Iurisprudentiae antehadrianae quae supersunt

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at|http : //books . qooqle . com/|

DLI

IDRISPRUDENTIAE

AJN TE H ADR I A N AE

QUAE SUPEESUNT

EDIDIT

F. P. BBEMEB

PAE8 ALTEBA
PEIMI P08T PEmCIPATUM CONSTITUTIIM SAECULI

lUEIS CONSULTI
SECTIO ALTEEA

4

■^

", . '. I • 4 3 ^ t J -i -> ■' ^ ■* J ~Wv •'

LIPSIAE

IN AEDIBUS B. G. TSUBKSBI

MOHI

364918

»

m •

I
• t *

» ' • »

• ♦■
< • »

«

• • •

itiPnAX : TTPiB B. a. TBVBinBaX
Prlnted in Gorna i!l'

THEODORO MOMMSEN

vmo uNico

lURISPBXJDENTIAE QUOQUE ROMANAE RESTAUEANDAE

AUCTORI PRDIARIO
D. D.

III. Oati Claiidti Neronis Galbae Othonis TiteUti

temporam inris eongnlti. p»g.

1. Cartilins 8

2. Varitis Lncnllns 4

3. M. Cocceins I^erva M. f. 5

4. C. CaseiuB Longinas 9

1. Responsa 20

2. Edicta et decreta Cassii praetoris 27

3. Sententiae in senatn dictae 28

4. Notae ad Yitellinm 80

5. Inris civiUs libri 81

6. Ad edictnm praetoris libri 71

6. Sextns Pedins 79

1. De stipnlationtbns libri 81

2. Ad edictnm praetoris libri 82

3. Ad edictnm aedilinm cnmlinm ^6

6. Longinns 99

7. Procnlns 99

1. Besponsa 105

2. Epistnlamm libri 111

8. Notae ad Labeonem 130

4. Licertae sedis fragmenta 188

8. Urseins Feroz 170

9. Atilicinns 186

10. Pnfidins 196

11. Caninins Bebilns 197

lY. Tespagiani Titi Domitiaiii tempomm

inris eonsiilti.

1. Servilins 198

2. Pegasns 199

3. Ootayenns 210

4. Plantins 218

6. Anfidins Chins 237

6. Pnteolanns 288

7. Campanns 289

8. Vivianns 240

9. Cn. Amlenns Caelins Sabinns ^^^

10. Inventins Celsns ^^^

VI

T. Herrae et Traiaiil tempomm inris eonsulti.

p»g-

1. Valerias Severus 269

8. FnlcimnB Priscns 260

8. (L.?) Minicins (Natalis?) 267

4. L. Neratias Priscus 286

1. SenatnBoonsoltam Neratio Prisco consule factum 292

2. BesponBa 292

8. Kx Plautio libri 298

4. De nuptiis liber 295

6. BesponBormn libri 296

6. Epistularum libri 307

7. Begularam libri 808

*8. Membranarum libri VII 811

9. Incerti operis fragmenta 833

10. Incertae sedis fra^^enta 387

6. Titius Aristo 369

1. Beponsa 364

2. Decreta Front^on^iana 378

8. Digestorum libri 874

4. . . . liber 898

6. Incertae sedis fragmenta 394

6. laTolenuB Prisous 894

1. BeB in conyentu actae 401

2. BesponBa 401

8. £x FosterioribuB Labeonis libri X 408

4. Ex Cassio libri XV 439

5. Ex Plautio libri V 468

6. Epistularum libri XIV 468

7. Incertae sedis fragmenta 492

7. P. luventiuB CelsuB Titus Aufidius Hoenius Seyerianus 494

1. Besponsa 497

2. Epistularum Hbri 501

8. Quaestionum libri 501

4. Commentariorum libri 503

Additamenta.

1. Veterum sententiae et libri 505

2. Incertoram sententiae et libri 518

8. Quae quaeruntur rel dubitantur quaeque quaesita yel

dubitata sunt 568

4. Qnae recepta sunt, placuerunt, constant similiaque . 575

5. Quod ^dicitur' yel ^Yulgo dicitur' similiaque .... 586

^)orrigenda et addenda 594

idices 604

A qtiinto post nrbem conditam saecnlo pnidentes,
qni imperitis de inre consnlentibas responsa dare solebant,
iidem eos libros qnibns ant dyile aut bonorarinm ins inter-
pretareninr, componere ooeperunt, nec defdemnt qni prio-
mm pmdentiam consilia colligerent collectaqne digererent.
ex Traiani antem aetate et ad principalia vetemm opera,
imprimis Q. Mucii et Masurii Sabini inris civilis libros,
commentarii componebantnr, et alii prioram libri, velati
Labeonia posteriores, in epitomas redigebantar, qao factum
est, at libri illi commentati vel epitomati in asa esse
fere desinerent. deniqae imperator lastinianas com nova
Digesta componere statoisset, Triboniano qaaestori baec
mandavit (^Deo aactore' a. 530 Dec. 15): 'lubemas . .
vobis antiqaoram pradentiam . . . libros ad ius Boma-
nomi pertinentes et legere et elimare, at ex bis omnis
materia eoUigator, nalla (secandam qaod possibile est)
neqae similitadine neqne discordia derelicta . . . sed et
boc stadiosam vobis esse volomas, ut, si qaid in veteri-
bus non bene positum libris inveniatis vel aliqnod super-
fiaam vel minas perfectam, sapervacaa longitadine semota
. . qaod imperfectam est repleatis . . . boc etiam nihilo
minns observando, at, si aliqaid in veteribas legibas vel
constitationibas, qaas antiqai in sais libris posaerant,
non recte scriptam inveniatis, et hoc reformetis et ordine
moderato tradatis, at boc videator . . . qoasi ab initio
scriptam, qaod a vobis electam et ibi positam faerit, et
nemo ex comparatione veteris volaminis qaasi vitiosam
Bcripturam arguere audeai'

Deinde a. 533 Dec. 16 idem lusti^ianus ^ad sena-
tum et omnes popalos' scripsit (*Tanta' § 10): *Tanta

vm

antem nobis antiqiiitati habita est reverentia, nt nomina
prudentium tacitumitati tradere nuUo patiamnr modo,
sed nnus quisque eoram, qui anctor legis fuit, nostris
Digestis inscriptus est'; et alio loco (§ 20): *Ne antem
incognitum vobis fiat, ex qoibns veterum libris haec con-
summatio ordinata est, iassimus et hoc in primordiis Dige-
storum nostrorom inscribi, nt manifestissimum sit, ex
quibus legis latoribas qnibusque libris eorum et quot
milibus hoc iostitiae Bomanae templum aedificatam est/
coi edicto id quoqae debetor, quod secundo libri primi
titolo Sexti Pomponii fragmentom illud proponitar, quo
non modo ipsius iaris, sed etiam civilis scientiae origo
atqae progressus describantur. denique librorum ad nova
Digesta facienda adhibitoram index ipsis Digestis prae-
missus est.

Sed quod lustinianus antiquitatis memoriae cnm pie-
tate inserviens instituerat, eius medii aevi iuris consulti
ab historiae stndiis prorsus alieni rationem nollam habne-
runt. atqae Bononiensia quidem Digestorom exemplaria
initio ita describi solita sunt, ut legum inscriptiones
plenae retinerentur. ^contra in recentioribus libris qoi
repraesentant textam ordinarium, qnalis legebatur in
scholis aetate Accursii et deinceps, ex legam inscriptioni-
bns non remansit fere nisi nndum nomen auctoris, reliquis
non casu omissis, sed data opera expnnctis'.^ ita factam
est, at vel Guilelmus de Pastrengo, Petrarchae amicus,
de viris illustribus disserens^ fere omnes veteres iaris-
consaltos discipulos esse diceret Papiniani, velati Catonem,
Alfennm, Hermogenianum.

Benascentibns in Italia litteris veternm quoque pruden-
tium memoria reviviscere coepit. iam fragmenta in Digestis
servata ab iis qui humanioribas litteris operam navabant,
cum admiratione legebWtur: ^habent in se', inquit Am-
brosius Camaldaensis (f 1439), Vnrimam dignitatis

1. MommBen praeflAt. p. XXXXYsq. cf. Savigny Geschichte
des rOm. Bechts im Mittelalter ni' p. 481.

2. Savigny 1. c. ni p. 83.'

IX

veteremqne elegazitiam praefernnt, quam noyi interpretes
in tantum abest ut consequi potuerint, ut per imperitiam
linguae saepe numero ne intelligant quidem'.^ Maphaeus
autem Vegius (f 1458) ^tam yebemens', inquit, ^et recta
iuris consultorum et dicendi et docendi ratio, tam integrum
et pene diyinum est iudicium, ut in hoc suo scribendi genere
neminem eorum existimem qui eloquentia gloriam adepti
sunt, parem ipsis ne dicam superiorem esse. ita factum
est, ut qui antea auditu etiam leges abhorrerem, coeperim
miro admodum amore inflammari degustata sapientissi-
morum legislatorum eruditione et elegantia. inter poetan-
dum igitur transferebam me saepenumero ad lectionem
Digestorum, quod et nunc facio . . • pellectus summa yi
dicendi, summo yerborum omatu et splendore sententia-
rumque maiestate, plurimum etiam maximarumque rerum
traditione. persuasi mihi aliquando nihil tersius, nihil
praeclarius et sempitema laude dignius inyeniri posse'.*
denique Laurentius Valla (1407 — 1457) in Elegantia-
rum libris ^perlegi', inquit, ^proxime quinquaginta Dige-
storum libros ex plerisque iuris consultoram yoluminibus
excerptos et relegi cum libenter, tum yero quadam cum
admiratione: primum quod nescias utmm diligentiane an
grayitas, pmdentia an aequitas, scientia rerum an ora-
tionis dignitas praestet et maiori laudi danda esse yidea-
tnr; denique quod haec ipsa ita in uno quoque eomm
omnia sunt egregia et perfecta, ut yehementer dubites
quem cui praeferendum putes . . . utinamque integri
forent! . . quod ad meum hoc opus attinet, non fraudabo
iuris conditores debita laude . . . per quotidianam lectionem
Digestorum et semper aliqua ex parte incolumis atque
in honore fait lingua Bomana, et breyi suam dignitatem
atque amplitudinem recuperabit'. ^

1. Sayigny 1. c. VI p. 428.

2. Sayigny 1. c. p. 480.

8. Honc locum a Sayignio, ubi de Valla disserit (VI, 488),
non allatnm propoBoit Hugo in eo. qnem primam edidit libro
a. 1789: ^Eduard Gibbons histonsche t]hersicht des r5m.
AeohtB' p. 211 sq.

X

Brevi Pomponins Laetns, Yallae discipulus, cuxxl
ex Pomponii illo fragmento iuris consaltomm nomina
collegisset, in libello quem de Bomanis magistratibus
scriptnm a. 1474 edidit^ de iuris quoque peritis Bomanis
egii^ deinde Angelus Politianus, qui a. 1490 ad
librum Florentinum viris doctis plerumque sedulo atque
anxie prohibitum admissus est, non modo iuris con-
sultorum nomina ez iDdice contulit, sed etiam frag-
mentorum, quae in primis Digestorum libris inveniuntur,
inscriptiones collegit.^ iam Guilelmus Budaeus (1467
— 1540) Vallae libro a. 1606, ut videtur, lecto ut
Digestorum libros diligentius evolveret impulsus est.
^qua in lectione', inquit, ^cum multis in locis volumina
ipsa partim mutilata, partim mendosa deprehendi, tnm
yero, quod flagitiosius esse multo arbitratus snm, yerba
multa non trivialis, sed antiquae ac probae monetae in
alienum usum ignorantia temporum translata esse ani*
madverti. ea indignatione permotus ausus sum . . . iactare
inter amicos, me aliquando facturum, ut Pandectae emen-
datius atque intelligentius legerentur'. sed cum intel-
lexisset Hnconsultius' se id promisisse, ^videlicet viribuB
nostris necdum nobis exploratis nec praestandae rei di£&-
cultate satis excussa pensitataque', omisso quod coeperat
opere annotationes potius etiamtum inusitatas sibi scri-
bendas proposuit. quod opus primis anni 1608 mensibus,
paulo post quam loannes Deganaius 'ad principem magi-
stratum assumptas' erat, aggressus, cum quattuor et viginti
librorum selecta fragmenta vel emendasset vel explicasset,
cum praefatione ad novum Franciae cancellarium 'Parisiis
pridie nonas Novembris' scripta eodem anno edidit. quibus
in annotationibus Pomponii quoque illud fragmentum a
iuris consultis ad id temporis fere prorsus neglectum
philologica arte usus commentario instruzit.

Sequuntur Thomas Diplovataccius, qui opere ^de

1. Savignj 1. o. p. 448.

2. Savigny 1. c. p. 438. 442.

XI

praestantia doetorum' onnis 1500 — 1511 composito vete-
ram pradentiiim libros ez Florentiuo codice, nt Yidettir,
collectos descripsit^, et Petrus Aegidius, qni primus
a. 1517 inris anteiustiniani fragmenta quaedam edidit,^ et
Udalricns Zasins, qni Budaeum secntus ad 1. 2 D. de
origine iuris^ id est ad Pomponii fragmentum scholia
scripsit, in qnibus componendis et Gai epitomati et Pauli
fragmentis novis paulo ante in monasterio Mnrbacensi
repertis primus nsns est.' iam a. 1525 Pauli sententiae et
6ai epitome primum Parisiis editae suni^ qnattuor annis
post Gregorius Haloander, cum a Norimbergensinm
senatu adintns Digesta ederet, inscriptiones quoqne frag-
mentorum nsqne ad libmm XXY ezhibuit.^ denique
Arnoldus Ferrandns a. 1536 Lngduni fragmentnm
novnm ex Pomponii libris servatom^ et loannes Tilius
a. 1549 Parisiis Ulpiani qnae dicuntur fragmenta edidit,
qno libello ante Gaii ipsius institntiones repertas non erat
melius veteris inris pmdentiae specimen.

lam nt uno verbo rem complectar: novae cuiusdam
inris disciplinae eaeqne gravissimae fundamenta iacta
snnt: inris sdlicet Bomani historiae. quam autem misera
fherit sententiammin Digestis servatamm ezplicatio quis
melins des cripsit qnam poeta ille Gallorum gravissimus
Eranciscns Babelais (1483 — 1553), qui in libro
a. 1533 edito de adolescente quodam narrat: ^Ainsi vint
& Bonrges, ot. estndia bien long-temps, et proffita beau-
coup en la facult^ des loix. £t disoit aolcnnes fois qne
les livres des loiz Iny sembloyent nne belle robbe d'or
triumphante et preciense k merveilles, qui fenst brod6e

1. Savigny I. c. in p. 45.

2. Savigny I. c. VI p. 459.

8. StintziDg: Zatius p. 126 ff. 180 f.

4. ^Ad codicem mann scriptum Almarici Bouohardi'.

5. Mommsen praef. ad .Dig. p. XYI. Stintzing Gescb.
der dentichen Bechtswissensch. I p. 184 sqq. Savignj VI
p. 488. 444.

6. In consnetudinnm Burdigaleneium commentariis p. 72.
^e bibliotheca Petri Criniti Florentini'.

xn

de merde. Car, disait-il, au monde nY a livres tant
beaulz, tant aon)6s, tant elegans, comme sont les textes
de Pandectes; mais la brodnre d^icenlz, c^est assavoir la
Olose de Accurse, est tant saHe, tant infame et punaise,
que ce n'est que ordure et villenie.'^ sed iam eodem
tempore apud Bituriges ius docebat Andreas Alciatus
(1492 — 1650), quo laudato Savignius noster operis de
iuris Romani historia compositi finem fecit.^ Hllud non
di£&teor', inquit Alciatus^ ^si antiqnorum iuris consultomm
opera e^tarent, . . . Accursii et qui post eum scripsemnt,
minime necessarias futuras fuisse lucubrationes.'

Inscriptiones iam pro parte quidem restitutae quanto
essent usui ad veterum prudentium libros restituendos
cum perspexisset, lacobus Cuiacius (1522 — 1590) fere
inde ex a. 1547 undique conqnisitis iis indicem sibi con-
fecit, quo veterum librorum per Digesta dispersorum
genuinus ordo apparebat pristinusque status aliquatenus
adumbrabatur. Florentino deinde codice a Laelio Torello
anno 1553 diligentissime edito a Cuiacio praeceptore
iussus eiusdemque consilio adiutus novum fragmentorum
indicem confecit Carolus Faber, optimis subsidiis usus.
at emendatiorem etiam composuit lacobus Labittus, et

1 Operam Paris. a. 1858 editornm I p. 199. neque id
praetermittendum pnto, quod idem poeta in libro qni post
mortem eins a. 1664 editus est, de Florentino codice, quo
docti abstinere cogebantur affert (1. c. II p. 297): ^Panurge
fist tant par belles prieres avec les sindicqs du lieu qa*ils
le nous monstrerent (sc. nn flasque de Sang ureal, chose
divine et k pen de gens congnne): mais oe fnt avec plns
de ceremonie et Bolennit^ plns grande trois fois, qn^on ne
mODstre k Florence les Pandectes de JnstiniaD, oe la Veronni-
qne k Bome'.

2. Geschichte YI p. 421. 476. ^Blicken wir nnn . . .', haec
eins Terba ex p. 471 huc afferre invat, ^aDsern Standpnnkt am
SchlasB des fiinfzehnten Jahrhanderts wHhlend, in die vor udb
liegende ZukuDft, so konnte es schon damals einem anbefan-
genen Blick kaam verborgen bleiben, dass die BechtswisBen-

^haft eine vollBt&ndige Umwandlnng erfahren mfiBBe'.

3. De yerbomm significatione. Francof. 1682 p. 671.

xm

ipse Coiacii anditor, quem ^omni ez parte absolutiim' ratus
pnblici iuris fieri volnit Cniacins, sod ita quidem, ut usns
eins yariis exemplis demonstraretur. ^quod cum plenins
facere instittdssem^, inqnit Labittns, Sit qnid singnlis
inrisconBultomm libris tractaretur, quantum ex iis quae
supersnnt fragmentis coniici posset indicarem, nt quae
coninngi inter se et adnecti possnnt legum capita mone-
rem, ut alia ex aliis interpretationem snmere oporteat, et
nt alia cnm aliis, qnae pngnare videantnr, nonnlinquam
Indicis nostri ausdlio conciliari debeant exequerer, fecit
pene importuna inris stndiosomm fiagitatio, nt . . simplici
atque nnda Indicis editione institutum illnd nostrnm
antevertere cogeremur'. prodiit igitnr liber Lutetiae
a. 1667.

^Publica quidem est, vir clarissime', ut auctor Michae-
lem Fabrum, Caroli illins patrem, alloquitnr, ^nec ea
fortassis ininsta qnaerimonia, qnod ex tam multis tam-
que yariis veterum iuris consultorum libris adeo panca
nobis et male plerumque concinnata fragmenta . . snper-
sint . . . neqne enim quemqnam reperias verae germanaeqne
inris prudentiae stndiosum, qui non ea vehementer inris
anctomm monnmehta desideret, ex quibus tnm yeneran-
dae antiquitatis cognitio eliciatnr, tum etiam vera inris
interpretatio depromafcnr. inde vero factnm est, ut qnas
nobis Panli sententiamm et Caii institntionum libros Ger-
mania protnlit, qnos in pnblicnm y. c. loannes Tilins
nipiani titnlos emisit, tam multi ita ayide arripnerint, ita
cupide legerint, ita stndiose ad iuris illustrationeni accom-
modayerint, nt ex iis iam non minimum iurispmdentiae
Inmen accesserit. qnid si tandem aliqnando . . . yel Ulpiani
yel Pauli yel aliorum iurisconsnltornm integra monumenta
prodeant? . . . sed quando id qnod tantopere optamus . . .
non habemns, tantum illnd tamqne instum inris studio-
Borum desiderium interim, dum spe aliqna meliore susten-
tatnr, hac ratione quodammodo explendnm pntayimns.'
itemm emissus est index Yenetiae a. 1666, iam auctns
tractatn ^de usn indicis'.

