnna cniqne nnnc equa nonc iniqoa
rotatnr. Maneo hisce. Datea ex castris Cssareis 15« Janii Addo
1640.
DominaHanU v€$tr(B officioius Sermu
'PicoLOMnn.
Inter hsec haerebat cum exercitibns snis Bannirins diebna aliqnot
Crentzbergse et Isenachii, sed cnm horrenda fame torqueretory conmm-
nicatis cnm Melandro Hassicamm copiamm Generali, Consiliis alio
iter dirigere instituit, ac yersns Hassiam moyitf pleriqne adversarionim
militnm immaturis fructibns pomis pyrisqne flegre animam in corpore
sustinebanty quoniam potissima pars gregariomm militum intraquinqae
vel sex dies nec micam panis gustaverat. Nostro contra ezercitiu m
Castris circa Neustadium ad Salam nil quidquam quoad comeatam
decedebat, immanis enim frnmenti Tis ex Franconia submittebatnr, ad-
dncebantur quoque aliunde equi plnrimi, solaqne Norimberga trecentofl
equos pro bellicis tormentis promoYendis suppeditayit. Excurrebant
qnoque Croatae nostri in hostiles partes, et reduces ferebant opima spolia,
hostium insuper immanes copias velnti ovium greges ante se agebaot,
qnas dum papularentur interceperant, homm indicio cognovimus Mel-
lerstadium k Suecis armata vi captum esse, in quem locum se ad mille
mstici coUegeranty seque contra irmmpentium militum arma fortiter
aliquamdiu defenderant.
CAPUT LI.
HoUandi et Oalli in Campum egrediuntur ; Hi Arrelaium obsident
et expt^nant, IlUfrustra Hulstamfravde apertaque vi tentant,
^ UB exitnm Mensis Maii Princepe Auriacns cnm 8nb#
ditis sibi copiis in Flandriam appnlit, ac intra Schlusam
et Sancti Donati mnnitionem Castrametatns est^ sed
quoniam Praesidiarii ex Sancto Donato fortiter se Hol-
landis opponebant, stagnnmque vicinnm, quo adversa-
riomm castra inundarentnr, perfoderant, Hollandica Consilia parnm
feliciter secnndnm optata processerunt, infecto itaque negotio ez istis
partibus discedere non sine naso coacti sunt) ne tamen sine negotio
omnino ferias agerent, alio dolos et arma transtulemnt, Hulstamque
sine mora premere^ et inopinantes indigenas opprimere a^ressi snnt,
sed nec isthinc amplius quam alibi promoyemnt) ut et moz sequentibns
patebit.
Yenerat Princeps Auriacus cum omni ezercitu suo Maldega Asse-
nedam, progressums Hulstam yersus, antequam yero fortalitium Phi-
lippinarum tran^rederetur, milites suos noya provisione pulveris pyrii,
et glandium plumbearam instmctu, aliisque ad pngnam necessariis
quam optim^ munivit. - Interea se ipsi conjunguntDominus de Haute-
rive cum subditis sibi triginta senis manipulis egregiomm militum,
duseqne aliee pedestres Legiones, qufle ante hac non procul Schlus&
abiueranty ad omne imperium paratse. Conjunctis hoc modo viribus
proficiscuntur, ac primum quidem agmen ducebat Comes Henricus
Casimims Frisis Guberaatory qui cum duabus equitum legionibus
naves conscendit, et rectissimo cursu Hiilstam progreditur,quo ut venit
insequentibus k tergo reliquis ezercitus copiis Nassoviense Fortalitium
sub horam noctis primam et secundam aggreditur, hoc fere modo.
o o
226 ITINERARIUM.
HoIIandi ez ntraqne parte progressi simnlabant tanqnam si aniranm ad
dno alia fortalitia circa Hnlstam adjecissenty Comes vero Henricns
CasimirnB dam fortalitiam NassoTiense petit, militam saorum partem
ad alind adhnc fortalitinm, Moemvaert dictnm, applicat : in qno His-
pani armomm hostiliam etrepitn ezcitati ad arma conclamamnt : venft
interim ad Nassoviense fortalitinm Dominns de Hanterive in Bnccursum
Comiti Casimiro ac cnm snis nndeqnaqne cingit. Prflesidinm interni
Hispanicnm octoginta selectomm militnm cnm sno Prfl&fecto egregie
retnndebat impetnm hostilem, cnm vero panlatim adyersarii inTalesce-
renty ac yis potentior fieret, qnam qne tam ezili militi cederet, Hollandos
tandem admittere non sine inimiccD partis clade compnlai sanU
Hsec tam anspicata initia nt Ariacns intellezit, tanqnam ai ab ipso
Marte de certitndine victori» fuisset eraditns. Relicta Assenedai totam
circnmvicinam patriam tnmnltnariis armis snbito opprimere sibiqne sab-
dere molitar, sed nbi ad fortalitinm 8. Annie appropiayit, ac istic
Hispanos Tigiles comperit, qni armis arma retnndere in procinctn erant
(jam enim de adyentn hostinm certiores redditi, coegerant pneter cod-
snetos milites msticos mille accesserantqne insnper pneter Comitis de
Fontaine, Bon Josephi de Sayedra, et Comitis Fonclara milites, alic
qnoqne Legiones Hispanicse) spe sna se frandatnm sensit. Ne tamen
grratis yenisse pntaretnr, Martem ezperiri yolnit» nnde per leyes yelita-
tiones tam trncnlenta moz pngna ntrimqne ezarsit, nt stylo assequi
historicns diffldat. Postqnam enim Comes Henricns Casimims, proximk
felici ezpeditione animosior, cnm sna Legione fidenter aggressns esset
fertalitimn Sanct» Annse, moz ei se objicit legio Joeephi de Sayedra,
qni peritissim^ HoUandomm impetns elndere snos docnit; accednnt
moz ez ntraqne parte alise atqne aliae legiones, agnntqne contra se
fistnlis tormentariisy ensibns, alikqne, qn» cniqne fiiror snbdebaty armis .
adeo constanter, nt cnm nentra pars alteri cedere yellet, ntrimqoe cade»
rent plnrimi. Pngna hec ad qnatnor omnino horas dnbia semper
?ictoria continnata est» ita nt ipse etiam Comes Henricns Casiminif
secnndnm hnmemm globnlo plnmbeo, et alio qnoqne secnndnm latns
adacto lethaliter sanciatns fiierit, atqne ad tres ipsas horas inter mortoo-
rnm cadayera jacnerit, qnoad tandem k snis agnitns, mortais ezemptas
ITINERARIUM. 227
ac in tntiorem eaBirorain loeum dektiu est. Baltfaeiu militarifl» ^adina,
et anna reliqoay ima ciim elegantioribos yestibas jam ipei ab Hispanifl
extracta Bublataqiie eraat. Hinc mox cnrfle medicoram commendatus
est, qai licet indefesflo labore conflpirarenty ex dictifl tamen yalneribufl
respirare neatiqaam possey libere profati ami, maxime cnm tres costaB
cirea latos, spinamqae dond ex eqooram hac illae diflcnrrentiam colli-
aione ac coacnlcatione dimptse essent unde yitam istio ponere debait.
Fratri ejos Coraiti Friderico Oolielmo anus alterqae gladios dum rem
ceesim panctim agit fbrtitery hebes inatiliBque ledditns est, sine vulnere
tamen sahrus incolumisqae evasit
TJt ergo yidit Princeps Auriacus hoc looo sine inconqmiabili prseci-
paoram suorum militum damno nihil profici posse, Hispanos autem ex
fiurtalitio Janstein ac ipsa orbe contina& grandinatione plambese tem-
pestatb sibi damni plurimum inferre, sub decimam noctis horam forta-
litium SanctSB Ann«, uniyersls militum taguriolis male materiatis et
temere ex arboram frondibus contextisp ut et Nassoyiensi fortalitio
succensis desenrit» Bergamque snaemet cladis ac tarpitudinis, Hispa-
noram yero animosse fortitudinis nuncius ^ yestigio discessit.
£x HoIIandorum partibos mortem hac pognft oppetierunt Major
KeUer, Capitaneus Alberda, Capitaneus Wulta, Colonellus Marckwitz,
Capitaneus de Haren, Prsefectus equitum Kranckenburgy Prsefectus
equitum Bolsweiuy aliique plurimi inferioris conditionis officiales cum
quadringentis circiter militibus partim peditibus partim equitibus.
Yulnerati yero Comes Henricus Casimirus Frisise Gubernator, qui
non multo poat, ex yulneribus (ut supra dictum) Mittelbui^ Seelandise
yiyere desiit, Capitaneusitem MuUer, Capitaneus Oulau uterque letha-
liter yulneratnsy Capitaneus Hardebroeck, Colonellus locumtenens
Polman, signifer Capitanei Oroende, Pnefectus equitum Warge ad
mortem usque sanciatuS) Colonellus equitum La Force, Magister equitum
Porte cnm suo yexillifero.
Capti denique seu perditi Capitaneus Wageman, et Capitaneus Leu-
terbachy quorum uterque etiam nunc desideratur Colonellus Oooring
secnndo captus. Comiti Friderico O^Iielmo, Comitis Henrici Casimiri
Oermano firatri duo equi quibus insidens militem ad pugnam animabat
228 ITINERARIUM.
occubnerant : Baroni ver6 de Donaw duo gladii inter pneliandum rapti,
uterque tamen salvus eyasit.
Non potuit tam propitio Marte pugnari quin et Hispanomm ploscnii
occumberent aut vulnerarentur, inter prims auctoritatis TiroB Don
Josephus de Savedra Maistro del Gampo leyiter sauciatus est, Beraardos
de Burges duobus globulis plumbeis Tulneratur. Capitaneus Martinus
Yalentia occubuity Capitaneus Patalta mortuus est, Don Xrudoyiciis
Cayro accept^L cruenta plaga captus, sed mox captivitate exemptns, erat
hic Ludovicus Oubematoris Herrenthalensis Filius, jamque aliqnamdia
inter mortuos jacuerat, yestesque ipsi k militibus ezutse fuerant, cam
vero nonnulli militum disceptarent de caligis et ocreis ejus, erecto moz
capite, quis esset aperuit, yitamque pro militum jure sibi servari rogaYitv
quam Hollandi ipsi pacti sunt, captiyumque admiserunt, atque ad saoe
abduzerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fuit
luctus quippe qui miles fuerat non minus animosus quam prudens, om'
nibusque ob comitatem charus.
Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Qallis pugnatum est, DnctO'
ribuB ezercitiis Francici Milleray et Chastillon : ac licet initia Aurela-
tensis obsidionis susceptse grayia et litigiosa fuerint, finis tamen optatas^
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibus
multa cum molestia ezantlatis, ut ez sequentibus patebit.
Inter prsecipuas Arthesise Ciyitates non infimum sibi locum yindicat
insignis illa munitio Arrelatum dicta, qnippe quee totius Patriae metro-
polis et clayis habetur, et oum multum htec urbs celebretur, merito sibi
Gallus eam subdere sfepius molitus est ; nunc demum serio aggrediendi
commoditatem nactusy distento Cardinale Hispaniae in Flandria cum
HoIIandis, duos justissimoe ezercitus sub Mareschallis Milleraj et
Chastillon perrupti Arthesia ad civitatem applicat; atque ut eo tntius .
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut yocanty sese parti-
nntur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primnm
nobile fortalitium moliri et erigi jussit. Non procul ab eo Mareschallas
Milleray ad latus conjunzit, dupUcibusque munimentis contra hostium
impetum armayit Mareschallus porro de Ferte yersus Camaracum at
yicinior esset urbi stationem posuit, seque tribus fortalitiis multa militum
ITINERABIUM. 229
et operamm cnrft sepsit, fiMBamqne ad yiaxn qaee ducit Bapaomediim
egerere yolait» qua hostiam irruptioneB k suis castris prohiberet. Ma*
reBchallus de Garion qui equitatui praeerat eua statione Mareschallum
de Ferte attingebat, munimentisque suis Bociorum aggeres continuabat.
Colonellus denique Rantzaw Bainyillam quatuor fortalitiis circumdux-
erat, atqne te omnibns yicinior erat obsessis. Tota yero castra duplici
issuper abBcissione, nt yocant, separayerant, ne qua Cardinalis In&ns^
qui expeditis in Flandria negotiis cum ezimio exercitu fortissimorum
equitum peditumque adyentare dicebatur solutionem obsidionis tenta-
turuB> facile irrumpere ipsosque obruere posset.
Arcta itaque obBidione conduserant urbem, cum ecce tibi obBessi ex
ciyitate magno cum feryore erumpunt atque in Rantzayanam stationem
impetum faciunt, sed repelluntur post aliquantulam dimicationem non
Bine utriusque partis sanguine, in qua quidem irruptione ipse Rantzaw
duabuB glandibus plumbeis lethaliter est yulneratus. Hac strage obsessi
audacioreB non multo post iterum MiUerayianum militem ex insperato
obruunt, omnesque copias aliquot passibus majoribus animis quam yiri-
bus retro pellunt, et ne yacui redirent in urbem plurima pecora Gallis
erepta prsdse loco animositatis bu» prsemium et generosi animi testi-
monium reducunt.
Hispani interim ad Bethunam magno numero coUiguntur ; et Gene-
ralis quidem Major Lamboj morse impatiens dum alii interquiescunt,
cum Gallis congreditur, turrimque copioso Francorum miUte cinctam
munitamque inyadit, armataque manu mascula suorum yirtute expug-
nat; quam cum GkJli quatuor irruptionibuB recuperare nituntur, plu-
rimos suorum magni nominis yiroB Marti yictimant et primo quidem
Marchionem de Gessure ex yulnere captum, secundo Marchionem de
Breaute, qui occubuit, tertio Marchionem de Breze qui simiUter mor-
tem isto in prsUo oppetiit. Quarto Dominum de Yaltimont equitum
ductorem egregium, qui ipsus quoque luculent& plag& interiit, ejusque
cadayer postea ad castra Lamboyca ductum est, quinto Baronem de
Marette Fratrem Comitb de Grandsec, qui non minus ac priores hoc
ipso conflictu yiyere desut, sexto Baronem de EgenbeU captum, septimo
Baronem de NeufviUe mortuum, octayo equitem de la Louppe mortnum.
230 ITINERARIUM.
Bono eqmitimi PwBfectnni Miremoiit mortiuiiiiy decimo mdlmo alinm
Marchumem de GeisiiK, dietiim Mardiionem Da Val, mortwiii^ im-
deoimo Coknelliim Haybron Legioni HelTet» PreiectiuD, oaptom et
paulo poet Doaci mortimm» dnodecimo Baionem la Conde mortniini,
tertiodeeimo Baronem de Monbamt mortnnm, qvartodecimo Barooem
de Chaomoiiit mortonm, qnintodeeimo Dominnm de Seauchamp cap-
tnmy sextodecimo Dominnm de SalTair mortBnm, septimodeciiiio Doai*
nnm de Aigle mortnumy octaredeeimo Barooem de Stradiae captnm ac
panlo poet mortunm, nonodecimo PrflBfectnm eqmtnm Commingen
mortnnm, vigesimo alinm Nobilem ▼idimtarinm, qni cnm MiUeraj
nltro profectns fnerat eumqne amoris bonori^pe caaia proaeciitns liiiciu-
qne, mortnnm. Vioenmo primo Secretarinm Maroluonia de Gefleore
mortunmy praeter officiarioe inferioriB oidinis et miUtea greigarioe qaam
plurimoB.
Hac pngna ▼iriliter omnino ae GemAre Lamboyci, ineigniqne ekde
GalloB salatamnt, aed cum Galli Telut dato aigno agminatim ex aliifl
aliorum atationibns in anocnrsnm Tenirent, seque inter nrbem Xamboj-
eosque ae conjicerent, nec potueruat in iirbem penetrare Hiapani, nec
fluppetiaa, qnas aecnm dacebant, mittere. It&qne hic tantisper enhftitity
quoad ulterias Imperium k Cardinale In&nte, qui inflmlia tnnc emt,
aociperet. Ubi vero ad castra peryenit Cardinalie cnm Sereniflsimo
Lotharingifle Dooe Caroio, €^erali Beoq, Camite de Bncquoj et Don
Pliilippo de SjlTa, aLuflqne GeneralibnSy Infoito moz consilio bellioo
Francica castra inflpecturuB adiit, et licet iUa adeo mnnita repererit ; nt
difficulter, sine suorum gruTissimo incommodo aliquid efiectnm dari
poflsety Toluit tamen ezperiri suorum fortitudinem, in qnibns nil qnid-
quam desideratum est, siquidem mox duo opportnna loca qnomm alte-
rum octingeutb Gkdlis mnnitnm eraty occupamnty nnde se postmodnm
ita distribnemnty nt annonam in Gallica castra impedirent.
Non mnlto post, cum per exploratores de comeatn ad Oallos adren-
taate relatum esflet, Begia flua oelsitndo Comitem Bncquoj eam inter*
oeptnm emisit. Quod nt acoepenmt Galli quamprimum qnatnor equi-
tum millta ex statione Maresohalli de Milleraj ipse objecemnt, contra
qnos Buoqnoj jam prioribns dadibns Gallis illatis ferocior* plenus mar-
ITINERARIUM. 231
tia spe mt, bonamqiie partem oeeidit, reliqiioB ad iteraiaan fngam itenmi
itenunqiie comjmlit In hoe conflictn Generalis locmntenens Comee
Boeeu GaUne interemptas egt, ipriqne Comiti Bncqnoj pilens ^ capite
ezcnMns globnli ^ fistnUt pnlTeris pTrei ti emiaso : nec potnemnt lEkic-
qiioTani milifes ante k conflictn retrahi qnam qningentes cnrmsy (qpnlenta
annona obfertos intercepissent, et salTnm condnctnm cnrribns adjuno-
tnm potissimi ex parte fudissent.
Eodem prope tempore alibi ope Lamboycarnm Legionnm Hnpani
septingentos qninqni^nta cnrms annona instractos intercepemnt, et
mille Gallos in defensionem cnrribns additos intemecioae deleTerant.
Qno eodem die Gkdli semilnnam ante ciyitatem mnlta snomm caede
occapAmnty sed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt* Rebns
ita procedentibns inyalescebat inter Grallos immitis &mes ita nt cnm
intra sedecim dies non nisi dneenti cnrms annoo» adyentassent (qnos
Hispani qnantnmvis laborarent, ob salrnm condnctnm qnatnor ez locis
snbmissnm, intercipere non potnemnt) milites inedia contab^scerent.
Nnnciabatnr interea sum Regis altitndini plurimos mrsus cnrms co*
meatn onustos in yia esse atqne ad Ghdlica castra concitatis equis pro-
perare. Contra hos G«neralem Lamboy cum quatuor equitum milli*
bns et totidem millibus peditnm ire jubet, quos cnm snb noctis medium
in oppido quodam assecutus esset» aperta yi via irmit, salvum conduc*
tum paucnlis exceptis, qni in foyeas se precipites ^eronty omnem ceci*
dit, ac mille dncentos curms, yino Larido, pane, farrina aliisqne rebns
refertos» diripuit : ac sezcenta vini dolia dismmpi imperayit, Tinnmque
in terram effundi, ne hosti usui esset, quidqnid yero k suis abduci
potuity secum abstulit, currus porto dissecuit et subjecto igne in cinerem
redegit, atque ita opima prsda diyes ad snos reyertit.
Gnbemator Corbeyanus Comes Nantuel tuno quoque operiebatur ex
insidlis turmam Hispanomm, sed ipse intercipitur prseterque spem yul-
neratur, in yincula saucius arripitur, in qnibus non multo post mortuus
est.
Qnantumvis Hispani rem usquequaque ftrtiter agerent, omnibus
tamen adhibitis maohinis illuc negotium deducere non potuemnt, ut
Ghillos ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaqne cum obsessi de suo-
232 ITINERARIUM.
carBU dubitarent, GkJlosque pertinacissime urbis obsidioni insistere iride
renty tandem k civibos propriis deditionem pacisci compulsi sunt. A<
licet omnis miles Prflesidiarius toto obsidionis tempore, sub Dio et nud<
Jove noctes exegerit, fortissimeque contra Oallos pugnayerit, pessiiiM
tamen k civibus remuneratus est, cum paratus csetero qui esset et san-
guinem potins yitamque quam urbem reddere, maxime cum videret
civitatem adhuc ad unum fiu^ile mensem sufficientissimo comeatu in>
structaro, speraretque suppetias in propinquo esse. In ezcessn ex nrbe
prster tria tormenta bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re-
linquere (an k civibus, an ab ipsis Gkdlis, ambigitur) coacti sunt, k civi-
bus id factum esse illud argumento est, quod Gkdli duo aut tria ez
majoribus tormentis quse Regis Hispaniarum insignia praeferebant nltro
postea Duacum miserint. Hispanus miles in exitu suo ducentos qaoqne
Juvenes ad arma ferenda maturrimos, eduxit, qui Patriam natiyumqne
solum deserere maluerunt, quam dominatui Gallorum subjici. Incola-
rum deliberationi num urbe exire, an in ea subsistere vellent duo sunt
menses dati. Galli deyictse urbi dno equitum, sex peditum millia pro
prsesidio imposuemnty ciyes omnes mox armis nudayerunty qufie quidem
merces debebatur tam fidis bostium asseclis, ut qnippe qui Domino suo
fideles non fuerant, qnomodo credi poterant fidem seryaturos iis qui non
multo ante hostes fiierant.
Hfec subita et plane insperata ciyitatis expugnatio, Oallis magnum
gaudium, Hispanis contra mnltum luctum peperit, magnificeque Pa-
risiis super hac yictoria k summis infimisque triumphatum est.
CAPUT LII.
Initia Comitiarum Ratisbonensium.
IXIMUS saperius paucula qusdam, quse de Noricis
consiliis in causa Imperii congregatorum Principum
in vulgus prodierunt: ubi quoqne meminimus quod
Invictissimus Romanorum Imperator Fsrdiitandus
III. de alio conventu serio deliberarit, ac tandem
concluserit Ratisbonam omnes Electores ac prfiecipuos
Imperii Principes ac status (si quidem id ullo modo fieri posset) in per-
0on& propria scripto CTOcare, quod Mense Julio tandem progressum
habuity ac ipse Imperator inter primos Vienna istuc se conferre non du-
bitavity unde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes
convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicus Ratisboufle, una
cnm ciyibus Imperatori bomagium, praestitit ac sanct^ fidem juravit,
contra vero Imperator Camarario urbis per commendantem Dominum
de Reinacb claves reddi jnssit, omnes quoque Electores per Legatos,
tum vel imprimis Electorem Saxonem per Principem de Lockhowitz
ad comitia perbumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotba-
ringiae Duzy et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenerunt.
Quarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacrae Ceesareae Majestati
poculum aureum aurea moneta pregnans, una cum duobus vini Rhenani,
et aliis duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus-
tisy peregrinis quoque et delicatis piscibus obtulit, nec minus Marescballo
Imperii cum sedecim vini optimi cantbaris, currus avenae prsesentatus
est.
Antequam vero sacra Csesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con-
ventus Norimbergse per Legatos institutus paulatim ad finem decurrit,
in quo prseter Electorum deputatos, borum quoque Principum Legati
H H
234 ITINERARIUM.
comparuerant. Nomine Serenissimi Principis ac I>ac2S Neobnrgici
DominuB Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis
Consiliariusy Director Camaroe et supremus CancellariuSy ac Prsefectos
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac !Dacis lianeburgici
Dominus Doctor Babn Serenissimo Duci Lunebargensi et Brunsri-
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis I^ominas Albertos
Stamler supremus Judex, Domiuus' Philipptis Andreas Frohlich, Do-
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine civitatis Bremensis Domi-
nus Joannes Gk>meman : nomine civitatis Nordlinganse I>ominas Mel-
cbior Welscb, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobas Sader. Nomine
civitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Georgius Scherery Sindicns.
Nomine Coronae OallicsB Monsieur de Hoppe Commissarios Regni
Galliarum.
Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc-
torum ossa, aliaque qusedam redemptionis nostrse instramenta, nescio k
quo olim Caesare NorimbergaB in S. Spiritu deposita, ostensa sant:
inter alia haec fere cum plerorumque summa adjniratione, mnltomm
eximia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qaa Cbristo Jbsu
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino qnondam foerat per-
fossum: II. Ez quatuor clavis unus, quo Christns Servator noster
cruci olim in Golgothaeo colle fuit affixus. III. Pars mappse sea
panni in qua Christus con vivatur cum discipulorum daodenario oltimam
coenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san-
guinem in potum sub vini figura Ecclesiae velut Mnemosjnon reliquit.
lY. Pars incunabulorum seu prsesepii quo parvulus benedictus Inteme-
ratas Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatas.
y. Cruz de ligno crucis in quo agnus innocentissimos totius orbis pec-
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. YI. Tres
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. VII. Pars
tunicse dilecti discipuli Jesu Joannis. YIII. Pars brachii Sanctie
Annae Christi aviae magnae matris Yirginis matris dignissimae.
Merito miretur aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse-
clas tam diu fuisse sine vitio asservatam, maxim^ cum eornm pseudo-
propbeta, sacra sanctomm ossa Jcc. : ejusmodi tantopere ezecrari k suis
voluerit.
ITINERARIUM. 236
Labet hnc annectere Gsesaream propositionein in Comitiis Ratisbon-
eiisibns Electornm ColIe^Oy aliisque Principibns ac statibus Imperii
eoromqne Consiliariis ac Legatis factam, aliaqne nonnuUa qnse Comi-
tlomm ezordia preecessemnt, qu« etsi aliquantum serins contigerint,
xnnltaqne alia quae seqnentibns capitibns memorabuntnr, praemittenda
fbrenty quia tamen commodiorem locum his percensendis tiz reperie-
nrnsy ea hoc loco libuit pertexere, ehint autem fere ista, qnae ez ipsis co-
mitiis ad amicum trausmissa, ad nostras quoque manus deyenerant.
PROTOCOLLUM,
Actarum tertiodecimo Septembris Anno M.DC.XL. Ratisbona ante^ in,
et post Casaream propositionem.
POSTQUAM ad Comitia k Sacra Rom. Csesarea et Regia Hungariae
et Bohemise Majestate cum consensu Electorum Principum sezta
et Tigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totius Im-
perii Principes ac status yel in persona, yel per Legatos conyenissent,
placuit Suse Csesarese Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus
Septembris, Septimanfle dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem
convocare, et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una-
nimi consensu decidenda proponere. In eum finem designato die Joyis
intra septimam et octavam matutinam collegemnt se Legati in Episco-
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis suis habitabaty at-
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem ezpecta-
runt.
Hinc igitur post horam ante meridiem nonam circiter, sua Csesarea
Migestas, directo ez dicta Episcopali aula itinere, ad summam sedem
ante omnia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in
dictis Comitiis auspicandi, persequendi ac finiendi, gratiam, k Principe
pacis (quam mundus dare non potest) Christo sollicitaret ; in qua qui-
dem processioney hic fere ordo servatus est. Primum locum sibi vin-
dicayit Imperialis Magister seu Prsefectus Quarteriorum (ut vocant)
consueto instmctus officii sui baculo, seu pedo. Eum secuti sunt Im-
236 ITINERARIUM.
perialmm orbiuni delegati, ac inter hos yariorum Re^m ac Principiim
in Imperatoria aula stabiles Oratores, seu Agentes, aut Procoratores:
quos excipiebant varii Prselati» Comites ac Domini, et cam bia abseo-
tium Deputati, ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Sfleculariam
Imperii Principum, Suae quoque Majestati k Secretis et Aolicis Con-
siliifl, Officiarii item et Cubicularii cum copioea varias Nobilitatb mul-
titudine, absque omni respectu ordinis et personarum. Honim omninm
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus videlioet Bobemicus
et AustriacuB, suo quisque juxta officium ac nationem habito, singa-
lique album dextra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis GulielmuB, cujas
utrimque latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principom
Anboldinorum sanguine oriundum; Amatheo Ernesto primo nomea
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimomm Princi-
pum ac Ssculariam Electorum ac Ducum Bavariae scilioety Saxonis,
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de
D6ringhy nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, vice vero
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc coa-
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratiooe
habitUy eorum vero vestigiis insistebat Hsreditarius Imperii Mareschal-
lus Gkuspar Godefridus ii Pappenheim nudum Ceesari praeferens gladiuDJ,
quod in publicis fere conventibus communiter fieri assolet. Tunc tan-
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanorum Augustissimiu
Csesar latus pro consuetudine cingebat Quardias Imperialis Prsefectas
Comes Lesle. Ceesarem k tergo secuti sunt Primarii Eminentiasimorum
Electorum Ecclesiasticorum Legati nomine quidem Eminentissimi
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comes de
Scharpfenstein, summfie sedis Moguntine Custos, juxtaque ipsum no-
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Bertbol-
dus Comes de Kdningsecky MetropoIitaniB Ecclesiae Coloniensis Scho-
lasticus. (Locus Emineutissimi Principis Electoris Trevirensis vacabat.)
Hic in ordinem subibat Serenissimse Austriacse domus Legatus, Do-
minus Qeorgius Achatius Comes de Losenstein, et nomine Archiepis*
copatus Salisburgensis, Dominus Joannes Tbeodoricus Baro de Much-
ITINERARIUM. 237
kenthaly Cathedralis ibidem templi Canonicus. Agmen claadebant
tandem ReTerendissimi Principee ac Domini Prsesales Eichstadiannsy
Ratisbonensis, et Campidmiensis in propria persona.
Ut Sacra Cesarea Majestas Cathedralem sedem Ratisbonensem atti-
gity mox throntmi extra choram k dextro latere ipsi prsBparatam, aare-
aqae tela andeqaaqae exomatam, et tribas k terra gradibas elevatam
conscendit, ante qaem Imperii heereditarias Mareschallas toto sacriiicii
tempore evaginato macrone» at consaetado fert, constitit. Ad qainqae
sexve pedes infra Sase Majestatis thronam, sabselliom aliad erat dis-
positam pro tribas Principalibas personb, rabro holoserico circamves-
titom, in qaod Electoram Mogantini et Coloniensis legati dedacti sant
Tertios locas pro Eminentissimo Principe Electore Trevirensi erat,
qui alibi impeditas cam adesse non posset, holoserico dependente ali-
qaantalam tegebatar, nec ita sedes at alioram Legatoram yidebatar.
Una circiter sessione inferias simili caltu yestitns erat locas capax sep-
tem omnino personaram, in quo primam sedem occapaTit Legatas
Anstriacas, secandam Archiprsesalis Salisbargensis Legatas, Tertiam
Episcopos Eichstadianas, qaartam Episcopos Ratisbonensis, qaintam
Episcopas Campidanensis, omnes tres Imperii Principes in persona,
tandem Episcopataam Bambergensis et Herbipolensis Legati, qaoram
ntriosqae Tioes sapplebat anas Yoit k Saltzbarg Ecclesifle Imperialis
Bambergensis praepositas.
Recta k regione^ase Csesarese Majestatis Legatas Serenissimi Bojo-
rom Dnois et Electoris in locam rabro quoqae holoserico omatam se
contnlit, Legati vero Serenissimoram Ducum et Electoram Saxonis et
Brandenburgici suas non adierunt stationes, sed quam primum Saa
Majestas limen templi transierat, secesserunt, et ad locum post thronum
Csesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt, et ad finem usque sa-
crificii Missse varios de variis rebus sermones miscuerant.
Intenrallo unius stationis circiter infra seecularium Electorum Ses-
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet,
aliud ad huc scamnum dispositum fuit pro octo plus minus persouis,
simili cum superioribus sedOibus apparatu, in cujus secunda statione
228 ITINERARIUM,
occabaenint : Baroni ver6 de Donaw dao gladii inter pneliandnm riipti,
nterquc tamen salvaa eyasit.
Non potait tam propitio Marte pagnari qain et Hispanornm plascali
occamberent ant valnerarentar» inter primee aactoritatis viros Don
Josephas de Savedra Maistro del Campo leviter sanciatafi est, Bemardas
de Borges daobas globnlis plambeis valneratar. Capitanens Martinas
Yalentia occuboity Capitaneas Patalta mortuas est, Don Ludovicos
Cajro accept^L cruenta plaga captus, sed moz captivitate exemptus, erat
hic Ludovicus Gubematoris Herrenihalensis Filius, jamqae aliquamdia
inter mortuos jacuerat, vestesque ipsi k militibus exutse fuerant, cam
vero nonnuUi militum disceptarent de caligis et ocreis ejas, erecto moz
capite, quis esset aperuit, vitamque pro militum jure sibi servari rogavit,
quam HoIIandi ipsi pacti sunt, captivumque admiserunt, atque ad saos
abduzerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fait
lactus quippe qui miles fuerat non minus animosas quam prudens, om-
nibusque ob comitatem charus.
Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Oallis pugnatum est, Ducto-
ribus ezercitus Francici Milleray et Chastillon : ac licet initia Aurela-
tensis obsidionis sasceptse gravia et litigiosa fuerint, finis tamen optatosy
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibas
multa cum molestia ezantlatis, ut ez sequentibus patebit.
Inter prsecipuas Arthesiae Civitates non infimum sibi locam vindicat
insigniB illa munitio Arrelatom dicta, qaippe qase totius Patris metro-
polis et clavis habetur, et oum multum haec urbs celebretar, merito sibi
Gallas eam subdere ssepias molitus est ; nunc demum serio aggrediendi
commoditatem nactus^ distento Cardinale Hispanifie in Flandria cnm
Hollandis, duos justissimos ezercitns sub MareschalUs Milleraj et
Chastillon perrupti Arthesia ad civitatem applicat; atque ut eo tatius
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut vocant, sese parti-
nntur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primum
nobile fortalitium moliri et erigi jussit. Non procul ab eo MareschaUus
Milleray ad latus conjunzit, dupUcibusqae monimentis contra hostiam
impetum armavit. Mareschallus porro de Ferte versus Camaracam ut
vicinior esset urbi stationem posuit, seque tribas fortalitiis multa miUtnm
ITINEBARIUM. 229
ei operaram carft gepeit) fiMsamque ad viam qafle daeit Bapaameeiam
egerere Tolait» qua hostiam irraptiones k suib castris prohiberet. Ma-
reschallus de Gasion qui equitatai praserat sua Btatione Mareschallam
de Ferte attingebat, munimentisqae suis sociorum aggeres oontinaabat.
Colonellas deniqne Rantzaw Bainyillam quatuor fortalitiis circamduz-
erat, atqae ^x omnibos vicinior erat obsessis* Tota yero castra dnplici
insaper abscissioncy at yocant, separayerant, ne qua Cardinalis In&ns,
qai ezpeditis in Flandria negotiis cam ezimio ezercitu fortissimoram
eqoitam peditamque adyentare dicebatur solationem obsidionis tenta-
taras^ facile irrumpere ipsosque obraere posset.
Arcta itaqae obsidione condaserant arbem, cam ecce tibi obsessi ez
ciyitate magno cum feryore erumpant atqne in Rantzayanam stationem
impetam &ciant, sed repeUantur post aliquantalam dimicationem non
sine atriosqae partis sangnine, in qua quidem irraptione ipse Rantzaw
daabas glandibas plambeis lethaliter est yalneratas. Hac strage obsessi
andaciores non molto post itenim Millerajianum militem ez insperato
obruant, omnesque copias aliqaot passibus majoribas animis quam yiri-
bos retro pellunt, et ne yacui redirent in arbem plurima pecora Gallis
erepta prsedse looo animositatis saae prsemium et generosi animi testi-
monium redacunt.
Hispani interim ad Bethunam magno numero colligantur ; et Gene-
ralis quidem Major Lamboj morse impatiens dum alii interquiescant,
eom Gallis congreditar, torrimqae copioso Francorum milite cinctam
manitamque inyadit, armataque manu mascula suoram yirtate ezpug-
nat; qaam cum Ghilli quatuor irraptionibus recuperare nituntur, pla-
rimos suorom magni nominis yiros Marti yictimant et primo quidem
Marchionem de Gessure ez yulnere captum, secando Marchionem de
Breante, qui occubuit, tertio Marchionem de Breze qui similiter mor-
tem isto in prcelio oppetiit* Quarto Dominum de Yaltimont equitam
ductorem egregium, qui ipsus quoque lacalentft plag& interiit, ejusque
cadayer postea ad castra Lambojca dactum est, qainto Baronem de
Marette Fratrem Comitis de Grandsec, qui non minus ac priores hoc
ipso conflictu yiyere desiit, sezto Baronem de Egenbell captum, septimo
Baronem de Neaf?iUe mortuum» octayo eqaitem de la Louppe mortuum,
230 ITINEaASIUM.
ttono equtnm Pnefeetom HiiBoioiit mortaamy decimo mdfaao •linm
Marchibnem de Gesnue, dietum Marcfaionem Da Ya!, moriwim, mi-
deoimo Colonellimi Ha^bron Legioni Helretfle Prflefectom, captum et
panlo poet Dnaci mortuom» dnodecimo Baronem la Conde mortawn,
tertiodecimo Baronem de Monbanet mortanm, qvartodecimo Baronem
de Chammont mortaom, qaintodecimo Dominom de Beauchamp cap-
tom, aextodecimo Deminmn de SalTair mortaam, aeptimodecimo Dooai-
nnm de Aigle mortanm, octavodecimo Baranem de Stradiae captnm ac
paolo poet mortnom, nonodecimo PrflBfectnm eqvitam CMnmingen
mortnam, vigesimo alinm Nohilem Tolantariam, qni cnm MiUeraj
oltro profectas fiierat enmqne am<nis faonorieqae cania prosecatas faQcafl*
qoe, mortaonu Vicesimo primo Secretariam Marcfaionis de Geasare
mortanmy prsBter officiarios inferioris ordinis et milites gregarios qoam
plarimos.
Hac pagna Tiriliter omnino se QemAre Lamfaqyci, insigniqne elade
Qallos salatanmty sed cnm Galli Telat dato signo agminatim ex aliis
alioram stationihas in anecarsnm venirent, seqne inter nrbem Jjmiboj-
oosque se conjicerent, nec potnerant in arbem penetrare Hispani, nec .
sappetias, qnas secam dncebant, mittere* It&qne faic tantisper snbstitit,
quoBd alterios Imperiam k Cardinale In&nte, qui insnlis tnnc erat,
acciperet. Uhi yero ad castra pervenit Cardinalis cum Serenissimo
Lotfaaringis Dace Cardo, Oeaerali Becq, Cqraite de Bucquoj et Don
Pfailippo de SjlTa» aliisque Generalibos, faabito mox consilio bellioo
Francica castra inspectnras adiity et licet illa adeo munita repererit ; ut
difficalter, sine suorum grayissimo incommodo aliquid effeetum dari
posset) Yoluit tamen experiri suoram fortitadinem, in quihus nil quid«
qnam desideratum est, siquidem mox duo opportuna loca quorum alte-
rum octingentis Gkdlis munitom eraty occupamnt) nnde se postmodum
ita distrihuerunty ut annonam in Gallica castra impedirent.
Non malto post, cum per exploratores de comeatu ad Gallos adyen*
tante relatum esset, Begia sua celsitndo Comitem Bucquoy eum inter-
ceptnm emisit. Quod ut accepemnt GhJIi qnamprimum quatuor equi-
tum millia ex statione Mareschalli de Milleray ipse objecemnty contra
quos Buoquoy jam prioribus dadibus Gallis illatis ferocior, plenus mar-
ITINERARIUM. 231
tia 8pe mt, boDainqtte partem oeeidit, reliqaoe ad iteratam fiigam itemm
iteramqiie comjmlit In hoe eonflicta (Jeneralis locQmtenens Comes
BosBn Oallns interempUiB est, ipriqne Comiti Bncqnoj pilene k capite
ezcaaras globnli k Ssiiaik pulTeris pyrei vi emisso : nec potnemnt Bac-
qnoyani milifefl ante k conflietn retndii qnam qningratos cnrmg, opnlenta
annona obfertoe intercepissent, et salTom condactnm cnrribas adjnnc-
tnm potiMimi ex parte fndissent.
Eodem prope tempore alibi ope Lamboycarom Legionnm Hispani
aeptingentos quinqnaginta cnrras annona instractos intercepernnt, et
mille Ghillos in defensionem cnrribas additoe intemecione deleverant.
Qno eodem die Galli semilanam ante civitatem mnlta snoram csede
occnpAmnty aed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt Rebns
ita procedentibnB inTalescebat inter Gkllos immitis fSunes ita nt cnm
intra sedecim dies non nisi dncenti cnrms annoofle adTcntassent (qnos
Hispaai qnantnmTis laborarent, ob salTnm condnctnm qnatnor ez locis
snbmissnm, intercipere non potnerant) milites inedia contabtocerent.
Nnnciabatnr interea sn» Regiie attitndini plnrimos rarsus carras co*
meatn onostos in Tia esse atqne ad Oallica castra ooncitatis eqnis pro-
perare. Contra bos Gteneralem Lamboy cnm qnataor equitam milli*
bns et totidem millibas peditam ire jnbet, qaos cam snb noctis medinm
in oppido qnodam assecutas esset, aperta tI Tia irrait, salTom condnc*
tum paucalis exceptis, qni in feTeas se praecipites egeront» omnem ceci-
dit, ac mille dncentos cnrrasy Tino Larido, pane, flirrina aliisqne rebos
refertos» diripuit : ac sezcenta Tini dolia disrumpi imperaTit, Tinnmqne
in terram effundi, ne hosti usui esset, quidquid Tero & suis abduci
potuity secum abstulit, currus porto dissecuit et subjecto igne in cinerem
redegit, atque ita opima prseda diTes ad suos reTertit.
Ouberaator Corbeyanus Comes Nantuel tunc quoque operiebatur ex
insidiis turmam Hispanorumy sed ipse intercipitur prseterque spem tuI-
neratur, in Tincula sancius arripitur, in quibus non mnlto post mortuas
est.
QnantumTis Hispani rem nsquequaqne fbrtiter agerent, omnibus
tamen adhibitis macbinis illuc n^tinm deducere non potuernnt, ut
Gkdles ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaqne cnm obsessi de snc-
232 ITIVIERARIUM.
cnrBU dttbitarent, Gkdlosque pertinacissime urbis obsidioni insistere iride-
renty tandem k ciyibus propriis deditionem pacisci compulsi snnt. Ac
licet omnis miles Prflesidiarins toto obaidionis tempore, sub Dio et nado
Jo7e noctes ezegerit, fortissimeque contra Gallos pugnayerit, pessime
tamen k civibuB remuneratus est, cum paratus csetero qui esset et san-
guinem potius yitamque quam urbem reddere, nuixime cum ▼ideret
civitatem adhuc ad unum facile mensem sufficientissimo comeata in-
structam» speraretque suppetias in propinquo esse. In excessu ex nrbe
prseter tria tormenta bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re-
linquere (an k ciyibus» an ab ipsis OaUis, ambigitur) coacti sunt^ k civi-
bus id factum esse illud argumento est, quod Galli dao aut tria ez
majoribus tormentis qu» Regis Hispaniarum insignia prsferebant altro
postea Duacnm miBerint. Hispanus miles in exitu suo ducentos guoqae
Juyenes ad arma ferenda maturrimos, eduxit, qui Patriam natiyumque
solum deserere maluerunt, quam dominatui Gallorum subjici. Incola-
rum deliberationi num urbe exire» an in ea subsistere yellent duo sunt
menses dati. Galli deyictse urbi duo equitum, sex peditum millia pro
prsesidio imposuemnty ciyes onmes mox armis nudayemnt, quie quidem
merces debebatur tam fidis hostium asseclis, ut quippe qui Domino suo
fideles non fuerant, quomodo credi poterant fidem senraturos iis qui non
multo ante hostes fuerant
Hsec subita et plane insperata ciyitatis expi^atio, Gallis magnum
gaudium, Hispanis contra multum luctum peperit, magnificeque Pa-
risiis super hac yictoria & summis infimisque triumphatum est.
CAPUT LIL
Tnitia Comitiorum Ratisbojiensium,
' ES^IMUS Bnperins paucula quiedaiD, quse de NoriciB
consiliis in cansa Imperii congregatorum Principum
in Yulgns prodiemnt : ubi quoqne meminimus quod
Invictiflsimns Romanorum Imperator FsRDiirANDus
III. de alio conventu serio deliberarit, ac tandem
ooncluserit Ratisbonam omnes Electores ac prscipuos
Imperii Principes ac statns (si quidem id ullo modo fieri posset) in per-
soni propri& scripto evocarcy quod Mense Julio tandem progressum
habuit, ac ipse Imperator inter primosVienna istuc se conferre non du-
bitavit, nnde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes
convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicns Ratisbone, una
cnm civibns Imperatori homaginm, prsestitit ac sanct^ fidem juravit,
contra vero Imperator Camarario nrbis per commendantem Dominum
de Reinach claves reddi jussit, omnes quoque Electores per Legatos,
tum vel imprimis Electorem Saxonem per Principem de Lockhowitz
ad comitia perhumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotha-
ringiffi DuZy et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenernnt.
Qaarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacrse Csesarese Majestati
poculum aureum aurea moneta pregnansy una cum duobus vini Rhenani,
et aliis duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus-
tis, peregrinis qnoque et delicatis piscibus obtulity nec minus Mareschallo
Imperii cum sedecim vini optimi cantharis, carms avenae preesentatus
est.
Antequam vero sacra Cflesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con-
ventUB Norimbei^ae per Legatos institutns paulatim ad finem decurrit,
in qno prfleter Electorum deputatos, hornm quoque Principum Legati
H H
234 [TINERARIUM.
comparueruut. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Neoburgici
Dominus Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis
Consiliariusy Director Camaroe et supremus CancellariuSy ac Prsefectus
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Luneburgici
Dominus Doctor Bahn Serenissimo Duci Luneburgensi et Brunsri-
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis Domiuus Albertus
Stamler supremus Judex, Dominus* Philippus Andreas Frohlich, Do-
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine ciyitatis Bremensis Domi-
nus Joannes Gromeman : nomine civitatis Nordlinganae Dominus Mel-
chior Welsch, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobus Satler. Nomine
ciyitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Oeorgius Scherer, Sindicus.
Nomine Corons Gallicfle Monsieur de Hoppe Commissarius Begni
Galliarum.
Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc-
torum ossa, aliaque qu®dam redemptionis nostrae instrumenta, nescio k
quo olim Cssare Norimberg» in S. Spiritu deposita, ostensa sunt:
inter alia hsec fere cum plerorumque summa admiratione, multomm
ezimia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qua Christo Jbsu
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino quondam fuerat per-
fossum: II. Ex quatuor clavis unus, quo Christus Servator noster
cruci olim in Golgotheo oolle fuit affixus. III. Pars mappse seu
panni in qua Christus convivatur cum discipulorum duodenario ultimam
ccenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san-
guinem in potum sub yini figura Ecclesise velut Mnemosynon reliquit.
IV. Pars incunabulorum seu prflesepii quo parvulus benedictus Inteme-
ratsB Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatns.
y. Crux de ligno crucis in qao agnus innocentissimus totius orbis pec-
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. YI. Tres
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. VII. Pars
tunicae dilecti discipuli Jbsu Joannis. VIII. Pars brachii Sanctse
Anns Christi avise mi^fle matris Yirginis matris dignissimae.
Merito miretur aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse-
clas tam diu fnisse sine vitio asservatam, maxim^ cum eorum pseudo-
propheta, sacra sanotorum ossa &c. : ejusmodi tantopere execrari k suis
voluerit.
ITINERARIUM. 236
Labet hno annectere Cflesaream propositionein in Comitiis Ratisbon-
eiisibns Electorum Collegio, aliiflque Principibns ac statibns Imperii
eorumqne ConsiliariiB ac Legatis fiictam, aliaque nonnulla qus Comi-
tiomm ezordia preecesserunt, quie etsi aliquantum seriuB contigerint,
multaque alia que sequentibuB capitibus memorabuntur, praemittenda
fbrent, quia tamen commodiorem locum his percensendis yix reperie-
mosy ea hoc loco libuit pertezere, tfunt autem fere ista, quse ez ipsis co-
mitiis ad amicum transmissa, ad nostras quoque manus deyenerunt.
PROTOCOLLUM,
Actarum tertiodecimo Septembris Anno M.DC.XL. RatisbontB ante^ in^
etpost CcBsaream propositionem.
POSTQUAM ad Comitia k Sacra Rom. Caesarea et Regia Hungarie
et Bohemise Majestate cum consensu Electomm Principum sezta
et vigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totius Im-
perii Principes ac status vel in persona, yel per Legatos conyenissenty
placuit Suae Caesarese Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus
Septembrisy Septimanae dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem
convocare» et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una-
nimi consensu decidenda proponere. In eum finem designato die Jovb
intra septimam et octavam matutinam collegerunt se Legati in Episco-
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis suis habitabat, at-
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem ezpecta-
runt.
Hino igitur post horam ante meridiem nonam circiter, sua Caesarea
Mi^jestasy directo ex dicta Episcopali aula itinere, ad summam sedem
ante onmia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in
dictis Comitiis auspicandi* persequendi ac finiendiy gratiam» k Principe
pacis (quam mundus dare non potest) Christo sollicitaret ; in qua qui-
dem processione, hic fere ordo servatus est. Primum locum sibi vin-
dicavit Imperialis Magister seu Prsefectus Quarteriorum (ut vocant)
consueto instructus officii sui baculo, seu pedo. £um secuti sunt Im-
236 ITINERARIUM.
perialiam urbium delegatiy ac inter hos yariorum Regum ac Principain
in Imperatoria aula stabiles OratoreSy seu Agentes, aut Procuratores :
qnos excipiebant varii Prselati, Comites ac Dominiy et cum his absen-
tium Deputati, ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Sflecalariuai
Imperii Principum, Susb quoque Majestati & Secretis et Aulicis Con-
siliisy Officiarii item et Cubicularii cum copiosa yarise Nobilitatis mul-
titudine, absque omni respectu ordinis et personarum. Horum omninin
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus yidelicet Bohemicos
et Austriacus, suo quisque juxta officium ac nationem habitu, singu-
lique album dextra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis Gulielmus, cajas
utrimqne latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principam
Anholdinorum sanguine oriundum; Amatheo Emesto primo nomen
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimorum Princi-
pum ac Saecularinm Electorum ac Ducum BavariaB scilicet, Saxoniaey
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de
D6ringhy nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, vice rero
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc oon-
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratione
habitu, eorum yero yestigiis insistebat Haereditarius Imperii Mareschal-
lus Oaspar Oodefridus k Pappenheim nudum Csesari pneferensgladiamy
quod in pnblicis fere conyentibus communiter fieri assolet. Tunc tan-
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanomm AugustissimaB
Cflesar latus pro consuetudine cingebat Quardiae Imperialis Prsefectaa
Comes Lesle. Csesarem k tergo secuti sunt Frimarii Eminentissimorum
Electorum Ecclesiasticorum Legati nomine quidem EminentiBsimi
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comea de
Scharpfensteiuy summse sedis Moguntinae Custos, juxtaque ipsum no-
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Berthol-
dus Comes de KAningsecky Metropolitanse Ecclesise Coloniensis Scho-
lasticus. (Locus Eminentissimi Principts Electoris Trevirensis yacabat)
Hic in ordinem subibat Sevenissimse Austriacse domus Legatus, Do-
minus G^rgius Achatius Comes de Loeensteiuy et nomine Archiepis-
copatus Salisburgensis, Dominus Joannes Theodoricus Baro de Much-
ITINERARIUM. 237
kenthal, Cathedralis ibidem templi Canonicus. Agmen claudebant
tandem Reyerendissimi Principes ac Domini Prffisnles Eichstadianus,
Ratisbonensis^ et Campidunensis in propria persona.
Ut Sacra Caesarea Majestas Cathedralem sdem Ratisbonensem atti-
git, mox thronum eztra chorum k dextro latere ipsi prasparatum, aure-
aque tela undequaque exomatum» et tribus k terra gradibus elevatum
conscendit, ante quem Imperii hsereditarius Mareschallus toto sacrificii
tempore eyaginato mucrone, ut consuetudo fert, constitit. Ad quinque
sexve pedes infira Suse Majestatis thronum, subsellium aliud erat dis-
positnm pro tribus Principalibus personisy rubro holoserico circnmves-
titnmy in quod Electorum Moguntini et Coloniensis legati deducti sunt.
Tertius locus pro Eminentissimo Principe Electore Trevirensi erat,
qui alibi impeditus cum adesse non posset, holoserico dependente ali-
qnantulum tegebatur, nec ita sedes ut aliorum Legatorum videbatur.
Una circiter sessione inferius simili cultu yestitus erat locus capax sep-
tem omnino personarum, in quo primam sedem occupavit Legatus
Austriacus, secundam Archiprsesulis Salisburgensis Legatus^ Tertiam
Episcopus Eichstadianus, quartam Episcopus Ratisbonensisy quintam
Episcopus Campidunensisy omnes tres Imperii Principes in persona,
tandem Episcopatuum Bambergensis et Herbipolensis Legati, quorum
ntriusque Tioes supplebat unus Voit & Saltzburg Ecclesise Imperialis
Bambergensis prsepositas.
Recta h regione^Suse Caesarese Majestatis Legatus Serenissimi Bojo-
rnm Ducis et Electoris in locum rubro quoque holoserico omatum se
contulity Legati Tero Serenissimorum Ducum et Electoram Saxonis et
Brandenburgici suas non adierant stationes, sed quam primum Sua
Majestas limen tempU transierat, secesserunt, et ad locum post thronnm
Csesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt» et ad finem usque sa-
crifidi MissflB yarios de variis rebus sermones miscuerunt.
Interrallo unius stationis circiter infra saecularium Electorum Ses-
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet,
aliud ad huc scamnum dispoeitum fuit pro octo plus minus persouis,
simili cum snperioribus sedilibus apparatn, in cujus secunda statione
228 JTINERARIUM.
occabaeraiit : Baroni yer6 de Donaw dao gladii inter prseliandam rapti^
aterqae tamen salvas eYasit.
Non potait tam propitio Marte pagnari qain et Hispanoram pluBcnli
occamberent aat yalnerarentar, inter primse aactoritatis yiroB Don
Josephas de Savedra Maistro del Campo leyiter saaciatas est, Bemardos
de Barges daobas globalis plambeis valneratar. Capitaneas Martinos
Yalentia occabaity Capitaneas Patalta mortaas est, Don LudoTicas
Cajro aocepti craenta plaga captas, sed mox captiyitate ezemptas, erat
hic Lndoyicas Gabematoris Herrenthalensis Filias, jamqae aliquamdia
inter mortaos jacaeraty yestesqae ipsi k militibas exatse faerant, cum
yero nonnulli militam disceptarent de caligis et ocreis ejus, erecto mox
capite» quis esset aperuit, yitamque pro militum jure sibi seryari rogayit,
quam HoIIandi ipsi pacti sunt, captiyumque admiserant, atque ad saoB
abduxerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fuit
loctus quippe qui miies fuerat non minns animosus quam pradens, om«
nibusque ob comitatem charus.
Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Oallis pugnatum est, Ducto-
ribus exercitns Francici Milleraj et Chastillon: ac licet initia Aurela-
tensis obsidionis suscept® grayia et litigiosa fuerint, finis tamen optataB,
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibus
multa cum molestia exantlatis» ut ex sequentibus patebit.
Inter prscipuas Arthesias Ciyitates non infimum sibi locam yindicat
insignis illa munitio Arrelatum dicta, qaippe quse totius Patriss metro-
polis et dayis habetur, et oum multum haec urbs celebretar, merito sibi
Oallas eam subdere sepias molitus est ; nunc demum serio aggrediendi
commoditatem nactus, distento Cardinale Hispanie in Flandria cnm
Hollandis, duos justissimos exercitus sub Mareschallis Milleray et
Chastillon perrapti Arthesia ad ciyitatem applicat; atque ut eo tutius
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut yocant, sese parti-
imtur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primom
nobile fortalitium moliri et erigi Jussit. Non procul ab eo Mareschallus
Milleraj ad latus conjunxit, duplicibusque munimentis contra hostinm
impetum armayit. Mareschallus porro de Ferte yersus Camaracum ut
yicinior esset urbi stationem posuit, seque tribus fortalitiis multa militum
ITINERARIUM. 229
et operamin carft sepeit, fosBamqae ad yiam qaae dacit Bapaameriam
egerere Tolait, qaa hoetiam irraptioneB k sais castris prohiberet. Ma-
reBchalluB de Gasion qui eqaitatai prserat saa statione Mareschallom
de Ferte attingebat, manimentisqae snis sociorum aggeres continaabat.
Colonellas deniqne Rantzaw Bainyillam qaataor fortalitiis circamdaz-
erat, atqae ^x omnibas yicinior erat obsessis. Tota yero castra daplici
insuper abscissioncy nt yocant, separayerant, ne qaa Cardinalis In&ns,
qni ezpeditis in Flandria negotiis cam eximio exercita fortissimoram
eqoitam peditamque adyentare dicebatar solutionem obeidionis tenta«
tnras, facile irrompere ipsosqae obraere posset.
Arcta itaqae obsidione conclaserant arbem, cam ecce tibi obsessi ex
ciyitate magno cam feryore erampont atqae in Rantzayanam stationem
impetam fiicianty sed repellantar post aliqaantalam dimicationem non
sine atriasque partis sanguine, in qua quidem irruptione ipse Rantzaw
dnabus glandibus plumbeis lethaliter est yulneratus. Hac strage obsessi
audaciores non multo post iterum MilleraTianum militem ex insperato
obruunt, onmesque copias aliquot passibus majoribus animis quam yiri-
bus retro pellunt, et ne yacui redirent in urbem plurima pecora Gallis
erepta pnedie loco animositatis suae prsemium et generosi animi testi-
monium reducunt.
Hispani interim ad Bethunam magno numero colliguntur ; et Gene-
ralis quidem Major Lamboj moree impatiens dum alii interquiescunt,
cum Gallis congreditur, turrimque copioso Francorum milite cinctam
munitamque inyadit, armataque manu mascula suorum yirtute expug-
nat; quam cum Gkdli quatuor irruptionibus recuperare nituntury plu-
rimos suorum magni nominis yiros Marti yictimant et primo quidem
Marchionem de Gkssure ex yulnere captum, secundo Marchionem de
Breante, qui occubuity tertio Marchionem de Breze qui similiter mor-
tem isto in prcelio oppetiit. Quarto Dominum de Yaltimont equitum
ductorem egregium, qui ipsus quoque laculentft plag& interiit, ejusque
cadayer poetea ad castra Lambojca ductum est, quinto Baronem de
Marette Fratrem Comitis de Grandsec, qui non minus ac priores hoc
ipso conflictu yiyere desiit, sexto Baronem de EgenbeU captum, septimo
Baronem de Neufyille mortuum» octayo equitem de la Louppe mortuum,
230 ITINERARIUM.
nono equtnm PrtBfeciiun Hiiemoiit xam^mmj deciiiio «dlnto •linm
Marclubnem de Gesgnje» diotum Mardiioiiem Da Yal, moriwim, un-
deoimo Coknellmn Ha^bron Legioni Helretfle Prflefeotomi oaptom et
panlo poet Diiaci mortuom» daodeoimo Baronem la Conde mortmun,
tertiodecmio Baronem de Monbanet mortanm, qnartodecimo Baronem
de Chammont mortonm, qnintodecimo Bominnm de Beanehamp cap-
tnm, aeztodecimo Deminnm de Salvair mortanm, eeptimodedmo Dooai-
nnm de Aigle mortanm, octvredecimo Baranem de Stradiae captnm ac
paulo poet mortnnm, nonodecimo PrsBfectam eqnitnm Commingen
mortuum, Tigesimo alinm Nobilem Toluntariumy qni enm Milkraj
ultro profectne fiierat eamqoe amoris iionorieqae cania profiecntns linona*
qne, mortnnm* Vicesimo primo Secretariom MarcUoniB de Geaenre
mortnnmy prsBter offioiarioe inferiorie ordinis et milites gregarios qoam
plnrimoe.
Hac pngna viriliter omnino se QeaBkve Lambqyci, insigniqne dade
Qallos salutamnty sed cum Galli Tclut dato signo agminatim ex aliia
aliomm stationibus in snccursnm venirent, seqne inter nrbem Jjmiboj-
oosque se conjicerent, nec potuemat in urbem penetrare Hispani, nec
suppetias, quas secum dncelNuiit, mittere« It&qne hic tantisper subatitit,
quoad ulterius Imperium & Cardinale In&nte, qui insnlis tnnc erat,
acciperet. Ubi yero ad castra penrenit Cardinalis cnm Serenissimo
Lotfaaringis Duce Carolo, Oenerali Beoq, Cqmite de Bncquoj et Don
Pfailippo de Sylya, aliisque Oeneralibas, faabito mox consilio bellioo
Francica castra inspectums adiit, et licet illa adeo mnnita repererit ; ut
difficulter, sine snorum grayiBsimo incommodo aliquid effectnm dari
posset) vduit tamen experiri suorum fortitudinem, in quibus nil qaid«
quam desideratum est, nquidem mox duo opportuna loca quomm alte»
mm octingentis Gallis mnnitom erat, occupamnt, nnde se postmodnm
ita distribnerunty ut annonam in Gallica castra impedirent.
Non multo post, cum per exploratores de comeatu ad Oallos adven-
tante relatum esset, Begia sua oelsitado Comitem Bucqnoj eum inter-
ceptnm emisit. Quod nt acceperunt Ghdli quamprimum quatuor equi-
tum millia ex statione Marescfaalli de Milleraj ipse objecemnt, contra
qnos Buoquoj jam prioribus cladibas Ghtllis niatis ferocior, plenns mar-
ITINERAMIUM. 231
tia 8pe mty bonaiiiqtte partem oeddit, reliqaoe ad iteratam fiigam itemm
itemmqiie comjmlit. In hoe eoDflictn (Jeneralis locmntenens Comes
BoBsn Oallns interemptas est, ipriqne Comiti Bncqnoj pilena k capite
excams globnli 4 fi8tid& pnlTeris pyrei vi emiflso : nec potnemnt Bac-
qnoyani milifee ante k conflietn retrahi qnam qningentos carmg, opnlenta
annona obfertoe intercepissent, et BalTnm condnctom cnrribns adjnno-
tnm potiflsimi ex parte fhdissent.
Eodem prope tempore alibi ope Lamboycamm Legionnm Hispani
septingentos qninqnaginta curnis annona instmctos intercepemnt, et
mille Oallos in defensionem cnrribns additos intemecione deleyernnt*
Quo eodem die Galli semilanam ante civitatem multa snomm ciede
occnpArnnty sed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt Rebns
ita prooedentibns inTuIescebat inter Ghdlos immitis fSunes ita ut cam
intra sedecim dies non nisi dueenti cnrms annonse adTentassent (quos
Hispaai qnantnmTis laborarent, ob salmm conduetnm qnatnor ez locis
snbmissumy intercipere non potuemnt) milites inedia contabtocerent.
Nnnciabatur interea sn» Regiie altitndini plurimos mrsus curms co*
meatn onustos in Tia esse atque ad Oallica castra ooncitatis equis pro-
perare. Contra hos Oeneralem Lamboy cum quatuor equitum milli*
bns et totidem millibas peditum ire jubet, qnos cum snb noctis medium
in oppido quodam assecntus esset, aperta tI Tia irmit, salTrmi conduo>
tum pauculis exceptis» qui in fi>Teas se prsecipites egeront» omnem ceci-
dit, ac mille ducentos cnrrasy Tino Larido, pane, fiLrrina aliisque rebos
refertos» diripuit : ac sexcenta Tini dolia dismmpi imperaTtt, Tinnmqne
in terram effnndi, ne bosti nsui esset, quidquid Tero k suis abduci
potnity secnm abstulit, curras porto dissecuit et subjecto igne in cinerem
redegity atque ita opima prseda diTes ad suos rcTertit.
Oubernator Corbejanus Comes Nantuel tunc quoque operiebatur ex
insidiis turmam Hispanonmiy sed ipse intercipitur prieterqne spem tuI-
neratnr, in Tincula saucius arripitur, in qnibus non multo post mortuas
est.
QuantumTis Hispani rem nsquequaqne fbrtiter agerent» omnibus
tamen adhibitis machinis illuc negotinm deducere non potuernnt, ut
Ghdles ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaque cnm obsessi de snc-
232 ITINERARIUM.
cnrsn dttbitarenty Gallosque pertinacissime nrbis obsidioni insistere vide-
rent, tandem k ciyibos propriis deditionem pacisci compulai Bant. Ac
licet omnis miles Prsesidiarins toto obsidionis tempore, Bub Dio et nndo
Jove noctes ezegerity fortissimeqne contra Gallos pngnaverity pessime
tamen k civibns remnneratns est, cnm paratus caetero qni esset et san-
gninem potius yitamque quam urbem reddere^ mazime cum yideret
civitatem adhuc ad unum facile mensem snfficientissimo comeatn in-
structam, speraretque suppetias in propinqno esse. In excessu ex nrbe
prseter tria tormenia bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re-
linquere (an k civibus, an ab ipsis Gallisy ambigitur) coacti sunt, k civi-
bus id factum esse illud argumento est, quod Gkdli duo aut tna ez
majoribus tormentis que Regis Hispaniarum insignia prseferebant ultro
postea Duacnm miserint. Hispanus miles in exitu suo ducentos quoque
Juvenes ad arma ferenda maturrimos» eduxit, qui Patriam nativumque
solum deserere maluemnty qiuun dominatui Gallorum subjici. Incok-
mm deliberationi num urbe ezire, an in ea snbsistere Tellent dno sunt
menses dati. Galli devictse nrbi duo equitumy sex peditum millia pro
prsesidio imposnerunt, cives omnes mox armis nudaverunt, qnse quidem
merces debebatur tam fidis bostium asseclis, ut quippe qui Domino sno
fideles non fuerant» quomodo credi poterant fidem servaturoB iis qui non
multo ante hostes fiierant.
Hsec subita et plane insperata civitatis ezpugnatio, Oallis magnum
gaudinm^ Hispanis contra multum luctum peperit, magnificeqne Pa-
risiis super hac victoria k smnmis infimisque triumpbatum est.
CAPUT LIL
TniHa Comitiorum Ratisbonensium,
> IXIMUS saperins paacula quiedani, qnse de Noricis
coDsillis Id caasa Imperii congregatorani Principam
in ynlgns prodiemnt: ubi qnoqae meminimns qnod
Invictissimns Romanornm Imperator FsBDiNiirDVs
III. de alio conventn serio deliberarit, ac tandem
conclnserit Ratisbonam omnes Electores ac prsecipnos
Impeni Principes ac statns (si quidem id ollo modo fieri posset) in per-
sonSL propria scripto eyocare, qaod Mense Jnlio tandem progressum
habuit, ac ipse Imperator inter primos Yienna istnc se conferre non du-
bitavit, unde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes
convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicus Ratisbonae, una
cum civibus Imperatori homagium, prsestitit ac sanct^ fidem juravtt,
contra vero Imperator Camarario urbis per commendantem Dominum
de Reinach claves reddi jussit, omnes quoque Electores per Legatos,
tum vel imprimis Electorem Sazonem per Principem de Lockhowitz
ad comitia perhumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotha-
ringiffi Dux, et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenerunt.
Qnarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacr» Cssarefle Majestati
poculum aureum aurea moneta pregnans, una cum duobus vini Rhenani,
et aliiB duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus-
tis, peregrinis quoque et delicatis piscibus obtulity nec minus Mareschallo
Imperii cum sedecim vini optimi cantharis, curms avense prsesentatns
est.
Antequam vero sacra Csesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con-
ventos NorimbergflB per Legatos institntas paulatim ad finem decurrit»
in qno praeter Electomm deputatos, horum quoque Principnm Legati
H H
234 ITINERARIUM.
comparueruut. Nomine Serenissimi Principis ac Dncis Neobu^ci
Dominus Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis
ConsiliariuB, Director Camaroe et supremus Cancellarius, ac Praefectas
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Luneburg^ici
Domiuus Doctor Bahn Serenissimo Duci Luneburgensi et BrunsTi-
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis Dominus Albertus
Stamler supremus Judex, Dominus' Philippus Andreas Frohlich, Do-
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine civitatis Bremensis Domi-
nus Joannes Gromeman : nomine civitatis Nordlinganse Dominus Mel-
chior Welsch, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobus Satler. Nomine
civitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Georgius Scherer, Sindicos.
Nomine Coronse Gallicfle Monsieur de Hoppe Commissarius Regni
Galliarum.
Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc-
torum ossa, aliaque qufledam redemptionis nostrse instrumenta, nescio k
quo olim Csesare Norimbergse in S. Spiritu deposita, ostensa sunt:
inter alia hsec fere cum plerorumque summa admiratione, multomm
eximia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qua Christo Jbsit
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino quondam fuerat per-
fossum : II. £x quatuor clayis unus, quo Christus Servator noster
cruci olim in Golgothseo colle fuit affixus. III. Pars mappse seu
panni in qua Christus couTivatur cum discipulorum duodenario ultimam
ccenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san-
guinem in potum sub vini figura Ecclesise velut Mnemosynon reliquit.
lY. Pars incunabulorum seu prsesepii quo parvulus benedictus Inteme-
ratsB Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatns.
y. Crux de ligno crucis in quo agnus innocentissimus totius orbis pec-
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. VI. Tres
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. YII. Pars
tunicfle dilecti discipuli Jssu Joannis. VIII. Pars brachii Sanctie
Annse Christi avise magnse matris Yirginis matris dignissimfle.
Merito miretnr aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse-
clas tam diu fnisse sine vitio asseryatam, maxim^ cum eorum psendo-
propheta, sacra sanctomm ossa &c. : ejusmodi tantopere execrari k suis
voluerit.
ITINERARIUM. 235
littbet hnc annectere Caesaream propositionem in ComitiiB Ratisbon-
eusibns Electomm Collegio, aliisqne Principibus ac statibns Imperii
eornmqne Consiliariis ac Legatia &ctamy aliaque nonnnlla qus Comi-
tiornm ezordia preecessemnt, quse etsi aliquantum seriuB contigerint»
multaque alia qu8B sequentibna capitibns memorabnntur, prsemittenda
fbrent» quia tamen oommodiorem locnm his percensendis yix reperie-
muBf ea hoc loco libuit pertezere, tfont antem fere ista^ qnse ex ipsis co-
mitiia ad amicum transmissay ad nostraB quoqne manus deyenemnt.
PROTOCOLLUM,
Actarum teriiodecitno Septembris Anno M.DCXL, Ratisbona antej in^
et post Cissaream propositionem.
POSTQU AM ad Comitia k Sacra Rom. Csesarea et Regia Hungariae
et Bohemise Majestate cum consensu Electomm Principnm sezta
et vigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totins Im-
perii Principes ac statns yel in persona, yel per Legatos conyenissent,
placuit Suse CsBsareae Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus
Septembris, Septimanae dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem
convocare, et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una-
nimi consensn decidenda proponere. In eum finem designato die Joyis
intra septimam et octavam matutinam collegerunt se Legati in Episco-
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis sub habitabat, at-
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem expecta-
mnt.
Hinc igitnr post horam ante meridiem nonam circiter, sua Ceesarea
Migestasy directo ex dicta Episcopali aula itinere, ad summam eedem
ante omnia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in
dictis Comitiis auspicandi, persequendi ac finiendiy gratiam, k Principe
pacis (quam mundus dare non potest) Christo soUicitaret ; in qua qui-
dem processione, hic {ere ordo servatns est. Primum locum sibi yin-
dicayit Imperialis Magister seu Praefectus Quarteriorum (ut yocant)
consueto instrnctus officii sui baculo, seu pedo. Eum secuti sunt Im-
236 JTINERARIUM.
perialium urbium delegatiy ac inter hos variorum Begum ac Principoin
in Imperatoria aula stabiles Oratoresy seu AgenteSy aut Procuratorea :
quos excipiebant varii Preelati, Comites ac Domini, et cum his absen-
tinm Deputatiy ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Stecularinm
Imperii Principum, Suas quoque Majestati k Secretis et Aulicis Con-
siliis, Officiarii item et Gubicularii cum copioea Tarifle Nobilitatis mol-
titudiney absque omni respectu ordinis et personarum. Horum omnium
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus yidelicet Bohemicus
et AustriacuSy suo quisque juzta officium ac nationem habitu, singn-
lique album deztra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis Gulielmus, cnjos
utrimque latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principnm
Anholdinorum sanguine oriundum; Amatheo Ernesto primo nomen
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimorum Princi-
pum ac Sscularium Electorum ac Ducum Bavarin scilicet, Saxonifle,
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de
D6ringh, nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, yice yero
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc con-
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratione
habitUy eorum vero vestigiis insistebat Hsereditarius Imperii Mareschal-
lus Gaspar Godefridus it Pappenheim nudum Ceesari prfleferensgladium,
quod in pnblicis fere conyentibus communiter fieri assolet. Tunc tan-
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanorum Augustissimus
Cflesar latus pro consuetndine cingebat Quardis Imperialis Prflefectus
Comes Lesle. Csesarem k tergo secuti sunt Primarii Eminentissimorum
Electorum Ecclesiasticornm Legati nomine quidem Eminentissimi
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comes de
Scharpfenstein, summfle aedis Moguntinee Custos, juxtaque ipsum no-
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Berthol-
dus Comes de K6ningseck, Metropolitanse Ecclesise CoIoniensiB Scho-
lasticus. (Locus Emineutissimi Principis Electoris Treyirensis yacabat.)
Hic in ordinem subibat Sepenissimfle Austriacse domus Legatus, Do-
minus Greorgius Achatius Comes de Losenstein, et nomine Archiepis-
copatus Salisbnrgensis, Dominus Joannes Theodoricus Baro de Much-
ITINERARIUM. 237
kenthaly CathedraliB ibidem templi Canonicus. Agmen daadebant
tandem Reverendissimi Principes ac Domini Prasnles Eichstadianus,
Ratisbonensis, et Campidunensb in propria persona.
Ut Sacra Caesarea Majestas Cathedralem eedem Ratisbonensem atti-
git» mox thronimi extra chorum k dextro latere ipsi prseparatum, aure*
aque tela undequaque exomatum, et tribus k terra gradibus eleyatum
conscendit, ante quem Imperii hsBreditarius Mareschallus toto sacrificii
tempore evaginato mucrone, ut oonsuetudo fert, constitit. Ad quinque
sexTe pedes infira Sue Majestatis thronnm, subsellium aliud erat dis-
positum pro tribus Principalibus personis, rubro holoserico circumves-
titum, in quod Electorum Moguntini et Coloniensis legati deducti sunt.
Tertins locus pro Eminentissimo Principe Electore Treyirensi erat,
qui alibi impeditus cum adesse non posset, holoserico dependente ali-
quantnlum tegebatur, nec ita sedes ut aliorum Legatorum videbatur.
Una circiter sessione inferius simili cultu yestitus erat locus capax sep-
tem omnino personarum, in quo primam sedem occupavit Legatus
Anstriacusy secundam Archiprsesulis Salisburgensis Legatus, Tertiam
Episcopus Eichstadianus, quartam Episcopus Ratisbonensis, quintam
Episcopus Campidunensisy omnes tres Imperii Principes in persona,
tandem Episcopatuum Bambergensis et Herbipolensis Legati, quorum
utriusque vices supplebat unus Voit k Saltzburg Ecclesise Imperialis
Bambergensis prsepositus.
Recta h regione«Su8e Csesarese Majestatis Legatus Serenissimi Bojo-
ram Ducis et Electoris in locum rubro quoque holoserico omatum se
contulit, Legati vero Serenissimoram Ducum et Electomm Saxonis et
Brandenbnrgici suas non adierunt stationes, sed quam primum Sua
Majestas limen templi transierat, secesserunt, et ad locum post thronum
Caesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt, et ad finem usque sa-
crificii Missse varios de variis rebus sermones miscuerant.
Intervallo unius stationis circiter infira ssecularium Electoram Ses-
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet,
aliud ad huc scamnum dispositum fuit pro octo plus minus personis,
similt cum snperioribus sedilibus apparatu, in cujus secunda statione
238 iriNERARIUM.
80I118 HlastriflBimns Marchio BadensiB GiilielmiiB est riBUB, reliqui noo
oomparuerunt.
Ad finem utrinsqae partis» ubi principales seflsiones terminabantar,
intra crucifixum scilicet et Bepultiuras utrimque alia aedilia SBdificata
fuerunt, et ad dezteram quidem quataor, ad Binifltram yero quinqae
peristromatis Turcico opere elaboratis omata» quie partim Comitee ac
Domini, partim GsBBarei ministri, aliique magni nominiB viri occupa-
runt* Post hoc autem iternm alii Preelati Comites ac Domini Bicut et
plurinii Principum Legati stationem sibi delegerunt.
Postquam consedissent uniTersi prout cuiyis juzta statns sui condi-
tionem locus erat assignatus, Reyerendissimus Princeps ac Episcoposi
nec non Hungarise Cancellarius sacrum Missss Sacrificiom de Spirita
Sancto inchoare cepit Decantato de more Eyangelio k Moguntinensi
Legato Perillustri Domino Comite de Cratz Eyangelioram codez Sacrs
Caesarese Majestati de osculandus ezhibitus est» assistentibus interim ad
dexteram altaris duobus Imperialibus Caduceatoribus, k sinistris yero
tribus alib Hungarise Bohemiae et Austrifle.
Absoluto Sanctissimo Missse Sacrificio, Sua Cflesarea Majestas eodem
quo ingressa fuerat ordine, ez templo rediit, cum attigisset decumaDam
portam, areamque ante templi fores, sequente Processione ad curiam
ciyitatis deducta est. Ante Ecclesiae atrium sese collegerant selecti
aliquot militum manipuli, ex Reinachica Legione^ qui iu ordinem per
yiam utrimque ita dispositiy erant ut Imperatorem onmemque ejos
lilnstrissimum Comitatum medium acciperent, ez his nonnulli prsce-
debant totam pompam ; caeteram militum seriem continuabant nsque ad
curiam ciyes armati, egregie yestiti, yeziUisque pansis Imperatorem
honorabant. Ordinem yero Processionis ducebat Vindiciis Imperiali-
bus Praefectus (quem yulgus bcn dtti6^, ^tofot appellat) una cam
duobus satellitibuSy post quem ibat Imperialis quarteriorum Prie&ctiu
consneto bacillo annatus, hunc sequebantur Legati Ciyitatum Imperia-
lium, tum Prselatiy Comites ac Domini, absentium quoque depatati,
sicut et omnium Principum Electorum aliorumque Magnatum ac Im-
perii statuum tam Ecclesiasticorum quam Ssecularium secundarii Legati,
postea Csesareae Majestatis prsecipui ministri» Comites, Domini, nallo
habito respectu status et conditionis.
ITINERARIUM. 239
Ho8 coDBeqaebantnr duo Jnniores Anhaldini Principes, qnomm res-
tigia premebant tres Hungarise scilicet Bohemiae et Anstris Cadacea-
tores equis generosis sublimesy prseibantque Telut Prodromi lUustrissi-
mom Principem Gulielmum Marchionem Badensem similiter equitem,
Marchionem excipiebant Serenissimorum Ducum et Electorum Bavari,
Saxonis, et Brandenburgici Legati prflecipui et principales, eequ^ omnes
in equis. Porro Suae Cflesareae Majestatis supremus Aulfle Prffifectus
Comes de Trautmanstorf, intimus quoque Cubicularius Suse Majestatis
Rudolphus Comes de Bucheim, supremus item Caesaris Mareschallus
Aulae Baro de Stemberg omnes tres pedites, ordinem continuabant;
bi post se relinquebant equites duos Amoldos seu Ehmholdos prcefe-
rentes bicipites aquilas Romani Imperii insignia ; Imperatorem Roma-
num semper Augustum quadrupedi Neapolitano supra modum specta-
bili nigroque holoserico auro, arte, et acupicto, instrato, insidentem
prsecedebat Sacri Romani Imperii Mareschallus hflereditarius Ghispar
Godefridus de Pappenheim ense nudo formidabilis, atque in equo nobili
visendus, juxta Ceesaream Majestatem pedes aderat Quardise Imperiali
Preefectus Comes Lesle, Ceesari a tergo ibant Electoram Mogoni, et
Coloniensis Principales et Primarii Legati uterque Eques, sicnt et Aus-
triacfle domus et Archiepiscopi Salisburgensis Legati protrahebant Co-
mitatum similiter in equis. Sub finem pompse Csesareae Reverendis-
simi ac Illustrissimi Principes ac D. D. Eichstadianus, Ratisbonensis,
et Campidunensis in persona equitabant. Omnem denique ordinem
claudebant Electorom, ac Principum reliquorumqne Dominomm Sa-
tellites, Stipatores, Famuli pedites, inter quos ducebatur Sacrse Cffisarefle
Majestatis rheda, Legatoram quoque Moguntini, Coloniensis, Bavari,
Saxonisy Brandeuburgici &c. : esseda.
Ne vero in curia ob numerosam populi multitudinem turbs, ut com-
muniter in ejusmodi rebus fieri consuevit, excitarentur, aut ordo, quem
Tulgus odit, disturbaretur, serio Prsfectis militum prsecepit Imperator,
ut sedulo curarent per suos ut omnes inconvenientifle, et insolenti» de-
Titarentur.
Ventum tandem est ad curiam, atque ab equis discensum, ac hoc
eodem ordine in ipsam cnriam conscensumy in anla ipsa ubi propositio
240 ITINERARIUM.
facienda erat, Sessiones ita fere fuerunt Dominis distribatfle. Dimidia
fere pars aulse interstitio aliquo ab alia parte separabatiir, omnisqne
ambitus auro tezta tela, aureisque peristromatis vestita erat. In capite
aulse Pegma seu Theatram ex asseribus ad altitudinem duornm vel triam
graduum exstructum visebatur, in cujus medio suse Csesareee Majestatis,
tribus gradibus elatior thronus consistebat, aureft tel& circum amictns,
ac umbella elegantissimi operis supem^ tectus h regione tbroni in Iio-
millori pegmate rubro holoserico vestita stabat cathedra pro Electore
Treyirensi ; juxta thronum utrimque in ejusdem altitudinis pegnaate qua
Electoris Trevirensis erat sessio, duo utrimque erant scamna, in quibiu
Legati Primarii Electorum, ordine, quo paulo post dicetor, sedere de-
bebant. Ad latera utriusque partis duo alia scamna protendebantar,
Principibus tam Ecclesiasticis quam Saecularibus absentiumqne Legarig
destinata, et hflec rubro similiter holoserico constrata, hoc solnm discri-
mine ab Electoralibus scamnis, quod illa duobus gradibns essent haou*
liora, hsec elatiora. Intra Cancellos seu separationem adhuc mensa
rubro holoserico strata erat disposita, Cancelli vero ipsi, intra ejusdem
coloris quo mensa holoserico amiciebatur, foris vero peristromatiboB
Turcico opere elaboratis.
Extra separationem seu abscissionem, pluscula scamna Tiridi tapete
instrata, disposita erant, pro sessione Comitum» aliommqne Domino-
rum Illustriumy alia item erant sedilia pro iis qui Caesari vel ab intimis
vel aulicis consiliis erant Atque hsec quoad locum.
Cffisarea Majestas ut primum anlam ingressa est, ad thronum ipsi dis-
positum quam mox se contulit, atque istic aliquantum constitit detecto
capite> dein caput operuit, conseditque. E regione Imperatoris ubi
diximus Sessionem Electoris Trevirensis communiter in ejusmodi cod-
ventibus esse consuesse, Mareschallus Hnreditarius Imperii cum gladio
educto stetit» ad sinistram vero susb Majestatis Vice Cancellarius Fer-
dinandus Comes Kurtz, cum litteris manu retentis quibus continebatur
CsBsarea propositio.
Imperialis culinsB Prsefectus Haereditarius Dominus Joannes Jaco-
bus de Zeihl mox Electoralem Moguntinensis Archiprsesulis Legatnm
admodum Reverendum ac Periliustrem Dominum Hugonem Eber-
ITINERARIUM. 241
liardum Cratz Comitem de Scharpffenstein ac Metropolitanse Ecclesiae
Moguntin» magnum Custodem, primo loco sessionem ad deztram sci-
licet Imperialis throni, ac proxime ad Imperatorem monstrandoy adire
jussit, qui transiens Caesarem, profunda ezhibiti Reverentia sedem
capessivit (Imperator vero detracto ^ capite galero humaniter resalu-
tavit) apertoque tantisper capite substitit. Ad sinistrum vero Caesaris
latus occupandum idem culinsB Prsefectus annuit Electorali Coloniensis
Archiprsesulis Legato admodum Reverendo ac Periilustri Domino
Bartholdo Comiti de Koningseck Metropolitani templi Coloniensis
jSchoIastico. Post hos Serenissimi Principis ao Ducis Bavarise Elec-
toralem Legatum Perillustrem Comitem de Doringh ad dexteram
itemm Cssaris juxta Moguntinensem deduxit, Serenissimi vero Saxo-
niffi Ducis Electoralem Legatum Fridericum Metsch in Ringenbach,
et Serenissimi Ducis Brandeuburgensis principalem Legatum Electo-
ralem D. Joannem Fridericum de Lowen ad sinistram juxta Colonien-
sem ire jnssit. Quibus omnibus Sua Csesarea Majestas in transitu et
debita honoris exhibitione, detecto capite reverentiam redhibnit, atque
ita subsistentes considere jussit.
Postquam Electorum Legati Primarii consedissent, jam scepe nomi-
natus culinse CsBsarese Prsefectus Haereditarius, alt& voce in genere
pronunciavit ut reliqui tam Ecclesiastici qiuim Sfficulares Principes»
absentiumque Legati subsellia reliqua juxta cujusqne statum et Comi-
tiorum instituta occuparent, quod mox factum, Ecclesiasticique dexte-
rum latus Sseculares ver6 in sinistrum pro sua quisque conditione ac
statu secesserunt.
Ecclesiaatici hocfere ordine consederunt,
Primum Locum tenuit Serenissimse ac Archiducalis Austriacse domus
Legatus Dominus Georgius Achacius Comes de Losenstein.
II. Legatus Archiepiscopalis Salisburgensis.
III. Vesontinensis.
IV. Magistri Teutonici ordinis.
y. Eichstadianus Episcopus in Persona.
YI. Ratisbonensis Episcopus in Persona.
1 1
242 ITINERARIUM.
YII. Campidnaensifl Episcopus in Persona.
yill. Bambergensis i Hnjus utriusque Legationem sustinuit Cathe-
Legatus. > dralis aedis Bamberg® PrseposituB Voit k Saltt-
IX. Herbipolensis. 3 burg.
X. Legattts Wormatiensis.
XI. Argentoratensis.
XII. Constantiensis.
XIII. Augustani.
XIY. Hildesiensis.
XV. Paterbornensis.
XVI. Freisingani.
XVII. Passayiensis.
XYIII. Brixiensis.
XIX. Basileensis.
XX. Monasteriensis. \
XXI. Leodiensis. > Quorum trium vices unus Legatus gessit.
XXII. Curiensis. 3
XXIII. Hirschfeldeusis. ) Horum duorum locum similiter unus Le-
XXIY. Murbacensis. J gatus occupayit.
XXV. Berdeshadensis.
XXVI. Stabulensis.
XXVII. Corbiciani.
XXVIII. PrflBlati.
S^BCulariutn hcecfuit Series.
Primo Loco consedit Illustrissimus Princeps Oulielmus Marchio Ba-
densis in Persona.
II. Legatus Serenissimi Bavari.
III. LegatuB Saxonis Wimariensis.
IV. Isenacensis.
V. Marchionis Culmbacensis.
VI. Marchionis Anspacensis.
VII. Pomeranise Stetini.
VIII. Pomeranise Wolgasti. •
ITINERARIUM. 243
IX. Wurtenbergici.
X. Hassiie Darmstadiani.
XI. Mechlebargenflis.
XII. Lenchtenbergici.
XIII. Principis Anhaldini.
XIY. Hennebergensis.
XV. HoenzoUerani.
XVI. Comitnm SneTice.
XVII. Comitum Wetteraviae.
Proximus pegmati, post Electoralem Trevirensis sedem substitit Suse
Majestatis supremus AuIsb Proefectus Dominus Maximilianus Comes
de Trautmanstorfy ad dexteram vero Snse Majestatis supremus Cubicu-
larius Dominus Joannes Rudolphus Comes de Bucheim; ad sinistram
autem Dominus Henricus Gulielmus Baro de Stemberg supremus AuUe
Cassare» MareschalluSy post hos ambo Juniores Anholdini Principes.
Ante pegma ad dexteram constitit Imperii Caduceator, et post illum
Caduceator HungarisB : ad sinistram alter Imperii Caduceator, et post
illum Bohemiae, post hunc yero Austrioe. Ante mensam Ceesareus in
Aulico Consilio Secretarius Doctor Joannes Soldner ; post mensam k
dextris Doctor Reigersberger, k sinistris Doctor Ejrebs ambo Eminen-
tissimi Moguntini respective k secretis et aulicis consiliis.
Consessu ita ordinato Sacra Ceesarea, Hungariee item et Bohemiee
Majestas ad se accersivit lUustrissimum Marchionem Badensem Guli-
elmum, ac clementissime detulit provinciam coram prsefandi ac propo-
sitionem verbis pronunciandi ac promulgandi. Qui sine mora prodiit
ac Nomine Suee Majestatis sequentem habuit orationem, hoc fere
sensn.
Sacram Csesaream Majestatem Hungarise item et Bohemin regiam
dignitatem clementissimum Dominum nostrum nilquidquam ambigere,
quin Sacri Romani Imperii Electores, Principes ac statns absentiumqne
Consiliarii ac Legati pluribus intellexerint ex convocatoriis Litteris,
quam prsegnantes causee suam Majestatem moverint ad convocanda
comitia prssentia, quibus ipsa etiam in persona interesse et prse esse
244 ITINERARJUM.
▼olaerit. Sa» qaoque Majestati imprimis placere SllectoreSy Prin-
cipes, ac status partim iu Persona partim per Legatos obedientissime
comparaisse.
Atqae at Electores, Principes, ac statas, absentiamque Consiliarii et
Legati Sacri Romani Imperii difficaltates melius intelligant, Suam
Majestatem coram proponi necessariam judicassey in eamqne finem nt
omnia articulatius exprimerentur, Scripto Consignari ac publice pne-
legi voluissey clementissime sperans ab omnibas electoribus, principi-
buB, statibuSy et absentium Consiliariis ac Legatis, non tautum obedi-
entissimc propositionem audiendam, sed etiam ita consiliis auxiliisqne
adjuvandam promovendamque, quemadmodum extrema Imperii oeces-
sitas exigat. Quod sua Majestas, Caesarea gratia k se ^nitum iri
poUicetur.
Finita hac brevi prsefatione Imperatorius Cancellarius Comes Kurtz,
Ceesareo Secretario Aulico propositionem ex scripto promulgandam ez-
hibuit, qai in medium progressos distinctissime pronunciavit; ea hujas
fere fuit tenoris.
Suse Sacrse Csesarese Majestati Hnngariae item et BobemisB Digni-
tati Regifle Domino nostro Clementissimo magnnm affert gaadiam,
maximopereque probatur, quod Sacro Romano Imperio fideles et obe-
dientes Electores, Principes, et status ad convocatorias nuper litteras,
nullo habito respectu bellicosoram temporum et difficillimorum in Ro-
mano Imperio motuum, sepositisque omnibus aliis impedimentia partim
in persona, partim per spectabiles viros Consiliarios et legatos obedienter
comparnerint : unde Majestas sua facile notat laudabilem zelum pro
patria pacificanda, atque ex tam subito conventu in tam brevis proposito
temporis termino alium colligere non potest, quam Electores, Principes,
ac status in suis deputatis, instruendis dimittendisque omnem diligen-
tiam adhibuisse, simulque sperat omnes sufficiente instructione» et ple-
nipotentia ita instructos, ut ad horum comitiorum omni ex parte utilis-
simum scopum mediante divina assistentia pertingi, et ad optatum fi-
nem quo citiuB, hoc melius perveniri possit.
£t quam vis dubitat ex litteris k sua Csesarea Majestate ad quem vis
Electorum, Principam, ac statuam separatim missis, abande quemTis
intellexisse causas ob quas ad comitia haec indicenda commota sit, que
ITINERARIUM. 246
item in hoc Principum conyenta tractanda consnltandaqne sinty nec
ulteriore ezplicatione indigere, maxim^ cnm cnivis commanes necessi-
tates niminm qaam notse sint, nihil omninns Sua Csesarea Majestas ja-
dicavit, prsBter ea quae jam dictis Convocatoriis Litteris contenta snnt,
insnper hoc loco etiam omnibus ElectoribuSy PrincipibuSy et Statibns
absentiumque Consiliariis et Legatis paucis iterum proponere.
Jam Sffipe dictis Electoribus, Principibus, et Statibus, sicut et ab-
sentiam Consiliariis et Legatis satis notum est, qua ratione Serenis-
simufly PotentissimuSy ac Invictissimus Princeps ac Dominus Dominus
FsRDiNANDtJS II. Romanorum Imperator Hungarise et Bohemise ReZy
Sase Caesarese Majestatis hodie regnantis honoratissimus Dominus Pa-
rens et Prsedecessor in Imperio Sanctissimae memorise, k suse Majes-
tatis inchoato Imperio nil potius semper clementissime ac plane pateme
coraverit, quam ut Sacrum Romanum Imperiumy aliquando tandem
post tantas turbas ad securam pacem, et constantem quietem reduci, et
fideles ejus Electores, Principes ac Status gravissimis bellorum oneribns
eximi ac liberari possent ; quod ipsum per varios Electorum et Princi-
pum Conventus summa cum diligentia et indefessa patemaque cura
ardentissim^ intendit, ac imprimis nil aliud desideravit, quam ut omnes
Principes in id consentirent, quod sua Csesarea Majestas cum Serenis-
simo SaxonisB Duce ac Electore Anno 1635. Pragse egit et conclusit.
Interea vero postquam sua sacra Caesarea Majestas Clementissimus
Dominus noster prsemissa consueta Regis Romanoram et per conse-
quens Imperatoris legitimi Electione, molestissimam Imperii guberaa-
tionem snscepit, non minus soUicite curavit, quam ut juxta Pragensem
pacis compositionem quam primum Comitia convocari possent, in qui-
bu8 fidelissimo Electoram, Principum, ac statuum Consilio et adjumento
dicta pacificatio omnimode ab omnibus acceptaretur, omnis diffidentia
inter caput et membra plenissime tolleretur, omniaque possibilia media
adhiberentur, ut exteri Reges ac Principes illuc adducerentur, ut sub-
latis ex Imperio armis, paci tandem locnm relinquerent ; atqae hoc
modo quidquid ad promotionem horum comitiorum et remotionem om-
nium obstaculorum auream pacem impedientium, conduceret ex solo
amore patriee (remotis hac vice privatis cajusqae juribus ac commodis)
quisque sibi ob oculos poneret.
246 JTINERARIUM.
In quo omnipotentem Deom placabunt, ac promoTebimt bnpmi
commune bonnm, tnebnntnr patriam ab instante mina, saamque Cssa-
ream Majestatem patema volnntate ac Csesarea gratia sibi deyincieot,
qnse paratissima est omni conatn arripere et efFectum dare, qnidqnid
ad Romani Imperii restaurationem et privatnm cnjusque membri bonnm,
ntile et proficuum esse judicatum fuerit. Actum in Caesarea et Sacri
Romani Imperii libera nrbe Ratisbonensi, in curia ibidem, 13 Septem-
bris, Anno M.DC.XL.
Vidit: (L. S.)
FSRDIKANDUS CoMBS KuRTZ.
JOANNBS SOLDNSR, Doctor.
Haec propositio dum legeretur Legati Electomm in consuetis snbBel-
liis sedemnty et quoties Sacrse CsesareaB Majestatis mentio facta est,
sese erexernnt, decentemque reyerentiam Imperatori ezhibnerant, reli'
qui tam Eccle»astici quam Seeculares Principes, absentinmqne Consi-
liarii et Legati toto tempore erecti stetemnt.
Lecta propositione Sua Csesarea Majestas brevem qnidem sed elegan-
tem et nervosum addidit epilogum, post quem Electorum Legati ad
sinistmm latns coierunt, reliqni vero Principes tam Ecclesiastici qasm
Saeculares in medio anlse se collegemnty sententiasque contulerunt qnid
Snse Majestati esset respondendum : coUatis consiliis nomine omDinm
Mognntinensis Electoris Consiliarius et Collegatns Dominus Nicolans
Oeorgius Reigersperger utriusqne Juris Doctor, eodem loco qni Cs-
sareus Secretarius Anlicus propositionem praelegerat, de memoria hnnc
in modum peroravit.
Cum debiti bonoris snbjectissima significatione accepemnt Snffi
Caesareae Majestatispropositnm, praelectamque propositionem obedientis-
simo respectu intellexerunt Sacri Romani Imperii Electores, Principes
status absentinmque Consiliarii ac Legati : Praeterqnam quod oniverso
orbi qna late patet minime ignotum est. Quomodo non tantnm Augas-
tissimae memoriae Ferdinandus II. tempore Landatissimae Gnberna'
tionis suae, sed et ipsa nunc Praesens Caesarea Majestas, nibil potins in
Romano Imperio spectarint amplinsqne cnraverint, nec etiaomum An-
ITINERARIUM. 247
gustissima sua Majestas curet interpositis etiam BumptaoBiBsimiB Lega-
tionibos; quam qua ratione cuique in altissima pace fas aequumque
distribui ac dispensari, possit, omnesque hostiles inimicitise et iniquis-
sima tyrannis qua Germania opprimitur amoyeri ab Imperio possint;
in quo quidem negotio ne tantillum desideratnm fnerit ez parte sus
Majestatis, qood ad auream pacem longeque optatissimam tranquiDita-
tem conduceret.
Hoc quem admodum uniTersi qui in hoc spectatissimo Electorum,
Principum, Statuum, et Absentium Consiliariorum ac Legatorum con-
sessu summo cum animi sui solatio notant, Suam Cssaream Majestatem
de tempore in tempus in id coUimare, qua ratione sublato cruento et
omnia consnmente bello secura paz restitui, possit Sacrum Romanum
Imperium ad quietem reduci, ac ejus status et subditi, cum pauzillo
quod k tot bellomm et motuum calamitatibus reliquum fuit, secure
commorariy et quantulumcunqne hoc quiet^ possidere possint; Ita
Prsesentes omnes Electores, Principes, Status^ absentiumque Consiliarii
et Legati, pro tam proliza cura et patema sollicitudine demississimo
afiectu immortales sus Majestati habent gratias, optantque k Deo ter
optimo terque mazimo tota cordis eztensione, (nec dubitant divinam
bonitatem, suam Csesaream Majestatem ejusque institutum amplissima
de cobIo benedictione promoturum) ut horum comitiorum consultatio
sine fructu non elabatur« Offeruntque ad hoc demississima mentis
contentione, consiliis auziliisque, pro eztremo posse, suae Majestatis
propositum ita adjuvare, ut ad optatum felicemque finem tot votis desi*
deratffi pacis decurrat; quod superi annuere et benigno favore ratum
habere velint.
Quod vero nonnulli ez principibus et statibus Imperii qui k sua Ma«
jestate seque ac alii ad haec comitia pro bono pressse et pene oppresssB
patrifB instituta, scripto clementissime convocati, adhuc nec in propria
persona nec per Legatos comparere potuerint. Id sua Majestas (nisi
spes fallat) segre non feret^ sed potius simul omnes et singulos speciatimy
ob prsegnantes jamdum notas causas clementissime ezcusatos habebit,
cum id non ez defectu propensissimse eorum voluntatis et debitse obedi«
entise, sed potius ob ealamitosa tempora, infestaque passim hoste itinera
248 ITINERARIUM.
acciderit, quibus sublatis non deerunt utique suo se coram sisteiK
officioy juvabuntque consilio, ac sacrse suas Majestati qua debent snl
jectione assistent in omnibus quae ad Imperii iucolamitatem serviun
Quemadmodum nil dubitandum jam ipsos suse Majestati eztremam in
potentiam et necessitatem bumillime litteris ezcusasse.
Quantum vero ad jam prselectam Csesaream propositionem eaii
Prsesentes Electores, Principes, status, absentiumque Consiliarii e
Legatiy ad tria fere capita reduci posse putant, et primo quidem. Qaj
ratione posttam varias et multorum annorum inflictas poenas, Gkrmani
cique orbis dissidia certe luctuosay aliquando tandem aurea pax jnxti
suae Majestatis intentionem acquiri possit. Dein quomodo interea
neque ad pacificatum Imperium belli moles collatis yiribus, unanimj
consensu, restaurata disciplina militari, continuari possit. Deniqae
qua via dissipatus k multo tempore justitiae status, in yestrse Caesareae
Majestatis et Imperii Camara Spirse eit restauranduSy ac salutaris jus-
titia, sine qua florentissima regna oollabascunt, omniumque PrincipQm
subditi quantumvis uniti, continuo in bella exardescunt, promovenda,
causse quam brevissime expediendssy redditus Camaralibus et Assesso-
ribus aliquamdiu subtracti, in pristinum statum redintegrandi, omni-
bnsque defectibus quam opportunissimum medium admovendum.
De bis tribus punctis et quidquid illis annexum esse potest, prsesentes
Electores, Principes ac status, ac absentium Consiliarii quam humillim^
primo quoquo tempore suscipient consultationem, consiliaque sua ves-
trse Majestati examinanda debita cum submissione subjicient : omnia
denique quse ad conservationem suae Csesarese celsitudinis, honoris ac
famse^ Imperii quoque prosperitatem conducere possnnty pro virili sua
curare^ ut debent, non prsetermittent.
Cnm vero jam proposita puncta k prsesentibus ElectoribuSy Principi-
bus, statibusy et absentibus Consiliariis ejusmodi esse reperiantur, quffi
maturiore consilio et deliberatione egeant» atque ad id opus sit copia
aliqua ipsiusmet propositionis, ea propter quam demississime suppli-
cant ut sua Majestas dignetur exemplum impertiri. Csetemm se Prs-
sentes omnes Electores» Principes, status ac absentium Consiliarii et
Legati suse Csesareee gratiee et clementissimo favori quam humiUime
commendant.
ITINERARIUM. 249
Hio Imperi] Cancellarios Comes Eurtz Doetori Reigersperger pra-
lectum k Doctore Soldner propositionem tradidit
His peractis sua Csesarea Majestas quam primum de tbrono surrexit,
et tam diu aperto capite stetit, quoad Imperii status simiii ordine, quo
ad coriam yeueranty reverterunt: tunc sua Majestas operuit denuo
caput, secutaque est tres Imperatorios Ministros supremum scilicet aulse
Csesare» Prsefectumy Supremum Camararium, et Mareschallum auloe,
atque ita omnes simul Csesarem domum comitati sunt; cumque istic ad
dimidiam circiter horam expectassent, accumbentique ad mensam Im-
peratori servitia consneta detuliseent, ad suam quisque domum in essedo
redactns est : atque sic omnis propositionis hujus actus ad finem per-
dnctus.
Actum Ratisbarue, 13. Septembris. Anno 1640.
Habes benevole Lector totius bujus actionis seriem» et ordinem, forte
prolixioribus quam volebas yerbis, feci id de industria, ut videas quanta
cum solennitate comitia peragantur, si enim soliis ingressus tantas ad-
miserit ceremonias, pronum erit prudenti Judicare, quid in aliis solen-
nioribus actibus fieri necessum sit. Dein non omnibus obvii sunt
auctores, qui articnlatim illa percenseanty retuli igitur in meum codicu-
lam, quia talia sunt qu» serviunt subinde multorum instructioni.
Opera nostra et conatu utere si lubet, si displicet transili ad alia quae
orexi tuse sunt sapidiora. Deumque impensissimo aifectu ora, ut £u-
ropse tot cladibus afflictse tot miseriis exbanstse, tantis calamitatibus
eneryatse aliquando tandem pro sua misericordia pacem et concordiam
concedere dignetur.
K K
CAPUT LIII.
Pacificatio Leodiensium cum Serenissimo Principe, Emtnentistinuh
que Electore Coloniensi Ferdinando.
> RM AVERAT iterum insignes copiaB SerenisBimus Elec-
tor ColonieuBis, jamque hoBtiles copias contra refnujta-
rios sibi Leodienses in campum educturosy cruentaqne
arma tumultuanti civitati illaturus erat; cum ilh me-
mores pristinarum calamitatum k Joanne de Werth
aliisque Ducibus non ita pridem illuc missis, perpessarum, concludont
rem potius quietioribus modis componere, mittunt igitur ad Serenissi-
mum Electorem Coloniensem clementissimum Dominum suum, petant-
que suppliciter rebellionis veniam» quam si polliceatur sua Sereuitas,
spondeut subjectionem et omnem fidelitatem quffi subditos et sui Frin-
cipis amantes deoeat. Serenissimus Elector etsi mnltum rebeUione
insolente turbulentorum quorundam bominum esset ofiensus, mediaqoe
in promptu habivisset, yindicandi illatam sibi injuriam» maluit tamen
moderatione, quam vehementia rem omnem discemere, et pro ingenita
benignitate ignovit deprecantibus delictum, pacisque conditionibus li-
benter subscripsit. Quo nuncio leeti primores civitatis opportunum diem
destinanty quo tota civitas gaudiorum frena lazet, fuit is quartus dies
Julii quo pacis nuncios per totam urbem dimittunt, ut ad buccinffi
sonum in omnibus urbis plateis pacem proclament.
Audierant Evangelos summi, medioxumi, infimi, per totam late civi-
tatem, quanto cum Isetitise sensu nemo facile, nisi qui viderit, scripturo
credat. Nullus se jam domi continere poterat, efiundebant se civegca-
tervatim in publicum, omnium bonorum commune erat gaudium, com-
munis festivitas, omnes de pace, de mitissimo suo Principe, de venia
erroris sermocinabantar, iis solis exceptis, quibus volupe erat turbstam
ITINERARIUM. 261
cernere Rempublicam, qaiqae ad tarbelas nati esse Tidebantur, cfletero-
rum omninm vox erat, Tivat clementissimus Dominus noster, vivat
m^nus Ferdinandus.
Huic tanto beneficione ingrati essent, Principi pacis k quo pax vera
qnara mundus dare non potest, primas deferre gratias constitnerunt.
Clems itaque ad quem spectat in sacris leges ordinare, consilio inito
Btatuit publicam supplicationem per urbis compita ettempla, solennitate
qua posset maxima instituercy ad quam universus civitatis populus ab
infimo ad summum omnes pro concionibus invitaretur, quod mox efieo-
tum datnm, nec credo fuisse in urbe Sacerdotem» qui non ad aram
iaciens pro tanta obtenta gratia Deo tranquillitatis, in cujus manu corda
bominumy pacificatoriam ofierret hostiam.
Hffic matutinis horis, cum itaque jam k Deo duxissent initia, putabant
porro integrum sibi fore, si aliis quoque signis iu publicum procederent
gaudio exultantem animumy sub vesperam igitur omnia tormenta bellica
tam majora quam minora festo fistularum strepitu exonerarant, festivi
dein ignes totam ars^re noctem, ne qna tenebrse tam luculentum Ifletitise
splendorem obfusoarent : verbo, omnia festo aUudebant^ ad usque de^re-
pidas anus, fructuumque maturorum institrices, quse in Intitia publica
minime desides reperiri voluerunty cum enim aliud in signum gaudii
non possent maturis fructibus totum forum conseverunt, corbes vero
festivis ignibus fovendis obtulernnt. Accinuil Isetum poeana totius
nrbis ees campanum, nec quidquam pratermissum est, quod ad Isetitiam
promovendam augendamque faceret. Seqnente die quse fuit quinta
Jnlii optimates urbis pro foribus «dium mensas stravere ac sumptuosis-
simis dapibus onerav^re, ad quas accumbendi omnibus advenis liberrima
facta est copia.
Vicesima Julii proscriptus non ita pridem Consul Plenevaux, Leodi-
um postliminio rediit, sed mox iterum per quosdam suorum adversa*-
riorum, pacis turbatorum, ac hostium, civitate pulsus est: de quo cum
nonnulli antagonistarum dubitarent excessissetne urbe necne» armata
manu in sedes ejus irmperunt, omnesque angulos studiose rimati sunt :
cnm vero non reperissent, puero euidam persuasemnt, ut iret vocaretque
ad sancti Severini, intimos duos Consuli amicos, viros prsdclarissimos.
262 ITINERARIUM.
ac ne gratuitam Legationem snscepiflse paer argneret, solidnm pacti
snnty et ezhibnemnt pro labore intineris oompensando : Tocati nil ad-
versi metnentes qnantocTUS se yifle committunt, sed non multo post ez
insidiis appetiti, yita exuHirtar: attoniti ad boc spectaculum accols,
totam circum yiciniam ad vindictam excitant, nec mora oBiyenos
Sancti Seyerini Parocbianos congregant, unaque in sicarios impetam
faciunt eorum Capitaneum Reck ad triennium urbe proscribunt, qui ta-
men postea exacto triduo rediit. De hoc noTo tumultu et si SerenisBi-
mus Archipraesul Coloniensis esset certior redditus, non tamen est
yeritus ciyitatem adire, ubi indicibili Isetitia et acclamatione omniam
acceptus est, ac electioni duorum noyorum Consulum interfuity qui ez
secreto sus Serenitatis Concilio desumpti sunt, unanimique Magistratus
et ciyium consensu Dominus Dans et Dominus Blisia electi sunt. Vi-
gesima septima Julii proscripti duo Pleneyaux nuper ConBul ; cam
Capitaneo Reck in ciWtatem redierunt, ad quorum adyentum pleriqae
sedicioBoram et tumultuantinm latibulis se abdiderunt
Eodem die Serenissimus Princeps ac Eminentissimus Elector ex sao
Pallatio ad Sanctum Seyerinum se contulit, ut Sacrosancto Missae Sa-
crificio interesset quo in loco cadayera Tanpierorum Patris scilicet et
Filii intimomm Consulis Pleneyaux, k tristissima yidua Serenissimo
Elemo Electori exhibita sunt ; ad quorum spectaculum cum in conferta
multitudine quidam etiam homicidarum se miscuisset, cadayera receate
cruore manare ceperunt, ac sanguinem sudare : de caetero ad multos
adhuc dies ignes festiyi arserunt.
Interea ex Bohemia non procul Egra ad exercitum Picolominii i
Marchione de Caretto eductsB sunt aliquot militum turmsBy quse nuper
in finibus Bohemise, ne qua forte hostis denuo irrumperety relicts fue-
rant ; summa militum hsec fere fiiit.
Equites.
480.
139.
113.
89.
132.
Pedites.
Equites.
Sub Marchione de Caretto.
393.
Sub Pettari.
Sub Marchione Badensi.
79.
Sub Stilbergio.
Sub Tiefienbacbio.
230.
Sub Spiegelio.
Sub Barone de Soye.
236.
Sub Hannibale Gh)nzaga.
Sub Duce Florentiffi.
110.
Sub Heister.
ITINERARIUM.
263
Pedites.
Equites.
Sab SaveUio.
388.
Ex Picolominii Quardia.
108.
Snb MatthoeL
88.
Sub Gallasso desnltorii.
406.
Sub Fernemontio.
200.
Eqni destinati ad tormenta.
320.
Sub Borrj-
406.
Bonm Paria.
50.
ColUcii omnesfaciunL
2130.
Equi generalium.
300.
•
CoUecti omnes fadunt.
2087.
CAPUT LIV.
De Taurinensi obsidione per Gallos.
• IXIMUS supra quam facili nisu, summa cum celeri-
tate lilustrissimus Princeps Thomas Dux Subandisey
Taurinum Gallis eripuerit, quamque eam occupati-
onem Galli peracerbe senserint, nunc tandem eum
yiderent, hanc urbem maxime necessariam suis consi-
liis iu Italia promovendisy esse, ad seriam recupera-
tionem adjecerunt animos, in quem finem cum certis exploratoribus
accepisset Comes de Harrecourt Gallorum Generalis, comeatum urbis
non esse copiosum» armamentarium item tormentario pulvere destitni,
coUectis omnibus suis Legionibus se medium inter Taurinnm et Mar-
chionem de Leganes Hispanorum campiductorem, posuit, ac ne damni
quid ab eo pateretur fortissimis munitionibus sibi suisque providit, ut
licet jam dictus Legaues identidem Gallorum castra impetiverit, nil
tamen aliud profecerit, quam quod septingenta boum capita ex pascuis
abegerit, quatuorque manipulos equitum et quadraginta militares insti-
tores fuderit.
Yicesimasecunda Julii Princeps Thomas eruptione iacta in sylvestrem
hortum feris cicurandis destinatum, ducentos Gallos fudit oeneumquey
244 ITJNERARIUM.
Yoluerit. Sn» quoque Majestati imprimis placere Electores, Prin-
cipesy ac status partim in Persona partim per Legatos obedientissime
comparuisse.
Atque ut Electores, Principes, ac status, absentiumque Consiliarii et
Legati Sacri Romani Imperii difficultates melius intelligant, Soam
Majestatem coram proponi necessarium judicasse^ in enmque finem nt
omnia articulatius exprimerentur, Scripto Consignari ac publice pne-
legi voluisse, clementissime sperans ab omnibus electaribus, principi-
bus, statibnsy et absentium Consiliariis ac Legatis, non taiitum obedi*
entissime propositionem audiendam, sed etiam ita consiliis auxiliisque
adjuvandam promovendamque, quemadmodum extrema Imperii neces-
sitas exigat. Quod sua Majestas, Ceesarea gratia k se agnitum iri
pollicetur.
Finita hac brevi prsefatione Imperatorius Cancellarius Comes Knrtz,
Cffisareo Secretario Aulico propositionem ex scripto promulgandam ex-
hibuit, qui in medium progressus distinctissime pronunciavit; ea hujas
fere fuit tenoris.
Snse Sacrse Csesareae Majestati Hungarise item et BohemiaB Dlgni-
tati Regise Domino nostro Clementissimo magnnm affert gaudium,
maximopereque probatur, quod Sacro Romano Imperio fideles et obe-
dientes Electores, Principes, et status ad convocatorias nuper litteras,
nullo habito respectu bellicosorum temporum et difficillimorum in Ro-
mano Imperio motuumy sepositisqtte omnibus aliis impedimentia partim
in persona, partim per spectabiles viros Consiliarios et legatos obedienter
comparuerint : unde Majestas sua &cile notat laudabilem zelnm pro
patria pacificanda, atque ex tam subito conventu in tam brevis proposito
temporis termino alium colligere non potest, quam Electores, PrincipeSt
ac status in suis deputatis, instruendis dimittendisque omnem diligen-
tiam adhibuisse, simulque sperat omnes sufficiente instructione^ et ple-
nipotentia ita instructos, ut ad horum comttiorum omni ex parte utilis-
simum scopum mediante divina assistentia pertingi, et ad optatum fi-
nem quo citius, hoc melius perveniri possit.
Et quam vis dubitat ex litteris k sna Caesarea Majestate ad quem vis
Electorum, Principum, ac statuum separatim missis, abunde quemvis
intellexisse causas ob quas ad comitia haec indicenda commota sitf qnie
ITINERARIUM. 245
item in hoc Principum conTenta tractanda consnltandaque sinty nec
ulteriore explicatione indigere, maxim^ cum cnivis communes necessi-
tates nimium quam notse sint, nihil omninus Sua Csesarea Majestas ju-
dicavit, prseter ea quse jam dictis Convocatoriis Litteris contenta sunt,
insnper hoc loco etiam omnibus Electoribus, Principibus, et Statibus
absentiumque Consiliariis et Legatis paucis iterum proponere.
Jam ssepe dictis Electoribus, Principibus, et Statibus, sicut et ab-
sentium Consiliariis et Legatis satis notum est, qua ratione Serenis*
aimuB, Potentissimus, ac Invictissimus Princeps ac Dominus Dominus
FEitDiNANnt7S II. Romanorum Imperator Hungarise et Bohemise Rex,
Suse Caesareoe Majestatis hodie regnantis honoratissimus Dominus Pa-
rens et Prsedecessor in Imperio Sanctissimae memorise, k suse Majes-
tatia inchoato Imperio nil potius semper clementissime ac plane pateme
coraverit, qnam ut Sacrum Romanum Imperium, aliquando tandem
post tantas turbas ad securam pacem, et constantem quietem reduci, et
fideles ejus Electores, Principes ac Status gravissimis bellorum oneribns
eximi ac liberari possent ; quod ipsum per varios Electorum et Princi-
pum Conventus summa cum diligentia et indefessa patemaque cura
ardentissim^ iutendit, ac imprimis nil aliud desideravit, quam ut omnes
Principes in id consentirent, quod sua Csesarea Majestas cum Serenis-
simo Saxonise Duce ac Electore Anno 1635. Pragse egit et conclusit.
Interea vero postquam sua sacra Csesarea Majestas Clementissimus
Dominus noster prsemissa consueta Regis Romanoram et per conse-
quens Imperatoris legitima Electione, molestissimam Imperii guberaa-
tionem suscepit, non minus sollicite curavit, quam ut juxta Pragensem
pacis compositionem quam primum Comitia convocari possent, in qui-
bus fidelissimo Electorum, Principum, ac statuum Consilio et adjumento
dicta pacificatio omnimode ab omnibus acceptaretur, omnis diffidentia
inter caput et membra plenissime toUeretur, omniaque possibilia media
adhiberentur, ut exteri Reges ac Principes illuc adducerentur, ut sub-
latis ex Imperio armis, paci tandem locum relinquerent ; atque hoc
modo quidquid ad promotionem horum comitiorum et remotionem om-
nium obstacnloram auream pacem impedientiam, conduceret ex solo
amore patriae (remotis hac vice privatis cujusque juribus ac commodis)
quisque sibi ob oculos poneret.
246 ITINERARIUM.
In quo omnipotentem Deam placabnnt, ac promovebaat Imperii
commnne bonnm, tuebnntar patriam ab instante ruina, saamqne Caesa-
ream Majestatem patema yoloutate ac Csesarea gratia sibi devincient,
qu8B paratissima est omni conatn arripere et effectnm dare, qnidqmd
ad Romani Imperii restaurationem et privatum cujuBqne membri bonnm,
ntile et proficuum esse jndicatum fherit. Actum in Cflesarea et Sacri
Romani Imperii libera urbe Ratisbonensiy in curia ibidem, 13 Septem-
bris, Anno M.DC.XL.
Vidit: (L. S.)
Fbrdikandus Combs Kubtz.
JoANNBS S0LBNBB5 Doctor.
HsBC propositio dum legeretur Legati Electorum in consnetis subsel-
liis sederunty et qnoties Sacrs CflesaresB Majestatis mentio facta est,
sese erexerunt, decentemque reverentiam Imperatori exhibuerunt, reli-
qui tam Ecclesiastici quam Sseculares Principes, absentinmque Consi-
liarii et Legati toto tempore erecti steterunt.
Lecta propositione Sua Csesarea Majestas brevem qnidem sed ekgan-
tem et nervosum addidit epilogum, post quem Electorum Legati ad
sinistrum latns coierunt, reliqui vero Principes tam Ecclesiastici qnam
Saeculares in medio aulse se collegerunty sententiasqne contnlemnt qnid
Suse Majestati esset respondendum : collatis cousiliis nomine omninm
Moguntinensis Electoris Consiliarius et CoUegatus Dominus Nicolans
Georgius Reigersperger ntriusque Juris Doctory eodem loco qni Cs-
sareus Secretarius Aulicus propositionem praelegerat, de memoria hnnc
in modum peroravit.
Cum debiti honoris subjectissima significatione accepemnt Sos
Cse6areaeMajestatispropoditum,praelectamque propositionem obedientis-
simo respectu inteliexerunt Sacri Romani Imperii Electores, Principes
status absentiumque Consiliarii ac Legati : Praeterquam quod nniverso
orbi qna late patet minime ignotum est. Quomodo non tantnm Angns-
tissimae memoriee Ferdinandvs II. tempore Laudatissimse Guberna'
tionis sufle, sed et ipsa nunc Praesens Caesarea Majestas, nihil potins in
Romano Imperio spectarint ampliusque curaverint, nec etiftmDum An-
ITINERARIUM. 247
guBtisnma sua Majestag curet interpositis etiam sumptaosissimis Lega-
tionibus; quam qua ratione cuique in altissima pace fas fleqnumqne
distribui ac dispensari, possit, omnesque hostiles inimicitise et iniquis-
sima tyrannis qua Germania opprimitur amoveri ab Imperio possint;
in quo quidem negotio ne tantiUum desideratum fuerit ex parte sue
Majestatis, quod ad auream pacem longeque optatissimam tranquillita-
tem conduceret.
Hoc quem admodum uniTersi qui in hoc spectatissimo Electorum»
Principumy Statuum, et Absentium Consiliariorum ac Legatorum con-
sessa summo cum animi sui solatio notant, Suam Csesaream Majestatem
de tempore in tempus in id coUimarey qua ratione sublato cruento et
omnia consumente bello secura pax restitui, possit Sacrum Romanum
Imperium ad quietem reduci, ac ejus status et subditi, cum paozillo
quod h tot bellorum et motuum calamitatibus reliquum fuit, secure
commorari, et quantulumcunque hoc quiet^ possidere possint; Ita
Praesentes omnes Electores, Principes, Status^ absentiumque Consiliarii
et Legati, pro tam prolixa cura et patema sollicitudine demississimo
affectu immortales suse Majestati habent gratias, optantque k Deo ter
optimo terque maximo tota cordis extensione, (nec dubitant diyinam
bonitatem, suam Caesaream Majestatem ejusque institutum amplissima
de cobIo benedictione promoturum) ut hornm comitiomm consultatio
sine fructu non elabatur. Offemntque ad hoc demississima mentis
contentione, consiliis anxiliisque, pro extremo posse, suae Majestatis
propositum ita adjuYare, ut ad optatum felicemque finem tot votis desi<-
deratce pacis decurrat; quod superi annuere et benigno fiiTore ratum
habere velint.
Quod vero nonnulli ex principibus et statibus Imperii qui k sua Ma«
jestate eeque ac alii ad haec comitia pro bono pressae et pene oppressae
patriae instituta, scripto clementissime convocati, adhuc nec in propria
persona nec per Legatos comparere potuerint. Id sua Majestas (nisi
spes fallat) segre non feret, sed potius simul omnes et singulos speciatimy
ob prsegnantes jamdum notas causas clementissime excusatos habebit,
cum id non ex defectu propensissimse eoram Toluntatis et debitse obedi'>
entise, sed potius ob ealamitosa tempora, infestaque passim hoste itinera
248 ITINERARIUM.
acciderit, quibuB sublatis non deerunt utique sno se coram sistendi
officio, juvabuntque consilio, ac sacne suse Majestati qua debent sub-
jectione assistent in omnibus quse ad Imperii incolumitatem serviunt,
Quemadmodum nil dubitandum jam ipsos susb Majestati extremam im-
potentiam et necessitatem humillime litteris excusasse.