XIV

Inde ez a. 1556 in lucexn prodierunt Cuiacii Obser-
yationum et Emendationum libri XXYIII, quorum similes,
si fructum spectes, nulli exstant. secutae sunt eiosdem
viri de his studiis nnice meriti a. 1558 in Pauli senten-
tiamm ad filium libros Y interpretationes, et usque ad
a. 1588 recitationes sollemnes ad Africani, Papiniani,
Pauli, Modestini, luliani, Marcelli, Scaevolae libros yel
omnes yel certe Besponsorum, Quaestionum, Digestonun,
ad edictumf alios, quae recitationes inde ez a. 1570 yel
ab ipso yel ab auditoribus editae snnt.^ accessit com-
mentarius in Digestorum titulum de ongine iuris a. 1585
editus.

Cuiacii studia persecuti sunt et auditores et aemuli
plures, quorum inter illos inprimis nominandus est Petrus
PithoeuB (1539 — 1596), qui Mosaicarum et Bomanarum
legum collectionem a. 1573 Parisiis edidit, adiecto Mode-
stini firagmento noyo.

Inter aemulos Cuiacii eminent Franciscus Bal-
duinus (1520 — 1573) et Antonius Augustinus Hi-
spanus Caesaraugustanus (1517 — 1586). atque ille anni
1555 mense Aprili Argentorati, insequenti anno Heidel-
bergae professons munere functus a. 1558 Basileae com-
mentarium edidit de iuris prudentia Muciana eximiae
doctrinae plenum. ^Equidem', inquit, ^nunquam possum
sine magno dolore yeteres iurisconsultos intueri tam misere
abs Triboniano diipcerptos • . . sed tanto magis yelim dissecta
eorum membra colligi et yeluti religiosas reliquias adser-
yari, ex quibus profecto aestimare etiam nunc licet, quantus
fuerit yeteris iurisprudentiae splendor, quanta amplitudo
et maiestas^ Augustinus yero et a. 1543 Emendationum
et Opinionum libros lY et a. 1579 tractatum de nomini-
bus propriis roi) IIctvdiKzov Florentini edidit. composuit
praeterea similes atque Labittus indices, sed auctos ceteris
iuris prudentiae antiquae fragmentis, quae extra corpus
iuris tradita tunc nota erant. qnod ut perficeret, iam anno

1. E. Spangenberg: Jacob Gigas. Leipzig 1822 p. 245 sq.

XV

1542, dum Florentiae moratar, a Cosmo Medice, Tnscoram
dace, impetraverat, at codice Florentino uti sibi liceret,
adintoribns loanne Metello et Laelio Taarello, propter
legendi dif&cultatem etiam Angeli Politiani libris ad-
bibitiB.^

Anno 1574 lohannes Wolfgangus Freimonins
Bavarus (1546 — 1610) a Donello, Valentino Forstero,
Nicolao Cisnero, lohanne Fichardo adiutns ^Sjmphoniam
iaris atriusqne chronologicam' edidit, qua,. ut aHa prae-
teream, com imperatores inde a Caesare usque ad lusti-
nianum eorumqne constitntiones, ttim iurisconsultos eorum-
qne libros aetatis ratione habita separatis yersaum
colomnis et disposait et comparavit, libroram fragmentis
qnae in Digestis servata sunt indicatis.^ qno ex opere
diiigentissime composito ad hanc doctrinam mnltum atili-
tatis redundasse constat.

Augustini atqne Cuiacii praeceptoris vestigiis insistens
lacobus Lectins (1560—1611) a. 1592 ad Modesti-
nnm de poenis, deinde a. 1601 de vita et scriptis Domitii
ITlpiani tractatum scripsit. in eodem studiornm genere versati
BQnt plnres, in his Edmnndus Merillius (1579 — 1647),
qni de Paali libris Mannalium et de Callistrati libris
Quaestionum dispntavit.

Inseqnenti saeculo XYIII Abraham Wieling (1693
— 1746) pleniorem indicem a. 1727 edidit sic inscriptnm:
^lurisprudentia restitnta, sive index chronologicns in totum
ioris lustinianei corpus, ad modum lac. Labitti, Ant.
Aognstini et Wolfg. Freymonii, nova tamen et faciliore
methodo collectus'. deinde postquam Henricns Brenc-
mann Boterodamensis (1686 — 1736)^ atqne lohannes
Salomo Branqnell (1693 — 1735), quorum ille de crisi
in Digestis exercenda, hic de historia iuris optime meritus
est, vel de restitnendis yeteram pradentinm libris cogita-

1. Th. Mommsen praef. ad Dig^sta p. XVI.

2. Stintzuig, Gesch. I p. 612 sq.
8. Mommsen praef. p. XVIII.

XVI

Yemnt, sed proposito nt difficillimo destiterunt, ^ leviore
animo rem expediyit Carolus Ferdinandas Hommel
Lipsiensis (1722 — 1781), qoi, cum adulescens a. 1747
^propositom de novo systemate inris naturae et gentium
ez sententia veterum ictorum concinnando' concepisset,
inde ex a. 1767 Talingenesiam librorum inris yeterum
sive Pandectarum loca integra ad modum indicis Labitti
et Wielingi oculis expositam' composuit. *cum fere per
lustrum', inquit ipse, ^non alia nisi foro profutura . . .
publicaverim, ne docti homines me litteraturam curasse
suspicentur, accelerandam putavi editionem huins
Palingenesiae diu promissam, per quam libros veterum
iurisconsultorum discerptos a Triboniano restituimus^.
quodopus iam insequenti anno ad iinem perductum quam-
quam nomini ab ipso auctore dato nuUo modo respondit,
aliquatenus tamen satisfecit Gothofredi aliorumqne yirorum
doctorum desiderio ipsa librorum fragmenta collecta
habendi, neque fructu caruit.

Novae scholae historicae quam dicunt principes,
Gustavus Hugo (1764 — 1844) et Carolus Fridericus
Savigny (1779 — 1861), viri quamvis eximie de iuris
Bomani historia meriti, haec studia, quod videam, adeo non
secuti sunt, ut Savigny de veteribus iurisconsultis a. 1814
haec scripserit ^ . . wenn wir ihre Schriften voUstftndig vor
uns h&tten, wtLrden wir darin weit weniger Lidividualit&t
finden als in irgend einer anderen Literatur^; existimabat
enim illos non ingenia propriae indolis atque naturae,
sed veluti ^personas fungibiles' fuisse (Yom Beruf unserer
Zeit zur Gesetzgebung p. 29 et 157).

Lide ex a. 1816, quo anno Gaius Yeronensis ab ob-

1. Gf. Landsberg, Geschichte der dentschen Bechtswissen-
schaft m 1 p. 176 et Dotamm liber p. 166.

2. Yerba plena sant: ^Unter den BOmem znr Zeit des

Papinian war ein Gesetzbuch mOglich, weil ihre gesammte

jnnstische Literatar selbat ein organiBches Ganze war: man

ktonte (mit einem KanstanBdmck der neaeren Jaristen) sagen,

^ass damals die einzelnen Jaristen fangible Personen

\cen\

I

KYU

Hvione sriiidioatos etivirointm dootissiaiorjQim.opera.etjstudio
anagis paagisqAie restitai coeptus est, non modo de >hoc
inits peodto, sed e^iam de aliorumnireteram.libris iniquitate
pc^teriarum ^teiY^poram misere eorxcqitis ^quius iudiGaDe
^lieait. Sarignj quidem, jcum in ;libro illo ;qm insoribitnr
Gesehiekte des rfim. :Beehts im Mittelalter 11 p.: 56.de Panli
gententiis, qu^ lYis^tbi adhibuerunt, haec eeripsisset ^das
..iBuch des Panlus gehSrt^gewiss in .Plan ond AusftLbrung
unter dio schlechtestenniGiht nnr dieses Verfa6sers,.6ondeni
der .rdmischen JuFispmdenz liherhanpt'y>intei*im Gaio Vjeco-
nenfii cog^idio in Trolnmine in a. 1822'edito p. 660 haee
adiecit: ^Die :Instttutionen des Gaius, .dereuigrossen Beioh-
tum wir erst jetzt zu beurteilen verm^gen, sind durch die
westgothisehe .Bearbeitnng ganz unbedeutend ge^worden,
imd Yielleicht ist . das Buch des Paulus durch dieee Be-
arbeitung nicht . weniger als :das des Gaius entstellt'. .qoae
yerbain.8ecundaquoque c^ris editione inyeniuntar^II p.<57),
sed ita mutata: ivielleichtiist das Buch des Paulus durch
geistlose Abktlrzung ni6ht viel weniger entstellt'. at quod
de fongibilibns yetenmi prudentium personis dixerat, ne
in iteratis quidem opusculi editionibus mutavit.^

Nostra aetate^ ^cum Theodorus Mommsen Dige-
storum novam editionem omni arte critica ornatam para-
visset et post Adolphi Priderici Eudorffii curas^
edictnm perpetuum ab Ottone Lenelio optime restitu-
tnm -esset, iam videbatur librorum in lustlniani Digestis
adhibitorum vera quaedam palingenesia componi posse. et
edidit opns desideratissimnm et ^ad ius Eomanum et
vetemm iurisprudeatiam penitus cognoscendam.aitilissimum
idem vir doctissimus Lenel anno .1889.^

n—n

1. Vom Bernf fttc. Neudrnck nach der dritten Auf-
lage (1840) Freiburg 1892 p;^96.

.2. De iurisdictione edictum. XSQ9,

3. Palingenesia iuris civilis. luris consultorum reliquiae
quae lostiuiaoi Digestis continontnr ceteraque iuriBpradentiae
ciyilis fragmenta minora secundum auctores et libros dis-
posttit 0. L. Lipfeiae. 2 yoU. 4^.

InTispr. antehadr. rell. ed. Bremer. 11, 3. b

xvm

Antehadrianae iurispradentiae edendae consilium ipse
ante hos viginti quinque fere annos cepi statimque cum
bibliopola de omni genere literarum optime merito com-
municavi. sed quominus rem propositam aggrederer, nedum
«xpedirem, aliis officiis per longum tempus impedientibus,
cum interim Otto Lenel Palingenesiam editurus esset,
GoUegam monui, ne iuris publici sacrique fragmenta negle-
geret neve iuris consultos secud&um ordinem alphabeticum,
sed potius temporis ratione habita collocaret; quod si
petenti mihi concessum esset, a proposito illo desistere
cogitabam. quod cum secus factum esset, optimis auziliis
iam paratis propositum opus mihi tandem aggredien-
dum erat.

Sed priusqnam de ratione in hoc opere sequenda
«xponam, praemittendum est, quid de Pomponiani illius
fragmenti, quo de antehadrianae quoque aetatis iuris con-
sultis traditur, condicione sentiam. quod P. Erueger yir
doctissimus dicit (Gesch. p. 177 n. 24): ^dass der Abriss
der Eechtsgeschichte in Dig. 1, 2, 2 sprachlich vielfach
Anstoss erregt, liegt an der verdorbenen t)l)erlieferung',
libellum illum iam ante lustinianum deprayatum fuisse
yidetur existimare. at ipsum Tribonianum quoque Pom-
ponii narrationem varie mutasse non modo suspicari^ sed
satis demonstrare licet.

Ad haec verba, quae in principio leguntur: ^necessa-
rium . • nobis videtur' ^ipsius iuris originem atque pro-
cessum demonstrare' verbis §^13 sic remittimur: ^Post
originem iuris et processum cognitum consequens est, ut
de magistratuum nominibus et origine cognoscamus'. qui-
bus rebus §§ 14 — 34 narratis improviso ac subito in § 36
haec sequuntur: ^luris civilis scientiam plurimi et maximi
jiri professi sunt', cum de iuris civilis scientia dictum iri
ne verbo quidem praemonitum sit. nam quae in § 13 post
verba supra allata leguntur: ^post hoc dein de auctorum
successione dicemus', a Triboniano ez posteriore capite
(§§ 48 — 53) huc translata atque inter §§ 34 et 35 quae-
dam intercidisse iudico. quid vero dictum fuerit, conici

XIX

potest, si ad pribra recurrimus. post verba enim illar
^eonsequens est, ut de magistratunm nominibns et origine
oognoscamns' § 14 sic incipit: ^Quod ad magistratus
attinet', quae verba ad aliam rem videntur speotare
qnae olim cum magistratibus coniuncta iisque prae-
missa fuerat. quae res qnalis faerit, XJlpiani Institntionum
fragmento indicatur, nbi haec legnntur (D. 1, 1, 1, 2):
*Huiu8 stndii duae sunt positiones, publicum et priya-
tum. pablicum ius est qnod ad statnm rei Romanae
spectat, . . • publicum ius in sacris, in sacerdotibus,
in magistratibus consistit'. accedunt imprimis eaquae
Festos p. 245 de publicis sacris et Livius T 20 de pon--
Idficum oflicio tradnnt: ^publica sacra' (sc. snnt), ^quae
publico sumptu pro populo iiunt, quaeque pro montibus
pagis curis sacellis; at privata, qnae pro singulis homini-
bns familiis gentibu9 fiunt.' ^pontificem . . Numam . . .
ez patribus legit eique sacra omnia exscripta exsignataque
attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad qnae templa
sacra fierent, atque unde in eos sumptus pecunia eroga-
retur. cetera quoque omnia publica privataque sacra
pontificis scitis subiecit, ut esset, quo consultum plebes
yeniret, ne qnid diyini iuris neglegendo patrios ritus
peregrinosque adsciscendo turbaretur; nec caelestes modo
caerimonias sed iusta qnoque fiinebria placandosque
manes ut idem pontifez edoceret, quaeque prodigia ful-
minibus alioye quo visu missa susciperentur atque cura-
rentur/

Besponsorum igitur a pontificibus datomm dno genera
esse apparet: unum eomm quae privatis, alterum idque
principale eomm, quae regi, magistratibus, senatui data
sunt. utrinsque generis exempla vel hodie extant. nam et
sic scriptum yidemns; Hn eo qui in nave necatus, deinde
in mare proiectus esset, decrevit P. Mucius' (I p. 33). et
alterius generis exempla haec sunt: ^P. Scaevola pontifex
maximus pro coUegio respondit: quod in loco publico
Licinnia, Gai filia, iniussn populi dedicasset, sacrum non
viderier* (I p. 33), et praetorem qui diebus nefastis tria

b*

illai yerba prudons dizisset,. Q^ Mucius aaebai>ei^iaii ul
impium nonr pwse (I p; 57).

Pomfponiani qdoque,' cum iuds ■ Boifeiani originem. esv-^
pticaver sibi prolxwuisset, ut cetdros sacerdotes^ neiglegiLni^>
oerte' de pahtiiieibnB' non dicere non potuisse, Txiboniana
yero hoc Ponipoiiii cdp.ut omittendum' foisse negari- neqmtt
ita^ud inf § 13^ baeo feore Pomponiuim scripsisse censea: ^con^»'
sequens est,. ut ^lajn)^ de magistratuum ^quaihr de saeel^
dotium publicorum^ nominibus et origine: cogtnioscanuM^

Ae ne' in mutilata quidem Fom^bnii fragmentou
Iraamm rerum yestigili' desunt: nam ei dc' coUegio pontii"
ficmm (§ 6) dt dc nkaximis duobtis pontilicibtul xti iimB'-»
oonsaltis eximiis disserit (^ 39. 41). sed quod maxiihit
nMMZiettti est: yel eiecti illius caipitis fragmentum yididito.
esiarer. alieno loco insertum, scilieet § 6: ^(i9s isdemr
[sc. legibus Xn tabularum] legis addoiMfCompositae Elunt)t
omfuium tamenr hsruni(?). et interpretandi s<cieiititir'
ert< actiones apud collegduan pon^tifieum erant, es^.
qwbois^ constituebatiLr quia qnoqutf aimo ^tes&sto eoaeAp.
privtttis'.^ ut eorum qnae dixi summam faciann: bone.
^interpretaudi seientiam' eb illam ^iuris ciyiiiff) sci^nitiam'
i»' eodem^ capite- olim aPomponio expotsitas fuisse Ven/
sitaillimum est; itaque si quii» Pom^oiui fragfmentvmi^i q^<Midt
hodie fieri possit^ restituere yolet, ei cum a lociB(»iTri-
boniano omissis tum ab eixtsdem additaflaenitisiyel ab ipBOi
oonfictis' yel ez ^is; fragmenti partibua transpOBitis' pr^r-
ficiscendum erit; qui singula yerba emendare studebit^t etuir.
plerumque non BOmponitini^ sed TriboBwnum emenda-
tuiukn esBe itidico.

EBAGME2fTI POMPONIANI GEH^Om. STAiTUa

LINEAMENTA.

li BH tUriit ^pdpuU Bdfmmiy (Histine et' ptike^U:

necessariiim [itaque nobis]' yidetur ipSius iuris

^nostri^ originem atqtie processum dftmonstrare (pr.)*

1< €oA praeetB^t priyatir.

xxr

liL 2I^< «M^9fH^9Jl^><^# sadeirMiMm pa^Hemmky ^mMbus^

J^^ofet originem iuris <(nostri)f et processum cbgiii-
liim conisequens est, ut' ^tam^ d'e maglstratiium ^qud.in,
de slicerdotium publicortuii^ nbniiniBus et ori^e cogtio-
scamns (S 13)..

1. QtLba ad^ magistratuls \populi Eomani^ attinet,
iniiib ciVitatis hiiius, constkt reges omneiii pote&t^tem
MaBditee ff; 14)! ^

21 ^Quod'. ad^ sacefdbtes putilicbs attliiet — y

— ei interpretandi scientia et ^legis^ actiones as^tid^
oollegium pontificum eifant^ ex quibus cbnStituebattir qtds''
q\Loqtie anhb prae^fo ess^et priyatis (§ 6^),

ME lie 4ls^ ^ • iWis^ d^diBs ^de/ntiafH profSsisi^ smt.

1. turid civiliis scientiam plurimi et maximi viri pror
f^' sxmt (§' 35).