Quantum vero ad jam prselectam Csesaream propOBitionem eam
Prssentes Electores, Principes» status, absentinmque Consiliarii et
Legati, ad tria fere capita reduci posse putant, et primo quidem. Qaa
ratione posttam varias et multomm annorum inflictas poenas, Germani-
ciqne orbis dissidia certe luctuosa, aliquando tandem aurea pax juxta
suae Majestatis intentionem acquiri possit. Dein quomodo interea
neque ad pacificatum Imperinm belli moles coUatiB yiribus, unanimi
consensuy restaurata disciplina militari, continuari possit. Deniqae
qua via dissipatus ^ multo tempore justitisB status, in vestrse Ceesareie
Majestatis et Imperii Camara Spirse sit restaurandus, ac Balutaris jus-
titia, sine qua florentissima regna ooUabascunt, omniumque Principum
subditi quantumvis uniti, continuo in bella exardescunt, promovenda,
causse quam brevissime expediendse, redditus Camaralibus et Assesso-
ribus aliquamdiu subtracti, in pristinum statum redintegrandi, omni-
busque defectibus quam opportunissimum medium admovendum.
De his tribus punctis et quidquid illis annexum esse potest, prsesentes
Electoresy Principes ac status, ac absentium ConsiUarii quam hnmillim^
primo quoquo tempore suscipient consultationemy consiliaque sua ves-
trse Majestati examinanda debita cum submissione subjicient : omnia
denique quse ad conservationem suse Caesarese celsitudinisy honoris ac
&m8e, Imperii quoque prosperitatem conducere poesunt, pro virili saa
curare, ut debent, non prsetermittent.
Cum vero jam proposita puncta ^ prsesentibus Electoribus, Principi-
busy statibusy et absentibus Consiliariis ejusmodi esse reperiantur, qas
maturiore consilio et deliberatione egeant» atque ad id opus sit copia
aUqua ipsiusmet propositionis, ea propter quam demississime sappH'
cant ut sua Majestas dignetur exemplum impertiri. Cfletemm se Prs*
sentes omnes Electores, Principes, status ac absentium ConsiUarii et
Legati suse Csesareee gratise et clementissimo &vori quam humillune
commendant.
ITINERARIUM. 249
Hic Imperii Cancellarios Comes Eurtz Doctori Reigersperger pra-
lectnm k Doctore Soldner propositionem tradidit.
His peractis sua Csesarea Majestas quam primum de tbrono surrexit,
et tam diu aperto capite stetit, quoad Imperii status simili ordine, quo
ad curiam yeuerant, reyerterunt: tunc sua Majestas operuit denuo
caput, secutaqne est tres Imperatorios Ministros supremum scilicet aulse
Caesarese Prsefectum» Supremum Camararium, et Mareschallum aulae,
atque ita omnes simul Ceesarem domum comitati sunt; cumque istic ad
dimidiam circiter horam expectassent, accumbentique ad mensam Im-
peratori servitia consueta detulissent, ad suam quisque domum in essedo
reductus est : atque sic omnis propositionis hujus actus ad finem per-
dactus.
Actum Ratisbarue, 13. Septembris. Anno 1640.
Habes benevole Lector totius hujus actionis seriem, et ordinem, forte
proUxioribus quam volebas yerbis, feci id de industria, ut yideas quanta
cum solennitate comitia peragantur, si enim solns ingressus tantas ad-
miserit ceremonias, pronum erit prudenti Judicare, quid in aliis solen-
nioribus actibus fieri necessum sit. Dein non omnibus obvii sunt
auctores, qui articulatim illa percenseant, retuli igitur in meum codicu-
lam, quia talia sunt quse seryiunt subinde multorum instructioni.
Opera nostra et conatu utere si lubet, si displicet transili ad alia quae
orexi tuse sunt sapidiora. Deumque impensissimo afiectu ora, ut £u-
ropse tot cladibus afflictse tot miseriis exhaustse, tantis calamitatibus
eneryatse aliquando tandem pro sua misericordia pacem et concordiam
concedere dignetur.
K K
CAPUT LIII.
Pacificatio Leodiensium cum Serenissimo Principe, Eminentistinuh
que Electore Coloniensi Ferdinando.
^ RM AVERAT iterum insignes copias Sereniasimus £lec-
tor ColonienBis, jamqne hostiles copias contra refracta-
rios sibi Leodienses in campum educturusy cruentaqae
arma tumultuanti civitati illaturus erat ; cum illi me-
mores pristinarum calamitatum k Joanne de Werth
aliisque Ducibus non ita pridem illuc missis, perpessarum, concludont
rem potius quietioribus modis componere, mittunt igitur ad Serenissi-
mum Electorem Coloniensem dementissimum Dominum suum, petunt-
que suppliciter rebellionis veniam» quam si polliceatur sua Sereuitas,
spondent subjectionem e\ omnem fidelitatem quoe subditos et sui Frin-
cipis amantes deceat. Serenissimus Elector etsi multum rebeUione
insolente turbulentorum quorundam hominum esset offensus, mediaqoe
in promptu habiyisset, yindicandi illatam sibi injuriamy maluit tamen
moderatione, quam Yehementia rem omnem discemere, et pro ingenita
benignitate ignovit deprecantibus delictum, pacisque conditionibus li-
benter subscripsit. Quo nuncio Ifleti primores civitatis opportunum diem
destinanty quo tota civitas gaudiorum frena lazet» fuit is quartus dies
Julii quo pacis nuncios per totam urbem dimittunt, ut ad buccins
sonum in onmibus urbis plateis pacem proclament.
Audierant Evangelos summi, medioxumi, infimi, per totam late civi-
tatem, quanto cum Isetitise sensu nemo facile, nisi qui viderit, scripturo
credat. NuIIus se jam domi continere poterat, efiundebant se civesca-
tervatim in publicum, omnium bonorum commune erat gaudium, com-
munis festivitas, omnes de pace, de mitissimo suo Principe, de venia
erroris sermocinabantnr, iis solis exceptis, quibus volupe erat turbatam
ITINERARIUM. 261
cernere Rempublicain, qaiqae ad tarbelas nati esse \idebaiitur, cfletero-
ram omnium vox erat^ vivat clementiflsimas Dominos noster, vivat
magnus Ferdinandos.
Huic tanto beneficio*ne ingrati essent, Principi pacis k quo pax vera
quam mundus dare non potest, primas deferre gratias constituerunt.
Clerus itaque ad quem spectat in sacris leges ordinare, consilio inito
statuit publicam supplicationem per urbis compita et templa, solennitate
qua posset maxima instituere, ad quam universus civitatis populus ab
infimo ad summum omnes pro concionibus invitaretur, quod mox efieo-
tum datum, nec credo faisse in urbe Sacerdotem» qui non ad aram
faciens pro tanta obtenta gratia Deo tranquillitatis, in cujus manu corda
bominum, pacificatoriam ofierret hostiam.
Haec matutinis horis, cum itaque jam k Deo duxissent initia, putabant
porro integrum sibi fore, si aliis quoque signis in publicum procederent
gaudio exultantem animum, sub vesperam igitur omnia tormenta beUica
tam majora quam minora festo fistularum strepitu exonerarant, festivi
dein ignes totam ars^re noctem, ne qua tenebrse tam luculentum Isetitiae
splendorem obfuscarent : verbo, omnia festo alludebant, ad usque de<^re-
pidas anus, fructuumque maturorum institrices, qusB in lastitia publica
minime desides reperiri voluerunty cum enim aliud in signum gaudti
non possent maturis fructibus totnm forum conseverunt, eorbes vero
festivis ignibus fovendis obtulerunt. Accinuft Isetum poeana totius
urbis ses campanum, nec quidquam pratermissum est, quod ad Isetitiam
promovendam augendamque faceret. Sequente die quie fuit qainta
Julii optimates urbis pro foribus ffidium mensas stravere ac snmptuosis-
simis dapibus onerav^re, ad quas accumbendi omnibus advenis liberrima
fiicta est copia.
Yicesima Julii proscriptus non ita pridem Consul Plenevaux, Leodi-
um postliminio rediit, sed mox iterum per quosdam suorum adversa-
riorum, pacis turbatorum, ac hostium, civitate pulsus est : de quo cum
nonnulli antagonistarum dubitarent excessissetne urbe necne» armata
manu in sedes ejus irruperunt, omnesque angulos studiose rimati sunt :
cum vero non reperissent, puero euidam persuasemnty ut iret vocaretque
ad sancti Severini, intimos duos Consuli amicos, viros presclarissimos.
262 ITINERARIUM.
ac ne grataitam Legationem suscepiflse paer argaeret, solidam pacti
Bunty et ezhibaenint pro labore intineris oompensando : yocati nil ad-
versi metaentes qaantocyus se yi» committunt, sed non multo post ex
insidiis appetiti, vita examirtar: attoniti ad hoc spectaculHm accols,
totam circum yiciniam ad yindictam excitant, nec mora anivenoB
Sancti Severini Parochianos congregant, unaqne in sicarios impetam
&ciant eoram Capitaneum Reck ad triennium urbe proscribunt, qui ta-
men postea exacto triduo rediit. De hoc novo tumultu et si Serenissi-
mus Archi]v®sul Coloniensis esset certior redditus, non tamen est
yeritus civitatem adire, ubi indicibili Isetitia et acclamatione omnium
acceptus est, ac electioni duorum noyorum Consulum interfuit, qui ez
secreto suse Serenitatis Concilio desumpti sunt, unanimique Magistratus
et ciyium consensu Dominos Dans et Dominus Blisia electi sunt. Vi-
gesima septima Julii proscripti duo Pleneyaux nuper Comml ; cum
Capitaneo Reck in civitatem redierunt, ad quorum adyentum pleriqae
sedicioBoram et tumultuantium latibulis se abdiderunt.
Eodem die Serenissimus Princeps ac Eminentissimus Elector ex sao
Pallatio ad Sanctum Seyerinum se contulity ut Sacrosancto Missae Sa-
crificio interesset quo in loco cadayera Tanpierorum Patris scilicet et
Filii intimorum Consulis Pleneyaux, k tristissima yidua Serenissimo
Elemo Electori exhibita sunt ; ad quorum spectaculum cum in conferta
multitudine quidam etiam homicidarum se miscuisset, cadavera recente
cruore manare ceperunt, ac sanguinem sudare : de csetero ad multos
adhuc dies ignes festiyi arserunt.
Interea ex Bohemia non procul Egra ad exercitum Picolominii i
Marchione de Caretto eductsB sunt aliquot militum turmsB, qosB nuper
in finibus BohemisB, ne qua forte hostis denuo irrumperety relicts ftte-
rant ; summa militum hsec fere fuit.
Pedites.
Equites.
Sub Marchione de Caretto.
393.
Sub Pettari.
480.
Sub Marchione Badensi.
79.
Sub Stilbergio.
139.
Sub Tiefienbachio.
230.
Sub Spiegelio.
113.
Sub Barone de Soye.
236.
Sub Hannibale QonzBgg.
89.
Sub Duce Florentise.
110.
Sub Heister.
132.
ITINERARIUM.
263
Pedites.
Equites.
Sob Savellio.
388.
Ex Picolominii Quardia.
108.
Sab Matthflei.
88.
Sub Gallasso desultorii.
406.
Sub Fernemontio.
200.
Equi destinati ad tormenta.
320.
Sub Borrj.
406.
Bonm Paria.
50.
CollecH omne^
ifaciunt.
2130.
Equi generalium.
CoUecti omnes fadunt.
300.
2087.
CAPUT LIV.
De Taurinensi obsidione per Gallos.
> IXIMUS Bupra quam facili uisuy summa cum celeri-
tate IUustrissimus Princeps Thomas Dux Snbaudifle,
Taurinum Gallis eripuerity quamque eam occupati-
onem Galli peracerbe senserint, nunc tandem cum
yiderent, banc nrbem maxime necessariam suis consi-
liis iu Italia promovendisy esse, ad seriam recupera-
tionem adjecerunt animos, in qoem finem cum certis exploratoribus
accepisset Comes de Harrecourt Gallorum Generalis, comeatum urbis
non esse copiosnm, armamentarium item tormentario pulvere destitni,
coUectis omnibnB suis Legionibus se medium inter Taurinum et Mar-
chionem de Leganes Hispanorum campiductoremy posuit, ac ne damni
quid ab eo pateretur fortissimis munitionibus sibi suisque providit, ut
licet jam dictus Legaues identidem Gallomm castra impetiverit, nil
tamen aliud profecerit, quam quod septingenta boum capita ex pascuis
abegerit» quatuorque manipulos equitum et quadraginta militares insti-
tores fuderit.
Yicesimasecunda Julii Princeps Thomas eruptione facta in sylvestrem
hortum feris cicurandis destinatum, ducentos Gallos fudit seneumquey
264 ITINERARIUM.
tormentnm belHcam^ qno molendinum nrbis impeti de))ebat avexit, nc
octo officiarios magni nominis cepit, occupavit quoqae manitionem, et
octoginta in ejus defensionem relictos milites intemecione delevit Nec
minus feliciter rem contra Ghilloe egit Pincipis Thomae natnralis frater,
qai egressus duos manipulos equitum Gallorumy qui qaadraginta pre-
cipuflB nobilitatis viros ad castra coaducturi erant, ad Hispanica arma,
seu potius in captiyitatem coegit, interque hos quindecim ordinis regii
milites, ipsiusque Regis Thesaurarium, apud quem solam quatuor millia
Daplonum seu duplicatorum aureorum reperta sunt. Sed et Carolos de
la Qztik cum duobus equitum et quinque peditum Pedemontensiam
millibuSy nrbem et arcem Rivaltensem ad deditionem coegit, nnde moz
prseter omnium expectationem egressus, mille peditam Gralloram et
quadringentos equites cum comeatu ad castra Gallica properantes ante
solis ortum obruity et plerosque fudit.
Eodem quoque die obsessi Tanrinenses cuniculos detexerunty quos
egerant, qui in arce Taurinensi erant conclnsi, indeqae sexaginta vasa
pulyeris pjrii, quorum singula dnos centenarios sen ducentas libras
prendebant ernemnt, ac alibi Quardiam eqnestrem Marchionis de Yilla
sine Yuluere et sanguine Hispani cepemnt
Rebus ita procedentibns fieri aliud non poterat, qnam nt Galli multnm
sibi metuerent, comeatumqne desiderarent, his tamen posthabitis pertl-
nacissime obsidionem ceptam continuare conclnserant, et extrema potios
perpetiy qnam infecta occnpatione nrbis, recedere, maxime cnm ad da-
cendos cnrrns comeatn onnstos Cassale snbmisisset. Qnod ut yidit
Marchio Leganes, iteram Gallica castra pertentayit, coUectis itaqne sez
millibus peditum, et mille quingentis circiter eqnitibns, ipsiusmet Oene-
ralis Harecourt stationem adortus est, sed semel iterumqne repulsus k
Gallis. Felicioribus auspiciis Generalis Hispanorum Carolns de la
Gatta cum quinque millibns peditum et dnobus millibus qningentis equi-
tibttSy post tertio iteratam impetnm, stationem Porporatensem occnpaTit,
Gallosque ad arcem coegit, atque ita cnm centenis aliquot ad PriDcipem
Thomam Taurinnm penetrayit, comeatnm yero ac reliquam munitionem
defectn et negligentia quorundam Hispanomm, nimis matnre depree-
dantinmy dedncere in nrbem non potuit, dum enim Hispani in prsdas
ITINERARIUM. 266
efiundimtiiry Oalli ooIlectiB animis recaperant deBertam Btationem, co-
meatiimqiie ciim mnnitione intercipiunt, qnod mnltom obBessos afflixit.
Nihilominns Gkneralis de la Oatta conjnnctis cnm Principe Thoma vi-
ribns, ex nrbe itemm in stationem {irimariam impetnm fitcit» Marchio
vero de LegancB ex aUera parte eandem adoritnr, sed cum Ghtlli se istnc
coIkgiBBent plnBColiy f etrooedere ntrinqne coacti Bnnt, ac in illo quidem
assnlta ad qningentos snomm Hispani desid^wnnt interqne illos Colo-
nellnm Emilinm G«llini qnatnorqne Gapitaneos : qnamyis non pancio-
res ex parte Gralloram occabaisse censeantor, quemadmodum retalit
Colonellus Pignatelli qni inter alios k Ghillis sanciatus et captus faerat,
0ed postea remiBsus nt liberationem suo loco perillustris cujusdam Oalli
(Monsieur de Sainct Andreae appellant) apud suos moliretur, cum yero
18 majoris esset dignitatis quam nt cum Colonello hoc commntaretur,
rediit postmodnm ad Ghdlos ut pepigerat Hic ergo Pignatelli jurat
asseTeiabat, quod cnm Francis ad centum quinqnaginta yulneratos pri-
marios offieiales Gkilloram ipse yiderit ac sex Colonellos ex vulneribus
inortnos sepeliriy libereqne Gkdlos confiteri supra octingentos suomm
desiderariy qui occubuissent, prsster captos. Plurimonun etiam Hispa-
norum fuit opinio ad tria millia Hispanorum isto uno impetu occubuiBsey
sed cum indies agminatim ad suas turmas redeant plurimi, damnum
nonnisi ad sexcentos milites excurrere tddetury prater mille circiter yuI-
neratos.
£x quo Don Carolus de la Gkitta cum tribus circiter millibos in
nrbem penetravit ad Principem Thomam, tertium facile Gteneralis Le-
ganes ad ducentos mnlos pulyere nitrato onustos ad Padum deduci
jassit, sperans fore, ut obseBsi eruptione &cta eos in urbem porro vi seu
astn promoyerent, quod tamen ob yigilem Franeomm curam fieri nuB-
qnam potuit, unde L^anes retrogredi (eum contra Gkdlos se nil posse
moliri yideret) coactus est.
Vigesima Junii Cassalensis Onbemator Monsieur de la Torre cum
tribns millibus Montis-FerratensiboSy ac quadringentis militibns exerci-
tatis peditibns» et trecentis equitibns intempesta nocte ad ciyitatem
Trinensem vires admoyit, portas pulyere tormentario disjecit, ac in ipsa
qnoque urbis valla enixus est, sed potente yirtute et yigilantia Guberaa-
256 ITINERARIUM.
toris loci illiiiB, Comitis de Areese» fortiBsime repalsns est» qui ex
Gallonim copiis centam facile nna cum Dnctore equitatos Monsiear
Mainet intemecione delevit, etpreeter scalas decem, multom apparatum
Pjrobolorom et palveris salpharati prsdse loco in urbem addazit.
Multum interim Marchio de Leganes sollicitabatur et diu noctuqoe
meditabatur solutionem obsidionis Taurinensis, nullumque non lapidem
moyebaty ut minimum ciyitati pulvere saccurreret, quoniam in annona
reliqna nallas adhuc erat defectas, atque ne ob militum copiam urbs
etiam yictu paalatim destitueretar, Carolos de la Gkitta Consilio Prin-
cipis Thomae Oallorum castra denuo perfringere staduit, ac yigesima
nona Jalii summo mane sine strepitu Gralloram stationem Porporaten-
sem pertentayity ac primo quidem GkJIorum plarimos fudit, ac quinqua^
ginta oirciter cepit, sed cum Galli ex reliqais stationibas curricalo
sociis subyenirent, multoram sanguine et octoginta militam captiyitate
redire in ciyitatem debuit, ex quibas omnibas non nisi quinquaginta
circiter, CroatSB pleriqae, qui cum leyioris armaturfle eqais fossas emensi
faerant, una cam Colonello Petro de la Puenta ac Francisco de Mene-
ses aliisqae paucalis officialibas in Hispanica castra ad Marchiooem de
Leganestransierunt, qui non malto post, cam ob multos fiigitiyos se
Gallica castra ultra impetere sine summo damno non posset montem
Callierium (quem postea Gkdli una cum templo expilarant) dese^iit, ac
cum qainqae millibas Chierium se transtulit, ut yel inde auxilio pontis,
qnem per Padam moliebatur, obsessis opitalaretar. Sed nec hoc ex
animi sententia cessit, cam enim Gkdli ex opposita parte aggerem erais*
sent, qdatuorque tormentis majoribas excubarenty ac Gkdlica etiam
castra decem millibas peditum et qainqae millibus eqaitam aucta essent,
intra montes octo decim Galleones in quibus tria millia quingenti His*
pani yehebantnr, expectayity ut yel horum auxilio quoquo modo neces-
saria sociis adyeheret.
Interea Comes de Harrecoart Gallorum Generalisy omni oonatu mo-
lendina ad Pallatium Taurinense eyertere moliebatar, in qaem quoqne
finem noyos aggeres ejici fecit, at majoribus tormentis commodias con-
cuterety sed Princeps Thomas coutra exag^rayit munitiones oppositas,
ut ne quid Galli nocere possent, et simul yigesimanona Jalii erupit in
ITINERARIUM. 267
hortnm fer&rum» miiltosqne Gkdlorom strayit» Trigesima Julii Mar-
cliio de LegaDes Yincentio Gronzagce recens inangorato Duetori supremo
eqnitnm loco Caroli de la Gatta, mandavit ut cnm octingentis equis
centum sezaginta vasa pnlyeris pjrii obsessis nova via submittere cona-
retur, quod quidem strenne perfecit, ita ut non nisi media ab urbe
abesset Lenca, qnem Princeps Thomas emptione facta adjuvare con-
nizus est, sed penetrare tamen omnino non potuit, unde Gonzaga redire
compulsus est. In reditu yero centum septuaginta mnlos fitrrina onus-
toe ad Grallica castra properantes intercepit salrumque conductum
straTit.
Cum itaque omnis spes pulireris introducendi intercidisset, nec tamen
socii ita deserendi essent, ad noyas artes Hispani artificum ingenia
proYocamnt, qui invenemnt modum ante hac inauditum injiciendi
globos ita pneparatoB ut 20. libras pulyeris caperent ; qua ratione etiam
alium comeatum, litteras, omniaqne necessaria submittere poterant ob-
sessis, ac licet subinde aliqui ez illis globis calore accenderentur ac in
aere disrumperentur, alii in castra Gkdlica non destinato itinere deflec-
terenty tantum tamen profectum fuit, ut obsessi abunde haberent, quo se
tnerentur, et eraptiones continuarent. Qnod cum GMIi Tiderenty sibi
omnino persuaserant mazimam pul' aris inter obsessos esse penuriam,
tnncque tempns esse Hispanos in urbe opprimendi, unde ad impetnm
faciendum conyenerant, eztimasque munitiones aggressi sunt, sed ita
ab obsessis salotati acceptique ut cum immani strage recedere sint
coaotiy ac docti obsessos eztrema nondum laborare ^estate ut dice<»
batnr.
Decima octava Augusti eqnites Hispani Gubernatorem Arcis Tauri*
nensis Monsieur de Argenton, Generalem Financiaram .Gallicaram
prsBsidem, Pignarolio ad castra tendentem, interceperant, ac apnd eum
mille quingentos Duplones, una cum Marchionis de Leganes nuper
Cassalis perdita rheda et scriptis magni momenti obtiuuerant.
L L
CAPUT LV.
Fridbergenus Wimarii Ursellas et EbsteiHium occupant, sed utrobi-
que intercipiuntur»
UAM &cili negotio WimaricaB copia Fridbergam Wet-
teravi» occBparint» diximus snpra, cum vero hoc in
loco indies augerentur manipuli^ fierentque ploresy
quam quoB unicum hoo oppidum commode et sine ex-
trema ruina retinere poaset, de dilatandis quarteriis
dbpicere ceperunty ac primo quidem Capitaneo cuidam (Quirini ei
nomen erat) assignarunt Epsteinium oppidum et arcem» ut istic mani-
pulum suum compleret^ alteri insuper Capitaneo (PfaDkuchen vulgo
appellant) Cronbergam, Newenhanium aliaque circum loca deputant,
aliis alias ad huc stationes distribuunt P&nkuchen sagacior fuit» quam
ut se Cronbergoe concrederet, metuens vicinum Coningsteiniumy con-
tentus igitur exactione pecuniaria quam assignata sibi oppida spoponde-
rant, in tutioribus manet diversoriis. Quirino vero Epsteinio sibi
assignato IsetuSy de modo dispicit se illuc cum suis transferendi» sperabat
enim prflesens majorem quoad opes et militem profectum ; subditum
igitur sibi militem, qui vicenarium numerum nondum accesserat, secum
deducity yelutque aliud acturus primo oppidum nemine obsistentef sed
nec quserente, quid vellety unde yenirety quorsum tenderet, ingredituri
nec multo post arcem quoque invadit ; unde suos Francofordiam et ad
circum vicina loca emittit, partim ampliorem militem collectum» partim
prsedatum. Exigit quoque k subditis militi alendo hebdomadatim
certam pecuni» snmmam» si abnuant minatur extrema. Pessime hsec
res habebat praenobilem Dominum Vice-Colonellumy ao arcis Coning-
steinianse Prsefectum Dominum k Bettendorf, yixque ferebat tam tici-
ITINERARIUM. 259
niim gibi hogteniy qnonmm tamen eam aperta vi pellere inde non poeset,
tantisper sustinet, quoad Moguntla enppetias obtinnisset.
Erat tanc forte ibidem yir sagax, neo Suedicfle fketioni mnltnm ami*
cofly qni cnm Capitanenm qnam longiseim^ abeeee Yellet, quidqaid
Epeteinii ageretor per fidiseimoe nuncios identidem significat Coning*
steiniamy tandemqae faeiebat spem faoile intercipiendi pancalos istos
militeSy horreomqae vicinam Epsteiniano castro designabaty in qaod
commode milites sab seram noctem occalerentar, omnemqae opportani«
tatem irraendi rimarentur. Placait consiliam Domino Commeudanti
Coningsteiniensi, destinatque cum Moguntino milite de animosissimis
suomm selectoe, qni postero die negotiam aggrederentar. Hi cum non
procul Epsteinio abessent, irariisque cogitationibus k se mutno discede-
rent in sequens mane ob varia impedimenta negotium confici non possa
animadyertunt. Ea propter interea de nova stropha consultant. Erat
forte qui arte yenatoria jaculando feris per sylTas (quse istis locis occur-
runt frequentes) insidiabatur. Hic opportune hinnulum seu capream
sjlvestrem straverat, eum uni militum sub veste rustica latenti in hu-
meros toUunt, prsemittuntque cum duobus aliis militibns simili habitu
vestitiSy qui hebdomadariam pecuniam se ferre militibus comminis-
cantur: dictnm factum: itur ad primam portam arcis, ubi interro-
gantur unde veniant, quidve velint? Respondet prior se feram hanc
(monstrabat capream) jussum esse portare Capitaneo, reliquos duos pe-
cunias pactas ferre; atque ita primo aditu admittitur is qui feram por-
tabat, quem cum k tergo sequerentur alii duo, prohibuerunt ezcabise,
unde orta aliqua contentio, excubitore resistente, renitentibus personatis
rusticis. Hsec dum fiunt, abjecto qui hinnulum ferebat onere, securim
quam cingulo insertam gestabat quasi litem dirempturus, valido in caput
ezcubitoris ictu impegit, ut pro mortuo in terram collaberetur, interea
cz latibulo prorepserant absconditi milites cseteri, simulque pleno aditu
portas occupant, ita ut nemo ez vicinis majoribus ezcubiis se movere
anderet. Hinc rusticorum princeps ulterius gradum promoveti et in-
dioio pueri discit conclave Capitanei, in quod habita agrestis, profes*
sione miles, manu armatus, pedem impetuose infert, cnmqueCapitaneum
etiamnum lecto inhterentem contuitus esset, moz petiit vellet ne vitam
260 iriNERARIUM.
Balyamy et se captivitati mancipare, in quo alter pericnli nimiam secniiis
aliqnamdin fixis ocalis baerens, ac ambigens ntram» qoid cnive respon-
deret, mirabatnr scilicet audaculnm rttsticnm cubile ganm tam mature
sine prffivio pulsn ingressum, videbat vero etiam armatum, vocem audiebat
militi non rustico assuetam, ut ee tantisper collegit, rogat qnis sit, quid-
ve yelity cui alter iterum, vitamne sibi donari roget, necne? cnm Tero
interim Capitaneus ad parietem lecto vicinum arma expedireti bombar-
dulam, quam manu yersabat in hominem jam intentam displodit, et
primo quidem minime mortali ictu sauciat. Dumqua iternm sclopiim
plumbeo globulo infiu*cit, Capitaneus lectulo exsiliens, inque bo0tem
Bttum irruens, pertinacissimo manuttm in crines injectu, fertissime tenet,
quoad alius ex amico milite superveniens, Inctantes legre dirimit atqne
tunc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affli^t. Prsecipuo
igitur hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singuliqtte sibi
pnedam qufle obvia erat, deligunt.
Inter yarios discnrstts et tnmultus forte etiam ad cellerariorum (qno-
rttm dtto istic agere consneyerunty unus nomine Eminentissimi Prindpis
Electoris Moguntini, alter loco Landgrayii Darmstadiensis) sdes se
nonnulli militum insinuarant, cumque non nemo Darmstadiani Princi-
pis officialem conspicatns esset, judicayit ex yestitu militem esse, sttblata
itaque securi, quam pro ratione opificii portis eflringendis, si nsus foret,
secum detulerat, fatalem ictum minatur, cum ille quis esset edicit, miles
yeniam precatus, dimittit. JEgre postea fasec res hominem parum mili-
tiae assuetum habait^ maltumqne de injnria apud Eminentissimum
Electorem Mognntinensem de questns est Quid yero acceperit responsi,
id ipsi hominum simplicissimo liqaebit, certe si nomen et officii quali-
tatem fironti inscriptam circumtulisset, yel excubitorem cuiyis militum
addidisset, illud sane in ipsum nemo fnisset ausns machinari.
Reliqui hostiles milites exarmati mox ad cnstodiam securiorem de-
ducti sunty ubi sincere edixerunt yexilliferam illo ipso die expectatum
esse Francofordiay cnm aliquot recens auctoratis militibns, quem quidem
Coningsteiniani ex insidiis expectarunt in seram yesperam, sed ut pa-
tant multi, k rusticis ipsum fuisse monitum de clade snorum, iterqae
relegisse.
ITINERARIUM. 261
Erftnt inter captiyoB nonnulli qni nuper sub CseBaris Btipendiis milita-
rant» ac poBthabito sacramento fidelitatis ad bostem profbgeranty hi cnm
scirent de sao capite actum, quaesito effugio eruperunt, quod plurimi
inique tulerunt. De csetero mirnm omnino est quam creyerint reliquo
militi animi tam ezimio successu sociorum animati, vix enim postea re«
tineri poterant ab ezcursionibus in hostem, quem antea nonnulli sub?e<
riti fnerant.
Luculentiorem plagam Wimarienses tulerunt Ursellis : verum enim
yero postquam illum locum nostri multo tempore Cflssareano militi
conunodnm vidissent ex quo contra latrunculos Fridbergenses, totam
late patriam infestantesi ezcurrere, eorumque audaciam reprimere pos-
senty ssepius quidem occupandi consilia et rationes contulernnty sed ob
militnm penuriam nunquam exequi potuerunty quia videbant, nisi suf-
ficiente praesidio illi loco proyideretur, fore ut in hostiles manus deyol-
yeretur una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses suis
copiis occupant» civesque primum ad tolerabilem contributionem per-
suadent) tum suayissimo precum tormento ita paulatim hospites suos
cogunt, ut yidcrentnr ultro militi de yestitu, yictn, pecuuia, aliaque
necessaria suppellectile instmctuque equestri proyidisse, Bcd nec ipsi
ciyes aliud dicere audebant, ne asperius k suis domi militibus tractaren-
tur. Ut yero Wimariensium plures, Ursellamm munificentiam experi-
rentur, mutant subinde stationem, tanquam nunquam reyersuri, cum
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent
cum noyis semper manipulis utcunque laceris, indigis, et nudis. Hoc
commentum ut iterum ac ssepius iterassent» ciyes paulatim fraudem
senserunt, suasque res in absentia militum in tutiora loca transtulernnty
nt si quando redirent, expeditius, relicta yacua domo, et ipsi profugere
possent. Quffi res cum ex yoto cessisset, redirentque Wimarici ad
yeterem stationem, bona et opulentiore ciyium parte destitutamy grayiter
sensenmt ; ac primum amice rogarunt, ut ad lares quisque suos reyise-
rety tum obstinatos minacibus litteris pertentarunty tandemetiam sedium
rninam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi-
cerat piscator ictus sapere : ni^ebant interim matura ad segetem fru-
menta» quse ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac
262 JTINERARIUM.
propriis equis domuiii Teherey viddbant miselli cdLooi, alios, quod non
semiD&Yenuity in borrea inkne, se qai pondns Antnmni et Yeris tnle-
rant k fructn sni laborie exclndi: probe ioenper intelligebant niei iun
robnsts calamitati modus poneretnr fore nti^e ad iustantem hyenem
perirenty collatis igitnr ocmeiliia oonoludnnt heetem eeu aperta ri, aen
eccnlto dolo, k segete ana piohibere, satina eeie rati, ut snbita morte
semel miseriae finirent, quam languentem animam ad mortis Tictimar
tionem iteratis •nppliciis traherent Ad hanc machinationem yero enm
se ciyes inferiores notarent, nec hosti snfficienteSy oertis nnnciis nnde-
quaque opem militum sollieitant, addueuntque Colonellnm Wolfivm
qui Aschafenburg^ axan Legione Dragonnm snbsistebat» is enira cnm ez
yiromm prndentnm relatione negotinm hoc feliciter snscipi et confiei
poese videret, adfait qnanta potnit celerttate cum tribns quatnonre ma^
nipnlis, ac snb seram Tesperam HoohstsB Bihennm transmisit, ubi ee
oonjunxerunt ez praasidio illios loci, et ConingsteiniamB arcis yalidi qui*
dam militesy et loei sitnm constitutionemqne optime oallentes, nacti
itaque fidnm Ductorem plerique desultoriorum in pedes se demittnnt,
iterque Ursellas dirignnt : Dnctor cum bibisset plnscnlnm k via abermt,
cansamque prsbet ut tardius qnam yolebant ad mcenia appellarent, sole
jam propi dilnculum prsemittente, ita ut nonnemo ceperit dnbitare an
res confiei posset, an yero in oommodiora tempora diiferri ezpediret,
quia tamen animi omninm ad irrnptionem propendebant annnit Dnz,
prsRmisitqne Coningsteinianum prasidium cum sno Ductore locnmte-
nente D. Andrea Seubert milite sane egregio et in pancis animoso,
quem seqnitur Capitaneus delectus Archisatrapise Coningsteinianse Tir
non minns bellioosus, qui cum ad portas appropiassenty ac aliquantidam
perstrepuissent, inclamantnr eb ezcubitore, quis approzimet* Siient
omnes et subsistnnt nonnihil, ne strepitu ante tempus hostem quiesoentem
ezcitent, tum relicta aliquantum porta, ad mcsnia tendunt, applicantqoe
scalas, et &licissime quo volebant enituntnr. Interea pyrobolum artifez
primse portse af^Iicayerat, ac &Iiciter disjeceraty cum jam ad secundam
alterum affigere laborat, milites quidam tacite aperta minori portola
ejacnlantnr» hiwiinemqne in medio opere opprimnnt. Qnoniam vero jam
mfllta pars militnm ciTiumqne erat in urbe; hostisque somno indnJge»
ITINERARIUM. 263
baty Don poterat tam snbito arma ci^>e8sere sine pnesente pericalo, itaqoe
fogam tntiflsimam qnisqne nt erat vel semi vestitus yel in indnsio rima-
tnTi nt Baltem yitam ial?et si opeB pendere cogatur. Hsc dnm finnt
adhnc erant potiBsim» tnrmie ante portas, qnoid conspicatns prsdictns '
loonmtenens Coningsteinianommy mittit qni securibns aditnm aperiant^
tuno nnanimiter ad templi atrinm» in qnod podsslma pars hostis se col-
legerat itum, petitnmqne vitamne salvam velint, et vincula seu captivi-
tatem snhira« quod non inviti annnemnt prsBcipni, positis itaqne armis
sese victori militi dedemnt qni ipsos pedites Hocfastam dednxit.
De prseda singnlornm non est &cile scribendnmt cum jamdnm con-
stet» qnam qnisque sua spolia supprimat aut extennet, solent enim in
hnjnsmodi occasionibus omnia in medinm profenrl^ et eeqnis partlbus
inter SBquales pericnli sociosi pro dignitate cnjusvis distribai : hoc tan-
tnm qnod certo compertum est scribam» nnnm solum rusticum ductorem
militibus assignatnm eximiam prorsns obtinnisse pradami scilicet unius
ez primi ordinis officialinm sarcinamy in qua reperisse dicitur mille dn-
catos» stndiose involutos in balthenm militarem, dnodecim collaria re-
oens empta, qnomm singnla vigiati quatnor imperialibns snnt sestimata
aliasque recnlas non parvi precii. Et licet homo vafer nnnqnam de
mille dncatis fateri volneriti de baltheo vero et collaribns Ubere con-
fessns sit» convictus tamen est ipsinsmet Prs&cti vigiliarum assevera-
tione, qni paUm aiebat semet hos mille dncatos ita baltheo invdvissei
nt salva tela intra tam breve tempns evolvi non potnerint» Quoad eqnos^
omnes obtinnerunt, putantorque qningentos ezcessisse.
£z hostibtts occisi snnt non nisi septem octovCy ^ Wolfianis dno,
unnsqne civis vulneratnSi reliqui omnes de hoste, paucnlis ezceptis qui
per moBnia clancnlnm se demisemnt capti : et quidem hi inter praeci-
puos nominatim Major Korff sapremns eqnitum vigiliis praefectns. Major
Oelschleger sapremns item Dragonnm vigiliis praefectusu Magister eqni-
tnm Kalthansen, Capitaneus Sansenwindt, duo LocnmtenenteSy Ma-
gister Qnarteriorumy veziliferi aliqnot, Commissarias qnidam, centum
et decem equitesi desnltorii octoginta, pneter calones et cacnlas.
Iter Hochstam versns onmes nsqne ad snpremos» pedites inire debne->
mnt, eo quod eqni jam essent praemissi» cum tamen prbpe Hochatam
264 ITINERARIUM.
Tenissent sapremi equis stint restitnti. Ingressi nrbem epulo snnt re
creatiy supremique ad mensam Ck>loneIli adhibitiy nbi Isetissime, tanquan:
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic Colonellas Wolf vellentnc
8U06 Bupremi certo militari litro redimere, quod cum annnissent, coram
ipsis omnes numerati sunt, et scripto consignati, ut cnivis constaret
quantum pecuniarum suis redimendis opus esset. Hinc postmodum
Bupremi in tutiora loca deducti sunt.
Omnis hujus cladis causam fuisse fbsde Ursellis violatam et expilatnm
templum, in quod non ante multos dies diffiractis foribus tristem et bar-
barum in modum ssBvitum erat, altaria despoliata, sacra Cmci suffizi
simulacra diruta, terra sacra effi^ssa, asseres effi-acti, sedes disruptae,
sacrae yestes per ludibrinm in yiis publicis ventilatae, sacra denique
profanis promiscue confusa.
Non debet hoc locoprsetermitti protervia unius h Suedica fsece militis
k Deo egregie castigata : hic cum Ursellis in templi Catholici expila-
tione sacrum forte calicem sublegisset, ac in eum Cvenia sit yerbis) yen-
tris onus cum diris vocibus homo profanissimus deposuisset, jnstissime
mox k scelemm vindice plexus est. Yiz enim k templi foribus abienit,
descensurus gradus in atrium templi vergentcsy fitllente pede labltur
supinus, unaque in cultrum, quem sacculo vagina bene monitum, oir*
cumferebat, incidit, seque cruentum in modum sauciat; k quo postea
Tulnere omnium medicorum et peritiBsimorum chirurgomm arte adhi-
bita, per sanari nunquam potuit ; cum enim plaga emplastra quomodo-
cunque applicata, non admitteret, Tulnus putrefieri primam, dein yenni-
nare coepit, adeoque fcBdere m procul accedentes prohiberet, ita misellus
omni auxilio destitutus morte, linguse petulantiam et profknati calicis
injuriamy luit. Hsec res cum vel ipsorum k Wimariensi exercitu capti-
vorum testimonio comprobaretur, plurimum momenti attulit ad homines
dicaculos ac diris vocibus arcendoSy et k sacris Dei sedibus depilandis
avertendos.
Hanc cladem et irruptionem Fridbergenses in innocentibns circum-
vicinis Colonis vindicare connisi sunt, unde sexto Augusti in oppidum
Bommersheim irruperunt» ac priitio omnia pecora abegerunty dein ex
i^colis nonnullos concidemnt, tum aedibus ignem subjecerunt denigne
ITINERARIUM.
265
pnsiones et prope infantes Becum abdaxerunt; ex quibus onum Hom-
burgi dato litro duorum Imperialium Judeei, commiseratione pueri
tacti, redemerunt; pro altero trienni centum Daierorum solutionem
inique poetularunt ; duodennem vero alium vidufle filium ducentis im-
perialibns cestimarunt, yel certe commutari cum puero Majorem Oel-
scbleger yoluerunt«
Quam hflec omnia recte, quam ^ militari agendi ratione, consideret
prudens quivis: et tamen ad tam iniqua Ductores silent, approbant
quse merito detestari deberent, militemque ignarum ita in sententia sua
confirmantj ut se rectissime egisse, post hac putet
CAPUT LVL
Bingaper Marescallum Campi Gelenium recuperatur.
ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano
prsesidio subsistentes mota sunt arma, qufls non ita pri-
dem jocularem in modum eo quasi admoveri visa fue-
rant. Cam enim locus iste Moguntiffi nimium vicinus,
hosti animos adderet, Rhenumque aliquo modo impe-
ditum redderety matnro consilio diu deliberatum fuerat, qui ad Dominos
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ex prflesidiis
tam CflBsareis quam Hispanicis coUectse essent turmfle militum plusculse,
Diix qui totum obsidiouis negotium dirigeret destinatus est Don Verdugo
Hispanus, nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior.
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione
cinxiflset, tormentb bellicis quatere coepit moenia, ac felici successu ejus-
modi brevi hiatum aperuity ut facilis esset irrumpendi modus ; nec miles
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impetu ferebatury
266 ITINERARIUM.
nm dux nimiam cantiis retraxisset indignabandos» forte quia aperabat
fore ut nltro deditionem faoerent, fbrte qnia nolebat tam nobilem et
chanim snoram militam sanguinem fandere: Interea et ii qni intn
moBnia erant, seque jam ad arcem yelat altimum asylnm retrahere cce-
peranty imo obtestati fuerant Tiram religioBnm, ut sua auctoritate com«
moda pacta apud Hispannm impetraret, ignavia obsidentium Tisa ob-
straxerunt noctu qaod interdiu disjectnm faerat; et Boseani qui Frid-
bergSB ad huc Bubeistebant, pro solutione obsidionis adrenerunt eequ^
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col*
lectis, ut poterant panioo prope metu exanimati, vasis, curriculo inde
profdgerunt, relictis post se omnibus tormentis bellicis, quibus paulo ante
moDuia concnsserant. Quse quidem omnia non sine turpissimo probro
in hostium manos devenissent, nisi equites Moguntini hostem tantisper
sustinuissent, quoad dao ex illis alio in tutiorem locum avehi posseot
Hinc ut creverint animi hostibus pronum est cuivis prudenti judicare,
cert^ postea ausi sunt illa, ad quse prius nec cogitationem adjecerant,
libere enim tunc Bing^ Fridbergum et hinc istuc comeabant, excurre-
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsedabantur, illadebaot
adyersario militi tam prsDclare sciUoet urbium expugnatori; comeatam
insuper pro libitu inyehebant^ preterquam quod tormenta illa sine ca-
jnsquam contradictione aydiebanty et in despectum Moguntinse nrbis, in
conspectu pene ciyium et militum tormrata nuper accepta, identidem
exonerabant cum magno plausu et festiya aoclamatione.
Ringebatur prope Mogantinensium militara animositas, suocensebat-
que su» tenuitati, quod sofficiens non esset adyersario militi peree-
quendo ; ne tamen seraper impune yagari permitteret hunc se yindicaDdi
modum excogitayit Adduxerat Coionelli Rosa LocumteBens neecio
quid necessariarum remm Bingam, contra hunc exire serio statvant, et
ne numero in&riores hosti prfleda et yictima fierent, Magistmm Equitom
non neminem ex foftissima Meutheriana Legione in yicinia i^ntem
adyocant in societatemy atque ita ex insidiis reyersumm Colonelli hh
cumtenentem (Baltbasari homini nomen erat) expeetant, egressamqae
exinopinato surama contentione inyadunty fandunt multos, fogaiit
plures reliqnos una cum Duoe Balthasare in eaptiyitatem MogaatiaJB
abducnnt.
ITINERABIUM. 267
Etsi quideni haec medicina aliqaantalum antiquum vulnus leniret,
nondam tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat
quam de Binga plene triumpharent. Datur negotium oppugnationifl
Gelenio yiro imprimis bellicoso et prudenii, hic cnm aocepisset nonnisi
centom quinquaginta in prsesidio subBtitisse, cum selecta manu instmc-
tnm bellicum jam pridem praeparatum applicat decimo quinto Augusti
snb horam quartam matutinam ; atque ut militum fortitudo exacueretur
ablegati erant de Perillustri capitolo Cathedrali Moguntinensi duo yiri
gratiosi Dominus scilicet summae edis DecanoB et Dominus quidam
Capitnlaris de Dalbei^rorum antiqua prosapia oriundns^ Domini im«
primis prndentes. Hic dum agitur litterse Boseanse intercipiunturi
quibus Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defeuderet
acriter, ita tamen ut extrema neutiquam experiatur, nec enim esse quod
subsidium k se sulsque hoc tempore speret : concussis igitur nuBuiis in
urbem incurritur atque armata manu capitur, ad arcem ut tormenta
deduci ceperunt, nltro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Caesarea
stipendia mereretur, officiarii vero Haganoam conducerentur.
Cogitabat quoque Oelenins, confectis Bingse ex voto negotiis, arma
Tictricia ad Fridbergam Wetterayis promoyere, quod dnm molitur, in
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Gonxaga et JSgidii Hasii tur-
mis conjungere, alioque proficisci qnod et factuou Hoo ut Fridbergen-
sibus innotnit, noyo exultarunt gandio, simulque animum ad pristinas
praedas applicarunt, itineraque ita infestanint, ut nuUi tntum esse posset
yel leucam unam prodire.
Ad ipsorum audaciam comprimendam mittitur, qui nuper ad Bingam
rem feliciter gesserat Magister equitnm Pauhis, cnm suo ex Meutheri^
ana Legione manipnlo sane yisendo, qui dum in hostem intendit, eiqne
opimam prsedam eripit, certamque stationem, ubi tuto pedem figere
possit» inquirit, Hoff hetmium delabitur, ut illum locum suis consiliis ac-
commodet Hic altero mox die k Generali Rosa cnm quingentis
equitibas et octingentis peditibnsy quos secum ducebaty omnis pene
hostis securus sed et ignarus obruitur, ipse yero cum effugium tam
Bubito non haberet in arcem cum suis omni alimonifis geaere tam pro
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tam arcte totum
268 ITINERARIVM.
bidaum obsidetury ut tandem pacisci cum hoBte debuQrtt: deditione
facta, Magistro equitum Panlo negotium datur, ut cnm Eminentissimo
Electore Moguntino tractet de liberando Yice Colonello Balthasare
Rosa, contra se paratum oflTert totum manipulum (sine equis et annis
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus eyincitque quod vole-
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac UrselUs
prsBteriens ex captivis infirmiores sez octoye in urbem dimittit, ut yale-
tudinem suam curent.
Capti quoque fuerant cum hisce Hoffheimensis pnetor vir canicie
yenerabilis, prndentia sagax et verbis facundus. Hic se cum equitibus
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisi magno promiaso pecunie
litro liberari nusquam potuit. Parochns item octogenario majory yir
sane setate spectabilis : excnrrerat is forte ad yicinum oppidum fructifi-
candi gratia, ut reyertit, ignarus militnmy in hoetium manus incidit, qui
yirum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, quas forte secum
gerebaty dispoliant, tum ad captiyitatem trahunt, tandemque Fridbergam
secnm raptant, ut sine ulla alia cansa, nisi qnod Sacerdos easet et Hoff*-
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis in prompta pecunia numeratis
libertati restituunt.
Multi quidem sollicitabantur plurimum, ut equitum manipulo prsfec-
tum Paulum, yirum cordatissime masculum, ab hostili captiyitate libe-
rarent, sed com copise non essent ad manum, nec Jntra paucos dies
colligi possent, ille yero cum snis comeatu destitueretur, yotis suis satis-
&cere nequiyemnt; affligebat interim ipsos hic casns nec immerito,
cum scirent quam robustos milites, quamque egregie instructos perdereut,
de quibus sane ipse hostis constanter asseruit, se quidem dubitatumm
fuisse num cum ejusmodi yiris congredi yoluissetsi eos in aperto campo
habuisset obyios.
Occasio yero istius expeditionis yaria adscribitur Colonello Rosa, alii
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turlacens/y
ac inter conyiyandum yerbis primum congressos esee, tum ad yerbera
yenisse, strictisque mucronibus decertasse, in quo duello Colonellum
Rosa secundum brachium yulneratum esse, quo yiso Tubicen Roseanns
accesserit et clam Domino sclopum obtmserit, quod ut yidit Princeps
ITINERARIUM. 269
de iDJnria proteBtatoin ease, ac postea (licet Ro0a hominem iniquam cnm
8tto sclopo indignabnndoB rejecerit) apnd Oeneralem Bannier accosans
se, quiy anteqnam audivisset alteram partem, damnaverit Colonellum
Rosa, hinc ipsum cum Legione sna se subduxisse Fridbergam, ac ne
interim ferias ageret de Ursellanis vindictam sumere volnisse, cum vero
86 hi, ceu viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hofieimii
sabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mutata sententia illuc iram
sttam vertisse.
Alii yero aiunt Colonellum Rosa missum esse data opera k Oenerali
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise yim ad castra deduceret,
qusB cnm nondum esset omni ez parte delata interim hoc exercitii genus
Buo militi dare yoluisse, sicut et octiduo post aliud) quando scilicet Co-
ningsteinianum oppidum nocte intempesta obruit omniaque pecora cum
opima prseda Fridbergam ayexit.
CAPUT LVII.
Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt.
I.
RINCIPI Auriaco recens nuper natus filius, postquam
Instralibus aquis ablntus fuerat, mortuus est.
II. Yiennse Ducis Lotharingise filiolus, per Nnncium
Apostolicum sacro fonte tinctns est, eique nomen Ferdi-
nandi inditum, pro quo sposponderunt nomine Catholici
Regis, tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus-
que conjux Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidua Ferdi-
nandi II.
III. Fridbergae Brisgqjffi Rusticus quidam, Herciniae Sylvs accola,
260 iriNERARIUM.
salTam, et se captivitati mancipare, in quo alter pericnli nimiam secnras
aliquamdiu fixig oculis haerens, ac ambigens ntrum, quid caive respon*
deret, mirabatnr scilicet andaculum rusticum cnbile suom tam matnre
sine prseyio pulsu ingressnmy yidebat yero etiam armatum, vocem andiebat
militi non rustico assuetam, ut se tantisper collegit, rogat quis 8it,quid-
ye yelit, cni alter iterum, yitamne sibi donariroget, necne? cnm yero
interim Capitaneus ad parietem lecto yicinum arma expediret» bombar-
dulam, quam manu yersabat in bominem jam intentam displodit, et
primo quidem minime mortali ictu sanciat. Dumqne iternm sclopum
plumbeo globulo infarcit, Capitanens lectulo exsiliens, inque bostem
suum irmensy pertinacissimo manuum in crines injectu, fortissime tenet,
qnoad alins ex amico milite snperyeniens, Inctantes segre dirimit atqne
tnnc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affligit. PrsBcipno
igitnr hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singnlique sibi
pnedam quse obyia erat| deligunt.
Inter yarios discursus et tnmultns forte etiam ad cellerariomm (qno-
rum duo istic agere consueyerunt, nnus nomine Eminentissimi Principis
Electoris Moguntiniy alter loco Landgrayii Darmstadiensis) sdes se
nonnulli militum insinnarant, cumque noo nemo Darmstadiani Princi-
pis officialem conspicatns esset, judicayit ex yestitu militem esse, sublata
itaque securi, quam pro ratione opificii portis efiringendis, si usns foret,
secum detnleraty fatalem ictnm minatnr, cum ille quis esset edicit, miles
yeniam precatns, dimittit. .^Elgre postea hsec res hominem parum mili-
tis assnetnm habuit, multnmque de injuria apnd Eminentissimttm
Electorem Moguntinensem de questus est Quid yero acceperit responsi,
id ipsi bominnm simplicissimo liquebit, certe si nomen et officii qnali-
tatem fronti inscriptam circnmtulbset, yel excnbitorem cniyis militum
addidisset, illud sane in ipsnm nemo fnisset ansns machinari.
Reliqui hostiles milites ezarmati mox ad custodiam secnriorem de-
ducti sunt, ubi sincere edixemnt yexillifemm iilo ipso die expectatnm
esse Francofordia^ cum aliquot recens auctoratis militibus, quem qnidem
Coningsteiniani ex insidiis expectarunt in seram yesperam, sed ut pn-
tant multiy k msticis ipsum fnisse monitum de clade snorom, iterque
relegisse.
ITINERARIUM. 261
Er&nt ioter captiros nonnnlli qni nnper sab Cflesaris stTpendlis milita-
xant, ac poBthabito sacramento iidelitatis ad hoetem proiiigeranty bi cnm
scirent de soo capite actnmi queesito effiigio empemnt, qnod plurimi
iniqne tnlerant. De caetero mirnm omnino est qnam creyerint reliqno
militi animi tam eximio snccessn sociomm animati, vix enim postea re-
tineri poterant ab excnrsionibns in hostemy qnem antea nonnulli subye-
riti fnerant.
Luculentiorem plagam Wimarienses tulerunt Ursellis : vemm enim
rero postquam illum locum nostrl multo tempore Csesareano militi
commodnm vidissent ex quo contra latranculos Fridbergenses, totam
late patriam infestantes^ excurrerey eorumque audaciam reprimere pos-
sent, sflepiuB quidem occupandi consilia et rationes contulerant, sed ob
militum penuriam nunquam exequi potuerant, quia videbant, nisi suf-
ficiente prsesidio illi loco provideretnr, fore ut in hostiles manus devol-
Teretur una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses snis
copiis occupant» civesque primum ad tolerabilem contributionem per-
Buadenty tum suavissimo precum tormento ita paulatim hospites suos
Gogunt, ut vidcrentnr ultro militi de vestitu, victn, pecuuia, aliaque
necessaria sappellectile instractuque equestri providisse, sed nec ipsi
cives aliud dicere audebant, ne asperius k sois domi militibus tractaren-
tur. Ut vero Wimariensium plnresy Ursellaram munificentiam experi-
rentur, mutant subinde stationemy tanquam nunquam reversuri, cum
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent
cum novis semper manipulis utcnnqne laceris, indigis^ et nudis. Hoc
commentum ut iterum ac saepius iterassent, cives paulatim fraudem
senserunty suasque res in absentia militum in tutiora loca transtulerunty
nt si quando redirent, expeditius, relicta vacua domo, et ipsi profngere
possent. QocB res cum ex voto cessisset, redirentqne Wimarici ad
veterem stationem» bona et opulentiore civium parte destitntamy graviter
senserant; ac primum amice rogarant, ut ad lares quisqne snos revise-
ret, tum obstinatos minacibus litteris pertentarunt, tandemetiam aedium
ruinam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi-
cerat piscator ictus sapere : urgebant interim matura ad segetem fra-
menta, qne ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac
262 ITINERARIUM.
propriis eqais dommii Tehete, videbant miselli eoloni^ «lioB, qnod doii
seminayeraiit, in horrea in&rrey ae qui pondna Aatamni et Yeria tnle-
rant k frocta sui laboris ezclndi: probe inanper intelligebaot niai tam
roboataB calamitati modua poneretar fbre nt fiuBe ad inatantem hyemem
periront, coUatis igitor ooDsiliia condudnnt hostem oeu aperta vi, seu
occulto dolo, k segete sua piohibere, satiua ease rati, ut anbita morte
semel miserias iinirenty quam languentem animam ad mortia Tiotima-
tionem iteratis suppliciis trafaerent. Ad hanc machinationem Tero cam
se cires inferiores notarent, nec hosti sofficientesi certis nunciia nnde*
quaque opem militum aoUieitant, addueuntque Colonellum Wolfium
qui Aschafenburgi oom Legione Dragonnm subsistebat, ia enim cnm ex
yiroram prudentom rekdooe negotiam hoc feUciter snaciiH et oonfici
posse videret, adfait qoaota potnit celerttate com tribna qnatnorve ma-
nipuIiSi ac anb seram Tesperam Hochstss Mhenum tranamiait, ubi se
conjunxemnt ez prsaaidio iUios lociy et ConingsteiniansB arcia mlidi qni-
dam militesy et loci situm constitationemque optimo oallentea, nacti
itaque fidum Dactorem plerique desultoriorum in pedea ae demittnnt,
iterque UrseUas dirigunt : Doctor cum bibisset plosculnm k via aberrB^
cansamque prsBbet ut tardius quam Tolebant ad mcBuia appellarenty sole
jam prop^ dilnculum praemittente, ita ut nonnemo ceperit dnbitare an
res confici posBety an vero in oommodiora tempora differri expediret,
quia tamen animi omninm ad irraptionem propendebant annnit Doz;
pmmisitqne Coningsteinianum pnesidium cum suo Dnctore loonmte-
nente D. Andrea Senbert milite sane egregio et in pancis animoso,
quem sequitur Capitaneus delectus ArchisatrapisB Coningsteinianae rir
non minos beUicosus, qui cum ad portaa appropiassent, ac aliquantnlam
perstrepuissent, inolamantur ab excubitore, quis approximet. Silent
omnes et subsistnnt nonnihil, ne strepitu ante tempns hostem quiescentem
excitenty tum reUcta aliquantam porta, ad moBaia tendunty appUcantqne
scalasy et &Iicissime quo volebant enituntur. Interea pyrobolum artilez
primsB portae applicayerat, ae feliciter disjeoerat, cum jam ad secundam
alternm affigere laborat, miUtes quidani tacite ^>erta miaori portDla
ejaculantar, h<Mninemqne in medio opere opprimunt. Qooniam Tcro jam
mnlta pars miUtum ciTiomque erat in urbe ; hostisque somno inda]|ge-
ITINERARIUM. 263
bat, non poterot tam snbito urma capessere sine pnesente periciiloy itaque
fugam tatisBimam qaisqne at erat vel semi Yestitus yel in indosio rima-
tuty ut saltem vitam salvet si opes pendere cogatar* Haec dum fiunt
adhuo erantpotissim» tarm» ante portas» qaod conspicatas prsedictus '
locomtenens Coningsteinianorttm, mittit qui securibus aditum aperiant,
tuno onanimiter ad templi atriam» in quod potissima pars hostis se col-
legerat itum, petitumqae yitamne salyam yelint, et yincula sea captiyi-
tatem sahira, quod non inyiti annaerunt prsdcipui, positis itaqae armis
sese yictori militi dederunt qui ipsos pedites Hochstam deduzit.
De prseda singpalorum non est facile scribendumy cum jamdnm con-
stet. quam quisque sua spolia supprimat aut extenaet» solent enim in
hajusmodi occasionibus omnia in medium proferri^ et sequis partibus
inter sequales pericnli socios^ pro dignitate cojusyis distribui : hoc tan-
tum quod certo compertnm est scribam, nuum solum rnsticum ductorem
militibus assignatum ezimiam prorsus obtinuisse prflddamy scilicet unius
ex primi ordinis o£SiciaIium sarcinam, in qaa reperisse dicitur mille du-
catos» studiose inyolutos in balthenm militarem, duodecim coUaria re-
cens empta, quoram singula yigiati qaatuor imperialibus sunt sestimata
aliasque recalas non paryi precii. £t licet homo ya&r nunquam de
mille ducatis fateri yolueriti de baltheo yero et collaribns libere con-
&ssns sit» conyictus tamen est ipsiusmet Prsefecti yigiliarum asseyera-
tione, qai palam aiebat semet hos mille ducatos ita baltheo inyolyisse»
nt salya tela intra tam breye tempos eydyi non potnerint. Qnoad eqnos^
omnes obtinuerant, potantarque quingentos ezcessisse.
£x hostibus occisi sunt non nisi septem octoye, h Wolfianis dno,
anusque ciyis yulneratos, reliqui omnes de hoste, paacolis ezceptis qui
per mosnia clanculam se demiseront capti : et qaidem hi inter praeci-
puos nominatim Major Korff sapremos equitumyigiliis prsefectus. Major
Oelschleger supremus item Dragonum vigiliis prtefectos^ Magister equi-
tam Kalthausen» Capitaneus Sausenwindt, duo LocumtenenteSy Ma-
gister Quarteriorum, yezili&ri aliqaot, Commissaritts quidam, centum
et decem equites, desultorii octoginta, prseter calones et cacaks.
Iter Hochstam yersos omnes nsque ad supiemos» pedites iniie deboe*
runt, eo quod equi jam essent praeuussiy cnm tamen prbpe Hochstam
264 ITINERARIUM.
yenissent supremi eqois snnt restitnti. Ingressi urbem epnlo snnt re
creatiy supremiqne ad mensam Colonelli adhibitiy nbi Isetissimey tanqnan
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic ColonelliDB Wolf vellentn<
suos snpremi certo militari litro redimere, quod cam annnissenty conuE
ipsis omnes nnmeratl sunt, et scripto consignati, nt cnivis constaret
quantum pecuniamm suis redimendis opus esset. Hinc postmodnm
supremi in tutiora loca deducti sunt
Omnb hujus cladis causam fuisse fflsde Ursellis yiolatnm et expilatnm
templumi in quod non ante mnltos dies diffiractis foribns tristem et bar-
barum in modum saBvitnm erat, altaria despoliata, sacra Cmci snffizi
simulacra diriita, terra sacra effi>8sai asseres effiracti, sedes disrnptfe,
sacrse vestes per ludibrium in viis publicis ventilatce, sacra deniqae
profanis promiscue confnsa.
Non debet hoc loco prsetermitti protervia unius h Saedica fiaece mih'tis
k Deo egregie castigata : hic cum Ursellis in templi Catholici expila-
tione sacrum forte calicem sublegisset, ac in eum Cvenia sit verbis) ven-
tris onus cum diris vocibus homo profanissimus deposuissety justisstme
moz k scelemm vindice plexus est. Yix enim k templi foribus abierat,
descensuras gradus in atrium templi vergentesy fallente pede labitur
supinnsy unaque in cultram, quem sacculo vagina bene munitum, cir-
cumferebaty incidit, seqne cruentum in modum sanciat ; k quo postea
vulnere omnium medicoram et peritissimoram chimrgoram arte adhi-
bita, per sanari nunquam potnit; cum enim plaga emplastra quomodo-
cunqne appltcata, non admitteret, vulnus putrefieri primum, dein venni-
nare coepit, adeoque foedere nt procul accedentes prohiberet, ita misellns
omni auxilio destitutus morte, lingnse petulantiam et profiinati calicis
injnriam, luit. Hsec res cum vel ipsornm h Wimariensi exercitu capti-
voram testimonio comprobaretur, plurimum momenti attulit ad faoxnines
dicaculos ac diris vocibus arcendos, et k sacris Dei sedibus depilandis
avertendos.
Hanc cladem et irraptionem Fridbergenses in innocentibus circnm-
vicinis Colonis vindicare connisi snnt, nnde sexto Augusti in oppidam
Bommersheim irraperant, ac primo omnia pecora abegerunty dein ex
agricolis nonnullos conciderant, tum sdibus ignem subjecernnt deoi^ne
ITINERARIUM.
265
pnsiones et prope infantes secam abdaxemnt; ex qoibus anam Hom-
bur^ dato litro duonim Imperialiam JadflBi, commiseratione pueri
tacti, redemerunt; pro altero trienni centum Dalerorum solutionem
inique postnlarunt ; duodennem vero alium yiduse filium ducentis im-
perialibufl sstimarunt^ yel certe commutari cum puero Majorem Oel-
scbleger yoluerunt.
Qaam hsec omnia recte, quam h militari agendi ratione, consideret
prudexis quiyis: et tamen ad tam iniqua Ductores silent, approbant
quse merito detestari deberent, militemque ignarum ita in sententia sua
confirmant^ ut se rectissime egisse, post hac putet
CAPUT LVL
Binga per Marescallum Campi Gelenium recuperatur.
ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano
praesidio subsistentes mota sunt arma, quaB non ita pri-
dem jocularem in modum eo quasi admoyeri yisa fue-
rant. Cam enim locus iste Moguntiffi nimium yicinus,
hosti animos adderet, Rhenumque aliquo modo impe-
ditum redderety maturo consilio diu deliberatum fuerat, qui ad Dominos
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ez praesidiis
tam Csesareis quam Hispanicis collectae essent turmee militum plusculaey
Dux qui totum obsidiouis negotinm dirigeret destinatus est Don Yerdugo
Hispanus» nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior.
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione
cinxisset, tormeutis bellicis quatere coepit moenia» ac felici successu ejus-
modi breyi hiatum aperuity ut facilis esset irrumpendi modus ; nec miles
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impeta ferebatur,
M M
266 ITINERAmUM.
nisi dax nimiiim oautns retraziBset indignabtindos, forte quia sperabat
fore nt ultro deditionem feeerent, £>rte quia nolebat tam nobilem et
cbamm Buorum militum sanguinem fandere: Interea et ii qui intia
moBnia erant, seque jam ad areem yelut ultimum asylum retrahere cob-
peranty imo obtestati fherant virum religiosum, ut sua auctoritate oom-
moda pacta apud Hispanum impetraret, ignavia obsidentiura visa ob*
stmxerunt noctu quod interdiu disjectum fuerat; et Roseani qui Frid-
bergse ad buc subsistebant, pro solutione obsidionis adTenernnt sequ^
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col-
lectisy ut poterant panico prope metu exanimati, vasis, cnrrieulo inde
profugerunt, relictis poet se omnibus tormentis bellicis, quibus paulo ante
moBuia concusserant Quse quidem omnia non sine turpissimo probro
in bostium manus devenissent, nisi equites Moguntini bostem tantisper
sustinuissent, quoad duo ex illis alio in tutiorem locum avehi possent.
Hinc ut creverint animi hostibus pronnm est cuivis prudenti judicarey
cert^ postea ausi sunt illa, ad quse prius nec cogitationem adjecerant,
libere enim tunc Bingi Frtdbergum et hinc istuc comeabanty excnrre-
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsdabantur, illudebant
adyersario militi tam prcsdare scilioet urbium expugnatori ; oomeatum
insuper pro libitu invehebant, prfieterquam quod tormenta illa sine cu-
jusquam oontradictione ayehebant, et in despectum Moguntin» nrbis, in
conspectu pene ciyium et militum tormenta nuper accepta, identidera
exonerabant cum magno plausu et ftstiya acxslamatione.
Ringebatur prope Moguntinensinm militum animositas, snooensebat-
que suse tenuitati, quod sufficiens non esset adyersario militi perse-
quendo ; ne tamen semper impune yagari permitteret hunc se yindicandi
modum excogitayit. Addaxerat Colondli Rosa Locurateaens nescio
quid necessariarum rerum Bingami contra hunc exire serio statount, et
ne numero inferiores hosti pneda et yictima fierent, Magistrara Eqoitnm
non neminem ex fortissima Meutheriana Legione in yicinia agentem
adyocant in societatemy atqtie ita ex insidits reyersunim CoIoBelU Lo-
cumtenentem (Bahbasari homini nomen erat) expeetant, egressamque
exinopinato snmma contentione inyadunt, fandunt multos, fagaat
plures reliquos una cum Duoe Balthasare in eaptiyitatom Mogmntiam
abdncunt.
ITINERARIUM. 267
Bt0i qaidem liso medicina aliqaantnlum antiquam vulnus leniret»
nondam tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat
quam de Binga plene triumpharent. Datur negotiam oppugnaUonie
Grelenio viro imprimis bellicoso et prudenti, hio cum aocepisiet nonniei
centam quinquaginta in pnesidio subBtitisBe, cum selecta manu instruc*
tum bellicam jam pridem pneparatum appUcat decimo quinto Augnsti
sub horam quartam matatinam ; atque ut militum fortitudo ezacueretur
ablegati erant de Perillustri capitalo Cathedrali Moguntinensi duo Tiri
gratiosi Dominus soilicet summae SBdis Decanus et Dominus quidam
Capitularis de Dalbergerorum antiqua prosapia oriundus, Domini im<'
primis prudentes. Hic dum agitar litterae BoseansB intercipiuntur,
quibus Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defeoderet
acriter, ita tamen ut extrema neutiqaam experiatar, nec enim esse quod
subsidium k se suisque hoc tempore speret : ooncussb igitur nuBniis in
urbem incurritur atque armata manu capitur, ad arcem ut tormenta
deduci ceperunt» ultro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Caesarea
stipendia mereretur, ofBciarii yero Haganoam conducerentur.
Cogitabat quoque Gelenius, confectis Bings ex voto negotiis» arma
yictricia ad Fridbergam WetterayieB promovere, quod dum molitury in
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Gonzaga et iCgidii Hasii tur-
mis conjungere, alioque proficisci qnod et factum* Hoo ut Fridbergen*
sibus innotait» novo exultarunt gaudio» simulque animum ad pristinas
pnedas applicarunt, itineraque ita infestarunt, ut nalli tntom esse posset
▼el leucam unam prodire.
Ad ipsorum audaciam oomprimendam mittitur, qui nuper ad Bingam
rem &Iiciter gesserat Magister equitum Paulns, onm suo ex Meutheri*
ana Legione manipulo sane yisendo, qui dnm in hostem intendit, eiqne
opimam prsedam eripit, certamque stationem, ubi tato pedem figere
possit» inqoirit, Hofi*beimium delabitur, ut illum locum sma consiliis ac-
coounodet. Hic altero mox die k Generali Bosa cum quingentis
equitibtts et octingentis peditibosi quos secum ducebat, omnis pene
hostis securus sed et ignarus obruitur, ipse vero cum efiugium tam
subito non haberet in arcem cum suis omni alimoniss genere tam pro
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tsm arcte totam
268 ITINERARIUM.
bidoum obsidetar, ut tandem pacisci cum hoste debuarit: deditioue
facta, Map^istro equitum Panlo negotium datur, ut cum Eminentissimo
Electore Mogunttno tractet de liberando Vice Colonello Baltbasare
Rosa, contra se paratum ofiert totum manipulum (sine equis et armis
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus eyincitque quod vole-
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac Ursellis
praeteriens ex captivis infirmiores sez octove in urbem dimittity ut vale-
tudinem suam curent.
Capti quoque fuerant cum hisce Hofilieimensb prsetor yir canicie
Tenerabilis, prudentia sagax et yerbis facundus. Hic se cum eqnitibus
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisl magno promisso pecuni»
litro liberari nusquam potuit. Parochus item octogenario major, vir
sane aetate spectabilis : excurrerat is forte ad yicinum oppidum frucdfi-
candi gratia, ut revertit, ignarus militum, in hostium manus incidit, qui
yirum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, quas forte Becnm
gerebat, dispoliant, tum ad captiyitatem trahunty tandemque Fridbergam
secum raptanty ut sine ulla alia causa, nisi quod Sacerdos esset et Hofi*-
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis iu prompta pecunia numeratia
libertati restitaunt
Multi quidem sollicitabantur plurimum) ut equitam manipulo prsefec-
tum Paulum, yirum cordatbsime masculnm, ab hostili captiyltate libe-
rarent, sed cum copiee non essent ad manum, nec.intra paucos dies
colligi possenty ille vero cum suis comeatu destitueretur^ yotis suis satis-
facere nequiyerunt; affligebat interim ipsos hic casus nec immeritOy
cum scirent quam robustos milites, quamque egregie instructos perdereuty
de quibus sane ipse hostis constanter asseruity se quidem dubitaturum
fuisse num cum ejusmodi yiris congredi yoluisset si eos in aperto campo
habuisset obvios.
Occasio vero istius expeditionis varia adscribitur Colonello Rosa, alii
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turiacensiy
ac inter convivandum verbis primum congressos esse, tum ad verbera
yenisse, strictisqne mucronibus decertasse, in quo dnello CoIoneUam
Rosa secundum brachium vulneratum esse, quo viso Tubicen Roseanus
accesserit et clam Domino sclopum obtruseriti quod ut vidit Princeps
ITINERARIUM. 269
de injnria proteBtatnm esse, ac postea (licet Rosa hominem iniquam cnni
8UO sclopo indignabnndoB rejecerit) apnd Generalem Bannier accosans
66, qui, anteqnam audiyisset alteram partem, damnarerit Colonellum
Roea, hinc ipsum cum Legione sua se snbduxisse Fridbergam, ac ne
interim ferias ageret de Ursellanis vindictam snmere volniflse, cnm vero
66 hi, ceu viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hoffeimii
aabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mntata sententia illuc iram
suam vertisse.
Alii yero aiunt Colonellum Rosa missum esse data opera k Oenerali
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise vim ad castra dednceret,
qns cum nondum esset omni ez parte delata interim hoc exercitii genus
sno militi dare yoluisse, sicut et octiduo post aliud, quando scilicet Co*
ningsteinianum oppidnm nocte intempesta obruit omniaque pecora cum
opima prseda Fridbergam ayexit.
CAPUT LVIL
Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt.
I.
RINCIPI Auriaco recens nuper natus filins, postqnam
Instralibus aquis ablutns fnerat, mortuus est.
II. Yiennse Ducis Lotharingiee filiolud, per Nuncium
Apostolicnm sacro fonte tinctus est, eiqne nomen Ferdi-
nandi inditnmi pro quo spospondemnt uomine Catholici
RegiSy tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus-
que conjux Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidna Ferdi-
nandi II.
III. Fridbergae Brisgojse Rusticns qnidami Herciniae Sylyse accola,
260 iriNERARIUM.
salyam, et se captivitati mancipare, in qno alter pericnli nimiam flecaros
aliqnamdin iixig oculis haerens, ac ambigens utmm, quid caive respon-
deret, mirabatnr Bcilicet andacnlnm mBticnm cnbile raam tam matnre
8ine prsBTio pnlsn ingressnm^ yidebat yero etiam armatnm, vocem aadiebat
militi non rnstico assnetami ut bc tantisper collegit, rogat quis sit, quid-
ye yelit, cui alter itemm, vitamne sibi donari roget, necne? cum yero
interim Capitaneus ad parietem lecto yicinum arma expediret» bombar-
dnlam, qnam manu yersabat in hominem jam intentam diaplodit, et
primo qnidem minime mortali ictu sanciat. Dumque iteram sclopnm
plumbeo globulo infarcit, Capitanens lectnlo exsiliens, inque hostem
snnm irmens, pertinacissimo manuum in crines injectu, fortissime tenety
qnoad alins ex amico milite snperyeniens, Inctantes sgre dirimit atqne
tunc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affligit. Prsscipno
igitur hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singnlique sibi
pnedam qns obyia erat| deligunt.
Inter yarios discursns et tnmultns forte etiam ad cellerarioram (qno-
mm duo istic agere consneyerant, nnns nomine Eminentissimi PrincipiB
Electoris Moguntini, alter loco Landgrayii Darmstadiensis) flBdes se
nonnnlli militnm insinnarant, cnmque non nemo Darmatadiani Princi-
pis officialem conspicatns essety jndicayit ex yeBtitn militem esse, snblata
itaque secnri, qnam pro ratione opificii portiseffiringendisy si usns foret,
secum detulerat, fatalem ictum minatur, cnm ille qnis easet edicit, miles
yeniam precatns, dimittit. .^Elgre postea hflec res hominem parnm mili-
ti» assnetnm habuit, multumque de injuria apud Eminentissimnm
Electorem Mognntinensem de qaestns est Quid yero acceperit responsi,
id ipsi hominnm simpIicisBimo liqnebit, certe si nomen et officii qnali-
tatem fronti inscriptam circumtulisset, yel excnbitorem cuiyis militnm
addidisset, illnd sane in ipsum nemo fnisset auBUB machinari.
Reliqni hostiles milites exarmati mox ad cnstodiam securiorem de-
ducti sunty ubi sincere edixemnt yexillifemm illo ipso die expectatnm
esse Francofordia^ cum aliquot recens auctoratiB militibuB, qnem qnidem
Coningsteiniani ex insidiis expectarnnt in seram yesperam, sed nt pn-
tant multi, k rasticis ipsnm fnisse monitum de dade suoram, iterqne
relegisse.
ITINERARIUM. 261
Erant inter captiTos nonnnlli qai nnper sab Csesaris stipendiis miltta^
rant, ac postliabito sacramento iidelitatis ad hostem proiiigeranty bi cnm
Bcirent de sao capite actnmy qnffisito effiigio empemnt, quod plurimi
iniqne tnlerant. De coetero mirum omnino est quam creyerint reliqno
militi animi tam eximio snccessn socioram animati, yix enim postea re-
tineri poterant ab excursionibus in hostem» qnem antea nonnulli snbye-
riti fuerant.
Lucnlentiorem plagam Wimarienses tulernnt Ursellis : yernm enim
yero postqnam illum locum nostrl multo tempore Caesareano militi
commodum yidissent ex quo contra latranculos Fridbergenses, totam
late patriam infestantes^ excurrerey eorumqne andaciam reprimere pos-
sent, ssepius quidem occupandi consilia et rationes contuleranty sed ob
militum penuriam nunquam exequi potuerant, quia yidebant, nisi suf-
ficiente prsesidio illi loco proyideretnr, fore nt in hostiles manns deyol-
yeretnr una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses suis
copiis occupant» ciyesqne primum ad tolerabilem contributionem per-
snadenty tum suayissimo precnm tormento ita paulatim hospites suos
cognnt, ut yidcrentnr nltro militi de yestitu, yictu, pecunia, aliaqne
necessaria suppellectile instractuqne equestri proyidisse, sed nec ipsi
ciyes aliud dicere audebant, ne asperius k suis domi militibns tractaren-
tur. Ut yero Wimariensium plnres^ Ursellaram munificentiam experi-
rentnr, mutant subinde stationem, tanqnam nunquam reyersuri» cum
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent
cum noyis semper manipulis utcunque laceris, indigis, et nndis. Hoc
commentum ut iteram ac saepius iterassent, ciyes paulatim fraudem
senserunt, snasque res in absentia militum in tutiora loca transtulerunt,
nt si quando redirent, expeditius, relicta yacua domO| et ipsi profngere
possent. QucB res cum ex yoto cessisset, redirentque Wimarici ad
yeterem stationem, bona et opulentiore ciyium parte destitntamy grayiter
senserant; ac primum amice rogarant, ut ad lares quisque suos reyise-
ret, tum obstinatos minacibns litteris pertentarunt, tandem etiam fledium
ruinam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi-
cerat piscator ictns sapere : urgebant interim matura ad segetem fra-
menta, quse ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac
262 ITINEBARIUM.
proprii0 equis domuiii viehere, videbant miselli cdoai, fllios, quod non
seminayerBnt, in horrea in&rvey ee qai pondns Aatamiii et Yorit tole-
rant k frocta Bui ld>oris ezclodi: probe insaper intelligebant nifi tam
robostaB calamitati modoe poneretar fore nt fame ad instantem hyemem
periront, collatis igitor oonailiie condadant hostem aou aperta Tiy sea
occalto dolo, k aegete eaa prohibere, satias eme rati, at aabita morte
semel miserias linirenti qnam langaentem animam ad mortis Wctima*
tionem iteratis aappliciis traherent. Ad hanc machinationem Tero cnm
se cires inferiores notarent, nec hosti tnfficienteey certie nanciie ande^
qaaqae opem militam soUicitant, addaeaatqae Colonellum Wolfiom
qai Aschafenbargi oam Legione Dragonnm snbeistebat, ie enim cam ex
yiroram pradentom relatione negotiam hoc feliciter anacipi et confici
posse videret, adfait qoaota potoit celerttate cam tribaa qoataonre ma-
nipalis, ac sab seram Tesperam Hoohstss Mhennm tranamisit» nbi se
oonjanxenmt ez prsasidio iUios loci, et ConingsteiniansB arcis Talidi qai*
dam milites, et loei sitam coastitationemqae optime oallentes, nacti
itaqne fidam Dactorem pleriqae desaltorioram ia pedes se demittont,
iterqae UrseUas dirigaat : Doctor cum bibisset ploscolam k Tia aberFSt,
caosamqoe prsbet ut tardios qoam Tolebant ad mcsnia appellarenty sole
jam propi dilocolam prsemittente, ita nt nonnemo oeperit dnbitare an
res confici posset, an Tero in oommodiora tempora differri expediret,
qoia tamen animi omnlom ad irroptionem propendebant annaitDoZi
pmmisitqne Coningsteinianum pnBsidiam com soo Doctore locomte-
nente D. Andrea Seobert milite sane egregio et in paucis animoso,
qnem seqoitor Capitaneus delectas Archisatrapi» Coningsteiniiuise vir
non minus beUioosos, qui cum ad portas appropiassenty ac aliquantolam
perstrepaissent, inolamantar ab excobitcmy quis approximet. Silent
omnes et sobsistont nonnifail, ne strepito ante tempos hostem quieseentem
excitent, tom relicta aliquantom porta, ad moBuia tendunty appUcantqne
scahs, et &Iiciflsime quo Tolebant enitnntur. Interea pyrobolom ertilez
primrn portse appIicaTcrat, ao feliciter disjeoerat, com jam ad secondam
alternm affigere laborat, miUtes quidam tacite aperta miaori portnls
ejaculantory hominemqne in medio opere opprimunt. Qooniam Tcro jam
molta pars miUtom ciTiomque erat in nrbe ; hostisqae somno indolge-
ITINERARIUM. 263
hat, non potefat tam snbito urma capeasere Bine prssente pericnloy itaqne
fogam tatiaBimam qaiBqae nt erat vel semi Yeatitns yel in indusio rima-
tnr, ut saltem vitam Balvet si opes pendere cogatar. Hsec dum finnt
adhoo erant potisgim» tnrmsB ante portas, qnod conspicatns praedictus '
locumtenens Coningsteinianomm, mittit qui securibus aditum aperiant»
tuno nnanimiter ad templi atrinm, in qnod potissima pars hostis se col-
legerat itum, petitumque yitamne salvam Telint, et yincula seu captiTi-
tatem subirs, quod non inviti annuemnt prsdcipni, positis itaque armis
sese victori militi dedemnt qui ipsoe pedites Hochstam deduzit.
De prttda singpnlomm non est ftcile scribendum, cum jamdum con-
stet, quam qnisque sua spolia supprimat aut extenuet, solent enim in
hujnsmodi occasionibus omnia in medium proferri^ et sequis partibus
inter lequales periculi sociosy pro dignitate cnjusvis distribui : hoc tan-
tum quod certo compertum est scribam, unnm solum rusticum ductorem
militibus assignatnm eximiam prorsus obtinuisse praddam, scilicet unius
ex primi ordinis o£SiciaIium sarcinam, in qua reperisse dicitur mille du-
catos» studiose involutos in baltheum militarem, duodecim collaria re-
oens empta, quoram singuht viginti quatnor imperialibus sunt sestimata
aliasqae reculas non parvi precii. £t licet homo vafer nunqnam de
milie dncatis fateri volueriti de baltheo vero et collaribus libere con-
fessus sit» convictus tamen est ipsinsmet Prsefecti vigiliarum assevera-
tione, qui palam aiebat semet hos mille ducatos ita baltheo involvisse,
nt salva tela intra tam breve tempus evdvi non potnerint. Qnoad equos^
omnes obtinuerunt, putantnrqoe quingentos excessisse.
Ex hostibus occisi sunt non nisi septem octove, h Wolfianis dno,
nnusque civis vulneratos, reliqui omnes de hoste, pauculis exceptis qui
per moenia clancnlum se demiserunt capti : et qnidem hi inter praeci-
puos nominatim Major Korffsupremns equitum vigiliis pr»fectus. Major
Oelschleger supremus item Dragonum vigiliis prtefectus^ Magister equi-
tum Kalthausen, Capitaneus Sansenwindt» duo Locumtenentes, Ma^
gister Quarteriorum, vexili&ri aliquot, Commissarias quidam» centum
et decem equites, desultorii oct<^nta, prseter calones et cacnlas.
Iter Hochstam versus omnes nsqua ad supremos, pedites inire debne-
rant, eo quod equi jam essent praemissi» cnm tamen prbpe Hochstam
264 ITINERARIUM.
Teniflsent supremi eqnis sunt restitnti. Ingressi nrbem epolo snnt re
creati» snpremiqne ad mensam Colonelii adhibitiy nbi IsetiBsimey tanqnaD
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic Colonellus Wolf YeIIentn<
snos snpremi certo militari litro redimere, qnod cnm annuiasent, coran
ipsis omnes nnmerati sunt, et scripto consignati, ut cuiTis constarel
quantum pecnniamm snis redimendis opus esset Hinc postmodnn]
supremi in tntiora loca deducti sunt.
Omnis hujus cladis causam fuisse foBde TJrsellis violatam et ezpilatnm
templum, in quod non ante mnltos dies difEractis foribns tristem et bar-
barum in modum ssBYitum erat, altaria despoliata, sacra Cmci snffizi
simulacra diriitay terra sacra effossa, asseres effracti, sedes disrupts,
sacrsB yestes per ludibrium in viis pnblicis yentilatae, sacra deniqae
profanis promiscue confusa.
Non debet hoc loco prsetermitti protervia unius ^ Saedica faece militis
k Deo egregie castigata : hic cum TJrsellis in templi Catholici expila-
tione sacrum forte calicem snblegisset, ac in eum (^venia sit verbis) ven-
tris onus cum diris vocibus homo pro&nissimus depoBuisset, justissime
moz k scelemm vindice plezus est. Viz enim k templi foribus abierat,
descensums gradus in atrium templi vergentcs, fallente pede labitur
supinusy unaque in cultram, quem sacculo vagina bene mnnitnm, cir-
cumferebat, incidit, seque cmentum in modum sauciat ; k quo postea
vulnere omnium medicomm et peritissimoram chimrgorum arte adhi-
bita» per sanari nunquam potuit; cum enim plaga emplastra quomodo-
cunqne applicata, non admitteret, vulnus putrefieri primum, dein vermi-
nare coepit, adeoque foedere ut procul accedentes prohiberet, ita misellns
omni auzilio destitntns morte, lingus petulantiam et profanati calicis
injuriam, luit. Haec res cum vel ipsomm k Wimariensi ezercitu capti-
vomm testimonio comprobaretur, plurimum momenti attnlit ad homioes
dicaculos ac diris vocibus arcendos, et k sacris Dei sedibns depilandis
avertendos.
Hanc cladem et irrnptionem Fridbergenses in innocentibns circum-
vicinis Colonis vindicare connisi sunt, unde sezto Augusti in oppidoin
Bommersheim irraperant» ac primo omnia pecora abegemnti dein ex
agricolis nonnullos concidemnt, tnm edibus ignem snbjecemnt deniqoe
ITINERARIUM.
265
pnsiones et prope infantes Becum abdazemnt; ex quibns nnam Hom-
bar^ dato litro duorum Imperialium Judtti, commiseratione pueri
tactip redemerunt; pro altero trienni centum Daierorum solutionem
iniqne postularunt ; duodennem vero alium yiduse fiiium ducentis im-
perialibos sestimarunty yel certe commutari cum puero Majorem Oel-
schleger Yoluerunt.
Qaam haec omnia recte, quam ^ militari agendi ratione» consideret
pradens quiyis: et tamen ad tam iniqua Ductores silenti approbant
qaae merito detestari deberenty militemque ignarum ita in sententia sua
confirmant, ut se rectissime egisse, post hac putet.
CAPUT LVL
Bivga per Marescallum Campi Gelenium recuperatur.
ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano
prsBsidio subsistentes mota sunt arma, quse non ita pri-
dem jocularem in modum eo quasi admoveri visa fue-
rant. Cum enim locus iste Moguntise nimium vicinus,
hosti animos adderet, Rbenumque aliquo modo impe-
ditum redderetymaturo consilio diu deliberatum fuerat, qui adDominos
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ez praesidiis
tam Cssareis quam Hispanicis collectse essent turmse militum plusculsey
Diix qui totum obsidionis negotinm dirigeret destinatus est Don Verdugo
Hispanns, nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior.
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione
cinxisset, tormentis bellicis quatere coepit moenia, ac felici successu ejus-
modi brevi biatum aperuit, nt facilis esset irmmpendi modus ; nec miles
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impetu ferebatury
X X
266 ITINERARIUM.
nisi dux nimiam oAutna retraxisset indignabundos, forte quia sperabat
fore ut ultro deditionem facerent, ibrte quia nolebat tam nobiiem et
chamm sttorum militum sanguinem fnndere: Interea et ii qui intra
moBnia erant, «eque jam ad arcem Telut ultimum asylnm retrahere cgb-
peranty imo obtestati fuerant Tirnm religiosum, ut sua anctoritate com-
moda pacta apud Hispanum impetraret, ignavia obsidentium visa ob-
Btmxerunt noctu quod interdiu disjectum fuerat; et Roseani qui Frid-
bergse ad huc subsistebant, pro solutione obsidionis adTenernat seqa^
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col-
lectis, ut poterant panico prope metu ejxanimati» TasiSy cnrriculo inde
profugerunt, relictis post se omnibus tormentis bellicis» quibus paulo ante
moenia concusserant. Qaae quidem omnia non sine turpissimo probro
in hostium manus devenissent, nisi eqnites Mc^untini hostem tantisper
sustinmssenty quoad duo ex illis alio in tutiorem locum avehi posseDt
Hinc ut creverint animi hostibus pronum est cuiTis prudenti judicare,
cert^ postea ausi sunt illa, ad qu» prius nec cogitationem adjecerant,
libere enim tunc Bingi Fridbergum et hinc istuc comeabant, excarre-
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsedabantur, illadebant
adversario militi tam prsedare scilicet urbium expugnatori; comeatum
insuper pro libitu invehebant, preeterquam quod tormenta illa sine ca-
jusquam contradictione avefaebant, et in despectum Moguntinse nrbis, in
conspectu pene civium et militum tormenta nuper aocepta, identidem
exonerabant cum magno plausu et festiva aoclamatione.
Ringebatur prope Moguntinenrium militum animositas, succensebat-
qne suie tenuitati, quod sufficiens non eseet adversario miiiti perse-
quendo ; ne tamen semper impune vagari permitteret hnnc se vindicaBdi
modum excogitavit. Addmxerat ColoneUi Rosa LocomteBens nescio
qnid necessariarum rerum Bingam, contra hnnc exire serio statonnty et
ne numero inferiores hosti pneda et victima fierent, Magistram Eqoitom
non neminem ex foitissinm Meutberiana Legione in vicinia agentem
advocant in societatemy atqne ita ex insidiis reversaram Coloaelli I^
cumtenentem (Baltbasari homini nomen erat) expectant, egressnmqufi
exinopinato summa contentione invadunt, fundunt maltos, fbgaat
plnres reliquos nna cum Duoe Brithasare in captivitatem lAogaatism
abducunt.
ITINERARIUM. 267
Etsi quideio haeo medicina aliqaantnlum antiquum vulnue leniret,
nondnm tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat
quam de Binga plene trinmpharent. Datur negotium oppugnationis
Oelenio Tiro imprimis bellicoso et prudenti, hic cum aocepiMet nonnisi
centnm quinquaginta in praBsidio subetitisse, oum selecta manu instruc-
tum bellicum jam pridem praeparatum applicat decimo qninto Augusti
sab horam quartam matutinam ; atque ut militum fortitudo ezacueretur
ablegati erant de Perillustri capitulo Cathedrali Moguntinensi duo Tiri
gratiosi Dominus scilicet summaB sdis Decanus et Dominus quidam
Capitularis de Dalbergerorum antiqua prosapia oriundus, Domini im«
primis prudentes. Hic dum agitur litterse BoseansB intercipiuntur,
quibtts Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defenderet
acritery ita tamen ut extrema neutiquam experiatur, nec enim esse quod
subsidium k se suisque hoc tempore speret : concussis igitur moBniis in
urbem incurritur atque armata manu capitur» ad arcem ut tormenta
deduci ceperunt, ultro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Cassarea
stipendia mereretury officiarii yero Haganoam conducerentur.
Cogitabat qnoque Oelenius, confectis Bing» ex voto negotiis» arma
Tictricia ad Fridbergam Wetterayise promovere, quod dnm moiitur, in
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Ot>nzaga et JSgidii Hasii tur-
mis conjungerey alioque proficisci qnod et factum. Hoo ut Fridbergen»
sibus innotuit, novo exultarunt gaudio, siraulque animum ad pristinas
prcedas applicarunt, itineraque ita infestarunt, ut nulli tutum esse poeset
vei leucam unam prodire.
Ad ipsorum audaciam oomprimendam mittitnry qui nuper ad Bingam
rem feliciter gesserat Magister equitum Paulus, cnm auo ez Meutheri'-
ana Legione roanipulo sane visendo» qui dum in hostem intendit, eiqne
opimam prsBdam eripiti certamque stationem, ubi tuto pedem figere
possit» inquirit, Hoff heimium delabitur, ut illum locum suis consiliis ac-
oommodet Hic altero mox die k Oenerali Rosa cum quingentis
equitibus et octingentis peditibus, quos secum ducebat, omnis pene
hostis secnrus sed et ignarus obruitur, ipse vero cum effugium tam
aubito non haberet in arcem cum suis omni allmoniae geaere tam pro
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tam arcte totum
268 ITINERARIUM.
bidaum obsidetur, ut tandem pacisci eum hoste debuarit : deditione
facta, Map^istro equitum Panlo negotium datur, ut cum Eminentissimo
Electore Moguntino tractet de liberando Vice Colonello Balthasare
Rosa, contra se paratum offert totum manipulum (sine equis et armis
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus evincitque quod vole-
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac Ursellis
prseteriens ez captivis infirmiores sex octove in urbem dimittit, ut vale-
tudinem suam curent
Capti quoque fuerant cum hisce Hoffheimensis prsetor Tir canicie
venerabilis, prudentia si^ax et verbis facundus. Hic ae cum equitibus
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisi magno promiaso pecunie
litro liberari nusquam potuit. Parochus item octc^nario major, vir
sane state spectabilis : ezcurrerat is forte ad vicinum oppidum fructifi*
candi gratia, ut revertit, ignarus militum, in hostium manns incidit, qui
virum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, qnas forte secnm
gerebaty dispoliant, tum ad captivitatem trahunt^ tandemque Fridbergam
secum raptant, ut sine ulla alia cansa^ nisi quod Sacerdoe esset et Hoff-
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis in prompta pecunia numeratis
libertati restituunt.
Multi quidem sollicitabantur plurimum, ut equitum manipulo pra^ec-
tum Paulum, virum cordatissime masculum^ ab hostili captivitate libe-
rarenty sed cam copl» non essent ad manum, necintra paucos dies
colligi possent» ille vero cum suis comeatu destitueretar, votis suis satis-
facere nequiverunt; affiigebat interim ipsos hic casus nec immerito,
cum scirent quam robustos miiitesy quamque egregie instructos perdereut,
de quibus sane ipse hostis constanter asseruit, se quidem dubitatorum
fuisse num cnm ejusmodi Tiris congredi voluisset si eos in aperto campo
habuisset obvios.
Occasio vero istius expeditionis varia adscribitur Colonello Rosa, alii
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turlacensi;
ac inter convivandum verbis primum congressos esse, tum ad verbera
venisse, strictisque mucronibus decertasse^ in quo duello Colonellum
Rosa secundum brachium vulneratum esse^ quo viso Tubicen Roseanus
accesserit et clam Domino sclopum obtmserit, quod ut vidit Princeps
ITINERARIUM. 269
de injnria protestatam esse, ao postea (licet Rosa hominein iniquam cam
8U0 sclopo indignabandos rejecerit) apud Generalem Bannier accosans
Be, qui, antequam andivisBet alteram partem, damnaverit Colonellum
Rosa, hinc ipsum cum Legione sua se subduxisse Fridbergam, ac ne
interim ferias ageret de Ursellanis vindlctam sumere yolaisse» cnm yero
se hi, cea viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hoffeimii
sabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mutata sententia illuc iram
Bnam vertisse.
Alii vero aiunt Colonellnm Rosa missum esse data opera k Oenerali
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise vim ad castra dednceret^
qasB cum nondum esset omni ex parte delata interim hoc exercitii genus
Bno militi dare Yoluisse, sicut et octiduo post aliudy quando scilicet Co-
ningsteinianum oppidum nocte intempesta obruit omniaque pecora cum
opima prseda Fridbergam avexit
CAPUT LVII.
Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt.
RINCIPI Auriaco recens nuper natus fiUus, postquam
lustralibus aquis ablatus fuerat, mortuus est.
II. ViennsB Ducis Lotharingiee filioIuSy per Nuncium
Apostolicnm sacro fonte tinctus est, eique nomen Ferdi-
nandi inditnm, pro quo sposponderunt nomine Catholici
Regisy tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus*
que conjnx Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidaa Ferdi-
nandi II.
III. FridbergSB Brisgojse Rnsticos quidam, Herciniae Sylv® accola,
270 ITINERARIUM.
graTiBrimo •npplioio, ootoginta fkoile homicidia, qo» perpetraTml,
Init ; primo enim fiircipibus candentibiis astalatofl esty dein brachiorum
crarinmque tibiflB contosie» capnt in palum actomy corpuB in quataor
partes sectnm saspensamqoe est.
IV. Viennse Colonellas Traghi^ cam a conrivio ex aedibus Colonelli
Isolani domnm reyertit in rheda Titreis fenestris obstrueta daplici
globalo transrerberatary unde panlo post mortnas est. Homicida^ etsi
magna pecuniae snmma proditori seu indici promitteretar, resciri nan-
qoam potuit.
y. Sttb exordium hajas anni graTisrima tempestate tamultaatum est,
non sine maltorum damno. In Anglia triginta majores naTes perieruot,
in HoIIandia qnadraginta naufragium fecerunt» ao plerique homines
navigiis yecti aqais obruti. Rotterodami vasta navis bellica cum omoi-
bos qui ea yehebantur, tempestatis yi aquis condita ac sepulta est*
Amdelrodami tanta fuit aquarum diluvieSy ut urbs peritura crederetur,
venti vero tam validi ut lapides in aera tollerent, tecta everterent, ca-
minos dbjioerenty adeo ut vix uUa domns fuerit quae reparari post tem-
pestatem non debuerit.
VI. Hoc anno nominatissimus vir Joannes Georgins Conaeus natiooe
Scotus Romse vivere desiit. Melits vero fortissimus quidam eques
Monsieur de Cherant mortem oppetiit.
VII. Mense Aprili Nuncii cursoresque Yiennam appulerunt, qni
Regi Poloniee recens natnm Principem nunciabant.
VIII. Mense Junio sase quoque Csesarese Majestati natus est Prin-
ceps, qni eodem die qao lucem primum aspexerat» sub vesperam est
baptizatus» cni nomen inditum Leopoldi, Jgnatii, Frandsci, Balthasaris»
Josephi, Feliciani.
IX. Staekgardii in Wirtenbergia imber maximus decidit, ita ut per
omnes aditos aquse immperent, plateas inundarent, cellas domosqae
replerent ad secandam usqae contignationem, qai si noctu irmissetpla*
rimam sane hominibos pecoribusque nocuiseet.
X. Yenator quidam prope Brisacnm sylvas frequentabat feris insidias
positurnSy qui cum quodam die egreditur mox undecim Inpos habet
obvios» cumque effagere commode non posset, sclc^om qoem manibas
ITINERARIUM.
271
pneferebat ezonerat, nnumqae sternity qoo &eto reliqni hominem adorl-
nntar, contra qnoe se venator quibns potest armis de&ndit, omnesqae
nno excepto ezanimat ; cum yero interim yiribus deficeret ab nndecimo
denique ipse qnoque obmitur. Caeterum circa Brisacum hoc anno tantii
Tisa est luponun copia, ut ae etiam in oppida gregatim insinuarent ita-
que infestarent pagos, nt nemo rusticorum tuto domi commorari posset
CAPUT LVIIL
De Fridbergen$i obsidione et expugnatione.
[nFESTABANT indies magis m^isque totam lat^ cir-
cum viciniam Fridbei^enses Wiroarici, ita nt nullos tuto
nec in agros prodite, nec negotiornm cansa alio comeare
aoderet, muito CMonorum damno, qni summis in&mis-
que precibus instabant, ut tandem aliquando isti sufle
caiamitati remedium adhiberetur, auditaque snni oppressorom Tota^ in
eumque finem missus est Colonellns Coraes de Gall, qui cum aliunde
coUectitio milite tentaiety an Boseanara proterviam aliquantulttra ealtem
eomprimere posset : venit is ac primo HAcbstfle, qiMad Legimes adjec-
titise convenirent, eubstitit dein Fridbergam yersus moyit, sperans, ni
liBUor, fere ut Fridbergeuses sno adyentu territi, mox stationera desere*-
rent ; eum vero is eos istic consianter adventura suum et obsidioneffl
expectare vidisset, retrocessit, eopiasque suas partim Bombm^um, par-
tim Croabergam divisit : bie dum dies plasculos extremo indigenarum
darano (qnippe qni nee sacra nec profana multum respiciebat) desidet,
hostis ex nostroram mora aniHMM eapit* oocasioaemque in eos qui H<hb-
burgi substitesant irrnmpendi.
Erat istic enm sua Legione oataphraetariorara relictus Colonellus
Baro 4e Bentzeiiaw miles aniniQsus et streauus qui cum pro sm qua
272 ITINERARIUM.
pollebat prndentia videret, oppidum contra hostiB irrnptiones non
esse clansnm, incolas vero plns adversariis qnam sibi addiotofl, copias
deniqne snas inferiores qnam qnse robnstnm impetnm snstinerent ; litte-
ris rogat Colonellum Gally cni ista ezpeditio primario commendata erat,
ut pedites sibi plnres submittat, ne forte ab hoste pericnlnm adeat.
Colonellns GM an sibimet snascopias necessarias pntarit, an pericnlnm
irmptionis non esse tam propinqnnm ezistim&rit, nescioy distnlit snbmit-
tere peditem, unde hostis snb noctis medium irrnit, eqnos facile trecen-
tos cum opima prseda ac ipsiusmet Colonelli Bentzenaw supellectiie
argentea abdnzit. Quo damno perpesso et ipse tandem Bentzenaw sed
serius Cronbergam eYOcatur. Multi fuerunt qni Colonelli Bentzenaw
desidise hanc cladem adscripsemnt» quippe qui nec vigilias satis bene
constituerity nec hosti irrumpenti obstiterit, quod tamen ejns etiam hoatea
inficiantur, assemntqne et yigilias ea mazime nocte optime fnisse ordi»
natasy et ipsnm inter primos compita obeqnitaBse animando suomm fbr-
titudinem. Venerat interea Heidelbei^ Generalis ezcubiarum Prse-
fectus Horstlns qui cum imperio omni militi prseessety negotinmqne
obsidionis acrius promoyeret, sed nec hic quidem cum tantillis copiis
prodire tutum putavit ; interea vero omne pondus jam alias ezhaustissi-
mis Cronbergensibns incumbebat.
Commodum vero accidit ut Ceesareus miles ad eas partes ad bybema
itums appropiareti cujus subsidio freti, tandem aliquando Tersns Frid-
bergam movemnt, quo eodem abiit qui nnper ab obsidione illa impeditns
fuerat Generalis Gelenins, hic moz manum operi admovit ac intra
bidnum eo promovit, ut urbe deserta hostes ad arcem confugerenty nostri
contra armata manu irmerent. Arcem qnse restabat Generalis cnnicnlis
evertere moliebatnr, quibns dispositis, misit ad Commendantem Bnrgi
qui nunciaret quse pararentur, si quidem se suosque salvare vellet, de-
deret arcem ; sin, eztrema ezpectaret. Erat coromendans animo major
quam annis, vicenos binos annos nondnm ezcesserat, Colonellns locum-
tenens, miles non minus audaz quam procaz, qui respondit, ageret sua
Ezcellentia quae vellet, ad omnem aleam paratissimum esse, non assue-
visse se animnm minis despondere, solis armis se cogi posse, cuniculis
ejusmodi se jam pridem obviare didicisse, nec metuere nisi cnm in aere
ITINERARJUM. 273
Tolaret Poterat merito hoc responso exacerbari Gkneralis Gelenine,
nisi innata hamanitafl Tirum mitissimum ad lenitatem composoisBet;
nnnciat itaque denuo conmiendanti, per se qnidem licere> si seipsum
commendans cnm sois perditum ire yellet, ne tamen putaret de nihilo
minas esse, aut illudere sibi Yelle, fumos cuniculorum pro Yens yendi-
tandoy emitteret de suis qui eoe inspicerent, se quidem onmia libenter
exhibiturum. Paruit sedulo monenti, cumque in duplici aditu cunicu-
los effosBOS animadvertity ac in eorum altero septem pulveris pyrii vasa»
in altero octodecim ezpectare didicit, mutata in melius sententia pacisci
certis conditionibus maluit quam ultima expectare. Petiit ergo ut sibi
suisque liber daretur exitus cum armis et impedimentis ut milites decet,
salvus item conductus Ziegenhanium usque prsestaretur : annuit Gtele-
nius, ita tamen ut liberum esset hostili militi Csesaris stipendia snbire ;
quas plerique in ipso egressu susceperunt ultro, alii in ipsayia, cum non
procul abiissent sententiam ad suos redeundi mutarunt ao Fridbergam
retrocessemnt, ita ut militum Wimariensium pauculi prseter officiales
Ziegenhanium reversi sint.
Dum Fridberga obsidetur Oeneralis Rosa Cflesareorum castrorum
rationem speculatus, reperit, alicubi pamm vigiles Legiones nimium sibi
fidere, in quas impetu &cto, rem fortissime agit ac duas tresve Legiones
pessundat* Yenerat quoque in cognitionem copias nonnullas ab aliis
separatas aliunde ab expeditione redire ad castra, de quarnm Tiribus
per exploratores certior factus, cogit undequaque quotquot poterat sup-
petiasy inque nostros arma moyety ac licet Csesarei fortiter resisterenty
non potuerunt tamen hao vice triumphare hostem, quin hostis potius ^
nostris plusculos stemit, ac inter cseteros eetema memoria dignum, yimm,
militem fortissimum, Gteneralem hostibus formidandum Bredaw, cujus
mortem molest^ tulerunty quotquot yiri pradentiam) et masculum ani-
mum noyerant
Ilecuperat& Fridberga non diu deliberatum fuit, cum enim firigus in-
grayesceret, omnis miles ad Hybema traductus est ; et Geleniani seu
Bayarici relicto necessario prsesidio Fridbergae^ et in aliis circum locis,
in Bayariam, Sueyiam, et superiorem Palatinatum ayocati sunt» Caesa-
rei yero in Franconiam aliaqne loca opportuna, ut yires in proximum
N N
274
JTINERARIUM.
ver restanrent, animoB coUigant, vestes reficiant, arma expediant, bel-
lamqne sen potins belli efiectnm pacem proBeqnantnr; Quam Dens Ter.
Opt. Terqne Mazimns pro sna misericordia concedere dignetnr. Amen.
VINDICIiE,
Contra quosdam gui cum lasi minimi sint se Lesos tamen injuria
proclamantf laduntque per meram obtrectandi Ubidinem,probatn et
multis annis probatam Authoris Famam.
Ad Lectorem.
E ipsnm, Amice Lector, testem appelloy si in toto, qnem
scripsi, tractatnlo de itinere meo decennali qnidqoam
repereris alterius famam rodens. Historicnm agere to-
lebam, cnm ecce tibi accednnt ex nescio qno gnrguBtio
Layemiones quidam, qui me inconditis sarcasmis, in-
famibns scriptisy ac propudiosis carminibns infestant, qnasi ver6 in ipBOS
admodum injnrins iuissemy asserendo, qubd doctrin& et sanctitate anti-
quissimi Doctores scriptoresve mnlt6 ante me disert^ dizerant. Te
qnicnnque es eeqni amans Lector Judicem hac in cansa postnlo^ inspice
ezactissim&y licet, tmdin&y si me calnmniam imposnisse cniquam repe-
rerisy damna liber^ qnavis p(Bn& nocens et in supplicium pronnm capat
Qnod si ver6 me hac in appendice solito asperiorem deprehenderifl,
ignosce, Iflesus Isedentes me Isedo^ calumniantesque scripta mea injuria,
jure calumnior (si tamen calumnia dici possit calunmias refellere) testor
Deum, et eos qui mecum consuevemnt, me hominem esse pacificomy
novaram remm minim^ studiosnm ; quidquid scriptiy temporis falleDdi,
vel potius utiliter collocandi, otiique vitandi causft in Incem prodazi,
nec nlla unquam incidit cogitatio alium rodendi aut mordendi. Hsec
ITINERARIUM. 276
te pramoiiitiiin et oratnm yoloi, benevole Lector, si Iubet patnlasprsbe
aiires, et dupice qms jure iDdignari powdt, egone an adyersarii.
APOLOGIA.
EX qno ex Hjbemia in Oennaniam militiam saoerdoe secutanis,
militesqne pro ratione statas mei adjntaniB pedem extali, yidi in
variiB itineribos mirabiles passim rernm eTentos, tempornm viciBsitadi*
nes, ftdnoraqae memorata digna: qafle com memoris javands caas& in
adTersaria mea sparsim compilassem ; incidit tandem libido gaccisivis
ab aliis occupationibas boris, otii vitandi cans&y in oodiculum ordinatim
redigendi et in lacem evalgandi : qai qaoniam iter meam complectebar
tar Itinerariam appellavi. Vix k prselo abierat, cam ecce tibi homines
parnm sinceri sed dolosi libellam ad me destinatam litterisqne inclnsam
intercipiant, sigiiloqne rapto litteraram, contra jnra gentinm, ezimant,
lectoque diras qaam mox in me expediantcalamnias, pangantcarmina,
jaciant dicteria salsa insalsaqae, cam tamen ipsos ego neo verbo IiBseram
nec ftoto.
Omnem vero controversise occasionem et calamniandi ansam arripae*
rant adversarii mei ex illis verbis Itinerarii mei Capite IV. nbi de Hy-
bemia ago. << Incols (Hybemise) ab liberalitate edacationis et momm
" commendatiy nisi qaod bonomm saomm sint prodigi, et gloris appe-
'^ tentissimi, qni licet litteris non ita excalti sant, in iide tamen ortho-
'' doxft firmi et stabiles, exteromm et maxime viroram Ecclesiasticoram
« amantes : ex Anglomm commercio dedocti snnt pristinam illam
'' Barbariem, qnam S. Bemardas ClarevalUs Abbas in vita Malachiffi
^* nitoniensibns exprobrat, dicens, sicat piscis in mari non sapit salem,
^' ita Malachias, inter Barbaros (id est Ultonienses, inter qnos Archie-
^^ piscopas Ecclesiam rexit) nallam barbariem traxit, &c : ''
In qnibas verbis daos mihi appingant enormes errores adversarii,
nnam, qaod dicam Hybemos Angloram commercio hamanitatem in-
dnisse. Alteram : me Ultonienses barbaros vocitasse idqne ex S. Ber-
nardi non meo sensn. Utriasqae veritatem qaoniam ita volant impra-
dentes impadentesqae Zoili, qai nodam in scirpo qasranty ostendam,
ut saltem videant ocalati et minime passionati Lectores qaam iniqa^ et
malitiose oontra me insurgant.
276 ITINERAmUM.
Age Hybernia tu ipsa qnanta qnanta qualisve nnno es, exere de pnl-
yere capat tnnm et loquere pro te ad invidiam obtrectatorum. Qoid
fores quid amabo fores^ sine Anglomm (Angelorum dicere Tolebam)
commercio? Quid fores nisi natioaspera, sylyestris, bruta? Itane vero
tuo honori decedit» cum aliunde discis, quod in desertOy syWisqae inter
pecudum greges docta nunquam fuisses ? Iterum igitur assero et iden-
tidem repeto sine Anglorum consortio nusquam Hybemia bonis mori-
bus instruenda fuisses.
Testem nibilominus omni exceptione majorem adduco, non Yulgarem
illum» quia sanctitate eminet, non novum, quia tempore Lotharii I. Im-
peratoris et Innocentii II. Pontificis Romani, hoc est anno Christi
millesimo centesimo vigesimo sexto floruity S. scilicet Bernardum qui
ait in encomio Malachis. Sicut piscis in mari non sapit salem, ita Ma-
lacbias inter Barbaroe nullam barbariem traxit. Unde sic infero^ si
Hybemi tempore S. Malachise (inter quos egit) Barbari erant, necesse
omnino est yel barbariem ab Anglis dedidicisse, vel ab illo tempore huc
usque ad huc in barbarie perstitisse, cum inde usque majus commercinm
cum null& usquam gente quam cum Anglis, habuerinty atque hoc non
ex mei sed D. Bemardi sententift, qnem qui erroris convicerit, et me
eonvincety neque enim abnuo cum tanto yiro errasse potiusy quam cum
indoctis et impmdentibus in tant& veritatis luce haliuoinariy aut inglorie
adulari. Pro majore insuper assertionis hujus eyidenti& yoco in testi-
monium yerboram meorum omnes Hyberaiee proceres» ut sententiam in
re non difficili libere pronuncient. Ipsique adyersarii mei dicant ex
oonscientia, quod sentire ooguntur si hodiemum Hjbemiae statum cum
antiquo conferant, quse amabo morum sermonis et actionum in melius
mutatio? unde illam putant inductam? an ex ultimft fort^ Arabiay aut
ex extremfi. Monomotopa, aut ex confict& aliqu& Utopift unde aut nolli
aut rari admodum in Hyberaiam ingressi sunt
Quod yerb ad Ultonienses jam spectat, non putem illos solos politis-
sim^ toraatosy et natos esse yelle» quoniam tota Hyberaia omnium Cro-
nologoram et Topographonmiy qui quidem de H7berai& meminernnt,
sensUy Barbara ftdt ab incunabulis : si tota, ubi ergo, quo Magistro sub
quo toraOy Ultpnienses soli, tam scit^ dedolati sunt, ut mox ab ortn suo
ITINERARIUM. 277
politissimi mascnli velnt ez atero materno prosilirenty in omnem homi-
nam consuetndinem ficti factique ? Andite UltonienseB Barbari fuiBtis,
et ni hoc fateri valtis Barbari adhuc estis, et k commaui sensu remotis-
simi. £t vero arbitramini vos esse Lageniensibas et Momonieusibos
IK>tiores, hi autem disertis verbis sine ambage libenter et ultro fatentur
se oninem prope civilitatem Titse, k societate Anglorum accepisse. Ite
igitar calumniatores et dediscite ante Barbariem, quam yeritati vos op-
ponatis. Sed agite dicite quseso, unde plurimse ciyitates, oppida, pagi,
in amoenissimis locis sita ortum nisi ab Anglis deducunt ? Qui castella,
arcesy munitioneSy splendida sedificia primi erexerunt ? An non Angli ?
Qui ex paladibus, firuticibus, saltubus locisque incultis et inhabitabilibus
amcdnissimas habitationes eruerunt, nisi Angli? Qui primi in Hjbemia,
segetem colere, agros conserere, frumenta conservare edocuerunt ? An-
gli : Qui &ras in sylvis concludere, pisces aquis confovere, aves in
caveis cicurare Hjbemos eradierunt? Dicam si nescitiSy saepius jam
dicti Angli. Vah probrum ! quod Magistros vestros agnoscere noUtis,
qui VOB homines politos et humanos esse fecerunt. Si mihi adeo suc*
censetis quod vos ab initio Barbaros fuisse dixerim, quid fecissetis Ro-
manis, qui in sseculis jam politioribus, omnes exteros quamvis cultos et
politos Barbaros vocitare non verebantur? Reor in Romam insurrexis-
setis eique Barbam evulsissetisy et pigmaei coelum digito in illorum ca-
pita dimovissetis. Pfui pudeat vos in&ntes, viros ante videri velle,
quam lanugo mentum vestiat, quis unquam audivit primam setatem, ad
omnem cultum civilem, munia, officia maturam, adspexisse statim post
partum, vitalem auram ?
Nesciunt credo Ultonienses illi qui se k me Isesos clamant, omnem
rempubiicam homini assimilari, cujus initia tenera, rudia, sine experi-
entia sunt, quse ubi maturescunty communi hominum congressu et con*
suetudine firmantur et poliuntur in robustum et constatem quasi virum :
si vestra Respublica, UltonienseSy alia est, nova est, et monstro persi-
millimay digna quae per orbem ad omnia fora et nuudinas circumferatur
in spectaculum hominum nusquam ante hac visum. San^ si Ultonia
vestra primft adhuc setate sine Barbarie Francofbrdise spectari posset,
nemo foret qui non solidum dareti ut mirorum mirissimum videret.
278 ITINERARIUM.
Proh quam ditarentor UltoniflB Bajuli tanti prodigii ezhibitoreSy egoque
ipse tantee novitatis spectator ex ultimis etiam terris advolarem.
Ego vero prodigii potius loco accipio pudendam superbiam, ne dicam
insaniam pauculorum homuncionum ex Ultonia fbrte oriundommy qni
inter tot viroa Ultonienses sagacissimos prudentissimosque soli, patris
•uae patrocinium suscipiunt : quasi vero ipsi soli saperent, in claro sole
ciBCUtienteSy nec videntes quam turpiter errent k communi hominnm
sententia. Agant vero. Et omnes prop^ nationes persorutentnr, et
inquirant an usquam natio quantumvis emdita et perpolita, visa sit,
qusB non k Barbarie aliqua ad humanitatem descenderit? Annon
Oermaniy Oalli, Hispani, &c : libere fatentur k Romanis se morum cul-
turam accepisse? Qnid? Romani ipsi qui se solos putabant civiles,
GrflBcoB vitflB humanitatisque magistros et ductores libenter agnoscnnt.
Gneci ver6 Persis acceptam referunt politictam et civilem vivendi rati-
onem. Quid igitur calumniflB est, si Ultonienses quoque dicamns ab
Anglis Barbariem dedoctos. Et sane capere omnino non possum pau-
culos quosdam, professione BeligiosoSy Regul& Ascetas, Doctrinsl, Stn-
diosos» et Doctores, in historiis et antiquitate tam parum versatos, nt
inficias ire audeant, quod orbis universus sine controversia admittit et
asserity quasi vero ipsi soli laesi essent, et Barbari vocitati, omnesqne
alios Uitonienses aulicos. Pr6 quanta calumnia! ridete quidquid est
domi cacchinnorum.
Sed ainnt S. Bemardum pessim^ k me intellectum et pejus ezplica-
tum, virum enim sanctissimum non vduisse Ultonienses potius quam
Hybemos omnes, maxim^ vero adjaceutes Ultoniae provincias complecti.
DemuSy quod non est, an ideo Uitonienses aliarum provinoiamm Bar-
barie k Barbaris eximentur ? Ite, ite, nigelii, et abluite fnligine vestmm
nigrorem. Quid vero si S. Bemardus loco citato quam maxim^ Ulto-
niensesy et non alios intellexerit? Etsi enim Archiepiscopus Armaca-
nensis primatum in H7bemi& obtineaty non tamen totius Hyberaiffi
Archiepiscopus est, sed suum districtum habet, extra quem ipsi nullum
jus competiti atque ex metropoli sak sibi subjectis urbibns oppidisque
imperia dispensat Unde cum S. Malachias etiam certi districtus esset
pnesul, non autem universfle Hjbemifls jura sacra diceret, neutiqQam
ITINERARIUM. 279
alinnde ubi non consueTerat traxisse Barbariem poterat : accedit quod
tempore S. Bemardi, LagonienaeB^ Momonienaes, et Conacenses suob,
qniqne prssales haberent k qnibns gnbemabantor in spiritaalibnfl. Ita-
qne si traxisse diceretnr S. Malachias Barbariemy non k remoti Hyber-
ni& qnsB ipsnm non tangebat» et cnm qna ipse pamm agebat traxisse
dici poterat, sed ab iis potins inter qnos consneverat.
Non infiteor (neqne enim adeo ezpers historise sum) qnod Solinus lib.
de Mirabilibns Mundi totam Hybemicam nationem his verbis descri-
bat } ** Qem illa (loquitnr antem de hybemis qrlvestribns) et habitn sin«
** galaris et incnlta, victn parcay animo sfleTa, Yultu ferox et torra, afiatn
'* aspera, erga suos tamen liberalis et afiabilis ac benigna, et maxim^ illa
** gens quse nemorosa et paludes inhabitat ac montosa; biec camibuSy po»
'^misy&c: aliisquefractibusproesUyetlactepropotaestcontenta; gen»
^^ dedita ludis et venationibus plus qnam laborl &c :'' non tamen detrahit
ideo quidquam sententiffi S. Bemhardi qni S. Malachiam inter Ultoni-
enses Barbaros, nullam Barbariem traxisse asserit. Si nnllam traxit,
trahere saltem poterat, ergo Ultonienses Barbariem habuerant tunc
temporis, et ipsi Barbari fuerant Quomodo enim alias S. Malacbias
trahere poterat Barbariem, si Ultonia culta et ciyilis iuisset Quomodo
testa munda mephitim cloacffi (sit venia yerbis) trahet, k qua longissima
abest intervallo. Recte me philoeophari dices, si arguam illud minu»
calere quod k calore seu objecto calefactibili est remotius, illud magis
quod propinquins. Sic quoque illi qui sunt ab nsn litteraram remotiores,
et longius ab Academiis dissiti, minus periti sunt, minusque politi :
nunc autem constat Ultoniam Regni Hybemiffi partem esse remotis-
simam, et k scholis bonisque litteris maxime dissitam (est enim magis
aquilonaris) sequitnr ergo» eos illic commorantes imperitiores esse, nisi
alibi snppleant defectnm. ^
Ultonienses, nisi in yestrismet annalibus hospites sitis antiquoram
Ultoniensinm Barbariem nolentes yolentes agnoscere et fitteri debebitis.
Non est yitinm quod adeo efierat hominem ac immunda Yenus» hsec
bratis assimilat : quoque homo ad voluptates camis accedit propius, hoc
sylyescit imo bratescit magis: quam yero Ultonienses ei yitio dediti
fderint, Dens, justissimus scelenun nltor posteritati eyidente signo com-
280 ITINERARIUM.
monstrare volait Meminit Giraldus Cambrensifl de lacn Emenflri in
Farmanagliy qnod olim fons fuerit, sed ob incolamm nefkndam cum
bestiifl veneream conBnetndinem, Deo irato, in tantam aquamm diluviem
ernpnisse, ut totum eum tractum cum hominibus inundatione submer-
serit. Certe nec ipsa Noetica inundatio tantse turpitudini eluendse
suffecisset, nec Barbariem omni Barbarie majorem demersisset
Obmutescitis aliquandoy calumniatores, ad tam clara Barbarici Dlto-
niensis testimonia et aperta indicia ; quod si ultro me impetere ▼estris
clandestinis canis calumniis nitimini ; cavete malum. Quod si calom-
nias calumniis refeUere sequum pntassemy habuisset calamus meus atra-
menti plurimum, ad vos Zoilos meos denigrandos, ita ut ne homines
quidem esse videremini. Quos ego. Sed motos pnestat oomponere
fluctns.