S. De auctomm ^post priiioipatum. constitutum^
succeseione^ (§§ 13. 51. 53).

Srait cAxBDt m aiiimbi pontifioumf (pioqae deeireita.
generecli» qiiiae eQcteiBi eshibero^. qualiar scmt: Liv. 31, 9
Qtaoiem. yotb pubH^ Libiiixuar po^tifex> maBnimuB attulit^.
quir niegftVit ex inbertai peeoiBai y<ovBre< deb^ie,v qai&^ ea.
peei!aaia.i neii. posset in hMtaru nsui essidy seponiqxie 8tatim>
delMttiBftr. neor oaiiit idia. pecnnia miseeri!; qjood si &oti!im<
«sset, yotum rite solvi non posse; quamcpxam et res e^^
aactoi< msi^ekak^ tamea ad ooUegium. poi^ificum) liieferre
<xniBiftl> kiflsw^t 8i( posset vecte yetum iifecertae pecnzraike/
SQBcipij toam^K reetiusqoe' etiiint esset, pontifioe» deeoreh
TBBM^y ei Liy\.. 30^ & (.^•. . referente Sqil Sulpicio prae-»
tore triumpbus M. Fulyio est decretus. is cum gratias
patribus conscriptis c^sset^ adieiiii^ ItidoB' muffio^ se loyi
opti&or maxiiAo' eb die quty Ambtaciam cepi^set yoyisse;
in eam rem sibi centum pondo auri a ciyitatibusi coUa-
tum; petere ut ex ea pecunia, quam in triumplio lataRBi

xxn

in aerario positurus esset, id aurum secemi iuberent.
senatus pontificnm collegium consuli iussit, num omne id
aurum in ludos consumi necessnm esset. cum pontifices
negassent ad religionem pertinere, quanta impensa in
ludos fieret, senatus' et q. s.). num recte factum sit, quod
a proposito destiti, iam valde dubito.

Prudentes imperatori Hadriano aequales vel posteros
edere nunquam in animo erat. Hadriani vero aetate opus
terminandum ideo putabam, quod illo imperatore noyum
quoddam saeculum exstitit fere innumeris constitutionibus
insigne, a quo lustinianus quoque, cum iuris corpus com-
ponere constituisset, in novi Codicis legibus coUigendis in-
cipiendum esse edixit, quamquam una tantum ELadriani
constitutio recepta est.^ illud inprimis monendum est,
antebadrianae aetatis iuris consultos nusquam iuris gen-
tium mentionem facere. in eo tantum sub primis prin-
cipibus novi cuiusdam saeculi agnoveris, quod et naturalia
aequitas civili (11, 1 p. 114) et civili rationi naturalis
opponitur (II, 1 p. 557) atque de eo disputatur, num qui-
busdam obligationibus peregrini quoque teneantur (II, 1
p. 93 et 542). in ceteris non de communi omnium
hominum, sed de proprio populi Bomani iure agitur.

Priorum igitur prudentium sententiae librorumque
fragmenta, quae eztra lustiniani Digestorum libros servata
primo a Dirksenio,^ postea plenius ab Huschkio' pro-
posita snnt, cum Digestorum illorum fragmentis ita com-
ponenda erant, ut unius cuiusque prudentia, quantum
hodie liceat, cognoscatur.

Discernenda autem erant responsa consulentibus a
yeteribus data a sententiis per libros litteris mandatae;
plures enim auctores iique gravissimi respondendi tan-
tum munere functos esse, libros-. componere non curavisse

1. Cf. Emegeri Codicis editio p. 489.

2. firnchstfloke aus den Schriften der rOmisohen Jnristen.
KOnigsberg 1814.

3. Inrisprudentiae anteiustinianae qnae snpersunt. Lipsiae
1860.

xxm

satis constat. cuius generis fiierunt liberae rei publi-
cae temporibus C. Scipio Nasica, Ti. Coruncanius, P. Li-
cinius Crassns, C. Aquilius Gallus, Aulus Cascellius,
primo post principatum constitutum saeculo Cocceius
Nerva. alii iuris periti libros quidem de iure civili com-
posuerunt, respondendi vero of!&cio raro tantum functi
essd videntur, cuius generis viri ut secundo saeculo plures
extiterunt, ita ne antea quidem desunt. atque inter
liberae rei publicae iuris peritos in his referendi sunt
Aufiidius Namusa et Alfenus Varus, inter primi post
principatum constitutum saeculi Fabius Mela.

In proponendis et responsis et librorum fragmentis
additamenta posterorum et lustiniani mazime interpola-
tiones detegenda atque tollenda erant. qua in re quam-
quam nostra aetate nonnuUi viri doctissimi atque saga-
cissimi aliquantum assecuti sunt, tamen nescio an maior
pars posteris relinquenda sit. itaque in hoc opere veterum
oratio, quae quidem iam vel certo vel probabiliter a viris
doctis restituta esset yel restitui posset, proponi opor*
tebat.

Ubicumque priorum prudentium librorum, id quod
non raro fit, inteipretationes vel epitomae tantum a
posteris factae a Triboniano adhibitae sunt, ut suum cui-
que tribueretur, in singulis fragmentis posterioris oratio
a prioris discemenda erat, quod in magna parte fragmen-
torum hodie fieri vix potest. qua de re cum generaliter
constitui nequeat, de singulis libris videndum est.

In iis quoque libris, in quibus et priorum responsa
coUecta digestaque sunt et propria colligentis adiecta
videntur, similes dubitationes oriuntur, cuius rei exemplum
praebent Alfeni Yari Digesta.

Neque eos libros ius ciyile illustrantes, qui a gram-
maticis compositi videntur esse, veluti Aelii Galli de
verborum ad ius civile pertinentium significatione, reicien-
dos putavi; eos yero, quibus ne grammaticorum quidem
more res tractantur, veluti Senecae librum de matrimonio,
quamvis nonnuUa ad ius pertinentia referantur, ex. gr. de

XXIV

*Ooidjabeaisiam in ^eontr&hendis ^nufvtiiis more\ panim «ijj^
utibs dnxi. uidisjj

>Dmiqtte i a re . pvoposita 'jDdn >iQiemLm -. «sae patsTi v <et ^^
eoram libromm, quornm noamna tantnm lextant, aicgoment^, ^ ^
qnantom ifieri liaeret, conidetura ^definire '(«zempla ^lia^Des j;g ^
il p. !3;)et>p. t3^; II, 1 p. 364) et Masuiii Sabini iari^ i^
Kshrilis :librofi (II, 1 >p. SSSsqq,), qnos usq^e ;ad 8ei?eri ^-
aetatem summae > auctoritatis fuisse apparet, hodie maxi- m^
imaxa partem deperditos m. Glai <Institationam commentariis ^^
Ulpianique Eegularam libro singalari non tam resiitaere ^^^;^
quam potius ea eapita . qnae praetermittdFe Sabino nallp
^odo Ucuit, indioare atqae frAgmentis.serratis adiungere.

De librorum generibus jv^l de Tario quod fdicunt
'Sjstemate.disserere ^non putavi huius loci esse. s&d iiam
summatimijstatuendum est, quinam illommilibromm, 'quo*
rum Jragmenta.in hac collectione proposita.sunt, ininoTis
Digestis componendis Triboniano iat^ri praesto [fuisse
videantiu:. atqne libris Itberae rei publicae aetate^Gom-
positis illum abstin^isse lacile *apparet, .licet Q. -Mucii
Scaevolae nomen in indice Florentino legatur (cf. I p. 103)
et nonnulla libri.S^oov fcagmeiita iMuGio nomine insignita ^^^
in Digesta recepta (cf. Ip. 104), praeterea duo fragmenta |
Aelii Galli nomine.inscripta tiiulo de verborum quae ad
lus pertinent significatione inserta sint (p., 247. 252), deni-
qne plurima fragmentaAlfeni Yari nomen.prae se ferentia
per varios Digestorum libros dispersa legantur (I p/292.
293. 296. 300. 301. 802. 303. 306. 306. 307. 308. 310.
311. 312. 314. 316. 316. 320. 321. 322. 323. 324. 325,
327. 328): re vera Q. Mjucii sententiae, ut coniceie lioet,
ex FompoQii (cf. I p. 69), Aelii Galli, ut yidetur,jex Guii
libris (cf. I p. 246), Alfeni Vari sine dubio ex Pauli
epitoma petitae sunt (cf. 1.289 et p. 329 ^Alfenus libro
primo epitomarum'). itaque librorum ad liberae rei
publicae aetatem pertinentium fragmenta maximam partem
Pauli vel XJlpiani libris debentur, quos non /moclo .(ad

1. Gf. Puchta Instit. H § 289 n.' f.

XXV

Masurii Sabini iuris ciyilis libros, sed etiam ad edictam
praetoris amplissimos commentarios composuisse notum est.
Posteriornm vero librorom quibusdam Tribonianus
yidetur usus esse integris, inprimis Traiano fere principe
editiSy scilicet Neratii et lavoleni. de reliquis non idem
dicendum est.

Antistii Labeonis quidem neque libros ad XII tabulas
neque ad edicta praetorum vel aedilium curulium, neque
Besponsorum vel Epistularum libros, ut alios omittam, in
lustiniani Digestis componendis ipsos adhibitos esse satis
apparet (cf. 11, 1 p. 81. 84. 89. 95. 146. 147). praeterea
neque ex Ili&av&v libris, quamquam in indice Florentino
referuntur, neque ex Posterioribus ipsis, sed ex epitomis
tantum, illorum Pauli, horum lavoleni, fragmenta petita
videntur esse (11, 1 p. 149 et 161. cf. 11 2 p. 403).

Idem de Masurii Sabini libris statuendum est, cuius
iuris civilis librorum in Florentino indice laudatorum ne
unum quidem fragmentum Sabini nomine inscriptum extat,
et de Cassio Longino, cuius doctrinam ex iis libris quos
lavolenus ex Cassio fecit a Triboniano petitam esse apparet
(n 2 p. 32).

De Proculi Epistularum libris, quamquam plura frag-
menta illius nomine ortiata sunt (II, 2 p. 113 — 129), tamen
dubitandum est, cum lavolenum in Epistolarum libris
Proculi epistulam attulisse certum sit (11, 2 p. 464. 476),
ita ut Tribonianum fragmenta lavoleni libxis debere liceat
putare. praeterea indicio fortasse est, quod cum Proculum
octo Epistularum libros composuisse indice Florentino
tradatur, in Digestis undecimi libri fragmenia extant (II 2
p. 128 — 129), qui liber nescio an idem sit atque la-
voleni liber XI Epistularum (cf. II, 2 p. 484—487), in
fragmentis illis componendis errore ad Proculum trans-
scriptus.

In Instiniani Digestis non raro eiusdem operis, sed
varii argumenti fragmenta inveniuntur, velut D. 50, 6, 157
et 242 vel D. 60, 17, 73, in quibus Q. Mucii libri o^cov,
Aelii Galli libri I de verb. signif., lavoleni libri II ex

XXVI

posterioribus Labeonis sententiae variae extant. quibus
fragmentis dissolutis suus cuique rei locus numerusque
assignandus fuit, quamqaam fieri poterat, ut interdum
rerum conexus noiidum perspectus corrumperetur. inter-
dum etiam paragraphum diversas res continentem dissol-
vendam duxi, veluti D. 43, 8, 2, 28 (cf. II p. 310).

Quod ad sententias iuris consultorum a pluribus
varie relatas attinet, omnium testimonia proponenda duxi
secundum dignitatem disposita, neque priorum sententias
a posteris probatas apud hos omittendas esse.

Quibus rubricis fragmenta inscripsi, iis plerumque
non rerum qui olim exstitit conexum significari volui,
sed potius fragmentorum qualia hodie sunt argumenta
indicari.

Denique singulorum prudentium doctrinae reliquiis
vitam honoresque praemittenda putavi.

In rebus ad philologiam pertinentibus, dum priorem
operis partem tracto, adiutorem perpetuum, id quod ap-
parere doleo, non nactus subinde a Bichardo Heinzeo,
tum coUega Argentinensi, nunc Berolinensi, consiiio et
doctrina adiutus sum. in altera operis parte, quoad eius
post domicilium a me mutatum in tanta locorum longin-
quitate fieri posset, H. Schroederi, gymnasii Protestan-
tium Argentinensis professoris, fideli opera atque doctrina
usus sum. denique Alfredus Pernice, amicus harum
rerum unice pentus, schedas tjpographicas legens adnota-
tiones multas easque eximias mecum communicavit, quas
lubentissime suo loco proposui.

Scripsi Bonnae mense Novembri anni MCM.

SIGNORUM EXPLIOATIO.

Uncis rotundia ( ) explicationes,

Uncis quadratis [ ] eicienda^

Uncis deniqae fractis \ y addenda significavi. itaque
ad parentheees insigniendas virgularum sive commatum signis
utendum erat.

Puncta duo . . significant, in oratione tradenda unum
verbum imprimis coniunctivum , puncta tria . . . plura verba
omissa esse, id quod in priore parte non diligenter obser-
yatum est.

Linea directaj usus sum, ubicumque duo fragmenta,
quae in genuino libro inter se exceperant, in Digestis alio inter-
iecto fragmento discerpta coniungenda erant.

Typis cursivis usus sum, ubi iuris consulti ipsa verba
videntur eminere (qua in re dubitationes graves ac paene in
explicabiles oriuntur), praeterea non nunquam vel in rubricis
vel in notis adicioDdis;

Minusoulis typis in iis quae sententiis proponendis vel
praemissa sunt vel adiecta. ^

LitteraPinscriptionibus fragmentorum e Digeatis sumpto-
rum cum numero adiecta significat Lenelii Palingenesiam.

1. Apud Trebatium Giceronis epistulae errore maioribns
litteris expressae, ea rursus, quae maioribus litteris proponenda
erant, aliquando errore minoribus proposita sunt.

PAES ALTERA

PRIMI POST PRINCIPATUM

COlSrSTITUTUM
SAECULI lURIS CONSULTI

SECTIO ALTERA

lorigpr. antehadr. relL ed. Bremer. II, 2.

t o

> J

• ' ■%

»

1 ' « «

ffl. GAII CLAUDE NERONi^-GALBAE

OTHONIS VITELLn TEMP&SUM

lURIS CONSULTI

* •-"

-. «"

Sueton. Calig. 34. De iuris . . consultis, quasi
scientiae eomm omnem usum aboliturus saepe iactavit,
se mehercule effecturum, ne quid respondere possint
praeter eum.

Seneca in apocolocjntosi 12 (Petronii sat. ed.
Buecheler p. 234) de rerum post Claudii mortem statu
narrat: ^Agatho et pauci causidici plorabant, sed plane
ex animo. iurisconsulti ex tenebris procedebant, pallidi^
gracileS; vix animam habentes, tanquam qui tum maxime
reviTiscerent. ex his unus cum vidisset capita conferentes
et fortunas suas deplorantes causidicos, accedit et ait:
dicebam vobis: non semper Satumalia erunt'.

1. Cartilius. — 2. yarios Lucnllus. — 8. M. Cocceiu8 Nerva
M. f. — 4. C. Cassius Longinus. — 6. Pediua. — -6. Longinus.
— 7. Proculus. — 8. Urseius Ferox. — 9. Atilicinus. — 10. Pu-

fidius. — 11. Caninius Bebilns.

1. CARTILnJS

ioris consultus ignotus, nisi quod Proculus et Ulpianus

eius sententias laudant, quibus sententiis responsa con-

tineri videntur.

1*

4 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IURIS CONS.

• > "

Dc heredis mnliitutione.

1. D. 28, 5, 70. Proc«,lus libro secundo Epistu-
larum. — ^Cornelius et Maewiis, uter eorum volet, lieres
esto'. uterque vult. .Tre1)atius neutrum fore heredem,
Gartilius utrumque^ \'\. ':

De ieripp cum lance commodato.

2. D. 13/6, 5, 13. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad edictuni -/P. J805). — Si me rogaveris, ut servum
tibi cum, *laoce commodarem et servus lancem perdi-
derit, C^itdfus ait periculum ad te respicere, nam et
lancem.,yideri commodatam, quare culpam in eam
quo^ue.praestandam. [plane si servus cum ea fugerit,
^um '4ui commodatum accepit non teneri, nisi fugae
pra'estitit culpam.]

Triboniani addidamentum agnovit Pemice.

2. VAEIUS LUCULLUS

iuris peritus ignotus, nisi quod ab Aristone apud
Pomponium laudatur, quem Mommsen ^Varronem Lucul-
lum' (I p. 108) esse conicit, cf. Krueger p. 167. Lenel
P. n coL 1208 n. 2.

De libero homine qui bona fide servit,

D. 41; 1, 19. Pomponius libro tertio ad Sabinum
(P. 414). — Liber homo^ qui bona fide mihi servit,
quod^ ex operis suis aut ex re mea pararet^ ad me
pertinere sine dubio Aristo ait; quod vero quis ei
donaverit aut ex negotio gesto adquisierit^ ad ipsum
pertinere. sed hereditatem legatumve non adquiri
mihi per eum^ quia neque ex re mea neque ex operis
suis id sit nec ulla eius opera esset in legato [in here-
ditate aliquatenus, quia per ipsum adiretur], quod et

1 Fl, id quod.

1. CAKTILIUS. — 2. VAE. LUCDLLUS. — 3. COCC. NERVA. 5

Yariani LucuUum aliquando dubitasse^ sed yerius esse
non adquiri^ etiamsi testator ad me yoluisset pertinere.

3. M. COCCEIUS NEKVA M. F.

M. Cocceii Nervae (11 1 p. 300) filius, pater prae-
toris desigoati anni 65 eiusdemque postea imperatoris
(Orelli-Henzen 6433; Pemice Encycl. p. 153), iuris con-
Bultus qui et respondendo et libris scribendis operam dedit,
cni a posteris ^Nerva filius' cognomen inditum est.

Li sententiis quae traduntur, secutus est Ofilium
(D. 41, 2, 1, 3 ^OfiUus . . et Nerva filius . . . aiunt'), La-
beonem (D.41,2,3,14 ^Labeo etNerva filius responderunt'),
ipsum secutus est Pegasus (D. 3, 2, 2, 6 *Pegasus et Nerva
filins responderunt'). laudatur a Gaio libris de manu-
missionibus, a Venuleio libris Stipuiationum, a Papiniano
libris Quaestionum, a Paulo et Ulpiano, idque ab utroque
libris ad edictiun, ab Ulpiano praeterea libris ad Sabinum.

L Besponsa.

lam annos decem et septem aut paulo plus natus
fertur Nerva filius et publice de iure responsitasse'.
D. 3, 1, 1, 3 Ulp.

De nwptiis,

1. D. 3, 2, 2y 5. Ulpianus libro sexto ad edictum
(P. 279*). — Eos . . qui quaestus causa in certamina
descendunt, et omnes propter praemium in scaenam
prodeuntes famosos esse Pegasus et Nerva filius re-
sponderunt.

JDe possesbione,

2. D. 41^ 2y 3; 17. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 568°). — Labeo et Nerva filius
responderunt desinere me possidere eum locum^ quem
flamen aut mare occupaverit.

6 III. GAIl CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

II. De usucapionibus libri.

His libris a Papiniano laudatis (D. 41, 2, 47), quorum
numerum nescimus, attribuenda videntur quae de possessione
Nervam dizisse tradunt. itaque eum et priorum, ex. gr.
Labeonis (D. 41, 2, 1,4. 41, 2, 47. 42. 3, 17), et sua ipsius
responsa his libris inseruisse apparet (D. 41, 2, 3, 17).

1. D. 41, 2, Ij 1. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 656). — Dominium . . rerum
ex naturali possessione coepisse Nerva filius ait eius-
que rei vestigium remanere in his, quae terra mari
caeloque capiuntur; nam haec protinus eorum fiunt^
qui primi possessionem eorum adprehenderint.

cf. Gai. 2, 66.

2. D. ibid. § 3. — . . Ofilius . . et Nerva filius
etiam sine tutoris auctoritate possidere incipere posse
pupillum aiunt; eam enim rem facti, non iuris esse.

3. D. ibid. § 14. — Per servum qui in fuga sit,
nihil posse nos possidere Nerva filius ait, licet re-
spondeatur, quamdiu ab alio non possideatur, a nobis
eum possideri ideoque interim etiam usucapi.

4. D. ibid. § 22. — Municipes per se nihil possidere
possunt, quia universi consentire non possunt. forum
autem et basilicam hisque similia non possident, sed
promiscue his utuntur. sed Nerva filius ait, per servum
quae peculiariter adquisierint et possidere et usucapere
posse.

5. D. 41; 2, 3y 13. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 658®). — Nerva filius res mobiles
excepto homine, quatenus sub custodia nostra sint,
hactenus possideri, id est quatenus, si velimuS; naturalem
possessionem nancisci possimus. nam pecus simul
atque aberraverit aut vas ita exciderit, ut non in-
veniatur, protinus desinere a nobis possideri; licet a
nullo possideatur, dissimiliter atque si sub custodia
mea sit nec inveniatur [quia praesentia eius sit et
tantum cessat interim diligens inquisitio].

3. M. COCCEIUS NERVA M. F. 7

Quae inclusi, Pernice eicienda merito censet.
cf. Gai. 2, 67.

6. D. ibid. § 14. — Item feras bestias, quas vivariis
incluserimus, et pisces^ quos in piscinas coiecerimuSy
a nobis possideri. sed eos pisces^ qui in stagno sint,
aut feras, quae in silvis circumseptis vagantur, a nobis
non possideri, quoniam relictae sint in libertate naturali;
alioquin etiam si quis silvam emerit^ yideri eum omnes
feras possidere.

cf. GaL 2, 68.

7. D. ibid. § 17 v. supra p. 5.

8. D. 41, 2, 47. — Idem (sc. Papinianus) libro
yicensimo sexto Quaestionum (P. 319). — Si rem
mobilem apud te depositam aut ex commodato tibi
^permissam)> possidere neque reddere constitueris,
confestim amisisse me possessionem vel ignorantem
responsum est. cuius rei forsitan illa ratio est, quod
rerum mobilium neglecta atque omissa custodia, quamvis
eas nemo alius invaserit, veteris possessionis damnum
adferre consuevit, idque Nerva filius libris de usu-
capionibus rettulit idem scribit aliam causam esse
hominis commodati omissa custodia; nam possessionem
tamdiu veterem retineri\ quamdiu nemo alius eum
possidere coeperit [videlicet ideo, quia potest homo
proposito redeundi domino possessionem sui conservare,
caius corpore ceteras quoque res possumus possidere?]

IIL . . . libri.

Alios quorum de argumento nihil patet libros Nervam
composuisse reliqua fragmenta indicant.

De hgatis.

1. D. 7, 1, 13, 7. Idem (sc. Ulpianus) libro octavo
decimo ad Sabinum (P. 2582). — . . si aedium usus

1 Fl. fieri.

8 m. GAU CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

fructus legatus sit^ Nerva filius et lumina immittere
eum (sc. usufructuarium) posse ait . . } item Nerva eum^
cui aedium usus fructus legatus sit^ altius toUere non
posse^ quamvis lumina non obscurentur, quia tectum
magis turbatur. quod Labeo etiam in proprietatis
domino scribit. idem Nerva nec obstruere eum posse.

2. D. 46, 4, 21. Venuleius libro undecimo Stipu-
lationum (P. 67). — Si sub condicione legatum mihi
datum novandi causa stipulatus sum et ante existentem
condicionem acceptum fecero, Nerva filius ait, etiamsi
condicio extiterit, neque ex testamento competituram
actionem, quia novatio facta sit, neque ex stipulatu^
quae acceptilatione soluta sit.

De manumissione.

3. D. 40, 2, 25. Gaius libro primo de manu-
missionibus (P. 477). — Si tutoris habendi causa pu-
pillus manumittat, probationi esse causam Fufidius
ait. Nerva filius contra sentit.

cf. Gai. 1, 36. 19.

De nupUis,

4. D. 3, 2, 2, 5 V. supra p. 5.

De servi compromisso.

5. D. 15, 1, 3, 8. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 851*). — Si servus, cum se pro libero
gereret, compromiserit, quaeritur, an de peculio actio
ex poena compromissi quasi ex negotio gesto danda
sit, sicuti traiecticiae pecuniae datur. sed hoc . .
Nervae filio . . . videtur verius ex compromisso servi
non dandam de peculio actionem, quia nec si iudicio
condemnetur servus, datur in eum actio.

cf. Octavenus D. 4, 8, 32, 8.
1 Qaae seqauntur Ulpiani sunt.

4. C. CASSIUS LONGINUS 9

Fortasse D. 7, 5, 3, quod fragmeBtum cum aliis viris
doctis Nervae patri attribui (II p. 306), potins filio ad-
scribendnm est, cum in eodem XJlpiani libro XVIII ad
Sabinom is quoque laudetur idque D. 7, 1, 13, 7 in fine
etiam simplici Neryae nomine.

4. C. CASSIUS LONGINUS

filius minor L. Cassii consulis suffecti a. 11 p. Chr.
et filiae Q. Aelii Tuberonis (I p. 358), quae fuit neptis
Servii Sulpicii (I p. 139 Pomp. D. 1. 2, 2, 61), frater
C. Cassii Longini consulis ordinarii a. 30, consul suffectus
a. S() cum L. Naevio Surdino (CIL X 1233; cum Quartino
falso Pomp. § 61), anno proconsulari 40/41 proconsul
Asiae ab imperatore Gaio jRomam adductus, ut inter-
ficeretur, nece Gai seryatus (Dio Cass. 69, 23. Suet.
Cal. 67), legatus Syriae a. 47/48 (ut nummus docet),
in qua legatione Yibio Marso successerat (loseph. Ant. 20,
1, l), a. 49 (Tac. ann. 12, 11) iussus iuyenem Meher-
datem Vononis filium Bomae detentum^ qui ab Armeniorum
parte rex petebatur, deducere ad Euphratis ripam, ut in
Armenia regnaret (Tac. 12, 12. 13. loseph. 16, 11, 4. 20, 1, 1,
Mommsen Gesch. Y, 380), anno 68 delectus est Puteola-
norum seditioni componendae, sed ^quia severitatem eius
non tolerabant, precante ipso ad Scribonios fratres ea
cura transfertur' (Tac. ann. 13, 48). sententiam in senatu
dixit eodem a. 68 et a. 61 (y. infra p. 28 sq.). cum a. 66
Foppaea decessisset morsque eius ut palam tristis, ita
recordantibus laeta esset ob inpudicitiam eius saeyitiamque;
princeps exequiarum noyo orientis more celebrandarum
ofGcio Cassium prohibuit (Tac. ann. 16, 7), ^quod primum
indicium mali'. tum missa ad senatum oratione et
Cttssium et L. Silanum iuyenem nobilem apud Cassium
educatum (Tac. 16, 62) ^remoyendos a re publica disseruit'.
obiectayit Cassio, quod inter imagines maiorum etiam
C. Cassii effigiem coluisset ita inscriptam ^duci partium'

10 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUEIS CONS.

(Tac. 16, 7. cf. Suet. Ner. 37). tunc senatusconsulto Cassio
et Silano exilia decernuntur, deportatusque in insulam
Sardiniam Cassius, et senectus eius exspectabatur (Tac. 16,
7 — 9. Pomp. § 51; male a Suetonio Ner. 37 dicitur
occisus. luvenaL sat. 10, 16). revocatus a Yespasiano,
nt conicere licet, a. 70, diem suum obiit (Pomp. § 51),
senex luminibus orbatus (Sueton. 1. c). luniam Lepidam
habuit uxorem (Tac. ann. 16, 7), ipse ^opibus vetustis et
gravitate morum' insignis (Tac. ann. 16, 7).

Masurii Sabini (n 1 p. 313) auditor (Paul. D. 4, 8,
19, 2) ^ceteros praeminebat peritia legum' (Tac. ann.
12, 12). erat non modo 'prudentissimus vir', Huris con-
sultus' vel ^iuris auctor' (Suet. Ner. 37. Hyginus gromat.
vet. p. 124 Lachm.), ^sed etiam Cassianae scholae ptin-
ceps ac parens' (Plin. ep. 7, 24, 8), quem asseclae vel solo
Gaii nomine designabant. Pemice I p. 25.

Scripsit et notas ad Sabini ^Vitellium' et iuris civilis
libros et, nt conicere licet, libros ad edictum praetoris.

Inter Cassii auditores numerandi videntur Titius Aristo
et Urseius Ferox, quorum uterque eius responsa refert.

Res inprimis notabiles in Cassii fragmentis non ita
multis hae fere reperiuntur: provincia (D. 41, 2, 1, 14\
vela Cilicia (D. 33, 7, 12, 17), peregrini (Gai. 3, 133),
municipia (D. 43, 24, 11, 1. 1, 8. 8, 1), Padus (Gromat.
p. 124), Boma (D. 5, 1, 26), publica auctoritas (D. 39, 3,
2, 3), sollemnes feriae (D. 4, 6, 26, 7), homo propter tur-
pitudinem senatu motus nec restitutus (D. 1, 9, 2), silva
(D. 13, 7, 8, 3), arbores demortuae (Vat. fr. 70), quadrupedes
quae gregatim pascuntur (D. 32, 65, 4), fetus pecorum
(D. 7, 1, 68, l), caro fetus demortui (D. 7, 1, 70, 2), apes et
aves (D. 33, 7, 12, 13), aucupia et venationes (D. 7, 1, 9, 5);
colonus (D. 19, 2, 32. 34, 3, 18), fullo (D. 12, 7, 2),
athleta (D. 3, 2, 4pr.), medicus (D. 33, 7, 18, 10), epado
(Gai. 1, 196. D. 38, 2, 6pr.), dispensator et paedagogus
liberorum (D. 40, 5, 35); armaria et scrinia (D. 32, 52, 3),
membranae (D. 32, 52, 3, 4), tabulae pictae (D. 33, 7, 12, 16),
murrina vasa et gemmae (D. 34, 2, 19, 19); massa (D. 7, 4,

4. C. CASSIUS LONGINUS 11

10,5), materia (Gai. 3, 147. D. 6, 1, 23, 6. 13,7, 18,3), ferru-
minatio (D. 6, 1, 23, 5), plumbatura (D. 6, 1, 23, 6); tantum
servi delictmn, ut ultio remittenda non sit (D. 40, 5, 35).

Laudantur leges Atinia (D. 50, 16, 215), Falcidia
(D. 35, 2, 1, 14. 35, 2, 31 et 49), lulia repetundarum
(D. 1, 9, 2), Aelia Sentia (D. 40, 4, 57), senatus consulta
quaedam, scilicet id ex quo omnium rerum ususfructus
legari potest (D. 7, 5, 3), Largianum anni 41 (Gai. 3, 71),
VeUeianum anni 46 (D. 16, 1, 16, 1).

Idoneum yidetur ea conferre, quae Cassius de civium
Bomauorum mancipiis existimaverit, quae haec fere sunt:
possessionem etiam per eos servos adquiri, quos in pro-
yincia habemus (D. 41, 2, 1, 14); servo, cui testamento
libertas data sit hac condicione, si anno servierit, illud
tempus quo in fuga sit^ non procedere (D. 40, 7, 4, 8);
servum, cui impuberis tabulis libertas adscripta sit, vivo
pupillo, post aditionem videlicet hereditatis patris, statu
hberum non esse (D. 40, 7, 2, 1); duobus petentibus
hominem in servitutem pro parte dimidia separatim, si
ono indicio liber^ altero servus iudicatus sit, neque iu-
dices cogi possint, ut consentiant, duci servum debere ab
eo qui vicerit (D. 40, 12, 30).

Itaque illum libertatis favorem atque studium, quo
posteriores utebantur (D. 50, 17, 20 Pomp.: ^quotiens dubia
interpretatio libertatis est, secundum libertatem respon-
dendum erit'), non e re publica esse Cassius cum Sabino
existimabat. at de servorum condicione controversias non
nullas exstitisse apparet, quarum eas tantum affero, de
quibus vel Sabinus vel Cassius ita dixerunt, ut sententiae
eorum posteriorum assensu carerent.

De Sabini sententia aequissima quam Gaius 2, 154
rettulit, supra II 1 p. 351 vidimus. itaque quod suo
iure Pemice I, 157 existimat, ^dafs die Jurisprudenz die
entschiedene Tendenz verfolgte, das Eapital gegentLber
der Arbeit m5glichst sicher zu stellen, die Sklaven so gut
wie ganz in die H&nde der Eapitalisten zu geben', de
Sabini vel Cassii doctrina id statui non debet.

12 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Cassius et heredi et legatario interdnm remittendam.
proprii servi manumittendi necessitatem ezistimavit, scilicet,
^si yel usus tam necessarius esset, ut eo carere non ex-
pediret, yeluti dispensatoris paedagogiye liberorum, yel
tantum seryi delictum est, ut ultio remittenda non
esset' (D. 40, 5, 35). qnod ille ita decreyit, quamqnam
iusta causa mannmissionis erat, si qnis paedagogum
manumitteret yel seryum curatoris habendi gratia
(Gai. 1, 19, ubi yerba ^procuratoris habendi gratia' ad
dispensatorem imprinds yidentur spectare), eo pertinet,
quod tunc yemas, ex quorum ut fidelissimorum numero
dispensatores yel paedagogos eligi consentaneum erat,
peregrini seryi numero longe superabant, peregrinorum
autem nequitia cum seyeritate coercenda erat; qua de
nequitia y. Friedlaender I p. 74 sq. ipse autem Cassias,
qui familiarum mores illa aetate fuerint, oratione illa
in senatu habita explicat: ^postquam . . nationes in
familiis habemus, quibus diyersi ritus, extema sacra aut
nulla sunt, colluyiem istam non nisi metu coercueris'
(Tac. ann. 14, 44). itaque cum manumissi poena leyior
esset quam seryi, ab herede yel legatario testatoris yolun-
tatem neglegi quam debitam ultionem remitti maJuit
eadem usus grayitate, qua a. 61, cum Pedanius Secundus
ab ipsius seryo interfectus esset, plebe acriter repugnante
et quibusdam ipsorum patrum ad lenitatem inclinantibus
seyentate utendum esse censuit, cum diceret: ^habet', in-
quit, ^aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, quod
contra singulos utilitate publica rependitur' (Tacann. 14,44).

Aeque atque Sabinus (II 1 p. 322) yeterum morum
defensor atque cultor fuit. nam ut Tacitus Cassium
in senatu haec dixisse tradit: ^saepenumero, patres con-
scripti, in hoc ordine interfui, cum contra instituta et
leges maiorum noya senatus decreta postularentur; neque
sum adyersatus, non quia dubitarem super omnibus
negotiis melius atque rectius oHm proyisum et quae con-
yerterentur, in deterius mutari, sed ne nimio amore
antiqui moris studium meum extollere yiderer', ita in

4. C. CASSIUS LONGINUS 13

posteriorum quoque iuris consultorum libris veteres sen-
tentias eum tenuisse legimus (Vat. fr. 1 Mta et veteres putant
et Sabinus et Cassius scribunt'. D. 41, 2, 3, 18 ^plerique
veterum et Sabinus et Cassius . . responderunt'. D. 35, 2, 31
^secundum Cassii et veterum opinionem'). nec tamen
magna intercedente causa veterum opinionem interdum
relinquere dubitavit (D. 2, 4, 4, 2 ^quidam . . . aiunt . . .
hoc veteres existimasse Pomponius refert; sed Gaius
Gassius . . . dicit, quod . . honestius est . . .').

Q. Mucius, cuius apud Sabinum saepe mentio fit
(n 1 p. 322), in Cassii quidem fragmentis non nomi-
natur; Servii Sulpicii utrumque rationem habuisse apparet.
atque ut Sabinus illius sententias alias probavit, alias
reiecit (I. c), ita Cassius Servium modo secutus est
(D. 40, 7, 3, 2 ^cum . . veram putemus sententiam Servii,
videamus, an . . . proinde defendi potest . . . et ita Cassius
quoque scribit'), modo cum Sabino reliquit (Gai. 2, 244
\ .. quaeritur: Servius . . . putat, . . . Sabinus et Cassius . . .
putant^). Ofilii quoque uterque rationem habuit; sed
Gassius in uno fragmento idque ita, ut sententiam eius
improbet (D. 2, 1, 11, 2 *. . . utrum . . ., quod Ofilio . . .
placet, . . . an . . ., quod Cassio . . . placet^). denique
Trebatii, qui in Sabini fragmentis nusquam laudatur,
responsum Cassius attulit, quod Labeoni opponeret (D. 30,
5, 1 ^Labeo ait . • . Trebatium vero respondisse . . • Cassius
scripsit').

Labeonem in aliis sententiis uterque secutus (D. 36,
.2,12,1 ^.. quaestionis foit. et Labeo et Sabinus et
Celsus et Cassius et lulianus . . .'. D. 7, 8, 12, 1 ^Sabinus et
Cassius et Labeo . • .'), in aliis aspernatus est (Gai. 2, 231
*nostri praeceptores . • ., sed Labeo . . .'. cf. D. 36, 1, 6, 1).
tum in aliis solus Sabinus Labeonem secutus est (v. 11 1
p. 323), in aliis Cassius (Gai. 3, 140 ^Labeo ••., cuius
opinionem Cassius probat*'. D. 28, 2, 6pr, *et Labeo
et Cassius scribunt'). denique in aliis solus Sabinus
Labeonem reliquit (I. c), in aliis Cassius (D. 13, 6, 1
^Labeo quidem ait . . ., sed ut apparet . . ., idque et

14 III. GAII CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Cassius existimat'. D. 39, 2, 15, 35 ^Labeo scribit . . .
Cassius autem ait').

Praeceptoris quoque responsa sententiasque rettulit
Cassius (D. 1, 8, 8, 2 ^Sabinum respondisse Cassius refert'.
D. 8, 1, 4:pr. ^Sabinum respondisse Cassins rettulit'.
D. 19, 1, 24, 1 X^assius . . . opinionem Sabini rettalit')
einsque sententias et explicavit (D. 22, 6, 3, 1 ^Cassius
ignorantiam Sabinum ita accipiendam existimasse refert^)
et excusavit (D. 4, 8, 19, 2 ^Cassius sententiam magistri
sui bene excusat et ait').

In quibus fragmentis Cassius Sabini sententiam proba-
yit, quae permulta snnt, ea prout cuiusque sententiae vel
Sabinianae vel Cassianae natura suasit, in genera distri-
buere idoneum duxi.

1) Primum enim Cassius Sabini responsum relatum
probavit. D. 1, 8, 8, 2 ^Sabinum recte respondisse Cassius
refert'. D. 8, 1, 4pr. ^idque et Sabinum respondisse Cassius
rettulit et sibi placere'.

2) Deinde secundum Sabini responsum ipse quoque
respondit. D. 3, 2, 4 pr. 24, 3, 22, 12. 41, 2, 3, 18
^Sabinus et Cassius responderunt'. D. 17, 2, 52, 18
^ . Sabinus Cassius responderunt'. D. 29, 7, 14pr. ^Sabinum
et Cassium respondisse aiunt'.

3) Tum idem quod Sabinus respondit, Cassius in iuris
civilis libris scripsit. D. 7, 1, 23, 1 ^Sabinus respondit et
Cassius libro octavo iuris civilis scripsit'.