Bon& tamen, Ultonienses caeteri, vestri venift id quod vere scripsi
dixerim, neque enim mihi cum mortalium quoquamy quam cum obtrec-
tatoribus meis res est, nec unquam calamum contra ullum strinzissemy
(quoniam prodesse potius quam obesse omnibns studeo) nisi me ad id
coegissent scripta nefanda, quae in me homines pamm in hoc religiosi
in exercitu Caesareo seminanda submisemnt, quae pleraque opportune ad
me in authographo auctorum deyenerunt. Quae sine dubio orbi tuI-
gassem detestanda, nisi ab amici consilio fuissem retentus. Sile itaque
Francisce O Ferrall. Tace FineUe Fitz Patrick, obmutesce Francisce
Mac Eannisy nec vobis post hac malum paste ulterius causetis : vos me
priores impetivistis, cum nuUam yobis dederim rationabUem causam
calumniammy calumniatus essem et ego^ nisi me magni Constantini
yerba in consessu multomm Episcopomm et Doctomm yirorum prolata
cohibuissent : refert ea Theodoretus Lib. i. cap. n. Non oportet Sacer-
dotum exorbitationes yulgo ipnotescere, ne illis ofFensi reddantur auda-
ciores. Si dixi Anglos yobis fuisse momm magistros, dixi quod resest;
si dixi Ultonienses fuisse olim Barbaros^ yemm dixi; nec yideo cur
mihi ideo succenseatis ; non equidem unins nocentis delictum redundat
in innocentem (si tamen Barbaries, ad quam quasi nascuntur initia re-
rumpublicaramy yitium dici debeat) amabo quid meay tua alterinsve
interest, si in Archiepiscopatu Bfagdeburgensiy qui Primatum in Ger-
mani&tenet| multi mali ac yitiosi reperiantur? An ideo ego, tu, yel
ITINERARIUM. 281
qaisvis alius bonus reputabitury qnia io Primata Magdebargensi mnlti
boni et moribns probati inveniantar? absit Sicat suas qnisqae pati-
mur manesy ita qaemvis suam vitiam et virtas vitaperat vel commendat.
8ed qnid volamas, jacitar ssepe in gregem canam bacalas, et non nisi
tacti vociferantar : ita existimem dictos tres viros habitu religiosos, cum
tam facile soli attollant vocem, recte tactos esse, cum prudentiores alii
post maturum ezamen in verbis meis nil invenerint obtrectatione dig-
num. Rectius credo Zoili mei sese occuparent utiliori studio, et reli-
gioBB, vivendi ratione : quid enim ipsis cum externis negotiis, k quibus
sese removerunt longius. Permittant me meum saltem otium utili
scriptioni impendere, si ipsis otiosis esse placet.
Lnbet his attexere litteras quasdam, quse ad meas manus devenernnt,
ex quibus abunde satis ingeuuus Lector coUiget virulentam calumniato-
ram meorum exacerbationem.
Et primflB quidem sunt Edmundi Grannfle sacerdotissflecularis, non
religiosiy quas dedit ad alium sacerdotem extra castra tunc commoran-
tem, eos de verbo ad verbum describo.
Nihil hic vobis incognitum scitu dignum habemus : omnes vestri a^
mantes (Deo laus) bene valemus. Ego admissus sum ad ordines, sed
nullo adhuc ordinatus, propter minus prosperam episcopi valetudinem :
nihilominus in paschate spero me ad presbyteratum promoturum. Scripsi
vobis sflepius ut aliqua mihi via explicationem cursus mei Philosophici
mittere non gravemini, quod et jam summopere k vobis contendo.
Oulielmus Foord illic prfledictum librum habet, vobis commendo, ut
eundem mihi omni modo possibili mittatis. Thomas Carve alias Corrain
male in Ultoniam et Conaciam est invectus, qui impune non feret nisi
resipiscat. Epistolas has aliis inclusas Domino Terentio Ferral tradat,
si adsit, sin minus ipse aperiat, et quidquid sit secreto apud vos silete :
tamen poterunt publicari, ad majorem ThomflB infamiam» sed k quo ac-
ceperitisy nuUi unquam revelate. Salutet vestra Dominatio meo nomine
Dominum Capitaneum Brid et uxorem, reUquosque iUic vobis notos^
prsecipue Robertum Album, et rescribat si placet Pragfle die 8. Maii
Anno 1640. R. D. Veitr<B Servui,
EdM I7NDVS GrANNA.
o o
282 ITINERARIUM.
Glossa Aucioris.
NON est, vir bone^ non est heec bona ad sacerdotinm dispositioy
criminari aliena facta sine causa, traducere liTido dente invidise
alterins hmwaHf et clandesttnum snsurronem agere. Quid putas tibi
dicturus fuisset Christus Domini, si animum tuum maleyolum inspex-
isset cum te sacris initiaret? cert^ haud aliud quam quod Christus Ser-
yator noster Judae proditori. Itane yer6 tu audebas ad tantum sacra-
mentum sacerdotii cum tam turpi labe accedere, itane decebat se prae-
parare ad conficiendum Angustissimum corpus Jesu. Bone Dens !
Quis tibi tunc erat animus ? dic sodes, quid cogitabas?
Siccine yero Thomas Carve male in Ultoniam et Conaciam inyectus
est? Quid yero dixit unde taxari possit? Quidquid dixit» ex S. Bernardo
desumpsity quem si cayillare yolupe tibi est, tenta, per me quidem id
licet» metuo tamen ut impnne tu ipse non feras, tuebitur sanctus hono-
rcm suum et yel plagis refutabit calumnias.
Quam tu mihi minaris poenam, eam flocci facio, age, aude, si yir es
bonusy et mea tela nocebunt, si mordes, mordeberis; si lacessis, caye ne
tibi nialum crees, quod mihi moliris. In quo yer6 me resipiscere vis ?
nt scilicet dicam Ultonienses nunquam fuisse barbaros ? Quomodo id
faciam, cum S. Beniardus mihi sit auctor, eum audi, quod si ipse in-
duxerit seu eraserit ex suis codicibus, jam k me erasum puta.
Cur yero sordes tuas adeo secreto teneri vis? forte quia pudendse
sunt? ita est. Si recta scribis et yera omnis orbis adspiciat licet, si
iniqua, nec tuos oculos yidere par est. Yetns est audagium N. qnserit
A. ni sacerdos Christi fores tibi applicare. Quantumyis tu calumnias
tuas oculi yis> soli tamen patebunt, inde enim mihi nulla nascetur inia-
mia, tibi maxima, ceu homini dicacissimo supraque id quam sacerdotem,
Dei seryum deceat maleyolo.
Secundse litteras sunt Patritii Relachanan Sacerdotis, olim Benedic*
tini Monachi, sed ob nescio quam culpam ordine pulsi» et habitu priya^
ti^ ut ipse fatetur, eas, quo ipsemet scripsit idiomate huc adjungo.
ITINERARIUM. 283
MY lore alwayes remembring, unto youy I have seen youre letter,
with yonre brother Colnmbanus in which you wrote youre com-
meng to Pardowitz, and desired him to remember youre service to all
joure freuds hire. Alass jou were deceayed, for those that you thought
to be in the clouster there is none allreadie bnt youre brother and father
Danielly fbr I am prived of the habite before half a yeere a goe, and P.
James MHTonnallie is Abbott of Benchur made in Roome, and Cor-
mackfl ded heere in Prague, and Edmond is heere admitted to bee a
priest» youre brother and f. Ferrall are verie well. Soe haveng noe uews
to write unto you, bnt that are oommon to all the world certayne to
me, and to all those, that Bhotdd grive the eyill reputation of Connaght
and Olster, for the new writer Thomas Carve has written in his newlie
dedicated booke that thay are all barbarous and unmannerly dogs.
Therefor I pray you make manifest thoee Terses and Hymes to all the
Regiment, but never reveile anny Author of the Same. At Prague
the 8. of marc 1640. I rest
yaur Uoengfrend
Patrich Rblachanan.
Latini translata hec sonant.
SINGULAREM meum in Dominatiouem vestram amorem semper
tcstatum volo : litteras qnas suo fratri Columbano inscripsit, et in
quibus de proximo suo adventu Pardowitzium meminit, ac quibus se
commepdatum voluit omnibus amicis in monasterio Benedictinorum
commorantibusy vidi. Multum tamen doleo Dominationem vestram
deceptara fttisse, nam ii quos putabat istic esse omnes prieter vestrum
fratrem et patrem Danielem hinc discess^re : Et ego sum habitu pri-
vatus k medio anno. P. Jacobus Mac Connally Romffi Abbas Benchur
creatus est, ejusdemque frater diem extremum hic dausit. Edmundus
vero ad sacerdotium admissns est. Itaque nuUa nova scitu digna^ nisi
quie omnibus sunt communia ad te scribenda habeo» dolendum est mihi
et omnibus malam Conacise et Ultonise famam ortaiki esse ez novo illo
auctore Thoma Carve^ qui in suo opusculo omnes Conacenses et Ulto-
nicnses vocat barbaros et rabidos canes. Ideo carmina hsc vestro re-
284 ITINERARIUM.
gimento vulgare ne gravemini» sed authorem nnlli pronos mani£s0tate.
PragsB die 8. Martii Anno 1640.
AmahUU Amicui D. F.
Patbicius Relaghajian.
Glossa Autkoris.
ERRAS viromm pessime qnod pamm ver^ comminiseeris me Cona-
cenBes et Ultonienses appellare rabidos canes, sed nec Barbaros
omnes yoco : Hoc tantum ez S. Bernardo assero olim fuisse Barbarosy
et ez consnetudine cum Anglis deposniBse ferociam et induisse mansae*
tiores mores. Quod yero tu asserifl de rabidis canibus vel ez mera ca-
Inmniandi yoluptate mihi affingis, yel quia libellum meum non inspex-
isti serio, yel quia non intelligis, qnod scripsi.
Quos yero yanus Poetaster compilasti contra me yersus, eoeqne in
yulgus militum sollicit^ seminari yoluisti, eorum calumniamm torrentem
k me amolitum in te regero, talemque te orbis babebit, quood me illum
probayeris quem iinxisti : yerbo babe meam de tuis yersibus sententiam.
Tuis me illic coloribus injuriosus pictor adumbrasti. Tues. Tenebro-
sus et Tenebrio, Hallucinatory Mendaz, Ambitiosus, StupiduSy Rabula,
Vinosus, Erro.
Quomodo enim te tartarium torrem esse optem, qui cum Doctore
gentium Paulo omnes cupio cgbIo lucri&cere. Tenebrosus et Tenebrio
merito yel tuo indicio audis, quandoquidem te anctorem yersunm tene-
bris abscondi jubes. Helluonem, Hydram, Hypocritam agere sacer-
dotem nimium probrosum est, ideo abstineo tam significantibns appella-
tionibus. Hallucinatorem te yoco quia splendide hallucinatus es, cum
putabas me tuo penicillo deformare. Scio equidem in sacerdotium
mendacium cadere non debere, quia tamen me mendacem sine fironte
asserisy in tuum sinum reyomo yomicam, k te turpiter fnsam. Non pu-
det yer6 te tui stuporis cum me sacrilegum, seductorem, simiam, et
scnrram fiu^is, qui sacerdotalem dignitatemi quam indignus jam plus-
culis annis gero, reyereri debeas, et ab eo saltem abstinere tam inyisa
dicteria, sed merito dubito an etiam intellezeris yerborum yim et ener-
giam» existimem pptius (quod tui ezcnsandi causa dico) te mnlta ad car-
ITINERARIUM. 286
minis oompletionem conquifliyisse pamm de yeritate sollicitum. Reli*
qnoB tnoB sarcasmos et scommata non repeto^ tn ipse vide quam ea recte
ex Latheri encomio hnc transtuleris.
Terti» litteras sont F. Francisci Ferrall Franciscani Professoria SS.
Theologi» in Academii Eminentissimi Cardinalis ab Harrach, quas
qoa ad me scripsit linga& hnc adjicere Yoloi.
ITHINKE mj self bonnd by the bonds of frendship to admonish
jonre R. of what inconveniens will follow and are at hands, if jon
snfier yonre booke to be published withonte correction, for I haye divers
verses and scomats sent me ont of ihe lowe contries against it, and
know mannie doth prepare more, and a thing will bee to yonre perpetn-
all disgrace, will doe there best to prohibite it as a libellns &mo6a8
against a nation, and all generals. Therefor as a sencere frende I doe
admonish yoare R. tymelj to looke to that, and aaise what yon wrote of
Ireland to be wholie lett oat, or at least that verie paragraf wherein
yon say, that onre nation is nnlemed and bj ihe commers of English
are made civill, if not beleeve me, yon will at length repent, and will
cnrse yoare self, that yoa did not follow a sencere frend his consell.
This remembriog mj hnmble service unto the honorable Lord the Ko-
lonell and the rest of onre firends there. I rest Leaveng yon to god
irom Pragae the 27. of Febraarie, 1640.
youre R. hispoarefrende
Fr. Fbancis Feuull.
Semu Latino hoc voltmi.
VINCULIS veteris amiciti» plarimam R. vestrse obligatos eam
commonefacere volni qnie inconvenientise secntarse sint, si sine
prsevia correctione libellam sanm valgari permittat Nam mihi varia
carmina et soommata ex Belgio contra enndem transmissa sant i pla*
res qaoqae sant, mihi non ignoti, qni alia adhac in perpetnam vestram
ignominiam parant. Volnntqne enm serio prohibere velat libellam fa^
mosam» contra nationem nostram et omnes generales. Itaqne at sin-
ceras amicas matare moneo, ut qaidqaid de regno Ibernise scripsit»
286 ITINERAEIUM.
statim ezptmgi cnret, vel ad minimnm illnm paragrapham in qoo dicit
BOBtram gentem adeo esse imperitam nt k oommercio AnglomiD &cta
sit civilis. Qaod si corrigere nolit, cert6 mihi credat, fore at R. vettra
libellam mxaa serioB tandem in perpetuam execrabitar nisi boni amici
consiliam seqnator.. Interim me commendet Illustriflsimo Domino
Colonello aliisque nostris bonis amicis Pragae die 27. Febroarii Aimo
1640.
Amkut R. Vestra pavper
Fe. FbANCISCUS FsB2tALL.
Glossa Aytharis*
MULTUM miror doctiBsime Pater, quod R. vestra mihi imponat,
qnod nanqoam k me fait cogitatam, scilicet quaisi ego difiiuna»-
sem certam nadonem^ omnesqae (Jenerales InvictiBsimi ImperatoriB
nostri, qaos omneB, nt debeo, impense veneror. Qaod vero Bcripsi de
Ultonia et Conacia, amabo legantar verba mea sedalo, et videlHtur, me
non ex tneo sensa sed S. Bemardi sentenda dicere> nec nationem me
vocare Barbafam tit nanc est^ qaando seqae moribusy doctrina, et vitae
civilitate ita se excolait^ at cum aliis nationibas certare possit: sed
faisse aliqaando illam nationem Barbaram, sicati et CfletenB omnes.
Mi pater, satis animadverto ande proveniat iste error, et vester agendi
modasy si veram iateri valtis, pleriqae annuetis ; omnes confertis capita
et anns qai aliqaid obiter legit, nec expendit serio, alteri persnadet»
qnod non intelligit, vel ex professo vult calanmiari. Frastra es, mi
pater, nil mato eoram qas de Ultonia dicta sant, nisi prias efficias, ut
Sanctus Bemardns corrigatari quod magni erit laboris. De Carmini-
bos, Hymnis scommatibus in me menmque codicalum in Belgio fasi%
nil credoy sunt enim Belgse viri pradentiores, quem nt se ob tantillum
libeUum moveant : hoc scio multos in Belgio menm fibellam et excepisse
avide, etlaudasse plurimum. Quod si tamen nonnulli reperirentury qui
meas lacabrationes dicteriis scriptisve impetere vellent, iaciantqaod libet
si erroris convincary libenter corrigam^ minsB me nentiquam enervant,
trophsea nemo nisi ereeto statuitanirao: agam quod reetum est» scribam
quod verum est, et ita omnia invidift et calumnift migor vitam meam
concludam.
ITINERARIUM. 287
Qaoniam yer6 etiam aliunde impetor, ceu homo de neseio qaibos yi-
tiis snspectosy qaae mihi in aninaram Qara, et spiritaali qaam nnnc
inter milites g^ fonctione non param nocere poasent, constitni hoc
loco non me ipsnm propriis argamentis, sed alienis eorum scilicet, qui-
buscam yixi, testimoniis defendere, debent illi esse omni exceptione
majores, et qnibascum yel plurimum yel assidue egi ut calumniatoribus
satisfiat. Non ergo quosyis de triyio qui me yix de facie noyerunt ad-
ducam, sed eos k quorum conspectu yel yix discessi unquamy yel eos
qnibus incumbit morum honestatem ante examinare, quam yirtutis nou-
dum notsB testimopia chartaB illinere. Nemo yer6 existimet me id agere
ideo quod alienam laudem magnopere expetam, sed ut Dei cultum con-
tra nefandissimos susurrones melius promoyeam. Yitse ac morum porro
testes etsi adducere possem plurimos, non tamen nisi tres producam qui
abunde meam innocentiam scripto probarnnt
Primus est Matdisens Rochus ciyitatis et Dioecesis Leghlinensis Yi-
carins Apostolicus, qui cum ex Hjbemi& proficiscerer has mihi testes
litteras dedit qnibus probatam yitam in Hybemi& actam confirmat.
Harum latori Reyerendo Domino Thomse Carye Sacerdoti Hyberno in
Germaniam tendenti, cum animo inyisendi nobiles quosdam ciyes et ami-
cos snosy sub Gffisarea Majestate merentes, et breyi hnc) peraetis ibidem
aliqnibus negotiiB suis) reyertendi ad priores in agro Dominico labores
resumendosy hoc debitum probitatis suse testimonium postulanti, yeri-
tatis et Justitiae intaitu, denegare nequiyimus : eodem omnibns ad qnos
prsesentesperyeneTint, sinoer^ attestantes Prfle&tum Dominum Thomam
k cur& animarum (quam apud nos aliquamdiu laudabiliter gessit) nec ob
ullum crimen amotumy nec aliqu& Ecclesiastic& censura irretitum» sed
eam sponte sud, et nostra cum yenii ad tempus in prsedictos fines desi-
isse. In quorum ominum ifidem prsesentibus subscripsimus et sigillum
appendimus apud Coshrelagh 19 Augusti Anno 1634.
Matth€BUs Rochui civitaiis et Dioecesis
(Locus Sigilli.) Leghlinensis Vicarius Apostolicus.
Hinc patet» Amice Lector, yit& meft acta in Hybemift nec (qnantum
conjicio) ulli dubium esse potest, de causft itineris mei suscepti. Quod
288 ITINERARIUM.
▼ero diatius cum exercitu hac usqae contra Teniam emanseriniy ezcafl
et per litterasy et coram cum in Hybemiam» post quadriennium in ex
citu Csesareo actam, redii, obtinaiqae aliam licentiam porro Hyben
milites jayandi extra Patriam.
Secandam est Waltheri Deyeronx Colonelli qnod actam vitam mei
inter milites testatar, scriptamqae est G^rmanic& linga&, nt seqaitar.
3Si> WaU\)tt Deveroux ^omifdber ^dpfetttdber ^apcftat Qat
tticrer, mb u6er ein jjegiwem Sragoner 6efle«ter C)6ri|?e
ZffVL ^imit funbt f6r iebermAnnign*, ba^ ber Qtftw&tbistm
2Bo«geu^rte .gerj Pater Tliomas Carve in Me t^ier 3ai>r btp mit um
ttieinen .^egimem feinen ©otte^bienfl vmidtit, ^&n atub fiir tnein
^fon jlb« gem idnger Bep mir fel^en unb bulben tvbtUn : 2Beitn er ak
tpe^en ertt^ei^licf^er 2?rfac(^ i^al6en t)on mir dimission Ufle^tt, mb ft(6 ai
anbere Drtlb ju 6ede6en tt^inen^, at^ Me i(b i\)tn msttt feine^ eWiiim
5©ollJ>alteni, toii einen frommen unnb anbd*tigen flJrieflergei^^ret mi
iufl^a, fotci^e litteras Commendatitias ni(^ adfct^raden tvonen noi
fottem 3ft berott^egen att aOe unb jiebe \fo\ft imtib nteberffanbti Offi-
cierer ober Cavalier, ober tt^a^ ©ignitdten bie fepn nt6den vniin Re-
spective bienjWicfc Srfudbett/ man tt^otte geaentttertiflen .gerjn Pater
Thomas Carve tt^gctt feine^ @(>rliebettben unnb ®otr tt^orr^efdtri^en
SBanber, fo er aOjeit vot jebermenniflricfcen biefe tJier 3^t>r sine alla
mala suspicione ezhibiret aOe 5e66iMtnbe ®ft, /jute Seforberurijj
umtb aaen genepgten fluten SBiOen erje^flem ©otdbe* fr t?ier mir wd:
^ttci>en 6tn t^ um6 ein jlebut^bem de666renber occasion nadb ju t^erbrenen
er6ittifl* 3" tttej>rer attestation ^a6 icb micb tttit epflener 45anbt unter:
fcbrie6en unb mein 9lberidb ^etfcfcafft brauff brucf t, fo ge6en utmb ^ef-
cjteben ®a(len6er5 in ber ©rajffcbafft SBatbecf bm 6. Augusti Anno
1638.
(Locus Sigilli.)
2Bartiier Deveroux.
ITINERARIUM. 289
Latina versio sic habeL
EOO Waltberus Deyeroux Sacree Cfle^areffi Majestatis Camerarius,
et Bapra nnuiD Regimentnm sen Legionem Dragonum constitntus
Colonellns, hisce notum facio omnibuSy quod reverendus et perdoctnii
DominuB Pater Thomas Garve qnatuor ipsis annis in meo Regimento
eeu Liegione officia divina perfecerit. libenter quoqne, quantum ad me
quidem attinet, diutius illnm mecum commorari optassem et yoluissem.
Qaoniam vero ipse justis de causis k me dimissionem petiit, seqne ad
alia loca transferre constituit, non potui nec debui ipsi ob vitam landa-
biliter gestam et mores qnae religiosum ac probnm Sacerdotem decent,
tales litteras commendatitias denegare quare ab omnibus supremis in-
ferioribnsque officialibus et eqnitibus cujnscnnque dignitatis et ordinis
illi sint, respectiv^ peto quam possnm officios^ nt preesenti R. P. Tho-
mse Carve ob honorabilem et Deo amabilem vitam, qnam coram omni-
bus durante hoc quadriennio sine uUft snspicione ezhibnity omnem de-
centem honorem bonam promotionem optimamque ac propensissimam
voluntatem praestent. Id pro virili me& ergo omnes datft occasione
compensare conabor. Pro majori.fide attestationem hanc mann proprifi
subscripsiy et nobile Sigillum meum appressi, datum actumqne Sassen-
bergse in Comitatn Waldeckensi 6. Augusti Anno 1638.
(Locus Sigilli.)
WaLTHBRITS DEVSlft>17X.
Tertium denique est Antonii Marentii Episcopi Petinensis Yicarii
Generalis exercitnnm S. Caes. Majestatis. Quod testatur me minime
malam vitam in exercitu egisse^ quoniam, mihi non petenti, nlteriores
honores defert.
p p
290 ITINERARIUM.
COPIA LITERARUM.
Antoniut Mareniius Dei et ApostoliciB sedis Graiia Episcopus PeHnen-
sis, SacrcB C^BsareiB Majestatis^ nec ncn SerenissimiArckiducis Leopoidi
Oulielmi Consiliarius et Exercituum Casareorum Vicarius Oeneralis,
Reverendo nobis in Christo dilecto Thoms Carve Sacerdoti Hj-
bemo CapeU^o Regimenti illostrissimi generosissimiqne Do-
mini Colonelli Deveronx Salntem in Domino et omne bonnm.
PASTORALIS nostras sollicitudinis partes esse dignoscimos, non
tantum incnmbere ut k dignis et probatis Sacerdotibas sancte admi-
nistrentnr militibus Ecclesiastica Sacramenta, verum etiam vitia et mals
consuetudines tam Clericorum quam Laicorum eliminentur^ et radicitus
extirpentur : et cum non ubique esse possimus, propterea de sua con-
stante fide, prudentia, probitate et integritate, ea qua funglmur in hoc
cxcrcitu Caesareo auctoritate, te supradictum reverendum Thomam
Carve in Capellanum majorem supra nationes Anglorum, Scotorum et
Hybemorum tam Ecclesiasticorum quam Laicomm in hoc exercita
commorantium per prsesentes facimus, constituimus, deputamus, ad
nostmm beneplacitumy cum omnibus honoribus, oneribus et prserogati-
vis, cum potestate omnes depravatos mores in personis Ecclesiasticis
corrigendi et emendandi, informationesaccipiendi, et processus formandi,
tam supra clericos quam laicoe in spiritualibus, omniaque nobis notifi-
candiy ut opportuna possimus adhibere remedia. Insuper licentiam
damus, Sacramenta Ecclesiastica administrandi regiminibus non ba-
bentibus Cappellanum. Monemus proinde omnes cujuscunque condi-
tionis sint et status illaram nationum qui curam animarum gerant ut
supradictum pro tali agnoscant, eique obedientiam debitam prsestent,
officiales omues rogantes, ut dicto patri sua auctoritate assistant, neque
ullatenus ejus potestatem miuui patiantur : in quoram fidem has paten-
tes litteras manu propri& subscripsimus, et Sigillo noetro muniri curavi-
mus. Datum Biirufle in Westphalia die 20 Octobris Anno 1640.
Antonius Episcqpus Petinensis TLocus Sicrilli 'i
Vicacariiu Oeneralis Exerdtus. ^ e •/
Angelus Antonius Ottaganus
CancelL
De Mandato Episcopi.
ITINERARIUM. 291
Ex his omnibnsy benevole Lector, abunde liquebant vitse mese ratio-
nes et institatum, pronomqae erit hinc judicare prudenti cuivisy qualis
fuerim in Hybemia ante quam ad exercitnm veniremy quidve egerim in
ipso ezercita ad hsec osque tempora. Unde quisquis labem famfle mese
adspergeie nititur^ nil facit nisi ut se calumniatorem pessimum suomet
testimonio probet. Clament adversarii mei contra me quantnm volent,
ego ad testimonia mea provoco, et bene factorum conscientiam, qua in
mundo non reperitur luculentior testis. Yideat quivis cui potior adhi-
benda sit fides, illis, an his? Sunt mihi quidem ad manum alia nonnulla
scripta praeclarissimorum et omni exceptione majorum virorumy quibus
innocentiam meam plus nimio probare possem, sed nolo abuti patientia
candidi Lectoris. Hisce igitur concludo, iterum protestans me nil
quidquam hac mea apologia contra quenquam, quam invidos meos ca-
lumniatores dicere intendisse, et si quid forte vehementiori cakmo jus-
tissimeque irato stilo exciderit, indictum inductumqae velle. Obtestor
etiam aniversos has vindicias inspectoros ut si qua possint su& auctori-
tate et consilio dehortentur & ceptis scommatibus momos meos, sin ver6
ipsi non obsequantur, detestentnr et ezecrentur ipsos non minus ac ipsum
calnmnise vitium. Bene vale, mi optime Lector, et fruere labore meo.
SERIES BUTLERIANiE PROSAPI^.
Prseloqnium ad Lectorem.
^ MICE Lector, pollicitos sum in liminari Epistola ad
Lectorem Itinerarii meiy quod illastrisBimo Domino
Jacobo Butlero &c : inscripsiy me aliquando Butlericam
Stemma, et Heroica Butleroram &cta uno solo libello
ad id snscepto oomplectiy si scilicet tranquillins otium
nancisoerer: quod hucusque adipisci nondam potni bellorum tumalti-
bus nondum exemptus. Qnoniam vero cariosum et avidam Lectorem
292 ITINERARIUM.
nonneminem sollicit^ id expectare intellexi, pancnla qufledam qase ori-
ginem stemmatis concernunt ad calcem bujus mei itinerarii adjiciam.
Si parcse vitam mihi prorogent, superique incolumem ad lares patrios
reducaut, ubi calamo yacare liberius licebit, satisfaciam ex integro pro-
missis meis. Interea hisce contentus fruere et vale.
Bntlerianum Stemma primnm suum ortum duxit k Jacobo I. qui ab
Edvardo III. comi|is honorem et nomenclationem obtinuit Anno mil-
lesimo trecentesimo quinquagesimo quarto. Unde successu temporis
quatuordecim fitmiliae ceu novi ex stipite surculi protuberarunt. Prima
fuit Baronis de Donboyna : secunda Baronis de Cahima : tertia Vice-
Comitis de Mongareta: quarta Edmundi Butler equitis aurati de
TuUia, cujus filius Theobaldus Butlerus Yice-Comes Isabellam verd
bellam Thomse Nigri Butleri Comitis Palatini Tipperariensis filiam,
legitimo matrimonii nexu, felicissimo connubio sibi copulavit ; hoc solo
infelices conjuges quod null& sobole suscepta mortem oppetierint Quinta
Yice-Comitis de Icherrina: sexta de Jechia quae olim celeberrima
fait: septima de oppido Pauli, ex hac familia perillustris Dominus
Waltherus Butlerus Comes et Sacrse Caesarese Majestatis Colonellus
ejusdemque cubicularius : et Theobaldus Butlerus, Richardus item
Butlerus cum Edmundo, omnes Capitanei ortum et originem suam
sumpserunt. Octava de Cilcassio: nona de Moyallio: decima de
Cilvolicio. Ad undecimam fitmiliam concurrunt variie stirpes scilicet
de CnocraphonuOy antiqua villa nigra, Racona, Yallum Spideogio, et
Anaquio. Ex hac iamilia olim prodiit perillustris Dominus Thomas
Butlerus cognomento claudus. Qui Regise Majestatis Imperio et sti-
pendiis, variis in Hjbernia Legionibus coUectis contra Gallos in campum
exercitum eduxit, felicibnsque auspiciis Grallos fugavit et fudit, civitatem
quoque amplissimam Rhodomagum obsedit, impetivit, occupavit: in
qua expeditione pro rege suo gloriose occubuit. Duodecima Edvardi
Butleri equitiB aurati de Orangia. Decima tertia Richardi Butleri
equitis aurati de Bansichio. Quarta decima Domini Thomae Bntleri
Comitis aurati de Clocnova.
Nunc ad particulares familias quasdam descendo, Heroesque qui ex
talibus provenemnt, ac surculos qui ex suis quique arboribus eruperunt,
ITINERARIUM. 293
in novas stirpeB distingno prima oinnium est Baronis Domboynee qni
primns omninm Baronatnm emit. Nota verb, mi Lector, eam esse Hy-
'bemise consaetndinemy nt non omnes qoi ex illastri aliqaa iamilia de-
scendant, ipsi quoque illustres sint, sed primogenitus tantum, caeteri
vero etsi nobiles habeantury non tamen Barones, Vice-Comites, Comi-
tesve nominantur, sed tantum armigeri.
Baronis DoDboyDae.
Generosissimis familia et celeherrima armigerarum soboles, quce ex Domo
Donboynica descenderunt,
PRIMA familia de Brittanna; secnnda de Bali castello Sylvano;
tertia de Balierca; quarta de Cabricio; quinta de Balinardo;
sexta de Balliwedlea; septima de Tolochassano ; octava de Ardmalio;
nona de Darloscano ; decima de Rathboy tona ; undecima de Synno-
na ; daodecima de Balivodino ; tertia decima de Rathcolio atque ita
nominabanfcur Patrui modemi Baronis. Petrus Butlerus de Belapon-
tano, Jacobus Butleras de Grelagio Gkner Comitis Ormonis et Osso-
rise, et nepos Comitis Tvvomonensis : Edvardus Butlems de Claerna,
Theobaldus Butlerus de Ciiscahano, Thomas Butlerns de Clocflordio ;
Richardus Butlerus de Opido Sylvano. Filii Edmundi Butleri Baro-
njs de Donboyna, Jacobas Butleras de Ballidalio, Thomas Butlerus de
Fimonilla, &c :
NobilissimaB FamiliaB.
Baronis Cakirnia qui secundus Baronatum emit^ et posteritas inde
propagata.
PRIMA familia de Ru^Iana, secnnda de Polcerrino, tertia de
Glanballicolna, quarta de Mologona, quinta de listobrina hujus
Baronis Patrui Petrus Butlerus de Cnocnanino, Jacobus Butlerus de
Cnoclochtino, Richardus Butlerus de Clonbrogano, Joannes Butlems
de Clocbridio, &c.
284 ITINERARIUM.
gimento vulgare ne graveminit sed autborem nuUi prorsos manifestate.
PragflB die 8. Martii Anno 1640.
Amahilis Amicus D. F.
PATBICinS RBLACHAirAir.
Glossa Authoris.
ERRAS virorum peBsime quod parum ver^ comminisceris me Cona-
censes et Ultonienses appellsure rabidos canes, sed nec Barbaros
omnes voco : Hoc tantum ex S. Bemardo assero olim fuisse Barbarosy
et ex consuetudine cum Anglis deposuisse ferociam et induisse mansae-
tiores mores. Quod vero tu asseris de rabidis canibus vel ex mera ca-
lumniandi voluptate mihi affingis, vel quia libellum meum non inspex-
isti serio, vel quia non intelligis, quod scripsi.
Quos vero vanus Poetaster compilasti contra me versus, eosque in
vulgas militum sollicit^ seminari voluisti, eorum calumniarum torrentem
k me amolitum in te regero, talemque te orbis babebit, quoad me illum
probaveris quem finxisti : verbo habe meam de tuis versibus sententiam.
Tais me illic coloribus injuriosus pictor adumbrasti. Tues. Tenebro-
sas et Tenebrioy Hallucinator, Mendax, Ambitiosus, Stupidus, Rabula,
Yinosus, Erro.
Quomodo enim te tartarium torrem esse optem, qui cum Doctore
gentium Paulo omnes cupio ccelo lucrifacere. Tenebrosus et Tenebrio
merito vel tuo indicio audis, quandoquidem te auctorem versuum tene-
bris abscondi jubes. Helluonem, Hydram, Hypocritam agere sacer-
dotem nimium probrosum est, ideo abstineo tam significantibus appella-
tionibus. Hallucinatorem te voco quia splendide hallucinatos es, cum
putabas me tuo penicillo deformare. Scio equidem in sacerdotimn
mendacium cadere non debere, quia tamen me mendacem sine fronte
asserisy in tuum sinum revomo vomicam, k te turpiter fasam. Non pu-
det ver6 te tui stuporis cum me sacrilegum, seductorem, simiam, et
scurram &cis, qui sacerdotalem dignitatem, quam indignus jam plus-
culis annis gero, revereri debeas, et ab eo saltem abstinere tam invisa
dicteria, sed merito dubito an etiam intellexeris verborum vim et ener-
giam» existimem pQtius (quod tui excusandi causa dico) te mnlta ad car-*
ITINERARIUM. 285
miniB oompletionem conqnisivisse parnm de yeritate soUicitnm* Reli-
quoB tnos sarcasmos et scommata non repeto, tu ipse vide qnam ea recte
ex Lutheri encomio hnc transtnleriB.
Terti» litters snnt F. Francisci Ferrall Franciscani Professoris SS.
TheologisB in Academid. Eminentissimi Cardinalis ab Harrach, quas
qna ad me scripsit lingn& hnc adjicere yolni,
ITHINKE mj self bound by the bonds of frendship to admonish
yonre R. of what inconveniens will foUow and are at hands» if jou
snffer yonre booke to be pnbUshed withonte correction, for I have divers
verses and scomats sent me ont of the lowe contries against it, and
know mannie doth prepare more^ and a thing will bee to youre perpetn-
all disgrace, will doe there best to prohibite it as a Ubellus famosns
against a nation, and all generals. Therefor as a sencere frende I doe
admonish yonre R. tymelj to looke to that, and anise what yon wrote of
Ireland to be wholie lett ont, or at least that verie paragraf wherein
yon BtLjj that onre nation is nnlemed aud by the commers of English
are made civill, if not beleeve me, you will at length repent, and will
cnrse jonre self, that yon did not foUow a sencere frend his consell.
This remembring my hnmble service unto the honorable Ix>rd the Ko-
lonell and the rest of oure frends there. I rest Leaveng yon to god
from Pragne the 27. of Februarie, 1640.
youre R. hispoarefrende
Fr. Fbancis Febball.
Sensu Latino hoc volunt.
VINCITLIS veteris amicitisB plurimum R. vestne obligatns eam
commonefacere volni quie inconvenientiaB secntur» sint, si sine
prffivia correctione libellum suum vulgari permittat Nam mihi varia
carmina et soommata ex Belgio contra enndem transmissa sunt : plu-
res quoque snnt, mihi non ignoti, qni alia adhnc in perpetnam vestram
ignominiam parant. Yolnntqne eum serio prohibere velut libellum fa-
mosnm, contra nationem nostram et omnes generales. Itaque ut sin*
cerus amicus mature moneo, nt quidquid de regno IberniflB scripsit»
286 ITINERARIUM.
Btatiin ezpnngi curet, yel ad minimmn illum paragniphmn in qso dicit
Rostram gentem adeo esse imperitam nt k oommercio Angloram iacta
sit civilis. Qnod si corrigere nolit, cert6 mihi credat, fore nt R. Testra
libellnm snnm serins tandem in perpetnnm execrabitnr nisi boni amici
consilinm seqnatnr. Interim me commendet lUnstrissimo Domino
Colonello aliisqne nostris bouis amicis Pragse die 27. Febmarii Anno
1640.
Amicus R. VeBtrtB pavper
Fr. Fbamciscus Fbbrall.
Glossa A%itkaris*
MnLTUM miror doctissime Pater, qnod R. vestra mihi imponaty
qnod nnnqnam k me ftiit cogitatnmy scilicet qnasi ego difiamas-
sem certam nationem, omnesqne Generales lUTictissimi Imperatoris
nostriy qnos omnes, nt debeo, impense yeneror. Qnod vero scripei de
Ultonia et Conacia, amabo legantnr yerba mea sednlo, et yideUtnry me
non ex meo sensn sed S. Bemardi sententia dicere, nec nationem me
Yocare Barbaram nt nunc est, quando asqne moribus, doctrina, et vitae
civilitate ita se excoluit, ut cnm aliis nationibns certare posait: aed
fuisse aliquando illam nationem Barbaram, sicnti et cietenB omnes.
Mi pater, satis animadrerto unde proyeniat iste eiror» et vester agendi
moduSy si Temm fateri vultis, plerique annnetis ; omnes confertis capita
et unuB qui aliquid obiter legit, nec expendit serio, alteri persnadett
quod non intelligit, yel ex professo vult calunmiari. Fmstra es, mi
pater, nil mnto eomm qnse de Ultonia dicta snnt, nisi prius efficias, nt
Sanctus Bemardus corrigatury quod magni erit laboris. De Carmini-
bns, Hymnis scommatibus in me meumque oodiculum in Belgio fusis,
nil credoy snnt enim Belgse viri pradentiores, qnem nt se ob tantillnm
libeUum moveant : hoc scio mnltos in Belgio meuni fibellnm et ezcepisse
avide, etlandasse plurimum. Quod si tamen nonnulli reperirentnr, qui
meas lucubrationes dicteriis scriptisye impetere yellent, faciant quod libet
si erroris conyincary libenter corrigam, minsB me nentiquam enenraDt,
trophflea nemo nisi erecto statnxt animo: agam qnod rectnm est, scribam
qnod Terum est, et ita omnia invidift et calnmnift miyor vitam meam
conclndam.
ITINERARIUM. 287
Qaoniam verb etiam aliunde impetor, ceu homo de neseio quiboB vi-
tiis BnspectoSy qase mihi in animarnm onra, et spiritoali qoam nnnc
inter milites g«;ro fhnctione non pamm nocere poflBent, constitai hoo
loco non me ipsnm propriis argamentis» sed alienis eornm scilicet, qai-
bascum vixif testimoniis defendere, debent illi esse omni ezceptione
majores, et qnibuscum vel plurimum vel assidue egi ut calumniatoribus
satisfiat. Non ergo quosvis de trivio qui me vix de facie noverunt ad-
ducam, sed eos k quorum conspectu vel vix discessi unquamy vel eos
quibus incumbit morum honestatem ante examinare, quam virtutis nou-
dum notsB testimo^ia chartse illinere. Nemo ver6 existimet me id agere
ideo quod aliepam laudem magnopere expetam, sed ut Dei cultum con-
tra nefandissimos sosurrones melius promoveam. Yitfie ac morum porro
testes etsi adducere possem plurimos, non tamen nisi tres producam qui
abunde meam innocentiam scripto probarunt.
Primus est Matthseus Rochus civitatis et Dioecesis Leghlinensis Yi-
carius Apostolicusy qui cum ex Hybemift proficiscerer has mihi testes
litteras dedit quibus probatam vitam in Hybemift actam confirmat.
Haram latori Reverendo Domino Thoms Carve Sacerdoti Hyberno in
Oermaniam tendenti, cum animo invisendi nobiles qnosdam cives et ami-
cos suos, sub CflBsarea Majestate merentes, et brevi huc) peraetis ibidem
aliquibus negotiis suis) revertendi ad priores in agro Dominico labores
resumendosy hoc debitum probitatis suse testimonium postulanti, veri-
tatis et Justitise intuitUy denegare nequivimus : eodem omnibus ad quos
praesentes pervene/int, sincer^ attestantes Prseiatum Dominum Thomam
k curft animanun (quam apud nos aliquamdiu laudabiliter gessit) nec ob
ullum crimen amotum, nec aliqu& Ecclesiasticft censura irretitum^ sed
eam sponte sud, et nostra cum veni& ad [tempus in prsedictos fines desi-
isse. In quorum ominum ifidem prsesentibus subscripsimus et sigillum
appendimns apud Codrelagh 19 Ai^^ti Anno 1634.
Matth€BUs Rochus civitaiis et DicBcesis
(Locus Sigilli.) Leghlinensis Vicarius Apostolicus»
Hinc patet, Amice Lector, vit& meft acta in Hybemift nec (quantum
conjicio) ulli dubium esse potest, de cau8& itineris mei suscepti. Quod
288 ITINERARIUM.
vero diatluB cum ezercitu huc nsqae contra yeniain emanflerim, excusari
et per litteras, et coram cum in Hjbemiam» poet qoadrienniani in ex -
citn Csesareo actum, redii, obtinuique aliam licentiam porro HjbemOw
milites juTandi extra Patriam.
Secundum est Waltheri Deveronx Colonelli quod actam yitam meam
inter milites testatur, scriptumque eet Oermanicft lingui, nt seqnitiir.
3S^ WaU^vt Deveroux jf5mif*cr jfapfertidbet aRapejlit Q.am
ttterer, unb ii6et eiit jfegimem S^ragoner 6efle«ter Dbtifict,
X^u iiiemit Funbt f6r jieberm&miigtic&, baf ber (S^wixtbiQC unb
^ottQili^tti .0erj Pater Tliomas Carve tn bte t?ier ^c^^t hof mit utmb
tttetnen .^efliment feinen ®otte«bienjl t?erridbteti ^in awb f&t ttieine
^rfon i^n Qtm idnger bv^ mit fe()en unb Miitt wbttixt : 9Bettn er a6er
we^en enpej^ltdber Srfadb ^al6en wn mir dimission 6e<)e^rt, unb {tc6 an
anbere Drtt^ ju iigiiin tt^inen^, ali ^aii Ub ibm toegen fetne^ &^tiidfKn
SBoIIibalten^, tt^ie iimn firomnten unnb anb&dbtiden Vrieflerge^oret ttnb
^ufle^et, foldbe litteras Commendatitias nic^ adfc&Iagen H^oIIen nodb
follem 3f} berott^gen an aOe unb jiebe "ffolfi ttnnb nieberfianbt^ Offi-
cierer ober Cavalier, ober wai Signitdten bie fepn mbgin mein Re-
spective bienf}ltc& €rfuc{Kn, man wolle Qistmm^din .^et^ Pater
Thomas Carve tt^e^en feine^ @(>rltebenben unnb ®ott n^ollgefdliii^en
2Banbel, fo er alljeit vcx iebermennifllidben biefe vitt 3al>t sine ulla
mala suspicione exhibiret aUi ^ebA^renbe (£1ft, /)ute S^eforberun^
unnb aUin ^enepgten fiuttn SBiOen erjepgem ©oldbe^ fo t^iel mtr mo^
^lidben 6tn tdb umb ein iebtt^bem ge6&brenber occasion nadb in t)erbtenen
er6itti^* 3it mii)m attestation ^a6 tcb mic^ ntit et^^ener ^avk umtt:
fdbrie6en unb mein ^belid^ ^fc&afft brauff brucft, fo ^e^en umtb gef'
cifeben ©affen^er^ tn ber ©rafffcbafft ^albecf itn 6. Augusti Anno
1638.
(Locus Sigilli.)
3Sa\tffit Deveroux.
ITINERARIUM. 289
Latim versio sic habet.
;^T7^O0 WaltheniB Deveronx Sacr» Cssares Majestatis Camerarius,
^Elv et sapra unnm Regimentum sen Legionem Dragonum constitntns
Colonellns, hisce notum iacio omnibus, quod reverendus et perdoctus
Dbminus Pater Thomas Carve qnatuor ipsis annis in meo Regimento
Bcu Legione officia divina perfecerit. labenter quoque, quantum ad me
quidem attinet, dintins illum mecum commorari optassem etvoluissem.
Qaoniam vero ipse justis de causis k me dimissionem petiit, seque ad
alia loca transferre constituit, non potui nec debui ipsi ob vitam lauda-
biliter gestam et mores qusB religiosnm ac probnm Sacerdotem decent,
tales litteras commendatitias denegare quare ab omnibus supremis in-
ferioribusque officialibus et equitibus cnjuscunque dignitatis et ordinis
illi sinty respectiv^ peto quam possum officios^ ut prsesenti R. P. Tho-
mae Carve ob honorabilem et Deo amabilem vitam, quam coram omni-
bns durante hoc quadriennio sine nM suspicione exhibuit, omnem de-
centem honorem bonam promotionem optimamque ac propensissimam
voluntatem prsestent. Id pro virili meft ergo omnes dat& occasione
compensare conabor. Pro majori.fide attestationem hanc mann proprifi
subscripsi, et nobile Sigillum meum appressi, datum actumque Sassen-
bergse in Comitatn Waldeckensi 6. Aagusti Anno 1638.
(Locus Sigilli.)
Waltherus DsvBitbnx.
Tertium denique est Antonii Marentii Episcopi Petinensis Yicarii
Generalis exercituum S. Css. Majestatis. Quod testatur me minime
malam vitam in exercitu egisse, quoniam, mihi non petentiy ulteriores
honores defert.
p p
290 ITINERARIUM.
COPIA LITERARUM.
Antmius Marentiui Dei et Apostolica tedis Gratia Epiicopus Pettnen-
eiSf Sacr<B CtBsarea Majestatis, nec nm Serenissimi Archiducis Leqpoldi
Gulielmi Consiliarius et Exercituum CtBsareorum Vicarius GeneraUe,
ReTerendo nobis in Gbristo dilecto Thomse Carve Sacerdoti Hj-
bemo Capell^o Regimenti iUostrissimi generosissimiqiie I>o-
mini Colonelli Deveroux Salutem in Domino et omne bonmn.
PASTORALIS nostraB soUicitudinis partes esse dignoscimus, non
tantum incombere ut h. dignis et probatis Sacerdotibus sancte admi-
nistrentur militibus Ecclesiastica Sacramenta, verum etiam vitia et mdse
consuetudines tam Clericorum quam Laicorum eliminentur, et radicitus
extirpentur : et cum non ubique esse possimus, propterea de sua con-
stante fide, prudentia, probitate et integritate, ea qua fungimur in hoc
cxcrcitn Cffisareo auctoritate, te supradictum reverendum Thomam
Carve in Capellanum majorem supra nationes Anglorum, Scotorum et
Hybemorum tam Ecclesiasticorum quam Laicorum in boc exercitn
commorantium per prsesentes facimus, constituimus, deputamus, ad
nostram beneplacitum, cum omnibus honoribus, oneribus et prffirogati-
vis, cum potestate omnes depravatos mores in personis Ecclesiasticis
corrigendi et emendandi, informationesaccipiendi, et processus formandi,
tam snpra dericos quam laicos in spiritualibus, omniaque nobis notifi-
candi, ut opportuna possimus adhibere remedia. Insuper licentiam
damus, Sacramenta Ecclesiastica administrandi regiminibus non ha-
bentibus Cappellanum. Monemus proinde omnes cujuscunque condi-
tionis sint et status illamm nationum qui curam animaram gerant ut
supradictum pro tali agnoscant, eiqne obedientiam debitam prsstent,
officiales omues rogantes, ut dicto patri sua auctoritate assistant, neque
ullatenus ejus potestatam miuui patiantur : in quoram fidem has paten-
tes litteras manu propri& subscripsimusi et Sigillo nostro mnniri cnravi-
mus. . Datum Burne in Westphalia die 20 Octobris Anno 1640.
Antonius Episcopus Petinensis CLocub Sicilli 'i
Vicacarius Generalis Exerdtus, ^ © '^
Angelus Antonius Ottaganus
CancelL
De Mandato Episcopi.
ITINERARIUM. 291
Ex his omnibus, benevole Lector, abunde liquebant vits mese ratio-
nes et institutum, pronumque erit hinc judicare prudenti cuivisy qualis
fuerim in Hybemia ante quam ad exercitum yenirem, quidve egerim in
ipso exercitu ad hseo usqae tempora. Unde quisquis labem fams mese
adspergere nititur, nil facit nisi ut se calumniatorem pessimum suomet
testimonio probet Clament adversarii mei contra me quantum volent,
ego ad testimonia mea provoco, et bene factorum conscientiam, qua in
mundo non reperitur luculentior testis. Yideat quivis cui potior adhi-
benda sit fides, illis, an his? Sant mihi quidem ad manum alia nonnulla
scripta prsclarissimorum et omni exceptione majorum yirorum, quibus
innocentiam meam plus nimio probare possem, sed nolo abuti patientia
candidi Lectoris. Hisce igitur concludo, iterum protestans me nil
quidquam hac mea apologia contra quenquam, quam invidos meos ca-
lumniatores dicere intendisse, et si quid fbrte vehementiori calamo jus-
tissimeque irato stilo exciderit, indictum inductumqae velle, Obtestor
etiam universos has vindicias inspecturos nt si qua possint su^ auctori-
tate et consilio dehortentur k ceptis scommatibus momos meos, sin verd
ipsi non obsequantur, detestentur et execrentur ipsos non minus ac ipsum
calunmie vitium. Bene vale, mi optime Lector, et fruere labore meo.
SERIES BUTLERIANiE PROSAPIiE.
PrsBloquium ad Lectorem.
^ MICE Lector, pollicitus sum in liminari Epistola ad
Lectorem Itinerarii meiy quod illustrissimo Domino
Jacobo Butlero &c : inscripsi, me aliquando Bntlericum
Stemma, et Heroica Butlerornm facta uno solo libello
ad id suscepto complecti^ si scilicet tranquilUus otium
nanciscerer : qaod hucnsque adipisci nondnm potui bellorum tumulti-
bus nondam exemptus. Quoniam vero curiosum et avidum I^torem
292 ITINERARIUM.
nonneminein sollicit^ id expectare intellexi, paucula qaflBdam qnie ori-
ginem stemmatis concernunt ad calcem hujus mei itinerarii adjiciam.
Si parc8B vitam mihi prorogent, superiqne incolumem ad lares patrios
reducaut, ubi calamo vacare liberius licebit, satisfaciam ex integro pro-
missis meis. Interea Iiisce contentus fruere et vale.
Butlerianum Stemma primum suum ortum duxit k Jacobo I. qui ab
Edvardo III. comi|is honorem et nomendationem obtinuit Anno mil-
lesimo trecentesimo quinquagesimo quarto. Unde successu temporis
quatuordecim familisB ceu novi ex stipite surculi protuberarunt. Prima
fuit Baronis de Donboyna : secunda Baronis de Cahima : tertia yice-
Comitis de Mongareta: quarta Edmundi Butler equitis aurati de
TuUia, cujus filius Theobddus Butlerus Vice-Comes Isabellam ver^
bellam Thoms Nigri Butleri Comitis Palatini Tipperariensis filiam,
legitimo matrimonii nexu, felicissimo connubio sibi copulavit ; hoc solo
infelices conjnges quod null& sobole suscepta mortem oppetierint. Quinta
Yice-Comitis de Icherrina: sexta de Jechia quae olim celeberrima
fuit: septima de oppido Pauli, ex hac familia perillustris Dominus
Waltherus Butlems Comes et Sacrse Caesarese Majestatis Colonellus
ejusdemque cubicularius : et Theobaldus Butlerus, Richardus item
Butlerus cum Edmundo, omnes Capitanei ortum et originem suam
sumpserunt. Octava de Cilcassio: nona de Moyallio: decima de
Cilvolicio. Ad undecimam familiam concurrant variae stirpes scilicet
de Cnocraphonnoy antiqua villa nigra, Racona, Yallum Spideogio, et
Anaqnio. Ex hac iamilia olim prodiit perillustris Dominus Thomas
Butlerus cognomento claudus. Qui Regiae Majestatis Imperio et sti-
pendiis, variis in Hybernia Legionibus collectis contra Gallos in campum
exercitum eduxit, felicibusque auspiciis Gallos fugavit et fudit» civitatem
quoque amplissimam Rhodomagum obsedit, impetivit, occupavit: in
qua expeditione pro rege suo gloriose occubuit. Duodecima Edvardi
Butleri equitis aurati de Grangia. Decima tertia Richardi Butleri
equitis aurati de Bansichio. Quarta decima Domini Thomse Butleri
Comitis aurati de Clocnova.
Nunc ad particulares familias quasdam descendo» Heroesque qui ex
talibus provenerant, ac surculos qui ex suis quique arboribns eraperant,
ITINERARIUM. 293
in noyas stirpes distinguo prima omnium est Baronis Domboynae qui
primus omnium Baroniettum emit. Nota verb, mi Lector, eam esse Hy-
bemise consuetudinem, ut non omnes qui ex illustri aliqua iamilia de-
scendunt, ipsi quoque illustres sint, sed primogenitus tantum, cseteri
vero etsi nobiles habeantury non tamen Barones, Yice-Comitesy Comi-
tesve nominantur, sed tantum armigeri.
Baronis DonboyDse.
Generosissim(B familuB et celeherrima armigerarum soboles, qu<B ex Domo
Donhoynica descenderunt.
PRIMA familia de Brittanna; secunda de Bali castello Sjlvano;
tertia de Balierca; quarta de Cabricio; quinta de Balinardo;
sexta de Balliwedlea; septima de Tolochassano ; octava de Ardmalio;
nona de Darloscano ; decima de Rathboy tona ; undecima de S jnno-
na ; dnodecima de Balivodino ; tertia decima de Rathcolio atque ita
nominabantur Patrui modemi Baronis. Petrus Butlerus de Belapon-
tanoy Jacobus Butlerus de Grelagio Gener Comitis Ormonise et Osso-
rise, et nepos Comitis Tvvomonensis : Edvardus Bntlerus de Claerna,
Theobaldus Butlerns de Cilscahano, Thomas Butlerus de Clocflordio ;
Richardus Butlerus de Opido Sjlvano. Filii Edmundi Bntleri Baro-
nis de Donboyna, Jacobns Butlerus de Ballidalio, Thomas Butlerus de
Fimonilla, &c :
Nobilissimae Familiae.
Baronis Cakirnus qui secnndus Baronatum emit, et posteritas inde
propagata,
PRIMA iamilia de Rusglana, secunda de Polcerrino, tertia de
Glanballicolna, quarta de Mologona, quinta de listobrina hujus
Baronis Patmi Petrus Butlenis de Cnocnanino, Jacobus Bntlerus de
Cnoclochtinoy Richardus Butlerus de Clonbrogano, Joannes Butlerus
de Clocbridio, &c.
294 ITINERARIUM.
IUustres Familise.
Qu€B ex Vice^Comite Mongareta exortcB sunt.
PRIMA familia de Monnahorrio, Becnnda de Daginsalano ez qna
Illastrissimus Dominns mens Jacobns Butlerus Generalis excubia-
ram Prsefectos in exercitu Hispanico, nobilitate inter Polonos clariis,
Sacroe CsesareflB Majestatis, nec non regni Poloniae Colonellufl descen-
dit. Tertia de Castello Comorino, fratres moderni Yice-Comitis Jaco-
bus Butlerus de Belabora, cujus filius Edmundus Butlerus Colonellasy
qui Bisontii in servitio regis Hispaniarum sezto Cal. Decembris Anno
1636. diem extremum clausit. Gilbertus Butlerus, Theobaldus Bntlerus,
Joannes Butlerus Colonellus, Petrus Butlerus. Filii prsefati Vice-
Comitis sunt Edmundus Buderus de Belragano, Richardus Butlerus
Capitaneus, Edvardus Butlerus, &c.
CeleberrimaB Familise.
Vice-Comitis IcherrincBf et posteritas inde descendens.
PRIMA iamilia de Calona, secunda de Balinota, tertia de Cilcruca.
Filii hujus Vice-Comitis sunt Jacobns Butleros de Finnona, Rich-
ardus Butlerus Capitaneus» Theobaldus Butlerus et Thomas Butlemsy
&c:
Sunt quidem adhuc alise nonnuIIsB famiUsB Butlerorum, sed librorum
defectu nondum nobis satis perspectae, puta generosas familias de Ba-
linaclochio, et de Balicomina, quos suo tempore non negligemus.
ITINERARII D. R. THOM^ CARVE
TIPPERARIENSIS NUPER SACELLANI MAJORIS
ANGLORUM SCOTORUM ET HYBERNORUM
SUB EXERCITU SACR^ C£SAR£iE
MAJESTATIS MILITANTIUM
PARS III.
Illustrissimo Excellentissimoque Domino Dn.
JACOBO BUTLERO.
HybemisB Proregi, ejusdemque m rebus politicis et militaribus Gu-
bematori, terra, marique Generali supremo, Marchioni Ormoniffi,
et Osoriffi celeberrimaram civitatum Kilkinnensis Gorani et CarigisB
Domino, Comitatus Tipperariensis Palatino, necnon Regii
Ordinis SacrsB Periscelidis Equiti, Vice Comiti deTurlo
KnokraphannoKillinaillBoaligBaroni deArcIoa
Dluhack et Callonia &c. Domino meo
lUustrissimo Ezcellentissimoque
felicitatem et gratiamapud
Deum et homines.
tuis aris affigo.
k NACEPHALEOSIN nostroram tempomm et remm
per Europam gestamm in hunc codiculnm oompactam,
Christiano, orbi Yulgatam ac Ezcellentissimo tuo No-
mini, inscriptam, amoris, honoris et debits meae sab-
jectionis ac obseryantiee Mnemo synon illustrissimis
Eam rogo, patiare sab tao patrocinio ab impiis obtrec-
tatomm linguis securam delitere. Qao enim rivalas iste quam ad saam
mare derivetar, ut iteram copiosiore aactu flaat? Si qaondam Theseus et
ex Abante, Populi Cognomines comamm suamm primitias Divis Patriis
sacras esse Yoluemnt, quidni et ego cogitationum meamm (cum Divo
Aagustino loquorj comas et iagenii mei primitiaa publici juris, factas,
illi, devoveam, cai post Deum, Divosque cselites me meaque onmia
debeo?
Q Q
298 EPISTOLA DEDICATORIA.
Emisi BQperioribtis anniB in Incem primam et Becnndam partem rerom
in Europ^ gestamm qnarnm ego velocnlatns testis adstitiy Tel relationem
ex yiris fide dignissimis accepi, qnos itinerarii nomine insignivi,^ tum qaia
in itinere existens ac subinde hinc istincque interqaiescens, nt tempas
negotioso otio fallerem annotaveram, tum qnas varias regiones oberrans
cnm multa animi mei volnptate, et admiratione videram : earnmpriores
partes tnse Excellentissimae Dominationis, ac Lectissimae ejns conjugis
nomini consecravi. Nunc in tertift et postremft hac parte ad te itenun
convertor, nt reips& comprobem, te Patronomm meoram Alpha eBse et
Omega hoc est principium et finem. Snasit id tna in me humanitas
evicit mecum in te stndinm sed imprimis virtntnm tnarum segesy qaiboB
omnes Europse partes nberrimo et ftecnndiBsiiiio satn domptevisti.
Cujn6 fertilissimam spem in prima adolesceiitis aetatis herbA promi-
sisti : qnam in procinctu messis majomm tnornm ocnlis spectandam et
colligendam proposnisti, qnando scilioet ad Doraini Avancnli tui Magni
illius Thomse qnem Nigmm Coseteneis appeUare placuit, genuay prope
etiam tunc puer in Carigiensi Cnrid accedisti et more Patrio sub anni
inenntis exordium fanst& canti^s modulatione auspicatnm decnrsum ap-
precans strenam exegisti. Quo tempore ipse tuis votis annuens vatis
instar sacro Endusiasmo perfusus adstante mnlti Cognatornm Consan-
guineornmque et prscipu& Ormoniae Osoriseqne Nobilitatis coroni in
hoc Vaticinium, Te allocntus, prompit. Hos Comitatns meam pone
mortem possidebis, feliciterque mihi in haereditatem snccedes et PriB-
dicessorum tnoram antistitnm honores et dignitates snperabis.
Dictum factum. Nec praesaginm fefellit eventns indoles qnae in te-
neriore cetate tuae sapientiae praelndebat snccedentibas annis Majores
tuos prsecederes. Felix omnino astram fnit, qnod nativitati taae allaxitf
felix momentnm qnod te materai nteri carceribns in liberiorem aeTcm
emisit ! faustuB nuncius qni ortnm tnnm exnltanti patriee vnlgavit ! for-
tunata Ormonia et Osoriae quae te Marchionem et Dominnm^ quid vero
aio Dominnm? Quae te Patriae Patrem saltitanty landes tuas festivisBima
Panegyri celebrant, virtntnm tnaram amplitndinem ad ipBOfl nsqne
caelites evehunt. Tibi enim et invictissimis tnis armis incoloinit&teni
vitam fortunasqne libere se debere profitentur. Tnter hosy ego iofimus
EPISTOLA DEDICATORIA. 299
seryornin tuorum, yocem meam inter exteros long^ a Patrio solo remotns
corpore, animo ver6 et affectu tibi praesentisBimiis attoUo etsi fort^ in
tant& locornm difitanti& non exaudiar, calamOi vicariam vocem omni
clamore altiorem» ablego, ut meum erga lUustrissimam et Excellentissi-
mam Dominationem tuam officium contestetur. Offero igitur hunc
animi et ingenii mei foetum inter arma conceptum; prsecipito et intem-
pestivo partu in lucem effnsumy et in tua serviUa quoquo modo, ut in
castris fieri amat, excultumy et demisissima subjectione conspectui tuo
Illustrissimo sisto. In eum qui es faumanitate et bene¥olenti& penitis-
sime deyotum excipe et inftntiam illios tttere, ae fovei et me una cum
laboribus meis gratiosiasimo &vore prosequere. Dabam Yiennffi Ans-
trise Kal. Martii Anno salutifero CIq. IqC. XLVI.
IUnstrissimae et ExcellentissimeB Cebitudinis vestree
Humillimus et obedientissimus Sacellanus
Thomas Cakvk, Sacerdos.
BENEVOLO LECTORI.
I X qno iter meditari et ingredi CGBpi, Itinerariam meam
tribos omnino stationibus absolvere jam ind^ ab exordio
Peregrinationis mes Divis caelitibus faventibus decre-
veram : de quibuB geminam absolyi, resque in itinere
meo gestas orbi spectandlEis iu lucem yulgavi.
Nunc tertiam tandem veluti laborum meorum metam et yiae ezitum
Deo auspice et conatuum meorum directore adomo ; eam beneyolentlae
tuse, amice lector bon& tu& yeni& consigno, tuam humanitatem obtestans
ut animus tuus multis semitarum de&tigatus anfractibus innumeriB bello-
rum periculorumque eyentibus constematus inexplebili Christiani san-
guinis profluyio plus nimio saturatus, sine yuhiere, metu et laborci in ea
suayissim^ conquiescat.
Non te, oro, hominum mal^feriatomm et infestissimomm tenebrionum
famae mese obtrectationes moyeant, quomm obscuri conatus ad clarissi-
mam yeritatis lucem yelut caecutientes PTraustse occubuerunt^ et in
fayillam ac fumum non sine Dio Numine disparuerunt.
Potentes onmino sensi adyersarios^ ex quibus alii prsematuro Letho
extinctiy yitam prius in calunmiis posuerunt quam nomini meo nigrum
theta appingerent; alii inter yiyos reliqui, impios et irritos conatus
suos elusos dequeruntur, noyasque cudunt strophas simili eyentu dissi-
pandas; alii infami& propri& ab obtrectationis consilio deterritiy ad
saniorem mentem et libellos meos redierunty suamet confessione ingenui,
nil esse carpendum ex iis quae yel ipsi imitari noUenty yel, quod yerius
dixerim praestare non possent.
Ego Diyam appello yeritatem testem, me nuUi noceie unquam prse-
sumpsisse, nec ad scripturam calamum appulisse nisi amore yeri, quod
BENEVOLO LECTORL 301
dam Bector in calamnias incidi eoram^ qaibus profai plarimom obBai
namquam. Qaid tam ? solennis hic est yirtatis agari, in qao jam inde
a primo orbis ezordio prielaserant Yeritatis propagnatores, pressi qai-
demy sed nosqaam oppressi, stat firmo pede radicata semel ssepias im-
pognata veritas, nec adyersis yentorom torbinibas impalsa movetar.
Cujos constantia roboratar calamas ad tertiam HistoriolsB meee partitio-
nem fidenter accedit in qaa gesta ab Anno Christiano trigesimo octayo
snpra millessimnm sexcentesimam ad annam osqae qoadragesimam
quintam post sedecimnm saecalom commemoralio» saccincto qaidem,
quantam temporis reromqae ratio patietory sed candido stjlo. Qaod si
quis argoat yalgares me res et orbi notissimas commemorare ; fateor id
eqnidem, si de popolis et nationibas sermo sit qai noetro climati snbja-
cent. Non item qni remotiore in orbe yersantar qaibas meas calamas
perinde seryit Scribimas hflsc serse posteritati ad imitationem majoram
nostrorom, qoi historias sao seyo notissimas snbsecutaris temporibas
antiquitatis faciem yetustate oblitterandam repetere yolentibasy scripto
ezpress^re* Nemo miratar flores yemante anno qni copiam protuberat,
yolupe tamen omnibns est floris amosnitatem spectare adalt& hjeme. Si
quis forte hajas temporis gesta, yel otiosas spectator yel laboriosas actor
naoseat yelut trita et obyia^ iUe nepotibas sais seros post annos ezactaris
et noetram diligentiam dedderatoris lacabratiancalas noetras non inyi-
deat. Quibas si olim placuero, preciam operce meie fedsse ezistimabo;
si displicueroy laudis ezistimabo cumalom ez optim& yolantate meft scrip-
tioni huic accessisse. Hoc est quod te yolebam candide lector. De cs-
tero tibi omnem fanstitatem pleno afiectu apprecor. Yiye et Yale.
CAPUT LIX.
De Clade Bannerio iUata i dtsarianu et Baiie eapio ScUangio
et Asseclis,
\ NNUS (qiii po8t Cfaniliim natani siipn fleaqid miUeH-
mnm oeoteMraas qiiadngedmnfl eaimbtt) fin^oribu
rigefloelMtt ; cum miles CMareufl yariifl beUomm ex-
peditioHilmfl accifiafl, et Mtivifl laboribnfl firactufl ad
hjberDoram qaietem anbelabat: qaam flewniaaiiimfl
Archidax Leopoldiifl Oulielmtifly tnm fort^ AachafBMibniy flnbflisteiifl
indulgera parabat, qnesido opportan^ a SacrftCflBflaiei Majefltafif, aliats
flunt literfle, qoee eopiam faeiebeiit miUiem ad faybema dimittendi.
Unde mox exereitni (eonfltabait ifl tanc centnm triginta ckrciter legioni-
bufl) ita diyiflfle sant in fltatkmifl ProTindflB, et ciroaiofl Waa^ihalicafl
triginta, Bobemiee regnnm decem, yiginti sex teme heMreditaris jamaimk
yer6 inter hae Sileflia, tres Archiepiflcopatofl Trevivenaifly tres tractns
Rhenanns, nnam BnchoBia, anam flimiliter Comitatiifl Waldeekamifl,
nnam etiam Wetterayia» dfmfl Hennebergia et Schmalkaldia, triginta
circnlofl, Franconienfly viginti Saeviay octo deniqoe le^ones Bararia
conjnnctim cnm flnperiori inferioriqne Palatinatncifl Rfaenom accipeeet.
Circa eadem tempora Sneciufl qnoqoe exercitns cnm confiBderato milite
hjbema disposnerat.
Et Bannerinfl qnidem copiae flnafl in Halberfltadienflem Archiepisco-
patnm difltribuerat ; dux Longueviiknus confinia Haflflise occupayerat,
Cottomm tnrmse in Westphaliam et yicinus comitatus diverterat Lnne-
burgici yer6 manipuli circa Wolfenbuthum hospitabantur. Ac ne miles
interim sine negotio otiaretur, diyereae turmfle in yariafl terrae emiflflfle
sunt Ducum imperio, atque hinc inde leyibus yelitationibus Caesareos
aequi ac Bayaros non sine clade lacessiyerunt ; ita ut subinde alios
ITJNERARIUM. 303
captiyoB redncerent, idios ferro ezanimarent. Hif snoceflsibus paul6
animoeiores militis, yisi sunt ad majora educendi ; eaque propter placuit
Bannerio Ratisbonam pleno ezercitui» nescio, an tentandam eminus, an
speotandam propius ezhibere. Quamyis multi non improbaliter credant^
consilium eo potissimum spectasse, ut vel Cffisari istic preesenti insulta-
ret, yel principes principiumque delegatos in commune consultantes
dissiparet. Utrum yoluerit, anceps est, neutrius cert^ effectum obtinuit.
Nam Cffisar non umbras metuere ; nec ludicram ostentationem suspi-
cere, sed aciebus yiroijim fortium se objicere doctus, nec pedem moyit,
nec mutandi stationem yel leyissimain cogttationem admisit. Cujus
con6tanti& principes reliqui roborati^ plus de promoyendis consiliis nu-
per oqptiS) qukm de maohinis gioriosi militi objioiendis deliberant.
Qum dnm aguntur CsBsares interim legiones coeunty ut fastum Banne-
rici militiB elidant. Hoc cc^ito consilio Sueoi eamm turmarum Dnctor
Castra Cbamb yersus disposuit, ao omnia oircum looa ezaotionibus fati-
gayit : Cokmellum yer6 Schlang yirum in primis fortem et beliicoeum
Neoburgum dimisit, ut stationem illam tantisper obseryaret, tuereturque;
quod constaret quo se armorum Cflasareanomm impetus flecteret : qni
nti opinione citius ingruit, ita Bannerio aliquem incnssit timorem, ne
qua diyisis k se sociis pericnlosius pugnandum esset Si Ciesariani capto
pugnflB consilio» inyalescerent.
Hflerebant hio Imperatoriarum copiarum Campiductores» qnid potius
consilii cq>e8serent, consultiusne foret in ipsum primum Archistrategum
aciem yertere, an potius iUam quam Colonellus Schlangius ducebat
partem inyadere. Yisnm tandem ezaminatis utrimqne rationibns tutius
tore Neobuigum rect& contendere, et pauculorum suppressione militnm
animos Cflesarei militis ad fortiorem pugnam acuere. Nec spem fefellit
eyentoB* Nam postquam ad bis mille Schlangianomm oppressissent
aliis oflBsis, aliis in captiyitatem abductis, promptior omnino fuit miles
Cflesareus ad pmequendam yictoriam, et pamm honest& fng& elabentem
hostem inseqnendnm. Se igitnr feliciter ad Neoburgum peractft, datnm
est negotium sez oataphractariomm manipulis deduoendi captiyos Ba-
tisbonun* Erat post meridiem hora circiter tertia quando ad urbem
appnlerant captiyi, inter quos eraat Colonelli quataor) ntpote Schlangius
304 ITINERARIUM.
Prsetoriffi legionis Dactory Rndolphiis BirckenfeldiaB, Janifllaus Kjn-
sckiasy et GalielmoB Hockingeras.
Hos comitabantur earundem legionam^ locam tenentes, Colonelli
qaataor, Prsefecti item vigiliis sapremi tres, viginti tres insaper oenta-
riones eqaitam. Et inter hos Illastrissimas Marchio Darlacensis Ca-
rolas Magnas, aliiqae facil^ centum officiales: gregarias miles mille-
nariam nameram excessisse dicitar : abi ad arbis portas substitemnt,
ne confuso ordine incederetur, visum est ordinare hunc in modum in-
gressum, ut prseirent 62 circiter cataphracti equites, hos equis etiam
sublimes sequerentur Marchio Badensis supra nominatus cum Schlangio
qui sinistrum principis latus stipabat, istos pone k tergo premebant tres
alii jam dicti Colonelli cum aliis prascipuis officialibus captivis succede-
bant duse Centuriee cataphractorum. Captivi yero reliqui inermes k
reliquo milite deducerentur. Qnam prlmum intra urbem admissi fue-
runt signa equestria ab adversariis obtenta ad aedem Principem delata
sunt. Captivi yerb in diversas domos et custodias tantisper deducti
quoad 27 Martii devehi secundo Danubio possent Yiennam Austriae.
Placethoc locoattexere, quse lemmata, preecipuis vexillis ex Schlangiana
clade reportatisy inscripta fuerint.
Signa uniyersim vicena a Ceesareis obtenta fiierant Eorum prceci-
pnum ex una parte hanc inscriptionem ferebat. Yirtus vera nobiIita&—
Ex adyers^ — Cum Deo et Victricibus armis — Alterum ostendebat ex
hac facie stat in potentia Dei, ex altera — In hoc signo vinces — In alio
legebatur ex uno latere — In Nomine Dei Patris et Filii et Spiritus
Sancti hostes nostros aggredimur — ex altero, — Domine, Dextera tna
yincit hostes. Quartam referebat hinc quidem, — Qnod fecero sectamini
— Isthinc yer6 — Gladius Domini et Gedeon. Quinctum spectandum
preebebat in priori facie — Persequar inimicos meos, in posteriore, Do-
mine k me stante non timebo. In sexto videbatur — Audaces Fortuna
juvat — Et — Tu contra audentior ito. Septimum exhibebat Epigrapfaen
-^um Deo et yictricibus armis et certantibus offertur Yictoria. Oc-
tayum ita loqu^batur, — Corde clamo et manibus pugpo. Nonum deni-
que ex prima ikeie praeferebat — Prsecinxit me yirtute ad bellum— ex
secunda, — Jehova memento mei. Moyebat interea Generalis Bannerius
ITINERARIUM. 306
oelerrim& qull poterat expeditione sednlo colleotis copiis Bohemiam
versus, ne fort^ k victorioso exercitu alicnbi deprebensus obmetur, Et
licetsumm&contentione laborarit Picolominius qui peditatnm ducebat
oum tormentis majoribus, hostilem exercitum praevertere, ac in certis
a.ngustiis properantem sistere, vel saltem Bresnitii ubi necessario trans-
eundum erat, ad conserenda arnia cogere, nuUibi tamen id assequi potuit
celeritate sua semper prsevertente Bannerio, qui &cile videbat incolu-
xnitatem suam suorumque in soI& fug& esse positam. Evasit itaque hoc
xnodo Zwickiam Bannerius, ubi sese cum Gallo Wimariensi exercitu
conjunxit, Ccep^re hic novi hostes confligere cum infelice Duce, nam
primum anim iaegritudo et mcBror militem gloriosum inyasit tanto im-
petu, ut etiam in corpus redundarit morbus qui ei 20 Maii altero scilicet
post acceptam cladem mense fatalis fuit, et quem Mars stemere non
potuit, morti tandem succubuit Luxit Ducis prostratam fortitudinem
uniyersus exercitus et quam forti viro vitam producere non potuit forti-
tndinis famam ad seram posteritatem extraxit.
Ne interim dum Dorstensohnius evocaretur ad militiae gubemacula
viduus exercitus distitueretur Duce — ^Tres belli Duces, quorum unus
Adamus Pfuhl natione Oermanus, alter Carolus Gustaphus Yrangel,
natione Suecus. Tertius denique Alfurtus Wirtenberg patria Finlan-
dus imperium in milites ita partiti sunt, ut conjunctis consiliis militiam
dirigerent.
R R
CAPUT LX.
De rebus gestis ad WoJfenbuthum.
[ USGEPERANT Luneburgenses circa hsBc eadem tem-
pora negotiam omnino operosum et minim^ opporta-
num, quando Wolfenbuthanam obsidionem moliti snnt
Enim vero prseterquam quod castro illi abunde erat ab
omnis generls comeatu provisum, sufficientem insuper
receperat defensioni militem, cui cum imperio prsefectus fiierat Rausch-
enbergius vir consilio et armis promptlssimus. Quod etsi Luneborgicos
non latebat, desiderio tamen recuperandae hfiereditariae ditionis accensi
obsidionem omnino prosequendam toto conatu putarunt: existimantes
tant6 gloriosus fore vincere, quant6 gloriosiorem nacti fuissent adver-
sarium, et locum munitiorem suscepissent expugnandunu Improbo
igitur labore et indefesso studioy mutatis interdum stationibusi et partids
in plures laboribus illuc usque negotium perduxerunty ut aquarum illuvie
totum castrum inundarit, adeo ut prsesidiarius miles non nisi ia editiori-
bus locis continere se posset. Et licet ob angustias habitationis incom-
modiss^ degerety nec diu videretur rebus ita stantibus posse perdurare;
iuvicta tamen patientia ducum communes miserias cum gregario miUte
perferentium et obsidentium prsefracta audacia in pernieiem obsessorom
tam valid^ et cordat^ ruentium existimulabaty ut extrema potius perpeti
resolverety quam furori et calamitati cedere. Eminebat inter praesidia-
rios tunc forte ab animi fortitudine nunquam satis laudandus equestris
manipuli Centurio (Inmiernuchtem, seu familiae proprio, seu k sociis
affecto agnomine vocitabatur) qui ssepe ssepius castro emissus, per cuni-
culos nonnunquam, plerumque aperto campo, vellicabat hostemy nec
unquam redibat inglorius, quin vel captivos reduceret, vel ensem recenti
hostium sanguine rubentem referret. Rebus hunc in modum constitntis
metuebant copiae Caesareae, ne qua nimia necessitate premerentnr ob-
ITINERARIUM. 307
seflBi, atqne ad deditionem paalatim cogerentar. Qoapropter consilio
coacto deliberarunty qoa ratione qnam maturrimfie ferrentnr Buppetiae,
quas sine pugna difficulter praestari posse constabat, nnanimiter ferro
perrumpendum esse censuerunt Ea propter quarta decima die mensis
Junii castra Bubit6 movent, ac diumis noctumisque, itineribus recta
Wolfenbuthum contendunt : quo eodem Suecicus etiam exercitus quem
Ccesarianomm consilia non omnino latebant, magnis passibus properavit,
ita ut decimo septo dicti mensis ambo exercitus non procul Wolfenbutho
subsiiterint atque ez bac quidem parte CaBsarese, ez adyersa yer6 Suecicas
copisB cum confoederatis ; htc non diu cunctandum rati, postridie Csesa-
riani hostem intra sua munimenta qusesirerant et summ& virtute aggressi
sunt, non sine copioso utriusque partb sangnine. Qua in pugna, capti
sunt Colonellus Gailing et Colonellus Hagenback, uterque inter Caesa-
reos militansy occisi vero plurimi ex Imperatoriis. Sed nec Suecis
strages horam impunis fuit, occubuerant enim ex prsecipuis ducibus
plures, ac inter alios Comes de Hodiz Colonelli item Geseckhe et Zwy-
berg.
Hic cum animadverterent imperiales eam pugnee rationem cum tanto
militum dispendio non esse h rebus suis, receptui cecinerunt et vigesima
quarta Junii sub noctem Schoningam redierant. Wolfenbuthum interea
majori in dies aquse accretione affligebatur. Quae sicuti indigenis mo-
lesta erat, ita Bransvicensibus et circum jacentibus oppidis perquam
incommoda, quantum enim aquse cogebatur in castrum, tantum neces-
sariis usibus adimebatur patriae, cujus defectu annonie difficultates au-
gescebanty cum nec farina haberi posset ex molendinorum siccitate, nec
cerevisia, potus patrise usitatus, prfleparari ez aquie inopift. Aquaram
defectus communis omnium erat querela. Wolfenbuthi interim et panis
et potus erat adhuc tum abundantia, et ne in posterum esset, soUicita-
batur merito Rauschenbergius, qui ideo per prseconem prseyio tympani
sonitu proclamari jussit, ut qui in annum comeatum non haberet, matur^
castro ezcederet» id quod k multis factitatum. Dum vero Sueci cum
conffaederatis Gallis pergunt continuare obsidionem, omnis circumquaque
districtus pessum ibat. Nemine statuente malis remedio: neque enim
ob militis insolentiam terra ezcoli poterat, neo ulla usquam commercia
308 ITINERARIUM.
exerceri, cum ad ipsas etiam munitioram civitatam portas excnrrerent
mauipuliy ut obvia quaevis, in castra averteret. Gliscebant etiam nescio
qns Gallos inter et SuecoSy et hos inter et Luneburgenses dissidia, sin-
gulis partibus sibi deposcentibus castrum quod armata vi nunquam ac-
cepturi erant. Ac Luneburgici quidem credebant sibi deberi velut
Dominis terrae et fiindi illius. Galli vero et Sueci sibi deposcebant
pignus aut hypothecam pecunisB k Luneburgicis promissae et nondum
numerats. Quod tum hi apert^ sine simulatione petunt, illi haud
obscur^ tergiversantur, sententiis primum, dum totis animis k se mutub
avertuntur et discedunt.
Hae inter partes dissensiones utrimque causam prsebuerunt, ut neutra
pars alteri amplius fideret. Hinc tandem didicit Luneburgensium Dnx
quantum sibi extemorum Principium foedera obfuissent ; qua ex causa
cogitationibus suis varie in diversum jactatus deliberare secum serib
incipit, quo modo externas amicitias dissolvat et cum Cassare in gratiam
reyocetur. Eyocat^ paucissimis suorum iisque fidelissimis consciis, tu-
bicinem, quem cum litteris ad Serenissimum Archiducem Leopoldum
evestigio dimittit etiam atque etiam obtestans ; ut dignetur ad se Bruns-
uicam destinare aliquem, quicum secretos animi conceptus conferre
tuto posset; decretum sibi esse yeteres cum Imperio amicitias renovare:
id quod perlubenter, pro ea qua est Serenissimus Archidux comitatey
annuit, misitque qui ea legatione fungeretur Wahlium virum in toga et
sago sibi semper similem, un& cum suo Cancellario Joanne Kalchschimdt,
quos Luneburgius, summa qua potuit humauitate acceptas, de suis con-
siliis edocuit. Non latuit, postulata hsec legatio qu6 tenderet, confoede-
ratosy unde non duci tantum, sed uuiverso ejusdem militi grayissim^
succensuemnt palam asserentes, se k duce et consiliomm ejus consciis
deceptos proditosque esse, ac proinde nequa copise Luneburgicae aliquam
a se separationem molirentury prcecipuos belli duces custodiendos man-
darunt, reliquum autem militem coegemnt k se ne discederet.
Sed ne mult6 post, obsidionem tantis impensis susceptam, ac tanto
labore continuatam ex improviso solyerunt accensis prius castris, diratis
vallisy et perfosso aggere. Hsec ut vidit Rauschenbergius serio geri,
yix suis ipse oculis credidisset, nisi diminutas derepente aquas, castra
ITINERARIUM. 309
conflagrasse, et mnnimenta dirata esse, coram inspexisset; unde se-
quentem totum diem festum esse jussit, ac majorum tormentorum dis-
plosione Istitiam suam in long^ dissitas terras divulgayit. Du^ interim
Luneburgicus cum Csesare in gratiam rediit, ac universee ejus domui
quidquid illuc usque admissum fuerat culpse, clementissim^ condonatum
est.
CAPUT LXI.
De Rebellione contra Regem Hispamm in Catalaunia Regno.
^ UM tota prope Oermania bello flagraret, ac dissidia,
ejusmodi regum et principum eztemorum intemorum-
que apert& occult&que, fomentatione non tantum nutri-
rentur, sed etiam ssevissimis armis in Germanorum
perniciem promoverentur, et indies latius serperent;
in Elispaniam quoque sfleya tempestas incubuit» qusB tandem in Cata-
launii praegnantem malis nubem non sine gravissimo totius regni sensu
ezonerare cepit. Posteaquam enim ejus regni incolie Regis Catholici
Yicarium Anno Christiano miUesimo sezcentesimo quadragesimo per
summum seclus ▼it& fortunisque spoliatum in ordinem ledegissent, ad-
duci huc usque nusquam potuerant, ut arma deponerent, regique suO|
seu damnato seu excusato Airore, subderentur ; et licet rez adlaborarity
ut rebellionem quant& posset modesti& sopiret, nunquam tamen ad con-
siliorum suomm metam potuit pertingere ; unde in justissimas iras ez-
arsit, collectbque milite in Regise Majestatis reos valido ezercitu movit,
non tamen satis propitio Marte : copise namque illse k rebellibus subditis,
omnia itinera et aditus summ& cur& et sollicitudine observantibus novo
fiagitio csesa sunt. £t quia yidebant ejusmodi ausus non passuram
Regem Catholicum, pcenasque deposciturum novis submissis ducibnsy
BENEVOLO LECTORI.
X qno iter meditari et ingredi CGepi, Itinerarium menm
tribos omnino stationibns absolvere jam ind^ ab exordio
Peregrinationis mes Divis caelitibus fayentibus decre-
veram : de quibus geminam abBolyi, resque in itinere
meo gestas orbi spectandas in lucem vulgayi.
Nunc tertiam tandem veluti laborum meorum metam et yiae ezitum
Deo auspice et conatuum meorum directore adomo ; eam beneyolentiae
tuse, amice lector bon^ tu& yeni& consigno, tuam humanitatem obtestans
ut animus tuns multis semitarum de&tigatus anfractibus innumeris bello-
rum periculorumque eyentibus constematus inexplebili Christiani san-
guinis profluyio plus nimio saturatus, sine yulnere, metn et labore, in ea
suayissim^ conquiescat.
Non te, OTOf hominum mal^feriatorum et infestissimorum tenebrionum
famae meae obtrectationes moyeant, qnomm obscuri conatus ad clarissi-
mam yeritatis lucem yelut csecutientes Pyraustse occubuerunt, et in
fayillam ac fumum non sine Dio Numine disparuerant.
Potentes omnino sensi adyersariosy ex quibus alii prsematuro Letho
extinctiy yitam prius in calunmiis posuemnt quam nomini meo nigrum
theta appingerent; alii inter yiyos reliqui, impioe et irritos conatus
suos elusos dequeruntur, novasque cudunt strophas simili eyentn dissi-
pandas; alii infami& proprid. ab obtrectationis consilio deterritiy ad
saniorem mentem et libellos meos redierunty suamet confessione ingenuiy
nil esse carpendum ex iis quas vel ipsi imitari noUent, yel, quod yerins
dixerim prsestare non possent.
Ego Diyam appello yeritatem testem, me nuUi noceie unquam prss-
sumpsisse, nec ad scripturam calamum appulisse nisi amore yeri, quod
BENEVOLO LECTORL 301
dam sector in calomnias incidi eornm^ qnibuB profai plurimam obBni
numquam. Quid tum ? solennis hic est yirtutiB agariy in quo jam inde
a primo orbis exordio prielaserunt yeritatis propugnatoresy pressi qui-
dem, sed nnsquam oppressi^ stat firmo pede radicata semel ssepius im-
pognata yeritas, nec adyersis yentoram turbinibas impulsa moyetur.
Cujus constantia roboratar calamas ad tertiam Historiolee meie partitio-
nem fidenter accedit in qaa gesta ab Anno Christiano trigesimo octavo
supra millessimum sexcentesimum ad annum asque quadragesimum
quintam post sedecimum saeculum commemoralio» succincto quidemy
quantum temporis reromque ratio patietar, sed candido stjlo. Quod si
quis arguat Tulgares me res et orbi notissimas commemorare; fateor id
equidemy si de populis et nationibas sermo sit qui noetro climati sabja-
cent. Non item qai remotiore in orbe Tersantur quibas meas calamas
perinde servit. Scribimus hsBC sene posteritati ad imitationem majoram
nostroram, qui historias sao sbto notissimas subsecuturis temporibus
antiquitatis faciem yetastate oblitterandam repetere yolentibusy scripto
express^re. Nemo miratur flores Temante anno qai copiam protuberat,
Yolape tamen omnibus est floris amosnitatem spectare adult& hjeme. Si
quis forte hajas temporis gesta, yel otiosas spectator yel laboriosus actor
naaseat yelut trita et obyia, ille nepotibus suis seros post annos exactnris
et noettam diligentiam desiderataris lucabratianculas nostras non inyi-
deat. Quibas si olim placuero, preciam operas mee fecisse existimabo;
si displicuero, laudis existimabo cumalum ex optim& yolantate meft scrip-
tioni halc accessisse. Hoc est quod te yolebam candide lector. De cs-
tero tibi omnem faustitatem pleno afiectu apprecor. Viye et Yale.
CAPUT LIX.
De Clade Bannerio iUata i Gesafianis et Bciis eapio Scklangio
et Asseelis.
\ NNUS (qni poet Cfarislum natam siipn fleaqni millefli-
mnm oeDtetimtts qiiadngeamnfl enrrebat) firigoribnfl
rigesoeiMtt ; eom milee CMarevfl yaritfl beUontm ex-
peditioHOmfl accieiifl, et Mtira laboribuB fraotiifl ad
hjbemoram qaietem anhelabat : qaam fleraniflBimiifl
Archidnx Leopoldiifl GhiUrfmiifl, tnm fort^ AachafBMibiiiy siibfliflteiifl
indulgere parabat, quando opportun^ a SacrftCsBflarett Majefitalr» allate
Bunt litertt» quee eopiam iaeiebant miUiem ad faybema dimiUendi*
Unde mox exereitui (eonfltalMiit ifl (anc «entum triginta drciter iegioni-
bufl) ita diTisae flunt in statfonifl ProTincifley et ciroulufl Wes^balicnfl
triginta, Bohemiee re^um decem, Tiginti sex teme heMreditariflB mKumk
yer6 inter hae Stleflia, trefl Archiepiflcopatufl Treyiveuflifl, trefl tractus
Rhenanus, unam Buchonia» fmam eimiliter Comitatnfl Waldeekaiuifl»
unam etiam Wetterayia» dnaa Hennebe^a et Schmalkaldia, triginta
circulufl, Franoonienfly yiginti Sueyia, octo deaique legionee Bayaria
conjunctim cum superiori inferiorique Palatinatucis Rhenam accipevet*
Circa eadem tempora Sueciufl quoque exercitns cum confoderato milite
hjbema disposuerat.
Et Bannerius quidem copias suas in Halberstadiensem Archiepisoo-
patum distribuerat ; dux Longueyillanus confinia Hassise occupayerat,
Cottorum turmae in Westphaliam et yicinus comitatus diyerterat Lune-
burgici yer6 manipuli circa Wolfenbuthum hospitabantnr. Ac ne miles
interim sine negotio otiaretur, diyersae turmae in yarias terras emissfls
sunt Dncum imperio, atque hinc inde leyibus yelitationibus Caesareofl
a}qui ac Bayaros non sine clade lacessiyerant $ ita ut subinde alios
ITINERARIUM. 303
captiYoe redncerenty ftlioB ferro exanimarent. Hif gaocessibus paulb
animosiores militis, visi sunt ad majora educendi ; eaque propter placuit
Bannerio Ratisbonam pleno ezercituly nescio, an tentandam eminus, an
speotandam propius exhibere. Quamyis multi non improbaliter credant,
consilium eo potissimum spectasse, ut yel Caesari istic prsesenti insulta*
ret, Tel principes principiumque delegatos in commune consultantes
disBiparet. Utrum voluerit, anceps est, neutrius cert^ effectum obtinuit.
Nam €sBar non umbras metuere ; nec ludicram ostentationem suspi-
cere, sed aciebns Tironmi fortium se objicere doctus, nec pedem movit,
nec mutandi stationem vel levissimam cogitationem admisit. Cujns
constanti& principes reliqui roborati, plus de promoyendis consiliis nu-
per oqptiS) qukm de maohinis glorioei militi objioiendis deliberant.
Quie dum aguntur Caesareaa interim legiones coeunty ut fastnm Banne-
rici militiB elidant. Hoc cognito consilio Sneci earum turmarum Dnctor
Castra Cfaamb versus disposuit, ao omnia circum loca exaotionibus fati-
gavit : Colonellam Yerb Schlang virum in primis fortem et bellicosum
Neoburgum dimisity ut stationem illam tantisper observaret, tnereturque ;
quod constaret quo se armorum CsBsareanorum impetus flecteret : qui
nti opinione citius ingruit, ita Bannerio aliquem incussit timorem, ne
qua divisis k se sociis periculosius pugnandum esset. Si Cgsariani capto
pupMB consiliO) invalescerent*
Hcerebant hio Imperatoriarum copiarum Campiductores, quid potius
consilii cq>esBereat, consultioBne foret in ipsum primum Archistrategum
aciem Tertere, an potius illam quam Colonellns Schlangius ducebat
partem iuTadere. Visum tandem ezaminatis utrimque rationibus tutius
fore Neobmrgum rect& contendere, et pauculorum suppressione militnm
animoB Cflesarei militis ad fortiorem pugnam acuere. Nec spem fefellit
eventoB. Nam poBtqoam ad bis mille Schlangianomm oppressissent
aliiB oieBis, aliis in captiyitatem abductis, promptior omnino fuit miles
Cesareus ad pnMeqaendam victoriam, et param honest& fug& elabentem
hostem inBequendum« Se igitur feliciter ad Neoburgum peractft, datum
est negotium sex cataphractarionim manipulis deduoendi captiyos Ra-
tisboQain^ Erat poBt meridiem bora circiter tertia qnando ad urbem
appalemnt captivi, inler quoB era&t Colonelli quatuor) utpote Schlangius
304 ITINERARIUM.
Prffitorise legionis Dnctor^ Rudolphus BirckenfeldiaSy Janislans Kyn-
sckios, et Gulielmos Hockingeros.
Hos comitabantnr eamndem legionum, locum tenentes, Colonelli
quatuory Prsefecti item vigiliis supremi tres, yiginti tres insuper centu-
riones equitum. Et inter hos Illastrissimas Marchio DarlacensiB Ca-
rolus MagnuSy aliique facil^ centum officiales : gregarius miles mille-
narium numerum ezcessisse dicitur : ubi ad urbis portas substiterant,
ne confaso ordine incederetur, yisum est ordinare hunc in modum in-
gressum, ut prseirent 62 circiter cataphracti equites, hos equis etiam
Bublimes sequerentur Marchio Badensis supra nominatus cum Schlangio
qui sinistrum principis latus stipabat, istos pone k tergo premebant tres
alii jam dicti Colonelli cum aliis prsecipuis officialibus captivis succede-
bant duffi Centuriae cataphractorum. Captiyi yero reliqui inermes k
reliquo milite deducerentur. Qaam primum intra urbem admissi fue-
runt signa equestria ab adyersariis obtenta ad sedem Principem delata
Bunt. Captiyi yer6 in diyersas domos et custodias tantisper deducti
quoad 27 Martii deyehi secundo Danubio possent Viennam Austrise.
Placet hoc loco attezere, quse lemmata, prsecipub yezillis ez Schlangiana
clade reportatisy inscripta fuerint.
Signa uniyersim yicena a Cssareis obtenta faerant Eorum prseci-
puum ez una parte hanc inscriptionem ferebat Virtas yera nobilitas —
Ez adyersH — Cum Deo et Victricibus armis— Alterum ostendebat ex j
hac facie stat in potentia Dei, ez altera — In hoc signo yinces — In alio \
legebatur ez uno latere — In Nomine Dei Patris et Filii et Spiritos 1
Sancti hostes nostros aggredimur — ez alteroy — Domine, Deztera taa
yincit hostes. Quartam referebat hinc quidem, — Quod fecero sectamini
— Isthinc yer6 — Gladius Domini et Gedeon. Quinctum spectandum
prsebebat in priori facie — Persequar inimicos meos, in posteriore, Do-
mine k me stante non timebo. In sezto yidebatur — Audaces Fortuna
juyat — Et — Tu contra audentior ito. Septimum ezhibebat Epigraphen
-^am Deo et yictricibus armis et certantibus offertur Victoria. Oc-
tayum ita loquebatur, — Corde clamo et manibus pugno. Nonum deni-
que ez prima fbeie prseferebat — Pnecinzit me yirtute ad bellnm — ex
secunda, — ^Jehoya memento mei. Moyebat interea Generalis Bannerius
ITINERARIUM. 306
celerrim& qu& poterat expeditione sedulo coUectis copiis Bohemiam
versus, ne fort^ ii, yictorioso exercitu alicubi deprehensos obruetur. Et
lieetsummft contentione laborarit Picolominius qai peditatum ducebat
cum tormentis majoribus, hostilem exercitum prseyertere, ac in certis
angustiis properantem sistere, yel saltem Bresnitii ubi necessario trans-
eundum erat, ad conserenda aroia cogere, nullibi tamen id assequi potuit
celeritate sua semper prseyertente Bannerio, qui facile yidebat incolu-
mitatem suam suorumque in sol& fug& esse positam. Eyasit itaque hoc
modo Zwickiam Bannerius, ubi sese cum Oallo Wimariensi exercitu
conjunxit. Ckfip^re hic noyi hostes confligere cum infelice Duce, nam
primum anim isegritudo et moeror militem gloriosum inyasit tanto im«
petUy ut etiam in corpus redundarit morbus qui ei 20 Maii altero scilicet
post acceptam cladem mense fatalis fuit, et qnem Mars stemere non
potuity morti tandem succubuit Luxit Dncis prostratam fortitudinem
universus exercitus et quam forti yiro yitam producere non potuit forti*
tudinis famam ad seram posteritatem extraxit.
Ne interim dum Dorstensohnius eyocaretur ad militise gubemacula
yiduus exercitus distitueretur Duce — ^Tres belli Duces, quorum unus
Adamus Pfuhl natione Germanus, alter Carolus Gustaphus Vrangel,
natione Snecus. Tertius denique Alfurtns Wirtenberg patria Finlan-
dos imperium in milites ita partiti sunt, ut conjunctis consiliis militiam
dirigerent.
R R
CAPUT LX.
De rebiu gestis ad Wolfenbuthum.
[USCEPERANT Loneburgenses circa haec eadem tem-
pora negotium omnino operosum et minim^ opportu-
num, quando Wolfenbuthanam obsidionem moliti sunt.
Enim yero prseterquam quod castro iili abunde erat ab
omnis generis comeatu proTisnmy sufficientem insaper
receperat defensioni militem, cui cum imperio prsfectus fuerat Rausch-
enbergius vir consilio et armis promptissimus. Quod etsi Luneborgicos
non latebat, desiderio tamen recuperands hsreditarisB ditionis acoensi
obsidionem omnino prosequendam toto conatu putarunt: existimantes
tant6 gloriosus fore vincere, qnant6 gloriosiorem nacti fuissent adver-
sariumy et locum munitiorem suscepissent expngnandum. Improbo
igitur labore et indefesso studio, mutatis interdum stationibus, et partitis
in plures laboribus illuc usque negotium perduxerunt, ut aquarum illurie
totum castrum inundarit, adeo ut prsesidiarius miles non nisi ia editiori-
bus locis continere se posset. Et licet ob angustias habitationis incom-
modiss^ degeret, nec diu videretur rebus ita stantibus posse perdurare;
iuvicta tamen patientia ducum communes miserias cum gregario milite
perferentium et obsidentium prsefracta audacia in pernieiem obsessorum
tam valid^ et cordat^ ruentium existimulabat^ ut extrema potius perpeti
resolverety quam furori et calamitati cedere. Eminebat inter preesidia-
rios tunc ibrte ab animi fortitudine nunquam satis laudandus eqnestris
manipuli Centurio (Immerniichtern, seu familiee proprio, seu k sociis
afiTecto agnomine vocitabatur) qui ssepe ssepius castro emissus, per cani-
culos nonnunquam, plerumque aperto campo, vellicabat hostem, nec
unquam redibat inglorius, quin vel captivos reduceret, vel ensem recenti
hostium sanguine rubentem referret. Rebus hunc in modum constitatis
metuebant copiae Caesareae, ne qua nimia uecessitate premerentar ob-
ITINERARIUM. 307
sesBi, atqae ad deditionem paalatim cogerentur, Qaapropter consilio
coacto deliberaranty qua ratione qnam matarrims ferrentur sappetiffiy
qoas sine pagna difficalter prsestari poese constabat, unanimiter ferro
perrumpendum esse censuerunt £a propter qnarta decima die mensis
Junii castra subiti^ moyent, ac diomis noctumisque, itineribus recta
"Wolfenbuthum contendunt : quo eodem Suecicus etiam exercitus quem
Ceesarianorum consilia non omnino latebant, ma^is passibus properayit,
ita ut decimo septo dicti mensis ambo exercitus non prooul Wolfenbutho
Bubstiterint atque ex hac quidem parte CsesareaBy ex adversa ver6 Suecice
Gopise cum confoederatis ; htc non din cunctandum ratiy postridie Csesa-
riani hostem intra sua munimenta qusesiverunt et summ& virtute aggressi
sunt, non sine copioso utriasque partis sanguine. Qua in pugna, capti
8unt Colonellos Gailing et Colonellus Hagenback, uterque inter Csesa-
reoB militansy occisi vero plurimi ex Imperatoriis. Sed nec Suecis
strages horum impunis fuit, occubuerunt enim ex prsecipuis ducibus
plures, ac inter alios Comes de Hodiz Colonelli item G^eckhe et Zwj-
berg.
Hic cum animadverterent imperiales eam pngnse rationem cum tanto
militum dispendio non esse k rebos snis, receptui cecinerunt et vigesima
quarta Junii sub noctem Schoningam redierunt Wolfenbuthum interea
majori in dies aquse accretione affligebatnr. Quae sicuti indigenis mo-
lesta eraty ita Bmnsvicensibus et circum jacentibus oppidis perquam
incommoda, quantum enim aquae cogebatur in castrum, tantum neces-
sariis usibus adimebatur patriae, cujus defectu annonie difficultates au-
gescebant, cum nec farina haberi posset ex molendinorum siccitate, nec
cerevisia, potus patrise nsitatuSy prfleparari ex aquee inopift. Aquaram
defectus communis omnium erat querela. Wolfenbuthi interim et panis
et potus erat adhuc tum abundantia, et ne in posterum essety sollicita^
batur merito Rauschenberginsy qni ideo per prseconem prsevio tTmpani
sonitu proclamari jussit, ut qui in annum comeatum non haberet, matur^
castro excederety id quod k multis &ctitatum. Dum vero Sueci cum
confoederatis Gallis pergunt continuare obsidionem, omnis circumquaque
districtus pessum ibat. Nemine statuente malis remedio: neque enim
ob militis insolentiam terra excoli poterat, neo ulla usquam commercia
308 ITINERARIUM.
ezerceriy cum ad ipsas etiam munitiomm civitatiim portas excnrrerent
mauipuli, ut obvia qusevis, in cajBtra averteret. Gliscebant etiam nescio
qnse Oalloe inter et Suecos, et bos inter et LuneburgenseB dissidia, sin-
gulis partibus sibi deposcentibus castrum quod armata vi nunqoain ac-
cepturi erant. Ac Luneburgici quidem credebant sibi deberi velut
Dominis terrse et fundi illius. GkLlli vero et Sueci sibi deposcebant
pignus ant hypothecam pecunise k Luneburgicis promissee et nondum
numeratse. Quod tum hi apert^ sine simulatione petunt, illi hand
obscur^ tergiversantur, sententiis primum, dum totis animis k se mutuo
avertuntur et discedunt.
Hae inter partes dissensiones utrimque causam prsebuerunt, ut neutra
pars alteri amplius fideret. Hinc tandem didicit Luneburgensium Dux
quantum sibi extemorum Principium foedera obfuissent ; qua ex causa
cogitationibus suis varie in diversnm jactatus deliberare secum seri6
incipit, quo modo externas amicitias dissolvat et cum Csesare in gratiam
revocetur. Evocat, paucissimis suorum iisque fidelissimis consciis, tn-
bicinem, quem cum litteris ad Serenissimum Archiducem Leopoldum
evestigio dimittit etiam atqne etiam obtestans ; ut dignetur ad se Brans-
uicam destinare aliquem, quicum secretos animi conceptus conferre
tnto posset; decretam sibi esse veteres cum Imperio amicitias renovare:
id quod perlubenter, pro ea qua est Serenissimus Archidux comitate»
annuit, misitque qui ea legatione fungeretur Wahlium virum in toga et
sago sibi semper similem, unk cum suo Cancellario Joanne Kalchschimdt,
quos Luneburgiusy summa qua potuit humanitate acceptas, de suis con-
siliis edocuit. Non latuit, postulata hsec legatio qu6 tenderet, confoede-
ratos, unde non duci tantum, sed universo ejusdem militi gravissim^
succensuemnt palam asserentes, se k duce et consiliomm ejus consciis
deceptoe proditosque esse, ac proinde neqna copise Lunebnrgicse aliquam
k se separationem molirentnr, preecipuos belli duces custodiendos man-
darunt, reliqunm autem militem coegerunt k se ne discederet.
Sed ne mult6 post, obsidionem tantis impensis susceptam, ac tanto
labore continuatam ex improviso solverunt accensis prius castrisy dirutis
vallisy et perfosso aggere. Haec ut vidit Rauschenbergius serio geri,
vix suis ipse oculis credidisset, nisi diminutas derepente aquas, castra
ITINERARIUM. 309
conflagrasse^ et muniinenta diruta esse, coram inspezisset; unde se-
quentem totnm diem festum esse jussit, ac majorum tormentorum dis-
plosione Isetitiam suam in long^ dissitas terras diyulgavit. Du:^ interim
Luneburgicus cum Csesare in gratiam rediit, ac uniTersse ejus domui
quidquid illuc usque admissum fuerat culpse, clementissim^ condonatum
est.
CAPUT LXL
De Rebelliane contra Regem Hispania in Catahunia Regno.
^ UM tota prope Oermania bello flagraret, ac dissidia,
ejusmodi regum et principum eztemorum intemorum-
que apert& occult&que, fomentatione non tantum nutri-
rentur, sed etiam ssBTissimis armis in Oermanorum
pemiciem promoverentur, et indies latius serperent;
in Eispaniam quoque saeva tempestas incubuit» qusB tandem in Cata-
launi& preegnantem malis nubem non sine grayissimo totius regni sensu
ezonerare cepit. Posteaquam enim ejus regni incolse Regis Catholici
Yicarium Anno Christiano millesimo sezcentesimo quadragesimo per
summum seclus Yit^ fortunisque spoliatum in ordinem redegissent, ad-
duci huc usque nusquam potuemnty ut arma deponerenty regique suo,
seu damnato seu ezcusato furore, subderentur ; et licet rez adlaborarit,
ut rebellionem quantft posset mode8ti& sopiret, nunquam tamen ad con-
siliorum suoram metam potuit pertingere ; unde in justissimas iras ez-
arsity coIIect6que milite in Regise Majestatis reos valido ezercitu movity
non tamen satis propitio Marte : copise namque illae k rebellibus subditisy
omnia itinera et aditus summ& our& et sollicitudine obserrantibus novo
flagitio csesa sunt. Et quia yidebant ejusmodi ausns non passuram
Regem Catholicum^ poenasque deposciturum novis submissis ducibns.
BENEVOLO LECTORI.
X qao iter meditari et ingredi coepi^ Itinerariam meom
tribus omnino stationibus absolvere jam ind^ ab exordio
Peregrinationis mes Divis csBlitibus faventibus decre-
veram : de quibus geminam absolvi, resque in itinere
meo gestas orbi spectandas in lucem vulgavi.
Nuuc tertiam tandem velnti labornm meorum metam et vise exitum
Deo auspice et conatnum meorum directore adomo } eam benevolentise
tuce, amice lector bon& tu& veni& consigno, tuam humanitatem obtestans
ut animus tuus multis semitarum defatigatus anfractibus innumeriB bello-
rum periculorumque eventibns constematus inexplebili Christiani san*
guinis profluvio plus nimio saturatus, sine vubiere, metu et labore, in ea
suavissim^ conquiescat.
Non te, OTOy hominum mal^feriatorum et infestissimorum tenebrionum
famse mese obtrectationes moveant, quoram obscuri conatus ad clarissi-
mam veritatis lucem velut csecutientes PTraustse occubuerunt, et in
favillam ac fumum non sine Dio Numine disparuerunt.
Potentes omnino sensi adversarios, ex quibus alii prsematuro Letho
extincti, vitam prius in calumniis posuerunt quam nomini meo nigrum
theta appingerent; alii inter vivos reliqui, impios et irritos conatos
suos elusos dequeruntur, novasque cudunt strophas simili eventu dissi-
pandas; alii infami^ propri& ab obtrectationis consilio deterritiy ad
saniorem mentem et libellos meos redierunt, suamet confessione ingenui,
nil esse carpendum ex iis quae vel ipsi imitari nollenty vel, quod verins
dixerim prsestare non possent.
Ego Divam appello veritatem testem, me nulli nocere unquam prae-
sumpsisse, nec ad scriptoram calamum appulisse nisi amore veri, quod
BENEVOLO LECTORI. 301
dam sector in caliunnias incidi eorum^ qniboB profui plorimmn obsai
numquam. Quid tum ? solennis hic est yirtutis agari, in quo jam inde
a primo orbis exordio prslaserunt yeritatis propugnatores, pressi qui-
dem, sed nusquam oppressiy stat firmo pede radicata semel ssepius im-
pngnata Yeritas^ nec adversis ventoram turbinibus impulsa movetur.
Cujus constantia roboratur calamus ad tertiam HistoriolsB me® partitio-
nem fidenter accedit in qua gesta ab Anno Cbristiano trigesimo octayo
supra millessimum sexcentesimum ad annum usque quadragesimum
quintum post sedecimum sseculum commemoralio, succincto quidem,
quantum temporis rerumque ratio patietur, sed candido stjlo. Quod si
quis arguat Tulgares me res et orbi notissimas commemorare; fateor id
equidem, si de populis et nationibus sermo sit qui nostro climati subja-
cent Non item qui remotiore in orbe versantur quibus meus calamus
perinde servit. Scribimus hsBc serse posteritati ad imitationem majorum
nostrorum, qui historias suo sevo notissimas subsecuturis temporibus
antiquitatis &ciem yetustate oblitterandam repetere yolentibusy scripto
ezpress^re. Nemo miratur flores vemante anno qui copiam protuberat,
Yolupe tamen omnibus est floris amosnitatem spectare adultft hjeme. Si
quis forte hujus temporis gesta, vel otiosus spectator vel laboriosus ac.tor
nauseat velut trita et obvia, ille nepotibus suis seros post annos ezacturis
et nosttam diligentiam desideratnris lucubratiunculas nostras non invi-
deat. Quibus si olim placuero» precinm opene mese fecisse existimabo;
si displicueroy laudis existimabo cumulum ez optim& voluntate meft scrip-
tioni huic accessisse. Hoo est quod te volebam candide lector. De cae-
tero tibi omnem faustitatem pleno afiectu apprecor. Vive et Yale*
CAPUT LIX.
De Clade Bannerio illatd i Casarianis et Bciis capio Schlangio
et Asseelis.
^ NNUS (qiu po8t CfarifCum natain sapr» fleaqni milleti-
mam oeoteumofl qoadragerimas eombet) frigoribBs
rigesoeiiat; com milee CMareoe YariiB beUonim ez-
peditioHibas accieiis, et «rtivis laboribas firactas ad
bjbernoram qoietem anbelabat: qaam ncmniMimas
Archidoz Leopoldos Oolieinasy tom fort^ AscbaflBwibaigi sdwieteos
indalgere parabat, qoando oj^ortan^ a Sacift CsBsareft Maj»Btaf<f, allate
sont litersB, qose eopiam faeiebeiit mittiem ad bjbema dimille«di.
Unde mox exereitoi (constaibait is txmc centam triginta circiter legioni-
bas) ita diyis» sant in stationb ProyindeB, et eiroolas Westplialicas
triginta, Bohemis regnom decem, yiginti sex terre hffireditarieB nMOJn^
Ter6 inter has Sileeia, tres Archiepiscopatos Trevivenflis, tres tractos
RhenanoSy onam Bochonia, «nam flimiliter C<Mnitatas Waldeefcanofl,
anam etiam Wetterayia, doas Hennebefgia et Schmaltaldia, triginta
circohis, Franconieasy viginti SaeYia, octo deaiqae l^iooes Bayoria
conjanctim com saperiori inferioriqoe Palatinatods Rhenooi acciperet.
Circa eadem tempora Saecias qaoqae ezercitos cam confoederato milite
hjbema disposaerat.
£t Bannerias qoidem copias saas in Halberstadiensem Archiepisco-
patam distribuerat ; duz Longaevillanas confinia Hassi® occapaverat,
Cottorom tarmae in Westphaliam et vicinus comitatos diverterat Lane-
bargici ver6 manipoli circa Wolfenbotham hospitabantor. Ac ne miles
interim sine negotio otiaretar, diversae tunnce in varias terras emissos
sant Dacum imperio, atque hinc inde levibus velitationibus Caesareos
asqu^ ac Bavaros non sine ckde lacessiveront ; ita ut sobinde alios
ITINERARIUM. 303
captiTOS reducerenty alioB ferro exanimarent. Hii succeflsibus paul6
animosiores militis, yisi sunt ad majora educendi ; eaque propter placuit
Bannerio Ratisbonam pleno ezercitui, nescio, an tentandam eminus, an
spectandam propius exhibere. Quamyis mnlti non improbaliter credant,
consilium eo potissimum spectasse, ut vel Cssari istic preesenti insulta*
ret» yel principes principiumque delegatos in commune consultantes
dissiparet. Utrum yoluerit, anceps est, neutrius cert^ e£Fectum obtinuit.
Nam Csesar non umbras metuere ; nec ludicram ostentationem suspi-
cere, sed aciebus viro:qim fortium se objicere doctuSy nec pedem movit,
neo mutandi stationem yel levissimim cogttationem admisit. Cujns
con8tanti& principeB reliqui roborati, plus de promovendis consiliis nu-
per ceptiS) qnkm de maohinis gloriosi militi objioiendis deliberant*
Quffi dum aguntnr Caesareffi interim legiones coeunt» ut fastum Banne-
rici militis elidant. Hoc cognito consilio Sueci earum turmarum Ductor
Castra Chamb versns disposuit, ao omnia oircum loca exactionibos fati-
gavit : Colonellum ver6 Schlang virum in primis fortem et bellicosum
Neoburgum dimisit, ut stationem illam tantisper observaret, tuereturque;
qnod constaret quo se armorum Cflesareanorum impetus flecteret : qoi
uti opinione citius ingruit, ita Bannerio aliquem incussit timorem, ne
qua divisis k se sociis periculosius pugnandum esset. Si Ceesariaai capto
pugnse consiIio> invalescerent.
Haerebant hic Imperatoriarum oopiarum Campiductores, quid potius
consiUi capesserent, consultiusne foret in ipsum primum Archistrategum
aeiem vertere, an potius iUam quam Cdonellus Schlangius ducebat
partem invadere* Visum tandem ezaminatis utrimque rationibus tutius
fore Neobuigum rect& contendere, et pauculorum suppressione militam
animos Coesarei militis ad fortiorem pugnam acuere. Nec spem fefellit
eventas. Nam postquam ad bis mille Schlangianomm oppressissent
aliis osesisy aliis in captivitatem abductisy prompdor omnino fuit miles
Csesareus ad pmequendam victoriam, et parum honest& fugi elabentem
hostem insequendum. Re igitur feliciter ad Neoburgum peract&, datnm
est negotium sex cataphractarionun manipulis deduoendi captivos Ra-
tisbonam« Erat post meridiem hora circiter tertia quando ad urbem
appulerunt ci^tivi, inter quos erant Colonelli quatuor» utpote Schlangius
304 ITINERARIUM.
PrsBtorise legioniB Ductory Rndolphus BirckenfeldiaSy Janifllaus Kjn-
sckinSy et Gulielmus Hockingerus.
Hos comitabantur earundem legionumy locum tenentes, Colonelll
quatuor, Prsefecti item yigiliis supremi tres, yiginti tres insuper centu-
riones equitum. Et inter hos Illustrissimus Marchio Durlacensis Ca-
rolus Magnus, aliique facil^ centum officiales : gregarius miles mille-
narium numerum excessisse dicitur : ubi ad nrbis portas substiteront,
ne confuso ordine incederetur, visum est ordinare hunc in modnm in-
gressum, ut prseirent 62 circiter cataphracti equiteSy hos equis etiam
sublimes sequerentur Marchio Badensis supra nominatus cnm Schlangio
qui sinistrum priucipis latus stipabat, istos pone k tergo premebant tres
alii jam dicti Colonelli cum aliis pracipuis officialibus captivis succede-
bant duffi Centuriae cataphractorum. Captivi vero reliqui inermes k
reliquo milite deducerentur. Qnam primum intra urbem admissi fue-
runt signa equestria ab adversariis obtenta ad eedem Principem delata
sunt. Captivi ver6 in diversas domos et custodias tantisper deducti
quoad 27 Martii devehi secundo Danubio possent Viennam Austriae.
Placet hoc loco attexere, quae lemmata, prsecipuis vezillis ex Schlangiana
clade reportatisy inscripta fuerint.
Signa universim vicena a Cssareis obtenta fuerant. Eorum prseci-
puum ex una parte hanc inscriptionem ferebat Virtus vera nobilitas —
£x adversi — Cum Deo et Victricibus armis — Alterum ostendebat ex
hac facie stat in potentia Dei, ex altera — In hoc signo vinces — In alio
legebatur ex uno latere — In Nomine Dei Patris et Filii et Spiritus
Sancti hostes nostros aggredimur — ex altero, — Domine, Dextera tua
vincit hostes. Qnartam referebat hinc quidem, — Quod fecero sectamini
— Isthinc ver6 — Oladins Domini et (}edeon. Quinctum spectandum
prsebebat in priori facie — Persequar inimicos meos, in posteriore, Do-
mine k me stante non timebo. In sexto videbatur — Audaces Fortnna
juvat — £t — Tu contra audentior ito. Septimum exhibebat £pigraphen
-^um Deo et victricibus armis et certantibus offisrtur Victoria. Oc-
tavum ita loquebatur, — Corde clamo et manibus pugno. Nonum deui-
que ex prima ikeie praeferebat — Prsecinxit me virtute ad bellum— ex
secunda, — Jehova memento mei« Movebat interea Generalis Bannerias
ITINERARIUM. 306
celerriin& qnli poterat expeditione sedulo collectis copiis Bohemiam
versus, ne fort^ ii victorioso exercitu alicubi deprehensns obruetur. Et
licet summ& contentione laborarit Picolominius qai peditatum ducebat
cam tormentis majoribus, bostilem exercitum prseyertere, ac in certis
angustiis properantem sistere, yel saltem Bresnitii ubi necessario trans-
eundum erat, ad conserenda arma cogere, nullibi tamen id assequi potuit
celeritate sua semper praeyertente Bannerio, qui iacile videbat incolu-
mitatem suam suorumque in sol& fug& esse positam. Evasit itaque hoc
modo Zwickiam Bannerius, ubi sese cum Oallo Wimariensi exercitu
conjunxit. Coep^re hic novi hostes confligere cum infelice Duce, nam
primum anim isegritudo et moeror militem gloriosum invasit tanto im-
petUy ut etiam in corpus redundarit morbus qui ei 20 Maii altero scilicet
post acceptam cladem mense fatalis fuit, et quem Mars stemere non
potuit, morti tandem succubuit Luxit Ducis prostratam fortitudinem
universus exercitus et quam forti viro vitam produoere non potuit forti-
tudinis famam ad seram posteritatem extraxit.
Ne interim dum Dorstensohnius evocaretur ad militiae gubernacula
viduus exercitus distitueretur Duce — ^Tres belli Duces, quorum unus
Adamus Pfuhl natione Germanus, alter Carolus Oustaphus Yrangel,
natione Suecus. Tertius denique Alfurtas Wirtenberg patria Finlan-
dos imperium in milites ita partiti sunt, ut conjunctis consiliis militiam
dirigerent.
R R
CAPUT LX.
De rebm gestis ad Wolfenbuthum.
[ USCEPERANT Lonebargenses circa hsBC eadem tem-
pora negotiam omnino operosam et minim^ oppartu-
nam, qaando Wolfenbathanam obsidionem moliti sunt.
Enim vero prseterqaam qaod caBtro illi abande erat ab
omnis generis comeata provisam, safficientem insaper
receperat defensioni militem, cai cam imperio prsefectas faerat Raosch-
enbergias vir consilio et armis promptissimas. Qaod etsi Lanebargicos
non latebat, desiderio tamen recaperands haereditarisB ditionis accensi
obsidionem omnino proseqaendam toto conata patarant: existimantes
tant6 gloriosas fore Tincerey qaant6 gloriosiorem nacti foissent adyer-
sariam, et locam manitiorem sascepissent expagnandam. Improbo
igitar labore et indefesso stadio, matatis interdam stationibas, et partitis
in plures laboribas illac usqae negotiam perdaxerant, ut aqaarum iUoTie
totam castrum inundarit, adeo ut prsesidiarius miles non nisi ia editiori-
bus locis continere se posset. Et licet ob angustias habitationis incom-
modiss^ degerety nec diu videretur rebus ita stantibus posse perdorare;
invicta tamen patientia ducum communes miserias cum gregario milite
perferentium et obsidentium prsefracta audacia in pernieiem obsessorom
tam valid^ et cordat^ ruentium existimulabat, ut extrema potius perpeti
resolveret, quam furori et calamitati cedere. Eminebat inter prsesidia-
rios tunc ibrte ab animi fortitudine nunquam satis laudandus equestris
manipuli Centurio (Immerniichtem, seu familiee proprio, seu k sociis
afiTecto agnomine vocitabatur) qui ssepe saepius castro emissus, per cuni-
culos nonnunquam, plerumque aperto campo, vellicabat hostem, nec
unquam redibat inglorius, quin yel captivos reduceret, vel ensem recenti
hostium sanguine rubentem referret. Rebus hunc in modum constitntis
metuebant copiae Caesarese, ne qua nimia necessitate premerentar ob-
ITINERARIUM. 307
BesBi, atqne ad deditionem paiilatim cogerentor. Qaapropter consilio
coacto deliberanmty qaa ratione qaam matarrimie ferrentur suppetiae,
qnas sine pagna difficalter prsestari posse constabat, ananimiter ferro
perrampendam esse censuerant. £a propter qaarta decima die mensis
Janii castra subiti» moyent, ac diamis noctamisqae, itineribas recta
"Wolfenbathum contendant : qao eodem Saecicns etiam exercitos qaem
Cffisarianoram consilia non omnino latebant, magnis passibus properavit,
ita ut decimo septo dicti mensis ambo exercitas non procul Wolfenbntho
Bubstiterint atque ex hac quidem parte Csesareae, ex adrersa ver^ Suecicae
copise cum confoederatis ; htc non dia cunctandum rati, postridie Csesa-
riani hostem intra sua munimenta qasesiyerunt et summ& virtute aggressi
sunt, non sine copioso utriusque partis sangnine. Qua in pugna, capti
8unt Colonellns Gailing et Colonellus Hagenback, uterque inter Csesa-
reos militans, occisi yero plurimi ex Imperatoriis. Sed nec Suecis
Btrages horum impunis fuit, occabuerunt enim ex prsecipuis ducibus
plures^ ac inter alios Comes de Hodiz Colonelli item Geseckhe et Zwj-
berg.