4) Tum id quod Sabinus dicebat, Cassius quoque
dicebat. D. 24, 3, 59 ^Sabinus dicebat . . . Gaius idem^.
cf. D. 40, 12, 30 ^Sabinum refertur existimasse . . ,, cuias
sententiae Cassius quoque est'.

5) Tum Cassius et Sabinus idem *scribunt'. Vat. fr. 1
^Sabinus et Cassius scribunt'. D. 32, 52, 3 ^Sabinus
scribit; idem et Cassius'.

6) Denique Cassius et Sabinus idem vel aiunt vel
putant vel existimant vel putaverunt quaeque eiusdem
generis sunt. D. 8, 6, 2. 18, 1, 57 pr. 39, 3, 1, 8. 45, 2, 17
^Sabinus Cassius aiunt'. D. 50^ 16, 215 ^Sabinus et

j

4. C. CASSIUS LONGINUS 15

Cassius aiunt'. Gai. 2, 144, 195. D. 9, 4, 16, 31. 22,
1, 38, 7. 28, 2, 3, 6. 41, 1, 7, 7. *Sabinus et Cassius pu-
tant^. D. 41, 3, 4, 16 ^Sabinus et Cassius non putant'.
D. 26, 7, 37 pr. 33, 7, 12, 13 'Sabinus et Cassius . . . pnta-
verunt*. D. 16, 1, 42. 18, 1, 36, 6 ^Sabinus et Cassius . . .
existimant^. D. 16, 1, 3, 9 ^Sabini et Cassii sententia
ezistimantium'. D. 30, 26, 2. 40, 4, 67 ^Sabini et Cassii
sententiae . . ., qui existimant'. ^Sabinus . . et Cassius . . .
ezistimaYerunt'. D. 16, 3, 14, 1 ^Sabinus et Cassius dixe-
runt'. D. 36, 2, 12, 1 ^ . Sabinus . . . et Cassius . . .
probayerunt'. D. 7, 1, 68, 1 ^Sabinus et Cassius opinati
sunt'. Gai. 4, 79 ^Sabinus et Cassius . . . crediderunt',
D. 43; 16, 1, 14 ^secnndum Sabinum et Cassium, qui . ..
comparant'. Gai. 3, 133 ^Sabino . . et Cassio visum est'.
D. 41, 2, 1, 6 'Sabino et Cassio . . . placuit'. I. 3, 26, 8
^adeo . . ut Sabino et Cassio placuerit'. Gai. 4, 114 Volgo
dicitur Sabino et Cassio placere'. D. 41, 3, 10 pr. 47, 2,
43, 5 ^Sabini et Cassii sententia'. D. 46, 3, 6 ^quae sen-
tentia et Cassii et Sabini dicitur'.

His testimoniis ea yidentor opponenda, quibus Sabinus
solus aliquid respondisse vel scripsisse vel putasse dicitur.

1) 'Sabinus respondit' D. 2, 13, 4, 2. 7, 1, 36. 12, 1, 22.
30, 104, 7. 32, 63. 40, 4, 18 pr. 43, 1, 4. 41, 3, 36. 47, 2,
42,1.

2) 'Sabinus scribit' D. 3, 6, 18, 1. 4, 8, 29. 8, 2, 19, 2.
10, 2, 12 pr. 33, 6, 9pr. 46, 1, 137, 6. 49, 16, 12, 9.
'Sabinus scripsit' D. 18, 1, 27. 39, 2, 40, 1. omisi ea frag-
menta, quibus Sabini certi libri laudantur.

3) 'Sabinus ait' D. 2, 9, 4. 36, 3, 10. 38, 10, 10, 16.
43, 24, 19. 46, 1, 138 pr. 46, 3, 32. 46, 8, 8pr. 47, 2,
1 pr. 47, 2, 21, 8. 47, 7, 7, 6. 'Sabinus putat' D. 2, 4, 10, 1.
4, 3, 29. 7, 6, 6, 1. 32, 70, 2. 36, 2, 1, 19. 'Sabinus . .
putayit' D. 4, 8, 19, 2. 'Sabinus putabat' D. 9, 2, 36, 1.
'Sabinus existimat' D. 9, 2, 27, 21. 33, 6, 13. 'Sabinus
. . . existimavit' D. 17, 2, 38 pr. 26, 9, 3. 'ut Sabinus
existimaverit' Gai. 2, 216. ^Sabinus . . existimabat' D. 36,
1, 71, 3. 45, 1, 106. 46, 1, 116, 2. 'Sabinus dicit' D. 40,

16 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

6, 34, 2. Micit Sabintis' D. 47, 2, 17, 2. 'Sabinus dicebat'
D. 24, 3, 69. 'negat Sabinus' D. 46, 3, 14. 'Sabinus pro-
bat' D. 30, 80. 39, 2, 40, 3. 'Sabinus consentit' D. 43,
14, 1, 7. 'Sabinus voluit' D. 39, 2, 35, 37. 'Sabinus signi-
ficat' D. 30, 60, 1. 47, 2, 36, 2. 'Sabino placuit' Gai. 2, 178.
D. 6, 3, 36, 5. 7, 1, 35 pr. 33, 8, 8, 3. 'Sabino . . placet*
D. 4, 3, 39. 8, 6, 12. ^quamqnam . . . Sabino placeat'
Gai. 2, 164. 'Sabino . . videbatur' D. 8, 1, 9.

De iisdem rebus Cassium quoque dixisse non videtur
putandum.

Denique ea fragmenta quibns sententiae solius
Cassii, non item Sabini nomine insignes afferantur,
collocavi iis, quibus Cassii certi libri laudantur, praeter-
missis.

1) 'Cassius respondit' D. 5, 1, 24, 2. 12, 2, 26, 1.
16, 1, 16, 1. 30, 104, 1. 41, 6, 1, 2. 46, 3, 28, 4. 'Aristo
refert Cassium respondisse' D. 17, 2, 29, 1. ^Cassius et
Pegasus responderunt' D. 7, 1, 12, 2.

2) 'Cassius scribit' D. 6, 1, 26. 6, 3, 31,6. 6, 1, 23,5.

7, 4, 10, 6. 21, 1, 17, 2. 30, 37 pr. 32, 62 pr. 33, 7, 12, 11.
33, 7, 18, 10. 34, 2, 19, 19. 39, 2, 24, 8. 39, 2, 28. 39, 3,
1, 19. 39, 3, 2, 3. 40, 7, 3, 2. 41, 9, 1, 4. 42, 7, 2, 3.
43, 16, 1, 27. 43, 24, 3, 7 vel 'Cassius scripsit' D. 17, 2,
52, 12. 17, 2, 66, 3. 19, 2, 19, 1. 30, 6, 1. 32, 62, 4.
32, 66, 4. 46, 3, 9, 1. 47, 2, 6pr. vel 'Labeo et Cassius
scribunt' D. 28, 2, 6pr.

3) 'Cassius ait' Gai. 3, 147. D. 10, 2, 44, 7. 12, 7, 2.
13, 3, 4. 13, 7, 18, 3. 19, 1, 11, 14. 21, 1, 66, 1. 33, 7,
18, 11. 34, 2, 8. 34, 2, 21, 2. 39, 2, 10. 39, 2, 16, 35.
41, 1, 27, 2. 34, 3, 4, 26. 41, 9, 1, 3. 44, 7, 36 pr. 46, 3, 17.
^ProcuIus Cassius . . aiunt' D. 36, 1, 43 pr. ^Cassius et
lulianus aiunt' D. 12, 2. 28, 1. 'Cassius putat' D. 6, 3,
13, 4. 17, 2, 29, 1. 'non putat' D. 1, 9, 2. 'existimat'
D. 13, 6, 1, 1. 36, 2, 1, 14. D. 42, 7, 2, 6. 45, 3, 26. 'Gaii
Cassii . . . sententia existimantis' D. 40, 6, 36. ^Cassium
existimasse Urseius refert' D. 44, 6, 1, 10. ^Cassius et
Proculus existimant' D. 7, 6, 3. ^quibusdam existimantibus

4. C. CASSIUS LONGINUS 17

. . ., ut Nerva Cassio' D. 26, 2, 1. ^Cassius dicit' D. 2,
4, 4, 2. ^Cassinm audisse se dicentem Aristo ait' D. 4, 8, 40.
^Cassins et Caelius Sabinns . . . dixernnt' D. 35, 1, 72, 7.
'Cassius negat' D. 40, 7, 2, 1. 'negavit' D. 19, 2, 32.
'probat' Gai. 3, 140. D. 14, 3, 6, 12. 29, 2, 21, 3. 43,
24, 11, 6. 'sensit' D. 5, 3, 40 pr. 33, 9, 6pr. 'definit'
D. 38, 16, 1, 10. 43, 12, 1, 3. 'Cassio placuit' Gai. 3, 71.
^Cassio et Pegaso placet' D. 2, 1, 11, 2. ^Cassii sententia'
D. 43, 24, 1 1, 1. 'Cassii et luliani sententia' D. 41, 2, 1, 14.
^Cassius' D. 33,7, 12, 17.

In Nervae sententiis vel accipiendis vel reiciendis
Cassium nonnumquam aliter sensisse videmus atque Sa-
binnm. at in aliis nterque Nervam reliquit (Gai.
2, 196 ^Sabinus quidem et Cassius . . ., Nerva vero';
3, 133 ^Nervae placuit . Sabino autem et Cassio'. D. 41, 1,
7, 7 Gai. ^Nerva et Proculus putant . . .; Sabinus et
Cassius'. D. 30, 26, 2 Pomp. ^Sabinns quidem et Cassins . . .,
Proculns et Nerva'), in aliis secutns est (D. 18, 1, 67 pr.
^Nerva Sabinus Cassius'); semel Cassins eiusdem senten-
tiam Bolns amplexus est (D. 25, 2, 1 ^quibusdam existimanti-
bns . . ., nt Nerva Cassio, . . . aliis, ut Sabino et Proculo').

Cassius atque Sabinus a ceteris* eiusdem scholae
qnasi principes et auctores distingnuntur (Gai. 1, 196.
2, 195 ^Sabinus .. et Cassius ceterique nostri praeceptores').
accedit, quod ambo vulgo coniunguntur (Gai. 4, 114 Vulgo
dicitur Sabino et Cassio placere'). semel Cassii nomen
Sabino praepositum est, scilicet a Pomponio D. 45, 3, 6
('et Cassii et Sabini'. cf. D. 17, 2, 29, 2 Ulp. 'Cassius
pntat . quod ita demnm valebit, ut et Sabinus scribit, si').

Cassii sententiae landantur a lavoleno (in libris qnos
ex Cassio fecit), ab Urseio (D. 7, 4, 10, 5), ab Aristone
(D. 17, 2, 29, 2), a luliano (tam libris qaos ex Urseio
fecit, sc. libro I D. 30, 104, 1, II D. 24, 3, 69, IV D. 16, 1,
16, 1, V D. 40, 12, 30, qnam iis quos ex Minicio fecit,
certe IV D. 19, 2, 32), a Pomponio (tam libris quos ad
Sabinum scripsit, scilicet libro III D. 22, 6, 3, 1; 35, 1,
6, 1, V D. 30, 26, 2, VI D. 34, 2, 21, 2, XIX D. 46, 3, 17,

lurispr. antehsdr. rell. ed. Bremer. II, 2. 2

18 III. GAIl CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

XXVI D. 46, 3, 6, XXX D. 41, 1, 27, 2, quam libris Fidei-
commissoruiii D. 35, 2, 31 et Variarum Lectionum D. 4,
8, 40), a Venuleio Satumino (libris Stipulationum D. 45,

3, 26, Actionum D. 21, 1, 66, 1, Interdictorum D. 42, 8, 11),
a Maeciano (libris Fideicommissorum D. 40, 5, 35), a Gaio
(libris de verborum obligationibus D. 45, 3, 28, 4, de
manumissionibus D. 40, 4, 57, Berum Cottidianarum D. 41, 1,
7, 7, ad edictum provinciale D. 16, 3, 14, 1, Institutionum

1, 196. 2, 79. 196 244. 3, 71. 133. 140. 147. 161.

4, 114), a Marcello (Digestorum libris D. 1, 9, 3), a
Papiniano (Quaestionum libris D. 26, 7, 37 pr.; 35, 1,
72, 7), a Paulo (tam libris ad Sabinum, scilicet libro I
D. 30, 5, 1, IV D. 33, 9, 5pr., V D. 40, 7, 4, 8, VI D. 10

2, 44, 7, VII D. 25, 2, 1, quam ad ViteUium D. 33, 7, 18
10. 11, ad Plautium libro V D. 18, 1, 57 pr., VI D. 22
1, 38, 7, Vm D. 35, 1, 43 pr.; 45, 2, 17, IX D. 34, 2, 8
34, 3, 18, XII D. 35, 2, 49 pr., XVn D. 5, 1, 24, 2

6, 1, 26; 9, 4, 31 pr.; 12, 1,31, 1, ad legem Falcidiam
D. 35, 2, 1, 14, ad legem Fufiam Caniniam D. 50, 16
215, ad edictum libro XII D. 6, 1, 23, 6, XHI D. 4, 8
19, 2, XVm D. 12, 2, 26, 1 et 28, 1, XX D. 5, 3, 40 pr.
XXI D. 8, 6, 2, •XXIX D. 13, 7, 18, 3, XXXII D. 17, 2
65, 3, XXXm D. 18, 1, 1, 1, XLI D. 37, 6, 2, 5, XLVIII
D. 39, 2, 10, XLIX D. 39, 3, 2, 3 et 11, 3, LIV D. 41, 2
1. 5. 14; 41, 2, 3, 18; 41, 3, 4, 16. 17. 21. 28; 41, 6, 1, 2)
ab Ulpiano (tam libris ad Sabinum: I D. 28, 2, 3, 6, III
D. 28, 2, 6pr., IV D. 40, 7, 2, 1, VII D. 29, 2, 21, 3, VIII
D. 29, 2, 25, 4. 5, XH D. 38, 6, 1, 10, XVn D. 7, 1, 7, 3

7, 1, 9, 5; 7, 1, 12, 2; 7, 1, 23, 1; 7, 1, 68, 1; 7, 1, 70pr.
§2; 7, 4, 10, 5; 7, 8, 12, 1; Vat. fr. 70, XVIII D. 7, 5, 3

XX D. 33, 7, 12, 11. 13. 16. 17. 20. 27; 34, 2, 19, 19

XXI D. 30, 37 pr., XXIH D. 36, 2, 12, 1, XXIV D. 32
52 pr., §§ 3. 4, XXVII D. 40, 7, 3, 1. 2, XXX D. 17, 2
29, 1. 2, XXXI D. 41, 9, 1, 3. 4, XLI D. 47, 2, 5pr.
47, 2, 43, 5, XLVm D. 45, 3, 9, 1, quam ad edictum
praetoris libro V D. 2, 4, 4, 2; 2, 4, 10, 9, VI D. 3, 2, 4pr.
XIID. 4, 6, 26, 7; 15,1,42, XV D. 5, 3, 13,4; 5,3,31,5

4. C. CASSIUS LONGINUS 19

XVI D. 41, 3, lOpr., XVIII D. 7, 6, 3, XXVIII' D. 13, 6,
1, 1; 14, 3, 6, 12, XXIX D. 16, 1, 3, 9, XXXI D. 17, 2,
52, 12. 18, XXXII D. 18, 1, 57 pr., XXXIII D, 24, 3,
22, 12, Lm D. 39, 2, 16, 36; 39, 3, 1, 8 — 11. 19, LVni
B. 42, 3, 4, 1, LXV D. 42, 7, 2, 3. 5, LXVIII D. 43, 12,
1, 3, LXIX D. 43, 16, 1, 14. 27; 43, 17, 3, 6, LXXI
D. 43, 24, 3, 7; 43, 24, 11, 1. 6. 12, LXXVI D. 44, 6,

1, 10, LXXXI D. 39, 2, 24, 8; 39, 2, 28 et ad edictum
aedilinm cnrnlium D. 21, 1, 17, 2), a Marciano (libris
Regularum D. 1, 8, 8, 1 et Institutionum D. 32, 6'6, 4).

Probatae sunt aliae Cassii sententiae a Pegaso (D. 2,
1, 11, 2 ^Cassio et Pegaso placet'. D. 7, 1, 12, 2 'Cassius
et Pegasus responderunt'. D. 33, 7, 12, 16 Tegasus ait
. . . quae sententia Cassii fuit^), Aristone (D. 7, 1, 7, 3
^Cassius . . scribit ... et Aristo notat haec vera esse'),
lavoleno (D. 28, 2, 6 pr. ^scribit Cassius et lavolenus^), Celso
(D. 43, 12, 1, 3 ^sententia Cassii, quam et Celsus probat'),
Pomponio (D. 7, 1, 12, 2 ^Cassins et Pegasus responderunt
et Pomponius . . . probat'. D. 46, 3, 39 'non sine ratione est
quod Gaius noster dixit' v. infra p. 60), luliano (D. 37, 6,

2, 6 ^luliantis . • . Cassii sententiam sequitur'. D. 46, 3,
9, 1 ^nlianus Cassii sententiam probat'. D. 41, 2, 1, 14
^Cassii et luliani sententia est'. D. 12, 2, 28, 1 ^Cassius
et lulianns aiunt'. D. 6, 3, 31, 6 ^Cassius scribit et
InUanus'. cf. D. 6, 1, 24, 2), Gaio (D. 2, 1, 11, 2 'Cassio
et Pegaso placet, et sane eorum sententia probabilis est'),
Paulo (D. 10, 2, 44, 7 ^Cassius ait, et verum est'. D. 30,
5, 1 ^Cassius scribit, quod et verius est'. D. 33, 9, 6pr.
'et sane vere Cassius sentit'. D. 41, 3, 4, 21 Tassius
scribit, . . . quod puto rectius dici'), Ulpiano (D. 2, 4, 4, 2
*6aius Cassius . . dicit, quod . . honestius est'. D. 17, 2,
29, 2 ^Aristo refert Cassium respondisse . . ., et nos con-
sentimus'. D. 32, 52, 4 ^quod . . Cassius . . . scripsit,
verum est'. D. 42, 7, 2, 6 ^Cassius existimat . . . puto
Cassii sententiam veriorem'. D. 43, 24, 11, 1 ^exstat
Cassii sententia . . ., et haec sententia vera est*. D. 7,
5, 3 ^Nerva negavit, sed est verius, quod Cassius et Pro-

2*

20 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

culus existimant'. D. 29, 2, 25, 5 ^magis placet, ut Gaius
Cassius . . . scribit'. D. 41, 9, 1, 4 ^Cassius ait . . . idem
scribit . . . quae sententia habet rationem'. D. 43, 12, 1, 3
^sententia Cassii, quam et Celsus probat, videtur esse
probabilis'); improbatae sunt aliae vel pro incertis habitae
yel cum exceptione tantum acceptae a Proculo (D. 35, 2,

1, 14 'Cassius . . existimat, Proculus contra'. cf. D. 45, 3,
28, 4. D. 5, 3, 40 pr.), luliano (D. 40, 7, 2, 1 'Cassius
negat, lulianus contra existimat'. D. 43, 24, 11 Hnter
Cassium et lulianum . . . quaestio est'), Paulo (D. 5, 3,
40 pr. 4n praedonis persona Proculus recte existimat, in
bonae fidei possessoribus Cassius').