Hic cum animadyerterent imperiales eam pngnse rationem cum tanto
militum dispendio non esse h rebus suisy receptui cecinerunt et yigesima
quarta Junii sub noctem Schoningam redierunt. Wolfenbuthum interea
majori in dies aquse accretione affligebatur. Quae sicuti indigenis mo-
lesta erat, ita Brunsyicensibus et circum jacentibus oppidis perquam
incommoda, quantum enim aquae cogebatur in castrum, tantum neces-
sariis usibus adimebatnr patrise» cujus defectn annonie difficultates au-
gescebanty cum nec farina haberi posset ex molendinorum siccitatCy nec
cereyisia, potus patrise nsitatus, prseparari ex aqnae inopift. Aquarum
defectus communis omnium erat querela. Wolfenbuthi interim et panis
et potns erat adhuc tum abundantiay et ne in posterum esset, sollicita-
batur merito Rauschenbergius, qui ideo per prseconem prseyio tTmpani
sonitu proclamari jussity ut qui in annum comeatum non haberety matur^
castro excederety id quod k multis &ctitatum. Dnm yero Sueci cum
confoederatb Gallis pergunt continuare obsidionem, omnis circumquaque
districtus pessum ibat. Nemine statuente malis remedio: neque enim
ob militis insolentiam terra excoli poterat, nec ulla usquam conmiercia
308 ITINERARIUM.
ezerceriy cum ad ipsas etiam monitiorum civitatimi portas ezcnrrerent
mauipuliy ut obyia qnsevis, in castra averteret. Oliscebant etiam nescio
quse Galloe inter et Suecosy et bos inter et Luneburgenses dissidia, sin-
gulis partibus sibi deposcentibus castrum quod armata yi nnnqaani ac-
cepturi erant. Ac Luneburgici quidem credebant sibi deberi velut
Dominis terras et fundi illius. Gkilli yero et Sueci sibi deposcebant
pignus aut hypotbecam pecunise k Luneburgicis promissae et nondum
numerat®. Quod tum hi apert^ sine simulatione petunt, illi haud
obscur^ tergiyersantur, sententiis primum, dum totis animis k se mutu6
ayertuntur et discedunt.
Hae inter partes dissensiones utrimque causam prsebuerunt, ut neutra
pars alteri amplius fideret. Hinc tandem didicit Luneburgensium Duz
quantum sibi eztemorum Principium foedera obfuissent ; qua ez causa
cogitationibus suis yarie in diyersum jactatus deliberare secum Beri6
incipity quo modo ezternas amicitias dissolyat et cum Csesare in gratiam
reyocetur. Eyocat, paucissimis suorum iisque fidelissimb consciis, tu-
bicinem, quem cum litteris ad Serenissimum Archiducem Leopoldum
eyestigio dimittit etiam atque etiam obtestans; ut dignetur ad se Bruns-
uicam destinare aliquem, quicum secretos animi conceptus conferre
tuto posset; decretum sibi esse yeteres cum Imperio amicitias renoyare:
id quod perlubenter, pro ea qua est Serenissimus Archiduz comitate,
annuit, misitque qui ea legatione fangeretur Wahlium yirum in toga et
sago sibi semper similem, \mk cum suo Cancellario Joanne Kalchschimdt,
quos Luneburgius, summa qua potuit humauitate acceptas, de sub con-
siliis edocuit. Non latuit, postulata hsec legatio qu6 tenderet, confoede-
ratos, unde non duci tantum, sed uniyerso ejnsdem militi grayissim^
succensuerunt palam asserentes, se k duce et consiliorum ejus consciis
deceptos proditosque esse, ac proinde nequa copiee Luneburgicie aliquam
k se separationem molirentur, prsecipuos belli duces custodiendos man-
darunt, reliquum autem militem coegerunt i se ne discederet.
Sed ne mult6 post, obsidionem tantis impensis susceptam, ac tanto
labore continuatam ez improviso solyerunt accensis prius castris, dirotis
yallisy et perfosso aggere. Hsec ut yidit Rauschenbergius serio geri,
yiz suis ipse oculis credidisset, nisi diminutas derepente aquas, castra
ITINERARIUM. 309
conflagrasse, et munimenta dirata esse, coram inspexisset; unde se-
quentem totnm diem festum esse jussit, ac majorum tormentorum dis-
plosione laetitiam snam in long^ dissitas terras diyulgavit. Du^ interim
liuneburgicus cum Caesare in gratiam rediit, ac uniTersse ejus domui
quidquid illuc usque admissum fuerat culpse, dementissim^ condonatum
est*
CAPUT LXI.
De Rebellione contra Regem Hispanim in Catalaunia Regno.
UM tota prope Germania bello flagraret, ac dissidia,
ejusmodi regum et principum eztemorum intemorum-
que apertlL occult&que, fomentatione non tantum nutri-
rentury sed etiam sseTissimis armis in Germanorum
perniciem promoyerentur^ et indies latius serperent;
in Hispaniam quoque sseya tempestas incubuit, quse tandem in Cata-
launia prsegnantem malis nubem non sine gravissimo todus regni sensu
exonerare cepit. Posteaquam enim ejus regni incolse Regis Catholici
Vicarium Anno Christiano millesimo sexcentesimo quadragesimo per
summum seclus vitll fortunisque spoliatum in ordinem redegissent, ad-
duci huc usque nusquam potuemnty ut arma deponerenty regique suo,
seu damnato seu excusato furorey subderentur ; et licet rex adlaborarit,
ut rebellionem quanti posset modestii sopiret, nunquam tamen ad con-
siliorum suomm metam potuit pertingere; unde in justissimas iras ex-
arsity collectbque milite in Regise Majestatis reos yalido exercitu moyit,
non tamen satis propitio Marte : copise namque illse k rebellibus subditis,
omnia itinera et aditus summ& our& et soUicitudine obseryantibus noyo
flagitio csesa sunt. £t quia yidebant ejusmodi ausos non passumm
Regem Catholicum, poenasque deposcitumm noyis submissis ducibus,
BENEVOLO LECTORI.
X qno iter meditari et ingredi coBpi, Itinerariiim menm
tribuB omnino stationibos abeolvere jam ind^ ab exordio
Peregrinationis mese DiviB cselitibus faventibus decre-
veram : de qnibns geminam absolvi, resque in itinere
meo gestas orbi spectandas in lucem vulgavi.
Nuuc tertiam tandem veluti laborum meorum metam et viae exitum
Deo auspice et conatuum meorum directore adomo; eam benevolentis
tuse, amice lector bon& tuft venift consigno, tuam humanitatem obtestans
ut animus tuus multis semitarum defatigatus anfractibus innumeris bello-
rum periculorumque eventibus constematus inexplebili Christiani san*
guinis profluvio plus nimio saturatusy sine vulnere, metu et labore, in ea
suavissim^ conquiescat.
Non te, oroy hominum mal^feriatorum et infestissimoram tenebrionum
famse mese obtrectationes moveant, quoram obscuri conatus ad clarissi-
mam veritatis Incem velnt caecutientes PyraustiB occubnerunty et in
favillam ac fumum non sine Dio Numine disparaernnt.
Potentes omnino sensi adversarios, ex quibns alii prsematnro Letho
extinctiy vitam prius in calunmiis posuerunt quam nomini meo nigrum
theta appingerent; alii inter vivos reliquiy impios et irritos oonatus
suos eluBOs dequeruntur, novasque cudunt strophas simili eventu dissi-
pandas; alii infami& proprift ab obtrectationis consilio deterriti, ad
saniorem mentem et libellos meos redierunt, suamet confessione ingenui,
nil esse carpendum ex iis quae vel ipsi imitari nollent, vel, quod verins
dixerim prsestare non possent.
Ego Divam appello veritatem testem, me nulli nocere unquam prse-
sumpsiEBey nec ad scripturam calamum appulisse nisi amore veri^ quod
BENEVOLO LECTORI. 301
dam sector in calamnias incidi eoram, qaibns profai plarimom obsai
namqaam. Qaid tam ? solennis hic est yirtatiB agari, in qao jam inde
a primo orbis exordio prflBloserant YeritatiB propngnatores^ pressi qni-
dem, sed nasqoam oppressi, stat firmo pede radicata semel sspins im-
pngnata veritasy nec adyersis yentoram tnrbinibns impnlsa movetar.
Cnjas constantia roboratar calamas ad tertiam Historiolss mess partitio-
nem fidenter accedit in qaa gesta ab Anno Christiano trigesimo octavo
snpra millessimam sexcentesimam ad annnm nsqae qaadragesimam
qointam post sedecimam ssecalam commemoralio, saccincto qnidem,
qnantam temporis renunqae ratio patietar, sed candido stjlo. Qaod si
qais argaat yalgares me res et orbi notissimas commemorare ; fateor id
eqaidemy si de popalis et nationibns sermo sit qni nostro climati snbja-
cent. Non item qni remotiore in orbe yersantar qaibas meas calamas
perinde servit. Scribimns hsdc sersB posteritati ad imitationem majornm
nostroram, qai historias sao sbto notissimas snbsecataris temporibas
antiqnitatis fiiciem yetastate oblitterandam repetere yolentibas, scripto
express^re. Nemo miratar flores Temante anno qai copiam protaberat,
Yolape tamen omnibas est floris amosnitatem spectare adnltft hjeme. Si
qais forte hajas temporis gesta, yel otiosas spectator yel laboriosas actor
naaseat velat trita et obvia, ille nepotibas sais seros post annos exactnris
et nosttam diligentiam desiderataris lacabratiancnlas nostras non invi-
deat. Qaibas si olim placaero, preciam opene mese fecisse existimabo;
fii displicaeroy laadis existimabo camalam ex optim& volantate me& scrip-
tioni hoic accessisse. Hoc est qnod te volebam candide lector* De c»-
tero tibi omnem fanstitatem pleno afiecta apprecor. Viye et Yale.
CAPUT LIX.
De Clade Bannerio illata i Casarianis et Baiie capto Schlangio
et Asseclis.
^ NNDS (qai post Cfaiistnm natain sapra fleaqni inill€8i-
mam oentesinMUi qaadragesinms enmbat) fri^MribBfl
rigesoebat; cum miles CMareas Yariis beUorom ex-
peditioniboB accisiiB» et MtiTiB laboribas fractas ad
bjbernoram qoietem anbelabat: qaam sercnMMfnas
Archidnx Leopoldafl GolielBras, tom fort^ AschafBwibaigi sobeistens
indulgeFe parabat, quando opportnn^ a Bacrft CflBsaidL Mfljewtitff, allate
snnt liter», qaee oopiam fl^eiebent miikem ad bjbema dimittendi.
Unde mox exereitai (eonstaibat is tonc centnm triginta ckciter legioni-
bas) ita divis» sant in statkmis Proyincifley et ckoaias Wea^pbalicas
triginta, Bohemifle regnom decen, yiginti sex terrse bflereditariflB TnaTi»^
yer6 inter hae Silesia, tree Archiepiscopatos Treyirenflis, tree tractos
Rhenanos, nnam Bachoniay nnam flimiliter Comitatas Waldaekanns,
anam etiam Wetterayia, doas Hennel>ef^a et Schmalkaldia, triginta
circolnsy Fraaconieasy yiginti Sneyia, octo deniqae legiooes Baynria
conjanctim cnm snperiori inferioriqae PalatinatBcifl Rhenom accipenet^
Circa eadem tempora Suecias qaoqae exercitas cam confederato mUite
hjbema disposaerat.
£t Bannerias qaidem copias saas in Halberstadiensem Archiepisoo-
patnm distribaerat ; dux Longaeyillanns confinia Hassise occnpayerat,
Cottorom tunnse in Westphaliam et yicinns comitatns diyerterat Lane-
bnrgici yer6 manipnli circa Wolfenbntham hospitabantnr. Ac ne miles
interim sine negotio otiaretnr, diyersae tarmae in yarias terras emisBae
Bunt Ducam imperio, atque hinc inde leyibns yelitationibns Csesareos
ffiqu^ ac BayaroB non sine clade laceBsiyemnt ; ita nt sabinde alios
ITINERARIUM. 303
captiyos redncereiit» alios ferro ezaniinarent. Hii gaeoefleibiis paul6
animoeioree militisy visi snnt ad majora edncendi ; eaque propter placnit
Bannerio Ratisbonam pleno ezercitni, nescioi an tentandam eminnSy an
speotandam propins exhibere. QnamTis mnlti non improbaliter credant,
condlinm eo potissimnm spectasse, nt vel Caesari istic preesenti insnlta-
ret^ vel principes principinmque delegatos in commnne consultantes
dissiparet. Utrum Yoluerit, anceps est, neutrius cert^ effectum obtinuit.
Nam Csesar non umbras metuere ; nec ludicram oetentationem suspi-
cere, sed aciebus yiroxTun fortinm se objicere doctusi nec pedem moyit,
nec mutandi stationem yel leyissimam cogitatioaem admisit. Ci\jus
constantift principes reliqni roboratiy plus de promoyendis consiliis nu-
per cqptiS) qukm de maohinis gloriosi militi objioiendis deliberant*
Qutfi dum agnntnr Caesare» interim legiones coeunty ut fastum Banne*
rici militis elidant. Hoc cognito consilio Sneci earum turmarum Ductor
Castm Chamb yersns disposuit, ao omnia circnm loca ezactionibus fitti-
gayit : Cofonellnm yer6 Schlang yirnm in primis fortem et bellicosum
Neoburgum dimisit, ut stationem illam tantisper observaret, tuereturque;
quod constaret quo se armomm CsBsareanomm impetus flecteret : qni
nti opinione citius ingmity ita Bannerio aliqnem incussit timorem, ne
qua diyisis k se sociis periculosius pugnandum esset* Si Ciesariani capto
pugnss consilio, inyalescerent*
Hflerebant hlc Imperatoriaram copiaram Campiductores» quid potius
consilii capesserent^ consultinsne foret in ipsum primum Archistrategum
aciem yertere^ an potius illam qoam Colonellus Schlangius ducebat
part^ inyadere. YiBum tandem ezaminatis ntrimque rationibus tntius
fbre Neobmigum rect& contendere, et pancaloram suppressione militnm
animos Ceesarei militis ad fortiorem pngnam acuere. Nec spem fefellit
eyentns. Nam postqnam ad bis mille Schlangianomm oppressissent
aliis csesis, aUis in captiyitatem abductis, promptior omnino fuit miles
Csesareus ad proseqnendam yictoriam, et param honestft fngi elabentem
hostem inseqnendnm. Re igitnr feliciter ad Neoburgnm peract&, datnm
est negotium sez cataphractarionim manipnlis deducendi captiyos Ra-
tisb<Hi«m« Erat post meridiem bora circiter tertia qnando ad nrbem
appnlerant captivi, inter quos erant Colonelli quatnor^ ntpote Schlangius
304 ITINERARIUM.
PrflBtorise legionis Dactor, Rndolpbus BirckenfeldiaSy Janislaos SLjn-
Bckios, et Galielmos Hockingeros.
Hos cotnitabantar earandem legionnm, locnm tenentee, Colonelli
qaatuory Praefecti item vigiliis sapremi tres^ viginti tres insaper centa-
riones eqaitam. Et inter hos lUastrissimas Marcbio Dariacensis Ca-
rolos Magnus, aliique facil^ centum officiales : gregarias miles mille-
nariam nameram excessisse dicitar : abi ad arbis portas substitemnt,
ne confuso ordine incederetury visum est ordinare hunc in modum in-
gressum, ut prseirent 52 circiter catapbracti equites, hos equis etiam
sublimes sequerentur Marcbio Badensis supra nominatus cum Schlangio
qui sinistrnm principis latus stipabat, istos pone k tergo premebant tres
alii jam dicti Colonelli cum aliis prsecipuis officialibus captiyis snccede-
bant duae Centurise cataphractorum. Captivi vero reliqui inermes k
reliquo milite deducerentur. Quam primum intra urbem admissi fue-
runt signa equestria ab adversariis obtenta ad sedem Principem delata
sunt. Captivi ver6 in diversas domos et custodias tantisper deducti
quoad 27 Martii devebi secundo Danubio possent Yiennam Austris.
Placet hoc loco attexere, qusB lemmata, prsecipuis vexiUis ex Schlangiana
clade reportatis, inscripta fuerint.
Signa universim vicena a Ceesareis obtenta fuerant Eorum pneci-
puum ex una parte hanc inscriptionem ferebat Yirtus vera nobUitas —
Ex advers& — Cum Deo et Yictricibus armis — Alterum ostendebat ex
hac &cie stat in potentia Dei, ex altera — In hoc signo vinces — In alio
legebatur ex uno latere — In Nomine Dei Patris et Filii et Spiritus
Sancti hostes nostros aggredimur — ex altero, — Domine, Dextera tua
vincit hostes. Quartam referebat hinc quidemy — Quod fecero sectamini
— Isthinc ver6 — Gladius Domini et Gedeon. Quinctum spectandum
prflebebat in priori iacie — Persequar inimicos meos, in posteriore, Do-
mine k me stante non timebo. In sexto videbatur — Audaces Fortuna
juvat — Et — ^Tu contra audentior ito. Septimum exhibebat Epigraphen
-^um Deo et victricibus armis et certantibus offertur Victoria. Oc-
tavum ita loquabatur, — Corde clamo et manibus pugno. Nonum deni-
que ex prima l^e prseferebat — Prsecinxit me virtute ad bellum— ex
secunda, — Jehova memento mei. Movebat interea Generalis Bannerius
ITINERARIUM. 306
ce1errim& qul^ poterat expeditione sedulo collectis copiis Bohemiam
versus, ne fort^ k victorioso exercitu alicubi deprefaensus obruetur. Et
licet summ& contentione laborarit Picolominius qni peditatum ducebat
cam tormentis majoribus, hostilem exercitum praeyerterey ac in certis
angustiis properantem sistere, vel saltem Bresnitii ubi necessario trans-
eundum erat, ad conserenda arma cogere, nullibi tamen id assequi potuit
celeritate sua semper prseYertente Bannerio, qui facile yidebat incolu-
mitatem suam suorumque in boHl fug& esse positam. Evasit itaque hoc
modo Zwickiam Bannerius, ubi sese cum Oallo Wimariensi exercitu
conjunxit, Coep^re hic novi hostes confligere cum infelice Duce, nam
primum anim laegritudo et moeror militem gloriosum inyasit tanto im-
petUy ut etiam in corpus redundarit morbus qui ei 20 Maii altero scilicet
post acceptam cladem mense fatalis fuit, et quem Mars stemere non
potuit, morti tandem succubuit Luxit Ducis prostratam fortitudinem
uniyersus exercitus et quam forti yiro yitam producere non potuit forti-
tudinis famam ad seram posteritatem extraxit.
Ne interim dum Dorstensohnius evocaretur ad militise gubemacula
yiduus exercitus distitueretur Duce— ^Tres belli Duces, quorum unus
Adamus Pfuhl natione OermanuSy alter Carolus Oustaphus Vrangely
natione Suecus. Tertius denique Alfurtus Wirtenberg patria Finlan-
dus imperium in milites ita partiti sunt, ut conjunctis consiliis militiam
dirigerent.
B R
CAPUT LX.
De rebus gestU ad Wolfenbuthum,
[ USCEPERANT LunebargenBes circa bsec eadem tem-
pora negotium omnino operosum et minim^ opportu-
num» quando Wolfenbuthanam obsidionem moliti sunt
Enim vero prseterquam quod castro illi abunde erat ab
omnis generis comeatu provisum, sufficientem insuper
receperat defensioni militem, cui cum imperio prsefectus fuerat Rausch-
enbergius vir consilio et armis promptissimus. Quod etsi Luneburgicos
non latebat, desiderio tamen recuperandae hsereditarise ditionis accensi
obsidionem omnino prosequendam toto conatu putarunt: existimantes
tant6 gloriosus fore vincerey quant^ gloriosiorem nacti fuissent adver-
sarium» et locum munitiorem suscepissent expugnandum* Improbo
igitur labore et indefesso studio, mutatis interdum stationibusy et partitis
in plures laboribus illuc usque negotium perduxerunt^ ut aquarum illuTie
totum castrum inundarit^ adeo ut preesidiarius miles non nisi in editiori-
bus locis continere se posset. Et licet ob angustias habitationis incom-
modiss^ degeret, nec diu videretur rebus ita stantibus posse perdurare;
iuvicta tamen patientia ducum communes miserias cum gregario milite
perferentium et obsidentium prsefracta audacia in pemioiem obsessorum
tam valid^ et cordat^ ruentium existimulabat, ut extrema potius perpeti
resolveret, quam furori et calamitati cedere. Eminebat inter prsesidia-
rios tunc forte ab animi fortitudine nunquam satis laudandus equestris
manipuli Centurio (ImmernUchtemy seu familise proprio, seu k sociis
affecto agnomine vocitabatur) qui ssepe ssepius castro emissus, per cuni-
culos nonnunquam, plerumque aperto campo, vellicabat hostem, nec
unquam redibat inglorius» quin vel captivos reduceret, vel ensem recenti
hostium sanguine rubentem referret. Rebus hunc in modum constitutis
metuebant copise Caesarese, ne qua nimia necessitate premerentar ob-
ITINERARIUM. 307
sessi, atqne ad deditionem panlatim cogerentur. jQuapropter consilio
coaoto deliberarunty qoa ratione qnam matarrimee ferrentnr snppetise,
qnas sine pugna difficulter prsestari posse constabat, unanimiter ferro
perrnmpendum esse censuerunt Ea propter quarta decima die mensis
Junii castra subit6 moventy ac diumis nocturnisquey itineribus recta
Wolienbuthum contendunt : quo eodem Suecicus etiam exercitus quem
Csesarianorum consilia non omnino latebant, magnis passibus properavity
ita ut decimo septo dicti mensis ambo exercitus non procul Wolfenbutho
Bubstiterint atque ex hac quidem parte CfiBsarefle, ex adyersa yer6 Suecicae
copise cum confoederatis ; htc non diu cunctandum rati, postridie Csesa-
riani hostem intra sua munimenta quaesiTemnt et summ& virtute aggressi
aunt, non sine copioso utriusque partis sangnine. Qua in pugna, capti
flunt Colonellus Gailing et Colonellus Hagenback, uterque inter Csesa-
reos militansy occisi vero plurimi ex Imperatoriis. Sed nec Suecis
atn^es horum impunis fuit, occubuemnt enim ex prsecipuis ducibus
plnres, ac inter alios Comes de Hodiz Colonelli item GtesecLhe et Zwy-
berg.
Hic cum animadyerterent imperiales eam pngnae rationem cum tanto
militum dispendio non esse h rebus suis, receptui cecinerunt et vigesima
quarta Junii sub noctem Schoningam rediemnt. Wdfenbuthum interea
majori in dies aquae accretione affligebatur. Quae sicuti indigenis mo-
lesta erat, ita Bmnsvicensibus et circum jacentibus oppidis perquam
incommoda, quantum enim aquee cogebatur in castrum, tantum neces-
sariis usibus adimebatur patriee, cujus defectu annouse difficultates au-
gescebant, cum nec farina haberi posset ex molendinomm siccitate, nec
cereyisia, potus patriee nsitatus, prseparari ex aquse inopi&. Aquamm
defectus communis omnium erat querela. Wolfenbuthi interim et panis
et potns erat adhuc tum abundantia, et ne in postemm esset, sollicita-
batnr merito Rauschenbergius, qui ideo per prseconem prseyio tjmpani
sonitu proclamari jussit, ut qui in annum comeatum non haberet, matur^
castro excederet, id quod ji multis ftctitatum. Dnm yero Sueci cum
confoederatis Oallis pergunt continuare obsidionem, omnis circumquaque
districtus pessum ibat. Nemine statuente malis remedio: neqne enim
ob militis insolentiam terra excoli poterat, neo ulla usquam conmiercia
308 ITINERARIUM.
exerceri, cnm ad ipsas etiam munitionun civitatom portas excnrrerent
manipuliy nt obyia qnaevis, in castra averteret. Gliscebant etiam nescio
qnse Gallos inter et Suecos, et faos inter et Lnneburgenses dissidia, sin-
gulis partibus sibi deposcentibns castmm qnod armata vi nunqnam ac-
cepturi erant. Ac Luneburgici quidem credebant sibi deberi velut
Dominis terree et Aindi illius. Gkdli vero et Sueci sibi deposcebant
pignns aut hypotbecam pecnnise k Luneburgicis promissse et nondum
numeratae. Quod tum hi apert^ sine simulatione petunt, illi haud
obscur^ tergiversantur, sententiis primum, dum totis animis k se matuo
avertuntur et discedunt.
Hae inter partes dissensiones utrimque causam prsebuemnt, ut nentra
pars alteri amplius fideret. Hinc tandem didicit Luneburgensium Dnx
quantum sibi extemorum Principium foedera obfuissent ; qua ex causa
cogitationibus suis varie in diversnm jactatns deliberare secum 8eri6
incipity quo modo externas amicitias dissolvat et cum Csesare in gratiam
revocetur. Evocat, paucissimis snornm iisque fidelissimis consciis, tu-
bicinem, quem cum litteris ad Serenissimum Archiducem Leopoldum
evestigio dimittit etiam atque etiam obtestans ; ut dignetur ad se Brans-
uicam destinare aliquem, quicum secretos animi conceptus conferre
tuto posset ; decretnm sibi esse veteres cum Imperio amicitias reno vare :
id quod perlubentery pro ea qua est Serenissimus Archidux comitate,
annuit, misitqne qui ea legatione fnngeretnr Wahlium virnm in toga et
sago sibi semper similem, unk cum suo Cancellario Joanne Kalchschimdt,
quos Luneburgiusy summa qua potuit humanitate acceptaSy de suis con-
siliis edocnit. Non latuit, postulata haec legatio qub tenderet^ confoede-
ratosy unde non duci tantum, sed universo ejusdem militi gravissim^
snccensnemnt palam asserentes, se k duce et consiliorum ejus consciis
deceptos proditosqne esse, ac proinde neqna copiae Luneburgicse aliquam
k se separationem molirentnr, prflecipuos belli duces cnstodiendos man-
darunt, reliquum autem militem coegernnt k se ne discederet.
Sed ne mult6 post, obsidionem tantis impensis Bnsceptam, ac tanto
labore continuatam ex improviso solverunt accensis prius castris, dirutis
vallisy et perfosso aggere. Hsec ut vidit Rauschenbergius serio geri,
vix suis ipse oculis credidisset, nisi diminntas derepente aquas, castra
ITINERARIUM. 309
conflagrasse, et munimenta dirata esBe, coram inspexisset; unde se-
quentem totom diem festum esse jussit, ac majorum tormentorum dis-
plosione laetitiam suam in long^ dissitas terras diyulgavit. Dux interim
Luneburgicus cum Csesare in gratiam rediit, ac universae ejus domui
quidquid illuc usque admissum fuerat culpse, clementissim^ condonatum
est.
CAPUT LXL
De Rebellione contra Regem Hispania in Catalaunia Regno.
^UM tota prope G^rmania bello flagraret, ac dissidia,
ejusmodi regum et principum eztemorum intemorum-
que apertlL occult&que, fomentatione non tantum nutri-
rentur, sed etiam ssBTissimis armis in Oermanorum
pemiciem promoyerentur, et indies latius serperent;
in Hispaniam quoque sseTU tempestas incubuit, quse tandem in Cata-
launii prsegnantem malis nubem non sine grayissimo totius regni sensu
ezonerare cepit. Posteaquam enim ejus regni incolee Regis Catholici
Vicarium Anno Christiano millesimo sezcentesimo quadragesimo per
summum seclus yiA fortunisque spoliatum in ordinem redegissent, ad-
duci huc usque nnsquam potuemnty ut arma deponerent, regique suo,
seu damnato seu ezcusato furore, subderentur ; et licet rez adlaborarit,
nt rebellionem quanti posset modestift sopiret, nunquam tamen ad con-
siliorum suomm metam potuit pertingere ; nnde in justissimas iras ez-
arsit, coIIect6que milite in Regise Majestatis reos valido ezercitu movit,
non tamen satis propitio Marte : copise namque illse k rebellibus subditisy
omnia itinera et aditus summft our& et sollicitudine obsenrantibus noTO
flagitio csesa sunt. £t quia yidebant ejusmodi ausus non passnram
I^gem Catholicum, poenasque deposciturum novis submissis ducibus,
310 ITINERARIUM.
matar^ cogitafnnt, quibas viribus obviare yellent. Ac insaper de noTt
repablic& inter se stabilienda consilia sasceperant, qaem onicam crede-
bant modam evadendi h regis dominata : atqae at haec consilia secarias
procederentet fortius stabilirentar, in aaxiliam eyocare Galliaram regem
constitnerant, sab cujas protectione se tutos fi>re arbitrabantur ; atque
at Gkdlus suppetias non negaret, diffisis Catalaunorum constantis, doas
ei mnnitiones intra regnum, pro securitate tantisper obtulerant, ac
obsides in Gkdlias miserant yiros inter clerum, nobUes, et ciyes prima-
rios; conjararunt insuper, dicto sacramentOy quod nuUam post bac
pactionem cum Hispaniarum rege admittere yellent, seque jurejurando
obligarunty ut ille candentibus forcipibus in firustra minutatim diyelle-
retur, aut viyus in rogum ustulandus conjiceretnry qui primus sermonem
de pactis cum Rege Hispani» suscipiendis in colloquium inferre fuisset
ausus. Unde non fuit difficil^ Franciam ad auxilia ferenda permoyere.
Interea ex his et similibus aliis liquidissimi patebat, quantis odiis Cata-
launi in Regem suum exsestuarent, quodque amicsB conditiones» in quas
Hispaniarum Rex denuo animum intendebat, apud furiosos nullam es-
sent reperturse locum : ne tamen rex defuisse et susb clementiflB et sub-
ditorum commodis, argui posset, ad summum Pontificem Urbanum
YIII. ejus nominis literas expediyit» quibus suam Sanctitatem enixe
rogabaty ut pro suft patema, qua esset in EccIesisB orthodoxee subditos
cura mediatorem ageret inter adyersas partes^ et subditos suo regi recon-
oiliaret : in quam rem Romanns Pontifex operam suam prolixi addixit,
sed cum successus non responderet yotis, noyas iterum copias in obsti-
natos disponit educere Hispanus, haud aequiore quam sub initium for-
tuna ; nam ssepius cum clade k Catalaunis Gallisque qui jam suppetias
tuleranty repulsus est. Orayissimi autem Hispani sensemnt cladem
quam k Barcinonensibus acceperunt. Conyocayerat Rex Catholicus
omnem militise florem per Hispaniam, tam in campo tum in pmidiis
agentem, huno ut auxiorem educeret contra hostes, exciyerat etiam k
Belgio legiones plusculaSy et inter eas hjbemorum manipulos ex quibas
omnibus justum conflayerat exercitum, quem prsefectis cum potestate
ducibus recta contra Barcinonenses ire jussit : qui dnm animosior in
hostem moyet in propriam rolsse rainam se ser6 accosat : nam Barci-
ITINERARIUM. 311
nonenses contra quos impetum parayerat, primum eorum dissimulato
accessu propiorem fieri permiserunt quo copiosiorem ex dispositis map
chinis militaribus, cuniculis, et militibus ederent stragem. Cecidernnt
in illo impetu omnes prope non tantum gregarii milites, sed et nobilis-
simi ducesy qui prima acie» ut subditis sibi populis exemplum fortitudinis
prseberent decertabant : ac inter alios etiam laudatissimns campi-ductor
lUustrissimus Hago 0'Neily Tironi» Princeps, gemma suae domus, et
invict» virtutis verissimum simulacrum, natione Hjbemus, qui jam
pridem in Belgio et alibi in mosimis et periculosissimis expeditionibus
fidelitatem suam probaverat: tandem oontra Catalaunos quinque globis
inter primos pngnans confossus, gloriosa morte cum duobus nepotibus
suis et tota sua legione fortissimi occubuit longiore vita dignissiQLUS.
CAPUT LXII.
De Obsidiane Corlitzensi ejusque Expugnatione.
[EMPUS appropinquabat quo r^es et imperatores ad
bella proficisci consueverunt : quando Csesareis et Sax-
onicis armis aliquam remoram injecit subita et inopinata
mors generalis Amhemii quem apoplexia post seoundum
morbi diem mortalibus rebus exemit, cidn non mult6
ante obitum sibi in negotiis bellicis subrogari petiisset iUustrissimum
Principem Frandscum Albertum 8axo-Lavenbnrgicum. Abiit autem
ex hac vita Amheimius octavo et decimo Aprilis, Mrw Christian» supra
sesqui millesimum centesimo quadragesimo primo anno, cujus immatu*
rum obitum Serenissimus Elector Saxoniae un^ cum reliqua militia
sensity atque ut a&ctum suum tectaretur, constituit ut 26 Julii (quando
tnBtB Amheimii fnnus Drestse ad SBdem S. Crucis sepeliendum elatum
fuit) cum tota sua nobilitate, omnibusque copiis funebri et militari more
312 ITINERARIUM.
modoque dispositis, ipse adesse, et nltimum honorem illnstrissima sna
praesentia cohonestare.
Justis igitur more patriae et consuetudine loci peractis militis Instratio
qnam primum instituta est adductisque tormentis et csetero apparatn
bellico ad obsidionem necessario cum omnibus copiis Gbrlitzium Tersns
direxit iter. Est ver6 Gorlitzium superioris Lusatise metropolis situ loci
per amcenay natura et arte perquam munita, moeniisque yallis et foasis
copiosissimi instructa quam Nissa fluyius allabens mimm quantum ex-
omat, ditat, munit et nobilitat. Huc eodem se non mult6 ante oontale-
rant Goltzianae legiones, quas in subeidium Saxonis Imperator miserat.
Rebus hunc in modum lent^ precedentibus non latuemnt consilia obsi-
dionis Colonellus Wanck, qui cum potestate militari tumc forte Grorlit-
zium tuebatur; unde quantiim potuit se prsemuniyit, ac antequam
obsessursB copiae accederent, non tantum suburbia nobilissima ezuflsit
scd circum circa per oppida, arces, villas, ac pagos clandestinofl et
dolosesignes disponi jussit, quse postmodum ex improviso exarderent,
et damna suis advenariis inferrent. Nec effectu caruit propositum,
seusitque subjectos ignes ipse Generalis Goltzius cujus non mnlto post
suum . in certam villam adventum, omnis suppellex aurea, argentea,
aliseqne res praeciosse nuk cnm scriptis et litteris conflagraranty tanta
celeritate, ut vix ipse inde immunis rogum evaserit His interim non
attentis Goltzius obsidionem cordat^ aggressns est, et adventantem cum
suis copiis Electorem Saxonem eodem quo ipse hospitabatur horto mag-
nific^ accepity ac specimen suae fortitndinis editums, in conspectu Se-
renissimi Principis, tinctoriam officinamy quam prssidium necessarinm
ex GorlizensibuB insederat aggredi et occupari jnssit, dein feliciter con-
fecto negotio etiam molendinum ad Nissam situm tentari voluit, quamvis
non aequ^ felici successu» quippe ex incursu facil^ centum de snis desi-
deravit, quamvis hi non inulti mortui sint, ex prsesidiariis enim prster
gregarios milites, duos etiam vigiliamm prsefectos supremos interaecione
delemnt. Post hsec turrim ad Nissam, ex qna plurimum militi nostro
incommodum creabatur aggressi snnt., et tormentis majoribns ita con-
cussemnt, ut Praesidiarii statione deserta per pontem in urbem commi-
grare fuerint coacti. Dehinc ad evertendum pontem utrimque incnbne-
ITINERARIUM. 313
runt per qnem satis videbant quanta possent irraptionibaB inferri noBtris
rebos damna.
Nec minore ardore sollicitabatur Wanckins nrbis obsessse prflefectas,
qna scilicet ratione se contra omnem hostilem impetum muniret, quippe
qui ad extremam sanguinis guttam statuerat se tueriy et ante vitam pro-
digere quam urbem sibi eripiendam permittere. Ac licet Serenissimus
Saxonum Dux triduana eaque continua tormentomm explosione insti-
terat, turresque plurimas» ac magnam moeniorum partem labefactayerat^
adducere tamen nusquam potuit obstinatissimum urbis propugnatorem,
ut pactorum yel levissimam mentionem admitteret : a quo tandem petiit
Elector, at saltem liberum paryulis et fcemineo sexui permitteret egres-
sum, ne qua innocens turba nocentibus implicaretur, et sanguini innoxio
parceretur, sed nec boc impetrari potuit, k militi juris sui tenacissimo.
Quin et contra adyersarias' turmas sine intermissione saa mittebat jacula
nec irrita plane opera cum prsecipuum ex iis qui tormentis militaribus
praerant, globo sustulerit.
Interea nostri cuniculis fortunam explorare decreyerunt, arbitrantes
yel hac ratione fastum se posse comprimere. Quarta decima igitur
mensis Augusti succenso subterraneo pulyere yastissimam in urbem
rimam apemerunt, nec posita mora dato signo confestim irmemnt, sed
in apertissimam mortem ; cum enim praesidiarii undique apertos aditus
conclusissenty irrumpentium sexcenti &cil^ prostrati sunt.
Nec clementiorem experti sumns martem yigesima Augusti quo die
obsessi erapere in nostros et praeter csesos centum &cil^ in urbem et
captivitatem abduxemnt. Exinde cuniculus contra ciyitatem eifossus,
in proprios nostros militis non sine clade resiliity sicut et alius alibi,
industria obsessomm deelectus dissipatusque. Ac licet nostrse copisey
jam k multo tempore ad ipsa prope moenia promoyissent^ imo etiam in
turrim yicinam duo tormenta beUica attraxissent, Wanckius nihilominus
cogi nondum potuit, ut de paciscendo tractare yellet, mordicus enim
concluserat prias yitam quam munitionem tradere. Quid yer6 hic fa-
ceret Serenissimus Elector Saxo? continuaret-ne obsidionem? Sed
quanto Deum bonum sanguinis snorum militum et ciyium impendio l
discederet-ne ab urbe ? sed quanta fitmee et nominis sni diminutione ?
s s
314 ITINERARIUM.
qaanto hostium triumpfao ? et yer6 inqnit omnes impensffi in Tanum re-
cident? an militum profusus sanguis inultus relinquetur? an hosti
animos addemus ad majora facinora? Absit, inquit, ut illud probri
nostrs aspergamus glorise» absit ut canos nostros, unius gloriosi militis
contemptui exponamus, quin potius pergamus pugnare, quoad Tel perti-
naciam adversarii elidamus, yel glorios^ semel cepto operi immoriamur.
Ut dixity fecit. Novos ergo animos militi addidit, et potentioribus ma-
chinis civitatem aggressus est, tanto conatu, ut intra paucos dies con-
stantia pertinaciam triumphaverit, quando de dedenda urbe mutata
sententia prsesidiarii tractare cceperunt. Subscriptis utrimque paetis
vigesima tertia Septembris mille ducenti pedites, milie circiter equites
militari more armis et impedimentis instructi cum omnibus solennitati-
bus egressi sunt. Quoniam yer6 Wanckius contra pacta munimenta
aliqua evertisse et civium quorundam domos spoliasse ante egressum
ferebatur; ac etiam yigiliarum prsefectum, militem qui antehac ez
Saxonis parte militaverat repetentem, globo trajecerat milites noetri in
furorem acti, quantumvis contra niteretur Saxonise Elector, et Dnx
Lavenburgicus, in Wanckii milites irruerunt, eos eorumque impedi-
menta diripuerunt, ipsumque Ducem coegerunt pactorum exemplum
reddere. Quod postea peracerb^ sensit Generalis Stalhans, qui se inju-
riam prima oblata occasione ulturam gravissimis verbis comminatus est
Compositis tandem turbis vigesimo sexto Septembris Elector Saxo
urbem victor ingressus est ; et mox in primario templo decantari yoluit
hymnum S.S. Ambrosii et Augustini, cumque biduum ibidem substi-
tisset, ac vigesimo octavo ejusdem habito ante urbem armilustrio, ad
obsidendam Lembergam (quam Colonellus Capaunius jam pridem pro-
dromo militi cinxerat) exercitum dimisisset, Elector un& cum vulneratis
belli ducibus Drestam redire instituit : cui honoris causa ad unnm mil-
liare juniores Principes obviam processerunt ut Domino parenti felicem
expeditionem et victoriam gratularentur.
In cumbibat in posterum militaris cura Lavenburgico, in qua admin-
istranda maximam sibi iamam et gloriam comparavit^ qui dum absolnte
imperabat militi, tota mente in hoc iatendit, ut licentia militaris com-
primeretur. Yetuit itaque sub grayissimis poenis, ne quis locis Deo
ITINERAEIUM. 316
sacrifl Tiolentiam infemt, latrocinia et furta inter milites abolerentor,
effrenatorum qaoque libido comprimeretnr : quibos iuitiis optimi Ducis
partes ad amussim prsstitit.
CAPUT LXIII.
De rebus Francisci de Melo in Artesia gestis.
UANDO et qua occasione cordatissimi duo Gtenerales
et praeclari Campi-Ductores Homius etWerthius cap-
tiy et hic quidem a Gkllis, alter a Boiis diutuU custodia
attenti fuerint, aliunde constat. £t licet de utriosque
liberatione saepius interea actum iuerity nihil tamen hu«
cusque peragi potuit, quoad tandem instantibus utraque parte captivis
permntationis pacta proposita et modus conclusus permutationem in
effectum deducendi. Dicta fiiit liberationi dies Tigesima quarta Martii
Anni M.DC.XLII qua uterque ad certum locum (ponticulus erat saxo
constratus non procul Lohra ad pagum Diimling) deducerentur comi*
tautibus utrimque centum equitibus. Hsec ubi illuzit iter utrimque
magno gaudio captivorum susceptum, dictoque loco conventum. Hinc
ex utraque parte missi duo centuriones equitum ut coram inspicerent,
et militum numerum, et imprimis Oeneralium qui permutandi erant
prsBsentiam explorarent Hi postquam omnia ex pactis fideliter agi
comperissent, et ad suos retulissenty amicabiliter ad condictum ponti-
culum congressl sunt, et humaniter inter se collocuti, quoad impedi-
menta ex curru in currum transferrentur. Quibus peractis, ave et vale
dato» duo Grenerales cum snis quisque qu6 destinaverant, redierunt et
quidem Oeneralis Homius primum Brisacum, ubi explosione gemina
omniom tormentorum et oratione Oermanica in primaria ecclesia hono-
316 ITJNERARIUM.
rifice acceptuB fuit, ac paulo post BenfelcUam, ubi longiuscul^ sulwtitit
profectus est : Werthius verb Offenburgnmy inde Monachium BaTaris,
ac Yiennam AustrisB abiit. M emoratu dignum est illud qnod capti-
Tomm condnctores in Homio notarunty quod ex quo captuB fniflset i
priori statu et forma nihil penitus fuerit mutatuSy et ex tam diutoma
captivitate nec canum quidem admisisset.
Interea Franciscus de Melo in Artesia pro Hispanis contra Grallos rem
feliciter gessit. Postquam enim tertio decimo ApriliB copias suas lus-
trasset reperissetque vigintiquinque millia seleotissimoram militumy tam
peditum, quam equitum castra, contra adversam partem movit, et ad
Yalencenas prsetergressus, Attrebatum ex opinato cingi jussit, atque ut
seriam esse obsidionem persuaderet, ipse Melos cum suis legionibns
montemopportunumsuffi stationi occupavit, adeo ut jam nemo foret qni
non serio crederet civitatem illam armis petendamy cum ecce tibi, mox
mutatis eonsiliis Lensium castra transfert, et nulla interposita mora ma-
joribus tormentis moenia fortissime qualit, ac non multo post certis con-
ditionibus in deditionem accipit. Quo in potestatem redacto, sine mora
in Flandriam progreditur et Basssam locum munitissimnmy quem nn-
per Hispani Gallis victoribus dimiserant aggressus est Nihil tamen hac
subita obsidione territi Prcesidiarii continuis ecursionibus obsidentes fa-
tigarunty ac prim6 quidem quingentb militibusy ac panlo post bis mille
ducentisy egressi sunt, ac in Italicam stationem irrampentes multas, et
ex illis capitaneas duos, tracidarant, quanquam verb et Galli hanc nlti-
mam eruptionem non omnino impune tulerinty dum enim Teditnm in nr-
bem pararent, tormentis Hispanorum ita salutati snnty ut plurimos etiam
de suis desiderarint. Petebatur interea continuis exonerationibus qna-
draginta tormentoram munitio tam fortiter, ut septima Maii coacti fhe-
rint fortitndini et indefessis conatibus Hispanornm cedere Gralli ex
omnibus exterioribus munimentisy unde jam minus difficile, yidebatar
ulteriorem traditionem urgere. Cum igitur ad ipsas fbssas applicuiasent
Hispani, cuniculis imposterum actum est; quibns confectis, antequam
succenderentur, monitus est castri prsfectns commodis conditionibns
deditionem facere. Hic cum Tideret non esse facilem modum tenendi
nlterius locum illnm, sequentes conditiones pactns est. 1. Gubema-
ITINERARIVM. 317
tor Dominiis de Bonrdonne prozima die Mards, qns incidit in ter-
tiam decimam menufl Maii, munitionem illi quem GteneraliB Dominns
Pranciscns de Melo nominabit et qnidem nnam partem primo mane
tradet 2. Omnem bellicum apparatam, tormenta, pnlverem» come-
atum, et si qoid eodem spectans eztra illa quse Domino Oubematori
infra concedentur, Commissariis Hispanis ad id designatis consignabit.
8. Eodem die munimento cum omnibus solennitatibus militaribus egre-
dietur. 4. Equitatui concedentur omnes equi quos hucusque jure beUi,
yel alio jure obtinuerunt. 5. Omnes pnesidiarii cujnscunque nationis
liber^ egredi permittentur, iis solum ezceptis» qui Regi Catholico sub*
jecti sunt ; quibus tamen nuUa poena irrogabitur quod contra proprium
regem, Grallo militaverint. 6. Captivi utrimque solo consueto litro, pro
officii ratione, persoluto, liberi dimittentur. 7. His conditionibus c<Hn-
prehenduntnr cujuscunque nationis et status incote ciyitatis. 8. Con-
cedetur liber egressus omnibus mercatoribus, instiroribus, opificibus, ut
cnm omnibus mercibus et impedimentis securi alio commigrare possint.
9. Domino de Bourdonne liberum sit duo tormenta bellicay et tantum
pulverisy &c. quantum sufficit ad sezies oneranda, secum educere, atque
ad illa promovenda quatuordecim equi ab Hispanis dabuntur. 10. Ei-
dem Domino de Bourdonne currus 160 cum equis ad impedimenta,
Isesos milites, et infirmos Hestinum usque promovendosy annuentur. 11»
Omnibus impedimentis et militibus sufficiens salvus conductusHestinum
usque prsestabitur. 12. Helyetii, etiam adbuc hac yice,pactis contine-
buntur. 18. Preesidiarii milites tam gregarii quam officiales civibus satis-
facient, pro omnibus quae legitim^ debent 14. Dominus de Bourdonne
duos Capitaneos de suis, ceu obsides, relinques in urbe, qui tam diu ma-
nebunt in potestateDominiFrancisci de MeIo,quoad omnia pactayerifi-
cata fuerint, et currus, equi» milites aliaque omnia huc spectantia, redi-
erent in securum. Actum in castris ad Bassseam 2 Maii Anno 1642.
His ita oonstitutis, condicto die sub horam decimam antemeridianam
egressi sunt GktUi» hoc fere ordine.
Precedebant tres equitum manipuli centum quinquaginta circiter
capitnm. Hos seqnebantur sez Tezilla Helvetiorum ad trecentos quin«
quaginta plus minus milites. Dein succedebant centum octoginta par-
318 ITINERARIUM.
tim ciuTaBy partim oarri yebentes impedimentaylfleaoSyinfirmos, fiBminafly
pamdos, &o. xink cam dncentis quinqaaginta circiter militibiia pon^
comitantibnB. Ho8 ezdpiebant tres Oallonim legiones, Bcilicet legio
Domini Gubematoris qnss censebat qningenta fiusili capita. Legio
Yalmontana quae qoingentoa qninqnaginta excedebat militee. Et legio
Comitifl de Gnichey quae non pauciores quam quingentoa continebat
Tiroa. Toto prope egressus tempore Dominus de Bourdonne cam oo-
mite Fontano collequebatur humanifleim^.
PoBt GaUomm digceflBum, BucoeBBerunt in urbem Bedecim HiBpano-
rum manipuli. Ac moz aggereB aliaque munimenta, durante obeidione
ezcitata, eTerBO denuo Bunt» noYsque contra pro tntela ciritatiB erectae
munitioneB.
Inter proepera haec initia cum benignior fi>rtuna leniori flatu Franciaci
de Melo ezplicata in ulteriorem profectionem carbaBa adspirarety porro
propitiam eam tentare, et in rota pronam ezperiri ag^;reflBUB est. Con-
Yocatoque conflilio cogitationeB bubb aperuit, quibuB ferebatur in nnnm
de ezercitibuB GaUicifl, quoB tnnc fort^ geminoB contra Belgium Francia
eduzerat. Yolebat Bcilioet ezperiri quid milefl, Tictoriis prfleteritiB hand
parvo animoflior, aperto Marte poBBet. Decreyit itaque in TigeBimam
quartam Maii profectionem cum subdito sibi milites penitus ignaro qno
fle arma yocarent. Dnm in flilentio progreditur ez emiBBis non pridem
BpeculatoribuB comperit^ comitem Quicbium non procul caBteletto cum
ezeroitu buo, cafltra metatum eBse, et hoBtifl Becurum, alia conflilia animo
agitare, Hunc erg6 confestim opprimere ez imperato Btatnit, militique
paucifl ad pugnandum fortiter cohortato, tribus diTeniB locifl» iutra mu-
nimenta hoBtem Buum invadity tanta fortitudine ut intra breyiculam
tempuB totum Gallorum ezercitum decem miliium militum profligarit,
devicerit, proBtraverit Creduntur ea pugna occifli ter mille Bezcenti
Gallomm capti ter mille quadringenti, reportata yezilla equeBtria doo
de triginta, interque ea ipsiuBmet RegiBy Reginee et Regii Principis.
Quse eadem postea in Hispaniam ad Regem, Reginam et Reginm Prin«
cipeni CatholicoB, transmiBBa et perlata esse putantur. Obtenta prflcterea
tormenta majora bellica decem, praeter inoomparabilem thesaumm;
quandoquidem constans fimia ferebat salarium militarB trium mffnffi^'"
ITJNERARIUM. 319
pro imiyeno exercita eo praelio interceptQm fuigse* Idonei insnper
testes eranty qui Bciebant Cameracnm nobilem urbem 600 ejusdem co*
loris equos pro essedis magnatnm ex olade Gkdloram dedactos et yeennm
inisse propositos. Quie de gregarii militis Hispani ez prseda partis,
tunc temporis relata sunt, aliis particulatim ezequenda relinquoy ego
me ubi peregrinationem meam, quam circa hsBC tempora Zastocbayiam
Buscepi, paucis perstrinzero, ad felices successus Dorstensonii contri;
Caesareos calamum accingam.
A multo tempore Zastocboyiee celebrem audieram esse locum, ima-
gine B. Yirginis et multis miris clarum. Imago Ter6 ez antiquissima
retro memoria k sancti Lucae penicillo ezpressa traditur. Huc religio
me trahebaty et cum non procul essem, tempusque ac otium permitteret»
desiderio meo yelificatuSy iter suscepi magno animi mei solatio. Yidi
enim confertam quotidie hominum multitudinem illuc conflnentemy et
in prsesentissimis periculis salutarem opem haud irrita prece obtinen-
tem, cum quibus sacris operatus mea quoque vota junzi. Sabstiti au-
tem hoc loci plusculis diebus, quoad redeundi in Austriam opportunitaa
se offerret» dum verd hio me detineo, cum religiosiB Claremontanis inii
familiaritatemy in quorum Archivio antiquissimam historiam senrari
comperi, quee docet quo modo dicta imago ez Hierosolymitano solo
Constantinopolim primiim per sanctam Helenam Magni Constantini
matrem delata sit, ac inde per Prussiam Zastochoviam tandem transpor-
tata. Ad calcem hujus capitis coronidis loco placet attezere rem non
minus miram quam veram, quam oirca Novam Domum undecima De-
cembris anno Christi 1642 speotandam ezhibuit multis hominum milli-
bus. ^ther coeli eo die erat sudum, et solis sphsra nuUis nubibus
tegebatur, cum subito ezauditi sunt graves aere fragores visique globi
per inane discurrentes, et in medio aethere multo cnm sonitu crepantes;
moz successerunt geminse armatorum acies, contra se mutu6 congredi-
entes, et alterutrum lacessentes^et fistulamm minorum crepitantium so-
nitu alter alterum petentes, intercinente turbamm et tympanomm
classico. Duravit istius modi velitatio ad tres ipsas horas ad stupenti-
bus innumeris spectatorum turmis.
Circa eadem tempora, non procul Oranio immanis quantitatis piscis
320
ITINERARIUM.
belluee instar, in Tadnm adnatavit, ac paulo post in littOB eztractnB esL
Ex quo plores divini nescio quid sinistri ominis prsesagierunt, eo qnod
alias etiamy cum simile monstrum in illas oras appulisset, Tarearam
Bseyissima irruptio successerit, qua ipsum Granium k Turcis occupatum
I historiographorum comprobat sententia.
CAPUT LXIV.
De Dorstensohnii adventu ad exercitum ejusque expeditiombus
quibusdam.
^ AM pridem ex Suecia exspectabatur Excellentissimus
Dominus Generalis Leonardus Dorstensohn, qui in de-
mortui Bannerii locum succederet, atque exercitum cum
imperio duceret superato tandem morbo ex quo aliqnan-
tisper decubuerat in Pomeraniam primum mense Octobri
anno 1642 un^ cum eximia dassCy qua copiosas suppetias vehebat ap-
pulit StralsundisB magno triumpho et ssepius iterata majornm tormen-
torum explosione magnific^ exceptus est. Dein imperayit, militem, in
istis circnmpartibus istuc usque detentum, ad Albim, Boitzenburgum
versus deducere, dum sibi k Stralsundensibus solyerentur ducenta tri-
ginta millia Imperialium et necessarius pannus vestiendo militi coeme-
retur. Prseter hanc pecuniam ipse quoque Dorstensohuius 400 millia
Imperialium paratse pecunisB ex Suecia secum adduxerat, in illium finem,
ut militi, solutis stipendiis, animos adderet, et sibi amorem conciliaret.
His aliisque rebus confectis, ipse Dorstensohnius copias suaa secutusy
Boitzenburgum inter et Lavenburgum militem recensuit, reperitqne
justum exercitum, huic militibus quos ipse secum adduverat in praesidia
tantisper divisisy praesidiariis Ter6 yelut pugnse aptioribus evocatis (ex-
ITINERARIUM. 321
canrebant illi ad octona millia capitam) yeteranos milites conjanxit ; et
peditatai qaidem 40 yexilla, eqaitatui vero 24, signa omnia ceralei et
flayi coloris assignavit.
Adyentus novi Generalis et conjanctio militam ex tormentorum fra-
goribas et festo triumpho, insolitoque gaudio facil^ potuit innotescere
Caesarianis: quinon minussolliciti ne qaid rebas suis incommodi aflTer-
retur, copias omnes coUegerunt, lustratumque militem Miilhusium de-
duxerunt, ut inde explorarent quo se adversarii morturi essent. Elabe-
bantur per Silesiam novi delectus ut et instaurationes veterum legionum
a Lavenburgio. Ad hos impediendos intendebat animum Dorstensoh-
nius» et omni conata irruptionem meditabatur, quo etiam tandem ne
quidquam obstantibus adversariis irrupit* Numerabat tunc Lavenbur-
gicos supra sexcentos sexaginta equites, undecies mille, non pauciores
pedites conjunctim ad viginti quatuor ^cil^ millia virorum fortium.
His non attentis pro libidine sua vagabatur Dorstensohnius per Saxo-
niam et Lusatiam, deprsedationibus et incendiis omnia vastans : ac tan-
dem mense Aprili anno 1642 Lucaviam non ignobilem urbem aggre-
ditur et 17 tormentis furios^ quassat» compelHtque loco praefectum
deditionem facere et egredi, cum omni quidem solennitate militari, sed
tamen vexillo, quod secum habebat, hosti relicto. Hinc Cubam pro-
fectus esty ubi majorem reperit resistentiam : nam etsi tres generales
assultus fecerity viriliter tamen semper fuit repulsus, non sine saorum
clade. Quo miles obsidens non terrebatur, quin et majoribus animis in
obsidionem 'et expugnationem incumbebat, quse tandem secuta est ; ob-
sessique compulsi se dedere pro beneplacito obsidentium ; qui gregarios
quidem scilicet desultoriorum quatuor centurias^ equitum tres ad sua
servitia per legiones suas diviseruut. Equos verb, quos in urbe supra
mille obtinueranty tormentorum, promotioni applicarunt : k civibus de-
nique 5000 Imperialium pro urbis ab incendio indemnitate exegerunt.
Hinc nihil cunctatus majora aggredi cepit, Glocoviamque majorem
petere aggressns est ; tuebantur civitatem mille septingentiy ad quos
augendos cum 200 alii eodem properasseut, k Suecis intercepti sunt, et
in fngam dissipati : Usus est hoc loco Dorstensohnius novo oppugnandi
modo. Nam antequam mcBuia quassasset et aditum incurrentibus mu*
TT
322 ITINERARIUM.
niisset, impetmn suo militi imperaidty haiid irrito conatay diim Bpacio
daaram et dimidias horarnm non tantum summam templamy qnod Odera
andique cingitar, sed ipsam etiam manitionem annata mana obtinuit.
Hio octingenti fecil^ ex prBBsidiariig csBsi, septingenti inter qaos Com-
mendans Liber Baro de Rochaa et Colonellas Schonkirchen aliiqae
offioiales capti. Obtenta insaper 26 tormenta majora ad octies niiUe
libras palTeris, ac omnis comeatus Generalis Lavenbui^ci Fiancisci
Alberti ad 30 millia modias framenti, sed et victor miles cssdibas et ra-
pinis in cives sasviit, qai nec ab ipsis templis manns abstinait. Hic
qaoqae neglecta ardentis fomitisy lacolentam est ortom incendiam, quo
integra platea, cam primaria templi tarre conflagravit.
Occnpavit Glocovia facil^ fuit ignobiliora circam loca seria armomm
admonitione cogere ad obedientiam. Ideoqaetam secandis socoeflsibQs
victor miles animosior, volens Drachenbergam dedactas est : ad quam
diatarniorem fataram obsidionem, nemo qnisqnam dabitabat sed eecns
res cecidit: cessit enim Dorstensohnio, intra bidaom, anteqaam tor-
menta aat ulla alia vis admoveretar. Lignizio dehinc prseterito Schwe*
initziam properatam est: qao eodem pauI6 ante periculam obsidionis
caat^ prsvidens Generalis Lavenbnrgicas cum 7000 de exercitu C«sa-
reo excurrerat et prsesidiam istic quod 300 constabat capitibos^ aliis
trecentis auxerat Quo dum facit^Coningsmarckins qni dexteram alam
adversarii exercitas dacebat, pmmissas faerat ad cingendam orbem,
incidit in Ducem Lavenburgicum) camqae se infirmiorem, qnam cai
resisteret, comperisset, serviendum tempori ratus, retrocessit tantisper,
quoad reliquus equitatas qnem ipse Dorstensohnius dncebat, acoederet,
ad cojus adventum, denoo in hostem Coningsmarokias, ao velitationibas
primum fittigat, tum accedente paalatim reliquo eqaitata ita cinctnm
concludit Lavenburgicum, ut modum elabendi nullam relinqueret.
Acriter concurritury bis appugnantibus, illis pro virili resistentibus qooad
Lavenbargious dum in capite pugnat suosque animat una cum Oene-
rali vigiliis prafecto Hanovio et Colonellis Warla&ky et Enoch plari-
busque, officialibas supremis duobus etiam eqnitum millibos vulneratas
capitury ac in propria rheda mk cum Colonellis ad Prsetoria Dorsten-
sohnii castra deduoitar, ubi non malt6 post, hoc est 90 JTuniianno 1642,
ITINERARIUM. 323
ex yulnere occQbnit. In illa pngna obtenta sunt 38 signa eqnestria,
capta 4 tormenta campestria. Ex adveraa quoqne parte non pauci de-
siderati sunt et inter alios ColonelluB Miinchskausen lethali yulnere sau-
ciuB ad castra delatuB est.
Post hanc partam Tictoriam Schweinitzium non diu sustinere voluit
impetum, neo asperare victorum arma in iram, mox igitur deditionem
fecit unde Novefiium promota sunt castra, quod ipsum non multo post
Dorstensohnio ee dedidit
PrsBsidium sub hoste stipendia admittere coactum, ciyitas 50 millia
Imperialium, 300 rini et 200 oereyisise dolia itemque 1500 equos armis
et reliquo apparatu miiitari instructos pendere, ac quatuor insuper le»
giones militum alere est jussa.
Evaserat non multo ante confliotum Proepiscopus loci una cum viris
primariis quibusdam, qui secum preciosiorem supellectilem et chartacea
documenta deyehebat, sed et hic cum omnibus in potestatem adversari-
orum militum venit, k. quo onmia impedimenta direpta sunt
CAPUT LXV.
Olomutium i Dorstensohnio interceptum et nonnuUis aliisper
viciniam gestis.
f OYESIO in potestatem Suecorum redacto, nihil quid-
quam porrb obstabat quo minus exercitus Moraviam
liber^ ingrederetur, maxim^ cum certis exploratibus
constaret GGBsarianos longissimo ambitu minim^ neces-
sario ad ipsos HungarisB fines circumiisse. Itaque pe-
riculi securus pro libitu dominibatur et obvias quasque aroes oppida et
urbes occupabat» diripiebat, vastabat.
324 ITINERARIUM.
Quod dum facit immaneB theBauros ex prcBdis colligit.
Convasaverat prflBcipua patriae nobilitas nn^ cum clero preciosisramam
Bupellectilem suam, existimans, hostinm deprsedationi eripere, et in tu-
tiora loca avehere : sed haec non mult6 post in adversarii militis manus
incidit ac funditus excnssa ereptaque est, capti quoque Comes de Hoditz
et DominuB de Herberstein cum plnrimis aliis primi subsellii yiris : nec
mult6 post itum contra Olomatium, Episcopalem in Moravia sedem,
quam inter triduum, quantumvis viriliter propugnaretur, sequentis con-
ditionibus Sueci deditione obtinuerunt
Conditiones dedendse Ci^itatis Olomucensis pactse inter Leonardnm
Dorstensohn, et Generalem Commissarium Moraviae Antonium Minia-
tum Gubematorem. Olomutii 14 Junii Anno 1642.
I. Eodem die Commendans nrbis Miniatiy sub horam scilicet sextam,
praecipuas stationes Suecico militi cedet.
II. Altero mox die dictus Dominus Commissarius Miniati, unk cum
prsesidio tam peditum quam equitum (exceptis transfugis) cum consne-
tis armis, pulvere, globis plumbeis, ardentibns fomitibus, &c. sufficienter
instructo, pausis vexillis, comitantibus impedimentis et equis, nrbe ex.
cedat Dorstensohnius autem sufficientem salvum conductum Bronam
usque prsestabit,
III. Omnibus simul officialibus Caesareis conceditnr ex urbe cum aliis
egressus.
lY. Omnia tormenta, et pulvis tormentariusy aliusque belli apparatns,
qui hisce punctis obsessis non permittitur, sincer^ tradetur a Commen-
daute : comeatns verb suis locis indemnis relinquetur.
y. Sua Excellentia Oeneralis Dorstensohnius, religionem Catholicam
immutatam et illibatam, nt fuit conservabit, omniaque exercitia permit-
tet suo vigori, ut ante. Sacerdotes item, monachi, et moniales, templa,
monasteria, nominatim Patres Jesuitae, et Academia cum bonis suisy
imprimis autem Episcopales ministriy et officialesy ab omni molestia li-
beri, et in moderno statu secnri, permanebnnt.
His iisdem pactis gaudebit Monasterium Oraditz, nnde et prsesidium
istio subsistens, una cnm Olomncensibns secnr^ conducetur.
YI. Etsi sua Excellentia tam clericos et religiosoe, quam viros no-
biles, et plebeioSy qui fort^ eo confugissent, nnllo illato incommodo,
ITINERABIUM. 325
tneri istic yelit, nihilominiis, si qui ex illis forent, qui inde migrare co-
gitarenty cum omnibas impedimentis, liberisy uxoribos, omnique suppel-
lectile, tam sacra quam prophana liberrime dimittet, permittetque ut
bona sua iutra certum tempus distrahant, yel si nou possint ipsi, suo
nomine constituent; qui vendant et partam pecuniam quoquo modo
transcribant
YII, Quotquot ex urbanis recenterfuerunt capti, seu ecclesiastici, seu
sseculares, modoadurbem spectent, sine litro dimittentur, quamprimiim
hsc pacta confirmata subscriptaque fuerint. Reliquise quoque seu sanc-
torum oesa, sicut et libri, aliaque scripta, quse interceptis curribus re-
perta ftierunt, quantum fieri potest restituentur.
YIII. Civitatis priTilegia, electio magistratiis, curia, cum omnibus
scriptis, documentisy mobilibus, cseterisque omnibus istuc spectantibus
in suo statu citra damnum conserrabuntur. Unde a nullo noyum jura-
mentum exigetur. Imprimis yerb judex Csesareusy episcopales, item
ministri, ac officiales in eo quo fuerunt statu consenrabuntur. Judices
etiam tam Caesareus, quam Ecclesiasticus, Consules quoque et Senatores,
cum snis omnibus liberi enmt k milite, et militari exactione, ut ante hac
semper.
IX. Omnes officiales ac cives intra domesticos parietes, et in bono-
rum suorum cultura et administratione indemnes tutique erunt.
X. Permittetur Generali Commissario ut in egressu ex urbe secum
educat tria tormenta bellica, inque iis habebit delectum : eidem conce-
dentur totidem equi, quot ad promovendas machinas erunt necessarii.
XI. Eundem Oeneralem Commissarium sufficientes milites condu-
cent; eidemque necessarise salvise guardise» pro abducendis bonis suis
citra fraudem et dolum permittentur.
XII. Ut hsec puncta sanct^ serYentur, subscribet sua Excellentia
propria manuy et suimet sigilli oppressione roborabit.
Actum in Suecis castris ante urbem Olomncensem 14 Junii anno
1642.
(L.S.)
LbONABDUS DoRSTENSOpK.
(L.S.)
Antonivs Miniati.
326 ITINERARIUM.
EdnetoCastareo prmidio gaoceiseniiit in nrbem tria miilia tam pedi*
tam, qu^m eqaitom, qaibus prsBfectai cam imperto fait Colonelloa
Wanck, yir in paociB vigilanB et strennoi, qni nnper OcH^lizii fortttndi-
nem soam probaverat, et tunc forth Schweinizii imperabat, nnde hnc
eTocatos est. Qai, at appalit, nnlia poeita mora animam ad maniendam
nrbem adjecit, ac prim6 quidem suborbia exussit quie Tidebantnr plns
inoommodi qaam emolnmenti sao institato allatara. Templo vero P.P.
Capucinoram in propugnaonlnm abusas est.
Dehinc k oivibus immanis pecnnies summa, pro liberanda ab incendio
orbe exacta est. Bellieam provisionem quod speotat, magna Tis reram
omnium reperta est, ita ut plumbum quater milie eentenarios exoesserit,
prseter hsec quinquaginta novi eurrus inyeoti; yestiiim proyisio qninque
millibus mllitom vestiendis suffioiebat. Tria insuper eqoomm miliia
nnmerata intra momia. Kon hlo tango Tini frnmentique annonam, qne
fidem et oaloulnm prope excessit Collata ad nrbem mnniendam opene
2000 yiros quotidie sequabant, qui labores partiebantur inter se, et alter-
nabant Tioes.
HfBC dum Olomutii gemntur Dorstensohnios oastra Brnnam more-
rat, unde primatibus MoraTise salvas guardias e£Perebat, quse tamen k
pauois admisssB sunt; sed neo admitti poterant, meta exeroit^s Imperi-
alis, quem Pioolomineus oollegerat et ad duodeoim millia extenderat
His se junxemnt quatuor eqnitum cataphraotariomm millia quos Colo-
nelluB 807 huc usque duxerat. Hi dum Praga transennt per summam
insolentiam in prsedas efiusi, qnas dum cives impune agi animadirer-
tunt, ridentque snpremos oonnivere yel saltem non magnopere et serio
obstare, ipsi quoque ad arma conourrerant, eC yim yi opponentes, mnl-
tos militum cootmcidarunt. Improbavit militum licentiam, nbi intel-
lexit, Pioolomineus, et in Ducam indulgentiam invectus est, atque ut
civibus satisfaceret, Locum-tenentem Oolonelli Jung globis trajectnm
plecti voluit, supremum verb vigiliis prflefeotnm, ex eadem legione, la-
queo suffocari, e6 quod et ipsi pugnare detractassenti et militem ad
rebellionem et prsedas concitassent Non procul Brana aberant Csesa-
reae copiae, quando Sfrenissimus Arohidux Leopoldus Ouliehnus cum
universa sua aula et octodectm tormentis bellicis, multoque apparatu
ITINERARIUM. 327
militarv in MoraYiam profectus est Eodem jam ante appnlerant duo
millia Hungaroram, expectabanturqne in horas adhnc quatuor millia,
nec minores alibi fiebant delectas ab AustrieB statibus, et passim emitte-
bantur magno numero milites, ut Suecorum excursiones cohiberent^ qui-
bus subinde currus multos opulenta prseda graves eripiebant.
Cogitabant tunc quidem Caesarei de obsidione Olomucensi, et recu-
peranda urbe, sed quia Brugensis obsidio k Dorstensohnio fortissim^
continuabatur ad eam liberandam cum suo milite proficisci decrevlt
Serenissimus Archidux.
Non multo post detecta dicitur cruenta omnino aonspiratio Olomu*
censium contra militem prsesidiarium, quffi ut aiunt, unius foeminse,
Gregarium militem amantis, indicio, innotuit. Conclusum enim spar*
gebatur, ut quiyis ciyium milites suos, quos domi alere cogebatur binos,
temosY^9 vel reneno vel ferro tolleret, et mox coUatis armis in yigilias
irruerent ciyes, ciyitatemque omni prsesidio nudarent.
Ut primikm y^ro hsec consilia emanarunt» Commendans loci nulla po-
sita mora jassit ad tympani sonum eyocari militem et proditionis sus-
pectos in yincula abripi, exploratisque rebus ad Dorstensohnium quid
facto opus» deferri qui cum, ut in proditores pro delicti grayitate ani-
madyerteretnr, respondisset, ex officialibus unum k quatuor equis in
diyersum actis discerpendumy ac paul6 post 24 alios capite minuendos
imperayit.
CAPUT LXVI.
De dissidus Anglids, Scoticis^ Hybemicis.
^LTSCEBAT jampridem lis magna Angliam inter et
Scotiam, quse postea malo suo latius serpens Hyber-
niam quoque implicavit: et licet ssepe mnltumque
altemaverint tempora nunc bellum minitantia, nunc
pacem promittentia, anno denique millesimo sexcen-
tesimo trigesimo nono^ mense Julio, in constantem concordiam partes
utrimque yidebantur inclinare : et ut pax robustiori staret fulcro, quin-
que oranino capitibus tranquillitas totius regni ceu basibus fundabatur.
Et prim6 quidem decemebatur, ut pax primo quoque tempore publi-
caretur, ut regnomm incolis summis sequ^ ac medioximis infimisque
liqueret quanta magistratibus foret cura pro labefactata concordia op-
portun^ stabilienda : atque ut passim constaret consilia pacis seri6 esse
suscepta, conventum est ut intra yiginti quatuor horas post publicatio-
nem pacis Scoti omnem suum militem dimitterent.
Secund6 tractabatur, ut omnia castella, arces, munitiones, et urbes
Regiae Maje^tati traderentur.
Terti6 postulabatur, ut bis confectis regise naves prima oblata occa-
sione doroum reyocarentur, nec uUo modo Scotomm commerciay aut
piscationem impedirenty vel alio quovis modo quamcunque molestiam
inferrent.
Quart6 obligabatur Rex, ut merces omnes, bona, naves Scotomm ar-
resto solveret, ablata eisdem restitueret, ac in antiquis eos privilegiis
conservaret.
Quint6 denique sever6 cavebatur ne Scoti ullas munitiones sine con-
sensu regis extruerent, ne clandestina conventiculaplebi concederent sed
omnia in quiete summa conservarent, usque ad comitia generalia, quse
in proximum Augustum indicebantur inchoanda.
ITINERARIUM. 329
His constitutis Anglise rex Edenbargam, Scotias Metropolim solen-^
niter ingressus est, et magnific^ ibidem acceptus. Londini quoque
sumptaos^ triumphatum ob stabilitam pacem, pablicas item in templis
gratiarum actiones indictas, dies festi institutiy ignes festivi excitati, tor-
menta majora omnia explosa. Insuper etiam k Rege missus Domiuus
Hamelthonus, qui suo nomine noYum fidelitatis juramentum in omnibus
munitionibus et portubus Scotise acciperet.
Substitit interea ipse Rex Edenburgi dictum Gomitiorum diem ayid^
expectans. Ec quoniam etiam de milite suo exauctorando cogitabat,
Generalis LeslsBus instantissim'^ & Rege petebat, ut sibi copiae aliquot
miliium traderentur pro Palatinis Gomitibos in Hoilandiam deducendse.
Hsec dum geruntur inter csesa, quod aiunt, et porrecta» Eris tractatibus
pacis intercessit, novaque dissidia movit.
Verdm etiam yerb Scoti clam primumy mox propalam significantibus
verbis protestati sont, se nec latum unguem k prsetensionibus et juribus
Buis discessuros. Quem in finem, ratioues dissidiorum scripto com-
plexi sunt, quod manifestum appellare placuit, ac typis vulgaruut, quo
suo bello justasy parum solidas tamen, causas prsestruebant. Gontra
hoc manifestum Rex aliud scriptum edi jussit, inquo Scotos contumacis
inobedientiae et praefractae rebellionis accusabat, Monebantur quoque
omnes Regis subditi, ne rebelles sub poena criminis Isesas Majestatis au-
direnty nec in minimo eorum consiliis accederent, imo omnium rebel-
lium scripta, unde conquiri possent, ad Magistratus legitimos deferrent,
ut mann Camificis publica infamia comburi possent. Accendit hoc im-
perium Regis novas irarum faces, quse in tantum brevi temporis spacio
excrev^re incendium, ut nulla mitioris animi aqua restingui posse vide*
retur. Quin et novas belli ssevissimi fitvillas in vicinam Hybemiam
exonerarunt, dum Dublingensem insulam Hybernise &cil^ principem
invaserant et spectante ejus Metropoli Dublinga, naves quasdam mer»
catorias, divite merce onustas, per sammum scelus et apertam violen-
tiam eripuerunt. Hanc injnriam sibi nulla praevia occasione illatam,
gravissim^, ut par erat, sens^re Hyberaiy sed ne gravioribus usi mediis
viderentur, si vim vi, quod jure poteranty repulissent, querelas suas
primiim apud Regem deposuerunt. Qui evocato Proregi delectus mili-
u u
330 ITINERARIUM.
tum instituere terra marique mandavity omnique conatu, tam apertis
rapinis obsistere jussit. Nec cnnctatus multilm Prorex, accepto Ilegis
ImperiOy ut primtlm domum revertit, et portuum prsesidia duplicari et
in rebelles hostiliter moveri jussit. Comprehensos de rebellium nniDero
vicenos circiter, captfvitati addixit, ac in alios quosdam pervicaciores
capitis sententiam pronunciavit. His nequidquam territi Scoti, quarto
decimo Septembris anni millesimi sexcentesimi quadragesimi, postqnam
communem comprecationem indixissent» non procul Castello Novo cnm
exercitu comparuerunty ac per flumen transitum moliti sunt. Qaibns
obstitum missi duo equitum Anglorum millia, qui ex improviso faostes
adorti, plurimos contrucidarunt : dum ver6 fugitivis insistunt acriuSy a
Scotorum tormentis bellicisy certo loco opportun^ dispositis, acerb]ssiin&
accepti, non modicam cladem et ipsi tulerunt, ac retro cedere coacti
sunt. Dehinc Scoti Novum Castellum aggrediuntury nec multo laboris
impendio oocupant : ac mox per Scoticos verbi ministros concionem in
quatuor primariis templis convocant, et justissimi belli causas speciosis
argumentis exponunt ; qui imprimis k plebe benignissim^ anditi sunt.
Repererant Scoti in Castello Novo ad octoginta partim aenea partim
ferrea tormenta bellica» uak cum eximio apparatu bellico et centum cir*
citer navibus.
Agebat tunc forte Anglorum rex Jorckii delectibus militum occu-
patusy jusseratque illuc aliunde advehi quinquaginta omnino tormenta
QBQea.
Cum ecce accedunt Legati Londinensium, et gravamina sua, & praeci-
puorum civium subscriptione, et consignatione roborata, Regi exhibent.
Quod ipsum et Scoti, quantnmvis sollicite muniendo Novo Castello oc-
cuparentur, eodem prope tempore faciunt. Ac prim6 quidem rogabant
Regem pro antiquis privilegiis, et immunitatibus, gratiis, et juribus tam
politicis qukm ecclesiasticis non tantiim suo vigori relinquendis, sed
etiam. novo diplomate confirmandis, nolle enim se imposterum gubema-
tionem ecclesiasticam. penes episcopos esse, sed ad PresbyteroSy hoc est,
seniores popuii, transferri, eo omnino modo, quo olim imperante Jacobo
lY. Rege usitatum faisset. Deinde petebant per prsecipuas nniversi
regni urbes dicasteria institui, in quibus jus dici cuique posset, et liteis
ITINERARIUM. 331
omnes compendio transigiy ne opus foret ad paucos et long^ dbtantes
jadices, causas transferre.
Poetulabant porro absolatam potestatem procedendi contra auctores
tarbati regni, eosqne pro libitu plectendiy unde sibi tradi yolebant omnes
eos quos ipsi pacis tnrbatores desiguassent. Quarto denique repetebant
restitutionem sumptuum durantibus turbis impensorum in rem bellicam.
Consensit Rex in conyocationem statuum et Primatum totius regni.
Et primdm quidem conventum Londini haberi voluity cujus initium in
vigesimum tertinm Decembris indixit. Quo cum ad condictum tota
nobilitas et omnes deputati maximo apparatu et consneto omatu, pro
more patrisy comparuissent, eodem ipse etiam Rex, cum exiguo comi-
tatu, perrexit, et ad utramquecameram certos articulosdestinavit, unaque
tradidit plenipotentiam Parlamento dissensiones omnes componendi,
monuitque serib ut res illas sincera fide aggrederentur, sibique cordi»
ducerent totius regni incolumitatem. Quo facto simiiiter Scotos Eden-
burgum diplomate regio oonvocavit, iisque pollicitus» quod omnia, qu»
primores statuissent, rata babere vellet.
Inter bsBC Mylord Cottington Cancellarius RegisB Camerse vir Catho-
licae Religioni addictus, tanquam patrias proditor, in vinoula conjectus
est, quam eandem sortem tulit Hybernise Prorex, quem velut latronem
nig^ &scia manns pedesque ligatum, ad caroeres indicta causa rapta-
runt. Hand mult6 mitiiis tractarunt vicenos senos Archiepiscopos, quos
primiim dignitate sua exuerunt, deinde reditu annuo spoliarunty arresto
insuper Londini detinuerunt, ac denique bona illorum omnia regio fisco
addixemnt. Quid in tanta furentium hominum liceutia &ceret Rex,
quam ut se furori opportun^ subduceret, ac Jorckium proficisceretur?
Id quod fecity dimissis rebus omnibus arbitrio et consiliis Parlameuti.
IntereaParlamentum Thomee Comitide Strafibrd Hyberaise Proregi se-
quentia septem capita proposuit, ad qua; prim6 quoque tempore respon-
deret, ac nisi se liquidissimis argumentis purgare posset, crimen laesas
Majestatis agnosceret, et sceleris posnam vel invitus admitteret.
I. Capite arguebanty quod Thomas antiqua jura utriusque regni»
Hybernise scilicet, et Anglise corrupisset pervertissetquey ac tyrannidem
introducere molitus esset, cogendo et adigendo sub capitis poena, invitos
et illubentes subditos ad arma.
332 ITINERARIUM.
II. Quod in prssjndiciam regise auctoritatis seu potestatis^ per snni-
mam dominandi aviditatem, absolutum imperium sibi arrogasset.
III. Quody ut fortunas suas et rem familiarem augeret, nullas ab
officialibus rationes exegisset, et praecipna lucri justi parte fiscum temer^
fraudasset, commoda vero ejusmodi, in sua emolumenta derivasset.
lY. Quod rebelles, et suse seu factioni seu religioni addictos, in reg-
num evocasset, et introduzisset, eos contra Regem fovisset, et ad majora
audendum, si qua occasio tulisset, animasset.
y. Quod inter fiorentissima et pacatissima regna Scotise et Angllse,
discordiarum semina per se, suosque emissarios jecisset
yi. Quod antiquas et jam inde k multo tempore inductSB et receptas
consuetudines Parlamenti, elidere conatus esset, et de £icto quantum in
ipso fuissety evertisset.
yil. Quod blandiloquio suo per fraudem Regem induxisseti ad se
Proregem cum absolutissima potestate nominandum.
Statuit insuper Parlamentum, ut posthac Episcopi non amplius ap-
pellarentur Episcopi, sed ecclesiarum Patres. Atque ut Hyberniae
Proregi invidiam apud plebem augerent, proclamarunt maximnm, et
famosissimum, quem unquam Regnum Angliae post Gulielmum Con-
questorem tulisset, proditorem, ac proin apud Regem vehementissime
instandum esse, adjectis etiam, ubi opus videretur, minis, ut morti ad-
judicaretur. Rex interim se permodest^ opposuit, et quoniam videbat
potissima heec puncta meras esse calumnias» quee Proregi iniqu^ obji-
ciebantur, non est passus, ut se consentiente in ipsum decerneretur
mortis seu capitis pcena. Contra ver6 tumultuabatur plebs, fortissim^
instandoy ut ad supplicium mortis raperetur, adeo ut vix ab actuali tu-
multu arceri posset. Petierunt nihilominus judices, ut vel ad biduum
expectaret vulgus, post quod satisfore petitis pollicebantur. Id, quod
utrimque acquiescentibus factum. Ac Proregi septimo decimo Maii
mortis sententia significata est, quam ubi audivit innocentia propria et
rei indignitate ac judicii iniquitate, commotus est, et viro alioqui for-
tissimo, etiam nolenti, uberes excidere lacrjmae. Nec mult6 post, re-
vocato ad primam constantiam animo, tantillum temporis, quod sibi in
vita hac videbat re]iquum,totum illuc contalit, ut non minus gloriosam,
ITINERARIUM. 333
qaam piam mortem oppeteret Id quod dum iiicnmbity ferale thea-
trum excitatafy in quo paul6 post universo orbi Hjberniae Prorex
luculentissimo testimonio comprobaret, ac proprio sanguine Bubscriberet,
invidiam ferarum pessimam etiam nunc patulum rictum innocentis
intentare.
IUuxit tandem postrema lux, an nox 7 glorioso Hybemi® Proregi,
Thomse Comiti de Strafford,qu8e inuocentiam in nocentissimum judicium
adductam, iniquissim^ judicatam, ac mortis ream condemnatam, in
Bcenam^ sed eheu ! luctuosam, produceret, et ne spectator abesset tra-
gcedise, nnk cum Thoma qui solus catastrophen daturus erat, compa-
ruemnt de Parlamento viri primarii decem, et h domo quidem supe*
riore sex, ex inferiore autem quatuor, prseter plnra millia de faece;
stabant in armis cives, non quod metuerunt vinctOy ne qua elaberetur,
qui ultro pergebat ad mortem, sed ne qua tumultuaretur ab iis^ qui
Proregi favebant, et exemptum morti voluerant. Transibat armatos
inermis, coeli et melioris vitae candidatus, puUa quidem veste, et lugubri
in terram usque defluente pallio : et ne totus tegeretur animi candor,
manus candidamm actionum testes, in chirothecis exhibebant symbolum
niveee sinceritatisy qua foetum gerebat pectus. Ventum erat ad funes-
tum pegma, quod non minori animi fortitudine, quam pedum et totius
corporis acceleratione conscendit : atque ex editiore loco frequentem
concionem circumspiciens, Christiani oratoris partes suscepit, et prolixa^
sed gravi oratione, qua innocentiam suam assertum ibat, mira linguse
promptitudine (uti vir erat prsecipua praeditus facundia) dissertissim^
peroravit. Ut primiim ver6 finiit» tantisper cum Archiepiscopo Hyber-
nise in preces se effudit, ac mox k circumstante multitudine humanissim^
pia pro anima sua suffragia, serenissima fronte, expetiit. Dehinc de-
posito cum lugubri pallio et thorace luctu, tanquam si ad lectnm somno
vacatums iret, collum modeste denudavit, et caput in truncumy usitata
patrise consuetudine demissum, unico sed postremo ictu decretam inno-
centise suse plagam, librata in collum securi, exceptums.
Macte animoy generose pugiL Hsec sunt fldelitati k mundo decreta
praemia, quse praeluserant in magno illo Moro^ viro tibi cognomine, et
moram candore haud dispari, ac virtutis tuse anteambulone. Abrupisti
334 ITINERARIUM.
ta quidem Yit® tuae cursum brevi morte consnmmans, sed gloriam taam
nuUa unquam aetas abrumpet. Ite rerb vos nunc Reges ac Principes et
in Straffordio nostro discite, quam brevis sit bujus mundi gloria ; erudi-
miniy mundi sceptra, et regni purpurasy ad felicem Gevitemitatem trans-
ferre.
Obtulit Thomas, ante suam mortem, justitiee vicario certum pecani»
precium» ut intactas sibi vestes relinqueret, et munus saum non minus
fortiter» qnkm deztr^ exequeretur, quod ntrumque et sanct^ observatum
et rit^ iactum est. Obita morte; corpus unk cum capite essedo imposi-
tam, illuc delatum est, unde vitas duxerat primordia. Cujus loco H7-
bemis Prorex nominatus est Comes de Leycestery qnem Grallia nnper
viderat Legatum. In qukm justas iras bae Parlamentariorum actiones
Hybemiam deduxerint, pronum est judicare. £t cert^> nemo qais-
quam fuit, qui nou vindictam, tam prsBcipitis in Proregem suum senten-
tisy contra Angliam spiraret. Lancinabant interim Regis animum tam
infesta regnoram inter se dissidentium odia, adeo ut vix alia snbiret
mentem cogitatio» qu&m de modo componendoram motuum, atque ut
consilia sua commodins exequi posset, atque Hyberaiam ad pristinam
obedientiam et subjectionem revocare, decrevit ipse ad Hyberaos pro-
fectionem : de hac ut innotnit Parlamentariis, nibU antiquius habnerunt,
quam ut iter Regis impedirent» metuebant etenim, ne sub prsetexta paci-
ficationis, alia consilia coquerentur ; unde et apud Regem institerunt, ut
ne Loudino remotior fieret, ob militias administrationem. Quod si vero
Rex prffiter opinionem longiiis discedere prsesumeret, non miraretur, si
ipsi militibus jura et leges decernerent. Sed his omnibus non attentis,
Rex in sententia profectionis sus perstitit. Qui ut praemuniret felici-
orem expeditionem, prsmisit diploma quo rebelles interminatis atrocis-
simis suppliciis ab armis debortabatur. Sed tantum abfait ut conoeptas
iras mitigaret quin et graviores animoram exulcerationes apud Hyber-
nos oausavit.
Nec san^ jam amplius ipsa Britannise Regina rebellibus subditis
fidebat: eaque propter cum in regno, ubi tuto consisteret» non re-
perirety in HoUandiam una cum regia filia movit. Dici non potest
quam magnific^ ibi accepta sit. Uterque enim Princeps Auriacus cum
ITINERARIUM. 335
maximo aliorum principum, comitum et prsecipuae nobilitaiis comitatu,
obviam ei processit, ac Amsderodamum deduxit, ubi regio omuiiio ap-
paratu ad duoB omnino dies habita est, indeque cum dictis Auriacis non
multo post Hagam comitb iter suum instituit. Arrogabant sibi interea
Parlamentarii majorem indies contra Regem suum auctoritatem ac Ma-
jestati Regiee sua jura ita accidebant, ut et in militiam summum jus
gerere inciperent. Ac yigesima quidem die mensis Maii uterque sena-
tus (superiorem inferioremque domum appellant) in campum egressus
esty ut delecttti militum tanc forte instituto interesset. Gensuerunt se-
natores octo omuino capitum millia sub sex ducibus, quibuscum post
recensitos milites lautissimffi sumptuosissimseque mensse, mille aureis
aestimatae^ accubuerunt. Nec mnltb post plnrimee naves copiosa annona
instruetse Londinum HuUo destinatse sunty pro supradicta militia pro-
movenda et urbe suffieienti commeatu instruenda. Miserunt quoque se-
natores superioris domiis legatos ad Regem, qui non tantnm excusarent
gubernatorem Hullensem Joannem Hotham^ quem Regia Majestas gra-
yiter accusaverat, quod se civitate, quam ipseadministrabat^exclusisset;
sed et k postnlata satisfactione et decemenda poena, dehortarentur, quam
leges et regni statuta vetarent ; eosdem porro legatos nnsquam volebant
a Regis latere recedere longiiis» ut quidquid in anla ageretur quampri-
mdm Londinum ad utramque, yel alterutram domum referre possent.
Hos ubi cognovit Rex adesse, et abunde quid ista legatione magistratus
sibi vellent animadverteret, ad se accersiri jussity gravibusque verbis
perstrictosy quaraprimum facessere imperayit^ asserens, nolle se inspec-
tores et actionum suarum arbitros in regia sua tolerare : scirent se Regem
esscy qui ampliorem habeat potestatem, quam magistratns. Simulque
magistratibus prsecepit, ut citra dilationem omnem causam HuUensis
gubernatoris cognoscendam susciperenty etpro sequitate et justitiapoe-
nani decemerent. Militise yer6 executionem diflTerrent» quoad conyin-
cerent, per leges et regni jura executionem ejusmodi sine consensu Regis
ad se pertinere : secus si facerent, habendos disturbatores pacis, et regni
eyersores, quos suo tempore pro delicti gravitate plectendos sibi reser-
yaret, certoque sibi persuaderent, adlaboraturum se, ut inobedientiam
tantam non inipun^ ferrent
336 ITINERARIUM.
Rebas hunc in modum perturbatis, magni Sigilli custoSy podtqaam k
Buperiore domo veniam paucos dies animi causa in viciniam egrediendi,
et ad captandum puriorem aerem prodeundi in apertum, aliquanto lon-
gius obtinuerat, cum magno Sigillo ad Regem se transtulit.
Quod cum magistratus intellex^re, summa qua potuerunt celeritate
ad yicinas urbes nunciarunt, ut si qua civitates aut oppida transiret,
aut alibi conspiceretury vi attineretnr, et vinctus Londinum cum suffi-
ciente cnstodia remitteretur. Nec minori cura caverunt ne prscipuaB
regni civitates, si quae fort^ imperia Rex ad eas detulisset, aut litteras
sub majore Sigillo expediri curasset, fidem aut robur eis adhiberent,
quin potius ejusmodi litteras aut diplomata, nulla interjecta mora» Lon-
dinum ablegarent.
Decretum inBuper, per jurisperitos examinatum, edi jussemnty quo
probabant ueminem subditorum ad arma captanda pro Rege teneriy
multoque minus cogi posse, sed et eos, qui jam ad arma convolassent,
sacramento militari solvebanty nisi quis forte nomen militiae consentiente
magistratu dedisset.
Probrosus omnino circa heec eadem tempora currebat Londini rumor
Reginam scilicet Angliee, apud HoUandos universa regni cimelia oppig-
norasse ducentis aureorum millibus, eamque pecuniam ad Regiam Ma-
jestatem cambio destinasse, nec deesse Collybistam in urbe» qni cam-
biales litteras pro sedecim aureorum millibus, Regi quamprimum nu-
merandisy exhiberet. Unde magistratus dicebatur vetuiBse, ne quis
Collybistes uUam pecuniam Regi eo nomine transcriberety qui secns
fecisset, cogendum ex proprio argento ad ejusdem summse magistratibus
restitutionem.
Ex his similibusque aliis satis manifestum est» quantis dissidiis regni
status cum Rege suo dissiderent. Sed nos, his parumper sepositis, ad
ulteriores per imperium successus transferamus, id quod sequenti capite
prosequemur.
CAPUT LXVII.
De puffnd ad Lipsiam habita Casareos inter et Suecos.
I PPUGNABANT per haec tempora CaBsareaB turmeB in
Silesia magnis quidem impendiis, sed non eeque felici-
bussuccessibusyGlocoviam majorem ; atque boc majore
conatu promovebant obsidionem^ quo Dorstensobnius
cum nniverso exercitu (quem fecil^ sex militum milli-
busy partim ez praesidiis, partim aliunde submissis copiis» anctum esse
compererant) majoribus itineribus appropinquabat» £jus consilia et
vires ut auteverterent Imperiales potissimam exercit^s partem, relicto
ad continuandam obsidionem milite, Duce Generali Picolomineo, Gu-
bam versus preemiserunt ; quem ^ vestigio cum cseteris copiis sequebatur
Serenissimus Archidux Leopoldus Gulielmus. Quo eodem non mult6
ante movisse Snecicas copias nunciatum fuerat. Has ut lacesserent ad
pugnam, Csesarei magnis animis in hostem excurr^rCy levesque velita-
tiones in noctem protraxerunt ; sed irrito prope conatu, quam enim de-
creverant pugnam» nondum a Dorstensohnio impetrare potuerunt. Pos-
tero dilucescente die^ Croatss exploratum missi, ad castra Csesarea
retuterunt, Dorstensohnium, transiti Odera, Glocoviam yersus proces-
sisse. Fuit hic anceps Serenissimns Archidux velletne similiter Oderam
tranare^ et in ulteriore ripa cum hoste conferre arma, an ver6 in citeriore
subsistere, attentus, quo se porr6 translaturus esset hostis. Ne itaque
temer6 quid statueret» adhibuit in consilium campiductorum praeci-
puosy qui uno fer6 ore soaserunt, citeriorem ripam neutiqnam esse relin-
quendam, ne qua fort^ commoda hosti offerretur pugnandi occasio,
Csesareisque intra urbcm et adversarium roilitem difficilior redderetur
pugnandi ratio, hostibus ver6 pronior concederetur victoria : unde om-
nino obsidio Glocoviensis toUenda fuit, quo facto, non fuit arduum
X x
338 ITINERARIUM.
Saecis Glocoviam novo praBidio munirey aliaque necessaria taends
urbi inferre,
Rebus tam feliciter hoc loco gestis Dorstensohnins porro simulavit in
Bohemiam transitum, cujus consilii famam passim pervulgari voluit ;
credebat enim Caesareos, exploratis suis consiliis, anticipaturos omnes in
Bohemiam aditus, sibique hac ratione copiam futuram, libere in Mora-
viam et Olomutium pergendi, et Olomucensem obsidionem solvendi,
obsessosque ex inopinato opprimendi. Sed cum Caesarei, seu fraudem
sentientesy rebus suis moram magis profuturam arbitrantes, hostis lateri
pertinaciter adhseserunt, adversarii ver6 cum viderent istis in partibns
deesse militi alendo sufficientem commeatnm, ad Albim castra promovere
statuerunt. Nec mult6 post, hoc est, quarto decimo Octobris Torga-
viam attigernnt, ubi explorata aqnse altitudine fiumen pervadarunt cam
omni equitatUy et impedimentis : sed nec istic annonam tanto militi op-
portunam repererunt.
Premebat interim providum et militis sui amantem campiductorem
instans hiems, et laboribus sestivis fatigatus exercitus, cujns dedncendi
in commoda hibema nuUum videbat modum, sed nec declinandi im-
minentis & tergo Ceesarei militis. Inter has curas statuit tandem vel
pugnando vincerey vel gloriosam mortem oppetere : atque ne imparibns
omnino viribas congrederetur, advocavit in auxiliumKbningsmarckiam,
Lipsiamque recta progressns est, quam subita et improvisa obsidione
cinxit, cumque quk cuniculis, qak tormentis tentasset feliciter, aditum-
que per moenia aperuisset, impetum in urbem militi imperavit parum
proficuo conatu, illa enim incursione, non tantum ab urbe repulsus est,
sed et cladem sexaginta facil^ capitum, et ex his Prsefecti supremi vigi-
liis, retulit.
Hsec dum agnntur, exploratores refemnt, Ceesareas copias Albim
transiisse, ut vel obsidione Lipsiam liberarent, vel, si qua foret occasio,
obsidentes ex improviso adorirentur. Unde Dorstensohnius, relicto ad
Lipsiense praesidium cohibendum sufficiente milite, cum reliquo exer-
citu in apertiorem campum, ne qua k Ceesareis et urbe medius depre-
henderetar, evasit ; omnemque exercitum in aciem disposuit, Caesareos
non long^ dissitos expectans.
ITINERARIUM. 339
«
Accedebant, uondam plena acie formata^ Imperiales, qaornm siuistra,
quam vocant ala, nondnm coiverat in ordinem. Hanc Generalis Ar-
furtus Wittenbergy comitatus Stalhansio, adortusest tanta fortitudine ut
eam unk cum peditatu illius aliquantum confuderit. Nec minoribus
animis Gaesareorum dextera ala sinistram Suecorum aggressa fuerat, ita
ut statim ad pugns initia Schlangium militem in primis fortem straverit.
Hsec inter, dubia nutabat victoria, utram in partem inclinaret ; quoad
tandem redintegrato conata Suecicus exercitus Gaesareum penitus fudit
fugavitque.
Quantis viribus utrimque pugnatum fuerit, non facil^ potest explicari,
inde tamen non obscurum desumi potest indiciumy si utriusque partis
clades perpendatar. Nos brevem syllabum, captivorum, occisorum, et
vulneratorum utrimque, hic subdemus.
Ex parte CcBsared capti sunt,
Oeneralis armamentario praefectus Comes de Soys. Generalis arma-
mentarii praefectus Baro de Fernemont. Colonellus Ranfly qui etiam
graviter vulneratus. Golonellus Wacheuheim qui similiter vulneratus.
Colonellas Crafil. Colonellus Felix. Locum-tenens Legionis Sper-
reutteriansB, qui etiam vulneratus. Locum-tenens Legionis, Hannibalis
Gonzagse^ Yalentinus Heuster. Locum-tenens Legionis Moncatanae.
Locum-tenens Legionis Carettause Pestalutz qui et vulneratus. Locum-
tenens Legionis Wackenheimianffi. Locum-tenens Legionis Beckwein .
Locum-tenens Legionis Lesleanfle, Thon. Locum-tenens Legionis We-
belianse qui et vulneratus.
Totius peditatus pene omnes sopremi vigiliarum praefecti, vel capti,
vel vulnerati, vel occisi sunt, ut et equitum peditumque centuriones
plarimiy inter quos duo nepotes Generalis Piccolomini. Capti quoque
ex gregario milite 4500, intercepta signa militaria equestria sexi^inta
novem, pedestria centum et decem ; tormenta bellica majora in potesta-
tem Suecorum perven^re quadraginta sex circiter.
Ex parte Casared occisi.
Generalis vigiliarum prsBfectus Baro de Soys. Colonellus Wintz.
Colonellus MUnster. Colonellus Nicolai. Colonellus Bechan. Colo-
340 ITINERARIUM.
nellns Heuster Jnnior. Colonellns Legionis Ludovici Gonzagae. Lo-
cam-tenens Legionis Miinsterians. Locum-tenens Legionis Braayan»,
Baumgardner. Locum-tenens Legionis Teteris PicolominesBy Crepa.
LoGum-tenens Legionis Bucheimianae. Locum-tenens Legionis Bomi-
vallanae. Locum-tenens Legiouis Reichianse. Locum-tenens Legionis
Fememontanse. PrBefectus vigiliis supremus in Legione veteri Pico-
lominea Comes Petatzi. Prffifectus vigiliis supremus ex Legione nova
Picolominea. Supremus vigiliis prsefectna ex Legione Moncadani,
Bauer.
Ex parte Ccssared vulneraH.
Prseter vulneratos, quos inter captivos superius retulimus, alii quoque
vulnerati evasemnt, quornm vulnera cum testentur militarem animnmy
merito serse posteritati eomm nomina consignantur, sunt autem se-
quentes.
Colonellus WarlofFsky. Colonellus Vorhauber. Marchio Palavici-
nus. Colonellus Kracht. Locum-tenens Legionis Coloredanae. Lo-
cum-tenens Legionis Rambsdorffianae.
Nolim ver6 hac mea scriptione uUi suboriri dubium, quin prseter re-
censitos heroes plurimi alii fuerint primi subsellii milites, qui licet
viriliter cum hoste congressi sunt. Hos tamen Deus salvos k vulnere
et morte in meliora tempora^vel alias occasiones, esse voluit, quibuB ego
laudem suam minim^ derogatum eo : eos tantiim percensere voluiy quo-
rum ad me nomina perlata sunt, quique ad Historiolam meam spectare
aliquo saltem modo videbantur.
Ex Suecicd parte occubuerunt.
Generalis armamentarii praefectus Lili Hoeck. Generalis vigiliarum
praefectus Schlang. Colonellus et Cousiliarius Bellicus Grubbe. Co-
lonellus Bibban. Colonellus Schlieben. Locum-tenens Legionis An-
toni. Locum-tenens Legionis Stieg. Locum*tenens Legionis Trotzig.
Capitaneus Baner. CapitaneusMortaigne. Capitaneus Mansperson.
Ex Suecico exercitu vulneratu
Generalis equitatiis Stalhans. Colonellus Steinbock. Colonellus
Fritzlews. Locum-tenens Legionis Rochau. Locum-tenens Legionis
ITINERARIUM. 341
Mayr. Locnm^tenens Legiouis Caln. Locam-tenens Legionis Golt-
brecht. I/)cam-tenens Legionis Radicke. Locnm-tenens Legionis
Silber. Capitaneos Lowenhaapt.
Caeterom bac pugna quot occubnerint variant scriptores : communis
faic multorum fuit sensus, ad quinque armatorum millia ceoidisse.
Quantum dehinc ista clades in omnem ciroa viciniam terrorem pro-
pagaverit, pronum est conjicere. Pragam cert^ delatus tam luculeutse
csdis nuncius, adeo universam civitatem constemavity ut nisi ipse Sere-
nissimus Archidux cum exercitiis reliquiis eodem properasset, prsecipua
civium et incolarum pars, velut dato ad fagam signo^ ad tutiora vel re-
motiora loca diffluxisset.
Interea coUigitur circa Pragam dissipatus ex fuga miles, quem ut
copiosum redire indig^nse Pragenses viderunt, auimos resumpserunt ;
seque ultr6 Serenissimo Archiduci, ut si fort^ sua Serenitas constituisset
ali6 copias deducere, civitatique paroitum vellet, ad defendenda moenia
et avertendum hostem^ obtul^re. Placuerunt Serenissimo Archiduci
delata obsequia, jussitque cives omnes in armis certo loco comparercy
quos ipsa Serenitas sua, oomitante Picolomineo, sexto decimo Novem-
bris lustravity reperitque in universum haud supra qnatuor millia et
qaingentos ad arma aptos viros, qai tuendse urbi minim^ sufficiebant^
unde trecentos equo-pedestres, cum aulicis suis» uni civitatis parti attri-
buit, veteris ver6 novseqne, quam vocant, urbis custodiae mlUe ducentos
milites adnumeravit.
Augebantur porr6 undequaque magno numero reduces ex fugft milites
ac indlQS alii atque alii suis reddebantur ducibus, ita ut jam cladem ple-
rique mitiib ferrent cum viderent exercitum tantum facil^ denu6 con-
flandum, qui hostilem irruptionem in ulteriorem Bohemiam, aliosque
progressus avertere posset ; omnium tamen sermone accusabantur au-
thores stn^, duces nonnuUi parum animosi, qui vix vi6o hoste, prae-
matura fuga sociorum animos, ac ordinem aciei confudissent, nec jam
obscuris ampUus oblocutionibus ad poenas deposcebantur : quod ut an-
divit Serenissimus Archidux, noluit perfidiam Ulam ab omnibus nota-
tam, meticulosis istis esse impunem ; unde convocatis qui in fide per-
stiterant ducibus, ColoneUum imprimis Madlo palam inspectantibus
342 ITINERARIUM.
omnibus et approbantibus, disarmari yoluit, gladius ergo k latere ejns
abjungitur, dissertissimisque verbis perfidus renunciatur, qui dignas non
sit, ut inter bonestos yiros postbac numeretur, et militem agat. Ideoque
in carcerem abreptus, et in custodiam datus. Similem poenam tul^re
duo eenturiones equitum, et plures yexilliferi» aliique officiarii militares,
ex eadem legione. Quinquaginta insuper ex aliis legionibus partim duces,
partim supremi inferioresque officiales (quos inter ferebantur Colonellus
Gall et Colonellns de Four fuisse) in yincula compacti sunt» ad quorum
causam cognoscendam Comes Leslseus Vienna Pragam eyocatus dice-
batur. Non mult6 post, Madlojana legio tota Rockenzanii perfidiam
suam luit, hoc fere supplicio. Tres legiones nescio quo prsetextu in
campum ad certum locum eyocatse sunt, inter has media ibat Madlo-
jana. Yix yentum erat ad condictam stationem, cum alise legiones,
hanc unam, quse plectenda erat, tam dextr^ ambierunt, ut nullis armis
in sui defensionem uti posset, im6 metu armorum, quse reliquse legiones
yelut in hostes expediyerant, perculsi, manum ad propria arma admo-
yere non fuerint ausi. Dehinc per camificem omnia yexilla equestria
ipsis erepta, confracta, combustaque sunt. Ad hsec arma, equi, yestes,
impedimenta, et quidquid secum gerebant, sublata : tota insuper legio,
a summo ad infimum, nebulonum tribui adscripta: Colonelli yicarios
catenis yinctus, dno equitum tribuni, et prtefecti yigiliarum supremi,
sclopis in prsesentia militum, et inspectantibus officialibus, trajeeti.
Gregarii militis gladii confracti, et acierum particulse arboribns infixse.
Denique decimus quisque suspendio illigatus, reliqui, ut fama quidem
retulit, in Hungariam abducti, et ad gratuitos labores in perpetunm
damnati.
Hsec dum Pragse et circum eam geruntnr, yictoriosus exercitus Sne-
corum ad Lipsiensem obsidionem reyersus est, missusque k Dorstensoh-
nio tubicen ad urbem, qui nomine coronse Suecise deditionem sollici-
taret. Quam prsesidiarii per Generalem rerum bellicarum Commissa-
rium Joachimum Schleinitz absolut^negarunt; ideoque tormentis quas-
sata moenia, tanto impetu, ut non mult6 post, id est, quinto Noyembris
ex urbe emiserint certos homines qui de conditionibus tractarent. Qnas
cum urbani sibi nimis commodas proponerent, Sueci yelut suo propo-
ITINERARIUM. 343
sito noxias rejecerant : utrimque igitur se accinxerunt, obsessi quidem,
ut se tuerentur, obsidentes yerb^ ut fortioribus machinis urbem in po-
testatem redigerent. Atque cum continuis ignitorum globorum immis-
sionibus ad plures dies civinm animos magis, qu^m urbis propugnacula
feriissent, iterum tractatus, nullo tamen effectUy tentarunt. Infecta re
Legati in urbem recepti, putarunt excursionibus fortunam tentandam
esse, ut vel sic obsidentes ad eeqnas conditiones adducerent. Sed nec
hae quidem optatam finem consecutse sunt, nihilqae commodi inde ob-
sessi tulerunt aliud, quam quod subinde suburbia sibi perquam noxia
succenderint. Duodecimo Novembris nova pacta proposita, quibus
nihil aliud obtinaerunt nisi Legationem ad Serenis^imam Electorem
Saxonise, qai tunc quidem Drests commorabatar. Quo niissus est
Doctor Kiihlwein, cui in mandatis datam, ut Serenissimo Duci expo-
neret totias obsidionis statum ; qui dum abest, obsidentes opera sua ad
ipsa arcis moenia promoverunt. Sexta decima Novembris^in quam dies
Dominica incidit, S. Leonardo sacra fuit ; quam exercitas Suecicus ob
natalem Generalis sui, festam et solennem egit, ac eodem die non nisi
quatuor globi ex majoribus fistulis aere fusis contra urbem emissi sunt :
de caetero iu munimentis contra urbem disponendis strenu^ est labora-
tnm. Septimam decimam Novembris sensit arx infestissiroam, ea enim
die contra tarrim arcis explosi sunt quadringenti et septem globi, adeo
ut in ea nemo amplius comparere fuerit ausus, quem eundem impetum
in sequentem etiam diem fortissim^ continuarunt» unde effectum, ut
turris latissimam rimam duxerit. Yigesima secunda Novembris obsessi
commodiim eruperunt, atque ab hoste obtinuerunt quinque tormenta
majora, quse cum subitb promovere non possent in arbem, clavibus ob-
dnrarunt et ad usum inhabilia reddiderunt. Yigesima quinta rediit,
qui Drestam missus fuerat, Doctor Kiihlwein, cum param laetis nunciis,
postero tamen die ad tractatus reditum est, eodem quo semper effectu,
hoc est, nullo commodo. Yigesima nona redire jussus est Drestam
Doctor Kuhlwein: non destiterunt interea obsidentes ab obsidionis
fervore, Nam intra paucas horas eodem die contra arcem soluta dicuntur
minimum trecenta septuaginta tormenta majora : rogarunt hic obsessi
paucorum dierum armistitium, irrita tamen prece. Hsec dum aguntur,
344 / TINE RARI UM.
suis Tiribus diffisus Gubernator arcis, clam ciyitate, cam Dorstensobnio
pactus cedere arcem certis conditionibus : quibus Dorsteusohnius sub-
scribere poUicitus est. Qnod dum per nrben divulgatur, summa fait
omnium constematioy qui sequente nocte nibil aliud yerebantor quim
irruptionem et omnimodam civitatis expilationem. Sed mitiiis actum
est, metusque cecidit, quando primo diluculo deputati ad tractandiun
missi, verbis bumanissimis accepti sunt, ab iis nihilominus decies ceo*
tena imperialium millia pro litro postulata, qnam summam deputati qni
rationibuSy quk prece ad trecenta millia deduzerunt, qn» partim in
parata pecuniay partim in panno solverunt.
Superest nunc ut paucis perstringamus conditiones, quibus non tan-
ti^tn arx Pleissenburgica, sed ipsa etiam civitas victoribus dedita est
Et ad arcem quidem, quod spectat, in h»c cum Dorstensohnio pacta
concessit arcis Gubernator Christophorus Tromdorff Yicarius Chiliar-
chae seu legionis.
I. Eodem die arcis Gubemator un4 cum pnesidiariis suis tam offi-
cialibus qu&m gregariis, cum omni militari solennitate, more militibiu
usitato in optima forma, excedet, et in civitatem transibit: atationem
ver6 suam Generali Suecicarum copiarum tradet, sequentique die, sub
horam circiter nonam aut decimam^ Drestam deducetur.
II. Integrum tamen eidem Guberaatori erit, unk cum liberis suis, ac
familia vel Lipslse vel alibi, ubi possessiones et bona habet commorari
in quibus omnibus k quacunque molestia liber conservabitnr. Cavetar
tamen ne quovis tempore ad Serenissimum Electorem pro libitu excur-
rere possit; quod si quandoque negotiorum causa istuc eundum foret,
k Gubernatore modemo arcis passum repassumqne petet, et obtinebit;
jubeturque ab omnibus suspectis litteris et nunciis contra ooronam
Sueciae abstinere.
III. Eadem Lipsis commoratio indulgetur militibus, si qui istic ha-
bitare vellent: ac inter hos etiam numerabuntur pnefecti vinorun),
armamentarii, et tormentorum, qui aliquantisper in prsesidio Pleos-
senburgiensi servierunt, ali^ ver6 Lipsise habitarunt, ita tamen, ut et
ipsi caveant quascunque suspectas cum hoste collnsiones.
ly. Gubernator omnem apparatum bellicum, et annonam reliquam,
ITINERARIVM. 345
siue ulla reserTatione aut exceptione, prodet, et fideliter vietoribas tradet,
nec occultos cuniculoSy aut subterraneos ignes, durante etiam obsi-
dione posttos, celabit.
Ut bsec omnia suo robore firmiter stent utrimque partes subscribenty
ac tam sua £xcellentia Generalis Suecius, qu^m Gubernator Arcis
sigillis suis munient : atque bsoc citraomnem fraudem ac dolum malum.
Actum et conclusum in castris ad Lipsiam 25. Novembris Anno 1642.
(L.8.)
Leonardi^s Dorstensohn.
(L. S.)
Christophorus a Tromdorpf.
Pro clvitate vero tradenda, sequentia utrimque pacta inter Gene-
ralem Dorstensohnium etGeneralemCommissarium Schleinitz, conclusa
sunt.
I. Conceditur Generali Commissario rerum bellicarumy Colonello, et
Commendanti urbis Lipsiensis, unk cnm legionibus suis, supremis et
inferioribus officialibus^ gregariis item militibus, cujuscunque condi*
tionis fuerinty seu equites, seu pedites^ more militari in posterum diem
vigesimum septimum stili veteris, mensis Novembris ; et equitibus qui-
dem cum tubarum sonitu, pansis signis^ eductis seu nudis armis in
manu: peditibus ver6, perstrepentibus tympanis ezplicatis vexillis,
utrisque armis, ardentibus fomitibns reliquoque apparatu ad solenni-
tatem militarem faciente^ comitantibus utrobique famulis, uxoribus,
liberis, impedimentis, propolis militaribusy rhedis, curribus, carrisy
equis, liberrimus etsecurissimus egressus ; cum h&c express& conditione,
ut dictus generalis Commissarins quamprimilm mandet Commendanti
in arce Weissenfels, qui ipsius imperiis subest, ut eam arcem similiter
dedat; ejus ver6 loci Gubemator, quocunque petierity cum suis salvus
conducetur.
II. Quantum ad Csasareos officiales et militesy qui ex proxima clade
vel securitatisy vel curandffi valetudinis gratia, in civitatem confugerunt,
pro captivis admitteitur; qui tamen nt primnm litrumy juxta Zitta*
T Y
346 ITINERARIVM.
yiensem compositionem pactum statQtnmqaey solyerinty ad soaiii quis-
que legionem aut stationem liberi dicaittentur.
III. Dictus Dominus Generalis Commissarius unk cum ntraqne sna
legione et ad ipsas spectantibus officialibus supremis, et inferioribus, et
subdito sibi milite gregario, per sufficientem salvum conductum Drestam,
post SQum ex urbe egressum, sine mora et ambage dedncetur. Quod si
tamen forent qui ultro ad alteram partem commigrare Tellent dqHo
modo detinebuntur, nec ullus nisi prsescio et prsemonito Domino Ge-
nerali Commissarioy ex legionibus suis vi abstrahetur.
IV. Omnes Serenissimi Electoris Ducis Saxonise consiliarii, offi-
cialesy camerae reddituum prsepositi, prsefectique, aliique similes famuli
sua munia, ut ante deditionem urbis, obibunt, tam in judicialibus, qu^m
politicis et pragmaticis. Electoralis quoque curia, ut et reddituum, pos-
tarum, veredorum domus, unk cum officialibus indemnes consenra-
buntur ; nunciique seu cursores, sive privati illi sint, sive publici, ad
commercia et res publicas promovendas missi, liber^ comroeare sinantar,
caveatur tamen ne quid negotiis privatis misceant, quod militiam con-
cernat, et coronse Suecicse eique confoederatis obesse possit. Officialefl
item suae Serenitatis Electoralis^ in negotiis ad Electorem Saxoniae, cani
consensu tamen Gubernatoris, et obtentis ejusdem salvi conductiis lit-
teris ire redireque permittantur.
Haec ut inviolabiliter serventnr sine fraude dolove malo ex utrlusqae
partis respectivi generalibus subscribentury et sigillis munientur. Ac-
tum in castris ante Lipsiam 26. Novemb. Anno 1642.
(L. S.)
Leonarous Dobstensohn.
(L. S.)
lOACHIM ScHLEIinTZ.
Circa 12. Dccembris (stilo novo) postquam Saxonicse legiones arce
Pleussenburgensi et urbe Lipsiensi excessissent, ac Drestam Jl victoribos
deductse essent, ipse Generalis Dorstensohnius, mcenia occupatse arcis
et urbis, obequitavit» ut, si quid dirutum videret, confestim restaurao-
ITINERARIVM. 347
dum committerety ac novis manimentis si quk nsns foret, firmaret;
exercitum verb suum, ne otio languesceret, Fribnrgum Misnis disce-
dere, et urbem illam obsidere jussit. Quse dum fiunt Dorstensohnins
Erfordiam profectionem instituit, ut sua cum (jallo- Wimariensibus con-
ferret consiliai qua scilicet ratione, yictoria nuper parta, proecquenda
esset, ac hostis penitus ad intemecionem delendus: nec mult6 post
Lipsiam reversus est.
Regina quoque Sueciaa Christina Stockholmio die 24. Novemb.
litteras direxit ad Laugraviam Hassiae, quibus eam hortabatur ad
capessenda arma, et fortiter prosequendam per Dorstensohnium non ita
pridem obtentam victoriam. Earum sammam hiic adscribam,
Christina Dei gratia Regina SuecuSy SfC,
SERENISSIMA PrincepSy &c. nullum uobis relinquitur dubium,
quin Charitati vestrae jam mult6 ante harum traditionem litterarum,
innotuerit nobilis illa ad Lipsiada, collatis cum hoste plena acie signis,
Tigesima tertia Octobris parta victoria» cujus favore CsesaresB copise,
ductoribus Archidnce Leopoldo WilhelmOy et Picolomineo, partim fusae
partim penitus ctBsse et extinctse sunt ; totus insuper apparatus beiiicus,
cum maguo signorum militarium, tam equestrium, qu^m pedestrium
Dumero, in nostram potestatem ||devenerunt. De quibus omnibus haud
dubi6 ad Charitatem vestrum uberius scripserit noster campiductor ac
Generalis Dorstensohn.
Quemadmodum ver^, Deo propitio insignem hanc victoriam de com-
muni nobis hoste, ejusque prsecipuo exercitu reportavimus ; ita nullum
nobis relinquitur dubium^ quin si eam conjunctis armis constanter prose-
quamur, nobis nec tempus, nec occasioy nec media sint defutura, res
nostras juxta consilia et intentionem nostram stabiliendi, ac non soliim
exercitus nostros augendi, sed et hostem penitus enervandiy ac ad uni-
versalem, nobisque proficuam pacem compellendi. Quorum postremum
alioqui nos nec prsesumere, mult6 ver6 minim6 sperare audebimus ; nisi
omnibus viribus totoque conatu, quantum quidem necessitas bellornm
exiget, adlaboremus, ut hostis arma, jam dum notabiliter imminuta,
penitus conteramus : unde nulla ei mora aut locus concedendus est, ut
348 ITINERARIUM.
tam Inculentum yalnns curare possit. Quod nisi caTemus, efflictim
sollicitabitury ut copias restauret, et denuo exercitum si non superiorem
nobisy saltem parem colligat, et contra nos in campum reducat, noetra-
que consilia celeritate sua evertat.
Cum itaque promptissimum Charitatis vestne animum ad justissima
hsc arma tam suscipienda, qu^m prosequenda abunde perspectum
haberemus, nuUo modo prsetermittere yoluimus, quin eam litteris nostris
in proposito confirmaremus, et ad ulteriores progressus incitaremus.
Imprimis ver6 hortamur ut omni nisu adlaborare velit, ne hostis suas
ad Rhenum copias ad se accersere possit, vel si eas jam fort^ evocasset,
efficere, ut eas eodem, unde eduxerat, remittere cogatur, nisi perditas
velit illas stationes et terras, quorum incohimitas confoederatorum lu-,
terest, ut conservetur.
In quo quidem negotio quoniam Charitatem vestram, non tanti^m
propriis armisy sed etiam consiHis et favore apud Dominum de Gaebrian
plurimttm valere intelligimus, ea propter impens^ rogamus, ut pro com-
muni bons desideriis nostris velificare dignetur, ac dictum Dorainum
Comitem inducere, ut exercitnm suum, quanta potest celeritate, vel in
Franconiam vel in superiorem Palatinatum, vel cert^ ad Rheni Moeni-
que tractus promoveat. Neque enim quidquam occurrit, quod aat
nostris commodis conducibilius, vel hostis progressionibus magis noxium
esse possit. Sicque fiet, ut dum conjunctis armis pugnabimns, jam-
pridem optatam pacem pro animi voto obtineamus, et res nostras io
securum portum tradncamus. Pluribus hac vice Charitatem vestram
morari non intendimus, ideoque eam Divinss protectioni, toto cordis
afiectu, commendamus. Dabamus ex Regia arce nostra StookholmeDsi
24. Novembris Anno 1642. Has litteras profuisse docuit eventos»
quando scilicet Gallo-Wimarienses celerrima expeditione in Franconiam
penetrarunt, ac Episcopatum Bambergensem et vicina circum locafcede
lacerarunt.
Interim Friburgum Misnise arct^ conclusum tenebatuTy quam urbem
tuebantur mille ducenti milites Saxonici, tam pedites, qu2km equites,
quibus se junxerant venatores plurimi, et alii h vicinia, jaculatorias artis
peritissimiy contra quos tormentis, mox etiam efibssis et pulvere pyrio
repletis, succcnsisque cuniculis fortiter actum.
ITINERARIUM. 349
Qui cnm optatam sortiti esseut effectum et siibrutis moeuiis praemuniis-
sent latum in urbem aditum, impetum obsidentes adornarunt multa
suorum strage : obsessi enim interius rimam obstruxerantcumque hostis
incarreret, dispositis hinc inde prSBsidiariisy durissim^ acceperunt ; ita
ut 150. strayerinty multosque saucios remiserint.