Divi Pii aetate Gaius nonnullas Cassii sententias a
plerisque improbari tradit (3, 71 ^Cassio placuit . . ., sed
huius sententiam plerique inprobant'. 3, 147 ^Cassius
ait . . ., sed plerisque placuit'). Maecianus quoque D. 40, 5,
35 ait: ^Gaii Cassii non est recepta sententia existimantis'.
atSeveri fere temporibus Paulus et Ulpianus alias Cassii
sententias ius fecisse tradunt (Paulus D. 35, 2, 49 ^Cassii
sententia utimur', Ulpianus D. 45, 3, 9, 1 ^Cassius . . .
scripsit et lulianus Cassii sententiam probat eoque iure
utimur'. cf. quae Ulpianus addit D. 2, 4, 4, 2 'Gaius
Cassius . . . dicit, quod . . . merito optinuit' et D. 43, 24,
11, 1 ^cum placeat quod Cassius probat'). at Ulpianus
haec quoque tradit D. 40, 7, 2, 1 ^Cassius negat, lulianus
contra existimat, quae sententia yerior habetur'.

Tribonianus in Digestis componendis de Cassii sen-
tentiis vel recipiendis vel reiciendis vix debuit statuere;
certe de ea re diserte nihil traditum est. tantum de eo
sermo est, quod ^placuit Sabino' vel quod ^Sabinus existi-
mabat' vel quod ^Sabiniani existimabant' C. 6,26, lOpr. I.

2, 20, 36. C. 6, 29, 3, 1. itaque haec res iam antea satis
expedita erat.

I. Besponsa.

In respondendo quoque Cassium saepissime Sabinum
secutum esse ea docent quae supra p. 14 contuli.

4. C. CASSIUS LONGINUS 21

Cassii responsa rettulemnt praeter Hyginum (gromat.
p. 124) Urseius Ferox (D. 44, 6, 1, 10 ^Cassiut» existi-
masse Urseiu^ refert'), Titius Aristo (D, 17, 2, 29, 2
*Aristo refert Cassium respondisse*. D. 4, 8, 40 *Cassiam
audisse se dicentem Aristo ait^), Vivianus (D. 29, 7, 14pr.
^Quidam referunt, quantum repeto apud Vivianum . . .
quod Sabinum et Cassium respondisse aiunt^).

Quae responsa magis ad ius civile pertinent, primo,
quae magi8 ad ius honorarium, secundo loco affero.

1. Ad ius civile.
De bonis libertorum.

1. Gai. 3, 71. — . . quaeritur an hoc senatusconsul-
tum (sc. Lupo et Largo consulibus factum, ex quo bona
Latinomm primum ad eum pertinent, qui eos libe-
raverit) ad eos patroni liberos pertineat^ qui ex filia
nepteve procreantur^ id est ut nepos meus ex filia
potior sit in bonis Latini mei quam extraneus heres;
item ^an^ ad maternos Latinos hoc senatusconsultum
pertineat quaeritur^ id est ut in bonis Latini materni
potior sit patronae filius quam heres extraneus ma-
tris. Cassio placuit utroque casu locum esse senatus-
coDsulto.

De legatis,
Be codicillis.

2. D. 29, 7, 14 pr. Scaevola libro octavo Quae-
stionum (P. 160). — Quidam referunt; quantum repeto
apud Vivianum, Sabini et Cassii et Proculi expositam
esse in quaestione huiusmodi controversiam: an
legata, quae posteaquam instituti mortem obierunt
codicillis adscripta vel adempta sunt, a substitutis
debeantur [id est an perinde datio et ademptio etiam
hoc tempore codicillis facta valeat ac si testamento
facta esset]. quod Sabinum et Cassium respondisse
aiunt Proculo dissentiente.

22 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Sequuntur haec: ^nimirum antem Sabini et Cassii
collectio, quam et ipsi reddunt, illa est, quod codicilli
pro paite testamenti habentur observationemque et legem
iuris inde traditam servent. ego autem ausim sententiam
Procali yerissimam dicere*.

cf. n 1 p. 356.

De usufructu legato,

3. D. 7, 1, 12, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2572). — Usufructuarius vel ipse frui
ea re vel alii fruendam concedere (in iure cedere?)
vel locare vel vendere potest; uam et qui locat utitur^
et qui vendit utitur. sed et si alii precario concedat
(in iure cedat?) vel donet, puto eum uti atque ideo
retinere usum fructumy et hoc Cassius et Pegasus
responderunt.

4 D. 7; 4o, 10, 5. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2555). — Si massae usus fructus
legetur et ex ea vasa sint facta vel contra, Cassius
apud Urseium scribit interire usum fructum.

Quid verba ^Cassius apud Urseium scribit' sibi
velint, viri docti valde dubitant. H. Pemice Misc. p. 67.
Karlowa I; 694. Krueger p. 155 n. 64. Urseius Cassii
sententiam rettulisse videtnr, nimirum responsum litteris
datum. de Cassii iuris civilis libris cogitari posse non puto.

De escario legato,

5. D. 34; 2y 21; 2. Pomponius libro sexto ad
Sabinum (P. 489). — . . de aquiminario Cassius ait
consultum se respondisse^ cum alteri argentum poto-
rium, alteri escarium legatum esset^ escario cedere.

De legaio condidoYidlL

6. D. 30, 104, 1. Idem (sc. lulianus) libro primo ad
Urseium Perocem (P. 888). — In testamento sic erat

4. C. CASSIUS LONGINUS 23

scriptam: ^Lucio Titio^ si is heredi meo tabellas,
quibus ei pecuuiam expromiseram^ dederit, centum
dato'. Titius deinde antequam tabellas heredi redderet,
decesserat: quaesitum est^ an heredi eius legatum
deberetur. Gassius respondit, si tabulae faissent^ non
deberi, quia non redditis his dies legati non cessit.

JDe societate,

7. D. 17, 2, 29, 2. Ulpianus libro trigensimo ad
Sabinum (P. 2742). — Aristo refert Cassium respon-
disse societatem talem coiri non posse^ ut alter lucrum
totum^^ alter damnum sentiret, et hanc societatem
leoninam solitum appellare.

cf. Phaedr. fab. Aes. I, 5.

8. D. 17, 2, 52, 18. Idem (sc. Ulpianus) libro
trigensimo primo ad edictum (P. 922). — ... apud
yeteres tractatur, an socius omnium bonorum, si quid
ob iniuriarum actionem damnatus praestiterit, ex
communi consequatur ut praestet . et Atilicinus Sabinus
Cassius responderunt, si iniuria iudicis damnatus sit,
consecuturum, si ob maleficium suum, ipsum tantum
damnum sentire debere.

Be iure dotium.

9. D. 24,3,22,12. Idem (sc. Ulpianus) libro trigen-
simo tertio ad edictum (P. 955*). — . . si filio data sit
(sc. dos) non iussu patris, Sabinus et Cassius respon-
derunt nihilo minus cum patre agi oportere; videri
enim ad eum pervenisse dotem, penes quem est
peculium.

10. D. 24, 3, 59. lulianus libro secimdo ad Ur-
seium Perocem (P, 895). — Filiae meae emancipatae
et aegrae vir in hoc repudium misit, ut mortua ea
dotem potius heredibus -eius quam mihi redderet.

1 Fl, tantum.

24 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

Sabinus dicebat utile mihi eius dotis reciperandae
iudicium dandum esse; Gaius idem.

Be donatione inter virum et uxorem.

11. D. 41, 6, 1, 2. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 665). — . . si vir uxori rem
donaverit et divortium intercesserit, cessare usucapi-
onem Cassius respondit, quoniam non possit causam
possessionis sibi ipsa mutare. alias ait post divortium
ita usucapturam, si eam maritus concesserit; quasi
nunc donasse intellegatur.

Cassii sententiam ad legis Cinciae praecepta respi-
cientem a Triboniano corruptam esse Pemice iure videtur
censere.

JDe furtis.

12. D. 41, 2, 3; 18. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 658**). — Si rem apud te de-
positam furti faciendi causa contrectaveris, desino
possidere. sed si eam loco non moveris et infitiandi
animum babeas, plerique veterum et Sabinus et Cassius
. . responderunt possessorem me manere, quia furtum
sine contrectatione fieri non potest nec animo furtum
admittatur.

De condictione.

13. D. 44, 5, 1, 10. Ulpianus libro septuagensimo
sexto ad edictum (P. 1684). — . . si patronus libertum
suum delegaverit creditori, an adversus creditorem,
cui delegatus promisit libertatis causa onerandae, ex-
ceptione ista uti possit, videamus. et Cassiuw existi-
masse Urseius* refert creditorem quidem minime esse
submovendum exceptione, quia suum recepit; verum-
tamen libertum patrono posse condicere [si non
transigendae controversiae gratia id fecit].

1 Fl, Cassius existimasse Urseiimi.

4. C. CASSIUS LONGINUS 25

De verbonim dbligatione.

14. D. 45, 3, 28, 4. Gaius libro tertio de ver-
borum obligationibus (P. 516). — IUud quaesitum est,
an heredi futuro servus hereditarius stipulari possit . . .
Cassius respondit posse, quia qui postea beres exti-
terit, videretur ex mortis tempore defuncto successisse.

15. D. 16, 1, 16, 1. Idem (sc. lulianus) libro
quarto ad Urseium Ferocem (P. 924). — Si ab ea
muliere, quae contra senatus consultum (sc. Yelleianum)
intercessisset, fideiussorem accepissem, Gaius Cassius
respondit ita demum fideiussori exceptionem dandam,
si a muliere rogatus UdeiussiHBei}.

JDe adquirendo rerum dominio.

16. Hygin. de gen. controv. p. 124 (ed. Lachm.). —
Circa Padum . . cum ageretur, quod fiumen torrens et
aliquando tam violentum decurrit, ut alveum mutet
et multorum late agros trans ripam, ut ita dicam,
transferat, saepe etiam insulas efficiat, Cassius Lon-
ginus • . . hoc statuit, ut quidquid aqua lambiscendo
abstolerit, id possessor amittat, quoniam scilicet ripam
snam sine alterius damno tueri debet; si vero maiore
vi decurrens alveum mutasset, suum quisque modum
agnosceret, quoniam non possessoris neglegentia sed
tempestatis violentia abreptum apparet; si vero in-
sulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possideret; at
si ex communi, quisque suum reciperet.

cf. Frontini lib. I cum commento p. 16 in n. :
^ . . lambiendo . . ., quia non . . .^ et ex demonstratione
artis geometricae excerpta ibid. p. 399: ^ . Cassius Lon-
ginus . . . boc statuit, ut quicquid aqua lambiendo abs-
tnlerit, possessor amittatf quoniam scilicet ripam suam
sine alterius damno tueri debet. si vero maior vis de-
currerit, et in fines alterius alveum mutat suum, et fiat

1 FL rogatuB faisset.

26 in. GAH CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

insula in quo cucurrerit, Tinus quisque modum fluminis
maioris agnoscere debet, et eam insulam ipse sibi nndi-
cabit, cuius terram tempestative praeoccupayit; quoniam
non possessoris neglegentia sed tempestatis violentia appa-
ret abreptum.*

De possessione.

17. D. 41, 2, 1, 5. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 657). — . . adquirimus posses-
sionem per servum aut filium^ qui in potestate est, et
quidem earum rerum, quas peculiariter tenent, etiam
ignoranteSy sicut Sabino et Cassio . . . placuit, quia
nostra voluntate intellegantur possidere^ qui eis pecu-
lium habere permiserimus.

2. Ad ius honorarium.
De iure domum revocandi.

18. D. 5; 1, 24, 2. Idem (sc. Paulus) libro septimo
decimo ad Plautium (P. 1231*). — . . si postulatur in
rem actio adversus legatum, numquid danda sit, quo-
niam ex praesenti possessione haec actio est? Cassius
respondit sic servandum, ut, si subducatur ministerium
ei; non sit concedenda actio, si vero ex multis servis
de uno agatur, non sit inhibenda.

Qui nisi pro certis personis ne postulent

D. 3, 2, 1 Praetoris verba dicunt: *. . . qui artis
ludicrae pronuntiandive causa in scaenam prodierit^

19. D. 3, 2, 4 pr. Ulpianus libro sexto ad edictum
(P. 279^). — Athletas . . Sabinus et Cassius respon-
derunt omnino artem ludicram non facere; virtutis
enim gratia hoc facere.

De recepto arhitrio.

20. D. 4, 8, 40. Pomponius libro undecimo ex
Variis Lectionibus (P. 882). — Arbiter calendis lanuariis

4. C. CASSIUS LONGINUS 27

adesse iussit et ante eum diem decessit; alter ex liti-
gatoribus non adfuit. procul dubio poena minime
commissa est; nam et Gassium audisse se dicentem
Aristo ait in eo arbitro, qui ipse non venisset, non
esse commissam.

De iure iurando.

21. D. 12, 2j 26, 1. Paulus libro octavo decimo
ad edictum (P. 280). — Si pater filium dare non
oportere iuraverit^ Cassius respondit et patri et filio
dandam exceptionem iurisiurandi.

11. Edicta et decreta Cassii praetoris.

1. D. 4, 6, 26, 7. Ulpianus libro duodecimo ad
edictum (P. 439). — Si feriae extra ordinem sint
indictae, ob res puta prospere gestas vel in honorem
principis, et propterea magistratus ius non dixerit,
Gaius Cassius nominatim edicebat restituturum se,
quia per praetorem videbatur factum; soUemnium enim
feriarum rationem haberi non debere, quia prospicere
eas potuerit et debuerit actor, ne in eas incidat. quod
yerius est, et ita Celsus libro secundo Digestorum
scribit.

cf. Pernice 11* p. 199 n. 7

2. D, 29, 2, 99. Pomponius libro primo Senatus
Consultorum (P. 806). — Aristo in decretis Fronti-
^ni^anis ita refert. Cum duae filiae patri necessariae
heredes exstitissent, altera se paterna abstinuerat
hereditate, altera bona paterna vindicare totumque
onus suscipere parata erat sanctum Cassium prae-
torem causa cognita actiones hereditarias utiles
daturum recte pollicitum ei, quae ad hereditatem
patris accesserat denegaturumque ei quae se ab-
stinuerat.

Pemice 11* p. 199 vix iure dubitat, an hoc edictum
a Cassio nostro propositum sit.

28 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

3. D. 42, 8, 11. Venuleius SatarniDus libro sexto
Interdictorum (D. 29). — Cassius actionem introduxifc
in id quod ad heredem peryenit.

Agitur de iis quae in fraudem creditonim facta sunt.
Lenel Edict. p. 399 n. 1 ait: ^Venul. will wohl nicht sagen,
dafs Cassius diese, sondern dafs er fLberhaupt die Bereiche-
rungsklage aus Delicten adversus heredem eingefdhrt habe'.

4. D. 44, 4, 4, 33. Ulpianus libro septuagensimo
sexto ad edictum (P. 1682). — Metus causa excep-
tionem Cassius non proposuerat contentus doli ex-
ceptione, quae est generalis.

Ulpianus addit: ^sed utilius yisum est eiiam de meta
opponere exceptionem'. de Ulpiani sententia, qualis quidem
traditur, valde dubia v. Pemice IP p. 199. 232, qui vir
doctissimus p. 199 itenim dubitat, an de Gaio Cassio sermo
sit: WillkUrliche Anderungen am Edikte noch unter der
Begierung des Tiberius haben eine Vermutung gegen sich^.
at ante Hadrianum praetores magni nominis auctoritatis-
que probatae, cciius generis Cassium fuisse apparet,
edictum more antiquo ad melius produxisse negari nequit.
cf. Aquillium Gallum I p. 115.

III. Sententiae in senatu dictae.

1. Tac. ann. 13, 41 ad a. 58 postquam res con-
tra Tiridatem bene gestas narravit, sic pergit: 'Ob haec
consalutatus imperator Nero, et senatus consulto suppli-
cationes habitae, statuaeque et arcus et continui con-
sulatus principi, utque inter festos referretur dies, quo
patrata victoria, quo nuntiata, quo relatum de ea esset,
aliaque in eandem formam decemuntur, adeo modum
egressa, ut C. Cassius de ceteris honoribus adsensus, si
pro benignitate fortunae dis grates agerentur, ne to-
tum quidem annum supplicationibus sufficere disse-
ruerit, eoque oportere dividi sacros et negotiosos dies^
quis divina colerent et humana non impedirent/

4. C. CA8SIUS L0N6INUS 29

2. Tac aniL 14, 42—44 ad a. 61 kaec nanat:

* praefectom nrlns Pedaninm Seenndnm serYns ipsins

interfecit, sen n^ata libertate, cni pretinm pepigerat,
sire amore exoleti incensns et dominnm aemnlnm non
tolerans. cetemm cnm yetere ex more fiimiliam
omnem, qnae sab eodem tecto mansitaTerat, ad snppli>
dam agi oporteret, concnrsn plebis, qnae tot innoxios
protegebat, nsqne ad seditionem yentnm est; senatnqne
in ipso erant stndia nimiam sereritatem aspemantiomi
plnribns nibil mntandnm censentibns, ez qnis G. Gassins
sententiae loco in hnnc modnm dissernit:

Saepe nnmero, patres conscriptiy in hoc ordine
interfoi, cnm contra institnta et leges maiomm nova
senatns decreta postnlarentnr; neqne sum adversatnSi
non quia dubitarem super omnibus n^otiis melios
atque rectius oUm provisum et, quae converterentur,
in deterius mutariy sed ne nimio amore antiqui moris
studium menm extollere yiderer. simnl quidquid hoc
in nobis auctoritatis est^ crebris contradictionibus de-
struendum non existimabam, ut maneret integrum, si
quando res publica consiliis eguisset. quod hodie
evenit, consulari viro domi suae interfecto per insidias
seryileSy quas nemo prohibuit aut prodidit quamvis
nondum concusso <^more Yetusto^ firmato etiam noYO^
senatusconsulto, quod supplicium toti familiae mini-
tabatur. decermte hercule inpunitatem^ ut quem
dignitas sua defendat, cum praefectura urbis non pro-
fuerit? quem numerus serYorum tueatur, cum Peda-
nium Secundum quadringenti non protexerint? cui
familia opem ferat^ quae ne in metu quidem pericula
nostra advertit? an, ut quidam fingere non erube-
scunt, iniurias suas ultus est interfector, quia de
paterna pecunia transegerat aut avitum mancipium
detrahebatur? pronuntiemus ultro dominum iure
caesum Yideri. libet argumenta conquirere in eo,
quod sapientioribus deliberatum est? sed et si nunc
primum statuendum haberemus, creditisne servum

30 in. GAII CLAUDn NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

interficiendi domini animum sumpsisse, ut non yox
minax excideret^ nihil per temeritatem proloqueretur?
sane consilium occultavit, telum inter ignaros paravit:
num excubias transiret, cubiculi fores recluderet,
lumen inferret^ caedem patraret omnibus nesciis?
multa sceleris indicia praeveniuQt: servis si pereun-
dum sit, ni prodant, possumus singuli inter plures^
tuti inter anxios^ postremo non inulti inter nocentes
agere. suspecta maioribus nostris fuerunt ingenia
servorum, etiam cum in agris aut domibus i^dem
nascerentur caritatemque dominorum statim acciperent.
postquam vero nationes in familiis habemus, quibus
diversi ritus^ externa sacra aut nulla sunt^ colluviem
istam non nisi metu coercueris. at quidam insontes
peribunt. ' nam et ex fuso exercitu cum decimus
quisque fusti feritur, etiam strenui sortiuntur. habet
aliquid ex iniquo omne magnum exemplum^ quod
contra singulos utilitate publica rependitur.