Inciderat hsc obsidio in mensem Januarium Anno M.DC.XLIII.
frigore et pluyiis perquam incommodum, unde lentiiks opinione proce-
debant obsidionis molimina. Dabatur interea moraCsesareis ad noyam
expeditionem suscipiendam ; qui quod se Pilsuam moyissent, rumor ad
obsidentes tulerat, cujus rei certitudinem ut exploraret Dorstensohnius,
cum prsecipuo equitatu yersus montes excuxrity sed aliud non cognoyit^
qu^ quod Csesarei iu suis se stationibus optim^ munitis continerent ad
quo8 cum accessum nullum reperisset, ad obsidionem reyersus est;
cumque, ne quii fort^ solutionem obsidionis tenlarent Csesarei^ metueret,
operas dnplicayit, rebusque omuibus dispositis, geueralem impetum in
vigesimum quartum Januarii indizit ; ac inter eqoites promulgari jussit,
ut, si qui essent, qui pro praemio simul iucurrere yeUent^ tempori com-
parerent. Comparuerunt duo omnino millia, ez iis, qui equoium de-
fectn pedites incedebant, quorum numerum quatuor millia excessisse
credunt. Sed cum illa dies continuis pluyiis esset lubrica, impetus in
aliud tempus dilatns est
Adyenerunt non mult6 post Caesarianorum noyem equitum millia, et
peditum quinque omnino millia; has copias nt conspexerunt Sueciy
continu6 obsidionem solyerunty cumque nolarent Caesariomm inter-
yentu succidi ex Bohemia commeatum, ad Albim progressi sunt. Quem
ponte strayerunt, ut militi ex utraque parte pabulandi fileret copia.
Hac expeditione feliciter confecta Picolomineus & Caesareis castris
dimissus» in Belginm profectus est, Hispanas copias ducturus in cujus
locum Galassus est substitutus.
CAPUT LXVIII.
De rebus Oallicis hinc inde gestis.
JENSE Maptio Anni M.DC.XLII. Dominus d'Espinan
Generalis armorum Gallicorum, non ita pridem in
Hispaniam missus, jussu Regio in vineula conjectus
est, nec mult6 post cum quibusdam aliis ducibus
capite plexus, e6 quod suppetias Hispanicas ad Per-
pinianum properantes, non impedivisset ; ex quo factum, nt Constan-
tinum per quod Oalli Taraconam una ex parte clausam et obsessam
tenebant, post decem circiter dierum obsidionem, certis conditionibus
Hispani receperint, et Taraconensibus ex illa parte exitum, ductore
exercitus Marcbione de Leganes, aperuerint.
^stivos Mensis Julii calores, gelidse mortis frigus in potentissima
Gralliarum Regina extinxit. Fuit illa Henrici IV. Francorum Regig
maximiy fortissimi, prudentissimi conjux, Ludovici Justi Mater, quse
calamitosissimis miseriarum tempestatibns diu multumque jactata, ei
per varias orbis plagas, nunc hiic, nunc illuc, agitata, Colonise Agri-
pinse moeroris finem et portum (ut omnin6 confidimus) seternse felicita-
tis, invenit. Cum postremum morbum sibi fatalem persensit, caducarum
rerum memoriam penitus masculo ver^ pectore ^ se abdicavit, nec alios,
qukm de coeli bonis, sermones, admittere voluit : potissima cura fuit ut
animum sacra exomologesi expiatum, divini epuli redderet capacem,
ad quod cum maximo animi ardore accubuisset, magnis passubus ad
setemitatis stationem properavit; quam placidissima morte attigit, tertia
die Julii, Anno incarnati verbi M.DC.XLII. ante obitum suam ulti-
mam voluntatem scripto testatam voluit, cujus executionem Serenissimo
Electori, Archiepiscopo Coloniensi, commendavit. Regium cadaver
postquam alio quousque Colonise fuisset retentum, in Gralliam postea
pompa Regia abductum, et majoribus suis Regique Henrico conjugi,
appositum.
ITINERARIUM. 351
Eodem prope tempore, itavolente et imperante Galliaram Rege Dax
BuUionius Francicorum armorum per Italiam et Pedemontium Ouber-
nator, un^ cum pluribus magnse nobilitatis yiris, et officialibus, Cas*
salae per Dominum du Blessis Braislin captus est. £i cum Guberuator
Cassalensis exbibuisset Regium edictum, quo attineri jubebatur nullo
quidem vel signo vel verbo est refragatus, sed cum dictus Gubemator
manum gladio, quo Dux accingebatur, admovisset, ut more aliorum
captivorum latus armis nudaret, non tulit injuriam, iraque percitus
Talido ictu in caput Gubematoris ita impegit, ut graviter sauci&rity
dicens, Disce tuo etiam damno, mei similibus, quantumvis captivis, non
esse eripiendum gladium ; qno dicto confestim se proripnit h conspectu
pnesentium in tutiora, ut credebatur^ loca, aut in latebras evasurus, sed
non multb post interceptus, et ex fuga in arcem reductus est. Cujus
loco militi imperia tantisper distribuit Marcbio de yill&, quoad Rex de
alio Generali armorum provideret.
Circa bsec eadem tempora, gravissima conspiratio contra Lodovicum
Francorum Regem, quss jam pridem occultis consiliis agitabatur> in
apertum erupit, cujus auctor et caput babebatnr Dux Aurelianensis,
Regis frater; qui tamen ipsam vel atrocitate sceleris perculsus, vel
innato in consanguineum caput amore permotus, conspirationem de-
texit, et ad trecentos parricidii complices aperuit, quo nomine etiam
indulgentiam Regis promeruit, ea tamen conditione, ut aliquantisper
Gallia exularet : unde non mult6 post per Marcbionem de Yille Roy in
Sabaudiam deductus est. Quod dum fit, duo de primariis viris, Regi
imprimis charis, in custodiam dantur, alteri borum de Sancto Marco
erat nomen, alterum Dominum de Thous appellabant.
Hi dum Lugduni attinentur, circa decimum Septembris eodem mit-
titur Parisiis Cancellarius Regius, un^ cum senatoribus ut causam
utriusque denu6 cognosceret, ac in negotio conspirationis divisim au-
diret, atque si criminis reos animadverteret, capitis sententiam in pro-
ditores pronnnciaret, non habuit diffidentes reos, unde boc ipsis decre-
tum palam prselegit, ut scelus capitis diminutione luerent, cadavera
postmodum in publicam cloacam abjicerentur. Causa mortis hsec fuisse
ferebatur, quod cum Hispaniamm Rege conspirassent, quem appro-
352 ITINERARIUM.
mlsisse exercitum duodecim millium peditum, et quinque mlUin
equitum spargebanty unaque jussisse solvi quadraginta corona.^ox-o
millia pro augendo undiquaque militey cui prflBficiendus essefc XI>«
Aurelianensis, cui annu^ pendi debebant duodena coronatorum EKkillij
Duci yer6 Bullionio sexaginta millia coronatorum, ut transitum jx
Sedanum permitteret Domino qui k Sancto Marco nominabatuj
numerari debebant yicena coronatorum millia, ut Cardinalem Richelian
yivis eximeret.
MortiB rei ut primiiim ge vita eximendos intellexerunt, eyoc&i*uxij
virosprobos conscientiee arbitros, quibuscum de grayissimo animse ne^
gotio seri6 conferrent, et se ad mortem disponerent, quibufl peracs^is^
postremum &bui8a sum actnm daturi, in theatrum ambo deducunteii-,
qui ut sese conspexerniit, primiim in amplexus^ mox alter alteri pro^o-
lutos ad genua ruit deprecantes^ quod sibi mutu6 causam mortis dedis-
sent: certabant honestate et amore ambo, et neuter alteri primas cozi-
cedere volens, singuli parati pro alterutro si possent geminam fhndei-e
yitam, quoad tandem uterque mortem oppetiit. Custodiebatur etia.m
tunc sollicitd Bullionius^ cujus causa lubrico sed ancipiti yersabatxxr
loco. Non defuerunt multorum Principum Legatiy qui morte eximi
rogabanty quorum precibus tandem Gallifle Rex snbscripsit
Supererat Dux Anrelianensisy qui post reditum suum ab exilio ia
Franciam, fratris, Regis yultum nondum yiderat. £um Rex ad Sancti
Germani Regiam eyocat, secum iu gratiam plenissim^ rediturum, aci
quem ut frater Regis ingressus est, mox se solio acquiescentis pedibos
adyolyit, yeniamque delicti postulayit. Quem Rex humanissimd terra
surrectum, complectitur, rogatque ut inposterum in fide perstet memi-
neritque jam quintiim grayes sibi condonari culpas, simulque ad Re-
ginam abducit, et Regise mensse adhibet; qua finita Parisios dimiBsus
est, ubi domus Guisia magnific^ exculta Aurelianensium Dnci assignata
est. Fecit hsec gratia mulds complidibus magnam yenise et libertatis
spem, quam nec eyeatns fefellit.
Mense Noyemhri magni fiebant Parisiis apparatus ut quanta fieri
posset magnificentia ambo Regii Principes jam pridem in lucem editi
et diyersis quidem partubus nati, sacro Baptismo renascerentur atque
ITINERARIUM. 363
°9^ bC solennitas dnplicaretur, de Reginae qnoque coronatione multus ubique
coroa^mbebatur sermOy ad quam pompam appromiserat Rex cum omni sna
^ m ila, ipsoque Cardinale Richelio prsesentiam : sollicitabantur ver6
onuD sAmmi infimique ut ad commune regni gaudium animi promptitudinem
ansitiss omnia sua obsequia conferrent.
oi&i,ur Intercommunia regno gaudiaannuspaulatim ad exitum prsecipitabaty
1 Ric^K^ec qutsquam amplius dubitabat de optatissimo fine et Isetissimo anni
aituri exordio et progressu, ciim obscura tempestas ex Eminentissimi
eTooJardinalis Richelii obitu profecta, omnem laetitis serenitatem obduxit,
imzit aulam Regiam magno moerore confudit. Fuit vir acer ingenio, vita
s pem^emperans, moribus integer et castus, in rebus gerendis vigilans, Regi
HiacL-st regno fidus. Patriam ei dederat Gallia, nobilitatem prosapia, £c-
eri pr.clesia sacerdotalem professionem : in toga ad supremas dignitates sibi
ifffkprsemunierat aditum, in sago expedita in promptu habebat consilia, seu
i]ii5*regui motus esset componendus, seu ad externas nationes propaganda
! bx arma ; ad pacem bellumque promovendumy dotibus naturalibus instruc*
ir Hi tus erat omnino singularibus. Quas quia conferre videbatur ad dissen-
m.t siones interexterosconcitandas magis, qu^m ad tranquillitatemfovendam,
trt invidiam ei pepererunt iu peregrinis regnis maximam, domesticorum
etiam multorum odia vix ferenda. Yaletudinis, qua plerumque tenui
::; : atebatur, aflSiictiones sensit gravissimas, in quibus animum semper
,^>:; erectum retinuit : perdius et pemox in laboribus. ^tatis annum atti-
n. : gerat sextum supra quinquagesimum, quando ipsum plurima> eaque fere
eontinua oorporis incommoda ad extremum addux^re. Morti vicinum
;,;^ invisit Majestas Regia, cui promptum omnino ad mortem animum gene-
r*.; rosissimis verbis est testatus. Dicebat euim se libenter mortem oppe-
l. tere, quandoquidem sciret se fidelem Regi usque ad extremum vitae
^ spiritum prsestitisse operam^ quem nec in ullis unquam adversitatibus
. consilio opportuno destituisset, et qu6d videret sibi superfuturos viros
plan^ sagacesy sibique non dissimilesy qui regni statum intimd penetras-
sent, quos suadebat crebro in consilium Regi esse adhibendos. Impri-
mis ver6 et nominatim commendabat Dominum de Chavignj, et Do-
minum de Nojers, sed prse omnibus Eminentissimum Cardinalem Ma-
zarini dilaudabat prolixo elogio, eumque in locum suum subrogari
z z
354 ITINERARIVM,
enixe postulabat. Quoniam ver6 videbat boDam invidise partem in siic&
redundaturam post obitum suum, rogabat ad extremum Regem at eaD-
guini Richeliano janctos foveret, ac singulari cura protegeret. Qns
omnia ciim clementissim^ ei Rex annuisset, tanqnam mortis immemor
Isetitia visus est exultare.
Post mortem cadaver ejus biduum ipsum expositum est populi spec-
taculo, dehinc in Sorbonam depositum, cor verb Richeliannm urbem buo
nomine claram delatum est. Intestina autem in templo S. Eustachii
tumulata.
Superest ut ultimam ejus voluntatem paucis complectamur.
Reliquerat post mortem suam in parata pecunia sexaginta milliones
librarum Gallicarum, quas francos more patrise appellant, hoc sbs par.
tim ex beneficiis et officiis, partim propria industria collegerat, praeter
terras Regia liberalitate acquisitas. Haec universa ita distribuit. Le-
gavit prim6 Marcbioni de Pontcourlay Ducatum Richelianum et ad-
ministrationem de Brovage, dein Domino de Breze Ducatum Fronsac
cum centum millibus francorum annui redditus et gubernationem
Portus Gratiae. Preeterea Dominae de Esquillon nobilissimam arcem
Ruelle cum quinquaginta millibus francorum annui redditus. Ad hsec
Domino de Plessis Chineae viginti coronatorum millia annu^. Regi
porro omnem suam suppellectilem argenteam, auream, gemmeam, quam
ad ducenta aureorum millia periti aestimarunt, prseter quingenta millia
coronatorum, in parato aere. Principi Regio seu Delphino bibliothe-
cam suam, quam quinquaginta aureorum millium precium excessisse
judicarunt; prseter sumptus pro Sorbona aedificanda. Cuivis tandem
militi proprii corporis custodise deputato, numerari voluit ceutum du-
plones, milites denique hos Regii Principis custodiae attribuit. Uni-
versa legata Richeliana quatuor et dimidium millionum aequarunt.
Omnia beneficia sua vacantia reliquit dispositioni Regise.
Mox ab obitu Cardinalis, Rex Galliarum litteras encyclicas ad omnes
Regni ministros, guberuatoresy senatus, et officiarios, tam politicos,
qu^m bellicos, tam intra, quam extra regnum degentes, destinandas
dedit, earum exemplum hic subdimus.
ITIN^RARIUM. 356
P.P.
Cum manifestum sit omnibuSy qu&m ampla nobis et Coronae Francias
servitia amandissimus nobis cognatus noeter Cardinalis et Dux Riche-
lius prsestiterit, quamque fortunatis et optatis successibus Deus bene-
dixerit ejus consiliis ; neminidubium relinqui potest, quin omnino gra-
viter ejus k nobis ex hac vita discessum sentiamus, quem sensum pro nos-
tro in ipsum affectu non tantum hac vice, sed omni vitse nostrai decursu
probare et testari volumus.
Quando ver6 necessitas et temporum ratio nunc exigit, ut ante omnia
salutem et prosperitatem regni nostri, et utilem gubemationis metho-
dum summo studio, et quidem multb magis qu^m antehac unquam
curemus, ut partas per Dei omnipotentis gratiam victorias, usque ad
optatam sed firmam et constantem pacem (qui finis est omnium nostro-
rum consiliorum, et pro qua reparanda nec vitffi, nec sanguini parcitum
volumus) prosequamur. Conclusimus ad consilia nostra eosdem adhi-
bere, quos vivente adhuc Cardinale adhibnimus. Imprimis verb ejus
loco cognatum nostrum Cardinalem Mazarini prseficimus, qui multis
occasionibus fidelem afiectum suum et dexteritatem cum prudentia nobis
ita probavity ut curas nostras merit6 in eum ceu regni nostri subditum
reponere tut6 possimus.
Sed nec minus curandum nobis est ut omnia fcedera cnm conjunctis
nobis Principibus et Regibus stabiliantur, omniaque qu» commune
bonum spectant^ in primo vigore conserventur : bella ad quse ab hosti-
bus nostris compellimur eodem fervore^ quoad Deo placebit corda hos*
tium nostrorum ad pacis conditiones emollire^ continuentur. Quare
volumus et jubemus ut omnes regno nostro subjecti eosdem se exhibeant,
tam erga nostram persouam et consiliarios nostros qu^m confcederatos
nobis, quos antehac semper prsestiterunt, &c. Atque hucusque Regiae
litterse.
Concludemus caput hoc rebus ad Mottam munitissimam Lotharingise
arcem gestis, mense Septembri anno millesimo sexcentesimo quadrage-
8imo secundo. Obsidebant eam justo exercitu Oalliy Archistratego
Hallierioy Mareschallo campi, et acriter premebant, quam ut liberaret,
356 ITINERAltlUM.
Serenissimus Lotharingise Dux Carolus valid^ incubnit. Exeante igitnr
AuguBto cum copiis suis profectionem Mottam versus institnit, cam
Gallis, siquidem promptos ad arma reperiret, pugnaturus ; de qaa cnra
illi certiores essent redditi, soluta subit6 obsidione securiora loca peti-
erunt.
Non deerat tunc quidem Lotharingis animus persequendi Hallierinm,
et ex fuga retrahendi ad puguam, ciim vero equites excitatis et in plares
dies continuatis itineribus fessi desperarent assequi fugientem, tantillam
quietis sibi indulserunt, et mox exploratores miserunt qui cognoscerent
de Gallorum situ, et numero militum^ qui ut primiim certa nuncia de
omnibus retulerunt, monuit Lotharingiss Dux suoe, ut ad iter quan-
tnmvis intempesta nocte, et coelo phivio, proseqnendum se expedirent,
atque animos^ contra hostem procederent Non latuit illa aceeleratlo
Hallieriumy unde ex altera fluminis ripa castra metatus est, et ad pognani
se disposuit. Lotharingi interim prseoccupato vado trajectum moliun-
tur, et contra hostem plenis agminibus movent, fortissimeqne aggre-
diuntur, adeo ut prima statim impressione, equitatum Gallorum dissi-
parint, et in effusissimam fugam compulerint. Ac mox renovatis
animis eadem fortitndine in peditatnm irrunnt, qui exoneratis simplici
vice fistulis, arma sine mora abjecit, ac se paucis exceptis, qui beneficio
sylvse fuga elapsi snnt, sese victoribus dediderunt. Obtenta sunt ea
expeditione pene omnia Gallorum signa, tam equestria quitm pedestria,
nnk cum impedimentis, qua3 militis rapinse permissa sunt. Reperta
fuit inter res alias fascia caerulei coloris serica, ex qua pendebat crux
aurea, ordiniset equitum sancti Spiritus sjmbolumi eam ad Mareschallum
campi Hallier spectasse constans fama fuit, quam unam ex omni prseda
Serenissimo Duci Carolo obtulerunt: cui sufficiebat gloria et strato hoste,
et Motta obsidione penitus exempta.
CAPUT LXIX.
De variis expeditionibus per Imperium $usceptis,
UGNABANT conjunctis armis Galli, Wimarienses, et
tS^ IWJS^ Hassi : qui poetqnam diutul^ partim in Bnchonia, par-
l^ lljjKy ^^ ^ Monasteriensi Episcopatn bffisissent, deficiente
"^^ paulatim annona, in Coloniensem Archiepiscopatum
traducere copias statuerunt. Eaque propter facta ab
HoUandis Wesaliensem Pontem transeundi copia, Rheno iacti sunt pro-
piores. Quo dum progrediuntur Generali Gallorum Comiti de Gue-
brian, et Hassorum Comiti de Eberstein nunciatum est, Lambojum
cum suo milite in Coloniensem districtum moliri transitum^ atque hyber-
nam istic qnaerere stationem. Convocato igitur consilio bellico prsci-
puorum Ducum, concluserunty contra Lambojum eundum esse, et si qua
daretur occasio opprimendumi antequam Hatzfeldics copise eodem
tendentes jungerentur. Ac mox Campenam versus progressi sunt,
hostemque ibidem adorti, sed primo impetn repulsi non sine aliquo
damnoy quo loco Lamboyus in capite pugnans fortissim^ dimicavit.
Sed cum pauI6 post confcederati exercitus majori fortitudine renovassent
impetum, hostilem exercitum penitus extinxerunt, multis caesis, aliis
captis. Occisorum numerus ad ter mille» captorum ad quater mille
fuisse perhibetur. Obtenta eo praelio signa militaria tam equitum qu^
peditum centum qnadraginta sex, tormenta majora sex, atque ipse Lam-
boTns cum prsecipuis ducibus qui mortem evaseraut, captus.
Tam insigni parta victoria, multae circum civitates et arces se Gallo-
Wimariensibus dediderunt. Novesium poetquam postulatum esset per
tubicinem, statuerat quidem se quoquo modo tueri et impetum, bellique
aleam experiri, sed ut ignitis globis et majoribus machinis urbs gra-
vissim^ tentata est, sequentibus conditionibus deditionem pepigit.
348 ITINERARIUM.
tam lncaleiitiim vulnns curare possit. Quod nisi cavemuSy efflictim
sollicitabitur, ut copias restauret, et denuo exercitum si non superiorem
nobisy saltem parem colligat, et contra nos in campum reducat, nostni-
que consilia celeritate sua evertat.
Cum itaque promptissimum Charitatis yestree animum ad justissima
hffic arma tam suscipienda, qu^m prosequenda abunde perspectum
haberemusy nullo modo prsetermittere voluimus, quin eam litteris nostris
in proposito confirmaremus, et ad ulteriores progressus incitaremus.
Imprimis ver6 hortamur ut omni nisu adlaborare velit, ne hostis soas
ad Rhenum copias ad se accersere possit, vel si eas jam fort^ evocasset,
efficere, ut eas eodem^ unde eduxerat, remittere cogatur, nisi perditas
velit illas stationes et terras, qaorum incolumitas confoederatorum in-
terest» ut conservetur.
In quo quidem negotio quoniam Charitatem vestramy non tanti^m
propriis armisy sed etiara consiiiis et favore apud Dominum de Onebrian
plurimiim valere intelligimus^ ea propter impens^ rogamus, ut pro com-
muni bone desideriis nostris velificare dignetur, ac dictum Dominnm
Comitem inducere, ut exercitum suum, quanta potest celeritate, vel in
Franconiam vel in superiorem Palatinatum, vel cert^ ad Rheni McBni-
que tractus promoveat. Neque enim quidquam occurrit, quod aat
nostris commodis conducibilius, vel hostis progressionibus magis noxium
esse possit. Sicque fiet, ut dum conjunctis armis pugnabimns, jam-
pridem optatam pacem pro animi voto obtineamus, et res nostras in
securum portum traducamns. Pluribus hac vice Charitatem vestram
morari non intendimus, ideoque eam Divinse protectioni, toto cordis
afifectUy commendamus. Dabamus ex Regia arce nostra Stockholmensi
24. Novembris Anno 1642. Has litteras profuisse docuit eventus,
quando scilicet Gallo-Wimarienses celerrima expeditione in Franconiam
penetrarunt, ac Episcopatum Bambergensem et vicina circum locafoede
lacerarunt,
Interim Friburgum Misniae arct^ conclusum tenebatur, quam urbem
tuebantur mille ducenti milites Saxonici, tam pedites, qa^km equites,
quibus se junxerant venatores plurimi, et alii h vicinia, jaculatoriae artis
peritissimi, contra quos tormentis, mox etiam efibssis et pulvere pjrio
repletis, succensisque cuniculis fortiter actum.
ITINERARIUM. 349
Qol cum optatam sortiti esseDt effectam et sabrutis mceniis prsBmaniis-
sent latum in urbem aditum, impetum obsidentes adornarunt multa
suornm strage: obtessi enim interius rimam obstruzerant cumque hostis
incurreret, dispositis hinc inde prsesidiariisy durissimd acceperunt ; ita
ut 150. strayerint, multosque saucios remiserint.
Inciderat haec obsidio in mensem Janoariaia Anno M.DC.XLIII.
frigore et pluyiis perquam incommodum, unde lentiiis opinione proce-
debant obsidionis molimina. Dabatur interea mora Ciesareis ad novam
expeditionem suscipiendam ; qui quod se Pilsnam movissent, rumor ad
obsidentes talerat, cujus rei certitudinem ut ezploraret DorstensohniuSy
cum prsecipuo equitatu yersus montes ezcurrit, sed aliud non cognoyity
qu&m quod Cesarei iu suis se stationibus optimd munitis continerent ad
quos cum accessum nuUum reperisset, ad obsidionem reyersus est;
cumque, ne qu^ forti solutionem obsidionis tenlarent Csesareiy metueret,
operas duplicayit, rebusque omuibus dispositisi generalem impetom in
Yigesimum quartum Januarii indizit ; ac inter equites promulgari jussity
ut, si qui essenty qui pro praemio simul iucurrere yellent, tempori com-
parerent. Comparuerunt duo omnino millia, ez iis, qui equoium de-
fectu pedites incedebant, quorum numerum quatuor millia excessisse
credunt. Sed cum illa dies continuis pluyiis esset lubrica, impetus in
aliud tempus dilatns est
Adyenerunt non malt6 post Caesarianorum noyem equitum milliay et
peditum quinque omnino millia; has copias ut conspezerunt Saeci,
continu6 obsidionem solyerunt, cumque notarent Caesariorum inter-
yentu succidi ez Bohemia commeatum, ad Albim progressi sunt. Quem
ponte strayerunt, ut militi ex utraque parte pabulandi fieret copia.
Hac expeditione feliciter confecta Picolomineus k Csesareis castris
dimissus, in Belgium profectus est, Hispanas copias ducturus in cujus
locum Galassus est substitutus.
CAPUT LXVIII.
De rebus Oallicis hinc inde gestis.
JENSE Martio Anni M.DC.XLII. Dominus d'Espinan
Qeneralis armorum Oallicorum, non ita pridem in
Hispaniam missus, jussu Regio in vincula conjectus
est, nec mult6 post cum qaibusdam aliis ducibus
capite plexiis, e6 quod suppetias Hispanicas ad Per-
pinianum properantes, non impedivisset ; ez quo factum, ut Coustan-
tinum per quod Oalli Taraconam una ex parte clausam et obsessam
tenebant, post decem circiter dierum obsidionem, certis conditionibus
Hispani receperint, et Taraconensibus ex illa parte exitum, dactore
exercitus Marcbione de Leganes, aperuerint.
^stivos Mensis Julii calores, gelidss mortis frigus in potentissima
Gktlliarum Regina extinxit. Fuit illa Henrici IV. Francorum Regis
maximiy fortissimi, prudentissimi conjux, Ludovici Justi Mater, quse
calamitosissimis miseriarum tempestatibus diu multumque jactata, et
per varias orbis plagas, nunc hiic, nunc illuc, agitata, CoIonisB Agri-
pinaB moeroris finem et portum (ut omnin6 confidimus) seternse felicita-
tis, inyenit. Cum postremum morbum sibi fatalem persensit, caducarum
rerum raemoriam penitus masculo ver^ pectore k se abdicavit, nec alios,
qakxn de coeli bonis, sermones, admittere voluit : potissima cura fuit ut
animum sacra exomologesi expiatum, divini epuli redderet capacem,
ad quod cum maximo animi ardore accubuisset, magnis passubus ad
eetemitatis stationem properavit ; qnam placidissima morte attigit, tertia
die Julii, Anno incamati verbi M.DC.XLII. ante obitum suam ulti-
mam voluntatem scripto testatam voluit, cujus executionem Serenissimo
Electori, Archiepiscopo Coloniensi, commendavit. Regium cadaver
postquam alio quousque Coloniee fuisset retentum, in Oalliam postea
pompa Regia abductum, et majoribus suis Regique Henrico conjugi,
appositum.
ITINERARIUM. 361
Eodem prope tempore, ita volente et imperante Galliaram Rege Dux
Bullionius Francicoram armomm per Italiam et Pedemoutium Ouber-
nator, nn^ cum pluribus magnse nobilitatis viris, et officialibus, Cas-
salae per Dominum du Blessis Braislin captus est. Ei cum Gubeniator
Cassalensis ezbibuisset Regium edictum, quo attineri jubebatur nullo
quidem yel signo vel verbo est refragatus, sed cum dictus Gubemator
manum gladio, quo Dux accingebatur, admovisset, ut more alioram
captivorum latus armis nudaret, non tulit injuriam, iraque percitas
valido ictu in caput Qubematoris ita impegit, ut graviter sauci&rit,
dicens, Disce tuo etiam damno, mei similibus, quantumvis captivis, non
esse eripiendum gladium ; quo dicto confestim se proripuit h conspectu
prsesentium in tutiora, nt credebatur^ loca, aut in latebras evasurus, sed
non mult6 post interceptus, et ex fuga in arcem reductus est. Cujus
loco militi imperia tantisper distribuit Marchio de Vill^, quoad Rex de
alio Generali armorum provideret.
Circa haec eadem tempora, gravissima conspiratio contra Lodovicum
Francorum Regem, quse jam pridem occultis consiliis agitabatur» in
apertum erupit, cujus auctor et caput habebatur Dux Aurelianensis,
Regis frater; qui tamen ipsam vel atrocitate sceleris perculsus, vel
innato in consanguineum caput amore permotus, conspirationem de-
texity et ad trecentos parricidii complices aperuit, quo nomine etiam
indulgentiam Regis promeruit, ea tamen conditione, ut aliquantisper
Grallia exularet : unde non mult6 post per Marchionem de Ville Roy in
Sabaudiam deductus est. Quod dum fit, duo de primariis viris, Regi
imprimis charis, in custodiam dantur, alteri horum de Sancto Marco
erat nomen, alteram Dominum de Thous appellabant.
Hi dum Lugduni attinentur, circa decimum Septembris eodem mit-
titur Parisiis Cancellarius Regius, un& cum senatoribus ut causam
utriusqne denu6 cognoscerety ac in negotio conspirationis divisim au-
direty atque si criminis reos animadverteret, capitis senteutiam in pro-
ditores pronunciaret, non habuit diffidentes reos, unde hoc ipsis decre-
tum palam prselegit, ut scelus capitis diminutione luerent, cadavera
postmodum in publicam cloacam abjicerentur. Causa mortis hsec fuisse
ferebatur, quod cum Hispaniarum Rege conspirassenti quem appro-
362 ITINERARIUM.
misisse exercitum daodecim milliam peditami et quinqne millium
equitum spargebant, nnaque jussisBe soIyI quadraginta coronatomm
millia pro augendo undiqnaque milite, cni prfleficiendus eseet Dux
Aurelianensisy eui annud pendi debebant duodena coronatorum millia,
Duci Ter6 BuUionio sexaginta millia coronatoram, ut transitum per
Sedannm permitteret Domino qai k Sancto Marco nominabatury
numerari debebant vicena coronatorum millia, ut Cardinalem Richelium
yivis eximeret
Mortis rei ut primilim se yita eximendoB intellexerunt, eTOcanint
yiros probos conscieutis arbitros, quibuscum de gravissimo anims ne-
gotio 8eri6 conferrent, et se ad mortem disponerent, qaibufl peractis,
postremum fabube busb actum daturi, in theatrum ambo deducnntnr,
qui ut sese conspexeruat, primiim in amplexus, mox alter alteri proTO-
lutas ad genua ruit deprecantes, quod sibi mutu6 causam mortis dedis-
sent : certabant honestate et amore ambo, et neuter alteri primas con-
cedere yolensy singuli parati pro altenitro si possent geminam fhndere
yitam, qaoad tandem uterque mortem oppetiit. Costodiebator etiam
tunc 8ollicit6 Bullionins, cnjus causa lubrico sed ancipiti Tersabatar
loco* Non deiuerunt multomm Principum Legati, qui morte eximi
rogabant, quorum precibus tandem Galliie Rex snbscripsit
Sapererat Dux AurelianensiSy qui post reditum sunm ab exilio in
Franciam, fratris, Regis Tultum nondum Tiderat. £um Rex ad Sancti
Germani Regiam CTOcat, secnm in gratiam plenissim^ rediturumy ad
quem ut frater Regis ingressns est, mox se solio acquiescentis pedibus
adTolvity Teniamque delicti poetuIaTit. Quem Rex humanissim^ terra
surrectumy complectitur, rogatque ut inposteram in fide perstet memi-
neritque jam quintiim graTes sibi condonari cnlpas, simulque ad Re-
ginam abducit, et Regiae mensae adhibet ; qua finita Parisios dimissns
esty nbi domus Guisia magnific^ exculta Aurelianensium Duci assignata
est. Feeit hsBC gratia multis oomplicibas magnam Tenis et libertatis
spem, quam nec eTentns fefellit.
Mense NoTembri magni fiebant Parisiis apparatus nt qnanta fieri
posset magnificentia ambo Regii Principes jam pridem in lucem editi
et diTcrsis quidem partnbns nati, sacro Baptismo renascerentur atqne
ITINERARIVM. 363
ut solennitasduplicaretnr, de Reginse quoque coronatione multns nbique
Jiabebatnr sermo, ad qnam pompam appromiserat Rex cnm omni sna
^ula, ipsoqne Cardinale Richelio prssentiam : sollicitabantnr verb
summi infimique nt ad commnne regni gandinm animi promptitndinem
et omnia sna obeeqnia conferrent.
Intercommunia regno gandia annns paulatim ad ezitum praecipitabat,
nec quisqnam ampljus dnbitabat de optatissimo fine et Ifletissimo anni
initnri exordio et progressu, ciim obscnra tempestas ex Eminentissimi
Cardinalis Richelii obitn profecta, omnem Isetitiae serenitatem obdnxit,
et aulam Regiam magno mcerore confndit Fnit vir acer ingenio, yita
temperansy moribus integer et castns, in rebns gerendis vigilans, Regi
et regno fidus. Patriam ei dederat Gallia, nobilitatem prosapia, Ec-
clesia sacerdotalem professionem : in toga ad supremas dignitates sibi
praemunierat aditnm, in sago expedita in promptu habebat consilia, sen
regni motus esset componendus, seu ad erternas nationes propaganda
arma ; ad pacem bellumqne promovendnmy dotibus naturalibus instruc-
tos erat omnino singnlaribus. Quas quia conferre yidebatnr ad dissen-
siones interexterosconcitandasmagis, qu&m adtranquillitatemfovendamy
invidiam ei peperemnt in peregrinis regnis maximam, domesticornm
etiam multornm odia viz ferenda. Yaletndinis, qua plerumque tenui
utebatur, afflictiones sensit gravissimas, in quibus animum semper
erectnm retinnit : perdius et pernox in laboribus. iBtatis annnm atti-
gerat sextum supra qninqnagesimum, quando ipsnm plurima, eaque fere
continua corporis incommoda ad extremum adduxSre. Morti vicinum
inyisit Majestas Regia, cui promptnm omnino ad mortem animum gene-
rosissimis verbis est testatns. Dicebat enim se libenter mortem oppe-
tere, qnandoqnidem sciret se fidelem Regi nsque ad extremnm vits
spiritnm prsestitisse operam, qnem nec in ullis unquam adversitatibus
consilio opportuno destitnisset, et qu6d videret sibi superfuturos viros
plani sagacesy sibiqne non dissimiles, qui regni statnm intim^ penetras-
senty qnos suadebat crebro in consilium Regi esse adhibendos. Impri-
mis ver6 et nominatim commendabat Dominnm de Chavigny, et Do-
minum de Noyers, sed prae omnibns Eminentissimum Cardinalem Ma-
zarini dilaudabat prolixo elogio, eumque in locum snum snbrogari
z z
364 ITINERARIUM,
enixe postulabat. Quoniam ver6 videbat bonam invidiae partem in sao?
redundaturam post obitum guum, rogabat ad extremum Regem ut san-
guini Richeliano junetOB foveret, ac singulari cura protegeret. Quae'
omnia ciim clementissini^ ei Rex annuisset, tanquam mortis immemor
Isetitia visus est exultare.
Post mortem cadaver ejus biduum ipsum expositum est populi spec-
taculo, dehinc in Sorbonam depositum, cor verb Richelianum urbem bdo
nomine claram delatum est. Intestina autem in templo S. Eustachii
tumulata.
Superest ut ultimam ejus voluntatem paucis complectamur.
Reliquerat post mortem suam in parata pecunia sexaginta milliones
librarum Gallicarum, quas francos more patrise appellant, hoc ets par.
tim ex beneficiis et officiis, partim propria industria collegerat, prseter
terras Regia liberalitate acquisitas. Heec universa ita distribuit. Le-
gavit prim6 Marcbioni de Pontcourlay Ducatum Richelianum et ad-
ministrationem de Brovage, dein Domino de Breze Ducatum Fronsac
cum ceutum millibus francorum annui redditus et gubernationem
Portus Gratiae. Praeterea Dominee de Esquillon nobilissimam areem
Ruelle cum quinquaginta millibus francorura annui redditus. Ad haec
Domino de Plessis Chineae viginti coronatorum millia annu^. Regi
porro omnem suam suppellectilem argenteam, auream, gemmeam, quam
ad ducenta aureorum millia periti aestimarunt, praeter quingenta millia
coronatorum, in parato sere. Principi Regio seu Delphino bibliothe-
cam suam, quam quinqu^inta aureorum millium precium excessisse
judicarunt ; praeter sumptus pro Sorbona sedificanda. Cuivis tandem
militi proprii corporis custodise deputato, numerari voluit centum du-
plones, milites denique hos Regii Principis custodise attribuit. Uui-
versa legata Richeliana quatuor et dimidium millionum sequarunt.
Omnia beneficia sua vacantia reliquit dispositioni Regise.
Mox ab obitu Cardinalis, Rex Galliarum litteras encyclicafi ad omnes
Regni ministros, guberuatores, senatus, et officiarios, tam politicos,
qnkm bellicos, tam intra, quam extra regnum degentes, destinandas
dedit, eanim exemplum htc subdimus.
ITIN^JIRARIUM. 355
P. P.
Cum manifestum sit omnibus, qu^m ampla nobis et Coronse Francias
servitia amandissimus nobis cognatus noster Cardinalis et Dux Riclie-
lius prsestiterit, quamque fortunatis et optatis successibus Deus bene-
dixerit ejus consiliis ; neminidubium relinqui potest, quin omnino gra-
viter ejus k nobis ex hac vitadiscessum sentiamus^ quem sensum pro nos-
tro in ipsum affectu non tantum hac vice, sed omni vitse nostrai decursu
probare et testari volumus.
Quando ver6 necessitas et temporum ratio nunc exigit, ut ante omnia
salutem et prosperitatem regni nostri, et utilem gubernationis metho-
dum summo studio, et quidem mult6 magis qu^m antehac unquam
curemus, ut partas per Dei omnipoteDtis gratiam victorias, usque ad
optatam sed firmam et constantem pacem (qui finis est omnium nostro-
rum consiliorum, et pro qua reparanda nec vitse» nec sanguini parcitum
volumus) prosequamur. Conclusimus ad consilia nostra eosdem adhi-
bere, quos vivente adhuc Cardinale adhibuimus. Imprimis ver6 ejus
loco cognatum nostrum Cardinalem Mazarini praeficimus, qui multis
occasionibus fidelem affectum suum et dexteritatem cum prudentia nobis
ita probavit, ut curas nostras merit6 in eum ceu regni nostri subditum
reponere tut6 possimus.
Sed nec minus curandum nobis est ut omnia foedera cnm conjunctis
nobis Principibus et Regibus stabiliantur, omniaque quae commune
bonum spectant, in primo vigore conserventur : bella ad quae ab hosti-
bus nostris compellimur eodem fervore, quoad Deo placebit corda hos-
tium nostrorum ad pacis conditiones emollire, continuentur. Quare
volumus et jubemus ut omnes regno nostrosubjecti eosdem seexhibeaut,
tam erga nostram persouam et consiliarios nostros qukm confcederatos
nobis, quos antehac semper prsestiterunt, &;c. Atque hucusque Regiae
litterse.
Concludemus caput hoc rebus ad Mottam munitbsimam Lotharingise
arcem gestis, mense Septembri anno millesimo sexcentesimo quadrage-
simo secundo. Obsidebant eam jnsto exercitu Gralli, Archistratego
Hallierio, Mareschallo campi, et acriter premebant, quam ut liberaret,
356 ITINERAltlUM.
Serenissimus LotharingisB Dux Carolus yalid^ incnbuit. Exeunte igttur
Augusto cum copiis suis profectionem Mottam yersus institnity cnm
Gallisy siquidem promptos ad arma reperiret, pugnaturus ; de qua cnm
illi certiores essent redditi, soluta subit6 obsidione securiora loca peti-
erunt.
Non deerat tunc quidem Lotharingis animus perseqnendi Hallierinmy
et ex fuga retrahendi ad pugiiam, ciim ver6 eqnites excitatis et in plnres
dies continnatis itineribus fessi desperarent asseqni fngientem, tantillam
quietis sibi indulsernnt, et mox exploratores miserunt qni cognoscercDt
de Oallorum situ, et numero militum, qui ut primiim certa nuncia de
omnibus retulerunt, roonuit LotharingiflB Dux suos, ut ad iter qnan-
tnmvis intempesta nocte, et coelo pluvio, prosequendnm se expedirent,
atque animos^ contra hostem procederent Non latuit illa acceleratio
Hallieriumy unde ex altera fluminis ripa castra metatns est, et ad pugnam
se disposuit. Lothafingi interim pneoccupato vado trajectum molinn-
tnr, et contra hostem plenis agminibus moyent, fortissimeque aggre-
diuntur, adeo ut prima statim impressioncy equitatnm Gallorum dissi-
parinty et in effusissimam fugam compulerint Ac mox renovatis
animis eadem fortitndine in peditatum irmunt, qui exoneratls simplici
yice fistulisy arma sine mora abjecit, ac se paucis exceptis, qui beneficio
sylvae fuga elapsi sunt, sese victoribus dedidernnt Obtenta sunt ea
expeditione pene omnia Grallorum signa, tam equestria qukm pedestria,
nnk cum impedimentis, qua; militis rapinse permissa sunt. Reperta
fuit inter res alias fascia caerulei coloris serica, ex qua pendebat crux
aurea, ordinisetequitum sancti Spiritus sjmbolumieam ad Mareschallum
campi Hallier spectasse constans fama fuit, quam unam ex omni prsda
Serenissimo Duci Carolo obtulerunt: cui sufficiebat gloria et strato hoste,
et Motta obsidione penitus exempta.
CAPUT LXIX.
De variis expeditionibus per Imperium susceptis.
UGNABANT conjunctiB armis Galli, WimarienscB, et
Hassi : qai poetquam diutul^ partim in Buchonia, par-
tim in Monasteriensi Episcopatn haesissenty deficiente
paulatim annona, in Coloniensem Archiepiscopatum
traducere copias statnerunt. Eaque propter facta ab
HoUandis Wesaliensem Pontem transeundi copia, Rheno faoti sunt pro-
piores. Quo dum progrediuntur Generali Gallorum Comiti de Gue-
brian, et Hassorum Comiti de Eberstein nunciatum est, Lambojum
cum suo milite in Coloniensem districtum moliri transitum, atque hyber-
nam istic quaerere stationem. Conyocato igitur consilio bellico praeci-
pnorum Ducum, concluserunt, contra Lamboyum eundum esse, et si qua
daretur occasio opprimendum, antequam Hatzfeldicse copise eodem
tendentes jungerentur. Ac mox Campenam yersus progressi sunty
hostemque ibidem adorti, sed primo impetu repulsi non sine aliquo
damnoy quo loco Lamboyus in capite pugnans fortissim^ dimicayit.
Sed cum pauI6 post confoederati exercitus majori fortitudine renoyassent
impetum, hostilem exercitum penitus extinxerunt, multis caesisy aliis
captis. Occisorum nnmerus ad ter mille, captorum ad quater mille
fuisse perhibetnr. Obtenta eo prselio signa militaria tam equitum qakm
peditum centum quadraginta sex, tormenta majora sex, atque ipse Lam-
boyus cum prsecipuis ducibus qui mortem eyaserant, captus.
Tam insigni parta yictoria, multae circum ciyitates et arces se Gallo-
Wimariensibns dediderunt. Noyesium postquam postulatum esset per
tubicinem, statuerat quidem se quoquo modo tueri et impetum, bellique
aleam experiri, sed ut ignitis globis et majoribus machinis urbs gra-
yissim^ tentata est, sequentibus conditionibns deditionem pepigit.
368 ITINERARir/M.
I. Civitas et senatas in antiquis consuetadinibus et juribuSy ca-
mera ver6 in coUigendis redditibus, conservabitur.
II. Exercitium ecclesiasticum xmk cum ecclesiasticis et templis in-
tacta relinquentur.
III. Militi prsesidiario liber et securus egressus permittetur, sed sine
vezillis, tympani sono, et armis, Colouiamque deducetur. Quod si ta-
men aliquis ad alteras partes transire yellet, integrum erit
ly. Sub horam nonam seqaentis diei admittetur prsesidium Gallo-
Suecicum, sed eadem adhuc vespera un^ civitatis porta, ad quam
Hassi excubenty tradetur.
V. Omnia commercia ut antehac suum tenebunt cursum.
VI. Si contingeret exercitum diutius istic commorari, ab exactionibus
immodicis et insolentiis abstinebit. Civitas Yer6 ab Generalium sus-
tentatione eximetur.
VII. Bona omnia securitatis causa apud urbanos deposita, seu saecu-
larium illa sint, seu ecclesiasticorum, indemnia erunty et quamprimiim
postulabuntur k rerum dominis, ex civitate dimittentur.
VIII. Cives prsesidiariis consueta, quse Yocant, servitia, prsestabuut.
Civitas yer6 supra ratam contributionis partem, non gravabitur.
IX. Officiales electorales, ut et ii, qui securitatis causa ad civitatem
confugerunt, nullo se litro redimenty nec bonis suis spoliabuntur.
X. Civibus, si qui volent, liberum sit ali6 commigrare, bona interim
sua cuivis alteri tradere poterunt, mod6 pro rata contribuant.
XI. Denique militis licentia ita coercebitury ut inquilinis tam ecclc-
siasticis, quam saecularibus, nocere non prsesumant.
Actum Budgeni in castris prsetoriis 26. Januarii Anno 1642.
Hinc, rebus feliciter gestis, octavo decimo Aprilis ejusdem anniy
Gallo-Wimarienses oppidum Lechnichy non nisi tribus Colonia lencis
dissitum, adorti sunt ac sedecim tormentis bellicis oppugnare ceperunt :
nec qnisquam credebat htc diu detinendum exercitum : quia tamen
oppido provisum erat de munitione, et sufficiente milite, et sat altis
fossis cingebatur, arcemque contiguam habebat similiter munitam cnm
700. eirciter peditibus, dimissis duobus equitum manipulis, qu6d suo
instituto pariim futuri essent proficui (qui tamen ab obsessis postea re-
ITINERARIUM. 369
pulsi sunt) defeusionem experiri voluit Gubernator. Prfleparatis omni-
bus ad oppugnationem necessariisy yalidis ietibus quassati primiim sunt
muri, responderunt non minori strepitu praesidiarii, qui crebris insuper
eruptionibus hostium castra carpebant ; quoad incursus, ad ipsum tri-
dunm sine nlla fere intermissione continuatos, obsidentes susceperunt
vano conatu, et non levi suo damno. Duo enim ex tormentis majoribus
crepuerunt, et pulvis defecit. Quem ut Novesium supplevity ad inter-
missas ejaculationes reditum est. Quibus nihilo timidiores obsessi for-
tissim^ restiterunt aliquo operae precio, nam prseterquam quod Generali
Tupadel bacillus, quem officialium militarium instituto manibus prsefe-
rebat, excussus fuerit, supremus insuper vigiliis prsefectus legionis Gue-
brianse fistulae ictu occisus est. Videbant interim obsessi, se paulatim
tanto exercitui succubituros, statuerunt honestas conditiones, quas ab
obsidentibus sibi concedi postularunt, qusB cum negatse essent, obstina-
runt ad extremum tenere oppidum, judicantes melius fore glorios^ oc-
cumbere, qu^m ignominios^ vinci.
Sexta agebatur Maii quando Gallo-Wimarienses furiosissimum de-
derunt assultum, sed cum damno repulsi sunt, quo facto obsessi insuper
magno numero eruperunt in hostem, multisque caesis, aliquot vasa pul-
vere pyrio onusta commodiim intulerunt in oppidum. Dehinc cuniculis
actum, ac decima Maii primus succensus est, qui rimam triginta iacil^
pedum aperuity enm ver6 hiatui obsessi opposuissent sepem etiam illo
impetu csesi sunt incurrentes, desideratis suorum octoginta, inter quos
duo centuriones. Quin et alius insuper Capitaneus, ciim ad mcenia
propiiis accessisset, praegrandi saxo oppressus est.
Nondum destitit hostb obsessos petere ; nocte enim intempesta qnae
undecimam Maii secuta est impressionem novam adornavit. Datoque
signo evocati milites concurrerunt in castris, ad quem reprimendum ciim
viribus suis diffiderent urbani, sedibus quibusdam succensis, ne hosti
intra moenia habitationes relinquerent, ad propugnaculum quoddam
quod intra arcem et urbem in eventum excitaverant, se retraxerunt, sed
ciim nec istic securis esse liceret, porro in arcem recepti sunt, ac inde
hostem novis aggeribus eruendis occupatum, tertiiim lacessiverunt, tanta
virtute, ut denuo oppido pepnlerint. Septima decima Maii, Hasso-
360 ITINERARIUM.
Wimarii in atriam arcis impetu iacto irmmpere conati sant, qnos c«
obsessi primo aditn saxis tantiim amoliri tentassent, sospicati sunt ob
dentes, id pulveris penuria accidissey unde majoribus viribus accesseru]
sed ita accepti k prsesidiariis, ut eo impetu quinquaginta occubuerii
et inter eos locum tenens legionis, et supremus vigiliarum Praefecti
ac insuper ducenti facil^ sanciati in castra redierint.
Vigesima secnnda Maii duplici eruptione hostem h suis munitionib^
abegerunty ac duo tormenta majora clavb obdurata ad usum ulteriorei
inepta reddidernnt.
Interea ad castra de Caesareorum adventu allatum est nuncium, ciiiii
que Comes de Ouebrian certior esset factusy cum Cssareis Bojos coiissi
post breyem deliberationem statuit expedire potius ab ignobili loco ee
dere, qu&m imminentem sibi exercitum expectare, chm suas copiad
imperialibus sciret m ult6 esse inferiores. Ne tamen inultus abiret, j ossi^
omnia oircum oppidum loca succendiy ac vigesima septima Maii sublati^
castris Novesium iter dirigi.
Immortalem laudem loci hujus Gubemator sibi hac unica obsidione
comparavit quem unk cum socio dilaudatum Franciscus de Melo aareo
torque donavit, militi ver^ prssidiario magnam pecuniae summam in
prsemium fortitudinis distribuendam dari yoluit.
Hoc eodem anno tertia die mensis Maii, in quam Dominica incidit,
Serenissimus Archidux Leopoldus Wilhelmus Viennae Austrise in teroplo
R. R. P. P. Ordinis S. Augustini magnus Magister Ordinis Teutonici
creatus solennem inyestituram accepit. Comparuerunt ibidem qnatuor
ex illo ordine Equites, qui homagium et fidelitatis juramentum prsesti-
terunt. Quem actum sua augustissima prsesentia Imperator honorayit,
eoque completo un& cum dicto Archiduce apud Augustissimam Impe*
ratricem Ferdinandi II. yiduam Eleonoram accubuit.
Mox in sequente Junio Serenissimus Neoburgi Princeps Junior,
Filius Serenissimi Wilhelmi Neobnrgici, Warsavise nupsit potentissimi
Polonorum Regis sororem. Ubi omnia maxima concordia peracta snnt.
Adfnit nomine Caesaris Princeps Joannes Casimirus Polonise Regis
frater: nomine yer6 Hispaniarum Regis, Princeps Carolus: nomine
denique Bojorum Ducis Episcopus Bosensis : nt et Legatus Serenissimi
ITINERARIUM. 361
iic, qiB«]ectoris Brandeiibargici. Dcductio ver^Serenissimfle Sponsse ad Sponsi
aif sc abitationem ob infesta itinera aliqaantisper dilata est.
«ace?^; Sub eundem mensem Colonellus Baumberger Philippoburgensis Gu-
oerr:«rnatory contra Hageuoenses Gallos jampridem conceptam stropham
1 PrL^rsequitur. Demandat locum tenenti suo, ut cum supremo vigiliarum
PreefectOy et ducentis circiter peditibus et equitum turma (quibus sup-
inEiijiE^tias ex condicto laturi erant Franckenthalenses Hispani et equites
LW^ff^^i^^urgenses) sub silentio egrediatur, fingatque se mitti pro permu-
^atione praesidiariorum OiFenburgensium quos istic Baumbergerus con-
^fgr^dtituerat ; interim Ter6 rectk Hagenoam accedat, et quadripartito co-
j(£ v>pioIas dividat, insidiasqne commodis locis disponat, jubeatque ad
[f i^^ ccrtum signum latere. Id quod sexto decimo Junii accurat^ factum
j5 . cst. l^ostero die postquam pecora in pascua ex urbe prodiissent, Co-
,^.^ lonelli locum tenens cum viginti quinque equitibus contra pastores
: ^, TTiovety et pecora abigere mandat : quod ex urbe conspicati vigiles dato
signo de hostili impetu monent, contra latrunculos confestim 400 prse-
^, sidiarii emittuntur, et dum remotiores fiunt urbi, insidias animadvertunt,
i^^ rebusque suis tempori consulturi, se dividunt, alii quidem versus pecora
^,^ moventy alii ad moenia revertnntur, sed hi k novis insidiis intercepti
potissimam partem cseduntur. Alii cum se impares esse hosti vident in
, Bildsteinianam villam digrediuntur et ex illa se tuentur ad dimidiae
^^, horse spacium, ac tandem abjectis armis se dedunt. Ea expeditione
_ pecorid ducenta amplius capita abacta sunt, capti milites et officiales
150 circiter, qui mox soluto litro Hagenoam remissi snnt.
Variat fortuna, certo loco consistere nescia, nunc his nunc aliis favens,
Hoentwilanis cert^ mense Julio fuit propitia. Gubemator arcis Hoent-
virilanff; septendecim milites prsedatum emiserat, qui dum lat^ vagantur
Wildensteiniauffi arci approximant. Hlc per certos homiues edocentur
loci commendantem ad proximum pagi templum cum omni fere praesi-
diario milite sacro missee officio afiaturum (erat enim dies festus) con-
cessisse, adeoque nunc milite arcem esse destitutam, ut non nisi unicum
pro excubiis, et aniculas duas retineret. Hanc occasionem Hoentwilani
suis consiliis aptissimam, ambabus, quod aiunt, ulnis, complexi sunt, et
prim6 quidem excubitorem circumvenerunt, et k statione sua abegerunt
3a
362 ITINERARIUM.
quod ut viderant mulieres confestim duas arcis portas ut potueront ob-
firmarunt. Sed frustra, neque enim impedire amplias licuit, qoin ar-
mati peuetrarent, et arce potirentur. Repererunt in arce praeter ten uem
commeatum, tormenta eenea majora minoraque octodecim. Quod ut re$-
civit Oubeniator Hoentwilanus quamprimum sexaginta militesy et com-
meatum cum salvo conductu equestriy illuc dimisit : sciebat enim qn^
arx illa suis usibus esset conveniens, quippe arte et natura munitissima
et hosti prope impenetrabilisy quam parcissimum prsesidium commod^
contra integrum exercitum tueri posset Prseterquam qu6d facillimnm
sibi esset inde exactiones Ulmam usque protendere.
Mense Augusto rediit fortuna ad Caesareos. Qui cum Gallo-Wmia-
rienses post desertam Lechnichensem obsidionem (de qua paul5 ante
meminimus) Novesium ivisse comperissent, emiserunt Joannem Wer-
thium, militem imprimis expeditum, cum mille circiter equitibus, hic
intempesta nocte accitis mille sexcentis peditibus selectis, nuUius indicio
promovit in sjlvam, haud procul Wimariensibus castris dissitam. Hinc,
ut diluxity emisit expeditam equitum turmam, ut, quse extra castra
reperirent pecora et equos in pascuis, abigerent, non tulerunt rapinam
hanc h vicinia spectantes Wimarienses, sed multo agmine persequuntur
prsBdatores : dum ver6 longiiis k castris suis recedunt, de nullis insidiis
soUicitiy Werthius cum reliquo equitatu reditum intercludity caedlt et
plurimos un^ cum mille facile capitibus, partim equorum, partim boum,
capti vos abducit. £x Hassicis copiis, quse simul eruperant inter cseteros
valneratus est Comes quidam de Witgenstein. Hsec roense Augusto.
Septembri ver6 pari felicitate contra Colonelli locumtenentem Latomum
movet Colonellus Sparr, qui cum intellexisset, dictum Latomum cum
copiis per Juliacenses terras praedam agere, tumultuari^ collectos milites
emisity qui obsisterent. Hi dum incerti vagantur, non mult6 post intra
Holtzweiler et Erckelens pagos, dictum Latomum deprehendunt cum
suis, opportuno loco adoriuntury ipsuraque ductorem cum supremo vi-
giliis Prsefecto, primum stemunt, quibus csesis, cseteri se dediderunt,
quos captivos domuni reduxerunt.
Eodem mense arx Wildensteiniana, quam stratagemate captam ab
Hoentwilanis paul6 ante retulimus, ad Bavaricos rediit. Yidebant enim
ITINERARIUM. 363
IBoii qnanta sibi daznna hostium excursion^>u9 inde proficiscerentur,
omnem curam admoverunt, ut yel dolo, vel vi, in potestatem redigerent,
Oommod i^m, nesciocujusindicio didicerunt, arcem necessario commeatu,
et aliis pluribus rebus destitui, unde cinxerunt arctissim^, ne quid inferri
posset, ac intra breve tempus ad deditionem coegerunt. PrsBsidiarii
quidem pacti sunt liberum Hoentwihlam egressum, cum omnibus im-
pedimentis» sed istuc ut pervenerunt, a Domino de Widerholt Guber-
natore Hoentwihlano mal^ accepti fuerunt, qui officiales culpam suam
capite luere, reliquos ver6 milites virgis csedi voluit. Quod et factum
faissety nisi preces aliorum, poenam tam acerbam avertissent.
Octobri mense Generalis Comes de Hatzfeld, Csesareus, et Comes
de Wahl Bavarns, cum subditis sibi copiis Juliaceusem patriam ingressi
sunty ut Gkllo-Weimarienses ad armorum congressum* pellicerent,
atque ut iaciliiis impetrarent, civitates et oppida, quse adversarii tene-
bant pluscula, oppugnare tantisper constituerunt, dum plenis armis de
summa rei decemere liceret. Nec multiim cunctati, Marcodurum
vigesimo Octobris aggredi ceperunt, quibus prsesidiarii, quidquid virium
in ipsis erat, opposuerunt; quoad ad ipsum triduum validis tormen-
torum bellicorum ictibus oppugnati, viderunt ad impetum faciendum,
et vi perrumpendum, disponi milites, ac tunc quidem ad paciscendum se
obtulerunt ; atque eadem ipsa adhuc vespera conditiones positse admis-
saeque sunt, quanquam poster5 prius die subscriptse fuerint. Metue-
bant obsidentes ne qua fort^ beneficio noctis moeniadejecta obsessi novis
aggeribus, aut munimentis occluderent unde sibi Csesarei illum aditum
custodiendum statim concedi voluerunt, quod obsessi non inviti permi-
serunt Conditiones ver5 sequentes scripto consignatae sunt.
I. Conceditur Domino Gubernatori Marcodurano Francisco k
Brunckhorst in vigesimum quartum diem Octobris, liber ex urbe egres-
Bus, cnm omnibus suis impedimentis.
II. Permittuntur etiam ejus militi egressuro utraque arma, siue ar-
dentibns tamen fomitibus, qui ver6 catapultas gerent quae silicis attritu
accenduntur, silicem eximent.
III. NuIIus prsesumat secum efferre res sacras ecclesiis ereptas, nec
364 ITINERARIVM.
edacat secum quacanque ratione seu palam seu clam cives Marcodu-
renses, aut alios quoscunque qui milites non sunt, militibus permisceat.
IV. NuUos cuniculos vel tempore obsidionis vel ante positos celabunt
per quos incommodari civitati posset.
y. Obligant se ambo Generales prssidium Wesaliam usque salTum
conducere. In fidem pactorura duo exempla ejusdem tenoris expe-
dita sunt, et utrimque subscripta sigtUisque munita. Actum in castris
ante Marcodurum 23. Octobris Anni 1642.
(L. S.)
Melchiob Hatzfeldt.
(L. 8.)
JoACHiu Chbistianus Comes db Wahi^
(L. S.)
FBAirciscns Bbunckhobst.
OMNIBUS hunc in modum compositis egressum expectant et spec-
tant victores. Cumque multis capitibus pacta violari animadvcr-
tunt (multi etenim ardentibus fomitibuSy et silicibus ad bombardas ad-
ductis egrediebantur, arma item curribus imposita evehebant, famosum
etiam exploratorem Gubernatoris curru (inscio tamen, ut protestabatury
Brunckhorstio) occultarant, pluresquCy qui milites non erant, militibos
mifccuerant, ac denique multa, qus obsidionis tempore sacris locis et
prophanis abstulerant, secum abducebant) permiserunt tunc quidem iter
in proximum Paguniy sed postridie k superveniente milite egressi at-
tinentur, et qus contra pacta fecissent, objiciuntur, praecipue ver6 et
illud, qu6d quidem promissa esset in conditionibus deductio Wesaliamy
sed quse illa Wesalia foret superior an inferiory non esse conveDtttm»
unde penes Generales stare definitionem : et licet probabile sit» victos
Wesaliam Hollandorum intellexisse, quod tamen id pactis expressum
non esset, ad nihil se teneri, unde errorem suae negligentisB adscribe-
rent. Hsec dum utrimque latiCls disceptantur, redeundum cum impedi-
ITINERARIUM. 365
mentis ad Generales conclusum est, quody prosequentibus bona sna
officialibug factum. Hoc ut viderunt milites officiariis destituti, anxii
reddebantur de rerum eventuy nnde primb pauculi, mox plures transire
ad yictorum partes constituunt, et cum eam ob causam dissensio orta
fuisset inter militesy qni reliqui fnerant, nec de defectione cogitarant, vi
abstrahuntury et per legiones Csesareas dividuntur* Displicuit haec
audaciamultis sed imprimis ubi innotuit Genehilibus, qui statim concln-
sernnt, sua cuivis impedimenta esse permittenda, milites quoque qni
se ultro victorum partibus non adjunxissenty vel cum Csesareis manere
non constituissenty dimittendos, ac prout petebat Brunckhorstius We-
saliam HollandisB esse deducendos.
Lamentabilis fuit duorum Csesareorum Ducum exitus, qui in haec
tempora incidit. Erant illi Colonellus Spiegel, et Colonellus Duglas,
uterque ad arma promptus. Miserat hos Serenissimus Archidux Leo-
poldus Wilhelmns Sittaviam ut cum Suecicornm armorum ducibus trac-
tarent, id qnod feliciter et citra omnem dissensionem factum est. Finitis
tractnbusy nt fieri assolet, lautum convivinm k Suecicis quibnsdam offi-
cialibus est institutum, in quo pro more lai^ssiro^ potitatum est ; ex-
inde, quod communiter nsuvenit, in rixas itum, et verbis contentios^
certatnmy adeo ut dicti duo Colonelli, cum alter alteri cedere nesciret,
asperiiis collisi, sese mntu6 ad duellnm evocaverinty in quo dum au-
dacter decertant, funestus omnino accidit casns, ut scilicet eodem fere
momento ambo sclopum alter in alterum exonerarint, ac se vicissim
plumbea glande trajecerint, ac Spigelins quidem nnllo ulterins edito
signo miserandum in modum occubuit, Duglasins ver6 segre trahens
spiritnm, ad dimidiam nou amplius horam supervixit.
Geminum huic est quod Hamburgi non mult5 post contigit, nbi ver^
extrema gaudii luctus occupavit. Res ita habet. Invitaverat Gene-
ralis vigiliamm Prsefectus Pful ad lautum convivium prsecipnos, quos
istic repererat, belliduces, qui ut addixerunt convenlre frequentes, ut
liberaliter, quod institutum erat, tractarentur. Hic dum accumbitur
citra ullam animi perturbationem, sequalibus haustubus, ad quos alter
alterum invitabat, certatum strenu^, sed et subit6 nescio quod ortum
fuit inter Juniorem Kniphausen, et supremum vigiliis Prsefectum Wich-
356 ITINERARIUM.
Serenissimus Lotharingis Dux Carolus yalid^ incubuit. Exeunte igitur
Augusto cum copiis suis profectionem Mottam yersuB institait, cam
Gallisy siquidem promptos ad arma reperiret, pugnaturus ; de qna curo
illi certiores essent redditi, soluta subit6 obsidione securiora loca peti-
erunt.
Non deerat tunc quidem Lotharingis animus persequendi Hallierium,
et ex fuga retrabendi ad pugiiam, ciim vero equites excitatis et in plnres
dies continuatis itineribus fessi desperarent assequi fagientem, tantillum
quietis sibi indalserunt, et mox exploratores miserunt qni cognoscereot
de Gallorum sitn, et numero militum, qui ut primiim certa nancia de
omnibns retulerunt, monuit Lotharingiae Dux suos, ut ad iter quan-
tnmvis intempesta nocte, et coelo plnyioy prosequendum se expedirent,
atque animos^ contra bostem procederent. Non latuit illa accelera tio
Hallieriumy unde ex altera flnminis ripa castra metatus est, et ad pagnam
se disposuit. Lotharingi interim pneoccupato vado trajectum moliun-
tur, et contra hoetem pleuis agminibus moyent» fortissimeqne aggre-
diuntur, adeo ut prima statim impressioncy equitatnm Gallorum dissi-
parint, et in effusissimam fugam compulerint. Ac mox renoyatis
animis eadem fortitudine in peditatum irruunt, qui exoneratis simplici
yice fistulisy arma sine mora abjecit, ac se paucis exceptis, qui beneficio
sylvae fuga elapsi sant, sese victoribus dediderunt Obtenta eant e&
expeditione pene omnia Grallorum signa, tam equestria qukm pedestria,
un^ cum impedimentis, qua3 militis rapinse permissa sunt. Reperta
fuit inter res alias fascia ceerulei coloris serica, ex qua pendebat crux
anrea, ordinisetequitum sancti Spiritus sjmboIum,eam ad Mareschallum
campi Hallier spectasse constans fama fuit, quam unam ex omni praeda
Serenissimo Duci Carolo obtulerunt: cni sufficiebat gloria et strato bostey
et Motta obsidione penitus exempta.
CAPUT LXIX.
De variis expeditionibus per Imperium susceptis.
UGNABANT conjuDCtis armis Galliy Wimarienses, et
Hassi : qni postquam diutnl^ partim in Bncbonia, par-
tim in Monasteriensi Episcopatn bffisissenty deficiente
panlatim annona, in Coloniensem ArcbiepiBcopatum
tradncere copias statnerunt. Eaqne propter facta ab
HoUandis Wesaliensem Pontem transeundi copia, Rbeno facti sunt pro-
piores. Quo dum progredinntur Generali Gallomm Comiti de Gue-
briany et Hassomm Comiti de Eberstein nunciatum est, Lamboyum
cum suo milite in Coloniensem districtum moliri transitum, atque byber-
nam istic qnaerere stationem. Convocato igitur consilio bellico prseci-
puomm Ducum, concluserunty contra Lambojnm eundum esscy et si qua
daretnr occasio opprimendum, antequam Hatzfeldicss copias eodem
tendentes jnngerentur. Ac mox Campenam yersus progressi snnt,
hostemque ibidem adorti, sed primo impetu repulsi non sine aliquo
damnoy quo loco Lamboyus in capite pngnans fortissim^ dimicayit.
Sed cum pauI6 post confoederati ezercitus majori fortitudine renovassent
impetum, bostilem exercitum penitus extinxemnt» multis cssisy aliis
captis. Occisorum numems ad ter mille, captorum ad quater mille
fnisse perbibetur. Obtenta eo praelio signa militaria tam equitum qu^m
peditum centum quadraginta sex, tormenta majora sex, atqne ipse Lam-
boyus cum prsecipnis dncibus qui mortem eyaserant, captus.
Taro insigni parta victoria, multse circum civitates et arces se Gallo-
Wimariensibus dedidemnt. Novesium postquam postnlatum esset per
tnbicinem, statnerat quidem se quoquo modo tueri et impetumy bellique
aleam expeririy sed ut ignitis globis et majoribus macbinis urbs gra-
vissim^ tentata est, sequentibus conditionibas deditionem pepigit.
358 ITINERARIUM.
I. Civitas et senatus in antiquis consuetudinibns et juribus, ca-
mera yer6 in coUigendis redditibus, conservabitnr.
II. Exercitium ecclesiasticum unk cum ecclesiasticis et templis in-
tacta relinquentur.
III. M iliti prflBsidiario liber et securus egressus permittetur, sed sine
▼exillis, tjmpani sono, et armis, Coloniamque deducetur. Quod si ta-
men aliquis ad alteras partes transire vellet, integrum erit.
IV. Sub horam nonam sequentis diei admittetur prsesidium Gallo-
Suecicum, sed eadem adhuc vespera un^ civitatis porta» ad quam
Hassi excubent, tradetur.
y. Omnia commercia ut antehac suum tenebunt cursum.
yi. Si contingeret exercitum diutius istic commorari, ab exactionibns
immodicis et insolentiis abstinebit. Civitas ver6 ab Generalium sus-
tentatione eximetur.
yil. Bona omnia securitatis causa apud urbanos deposita, seu ssecu-
larium illa sint, seu ecclesiasticorum, indemnia erunt, et quamprimiim
postulabuntur k rerum dominb, ex civitate dimittentur.
yill. Cives prsesidiariis consueta, quse vocant, servitia, prsestabunt.
Civitas ver5 supra ratam contributionis partem, non gravabitur.
IX. Officiales electorales, ut et ii, qui securitatis causa ad civitatem
confugerunty nullo se litro rediment, nec bonis suis spoliabuntur.
X. Civibus» si qui volent, liberum sit ali6 commigrare, bona interim
sua cuivis alteri tradere poterunt, mod6 pro rata contribuant.
XI. Denique militis liceutia ita coercebitur, ut inquilinis tam eccle-
siasticis, quam saecularibus, nocere non prsesumant.
Actum Budgeni in castris praetoriis 26. Januarii Anno 1642.
Hinc, rebus feliciter gestis, octavo decimo Aprilis ejusdem anni,
Gallo-Wimarienses oppidum Lechnich, non nisi tribus Colonia leucis
dissitum, adorti sunt ac sedecim tormentis bellicis oppugnare ceperunt :
nec quisquam credebat hic diu detinendum exercitum : quia tamen
oppido provisum erat de munitione, et sufficiente milite, et sat altis
fossis cingebatur, arcemque contiguam habebat similiter munitam cum
700. circiter peditibus, dimissis duobus equitum manipulis, qu6d suo
instituto pariim futuri essent proficui (qui tamen ab obsessis postea re-
ITINERARIUM. 369
pulsi sunt) defensionem experiri voluit Gubernator. Praeparatis omni-
bus ad oppugnationem necessariis, validis ictibus quassati primiim sunt
muri, responderunt non minori strepitu prsesidiarii, qui crebris insuper
ernptionibus hostium castra carpebant ; quoad incursus, ad ipsum tri-
duum sine uJIa fere intermissione continuatos, obsidentes susceperunt
vano conatu, et non levi suo damno. Duo enim ex tormentis majoribus
crepuerunt, et pulvis defecit. Quem ut Novesium supplevity ad inter-
missas ejaculationes reditum est. Quibus nihilo timidiores obsessi for-
tissim^ restiterunt aliquo operse precio, nam prseterquam quod Generali
Tupadel bacillus, quem officialium militarium instituto manibus preefe-
rebaty excussus fnerit, supremus insuper vigiliis prsefectus legionis Gue-
brianae fistuls ictu occisus est. Videbant interim obsessi, se paulatim
tanto exercitui succubiturosy statuerunt honestas conditiones, quas ab
obsidentibus sibi concedi postularunt, quae cum negatae essent, obstina-
runt ad extremum tenere oppidum, judicantes melius fore glorios^ oc-
cumberey qu^m ignominios^ vinci.
Sexta agebatur Maii quando Gallo-Wimarienses furiosissimum de-
derunt assultum, sed cum damno repulsi sunt, quo facto obsessi insuper
magno numero eruperunt in hostem, multisque csesis» aliquot vasa pul-
vere pyrio onusta commodilm intulerunt in oppidum. Dehinc cuniculis
actum, ac decima Maii primus succensus est, qui rimam triginta facil^
pedum aperuity eum ver6 hiatui obsessi opposuissent sepem etiam illo
impetu csesi sunt incurrentesy desideratis suorum octogintay inter quos
duo centuriones. Quin et alius insuper CapitaneuSy ciim ad moenia
propii!is accessisset, prsegrandi saxo oppressus est.
Nondum destitit hostis obsessos petere; nocte enim intempesta quse
undecimam Maii secuta est impressionem novam adornavit. Datoque
signo evocati milites concurrerunt in castris, ad quem reprimendum c^m
viribus suis diffiderent urbani, sedibns quibusdam succensis, ne hosti
intra moenia habitationes relinquerent, ad propugnaculum quoddam
quod intra arcem et urbem in eventum excitaveranty se retraxerunt, sed
ciim nec istic securis esse liceret, porro in arcem recepti sunt, ac inde
hostem novis aggeribus eruendisoccupatum, tertiiim lacessiverunt, tanta
virtute, ut denuo oppido pepulerint. Septima decima Maii, Hasso-
360 ITINERARIUM.
Wimarii in atrium arcis impetu iacto irmmpere conati sunt, qnoB cam
obsessi primo aditu saxis tantiim amoliri tentassenty suspicati snnt obsi-
dentes, id pnlveris pennria accidissey unde majoribns viribnB accesseriint,
sed ita accepti k prflesidiariis, nt eo impetu qninquaginta occubaerint,
et inter eos locum tenens legionis, et supremns vigiliarum Prsefectus,
ac insuper ducenti facil^ sanciati in castra redierint.
Yigesima secunda Maii duplici emptione hostem h suis munitionibus
abegerunty ao duo tormenta majora clavis obdurata ad usum ulteriorem
inepta reddidernnt.
Interea ad castra de Csesareomm adventu allatum est nuncinm, ciim-
que Comes de Ouebrian certior esset factusy cum Cssareis Bojoe coiisse,
post brevem deliberationem statnit expedire potins ab ignobili loco ce-
dere, qu^m imminentem sibi exercitum expectarCy ciim suas copias
imperialibns sciret multb esse inferiores. Ne tamen inultus abiret, jussit
omnia oircum oppidum loca succendiy ac vigesima septima Maii sublatis
castris Novesium iter dirigi.
Immortalem laudem loci hnjus Guberaator sibi hac unica obsidione
comparavit quem unk cum socio dilaudatnm Franoiscus de Melo aureo
torque donavit, militi ver5 praesidiario magnam pecuniae summam in
prseminm fortitudinis distribuendam dari voluit.
Hoc eodem anno tertia die mensis Maii^ in quam Dominica incidit,
Serenissimus Archidux Leopoldus Wilhelmus Viennffi Austrifle in templo
R. R. P. P. Ordinis S. Augnstinl magnus Magister Ordinis Teutonici
creatus solennem investituram accepit. Comparuerunt ibidem quatuor
ex illo ordine Equitesy qui homagium et fidelitatis juramentum prsesti-
ternnt. Quem actum sua augustissima prsesentia Imperator honoravit,
eoque completo un^ cum dicto Archiduce apud Angustissimam Impe-
ratricem Ferdinandi II. viduam Eleonoram accubnit.
Mox in sequente Junio Serenissimus Neoburgi Princeps Junior,
Filius Serenissimi Wilhelmi Neobnrgici, Warsaviae nupsit potentissimi
Polonorum Regis sororem. Ubi omnia maxima concordia peracta sunt.
Adfuit nomine Caesaris Princeps Joannes Casimirns Polonise Regis
frater: nomine ver6 Hispaniarum Regis, Princeps Carolus: nomine
denique Bojorum Dncis Episcopns Bosensis : ut et Legatus Serenissimi
ITINERARIUM. 361
lElIectorls Brandeuburgici. Dcductio ver^SerenissimsB Sponss ad Sponsi
habitationem ob iufesta itinera aliqaantisper dilata est.
Sub eundem mensem Colonellus Baumberger Philippoburgensis 6u-
bcrnator, contra Hageuoenses Gallos jampridem conceptam stropham
persequitnr. Demandat locum tenenti suo, ut cum supremo vigiliarum
Preefecto, et duceutis circiter peditibus et equitum turma (quibus sup-
petias ex condicto laturi erant Franckenthalenses Hispani et equites
Offenbui^enses) sub silentio egrediatur, fingatque se mitti pro permu-
tatione prsesidiariorum Offenbargensium quos istic Baumbergerus con-
stituerat ; interim yer6 rect^ Hagenoam accedat, et quadripartito co-
piolas dividaty insidiasque commodis locis disponat, jubeatque ad
ccrtum signum latere. Id quod sexto decimo Junii accurat^ factum
cst. ]^ostero die postquam pecora in pascua ex urbe prodiissent, Co*
lonelli locum tenens cum viginti quinque equitibus contra pastores
niovet, et pecora abigere mandat : quod ex urbe conspicati vigiles dato
signo de hostili impetu monent, contra latrunculos confestim 400 prse-
sidiarii emittuntury et dum remotiores fiunturbi, iusidias animadvertunt,
rebusque suis tempori consulturiy se dividunt, alii quidem versus pecora
moventy alii ad mcBnia revertuntur, sed hi k novis insidiis intercepti
potissimam partem cseduntur. Alii cum se impares esse hosti vident in
Bildsteinianam villam digrediuntur et ex illa se tuentur ad dimidiae
horae spacium, ac tandem abjectis armis se dedunt. Ea expeditione
pecorid ducenta amplius capita abacta sunt, capti milites et officiales
150 circiter, qui mox soluto litro Hagenoam remissi snnt.
Yariat fortuna, certo loco consistere nescia, nunc his nunc aliis favens,
Hoentwilanis cert^ mense Julio fuit propitia. Gubernator arcis Hoent-
vilanffi septendecim milites praedatnm emiserat, qui dum lat^ vagantur
Wildensteinianse arci approximant. Hic per certos homiues edocentur
loci commendantem ad proximum pagi templum cum omni fere prsesi-
diario milite sacro missse officio afiatnrum (erat enim dies festus) con-
cessisscy adeoque nunc milite arcem esse destitutam, ut non nisi unicum
pro excubiisy et aniculas duas retineret. Hanc occasionem Hoentwilani
suis consiliis aptissimam, ambabus, quod aiunt, ulnis, complexi sunt, et
prim6 quidem excubitorem circumvenemnty et a statione sua abegerunt
Sa
362 ITINERARIUM.
qaod ut viderunt mulieres confestizn duas arcis portas ut potuerunt ob-
firmarunt. Sed frustra, neque enim inipedire ampliiis licuit, quin ar-
mati peuetrarenty et arce potirentur. Repererunt in arce praeter tenuem
commeatum, tormenta eenea majora minoraque octodecim. Quod ut res-
civit Gubernator Hoentwilanus quamprimum sexaginta milites, et goih-
meatum cum salvo conductu equestri, illuc dimisit : sciebat enim quani
arx illa suis usibus esset conveniens, quippe arte et natura munitissima
et bosti prope impenetrabilis, quam parcissimum pnesidium commod^
contra integrum exercitum tueri posset. Prfleterquam qu6d &cillimum
sibi esset inde exactiones Ulmam usque protendere.
Mense Augusto rediit fortuna ad CaBsareos. Qui cum Grallo-Wima-
rienses post desertam Lechnicbensem obsidionem (de qua paul6 ante
meminimus) Novesium ivisse comperissenty emisernnt Joannem Wer-
thium, militem imprimis expeditum, cum mille circiter equitibuSy hic
intempesta nocte accitis mille sexcentis peditibus selectisi nuUius indicio
promovit in sjlvam, haud procul Wimariensibus castris dissitam. Hinc,
ut diluxit, emisit expeditam equitum turmamy ut, quse extra castra
reperirent pecora et equos in pascuis, abigerent, non tulerunt rapinam
hanc ^ vicinia spectantes Wimarienses, sed multo agmine persequuntur
prsedatores : dum ver6 longiiis k castris suis recedunt, de nullis insidiis
sollicitiy Werthius cum reliquo equitatu reditum intercludit, caedit et
plurimos un^ cum mille facil^ capitibus» partim equorum, partim boum,
captivos abducit. Ex Hassicis copiis, quse simul eruperant inter cseteros
vulneratus est Comes quidam de Witgenstein. Hsec mense Augusto.
Septembri ver6 pari felicitate contra Colonelli locnmtenentem Latomum
movet Colonellus Sparr, qui cum intellexisset, dictum Latomum cum
copiis per Juliacenses terras prsedam agere, tumnltuarie collectos milites
emisity qui obsisterent. Hi dum incerti vagantur, non mult6 post intra
Holtzweiler et Erckelens pagos, dictum Latomum deprehendunt cum
suis, opportuno loco adoriuntur, ipsumque ductorem cum supremo vi-
giliis Praefecto, primum stemunt, quibus csesis, caeteri se dediderunty
quos captivos domum reduxerunt.
Eodem mense arx Wildensteiniana, quam stratagemate captam ab
Hoentwilanis paul6 ante retulimus, ad Bavaricos rediit. Yidebant enim
ITINERARIUM. 363
Boii quanta sibi damna hostiam excursioniJbus inde proficiscerentur,
omnem caram admoverunt, ut vel dolo, vel vi, in potestatem redigerent.
Commodiimy nesciocujusindicio didicerunt, arcem necessario commeatUy
et aliis pluribus rebus destitui, unde cinxerunt arctissim^, ne quid inferri
possety ac intra breve tempus ad deditionem coegernnt. Prsesidiarii
quidem pacti sunt liberum Hoentwiblam egressum, cum omnibus im-
pedimentisy sed istnc ut pervenerunt, a Domino de Widerholt Guber-
natore HoentwiUano mal^ accepti fuerunt, qui officiales culpam suam
capite luere, reliquos ver6 milites virgis csedi voluit. Quod et factum
faisset) nisi preces aliorum, poenam tam acerbam avertissent
Octobri mense Oeneralis Comes de Hatzfeld, Csesareus, et Comes
de Wahl Bavarnsy cum subditis sibi copiis Juliaceusem patriam ingressi
snnty ut Oallo-Weimarienses ad armorum congressum] pellicerent,
atque ut facilids impetrarent, civitates et oppida, quae adversarii tene-
bant pluscula, oppugnare tantisper constituerunt, dum plenis armis de
summa rei decernere liceret Nec multillm cunctati, Marcodurum
vigesimo Octobris aggredi ceperunty quibus prsesidiarii, quidquid virium
in ipsis erat, opposuerunt; quoad ad ipsum triduum validis tormen-
torum bellicorum ictibns oppugnati, viderunt ad impetum faciendumy
et vi perrumpendum, disponi milites, ac tunc quidem ad paciscendum se
obtulerunt ; atque eadem ipsa adhuc vespera conditiones positae admis-
sseque sunt, quanquam poster5 prius die subscriptse fuerint. Metue*
bant obsidentes ne qua fort^ beneficio noctis moeniadejecta obsessi novis
aggeribusy aut munimentis occluderent unde sibi Csesarei illum aditum
custodiendum statim concedi voluerunt, quod obsessi non inviti permi-
serunt Conditiones ver6 sequentes scripto consignatse sunt.
I. Conceditur Domino Oubematori Marcodurano Francisco k
Brunckhorst in vigesimum quartum diem Octobris, liber ex urbe egres-
0us, cum omnibus suis impedimentis.
II. Permittuntur etiam ejus militi egressuro utraque arma, sine ar-
dentibns tamen fomitibus, qui ver6 catapultas gerent quae silicis attritu
accenduntury silicem eximent.
III. NuIIus prsesumat secum efferre res sacras ecclesiis ereptas, nec
364 ITINERARIUM.
educat secum qaacutique ratione seu palam seu clam cives Marcodn-
renses, aut alios quoscunque qui milites non sunt, militibus permisceat.
IV. Nullos cuniculos vel tempore obsidionis velante positos celabunt
per quos incommodari civitati posset.
y. Obligant se ambo Generales prsesidinm Wesaliam usque salvnm
conducere. In fidem pactorura duo exempla ejusdera tenoris expe-
dita sunty et utrimque subscripta sigillisque munita. Actum in castris
ante Marcodurum 23. Octobris Anni 1642.
(L. S.)
Melchiob Hatzfbldt.
(L. S.)
JoACHiM Chbistl&nus Comes db Wahl.
(L. S.)
FBAircisccrs Bbunckhobst.
OMNIBUS bunc in modum compositis egressura expectant et spec-
tant victores. Cumque multis capitibus pacta violari animadvcr-
tunt (multi ctenim ardentibus fomitibus, et silicibus ad bombardas ad-
ductis egrediebantur, arma item curribus imposita evebebant, famosum
etiam exploratorem Gubernatoris curru (inscio tamen, ut protestabatur,
Brunckborstio) occultarant, pluresque, qui milites non erant, militibus
mibcnerant, ac denique multa, quse obsidionis tempore sacris locis et
prophanis abstulerant, secum abducebant) permiserunt tunc quidem iter
in proximum Paguniy sed postridie k superveniente milite egressi at-
tinentur, et qus contra pacta fecissent, objiciuntur, prscipue ver5 et
illud, qu6d quidem promissa esset in conditionibus deductio Wesalianiy
sed quae illa Wesalia foret superior an inferiory non esse conventum,
unde penes Generales stare definitionem : et licet probabile sit» victos
Wesaliam HoIIandorum intellexissey quod tamen id pactis expressum
non esset, ad nihil se teneri, unde errorem suae negligentisB adscribe-
rent. Hsec dum utrimque latiiis disceptantur, redeundum cum impedi-
ITINERARIUM. 365
mentis ad Generales conclusum est, quod, prosequentibus bona sua
officialibus factum. Hoc ut viderunt milites officiariis destituti, anxii
reddebantur de rerum eventuy nnde prim6 pauculi, moz plures transire
ad Tictorum partes constituunt, et cum eam ob causam dissensio orta
fuisset inter milites, qui reliqui fuerant, nec de defectione cogitarant, vi
abstrahuntur, et per legiones Csesareas dividuntur, Displicuit baec
audacia multis sed imprimis ubi innotuit Geneittlibus, qui statim conclu-
serant, sua cuivis impedimenta esse permittenda, milites quoque qui
se ultro victorum partibus non adjunxissenty vel cum Csesareis manere
non constituissenty dimittendos, ac prout petebat Brunckhorstius We-
saliam HoIlandisB esse deducendos.
Lamentabilis fiiit duorum Csesareorum Ducum exitus, qui in baec
tempora incidit. Erant illi Colonellus Spiegel, et Colonellus Duglas,
aterque ad arma promptus. Miserat bos Serenissimus Archidux Leo-
poldus Wilhelmus Sittaviam ut cum Suecicornm armorum ducibus trac-
tarent, id quod feliciter et citra omnem dissensipnem factum est. Finitis
tractubusy ut fieri assolet, lautum convivium h, Suecicis quibusdam offi-
cialibus est institutum, in quo pro more largissim^ potitatum est ; ex-
inde, quod communiter nsuvenit, in rixas itum, et verbis contentios^
certatnm, adeo ut dicti duo Colonelli, cum alter alteri cedere nescirety
asperiiks collisiy sese mutu6 ad duellum evocaverint, in quo dum au-
dacter decertant, funestus omnino accidit casus, ut sciiicet eodem fere
momento ambo sclopum alter in alterum exonerarint, ac se vicissim
plumbea glande trajecerint, ac Spigelins quidem nnllo ulterius edito
signo miserandum in modum occubuity Duglasius ver6 segre trahens
spiritum, ad dimidiam non amplius horam supervixit.
Geminum huic est quod Hamburgi non mult6 post contigit, ubi ver^
extrema gaudii luctus occupavit. Res ita habet. Invitaverat Gene-
ralis vigiliarum Prsefectus Pful ad lautum convivium prsecipuoSy quos
istic repererat, belliduces, qui ut addixerunt conven^re frequentes, ut
liberaliter, quod institutum erat, tractarentur. Hic dum accumbitur
citra ullam animi perturbationem, sequalibus haustubus, ad quos alter
alterum invitabat, certatum strenu6, sed et subit6 nescio quod ortum
fuit inter Juniorem Kniphausen, et supremum vigiliis Praefectum Wich-
366 ITINERARIUM.
greven dissidium, unde post verba ad verbera transitum, ac mox ad fer-
rum decursum. Fit subitus inter convivas motus, qui accurrnDt nt vel
litigantes componant, vel in opportunius tempus dissensionis dilationem
persuadeanty quod dum faciunt alii, ecce tibi, Sangersbausen Colonelli
locumtenens partibus Wicbgrevenii omnino importun^ accedit: quid
htc faceret Senior Kniphausen ? videns filio suo jam cum duobus im-
par esse negotiumy ne pluribus snccumbat hostibus, filii partes seqaitor:
cujus partim auctoritate, partim aliorum istic prsesentium reverentia,
litigium aliquo modo saltem ad speciem compositum est : quoad Wich-
grevenius iram aliquamdiu pressam, tenere diutius haud potens, exino-
pinato in Colonellum proprium manum strinxit, et impacto colapho
ignominios^ cecidit. Quam injuriam k subdito sibi milite non ferens
CoIonelluSy educto gladio Wichgrevenium eodem quo stabat loco con-
fodit. Cujus causam dum alii et imprimis Sangershausen, suam &x;iant,
adarma quisque sua denuo convolat, vel nt se contra impetum tueatur,
vel ut contra hostem pugnet. Csestm, punctimque varie res geritur ; nec
ante componitur quam multi etiam innocentes vulnerarentur. NuIIus
tamen prseter Sangershausen lethale vulnus sensit, qui solus per vuluera
vitam profudit, non mult6 post pugnse exitum. Tumultum hunc gra-
vissim^ sensit Magistratus, atque idcirco, ne impune illa insolentia abire
permitteretur, commendantem suum Kniphausen arresto detineri voluit:
qui data fide, et nobili suo interposito honore, pollicitus est, se civitate
ante non excessurum, nisi cognita causa, et pro alterutra parte lata sen-
tentia.
Exeunte hoc eodem anno M.DC.XLII. Hassi ex improviso adorti
sunt arcem Frensberg in Archiepiscopatn Trevireusi sitam ac feliciter
occuparunt. In qua magnam fmmenti vim repererunt, multasque alias
opes securitatis causa ilMc transportatas : eodem tempore et Satrapam
lociy virum nobilem de Hullingshausen captivum abduxerunt, nec mul-
ti^m cunctati Hachenburgum progressi, at infecto mox conatu reversi
sunt.
Sed et alibi Triburgum, arx nobilis et munita, tribus omnino leacis
Friburgo dissita, hoc fere stratagemate occupata est. Approximabat
Natalis Domini, quo more catholico Christiani pietati impensiils vacant,
ITINERARIUM. 367
<^uod subodorati Friburgenses Ductore Colonelli PraBfecto Pollio, ad
octoginta circiter sese pridie Bub vesperam in vicino arci horreo occnl-
tarunt, quoad mane quidam ex PrsBsidiariis, sacris interfuturi, egrede-
rentur, in quorum locum hi subito et velut dato signo ex latebris pro-
deuntcs, irruperunt, nec uUo suorum desiderato arce potiti sunt. Prseter
frumenti copiam maximam, arma quoque obtinuerunt plurima, etomnem
apparatum bellicnm, pro tuenda arce uecessarium, in plures annos: sex
item tormenta eenea. Quse omnia postero die curribus imposita, Prae-
fectus Legionis Pollio Friburgum abduci curavit, unk cum pecore et
equis ibidem repertis. Arcem ver6 igne injecto succendit ac deseruit,
eo quod Friburgo abesset longiiis et inde commod^ defendi nou posset.
CAPUT LX.
Varia Portenta, Infortunia, et Casus Luffubres, ab Anno 1642.
ad Annum 1643.
' UB exordium anni M.DC.XLII. inferior Saxonia omi-
nosis prodigiis vari^ concussa est; nam coelo sere-
nissimoy plenoque die, vergente post meridiem sole iu
occubitum portentosa manus cruentum vibrans gladium,
multorum in se oculos animosque convertit : ejus acies
versus Marchiam Antiquam protendebatur. Exercuit ostentum hoc
astronomorum et divinorum ingenia, qui ut probabilitatem conjectnris
suis adstruereut, multa ex antiqua historia, multa ex antiquorum philo-
sophorum scitis, multa denique ex proprii fcecunditate judicii commenti
sunt. Communis sapientiorum sensus hic fuit, Deo mirabilinm omnium
effectori reliquendam esse rerum istarum et futurorum eventuum dispo-
sitionem sine cujus nutu nec capillus de capite deiluit.
368 ITINERARIUM.
Abominandum est, quod certis cursoribus Helyetia transmisit bestia-
litatis documentum. Ubi foeta bucula duos humana specie et forma ab-
solutissimos, si membra spectes, fcetus eodem partu enixa est, pueram
scilicet et puellam. Cohorruere ad spectaculum domestici, dam fortc
illucescente die in stabulum penetrav^re, et horrendi flagitii indicia
consp^xere: nec multClm cunctati» ad legitimum Magistratum nego-
tium detulemnt, k quo conclusumy ut pecus igne absumeretur, xn anc-
torem yer6 fli^itii sedu16 inquireretur, qui si repertus esset, costodise
addiceretur, quoad, quid impurissimo lenone agendum, decemi posset:
ambo ver6 foetus tantisper conservarentury quoad judicare liceret verene
homines ratione prsediti essenty an bruta peconiy quibus sacramentum
regenerationis negandum aut impertiendum foret.
Monstrosum quoque partum fudit infelix mater, sartoris et vinitoris
cujusdam uxor, oppidi Hochstat, comitat^is Hanovieusis incolse, f<Btas
ex utero vivens ac spirans egressus est, referebatque geminam prolem
humana specie perfectam, gemiuum ei caput erat, aliud alterum res-
piciens, suae cuivis aures, oculi, nasus, frons, os, lingua, labia, menturay
manus utrique et pedes proprii, cum consuetis homini digitis et ungui-
bus, aliaque omnia membra ab humana symmetria nihil abludentia prae-
terquam quod anteriore parte ventris ita coaluerant, ut communia intes-
tina viderentur habere, nec uUum sexCls discrimen appareret. Uterque
vitam et animam propriam visus est habere, atque exinde duplicem
fuisse hominem comprobarunt physici et medicse artis periti, quod alter
post alterum defecerit, et primus quidem decem tantum horis snper-
vixerit, alius ver6 vicenis quaternis horis spiritum ducere et se movere
notatus sit. Convolarant ad monstri spectaculum undequaque multa
hominum millia omnis sexilkSy aetatis, et conditionis : qui in seram pos-
terorum memoriam saxo quadrato monstrum incidi voluerunt, et in
eodem oppido, ubi non procul k templi pariete cadaver sepultum est,
erigi.
Dam multiplicatis, portentosis licet, et nefandis foetibus, beniguissima
universi parens natura pbstetricatur, et propagare genus humanum fes-
tinando et exerrando dictis locis connititur; alibi sublatis k medio bo-
minibus ejusdem proposito obsistitur. Veriim enim ver6 Viennae Aus-
ITINERARIUM. 369
triae geminnm faomicidium per summum scelus admissum est; ac
primum quidem ortum duxit ex rixis, quas puer quidam movit cellario,
qui vinam pro precio promebat, dum enim hic pecuniam pro vino dato
exigity alter solutam fuisse asserit, uterque ad conyitia descendit et ex
hinc ad verbera. Et cellarius qnidem ira percitus, arrepto quem furor
proximum obtruserat malleo, tam valido in caput ictulibrat, ut juvenem
etiam nunc loquentem^ elinguem fecerit, et exanimem prostraverit.
Homicida mox comprehensus et ad ulteriores poenas carceribus in-
clusus.
Alterum noctumce per urbem grassationes et extra domum abnocta-
tiones, praecipuam ded^ra occasionem. Erat Yiennse famulus cujusdam
Aulici Csesarei» qui dum, an k Domino missus an ultro incertum, com-
pita oberrat, incidit fort^ fortuna in adolescentem studiosum, similem
sibi noctambulonero, cui, ut plerumque inter ejusmodi partes fieri amat,
ad lites sibi intentatas, facile fuit responsum, sed forsan asperius, quod-
que pungeret famulum, qui cum aegre sustineret etiam sine sanguine
Yulnus innoxium, gladium vibrat, reposcens pro jurgio sanguinem, ac
gemina prim^m plaga punctim illata sauciat, ac mox csesim tertia stu-
diosum cruentat. Hic dum seri6 rem agi videt» et porro instare sui
percussorem, ad arma quoque sua, quse in promptu ferebat, manum ad-
movet, vim vi repulsuraSy quod dum facit haud interposita mora triplici
vulnere famalum confodit, et eyitat. I nunc et disce quse secum noc-
turnae ac intempestivse per urbem evagationes, ferant emolumenta.
Non esse perpetuam firmamentum terrse docuit octava Aprilis Tau-
rinum Montis Ferrati civitas, quam sub ejus diei vesperam gravissimus
terrse motus concussit, ita ut multas subit6 sedes et supra mille foenilia
immani indigenarum terrore et metu everterit. Peperit hsec soli con-
cussio tant6 majorem consternationem, quant6 minoribus indiciis cladi
prselasit.
Nec Lombardiee firmum fuit solum, quam eandem saevissima terrae
trepidatio invasit, ex qua plurimae aedes subversee sunt, et alia non leyia
damna successerunt.
Illud quoque ominosum Saxonise fiiit> quando in templo Sanctse
Cracis Dreatse signum militare lugubre, quod Generali Ceesareo Arn-
3b
370 ITINERARILM.
heimio mortaOy ritu militibos recepto, appenstim fberat, in frusta con-
fractam, nullo impellente, in terram decidit. Yari^ explicatom fnit
portentum, pleriqne inde sinistrum sumpserunt omen.
Non procul Schafhasio oppidum est, quod accolis Schwiciam> sen nt
alii Schweitzium appellare recepto nomine placuit, cujus coloni miram
Bolis faciem, et saepius variatam observarant, ac lucidissimum ejns cor-
pas circulo subnigro et ceruleo colore misto, anlictum non sine prodig-io
aspexerunt, lanarem ver6 spheram omnimoda et nigerrima eclipsi
tectam notarunt. Ex omni denique coeli parte circum-vicina ingentis
magnitudinis globos erumpentes in terram decidentes viderunt, qui
omnes videbantur contra sylvam nigram vibrati evolare.
In Marchia item nova ex parte qua in Pomeraniam terminatnr» visa
est atra et crassa nubes in terram decidua, quee vix terram attingens in
grandinem, aspicientium stupore, resolata est, ac mox ignem concepit,
et lueulentissim^ diu multumque arsit. Erant in ista vicinia pastores,
qui, cum illo fort^ tempore oves h pascuis domum reducebant, ^ pro-
pinquo portentosum ignem contemplati sunt, ac pastorali pedo, verasne
an falsus esset, curios^ explorarunt : sed qu5d lignum nulla sui parte
laederetur judicarunt speciem tantiim ignis esse. Similem grandinem
arguebat etiam agricola se in agro suo, dum hordeum semiiiaret, arden-
tem reperisse. Custrino scripsit ad nos Colonellus Dargewitz, se, dum
sub vesperam animi gratia deambularet, vidisse ccelo innubi duoa in
aere enses velut oppositis mucronibas inter se digladiantes, atque inde
se judicium firmum formasse, eos aliud istis partibus non portendere
quam bellorum motns continuandos, aot fort^ etiam in posteram magno
patriae malo augendos. Ziethense novse Marchise oppido copiosa pluvia
sanguinis decidit, et non terram mod6 ac germina, sed vestes etiam
hominum infecit. Cum eodem quoque calvarias decidisse oculati per-
hibent testes, quas cum lustratum propiiis accessbsent audaculi nonnulli
rerum exploratores, viderunt, calvarias dictas in globos igneos conver-
sas; ex hoc ostento alii profusionem sanguinis uberem, alii magoam
mortalitatem portendi putarunt.
Beritzienses sub noctem plnribus horis spectamnt in plena luna tum-
bam seu loculum funebrem nou sine multa animi perturbatione.
ITINERARIVM. 371
Spremberg» paelia noyennis ssBpins de die mentis ezcesBum pasBa, at-
qne ad 8e revem» plurima occulta edicebat et futuros eventufl prae-
dicebat.
Lipsi® Btagnantes aquas in sanguinem conyersas duobus divensis
^ocis ante urbem, non procul ^ Porta S. Petri constantissima tulit fama.
Quffi quidem aqua ipso octiduo cnm omnium admiratione erubuisse yisa
est. In Magdenburgensi Archiepiscopatu locus est nominatus quem
Laburgum appellant, ubi sulpbure pluit.
Meuse Junio repertus est pastor, vir moribus simplez, sed astutam
gestans sub pectore vulpem, qui suam operam Gallo*Wimarien8ibus
pro nunciis deferendis referendisque obtality ac Tarias expeditiones in
explorando feliciter obivit. Sed cum crebrior apparet in castris Cae-
sareis, et certis temporibus evanescit, in suspicionem venit malse fidei ;
inde nescio in quo &cinore comprehensus, crimen proditionis objicitury
culpam postquam diutul^ pernogasset, tandem confitetury ac laqueo
luit.
In sequente mense Julio dum res necessarise ex Cssaris aula navigio
impositSB in alteram Danubii ripam transmittuntur, ad triginta sese ho>
mines turmatim in scapham iugess^re, ita ut jam onus gravius esset,
quam quod aquas ferre possent : monuit de periculo nauta, et rogavit
ut excensione facta, uavem aliquantilm sublevarent, sed non persuasit,
quin etiam gravioribus verbis jussus navem promovere, id quod periculo
obstinatorum fecit.
Yix medium Danubii enaverat, cum navis pondere oppressa subsiditi
omniaque quas vehebantur cum hominibus, inter quos Aulicus erat co-
quus» aquis sepeliit* Evasit unicus puer qui duos venaticos canes loris
alligatos ducebat, hic enim cum fortissimd teneret lorum, canes ver6
uatando eniterentur iu continentem, in tutum protractus est, et vitam
illa vice canibus debuit prolatam.
Veriverbium est, parva ssepe saintilia magnum excitavit incendium.
Geminum huc adjicio ejus sententise documentum. Agebat Yieunee
Austriee Italus ingeniosas machinas pyrii pulveris virtute parans. Is
sub vesperam portis egreditur ut specimen suae artis ederet, et qnos
propediem Csesari erat accensurus ignes, missilibus tubis probaret : dum
362 ITINERARIUM.
quod ut viderunt mulieres confestim duas arcis portas ut potuerant ob-
firmarunt. Sed frustra, neque enim impedire amplius licuit, qain ar-
mati peuetrarent, et arce potirentur. Repererunt in arce praeter tenaem
commeatum, tormenta eenea majora minoraque octodecim. Quod ut res-
civit Gubeniator Hoentwilanus quamprimum sexaginta milites, et com-
meatum cum salvo conductu equestri, illuc dimisit : sciebat enim qu4m
arx illa suis usibus esset conveniens, quippe arte et natura munitissima
et bosti prope impenetrabilis, quam parcissimum prssidium commod^
contra integrum ezercitum tueri posset. Prseterquam qu6d facillimum
sibi esset inde exactiones Ulmam usque protendere.
Mense Augusto rediit fortuna ad Caesareos. Qni cum Gallo-Wima-
rienses post desertam Lecbnichensem obsidionem (de qua paul6 ante
meminimus) Novesium ivisse comperissent, emiserunt Joannem Wer-
thium, militem imprimis expeditum, cum mille circiter equitibus, hic
intempesta nocte accitis mille sexcentis peditibus selectis, nullius indicio
promovit in sylvam, haud procul Wimariensibus castris dissitam. Hinc,
ut diluxit, emisit expeditam equitum turmam, ut, quse extra castra
reperirent pecora et equos in pascuis, abigerent, non tulerunt rapinam
hanc ^ vicinia spectantes Wimarienses, sed multo agmine persequuntur
prsedatores : dum ver6 longiiis k castris suis recedunt, de nuUis insidiis
sollicitiy Werthius cum reliquo equitatu reditnm intercladit, csedit et
plurimos un^ cum mille facile capitibus, partim equorum, partim boumy
captivos abducit. Ex Hassicis copiis, quae simul eruperant inter csteros
vulneratus est Comes quidam de Witgenstein. Hsec mense Augusto.
Septembri ver6 pari felicitate contra Colonelli locumtenentem Latomum
movet Colonellus Sparr, qui cam intellexisset« dictum Latomum cum
copiis per Juliacenses terras prsedam agere, tumultuari^ collectos milites
emisity qui obsisterent. Hi dum incerti vagantur, non malt6 post intra
Holtzweiler et Erckelens pagos, dictum Latomum deprehendunt cnm
suis, opportuno loco adoriuntur, ipsumque ductorem cum supremo vi-
giliis Praefecto, primum sternunt, quibus csesis, caeteri se dediderunt,
quos captivos domuni reduxerunt.
Eodem mense arx Wildensteiniana, quam stratagemate captam ab
Hoentwilanis pauI6 ante retulimus» ad Bavaricos rediit. Yidebant enim
ITINERABIUM. 363
Boii qnanta sibi damna hostium excursion^)us inde proficiscerentur,
omnem curam admoverunt, ut ye\ dolo, vel vi, in potestatem redigerent.
Commodumy nesciocnjusindicio didicernnty arcem necessario commeatUy
et aliis pluribns rebus destitui, unde cinzerunt arctissim^, ne quid inferri
possety ac intra breve tempus ad deditionem coegerunt. Prsesidiarii
quidem pacti sunt liberum Hoentwihlam egressum, cum omnibus im-
pedimentisy sed istuc ut pervenerunt, a Domino de Widerholt Guber-
natore Hoentwihlano mal^ accepti fuerunt, qui officiales culpam suam
capite luere, reliquos ver6 milites virgis csedi voluit. Quod et factum
fuisset, nisi preces aliorum, poenam tam acerbam avertissent
Octobri mense Generalis Comes de Hatzfeld, Caesareus, et Comes
de Wahl Bavarns, cum subditis sibi copiis Juliaceusem patriam ingressi
sunty ut Gallo-Weimarienses ad armorum congressum] pellicerent,
atque ut faciliills impetrarent, civitates et oppida, quae adversarii tene-
bant pluscula, oppugnare tantisper constituerunt, dum plenis armis de
summa rei decernere liceret. Nec multilm cunctati, Marcodurum
vigesimo Octobris aggredi ceperunt, quibus praesidiarii, quidquid viriura
in ipsis erat, opposuerunt; quoad ad ipsum triduum validis tormen-
torum bellicorum ictibus oppugnati, viderunt ad impetum iaciendum,
et vi perrumpendum, disponi milites, ac tunc quidem ad paciscendum se
obtulerunt ; atque eadem ipsa adhuc vespera conditiones positse admis-
Bseque suDt, quanquam poster6 prius die subscriptse fuerint. Metue-
bant obsidentes ne qua fort^ beneficio noctis moenia dejecta obsessi novis
aggeribusy aut munimentis occluderent unde sibi Csesarei illum aditum
custodiendum statim concedi voluerunt, quod obsessi non inviti permi-
serunt. Conditiones ver6 sequentes scripto consignatae snnt.
I. Conceditur Domino Gubernatori Marcodurano Francisco k
Brnnckhorst in vigesimum quartum diem Octobris, liber ez urbe egres-
sns, cum omnibus suis impedimentis.
II. Permittuntur etiam ejus militi egressuro utraque arma, siue ar-
dentibus tamen fomitibus, qui ver6 catapultas gerent qnse silicis attritu
accenduntur, silicem eximent.
III. NuUus praesumat secum efferre res sacras ecclesiis ereptas, nec
364 / TINE RARI UM.
educat secum quacanque ratione seu palam seu clam cives Marcodu-
renses, aut alios quoscunque qui milites non sunt, militibus permisceat.
lY. Nullos cuniculos vel tempore obsidionis velante positos celabunt
per quos incommodari civitati posset.
y. Obligant se ambo Generales prsesidium Wesaliam usque Balvum
condttcere. In fidem pactorura duo exempla ejusdem tenoris expe«
dita sunt, et utrimque subscripta sigillisque munita. Actum in castris
ante Marcodurum 23. Octobris Anni 1642.
(L. 8.)
Melchior Hatzfeldt.
(L. 8.)
JoACBiH Cbristurus Cohes db Wabl.
(L. S.)
Franciscus Brunckhorst.
OMNIBUS hunc in modum compositis egressum expectant et spec-
tant yictores. Cumque multis capitibus pacta violari animadver-
tunt (multi ctenim ardentibus fomitibus, et silicibus ad bombardas ad-
ductis egrediebantur, arma item curribus imposita evehebant, famosum
etiam exploratorem Gubematoris curru (inscio tamen, ut protestabatur,
Brunckborstio) occultarant, pluresquci qui milites non erant, militibus
mi&cuerant, ac denique multa, quse obsidionis tempore sacris locis et
prophanis abstulerant, secum abducebant) permiserunt tunc quidem iter
in proximum Pagum, sed postridie & superveniente milite egressi at-
tinentur, et quse contra pacta fecissent, objiciuntur, prsecipue Ter6 et
iilud, qu6d quidem promissa esset in conditionibus deductio Wesaliam,
sed qusB illa Wesalia foret superior an inferior, non esse conventum,
unde penes Generales stare definitionem : et licet probabile sit, victos
Wesaliam Hollandorum intellexisse, quod tamen id pactis expressum
non esset, ad nihil se teneri, unde errorem suae negligentisB adscribe-
rent. Haec dum utrimque latiiis disceptantur, redeundum cum impedi-
ITINERARIUM. 365
ixientis ad Generales conclusum est, quod, prosequentibns bona sna
officialibus &ctun]. Hoc nt viderunt milites officiariis destituti, anxii
reddebantur de rerum eTentu, unde primb pauculi, mox plures transire
ad victorum partes constituunt, et cum eam ob causam dissensio orta
Fuisset inter milites, qui reliqui fuerant, nec de defectione cogitarant, yi
abstrahuntur, et per legiones Csesareas dividuntur. DispHcuit hsec
audacia multis sed imprimis ubi innotuit Genelralibusy qui statim concln*
serunt, sua cuivis impedimenta esse permittenda, milites quoque qui
se ultro victorum partibus non adjunxissent, vel cum Caesareis manere
non constituissenty dimittendos, ac pront petebat Brunckhorstius We-
saliam HoUandiad esse deducendos.
Lamentabilis fuit duorum Csesareorum Ducum exitus, qui in hsec
tempora incidit. Erant illi Colonellus Spiegel, et Colonellus Dnglas,
uterque ad arma promptus. Miserat hos Serenissimns Archidux Leo-
poldns Wilhelmus Sittaviam ut cum Suecicornm armorum ducibus trac-
tarent, id quod feliciter et citra omnem dissensipnem factum est Finitis
tractnbusy ut fieri assolet, lautum conyiyium k Suecicis quibusdam offi-
cialibus est institutum, in quo pro more largissim^ potitatum est ; ex-
inde, quod communiter usuvenit, in rixas itum, et verbis contentios^
certatnm, adeo ut dicti duo Colonelli, cum alter alteri cedere nesciret,
asperiils collisi, sese mntu6 ad duellum evocaverint, in quo dum an-
dacter decertant, funestus omnino accidit casus, nt sciiicet eodem fere
xnomento ambo sclopum alter in alterum exonerarint, ac se vicissim
plumbea glande trajecerint, ac Spigelins quidem nullo ulterius edito
signo miserandum in modum occubuit, Duglasius ver6 segre trahens
spiritum, ad dimidiam non amplius horam supervixit.
Geminum huic est quod Hamburgi non mnlt6 post contigit, nbi ver^
extrema gaudii luctus occupavit. Res ita habet. Invitaverat Gene-
ralis vigiliamm Preefectus Pful ad lautum convivium prsecipuos, quos
istic repererat, belliduces, qui ut addixerunt conven^re frequentes, ut
liberalitery quod institutum erat, tractarentur. Hic dum accumbitur
citra ullam animi perturbationem, sequalibus haustubus, ad quos alter
alterum invitabati certatum strenu^, sed et subit6 nescio quod ortum
fuit inter Juniorem Kniphausen, et supremum vigiliis Praefectum Wich-
366 ITINERARIUM.
greven dissidiam, unde post verba ad verbera transitum, ac mox ad fer-
rum decursum. Fit subitus inter convivas motus, qai accurrnnt ut vel
litigantes componant, vel in opportunius tempus dissensionis dilationem
persuadeant, quod dum faciunt alii, ecce tibi, Sangershausen Colonelli
locumtenens partibus Wichgrevenii omnino importun^ accedit: quid
htc faceret Senior Kniphausen ? videns filio suo jam cum duobus im-
par esse negotium, ne pluf ibus saccumbat hostibus, filii partes seqaitar :
cujus partim auctoritate, partim aliorum istic presentium reverentia,
litigium aliquo modo saltem ad speciem compositum est : quoad Wich-
grevenius iram aliquamdiu pressam, tenere diutius haud potens, exino-
pinato in Colonellum proprium manum strinxit, et impacto colapho
ignominios^ cecidit. Quam injuriam k subdito sibi milite non ferens
Colonellus, educto gladio Wichgrevenium eodem quo stabat loco con-
fodit. Cujus causam dum alii et imprimis Sangershausen, suam faciant,
ad arma quisque sua denuo convolat, vel nt se contra impetum taeatnr,
vel ut contra hostem pugnet. Csesim, punctimque vari^ res geritur ; nec
ante componitur quam multi etiam innocentes vulnerarentur. Nullus
tamen prseter Sangershausen lethale vulnus sensit, qui solus per valuera
vitam profudit, non mult6 post pugnae exitum. Tumultum hunc gra-
vissim^ sensit Magistratus, atque idcirco, ne impune illa insolentia abire
permitteretur, commendantem suum Kniphausen arresto detineri voluit:
qui data fide, et nobili suo interposito honore, pollicitus est, se civitate
ante non excessurum, nisi cognita causa, et pro alterutra parte lata sen-
tentia.
Exeunte hoc eodem anno M.DC.XLII. Hassi ex improviso adorti
sunt arcem Frensberg in Archiepiscopatu Trevirensi sitam ac feliciter
occuparunt. In qua magnam frumenti vim repererunt, multasque alias
opes securitatis causa illdc transportatas : eodem tempore et Satrapam
loci, virum nobilem de HuUingshausen captivam abduxerunt, nec mul-
ttim cunctati Hachenburgum progressi, at iufecto mox conatu reversi
sunt.
Sed et alibi Triburgum, arx nobilis et munita, tribus omnino leucis
Friburgo dissita, hoc fere stratagemate occupata est. Approximabat
Natalis Domini, quo more catholico Christiani pietati impensitis vacant;
ITINERARIUM. 367
<][aod snbodorati Fribargenses Diictore Colonelli Praefecto Pollio, ad
octoginta circiter sese pridie Bub vesperam in vicino arci horreo occal-
tarunt, qaoad mane quidam ex Preesidiariis, sacris interfuturi, egrede-
rentar, in quorum locum hi subito et velut dato signo ex latebris pro-
deuntcs, irruperunt, nec ullo suorum desiderato arce potiti sunt. Prseter
irumenti copiam maximam, arma quoque obtinuerunt plurima, et omnem
apparatum bellicum, pro tuenda arce necessarium, in plures annos: sex
item tormenta senea. Quae omnia postero die curribus impositay Prse-
fectus Legionis Pollio Friburgum abduci curavit, unk cum pecore et
equis ibidem repertis. Arcem yer6 igne injecto succendit ac desernit,
eo quod Friburgo abesset longiiis et inde commod^ defendi non posset.
CAPUT LX.
Varia Portenta, Infortuniay et Casus Luffubres, ab Anno 1642.
ad Annum 1643.
I UB exordium anni M.DC.XLII. inferior Saxonia omi-
nosis prodigiis vari^ concussa est; nam coelo sere-
nissimOy plenoque die, vergeote post meridiem sole iu
occubitumportentosa manus cruentum vibrans gladium,
multorum in se oculos animosque convertit : ejus acies
versus Marchiam Antiquam protendebatur. Exercuit ostentum hoc
astronomorum et diyinorum ingenia, qui ut probabilitatem conjecturis
suis adstruereuty multa ex antiqua historiay multa ex antiquorum philo-
sophorum scitis, multa denique ex proprii foecunditate judicii commenti
6unt. Communis sapientiorum sensus hic fuit, Deo mirabilium omnium
effectori reliquendam esse rerum istarum et futurorum eventuum dispo-
sitionem sine cujus nutu nec capillus de capite defiuit.
368 ITINERARIUM.
Abominanduin est, quod certis cursoribus Helvetia transmiBit bestia-
litatis documentnm. Ubl foeta bucula duos humana specie et forma ab-
Bolutissimos, si membra spectes, foetus eodem partu enixa est, puerum
scilicet et puellam. Cohorrn^re ad spectaculum domestici, dum fort^
illucescente die in stabulum penetrav^re, et horrendi flagitii indicia
consp^xere : nec multiim cunctati, ad legitimum Magistratnm nego'
tium detulerunt, k quo conclusumy ut pecus igne absumeretur, in auc-
torem yer6 flagitii sedul6 inquireretur, qni si repertus esset, cnstodise
addiceretur, quoad, quid impurissimo lenone agendum, decemi posset :
ambo yer6 foetus taiitisper conseryarentur, quoad judicare liceret verene
homines ratione prsediti essent, an bruta pecora, quibus sacramentum
regenerationis negandum aut impertiendum foret.
Monstrosum quoque partum fudit infelix mater, sartoris et yinitoris
cujusdam uxor, oppidi Hochstat, comitatiis Hanoyiensis incolae, foetus
ex utero yivens ac spirans egressus est, referebatque geminam prolem
humana specie perfectam, gemiuum ei caput erat, aliud alterum res-
piciens> suse cuiyis aures, oculi, nasus, frons, os, lingua, labia, mentam,
manus utrique et pedes proprii, cum consuetis homini digitis et ungui-
busy aliaque omnia membra ab humana symmetria nihil abludentia prae-
terquam quod anteriore parte yentris ita coaluerant, ut communia intes-
tina yiderentur habere, nec uUum sex6s discrimen appareret. Uterque
yitam et animam propriam yisus est habere, atque exinde duplicem
fuisse hominem comprobarunt physici et medicae artis periti, quod alter
post alterum defecerit, et primus quidem decem tantum horis super-
yixerity alius yerb yicenis quatemis horis spiritum dncere et se moyere
notatus sit. Conyolarant ad monstri spectaculnm undequaque multa
hominum millia oronis sexilks, statis, et conditionis : qui in seram pos-
terorum memoriam saxo quadrato monstrnm incidi yoluerunt, et in
eodem oppido, ubi non procul k templi pariete cadayer sepultum est,
erigi.
Dam multiplicatis, portentosis licet, et nefandis foetibuSy benigtiissima
uniyersi parens natura obstetricatur, et propagare genus humanum fes-
tinando et exerrando dictis locis connititur; alibi sublatis k medio ho-
minibus ej usdem proposito obsistitur. Veriim enim yer6 Viennse Aus-
ITINERARIUM. 369
trlse geminum homicidium per summnm scelus admissum est; ac
primum quidem ortum duxit ex rixis^ quas puer quidam movit cellario,
qui yinum pro precio promebat» dum enim bic pecuniam pro yino dato
exigit, alter solutam fuisse asserit, uterque ad conyitia descendit et ex
hinc ad yerbera. £t cellarius quidem ira percitus, arrepto quem furor
proximum obtruserat malleo, tam yalido in caput ictulibrat, ut juyenem
etiam nunc loquentem, elinguem fecerit, et exanimem prostrayerit.
Homicida mox comprehensus et ad ulteriores poenas carceribus in-
clusns.
Alterum noctumce per urbem grassationes et extra domum abnocta-
tiones, praecipuam ded^re occasionem. Erat Yiennse famulus cujusdam
Aulici Csesarei» qui dum, an k Domino missus an ultro incertum, com-
pita oberrat, incidit fort^ fortuna in adolescentem studiosum, similem
sibi noctambulonero, cui, ut plerumque inter ejusmodi partes fieri amat,
ad Iites sibi intentatas, facile fuit responsum, sed forsan asperius, quod-
que pungeret famulum, qui cum eegre sustineret etiam sine sanguine
yulnus innoxium, gladium yibrat, reposcens pro jurgio sanguinem, ac
gemina primilm plaga punctim illata sauciat, ac mox csesim tertia stu-
diosum cmentat. Hic dum seri6 rem agi yidet^ et porro instare sui
percussorem, ad arma quoque sua, quse in promptu ferebat, manum ad-
moyet, yim yi repulsurus, quod dum facit haud interposita mora triplici
yulnere famulum confodity et eyitat. I nunc et disce quse secum noc-
turnse ac intempestivse per urbem eyagationes, ferant emolumenta.
Non esse perpetuum firmamentum terrse docuit octaya Aprilis Tau-
rinum Montis Ferrati ciyitas, quam sub ejus diei yesperam gravissimus
terrse motus concussit, ita ut multas subit6 sedes et supra mille foeniiia
immani indigenaram terrore et metu eyerterit. Peperit hsec soli con-
cussio tant6 majorem consternationem, quant6 minoribus indiciis cladi
praelusit.
Nec Lombardise firmum fuit solum, quam eandem saeyissima terrse
trepidatio invasity ex qua plurimse sedes subyersee sunt, et alia non levia
damna successerunt.
IUttd quoque ominosum Saxonise fuit> quando in templo Sanctse
Crucis Drestse signum militare lugubre, quod Generali Csesareo Ara-
3b
370 ITINERARILM.
heimio mortuOy ritu militibos recepto, appensum ftierat, in frosta cod'
fractnm, nullo impellente, in terram decidit. Yari^ ezplicatum fait
portentum, plerique inde sinistrum sumpserunt omen.
Non procul Schafhnsio oppidum est, quod accolis Schwicium, sea nt
alii Schweitzium appellare recepto nomine placuit, cujus coloni miram
solis faciem, et saepius variatam ohsenrarunt, ac lucidisBimum ejns cor-
pos circulo subnigro et ceruleo colore roisto, anlictom non sine prodigio
aspexerunty lunarem ver6 spheram omnimoda et nigerrima eclipsi
tectam notarunt. Ex omni denique coeli parte circum-vicina ingentis
magnitudinis globos erumpentes in terram decidentes videntnt, qui
omnes videbantur contra sylvam nigram vibrati evolare.
In Marchia item nova ex parte qua in Pomeraniam terminatury visa
est atra et crassa nubes in terram decidua, quee vix terram attingens in
grandinem, aspicientium stupore, resolota est, ac mox ignem concepit,
et luGulentissim^ din mnltumque arsit. Erant in ista vicinia pastores,
qui, cum illo fort^ tempore oves k pascuis domum reducebant, k pro-
pinquo portentosum ignem contemplati sunt, ac pastorali pedo, venisne
an falsus esset, curios^ explorarunt : sed qu6d lignum nulla sui parte
laederetur judicarunt speciem tantiim ignis esse. Similem grandinem
arguebat etiam agricola se in agro suo, dum hordeum seminaret, arden-
tem reperisse. Custrino scripsit ad nos Colonellus Dargewitz, se, dum
sub vesperam animi gratia deambularet, vidisse coelo innubi duos in
aere enses velut oppositis mucronibos inter se digladiantes, atque inde
se judicium firmum formasse, eos aliud istis partibus non portendere
quam bellorum motns continuandos, aut fort^ etiam in posterom magno
patriffi malo augendos. ZiethenoB novse Marchise oppido copiosa pluvia
sanguinis decidit, et non terram mod6 ac germina, sed vestes etiam
hominum infecit. Cum eodem quoqne calvarias decidisse ocnlati per-
hibent testes, quas cum lustratum propiiis accessbsent audaculi nonnuUi
rerum exploratores, viderunt, calvarias dictas in globos igneos conver-
sas; ex hoc ostento alii profusionem sanguinis uberem, alii magnam
mortalitatem portendi putarunt.
Beritzienses sub noctem plnribus horis spectamnt in plena luna turo-
bam seu loculum funebrem nou sine multa animi perturbatione.
ITINERARIUM. 371
Spremberg» paelia noyennis saepius de die mentis ezcessum passa» at-
que ad ee reversa, plurima occulta edioebat et futuros eventus prae-
dicebat.
Lipsiae stagnantes aquas in sanguinem conversas duobus diversis
Wis ante urbem» non procul i Porta S. Petri constantissima tulit fama.
Quae qaidem aqua ipso octiduo cnm omnium admiratione erubuisse visa
est. In Magdenburgensi Archiepiscopata locus est nominatus quem
Labnrgum appellanty ubi salphure pluit.
Mense Jnnio repertus est pastor, yir moribus simplez, sed astutam
gestans sub pectore vulpem, qui suam operam Gallo-Wimariensibus
pro nunciis deferendis referendisque obtulity ac varias ezpeditiones in
explorando feliciter obivit. Sed cum crebrior apparet in castris Cae-
sareis, et certis temporibus evanescit, in suspicionem Tenit malse fidei ;
inde nescio in quo iacinore comprehensusy crimen proditionis objicitury
culpam postquam diutul^ perncgasset, tandem confitetur^ ac laqueo
luit.
In sequente mense Julio dum res necessarise ez Csesaris aula navigio
impoBitse in alteram Danubii ripam transmittuntur, ad triginta sese ho-
mines turmatim in scapham iugess^re, ita ut jam onus gravius esset,
quam quod aquae ferre possent : monuit de periculo nauta, et rogavit
ut excensione facta, navem aliquantiim sublevarenty sed non persuasit^
quin etiam gravioribus verbis jussus navem promovere, id quod periculo
obstinatorum fecit.
Yix medium Danubii enaverat, cum navis pondere oppressa Bubsiditi
omniaque qaee vehebantur cum hominibusy inter quos Aulicus erat co-
quus» aquis sepeliit. Evasit unicus puer qui duos venaticos canes loris
alligatos ducebat, hic enim cum fortissim^ teneret lorum, canes yer^
uatando eniterentur iu continentem, in tutnm protractus est, et vitam
illa vice canibus debuit prolatam.
Yeriverbium est, parva seepe scintilla magnnm excitavit incendium.
Qeminum huc adjicio ejus sententiae documentum. Agebat Yiennse
Austriffi Itaius ingeniosas machinas pjrrii pulveris virtute paraus. Is
sub vesperam portis egreditur ut specimen suae artis ederet, et quos
propediem Csesari erat accensurus ignes, missilibus tubis probaret : dum
• 372 ITINERARIUM.
in aera dirigit, infortunio accidit, ut de excussis reliquiis in com-
munes civitati aedes, aliqnse reliquifle redirent, has ventus lenior anima-
Yit, unaque curiam accendit, ac simul cum tot4 circum yiciui& absumpsit.
Hoc periculosins fuit incendiumy quo nemine obstante liberiiltf grassa-
batur, quoad tandem homines primo somuo ezcitati ulteriorem progres-
sum yetuerunt. Eodem fere tempore k modicis quoque initiis Incolen-
tissima Ratisbonse orta est flamma. Traxerat tectum templi S. Emerani
ex dinturnis imbribus vitium; ad quod, ut repararet, conductus est
artifex qui rimas plumbo obduceret. Dum id facit, stanuum seu
plambum, Yel, ut alii volunt, minuti carbones animati cuprum inter et
asseres sese insinuant, et sensim, nemine observante tecti tigna succen-
dunt, ita ut ignis latiiis serpens, totum templum un^ cum Sacello S.
Wolffgangiexusserity liquefeceritqueomnescampanas trecentorum vigin ti
centenariorum, ronltaque alia gravissima damna intulerit. Perierunt
illo incendio nobilissimse et plane rarse antiquitates, magnifiese ars,
veuustissimse et immanis precii imagines. In proximo periculo versa-
batur Collegium Societatis Jbsu, quod 8oIlicit& patrum cur&, et inde-
fesso studio servatum est : tempore incendii omnes portse clausse man-
serunt, cives corapita armati obierunt, magistratus vigilias undequaque
disposuerunt, ne quid aliunde oriretur iiicom modi. Qui incendio causam
dederat, tempori effugit.
Non debeo hoc loco praeterire silentio rem nullis retro ssculis audi-
tam, et vix serse posteritati credibilem, memoratu tamen dignissimam,
quae in theatro Romani Imperii et principe Austrise urbe, Csesarum
sede, omnium nationum, ut ita dicamy conflttenti&y Viennse contigit.
Poloniam multis annis pervagatus fuerat Judseus doctrinee fam& inter
suos celcbris, et patriarum legnm peritus, ac Scripturse Mosaicae inter-
pres> si superis placet, non ineruditus : Rabinum pessimi corvi pejus
ovum Sinagoga excluserat. Hic dum variis locis inter Sarmatas incer-
tus animo fluctuat, sectce suee vanitatem multorum Christianorum docto
congressu perdiscit, ac Judaicam perfidiam, nullis solidis nixam fuuda-
mentis infirmam, et, quod consequens, lapsui proximam, haud obscur^
deprehendit, unde et Judaismum tandem Racowicii, serion^ an fict^,
non disputo, ejurat, ac Christianis legibus, sacramento Ecclesise ortho-
ITINERARIUM. 373
doxae dicto, lubens, yolens fidem et constantiam sanct^ addicit, aquis-
que salutaribus abluitur, nomenque Christiano ritu Ferdinandi Fran-
cisci Engelberger sortitnr. Ut Yer5 seriam et ultroneam fuisse perfidias
ejurationem probet, acerrim^ qu^ verbo, qnk scripto persequitur super-
stitiosa Judseorum dogmata, im6 et libellum typis vulgat, quo gravis-
simos impise pervicacitatis errores, non sine Hebrseorum stomacho pro-
palat.
His principiis sacris, aditum sibi ad mnltorum etiam Magnatum
amicitiam et familiaritatem prsestruit, interim verb ad nefaria sua con-
silia nomine Christiano abutitur. Quoad tandem anno Millesimo sez-
centesimo quadragesimo secundo, sub diem vigesimam secundam mensis
Augustiy complex manifesti furti comprehenditury unaque cum duobus
aliis Judseisy qaibus diu multumque colluserat, et ad gravissima furta
auctor fueraty nec non ita pridem socienis modum suggesserat clam
illabendi in Serenissimi Archiducis Austriae conclave, et depeculandi
potissimos thesauros istic depositos (unde etiam precium undecim mil-
lium imperialium abstulerunt) suspendio adjudicatur.
Quid multa? Hic trifur postquam animadvertit, latam in se et socios
mortis sententiam k qua evadendi perdifficilis esset ratio, ad ingenium
rediit, et impiissimam fraudem ac fraudulentam impietatem, quam
tanto tempore celaverat liberrim^ professus est, nec mora, Christi ^
cruce pendentis signum, quod manu prseferebaty quodque ssepius haud
mult6 ante, non sine pio animi sensu osculis honoraverat, et dulcissimis
(o mi bone Jesu) vocibus aliocutus fuerat, magno furore et intempe-
ranti rabie, ad terram elisit, sacrilego ore consputavit et detestando cal-
caneo attrivit, subjungens : C!um itaque nioriendum mihi sit, non ut
Christianus, sed ut verus Judaeus ad extremum usque halitum perse-
verabo, et, ut talis, moriar» neque ab hac sententia me quisquam dimo-
vebit. Horrendas insuper blasphemias impurissimo ore et procacissima
lingua evomuit.
Cohorruit ad scelestas voces» qui ad deducendum ei adjunctus fuerat
pater Societatis Jesu, cohorruit et ipse judexy cum viris primariis
istic praesentibusy et impurissimum non hominis, sed ferse belluse ser-
monem excipientibus, qui nefarium tenebrionem gravissimis verbis ad
364 / TINE RARI UM.
edncat secum quacanqne ratione seu palam seu clam cives Marcodu-
renses, aut alios quoscunque qui milites non sunt, militibus permiiK^eat.
IV. Nullos cuniculos vel tempore obsidionis vel ante positos celabunt
per quos incommodari civitati posset.
y. Obligant se ambo Generales prsesidium Wesaliam usqne salvum
conducere. In fidem pactorum duo exempla ejusdem tenoris expe-
dita sunty et utrimque subscripta sigillisque munita. Actum in castris
ante Marcodurum 23. Octobris Anni 1642.
(L. 8.)
Melchiob Hatzfslot.
(L. S.)
JoACHiH Christianus Comes db Wahl.
(L. 8.)
FRANCiscas Brunckhorst.
OMNIBUS hunc in modum compositis egressum expectant etspec-
tant victores. Cumque multis capitibus pacta violari animadvcr-
tunt (multi ctenim ardentibus fomitibusy et silicibus ad bombardas ad-
ductis egrediebantur, arma item curribus imposita evebebant, famosum
etiam exploratorera Gubematoris curru (inscio tamen, ut protestabatur,
Brunckhorstio) occultarant, pluresque, qui milites non erant, militibus
mi&cuerant, ac denique multa, quse obsidionis tempore sacris locis et
prophanis abstulerant, secum abducebant) permiserunt tunc quidem iter
in proximum Pagumy sed postridie k superveniente milite egressi at-
tinentur, et qus contra pacta fecissent, objiciuntur, praecipue ver6 et
illud, qu6d quidem promissa esset in conditionibus deductio Wesaliam,
sed quae illa Wesalia foret superior an inferior, non esse conventum,
unde penes Generales stare definitionem : et licet probabile sit, victos
Wesaliam Hollandorum intellexisse, quod tamen id pactis expressum
non esset, ad nihil se teneri, unde errorem suse negligentiae adscribe-
rent. Hsec dum utrimque latiiis disceptantur, redeundum cum impedi-
ITINERARIUM. 365
znentis ad Generales conclusum est, quod, prosequentibus bona sua
officialibus factum. Hoc ut yiderunt milites officiariis destituti, anxii
reddebantur de rerum eyentu, nnde prim6 pauculi, mox plures transire
ad yictorum partes constituunty et cum eam ob causam dissensio orta
fuisset inter milites, qui reliqui fuerant, nec de defectione cogitarant, yi
abstrahuntur, et per legiones Caesareas diyiduntur. Displicuit hsec
audaciamultis sed imprimis ubi innotuit Geneltilibus, qui statim conclu-
serunt, sua cuiyis impedimenta esse permittenda, milites quoque qui
se ultro yictorum partibus non adjunxissenty yel cum Ceesareis manere
non constituissent, dimittendos, ac prout petebat Brunckhorstius We«
saliam Hollandi» esse deducendos.
Lamentabilis fuit duorum Caesareorum Ducum exitns, qui in haec
tempora incidit. Erant illi Colonellus Spiegel, et Colonellus Dnglas,
uterque ad arma promptus. Miserat hos Serenbsimus Archidux Leo-
poldus Wilhelmus Sittayiam nt cum Suecicorum armorum ducibus trac-
tarent, id quod feliciter et citra omnem dissensionem factum est. Finitis
tractubus, ut fieri assolet, lantum conyiyium k Suecicis quibusdam offi-
cialibus est institutum, in quo pro more largissim^ potitatum est ; ex-
inde, quod communiter usuyenit, in rixas itum, et yerbis contentios^
certatum, adeo ut dicti duo Colonelli, cum alter alteri cedere nesciret,
asperiiis collisi, sese mntu6 ad duellum eyocayerint, in quo dum au-
dacter decertant, funestus omnino accidit casus, ut scilicet eodem fere
momento ambo sclopum alter in alterum exonerarint, ac se yicissim
plumbea glande trajecerint, ac Spigelius quidem nullo ulterins edito
signo miserandum in modum occubuit, Duglasius yer6 sgre trahens
spiritum, ad dimidiam nou amplius horam superyixit.
Geminum huic est quod Hambui^i non mult6 post contigit, ubi yer^
extrema gaudii luctus occupayit. Res ita habet. Inyitayerat Gene-
ralis yigiliarum Praefectus Pful ad lautum conyiyium prsecipuos, quos
istic repereraty belliduces, qui ut addixerunt conyen^re frequentes, ut
liberaliter, quod institutum erat, tractarentur. Hic dum accumbitur
citra ullam animi perturbationem, sequalibus haustubus, ad quos alter
alterum inyitabat, certatum strenu^, sed et subit6 nescio qnod ortum
fuit inter Juniorem Kniphausen, et supremum yigiliis Prsefectum Wich-
366 ITINERARIUM.
greyen dissidium, unde post verba ad verbera transitum, ac mox ad fer-
rum decursum. Fit subitus inter convivas motus, qui accumint ut vel
litigantes componant, yel in opportunius tempus dissensionis dilationem
persuadeant, quod dum faciunt alii, ecce tibi, Sangershausen Colonelli
locumtenens partibus Wichgrevenii omnino importun^ accedit: quid
hic faceret Senior Kniphausen ? videns filio suo jam cum duobus im-
par esse negotium, ne plufibus succumbat hostibus, filii partes sequitnr :
cujus partim auctoritate, partim aliorum istic prsesentium reverentia,
litigium aliquo modo saltem ad speciem compositum est : quoad Wich-
grevenius iram aliquamdiu pressam, tenere diutius haud potens, ezino-
pinato in Colonellum proprium manum strinxit, et impacto colapho
ignominios^ cecidit. Quam injuriam k snbdito sibi milite non ferens
Colonellus, edncto gladio Wichgrevenium eodem quo stabat loco con-
fodit. Cujus causam dum alii et imprimiB Sangershausen, suam &ciunt,
ad arma quisque sua denuo convolat, vel ut se oontra impetum tueatur,
vel ut contra hostem pngnet. Csesim, punctimque varie res geritur ; nec
ante componitur quam multi etiam innocentes vulnerarentur. Nullus
tamen prseter Sangershausen lethale vulnus sensit, qui solus per vulnera
vitam profudit, non mult6 post pugnse ezitum. Tumultum hunc gra-
vissim^ sensit Magistratus, atque idcirco, ne impune illa insolentia abire
permitteretnr, commendantero suum Kniphausen arresto detineri voluit:
qui data fide, et nobili suo interposito honore, pollicitns est, se civitate
ante non ezcessurum, nisi cognita causa, et pro alterntra parte lata sen-
tentia.
£zeunte hoc eodem anno M.DC.XLII. Hassi ez improviso adorti
sunt arcem Frensberg in Archiepiscopatu Trevireusi sitam ac feliciter
occuparunt. In qua magnam frumenti vim repererunt, mnltasque alias
opes secnritatis causa illiic transportatas : eodem tempore et Satrapam
loci, virum nobilem de Hullingshausen captivum abduxerunt, nec muU
tiim cunctati Hachenburgum progressi, at infecto mox conatu reversi
sunt.
Sed et alibi Triburgum, arx nobilis et munita, tribus omnino leucis
Friburgo dissita, hoc fere stratagemate occupata est. Approximabat
Natalis Domini, quo more catholico Christiani pietati impensiiks vacant,
}
ITINERARIVM. 367
quod subodoratl Friburgenses Ductore Colonelll Prsefecto Pollioy ad
octoginta circiter sese pridie sub yesperain in yicino arci horreo occnl-
tarunt, quoad mane quidam ex Prsesidiariis, sacris interfuturi, egrede-
rentur, in quorum locum hi subito et velut dato signo ex latebris pro-
deuntcs, irruperunt, nec nllo suorum desiderato arce potiti sunt. Praeter
frumenti copiam maximam, arma quoque obtinnerunt plurima, etomnem
apparatum bellicumy pro tuenda arce uecessarium, in plures annos: sex
item tormenta aenea. Quse omnia postero die curribus imposita, Prse-
fectus Legionis Pollio Fribnrgum abduci curavit» un^ cum pecore et
equis ibidem repertis. Arcem yer6 igne injecto succendit ac deseruit,
eo quod Friburgo abesset longiiis et inde commod^ defendi nou posset.
CAPUT LX.
Varia Portenta, Infortunia, et Casus Luffubres, ab Anno 1642.
ad Anuum 1643.
t UB exordium anni M.DC.XLII. inferior Saxonia omi-
nosis prodigiis yari^ concussa est; nam coelo sere*
nissimoy plenoque die, yergente post meridiem sole iu
occubitum portentosa manus cruentnm vibrans gladium»
multorum in se oculos animosque conyertit : ejus acies
versus Marchiam Antiquam protendebatur. Exercuit ostentum hoc
astronomorum et divinorum ingenia, qui ut probabilitatem conjecturis
suis adstruereut, multa ex antiqua historia, multa ex antiquorum philo-
sophorum scitis, multa denique ex proprii fcecunditate judicii commenti
sunt. Communis sapientiorum sensus hic fuit^ Deo mirabilium omnium
eifectori reliquendam esse rerum istarum et futurorum eventuum dispo-
sitionem sine cujus nutu nec capillus de capite defluit.
368 ITINERARIUM.
Abominandum est, quod certis cnrsoribus Helvetia transmisit bestia-
litatis documentum. Ubi fceta bncula duos humana specie et forma ab-
solutissimos, si membra spectes, foetus eodem partu enixa est, pneram
scilicet et puellam. Cohorrnere ad spectaculum domestici, dum fbrt^
illucescente dle in stabulum penetrav^re, et horrendi flagitii indicia
consp^xere: nec multiim cunctati, ad legitimum Magistratum nego~
tium detulerunt, k quo conclusum, ut pecus igne absumeretury in auc->
torem yer6 flagitii 8edul6 inquireretur, qui si repertus esset, custodice
addiceretury quoad, quid impurissimo lenone agendum, decemi posset :
ambo verb foetus tantisper conservarentur, quoad judicare lioeret verene
homines ratione prsediti essent, an bruta pecora, quibns sacramentum
regenerationis negandum aut impertiendum foret.
Monstrosum quoque partum fudit infelix mater, sartoris et vinitoris
cujusdam uxor, oppidi Hochstat, comitat^s Hanovieusis incols, foetus
ex utero vivens ac spirans egressus est, referebatque gemioam prolem
humana specie perfectam, gemiuum ei caput erat, aliud alterum res-
piciens^ suse cuivis aures, oculi, nasus, frons, os, lingua, labia, mentura,
manus utrique et pedes proprii, cum consuetis homini digitis et ungui-
buSy aliaque omnia membra ab humana symmetria nihil abludentia prae-
terquam quod anteriore parte ventris ita coaluerant, ut communia intes-
tina viderentur habere, nec uUum sex6s discrimen appareret. Uterque
vitam et animam propriam visus est habere, atque exinde duplicem
fuisse hominem comprobarunt physici et medicse artis periti, quod alter
post alterum defecerit, et primus quidem decem tantum horis super-
vixerit, alius verb vicenis quaternis horis spiritum ducere et se movere
notatus sit. Convolarunt ad monstri spectaculnm undequaque multa
hominum millia omnis sexilks, «etatis, et conditionis: qui in seram pos-
terorum memoriam saxo quadrato monstrum incidi voluerunty et in
eodem oppido, ubi non procul k templi pariete cadaver sepultum est,
erigi.
Dam multiplicatis, portentosis licet, et nefandis foetibuSy benignissima
universi parens natura pbstetricatur, et propagare genus humanum fes-
tinando et exerrando dictis locis connititur ; alibi sublatis k medio ho-
minibus ejusdem proposito obsistitur. Veriim enim Ter6 Vienne Aus-
ITINERARIUM. 369
trisa geminum homicidium per summum scelus admissum est; ac
primum quidem ortum duxit ex rixisy quas puer quidam movit cellario,
qui yinnm pro precio promebat, dum enim hic pecuniam pro yino dato
exigit, alter solutam fuisse asserit, uterque ad convitia descendit et ex
hinc ad yerbera. Et cellarius quidem ira percitus, arrepto quem furor
proximum obtruserat malleo, tam yalido in caput ictu librat, ut juyenem
etiam nunc loquentem; elinguem fecerit, et exanimem prostrayerit.
Homicida mox comprehensus et ad ulteriores pcenas carceribus in-
clusus.
Alterum noctumce per urbem grassationes et extra domum abnocta-
tiones, praecipuam ded^re occasionem. EratViennae famulus cujusdam
Aulici Cssarei, qui dum, an k Domino missus an ultro incertumy com-
pita oberrat, incidit fort^ fortuna in adolescentem studiosum, similem
sibi noctambulonero, cui, ut plerumque inter ejusmodi partes fieri amat,
ad Utes sibi intentatas, facile fuit responsum, sed forsan asperius, quod-
qne pungeret famulum, qui cum eegr^ sustineret etiam sine sanguine
yulnus innoxium, gladium yibrat, reposcens pro jurgio sanguinem, ac
gemina primiim plaga punctim illata sauciat, ac mox csesim tertia stu-
diosum cnientat. Hic dum seri6 rem agi yidet, et porro instare sui
percussorem, ad arma quoque sua, quse in promptu ferebat, manum ad-
moyet, yim yi repnlsurus, quod dumfacit haud interposita mora triplici
yulnere &mnlum confodit, et eyitat. I nunc et disce quae secum noc-
turnse ac intempestivse per urbem eyagationes, ferant emolumenta.
Non esse perpetuum firmaroentum terrse docuit octaya Aprilis Tau-
rinum Montis Ferrati ciyitas, quam sub ejus diei yesperam gravissimus
terrae motus concussit, ita ut multas 8ubit6 sedes et supra mille foenilia
iromani indigenarum terrore et metu everterit. Peperit hsec soli con-
cussio tant6 majorem consternationem, quant6 minoribus indiciis cladi
prselnsit.
Nec Lombardise firmum fuit solum, quam eandem sseyissima terrae
trepidatio inyasit, ex qua plurimae sedes subyers^e sunt, et alia non levia
damna successerunt.
Illud quoque ominosum Saxonise fuit> quando in templo Sanctse
Crucis Drestse signum militare lugubre, quod Generali Csesareo Arn-
3b
370 ITINERARILAL
heimio mortao, ritu militibas recepto, appensum faerat, in frusta con-
fractam, nuUo impellente, in terram decidit. Yari^ ezplicatum fuit
portentum, plerique inde sinistrum sumpserunt omen.
Non procul Schafhusio oppidnm estt quod accolis Schwicium» seu ut
alii Schweitzium appellare recepto nomine placuit, cujus coloni miram
solis faciem, et ssepius variatam obseryarunt, ac lucidissimnm ejns cor-
pus circulo subnigro et ceruleo colore misto, amictnm non sine prodigio
aspexerunty lunarem ver6 spheram omnimoda et nigerrima eclipsi
tectam notarunt. Ex omni denique coeli parte circum-vicina ingentis
magnitudinis globos ernmpentes in terram decidentes viderunt, qui
omnes videbantur contra sylvam nigram vibrati evolare.
In Marchia item nova ex parte qua in Pomeraniam terminatur, visa
est atra et crassa nubes in terram decidua, qusa vix terram attingens in
grandinem, aspicientium stupore, resolnta est, ac moz ignem concepit,
et luculentissim^ din muhumque arsit. Erant in ista vicinia pastores,
qui, cum illo fort^ tempore oves ^ pascuis domum reducebant, k pro-
pinquo portentosum ignem contemplatt sunt, ac pastorali pedo, verusne
an falsus esset, curios^ explorarunt : sed qu6d lignum nulla sni parte
Isederetur judicarunt speciem tantiim ignis esse. Similem grandinem
arguebat etiam agricola se in agro suo, dum hordenm semiiiaret, arden-
tem reperisse. Custrino scripsit ad nos Colonellus Dargewitz, se, dum
sub vesperam animi gratia deambularet, vidisse coelo innubi duos in
aere enses velut oppositis mucronibns inter se digladiantes, atque inde
se judicium firmum formosse, eos aliud istis partibus non portendere
quam bellorum motus continuandos, aut fort^ etiam in posterum magno
patrise malo augendos. Ziethenffi novse Marchise oppido copiosa pluvia
sanguinis decidit, et non terram mod6 ac germina, sed vestes etiam
hominum infecit. Cum eodem quoque calvarias decidisse oculati per-
hibent testes, quas cum lustratum propiiis accessissent audaculi nonnuUi
rerum exploratores, viderunt, calvarias dictas in globos igneos conver-
sas ; ez hoc ostento alii profusionem sanguinis uberem, alii magnam
mortalitatem portendi putarunt.
Beritzienses sub noctem pluribus horis spectarunt in plena luna tum-
bam seu loculum funebrem nou sine multa animi perturbatione.
ITINERARIVM. 371
SprembergflB paella noyennis saspius de die mentis ezcesBum passay at-
que ad 8e reversa, plurima occulta edicebat et futuros eventus prte-
dicebat.
Lipsiae stagnantes aquas in sanguinem couYersas duobus diyersis
^ocis ante urbem> non procul k Porta S. Petri constantissima tulit fama.
Quffi qnidem aqua ipso octiduo cum omnium admiratione erubuisse yisa
est. In Magdenburgensi Archiepiscopatu locus est nominatus quem
Laburgum appellanty ubi sulphure pluit.
Mense Junio repertus est pastor, yir moribus simplez, sed astutam
gestans sub pectore vulpem, qui suam operam Gallo-Wimariensibus
pro nunciis deferendis referendisque obtulit, ac yarias expeditiones in
ezplorando feliciter obiyit. Sed cum crebrior apparet in castris Cs-
sareis, et certis temporibus evanescit, in suspicionem yenit malse fidei ;
inde nescio in quo facinore comprehensus, crimen proditionis objicitur,
culpam postquam diutul^ perncgasset, tandem confitetur, ac laqueo
luit.
In sequente mense Julio dnm res necessarise ex Caesaris aula nayigio
imposite in alteram Danubii ripam transmittuntur, ad triginta sese ho-
mines turmatim in scapham iugess^re, ita ut jam onus gravius esset,
quam quod aquse ferre possent : monuit de periculo nauta, et rogavit
ut excensione facta, navem aliquantilm sublevarent, sed non persuasit,
quin etiam gravioribusverbis jussus uavem promovere, id quod periculo
obstinatorum fecit
Vix medium Danubii enaverat, cum navis pondere oppressa subsidity
omniaque quee vehebantur cum hominibus, inter quos Aulicus erat co-
quus> aquis sepeliit. Evasit unicns puer qui duos venaticos canes loris
alligatos ducebat, hic enim cum fortissim^ teneret lorum, canes yer6
natando eniterentur iu continentem, in tutnm protractus est, et vitam
illa vice canibus debuit prolatam.
Yeriverbium est, parva saepe scintilla magnum excitavit incendium.
Geminum huc adjicio ejus sententise documentum. Agebat Yiennse
Austrise Italus ingeniosas machinas pyrii pulveris virtute parans. Is
sub vesperam portis egreditur ut specimen suse artis ederet, et quos
propediem Caesari erat accensurus ignes, missilibus tubis probaret : dum
' 372 ITINERARIUM.
in aera dirigit, infortanio accidit, ut de excussis reliquiis in com-
munes civitati sedes, aliquae reliquiee redirent, has ventus lenior anioia-
yit, unaque curiam accendit, ac simul cum tot^ circum yicini& absumpsit.
Hoc periculosius fiiit incendinm, quo nemine obstante liberiiks grassa-
batur, quoad tandem homines primo somuo excitati ulteriorem progres-
sum vetuerunt. Eodem fere tempore k modicis quoque initiis luculen-
tissima Ratisbonse orta est flamma. Traxerat tectum templi S. Emerani
ex dinturnis imbribus vitium ; ad quod, ut repararety condnctns est
artifex qui rimas plumbo obduceret. Dum id facit, stannum seu
plumbum, vel, ut alii yolunt, minuti carbones animati cuprnm inter et
asseres sese insinuant, et sensim, nemine obseryante tecti tigna succen-
dunt, ita ut ignis latiiis serpens, totum templum un& cum Sacello S.
Wolffgangiexusserit, liquefeceritqueomnescampanas trecentorumviginti
centenariorum, multaque alia grayissima damna intulerit. Perierunt
illo incendio nobilissimse et plane rarse antiquitates, magnificffi arae,
yeuustissimse et immanis precii imagines. In proximo periculo yersa-
batur CoIIegium Societatis Jbsu, quod sollicita patrum curft, et inde-
fesso studio seryatum est : tempore incendii omnes portse clausse man-
semnt, cives compita armati obierunt, magistratus yigilias undequaque
disposuerunt, ne quid aliunde oriretur incommodi. Qui incendio causam
dederaty tempori efiugit.
Non debeo hoc loco prseterire silentio rem nullis retro saeculis audi-
tam, et yix serae posteritati credibilem, memoratu tamen dignissimam,
quae in theatro Romani Imperii et principe Anstrise urbe, Csesamm
sede, omnium nationum, ut ita dicam, conflueuti&, Viennae contigit.
Poloniam multis annis peryagatus fuerat Judaeus doctrinse fama inter
suos celcbris, et patriarum legum peritus, ac Scripturse Mosaicae inter-
pres, si superis placet, non ineruditus : Rabinum pessimi coryi pejus
ovum Sinagoga excluserat. Hic dum variis locis inter Sarmatas incer-
tus animo fluctuat, sectis suse vanitatem multoram Christianorum docto
congressu perdiscit, ac Judaicam perfidiam, nullis solidis nixam fuuda-
mentis infirmam, et, quod consequens, lapsui proximam, haud obscur^
deprehendit, unde et Judaismum tandem Racowicii, serion^ an fict^,
non disputo, ejurat, ac Christianis legibus, sacramento Ecclesise ortho-
I TINER ARI UM. 373
doxsB dioto, lubens, Yolens fidem et constantiam sanct^ addicit, aqnis-
que salutaribns abluitur, nomenque Christiano ritu Ferdinandi Fran-
eisci Engelberger sortitur. Ut yer5 seriam et ultroneam fuisse perfidise
ejurationem probet, acerrim^ quk verbo, qnk scripto persequitur super-
stitiosa Judaeorum dogmata, im6 et libellum typis yulgat, qno gravis-
simos impise peryicacitatis errores, non sine Hebrseorum stomacho pro-
palat.
His principiis sacris, aditum sibi ad multorum etiam Magnatum
aroicitiam et familiaritatem prsestruit, interim yer6 ad ne&ria sua con-
silia nomine Christiano abutitur. Qnoad tandem anno Millesimo sex-
centesimo quadragesimo secundo, sub diem vigesimam secundam mensis
Augustiy complex manifesti furti comprehenditur, unaque cum duobus
aliis Judseisy quibus diu multumque coUuserat, et ad gravissima furta
auctor fuerat, nec non ita pridem socienis modum suggesserat clam
illabendi in Serenissimi Archiducis Austriae conclave, et depeculandi
potissimos thesauros istic depositos (unde etiam precium undecim mil-
lium imperialium abstulerunt) suspendio adjudicatur.
Quid multa? Hic trifur postquam animadvertit, latam in se et socios
mortis sententiam k qua evadendi perdifficilis esset ratio, ad ingenium
rediit, et impiissimam fraudem ac fraudulentam impietatem, quam
tanto tempore celaverat liberrim^ professus est, nec moray Christi 6
cruce pendentis signum, quod manu prseferebat, quodque ssepius haud
mult6 ante, non sine pio animi sensu osculis honoraverat, et dulcissimis
(o mi bone Jesu) vocibus allocutus fuerat, magno furore et intempe-
ranti rabie, ad terram elisity sacrilego ore consputavit et detestando cal-
caneo attrivit, subjungens : Cnm itaque moriendum mihi sit, non ut
ChristianuSy sed ut verus Judeeus ad extremum usque halitum perse-
verabo, et, ut talis, moriar, neque ab hac sententia me quisquam dimo-
vebit. Horrendas insuper blasphemias impurissimo ore et procacissima
lingua evomuit.
Cohorruit ad scelestas vocesy qui ad deducendum ei adjunctus fuerat
pater Societatis Jbsu, cohorruit et ipse judex, cum viris primariis
istic preesentibuSy et impurissimum non hominis, sed ferse belluse ser-
monem excipientibus, qui nefarium tenebrionem gravissimis verbis ad
374 ITINERARIUM.
saQiora eonsilia cobortati sunt Yideret etiam atque etiam qaid ageret,
et in quantaa ee calamitates animflB et corporis prsBcipitem ageret. Memi-
nisset prioris vitas Christiane laudatissima initia et progressus, recor-
daretur sacr» synaxeos quam pridie magno animi ardore^ ad felicem
ezitum ex hac yita se dispositurusy susceperat* Sed surdo fabula. Ipse
enim animo obstinato et truci voce pernegavit se quidquam aacri per-
cepisse, enm enimy qui porrectns fuisset, bolum regessisse, et strophiolo
exceptum in latrinam suam dejecisse, istic quaererent, se certum esse
istic etiam nunc reperturoe. O plus quam barbaram hominis non ho-
minis impietatem ! 6 monstrum omnibus Uins devoveudum ! quts hic
substringeret iram? quis furori parceret! senserunt cert^ tantam tre-
meudis Sanctissimi Sacramenti mysteriis irrogatam ignominiam, quot-
qnot bipedum quadrupedumque scelestissimum apostatam audierunt,
atque agr^ temperare potuerunt, ne in minutissimas partes inter lic-
torum manus convellerent. Multi omnino propalam commnnem in
Jndffios sententiam dixerunty ejusmodi scilicet inutilia pondera penitus
ita exterminanda, ut ne vestigium remaneret, im6 pedibus proterendos
ac stirpitus exciudendos esse. Festinatur Jnterea ab iis quorum inter-
erat explorare rei veritatem» qnam de SS. Sacramento Eucharistiie pro-
locutus iuerat lavernio, ad carceres, et cum summa auimi consterna-
tione reperiunt sacram hostiam eodem loco et modo impi^ dejectam.
Qttod ubi augustissimo CsBsari innotuit gravissim^ ut debuit, sensit,
et cum in promptu non esset, qnod in tam inopinato casu statueretur,
ad aliquot dies dilata est sententia, interim ad vincula custodiendus re-
ducitur reus* Complices ver6 furtl constitutam pcenam subi^re. Non-
dum supplicio affecti erant rei, cum magui iu turba excitati sunt motns,
iudignitas enim rei, quam ex ipso sacrilego audierant circnmstantes,
varias peperit in animis Christianorum cogitationes, quas dum alter
alteri aperity suscitavit indignationem, manifesti tumultds causam.
Concurritur itaque turmatim, et obvii quique de Judseis ad verbera et
vulnera rapiuntur, terrae afflignntury ssevissim^ diverberantur et semi-
neces dimittuntur, exuuntur insuper veste, et omni alio precio qnod se-
cum gerebant : plurium etiam tabernse mercatorise, et criptae concame-
ratse vi perfractse, et mercibus nudataey nec quisquam se andebat furori
ITINERARIVM. 376
oppouere metu proprii et majoris infortuniiy adeoque ut timeretur exci-
dium totins in urbe Viennensi Judaismi : unde 6ttbit6 excubiae k ma-
gistratibus disposits ad aditus vici, quem incolebant circumcisiy ne
saltem freti nocte tumultuantes irrumperent, et obvios quosque stemerent.
Nec san^ ipse tumultns auctor de die reduci ad carceres potuit, sed iu
noctem alicubi retineri debuit, ne forte manibus lictorum abstraheretur,
et membratim discerperetur.
Postero die Sabathi abominanda bellua denuo ad examen vocata, si
fort^ resiperet et facti poeniteret. Interrogatnr cur tam barbaras voces
protrusisset, earumne meminisset satisne sanus fuisset, quandoquidem
ipse non multiim ante contra Judaismum et legem veterem scripsisset.
Ad hsec impudentissimus Aircifer procaci lingua, et voce, imo, inquit,
probissim^ recordor verborum meorum, tamque praesens mihi fui, cum
ea sum prolocutus» qu^m hac ipsa hora, qua paratus sum eadem, si ita
jubetisy repetere : qnod ver6 visus sim scribere contra contribules
meos nostramque legem, id potius ad augendam gentis me® gloriam
feci, non ut ignominiam causarem ; et quidem scripta mea, si bene ex-
pendantur, majorem contumeliam Christianis qu^m Judseis pariunt.
Quod si tamen imprudentiori calamo aliquid excidisset, id nunc revoco,
et protestor meum non esse : nec san6 mihi unquam in mentem venit
Christianum dogma profiteri, aut uUum sacramentum eorum Ecclesiffi
snscipere, quin ea quanto possum odio detestor, abominor, et execror.
Quod si credatis me Sjnaxin vestram, quam vocatis, sumpsisse erratis :
hostiam quidem oblatam ore excepi, sed nunquam deglutivi, sed semper
regestam, et linteo exceptami in cloacas abjeci, abominabar equidem
illum cibum pejus quam porcinamy quae Judseis lege vetita est; im6
hanc semper sacramento vestro praetnli, ac si etiamnum daretur optio,
hanc prse iUo admitterem verbo. Tantas insnper blasphemias nebu-
lonis illud frustum protrusit, ut atrociores vix unquam scriptae, dictfle,
et dubito, an cogitatse sint ; ego san6 horreo hsec scribens, et calamum
relttctantem libens substringo, ne tot hominis blasphemi sordibus sacri-
leg^ contaminem.
Yigesima sexta tandem die mensis Augusti improbissimum orbis et
nrbia probrum ad novam sententiam audiendam vocatnr, quse ipsi prse*
376 ITINERARIUM.
lecta fuit. Et mox executioni mandatay hoc fere ordine. 1. Snblimi
currui imponitur, et ad praecipuas quatuor urbis stationes deducitiiry
scilicet, ad altum, quod yocant, forum : ad etationem quae k villa sen
are& habet nomen : tertio ad eam quss k fovea appellatnr : ac deniqne
in forum novum. Primo loco candentibus forcipibus, secundum ma-
millam dexteram est ustulatnsy secundo exsecta est ^ dorso cntis et
carnis oblonga pars, tertio iterum secundum mamillam sinistram adns-
tus ; quarto tandem alia pars d corpore rescissa. 2. £ cnrru depositns
trahae est alligatus (nbi exclamavit distinct& voce, O Deus, qui non es
natus, miserere mei) atque ad supplicii locum protractus. 3. Lingua
fuit exsecta. 4. Dextera amputata. 5. Pendulo in terram corpore pe-
dibus suspensus, ac denique exustus. Perstitit ver5, ut dixerat, in ob-
stinatissimsL pertinacisL sua usque ad extremum spiritum, nec modnm
blasphemiis cgerendis posuit nisi cum vita ; adeo ut merit6 multi am-
bigant, an uspiam ab omni hominum memoria similia facta aut dicta
sint. Dum plecteretur cives sub quatuor signis armati stare debuerunt,
quibus addita Caesaris custodia, ut caveret populi et studiosorum contra
Judseos furorem, qui aliud non ardebant quam ut pro libitu sssvire pos-
sent in maledictam Hebrseomm gentem.
Luctuosum quoque et illud fuit, quod Colonise contigisse certorum
hominum relatione accepi : habitabat in Platea Eichelsteiniana vir
bonus et rectus, opificio sartor, fortunis tenuis, cujus uxor cum ex
morbo insanire coepisseti multiim laboravit, nt undequaque opportunis
mediis conquisitis, juvaret. Hic egressus aliquando ut k Pharmacopeio
caloribus temperandis remedium afferret, diutius emansit; interim foe-
mina k mente aliena ubi notavit virum domo abesse, lecto se attollit, et
correpto cultro, duabus quas habebat prolibus suis incidit coUum et
guttur prsesecuit, ac mox superveuientem maritnm iisdem armis aggre-
ditur, similem ei illatura plagam nisi validissimd se opposuisset, ac tan-
dem ^ manibus uxoris fuga evasisset.
Sub vigesimum quartum Novembris Stockholmii intra decimam et
undecimam noctis in arce incendium est ortum, quod eam partem, qua
Armamentarium erectum est, omnem absumpsity ac nisi fortiter obstitum
fuisset) et intermedise domus eversse, haud dubi^ totam invasisset arcem.
ITINERABIUM. 377
Praeter preciosissima arma quinqae etiam homines eo incendio confla-
grarunt.
Exeunte anno M.DC.XLII. magnse aquarum inundationes Italiam
exercuerunt ; postquam enim December multorum dierum pluviis im-
madui^sety in tantum excrevere flumina, ut Padusnimia aquarumcopia
ubertim et lat^ se effuderit, gravissimaque damna multis urbibus in-
tulerit.
Ac imprimis quidem Ducatus Mantuanus indicibile damnum perpes-
8U9 est, dum enim Padus nemine advertente subit6 excrevisset, et aqua*
rum illuvie plura oppida inter quse Gonzaga, Sancti Benedicti, et Burgi
fortis invasisset, plura hominum millia partim aquis submersa sunt, par-
tim fame enecta. Et in Burgo forti postquam aquse remisissent, reperta
8unt mille ducenta eoque amplius cadavera. £t nisi pia Ducis sollici-
tudo providisset, plerique subditi illis locis periissent. Nam ubi de
aquarnm excursionibus audivit, edictopublico imperavit optimus Prin-
cepSy ut omnes nauticae artis periti, cum phaselis et navibus, quas ipse
pane et vino affatim instruxit, egrederentur, et desolatos ex arboribus
et tectid, in tutiora loca deducerent. Opportun^ id quidem cecidit,
nam multi adeo defectis viribus reperti sunt, quippe qui solls arborum
foliis pluribus diebus victitarant ut morti essent vicinissimi, sed et alii
jam mortui inventi, qui arborum folia in ipso adhuc ore retinebant, et
inter comedendum defecerant.
Viadana nobile oppidum> in quo familiae facil^ mille numerabantur,
totum aquis dirutum est, extinctis supra mille quingentis hominibus.
Cremona quoque non effugit damna, ut enim Padus oppetente nocte ad
urbem ex improviso delatus est ; prsestantissimas merces perdidit, plures
sedes diruit, et trecentos facil^ homines interemit. Ergatellum quoque
oppidum ad hanc urbem spectans (in quo numerabantur minimi\m tre-
centae familiae) ita aquis mersit, ut vix centum animse evaderent.
Castellum Vetri impetum etiam aquarum sensit, ac totum oppidum
'cum edita templi turre, in quam plurimi homines confugerant, diruit,
et non nisi triginta circiter homines reliquit superstites, cum loci Prse-
fecto, omnem reliquam multitudinem vel ruina oppressit, vel aqua suf-
focavit.
3c
378 ITINERARIVM.
Montis oppidum penitus periit, nec quisquam subduci de incolis po-
tuit, nec uUa domus prseter solam templi turrim remansit
Parma quidem, quantum ad ipsam urbem nihil perpessa est inconi-
modi, subditos tamen acerbius tetigit infortunium, Colorni namque cen-
tum facil^ capita, Arcenis mille ducentay ut et totus districtus circum-
quaque cum septem pagis, interierunt. Quin et Monasterium PP.
Franciscanorum Torresilli penitus collapsum est.
Ad Roccam Biancam, quod oppidum ad Marchionem Raugonium
spectat solus Marchio cum naucis evasit. Hic tamen maximnm the-
saurum in auro et gemmis preeter trecenta millia scutorum in parata
pecunia perdidit, cujus etiam quatnor alia oppida undis operta sunt.
In Placentino districtu Gayizium est oppidum, quod aquis penitus
submersum est, atque ex aliis quinque pagis vicinis viz 200 homines
evaserunt. Dux quoque Placentinus ut Placentiam salvaret, aggerem
in quemplurimi hominum cum omnibus suis[opibus confiigerant dirui
iussit, qui omnes un^ cum decem pagis interierunt, ita ut vix ducenti
servati sint. Placentia interim plane indemnis esse non potuit, aqua?
enim impetus sdes plurimas abduxit, ac uisi tempestive dictus agger
eversus esset, tota Placentia periclitata fuisset.
Ad Taurinum Dora fluvius tres aggeres dissolvit. Cremonss quin-
genti niilites reperti sunt, aquis praefocati. Gieradada medii sui parte
eversa est.
In Ferrariensi ditione ad Zodram eluvies aquarum ad centum facile
passus aggerem disjecit, et preecipiti cursu aquam in valiem vicinam
tanto impetu direxit, ut etiam long^ remotas naves in praecipitium mi-
serabili hominum ruinsL traxerit. Arborum quoque vaslissimorum co-
piam stirpitus evulsit.
Mediolanum quoque etsi aquis ereptnm fnerit, habuit tamen etiam
suum infortunium, dum alicubi in urbe turris un^ cnm campanis eversa
est, et sua ruin& aliquot aedes et homines perdidit. Ex aede quoque
principe quadam nocte duodecim lampades argenteee, quarum quaevis
duodecim argenti libras appendebat, furto sublatae sunt.
CAPUT LXXI.
De rebus inter Boio^Casareos et Gallo-Wimarienses Anno
M.DC.XLIII.gestis.
[ AMmulto tempore Gallo-Wimariensesconjuncti Hassicis
copiis inferiores Rheni partes infestarant. Paulatimqne
iatis locis commeatus decrescebat, ita ut de mntandft
statione, transferendis ali6 castris seri5 fuerit cogitan-
dum. Nec mora ducibus data sunt imperia, ut mili-
tem per sjlvam Thuringicam, quasi ad aliam expeditionem iturum pro-
moverent, mox ver6 deflexo itinere recta .in Franconiam, qua patebat
aditns efiunderent. Irruptio haec ut fuit Franconibus improvisa, ita
panico metu plurimum coiisternavit, et velnti dato ad fugam signo
paucos, qui hinc inde in pagis et oppidis supererant homines confestim
dissipavit, unde viduatis cive iinibus, pervius fuit hostili militi citra ullam
resistentiam accessus Gamundiam Moeni, Lohram, Flammersbacum, et
alia plura minus raunita loca. Hinc geminsl vice Aschafienburgum
sibi dedi postularunt, aut bis mille ducatos pendi, sed neutrum obti-
nuerunt, parantibus septingentis fere armatis defensionem.
Turbatis hnnc in modum rebus, cum Franclse orientalis Dux videret
ad Gamundiam sterni ponte Rhenum, et centurias aliquot equitum iu
alteram ripam transiisse, qui pagos passim diriperent, placuit episco-
patus nomina adornare ad Comitem de Guebrian legationem, misitque
viros selectos Dominum de Franckenstein Colonelli locum tenentem, et
Dominum k Stadion, duos item Comites de Remlingen et Wolflskeel,
qui ne vacui comparerent, muneris loco aliquot vini plaustra cum ge-
neroso equo misit rogavitque indemnitatem patriae. Audivit quidem
Comes de Guebrian legatos, sed negatis conditionibus Infectd re remisit,
vini sex plaustra militibus diripicnda dedit, equum ver6 sibi dono mis-
380 ITINERARIUM.
8um Herbipolim reduci voluit, ac insolubilero insuper pecuniae Buintnam
exegit.
Exinde facilis fuit conjectura quo istiusmodi incursus spectarct, ea
propter Schweinfordienses tempori de augendo prsBsidio cogitaruot, et
ad eas quae de legione iEgidii Hasii copias nrbem defendebant duas
equitum centurias et legionem latronianam peditnm acciverunt. £x-
tenderant se ver6 adversarii milites per Tnberam Ochsovium nsqae
ita ut Merchentheinii mille quingenti pedites, Rottingse autem et aliis
vicinis locis reliquus exercitus haereret in universum duodecim equi-
tum legiones, et septem turmse peditum. Contra hos opportun^ move-
runt Bavari et Joannem qnidem de Werth in similibus expeditionibus
probatum, prsemiserunt, qui ut de adversariorum statione resciit, de-
crevit irruptione facta Martem experiri ; sed cum de suo adventu jam
iu castra Wimariensia allati essent nuncii, tunc quidem consilium suum
in adventum omnis exercitus differre statuit. Non multb autem post alia
se opportunitas hostem invadendi obtulit. Cum enim hostis non procul
Schorndorfio commodo loco inter duos fluvios constitisset, eodem
quant& potuit celeritate Werthius properavit, et intempesta nocte io
Witgensteinianam et Ohmianam legionem arma dii-exit, sed nec bic
expeditam viam ut sperabat reperit, cum enim pons saxeus quem hostis
prseoccupaverat, transeundus esset, hic primilm pugnanduro fuit pro
transitu, quod dum fit duse dictae legiones nacti sunt tantum temporis,
ut equos parare et conscenclere licuerit Eos nihilominus Werthiani
invadunt et operae suae precium feliciter referunt sexccntos cquos cum
pluribus officialibus et sex signis equestribus ; qui utrimque desiderati
fuerint resciri non potuit, ex Werthianis cert^ abfuit Stephanus de
Werth qui primos equitum manipulos duxerat.
Post tam felices successus Werthius Goppingam tentavit quam tuc-
bantur, prseter cives, 120 Wimarienses, qui cum sperarent k Comite de
Guebriam auxilia obstiterunt magno suo malo, nam ut vi tandem per-
ruperunt Werthiani, quotquot in armis repererunt morte mulctarunt.
Wimarienses quoque tum quidem non desidebant, Rettlingam enim ce-
perunt et Rotenburgum duodeclm equitum centurias deduxerunt.
Hsec ineuntis anni fu^re principia. Quas sequuntur ad Febrnarium
ITINERARIUM. 381
spectant, cujas die tertia decima Bavari deDQo aggressi sunt Wima-
rienses. Postquam enim Werthius cognoverat cousedisse copias qaas-
dam cum impedimentis in pago Ramensbach, irruptionem machinatus
est, obtinuitque octingentos cum multo thesauro» signa insuper equestria
duo cum daobus tjmpanis SBneis. Non tulit hanc prsdam suis eripi
Generalis Rosa, qui persecutus Boios partem equorum recuperavit, et
de hoste suo cecidit quadringentos.
Quinto decimohujusdem cum sapremus Yigiliarum Prsefectus Schli^-
man trecentos equos Tobingam adduxisset, postulans in urbem ad-
mitti, mal^ k Truckmiillerianis acceptus est, illi enim prseoccupaverant
locum et per aliam portam egressi irruerunt Schlagmannum et ducentos
quinqnaginta equos retulerunt, ac ipsum ductorem cum tribus equitum
tribunis captos reduxerunt.
Yigesimo primo currentis mensis Werthius pagum Hemmersdorff
ad equites Teutonicos spectantem obruit et duas legiones equestres
dissipavit, et Hatzsteinianam pedestrem penitns extinxit, impedimenta
item ducentorum curruum optima prseda onustorum cum centum
equis obtinuit, quo eodem die Colonelli locum tenens Kiirmreuter cen-
tum captivos prseter magnam equorum copiam ad castra prsetoria de-
duxit. Fuerunt cert^ inter Boios milites qui suse prsdae partem ad
duodecim imperialium millia eestimarunt ; vix quisquam fuit qui mille
imperialibus ditior non redierit.
Nec Wimariensibas defuit occasio contra Boios feliciter pugnandi,
diversis enim expeditionibns ex legione KoIbian& et Truckm{illeriaD&
Laxierian&que ad mille quingentos equites fudemnt penitusque conci-
derunt, inter vulneratos plurimos qui Ulmam redierunt ipse etiam Co-
lonellus Kolb duplici globo ictus Tubingse decumbere coactus fuit.
Mense Martio Oallo-Wimarienses diffidentes viribus suis cum vidis-
sent Boicum exercitum sibi fieri propinquiorem, et animadverterent
suas copias resistendas non esse, in Marchiam Badensem primiim mox
Brisacum versus relictis quibusdam impedimentis profugerunt.
Antequam ver6 ex Marchi& moverent irati militis vestigia post se
dimiserunty Steinbacum enim Marchiae non ignobile oppidum injecto
igne coucremarunt; ac postea in circumjacentibus vallibus plures ur*
382 ITINERARIUM.
bicnlas ct pagos, Gersbacum etiam et Oberkircham ac ipsam deniqae
Badam Marchise metropolim contra datam fidem et salvam qnardiam
abactis pecoribus diripuerunt, ubi tam ecclesiasticos qukm saecttlares
ignominiose verbis, verberibusque aliisque modis habitos ita tractaruDt,
ut calamus scribere perhorrescat.
Quo eodem fere tempore Comes de Courval R^s Oallise oonsensii,
Gubernator Uberlinganse urbis non ita pridem interceptae, est designa-
tus : cui assiguatae centies mille librse seu franci Gallici pro conscri-
bendis quingentis equitibus et octingentis peditibus» ac expediendis
sex navibus quse per lacum Acrooianum contra adversarios excnba-
rent.
Decimo nono Martii Erlachius cum Gallicis suppetiis insidias Zel-
lensibus posuit, ex quorum prsesidio cum elicuisset centum viginti cir-
citer equites, cinctos opportuno loco obruit, ita ut vix decem cladem
renunciaturi effugeriut. Qui idem Lauffensem passum cum nobilissima
arce Stettenfels sine suorum sanguine feliciter occupavit. UberliDgani
quoque navim ducentis frumenti modii sonustam ex molendino Oolt-
bach avexeruut.
Nec multd post iidem Pfulendorfio viginti equos cum pecore ab ipsis
moeniis abduxerunt. Dum ver6 redeunt in eentum cataphractos equi-
tes et 60 circiter desultorios Morsburgum properantes incurrerunt, ac
impetu facto triginta protriverunt, quadraginta ceperunt, ac octoginfa
quatuor equos cum omni instructu secum retulerunt.
Haud infelicioribus auspiciis ad Ravenspurgum Weimarienses cum
Boiis velitati sunt, in qui expeditione multi Bavarorum occisi sunt, ac
ipse copiarum ductor Werthius gravissimum captivitatis et mortis pe-
riculum adiisset, nisi confestim ad urbem fngft elapsus esset.
Hac ipsft velitatione Generalis Praefectus vigiliarum Mercyus secDu-
dum caput lethalem plagam accepit Nec adversa pars plane indemnis
fuit, ex qud Comes quidam de Witgenstein occidisse perhibetur.
Sub dimidium Julii Generalis armorum Gallicorum Comes de Gue-
brian, Rotwilam obsidere tentavit, ac tanto impetu adortus est, ut ob-
sessi intra unum diem supra ducentos septuaginta globos, ex maximis
tormentis bellicis excussos per urbem collegerint, quibus tamen nibilo
ITINERARIUM. 383
timidiores fortissim^ obsidentibus restitemnt, ac varios assultus animos^
retuderunt, in quibus nongenti facil^ de Wimariensibus occubuerunt.
Adfuit dum hsc aguntur, opportun^ Johannes Werthius cnm aliquo
equitatu ad liberandam obsidione urbem intentus, cujus prssentiam ut
cognoT^re adversarii sublatis castris recesserunt.
Excurrerant ducenti circiter equites Wimarienses, iique potissi-
mam partem officiales Yiliugam usque unde duos praelatos et Domi-
num de Newhaus captiyos secum traxerunt. Qui dum revertuntur
prope Tutlingam k Bavaris cinguntur, et plerique pauculis exceptis
conciduntur.
Inter has velitationes, quantumvis leves esse videbantur, quia tamen
crebr® erant, intra breve tempus notabiliter decrev^re Gallo- Wimarien-
sium copiae, quarum ut novis suppetiis defectus suppleretur adlaboran-
dum fuit, ne paulatim exercitus penitus evanesceret. Commissa fnit
illa cura Serenissimo Anguinensium Duci, qui collectis subito octo
miilibuR miiitum festinatis itineribus ad Rhenum properavit, ac intra
paucos dies Dachsteinium appulit, atque istic k belli ducibus magnifice
acceptus est displosione omnium tormentorum, et ssepius iterata universi
exercitus fausti acclamatione, quam animabat spes ai^enti, quod An-
guinensium Ducem contulisse pro solutione militis fausto rumore per-
ceperat.
Haud levius triumphatum est Brisaci de felici adventu dicti Ducis,
cujus honori ducenta senea tormenta iterata vice explosa sunt, festi in-
super igncs accensi, et miri operis macfahia ad jaciendos ignes fabre
facta, vix unquam ab immemorabili tempore accensa (jaciebat enim
globum centum quinqnaginta librarum) ssepius onerata exonerataque
est. His ita consectis cum residuis suis turmis Dux Anguinsens Metas
versus ac inde ad hybema sua reversus est.
Constituerant quidem mense Novembri Oallo-Wimarienses, postquam
diversis viis Sylvam Nigram transiissent Rotwilam nupcr relictam novi
obsidione tentare, sed mutamnt non tnult6 post certis ex causis consi-
lium ac versus Danubium simulat& in Bavariam irruptioue, se conver-
terunt, sperabant enim futurum, ut Boii videntes iter suum in Bavariam
dirigi, se confestim eodem directuri essent, et munitiora loca praeoccu-
384 ITINERARIUM.
paturi, atque h&c ratione copiam sibi in Franconiam libere g^rassad
dandam. Sed secus praeter omnium opinionem res cecidit.
Nam Bavari nondum certi quo Wimarienses instituissent iter, tantil
per siibstiterunt, quoad certiora cognovissenty mittunt interea de sd
castris certos homines qui exploratis rebus ad castra sua referrent, n
inter aiios cum quingentis equitibus Colonellum Sporck.
Hic indicio rustici, et captivorum nonnuUorum de adversariis ed«
cetnr Oeneralem Rosa Geislingfe cum quatuor legionibus, sna scilic^
Gucbrian&, Ohmiaua et alia Roseana equopedestrium, universim mill^
ducentorum equitum substitisse. Habito igitur consilio cum sui^
ducibusy an Mars tentandus esset, et obruendus Rosa, multos de offi^
cialibus contrarium suadentibus babuit, decrevit tamen cum reliqaoi|
milites volentes videret arduum quidem negotium aggredi, et snb noctis
medium adversarios invadere. Misit itaque treceutos de suis qui mag-
nis animis in pagum irrumperenty reliquos ver6 ducentos circa pagum
disposuit, haud san^ infelici successu. Nam prseter caesos ducentos
equitesy quinque alias centurias et supremum vigiliis PrsBfectum,
duosque Capitaneos, aliquot signa equestria, octo pedestria intercepit ;
effugiente cum paucis in vicinam arcem campiductore Rosa.
Graviter tulit hanc cladem Comes de Guebrian, sed ut vir erat excelsi
pectoris prcssit dolorem, accitoque in consilium Ranzovio conclusit ni-
hilominus Rotwilam cingere, et quia videbat eam urbem valde rebu^
suis profuturam omni conatu ad deditionem cogere.
£rat quidem tunc temporis^ura pluvia, frigus prfleter moremaspernm
et obsidioni parandse plane incommodum, unde plures consumpti sunt
dies antequam obsidio plane formari posset, ac civitas seri6 impeti,
nulli tamen parcitum est labori, ut deditio quamprimiim succederet,
hocque ardentius institum fuit, quo ms^is sciebat Bavaros ad solvendam
obsidionem intentos. Septimo decimo itaque Novembris plenis aguii-
nibtts, ter iteratis vicibus incurr^re Galli, sed semper multa suorum
Btrage repulsi sunt. Eodem die dbsessi etiam cuniculos aliquos detexe-
runty et eruptione facta multos Gallos, sed imprimis Kolhasianam ie-
gionem penitus fuderunt.
Prseerat tunc fort^ aggeri struendo et disnonendis tormentis coutra nr
ITINERARIUM. 385
^rt pi^m Oeneralifl Comes de Ouebrian, quando urbani eodem machinas
^' suas direzerant fortiiiSy et ex improviso tormenti ictu secundum bracbium
^ii?...vulnerarunt Ducem, planeque straverunt, adeo ut cum anterior pars ez
?rR3 : BoIsL cute quassatis ossibus penderet, penitus resecanda fuerit. £x eo
^-^:?c:vTilnere egregius campiductor non mult6 post occupat& Rotwil& in
ip8& urbe extinctus est.
varl^ Fost acceptum vulnus nibilominus obsidionem strenu^ continuari
oa i_ voluity et obsessos ad conditiones perurgeri : quse non mult6 post civi-
•<iB : tati san^ honorificce propositse sunt et utrimque null& demptft acceptatSB.
ct: £arum summam hic apponam.
% ie I. Cives et civltas antiqua sua pri vilegia, imm nnitates, et consuetudines^
fr' ac jura, prsecipue ver6 Catholicum Religionis exercitium conservabunt.
..:y Civitatis etiam archivium non tantum h&c vice sed semper in posterum
j.s, illibatum relinquetur.
>; II. Ecclesiastici tam intra quam extra moenia, templa item, et ordinis
L.vr equestris S. Joannis domus, religiosi quoque et nobiles libertatem ac
;:c bona sua ut aliiis obtinebunt.
III. Civitatis officiales cnm milite liber^ commeabnnt, nec in bonis
sais quidquam patientur. Qui ver6 securitatis causa in urbem confu-
r v. gerunty non tantum quoad personas suas, sed etiam quoad bona et domos
::, tam in urbe, qu^m in pagis securi perstabunt.
lY. Omnem commeatum militi Germano, qui prsesidii loco urbem tue-
bitur, in posterum curabit Dominus de Guebrian. Civitas semel tantum
j: pro semper pendet militi centies mille libras panis, quibus acceptis exer-
citus ali6 primo quoque tempore deducetur.
y. Arma consueta tam senatui qu^ civibus relinquentur, mod6
spondeant, quod contra prsesidium nihil hostile tentare velint. Liberum
quoque erit juramentum fidelitatis Regi Gallise prsestare. Quod si
videbitur arma civium in armamentarium conferrcy ne qua populi
faex iis abntatnr, cura clandendi et custodiendi erit penes magistratum.
YI. Non petetur k clvibus precium incendiariumy nec aestimabitur
civitatis indemnitas ab incendio, ullo precio.
VII. Casu quo qnidam civium vel jam statim, tcI postea se ali6
transferre cmn suis vellent, dimittentur cum omnibus snis bonis.
3 D
386 ITINERARIUM.
VIII. Quidquid durante obsidione vel hac vel etiam superiore ab
obsessis aspere actumy dictum, vel quoquomodo commissum fuisset non
vindicabitnr.
IX. Captivi dnrante obsidione tam cives quimn milites sine litro
liberi dimittentnr.
X. Cives sequ^ ac rustici cum omnibus suis rebns, equis, bobas,
tuti et indemnes conservabuntur.
XI. Magistratui tam in civilibus quam in criminalibus nihil deroga-
bitur» nec senatus ullo milite gravabitur. Actum 29. Novembris 1642.
Postridie sub nonam matutinam Gubernator cum omni solennitate
usitata militibus egressns est, se ad Bavarica castra translatnrus. Sed
quia in Ducem Wirtenbergensem nescio qusB dicteria durante obsidione
conjecta fuerant, pacta servata non sunt. £t Gubemator quidem sois
spoliatus, milites ver6 gregarii ad contrariae partis servitia coacti.
Capta urbe sollicit^ dispezit Generalis de Guebrian locnm commo-
dum militem reficiendi. Commodiorem ver6 initis rationibos tnnc
qnidem nullum reperit, qnameum k quo proxim^ aberant milites. Erat
is Danubio vicinus et circum pagos complectebatur, et annonam militi
alendo sufficientem habebat. Illuc igitur, quoad ipse convalesceret, iter
instituere jussit, praemisitque Generalem Rosa cum octo legionibns eqoi-
tum et duabus desultoriorum» ac tribus turmis peditum : eidemque ne-
gotium explorandi quid circa hostem gereretur commisit.
Nil cunctatus Rosa Miilenam se contulit, ac istic et circumjacenti-
bus pagis copias suas distribuit. Tutlingam ver6 generalibus insidendam
reliquity utpote tormentis bellicis reponendis opportunam : nec deerant
in vicinia pagi pro reliquo quem secum trahebant peditatu, et Ranzo-
viano equitatu.
Habebant Csesarei in Gkdlo-Wimariensibus castris suos ezploratores,
qui omnem militis distributionem confestim retul&re, qua cognita Cae-
sarei vigesimo tertio Novembris Simeringam moverunt, belli aleam si
occasio ferret experturi, in quem finem impedimenta omnia in tutum
transmiserunt. Quoniam ver6 aliquse copiae tardi^ adventabant,
eodem die nihil confici potuit nocte irruente : in postemm itaque diem
pugnandi consilium distulerunt, qui ut iUuxit, visum est per sylvas pro-
ITINERARIUM. 387
gTedienduin esse osqae ad pagum Newkirch, nnde emiserunt aliquos ut
captivoB a]iquot adducerenty ex quibus postquam cognoverunt nihil in«
notnisse de adventu Bavaro-Caesarianorum in castris adversariis, ipsa
prsetoria castra primb omnium aggredienda decreverunt, quod feliciter
et nemine prorsus advertente contigit Werthius cum prodromis copiis
primum duzit agmen quocum recta ad ipsa tormenta hostilia promovit,
iisque potitus est, omnibus illis, qui ad illa ezcubabant, csesis ; reliquus
interim exercitus Tutlingam cinxit, et generalibus omnibus qui istic
convenerant egressum praecidit.
Hfiec omnia licet sine magno tnmultu gerebantur non poterant tamen
diu latere Generalem Rosa qui cum aliquorum tormentorum strepitum,
quse de Bavaricis quidam injussn ducum importnn^ exoneraverant per-
cepissety progressus quidem aliquo usque cum sus copiis ut videret
quid ageretur, sed ut plenum hostium suorum agmen in campis notavit^
noluit suis rebus deesse, fugam arripuit et in tutum se comportavit, et
licet Hatzfeldius equitatus partem insequi jusserit, non est assecutus.
Meliori fortuna Sporckius puguavit contra decem legiones Wimarien-
ses : Moringam illse properabant, in quas majoribus animis quam viri-
bus irruity et potissimam partem cecidit obtentis vexillis equestribus
octo, omnibusque impedimentis.
Tutlingee itaque omnes geuerales dempto Rosa intercepti sunt, ob*
tenta vexilla plurima, impedimenta prope omnia unit cum menstruo
stipendio totius exercitus et argentea suppellectile centum millibus coro-
natorum aestimata ac veste omnis generis preciosa. Occisorum iniri
non potnit numerus, snnt tamen qui sestiment occubuisse facil^ ter milie
quingentos; ac inter hos duas legiones Roberianam et Mazarinam
penitus concisas. Captivomm nnmerum sex millia superasse putant,
praeter quadringentos magni nominis et nobilitatis viros in quibus duos
filios Mareschaili de Yitri fuisse asserunt, qui praelio adfuerunt. Haud
ingratum fore putavi si huc annecterem praecipuorum captivornm sjlla-
bum.
Ex Ranzovianis igitur captus est ipse imprimis campiductor Ranzo*
vius vir corpore quidem mutilo, quippe qui unico tantum oculo, uno
brachio et uno pede utitur sed animo integro et militari, Baro de Syrol^
388 ITINERABIUM.
Marchio Noirmantier, Marchio de Mangiroii| Marchio de Monrolier,
omnes Mare8cha]li campi.
Ex Goebrianicis Oeneralis Schonbeckins, Greneralis Ohmins, Colo-
nellns Klng, Colonellus Chambrey Colonellus FoUevilley Colonelliu
Kohllias, Colonellns Nothafft, Colouellns quidam natione Scotas, Ge-
neralis Auditor pluresque Commissarii.
Ex legione regia equestri quatuor centuriones equitum, sex officiarii
et decem voluntarii ex nobili familia.
Ex Kolbasiana legione locnm tenens legionis et supremns vigiliis prte*
fectus cum pluribus aliis officialibus.
Ex Simaniana legione locum tenens legionis Marchio de Yitri et sn-
premus vigiliis praefectus cum pluribus aliis officialibus.
Mazariniana legio, quia se dedere noluit, penitus concisa est, ita, ut
prster unnm centurionem captum nemo evaserit.
£x Ranzoviana legione locum tenens legionis, decem prsecipui militef
cnm multis aliis officialibus.
Hac parta victoria recta Rotwilain motnm quam Dnx Wirtenbergins
vigesima tertia Novembris dedidit hisconditionibns ut ipse tantnm cnm
praecipuis officialibus et impedimentis egrederetur, reliqui ver6 milites
qui millenarium excedebant servirent Bavaris, vexilla ver6 omnia di-
mitterent cum omni provisione, miiitari commeatu, &c. De hac victoria
multis postea locis magnific^ triumphatum est tam per Germaniam
qn&m Belgium et bono Deo exercitnum Domino gratise delatae.
CAPUT LXXIL
I>e rebusper Angliam^ Scotiam et Hiberniam turbatis.
^ NNO millesimo sexcentesimo qnadragesimo secimdo ad
exitum prflBcipitante, Angliae Rex militem saum f*e-
censeri volnit, compertoque exercitam ad decem ^e-»
ditum millia et eqoitum millia quatuor excrescere,
Londinum yerBUS vires direxit: id quod ut nuncia-
tum est Parlamentariorum Oenerali Comiti Essexio, nulla posita mora
cum exercitu vicenorum miliium et nobilissimo apparatu bellico se ob-
jecit, ac Kinetonii castra fixit, paratus, si regii starent justis armis
confligere. Obtinuerant regii locum suo instituto peropportunum, et
yentum habebant rebus et consiliis suis fiiyentem ; quibus fisi maguo
impetu in Essexianos ruerunt, pluresque legiones ad exordia statim
praelii dissiparunt : cum Yer6 exuberante ad felices progressus gaudio
ante partam victoriam triumpharenty ac parum tempestiv^ in praedas
effunderentur, reliquiis tumultuatim ex fuga revocatis nova jnnxit
auxiiia Essexius, prseliumque renovavit, tantisque animis decertavit ut
pulsis regiisy victoriam retulerit, csesb adversariorum tribus miilibus^
vulneratis plurimis, ac inter alios etiam ipso Regis Generali Comite de
Lynsajy quem captum ad castra abduxere, ubi non mult6 post occubuit.
Milort quoque de Aubigni Ducis Richemontii frater in ipso praelio oc-
cisus est, quem Rex etiam mortuum sibi remitti postulavit et obtinuit.
Occisus eodem prselio Eduardus Wornart regise turmse vexillifer.
Capti verd sunt Willoughbeii Generalis filius» Colonellus Stadling,
Colonellus Wanasor, Colonellus Lansfort aliique plures inter regios
magni nominis heroes. £x adversa parte ad quadringentos desiderati
eunt, nuUus vero ex his magnse auctoritatis, nisi solus Colonellus £s-
380 ITINERARIUM.
8um Herbipolim reduci voluit, ac insolubilero insuper pecnnise summain
exegit.
Exinde facilis fuit conjectura quo istiusmodi incursus spectarct, ea
propter Schweinfordienses tempori de augendo prsBsidio cogitarunt, et
ad eas quae de legione JEgidii Hasii copias nrbem defendebant daas
equitum centurias et legionem latronianam pcditum acciverunt. £x-
tenderant se Yer6 adversarii milites per Tuberam Ochsovium nsqae
ita ut Merchenthcinii mille quingenti pedites, Rottingae autem et aliis
vicinis locis reliquns exercitus haereret in universum duodecim equi-
tum legiones, et septem turmse peditum. Contra hos opportnn^ move-
runt Bavari et Joannem quidem de Werth in similibus expeditionibus
probatnm, prsemiserunt, qui ut de adversariorum statione resciit, de-
crevit irruptione facta Martem experiri ; sed cum de sno adventu jam
in castra Wimariensia allati essent nuucii, tunc quidem consilium saum
in adventum omnis exercitus differre statuit. Non multb autem post alia
se opportunitas hostem invadendi obtulit. Cum enim hostis non proeul
Schorndorfio commodo loco inter duos fluvios constitisset, eodem
quant^ potuit celeritate Werthius properavit, et intempesta nocte in
Witgensteinianam et Ohraianam legionem arma direxit, sed nec hic
expeditam viam ut sperabat reperit, cum enim pons saxeus quera hostis
praeoccupaverat, transeundus esset, htc primilm pugnandum fuit pro
transitu, quod dum fit duse dictae legiones nacti snnt tantum teraporis,
ut equos parare ct conscendere licuerit. Eos nihilominus Werthiani
invadunt et operae suae precium feliciter referunt sexccntos equos cum
pluribus officialibus et sex signis equestribus ; qui utrimque desiderati
fuerint resciri non potuit, ex Werthianis cert^ abfuit Stephanus de
Werth qui primos equitum manipulos duxerat.
Post tam felices successus Werthius Goppingam tentavit quam tne-
bantnr, praeter cives, 120 Wimarienses, qui cum sperarent ^ Comite de
Guebriam auxilia obstiterunt magno suo malo, nam ut vi tandem per-
ruperunt Werthiani, quotquot in armis repererunt morte mulctaruot.
Wimarienses quoque tum quidem non desidebant, Rettlingam enim ce-
perunt et Rotenburgum duodecim equitum centurias deduxerunt.
Haec ineuntis anni fu^re principia. Quee sequuntur ad Februarium
ITINERARIUM. 381
fipectant, cojas die tertia decima Bayari denno aggressi snnt Wima-
rienses. Postqaam enim Werthius cognoyerat cousedisse copias quas-
dam cum impedimentis in pago Ramensbach, irruptionem macbinatus
est, obtinaitque octingentos cum multo thesaoro, signa insaper eqoestria
doo cum doobns tjmpanis seneis. Non tolit hanc praedam suis eripi
Generalis Rosa, qui persecatos Boios partem eqooram recoperavit, et
de faoste suo cecidit quadringentos.
Quinto decimobujasdem cum supremus yigiliarum Prsefectus Schli^-
raan trecentos equos Tubingam adduxisset, postnlans in urbem ad-
initti, mal^ k Truckmiillerianis acceptus est, illi enim prseoccupayerant
locum et per aliam portam egressi irruerunt Scblagmannnm et dncentos
quinquaginta equos retulerunt, ac ipsum dactorem cum tribus equitum
tribunis captos reduxerunt.
Yigesimo primo currentis mensis Werthius pagnm Hemmersdorff
ad equites Teutonicos spectantem obruit et duas legiones equestres
dissipavit, et Hatzsteinianam pedestrem penitns extinxit, impedimenta
item ducentorum curruum optima prsda onustorum cum centum
equis obtinnity quo eodem die Colonelli locum tenens Kiirmreuter cen-
tum captiyos praeter magnam equorum copiam ad castra prsetoria de-
duxit. Fuerunt cert^ inter Boios milites qui suse praedae partem ad
duodecim imperialium millia flestimarunt ; yix quisquam fuit qui mille
imperialibas ditior non redierit.
Nec Wimariensibos defuit occasio contra Boios feliciter pugnandi,
diversis enim expeditionibns ex legione Kolbian& et TruckmiiIIerian&
Laxierian&que ad roille quingentos equites fuderunt penitusque conci-
derunt, inter yulneratos plurimos qui Ulmam redierunt ipse etiam Co-
lonellus Kolb duplici globo ictns Tubingae decumbere coactus fuit.
Mense Martio Gallo-Wimarienses diffidentes yiribos suis cum yidis-
sent Boicum exercitnm sibi fieri propinquiorem, et animadverterent
suas copias resistendas non esse, in Marchiam Badensem primiim mox
Brisacum yersus relictis quibusdam impedimentis profngerunt.
Antequam yer6 ex Marchia moverent irati militis yestigia post se
dimiserunty Steinbacum enim Marchise non ignobile oppidum injecto
igne coucreinarant; ac postea in circumjacentibus yallibus plures ur*
382 ITINERARIUM.
biculas ct pagos, Gersbacum etiam et Oberkircbam ac ipsam deniqae
Badam Marcbiae metropolim contra datam fidem et salvam quardiam
abactis pecoribus diripuerunt, ubi tam ecclesiasticos qukm ssecnlares
i^ominiose verbis, verberibusque aliisque modis habitos ita tractarant,
ut calamus scribere perhorrescat.
Quo eodem fere tempore Comes de Courval Regis OalliaB oonsensn,
Gubernator Uberlinganee urbis non ita pridem interceptse» est designa-
tus : cui assiguatffi centies mille libree seu franci Gallici pro conscri-
bendis quingentis equitibus et octingentis peditibus, ac expediendis
sex navibus quse per lacum Acrooianum contra adversarios excnba-
rent,
Decimo nono Martii Erlacbius cum GalHcis suppetiis insidias Zel-
lensibus posuit, ex quorum prsesidio cum elicuisset centum viginti cir-
citer equites, cinctos opportuno loco obmit, ita ut vix decem cladem
renunciaturi effugerint. Qui idem Lauffensem passum cum nobilissima
arce Stettenfels sine suorum sanguine feliciter occupavit. Uberlingani
quoque navim ducentis frumenti modli sonustam ex molendino Oolt-
bach avexeruut.
Nec mnlt6 post iidem Pfulendorfio viginti equos cum pecore ab ipsis
moeniis abduxerunt. Dum ver6 redeunt in centum catapbractos equi-
tes et 60 circiter desultorios Morsburgum properantes incurrerunt, ac
impetu facto triginta protriverunt, quadraginta ceperunt, ac octoginta
quatuor equos cum omni instructu secum retulerunt.
Haud infelicioribus auspiciis ad Ravenspurgum Weimarienses cum
Boiis velitati sunt, in qu& expeditione multi Bavarorum occisi sunt, ac
ipse copiarum ductor Werthius gravissimum captivitatis et mortis pe-
riculum adiisset, nisi confestim ad urbem fug& elapsus esset.
Hac ipsli velitatione Generalis Praefectus vigiliarum Mercyus secun-
dum caput lethalem plagam accepit. Nec adversa pars plane indeuinis
fuit, ex qud Comes quidam de Witgenstein occidisse perhibetur.
Sub dimidium Julii Geueralis armorum Gallicorum Comes de Gue-
brian, Rotwilam obsidere tentavit, ac tanto impetu adortus est, ut ob-
sessi intra unnm diem supra ducentos septuaginta globosy ex maximis
tormentis bellicis excussos per urbem collegerint, quibus tamen nihilo
ITINERARIUM. 383
timidiores fortidsim^ obsidentibus restiterunt, ac varios assultus animos^
i*etuderunt, in quibus nongenti facil^ de Wimariensibus occubuerunt.
Adfuit dum bsec aguntur, opportun^ Johannes Werthius cum aliquo
equitatu ad liberandam obsidione urbem intentus, cujus preesentiam ut
coguoT^re adversarii snblatis castris recesserunt.
Excurrerant ducenti circiter equites Wimarienses, iique potissi-
mam partem officiales Yiliugam usque unde duos prselatps et Domi-
num de Newhaus captiyos secum traxerunt. Qui dum revertuntur
prope Tutlingam k Bavaris cinguntur, et plerique pauculis exceptis
conciduntur.
Inter has velitationes, quantumvis leves esse videbantur, quia tamen
crebrse erant, intra breve tempus notabiliter decrev^re Gallo-Wimarien-
sium copiae, quarum ut novis suppetiis defectus suppleretur adlaboran-
dum fuit, ne paulatim exercitus penitus evanesceret. Commissa fuit
illa cura Serenissimo Anguinensium Duci, qui collectis subito octo
millibus militum festinatis itineribus ad Rhenum properavit, ac intra
paucos dies Dachsteinium appulit, atque istic a belli ducibus magnifice
acceptus est displosione omnium tormentorum, et ssepius iterata universi
exercitus faust& acclamatione, quam animabat spes argenti, quod An-
guinensium Dncem contulisse pro solutione militis fausto rumore per-
ceperat.
Haud levins triumphatum est Brisaci de felici adventu dicti Ducis,
cujus honorl ducenta senea tormenta iterata vice explosa sunt, festi in-
super igncs accensi, et miri operis machttaa ad jaciendos ignes fabre
facta, vix unquam ab immemorabiii tempore accensa (jaciebat enim
globum centum quinquaginta librarum) ssepius onerata exonerataqne
est. His ita consectis cum residuis suis turmis Dux Anguinseus Metas
versas ac inde ad hyberna sua reversus est.
Constituerantquidem mense Novembri Gallo-Wimarienses, postquam
diversis viis Sylvam Nigram transiissent Rotwilam nupcr relictam novi
obsidione tentare, sed mutarunt non tnult6 post certis ex causis consi-
lium ac versus Danubium simulati in Bavariam irruptione, se conver-
terunt, sperabant enim futurum, ut Boii videntes iter suum in Bavariam
dirigi, se confestim eodem directuri essent, et munitiora loca praeoccu-
384 ITINERARIUM,
paturi, atque hftc ratione copiam sibi in Franconiam libere grassandi
dandam. Sed secus praeter omnium opinionem res cecidit.
Nam Bavari nondum certi quo Wimarienses instituissent iter, tantis-
per siibstiterunty quoad certiora cognoyissenty mittnnt interea de suis
castris certos homines qui exploratis rebus ad castra sua referrent, ac
inter alios cum quingentis equitibus Colonellum Sporck.
Hic indicio rustici, ct captivorum nonnullorum de adversariis edo-
cetur Oeneralem Rosa Greislingfle cum quatuor legionibus, soa scilicet
Guebriani, Ohmiana et alia Ro8ean& equopedestrium, universim mille
ducentorum equitum substitisse. Habito igitar consilio cum suis
ducibuSy an Mars tentaudus esset, et obruendus Rosa, multos de offi-
cialibus contrarium suadentibus habuit, decrevit tamen cum reiiquos
milites volentes videret arduum quidem negotium aggredi, et sub noctis
medium adversarios invadere. Misit itaque treceutos de suis qui ms^-
nis animis in pagum irruroperent, reliquos ver6 ducentos circa pagum
disposuit, haud san^ infelici snccessu. Nam preeter caesos ducentos
equites, quinque alias centurias et supremum vigiliis Praefectum,
duosque Capitaneos, aliquot signa equestria, octo pedestria intercepit ;
efTugiente cum paucis in vicinam arcem campiductore Rosa.
Graviter tulit banc cladem Comes de Guebrian, sed ut vir erat excelsi
pectoris pressit dolorem, accitoque in consilium Ranzovio conclusit ni-
hilominus Rotwilam cingere, et quia videbat eam urbem valde rebus
suis profuturam omni conatu ad deditionem cogere.
£rat quidem tunc temporiMura pluvia, frigus prcBter moremasperum
et obsidioni parandse plane incommodum, unde plures consumpti sunt
dies antequam obsidio plane formari posset, ac civitas serib impeti,
nuUi tamen parcitum est labori, ut deditio quamprimiim succederet,
hocque ardentius institum fuit, quo mi^is sciebat Bavaros ad solvendam
obsidionem intentos. Septimo decimo itaque Novembris plenis aguii-
nibus, ter iteratis vicibus incurr^re Oalli, sed semper multa suorum
strage repulsi sunt. Eodem die dbsessi etiam cuniculos aliquos detcxe-
runt, et eruptione facta multos Gallos, sed imprimis Kolhasianam le-
gionem penitus fuderunt.
Prseerat tunc fort^ aggeri struendo et disnoncndis tormentis contra ur
ITINERARIUM. 385
bem Greneralis Comes de Ouebrian, quando urbani eodem machinas
suas direzerunt fortiillSy et ex improviso tormenti ictu secundum brachium
vnlnerarunt Ducem, planeque straverunt, adeo ut cum anterior pars ex
boJSl cute quassatis ossibus penderet, penitus resecanda fuerit. Ex eo
vulnere egregius campiductor non mult6 post occupat& Rotwili in
]ps& urbe extinctus est.
Post acceptum vulnus nihilominus obsidionem strenu^ continuari
voluity et obsessos ad conditiones perurgeri : qusB non mult6 post civi-
tati san^ honorific® propositse sunt et utrimque null& dempt& acceptatae.
£larum summam hic apponam.
I. Cives et civitasantiqua suaprivilegia,immunitates, et consuetudines^
ac jura, prsecipue ver6 Catholicum Religionis exercitium conservabunt.
Civitatis etiam archivium non tantum h&c vice sed semper in poeterum
illibatum relinquetur.
II. Ecclesiastici tam intra quam extra mcenia, templa item, et ordinis
equestris S. Joannis domus, religiosi quoque et nobiles libertatem ac
bona sua ut ali^ obtinebunt.
III. Civitatis officiales cum milite liber^ commeabunty nec in bonis
suis quidquam patientur. Qui ver6 securitatis causa in urbem confu-
gerunty non tantum quoad personas suas^ sed etiam quoad bona et domos
tam in urbe, qu^m in pagis securi perstabunt.
IV. Omnem commeatum militi Oermano, qui prsesidii loco urbem tue-
bitur, in posterum curabit Dominus de Ouebnan. Civitas semel tantum
pro semper pendet militi centies mille libras panis, quibus acceptis exer-
citus ali6 primo quoque tempore deducetur.
y. Arma consueta tam senatui qu^ civibus relinquentur, mod6
spondeant, quod contra praesidium nihil hostile tentare velint. Liberum
quoque erit juramentum fidelitatis Regi Oalliae prsestare. Quod si
videbitur arma civium in armamentarium conferre, ne qua populi
faex iis abutatur, cura clandendi et custodiendi erit penes magistratum.
VI. Non petetur k civibus precium incendiarium^ nec sestimabitur
civitatis indemnitas ab incendio, ullo precio.
YII. Casu quo qnidam civium vel jam statim, vel postea se ali6
transferre cum suis vellent, dimittentur cum omnibus suis bonis.
3 D
386 ITINERARIUM.
VIII. Quidquid durante obsidione vel hac vel etiam snperiorc ab
obsessis aspere actum, dictum, vel quoquomodo commissutn fuiBset non
vindicabitnr.
IX. Captivi durante obsidione tam cives qu&m milites sine litro
liberi dimittentur.
X. Cives aequ^ ac rustici cum omnibns suis rebus, equis, bobus,
tuti et indemnes conservabuntur.
XI. Magistratui tam in civilibus quam in criminalibus nihil deroga-
bitur, nec senatus ullo milite gravabitur. Actum 29. Novembris 1642.
Postridie sub nonam matutinam Oubernator cum omni solennitate
usitata militibus egressns est, se ad Bavarica castra translatnrus. Sed
quia in Ducem Wirtenbergensem nescio quse dicteria durante obsidione
conjecta fuerant, pacta servata non sunt. £t Oubernator quidem suis
spoliatuSy milites ver6 gregarii ad contrariae partis servitia coaeti.
Capta urbe sollicit^ dispexit Oenendis de Ouebrian locum commo-
dum militem reficiendi. Commodiorem ver6 initis rationibns tunc
quidem nuUum reperit, qu^ eum k quo prozim^ aberant milites. Erat
is Danubio vicinus et circum pagos complectebatury et annonam militi
alendo sufficientem habebat. IUuc igitur, quoad ipse convalesceret, iter
instituere jussit, praemisitqueGeneralem Rosa cum octo legionibus equi-
tum et duabus desnltoriorum, ac tribus turmis peditum : eidemqne ne-
gotium explorandi quid circa hostem gereretur commisit.
Nil cunctatus Rosa Mulenam se contulity ac istic et circnmjacenti-
bus pagis copias suas distribuit. Tutlingam ver6 generalibus insidendam
reliquity utpote tormentis bellicis reponendis opportunam : nec deerant
in vicinia pagi pro reliqno quem secum trahebant peditatu, et Ranzo-
viano equitatu.
Habebant Csesarei in Oallo-Wimariensibus castris suos exploratores,
qui omnem militis distributionem confestim retul^re, qua cognita Cs-
sarei vigesimo tertio Novembris Simeringam moverunt, belli aleam si
occasio ferret experturi, in quem finem impedimenta omnia in tntum
transmiserunt. Quoniam ver6 aliqnse copias tardiiis adventabant,
eodem die nihil confici potuit nocte irruente : in posterum itaque diem
pugnandi consilium distulerunt, qui ut illuxit, visum est per sjlvas pro-
ITINERARIUM. 387
grediendam esse nsque ad pagum Newkirch, unde emiserunt aliqnos ut
captivoe aliquot adducerent, ex quibus postquam coguoverunt nihil in-
notiiisse de adventu Bavaro-Csesarianorum in castris adversariis, ipsa
prsetoria castra primb omnium aggredienda decreverunt, quod feliciter
et nemine prorsus advertente contigit. Werthius cum prodromis copiis
primum duxit agmen quocum recta ad ipsa tormenta hostilia promovit,
iisque potitus est, omnibus illis, qui ad illa excubabant, csesis $ reliquus
interim exercitus Tutlingam cinxit, et generalibus omnibus qui istic
convenerant egressum prsecidit.
Haec omnia licet sine magno tumultu gerebantur non poterant tamen
diu latere Oeneralem Rosa qui cnm aliquorum tormentorum strepitum,
quee de Bavaricis quidam injussu ducum importun^ exoneraverant per-
cepisset, progressus quidem aliquo usque cum suis copiis ut videret
quid ageretur, sed ut plenum hostium suorum agmen in campis notavit,
noluit suis rebus deesse, fugam arripuit et in tutum se comportavit, et
licet Hatzfeldins equitatus partem insequi jusserit, non est assecutus.
Meliori fortuna Sporckius puguavit contra decem legiones Wimarien-
868 : Moringam illse properabant, in quas majoribus animis quam viri-
bus irruit, et potissimam partem cecidit obtentis vexillis equestribus
octOy omnibusque impedimentis.
Tutlings itaque omnes geuerales dempto Rosa intercepti sunt, ob-
tenta vexilla plurima, impedimenta prope omnia unk cum menstruo
stipendio totius exercitus et argentea suppellectile centum millibus coro-
natorum «estimata ac veste omnis generis preciosa. Occisorum iniri
non potuit numeras, sunt tamen qui aestiment occubuisse &cil^ ter mille
quingentos; ac inter hoe duas legiones Roberianam et Mazarinam
penitus concisas. Captivorum numeram sex millia superasse putant,
praeter quadringentos magni nominis et nobilitatis viros in quibus duos
filios Mareschalli de Vitri fuisse asserunt, qui preelio adfuerunt. Haud
ingratnm fore putavi si huc annecterem prsecipuorum captivornm sylla-
bum.
Ex Ranzovianis igitur captus est ipse imprimis campiductor Ranzo-
vius vir corpore quidem mutiloy quippe qui unico tantum oculo, uno
brachio et uno pede utitur sed animo integro et militari, Baro de Syrol,
388 ITINERARIUM.
Marchio Noirmantier, Marchio de Mangiron, Marchio de Monrollery
omnes Mareschalli campi.
Ex Goebrianicis Oeneralis Schonbeckios, Generalis OhminSy Colo-
nellus Klug, Colonellus Chambre, Colonellus Folleville, Colonellos
Kohlhas, Colonellus Nothaffi, Colonellus quidam natione Scotus, Ge-
neralis Auditor pluresque Commissarii.
Ex legione regia equestri quatuor centuriones equitum, sex officiarii
et decem voluntarii ex nobili familia.
Ex Kolbasiana legione locum tenens I^ioniset supremus TigiliiB prce-
fectus cum pluribus aliis officialibus.
£x Simaniana legione locum tenens legionis Marchio de Yitri et bu-
premus vigiliis prsefectus cum pluribus aliis officialibus.
Mazariniana legio, quia se dedere noluit, penitus concisa est, ita, ut
praster unum centurionem captum nemo evaserit.
Ex Ranzoviana legione locum tenens legionis, decem prsecipui militea
cum multis aliis officialibus.
Hac parta victoria recta Rotwilain motum quam Dnx Wirtenbergius
vigesima tertia Novembris dedidit hisconditionibus ut ipse tantum cum
prsecipuis officialibus et impedimentis egrederetur, reliqui ver6 milites
qui millenarium excedebant servirent Bavaris, vexilla ver6 omnia di-
mitterent cum omni provisioney militari commeatu, &c. De hac victoria
multis postea locis magnific^ triumphatum est tam per Grermaniam
qu^m Belgium et bono Deo exercituum Domino gratis delatse.
CAPUT LXXIL
I>e rebusper Angliam^ Scotiam et Hiberniam turbatis.
^ NNO millesiino sexcentesimo qnadragesimo secnndo ad
ezitum prflecipitante, Anglis Rex militem saam ^e-
censeri Tolnity oompertoque exercitam ad decem pe-»
ditnm millia et eqaitum millia qnatnor excrescere^
Londinum YerBUS vires direxit: id quod ut.nuncia-
tum est Parlamentariorum Oenerali Comiti Essexio, nuUa posita mora
ciim exercitu yicenorum millium et nobilissimo apparatu bellico se ob-
jecit, ac Kinetonii castra fixit, paratus, si regii starent justis armis
confligere. Obtinuerant regii locum suo instituto peropportunum, et
ventum habebant rebus et consiliis suis faventem ; quibus fisi magno
ixnpetu in Essexianos ruerunt^ pluresque legiones ad exordia statim
prffilii dissiparunt: cum yer6 exuberante ad felices progressns gaudio
ante partam victoriam triumpharenty ac parum tempestivd in prsedas
effunderentur, reliquiis tumultuatim ex fuga revocatis nova junxit
auxilia Essexius, praeliumque renovavit, tantisque animis decertavit ut
pulsis regiisy victoriam retulerit, caesis adversariorum tribas millibuSy
vulneratis plurimis, ac inter alios etiam ipso Regis Generali Comite de
Lynsajy quem captum ad castra abduxere^ ubi non mult6 post occubuit.
Milort quoque de Aubign^ Dacis Richemontii frater in ipso prselio oc-
cisus esty quem Rex etisun mortuum sibi remitti postulavit et obtinuit.
Occisus eodem prselio Eduardus Wornart regise turmse vexillifer.
Capti ver6 sunt Willoughbeii Generalis filius» Colonellus Stadling,
Colonellus Wanasor, Colonellus Lansfort aliique plures inter regios
magni nominis heroes. £x adversa parte ad quadringentos desiderati
sunt, nuUus ver6 ex his magnse auctoritatis, nisi solus Colonellus tls-
390 ITINERARIUM.
sex nepos Generalifl occlsns est. Pro hac yictoria commnni compreca-
tione in omnibus templis Deo gratis snnt habitse.
Post hanc victoriam partam Parlamentum libellum supplicem destiiiare
decrevit ad Regem, quo rogabat ut utrimque arma ponerentnr et in po-
sterum patrio sangnini parceretur, ad eum deferendnm designati sant
Comes de Pembrock et Comes de Northumberland cum quatuor aliis ex
inferiore, quam vocant, domo, mod6 liceret per Regem et regios securis
oommeare. Quem in finem Wallingfordiam certum hominem manda-
runt qui salvum conductum sollicitaret.
Summa autem supplicis libelli hsec fnit.
Quandoquidem certomm hominum relatione accepimus» Regise Ma-
jestati vestrae perquam displicere sanguinolenta hsec bella, qasB per
Anglise Regnum ab aliquo jam tempore magno reipnblicse malo gerantury
testamur conscientias nostras, nos non minori studio ad pacem et tran-
quillitatemy damnatis armis, seri6 anhelare» et sicuti bellis nuUam de-
dimus causam, ita adlaborabimus 8eduI6 ut patrise pristinam quietem
reddamus, et debitam vestrse Majestati obedientiam ut semper antehac
pfsestemus. Quin nec huc nsque nllo alio fine arma suscepimus qu^m
pro conservanda religione, et tnenda anctoritate Regise Majestatis ves*
trse, et libertate subditorum juxta regni institutas leges. HumiUime
igitur rogamus vestram Majestatem, ut dignetnr ab illis consiliis, qus
eam k Parlamento abduxerunt, abstinere atque ad magnum magistra-
tum lubeat redire; eidem magistratui delinquentes et malorum auc-
tores tradere, ut pro merito et jure patrise plectantur.
Missus erat Williamus Killagren qui salvum conductnm Regis impe-
trarety hic non mult6 post rediens, responsum regium attulit; paratam
quidem esse regiam suam Majestatem libellum supplicem per Parlamen-
tum exhibitum admittere, sed non per illos quos senatus proposuisset
legatosy neque enim destinasse se, aiebat, cum proditoribus res pacis
tractare, proinde alios viros idoneos nominarent ad regiam legationem
ac tnnc quidem ex sua parte nullam futuram difficultatem in concedendo
salvo passo.
His in utramque partem latiiis pertractatis, conclusnm tandem est,
ut ad Regem mitterentur ejusmodi homines, contra quos nullam posset
habere exceptionem. Qui ut destinati sunt, eos benignissim^ clementis-
ITINERARIUM. 391
simeqne accepit Rex, ac perfuncta legatione in sequentem sensum litteras
ad Coriam Parlamenti dedit.
Deum cordis inspicem tegtamur qu&m acerb^ sentiamus patriae clades
quibus nt occurramus omni contentione enitimur ac sicuti clam nullo
modo est, nos non primum ad arma sed coactum provolasse ; ita para-
tissimum semper fuisse ad pacis componendadissidia: unde si adversam
partem vicissim inclinatam animadverteremus, non mediocri perfnnde-
remur l8etiti&, et intim& animi propensione exultaremur, eapropter tant6
impensius inclinamur ad illas propositiones quee pacem spectare videntur,
quanto magis dolemus subditorum sanguine victorias nostras cruentari.
Interim ne obstemus optatissimo pacis bono Wiufordiam nos transferre>
si modo miles inde removeatur, aut si malitis alio viciniore loco propo-
sitiones pacis excipere, quantocyus satagemus. Monemus ver6 et stu-
dios6 postulamus ne illa res ulterius difieratur, ne quod forte aliud ez
mora incommodum nascatur. De cstero jure regio exigimus ut debitam
vestram nobis prsestetis subjectionem : ad nos quod spectat nusquam com-
mittemus ut quidquam k nobis jure desiderari possit. Quse omnia Dens
utrimque fortunare dignetur. Colebrock 11. Novembris anno 1642.
Hucttsque responsum Regis.
Dum Parlamentarii de propositionibus deliberationem moliuntur,
ecce tibi afferuntur nuncii de regiorum irruptione Brandfordiam et mi-
litis sui istic clade. Itaque dimissis consilib confestim praecipiunt ut
aliquse copiae istuc accurrerent et majora incommoda prseverterent qui
ut appulerunt, multos de regio equitatu fuderunt» reliquos fugarunt, neo
deinceps de ullis pacis conditionibus deliberarunt. Rex interea miratus
nibil eorum quae appromiserat Senatns sen Parlamentum fieri, legatum
cum litteris sequentis tenoris mittit.
Catolus ReXf Sfc.
Praevia salute, &c. Jampridem expectavimus ejnsmodi a vobis pacis
coaditionesy quse currentibns malis medicinam facerenty sed pr6 dolor
videmus inanitate verborum nos lactari : nec aliud vos k nobis postu-
lare qu^ nostrum ad vos reditum : ' quem nobis probrosum esse nemo
non videt. Quandoquidem nos Regem vestrum armis pellere conati
392 ITINERARIUM.
eBiiBy et licet passim in vulgos spargatis, nostri honoris interesse ut
ad vos redeamusy constat nihilomintts, quod illata vi nos regno ejicere
quantum in vobis fuit, volueritis. Quomodo ver6 adduci nos posse
putatis, ut nos nostrosque liberos vestrse fidei credamus ? Scimns eqni-
dem et atiunde novimus in majorem partem Senatorum hanc calpam
non ledundarey quippe qui in eandem cum quibusdam sententiam non
conteiiserunty vel si consenserint, majoris vitandi mali metu adductos
esse, unde facilem illi k nobis merentur indulgentiam. Quodsi nihilo-
minus constituistis ad nos mittere pacis conditiones, eas expectabimns,
quibus si annueritis locum tractatibus opportunum d voluntate noetra
commodo verb vestro facietis, &c. Datse Retingce 27. Novembria 1642.
Qn^ Parlamentum ad has litteras responderit nondum comperi,
habutsse tamen pondus inde liquet, quod legatos suos ad Regem miserint,
qni puncta quaedam pacis proponerent, et super iis cum regiis consnltap
renty non optato tamen exitu, infectis enim rebus post paucorum men-
sium» intervallum, conventus est dissolutus.
Bristolii sub mensem Martium periculosa detecta est conspiratio
quam primarii ejus loci incolse cum pluribns complicibus machinati
Bunt. Constituerant hi clam in urbem admittere septem militum millia
duce Roberto Palatino, qui non nisi secundo ab urbe lapide excubabat,
et signum de caesis ad portam excubiis sollicit^ expectabat. Innotuit
nescio quo dnce duabus ante horis quam execationi mandaretur proditio,
hinc excubise mox duplicatse, miles prsesidiarius in certas stationes dis-
positusy cives ad arma convocati, conspirationis rei comprehensi et sexa-
ginta numero in vincula carceresque compacti, eorumque bona omnia
fisco assignata suni Conspirationis auctores prsecipui creduntur fuisse
Thomas et Wilhelmus Coulstone, Robertus et Wilhelmus Yeamans,
Eduardus Arendal, Criswicke, Caple, Cale. Constituerat militibus suis
Robertus princeps loco tesserse vocem Carolns, atque ut se in tenebris
agnoscerent, redimiculum candidum pileo apponi jusserat. Ut ver6
yidit cpnsilia ante tempus prodita, Oxovium reversns est, ac obvia quse-
yis per viam diripuit, et mille facil^ equos abduxit.
Vigesima sexta Martii patres Capucini, qui a discessu Reginae illuc
usque detenti fuerant, Londino ejecti sunt, ad naves deducti atqne in
ITINERARIVM. 393
Gralliam relegati. Eis Beverissim^ injnnctum neqna in Angliam redire
prsesumerent. Qnod si qnis posthac deprehensus esset, jnre patrise
capite culpam Initurum. Nec mult6 post, hoc est undecim& scilicet
mensis Maii pleuo senatu decretum est Londini, ut cruces aliquse, alia-
qasB orthodoxee fidei monimenta k casc& vetustate, et catholicis majori-
biis erecta^ et ab immortali tempore in eura nsque tolerata, qukm pri-
xniim stirpitus evellerentur omnisque memoria aboleretur.
Desciemnt snb yigesimum sextum mensis Augnsti k Parlamento
quatnor yiri nobilitate et auctoritate prscipui ; Comes scilicet de Hol-
landy Comes de Bedfort^ Milordus Lovelaw et Milordus Canabej, at-
que ad partes regias transierunt non sine magno incommodo et dolore
aliorum senatornm. Yidebant enim quantum ex illorum virorum dis-
cessione regise factiones incrementi oapere possent Ideoque maturrim^
deliberarimt, quod instantibus malis remedinm adhiberetur^ et quibus
pactis in snas partes Scoti pertraherentur. Yeriim enim ver6 cum Ruper-
tas Palatinnsexinopinato civitatem Glocestriam valido exercitu cinxisset,
ipseque Rex civibns si dedere sese vellent, regise clementiae gratiam ob-
tulisset, merit6 metnebant ambo senatus, ne perdit& nrbe ill^ et accisis
alinnde viribus resistendo impares fierent.
Hoc ut devitarent malum, nulla positft morft legatos miserunt in
Scotiam et confcederationem pertractarunt : ao simul destinarunt GIo-
cestriam Essexium qui periclitanti nrbi succurreret. Non latuit ad-
ventus Essexii regios, sed qnoniam sciebaut tnmultuarium temereque
conflatum adducere militem duorum scilicet millium et quingentornm
eqnitum» trium ver6 millium et quingentorum peditum, nil quidquam
86 moverunt, sed veluti metu et periculo expertes, par^m sollicitd suas
stationes observarunt. Quod ubi advertit Essexius se contemni, ani-
matis ad fortiter rem gerendam militibus irruit, regios fudit et urbem
obsidione solvit.
Re bene peract& Londinum parabat Essexiua reditum, tum ut sena-
toribns esset vicinior, tum ut cives Londinenses, qui nuper ad jam dic-
tam expeditionem se fuerant comitati salvos patriae et urbi restitueret,
tum ver6 vel maxim6 quia commeatds penuria urgebat ; qu6 ut iter in-
stituit, regios hinc indeqne habuit hostes qui continuis velitaiionibus
3 B
394 ITINERARIVM.
vellicabant redoces, qui tandein etiam plenft acie ex insperato sese ol>-
jecerunt. Quid faceret Essexius, cui integrum amplius non erat subter-
fugere praelium, sed nec evadere tutum, hoste k fronte et tergo iDami-
nente.
Ne inultus periret ex desperato sumpsit animos contulitque arma
tam fortiter, ut peditatus ad ipsas sex horas pugnarit, k sexta inqnam
matutina usque ad duodecimam meridianam : reliquus ver6 equitatus
in seram noctem pugnam extraxerit. £t licet inter regios multi passim
caderent, victoria tamen penes ipsos stetit £x partibus Essexianis
prseter officiarios plures desiderati sunt mille quadringenti milites gre-
gariiy atque inter hos cives multi, qui ad hanc expeditionem profecti
fuerant. Horum mortem ut accepit Rex impensissime doluisse perhi-
betur : interim pro victoria hac £>eo exercituum laudes Oxonii snnt
decantats, tormenta item majora exonerata, compulsats campanas, et
festi ignes passim accensi. Dici nequit quantum hsec victoria regiorum
animos auxerit hostiumque prostraverit, ut primiim enim pervulgata
est» nobilissimus Angliae portus, Milfortium appellant, Regi sese dedit,
un^ cum vicinis urbibus Pembrock, Tenby et Haverfort. Nec multo
post £xetria virtute Mauritii Palatini eam obsidentis ad obedientiam
Regis rediit. Miles prsesidiarius qui se fortissim^ opposuerat cum ba-
cillis candidis egredi debuit solisque ducibus concessus gladius. Hoc
eodem prope tempore Bamburiani Duces duos ceperunt qui ad Es-
sexium properabant apud quos inter alias prsedas reperti sunt nummi
aureiy ex quorum un& facie representabatur imago £ssexii armati, supra
quem ex nube protendebatur manus cum nudo gladio, cui heec epigraphe
adjecta erat, Oladius Domini Oedeonis, ex alter& vero facie exprimeba-
tur Parlamentum cum hoc lemmate, In multitudine consilii pax.
Jampridem toto pectore omnique contentione in id incubuerunt Hj-
bemi ut cum Rege suo de regni negotiis, et glisceutibus per Hybemiam
turbis conferre pacific^ possent, id quod tandem impetrarunt Dictus
est conferentise locus Sirings-Tobrse in comitatu Kildarensi, ad qnem
conventum est ab utriusque partis delegatis ac sequentes articuli con-
clusi.
I. Armistitium ad annum esto inter Regie Majestatis subditos, tam
ITINERARIUM. 396
catholicos qu^m eorum adversarioSy ita ut neqoaqaam se hostiliter quo-
quomodo impetaDt
II. Itinera et navigationes, hoc est commertia terra marique liber^
exerceantur.
III. CivitateSy munitiones aliaque loca hinc ind^que occupata ut
modo sunt possessoribus maneant : praesidia yer6 Regis imperio subsint
ac nuUam hostilitatem imposterum contra se mutuo attentent.
IV. Nullus militum k vexillo suo discedat sine expresssl veni^ ducum
aut Regis.
y. Si ex alterutra parte hostilitates orirentur, neutra pars seipsam vin-
dicet sed rem totam militari consilio suae RegisB Majestatis cognoscen-
dam et decidendam permittat.
YI. Captivi ex una alterave parte intra septem omnino dies liberi di-
mittentur. Quod si qui majorum criminum rei detinerentur ad Regis
sententiam et ulteriorem dispositionem in vinculis custodiantur.
YII. Casu quo aliquffi provincise etiam intra designatos dies decem,
has pacis propositiones non admitterent, pax nihilominus irrita non cen-
seatur : interim pertinaces ejusmodi ad Regem deferantur, cujus judicio
et sententia, quid de talibus statuendum, decidatur.
VIII. Liberum cuivis e^to intra septem dies post promulgationem
horum pactorum seu propositionum cum omnibus suis bonis in alium
locum transmigrandiy in quem finem salvi conductus si qua necessarii
erunt et petentur, nusquam negentur.
IX. Liberum esto catholicis legatos ad Regem mittere, qui ut secu*
ritatem habeant, et tuto commeare possint^ gubernatores et officiales regii
omni ope adlaborent.
X. Bona quee post hsec pacta alicubi attingerent quamprimum di-
mittentur.
Haec pacta subscripserunt,
Mabchio Obuont.
VlCONTB MUSKEBI.
LucAS DiLLOw Plunckbt.
ROBBBT TaLBOTT OnBALE.
Oeffby Bbownb.
396 ITINERARIUM.
Gonstitatis conolusisque his pactis et ntriasque partis Bubscriptioue
roboratis, tantum apud Hybemos catholicos passim fait gaudium, tan-
t^que gratulatio nt Regi® su Majestat.i ultro maximam pecunite vim et
omnis generis commeatum resque necessarias obtulerint.
CAPUT LXXIII.
Res gesta per Hispaniam et Italiam,
fNEUNTE Martio mense, anni Millesimi sexcentesimi
quadragesimi tertii obsidebant Hispani majoribus ani-
mis qukm successu fortissimam munitionem Flixien-
sem, k qua non multo post prementibus Gallis infectis
rebus recedere coacti snnt; ne tamen omnem suam
operam perdidisse viderentur campiductore Marchione de la Nezza civi-
tatulam quandam ad Ebri fluminis ripam adorti sunt, nec mult6 post
haud magno impendio deditione acceperunt. Hinc Castrum MirabcUa-
num obsidere cceperunt, excitatisque tumultuario opere aggeribos tor-
mentis militaribus fortissim^ impetiverunt, tanto molimine ut brevi in
ipsum arcis atrium penetrarent. Cum ecce tibi cum Gallico milite
quatuor millium peditum et mille equitum Dominus de la Ferasiere ap-
properat, trajectoque Ebroquatuordiversislociseximproviso Hispanornm
castra adoritur, ac post paucarum horarnm conflictum Mirabellam ob-
sidione liberat, csesis Hispanorum quadringentis, captis mille circiter
plerisque de prsecipua nobilitate, et ofiicialibuBy qui ad hanc obsidionem
confluxerant. Desideratis de suis non amplius quadraginta capitibus, in
quibus numeratus est Dominus de Portal ; interceptis omnibus impe-
dimentis, duobus tormentis quae in flumeu Hispani demerserant, et
magna auri argentique vi. Prsecipuorum captivorum numerum ut ac-
cepiy fideliter hunc adscribere placuit, fuerunt autem imprimis hi.
ITINERJRIVM. 397
Domihus Alfonsus deVilla Major Generalis armamentarii Prflefectos,
D. Joannes de Bienne (Jeneralis locum tenens Colonelli desultorionim,
locnm tenens unus et tres alii dupremi vigiliarum Praefecti. De nobilitate
plures capti, ac inter alios D. Franciscus de Chimeno, D. Petrus de
Laudo, D. AngttstintiB de YaldericOy D. D. Ferdinandus et Franciscus
de Feriy D. Franciscus de Bon, D. Ferdinandus de Riocq, D. Alfonsus
de Hore, D. Franciscus de Veroule, D. Frauciscus de Parbault, D.
Ferundus Verama, D. Antonius Colmenera, D. D. Joseph et Jacobus
de Soqnedra, D. Jenosonus Camemal» D. Leonardus de Corrie, D
Petrus Junioqne, D. Antoniue et D. Rogerius Cental, D. Carolus
Plasse, D. Joannes Baptista CarroSy D. Joannes de Port, D. Petriis
Ron, D. Joannes Mendes, D. Martinus Capilleaste, D. Thomas Oosie,
D. Thomas Jon, D. Antoniusde Bancaut, D. Joannes de Cabrera, Do-
niinus Joannes Alferi, D. Alfonsus deRivecadoe, D. Carolus de Oartio,
D. Josephtts Fottreville, D. Joannes Desponis» Joannes Lamberty D.
Tours, Joes Onersonia, Joannes de Almede, Hieronymus Oualtier plu.»
resque alii officiales.
Ex Oallorum partibtts prseter jam supradictum Dominum de Portal
nttllus magni nominis occubuit.
Hoc eodem Martio mense in PortugaIIi& nobilis conspiratio detecta
est. Proditoram plures, inter quos prsecipui nominis viri fuisse feruntury
capti nec mult6 post ad supplicia et mortem damnati sunt
Qu& infidelitate Rex nibilo timidior triginta duarum navium classem
expedivit, qusB mari, et vicena quatuor millia militum, qui continente
Castiliam invaderent ac infestarent, ad quem exercituni alendum abunde
snppetebant Indifie ex qttibus annuorum redituttm proventus ad septem
et dimidium auri milliones se extendere crediti sunt.
Mense Maio, Sereuissimus Princeps Thomas Sabandus arcem Asten-
sem vi cepit, ac praesidiarios qaingentos eirciter internecione delendos
imperavit. In arce repertus est in unnm annum sufficiens commeatus ac
reliqutts instructus bellicns.
Obeidebant eodem tempore Hispani Nieam de la Paglia nobilem pas-
snm sett transitnm Mediolano Oenuam eumqne ita premebant ut se tenere
vix crederetttT. Miserant qttidem praesidiarii nancios ad Principem
398 ITINERARIUM.
Thomam, qui de periculo deditionis commoneiacerent» sed qnia vel ta-
belliones intercipiebantur, vel redire non poterant, qui responsum re-
ferrent accensis noctu ignibus prsesentissimam necessitatem in aoiica
castra significarunt. Commodum eodem tempore Princeps Thomas ex
Galliis suppetias adductas esse audiverat (erant selectorum militum bis
mille quingenta capita) quibuscum ad liberandum obsidione castrum sesc
accinzit. Convocatis ergo ducibus et ad rem fortiter agendam animatis,
exercitum duodecim omnino millium eduxit in campnm et ad Nizam
promovit, un^ cum novem tormentis curruHbus : ac ipse quidem prin-
ceps cum omni equitatu Seriviam flumen trajecit sollicit^ tardiiis subse-
quentem peditatum expectans, qui dum abest longius, et tardius progre-
ditur, pluvi& tempestate impeditns, paulatim flumen aquis augetur, et
in tantum excrescit, ut modus nullus esset trajiciendi in adversam ripam.
His ita constitutis, se munire tantisper, dnm aquse remitterent, incipit
miles, ne qu^ hostium incursionibus pateret, quod tamen tam soUicite
facere non potuit, quin k Oermanis legionibus et rusticis accolis vellica-
retur et supra trecentos sternerentur. Interea remiserant aquse plas-
culum, trajeceratque peditatus sub sextum decimum Maii, quando
Princeps Thomas cum pleno exercitu Portonam versus movit conatunis
omni impendio liberare obsessos. Hserebant Hispani intra munimenta
sua tuti, ad quos difficilis dabatur accessus, et licetcopiosum commeatum
interceptum audiissent ab adversariis turmis nihil tamen & proposito re-
miserant, certi vel passo potiri vel glorios^ emori. Cum igitur obsessi
pertinaciam obsidentium animadverterent sub vigesimum sextum Maii
pacisci ceperunt ac postero die pacta concluserunt, ut scilicet cum omni
solennitate militari egrederentur. Egressique sunt 1300 sani milites,
ducenti ver6 infirmi et vulnerati» cum quatuor tormentis ac omnibus im-
pedimentisy rectaque ad socios se adjunxerunt, ac cum exercitu Astam
regressi sunt. Hispani nonnisi centum et tredecim frumenti modios in
provisione repererunt, sex insuper dolia caseo onusta, sex vini plaustra
et triginta duo vasa pulveris pjrii, praeter pauxillulum farinsB et pauis.
Non defuere suis partibus victores ut necessaria omnia opportun^ sup-
plerenty locumque in eventum instruerent. Praecipua ver6 cura fuit ut
victoriarum largitori publicas gratias variis locis decemerent.
ITINERARIVM. 399
Hsec dam hisce in partibus geruntur alibi etiam sacra seu pontificia
bella, ex nescio quibus dissidiis cum principibus Italise nata, lat^ ser*
pendo promoverunt. Nec Roma procul delata sunt. Terminante enim
Augusto Florentinee copise Cistemam urbem aggressse sunt ac septem
dierum validd impressione intertonantibus majorum fistularum fragori-
bus pertinaciter pertentarunt, ac prope adduxerunt, ut civitas pacem
peteret et deditionem promitteret. Gum derepente adfuit septingentis
peditibus et quadringentis equitibus comitatus Marchio Tobias Pallavi-
cinnsy qui felicissim^ obsidionem solvit Florentinis ad fugam compiilsis,
quibus recedentibus institerunt quidem k tergo obsessi, sed non magno
recedentium damno. Pallavicinus iuterea obsessos pulvere et aliis ne-
cessariisadjuvit. Rebus ad Cisternam parum fortunat^ gestis, Floren-
tini feliciori successu pugnarunt paulo post aperto Marte coutra ponti-
ficios. Ci!lm enim Yincentius de Marra Mareschallus campi (successerat
hic Duci Savellio in generalatu) cum tribus peditum millibus et undecim
manipulis equitum, ac quatuor tormentis, ab exercitus corpore se sepa-
rasset, ut Pievam urbem obsideret intra duas arces Sancti Martini scilicet
et Petri collem sabstitit. Quod ut Florentinis innotuity miserunt de suis
qui consilia Marrse explorarent et certa nuncia ad campiductorem
Florentinum referrent Quse ut allata sunt Itur k primoribus in consilium,
constituiturque justis armis cum pontificiis esse confligendum. Egressi
mox in hostem repererunt in procinctu ut se in tutiora loca reciperet,
periculumque pugnandi defugeret. Instant Florentini acriiisi et k tergo
carpunt, coguntque in editiorem collem, in quem unk Florentini euitun-
tur» et non jam eminus sed cominus consertis dexteris digladiantur
tant& virtute ut de pontificiis prseter duos manipulos qui tempestivft
fuga salutem quaesierint, plerique vel ceesi vel capti fuerint. Inter hos
iiunierabant etiam Mareschalli locum tenentem Malavagia. Captivorum
numerus millenarium excessisse putatur, occisorum aliqnantum major
creditur. Cseteram intercepta tormenta quatuor cum omni provisione
militari, omnia etiam impedimenta Florentinis cesserunt xxnk cnm vex-
illis et luculentis opibus. Captivorum prsecipuorum nomina hic sab-
jungo.
400 ITINERARIUM.
D. yincentius de la Marra Mareschallns campi, D. Bragins Fnscas
Mareschallns campi, D. Carolas Pins Colonellns, D. Fabritins Carafia
Colonellus, D. Carolns Antonius Salnzzus Colonellus, D. Joannes Laiii
Colonelli locum tenens, D. Yirginius Conci supremns yigiliarnm Pne-
fectus inter equitatum, Prcefectus Tigiliarum supremus Brian Germanus,
D. Antonius Ciogni Romanus Preefectus vigiliarum supremus, Adju-
tantes Generales duo, scilioet Petrus Antonius Crevolar et Bartholomaeus
Zannobius, septendecim Capitanei, utpote lacurgus Stephanncci deTodly
Joannes Bianchi de Terni, Terentins Montavi de Pesaro, Joanoes
Franciscns Ci<^ni Romanus, Dominicus Oentili Corso, Nicolans Vi-
viani, Botgams Ansidens, Ferdinandus Yechiarelli de Rieti, Cflssar
Betti, Petrus Nave, D. Franciscus Caraffa, Balus Saraoinelli, Amadeus
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonius Fabri Oermanus, Amo
Gallus Francisous Sestini, praeter hos D. Octavius BonzutOy D. Mar-
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracusis Gkillusy D. de Tioriville
Oallus, Albertus Adam de Transaciz Oermanusi Comes de Ubaldiniy
tres vexilliferi equitum, octo peditum : tormentis prsefecti cum omnibns
famulis. Hsec plaga pontificios vehementer afflixit, neque enim facild
occurrebat tanto malo remedium. Timebant praetere& Pemgiae cnjua
cives dissidebant: prsBcipua itaque curafuit nt novi delectns fierent,
milesque in subsidinm consoriberetur, in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribus ut trecenta coronatomm millia pende-
rent. Collatum quoque argentum ut quingenta coronatornm miUia cu*
derentur. Ex thesauro item, in Castello S. Angeli asservari solito,
ezimeretur dimidins anri millio. Instabant interea Oalll, et Trinnm
constantissim^ fortissim^ue petebant^ ad qnod ez quatuor partibus
majorum tormentorum impulsn continn^ iaborabant, nec minns cuni-
culis infestabant, quorum felici successu hiatus in castrum apertns est,
unde pauI6 post impetus adornatus» sed magno Oallomm incommodo;
qnippe nnico illo assultu quingenti omnino perierunt, inter qnos colo-
nellus unus et tredecim capitanei.
Nec mult& post dno iterum impetns dati in quibns denno quadrin-
genti occubuerunt, octingenti vero non leviter vulnerati.
Quin et gravissimk damna pauI6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIUM. 401
pcrsenserant. His non obstantibus» continuarnnt Galli pertinaciter ob-
sidionem qnornm gubemator loci constantiam Tidens, cum nec snbsi-
cLium sperare posset nec baberet unde porro obsisteret (defecerat enim
praesidium una cum pulvere pyrio) deditionem facere coactus est. In
^igesimum igitur septimum Septembris egressum liberum et honorificum
pactus est secamque Yercellas abduxit quidquid habuit impedimen-
toruray ac insuper quatuor tormenta secum eduxit. Galli ver& ingressi
sunty ac postquam necessariis rebus munitionem instruxissent ali& con*
silia et iter direxemnt.
Mense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
mam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribus labori-
busque promota» quantumvis Golonellas Grisonius loci guberaator se
fortissim^ opponeret. Yidebant interea Florentini quantum suis rebas
commodi decederety si mnnitio illa in potestatem pontificiorum veniret.
Quapropter sub Colonello Strozzi dno peditum millia et septem equitnm
manipuli confestim Seanum missi sunt ut ex vicino specularentur, quft ra-
tione obsidionis successus impediri etbosti clades inferri posset. Nec cert^
mult6 post cooimoda sese obtulit contra pontificios eundi occasio, com-
pererant enim Florentini hostes suospassum Castonensem insidere, mag-
numqae commeatum pro exercita colligere : illac Strozzi exploratis rebus
prsemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secutus
est, cumque hostes eximproviso impetivisset, prim& statim impressione
pontificios nonnihil constemavit, qui tamen prudenter dissimulato
metu arma corripuemnt, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suorumque faciunt, vitam paciscuntur, ac de csetero volantati vic-
toram sese submittunt. Ceperunt h&c expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum, et alteram manipulum equo-
pedestrium quos omnes unk cum vario et numeroso omnis generis com-
» meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
notuit pontificio Generali Oddi, cnm quatuor millibus peditum et sex-
centis omnino equitibus omnique instructu Martio desert& ultro obsidione
retrocessit, cujus vestigia k tergo premens cum suis Strozzi prster
pIurimoB csesos et captos decem capitaneos multosque officiales abduxit,
sex insnper majora tormenta et quinque alias machinas ignibus jaoiendis
3p
402 ITINERARIUM.
accominodatas, cnm omnibas fere impedimentis ac commeata obtinnit
Eadem occasione etiam Montorium Florentinonim potestati se permisit
Qnaerebant pontificii opportanitatem de hoste sao se Yindicandi qua
san^ non diu abfuit : exierant Florentini nescio cnjas dactn, ut molen-
dinum aliquod qnod Montecorni visebatur, dirnerent. Quod nt ponti-
ficii explorarunt, cum numeroso milite irmerunt ac sexcentofl circiter
peremerunt, quingentos ver6 alios in vincula dederunt, ex octo insaper
tormentisy qufle Florentini adduxerant, medietatem omnino intercepe-
runt.