^Sententiae Cassii ut nemo unus contra ire ausus est,
ita dissonae voees respondebant numerum aut aetatem
aut sexum ac plurimorum indubiam innocentiam mise-
rantium. praevaluit tamen pars, quae supplicium de-
cemebat. sed obtemperari non poterat, conglobata
multitudine et saxa ac faces minante. tum Caesar popn-
lum edicto increpuit atque omne iter, quo damnati ad
poenam ducebantur, militaribus praesidiis saepsit. censu-
erat Cingonius Yarro, ut liberti quoque, qui sub eodem
tecto faissent, Italia deportarentur; id a principe probi-
bitum est, ne mos antiquus, quem misericordia non
minuerat, per saevitiam intenderetur'.

rV. Notae ad Vitellium.

Cassium ad Masurii Sabini opusculum, quod vnlgo
^Vitellius' nominabatur (v. II, 1 p. 376), notas scripsisse
Ulpianus D. 33, 7, 12, 27 (v. infra 31) videtur tradere;
quod nescio an in nova praeceptoris opusculi editione
notis instructa fecerit.

4. C. CASSIUS LONGINUS 31

D. 33, 7, 12, 27. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2611). — . . si fandus non sit cum in»
strumento legatus, sed ita ut instructus sit, quaesitum
est, an plus contineatur, quam si cum instrumento
legatas esset. et Sabinus libris ad Vitellium scribit
fatendum esse plus esse, cum instructus fundus legetur,
quam si cum instrumento . . . quanto igitur hoc lega-
tom uberius est, yidendum est. et Sabinus definit [et
Cassius apud Yitellium notat]: omnia quae eo (sc.
fando) collocata sunt, ut instructior esset paterfamilias,
instructo, inquit, continebuntur. id est quae ibi habuit,
ut instructior esset]. <[et Cassius apud Vitellium
Botat: id sibi placere)>.

Verborum contextum a Triboniani adiutore brevita-
tis causa mutatum, yerba ^et Cassius apud Vitellium notat'
a suo loco remota esse puto. ad rem cf. Paul. S. 3, 6,
43-62.

luris civilis libri.

Masurii Sabini praeceptoris exemplum secutus Cassius
quoque iuris civilis libros composuit, quos cum Paulus
libris ad edictum (D. 37, 6, 2, 5 ^Gaius Cassius libro
septimo iuris civilis . . . putat') tum Ulpianus libris ad
Sabinum laudat (D. 29, 2, 25, 4 ^Gaius Cassius libro
secundo iuris civilis scribit*. D. 7, 1, 7, 3 ^Cassius quoque
scribit libro octavo iuris civilis'. D. 7, 1, 9, 5 ^Cassius
ait libro octavo iuris civilis*. D. 7, 1, 23, 1 ^Sabinus
respondit et Cassius libro octavo iuris civilis scripsit'.
D. 7, 1, 70 pr. ^Gaius Cassius scribit libro decimo iuris
civilis'), quibus ex Hbris lavolenus Priscus XV fecit,
'ex Cassio' qui nominantur (P. 1 — 69 et infra in hac
coUectione): ^commentarii Guii' vel ^libri Gaii Cassii'
ve ^libri Gaii', qui a lavoleno in librorum illorum
fragmentis laudantur (D. 35, 1, 54. 40, 7, 28. 46, 3, 78),
quin Cassii iuris civilis sint, nemo dubitat. Tribonianus
qui Masurii iuris civilis libros ut in auctorum indicem
recepit, ita in novis Digestis componendis neglexit (II, 1

32 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

p. 401), cum lavoleni libros ex Cassio factos adhibuisse
satis duceret, Cassii illis libris non magis usus est quam
Masurii; lavoleni solos in axictorum indice nominat (^lavo-
lemi ex Cassio §c§lloc SsicaTtivts^),

Praeterquam quod Cassium plures quam Sabinum
libros scripsisse inde apparet, quod laudatur liber X, de
numero nihil constat; Earlowa I p. 692 Cassii libros non
pauciores quam lavoleni, at Krueger p. 154 multo plures
fuisse ezistimat.

De rerum ordine a Cassio statuto haec monenda
sunt. cum secundo libro de hereditate iussu tutoris a
pupillo cemenda videatur dixisse (D. 29, 2, 25, 4. 5),
libro VI, si quidem numerus integer est, de tutore ideo
a pupillo petito, quod cum tutore suo lege aut legitimo
iudicio agere vult (D. 26, 1, 3, 2), libro VII de bonorum
possessione ab emancipatis petita (D. 37, 6, 2, 5), libris VIII
et X de usufructu legato, quin primo libro de testa-
mentis, nono autem item de usufructu legato disseruerit,
dubitari nequit.

Decimo libro opus non absolutum fuisse satis apparet;
imperfectum autem opus a Cassio relictum esse, id quod
quis coniecerit, improbatur libris ex Cassio lavoleni, qui
certe in his libris non modo de testamentis, legatis,
bonorum possessione, sed etiam de dotibus, tutelis, adop-
tionibus, emptione venditione et usucapione, de servituti-
bus, interdictis, delictis, bonorum venditione dixit. accedunt
non nulla fragmenta vel integri libri, quibus quid trac-
tatum sit, adhuc non satis cognitum est.

Lenel, qui multa in lavoleni his libris in obscuro
remanere ait, dubitari posse existimat^ ^an unum fuerit
Cassii opus quod lavolenus excerpserit^; ^et equidem',
inquit vir doctissimus, ^facilius inducor, ut credam post
libros de iure civili etiam singulares quosdam Cassii
libros in hanc epitomen esse redactos'. at neque quic-
quam indicii est, eiusmodi libros singulares a Cassio
emissos esse neque ipsa materia lavoleni librorum ex-
tremorum qualis quidem cognoscitur, illa coniectura satis

4. C. CASSIUS LONGINUS 33

commendatur. certe lavoleni liber ultimus, quo de furtis
et de bonorum venditione disserit, cum Q. Mucii iuris
civilis libris extremis XVI et XVIII, quibus aeque de
furtis et de publicatione bonorum dictum esse vel con-
stat vel probabile est (I p. 97 et p. 100), plane con-
cordat. quod libro paenultimo lavolenus de lege Aquilia
et de pauperie dixit (D. 9, 2, 37), aperte ad delictorum
caput pertinet libri ultimi priore parte continuatum.
neque cum Lenelio huius libri fragmenta ei capiti attri-
buere licet, quo de legibus aetatis ratione habita coUo-
catis disseritur. quod lavolenus morbum sonticum eum
esse ait, *qui cuique rei nocet' (D. 60, 16, 113), non
tam ad legem XU tabularum pertinere putaverim, quam
ad in ius vocationem. reliqua eiusdem libri frag-
menta, quae Lenel ^de lege FaLcidia' et 'de lege Cincia'
inscripsit, potius ad id caput quo de plus petendo agitur,
referenda puto, de quo vel Gaius 4, 53 sqq. diligenter
dizit. post interdicta lavolenus de actionibus videtur
dixisse.

His igitur fere rubricis lavoleni librorum capita
insignire malo:

Liber I De testamentis.

Liber 11 De legatis.

Liber III De bonorum possessione contra tabulas.

Liber IV De dotibus.

Liber V De tutelis.

Liber VI De his qui alieni iuris sunt.

Liber VII De mancipi rerum emptione venditione.
De possessione et usucapione.

Liber VIII De mancipi rerum locatione conductione.

Liber IX De sponsore.

Liber X De servitutibus. De locis publicis.

Liber XI De nec mancipi rebus adquirendis.

Liber XII De peculio et de in rem verso.

Liber XIII De interdictis.

Liber XIV De actionibus. De lege Aquilia.

Liber XV De furtis. De bonorum venditione.

Itirispr. antehadr. reU. ed. Bremer. II, 2. 3

34 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

lam librorum Sabini lavoleni Cassii ordo, qnatenus
cognoscitur, hoc conspectu illustrari potest:

Sabini iuris ci- lavolenus ex n„««;„„

.,. T, . ^ . tassius.

Yilis libri. Cassio.

(Ea tantum Sabini et lavoleni capita apposui, quae in

utroque opere reperiuntur)

De testamentis De testamentis De aditione here-
(I. I). (I. I). ditatis (1. II).

De legatis (I. II). De legatis (I. II), De bonorum pos-

[de bonorum pos- sessione (L VII).
sessione]. De legatis (1.

Vin et X).

De libertate relicta

(1. n).

De operis liber-
torum (I. n).

De mancipatione et
emptione vend.

(1. n).

De iure dotium De iure dotium
(L II). (I. IV).

De tutelis (1. H). De tuteHs (I. V).

De furtis (I. II). De manumissione

(1. VI).

De lege Aquilia De operis liber-
(1. n). torum (l. VI).

De mancipatione (?)
et empt. vendi-
tione (I. Vn).

De usucapione De possessione et
(1. III). usucapione (L

VII).

4. C. CASSIUS LONGINUS 35

De donationibus De servitutibus
(I. III). (1. X).

De servitutibus De donationibus
(I. m). (I. XIV).

De furtis (1. XIV).

De lege Aquilia
(1. XIV).

lavolenus in libris ex Cassio compositis honorarii
qnoque iuris videtur rationem habuisse neque in his rebus
Cassii iuris civilis libris usus esse.

Earum quoque sententiarum, quas auctore non in-
dicato lavolenus profert, pars quidem Cassii esse potest,
cui tamen sua, cum discriminis rationes nos fugiant,
tribuere vix licet.

In collocandis Cassii fragmentis et Sabiuum et lavo-
lenmn duces sequi licet.

Liber I.

De testamentis.

De filio familias vel instUuendo vel exJieredando.

1. Gai. 2, 123. — . . qui filium in potestate habet^
curare debet, ut eum vel heredem instituat vel nomi-
natim exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit^
inutiliter testabitur, adeo quidem^ ut nostri praecep-
tores existimenty etiamsi vivo patre filius defunctus
sity neminem heredem ex eo testamento existere
posse, quia scilicet statim ab initio non constiterit
institutio.

2. D. 28, 2, 3/6. Idem (sc. Ulpianus) libro primo
ad Sabinum (P. 2433). — oi ita testatus sit pater
familias, ut a primo quidem gradu filium praeteriret;
a secundo solo exheredaret, Sabinus et Cassius . . .
putant perempto primo gradu testamentum ab eo gradu
exordium capere, unde filius exheredatus est.

36 IIL GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURlS CONS.

J)e heredis instUutione condicUmali,

3. D. 35, 1, 6, 1. Pomponius libro tertio ad Sabi-
num (P. 423). -— (*Si servos certos quis manumisisset,
heres e^bse iussus erat. quibusdam ex his ante mortuis
. . . cum ita esset scriptum: ^si filia et mater mea
yivent' altera iam mortua . .') Sabinus . . et Cassius
quasi impossibiles eas condiciones in testamento positas
pro non scriptis esse.

Be suhstitutione ptipillari,

4. D. 42, 5, 28. lavolenus libro primo Epistularum.
— Pater familias impuberi filio, si ante pubertatem
decessisset, substituit heredem • . . me illud maxime
movet, quod praeceptoribus tuis placet unum esse
testamentum.

Verba sunt eius qui Javolenum consuluit.

De postumo herede scribendo.

5. D. 28,2, 6pr. Ulpianus libro tertio ad Sabi-
num (P. 2445). — . . est quaesitum, an is, qui generare
facile non possit, postumum heredem facere possit,
et scribit Cassius . . . posse; nam et uxorem ducere
et adoptare potest. spadonem quoque posse postumum
heredem scribere et Labeo et Cassius scribunt, quoniam
nec aetas nec sterilitas ei rei impedimento est.

Liber 11.

De hereditate adquirenda.
De cretione.

6. D. 22,6, 3,1. Pomponius libro tertio ad Sabi-
num (P. 416). — . . Cassius ignorantiam Sabinum ita
accipiendam existimasse refert non deperditi et nimium
securi hominis.

4. C. CASSIUS LONGINUS 37

De Sabini sententia y. 11 1 p. 422, quae nescio an
potius capiti de adqidrenda hereditate (1. c. p. 427) in-
serenda faerit.

7. D. 29, 2, 25, 4. Idem (sc.Ulpianus) libro octavo
ad Sabinam (P. 2491). — lussum eius qui in potestate
habet non est simile tutoris auctoritati, quae inter-
ponitur perfecto negotio, sed praecedere debet, ut
Gaius Cassius libro secundo iuris civilis scribit. et
putat vel per intemuntium fieri posse vel per epistulam.

8. D. ibid. § 5. — Sed utrum generaliter ^quae-
cumque tibi hereditas fuerit delata', an specialiter?
et mi^s placet, ut Gaius Cassius scribit, specialiter
debere mandare.

cf. Gai. 2, 87. 187 sqq. Pemice I p. 604.

De gestione pro herede.

9. D. 29,2,21,3. Idem (sc. Ulpianus) libro septimo
ad Sabinum (P. 2482). — Si quis partem ex qua in-
stitutus est ignoravit, lulianas scribit nihil ei nocere,
quominus pro herede gereret. quod et Cassius probat,
si condicionem, sub qua heres institutus est, non
ignorat [si tamen exstitit condicio, sub qua sub-
stitutus est].

Liber 11 vel III.
De rwpix> testamento.

10. C. 6, 29, 3. Imp. lustinianus A. luliano pp.
(a. 530). — . . cum . . is qui in ventre portabatur
praeteritus fuerat, qui si ad lucem fuisset redactus,
suus lieres patri existeret, si non alius eum antecederet
et nascendo ruptum testamentum faciebat, si postumus
in hunc quidem orbus devolutus est, voce autem non
emissa ab hac luce subtractus est, dubitabatur, si is
postumus ruptum facere testamentum potest ... Sabiniani
existimabant, si vivus natus est, etsi vocem non emisit,
mptum testamentum . . .

40 ni. GAE CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

De honis eorum qui deditidorum numero su/nt.

14? Gai. 3, 74j 75. — Eorum . . qnos lex Aelia Sentia
dediticiorum numero facit; bona modo quasi ciyium
Bomanorum libertorum, modo quasi Latinorum ad
patronos pertinent. nam eorum bona qui, si in aliquo
vitio non essent, manumissi cives Bomani futuri essent^
quasi civium Romanorum patronis eadem lege tri-
buuntur . non tamen hi habent etiam testamenti
factionem; nam id plerisque placuit ...; nam incredibile
videbatur pessimae condicionis hominibus voluisse legis
latorem testamenti faciendi ius concedere.

Liber VIL
De honorum possessione unde liberi.

Gai. 3, 18 . . emancipati liberi nullum ius in heredi-
tatem parentis ex ea lege (sc. XU tabularum) babent,
cimi desierint sui heredes esse. Id. 3, 26 . . liberos omnes
qui legitimo iure deficiuntur, vocat ad hereditatem (sc.
praetor), proinde ac si in potestate parentis mortis tempore
fuissent, sive soli sint sive etiam sui heredes, id est qui
in potestate patns fuerunt, concurrant. Ulp. 26, 28, 4
emancipatis liberis ex edicto datur bonorum possessio»
si parati sunt cavere fratribus suis, qui in potestate man-
serunt, bona quae moriente patre habuerunt se collaturos.

15. D. 37, 6, 2, 5. Paulus libro quadragensimo
primo ad edictum (P. 586). — Si tres emancipati, duo in
potestate sint, Gaius Cassius libro septimo iuris civilis
tertias conferendas putat, ut emancipati, quia invicem
non conferunt, unius loco sint; nec indignari eos opor-
tere, si plus conferant et minus accipiant, quia in
potestate eorum fuerit bonorum possessionem omittere.

Liber VIIL

Be legatis.

Hoc libro et sequentibus IX et X Cassium de usu-
fructu legato dixisse certum est. quam legatorum speciem

4. C. CASSIUS LONGINUS 41

certe apnd Masurium Sabinum primom locum obtinuisse
vidimus (11 1 p. 449). sed cum capiti de usufructu legato
generalia quaedam de legatis praemissa faisse consentaneum
sit, ea quae de codicillis et de legatorum generibus apud
Cassium servata sunt, praemittenda putavi.

Quibus recte legemus.

16. Gai. 2, 244. — An ei qui in potestate sit eius
quem heredem instituimus, recte legemus qnaeritur.
Servius recte legari putat, sed evanescere legatum, si
quo tempore dies legatorum cedere solet, adhuc in
potestate sit ... Sabinus et Cassius sub condicione
recte legari, pure non recte, putant; licet enim vivo
testatore possit desinere in potestate heredis esse, ideo
tamen inutile legatum intellegi oportere, quia quod
nollas vires habiturum foret, si statim post testamentum
factum decessisset testator, hoc ideo valere, quia vitam
longius traxerit, absurdum esset.

De legato per vindicationem,

17. Gai. 2, 195. — . . Sabinus . . et Cassius . . .
quod ita legatum sit (sc. per vindicationem), statim
post aditam hereditatem putant fieri legatarii, etiamsi
ignoret sibi legatum esse, sed posteaquam scierit et
{spreverit> legatum, proinde esse, atque si legatum
non esset.

18. Gai. 2, 200. — . . quaeritur, quod sub con-
dicione per vindicationem legatum est, pendente con-
dicione cuius esset. nostri praeceptores heredis esse
putant exemplo statu liberi, id est eius servi, qui
testamento sub aliqua condicione liber esse iussus est,
quem constat interea heredis servum esse.

De legato per damnationem,

19. D. 45, 2, 17. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1158). — Sive a certis personis heredum nominatim

42 m. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

legatum esset, sive ab omnibus excepto aliquo, Atili-
einus Sabinus Cassius pro hereditariis partibus tantum
eos legatum debituros aiunt, quia hereditas eos obligat.

20. D. 35, 1, 54. lavolenus libro secundo ex
Cassio (P. 12). — Si quis legata, quibus dies adposita
non esset, annua bima trima die dari iussit et alicuiy
cum pubes esset, pecuniam legavit, id quoque legatum
annua bima trima die post pubertatem praestandum
esse in commentariis Gaii scriptum est, quia magis
condicio quam dies legato adiecta esset.

21. D. 36, 2,12, 1. Ulpianus libro vicensimo tertio
ad Sabinum (P. 2645^). — . . Labeo Sabinus et . .
Cassius . . in omnibus, quae in annos singulos relin-
quuntur, hoc probaverunt, ut initio cuiusque anni huius
legati dies cederet.

Be legato per praeceptimem.

22. Gai. 2, 216. — Per praeceptionem hoc modo
legamus: 'Lucius Titius hominem Stichum praecipito/
sed nostri . . praeceptores nulli alii eo modo legari
posse putant, nisi ei qui aliqua ex parte heres scriptus
esset, praecipere enim esse praecipuum sumere . . .

23. Gai.2,219. — Item nostri praeceptores quod
ita legatum est, nulla ^alia)> ratione putant posse con-
sequi eum, cui ita fuerit legatum, quam iudicio familiae
erciscundae . . . officio enim iudicis id contineri, ut ei
quod per praeceptionem legatum est, adiudicetur.