Nec iniquiore, feliciore san^ Marte pognarunt Oalli ad Pontesturam :
postquam enim Octobri mense hnnc locum, cum tredecim millinm exer-
citu cinxisseot et tormenta sedecim ter geminis spaciis distinxissent,
maximsL virtnte, et continnis tormentorum impulsibus connisi «unt primo
qnoque tempore deditionem procurare, videbant enim ver6 quanti sua
interesset, nt securis liceret Tanrinnm, Cassalam, et alia circum vicina
loca commeare. Nec cert^ consiliis defuit fortuna, intra paacos enim
dies ad ipsas usque fossas penetrarant, atque hinc latum per moenia adi-
tnm adperuerunt ita ut obsessi suis viribns diffisi, in arcem se coUi^ere
coacti fuerint. Ubi equidem non defuisset animns Hispanis viriliter |
porro obsistendi, mod6 vel levissima subsidii spes ajflTulsisset, qoam quia
penitus evanuisse scidbant, cum Oallis tandem pacisci se resolverunt.
Sed quoniam pacta protraxerant diutule, immitiores reperemnt Oallorom
voluntatesy nec enim aliud impetrare potuerunt, qukxn ut cum solis en-
sibns egrederentur. Repererunt Pontesturse victores duodecim tor-
menta campestria, dncenta pulvere referta vasa, bis mille globos ferreos,
commeatum in quatuor meuses sufficientem, exinde se Oalli bipartitis ag-
minibus diviserunt, pars quidemaliam obsidionemmolita est, pars ver6 ad
prsedas per Mediolanensem et Navarrensem districtum, more militari se
effudit. Oallica quoque in Catalaunia cum Hispanis dissidia ferventcr
continuata sunt Numerabant in suo exercitu Hispani novem peditum
et tria equitum non amplius millia, cum quibus Balaquierium tentare
constitueranty fisi Oalli cujusdam militis verbis cum quo proditionem
pepigerant. £t licet hic ante ipse proditus fnerit, et in vincula impor-
tun^ conjectus, qiiam res effectum sortiretur, tamen progressi sunt. Sed
ITINERARIUM. 403
cam aliunde provisnm esse Balaquierio et milite preesidiam auctum
comperissent, cum omni mox apparatu suo recedere coacti sunt non
eine damno suo inetantibus k tergo hostibus Gallis. •
Picolominius quoque qui non ita pridem k Ceesare dimissus fuerat, et
ad Hispanos transierat primam expeditionem feliciter instituit, plurium
enim naYium instrnctu Rosas petiit et commeatu plurimo opportunissimd
instruxit Rednx autem quatuor in naves Gallicas incidit easque pro-
secutus non multo suorum impendio obtinuit et Tarracouam secum ad-
duxit.
Nec Castilienses eopisBi otiosas desidebant, quse ad Monsoninm castra
applicuerunt. Erat Monsonium districtn modicuroy sed munimentis
iirmum, quod ab anno Oalli trium hebdomadarum spacio fame ad de-
ditionem compulerant, id nnnc tatidem Castilionenses recuperamnt.
Vicinam ver6 areem in quam quatuor globornm millia immisisse ferun-
tur, et tres cuniculos snccendisse ita in polestatem receperunt, ut prseter
acenrum lapidum nihil reperirent.
CAPUT LXXIV.
Testamentum seu postrema voluntas Regis Christianissimi Ludovici
XIII. ejusque obitus. Varia item expeditiones per Belgium
h Oallis suscepttR.
UDOVICUS XIII. Galli® et NavarraeRex Christian-
issimus, dum Europa pene tota ofTenso Marte flagrat
intestino intra yiscera hoste, et occulta vi morbi paulatim
depascitur ac sensim sine sensu ad vitae metas perduci*
tur. Vitalis spiritns reliquias cura haud diuturnas su-
perfuturas videret, regno sno et rebus publicis providere tempestiv^ in-
404 ITINERARIUM.
stituit, ut ad mortem pi^ et quieti obenndam reetiuB se disponeret.
Eum in finem accersivit quem k secretis sibi esse voluerat, eique ultims
voluntatis suse documenta calamo excipienda et chartae inscribenda pro-
posuit. Illa e&dem qu& accepimus fide, hiltc adscribemus.
Ludovicus Dei gratia Rex Francifie et Navarrse, &c : omnibus prsesen-
tibus et secuturis salutem et prosperitatem. Ex quo ad r^ni guber-
nacula admoti sumus, tam propitium semper divinum sensimus numen
utex omnibuB actionibus nostris ejus bonitatem apert^ elucentem ag-
noverimus.
Yeriim enim Ter6 ciim k pauxillo puero nescio qui publica pacis
perturbatores ansam arripuissent communis interturbandse quietis, eos
mox dextera Domini evertit, priusquam ipsi tranquillitatem regni la-
be&ctarent, idque maximo nostro commodo, et potentise nostrse incre-
mento. Nec mult6 post modum cum hsereticorum furor in regni po-
tissimas partes et provincias debacchatus esset, ac Majestatem Regiam
supprimere adlaborasset, eum nostris consiliis dexteritate et armis roa-
tur^ prsevertimuSy et veritati eversis impiis superstitionibus subegimus.
Simili modo cum animum ad arma adjecissemus pro tnendis oppres-
sis et confoederatis nostris, ad oculum manifestissim^ divinam experti
sumus benedictionem, quando tot nos auxit victoriis, ut hostium nostro-
rum arrogantiam elidere possemus. Ad extremum cum Galliarum
regnum post mortem nostram videretur viduum hseredibus et successo-
ribus futurum ex improviso afflictissima valetudine mihi laborantiy
geminsL prole mascnl& nos beavit et auxit, quae vestigia nostra premerent
et patema jura tuerentur.
Interea et divina dementia nos in potentissimum Europse principem
elegerat, placuit tamen eidem nobis ostendere sequ^ R^am Majestatis
conditionem humanis subjacere eventibuSy et communibus hominnm
miseriis, qu^m infimos in plebe mediastinos. Ideoque ne quid snpra
homines saperemus altiiiSy permisiti nt humanis periculis, casibus, et mor-
borum calamitatibus aliorum more mortalium submitteremur. Quibus
docti sumus quanti nostra et totius regni nostri ac subditorum inter-
esset ut matur^ in omnem vitae mortisque eventum prosperitati et saluti
omnium prospiceremus.
ITINERARIUM. 406
£a propter in primis et ante omnia confirmamus et rata Tolumns
pacta et conventiones cum confoederatis nobis initas : quandoquidem
judicamus inter praecipua media conservandae et augendse domus nostrse
illod esse, ut exteras nationes nostris consiliis conjunctas retineamus,
more majorum nostrorum, qui ante nos in id unic^ et studiose incu-
bnerunt. Minorennibus ver6 filiis nostris nullam aliam educationis
rationem ordinamus, quam quse fiet sub optimse suse matrisi dilectissimse
conjugis nostrse, cur&, cum diuturna experientia doceat fidos magis
educatores et magistros morum baberi non posse qu^m eos, ex quorum
came et sanguine filti compaginati sunt. Quodsi Ter6 et ipsa mater
animadverteret post uostrum obitum se baud diu superfuturamy ejus
prudentise et sollicitudini relinquimus ut adbibitis prudentum consilia-
riorum judiciiB, alios educatores secundum suum beneplacitum ordinare
poBsit.
Ut autem nobis suavissimus frater noster Dux Aurelianensis cognos-
cat nostrum in se afiectum, qnem ei nullo non tempore ostendimus non
potuisse labefactari aut ulla temporum injuria, aut macbinationum per-
fidia, constituimus ipsum minorennis Regis post nostrum discessum
generalem locum tenentem universim per omnes r^ni provincias,
quo in officio» quoad Bex ad plenam et gubemationis capacem setatem
pertigerit. Nec obstabit ordinatio illa penes Parlamentum nostrum as-
servata, qua eum inhabilem ad omnia officioram rounia ct dignitatum
gradus antehac declaravimus, quam hacce nostra postrema voluntate
rescindimus et annullamus. Confidentes benignissimae ipsius naturee, et
regiae ex qua ortus est prosapiee, illum nullo modo permissurum, ut vel
contra Regem, vel regni leges et statuta quidqnam admittatur, aut in-
troducatur. Declaramus insuper ut, si ipse quoquomodo contra omnem
spem nostram quidque regno noxium vel Regi adversum machinaretur,
ab illo officio et prsefectura quantocyus removeatur uti et iu prsesenti
removemus. Prohibemusque omnibus et singulis subditis nostris, ut eo
casu, quem superi avertant ipsi nequaquam pareant, aut in quoquam
adsistant. Qnantum ver6 ad Reginam conjugem noetramy post mortem
nostram gubematuram pertinet, ejus virtuti et pietati, quam multorum
annorum cohabitatione abunde exploravimus confidimus. Eam ut Ma-
406 ITINERARI VM.
trem et Regenteni aBtituram et pnefatiiram liberis nostris eadem qna
erga nos fuit fide.
Quoniam yer6 diota Regina oonjnx nostra, in tam mnltiplici negotio-
rum varietate, et occurrente perplezitate omnia per semet administrare
non poterit ; quin nec rerum omninm prsBsentem memoriam et neees-
sariam experientiam habere necessarium omnino judacamus, ei adjnn-
gendoB esse consiliarios et administros» .quorum consitiis et opera In
rebus dubiis uti possit. Ad hanc porro rem.maxiroe et in primis idoneos
delegimus cognatum nostrum amantissimum letate et consilio poUentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Gardinalem Mazarinam,
cancellarium insuper regni iiostri, custodemqueisigilli regii, et snper-
intendentem camerse ac archithesaurarium Dominum item de Cba-
▼igni secretarium regni. Decemimus quoque ut huic constlio prssi-
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Princeps Condseus, vel Cardinalis MazarinuSy ac aiii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamns etiam, ne quis audeat nllam
ex dicto hoc consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiliariiB vel vita decederet yel ob graves causas
consilio sQbmovendus esset, hand qnaquam alius in ejus locum snbro»
getur, nisi cum consensu Regentis Reginse conjugis nostrse, ac nemo
nisi per electionem et votorum pluralitatem in consiliariorum alterius loco
adlegetur. Iroperamus quoque ex pleuitudine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, ant bello promovcndo, &c. consilia nonnisi per
hunc senatum proponantur, deliberentur, et . decemantur. Quantum
ver6 ad alia regni ofBciay omnia per Reginam Begentem cum consilia-
riorum consensu distribuentur.
In archiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis dividendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoque inposterum ejusmodi dignitates, et praelaturse talibns viris de-
feranturi qui virtute et doctrina poUeant. Unde nullo modo condncet
ut archiepiscopatus, episcopatus, ^t abbatiffi talibus conferantnry qni
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit^ funoti non fnerint. Or*
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probavimus eocIe6i8& landa-
ITINERARIUM. 407
biliter prafhisse, et confidimus non permissurnm ut ad ejnsmodi mnnia
indigni promoyeantur) Tiros doctos yirtixtis stndiosos, imprimis Ter6
Deum timentes deligat.
Cnm Ter6 etiam ex occastone qnorundam sermonum temer^ profuso-
ram non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Chasteaunenf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : praeci-
pimuSy ut ipse ibidem serTetur, quoad pax generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginee et consiliariorum sententia si certa sedes
Tel in Tcl extra regnum designari poterit in quo se ad dies Titse conti-
neat. Mandamus etiam ut Dncissa de CheTreuse ob jUstissimas causas» .
regno Gallise, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoque ut
nec pace conclnsa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, Tel si redire
contingat, ne Tct prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se Qallia tcI ex certis causis submoTerunt, cujuscumque
conditionis illi fuerint, reditus in regnum ullo modo permittetur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jubemus ut in hseo omnia puncta postremae Toluntatis, tam
Regina gubemans conjux nostrUy et filiorum nostrorum mater, quam
frater noeter Dux Aurelianensis et principes sanguinis, duces, pares,
mareschalli et officiales regni sanct^ jurent, quod omnia hsec decreta k
nobis integerrimafide iuTioIabiliter serTare et executioni mandare Tclint :
in quem finem primo quoque tempore per regni provincias publica^
buntur.
Haec omnia mann nostra scripsitnus et subscribenda aliis communi-
oaTimus subscribique jussimus per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status, sigillisque muuiTimus et robora-
Timus ad Sanctum Germanum, mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigesiroo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatisy vigesimo primo tandem
mensis Aprilis Regius Princeps Priniogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est Quem Rex pater de suo nomiile LudoTicum
appellari Toluit. E sacro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniamm Regis Prin-
ceps fiBmina, Condaei conjux.
398 ITINERARIVM.
Thomam, qui de periculo deditionis commonefacerent, sed qaia Tel ta-
belliones intercipiebantar, vel redire non poterant, qui responsam re-
ferrent accensis nocta ignibos praesentisBimam necessitatem in amica
castra significarunt. Commodum eodem tempore Princeps Thomas ex
Galliis suppetias adductas esse audiverat (erant selectorum militum bis
mille quingenta capita) qaibuscnm ad liberandum obsidione castnim sesc
accinxit. Gonvocatis ergo ducibus et ad rem fortiter agendam animatis,
exercitum duodecim omnino millium eduxit in campum et ad Nizam
promovit, un^ cnm novem tormentis currulibus : ac ipse quidem prin-
ceps cum omni equitatu Seriviam flumen trajecit soUicit^ tardiiis subse-
quentem peditatum expectanSy qui dum abest longiuSy et tardius progre-
ditur, pluvift tempestate impeditus, paulatim flumen aquis augetur, et
in tantum excrescit, ut modus nullus esset trajiciendi in adversam ripam.
His ita constitutis, se munire tantisper» dum aquae remitterent, incipit
miles, ne qu^ hostium incursionibas pateret, quod tamen tam sollicite
facere non potuit, quin k Germanis legionibus et rusticis accolis veUica-
retur et supra trecentos sternerentur. Interea remiserant aquae plus-
culum, trajeceratque peditatus sub sextum decimum Maii, quando
Princeps Thomas cum pleno exercitu Portonam versus movit conatarus
omni impendio liberare obsessos. Hserebant Hispani iutra munimenta
sua tuti, ad quos difficilis dabatur accessns, et licetcopiosum commeatum
interceptum audiissent ab adversariis turmis nihil tamen ^ proposito re-
miserant, certi vel passo potiri vel glorios^ emori. Cum igitur obsessi
pertinaciam obsidentium animadverterent sub yigesimam sextum Maii
pacisci ceperunt ac postero die pacta concluserunt, ut scilicet cum omni
solennitate militari egrederentur. Egressique sunt 1300 sani milites,
ducenti ver6 infirmi et vulnerati, cum quatuor tormentis ac omnibus im-
pedimentisy rectaque ad socios se adjunxerunt, ac cum exercitu Astam
regressi sunt. Hispani nonnisi centum et tredecim frumenti modios in
provisione repererunt, sex insuper dolia caseo onusta, sex vini plaustra
et triginta duo vasa pulveris pjrii» prseter pauxillulum farinse et pauis.
Non defuere suis partibus victores ut necessaria omnia opportnn^ sup-
plerenty locumque in eventum instruerent. Praecipua ver6 cura fuit ut
victoriarum largitori publicas gratias variis locis decemerent.
ITINERARIVM. 399
Hsec dnm hisce in partibus geruntur alibi etiam sacra seu pontificia
bella, ex nescio quibus dissidiis cum principibus Italiae nata, lat^ ser-
pendo promoverunt. Nec Roma procul delata sunt. Terminante enim
Augusto Florentinee copise Cisternam urbem aggressse sunt ac septem
dierum validd impressione intertonantibus majornm fistularum fragori-
bus pertinaciter pertentarunt, ac prope adduxerunt, ut civitas pacem
peteret et deditionem promitteret. Gnm derepente adfuit septingentis
peditibus et quadringentis equitibus comitatus Marchio Tobias Pallavi-
cinus, qui felicissim^ obsidionem solvit Florentinis ad fugam compulsisy
quibus recedentibus institerunt quidem k tergo obsessi, sed non magno
recedentium damno. Pallavicinus interea obsessos pulvere et aliis ne-
cessariisadjuvit. Rebus ad Cisternam parum fortunat^ gestis, Floren-
tini feliciori successu pugnarunt paulo post aperto Marte coutra ponti-
ficios. Ci!lm enim Yincentius de Marra Mareschallus campi (successerat
hic Duci Savellio in generalatu) cum tribos peditum millibus et undecim
manipulis equitum, ac quatnor tormentis, ab exercitus corpore se sepa-
rasset, ut Pievam urbem obsideret intra duas arces Sancti Martini scilicet
et Petri collem substitit. Qnod ut Florentinis innotnit, misemnt de suis
qui consilia Marrse explorarent et certa nuncia ad campiductorem
Florentinum referrent Quse ut allata sunt itur k primoribus in consilium,
constituiturque justis armis cum pontificiis esse confligendum. Egressi
mox in hostem repererunt in procinctu ut se in tutiora loca reciperet,
periculumque pugnandi defugeret. Instant Florentini acriiis, et k tergo
carpunt, cognntque in editiorem coUemy in quem un^ Florentini euituu-
tur, et non jam eminus sed cominus consertis dexteris digladiantur
tanta virtnte ut de pontificiis prseter duos manipulos qui tempestivft
fuga salutem quaesierint, plerique vel csesi vel capti fuerint Inter hos
uunierabant etiam Mareschalli locnm teneutem Malavagia. Captivorum
numerus millenarium excessisse putatur, occisorum aliquantum major
creditur. Caeterum intercepta tormenta quatnor cum omni provisione
militari, omnia etiam impedimenta Florentinis cesserunt wak cum vex-
illis et luculentis opibus. Captivorum prsecipuorum nomina hic snb-
jungo.
400 ITINERABIUM.
D. Yincentins de la Marra Mareschallns campiy D. Brag^ns Fascns
Mareschallus campi, D. Caroliu Pius Colonellas» D. Fabritius Carafia
Colonellusy D. Carolus Antonius Salozzus Golonellus, D. Joannes Laiii
Colonelli locum tenens, D. Yirginius Conci supremus vigiliarum Pfsb-
fectus inter equitatum, Preefectus yigiliarum supremus Brian Germanus,
D. Antonius Ciogni Romanus Preefectus vigiiiarum supremus, Adju-
tantes Generales duo, scilicet Petnis Antonius Crevolar et Bartholomceus
Zannobius, septendecim Capitanei, utpote Licurgus Stephanucci deXodiy
Joannes Bianchi de Terni, Terentius Montavi de Pesaro, Joannes
Franciscus Ciogni Romanus, Dominicus Gentili Corso, Nicolaus Yi-
vianiy Botgarus Ansidens» Ferdinandus Yechiarelli de Rieti, Csesar
Bettiy Petrus Nave, D. Franciscus Caraffa, Balus Saraoinelli, Amadeos
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonius Fabri GermanuSy Amo
Gallus Francisous Sestiniy prseter hos D. Octavins Bonzuto, D. Mar-
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracusis GkilliiSy D. de Tioriville
Gallus, Albertus Adam de Transaciz Germanusi Comes de Ubaldin],
tres vexilliferi equitum, octo peditum : tormentis prsefecti cum omnibus
famulis. Hsec plaga pontificios vehementer afflizit, neque enim facild
occurrcbat tanto malo remedium. Timebant praetereii Perugise cujus
cives dissidebant : prsecipua itaque cura fuit ut novi delectus fierent,
milesqne in subsidium conscriberetury in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribns ut trecenta coronatorum millia pende-
rent. CoIIatum quoque argentnm ut quingenta coronatornm millia ca-
derentur. £x thesauro item, in Castello S. Angeli asservari solito,
eximeretur dimidins auri millio. Instabant interea Gklli, et TriHum
constantissim^ fortissim^que petebant^ ad qnod ex quatuor partibus
majorum tormentorum impulsu contiuu^ laborabant, nec minus cuni-
culis infestabanty quorum felici successu hiatus in castrum apertus est,
unde pauI6 post impetus adomatuSy sed magno Gallorum incommodo ;
quippe unico illo assultu quingenti omninp perierunt» inter quos colo-
nellus nnus et tredecim capitanei.
Nec mult6 post duo iterum impetus dati in quibus denuo quadrin-
genti occubuemnty octingenti vero non leviter vulnerati.
Quin et gravissimk damna pauI6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIVM. 401
pcrsenserunt. His non obstantibus, continuarant Galli pertinaciter ob-
Bidionem quorum gubernator loci constantiam videns, cum nec subsi-
diiim sperare posset nec baberet unde porro obsisteret (defecerat enim
praesidium una cum pulvere pyrio) deditionem facere coactus est. In
^igesimum igitur septimum Septembris egressum liberum et bonorificum
pactus est secumque yercellas abduzit quidquid babuit impedimen-
torumy ac insuper quatnor tormenta secum eduxit. Galli yer6 ingressi
BUDty ac postquam necessariis rebus munitionem instruxissent ali6 con*
silia et iter direxerunt.
Mense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
mam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribns labori-
busque promota, quantumvis Colonellus Grisonius loci gubemator se
fortissim^ opponeret. Yidebant interea Florentini quantum suis rebus
commodi decederet, si munitio illa in potestatem pontificiorum veniret.
Quapropter sub Golonello Strozzi duo peditum millia et septem equitum
inanipuli confestim Seanum missi sunt ut ex vicino specularenturf qu& ra-
tione obsidionis successus impediri etbosti clades inferri posset. Nec cert6
mult6 post cooimoda sese obtulit contra pontificios eundi occasio, com-
pererant enim Florentini hostes suospassum Castonensem insidere, mag-
numque commeatum pro exercitu colligere : illuc Strozzi exploratis rebus
prsemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secutus
est, cumque hostes eximproviso impetivisset, prim& statim impressione
pontificios nonnihil constemavit, qui tamen prudenter dissimnlato
metu arma corripuerant, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suoramque faciunt, vitam paciscuntur, ac de csetero voluntati vic-
toram sese submittunt. Ceperunt hilc expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum, et alteram manipulum equo-
pedestrium quos omnes un^ cum vario et numeroso omnis generis com-
meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
notuit pontificio Generali Oddi, cum quatuor millibus peditum et sex-
centis omnino equitibus omnique instractu Martio desert& ultro obsidione
retrocessit, cujus vestigia k tergo premens cum suis Strozzi preeter
plurimos csBsoset captos decem capitaneos multosque officiales abduxit,
sex insuper majora tormenta et quinque alias machinas ignibus jaoiendis
3p
402 ITINERARIUM.
accoxDinodatas, cum omnibus fere Impedimentis ac commeata obtinait
Eadem occasione etiam Montorium Florentinonim potestati se permisiL
Quserebant pontificii opportunitatem de hoste suo se vindicandi qu»
san^ non diu abfuit: ezierant Florentini nescio cujus ductUy nt molen-
dinum aliquod quod Montecorni visebatur, diruerent Quod ut ponti-
ficii ezplorarunt, cum numeroso milite irruerunt ac aezcentofl circiter
peremerunt, quingentos ver6 alios in vincula dederunt, ex octo insuper
tormentis, qus Florentini adduxerant, medietatem omnino intercepe-
runt.
Nec iniquiore, feliciore san^ Marte pugnarunt Galli ad Pontestiiram :
postquam enim Octobri mense bunc locum, cum tredecim millinm exer-
citn cinxissent et tormenta sedecim ter geminis spaciis distinxissent,
maxim^ virtute, etcontinuis tormentorum impulsibus connisi «nnt primo
quoque tempore deditionem procurare, videbant euim ver6 quanti saa
interesset, ut securis liceret Taurinum, Cassalam, et alia circum ▼icina
loca commeare. Nec cert^ consiliis defuit fortuna, intra pancos enim
dies ad ipsas usque fossas penetrarunt, atque hinc latum per moenia adi-
tum adperuerunt ita ut obsessi suis viribus diffisi, in arcem se coUigere
coacti fuerint. Ubi equidem non defuisset animus Hispanis viriliter
porro obsistendi, mod6 vel levissima subsidii spes aiffulsisset, quam quia
penitus evanuisse sciebant, cum Gallis tandem pacisci se resolverunt
Sed quoniam pacta protraxerant diutule, immitiores repererunt Oallorum
voluntates, nec enim aliud impetrare potuerunt, qukm ut cum solis en-
sibus egrederentur. Repererunt Pontesturas viotores duodecim tor-
menta campestriay ducenta pulvere referta vasa, bis mille globos ferreos,
commeatum in quatuor meuses sufficientem, exinde se Galli bipartitis ag-
minibus diviserunt, pars quidemaliam obsidionemmolita est, pars verd ad
prsedas per Mediolanensem et Navarrensem districtum, more militari se
effudit. Gallica quoque in Catalaunia cum Hispanis dissidia ferventcr
continuata sunt Numerabant in suo exercitu Hispani novem peditum
et tria equitum non amplius milliay cum quibus Balaquierium tentare
conatituerant, fisi Galli cujusdam militis verbis oum quo proditionem
pepigerant. £t licet hic ante ipse proditus fuerit, et in vincula impor-
tun^ conjectus, qdam res effectum sortiretur, tamen progreasi sunt* Sed
ITINERARIUM. 403
cnm ftlinnde provisum esse Balaquierio et milite praesidium auctum
comperissenty cum omni mox apparatu suo recedere coacti sunt non
sine damno suo instantibus k tergo hostibus Gallis.
Picolominius qnoque qni non ita pridem k Cffisare dimissns fuerat, et
a.d Hispanos transierat primam expeditionem feliciter instituit, plurium
enim navium instructu Rosas petiit et commeatu plurimo opportnnissimd
instruxit Redux antem quatnor in naves Gallicas incidit easque pro-
secutas non multo suorum impendio obtiDuit et Tarracouam secum ad-
duxit.
Nec Castilienses eopisB otiosce desidebant, quse ad Monsoninm castra
applicnemnt. Erat Monsonium districtu modicuro, sed munimentis
iirmum, quod ab anno GalH trium hebdomadarnm spacio iame ad de-
ditionem compulerant, id nnnc tafidem Castilionenses recuperamnt.
Vicinam yer6 arcem in quam quatuor globornm millia immisisse ferun-
tnr, et tres cnniculos snccendisse ita in polestatem receperunt, ut prseter
aceryum lapidum nihil reperirent.
CAPUT LXXIV.
Testamentum seu postrema voluntas Regis Christianissimi Ludovici
XIII. ejusque obitus. Varia item expeditiones per Belgium
d Oallis suscepta.
UDOVICUS XIII. Galliffi et NavarrffiRex Christian-
issimus, dum Europa pene tota ofTenso Marte flagrat
intestino intra viscera hoste, et occulta vi raorbi paulatim
depascitnr ac sensim sine sensu ad vits metas perduci-
tur. Vitalis spiritus reliquias cura haud diutarnas su-
perfnturas videret, regno suo et rebus publicis providere tempestiv^ in-
404 ITINERARIUM.
Btituity at ad mortem pi& et qaiet^ obeandam rectius se diBponeret.
Eam in finem accersivit quem k secretiB Bibi eBse volaerat, eique ultims
voluntatiB bo» docamenta calamo excipienda et chartae inscribenda pro-
posait* Illa e&dem qa& accepimas fide, hiic adscribemuB.
Ladovicus Dei gratia Rex FrancisB et Nayarrs, &c : omnibns prBesen-
tibas et secataris salutem et prosperitatem. £x qao ad r^ni guber-
nacula admoti sumus, tam propitiam semper divinum sensimus nnmen
utex omnibus actionibus nostris ejus bonitatem apert^ elucentem ag-
noverimus.
Veriim enim yer6 ciim k pauxillo puero nescio qui publica pacis
perturbatores ansam arripuissent communis interturbandse quietis, eos
mox dextera Domini eyertit, priusquam ipsi tranquillitatem regni la-
befactarenty idque maximo nostro commodo» et potentise nostree incre-
mento. Nec mult6 post modum cum hsereticorum furor in regni po-
tissimas partes et provincias debacchatus esset, ac Majestatem Regiam
supprimere adlaborasset, eum nostris conslliis dexteritate et armis roa-
tur^ praeyertimuSy et veritati eversis implis superstitionibus subegimus.
Simill modo cum anlmum ad arma adjeclssemus pro tuendis oppres-
sis et confcederatis noetris, ad oculum manlfestlsslm^ diyinam experti
sumus benedictionem, quando tot nos auxit yictoriis, ut hostium nostro-
rum arrogantiam elidere possemus. Ad extremum cum Galllarum
regnum post mortem nostram yideretur yiduum haeredlbus et successo-
ribus futurum ex Improyiso afflictissima yaletudine mlhi laboranti,
gemin& prole masculi nos beaylt et auxit, quse yestlgia nostra premerent
et patema jura tuerentur.
Interea et dlylna clementla nos In potentlsslmum Europie principem
elegerat, placuit tamen eidem nobls ostendere aequ^ R^am Majestatis
conditionem humanis subjacere eyentibusy et communlbus hominnm
miseriis, qui^m Infimos In plebe mediastinos. Ideoqne ne quld supra
homlnes saperemus altiiU, permlsit, ut humanls periculisi casibus, et mor-
borum calamitatibus aliorum more mortallum submitteremur. Qulbus
docti sumus quantl nostra et totius regni nostrl ac subdltornm inter-
esset ut matur^ In omnem yite mortlsque eyentum prosperitati et saluti
omnium prospiceremus.
ITINERARIUM. 406
£a propter in primis et ante omnia confirmamus et rata volumus
pacta et conventioneB cum confoederatis nobis initas : quandoquidem
judicamus inter prscipua media conservandee et augendae domus nostrss
illad esse, ut exteras nationes nostris consiliis conjunctas retineamus,
more majorum nostrorumy qui ante nos in id unic^ et studiose incu-
bnerunt. Minorennibus ver6 filiis nostris nullam aliam educationis
rationem ordinamus, quam quee fiet sub optimse suse matris, dilectissimse
conjugis nostrae, cur&, cum diutnrna experientia doceat fidos magis
educatores et magistros morum haberi non posse qu&m eos, ex quorum
carne et sangnine filii compaginati sunt. Qaodsi ver6 et ipsa mater
animadverteret post nostrum obitum se haud diu superfuturam, ejus
prudentiee et sollicitudini relinquimus ut adbibitis prudentum consilia-
riorum judiciis, alios educatores secunduro suum beneplacitum ordinare
possit.
Ut autem nobis suavissimus frater noster Dux Aurelianensis cognos-
cat nostrum in se afiectumy qnem ei nullo non tempore ostendimus non
potuisse labefactari aut uUa temporum injuria, aut roachinationum per-
fidia, constituimus ipsum minorennis Regis post nostrum discessum
generalem locum tenentem universim per omnes regni provincias,
quo in officio, quoad Rex ad plenam et gubemationis capacem eetatem
pertigerit. Nec obstabit ordinatio illa penes Parlaroenturo nostrum as-
eervata, qua eum inhabilem ad omnia officiorum rounia et dignitatum
gradus antehac declaravimus, quam hacce nostra postrema voluntate
rescindimus et annullamus. Confidentes benignissimae ipsius uaturcey et
regiae ex qua ortus est prosapise, illum nullo modo permissurumy ut vel
contra Regem, vel regni leges et statuta quidquam admittatur, aut in-
troducatur. Declaramus insuper ut, si ipse quoquomodo contra omnem
spem nostram quidque regno noxium vel Regi adversum machinaretur,
ab illo officio et prsefectura quantocyus removeatur uti et iu prsesenti
removemus. Prohibemusque omnibus et singulis subditis nostris, ut eo
casu, quem saperi avertant ipsi nequaquam pareant, aut in quoquam
adsistant. Quantum ver6 ad Reginam conjugem nostram, post mortem
nostram gubematuram pertinet, ejus virtuti et pietati, quam multorum
annorum cohabitatione abunde exploravimus confidimus. £am ut Ma-
406 ITINERARIVM.
trem et Regentem astituram et praefataram liberis nostris eadem qna
erga nos fuit fide.
Quoniam yer6 diota Regina oonjux nostra> in tam muUiplici negotio-
rum yarietate, et occurrente perplexitate omnia per semet administrare
noB poterit ; quin nec rerum oranium prsGfsentem memoriam et neces-
sariam experientiam habere necessarium omnino judicamus, ei adjnn-
gendos esse consiliarios et administros, quorum constKiis et opera in
rebufr dubiis uti possit. Ad hanc porro rem.maxiroe et in primis idoneos
delegimus cognatum nostrumamantissimum (etate et consitio poUentem
Principem Condeeum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazariniim,
cancellarium insuper regni uostri, CH8todemqtte>sigilli regii, et snper*
intendentem camerae ac archithesaurarium Dominum item de Cha-
▼igni secretarium regni. Decemimus quoque ut buic coosilio praesi-
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Princeps Condaeus, vel Cardinalis MazarinuSy ac alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamus etiam, ne quis audeat ollam
ex dicto hoc consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiliariis vel vita decederet vel ob graves cansas
consilio submoyendus esset, hand quaquam alius in ejus locum snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis ReginaB conjngis nostrsey ac nemo
nisi per electionem et votorum pluralitatem in consiliariorum alterius loco
adlegetur. Imperamus quoque ex plenitndine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, ant bello promovcndo, &c. consilia nonnisi per
huuc senatum proponantiir, deliberentury et . decemantur. Qnantum
ver6 ad alia regni officia, omnia per Reginam Begentem cum oonsilia-
riorum consensu distribuentnr.
In archiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis dividendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoqne inposteram ejusmodi dignitates, et prselaturse talibits viris de-
ferantur, qui virtute et doctrina poUeant Unde nnllo modo condncet
ut archiepiscopatus, episcopatus, et abbatiee talibus conferantnr, qui
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit^ functi non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probavimus eoclesi&e lauda-
ITINERARIUM. 407
biliter prafaisse, et confidimns non permissnnim ut ad ejosmodi munia
indigni promoyeantnr) viros doctos virtotis studiosos, imprimis Yer6
Deum timentes deligat.
Cum Yer6 etiam ez occasione quorundam sermonum temer^ profuso-
rum non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Chast^auneuf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : prsci-
pimusy lit ipse ibidem servetur, quoad pax generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginee 6t consiliaf iomm sententia si certa sedes
vel in vel extra regnum designari poterit In quo se ad dies vitse conti-
neat. Mandamus etiam ut Dncissa de Cbevreuse ob jtistissimas causas, .
regno Gallise, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoque ut
nec pace conclusa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, vel si redire
contingat, ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se GaUia vel ex certis causis submoverunt, cujuscumque
conditionis illi fiierint, reditus in regnum ullo modo permittietur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jnbemus ut in haec omnia puncta postremae voluntatis, tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiomm nostrorum mater, quam
frater noster Dux Aurelianensis et principes sanguinis, duces, pares,
mareschalli et officiales regni sancte jurent, quod omnia heec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et executioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni provincias publica-
buntnr.
Hsec omnia manu nostra scripsimus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimus per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status, sigillisque muuivimus et robora-
vimus ad Sanctum Germanum, mense Apriii, anni 1643. Anno regni
nostri trigesimo tertio.
His sabscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Apilis Regius Princeps Priniogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est Quem Rex pater de suo nomiike Ludovicum
appellari voiuit. £ sacro lavacro enm susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniaram Regis Prin-
ceps fGBmina, Condsei conjux.
398 ITINERARIUM.
Thomam, qui de periculo deditionis commonefacerent, sed quia yel ta-
belliones intercipiebantur, vel redire non poterant, qui responsnm re«
ferrent accensis noctu ignibus prssentissimam necessitatem in amica
castra significarunt. Commodum eodem tempore Princeps Thomas ex
Galliis suppetias adductas esse audiverat (erant selectorum militnm bis
mille quingenta capita) quibuscum ad liberandum obsidione castrum sesc
accinxit. Convocatis ergo ducibus et ad rem fbrtiter agendam animatis,
exercitum duodecim omnino millium eduxit in campum et ad Nizam
promovit, un^ cum novem tormentis currulibus: ac ipse quidem prin-
ceps cum omni equitatu Seriviam flumen trajecit sollicit^ tarditis subse-
quentem peditatum expectans, qui dum abest longius, et tardius progre-
ditur, pluvift tempestate impeditus, paulatim flumen aquis augetur, et
in tantum excrescit, ut modus nullus esset trajiciendi iu adversam ripam.
His ita constitutis, se munire tantisper, dum aquss remitterent, incipit
miles, ne qu& hostium incursionibus pateret, quod tamen tam sollicite
facere non potuit, quin k Oermanis legionibus et rusticis accolis vellica-
retur et supra trecentos sternerentur. Interea remiserant aqnas plus-
culum, trajeceratque peditatus sub sextum decimum Maii, quando
Princeps Thomas cum pleno exercitu Portonam versus movit conaturus
omni impendio liberare obsessos. Haerebant Hispani iutra munimenta
sua tuti, ad quos diflicilis dabatur accessus, et licetcopiosnm commeatum
interceptum audiissent ab adversariis turmis nihil tamen ^ proposito re-
miserant, certi vel passo potiri vel glorios^ emori. Cum igitur obsessi
pertinaciam obsidentium animadverterent sub vigesimum sextum Maii
pacisci ceperunt ac postero die pacta concluserunt, ut scilicet cum omni
solennitate militari egrederentur. Egressique sunt 1300 sani milites,
ducenti ver6 infirmi et vulnerati, cnm quatuor tormentis ac omnibus im-
pedimentis, rectaque ad socios se adjunxerunt, ac cum exercitu Aatam
regressi suut. Hispani nonnisi centum et tredecim frumenti modios in
provisione repererunt, sex insuper dolia caseo onusta, sex vini plaustra
et triginta duo vasa pulveris pyrii, prseter pauxillulum farinse et pauis.
Non defuere suis partibus victores ut necessaria omnia opportun^ sup-
plerenty locumque in eventum instruerent. Prsecipua ver6 cura fuit ut
victoriarum largitori publicas gratias varils locis decemerent.
ITINERARIUM. 399
Heec dam hisce in partibus geruntur alibi etiam sacra seu ponti6cia
bella, ex nescio quibus dissidiis cum principibus Italise nata, lat^ ser-
pendo promoverunt. Nec Roma procnl delata suut. Terminante enira
Augusto Florentinse copise Cisternam urbem aggressae sunt ac septem
dierum valida impressione intertonantibus majorum fistularum fragori-
bus pertinaciter pertentarunt, ac prope adduzerunt, ut civitas pacem
peteret et deditionem promitteret. Cum derepente adfuit septingentis
peditibus et quadringentis equitibus comitatus Marcbio Tobias Pallavi-
cinnSy qui felicissim^ obsidionem solvit Florentinis ad fugam compulsis,
quibus recedentibus institerunt quidem k tei^o obsessi, sed non magno
recedentium damno. Pallavicinus interea obsessos pulvere et aiiis ne-
cessariisadjuvit. Rebus ad Cisternam parum fortunate gestis, Fioren-
tini feliciori successu pugnarunt paulo post aperto Marte contra ponti-
ficios. Ciim enim Vincentius de Marra Mareschallus campi (successerat
hic Duci Savellio in generalatu) cum tribus peditum millibus et undecim
manipulis equitum, ac quatuor tormentis, ab exercitus corpore se sepa-
rasset, ut Pievam urbem obsideret intra duas arces Sancti Martini scilicet
et Petri collem substitit. Quod ut Florentinis innotuit, miserunt de suis
qui consilia Marrse explorarent et certa nuncia ad campiductorem
Florentinum referrent Quse ut allata sunt itur k primoribus in consilium,
constituiturque justis armis cum pontificiis esse confligendum. Egressi
mox in hostem repererunt in procioctu ut se in tutiora loca reciperet,
periculumque pugnandi defiigeret. Instant Florentini acriiiSy et k tergo
carpunty coguntque in editiorem collem, in quem un^ Florentini enituu-
tur, et non jam eminus sed cominus consertis dexteris digladiantur
tant& virtute ut de pontificiis prseter duos manipulos qui tempestivi
fuga salutem qusesierint, plerique vel csesi vel capti fuerint Inter hos
uumerabant etiam Mareschalli locum tenentem Malavagia. Captivorum
numerus millenarium excessisse putatur, occisomm aliqnantum major
creditur. Ceeterum intercepta tormenta quatuor cum omni provisione
militariy omnia etiam impedimenta Florentinis cesserunt mtA. cum vex-
illis et luculentis opibus. Captivorum prsecipuorum nomina hic snb-
jungo.
400 ITINERARIUM.
D. Yincentius de la Marra Mareschallns campi, D. Bragins Fasoas
MareschallaB campi, D. Carolus Pius Colonellus, D. Fabritius Carafia
Colonellus, D. Carolus Antonins Saluzzus Colonellus, D. Joannes Laui
Colonelli locum tenensy D. Yirginius Conci supremus vigiliarum Pfbb-
fectus inter equitatum, Preefectus vigiliarum supremus Brian GermanuBy
D. Antonius Ciogni Romanus Praefectns yigiliarum supremus, Adja-
tantes Generales duo, scilicet Petrus Antonius Crevolar et Bartholomaeos
Zannobiusy septendecim Capitanei, utpote Licurgus Stephanucci deTodi,
Joannes Bianchi de Terni, Terentius Montavi de PesarOy Joaanes
Franciscus Ciogni RomanuSy Dominicus Gentili Corso, Nicolaus Yi-
vianiy Botgarus Ansidens, Ferdinandus Vechiarelli de Rieti, Caesar
Betti, Petrus Nave, D. Franciscus Caraffa, Balus Saraeinelliy Amadeos
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonius Fabri GermanuSy Amo
Gallus Francisous Sestini, prster hos D. Octavius Bonznto, D. Mar^
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracnsis Gallusy D. de TioriviUe
Gallus, Albertus Adam de Transaciz Germanus, Comes de Ubaldini,
tres vexilliferi equitum, octo peditum : tormentis prsefecti cum omnibus
famulis. Haec plaga pontificios vehementer afflizit, neque enim facild
occurrcbat tanto malo remedium. Timebant prflstereii Perugiie cujus
cives dissidebant : prsecipua itaque cura fuit ut novi delectus fierent,
milesque in subsidium conscriberetury in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribns ut trecenta coronatorum millia pende-
rent. CoIIatum quoque argentum ut quingenta coronatorum miUia cu-
derentur. £x thesauro item, in Castello S. Angeli asservari solito,
eximeretur dimidins auri miUio. Instabant interea Galli, et TriHum
constantissim^ fortissim^que petebant, ad quod ex quatuor partibus
majorum tormentorum impulsn continui laborabant, uec minus cuni*
culis infestabant, quorum felici successu hiatus in castrum apertns est,
unde pauI6 post impetus adornatus, sed magno GaUorum incommodo ;
quippe unico illo assultu quingenti omnino perierunt, inter qnos colo-
nellus unus et tredecim oapitanei.
Nec mult6 post dno iterum impetns dati in quibns denuo quadrin-
genti occubuerunt, octingenti vero non leviter vulnerati.
Quin et gravissimii damna pauI6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIVM. 401
porsensenint. His non obstantibuSy continuarunt Galli pertinaciter ob-
&idionem quorum gubemator loci constantiam videns, cum nec subsi-
<3ium sperare posset nec baberet unde porro obsisteret (defecerat enim
prcesidium una cum pulvere pyrio) deditionem facere coactus est. In
^igesimum igitur septimnm Septembris egressum liberum et honorificum
pactus est secumque Yercellas abduxit quidquid habuit impedimen-
torumy ac insuper quatuor tormenta secum eduxit. Galli yer6 ingressi
Bunty ac postquam necessariis rebus munitionem instruxissent ali6 con-
silia et iter direxerunt.
M ense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
inam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribus labori-
busque promota, quantumvis Colonellns Grisonius loci gubemator se
fortissim^ opponeret. Videbant interea Florentini quantum suis rebus
commodi decederety si manttio illa in potestatem pontificiorum veniret.
Quapropter sub Colonello Strozzi duo peditum millia et septem equitum
nianipuli confestim Seanum missi sunt ut ex vicino specularentur, qu& ra-
tione obsidionis successus impediri ethosti clades inferri posset. Nec cert6
mult6 post coqimoda sese obtulit contra pontificios eundi occasio, com-
pererant enim Florentini hostes suos passum Castonensem insidere, mag-
iiumque commeatnm pro exercitu colligere : illuc Strozzi exploratis rebus
prcemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secatus
est, cumque hostes eximproviso impetivisset, prim^ statim impressione
pontificios nonnihil consteraavit, qui tamen prudenter dissimalato
metu arma corripuemnt, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suorumque faciunt, vitam paciscuntur, ac de csetero volantati vic-
torum sese submittunt. Ceperunt h&c expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum, et alteram manipulum equo-
pedestrium quos omnes un^ cum vario et numeroso omnis generis com-
meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
uotuit pontificio Generali Oddi, cum quatuor millibus peditum et sex-
centis omninoequitibus omnique instractu Martio desert^ ultro obsidione
retrocessit, cujus vestigia k tergo premens cum suis Strozzi prseter
plurimos csesos et captos decem capitaneos multosque officiales abduxit,
sex insuper majora tormenta et qninque alias machinas ignibus jaciendis
3p
M
402 ITINERARIUM.
accommodatas, cum omnibus fere impedimentis ac commeata obtinait.
Eadem occasione etiam Montorium Florentinoram potestati se permisit.
Quserebant pontificii opportanitatem de hoste suo se vindicandi qaae
san^ non diu abfuit: exierant Florentini neecio cujas dacta, at molen-
dinam aliqnod quod Montecorni visebatur, diruerent. Qaod at ponti-
ficii explorarunt, cum numeroso milite irraerunt ac aezcentos circiter
peremeruntt quingentos verb alios in vincula dederunt, ex octo insuper
torraentis, quse Florentini adduxerant» medietatem omnino intercepe-
runt.
Nec iniquiorcy feliciore san^ Marte pugnarunt Oalli ad Pontestnram :
postquam enim Octobri mense hunc locum, cum tredecim millinm ezer-
citu cinxissent et tormenta sedecim ter geminis spaciis distinxissent,
maxim& virtute, et continais tormentorum impulsibus connisi «untprimo
quoque tempore deditionem procurare, videbant enim ver6 quanti sua
interesset, ut securis liceret Taurinum, Cassalam, et alia circam vicina
loca commeare. Nec oert^ consiliis defuit fortuna, intra pancos enim
dies ad ipsas usque fossas penetrarunt, atque hinc latum per moenia adi-
tum adperaerunt ita ut obsessi suis viribus diffisi, in arcem se colligere
coacti fuerint. Ubi equidem non defiiisset animas Hispanis viriliter 1
porro obsistendi, mod6 vel levissima subsidii spes afi^ulsisset, quam quia
penitus evanuisse scidbant, cum Gallis tandem pacisci se resolverunt.
Sed quoniam pacta protraxerant diutule, immitiores repererant Oallornm
voluntates, nec enim aliud impetrare potuerunt, qukm ut oum solis en-
sibus egrederentur. Repererant Pontesturse victores duodecim tor-
menta campestria^ ducenta pulvere referta va8a,.bis mille globos ferreos,
commeatum in quatuor meuses sufficientem, exinde se Oalli bipartitis ag-
minibus diviserunt, pars quidemaliam obsidionemmolita est, pars verd ad
prffidas per Mediolanensem et Navarrensem districtum, more militari se
effudit. Oallica quoque in Catalaunia cum Hispanis dissidia ferventer <
continuata sunt Numerabant in suo exercitu Hispani novem peditum
et tria equitum non amplius milliay cum quibus Balaquierium tentare
constitueranty fisi Oaili cujusdam militis verbis cum quo proditionem
pepigerant. £t licet hic ante ipse proditus fuerit, et in vincula impor-
tun^ conjectuS) qiiam res efiectum sortiretury tamen progressi sunt. Sed
4
ITINERARIUM.
403
cum ftlinnde proyisam esse Balaquierio et milite prsesidiiim auctnm
comperissent, cum omni mox apparatu suo recedere coacti sunt non
sine damno suo instantibus k tergo hostibus Grallis.
Picolominius quoque qui non ita pridem k Csesajre dimissus fuerat, et
ad Hispanos transierat primam expeditionem feliciter instituit, plurium
enim navium instructu Rosas petiit et commeatu plurimo opportunissim^
instruxit Redux antem quatuor in naves GalUcas incidit easque pro-
secutas non multo suorum impendio obtitiuit et Tarracouam secum ad-
duxit.
Nec Castilienses copiss^ otiosoB desidebant, quse ad Monsoninm castra
applicuernnt. Erat Monsonium districtn modicum, sed munimentis
iirmum, quod ab anno Galli trium hebdomadarum spacio fame ad de-
ditionem compulerant, id nunc tandem Castilionenses recuperarunt.
Yicinam ver6 arcem in quam quatuor globornm millia immisisse ferun-
tur, et tres cuniculos succendisse ita in potestatem recepernnt, ut prseter
acervum lapidum nihil reperirent.
CAPUT LXXIV.
Testamentum seu postrema voluntas Regis Christianissimi Ludovici
XIII. ejusque obitus. Varia item expeditiones per Belgium
cL OalliS suscepta.
UDOVICU8 XIII. GalliflB et NavarraeRex Christian-
issimus, dum Europa pene tota ofTenso Marte flagrat
intestino intra viscerahoste, etoccuhavi morbi paalatim
depascitur ac sensim sine sensu ad vitse metas pcrduci-
tur. Vitalis spiritns reliquias cum haud diutumas su-
perfuturas videret, regno suo et rebus publicis providere tempestiv^ in-
404 ITINERARIUM.
stituity at ad mortem pi& et qaiet^ obeandam rectius se disponeret.
Eum in finem accersivit qaem k secretis sibi esse ▼oluerat, eique ultims
volantatis sasB docamenta calamo excipienda et chartae inscribenda pro-
posuit Illa e&dem qa& accepimus fide, hiic adscribemus.
Ladovicus Dei gratia Rex Franciee et Nayarrse, &c : omnibus prsesen-
tibuB et secutnris salutem et prosperitatem. £x quo ad regni guber-
nacula admoti sumus, tam propitium semper divinum sensimus namen
utex omnibus actionibus nostris ejus bonitatem apert^ elucentem ag-
noverimus.
Yeriim enim yer6 ciim k pauxillo puero nescio qui publica pacis
perturbatores ansam arripuissent communis interturbandae quietis, eoB
mox dextera Domini evertit, priusquam ipsi tranquillitatem regni la-
befactarent, idque maximo nostro commodo, et potentise nostre incre-
mento. Nec mult6 post modum cum haereticornm furor in regni po-
tissimas partes et provincias debacchatus esset, ac Majestatem Regiam
supprimere adlaborasset, eum nostris consiliis dexteritate et armis roa-
tur^ prflevertimusy et yeritati eversis impiis superstitionibus subegimus.
Simili modo cum animum ad arma adjecissemus pro tuendis oppres-
sis et confoederatis noetris, ad oculum manifestissim^ divinam experti
sumus benedictionem, quando tot nos auxit victoriis, ut hostium noetro-
rum arrogantiam elidere possemus. Ad extremum cum Galliarum
regnum post mortem nostram videretur viduum hseredibus et successo-
ribus futurum ex improviso afflictissima valetudine mihi laborantiy
gemin& prole mascuUl nos beavit et auxit, quae vestigia nostra premerent
et patema jura tuerentur.
Interea et divina clementia nos in potentissimum Europie principem
elegerat, placuit tamen eidem nobis ostendere sequ^ R^am Majestatis
conditionem humanis subjacere eventibus, et communibus hominum
miseriisy qui^m infimos in plebe mediastinos. Ideoque ne quid supra
homines saperemus altiiU, permisit, ut humanis periculisi casibus, et mor*
bornm calamitatibus aliorum more mortalium submitteremur. Qnibus
docti sumus quanti nostra et totius regni nostri ac subditorom inter-
esset ut matur^ in omnem vitae mortisque eventum prosperitati et saiuti
omnium prospiceremus.
ITINERARIUM. 406
£a propter in primis et ante omnia confinnamus et rata volumus
pacta et conventiones cum confoederatis nobis initas : quandoquidem
judicamus inter prscipua media conservandee et augendae domus nostrse
illnd esse, ut exteras nationes nostris consiliis conjunctas retineamus,
more majorum nostrorumy qni ante nos in id unic^ et studiose incu-
buerunt. Minorennibus ver6 filiis nostris nullam aliam educationis
rationem ordinamus, quam quee fiet sub optimse suee matris, dilectissimse
conjugis nostrae, cur&» cum diutnrna experientia doceat fidos magis
educatores et magistros morum haberi non posse qakm eos, ex quorum
carne et sanguine filii compaginati sunt. Qaodsi ver6 et ipsa mater
animadverteret post nostrum obitum se haud diu superfuturam, ejus
prudentise et sollicitudini relinquimus ut adbibitis prudentum consilia-
riorum judiciis, alioe educatores secundum suum beneplacitum ordinare
possit.
Ut autem nobis suavissimus irater noster Dux Aurelianensis cognos-
cat nostrum in se afiectumy quem ei nullo non tempore ostendimus non
potuisse labefactari aut ulla temporum injuria, aut roachinationum per-
fidia^ constituimus ipsum minorennis Regis post nostrum discessum
generalem locum tenentem universim per omnes regni provincias,
quo in ofBcio, quoad Rex ad plenam et gubemationis capacem eetatem
pertigerit. Nec obstabit ordinatio illa penes Parlamentum nostrum as-
servata, qua eum inhabilem ad omnia officiorum munia et dignitatum
gradus antehac declaravimus, quam hacce nostra postrema voluntate
rescindimus et annuliamus. Confidentes benignissimse ipsius naturee, et
regise ex qua ortus est prosapise, illum nullo modo permissurum, ut vel
contra Regem, vel regni leges et statuta quidqnam admittatur, aut in-
troducatur. Declaramus insuper ut, si ipse quoquomodo contra omnem
spem nostram quidque regno noxium vel Regi adversum machinaretur,
ab illo officio et praefectura quantocyus removeatur uti et in prsesenti
removemus. Prohibemusque omnibus et singulis subditis nostris, ut eo
casu, quem saperi avertant ipsi nequaquam pareant, aut in quoquam
adsistant. Quantum ver6 ad Reginam conjugem nostram, post mortem
nostram gubematuram pertinet, ejas virtuti et pietati, qnam multorum
annorum cohabitatione abunde exploravimus confidimus. £am ut Ma-
406 ITINERARIUM.
trem et Regentem astituram et praefaturam liberis nostris eadem qna
erga nos fuit fide.
Quoniam yer6 diota Regina oonjux nostra^ in tam mnltipHei negotio-
rum varietate, et occurrente perplezitate omnia per semet administrare
noB poterit ; qnin nec rerum oraninm prsBseptem memoriam et neces-
sariam experientiam habere necessarium omnino judicamus, ei adjun-
gendos esse consiliarios et administros, quorum consiliis et opera in
rebufr dnbiis uti possit Ad hanc porro rem.maxime et in primis idoneos
delegimns cognatum nostrumamantissimum aetate et consilio poUentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazariniim,
cancellarium insuper regni uostri, castodemqtte>sigilIi regii, et super-
intendentem camerse ac archithesaurarium Dominum item de Cha-
▼igni secretarium regni. Decemimus quoque ut huic consilio praesi-
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Princeps Condseus, vel Cardinalis Mazarinus, ao alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamns etiam, ne quis audeat nllam
ex flicto hoc consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiliariis vel vita decedcret vel ob graves cansas
consilio submovendus esset, haud quaquam alius in ejus locum snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis ReginsB conjugis nostrsBy ac nemo
nisi per electionem et votorum pluraiitatem in consiliariorum alterius loco
adlegetur. Imperamus quoqne ex plenitndine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, aut bello promovcndo, &c. consilia nonnisi per
hunc senatum proponant^r, deliberentnr, et . decernantur. Quantum
ver6 ad alia regni officia, omnia per Reginam Regentem cum consilia-
riorum consensu distribuentur.
In archiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis dividendis opera
dabitur^ ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoqne inposterum ejusmodi dignitates, et prslaturss talibns viris de-
ferantur, qui virtute et doctrina poUeant. TJnde nnllo modo condacet
ut archiepiscopatus, episcopatusy ^t abbatiee talibus conferantur, qui
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit^ functi non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probavimus ecclesis landa-
ITINERARIUM. 407
biliter prafuiBsey et confidimiis non permissarnm ut ad eJQsmodi mnnia
indigni promoyeantur) viros doctos yirtutis studiosos, imprimis yer6
Deum timentes deligat.
Cum Yerb etiam ex occasione qnorundam sermonum temer^ profaso-
rom non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Chasteauneuf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : praeci*
pimusy ut ipse ibidem servetur, quoad pax generalis concludatury
quando pro beneplacito Reginse et consiliafiomm sententia si certa sedes
vel in vel extra regnum designari poterit in quo se ad dies vitse conti-
neat. Mandamus etiam ut Dudssa de Cbevreuse ob jtistissimas causas, .
regno Oaliise, usque ad bellorum finem exulet. Volumus quoque ut
nec pace conclusa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, vel si redire
contingaty ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se Grallia vel ex certis causis submoverunt, cujuscumque
conditionis illi Aierint, reditus in regnum ullo modo permittetur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Deuique jabemus ut in hseo omnia puncta postremae voluntatis, tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiomm nostrorum mater, quam
frater noeter Dux Aurelianensis et principes sanguinisy duces, pares,
mareschalli et officiales regni sancte jurent, quod omnia hsec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et executioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias publica-
buntar.
Haec omnia manu nostra dcripsifnus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimus per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status, sigillisque munivimus et robora-
vimus ad Sanctum Germanum, mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigesimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Apiiis Regius Princeps Priniogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est Quem Rex pater de suo nomiiie Ludovicum
appellari voluit. £ socro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniarum Regis Prin-
ceps fcBmina, Condsei conjux.
408 ITINERARIUM.
Aagebatar interea intestiiia vis morbi et Rez paalatim ad obitum de-
clinabat. Profectioni ex mandi hujus calamitatibus, ad laetiorem (quod
plane confidimus) vitam k vit® mortisque Domino, summo cobH ter-
rfieque dictatore. dies quarta decima Maii constituta est, hora Yer6
post meridiem altera, eadem scilicet quae fatalis fiiit magno Henrico
hujus nominis quarto parenti Ludovici Regis, qui Anno Christi 1610
vioIent& morte vivis per parricidam ereptus fuit Ejus obitum conse-
quente die junior Rex Ladovicus XIY. et Regina vidua, comitantibus
regio fratre aliisque regni principibus ac consiliariis Parisios ingressi
. sunt magna gratulatione, et accepti plarima populi acclamatione et
plausu. Conducebat Regem Mareschallns de Guiche cum legione cus-
todise regisB assignata equestri, cujus dimidia pars prsecessit rhedam
altera medietas secuta est. Priusquam Rex nrbem attingeret obvium
pro more habuit magistratum, qui claves urbis detulit,. et alias solenni-
tates receptas progecutus est : omnia optatum habuere successum.
Tertio decimo Maii Cardinalis Infantis cadaver Parisiis in Hispaniam
delatum est. Cui alius honos non est habitus, nisi qnod 25 rhedis et
manipulo equitum coroitantibus introductus fuerit.
Biduo post Anrelianensis Dux conjugem suam honorific^ excepit,
nuptiisque aliks initis Archiepiscopus Parisiensis iterum benedixit, et
denuo confirmavit. Princeps nupta divertit iu auli quam Lunenbargen-
sem appellant.
Vigesima prima Jnnii Regis Christianissimi cadaver in S. Dionysio
depositum est id quod non minoribus impendiis qnkm apparatu contigit,
asserunt enim in eam rem non minus triginta aureomm millibus impen-
sum esse, ad quem actum prsecipua nobilitas totius Gallise convolavit.
Interea in Artesia k Gallis res fortiter gerebatur succumbentibus
Hispanis ad civitatem Rocroj. Obsederant Hispani Rocroium, et ab
aliquot diebus serio premebant. In e& obsidione ut fieri amat emitte-
bant h castris identidem diversos manipulos partim explorandi, partem
hostium fines infestandi grati&, quibus expediUonibus tam prsedis qnkm
incendiis vastabant oppida et pagos. Quod ut compererunt Galli, copias
suas subito convocarunt ut civitati pressse et deditioni proximse sac-
currerent. Ducebat copias serenissimus Anguinensium Dux miles in
ITINERARIUM. 409
primis fortis et bellicosusy qai ad OGtavum decimam Maii inclinato jam
ad occasam die Hispanoram stationes primiim est aggressus magno
animo et fortitudine mirabili, sed Ducis de M elo industria et commoda
dispositione magud Oallorum clade repulsus est. Non ideo destitit
glorioBus Campiductor Anguinaeus, qui novam impressionem animo co-
quebat, quam postero die nt primum dilucescere ccBpit sub tertiam ma-
tutinam, auctus novis copiis, majoribus quam unquaro ante animis sus-
cepity et impetum renovavit tam felici successu ut et si fortissim^ sese
opponerent Hispani, tamen cedere tandem coaoti sint, ac effu8issim&
fug^ dilabi. Sequebantur fogientes hostes Galli tanto impetu ut legiones
prsecipuas maxim^ Hispanas» Italas, et Burgundas internecione dele-
rent adeo ut pauci superfuerint. Ceoidit ex Hispanorum partibus
Comes Fontanus (qui glorios^ mori qu^m inglorius yitam pacisci male-
bat) mk cum Comite Villalua, Domino Antonio Velandia. Ocoiso-
rum numerus ex utraque parte ver^ne an fict^ non arguo ad duodeua
millia excrevisse sestimatus est. Hoc certum Hispanos victos fuisse* et
victoribus omnem bellicum apparatum, impedimenta, tormentaque
omnia ac vexilla tam equestria quam pedestria dimisisse ; ex signis cert^
Parisios delata sunt centum omnino et octoginta ubi Deo solennes in
sede principe gratise sunt habitse.
Prsemissis his propitiae fortunse prodromis, victoria Anguinensem
ducem ad ulteriores progressus stimalavit, qui gloriae obsequens non
mult6 post Theonisvillam infestare constituit. Erat Theonisvilla com*
plexu quidem angusta, sed situ et munitione perquam augusta, ac
inter Luxenburgensis ducatus nobilissima fortalitia, visenda, in se-
milunse formam exnedificatay quam ex una parte natura Mosellfle alluvio,
ex alteri arx munimentis robustissimis juxta et latissimis fossis aqu& ad
hastilis altitudinem refertis opportune cinxerat : quae quia prope Metii
aberat, jampridem orexia Gkillorum exacuerat, industriamque et artes
pridem et exercuerat et eluserat. Hanc igitur cum novem millium
exercitu adoritur Anguinseus, ac primo quidem Virtonem ignobile oppi-
dum aggreditur, et sine magno conatu intercipit sexto decimo Junii ac
decimo ootavo ejusdem castra et obsidionem ad ipsam Theonisvillam
3 o
400 ITINERABIUM.
D. Vincentius de la Marra Mareschallns campi, D. Bragius Foscas
Mareschallus campi, D. Carolus Pius Golonellus, D. Fabritius Carafik
Colonellus, D. Carolus Antonius Saluzzus Colonellus, D. Joannes LauI
Colonelli locum tenensy D. Yirginius Conci supremus vigiliarum Pr»-
fectus inter equitatum, Prcefectus yigiliarum snpremns Brian GermanuSy
D. Antonius Ciogni Romanus Prsfectus yigiliarum supremus» Adju-
tantes Oenerales duo, scilicet Petrus Antonius Crevolar et Bartholomsus
ZannobiuSy septendecim Capitanei, utpote Ucurgns Stephanncci deTodi,
Joannes Biaiichi de Terni, Terentius Montayi de Pesaro, JoaiiDes
Franciscus Ci<^i Romanus, Dominicus Oentili Corso, Nicolaus Yi-
yianiy Botgarus Ansidens, Ferdinandus Yechiarelli de Rieti, Caesar
Betti, Petrus Naye^ D. Franciscus CarafFa, Balus Saraoinelli» Amadeus
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonius Fabri Oermanus, Amo
Oallus Francisous Sestini, praeter hos D. Octayius Bonznto, D. Mar-
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracusis Gbllnsi D. de Tioriyille
Oallus, Albertus Adam de Transaciz Oermanus, Comes de Ubaldinly
tres y^illiferi equitum, octo peditum : tormentis preefecti cum omnibus
famulis. Hsc plaga pontificios yehementer afflixit^ neque enim facil^
occurrcbat tanto malo remedium. Timebant praetereit Perugise cujus
ciyes dissidebant : prsecipua itaque cura fuit nt noyi delectus fierent,
milesque in subsidium conscriberetur, in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribus ut trecenta coronatorum millia pende-
rent. Collatum quoque argentnm ut quingenta coronatorum millia cu-
derentur. £x thesauro item, in Castello S. Angeli asservari solito,
eximeretur dimidins auri millio. Instabant interea Oalli, et TriBum
constantissim^ fortissim^que petebant^ ad quod ex quatuor partibus
majorum tormentorum impulsu continui laborabant, uec minus cuni-
culis infestabant, quorum felici successu hiatus in castrum apertns est,
unde pauI6 post impetus adomatus, s^ magno Gallomm incommodo ;
quippe unico illo assultu quingenti omnino perierunt^ inter quos colo-
nellus unus et tredecim oapitanei.
Nec mult6 post dno iterum impetus dati in quibus denuo quadrin-
genti occubuerunt, octingenti yero non leviter yulnerati.
Quin et grayissimk damna pauI6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIUM. 401
pcrsensenint. His non obstantibus, continuarant Gralli pertinaciter ob-
sidionem qQornm gabernator loci constantiam yidens, cum nec subsi-
dium sperare posset nec haberet unde porro obsisteret (defecerat enim
praesidium una cum pulvere pTrio) deditionem facere coactus est. In
▼igesimum igitur septimum Septembris egressum liberum et honorificum
pactus est secumque Vercellas abduzit quidquid habuit impedimen-
torum, ac insuper quatuor tormenta secum eduxit. Galli Yer6 ingressi
sunty ac postquam necessariis rebus munitionem instmxissent ali6 con-
silia et iter direxerunt.
Mense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
mam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribus labori-
busque promota, quantumvis Colonellus Grisonius loci gubemator se
fortissim^ opponeret. Yidebant interea Florentini quantum suis rebus
commodi decederet, si munitio illa in potestatem pontificiorum yeniret.
Quapropter sub Colonello Strozzi duo peditum millia et septem equitum
manipuliconfestim Seanum missi snntut ex yicino specularentur, qua ra-
tione obsidionis successus impediri ethosti clades inferri posset. Nec cert^
mult6 post commoda scse obtulit contra pontificios eundi occasioy com-
pererant enim Florentini hostes suos passum Castonensem insidere, mag-
numque commeatum pro exercitu coUigere : illac Strozzi exploratis rebus
preemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secutus
est, cumque hostes eximproyiso impetiyisset, prim& statim impressione
pontificios nonnihil consternayity qui tamen prudenter dissimnlato
metu arma corripuemnt, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suorumque faciunt, yitam paciscuntur, ac de csetero yoluntati yic-
toram sese submittunt. Ceperunt h&c expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum, et alterum manipulum equo-
pedestrium quos omnes un& cum yario et numeroso omnis generis com-
meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
uotuit pontificio Oenerali Oddi, cum quatuor millibus peditum et sex-
centis omnino equitibus omnique instractu Martio de8ert& ultro obsidione
retrocessity cujus yestigia k tergo premens cum suis Strozzi prseter
plurimos caesos et captos decem capitaneos multoeque officiales abduxit,
sex insuper majora tormenta et quinque alias machinas ignibus jaciendis
3f
400 ITINERAEIUM.
D. Vincentins de la Marra Mareschallns campiy D. Bragins Fuscos
Mareschallas campi, D. Carolus Pius Colonellus, D. Fabritius Carafik
Colonellus, D. Carolus Antonius Salnzzus Colonellus, D. Joannes Lani
Colonelli locnm tenens, D. Yii^inius Conci supremus vigiliarum PrsD-
fectus inter equitatum, Preefectus vigiliarum supremns Brian OermanuSy
D. Antonius Ciogni Romanus Prsfectus yigiliarum supremus, Adju-
tantes Oenerales duo, scilicet Petnis Antonius Crevolar et BartholomsBus
Zannobius, septendecim Capitanei, ntpote Ucurgus Stephanucci deTodi,
Joannes Bianchi de Terni, Terentius Montayi de Pesaroy Joannes
Franciscus Ciogni Romanus, Dominicus Oentili CorsOi Nicolaus Vi-
yianiy Botgarus Ansidens, Ferdinandus Vechiarelli de Rieti, Csesar
Betti» Petrus Naye^D. Franciscus CarafFa, Balus Saraoinelli» Amadeus
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonius Fabri Oermanus, Amo
Oallus Francisous Sestini, prsster hos D. Octayius BonzntOy D. Mar-
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracusis Gbllus, D. de Tioriyille
Oallus, Albertus Adam de Transaciz Oerroanus, Comes de Ubaldini,
tres yezilliferi equitum, octo peditum : tormentis praefecti cum omnibus
famulis. Hec plaga pontificios yehementer afflizit, neque enim facil^
occurrcbat tanto malo remedium. Timebant praetere^ Perugise cujus
cives dissidebant: preecipua itaque curafuit ut novi delectus fierent,
milesque in subsidium conscriberetnr, in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribns ut trecenta coronatorum millia pende-
rent. Collatum quoque argentum ut quingenta coronatorum miUia cn<
derentur. £x thesauro item, in Castello S. Angeli asservari solito,
eximeretur dimidius auri millio. Instabant interea Oalli, et TriBum
constantissim^ fortissim^que petebant, ad quod ex quatuor partibns
majorum tormentorum impulsu continui laborabant, nec minus cuni»
culis infestabant, quorum felici successu hiatus in eastrum apertns est,
unde pauI6 post impetus adomatus, sed magno Gallomm incommodo ;
quippe unico illo assultu quingenti omnino perierunt, inter qnos colo-
nellus unus et tredecim oapitanei.
Nec mult6 post dno iterum impetus dati in quibns denuo quadrin-
genti occubuerunt, octingenti vero non leviter vulnerati.
Quin et grayissimk damna paul6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIUM. 401
porsensenint His non obstantibnSy continuarnnt Oalli pertinaciter ob-
sidionem qnorum gubernator loci constantiam videns, cum nec subsi-
dium sperare posset nec haberet unde porro obsisteret (defecerat enim
prsesidium una cum pulvere pTrio) deditionem facere coactus est. In
▼igesimum igitur septimum Septembris egressum liberum et honorificum
pactus est secumque Vercellas abduxit quidquid habuit impedimen-
toruro, ac insuper quatuor tormenta secum eduxit. Galli yer6 ingressi
sunty ac postquam necessariis rebus munitionem instmxissent ali6 con-
silia et iter direxerunt
Mense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
mam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribns labori-
busque promota, quantumvis Colonellus Orisonius loci gubemator se
fortissim^ opponeret. Videbant interea Florentini quantum suis rebus
commodi decederety si munitio illa in potestatem pontificioram yeniret.
Quapropter sub Colonello Strozzi duo peditum millia et septem equitum
manipuli confestim Seanum missi sunt ut ex yicino specularentur, qu& ra-
tione obsidionis successus impediri ethosti clades inferri posset. Nec cert^
mult6 post commoda sese obtulit contra pontificios eundi occasio, com-
pererant enim Florentini hostes suos passum Castonensem insidere, mag-
numque commeatum pro exercitu colligere : illuc Strozzi exploratis rebus
preemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secutus
esty cumque hostes eximproyiso impetiyisset, prim& statim impressione
pontificios nonnihil consternayit^ qui tamen pmdenter dissimnlato
metu arma corripuerant, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suorumque faciunt, yitam paciscimtur, ac de csetero yoluntati yic-
tomm sese submittunt. Ceperunt h&c expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum, et alterum manipulum equo-
pedestrium quos omnes un^ cum yario et numeroso omnis generis com-
meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
uotuit pontificio Oenerali Oddi, cum quatuor milllbus peditum et sex-
centis omnino equitibus omnique instmctu Martio desert& ultro obsidione
retrocessit, cujus yestigia k tergo premens cum suis Strozzi prseter
plurimos caesos et captos decem capitaneos multosque officiales abdnxit»
sex insnper majora tormenta et quinque alias machinas ignibus jaciendis
3f
402 ITINERARIUM.
accommodatas, cam omnibus fere impedimentis ac commeata obtinnit
Eadem occasione etlam Montorium Florentinomm potestati se permieit.
Quserebant pontificii opportunitatem de hoste suo se Tindicandi quae
san^ non diu abfuit: ezierant Florentini nescio cujus dactn, ut niolen-
dinum aliquod quod Montecorni visebatur, diruerent. Quod at ponti-
ficii explorarunt, cum numeroso milite irruerunt ac sezcentoe circiter
peremerunt, quingentos verb alios in vincula dederunt, ex octo insuper
tormentis, quae Florentini addnxerant, medietatem omnino intercepe-
runt.
Nec iniquiore, feliciore sand Marte pugnarunt Oalli ad Pontestanun :
postquam enim Octobri mense hunc locum, cum tredecim millinm exer-
citu cinxisseot et tormenta sedecim ter geminis spaciis distinxisaent,
maximSi yirtutey et continois tormentorum impulsibus connisi «untprimo
quoque tempore deditionem procurare» videbant enim ver6 quanti saa
interesset, ut securis liceret Taurinum» Cassalam, et alia circum vicina
loca commeare. Nec cert^ consiliis defuit fortuna, intra paucos enim
dies ad ipsas usque fossas penetrarant) atque hinc latum per moenia adi-
tum adperuerunt ita ut obsessi suis viribus diffisi^ in arcem se coiligere
coacti fuerint. Ubi equidem non defuisset animus Hispanis viriliter
porro obsistendi, mod6 vel levissima subsidii spes afTulsisset, quam quia
penitus evanuisse scid>ant, cum Oallis tandem pacisci se resolverunt.
Sed quoniam pacta protraxerant diutule, immitiores repererunt Oallorum
voluntatesy nec enim aliud impetrare potuerunt, qukm ut cum solis en-
sibus egrederentur. Repererunt Pontestura^ victores duodecim tor-
menta campestria, dncenta pulvere referta vasa, bis mille globos ferreos,
commeatum in quatuor meuses sufficientem, exinde se Oalli bipartitis ag-
minibus diviserunt, pars quidemaliam obsidionemmolita est^ pars ver6 ad
prsedas per Mediolanensem et Navarrensem districtum, more militari se
effudit. Oallica quoque in Catalaunia cum Hispanis dissidia ferventcr
continuata sunt Numerabant in suo exercitu Hispani novem peditum
et tria equitum non amplius millia, eum quibus Balaquierium tentare
constituerant, fisi Galli cujusdam militis verbis cum quo proditionem
pepigerant. £t licet hic ante ipse proditus fuerit, et in vincula impor-
tnn6 conjectus, qiiam res efFectum sortiretur, tamen progressi sunt. Sed
ITINERARIUM. 403
cam ftliunde provisam esse Balaquierio et milite preesidiam auctam
comperissent, cam omni mox apparata sao recedere coacti sant non
sine damno sao inBtanftibns k tergo hostibas Gallis.
Picolominias qaoqae qai non ita pridem k Csesare dimissas faerat, et
ad Hispanos transierat primam expeditionem feliciter institait, plariam
enim naviam instructa Rosas petiit et commeatu plarimo opportanissimd
instraxit Redax aatem qaataor in naves Gallicas incidit easqae pro-
secatas non malto saomm impendio obtinait et Tarracouam secam ad-
daxit.
Nec Castilienses copisef otiosse desidebant, qase ad Monsoninm castra
applicaeront. Erat Monsoniam districta modicaro, sed manimentis
iirmam, qaod ab anno Oalli trium hebdomadaram spacio iame ad de-
ditionem compalerant, id nanc tandem Castilionenses recaperarant.
Yicinam ver6 arcem in quam quataor g^loboram millia immtsisse ferun-
tur, et tres caniculos snccendisse ita in potestatem receperant, ut preter
acervam lapidum nihil reperirent.
CAPUT LXXIV.
Testamentum seu postrema voluntas Regis Christianissimi Ludovici
XIII. ejusque obitus. Varia item expeditiones per Belgium
i OalUs susceptre,
UDOVICUS XIII. Galliffi et NavarraeRex Christian-
issimus, dum Europa pene tota offenso Marte flagrat
intestino intra viscera hoste, et occulta vi morbi paalatim
depascitur ac sensim sine sensu ad vitSB metas pcrduci'-
tur. Vitalis spiritas reliquias cum haud diuturnas su-
perfuturas videret, regno suo et rebus publicis providere tempestiv^ in-
404 ITINERARIUM.
stituit, ut ad mortem pi^ et quiet^ obeundam rectius se disponeret.
Eum in finem accersivit quem k secretis sibi eese voluerat, eique ultims
Yoluntatis suse documenta calamo excipienda et cbart» inscribenda pro-
posuit Illa e&dem qu& accepimus fide, hiic adscribemus.
Ludovicus Dei gratia Rex Francise et NavarrsB, &c : omnibus prsesen-
tibus et secuturis salutem et prosperitatem. £x quo ad regni guber-
nacula admoti sumus, tam propitium semper divinum sensimus numen
utex omnibus actionibus nostris ejus bonitatem apert^ elucentem ag-
noverimus.
Veriim enim Yerb ciim k pauxillo pnero nescio qui publica pacis
perturbatores ansam arripuissent communis interturbandse quietis, eos
mox dextera Domini evertit, priusquam ipsi tranquillitatem regni la-
befactarent, idque maximo nostro commodo» et potentiffi nostne iocre-
mento. Nec multb post modum cum hsereticornm furor in regni po-
tissimas partes et provincias debacchatus essety ac Majestatem Regiam
supprimere adlaborasset, eum nostris consiliis dexteritate et armis nia-
tur^ prffivertimus, et veritati eversis impiis superstitionibus subegimus.
Simili modo cum animum ad arma adjecissemus pro tuendis oppres-
sis et confoederatis nostris, ad oculnm manifestissim^ divinam experti
sumus benedictionem, quando tot nos auxit victoriis, ut hostinm nostro-
rum arrogantiam elidere possemus. Ad extremum cum Galliarum
regnum post mortem nostram videretur viduum hfleredibus et successo-
ribus futurum ex improviso afflictissima valetudine mihi laboranti,
gemini prole ma8cul& nos beavit et auxit, qus vestigia nostra premerent
et patema jura tuerentur.
Interea et divina clementia nos in potentissimum Europs principem
elegerat, placuit tamen eidem nobis ostendere sequ^ R^am Majestatis
conditionem humanis subjacere eventibus, et communibus hominnm
miseriis, qu^m infimos in plebe mediastinos. Ideoque ne quid supra
homines saperemus altiiis, permisit, ut humanis periculis, casibus» et mor-
borum calamitatibus aliorum more mortalium submitteremur. Quibus
docti sumus quanti nostra et totius regni nostri ac subditornm inter-
esset ut matur^ in omnem vitee mortisque eventum prosperitati et saluti
omnium prospiceremus.
ITINERARIUM. 406
£a propter In primis et ante omnia confirmamns et rata volnmus
pacta et conventiones cnm confoederatis nobis initas : quandoquidem
judicamas inter praBcipua media conservandae et augendse domus nostrfle
illud esse, ut exteras nationes nostris consiliis conjunctas retineamus,
more majornm nostrorumy qui ante nos in id unic^ et studiose incu-
buerunt. Minorennibus ver6 filiis nostris nullam aliam educationis
rationem ordinamus, quam que fiet sub optimse suse matris, dilectissimse
conjngis nostrse, curi, cum diuturna ezperientia doceat fidos magis
educatores et magistros morum haberi non posse qu^m eos, ex quorum
carne et sanguine filii compaginati sunt. Quodsi yer6 et ipsa mater
animadverteret post nostrum obitum se haud diu superftituramy ejus
prudentise et sollicitudini relinquimus ut adhibitis prudentum consilia-
riornm judiciis, alios educatores secundum suum beneplacitum ordinare
possit.
Ut autem nobis suaTissimus frater noster Dux Aurelianensis cognos-
cat nostrum in se afiectum, qnem ei nullo non tempore ostendimus non
potuisse labefactari aut ulla tempomm injuria, aut machinationum per-
fidia, constituimus ipsum minorennis Regis post nostrum discessum
generalem locum tenentem universim per omnes r^ni provincias»
quo in officio, quoad Rex ad plenam et gubemationis capacem setatem
pertigerit. Nec obstabit ordinatio illa penes Parlamentum nostrum as-
servatai qua eum inhabilem ad omnia officioram munia et dignitatum
gradus antehac declaravimus, quam hacce nostra postrema voluntate
rescindimus et annullamus. Confidentes benignissimse ipsius naturse, et
regiae ex qua ortus est prosapise, illum nuUo modo permissuram, ut vel
contra Regem, vel regni leges et statuta quidquam admittatur, aut in-
troducatur. Declaramus insuper ut, si ipse quoquomodo contra omnem
spem nostram quidque regno noxium vel Regi adversum machinaretur,
ab illo officio et praefectura quantocjus removeatur uti et in preesenti
removemus. Prohibemusque omnibus et singulis subditis nostris, ut eo
casu, quem superi avertant ipsi nequaquam pareant, aut in quoquam
adsistant. Quantum ver6 ad Reginam conjugem nostram, post mortem
nostram guberaaturam pertinet, ejus virtuti et pietati, quam multorum
annorum cohabitatione abunde exploraviraus confidimus. £am ut Ma-
406 ITINERARIVM.
trem et Regentem astituram et prasfatnram liberis nostris eadera qna
erga nos fuit fide.
Quouiam yer6 diota Regina oonjux nostra, in tam multiplici negotio-
rum yarietate, et oeeurrente perplexitate omnia per eemet administrare
non poterit ; quin nec rerum omnium prsBeeptem memoriam et neces-
sariam experientiam habere necessarium omnino jadicamus» ei adjun-
gendos esse consiliarios et administros, .quomm consiliis et opera in
rebufr dubiis uti possit. Ad hanc porro rem.maxirae et in primis idoneos
delegimus cognatum nostrum amantissimum eetate et consilio poUentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazarinum,
cancellarium insuper regni iiostri, custodemqueisigilli regii, et super-
intendentem camerse ac archithesaurarium Dominum item de Cha-
Tigni secretarium regni. Decemimus quoque ut huic coosilio pnesi*
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensisy et in ejus absentia
Princeps Condseus; vel Cardinalis Mazarinus, ac alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamus etiam, ne quis audeat ullam
ex (licto hoo consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiljariis vel vita decederet ve\ ob graves causas
consilio submoyendus esset, hand quaquam alius in ejus locum snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis Reginse conjugis nostrse, ac nemo
nisi per electionem et yotorum pluralitatem in consiliarioram alterius loco
adlegetur. Imperamus quoque ex pleuitudine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, aut bello promoycndo, &c. consilia nonnisi per
hunc senatum proponantur, deliberentur, et . deceraantur. Quantum
yer6 ad alia regni ofBcia, omnia per Reginam Regentem cum consilia-
riorum consensu distribuentur.
In archiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis diyidendis opera
dabitur^ ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laborayimus, ita
quoque inposterum ejusmodi dignjtates, et prselaturae talibus yiris de-
ferantur, qui yirtute et doctrina poUeant. Unde nullo modo conducet
ut archiepiscopatus, episcopatus, 0t abbatiee talibus conferantury qui
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit^ functi non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consiltum Cardinali
Mazarino (quem et ipsum 4 multo tempore probayimus eoclesiae lauda-
ITINERARIUM. 407
biliter preefuissey et confidimns non permiBsnrnm nt ad ejnsmodi mnnia
indigni promoveantnr) viroB doctos virtntis stndiosos, imprimis yer6
Denm timentes deligat.
Cnm yer6 etiam ex occasione qnornndani sermonnm temer^ profuso-
rom non ita pridem coacti fnerimns Dominnm de Chasteaaneuf officio
Bigillifbri privare, enmqne in castrum Engolismense ablegare : prsBci-
pimns, nt ipse ibidem servetur^ qnoad pax generalis concludatnr,
quando pro beneplacito Reginae et consiliaf iornm sententia si certa sedes
vel in vel eztra regnnm designari poterit in qno se ad dies vitSB conti-
neat. Mandamns etiam nt Dncissa de Chevrense ob jtistissimas causas, .
regno Gkillise, usque ad bellomm finem exulet. Yolnmns qnoque ut
nec pace conclusay nisi ex gratia Reginae in regnum redeat, vel si redire
contingat, ne vel prope anlam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui nltro se Grallia vel ex certis cansis snbmoverunty cujuscumque
conditionis illi Aierint, reditns in regnum nllo modo permittietnr, nisi
cnm ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Deniqne jubemus nt in hsec omnia pnncta postremae volnntatis, tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiomm nostrorum mater, quam
frater noster Dux Anrelianensis et principes sanguinis, duces, pares,
mareschalli et officiales regni sancte jnrent, qnod omnia hflec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et execntioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias pnblica^
bnntur.
Haec omnia mann nostra dcripsifnns et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimns per Reginam conjugem nostram, Ducem
Anrelianensemy et secretarium status, slgillisqne mnnivimus et robora-
virons ad Sanctum Germanumy mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigesimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Apriiis Regius Princeps Prinlogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est. Quem Rex pater de suo nomitie Ludovicum
appellari voluit. £ sacro lavacro enm susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinns, ac nomine Hispaniarnm Regis Prin-
ceps fiBmina, Condaei conjux.
398 ITINERARIUM.
Thomam, qui de periculo deditionis commoDefacerent» sed quia ve\ ta-
belliones intercipiebantur, vel redire non poterant, qui responBum re-
ferrent accensis noctu ignibus prsesentissimam neoessitatem in amica
castra significarunt. Commodum eodem tempore Princeps Thomas ex
Galliis suppetias adductas esse audiverat (erant selectorum miiitum bis
mille quingenta capita) quibuscum ad liberandum obsidione castmm sesc
accinxit. Convocatis ergo ducibus et ad rem fortiter agendam animatis,
exercitum duodecim omnino miliium eduxit in campum et ad Nizam
promovit, un^ cum novem tormentis currulibus : ac ipse quidem prin-
ceps cum omni equitatn Seriviam flumen trajecit sollicit^ tardiiis subse-
qnentem peditatum expectans, qui dum abest longius, et tardius progre-
ditur, pluvi^ tempestate impeditus, paulatim flumen aquis augetm*, et
in tantum excrescit, ut modus nullus esset trajiciendi in ad?ersam ripam.
His ita constitutis, se munire tantisper, dum aquse remitterent, incipit
miles, ne qu^ hostium incursionibus pateret, quod tamen tam sollicite
&cere non potuit, quin k Germanis legionibus et rusticis accolis vellica-
retur et supra trecentos stemerentur. Interea remiserant aquse plus-
culnm, trajeceratque peditatus sub sextum decimum Maii, quando
Princeps Thomas cum pleno exercitu Portonam versus movit conaturas
omni impendio liberare obsessos. Hserebaut Hispani iutra mnnimenta
sna tuti, ad quos difBcilis dabatur accessus, et licet copiosum commeatum
interceptum audiissent ab adversariis turmis nihil tamen k proposito re-
miserant, certi vel passo potiri vel glorios^ emori. Cum igitur obsessi
pertinaciam obsidentium animadverterent sub vigesiroum sextum Maii
pacisci ceperunt ac postero die pacta concluserunt, ut scilicet cnm omni
solennitate militari ^rederentur. Egressique sunt 1300 sani milites,
ducenti ver6 infirmi et vulnerati, cnm quatuor tormentis ac omnibus im-
pedimentisy rectaque ad socios se adjunxerunt, ac cum exercitu Astam
regressi sunt. Hispani nonnisi centum et tredecim fmmenti modios in
provisione repererunt, sex insuper dolia caseo onusta, sex vini plaustra
et triginta duo vasa pulveris pjrii, prseter pauxillulum farinse et pauis.
Non defuere suis partibus victores ut necessaria omnia opportnn^ sup-
plerenty locumque in eventum instmerent. Prsecipua ver6 cura fuit ut
victoriarum largitori publicas gratias variis locis deceraerent.
ITINERARIVM. 399
Hsec dum hisce in partibiis geruntur alibi etiam sacra seu pontificia
bella, ex nescio quibus dissidiis cum principibus Italise nata, lat^ ser-
pendo promoverunt. Nec Roma procul delata sunt. Terminante enim
Augusto Florentinse copise Cisternam urbem aggressae sunt ac septem
dierum validi impressione intertonantibns majorum fistularum fragori-
bus pertinaciter pertentarunt, ac prope adduxerunt, ut civitas pacem
peteret et deditionem promitteret. Cum derepente adfuit septingentis
peditibus et quadringentis equitibus comitatus Marchio Tobias Pallavi-
cinusy qui felicissim^ obsidionem solvit Florentinis ad fugam compulsisy
quibus recedentibus institerunt quidem k tei^o obsessi, sed non magno
recedentium damno. Pallavicinus interea obsessos pulvere et aiiis ne-
cessariisadjuvit. Rebus ad Cisternam parum fortunat^ gestis, Floren-
tini feliciori successu pugnamnt paulo post aperto Marte contra ponti-
ficios. Chm enim Yincentius de Marra Mareschallus campi (successerat
hic Duci Savellio in generalatu) cum tribus peditum millibus et undecim
manipulis equitum, ac quatuor tormentis, ab exercitus corpore se sepa-
rasset, ut Pievam urbem obsideret intra duas arces Sancti Martini scilicet
et Petri collem substitit. Quod ut Florentinis innotuit, miserunt de suis
qui consilia Marrse explorarent et certa nuncia ad campiductorem
Florentinum referrent Quse ut allata sunt itur k primoribus in consilium,
constituitnrque justis armb cum pontificiis esse confligendum. Egressi
mox in hostem repererunt in procinctu ut se in tutiora loca reciperet^
periculumque pugnandi defugeret. Instant Florentini acriils, et & tergo
carpunty coguntque in editiorem collem, in quem un& Florentini euituu-
tur, et non jam eminus sed cominus consertis dexteris digladiantnr
tant& virtute ut de pontificiis prseter duos manipulos qui tempestiv&
fuga salutem qusesierint, plerique vel csesi vel capti fuerint. Inter hos
uunierabant etiam Mareschalli locum teneutem Malavagia. Captivorum
numerus millenarium excessisse putatur, occisorum aliquantum major
creditur. Cseterum intercepta tormenta quatuor cum omni provisione
militari, omnia etiam impedimenta Florentinis cesserunt un& cum vex-
illis et luculentis opibus. Captivorum prsecipuorum nomina hic snb-
jungo.
400 ITINERARIUM.
D. Yincentius de la Marra Marefichallns campiy D. Bragius Fuscos
Mareschallas campi, D. Carolus Pins Colonellus, D. Fabritius Carafik
Colonellus, D. Carolus Antonius Salnzzus Colonellus, D. Joannes Laui
Colonelli locum tenens, D. Virginius Conci supremus Tigiliarum Pr»-
fectus inter equitatum, Prcefectus yigiliarum supremus Brian Germanus,
D. Antonius Ciogni Romanus Prsfectus vigiliarum supremus, Adjn-
tantes Oenerales duo, scilicet Petrus Antonius Crevolar et Bartholoms?as
Zannobius, septendecim Capitanei, utpote Ucurgns Stephanucci deTodi,
Joannes Bianchi de Terni, Terentius Montavi de Pesaro, JoaDnes
Franciscus Ciogni Romanus, Dominicus Oentili Corso, Nicolaus Yi-
viani, Botgarus Ansidens, Ferdinandus Vechiarelli de Rieti, CsBsar
Betti, Petrus Nave, D. Franciscus Caraffa, Balus Saraoinelli, Amadeus
de Nizza, Franciscus Poltri, Joannes Antonins Fabri Oermanus, Amo
Oallus Francisous Sestiniy prsBter hos D. Octavius BonzutOi D. Mar-
tinus Franciscus Hizzart, Baro de Siracusis Oallus, D. de TioriviUe
Oallus, Albertus Adam de Transaciz Oermanusi Comes de Ubaldini,
tres v^illiferi equitumi octo peditum : tormentis praefecti cum omnibus
famulis. Hsc plaga pontificios vehementer afflizit^ neque enim facil^
occurrcbat tanto malo remedium. Timebant pretere^ Perugie cujos
cives dissidebant: prsecipua itaque curafuit ut novi delectus fierent,
milesque in subsidinm conscribereturi in quem finem pecuniis opus erat,
actum igitur cum mercatoribns ut trecenta coronatorum millia pende-
rent. Collatum quoque argentnm ut quingenta coronatorum millia ca-
derentur. £x thesauro itemi in Castello S. Angeli asservari solito^
eximeretur dimidins auri millio. Instabant interea Oalli, et Triaum
constantissim^ fortissim^ue petebanti ad quod ez quatuor partibus
majorum tormentorum impulsn continui laborabanti nec minus cuni-
culis infestabant, quorum felici successu hiatus in castrum apertus est,
unde pauI6 post impetus adoroatus, sed magno Oallomm incommodo ;
quippe unico illo assultu quingenti omnino perierunt^ inter quos colo-
nellus unus et tredecim oapitanei.
Nec mult6 post dno iterum impetus dati in quibus denno quadrin-
genti occubuerunty octingenti vero non leviter vulnerati.
Quin et gravissimk damna paul6 post ex cuniculo retrorsum acto
ITINERARIUM. 401
porsenserunt. His non obetantibos, continnarunt Gkilli pertinaciter ob-
sidionem qQornm gubernator loci constantiam vidensy cnm nec subsi-
dium sperare posset nec haberet unde porro obsisteret (defecerat enim
praesidium nna cum pulyere pyrio) deditionem facere coactus est. In
▼igesimum igitur septimum Septembris egressum liberum et honorificum
pactus est secumque Vercellas abduxit quidquid habuit impedimen-
torum, ac insuper quatuor tormenta secum eduxit. Galli yer6 ingressi
Bunty ac postquam necessariis rebus munitionem instruxissent ali6 con-
silia et iter direxerunt
Mense Octobri pontificia arma ad Pitiglianam munitionem fortissi-
mam admota sunt obsidioque seri6 suscepta ac magnis viribus labori-
busque promota, quantumvis Colonellus Orisonius loci gubemator se
fortissimd opponeret. Yidebant interea Florentini quantum suis rebus
commodi decederet, si munitio illa in potestatem pontificiorum yeniret.
Quapropter sub Colonello Strozzi duo peditum millia et septem equitum
manipuli confestim Seanum missi sunt ut ex yicino specularentur, qu& ra-
tione obsidionis successus impediri ethosti clades inferri posset. Nec cert^
mult6 post commoda sese obtulit contra pontificios eundi occasio, com-
pererant enim Florentini hostes suos passum Castonensem insidere, mag-
numque commeatum pro exercitu colligere : illuc Strozzi exploratis rebus
prcemisit equitatus sui partem, ipseque mox cum 200 peditibus secutus
est, cumque hostes eximproyiso impetivisset, prim& statim impressione
pontificios nonnihil constemayit, qui tamen prudenter dissimnlato
metn arma corripuemnt, sed mox k proposito remittentes deditionem
sui suoramque faciunt, yitam paciscuntur, ac de csetero yoluntati yic-
toram sese submittunt. Ceperunt h&c expeditione Florentini 100 cir-
citer pcdites, manipulum unum equitum^ et alterum manipulum equo-
pedestrium quos omnes un^ cum yario et numeroso omnis generis com-
meatu et nobili apparatu bellico, secum in securum abducunt ; hoc ut in-
uotuit pontificio Oenerali Oddi, cum quatuor millibus peditum et sex-
centisomninoequitibus omnique instructu Martio desert& ultro obsidione
retrocessit, cnjus yestigia k tergo premens cum suis Strozzi prseter
plurimos caesos et captos decem capitaneos multosque officiales abduxit,
sex insuper majora tormenta et quinque alias machinas ignibus jaciendis
3f
402 ITINERARIUM.
accommodatas, oum omnibus fere ImpedimeDtis ac commeata obtinnit
Eadem occasione etiam Montorium Fiorentinorum potestati se permisit.
Quaerebant pontificii opportunitatem de boste suo se vindicandi qn»
san^ non diu abfuit: exierant Florentini nescio cujus ductu, ut molen-
dinum aliquod quod Montecorni visebatnr, diruerent. Quod ut ponti-
ficii explorarunt, cum numeroso milite irruerunt ac aexcentos circiter
peremerunt, quingentos ver6 alios in vincula dederunt, ex octo insnper
tormentisy quffi Florentini adduxerant» medietatem omnino interoepe-
runt.
Nec iniquiore» feliciore san^ Marte pugnarunt Oalli ad Pontestaram :
postquam enim Octobri mense hunc locum, cum tredecim millinm exer-
citu cinxissent et tormenta sedecim ter geminis spaciis distinxissent,
maxim& virtute, et continnts tormentorum impulsibua connisi «unt primo
quoque tempore deditionem procurare, videbant euim Ter6 quanti sua
interesset, ut securis liceret Taurinum, Cassalam, et alia circnm Ticina
loca commeare. Nec cert^ consiliis defuit fortuna, intra paucos enim
dies ad ipsas usque fossas penetrarunt, atque hinc latum per moenia adi-
tum adperuerunt ita ut obsessi suis viribus diffisi^ in arcem se coUigere
coacti fuerint. Ubi equidem non defuisset animus Hispanis viriiiter
porro obsistendi, mod5 vel levissima subsidii spes affulsisset, quam quia
penitus evanuisse scid>ant, cum Oallis tandem pacisci se resolverunt.
Sed quoniam pacta protraxerant diutule, immitiores repererunt Gallorum
voluntates, nec enim aliud impetrare potuemnt, qukm ut cum solis en-
sibus egrederentur. Repererunt Pontestura) victores duodecim tor-
menta campestria, ducenta pulvere referta vasa, bis mille globos ferreos,
commeatum in quatuor meuses sufficientem, exinde se Oalli bipartitis ag-
minibus diviseruot, pars quidem aliam obsidionemmolita est, pars verd ad
praedas per Mediolanensem et Navarrensem districtum, more militari se
effudit. Oallica quoque in Catalaunia cum Hispanis dissidia ierventer
continuata sunt Numerabant in suo exercitu Hispani novem peditum
et tria equitum non amplius millia, cum quibus Balaquierium tentare
constitueranty fisi Oalli cujusdam militi^ verbis cum quo proditionem
pepigerant. £t licet hic ante ipse proditus fuerit, et in vincula impor-
tun^ conjectus, qiiam res effectum sortiretur, tamen progressi sunt. Sed
ITINERARIUM. 403
crnn iiliunde provisnm esse Balaquierio et milite praesidium anctum
comperissenty cum omni mox apparatu suo recedere coacti sunt non
sine damno suo inBtantibus k tergo hostibus Grallis.
Picolominius quoque qui non ita pridem k Csesare dimissus fuerat, et
ad Hispanos trausierat primam expeditionem feliciter instituit, plurium
enim naviam instructu Rosas petiit et commeatu plurimo opportunissim^
instruxit Redux autem quatuor in naves Oallicas incidit easque pro-
secutas non multo suorum impendio obtii^nit et Tarracouam secum ad-
duxit.
Nec Castilienses copi» otiosBB desidebant, quse ad Monsoninm castra
applicuernnt. Erat Monsonium districtu modicuroy sed munimentis
firmum, quod ab anno Galli trium hebdomadarum spacio fame ad de*
ditionem compulerant, id nunc tandem Castilionenses recuperarunt.
Vicinam ver6 areem in quam quatuor globorum millia immisisse ferun-
tur, et tres cnniculos sticcendisse ita in potestatem receperant, ut prseter
acervum lapidum nihil reperirent.
CAPUT LXXIV.
Testamenium seu postrema voluntas Regis Ckristianissimi Ludovici
XIII. ejusque obitus. Varia item expeditiones per Belgium
d Oallis suscepta,
, UDOVICUS XIII. GalliflB et NavarrsBRex Christian-
issimus, dum Europa pene tota oifenso Marte flagrat
intestino intra viscera hodte, et occultavi morbi paalatim
depascitur ac sensim sine sensu ad vitae metas perduci-
tur. Yitalis spiritus reliquias curo haud diuturnas su-
perfuturas videret, regno suo et rebus publicis providere tempestiv^ in-
404 ITINERARIUM.
stituit, ut ad mortem pi^ et quiet^ obeundam rectius se disponeret.
Eum in finem accersivit quem k secretis sibi esse volueraty eique nltims
Toluntatis suae documenta calamo ezcipienda et charts inscribenda pro-
posuit. lUa e&dem qu& accepimus fide, hikc adscribemus.
Ludovicus Dei gratia Rex Franciae et Navarrfle, &c : omnibns presen-
tibus et secuturis salutem et prosperitatem. £x quo ad regni guber-
nacula admoti sumus, tam propitium semper divinum sensimus numen
utex omnibus actionibus nostris ejus bonitatem apert^ elucentem ag-
noverimus.
Yeriim enim ver6 c&m k pauxillo puero nescio qui publica pacis
perturbatores ansam arripuissent communis interturbandse quietis, eos
mox deztera Domini evertit, priusquam ipsi tranquillitatem regni la-
befactarenty idque maximo nostro commodo, et potentise nostrse incre-
mento. Nec mult6 post modum cum haereticorum furor in regni po-
tissimas partes et provincias debacchatus esset, ac Majestatem Regiam
supprimere adlaborasset, eum nostris consiliis dexteritate et armis roa-
tur^ prsevertimusy et veritati eversis impiis superstitionibus subegimus.
Simili modo cum animum ad arma adjecissemus pro tnendis oppres-
sis et confoederatis nostris, ad oculnm manifestissim^ divinam experti
sumus benedictionem, quando tot nos auzit victoriis, ut hostium nostro-
rum arrogantiam elidere possemus. Ad extremum cnm Oalliarum
regnum post mortem nostram videretur viduum hseredibus et snccesso-
ribus futurum ex improviso afflictissima valetudine mihi laboranti,
gemind, prole masculi nos beavit et auxit, quae vestigia nostra premerent
et patema jura tuerentur.
Interea et divina clementia nos in potentissimum Europae principem
elegerat, placuit tamen eidem nobis ostendere sequ^ Regiam Majestatis
conditionem humanis snbjacere eventibus, et communibus hominum
miseriis, qnkm infimos in plebe mediastinos. Ideoque ne quid supra
homiues saperemns altiiiSy permisity nt humanis periculii, casibus» et mor-
borum calamitatibus aliorum more mortalium snbmitteremur. Qnibus
docti sumns quanti nostra et totius regni nostri ac subditornm inter-
esset ut matur^ in omnem vitse mortisque eventum prosperitati et saluti
omnium prospiceremus.
ITINERARIUM. 406
£a propter in primis et aDte omnia confirmamns et rata Tolnmus
pacta et conventiones cum confoederatis nobis initas : quandoquidem
judicamus inter prsecipua media conservandse et augendse domus nostrse
illad esse, ut exteras nationes nostris consiliis conjunctas retineamuSy
more majorum nostrorum, qui ante nos in id unicd et studiose incu-
bnerunt. Minorennibus yer6 filiis nostris nnllam aliam educationis
rationem ordinamus, quam quse fiet sub optimse suse matris, dilectissimae
conjugis nostrae, cur&, cum diuturna experientia doceat fidos magis
educatores et magistros morum haberi non posse qu&m eos, ex quorum
came et sanguine filii compaginati sunt. Quodsi Yer6 et ipsa mater
animadverteret post nostrum obitum se baud diu superfuturam, ejus
prudentise et soUicitudini relinquimus ut adhibitis prudentum consilia-
riorum judiciis, alios edncatores secundum snum beneplacitnm ordinare
possit.
Ut autem nobis suavissimus frater noster Dux Aurelianensis cognos-
cat nostrum in se aflectumy quem ei nullo non tempore ostendimus non
potuisse labefactari aut ulla temporum injuria, aut machinationum per-
fidia, constituimus ipsum minorennis Regis post nostrum discessum
generalem locum tenentem universim per omnes regni provinciasy
quo in officio, quoad Rex ad plenam et gubemationis capacem setatem
pertigerit. Nec obstabit ordinatio illa penes Parlamentum nostrum as-
servata, qua eum inhabilem ad omnia officiomm munia et dignitatum
gradus antehac declaravimus, quam hacce nostra postrema volnntate
rescindimus et annuliamus. Confidentes benignissimae ipsius naturce, et
regiae ex qua ortus est prosapise, illum nullo modo permissurum, ut vel
contra Regem, vel regni leges et statnta quidqnam admittatur, aut in-
troducatur. Declaramus insuper nt^ si ipse quoquomodo contra omnem
spem nostram quidque regno noxium vel Regi adversum machinaretur,
ab illo officio et prsefectura qnantocyus removeatur uti et in praesenti
removemus. Prohibemusqne omnibus et singulis subditis nostris, ut eo
casu, quem superi avertant ipsi nequaquam pareant, aut in quoquam
adsistant. Quantum ver6 ad Reginam conjugem nostram, post mortem
nostram gubematuram pertinet, ejus virtuti et pietati, quam multorum
annorum cohabitatione abunde exploravimns confidimus. Eam ut Ma-
406 ITINERARIVM.
trem et Regentein astituram et praBfutmram liberis nostris eadera qua
erga nos fuit fide.
Quoniam yer6 diota Regina oonjux noBtra, in tam multiplici negotio-
rum yarietate, et occurrente perplexitate omnia per seroet administrare
noB poterit ; quin nec rerum omninm praBseptem memoriam et neces-
sariam experientiam habere necessarium omnino judicamns, ei adjun*
gendos esse consiliarios et administrosj quorum consiUis et opera in
rebus dnbiis uti possit. Ad hanc porro remmaxime et in primis idoneos
delegimus cognatum nostmmamantissimum aetate et consilio poUentem
Principem Condfleum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazarinam,
cancellarium insuper regni nostri, cBstodemque>sigilli regii, et super-
intendentem camerae ac archithesaurarium Dominum item de Cha-
yigni secretarium regni. Decernimus quoque ut huic consilio pnesi*
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Princeps Condseus, yel Cardinalis Mazarinus, ac alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamus etiam, ne quis audeat nllam
ex dicto hoc consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiliariis yel yita decederet yel ob grayes cansas
consilio submoyendus esset, haud quaquam alius in ejus locnm snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis Reginse conjugis nostrse, ac nemo
nisi per electionem et yotorum pluralitatem in consiliariomm alterius loco
adlegetur. Imperamus quoque ex pleuitndine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, aut bello promoycndo, &c. consilia nonnisi per
huuc senatum proponantur, deliberentur, et . decemantur. Quantum
yer6 ad alia regni pfficia, omnia per Reginam Begentem cum consilia-
riorum consensu distrib^ntur.
In arcbiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis diyidendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoque inposterum ejusmodi dignitates, et prslaturss talibus yiris de-
ferantur, qui yirtute et doctrina poUeant. Unde nullo modo conducet
ut archiepiscopatus, episcopatus, ^t abbatise talibus conferantuTy qui
ut minimum. ^ triennio sacerdotali munere rit6 funoti non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probavimus eoclesifle lauda-
ITINERARIUM. 407
biliter preefaissey et confidimas non permissaram ut ad ejnsmodi munia
indigni promoyeantar) yiros doctos yirtutis stadiosos/ imprimis yer6
Deam timentes deligat.
Cam yer6 etiam ex occasione quonindam sermonum temer^ profuso-
ram non ita pridem coacti fuerimns Dominum de Chasteauneuf officio
sigilliferi privare, eamque in castrum Engolismense ablegare : praeci-
pimas, ut ipse ibidem seryetur, quoad pax generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginse et consiliar iorum sententia si certa sedes
yel in vel extra regnum designari poterit in quo se ad dies vitse conti-
neat. Mandamus etiam ut Bucissa de Cheyreuse ob jUstissimas causas, .
regno OallisB, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoque ut
nec pace conclasa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, yel si redire
contingat, ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se GklHayel ex certis causis submoyerunt, cujascumque
conditionis illi fiierint, reditus in regnum ullo modo permittetur, iiisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jubemus ut in hsec omnia puncta postremae yoluntatiSj tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiorum nostrorum mater, quam
frater noster Dux Aurelianensis et principes sanguinisy duces, pares,
mareschalli et officiales regni sanct^ jurent, quod omnia haec decreta k
nobis integerrimafide inyiolabiliter seryare et executioni mandare yelint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias publica-
buntar.
Haec omnia manu nostra scripsimus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimus per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status» sigillisque munivimus et robora-
yimus ad Sanctum Germanum, mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigeaimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Aprilis Regius Princeps Priniogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est. Quem Rex pater de suo nomiiie Ludovicum
appellari voiuit. £ socro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Poutificis Cardinalis Mazarinusy ac nomine Hispaniarum Regis Prin-
ceps ibminay Condsei conjux.
408 ITINERARIUM.
Augebatar interea intestina vis morbi et Rex paalatim ad obitam de-
clinabat. Profectioni ex mandi hujas calamitatibusy ad Isetiorem (qnod
plane confidimus) vitam k vitse mortisque Domino, summo coeli ter-
raeque dictatore. dies quarta decima Maii constituta est, hora Yerb
post meridiem altera, eadem scilicet quse fatalls fuit magno HeDrico
hujus nominis quarto parenti Ludovici Regis, qui Anno Christi 1610
▼ioIent& morte vivis per parricidam ereptus fuit Ejns obitum conse-
quente die junior Rex Ludovicus XIY. et Regina vidua, comitaDtibus
regio fratre aliisque regni principibas ac consiliariis Parisios ingressi
.sunt magna gratulatione, et accepti plarima populi acclamatione et
plausu. Conducebat Regem Mareschallns de Guiche cum legione cns-
todise regise assignata equestri, cujus dimidia pars prsecessit rhedam
altera medietas secuta est. Priusquam Rex urbem attingeret obyiam
pro more habuit magistratum, qui claves urbis detulity. et alias solenni-
tates receptas prosecutus est : omnia optatum habuere successum.
Tertio decimo Maii Cardinalis Infantis cadaver Parisiis in Hispaniam
delatum est. Cui alius honos non est habitus, nisi quod 25 rhedis et
manipulo equitum comitantibus introductns fuerit.
Biduo post Aurelianensis Dux conjugem suam honorific^ excepit,
nuptiisque ali&s initis Archiepiscopus Parisiensis iterum benedixit, et
denuo confirmavit. Princeps nupta divertit iu aul& quam Lunenburgen-
sem appellant.
Yigesima prima Junii Regis Christianissimi cadaver in S. Dionjsio
depositum est id quod non minoribus impendiis qukm apparatu contigit,
asserunt enim in eam rem non minus triginta aureorum millibus impen-
sum esse, ad quem actum prsecipua nobilitas totius Gallifle convolavit.
Interea in Artesia k Gallis res fortiter gerebatur succnmbentibus
Hispanis ad civitatem Rocroj. Obsederant Hispani Rocroiumy et ab
aliquot diebus serio premebant In e& obsidione ut fieri amat emitte-
bant d castris identidem diversos manipulos partim explorandi, partem
hostium fines infestandi gratiSl, quibus expeditionibus tam prsedis qu&m
incendiis vastabant oppida et pagos. Quod ut compererunt GaUi, copias
suas subito convocarunt ut civitati pressse et deditioni proximae suc-
currerent. Ducebat copias serenissimus Anguinensium Dux miles in
ITINERARIUM. 409
primis fortis et bellicosus, qui ad octaTum decimnm Maii iuclinato jam
ad occasum die Hispauorum stationes primiim est aggressus magno
animo et fortitudine mirabili, sed Ducis de Melo industria et commoda
dispositione magnS Oallorum clade repulsus est. Non ideo destitit
glorioBUS Campidoctor Anguinseus^ qui novam impressionem animo co-
quebat, quam postero die ut primum dilncescere coepit sab tertiam ma-
tntinam, auctus novis copiis, majoribus quam unquam ante animis sus-
cepit, et impetum renovavit tam felici successu nt et si fortissim^ sese
opponerent Hispaniy tamen cedere tandem coaoti sint, ac effusissimft
fog& dilabi. Sequebantnr fagientes hostes Galii tanto impetn ut legiones
prsecipnas maxim^ Hispanas, Italas, et Burgundas intemecione dele-
rent adeo ut pauci snperfuerint. Cecidit ex Hispanorum partibus
Comes Fontanus (qui glorios^ mori qnkm inglorius yitam pacisci male-
bat) nnk cum Comite Villalua, Domino Antonio Velandia. Occiso-
rum numerus ex utraque parte yer^ne an fict^ non argao ad duodena
millia excrevisse sestimatus est Hoc certum Hispanos victos fuisse^ et
victoribus omnem bellicum apparatum, impedimentUy tormentaqae
omnia ac vexilla tam eqnestria quam pedestria dimisisse ; ex signis cert^
Parisios delata sunt centum omnino et octoginta ubi Deo solennes in
aede principe gratisa sunt habitae.
Prsemissis his propitiae fortnnse prodromis, victoria Anguinensem
dncem ad ulteriores progressus stimulavit, qui glorise obsequens non
mult6 post Theonisvillam infestare constituit. Erat Theonisvilla com-
plexu quidem angusta, sed situ et munitione perquam augusta, ac
inter Luxenburgensis ducatus nobilissima fortalitia, visenda, in se-
milunsB formam exiedificata, quam ex una parte natura Mosellae allnvioy
ex alterft arx munimentis robustissimis juxta et latissimis fossis aqa& ad
hastilis altitudinem refertis opportune cinxerat : quae quia prope Metis
aberat, jampridem orexin Oallorum exacuerat, industriamque et artes
prldem et exercuerat et eluserat. Hanc igitur cum novem millium
exercitu adoritur Anguinseus^ ac primo quidem Virtonem ignobile oppi-
dum aggreditur, et sine magno conatu intercipit sexto decimo Junii ac
decimo octavo ejusdem castra et obsidionem ad ipsam Theonisvillam
3 o
410 ITINERARIUM.
applicat, ac mox ad circumvallandum aliquot accolarum millia qulBu-'
concludebautur quinque pagi tres villsey fossionem imperat
Castra yer6 sua in quinque prsecipuas stationes distinguit, primarn
quidem disponit ad illam partem qnse Metas respicit, eamque ipse i>to
se selegit tuendam. Alteram Treviros yersus ordinat quam Marchioni
de Jessure assignat. Tertiam montes spectantem Comiti de Aumont
attribuit. Quartam decernit Comiti de Gransey ez altera fluminis ripa.
Quintam denique Domino de Oassion permittit. In postremam banc ob-
sessi primam statim eruptionem disposuerunt, eamque fortissim^ impe-
tiverunt non sine copioso et nobili Gallornm sanguine, neque enim nt
erant obvii officialibus praecipuis parcitum est. Ne castris commeatas
deesset Metas supplere jussit, qu6 non multb ante plurimi frumenti et
farinse modii delati fuerant, ac ne opinione citius exbauriretur provisio,
aliunde quoque providissimus dux accersivit. Inennte enim Julio ad
castra Gailica quadringenti currus farini onusti pervenerunt, et in
roilites viritim divisi sunt. Ad quartum decimum Julii usque aggeres
ejecti sunt, et tormenta disposita quibus deinceps nrbs quateretur. De-
cimo quinto Julii octingenti omnino globi numerati sunt qui ex tor-
roentis multo fragore impulsi sunt. Ad decimum septimum ejusdem
Galli primum moliti sunt impetum in munimentum illud, quod molen-
dino obsessi opposuerant, ac ill& quidem incursione Gallorum octingenti
ceciderunt : qua clade nihil territi alterum adomarunt non mult6 post
assultum, quo tanta ferocia incurrerunt, ut eo neqnidquam obstantibos
obsessis potiti sint, quando prseter numerosam gregariorum turbam
plures etiam magni nominis duces occubuerunt. Vigesima secunda
Julii unam ex semilunis quse quinee tuebantur ad fossas et valla aditum
cum quatuor militum millibus agressi sunt> quam cum Galli reportas-
sent, obsessi sua virtute flsi represserunt^ ac tanto impetu denno exege-
runt, ut quadringentos internecione deleverint. Paucis complectar in-
numera. Nec sanguini nec impensis k Gallorum partibus parcitum est,
ut hanc munitionem in potestatem suam redigerent, et licet obsessi se
fortissimd tuerentur non potuemnt tamen indicibili labori, et diu noctu-
que continuatis incursibus diutius obstarcy maxime cum miles prssi-
diarins supra medietatem defecisset. Snb decimum igitur Augusti ad
ITINERARIUM,
411
pacjscendum se obtulernnt. Conclusis pactis eduxerunt ex mille quad-
ringentis, quos ab initio obsidionis nrbs nameraverat, militibus, non
nisi sexcenta capita» cseteri omnes yel morbis vel clade consumpti fue-
rant. Egressuris concessa sunt duo tormenta, omnia insoper impedi-
menta quse intra trecentos currus steterunt, atque Luxemburgum prse-
sidiarius miles deductus est. Cum praesidium egrederetur, steterunt in
armis Galli, et in signum Isetitia) ter fistulas suas exoneramnt.
Numerus Gallorum occisorum durante obsidione non est initus, cer-
tum est plura fuisse millia, de primoribus occubu^re Mareschallus
campi La Mott, Marchio de Chevre similiter Mareschalius campi, Mon-
sieur Gassion quia ex equo descenderat, et un& cum pedite milite incur-
rerat, mortalem plagam accepit. Post egressum Hispanorum urbs
quinque legionibus Galliciset quatuor Helvetorum manipulis ancta est.
Expugnatio Tbeonisvillse ut primum Parisios nunciata est, magnific^
triumphatum est in Reginae prsesentii.
CAPUT LXXV.
De Francofordiensi Principum ac Siatuum S. R. Imperii
Conventu et aliis hinc inde gestis,
fEMORAVIMUS alibi de comitiis Ratisbonensibus ac
de principum ac statuum ad illa legatis. In quibus
sub exitum conclusum inter caetera fuerat, ut non
mult6 post Francofurtum sacri Romani Imperii status
convocarentur pro componendi« quibusdam controversiis
quae k coraitiis in opportuniorem locum rejectse erant. Id quod factum
est. CoIIectis itaque potbsimis electorum aliorumque principum legatis
et consiliariis ad vigesimum primum Februarii anni k sesquimillesimo
centesimi quadragesimi tertii in curiam convocati sunt ubi preesentibus
Cffisareis commissariis, propositio in sequeutem sensum edita est.
412 ITINERARIUM.
Ferdinandus III. Ronianoram Imperator, Haugari» qaoqne et Bo-
hemiffi Rex, clementiBsimus dominus noBter, spectatissimis dominis
electorum, principum et statuum consiliariis ac legatis ad hunc locnm
convocatis tam prsesentibus quam absentibns Cesariam suam clemen-
tiam et gratiam cum omni prosperitate offert et precatur. £t cum cle-
mentissim^ meminerit quid in prozimis RatisbonsB habitts comitiis^ 26
Maii anno 1640 de reformandajustitiatam in utroque consilio Caesareo
imperiali scilicet et aulico, quam Camerali Spirensi actum et conclusam
fuerit, ut nimirum imprimis propter jam dictam jnstitiam ad primum
diem Maii anni millesimi sexcentesimi quadragesimi secundi ab eminen-
tisslmo Archiepiscopo et Principe Electore, sacri Romani Imperii per
Oermaniam Archicancellario Anselmo Casimiro ad deliberandum con-
vocarentur principum et statuum legati. Quod quia huc usque ob gra-
vissima imperii negotia, et periculosos bellorum motus fieri nullo modo
potuity omni adhibit& cur& adlaboravit ut ne saltem diutiilks differretnry
sed potius primo quoque tempore snccessum haberet. In htmc tandem
diem primum Augusti jam dictus emineptissimus Elector Moguntinus
juxta CsBsaream ordinationem^ omnes electores, principes ac status ad
Francofurtensem civitatem conscripsit et evocavit. Cumque S. Cses.
Majeslas ipsa in persona hisce consiliis ob praegnantia negotia imperii
et bellorum interesse neqneaty commissarios constituit, qui suo loco in-
teresseuty agerent et promoverent omnia illa quse ad munns Caesareum
et reipabiicse emolumentum pertinerent.
Quemadmodum ver6 Divinse omnipotentise auxiliam ferventi oratione
implorandum est, ut omnia ad majorem suam gloriam et Oermanie
patriae nostrse dilectissimae emolumentum, ad quietem, et prosperitatem
publicam bene et pacific^ transigantur. Ita nos prompti paratique
erimus ad universa quse in nobis erunt juxta instructionem nostram con-
tribuenda et exequenda.
Placuit porr6 etiam sacrse Csesareee Majestati htc praesentibus do-
minis deputatis electorum principnm ac statuum consiiiariis et legatis
proponi et significari curam et sollicitudinem qua^antehac semper
maxim^ ver6 ab ultimis comitiis Ratisbonensibus contendit, ut tan-
dem universalis pax tractaretur, et certi qnid serib concluderetur.
ITINERARIUM. 413
Quem in finein secuta concluBa anno millesimo sexcentesimo quad-
ragesimo primo 25 Decembris inter Conradum de Lntzaw sacrae
Csesare» Majestatiset Galliarnm Suecorumquedeputatos^ 22 Julii anno
M.DC.XLII. ex sua parte confirmavit : ita etiam accuravit ut Hispa-
niarum Regis ratificato, quamprimiim fieri posset obtineretur quae ipsa
non tantum in specie allata est sed alia insuper plenipotentia cujus yir-
tnte si quae imposterum difficultates in puncto prsliminarium occurre-
rentsine recursu ad Regem Catholicum absolut^ tractari posset, un^cum
salvis passibus seu passaportis ad Cflesareos legatos Hamburgum trans-
missa est. Eapropter si doctomm conventuum universalium Monaste-
ricnsis videlicet et Osnabrugensis initium dandum esset, hauddubi^
Talde expediet pro communicatione istic actorum cum Oallis et Snecis,
principum et statunm legatos simul hlc esse congregatos.
Hsec omnia propositione isthac nostrft, electorum principum, ac sta-
tuum legatis et consiliariis, uti conveniebat, significare^ nosque omnium
sacri Romani Imperii electommy principnm gratiae commeudare, eo-
rundem ver6 dominis, legatis officiosa nostra obsequia in optimft forma
deferre voluimus.
Hsec fere fuemnt quae ad ingressum hujus conventus propositse fue-
runt, et gravissimarum rerum consultationes aditum aperuerunt.
Qui porro in conventu Francofordiensi legati comparuerint huc re-
ferre commodum putavimus.
Sacrae Caesareae Majestatis nomine adfuerunt, D. Ernestus Comes de
Oettingen Romani Imperatoris consiliarius aulicus et camerarius. Item
Dominus Joannes Christophorus Metzger jurium doctor^ ejusdem
Csesares Majestatis consiliarius aulicus.
Electoris Moguntini nomine D. Geraardus Philippus a Schwalbach,
metropolitanse ecclesise Moguntinse custos, &c.y Cflesarese Majestatis
consiliarius et Electoris Moguntini consiliarius intimus, D. Henricus
Brombser k Riedesheim consiliarius et vice-dominus Moguntinus, D. Ni-
colans Georgius Reigersperger eques, Cflesarese Majestatis consiliariusy
Electoris Moguntini consiliarius intimus et vice-cancellarius, &c., D.
Thomas Dussel jurium licentiatus Electoris Moguntini consiliarius in-
timus.
414 ITINERARIUM.
ElectoriB Coloniensis nomine D. Leopoldus Fridericus S. R. Im*
perii dapifer, Comes iu Friedberg et Trauchburg, Dominus in Wald-
bnrg et Scheer, cathedralium ecclesiarum Moguntinse, ColonieDsis et
Argentinensis capitularisy D. Therdericus Adolphus k Keck in Curl
cathedralium ecclesiarum Monasteriensis et Paterbornensis respectiTe
decanus et capitularis, Electoris Coloniensis consiliarius intimus, D.
Hermannus Eillinger, D. et officialis Coloniensis, J). Joannes Bemar-
dus k Galen cathedralis ecclesise Monasteriensis custosy D. Petrus
Buschman, D. Eiectoris Coloniensis consiliarius intimus et canceilarius
Paterbomensisy D. Joachimus Stein, D. Electoris Coloniensis consilia-
rius intimus, D. Albertus Brockorst, D. Sjndicus capituli Monaste-
riensis.
Electoris Bavari nomine D. Joannes Fridericus Baro de Pentzenaw
in Wildenboltz Electoris Bavari consiliarius aulicus et camerariua, D.
Joannes Christophorus Abegg, D. Electoris Bavari consiliarius intimus
cancellarius aulicus.
Electoris Saxonis nomine, D. Joannes Leuber, D. Electoris Saxonis
consiliarius aulicus.
Electoris Brandenburgici nomine, D. Matthaeus Wesenbecins Elec-
toris Brandenburgici consiliarius aulicus.
Nomine domus Austriacse, D. Georgius Udalricus Comes k Wolck-
enstein Baro in Rotteneg, S. Cses. Majestatis consiliarius aulicus et
camerariusy D. Isaac Volmar, D. consiliarius intimus et praeses ca-
merse, D. Leonardus Richtersperger, D. consiliarius.
Nomine domus Burgundicse, D. Antonius Brun Regis Catholici con-
siliarius et Procurator Generalis Parlamenti Burgundici.
Nomine Episcopi Herbipolensis» D. Joannes Philippus k Yorbnrg
prsepositus monasterii in Grenfeld, Episcopi Hcrbipolensis consiliarius
aulicns et Praefectus in Schweinberg et Hartheimy D. Joanues Wilhel-
mus Fabritins jurium doctor consiliarius.
Nomine Episcopi Constantiensis, D. Joanues Jacobus Vogt k Semme-
rav et Prasbergcathedralis ecclesise Constantiensis decanus, D. Geoigius
Koberlin, D. consiliarius Constantiensis.
Nomine Episcopi Monasteriensis, prsefati Electoris Coloniensislegati.
JTINERARIUM. 415
Nomine Ducatns Bavarici, D. Wolfgangus Sigismundus Dominus k
lieiblfing eathedralis ecclesise Ratisbonensis canonicus, Electoris Bavari
consiliarius aulicus et camerarius.
Nomine Luneburgici D. Henricus Langeubeck, D. consiliarins
Luneburgicus.
Nomine Ducatus Poroeraniaey Dominus Matthflens Wesenbecius et
D. Tobias Oelhaven k Schellenbach D.
Nomine Darmstadiani, D. Philippus Ludovicus Fabritius, D. etCan-
cellarius Darmstadiensis^ D. Joannes Jacobus WoLBP k Todenwarth
consiliarius intimus, D. Georgius Tiilsnery D. consiliarius et Marpurgi
professor juris.
Nomine Abbatis Weingardensis^ D. Georgius Koberlin Constantiensis
consiliariiis.
Nomine Comitis k Furstenberg, D. Petrus Buschman Cancellarius
Coloniensis.
Nomine civitatis Coloniensis, D. Balthasar k Miilheim et Oerwinus
a Megnertzhageuy D. et pivitatis Coloniensis respectiv^ consul et sjn-
dicus.
Nomine civitatis Norimbergensis, D. Joannes Jacobus Letzel k Kirch-
schittenbach, Vorha et Artelshoven senator Norimbergensis, D. Tobias
Elhaven k Schellenbach, D. advocatus Norimbergensis.
Mense Martio Comes de Bruay generalis proxim^ affuit ut praesen-
tissimum captivitatis et vitae periculum adiret. Constituerat etenim ex
improviso un^ cum Saxone Colonelli Prsefecto de Calenberg tentare
contra Suecos impressionem, idcirco cum mille quingentis equis statione
.su& egreditur, Albimque fluvium transgreditur paucissimis impressionis
suse consciis.
Hic praemittit Colonellum Luttig cum trecentis equitibus exploratum
quid et ubi Sueci agerent, ipse ver6 interim cum reliquo milite Senften-
bergse ignobili et deserto suburbio consistit, partim tantillum quietis
militi, et pabulum equis indulturusy partim certa nuncia ab emissario
milite de hoste expectaturus. Aberrat interea Colonellus Luttig, nec in
quem missiis erat finem assequitur. Non potuit hoc latere Suecos, qui
ipsi cum pluribus equitum turmis contra hostes suos promovent, et quia
406 ITINERARIVM.
trem et Regentem astituram et pnefatttram liberis nostris eadera qna
erga nos fuit fide.
Quoniam ver6 dicta Regina oonjux nostra, in tam multiplici negotio-
rum yarietate, et occurrente perplexitate omnia per semet administrare
noB poterit ; quin nec rerum omninm praaseptem memoriam et necea-
sariam experientiam habere necessarium omnino judicamusy ei adjun-
gendos esse consiliarios et administros, quorum consttiis et opera in
rebus- dnbiis uti possit. Ad hanc porro rem maxime et in primis idoneoa
delegimus cognatum nostrum.amantissimnm setate et consilio pollentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazannum,
cancellarium insuper regni uostri, CBstodemque>sigilli regii, et super-
intendentem camerse ac archithesanrarium Dominum item de Cha-
yigni secretarium regni. Decernimus quoque ut huic consilio praesi-
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Prineeps Condseus, yel Cardinalis Mazarinusy ac alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamus etiam, ne quis audeat nllam
ex dicto hoo consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis conailiariis yel vita decederet yel ob graves caasas
consilio submoyendus esset, haud quaquam alius in ejus locnm snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis Reginse conjugis nostrse, ac nemo
nisi per electionem et yotorum pluralitatem in consiiiariorum alterins loco
adlegetur. Imperamus quoque ex pleuitndine potestatis, nt omnia de
pace constituenda, aut bello promoycndo, &c. consilia nonnisi per
huuc senatum proponantur, deliberentur, et . decemantur. Quantum
yer6 ad alia regni officia, omnia per Reginam Begentem cum consilia-
riorum consensu distribuentur.
In archiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis diyidendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laborayimus, ita
quoque inposterum ejusmodi dignitates, et prselaturse talibus yiris de-
ferantur, qui yirtute et doetrina poUeant. Unde nullo modo conducet
ut archiepiscopatus, episcopatus, ^t abbatise talibus conferantur, qui
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit6 funoti non fuerint* Or-
dinamus igitur ut Regina gubemans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probayimus ecclesifle lauda-
ITINERARIUM. 407
biliter preefaisse, et confidimns non permisflarnm ut ad ejasmodi munia
indigni promoveantur) viros doctos yirtutis studiosos, imprimis Ter6
Deum timentes deligat.
Gum Ter6 etiam ex occasione quorundam sermonum temer^ profaso-
rom non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Chasteauneuf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : pneci-
pimus, ut ipse ibidem servetur, quoad paz generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginae et consiliariorum sententia si certa sedes
vei in vel extra regnum designari poterit in quo se ad dies vitas conti-
neat. Mandamus etiam ut Ducissa de Chevreuse ob jUstissimas causas, .
regno Galliae, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoque ut
nec pace conclusa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, vel si redire
contingat, ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se GalUa vel ex certis causis submoverunt, cujnscumque
conditionis illi fuerint, reditus in regnum ullo modo permittetur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jnbemus ut in hsec omnia puncta postremae voluntatis, tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiorum nostrorum mater, quam
frater noster Dux Aurelianensis et principes sanguinis, duces^ pares,
mareschalli et officiales regni sancte jurent, quod omnia haec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et executioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias publica-
buntur.
Heec omnia manu nostra scripsimus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimus per Reginam conjtigem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status, sigillisque munivimus et robora-
vimus ad Sanctum Germanum, mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigesimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Aprilis Regius Princeps Primogeiiitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est. Quem Rex pater de suo nomiiie Ludovicum
appellari voiuit. £ sacro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniarum Regis Prin-
ceps foemina, Condaei conjux.
408 ITINERARIUM.
Aagebatar interea intestina vis morbi et Rex paulatim ad obitnm de-
clinabat. Profectioni ex mandi hujus calamitatibus, ad Isetiorem (qaod
plane confidimus) vitam k yit» mortisque Domino, Bummo CGeli ter-
raeque dictatore. dies qnarta decima Maii constituta est, hora ver6
post meridiem altera, eadem scilicet quae fatalis fuit magno Henrieo
hujus nominis quarto parenti Ludovici Regis, qui Anno Christi 1610
violentft morte viTis per parricidam ereptus fuit Ejus obitum conse-
quente die junior Rex Ludovicus XIV. et Regina vidua, comitantibus
regio fratre aliisque regni principibus ac consiiiariis Parisios ingressi
.sunt magna gratulatione, et accepti plurima populi acclamatione et
plausu. Conducebat Regem Mareschallus de Ouiche cum legione cus-
todise regise assignata equestri, cujus dimidia pars preecessit rhedam
altera medietas secuta est. Priusquam Rex urbem attingeret obviom
pro more habuit magistratum, qui claves urbis detulit,- et alias solenni-
tates receptas prosecutus est : omnia optatum habuere successum.
Tertio decimo Maii Cardinalis Infantis cadaver Parisiis in Hispaniam
delatum est. Cui alius honos non est habitus, nisi quod 25 rhedis et
manipulo equitum comitantibus introductus fuerit.
Biduo post Aurelianensis Dux conjugem suam honorific^ excepit,
nuptiisque ali&s initis Archiepiscopus Parisiensis iterum benedixit, et
denuo confirmavit. Princeps nupta divertit iu aul& quam Lunenburgen-
sem appellant.
Vigesima prima Junii Regis Christianissimi cadaver in S. Dionjsio
depositum est id quod non minoribus impendiis qu&m apparatu contigit,
asserunt enim in eam rem non minus triginta aureorum millibus impen-
sum esse, ad quem actum praecipua nobilitas totius Oalliae convolavit.
Interea in Artesia k Oallis res fortiter gerebatur succumbentibns
Hispanis ad civitatem Rocroj. Obsederant Hispani Rocroium, et ab
aliquot diebus serio premebant. In e& obsidione ut fieri amat emitte-
bant h castris identidem diversos manipulos partim explorandi, partem
hostium fines infestandi gratift, quibus expeditionlbus tam prsedis qu^m
incendiis vastabant oppida et pagos. Quod ut compererunt Oalli, copias
suas subito convocarunt ut civitati pressse et deditioni proximse suc-
currerent. Ducebat copias serenissimus Anguinensium Dux miles in
ITINERARIUM. 409
primis fortis et bellioosQB, qai ad octavnm decimum Maii inclinato jam
ad occasum die Hispanorum stationes primilm est aggressus magno
animo et fortitudine mirabili, sed Ducis de Melo industria et commoda
dispositione magufi Galiorum clade repulsus est. Non ideo destitit
gloriosus Campiductor AnguinaeuSy qui novam impressionem animo co-
quebat, quam postero die ut primum dilucescere coBpit sub tertiam ma-
tutinam, auctus novis copiis, majoribus quam unquam ante animis sus-
cepit, et impetum renovavit tam felici successu ut et si fortissim^ sese
opponerent Hispaniy tamen cedere tandem coaoti sint» ac effnsissimi
fug& dilabi. Sequebantur fngientes hostes Galii tanto iropetu ut legiones
prscipuas maxim^ Hispanas» Italas, et Borgundas internecione dele-
rent adeo ut pauci superfuerint. Cecidit ex Hispanorum partibus
Comes Fontanus (qui glorios^ mori qukm inglorius vitam pacisci male-
bat) un^ cum Comite Yillalua, Domino Antonio Velandia. Occiso-
rum numerus ex utraque parte ver^ne an fict^ non arguo ad duodena
miliia excrevisse sestimatus est. Hoc certum Hispanos victos fuisse^ et
victoribus omnem bellicum apparatum, impedimenta, tormentaque
omnia ac vexilla tam equestria quam pedestria dimisisse ; ex signis cert^
Parisios delata sunt centum omnino et octoginta ubi Deo solennes in
aede principe gratisB sunt habitsB.
Prsemissis his propitise fortnnfle prodromb, victoria Anguinensem
ducem ad ulteriores progressus stimulavit, qui glorise obsequens non
mu]t6 post Theonisvillam infestare constituit. Erat Theonisvilla com-
plexu qnidem angusta, sed situ et munitione perquam augusta, ac
inter Luxenburgensis ducatus nobilissima fortalitia, visenda, in se-
milunse formam exnedificata, quam ex una parte natura Mosellse alluvio,
ex alterft arx munimentis robustissimis juxta et latissimis fossis aqu& ad
hastilis altitudinem refertis opportune cinxerat : quae quia prope Metis
aberat, jampridem orexin Oallorum exacuerat, industriamque et artes
pridem et exercuerat et eluserat. Hanc igitur cum novem millium
exercitu adoritur Anguinieus, ac primo quidem Virtonem ignobile oppi-
dum aggreditur, et sine magno conatn intercipit sexto decimo Junii ac
decimo octavo ejusdem castra et obsidionem ad ipsam Theonisvillam
3 o
410 ITINERARIUM.
applicat, ac mox ad circumyallandam aliquot accolarum millia quibur
concludebantur quinque pagi tres villffiy fossionem iroperat.
Castra ver6 sua in quinque preecipuas stationes distinguit, primani
quidem disponit ad illam partem qnse Metas respicit, eamqae ipse pro
se selegit tuendam. Alteram Treviros versus ordinat quam Marcfaioni
de Jessnre assignat. Tertiam montes spectantem Comiti de Aumont
attribuit. Quartam decernit Comiti de Gransej ex altera fluminis ripa«
Quintam denique Domino de Gassion permittit. In postremam faanc ob-
sessi primam statim eruptionem disposuerunt» eamque fortissim^ impe-
tiverunt non sine copioso et nobili Gallorum sanguine, neque enim ut
erant obvii officialibus prsecipuis parcitum est. Ne castris commeatns
deesset Metas supplere jussit, qu6 non mult6 ante plurimi frumenti et
farinse modii delati fuerant, ac ne opinione citius exhauriretur provisio.
aliunde quoque providissimus dux accersivit. Ineunte enim Julio ad
castra Gallica quadringenti currus farina onusti pervenerunt, et in
roilites viritim divisi sunt. Ad quartum decimnm Julii usque i^geres
ejecti Bunt, et tormenta disposita quibus deinceps urbs quateretur. De-
cimo quinto Julii octingenti omnino globi numerati sunt qui ex tor-
mentis multo fragore impulsi sunt. Ad decimum septimum ejusdem
Galli primum moliti sunt impetum in munimentum illud, quod molen-
dino obsessi opposuerant, ac ill& quidem incursione Gallomm octingenti
ceciderunt : qua clade nihil territi alterum adomarunt non mult6 post
assultumy quo tanta ferocia incurrerunt, ut eo nequidquam obstantibus
obsessis potiti sint, quando prseter numerosam gregarioram turbam
plures etiam magni nominis duces occubuemnt. Yigesima secunda
Julii unam ex semilunis qusB quinee tuebantur ad fossas et valla aditum
cum quatuor militum millibus agressi snnt, quam cum Galli reportas-
sent, obsessi sua virtute fisi represserunt, ac tanto impetu denuo exege-
runt, ut quadringentos internecione deleverint* Paucis complectar in-
numera. Nec sanguini nec impensis k Gallorum partibus parcitum est,
ut hanc munitionem in potestatem suam redigerent, et licet obsessi se
fortissim^ tuerentur non potuerunt tamen indicibili labori, et diu nocta-
que continuatis incursibus diutius obstare, maxime cum miles praesi-
diarius supra medietatem defecisset. Sub decimum igitnr Augusti ad
ITINERARIUM. 411
paciscendum se obtulerunt. Conclusis pactis eduxerunt ex niille quad-
ringentis, quos ab initio obsidionis nrbs numeraveraty militibus, non
nisi sexcenta capita» cseteri omnes vel morbis vel clade consnmpti fue-
rant. Egressuris concessa sunt duo tormenta, omnia insoper impedi-
menta quee intra trecentos currus steterunt, -atque Luxemburgum prse-
sidiarius miles deductus est. Cum praesidium egrederetur, steteruntin
armis Galli, et in signum Isetitia} ter fistulas suas exoneramnt.
Namerus Gallorum occisorum durante obsidione non est initusy cer-
tum est plura fuisse millia, de primoribus occubu^re Mareschallus
campi La Mott, Marchio deChevre similiter Mareschallus campi, Mon-
sieur Gassion quia ex equo descenderat, et un& cum pedite milite incur-
rerat, mortalem plagam accepit. Post egressum Hispanorum urbs
quinque legionibus Gallicis et quatuor Helvetorum manipalis aucta est.
Expugnatio Theonisvillfle ut primum Parisios nunciata est, magnific^
triumpfaatum est in Reginse prsesentii.
CAPUT LXXV.
De Francofordiensi Principum ac Statuum S. R. Imperii
Conventu el aliis hinc inde gestis,
f EMORAVIMUS alibi de comitiis Ratisbonensibus ac
de principum ac statuum ad illa legatis. In quibns
sub exitum conclusum inter csetera fuerat, ut non
mult6 post Francofurtum sacri Romani Imperii status
convocarentur pro componendis quibusdam controversiis
quae k comitiis in opportuniorem locum reject«e erant. Id quod factum
est. Collectis itaque potissimis electorum aliorumque principum legatis
et consiliariis ad vigesimum primum Februarii anni k sesquimillesimo
centesimi quadragesimi tertii in curiam convocati sunt ubi prcesentibus
Ceesareis commissariis, propositio in sequeutem sensum edita est.
412 ITINERARIUM,
Ferdinanbus III. Romanoram Imperator, HQUgariflB qnoque et Bo-
hemiae Rex, elementissimufi dominus noster, spectatifisimis dominis
electorum, principum et statuum consiliariis ac legatis ad hunc locum
conTOcatis tam prssentibus quam absentibus Csesariam suam clemen-
tiam et gratiam cum omni prosperitate offert et precatur. Et cum cle-
mentissim^ meminerit quid in proximis Ratisbonce habitis comitiis, 26
Maii anno 1640 de reformanda justitiatam in utroque consilio Csesareo
imperiali scilicet et aulico, quam Camerali Spirensi actum et conclusum
fuerity ut nimirum imprimis propter jam dictam jufititiam ad primum
diem Maii anni millesimi sexcentesimi quadragesimi secundi ab eminen-
tissimo Archiepiscopo et Principe Electore, sacri Romani Imperii per
Oermaniam Archicancellario Anselmo Casimiro ad deliberandum con-
Tocarentur principum et statuum legati. Quod quia huc usque ob gra-
vissima imperii negotia, et periculosos bellorum motus fieri nuUo modo
potuit, omni adhibitft curft adlaboravit ut ne saltem diutiilis differretur,
sed potius primo quoque tempore successum haberet. In hunc tandem
diem primum Augusti jam dictus emineptissimus Elector Moguntinus
juxta Csesaream ordinationem, omnes electores, principes ac status ad
Francofurtensem civitatem conscripsit et evocaTit. Cumque S. Caes.
Majestas ipsa in persona hisce consiliis ob prsegnantia negotia imperii
et bellorum interesse nequeat, commissarios constituit, qui suo loco in-
teressenty agerent et promoyerent omnia illa quse ad munns Csesareum
et reipublicffi emolumentum pertinerent.
Qnemadmodum verb Divinse omnipotentise anxillum ferventi oratione
iraplorandum est, ut omnia ad majorem suam gloriam et Germaniae
patriae nostrse dilectissiroae emolumentum, ad quietem, et prosperitatem
publicam bene et pacific^ transigantur. Ita nos prompti paratique
erimns ad universa quse in nobis ernnt jnxta instmctionem nostram con-
tribnenda et exequenda.
Placuit porr6 etiam sacrse Caesarese Majestati h2c prsesentibus do-
minis deputatis electorum principum ac statuum consiiiariis et legatis
proponi et significari curam et sollicitudinem qna^antehac semper
maxim^ ver6 ab ultimis comitiis Ratisbonensibus contendit, ut tan-
dem universalis pax tractaretur^ et certi quid 8eri6 conclnderetur.
ITINERABIUM. 413
Qaem in finem seouta conclasa anno millesimo sexcentesimo quad-
ragesimo primo 25 Decembris inter Conradum de Lntzaw sacrsB
Caesareae Majestatiset Galliarum Saecorumqae deputatos» 22 Jalii anno
M.DC.XLII. ex sua parte confirmavit : ita etiam accurayit ut Hispa-
niarum Regis ratificato, quaroprimiim fieri posset obtineretur quse ipsa
non tantum in specie allata est sed alia insuper plenipotentia cujus yir-
ttite 81 quee imposterum difBcultates in puncto prceliminarium occurre-
rent sine recursu ad Regem Catholicum absolut^ tractari possety un&cum
salvis passibus seu passaportis ad Csesareos legatos Hamburgum trans-
missa est. Ea propter si doctorum conventuum universalium Monaste-
ricnsis videlicet et Osnabrngensis initium dandum esset, hauddubi^
valde expediet pro communicatione istic actorum cum Galiis et Suecis,
principum et statuum legatos simul hic esse congregatos.
Hsec omnia propositione isthac nostr&y electorum principum, ac sta-
tuum legatis et consiliariis, uti conveniebat» significare, nosque omnium
sacri Romani Imperii electommy principnm gratice commeudare, eo-
rundem ver6 dominis, legatis officiosa nostra obsequia in optimft forma
deferre voluimus.
Hsc fere fuerunt qnse ad ingressum hujus conventus propositse fue-
runt, et gravissimarum rernm consultationes aditum aperuerunt.
Qui porro in conventu Francofordiensi legati comparuerint huc re-
ferre commodum putavimus.
Sacree Caesarese Majestatis nomine adfuerunt, D. Emestus Comes de
Oettingen Romani Imperatoris consiliarius aulicus et camerarius. Item
Dominus Joannes Christophorus Metzger jurium doctor^ ejusdem
Cflesarese Majestatis consiliarius aulicus.
Electoris Moguntini nomine D. Oeraardus Philippus a Schwalbach,
metropolitanae ecclesiae Moguntinae cnstos, kc.y Csesarese Majestatis
consiliarius et Electoris Moguntini consiliarius intimus, D. Henricus
Brombser ii Riedesheim consiliarius et vice-dominus Moguntinus, D. Ni-
colaus Oeorgius Reigersperger eques, Caesareae Majestatis consiliarius,
Electoris Moguntini consiliarius intimus et vice-cancellarius, kc, D.
Thomas Diissel jurium licentiatus Electoris Moguntini consiliarius in-
timus.
414 ITINERARIUM.
Electoris Coloniensis nomine D. Leopoldus Fridericas S. R. Im-
perii dapifer, Comes in Friedberg et Trauchburg, Dominus in Wald-
burg et Scheer^ cathedralium eccIeBiarum Moguntinse, Coloniensis et
Argentinensis capitularis, D. Therdericus Adolphus k Keck in Carl
cathedralium ecclesiarum Monasteriensis et Paterbornensis respectiy^
decanus et capitularis, Electoris Coloniensis consiliarius intimus, D.
Hermannus Eillinger, D. et officialis Coloniensis, X>. Joannes Bernar-
dus a Oalen cathedralis ecclesise Monasteriensis custos, D. Petms
Buschman, D. Electoris Coloniensis consiliarius intimus et cancdlarius
Paterbomensis, D. Joachimus Stein, D. Eiectoris Coloniensis consilia-
rius intimus, D. Albertus Brockorst, D. Sjndicns capituli Monaste-
riensis.
Electoris Bavari nomine D. Joannes Fridericus Baro de Pentzenaw
in Wildenboitz Electoris Bavari consiliarius aulicus et camerariua, D.
Joannes Christophorus Abegg, D. Electoris Bavari consiliarius intimns
cancellarius aulicus.
Electoris Saxonis nomine, D. Joannes Leuber, D. Electoris Saxonis
consiliarius aulicus.
Electoris Brandenburgici uomine, D. Matthseus Wesenbecius Elec-
toris Brandenburgici consiliarius aulicus.
Nomine doinus Austriacaey D. Georgius Udalricus Comes k Wolck-
enstein Baro in Rotteneg, S. Cses. Majestatis consiliarius aulicus et
camerariusy D. Isaac Yolmar, D. consiliarius intimus et prseses ca-
merae, D. Leonardus Richtersperger, D. consiliarius.
Nomine domus Burgundicse, D. Antonius Brun Regis Catholici con-
siliarius et Procurator Generalis Parlamenti Burgundici.
Nomine Episcopi Herbipolensis, D. Joannes Philippus k Yorburg
prsepositus monasterii in Grenfeld, EpiBcopi Hcrbipolensis consiliarius
aulicus et Praefectus in Schweinberg et Hartheim, D. Joannes Wilhel-
mus Fabritins jurium doctor consiliarius.
Nomine Episcopi Constantiensis, D. Joannes Jacobus Vogt k Semme-
rav et Prasbergcathedralis ecclesise Constantiensis decanus, D. Georgius
Koberlin, D. consiliarius Constantiensis.
Nomine Episcopi Monasteriensis, praefati Electoris Coloniensislegati.
ITINERARIUM. 415
Nomine Dacatus Bayarici, D. Wolfgangas Sigismundus Dominus k
liciblfing cathedralis ecclesise Ratisbonensis canonicus, Electoris Bavari
consiliarius anlicus et camerarins.
Nomine Luneburgici D. Henricus Langenbeck, D. consiliarias
Liuneburgicus.
Nomine Ducatus PomeranisBy Dominus Matthseus Wesenbecius et
D. Tobias Oelhaven k Scheilenbach D.
Nomine Darmstadiani, D. Philippus Ludovicus Fabritius, D. et Can-
cellarius Darmstadiensis» D. Joannes Jacobus Wolff k Todenwarth
consiliarius intimusy D. Georgius Tiilsner, D. consiliarius et Marpurgi
professor juris.
Nomine Abbatis Weingardensis, D. Georgius Eoberlin Constantiensis
consiliariiis.
Nomine Comitis k Furstenberg, D. Petrus Buschman Cancellarius
Coloniensis.
Nomine civitatis Coloniensis, D. Balthasar k Miilheim et Gerwinus
k Megnertzhagen, D. et qivitatis Coloniensis respectiv^ consul et syn-
dicus.
Nomine civitatis Norimbergensis, D. Joannes Jacobus Letzel k Kirch-
scbittenbach, Yorha et Artelshoven senator Norimbergensis, D. Tobias
Elhaven k Schellenbachy D. advocatus Norimbergensis.
Mense Martio Comes de Bruaj generalis proxim^ affuit ut prssen-
tissimum captivitatis et vitaB periculum adiret. Constituerat etenim ex
improviso un^ cum Saxone Colonelli Prsefecto de Calenberg tentare
contra Suecoe impressionem, idcirco cum mille quingentis equis statione
su& egreditur, Albimque fluviam transgreditur paucissimis impressionis
sus consciis.
Hic prsemittit Colonellum Luttig cum trecentis equitibus exploratum
quid et ubi Sueci agerent, ipse ver6 interim cum reliquo milite Senflten-
bergs ignobili et deserto suburbio consistit, partim tantillum quietis
militiy et pabulum equis indulturus, partim certa nuncia ab emissario
milite de hoste expectaturus. Aberrat interea Colonellus Luttig» nec in
quem missus erat finem assequitur. Non potuit hoc latere Suecos, qui
ipsi cnm pluribus equitum turmis contra hostes suos promovent, et quia
406 ITINERARIVM.
trem et Regentem astituram et praBfaturam liberis nostns eadera qna
erga noB fuit fide.
Quoniam Yer6 diota Regina oonjux noRtra, in tam multiplici negotio-
rum yarietate, et oceurrente perplexitate omnia per semet administrare
noB poterit ; qnin nec rerum oronium prflBBeptem memoriam et neccB*
sariam experientiam habere necessarium omnino jadicamusy ei adjun-
gendos esse consiliarios et administros» quorum consiliis et opera in
rebua dubiis uti possit. Ad banc porro rem.maxime et in primis idoneos
delegimus cognatum nostrum.amantissimum letate et consilio poUentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazarinom,
cancellarium insuper regni nostri, custodemque>8igiIIi regii, et super-
intendentem camerse ac arcbithesaurarium Dominum item de Cha-
vigni secretarium regni. Decernimus quoque ut buic consilio pnesi*
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejus absentia
Princeps Condseus^ vel Cardinalis Mazarinus, ac alii consequenter eo
ordine ut jam nominati sunt. Ordinamus etiam, ne quis andeat ollam
ex dicto hoo consilio personam mutare, cassare^ deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis conBiliariis vel Tita decederet vel ob graves causas
consilio submoTendus esset, haud quaquam alius in ejus locum snbro»
getur^ nisi cum consensu Regentis Regins oonjugis nostrsB, ac aemo
nisi per electionem et Yotorum pluralitatem in consiliariorum alterius loco
adlegetur. Imperamus quoque ex pleuitudine potestatis, ut omnia de
pace constituenda, aut bello promovcndoy &c. consilia nonnisi per
hunc senatum proponantur, deliberentur^ et decemantur. Qnantum
Yer6 ad alia regni officia, omnia per Reginam Regentem cum consilia-
riorum consensu distribuentnr.
In arcfaiepiscopatibus, episcopatibus, et abbatiis dividendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoque inposterum ejusmodi dignitates, et prselaturse talibns Yiris de-
ferantur, qui Yirtute et doctrina polieant. Unde nullo modo condocet
ut archiepiscopatus, episcopatus, ^t abbatiee talibus conferantur, qui
ut minimum. k triennio sacerdotali munere rit^ fnnoti non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubemans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quem et ipsum k multo tempore probavimus eoclesise landa-
ITINERARIUM. 407
bUiter preefuisse, et confidimQs non permisBarnm ut ad ejusmodi munia
indigni promoveantur) viros doctos Yirtutis studiosos, imprimis Ter6
Deum timentes deligat.
Gum Ter6 etiam ex occasione quorundani sermonum temer^ profuso-
rnm non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Chasteauneuf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : pneci-
pimuSy ttt ipse ibidem serTetur^ quoad pax generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginee et consiliar iorum sententia si certa sedes
vei in vel extra regnum designari poterit in quo se ad dies vitSB conti-
neat Mandamus etiam nt Ducissa de Cbevreuse ob jUstissimas causas» .
regno Gallise, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoqne ut
nec pace conclusa, nisi ex gratia Reginse in regnum redeat, vel si redire
contingaty ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se GaUia vel ex certis causis submoverunt, cujuscumque
conditionis illi fuerint, reditns in regnum ullo modo permittetur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jubemus ut in hseo omnia puncta podtremse voluntatis, tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiorum nostrorum mater, quam
frater noster Dux Aurelianensis et principes sanguinis, duces, pares,
mareschalli et officiales regni sanct^ jurent, quod omnia hsec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et executioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias publica-
buntur.
Heec omnia manu nostra scripsimus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimus per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aureliauensem, et secretarium status, sigillisque munivimus et robora-
vimus ad Sanctum Germanum^ mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigegimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Aprilis Regius Princeps Primogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est Quem Rex pater de suo nomiiie Ludovicum
appellari voiuit. £ sacro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniarum Regis Prin-
ceps foemina, Condsei conjux.
408 ITINERARIUM.
Aagebatar interea intestina vis morbi et Rex panlatim ad obitum de-
clinalmt. Profectioni ex mundi hujus calamitatibusy ad laetiorem (qaod
plane confidimus) vitam k vitaB mortisque Domino, summo cceli ter-
raeque dictatore« dies quarta decima Maii constituta est, bora ver6
post meridiem altera, eadem scilicet quse fatalis fuit magno Henrico
bujus nominis quarto parenti Ludovici Regis, qui Anno Christi 1610
violentft morte vivis per parricidam ereptus fuit Ejus obitum conse-
quente die junior Rex Ludovicus XIV. et Regina vidua, comitantibns
regio fratre aiiisque regni principibus ac consiliariis Parisios ingressi
. sunt magna gratulatione, et accepti plurima populi acclamatione et
plausu. Conducebat Regem Marescballns de Ouicha cum legione cus-
todise regise assignata equestri, cujus dimidia pars prsecessit rhedam
altera medietas secuta est. Priusquam Rex urbem attingeret obvium
pro more habuit magistratum, qui claves urbis detulit,. et alias solenni-
tates receptas prosecutus est : omnia optatum habuere successum.
Tertio decimo Maii Cardinalis Infantis cadaver Parisiis in Hispaniam
delatam est. Cui alins honos non est habitus, nisi quod 25 rhedis et
manipulo equitum comitantibus iutroductus fuerit.
Biduo post Aurelianensis Dux conjugem suam honorific^ excepit,
nuptiisque ali&s initis Archiepiscopus Parisiensis iterum benedixit, et
denuo confirmavit. Princeps nupta divertit iu aul& quam Lunenburgen-
sem appellant.
Vigesima prima Junii Regis Christianissimi cadaver in S. Dionjsio
depositum est id quod non minoribus impendiis qnkm apparatu contigit,
asserunt enim in eam rem non minus triginta aureorum millibus impen-
sum esse, ad quem actum praecipua nobilitas totius Gailise convolavit.
Interea in Artesia k GaUis res fortiter gerebatur succumbentibns
Hispanis ad civitatem Rocroj. Obsederant Hispani Rocroium^ et ab
aliquot diebus serio premebant In e& obsidione ut fieri amat emitte-
bant h castris identidem diversos manipulos partim explorandi» partem
hostium fines infestandi grati&, quibus expeditionibus tam prsedis qu^m
incendiis vastabant oppida et pagos. Quod ut compererunt Graili, copias
Buas subito convocarunt ut civitati pressse et deditioni proximse suc-
currerent. Ducebat copias serenissimus Anguinensium Dux miles in
ITINERARIVM. 409
primis fortls et bellicosas, qui ad octavum decimum Maii inclinato jam
ad occasum die Hispanorum stationes primilm est aggressus magno
animo et fortitudine mirabili, sed Ducis de Melo industria et commoda
dispositione magua Gallorum clade repulsus est. Non ideo destitit
gloriosus Campiductor AnguinaeuSy qni novam impressionem animo co-
quebaty quam postero die nt primnm dilucescere coBpit sub tertiam ma->
tutinam, auctus novis copiis, majoribus quam unquam ante animis sus-
cepity et impetum renovavit tam felici successn ut et si fortissim^ sese
opponerent Hispaniy tamen cedere tandem coaoti sinty ac effu8issim&
fugft dilabi. Sequebantur fngientes hostes Galli tanto iropetu ut legiones
preecipuas maxim^ Hispanas, Italas, et Bargundas intemecione dele-
rent adeo ut pauci superfuerint. Cecidit ex Hispanorum partibus
Comes Fontanus (qui glorios^ mori qu&m inglorius vitam pacisci male-
bat) unji cum Comite Yillalua, Domino Antonio Velandia. Occiso-
rum numeruB ex utraque parte ver^ne an fict^ non arguo ad duodena
millia excrevisse sestimatus est. Hoc certum Hispanos victos fuisse^ et
victoribus omnem bellicum apparatum, impedimenta, tormentaque
omnia ac vexilla tam equestria quam pedestria dimisisse ; ex signis cert^
Parisios delata sunt centum omnino et octoginta ubi Deo solennes in
sede principe gratisB sunt habitse.
Prsemissis his propitiie fortnns prodromis, victoria Anguinensem
ducem ad ulteriores progressus stimulavit, qui glorise obsequens non
inult6 post Theonisvillam infestare constituit. Erat Theonisvilla com*
plexu qnidem angusta, sed situ et munitione perquam augusta, ac
inter Luxenburgensis ducatus nobilissima fortalitia, visenda, in se-
milunse formam exfledificata, quam ex una parte natura Mosellae alluvio,
cx alterft arx munimentis robustissimis juxta et latissimis fossis aqu& ad
hastilis altitudinem refertis opportune cinxerat : quse quia prope Metis
aberat, jampridem orexin Oallorum exacuerat, industriamque et artes
pridem et exercuerat et eluserat. Hanc igitur cum novem millium
exercitu adoritur AnguinseuSy ac primo quidem Virtonem ignobile oppi-
dum aggreditur, et sine magno conatu intercipit sexto decimo Junii ao
decimo octavo ejusdem castra et obsidionem ad ipsam Theanisvillam
3 G
410 ITINERARIUM.
applicat, ac mox ad circumvallandam aliquot accolarum millia quibus
concludebantur quiuque pagi tres villffiy fossionem iroperat.
Castra ver6 sna in quinque praecipuas stationes distinguit, primani
quidem disponit ad illam partem qus Metas respicit, eamque ipse pro
se selegit tuendam. Alteram Treviros versus ordinat quam Marchioni
de Jessure assignat. Tertiam montes spectantem Comiti de Aumont
attribuit. Quartam decernit Comiti de Gransey ex altera fluminis ripa.
Quintam denique Domino de Gassion permittit. In postremam hanc ob-
sessi primam statim eruptionem disposnerunt, eamque fortissim^ impe-
tiverunt non sine copioso et nobili Gallorum sanguine, neqne enim ut
erant obvii officialibus prsecipuis parcitum est. Ne castris commeatus
deesset Metas supplere jussit, qu6 non mult6 ante plurimi frumenti et
farinse modii delati fuerant, ac ne opinione citius exhauriretur provisio,
aliunde quoque providissimus dux accersivit. Ineunte enim Julio ad
castra Gallica quadringenti currus farini onusti pervenerunt, et in
roilites viritiro divisi sunt. Ad quartum decimnm Julii usque aggeres
ejecti sunty et tormenta disposita qnibus deinceps urbs quateretur. De-
cimo quinto Julii octingenti omnino globi numerati sunt qui ex tor-
mentis multo fragore impulsi sunt. Ad decimum septimum ejusdem
Galli primum moliti sunt impetum in munimentum illud, quod molen-
dino obsessi opposuenint, ac ill^ quidem incursione Gallorum octingenti
ceciderunt : qua clade nihil territi alternm adomarunt non mnlt6 post
assultum, quo tanta ferocia incurrerunt, ut eo nequidquam obstantibus
obsessis potiti sint, quando preter numerosam gregariorum turbam
plures etiam magni nominis duces occubuerunt. Yigesima secunda
Julii unam ex semilunis quse quinee tuebantur ad fossas et valla aditnm
cum quatuor militum millibus agressi sunt» quam cum Galli reportas-
sent, obsessi sua virtute fisi represserunt, ac tanto impetu denuo exege-
runt, ut quadringentOB internecione deleverint. Paucis complectar in-
numera. Nec sanguini nec impensis k Gallorum partibns parcitum esty
ut hanc munitionem in potestatem suam redigerent, et licet obsessi se
fortissim6 tuerentur non potuemnt tamen indicibili labori, et diu noctn-
que continuatis incursibus diutius obBtare, maxime cum miles prsesi-
diarins supra medietatem defecisset. Sub decimum igitur Augusti ad
ITINERARIUM.
411
paciscendnm se obtulerunt. Conclusis pactis eduxerunt ex roille quad-
ringentis, quos ab initio obsidionis nrbs numeraverat, militibus, non
nlsi sexcenta capita, cseteri omnes vel morbis vei dade consumpti fue-
rant. Egressuris concessa sunt duo tormenta, omnia insuper impedi-
menta quse intra trecentos currus steterunt, atque Luxemburgum prce-
sidiarius miles dednctus est. Cum praesidium egrederctur, steterunt in
arrois Gralli, et in signum Isetitias ter fistulas suas exoneramnt.
Numerus Gallorum occisorum durante obsidione non est initus, cer-
tum est plura fnisse milliay de primoribus occubu^re Mareschallus
campi La Mott, Marchio de Chevre similiter Mareschallus campi, Mon-
sieur Grassion quia ex equo descenderat, et unk cum pedite milite incur-
rerat, mortalem plagam accepit Post egressum Hispanorum urbs
quinque legionibus Galliciset quatuor Helvetorum manipulis aucta est.
Expugnatio Theonisvillee nt primum Parisios nunciata est, magnific^
triumphatum est in Reginse prsesentia.
CAPUT LXXV.
De Francofordiensi Principum ac Statuum S. R. Imperii
Conventu et aliis hinc inde gestis.
fEMORAVIMUS alibi de comitiis Ratisbonensibus ac
de principum ac statuum ad iila legatis. In quibus
sub exitum conclusum inter csetera fuerat, ut non
mult6 post Francofurtum sacri Romani Imperii status
convocarentur pro componendis quibusdam controversiis
quae k coraitiis in opportuniorem locum reject«e erant. Id quod factum
est. CoIIectis itaque potissimis electorum aliorumque principum legatis
et consiliariis ad vigesimum primum Februarii anni k sesquimiilesimo
centesimi quadragesimi tertii in curiam convocati sunt ubi preesentibus
Ceesareis commissariis, propositio in sequentem sensum edita est.
412 ITINERARIUM.
FERDiNANDns III. Romanoram Imperator, Hangari» qnoque et Bo-
hemie Rex, clementissimuB dominus noster, spectatuwimis donainb
electornm, principum et statuum consiliariis ac legatia ad hunc lccum
conyocatis tam prflesentibus quam absentibus Cssariam snam clemen-
tiam et gratiam cum omni prosperitate offert et precatur. £t cum cle-
mentissim^ meminerit quid in proximis Ratisbons habitis comitiis, 26
Maii anno 1640 de reformanda justitiatam in utroque consilio Caesareo
imperiali scilicet et aulico, quam Camerali Spirensi actum et conclosum
fuerit, ut nimirom imprimis propter jam dictam justitiam ad prininm
diem Maii anni millesimi sexcentesimi quadragesimi secundi ab eminen-
tissimo Archiepiscopo et Principe Eiectore, sacri Romani Imperii per
Germaniam Archicancellario Anselmo Casimiro ad deliberandum con-
vocarentur principum et statuum legati. Quod quia huc usque ob gra-
vissima imperii negotia, et periculosos bellorum motus fieri nullo modo
potuit, omni adhibit& cur& adlaborayit ut ne saltem diutiiiB differretur»
sed potius primo quoque tempore successum haberet. In faunc tandem
diem primum Augusti jam dictus emineptissimus Elector Moguntinus
juxta Csesaream ordinationemy omnes electores, principes ac status ad
Francofartensem civitatem conscripsit et evocavit. Cumque S. Cses.
Majestas ipsa in persona hisce consiliis ob prflegnantia negotia imperii
et bellorum interesse nequeat, commissarios constituit, qui suo loco in-
teresseut, agerent et promoverent omnia illa quse ad munns Caesareum
et reipablice emolumentum pertinerent.
Quemadmodum ver6 Divinse omnipotentifle auxilium ferventi oratione
iroplorandum est, ut omnia ad majorem suam gloriam et Germaniae
patrise nostrse dilcctissimfle emolumentum, ad quietemy et proeperitatem
publicam bene et pacific^ transigantur. Ita nos prompti paratique
erimus ad universa quse in nobis ernnt juxta instructionem nostram con-
tribuenda et exequenda.
Plaeuit porr6 etiam sacrse Cflesarese Majestati htc preesentibus do-
minis deputatis electorum principum ac statuum consiliariis et legatis
proponi et significari curam et sollicitudinem qua^ antehac semper
maxim^ verb a5 ultimis comitiis Ratisbonensibus contendit, ut tan-
dem universalis pax tractaretur, et certi quid serid concluderetur.
ITINERARIUM. 413
Quem in finem secuta condusa anno millesimo sexcentesimo quad-
ragesimo primo 25 Decerobris inter Gonradum de Lutzaw sacre
Cffisarese Majestatis et Galliarum Suecorumque deputatos, 22 Julii anno
M.DG.XLII. ex sna parte confirmavit : ita etiam accuravit ut Hispa-
niarum Regis ratificato, quamprimi^m fieri posset obtineretur quse ipsa
non tantum in specie allata est sed alia insuper plenipotentia cujus yir-
tttte si quGB imposterum difficultates in puncto prseliminarium occurre-
rentsine recnrsu ad Regem Gatholicum absolut^ tractari posset, uniicum
salvis passibus seu passaportis ad Gsesareos legatos Hamburgum trans-
missa est. Ea propter si doctorum conventuum universalium Monaste-
riensis videlicet et Osnabrugensis initium dandum esset, hauddubi^
valde expediet pro communicatione istic actorum cum Gallis et Suecis,
principum et statuum legatos simul htc esse congregatos.
Hsec omnia propositione isthac nostrsL, electorum principum, ac sta-
tuum legatis et consiliariis, uti conveniebat, significare, nosque omnium
sacri Romani Imperii electorum, principnm gratis commendare, eo-
rundem verb dominis, legatis officiosa nostra obsequia in optimi forma
deferre voluimus.
Hsec fere fuerunt quee ad ingressum hujus conventus propositse fue-
runt, et gravissimarum rerum consultationes aditum aperuerunt.
Qui porro in conventu Francofordiensi legati comparuerint huc re-
ferre commodum putavimus.
Sacrae Gaesarese Majestatis nomine adfnerunty D. Emestus Gomes de
Oettingen Romani Imperatoris consiliarius aulicus et camerarius. Item
Dominus Joannes Ghristophorns Metzger jurium doctor, ejusdem
Gsesaree Majestatis consiliarius aulicus.
Electoris Moguntini nomine D. Gemardus Philippus a Schwalbach,
metropolitanae ecclesiee Moguntinse cnstos, kc.f Gaesareae Majestatis
consiliarius et Electoris Moguntini consiliarius intimus, D. Henricus
Brombser kRiedesheim consiliarius et vice-dominus Moguntinus, D. Ni-
colaus Georgius Reigersperger eques, Gaesareae Majestatis consiliarius,
Electoris Moguntini consiliarius intimus et vice-cancellarius, &c., D.
Thomas Diissel jurium licentiatus Electoris Moguntini consiliarius in-
timus.
414 ITINERARIUM.
Electoris Coloniensis nomine D. Leopoldos Fridericus S. R. Im«
perii dapifer, Comes in Friedberg et Trauchburg, Dominus in Wald-
burg et Scheer, cathedralium ecclesiarum Moguntinse, Coloniensis et
Argentinensis capitularis, D. Therdericus Adolphus k Keck in Curl
cathedralium ecclesiarum Monasteriensis et Paterbornensis respectiv^
decanus et capitularis, Electoris Coloniensis consiliarius intimus, D.
Hermannus Eillinger, D. et ofiicialis Coloniensis, J>. Joannes Beraar-
dus k Galen cathedralis ecclesiae Monasteriensis custoSy D. Petrus
Buschman, D. Electoris Coloniensis consiliarius intimus et cancellarius
Paterbornensisy D. Joachimus Stein, D. Electoris Coloniensis consilia-
rius intimus, D. Albertus Brockorst, D. Syndicus capituli Monaste-
riensis.
Electoris Bavari nomine D. Joannes Fridericus Baro de Pentzenaw
in Wildenboltz Electoris Bavari consiliarius aulicus et camerarius, D.
Joannes Christophorus Abegg, D. Electoris Bayari consiliarius intimus
cancellarius aulicus.
Electoris Saxonis nomine, D. Joannes Leuber, D. Electoris Saxonis
consiliarius aulicus.
Electoris Brandenburgici nomine, D. Matthieus Wesenbecins Elec-
toris Brandenburgici consiliarius aulicus.
Nomine domus AustriacaSy D. Georgius Udalricus Comes k Wolck-
enstein Baro in Rotteneg, S. Caes. Majestatis consiliarius aulicus et
camerarius, D. Isaac Volmar, D. consiliarius intimus et prseses ca-
merse, D. Leonardus Richtersperger, D. consiliarius.
Nomine domus Burgundicse, D. Antonius Brun Regis Catholici con-
siliarius et Procurator Generalis Parlamenti Burgundici.
Nomine Episcopi Herbipolensis, D. Joannes Philippus k Vorbui^
preepositus monasterii in Grenfeld, Episcopi Hcrbipolensis consiliarius
aulicns et Preefectus in Schweinberg et liartheim, D. Joannes Wilhel-
mus Fabritins jurium doctor consiliarius.
Nomine Episcopi Constantiensis, D. Joannes Jacobus Vogt k Semme-
rav et Prasbei^cathedralis ecclesise Constantiensis decanus, D. Georgios
Koberlin, D. consiliarius Constantiensis.
Nomine Episcopi Monasteriensis, praefati Electoris Coloniensis legati.
ITINERARIUM. 415
Nomine Dacatos Bayarici, D. Wolfgangas Sigismundus Dominus ^
Leiblfing cathedralis ecclesiffi Ratisbonensis canonicus, Electoris Bavari
consiliarius anlicus et camerarius.
Nomiue Luneburgici D. Henricus Langenbeck, D. consiliarins
Luneburgicus.
Nomine Dncatus Pomeraniaey Dominus MatthieuB Wesenbecius et
D. Tobias Oelhayen k Schellenbach D.
Nomine Darmstadiani, D. Philippus Ludoyicus Fabritius, D. etCan-
cellarius Darmstadiensis^ D. Joannes Jacobus Wolff k Todenwarth
consiliariuB intimusy D. GreorgiuB Tulsner, D. consiliarius et Marpurgi
professor juris.
Nomine Abbatis Weingardensis, D. Georgius Eoberlin ConstantieuBis
consiliariiis.
Nomine Comitis k Furstenberg, D. Petrus Buschman CancellariuB
Coloniensis.
Nomine civitatis CoIoniensiB, D. Balthasar k Miilheim et Gerwinus
k Megnertzhagen, D. et qiyitatis Coloniensis respectiv^ consul et Bjn-
dicuB.
Nomine civitatis Norimbergensisy D. Joannes Jacobus Letzel k Eirch-
schittenbach, Yorha et Artelshoven senator Norimbergensis, D. Tobias
Elhaven k Schellenbach, D. advocatus Norimbergensis.
Mense Martio Comes de Bruay generalis proxim^ affait ut prsesen-
tissimum captivitatis et vits periculum adiret. Constituerat etenim ez
improviso un^ cum Saxone Colonelli Prsefecto de Calenberg tentare
contra SuecoB impressionemy idcirco cum mille quingentis equis statione
.su& egreditnri Albimque fluviam transgreditar paucissimis impressionb
Buee consciis.
Hic prsemittit Colonellum Luttig cum trecentis equitibus exploratum
quid et ubi Sueci agerent, ipse ver5 interim cum reliquo milite Senften-
bergee ignobili et deserto suburbio consistit, partim tantillum quietis
militiy et pabulum equis indulturus, partim certa nnncia ab emissario
milite de hoete expectaturus. Aberrat interea Colonellus Luttig, nec in
quem missuB erat finem assequitur. Non potuit hoc latere Suecos, qui
ipsi cum pluribus equitum turmis contra hostes suos promovent, et quia
406 ITINERARIVM.
trem et Regentero astituram et praefaturam liberis nostris eadera qna
erga nos fuit fide.
Quoniam verd dicta Regina oonjux nostra, in tam mnltipHci negotio-
rum yarietate, et occurrente perplexitate omnia per semet adminiatrare
non poterit ; quin nec rerum omnium praefleptero memoriam et neceg-
sariam experientiam habere necessarium omnino judicamuB» ei adjun-
gendos esse consiliarios et administros^ quorum constiiia et opera in
rebu& dnbiis uti possit. Ad hanc porro rem.maxime et in primis idoneos
delegimus cognatum nostrum.amantissimum letate et contilio poUentem
Principem Condseum ut et Eminentissimum Cardinalem Mazarinum,
cancellarium insuper regni uostri» custodemqtte>sigilli regii, et super-
intendentem camerse ac archithesaurarium Dominum item de Cba-
vigni secretarium regni. Decemimus quoque ut huic coosilio prcesi-
deat dilectissimus frater noster Dux Aurelianensis, et in ejns absentia
Princeps Condaeus, yel Cardinalis Mazarinus, ao alii conseqnenter eo
ordine ut jaro nominati sunt. Ordinamns etiam, ne quis audeat oHam
ex dicto hoc consilio personam mutare, cassare, deponere. Qnodsi
tamen aliquis ex dictis consiliariis vel vita decederet vel ob graves causas
consilio submovendus esset, hand quaquam alius in ejus locum snbro-
getur, nisi cum consensu Regentis Regin» oonjugis nostraSy ac cemo
nisi per electionem et votorum pluralitatem in consiliariorum alterius loco
adlegetur. Imperamus quoque ex pleuitndine potestatis, ut oronia de
pace constituenda, aut bello promovcndo, &c. consilia nonnisi per
hunc senatum proponantury deliberentur, et . decernantur. Qnantum
ver6 ad alia regni officia, omnia per Reginam Begentem cum consilia-
riorum consensu distribuentur.
In arcbiepiscopatibus, episcopatibns, et abbatiis dividendis opera
dabitur, ut quemadmodum hucusque sollicit^ nos ipsi laboravimus, ita
quoqne inposterum ejusmodi dignitates, et prselaturae talibus viris de-
ferantur, qui virtute et doctrina poUeant. Unde nullo modo condacet
ut archiepiscopatus, eptscopatus, et abbatiee talibus conferantnr, qui
ut roinimum k triennio sacerdotali rounere rit^ funoti non fuerint. Or-
dinamus igitur ut Regina gubernans accito in consilium Cardinali
Mazarino (quero et ipsuro k roulto teropore probavimus ecclesiae landa-
ITINERARIUM. 407
biliter prafiiissey et confidimuB Don permissurum ut ad ejusmodi munia
indigni promoyeantnr) viros doctos yirtntis studiosos/ imprimis yer6
Deum timentes deligat.
Cum yer6 etiam ex occasione quorundam sermonum temer^ profuso-
rnm non ita pridem coacti fuerimus Dominum de Cbasteauneuf officio
sigilliferi privare, eumque in castrum Engolismense ablegare : praeci-
pimusy ut ipse ibidem servetury quoad pax generalis concludatur,
quando pro beneplacito Reginse et consiliariorum sententia si certa sedes
vel in vel extra regnum designari poterit in quo se ad dies vitse conti-
neat. Mandamus etiam ut Ducissa de Chevreuse ob jUstissimas causas, .
regno Gallise, usque ad bellorum finem exulet. Yolumus quoque ut
nec pace conclusa, nisi ex gratia Reginae in regnum redeat, vel si redire
Gontingaty ne vel prope aulam hospitetur. Quin nec aliis nostris sub-
ditis, qui ultro se GralHavel ex certis causis submoverunt, cujascumque
conditionis illi fuerint, reditus in regnum ullo modo permittetur, nisi
cum ipsis unauimi consensu dicti consiliarii decernerent.
Denique jubemus ut in hsec omnia puncta postremae voluntatis^ tam
Regina gubemans conjux nostra, et filiorum nostrorum mater, quam
frater noster Dux Aurelianensis et principes sanguinis, duces, pares,
mareschalli et officiales regni sanct^ jurent, quod omnia hsec decreta k
nobis integerrima fide inviolabiliter servare et executioni mandare velint :
in quem finem primo quoque tempore per regni proviucias publica-
buntnr.
Haec omnia manu nostra scripsitnus et subscribenda aliis communi-
oavimus subscribique jussimns per Reginam conjugem nostram, Ducem
Aurelianensem, et secretarium status, slgillisque munivimus et robora-
vimus ad Sanctum Germanum, mense Aprili, anni 1643. Anno regni
nostri trigesimo tertio.
His subscriptis et per Parlamenta publicatis, vigesimo primo tandem
mensis Aprilis Regius Princeps Priniogenitus seu Delphinus Parisiis
baptismo admotus est. Quem Rex pater de suo nomiiie Ludovicum
appellari voluit. E sacro lavacro eum susceperunt nomine Romani
Pontificis Cardinalis Mazarinus, ac nomine Hispaniarum Regis Prin-
ceps foemina, Condsei conjux.
408 ITINERARIUM.
Angebatur interea intestina vis morbi et Rex paalatim ad obitam de-
clinabat. Profectioni ex mundi hujus calamitatibus, ad Isetiorem (qnod
plane confidimus) vitam k vitse mortisque Domino, summo coeli ter-
rseqae dictatore. dies quarta decima Maii constituta est, hora verb
po8t meridiem altera, eadem scilicet quae fatalis fait magno Henrico
hujus nominis quarto parenti Ludovici Regis, qui Anno Christi 1610
violent& morte vivis per parricidam ereptus fuit Ejus obitum conse-
quente die junior Rex Ladovicus XIY. et Regina vidua, oomitantibns
regio fratre aliisque regni principibus ao consiliariis Parisios ingressi
. sunt magna gratulatione, et accepti plnrima populi acclamatione et
plausu. Conducebat Regem Mareschallns de Guiche cum legione cns-
todisB regiae assignata equestri, cnjus dimidia pars prsecessit rhedam
altera medietas secuta est. Priusquaro Rex urbem attingeret obvinm
pro more habuit magistratum, qui claves urbis detulit,- et aiias solenni-
tates receptas prosecutus est : omnia optatum habuere successum.
Tertio decimo Maii Cardinalis Infantis cadaver Parisiis in Hispaniam
delatnm est. Cui alius honos non est habitas, nisi qnod 25 rhedis et
manipulo eqnitum coroitantibns introdnctns fnerit.
Biduo post Aurelianensis Dux conjugem saam honorific^ excepit,
nnptiisque aliks initis Archiepiscopus Parisiensis iteram benedixit, et
denuo confirmavit. Princeps nupta divertit iu aul& qaam Lanenburgen-
sem appellant.
Yigesima prima Junii Regis Christianissimi cadaver in S. Dionysio
depositum est id quod non minoribus impendiis qn&m apparatu contigit,
assernnt enim in eam rem non minus triginta aareorum millibus impen-
sum esse, ad quero actum prGecipua nobilitas totius Gallise convolavit.
Interea in Artesia k Gallis res fortiter gerebatar succumbentibos
Hispanis ad civitatem Rocroj. Obsederant Hispani Rocroiumy et ab
aliquot diebus serio premebant. In ei. obsidione ut fieri amat emitte-
bant ^ castris identidem diversos manipulos partim explorandi, partem
hostium fines infestandi gratii, quibus expeditionibus tam prsedis qa^m
incendiis vastabant oppida et pagos. Quod ut compererunt Galli, copias
suas subito convocarunt ut civitati pressae et deditioni proximie suc-
currerent. Ducebat copias serenissimns Anguinensium Dux miles in
ITINERARIUM. 409
primis fortis et bellicosoSy qui ad octavum deeimam Maii inclinato jam
ad occasum die Hispanorum stationes primiim est aggressus magno
animo et fortitudine mirabili, sed Ducis de Melo industria et commoda
dispositione magnd Gallorum clade repulsus est. Non ideo destitit
gloriosus Campiductor AnguinaeuSy qni novam impressionem animo co-
quebat, quam postero die nt primnm dilucescere coepit sub tertiam ma-
tutinam, auctus novis copiisy majoribus quam unquam ante animis sus*
cepit, et impetum renoyavit tam felici successu ut et si fortissim^ sese
opponerent Hispiiniy tamen cedere tandem coacti sint, ac effu8i8sim&
fugi dilabi. Sequebantur fogientes bostes Galli tanto iropetn ut legiones
pr&ecipuas maxim^ Hispanas, Italas, et Burgundas intemecione dele-
rent adeo ut pauci superfuerint. Cecidit ex Hispanorum partibns
Gomes Fontanus (qni glorios^ mori qn^m inglorius yitam pacisci male-
bat) unit cum Comite Yillalua, Domino Antonio Yelandia. Occiso-
rum numerus ex utraque parte yer^ne an fict^ non arguo ad duodena
millia excreyisse sestimatus est Hoc certum Hispanos yictos fuisse^ et
victoribus omnem bellicum apparatum, impedimenta, tormentaque
omnia ac yexilla tam equestria quam pedestria dimisisse ; ex signis cert^
Parisios delata sunt centum omnino et octoginta ubi Deo solennes in
sde principe gratisB sunt habitae.
Praemissis his propitiae fortnnse prodromis, yictoria Anguinensem
ducem ad ulteriores progressus stimulayit, qui glorise obseqnens non
mult6 post Theonisyillam infestare constituit. Erat Theonisyilla com-
plexu qnidem angusta, sed situ et munitione perquam augnsta, ac
inter Luxenburgensis ducatus nobilissima fortalitia, yisenda, in se-
milunse formam exsedificata, quam ex una parte natura Mosellae alluyioy
cx alterft arx munimentis robustissimis juxta et latissimis fossis aqu& ad
hastilis altitudinem refertis opportune cinxerat: quse quia prope Metis
aberat, jampridem orexin Gkllorum exacuerat, industriamqne et artes
pridem et exercuerat et eluserat. Hanc igitur cum noyem millium
exercitu adoritur Anguinseus, ac primo quidem Yirtonem ignobile oppi-
dum aggreditur, et sine magno conatu intercipit sexto decimo Junii ac
decimo octayo ejusdem castra et obsidionem ad ipsam Theonisyillam
3 o
410 ITINERARIUM.
applicat, ac mox ad circumvallandam aliquot accolarum millia quibus
concludebantur quinque pagi tres villaB, fossionem imperat
Castra ver6 sua in quinque prsecipuas stationes distinguit, primam
quidem disponit ad illam partem quse Metas respicit, eamqne ipse pro
se selegit tuendam. Alteram Treviros yersus ordinat quam Marchioni
de Jessure assignat. Tertiam montes spectantem Comiti de Aumont
attribuit. Quartam decernit Comiti de Gransey ex altera fluminis ripa.
Quintam denique Domino de Gassion permittit. In postreroam hanc ob-
sessi primam statim eruptionem disposuerunt, eamque fortissim^ impe-
tiverunt non sine copioso et nobili Gallorum sanguine, neque enim ut
erant obvii officialibus praecipuis parcitum est. Ne castris commeatus
deesset Metas supplere jussit, qn6 non mult6 ante plurimi frumenti et
farinse modii delati fuerant, ac ne opinione citius exbauriretur proTisio,
allunde quoque providissimus duz accersivit. Ineunte enim Jolio ad
castra Gallica quadringenti currus farina onusti pervenerunt, et in
milites viritim divisi sunt. Ad quartnm decimum Julii usque aggeres
ejecti sunty et tormenta disposita quibus deinceps urbs quateretur. De-
cimo quinto Julii octingenti omnino globi numerati sunt qui ex tor-
mentis multo fragore impulsi sunt. Ad decimum septimum ejusdem
Galli primum rooliti sunt impetum in rounimentum illud, quod molen-
dino obsessi opposueraut, ac ill& quidem incursione Gallorum octingenti
ceciderunt : qua clade nihil territi alterum adomarunt non multd post
assultumy quo tanta ferocia incurrerunt, ut eo nequidquam obstantibns
obsessis potiti sint, quando prseter numerosam gregariorum turbam
plures etiam magni nominis duces occubuerunt. Vigesima secunda
Julii unam ex semilunis quae quinse tuebantur ad fossas et valla aditum
cum quatuor militum millibus agressi sunt> quam cum Galli reportas-
sent, obsessi sua virtute fisi represserunt, ac tanto impetu denuo exege-
runt, ut quadringentos internecione deleverint. Paucis complectar in-
numera. Nec sanguini nec impensis k Gallorum partibns parcitum est,
ut hanc munitionem in potestatem suam redigerent, et licet obsessi se
fortissim^ tuerentur non potuernnt tamen indicibili labori, et diu noctu-
que continuatis incursibus dintius obstare, maxime cum miles praesi-
diarins supra medietatem defecisset. Sub decimum igitur Augusti ad
ITINERARIUM. 411
paciscendum se obtulernnt. Conclusis pactis eduxerunt ex roille quad-
ringentis, quos ab initio obsidionis nrbs numeraverat, militibus, non
nisi sexcenta capita, cseteri omnes vel morbis yel clade cousumpti fue-
rant. Egressuris concessa sunt duo tormenta, omnia insuper impedi-
menta quse intra trecentos currus steterunt, •atque Luxemburgum prae-
sidiarius miles deductus est. Cum prsesidium egrederetur, steterunt in
armis Qalli, et in signum leetitia) ter fistulas suas exoneramnt.
Numerus Gallorum occisorum durante obsidione non est inituSy cer-
tum est plura fnisse millia, de primoribus occubu^re Marescballus
campi La Mott, Marchio de Chevre similiter Mareschallus campi, Mon-
sieur Grassion quia ex equo descenderat, et un^ cum pedite milite incur-
rerat, mortalem plagam accepit. Post egressum Hispanorum urbs
quinque legionibus Galliciset qnatuor Helvetorum manipulis aucta est.
Expugnatio Theonisviilfie ut primum Parisios nunciata est, magnific^
trinmphatum est in Reginse prsesentisL.
CAPUT LXXV.
De Francofordiensi Principum ac Statuum S. R. Imperii
Conventu et aliis kinc inde gestis.
f EMORAVIMUS alibi de comitiis Ratisbonensibus ac
de principum ac statuum ad illa legatis. In quibus
sub exitum conclusum inter caetera fuerat, ut non
mult5 post Francofurtum sacri Romani Imperii status
convocarenturprocomponendisquibusdamcontroversiis
quae k comitiis in opportuniorem locum rejectse erant. Id quod factum
est. Collectis itaque potissimis electorum aliorumque principum legatis
et consiliariis ad vigesimum primum Februarii anni k sesquimillesimo
centesimi quadragesimi tertii in curiam convocati sunt ubi prcesentibus
Csesareis commissariis, propositio in sequentem sensum edita est.
412 ITINERARIUM.
Fbbdiitandus III. Romanoram Imperator, Hangarise quoque et Bo-
hemise Rex, clementissimns dominus nostery speotatiwimis dominis
electorum, principum et statuum consiliariis ac legatis ad hunc locom
convocatis tam prflesentibus quam absentibus Csesariam suam clemen*
tiam et gratiam cum omni prosperitate offert et precatar. £t cum cle-
mentissim^ meminerit qoid in proximis Ratisbons habitis comitiis, 26
Maii anno 1640 de reformanda justitiatam in utroqne consilio Cssareo
imperiali scilicet et anlico, quam Camerali Spirensi actum et conclusom
fuerity ut nimirnm imprimis propter jam dictam justitiam ad primom
diem Maii anni millesimi sexcentesimi quadragesimi secundi ab eminen*
tissimo Archiepiscopo et Principe Electore, sacri Romani Imperii per
Germaniam Archicancellario Anselmo Casimiro ad deliberandum con-
vocarentur principum et statuum legati. Quod quia huo usque ob gra-
vissima imperii negotia, et periculosos bellorum motus fieri nuUo modo
potuit, omni adhibit^ cur& adlaboravit ut ne saltem diutiills differretur,
sed potius primo quoque tempore successum haberet. In hunc tandem
diem primum Augusti jam dictas emineptissimus Elector Moguntinus
juxta Csesaream ordinationem, omnes electores, principes ac status ad
Francofurtensem civitatem conscripsit et evocavit. Cumque S. Cses.
Majestas ipsa in persona hisce consiliis ob prsegnantia negotia imperii
et bellorum interesse nequeat, commissarios constituit, qui suo loco in-
teresseuty agerent et promoverent omnia illa quae ad munns Csesareum
et reipablicee emolumentum pertinerent.
Quemadmodum ver6 Divinse oninipotentiGe auxilium ferventi oratione
iraplorandum est, ut omnia ad majorem suam gloriam et Germanias
patrie nostree dilectissimee emolumentum, ad quietem, et prosperitatem
publicam bene et pacific^ transigantur. Ita nos prompti paratique
erimus ad universa quse in nobis erunt juxta instructionem nostram con-
tribuenda et exequenda.
Placuit porr6 etiam sacr«e Cffisarese Majestati h!c prsesentibus do-
minis deputatis electorum principum ac statuum consiiiariis et legatis
proponi et significari curam et sollicitudinem qua^ antehac semper
roaxim^ ver6 ab ultimis comitiis Ratisbonensibus contendit, ut tan-
dem universalis pax tractaretur, et certi quid serid concluderetnr.
]
ITINERARIUM. 413
Quem in finem secuta conclnsa anno millesimo sexcentesimo quad-
ragesimo primo 25 Decerobris inter Conradum de Lutzaw sacrs
Cffisares Majestatiset Ghdliarum Suecorumque deputatosy 22 Julii anno
M.DG.XLII. ex sua parte confirmavit : ita etiam accuravit ut Hispa-
niarum Regis ratificato, quamprimiim fieri posset obtineretur quse ipsa
non tantum in specie allata est sed alia insuper plenipotentia cujus vir-
tttte si quse imposterum difficultates in puncto prieliminarium occurre-
rent sine recursn ad Regem Catholicum absolut^ tractari posset, un^ cum
salvis passibus seu passaportis ad Csesareos legatos Haroburgum trans-
missa est. Eapropter si doctorum conventuum universalium Monaste-
riensis videlicet et Osnabrugensis initium dandum esset, hauddubi^
valde expediet pro communicatione istic actorum cum Gallis et Suecis,
principum et statuum legatos simul hic esse congregatos.
Hsec omnia propositione isthac nostr^, electorum principum, ac sta-
tuum legatis et consiliariis, uti conveniebat, significare, nosque omnium
sacri Romani Imperii electorum, principnm gratis commeudare, eo-
rundem ver6 dominis, legatis officiosa nostra obsequia in optim& forma
deferre voluimus.
HsBC fere fuerunt quae ad ingressum hujus conventus propositse fue-
runt, et gravissimarum rerum consultationes aditum aperuerunt.
Qui porro in conventu Francofordiensi legati comparuerint huc re-
ferre commodum putavimus.
Sacrae Caesarese Majestatis nomine adfuernnt, D. Emestus Comes de
Oettingen Romani Imperatoris consiliarius aulicus et camerarius. Item
Dominus Joannes Christophorus Met^er jurium doctory ejusdem
CflBsareae Majestatis consiliarius aulicus.
Electoris Moguntini nomine D. Gemardus Philippus a Schwalbach,
metropolitanse ecclesiae Moguutinse custos, tcc.^ Caesarese Majestatis
consiliarius et Electoris Moguntini consiliarius intimus, D. Henricus
Brombser&Riedesheim consiliarius et vice-dominus Moguntinus, D. Ni-
colaus Georgius Reigersperger eques, Ceesarese Majestatis consiliarius,
Electoris Moguntini consiliarius intimus et vice-cancellarius, &c.y D.
Thomas Diissel jurium licentiatus Electoris Mognntini consiliarius in-
timus.
414 ITINERARIUM.
Electoris Coloniensis nomine D. Leopoldus Friderieas S. R. Im-
perii dapifer, Comes in Friedberg et Trauchburg, Dominus in Wald-
burg et Scheer, cathedralium ecclesiarum Moguntinse, Coloniensis et
Argentinensis capitularis, D. Therdericus Adolphus k Keck in Curl
cathedralium ecclesiarum Monasteriensis et Paterbornensis respectiv^
decanus et capitularis, Electoris Coloniensis consiliarius intimus, D.
Hermannus Eillinger, D. et ofiicialis Coloniensis, J>. Joannes Bemar-
dus k Galen cathedralis ecclesie Monasteriensis custos, D. Petrus
Buschman, D. Electoris Coloniensis consiliarius intimus et cancellarius
Paterbomensis, D. Joachimus Stein, D. Eiectoris Coloniensis consilia-
rius intimus, D. Albertus Brockorst, D. Syndicus capituli Monaste-
riensis.
Electoris Bavari nomine D. Joannes Fridericus Baro de Pentzenaw
in Wildenboltz Electoris Bavari consiliarius aulicus et camerarius, D.
Joannes Christophorus Abegg, D. Electoris Bavari consiliarius intimus
cancellarius aulicus.
Electoris Saxonis nomine, D. Joannes Leuber, D. Electoris Sazonis
consiliarius aulicns.
Electoris Brandenburgici nomine, D. Matthsns Wesenbecins Elec-
toris Brandenburgici consiliarius aulicus.
Nomine domus AustriacaSy D. Georgius Udalricus Comes k Wolck-
enstein Baro in Rotteneg, S. Cses. Majestatis consiliarins aulicus et
camerarius, D. Isaac Volmar, D. consiliarius intimus et prseses ca-
merse, D. Leonardus Richtersperger, D. consiliarius.
Nomine domus BurgundicsB, D. Antonius Brun Regis Catholici con-
siliariuB et Procurator Generalis Parlamenti Burgundici.
Nomine Episcopi Herbipolensis, D. Joannes Philippus k Vorbui^
preepositus monasterii in Grenfeld, Episcopi Hcrbipolensis consiliarius
aulicus et Praefectus in Schweinberg et liartheimy D. JoaoDes Wilhel-
mus Fabritius jurium doctor consiliarius.
Nomine Episcopi Constantiensis, D. Joanues Jacobus Vogt k Semme-
rav et Prasbergcathedralis ecclesiae Constantiensis decanus, D. Georgius
Koberlin, D. consiliarius Constantiensis.
Nomine Episcopi Monasteriensis, praefati Electoris Coloniensis legati.
ITINERARIUM. 415
Nomine Ducatns Bavarici, D. Wolfgangas Sigismuodus Dominus ^
Leiblfing cathedralis ecclesiae Ratisbonensis canonicus, Electoris Bavari
consiliarins anlicus et camerarius.
Nomiue Luneburgici D. Henricus Langenbeck, D. consiliarius
Luneburgicus.
Nomine Dncatus Pomeranise, Dominas MatthGeus Wesenbecius et
D. Tobias Oelhaven k Schellenbach D.
Nomine Darmstadiani, D. Philippus Ludovicus Fabritius, D. etCan-
cellarius Darmstadiensis, D. Joannes Jacobus Wolff k Todenwarth
consiliarius intimus^ D. Georgius Tiilsner, D. consiliarius et Marpurgi
professor juris.
Nomine Abbatis Weingardensis^ D. Georgius Eoberlin Constantiensis
consiliarins.
Nomine Comitis k Furstenberg, D. Petrus Buschman Cancellarius
Coloniensis.
Nomine civitatb Coloniensis» D. Balthasar k Miilheim et Gerwinus
k Megnertzhagen, D. et qivitatis Coloniensis respectiv^ consul et syn-
dicus.
Nomine civitatis Norimbergensis, D. Joannes Jacobus Letzel k Kirch-
schittenbach, Yorha et Artelshoven senator Norimbergensis, D. Tobias
Elhaven k Schellenbach, D. advocatus Norimbergensis.
Mense Martio Comes de Bruay generalis proxim^ affuit ut prsesen-
tissimum captivitatis et vitse periculum adiret. Constituerat etenim ez
improviso un& cum Saxone Colonelli Prsefecto de Calenberg tentare
contra Suecos impressionem, idcirco cum miUe quingentis equis statione
su& egreditur, Albimque fluvium transgreditur paucissimis impressionis
suse consciis.
Hic prsemittit Colonellum Luttig cum trecentis eqnitibus exploratum
quid et ubi Sueci agerent^ ipse ver6 interim cum reliquo milite Senften-
bergse ignobili et deserto suburbio consistit, partim tantillum quietis
militiy et pabulum equis indulturus, partim certa nuncia ab emissario
milite de hoste expectaturus. Aberrat interea Colonellus Luttig, nec in
quem missus erat finem assequitur. Non potuit hoc latere Suecoe, qui
ipsi cum pluribus equitum turmis contra hostes suos promovent, et quia
416 ITINERARIUM.
ab exploratoribus buib didiceraut excubias a Generali Brnaj sollicit^ i
dispositasy jnbent suos SenfteDbergam animos^ et 8nmm& velocitate in-
vadere, qnod dum fit et Sueci unk cnm excubitoribns penetrant obvia
qnsque stemunt, ac ita premnnt uondnm ad pngnandnm accinetos ut Oe-
neralis Brnay nna cnm Calenbergio vix tantum otii habnerit, ut ad
arcem per interjectam aquam evadere potnerit. Qno tamen ut evasit
fortissim^ restitit hostesqne sibi imminentes avertit. Perdidit tamen in
hac expeditione equos armis instmctos quadringentos circiter nn^ cum
quatuor equitum decurionibus.
Aliquanto asperiorem non mult6 post fortnnam expertns est Colo-
nellus Ungar qui cum captus nuper k Snecis per menses plnsculos atten-
lus fuissety petiit ad pancos dies negotioram cansa in Poloniam dimitti,
ac facta in scriptis cautione praeditnsque constitutis ad quindecim cir*
citer dies obtinuit post quos se denuo sisteret. Evaserat in hunc modnm
fide, cum sponsionis suse oblitus ad suos divertere maluit, quam in cap-
tivitatem redire, sed non mnlt6 post iteram interceptns, in vincnla
neqnicquam deprecans arctissim^ compingitnr et prsesentissimnm capitiB
periculum adit.
Miltenburgnm non ita pridem ceperant Hassi, et prsesidio incumben-
tem editiore loco munierant arcem, unde totam circumviciniam infesta-
bant. Quod ut viderunt Boii, coUecto ex variis prsesidiis milite labora-
runt ut hoste locus liberaretur : quod snb septimum Martii obtentnm
fiiit, postquam ad ipsnm bidnum tormentis arx fortiter esset pressa.
Prsesidium voluntati victomm sese dedere coactum est, quod partim
captivitatem partim servitia subivit, equi ver6 inter obsidentes distributi.
Portentosum plane est quod Dantisco fidorum hominum litteris ad
nos perlatum est. Facti seriem ut accepi hiic referam. Invisit fratrem
in vicinii haerentem frater militiam secutns et domo diutius absens» a
qno hnmanissim^ qu& verbis qn^ animi significatione acceptns fiiit,
quem afiectum ne facto exhibere posset cansamnt domesticarum rerum
angustise, deerat enim, quam fi^ter fratri unice dequerebatnr, cerevisia
potns patriae usitatus, nec certe comparandi precio modns erat. Quod
ut vidit peregre redux hospes, amice fratrem solatnr nnaque semet ofiert
ex vicinia snpplendi. Jubet igitur adoraari traham, et secnm Bittnriam
ITINERARIUM. 417
proficisci, ubi dam cerevi8i& oneratur vehiculuniy ipse ne tempus per-
deret vino adusto se ingurgitat, et bene potus cum famulo in viam se dat ;
dumque domum properat sopitus et mal^ cautus e trah& haud adver-
tente famulo herns defluit, et inter nives quem ceperat somnum conti-
nuat : sequitur non malt6 post auriga aliusy^et quia festinabat tanta vehe-
mentia in temulentum impingit, ut ex impulsu et vehiculum eversum
fuerity et equus in prscipitium ruerity evigilat ad dolorem miles, et fa-
mulum interpositi multoties mali daemonis compellatione gravissim^ in-
crepat) dum ver6 famulus quem dominus prsesentem rebatur abest ca-
codaemon iamuli vices subit; responsat, excusat, deprecatur errorem,
militemque nondum sibi plane prsesentem fascinat, ac in paludes abducit,
dictoque citius dimittit Hic iterum indignari dominus infldelitatem
famuli execrari cum lenta humo luctari et tandem post plures labores
elactariy fortunam insuper suam pluribus dequeri^ arridente ex vicinii
dasmone. Evaserat ^ paludibus miles, nec jam satis gnarus in quam
partem iter instituat, sylvam versus contendit. Sed ecce tibi ex impro-
viso novi se iterum objiciunthostes, ac luporum turma fit obvia, quorum
ferociam dum cursim evadere contendit, imprudens in sylvam se altiiHs
immergit, et ^ superveniente nocte obruitur, ut somni vehementi& ita
premitur, ut quieti indulgere sub dio etiam et nivibus rigentibus cum
vitae periculo decreverit.
Postero mane illac fortd prsetergressi aurigae, virum agnoscunt, et
cum frigore adustis pedibus semet movere non posset, vehiculo injectum
ac suos devolvunt. Qui dum diu expectato benefacere laborant, appa-
rato balneo in tepidam aquam immergere constituunty cum ver6 ocrete
detrahendse prius essent camem unk cum ossibus avellunt: accessitnon
multd post gangrena quse militem nobilem intra paucos dies consumpsit.
I nunc et disce ab hoc hospite quantb stet intempestiva mali dsmonis
appellatio.
Greminum huic necto quod in Silesi& contigisse viri auctoritate graves
meminerunt. Convenerat in cauponam militum profana trias ac inter
sjmposiandum animosior in mutuam primiim sanitatemy tum suorum
etiam ducum, denique et in deemonis salutem interoperanter bibunt, non
diu tam amic^ salutantibus abuit, qui multoties vocatus erat diabolus, et
3h
418 ITINERARIUM.
h tribas anum mi^o impetu arreptam contra fomacem fortissim^ al-
lidit.
Hic mile8 an ex dolore, an ex metu incertum, ex utroque ut reor
Jesu salutiferam appellationem ingeminat atque k se ulteriorem inimici
incursum avertit. Dffimon ut vestigia su» presentise relinqueret, era-
dendo per tectum domus geminas trabes cum parte tecti disturbat.
Quis hic non videt, quant6 salubrior sit Jbsu quiim cacodffimonis me-
moria.
Yiennffi Austriffi sub ineuntem Aprilem in armamentario, noctumis
sed imaginariis concursibns tumultuatum est, viss sunt geminffi coire
acies : sed ut diluzit nihil quidquam comparuit» quin omnia suis locis
arma ut alias disposita erant, reperta sunt, extra unicam galeam quas
suo clavo exciderat.
Ad exordia mensis Maii Hassi ductore Comite ab Elierstein castrum
Steinfort, non procul monasterio Westphaliffi dissitum paucorum die-
rum obsidione in suam potestatem redegerunt, quo eodem tempore Haa-
sorum mille Dortmandiam summo mane adorti sunt, murosque trans-
cendentes in ipsam urbem ex omni parte evaserant, sed pnesidiariorum
fortitudine, quorum quadringenti locum tuebantur, occisis quinquaginta
et obtentis quatuor curribus scalis, aliisque instrumentis onustis, repulsi
sunt.
Meliore successu Generalis vigiliarum Prffifectus Schnetter arcem
Freusberg recnperavit. Nam postquam cum collecto pro obsidione
milite ad arcem accessisset, ac sibi dedi primiim frustra postulassety
jussit tormentis quati, ac mox ignes injici. Quibus Schnetterus solam
vitam est pactus, atque iterato deditionem imperavit, prffisidiariosque
exire compulit. Colonelli locum tenens gubernator arcis unii cum con-
juge et liberis captivus Antemacum deductus est, milites ver5 ad servitia
adacti sunt* Inter prsesidiarios repertus est rusticns qui ab anno viam
occupandffi arcis Hassis apemerat, et quo loco adiri po^set, ostenderat,
suspendio noxam luit. Alia insuper mulier quffi litteras in castra hos-
tilia tulerat ac de periculo dedendffi arcis Hassos monuerat, per camifi-
cem virgis cffisa auribusque prfficisis dimissa est
Coningsmarckius interea passim res suas felicissimd gerebat in hoc
ITINERJRIUM. 419
nnum intentus qui Hallerstadium seu arte seu dolo intercipere posset.
Presso tamen apud se consilio, ne quid emanaret, vigesimo tertio Julii
quadringentos circiter pedites et ducentos equites nocte ]ntempest&
Groning& dimittit et partem peditum in ruinoeas et semirutas domos
abscondit : diluculante die ex his quinque sezve circiter induit mstico-
rnm exuviis et gramine onusti ingressum in urbem parant, hi cnm ad
pontem sublitium veuiBsent k dispoaitis excubiis examinantur, quorsum
ad urbem properarent. Respondent personati rustici se laborum et ne-
gotiornm causa aditum poBtulare, simulque ingressum instantius urgent.
Resistente interim excnbitore, his perurgentibus ad arma, quse sub veste
obsoleta texerant, venitnr, excubise necantur, funes qui attrahendo ponti
serviebant disseoantur, fitque tnmultus ad portam, quem dum audinnt
domuum ruderibus absconsi, prodeunt et maxim& celeritate in urbem
penetranty et tantisper quoad equites appropiarent portse aditum apertum
tenent, ac mox unk cnm equitibus ad primarias in forum excubias festi-
nant, militemque istic collectum dissipant et in fugam compellunt, fugi-
tivi interim in tutiora loca sese subtrahunt ac ex turribns ut possnnt se
tuentur. Mox tamen deditionem sui iacinnt et urbem victoribus con-
cedunt. Coningsmarckianorum damnum stetit in morte duorum Co-
lonellomm Barckenii et Klaubergeri ; captivoram numerus, qui prsesi-
diarii fuerant, superavit quadringenlos milites gregarios, in quibus
numerati sunt sex capitanei, collonelli duo, Heuster scilicet loci gu-
beraator et Petras Jacob, unk cum Colonelli locum tenente Creitzio.
Quos victores relicto sufficienti prsasidio secum captivos abduxerant.
Mense Septembri Wetzlarise gravissimnm est ortum incendium quo
intra pancaram horaram spacium septuaginta sedes prsecipuae cimi plu-
rimis horreis frumento oppletis periere maximo indigenarum incommodo
qnorum plerique ad extremam paupertatem hoc unico casu pervenerant.
Lipsiae circa heec eadem tempora strenu^ laborabatur in muniendis
portis civitatisy htc dum nonnulli altiils terram rimantur, tria millia
nummoram argenteoram signatoram ernerant ; ex inscriptione annui
numeri erat colligere ad octingentos facil^ annos argentum illic la-
tnisse. Periculose plenum opus alesB sed Christiana libertate dignis-
simnm quatuor pro Christo capti pugiles et nave Tnrcic& avecti annu-
420 ITINERARIVM.
ente coelo et fortan& ansi sant. Hi cum Tidissent ad insalam quandam
Turcaram prsecipaos cam omni quem navis vehebat milite exscensioDem
fecisse, virium recreandarum grati&, et se solos in yaca& nave destituisse
brevi inito consilio repente funes ab anchoris prsscidemnt, ac Melitam
ezplicatis velis provecti sunt, relictis omni ope destitutis in insnlJL Tnrcis.
Vehcbat navis prseter viginti duo tormenta bellica nobilissimas merces
et commeatum apparatumque bellicum in plures menses.
Prodigiosa snnt qase sequuntnr : Octobri mense Yratislavifle et a^acen*
tibus locis snb nonam vespertinam visus est portentosse magnitndinis,
globus igneus, aerem pererrans, et mirific^ collustrans, qui tandem se
deorsum moyere coepit» et magno cnm fragore dissipatus est* Ad spec-
taculi novitatem confluxit plurima horoinum omnis sexib etaetatis miil-
titudo.
Eodem mense sub noctis nndecimam in Moravi& YiBum est novum
sidus, longam secum trahens caudam in similitadinem Hungarici aci-
nacis. Quod tamen ultra horam non arsit, videbatur autem suam sedem
fixisse supra Brunam, et lumine suo ipsam lunam superasse. Stutgar-
dia 8anguine& pluvi& immaduit. Intra Canstadium et Stutgardiam yisi
sunt duo exercitus congredi, anditae explosiones mntusey visse igneorum
globonim flamma, et coruscationes accensi pulveris.
Eoningstenii Saxonise, electoralis arx et milites in A excnbantes,
maxim^ ver6 militum crines et arma visa sunt luculentl ardere flamma.
Quia tamen ignis nullum calorem notatus est exerere, nec noxam uUam
inferre, fatuus passim ab omnibus est babitus.
H^c quoque spectat quod Norimbergae aliquantnm post, boc est un-
decimo Novembris in sole visum est prodigium, sol vergebat adoccasum
cnm totus quanttis sanguine erubuit: evibrabat insnper in duplicis
crucis formam mirabile signum lamentabilem edens adspectnm: tota
prope civitas accurrit et cum gemitu monstri novitatem spectavit. Jnlio
mense k Suecis Domitzium obsideri cosptum campiductore Erico Han-
sonioy qni collectis ex Pomerania et Mechlenburgo copiis sub exitum
jam dicti mensis locum cinxit et ineunte Augusto quatuordecim ton-
mentis majoribus labefactare coepit, nec mnltd post priBsidiarios in arcem
compulit : quse ijysa post perfectos et egestos aggeres et disposita tor-
ITINERARIVM. 421
inenta fortisrimi et incesaanter inipetita est, quod ut loci gnbernator
notavit ad Generalem GalasBum geminas misit epistolas pro succnrsu
maturando, postreme ab hoetibuB interceptse hsBC referebant.
Litteras meas nndecimo Augusti datas non dubito excellentifle vestrcB
cnm debit& snbmissione esse redditas, nunc Yer6 denuo excellentisB
vestrae significare voluiy quanto furore hoc castrum petatur. Hostis
tam approximando quitm incnrrendo vigesimo primo hujns armata
manu postquam bis incurrtsset non sine snorum sanguine oppidum arci
Ticinum occuparit, ex tribus jam locis arcem impetity ad quam diversis
locis aditum aperuit; ejaculatione ignitomm globomm plurimiim in-
commodat aedificiis, par6m ant nihil militi. Etiam atqne etiam obtes*
tor excellentiam vestram, nt matnre succurrere dignetur periclitantibus^
neque enim supra tres septimanas habemus hic necessaria quibus nos
tueamur. His me gratise excellentiae vestncy Excellentiam Ter6 ves»
tram protectioni Divinse commendo Domitzii 26 Augusti 1648.
ExcellentuB vestra Jidelisnmus et subjectisnmus servusj
Erasmus Mobosinbb.
Ad Octobrem usque mascula gubematoris virtus protraxerat obsi-
dionem nec ad huc tunc temporis de dedendo castro cogitasset, ni mi-
litum fidelitas, ad quod tsedinm et labores eoe indnxerant, fortissimum
militem destitnisset Qui ad paciscendum cum Hansonio induxit ani-
mum. Pacta fuere ejusmodi ut Guberaator Domitziensis cum subdito
sibi prsesidiario milite, omnique militari solennitate, explicatis vexillis,
oneratb fistnlisy tympani strepitu cum duobus tormentis majoribus Mag-
denburgum secur^ deduceretur. Egressi quidem snnt ducenti quinqua-
ginta milites robusti et saui, sed simul ac extra castmm constiterant»
hostibus se ultro adjunxernnt, quornm exemplum secuti sunt viginti
Yulnerati qui cum duobus tormentis adverso Albi Magdenbnrgum de-
ducendi erant, hi quoque revocato cursu ad socios redierunt et cum illis
ad servitia hostibus sese obtulemnt. Itaque solus gubemator cum
duodecim aut tredecim capitibns ad condictnm locnm deductns est:
422 ITINERARIUM.
duo tormenta bellica gaberaatori concessa in arcem redncta snnt, in
qua restabant sex alia, fistalarnm minornm ad tria millia, provisio bel-
lica Bufficiens. In commeatn triginta farinae modii panis. Obtento hoc
castro Hansonius ad ezercitnm cnm suis copiis in Pomeraniam movit.
Mense Decembri Csesarei Sittaviam Colonello Reicbwaldt extorse-
runt. Hic cum videret se obsessum iri, naviter commissam sibi sta-
tionem communiit : eyocatis in fomm ciyibttB proposuit, yellent ne cnm
milite prsesidiario obsistere obeidentibus et defendere munitionem, qni
disert^ sine ambagibus responderunt, id se citra flagitium facere non
posse, quandoquidem etiam tunc obligarentur jnrejurando domino suo :
quo si soluti essent, non mi^opere laboraturos. Hoc responso ita ac-
census Reichwaldty ezarmavit primiim cives, dein jussit ut se domi cou-
tinerent, ni mal^ multari vellent, militi ver6 suo permisit, ut si duoa
tresve cives alicnbi conjungere capita videret globis eos liber^ impeteret.
Ad eztremum coegit etiam inquilinos ad comportandam aqnam, quam
contra injectos ignes copiosam in promptu esse volebat Obsidio in-
terim continuabatur in plusculos dies, quoad tandem obsessi emisemnt
snb vigesimum nonum Decembris duos colonelloram locum tenentes
qui quoquo modo paciscerentur. Sed non obtinuerunt aliud qukm ut
officiales egrederentnr liberi. Gregarius ver6 miles traditis vezillis et
signis equestribns Csesarea sequeretur imperia.
Non mult6 ante hanc obsidionem Lemberga quoque Csesareis se dedi-
deraty melioribus san^ qu&m Sittavienses conditionibus, quippe qui cum
omnibus solennitatibus miiitaribus post tertium obsidionis diem egressi
sunt.
Sazonicae item copise circa hsec tempora Laubenam intercepernnty ac
pauI6 post etiam nominatissimas arces Saganum et Soram obruerant
Comes similiter Bruajnus cum Colonello Transcbio ad Senftenbergam
in Suecos movit, multosque interaecione delevit ac Colonellum Oster-
ling cnm centum sezaginta equitibus abdnzit captivum.
Inter hsec, passim mirabantur omnes, Dorstensohnium non moveri ad
hujnsmodi ezpugnationes. Qui long^ tunc alia cogitabat, atque in
Holsatiam moliebatur irraptionem, et improvisb abiit Ac primftm
Kilam urfoem obsedit qua obtenta Christianopolim ezercitum applicuit»
ITINERA RI V M. 423
et armata vi cepit. Rensbargam post exilem et fere ladicnim impetam
deditionem fecit. Dehinc Flensbargam et Itzehoe nt et aliee arces et
urbes sine alla prope yi, cert^ sangaine partee sant. Hajas iropressionis
caasse varice allatse sant. Sed qaia infirmse et qasesit® omnino jadica-
bantar hoc apponere snpersedeo. Atqae ita hnnc annam 1643» con-
cludo.
INDEX
TRIUM PARTIUM GgSNERALlS.
^NQIilA fledltionibns com-
mota, 115, 206.
pax inter se Scotosque
oonclusa, 328.
Angliffi Parlamentnm li
Keee dissidet, Episco-
pos dignitate exuit, 331.
Strafibrcuum damnat, 332.
executionem militite R^^ eripit, 335.
cum Rege tractat, 390.
AnguinsBus Dux, auxilium fert Gallis Bri-
Baci, 383.
Hispanoe fundit ad Bocroium, 409.
Theonisvillam expu^nat, 410.
Anna, Begina Franciae, munere functa
Begentis regni, 405.
Arelatum in Anhesift i Qallis expugna-
tum, 231.
Amheim, Generalis, moritur, 311.
Asta in Sabaudift expugnata, 397.
Aubign^, Lord, ad £dgehill oocisus, 389.
Augusta Suevorum, urbs dara ac spatiosa,
expugnata, 59.
Aurelianensis Dux, Begis Gallici frater,
ei insidiatur; socios deserens impe-
trat yeniam, 351.
Locumtenens Begis k fratris testamen-
to constitutus, 405.
uxorem dncit, 408.
Auriacus Frinoeps, Beeinam ex Anglia
fugientem honorificS excipit, 335.
Flandriam cnm Gallis petit, 226.
Balaqciesium in Catalauniil, 402.
Bannirius, Suecomm dux, Csesareos ad
Witstock fundit, 81.
Fomeraniam ingreditnr, 85.
3i
acriter i Gkillasso insecutus, 86.
in Stetino se munit, 89.
opprimitur in Molyn, 99.
fugatus k Bruay, 119.
fundit CiBsarianos, 127.
Bohemiam vastat, 183.
fugatus et retroactns, 201.
depulsus ^ Bohemift, 214.
BSBYit ^Eunes in suos, 224.
fusus ab Imperialibus, 303.
mortuus est, 805.
Barcinonenses deficiunt ab Hispanis, 310.
Bassaea in Flandrift capta ab Hispanis,
316.
Becquius, dux Florentinus, fundit Grallos,
175.
Bedfort, Comes de, transit ad partes Be-
gis in An^liA, 393.
Beforaia in Abatift obsessa, 61.
Binga MoguntiA k Csesareis recuperata,
267.
Borcke, Capitaneus Edmondus, 44.
Bourdonne dedit Bassseam, 316.
Brandenburg^cus Elector criminatur Ga-
lassnm, 87.
Brandenbuinram NoTum obsessum, 88.
Braunfels Wimariensibus deditum, 214.
Breda ab Hollandis expugnata, 96.
Bredaw, dnx Imperialis, stemit Suecos,
95.
Wolgastinm expugnat, 98.
interfectus est, 273.
Brentzlan in Fomeiaaift obsidione liberata
94.
Bri8acum,munitio ad Bhenum foiiissima
60.
deditom Wimario, 123.
426
INDEX TRIVM
Bristo in Angli^ civitas emporiumque
nobile, 16.
conspiratione regift frustrli petita, 392.
Broone, Thomas, Hibemus, 27.
Browne, Gefiprey, Hibemus, 395.
Bruay, Comes de, dux Csesareus, 85.
depulsus h Senftenbergft, 416.
opprimit Suecos, 422.
Brunckhorst, Marcoduri Gubemator, 363.
Brunsviga, urbs prseclara, a.d. 861, ex-
tructa, 108.
Buc(j[uopr stemit Gallos in Arthesii, 231.
Bnllionms Dux, conjurationis argutus, in
Tincula conjicitur, 351.
Burdegalensis Episcopus, classi Gallicae
prsefectus, ii^estat Biscaiam, 203.
Butlerianum stemma, 292.
Butleras, Dominus Jaoobus, Francofur-
tiam oocupat, 6.
Lymburgum tenet contra Saxones, 9.
Poloniam reversusceeditMoscovitas, 10.
Butlems, Thomas, cognomento Chiudus,
292.
Butleras, Thomas, vexiUifer Ibemus, 27.
Butleras, Waltheras, Francofurtum ad
Oderam tuetur, 27.
vulneratur et captivus ducitur, 28.
redemptus ^ captivitate, 29.
eloriosd puenat, uxorem ducit, 30.
frustrd. Ii Walleusteinio pellectus, 37.
statuit mortem Fridlandi, 44.
Saxonem dolo prehendit; et summis
honoribus a Csesare decoratus cst, 46.
fortiter ad Kortlingam pugnat, 30.
Auracum yi capit, 31.
mortuus est, 25.
Cahibnuee Barones in Hiberni&, 293.
Calabria ingenti terre motu ooncussa, 158.
Carolina Balnea, 34.
Carolus I. Anglise Bex, rebelles denun-
ciat Scotos, 329.
regni status convocat, 331.
Strafibrdii vix tolerat mortem, 332.
ex HuUo exclusus, 335.
contra Essexium nititur ad Edgehill,
389.
tractat cum Farlamento, 390.
hostes fundit, Pembrock oocupat, 394.
Carolus IV. Imperator, extrusus k Wen-
ceslao, 3.
Carolns V . Imperator, 4.
Carthy, Dermitius Hibemus, 27.
CataUunia deficit k Bege Hispano, 309.
repellit Hispanos, 310.
Ceri, Dux di, palatium adomat Boms
magnificum, 150.
Chastillon, Mareschallus Gallicns, 228.
Christinse, Sueciae Beginae, literte awd Land-
graviam Hassiae, 344.
Coloniensis Elector Leodio potitnr, 250.
Coloredo, dux Csesareus, rictus captnaque,
74.
Comitia Norimbergae, 207.
Comitia Batisbonae, 33.
denuo indicta, 233.
Condseus Frinceps, Dolam obsidet, 78.
fugatur ad Fontarabiam in Hispania,
107.
Saliam Bossiliensem expngnat, 188.
Consiliarius oonstitutus regni Gallise,
406.
Coningsmarck, Christophoras de, dnx Sue-
cicus, ad Haseliinam superatus, 171.
Fr^nconiam opprimit, 182.
Misniam vastat, 214.
Ducem Lavenburgicum captivum ducit,
322.
Hallerstadium expugnat, 419.
Conradus IL Imperator, 2.
Conventus statuum Francofurti, 411.
Cotting^n, Lord, in vincula conjectus,
331.
Courval, Comes de, Gubemator Ueber-
lingae, 382.
Cremona ^ Fado inundata, 377.
Cronach in Franconi&, urbs inexpngna-
bilis, 23.
Cronsberga ab Imperialibus direpta, 132.
Custrinum, urbs insignis ad Oderam, 86.
Damin in Pomeranift a Suecis captum, 92.
recuperatum ^ Caesareis, 102.
Daniae jprinceps insidiis oocisus, 36.
Dannbius in filyrico Ister dictus, 11.
Desmond, Vioe-Colonellus, 80.
Deveroux, Waltheras, Wallensteinium in-
terficit, 45.
honoribus decoratur, 46.
Yuhxeratus ad Nortlingam, 25.
elorios^ ad S. Jean de lioan pugnat, 80.
Gotsianos depeUit e Fiirstenberg, 89.
PARTIUM 6ENERALIS.
427
Andos e Tripsesio expellit, 95.
Wolgastiam occupat, 98.
Suecos fimdit in iQ8ul& Molyn, 99.
hostes profligat, 110.
mortuus est, 186.
ejus de Carve testimonia, 288.
DoiainBargundi&, urbs literis clarissima,
78.
I>omitzium ^ Suecis captum, 421.
Dorstensohn, Leonardus, Generalissimns
Suecicus, 305.
Saxoniam et Lusatiam vastat, 321.
Csesareos fundit, captivumque ducit La-
venburgicum Dnoem, 322.
Olomutium occupat, 324.
Lipsiam cingit obsidione, 338.
Imperiales prostemit, 339.
Lipsi& potitur, 344.
Holsatiam ingreditur, 422.
Dromundt, Scotns, dux Suecorum, 106.
Duglas, ColoneUus, perit in duello, 365.
Dunboynie Baronum Genealogia, 293.
Eberstein, Comes, expugnat Steinfort,
418.
Ecclesiastica beneficia ditissima, 23.
Edgehill, pugna ad Eeinton, 389.
Eggenberg, Princeps de, Leeatus extra-
ordinarius, ad Urbanum VlII. missus
i Csesare, 145.
triumphal^ per Bomam inoessus, 146.
Egra, Bohemise oppidum, 23, 40.
Enckeforth, dux Csesareus, 80.
Engelberger, Judseus conversus, 373.
atrocissima morte Yiennse plexus, 376.
Epsteinium ab Imperialibus expugnatum,
260.
Ernbreitstein, arx magni momenti, 82.
Essendia urbs multis religionibus divisa,
116.
Essexius, Comes de, dux Farlamentarius,
ad Edgehill cum Beee dimicat, 389.
Glocestnam obsidione liberat, 393.
fractus ^ Bege, 394.
Fasensbach, Comes de, oolludit cum
Suecis, 11.
Fecquieres, Mareschallus Gallicus, expug-
nat Theonisvillam, 173.
victus est ac moritur, 176.
Ferasiere, Dominus de la, dux Gallicns
stemit HispanoB, 396.
Ferdinandus 11. Imperator, 4.
omnia Wallensteinio concedit, 34.
regno abdicato moritur, 82.
Ferdinandus III. Imperator, 4.
Legatum extraordinarium ad Fapam
mittit, 145.
Comitia Batisbonam indicit, 233.
Francofurtum convocat status, 411.
Ferrall, Francisci, literss ad Carve, 285
Flixia in Catalonid, expugnata, 396.
Florentini Bomauos oppugnant, 399.
Florentlnus Dux, cum Csesareis, expugnat
Wolgastium, 99.
Francofurdla ad Moe.num Suecis dedita,
10.
Franoofordiensis Conventus, 41 1.
Francofurtum ad 9<^eram, urbs inclyta,
situ amoenissimo, 6.
li Suecis expugn^ta, 28.
Franconia k Gallis infesta, 379.
Frensberg in Trevira captum, 366.
Friburgum, urbs clara, 60.
Fridberga Wetteravise k Wimariensibus
capta, 213.
recuperata k Csesareis, 273.
Fridericus Barbarossa, 3.
FrisiiB Gubemator ad HiUstam occisus,
227.
Fuldffi Abbas ex Imperii principibus, 23.
Gabokis (Bethlemi) vidua, 205.
Gall, Colonellus, Iberaus, 22.
Gallassus, Generalissimus Csesareus, 57.
Spirft potitur, et Moguntiam obsidet, 64.
Suecos retroagit, 85.
hoetes ad Quensburg fugat, 87.
oopise susB fame oppressse, 119.
muitiam deponit, 185.
subit in locum Ficoolominii, 349.
Gallo-Wimarienses invadunt Franconiam,
379.
Csesarianos derincunt, 357.
Novesium in CoIoni& capiunt, 358.
Gatta, Carolus de la, Hispanoram ductor,
Taurinum Uberare oonatur, 255.
Gelenius, dux Caesareus, 83.
expugnat Bingam, 267.
FndberpfLpotitur, 2T3.
Geographicse orbis divisiones, 1.
Geraldmi, Comites Hiberai, ^ Dncum
Florentinoram stirpe orti, 110.
428
INDEX TRIUM
Geraldinns, Fetrns, dnx Csesareas, 76.
Greraldinus, Bobertus, Ilo, Tersky alioB-
que trucidat, 44.
Germanorum series Imperatorum, 2.
Glitzing, dux Csesareus, capit Guartzium,
106.
Glocestria in Anglift^obsessa )i Begiis, 393.
Glockovia expusnata k Suecis, 322.
Goltzius, ^neralis CiBsareuSy 120.
capit Gorlitzium, 314.
Gonzaga, Yinoentius, Taurinum oonten-
dit liberare, 257.
Gordon, Dominus Jaoobus, Scotus, 24.
E^ram oocupat prsesidio, 40.
peilectus k Wallensteinio, 41.
cujus mortem deoemit, 44.
munera accipit )i Caesare, 46.
Gorlitz, Lusatise metA>polis, )i Cflesareis
capta, 314.
Gotz, Johannes, cum Sueoo colludit, 1 14.
Monachii in Tincula ooxgectus, 120.
Gotz, Fetrus, dux Csesareus, 87.
pessim^ militat, 98.
m prselio occumbit, 118.
Grase, Ibemns Locumtenens, 27.
Granna, Edmundi, sacerdotis Hibemi,
liter» de Carve, 281.
Gravesin, portus prope Londinum, 17.
Grimoaldus, Johannes Franciscus, de Bo*
logna, pictor ingeniosissimus, 150.
Grisonum Bespublica, 182.
Guartzium ad Oderam, 5.
)i CsMareis captum, 106.
expug^tum k Suecis, 114.
Guebrian, Comes de, Gallo-Wimariensium
dux, stemit Lamboyum, 357.
Novesium occupat, 358.
obsedit Lechnicn, 360.
Botwilam obsidione cingit, 382, 384.
eam occupat, in quA moritur, 385.
Guiche, Comes de, dux Gallicus, profli-
gatns ab Hispanis, 318.
GustaTus Adolphns, Sueoorum Bex, in
Imperium movet, 4.
Francofurtum ad ONderam expugnat, 7,
28.
Caesarianos prope Lipsiam stemit, 8.
Francofurdiam ad Moenum, Moguntiam
aliasque capit nrbes, 10.
hostem, occiso Tyllio, fiigat lateque vas-
tat Bayariam, 11.
Wallensteinium ad Lipsiam aggreditiir,
et occumbit, 12, 13.
Haixerstadium li Suecis captum, 419.
Hallierius, dux Gallicns, in LotharingiA
Yictus, 356.
Hannovia, urbs ad Moenum nobilis, 106.
Hansonius, Ericus, dux Suecns, Domit-
zium expugnat, 421.
Harrach, Comes ab, sooer Wallensteinii,
32.
Harreoonrt, Comes de, Gallofmm in Sa-
baudi& dux, 193.
Taurinum obsidet, 256.
Hassii h Miltenbu]!|;o pulsi, 416.
Hatzfeldt, Comes £, in Falatinoa moTet,
114.
Lemg^Tiam liberat obsidione, 116.
Falatinos vincit, 117.
Marcodumm oocupat, 363.
Hebron, dux Scotus, 76.
Heidelbergensis Basilica extracta, 3.
Heilbmnna, urbs munitissima, 24.
Henricus Auoeps Imperator, 2.
Herberstein, dux Csesarens, 28.
Hibemia in provincias divisa, 14.
ooelum salubre, incoUe diserti, 15.
dissensionibus ciyilibns turbata, 328.
pacificata cum B^, 395.
Hispanise Bex rebefles Catalaunios pre-
mit, 309.
Hispaniarum Cardinalis stemit HoUan-
dos, IIL
mortuus est, 408.
Hispani in Catalauni& certant, 396.
Sabaudiam infestant, 398.
extrusi k Grallis h Fontestura, 402.
Hoffheim in Moguntia obsessum, 268.
HoUand, Comes de, desdscit ab Anglise
Farlamento, 393.
Holsatia )i Suecis infestata, 422.
Hotham, Joannes, HuIIi eubemator, 335.
Hull in Angli& excludit Beffem, 835.
Hiilsta obsessa )t Frincipe Auriaoo, 226.
IKSBRINJ& Vioe-Comites in HibemiAy 294.
Inoendium Yiennse seyit, 372.
Incendium grave in Stockholmio, 376.
Ingolstadium obsessum k Gustavo, 11.
Insula Viventinm in quft nemo moritnr,
14.
PARTIUM GENERALIS.
429
Inuiidationes aqaaram Italiam infestant,
377.
Jacobi L Angliie Begis elo^am, 61.
Jttdsi k Viennensibus exagitati, 376.
Judteomm sacra et oeremoni», 129.
Kii.KEinEN8is comitatns in Hibernift, 15.
Kinge, capitaneus Hibemus, 98.
Kinsen, dux Snecicus, 110.
Kndibaum, Ck>lonellus, capite minutus,*
170.
La Force, dux Gallorum, dimicat cum
Lotharingicis, 63.
suos cum Wimaricis oonjungit, 67.
Lamboj, Hi^panorum dux in Arthesift,
229.
superatus captusque It Gallis, 357.
Landsperg in Pomerani& expugnatum, 86.
Lateranense Consilium, 3.
La Yalette, Cardinalis, dux Gallicus, 75,
181.
Lavenburgicus Dux, captus It Suecis, 822.
Lechnidb in Ck)Ioni& obsessum, 358,
Leganes, Marchio de, Mediolani Gubema-
tor, obsidet Taurinum, 181.
contra Ghillos ad Taurinum nititur, 254.
Lembem k Saxonibus obstesa, 314, 422.
LemsoYia in Westpha]i& obsessa, 116.
Leodium k Csesareis obsessum, 75.
redit in officium, 250.
Leopoldus Gulielmus, Archidux, Genera-
lissimus Imperialis, 184.
fdgatus )t Suecis prope Lipsiam, 339.
Magister constitutus Ordinis Teutonici,
360.
LeslflBus, David, dux Scotorum, 329.
Angliam ingreditur, 330.
Lesle, coloneluis Cssareus, 119.
Leycester, Comes de> Hibemi» Frorex,
334.
Upsia obsessa et occupata ^ Suecis, 339,
344.
Lombardia k motu terrse concussa, 369.
Londinum miraoue ejus SBdificia, S. Fauli
templum, Westmonasterium, pons
immanis, etc. 16.
Loslius, Sootns, Egram custodit, 40.
mortem Wallensteinii statuit, 44.
decoratus honoribus, 46.
LotharingUB Dux Carolus, Gallos aggre-
ditur in Alsati&, 61.
Wimarienses infestat, 67.
Leodium obsidet, 75.
Boke succurrit obsessee, 78.
fugatur k Gallis. 91.
prsedft magnft ad Metas potitur, 111.
Mottam liberat obsidione, 356.
Lnbeca, urbs elegans, 17.
Ludovicus XIII. KexGallorum, Nanceium
expugnat, 71.
totam rodieit Lotharingiam, 72.
oondonat natri culpam conjurationis,
352.
ejus testamentum, 403.
morbo suocumbit, 408.
Luetz, fortalitium in Fomeraniil, 96.
Latzenicapugna, 12.
Lynsaj, Comes de, ad Edgehill oocumbit,
389.
Mao Daioel, Alexander, Hibemos ducit,
76.
MsBstro, Comes del, fugat Sueoos, 110.
Magdeburenm, urbs nobilis, qnasi inex-
pugnabilis, ^ Tyllio expugnata clade
horribili, 6.
MaDnheimium k GaUasso captum, 64.
Mantua inundationibus afflictus, 377.
Marcodurum in Gueldri& expugnatum,
363.
Marentius, Episoopus Fetinensis donat
Carve dignitate Capellani Majoris,
290.
Mauritius, Frinceps Falatinus, Exetriam
in AngliA oocupat, 393.
Mausthurm, fabula de Hattone, 197.
Maxlmilianus, dux Bayaris, 12.
Maximilianus Thomas, filius Cffisaris na-
tus, 125.
Mazarini, Cardinalis, Bichelio suocedit,
355.
Consiliarius reg^i constitutus, 406.
Medicis, Maria de, Coloni» moritur, 350.
Mediolanum inundatum, 378.
Melcfain in Fomerania oppidum permuni-
tum, 94.
Melo, Franciscus de, dux Hispanus, Ar-
tesiam Flandriamque feliciter percur-
rit, 316.
Gallos prostemit, 318.
430
INDEX TRIUM
^ Gallis ad Bocroium pressus, 409.
Mersfilda in Angli&, 16.
Mettemich, dux Imperialis, 106.
Milleray, mareschallus Gallicus, acrifcer
cum Hispanis dimicat, 228.
Arelatum expugnat, 231.
Miltenburgum captum 4 Boiis, 416.
Mimertum in Angli&, 16.
Miraculosa imago Yirginis k S. Luc& de-
picta, 319.
Miraculosa portenta, 168.
Mirse de diabolo historiae, 417.
Mirse insulse in Tipperari&, 14.
Moguntia obsessa captaque a Suecis, 8.
"k Galasso obsessa, 64.
redit in officium, 73.
Molda flumen se in Albim exonerat, 22.
Momonia in Hibemi&, 14.
MongaretiB Yice-Comites in Hibemift,294«
Morosiner, Domitzii Gubernator, 421.
Mosa, fluvius, in Alsatift, 70.
MoseUa flumen, 70.
Motta in Lotharingi& obsessa, 355.
Motus terrse in C{uabri&, 158.
In Sicilia, 162.
in Lombardift, 369.
Muskerry, Vice-Comes, Hibemus, 395.
NjLBSOviBNSis Comitessa, doxnina doctis-
sima, 69.
Neoburgi Principis nnptise, 360.
Niachensis lacus in Hiberaift, 14.
Niza in Sabaudift obsessa, 398.
Norimberga in officium redit, 64.
Norimbergse Comitia, 207.
Nortlingense prselium, 31.
Novesium in Coloni& obsessum, 357.
Novum Castellum in AngM, 330.
Oddi, generalis Bomanus, 401.
Olomutium ^ Suecis obsessum, 324.
0'Neale, Bobert Talbott, 395.
0'Neil, Hugo, Tironi» Frinoeps, in Cata-
launi& occisus, 311.
0'Neil, Hugo, Iberaus, 27.
Ordo Teutonicus, 360.
Ormonise Marchio pacat Hibemiam, 395.
Ormoniae Marchionum origines, 291.
Otto Magnus Imperator, 2.
Padus inundat Italiam, 377.
Palatini Frincipes In Imperinm moTent,
114.
mag^o pr^elio victi, 117.
Palatmus Carolus Ludovicus capCns K
Gallis, 192.
Pappenheim, Comes de, in pugnft Lipsiaii&
occisus, 13.
Patrich, Baraabus, Hibemns, 27.
Patritii S. Purgatorium, 15.
Faulus, dux fortis Csesareus, 267.
jPestis Fni^ ssevit, 184.
Picoolomimus, dux Imperialis, Gallos ex-
tmdiii ^ Lovanio, 64.
fundit Grallos, Theonisvillam capit, 175.
cladem Suecis infert, 202.
Suecos ^ Bohemi& abigit, 214.
mari Grallos stemit, 403.
Pilsna in BohemiA, 35.
Placentia inundata, 378.
Pluncket, Lucas Dillon, Hibemns, 395.
Pomeranica cerevisia, 96.
Fomeranici lingu& Yandalic& utuntur, 85.
Portugalli infestant Castiliam, 397.
Fraga, Bohemi» metropolis, sita ad Mol-
dam, 22.
recuperata ^ manibus Saxonnm, 10.
saeva exagitatur pesti, 184.
Priston, colonellus Uibemus, 65.
Prodigia portentosa, 168, 367, 370.
FurceY, Patricius, interfectus, 85.
Batisbokje Comitia indicta, 33.
iteram convocata, 233.
Bedinga in Anelia, 16, 392.
Beinach, Baro de, Brisaeum dedit, 123.
Belachanan, Patricii, Utene Carve spec-
tantes, 283.
Bheinfeldia \ Wimario capta, 106.
Bichelii, Cardinalis, mors et testamentnm,
354.
Bochsei, MatUisei, literae de Carve, 287.
Bocroium in Arte8i& obsessum, 408.
Bomana bella cum Florentinis, 399.
Bosa, generalis Suecicus, Hoffheimium
expugnat, 268.
Csesareanos sterait, 273.
fugatus k Boiis, 884, 387.
Botwila in SuabiH k CralUs obsessa, 382,
385.
i Bavaris recuperata, 388.
Budolphus Ebtbspurgensis, 3.
PARTIUM GENERALIS.
431
RapcTtus, Frinceps Falatinus, captiyus )t
Oesareis ductas, 117.
BristoUo in Angli& insidiatur, 392.
Glocestriam obsidet, 393.
Sabaudla. ^ Gallis oocapata, 180.
Sabaudiie Princeps Victor Amadffius, 101 .
Frinoeps Thomas Taurinum G^llis eri-
pit, 180.
Gallos profiigat, 193.
fortiter tenet Taurinumy 253.
Astam expugnat, 397.
Nizam contendit liberare, 398.
Saeanum, urbs in Lusatiil, 30.
Salus, Generalis, victus k Suecis, 127.
SabEa in Bossilione expugnata, 188.
Sarbruck in Lotharingi^ urbs ampla et
munita, 69.
Savelli, Dux de, superatus k Wimario, 1 14.
Saxoniie Elector, ^Bobemiam percurrit, 9.
depulsus h Fraga, 35.
pacta sua cum Wallensteinio, 53.
pacem init cUm Caesare, 65.
capit Gorlitz, Lembergam obsidet, 314.
Saxonise Mauritius, 118.
Scbaumburg, Comes de, 5.
Schlangius, dux fortis Suecicus, 303, 339.
Schnetter, dux Ceesareus, capit Frensberg,
418. .
Schwartzwatter in Wallachiil, 30.
Scoti dissensionibus commoti, 115.
k Carolo L rebelles denunciati, 206.
pacem ineunt, 328.
noYos excitant tumultns, 329.
arma in Angliam movent, 330.
Edinburgi k Bege convocati, 331.
Sicilia terrte motn concussa, 162.
Sittavia in Lusatift expugnata, 422.
S. Jean de Loan in LotharingiA obsessum,
80.
Spira k Galasso capta, 64.
Sporck, oolonellus JBavams, 384.
Stettin in FomeraniA obsessum, 96.
Stevin, capitanens Hibemus, 76, 83.
Stockholinium inoendio vastatum, 376.
Strafford, Thomas, Comes de, Frorex Hi-
bemiie, rebelles oppugnat, 330.
in vincula ii Farlamento co^jectus, 331.
damnatns et capite plexus, 333.
Stralsunda )i Suecis oocupata, 5.
Stuckardium in Wirtenburgo & Csesare
oocupatnm, 24.
TABBRNiB in AlsatiH obsessse, 68, 76.
Taurinomm Angusta, Sabaudife metropo-
lis, erepta Gallis ab ejus Frincipe
Thom&, 180.
obsessa k Gallis, 181.
acriter ab Harreoourt pressa, 256.
inundata k Fado, 378.
Theonisvilla in Luxenburgo, fortalitium
nobilissimum, 409.
obsessum et captum k Gallis, 410.
Tieffenbach, Comes de, dux CiBsareus,
Lusatiam tenet, Saxones abigit, 9, 26.
Tipperariensis Comitatus in Hibemi4,
suaque miranda, 14.
Treviri ab Hispanis expugnati, 62.
Trinum in ItalilL obsessum, 401.
Tripsesium in Fomerani&, ab Anglis tui-
tum, 95.
Tromp^ prsefectus HoIIandicus, classem
Uispanicam profligat, 189.
Tubingen, urbs in Wirtenburgo Academi^
oelebris, 60.
Tuccatocont, dux Ciesarianus, 5.
Tum» Comes de, Csesari insidiatur, 32.
TutIingainWurtemburgoexpugnata,387.
TylUus, Comes, Generalissimus Lnpera-
torius, expugnat Magdeborgnm, 6.
Saxones premit, 7.
fugatUB ab hostibus ad Lipsiam, 8.
Donawerdise occumbit, 11.
Tyrrell, Colonellus, miles egregins, mori-
tur, 118.
Ulma in SuabiA obsessa, 60.
redit in officium, 64.
Ultonia, provincia Hibernis, 14.
Uratialavia ad Oderam in Silesid, urbs
munita, 21.
Urbanus Vin. Fontifex, 60, 147.
UrsellsB in Nassovi& expugnatse, 262.
Vate&fo&xia in Hibemi&, 15.
Yechtens in Oldenbunro obsessum, 119.
Yerdugo, Don, dux mspanus, 265.
Yienna magno afflicta inoendio, 372.
saevit plebs in Judseos, 376.
Wai>t, tribonus Scotus, 27.
Wahl» Comes de, Bavarus, Maroodumm
expugnat, 363.
Wallenstem, Albertus de, Generalissimus
Imperatorius, 10.
432 INDEX TRIUM PARTIUM QENERALIS.
Bohemiam hostibus liberat, 11.
ad Lipsiam pngnat cum Gustayo Adol-
pho, 12.
uxorem ducit; cum Danis paciscitur,
32.
monetam cudere permissum ei, 38.
Fridlandiae ducatu potitur, 34.
conjurationem molitur, 35.
pacta cum Saxone, 53.
edes magnificsB dintifleque, 38.
interfectus est, 45.
episrammata et epitaphia de eo, 47.
Wanckius tuetur Grorlitzium, 314.
Weissel, fluTius, alluit Craooviam, 29.
Wendser in Anglift, 16.
Werthius, Johannes, dux Ciesajpeus, 11.
cum GaUis in Ix)tharingift pugnat, 64.
Wimarium retroagit, 90.
feliciter in Alsati& dimicat, 101.
superatus captusque ^ WinuuiOy 106.
captivitate redemptus, 315.
Gallo-Wimarienses fugat, 362.
liberat Botwilam, 383.
hostes Btemit, Botwilam occnpat, 388.
Westerholt, Baro de, occisus, 119.
Westmonasterium in Londino, 16.
Widerholt, Gubemator HoentwiLe, 363.
Willpuffhby, comitis de Lynsay filinSy ad
Ed^lull captus, 389.
Wimarienses in JPalatinum moTent, 182.
funduntur li Bamris, 194.
Bingam expugnant, 195.
depulsi ex Ehrenfels, 197.
Fridbersam Wettera^is oocupant, 213.
Braunfeis capiunt, 214.
ex UrseUis dbpeUuntur, 262.
fiigant EUspanos, 266.
Wimarius, Dux Bemardus, Cronacbiim
obsidet, 23.
WaUensteinio obviam procedit, 43.
Moguntiam obsidione liberat, 64.
Bhenum transit at est retroactus, 90.
pug^tin Akatia, 101.
capit Rheinfeldiam hostemqne steroit»
106.
SaveUi fhndit copias, 114.
Brisacum expugnat, 123.
mortuus est, 177.
testamentum ejus, 179.
Wirtenbureius, Dux, dedit Botwilan^SSd.
Wolfenbumum in Brunswigft obsessam,
307.
Wolgastium in Fomeranift obsessum, 98.
expugnatum ^ duce FlorenUno, 99.
FINIS.
LOKDINX : — EXCUDIT CABOLU8 WHITTINOHAM.
•