24. Gai. 2, 220. — Unde intellegimus nihil aliud
secundum nostrorum praeceptorum opinionem per
praeceptionem legari posse nisi quod testatoris sit;
nulla enim alia res quam hereditaria deducitur in hoc
iudicium . . . aliquo tamen casu etiam alienam rem
^per)> praeceptionem legari posse fatentur; veluti si
quis eam rem legaverit quam creditori fiduciae causa
mancipio dederit; nam officio iudicis coheredes cogi
posse existimant soluta pecunia luere eam rem, ut
possit praecipere is cui ita legatum sit.

4. C. CASSIUS LONGINUS 43

Be honorum parte legata.

25. D. 30, 26 y 2. Pomponius libro quinto ad
Sabinum (P. 448). — Cum bonorum parte legata
dubium sit; utrum rerum partes an aestimatio debeatur,
Sabinus . . et Gassius aestimationem; Proculus et Nerva
rerum partes esse legatas existimaverunt.

De iis quae sub condidone legantur,

26? D. 35, 1, 68. lavolenus libro secundo ex
Cassio. — 8i ita legatum esset ^cum nubderit', si
nupta f uerit et hoc testator scisset, alterum matrimonium
esse exspectandum nihilque interesse, utrum yiYO testatore
an post mortem ea iterum nupserii

Tribonianns scripsit: ^matrimonium erit nihilque
intererit.'

27. Gai. 3, 98. — . . legatum sub inpossibili con-
dicione relictum nostri praeceptores proinde deberi
putant, ac si sine condicione relictum esset.

De lege Falddia,

28. D. 35, 2, 1, 14. Paulus libro singulari ad legem
Falcidiam (P. 921®). — Si coheredis mei portio ex-
hausta sit, mea integra, et illam yixidicaYero (sc. ut
eaducam); Cassius confiindendas esse partes existimat.

De usufructu legato,
Be usufructu usori relicto,

29. D. 10,2,44, 7. Paulus libro sexto ad Sabinum
(P. 1740). — Usu fructu uxori legato donec ei dos
soWatur, per arbitrum familiae erciscundae tam id,
quod coheredis nomine ex dote solutum sit, reci-
perari [potest], quam ut coheres soWat effici posse
Gassius ait.

44 III. GAII CLADDII NERON. GALBAE TEMP. IDRIS CONS.

De fundi usufructu.

30. D. 7, 1, 7, 3. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2558). — Cassias . . . scribit libro
octavo iuris civilis fructuarium per arbitrum cogi re-
ficere, quemadmodnm adserere cogitur arbores.

cf. D. 7, 1, 59 Paulus libro tertio Sententiarum.
Arbores vi tempestatis, non culpa fructuarii eversas ab
eo substitui non placet.

31. Vat.fr. 70,2. — Cassius .. usumfructum

<cum constet arbores> demortuas ad fruc<tuarium per-
tinere >

32. D. 7, 1, 9, 5. Idem (sc. Ulpianus) libro septimo
decimo ad Sabinum (P. 2559*). — Aucupiorum quoque et
venationum reditum Cassius ait libro octavo iuris civilis
ad fructuarium pertinere [ergo et piscationum].

Paul. S. 3, 6, 22. ^venationis . . et aucupii reditus
ad fructuarium pertinent.'

Be mancipii usufructu,

33*. Vat. fr. § 71^ — . . videndum, si f^ructus servi
legatus sit^ — <[quid contineatur^ legato. quidquid is
ex opera 8<^ua adquirit vel ex re fructuarii, ad eum pertinet,
sive manci^pio accipiat sive sti<^puletur sive ei possessio
fuerit tradita.^ similiter legatario adquirit et si he<^res
institutus sit vel*legatum acceperit.^

Quoniam autem diximus quod ex operis adquiritar
ad fructuarium pertinere, sciendum ^est etiam cogendum
eum operari; etenim modicam quo^que castigationem
fruc<^tuario competere Sabinus respondit et Gassius
lib. Vni iu^ris civilis scripsit^ ita ut neque <^torqueat
neque fiagellis caedai^

33^. D. If 1, 23; L Idem (sc. Ulpianus) libro septima
decimo ad Sabinum (P.2560^). — .. modicam quoque
castigationem fructuario competere Sabinus respondit
et Gassius libro octavo iuris civilis scripsit, ita ut
neque torqueat, neque fiagellis caedat.

4. C. CASSIUS LONGINUS 45

cf. Paul. S. 3, 6, 23. Servos neque torquere neque
flagellis caedere neque in eum casum facto suo perducere
usufructuahus potest, quo deteriores fiant.

34. Vat. fr. 72, 1. — <iidem (sc. et Sabinus et
Gassius) fructum operae^ gladiatoriae eius (sc. servi
cuius fructus legatus est) us<(que ad praemia fructuario
puta^nt competere posse, ut vero pug<net, cogi non
posse.>

Liber IX.

De usufrucUA legato.

Hoc libro, quamquam nulla eius fragmenta extant,
de usu fructu legato iterum tractatum fuisse inde ef&citur,
quod decimo quoque libro de eadem re tractatur. quod
decimo libro Cassium de gregis usufructu dixisse tra-
ditur, conicias eum nono libro de eo legato dixisse, quo
et fundus et mancipia relinquuntur, de quo Vat. fr. § 73
quaedam traduntur.

Liber X.
De tisufructu legato.
De gregis usufructu.

35. D. 7, 1, 68, 2. 70 pr. Ulpianus libro septimo
decimo ad Sabinum (P. 2574*- ^). — . . si gregis . . .
sit usus fructus legatus, debebit ex adgnatis gregem
supplere . . . quid . . si non faciat nec suppleat (sc.
gregem fructuarius)? teneri eum proprietario Gaius
Cassius scribit libro decimo iuris civilis.

Paul. S. ni, 6, 20. Gregis usufructu legato grege
integro manente fetus ad usufructuarium pertinent, salvo
eo, ut quidquid gregi deperierit, ex fetibus impleatur.

36? D. 7, 4, 31. Pomponius libro quarto ad
Quintum Mucium (P. 238). — Cum gregis usus fructus
legatus est et usque eo numerus pervenit gregis, ut
grex non intellegatur, perit usus fructus.

46 ni. GAII CLADDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

J)e pecorum usufructu,

37. D. 7, 1, 68, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2574*). — Fetus . . pecorum Sabinus
et Cassius opinati sunt ad fructuarium pertinere.

38. p. 7, 1,70,2. Ulp.ibid. (P.2574*). — .. Gaius
Oassius libro octavo scribit carnem fetus demortui ad
fructuarium pertinere.

De usufrudu per senatus consuUum concesso.

39. D. 7, 5, 3. Ulpianus libro octavo decimo ad
Sabinum (P. 2590**). — Post quod (sc. senatus con-
sultum) omnium rerum usus fructus legari poterit.
an et nominum? . . Gassius et Proculus existimant^
posse legari.

Sententiam eidem libro attribuere licet.

Plane incertorum librorum fragmenta.
Fragmenta disposui secundum ordinem Sabinianum.

De legatis,
J)e usu fu/ndi.

40. D. 7,8, 12, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2577). — Praeter habitationem quam
babet, cui usus datus est (sc. fundi), deambulandi
quoque et gestandi ius habebit. Sabinus et Cassius
et lignis ad usum cottidianum et horto et pomis et
holeribus et floribus et aqua usurum, non usque ad
compendium, sed ad usum, scilicet non usque ad ab-
usum. idem Nerva, et adicit . . . sed neque foliis neque
oleo neque frumento neque frugibus usurum. sed Sabinus
et Cassius • . . hoc amplius etiam ex his quae in fundo
nascuntur, quod ad victum sibi suisque sufficiat sump-
turum et ex his quae Nerva negavit.

Comma ^scilicet non usque ad abusum' Ulpianus
addidit. cf H 1 p. 452.

4. C. CASSIUS LONGINUS 47

41. D. 19, 2; 32. lulianus libro quarto ex Minicio
(P. 865). — Qui fundum colendum in plures annos
locaveraty decessit et eum fundum legavit. Gassius
negavit posse cogi colonum, ut eum fundum coleret,
quia nihil heredis interesset. quod si colonus vellet
colere et ab eo^ cui legatus esset fundus, probiberetur;
cum herede actionem colonum habere, et hoc detri-
mentum ad heredem pertinere, sicuti si quis rem,
quam yendidisset necdum tradidisset, alii legasset,
heres eius emptori et legatario esset obligatus.

De hdbitatione legata.

42. D. 34, 3, 18. Paulus libro nono ad Plau-
tium (P. 1172). — Cassius . Etiam si habitatio eo
(sc. sinendi) modo legata esset (ei qui fundum in
quinquennium conduxerat), gratuitam habitationem
heres praestare deberet. [et praeterea placuit agere
posse colonum cum herede ex testamento, ut liberetur
conductione^ quod rectissime dicitur].

Quamquam fragmentum a Triboniano confectum totum
Cassio attribiiitur, tamen altera pars Pauli potius vi-
detur esse.

De fundo legato.

43. D. 35, 2, 49 pr. Idem (sc. Paulus) libro duo-
decimo ad Plautium (P. 1188). — Plautius . Servo,
quem tibi legaveram, fundum legavi. Atilicinus Nerva
Sabinus primum in servo rationem legis Falcidiae
habendam et quota pars ez eo decederet, eam partem
in fundo legato inutilem futuram^ deinde ex reliquis
partibus fundi legis Falcidiae portionem decessuram,
sicut ex omnibus legatis. Cassius, quod servo pars
lege Falcidia decedat; incipere servum fieri communem
heredis et legatarii, communi autem servo cum legatum
sit; totum pertinere ad socium, quia in ea persona <(sola^^

1 Fl, in eam personam.

48 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

legatum consistere possit. qua ratione semel ex fundo
partem legis Falcidiae decessuram.

Haec sequuntur: '^Paulus . Cassii sententia utimur . . .'
cf. Pemice I, 394.

J)e fundo cum instrumento legato.

4A. D. 33, 7, 12, 11. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2609). — Ea . ., quae solo continentur^
instrumenti fundi non esse Gassius scribit; yeluti ha-
rundineta et salicta; antequam caesa sint, quia fundus
fundi instrumentum esse non potest.

45. D. 33, 7, 12, 13. Ulpianus ibid. — . . . et
aves instrumento (sc. fundi) exemplo apium contineri
Sabinus et Gassius putaverunt.

cf. D. 33, 7, 11 lavolenus libro secundo ex Cassio.
Eadem ratio est in avibus, quae in insulis maritimis
aluntur.

Num Cassii sententia, id quod Lenel pro certo habet,
a lavoleno referatur, nescio . de avibus legatis sermo esse
potest, de quibus Paul. S. 3, 6, 16.

Be domo legata,

46. D. 33, 7, 12, 16. Ulpianus ibid. (P. 2610). —
... sententia Cassii .. qui dicebat inter instrumentum

et ornamentum (sc. domus) multum interesse; in-
strumenti enim ea esse, quae ad tutelam domus per-
tinent, ornamenti, quae ad voluptatem, sicuti tabulas
pictas.

cf. Paul. S. 3, 6, 56 ... ea quibus domus munitior
vel tuta ab incendio praestatar.

47. D. ibid. § 17. — Vela . . Gilicia instrumenti
esse Gassius, quae ideo parantur^ ne aedificia vento
vel pluvia laborent.

48. D. ibid. § 20. — De velis quae in hypaethris
extenduntur, item de his, quae sunt circa coiumnas,

4. C. CASSIUS LONGINDS 49

Gelsus scribit magis supellectili adnumeranda et ita
Sabinum et Gassium putare.

Be penu legata.

49. D.33,9,5pr. Paulus libro quarto ad Sabinum
(P. 1677). — Non omne quod bibitur in penu habetur:
alioqui necesse est^ ut omnia medicamenta quae bibe-
rentur contineantur. itaque ea demum penoris esse,
quae alendi causa biberentur, quo in numero antidotum
non est. et sane vere Gassius sensit.

De gemmis legatis,

50. D. 34, 2, 19, 19. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2606). — Murrina . . vasa in gemmis non
esse Gassius scribit.

Be veste mundo ornamentis muUehribus legatis,

51. D. 34, 2, 8. Idem (sc. Paulus) libro nono ad
Plautium (P. 1171). — Plautius . Mulier ita legavit:
^quisquis mihi heres erit, Titiae vestem [meam] mun-
dum omamentaque muliebria damnas esto dare.' Gassius
ait, si non appareret quid sensisset, omnem vestem se-
cundum verba testamenti legatam videri.

cf. Paul, S, 3, 6, 80.

Be lihris legatis,

52. D. 32, 52 pr. Ulpianus libro vicensimo quarto
ad Sabinum (P. 2661). — ... Gaius Gassius scribit
deberi et membranas iibris legatis.

Paul. S. 3, 6, 87. Libris legatis . . . membranae . . .
continentur . . .

53. D. ibid. § 3. — Libris . . legatis bibliothecas non
contineri Sabinus scribit. idem et Gassius; ait enim
membranas quae scriptae sint, contineri, <(puras non

IturlBpr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 2. 4

50 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IQRIS CONS.

contineri^. deinde adiecit neque armaria neque scrinia
neque cetera^ in quibus libri conduntur, deberi.

Sequuntur haec: ^quod . . Cassius de membranis puris
scripsit verum est.*

De pecoribus legatis.

54. D. 32, 65, 4. Marcianus libro septimo Institu-
tionum (P. 121). — Pecoribus legatis Cassius scripsit
quadrupedes contineri, quae gregatim pascuntur.

PauL S. in, 6, 73. Pecoribus legatis quadrupedes
omnes continentur, quae gregatim pascuntur.

Be mancipiis rusticis legatis.

55. D. 33, 7, 18, 11. Paulus libro secundo ad
Vitellium (P. 2070). — Cui fundum instructum lega-
verat, nominatim mancipia legavit; quaesitum est, an
reliqua mancipia, quae non nominasset, instrumento
cederent. Cassius ait responsum esse, tametsi mancipia
instructi fundi sint, tamen videri eos solos legatos
esse, qui nominati essent, quod appareret non in-
tellexisse patrem familias instrumento quoque servos
adnumeratos esse.

Be homine legato.

56. D. 30, 5, 1. Paulus libro primo ad Sabinum
(P. 1601). — Labeo ait, cum certa res aut persona
legatur ita: ^qui meus erit cum moriar, heres dato'
et communis sit, totum deberi. Trebatium vero re-
spondisse partem deberi Cassius scripsit.

57. D. 30, 37 pr. Ulpianus libro vicensimo primo
ad Sabinum (P. 2618). — Legato generaliter relicto,
veluti hominis, Gaius Cassius scribit id esse obser-
vandum, ne optimus [vel pessimus] accipiatur.

De instrumento medici legato,

58. D. 33, 7, 18, 10. Paulus libro secundo ad
Vitellium (P. 2070). — In instrumento medici esse

4. C. CASSIUS LONGINDS 51

colljria et emplastra et cetera eius generis Gassius
scribit.

cf. Plin. n. h. 34, 108 iam . . facta emplastra et
collyria mercantur. Panl. S. III, 6, 62. Instrumento medici
legato collyria et emplastra et apparatus omnis conficien-
dorum medicamentorum; itemque ferramenta legato cedunt.

De peciUio legato.

59. D. 40, 7, 28, 1. lavolenus libro aexto ex
Cassio (P. 22). — Statuliber, antequam condicio liber-
tatis optigerit, si quid comparasset, peculio legato non
cessurum in libris Gaii Gassii scriptum est, nisi id
legatum in tempus libertatis collatum esset.

De fideicommissis.

60. D.35,l,43pr. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1156). — Plautius . Rogatus est heres a liberto
testatore, ut perceptis sibi decem totam hereditatem
revenderet; postea patronus defuncti bonorum possessi-
onem contra tabulas petierat et partem hereditatis,
quae debebatur, abstulerat. Proculus Gassius fidei-
commissarium pro rata quod solvit repetere debere
aiunt.

61. D. 35, 2, 31. Pomponius libro secundo Fidei-
commissorum (P. 215). — . . secundum Gassii et
veterum opinionem, si a pupillo fideicommissa capiuntur,
propter ea, quae a substituto erunt relicta, cavere de-
bebit is cui solvatur. nam quamvis repetitio sit eorum,
quae fideicommissi nomine non debita solventur, tamen
satisdato cautum debet esse ei, a quo pecunia pro-
ficisceretur, ne damnum sentiat deficiente eo, cui so-
lutum erit.

De libertate relicta et de manumissionilms.

62. D.40, 7,2, 1. Ulpianus libro quarto ad Sabi-
num (P. 2455*). — . . si impuberis tabulis libertas

4*

52 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

servo sit adscripta^ ao yiyo pupillo, post aditionem
videlicet hereditatis patris, statuliber sit? Cassius negat.

63. D. 35, 1; 72, 7. Idem (sc. Papinianus) libro
octavo decimo Quaestionum (P. 272). — Falsam con-
dicionem Cassius et Caelius Sabinus impossibilem esse
dixerunt, veluti: Tamphilus, si quod Titio debeo sol-
verit, liber esto', si modo nihil Titio fuit debitum;
quod si post testamentum factum testator pecuniam
exsolvit, defecisse condicionem intellegi.

64. D. 40; 5, 35. Maecianus libro quinto decimo
Fideicommissorum (P. 51). — Gaii Cassii . . est . .
sententia existimantis et heredi et legatario remitten-
dam interdum proprii servi manumittendi necessitatem,
si vel usus tam necessarius esset, ut eo carere non
expediret, veluti dispensatoris paedagogive liberornm;
vel tantum delictum est, ut ultio remittenda non esset.

65. D. 40, 4, 57. Gaius libro tertio de manu-
missionibus (P. 480). — ... Sabini et Cassii sententiae
. . qui existimant consilium cuimque manumittentis
spectar^ debere.

De statuliberis.

66. D. 40, 7, 4, 8. Paulus libro quinto ad Sa-
binum (P. 1697). — Cassius ait ei, qui servire iussus
est anno, illud tempus, qno in fuga sit vel in contro-
versia pro libertate, non procedere.

67. D. 40, 7, 3, 1. 2. Idem (sc. Ulpianus) libro
vicensimo septimo ad Sabinum (P. 2697). — ... re-
ceptum est . ., ut servus peculiares qnoque nummos
dando perveniat ad libertatem, sive ipsi heredi sive
alii dare iussus est. inde quaeritur, si forte debeatur
pecunia huic servo vel ab herede, quod in domini
rationem plus erogaverat, vel ab extraneo, nec velit
heres debitorem convenire vel statulibero solvere
pecuniam, an debeat ad libertatem pervenire, qnasi
moram per heredem patiatur. et aut legatum huic
statulibero fuit peculium aut non. si legatum peculium

4. C. CASSIUS LONGINUS 53

fuit, Servius scribit moram eum libertatis passum ob
hoc ipsum^ quod ei aliquid ex ratione dominica de-
beretur nec ei ab herede praestaretur, quam sententiam
et Labeo probat. idem Servius probat et si in eo
moram faciat heres^ quod nolit exigere a debitoribus;
nam perventurum ad libertatem ait . . . cum . . veram
putemus sententiam Servi^ videamus an et si non
fuerit legatum peculium servo, idem debeat dici; constat
enim statuliberum de peculio posse dare vel ipsi heredi
iussum vel aUi, et si eum dare impediat, perveniet
statuliber ad libertatem. denique etiam remedii loco
hoc monstratur domino statuliberi; ut eum extraneo
iussum dare prohibeat, ne et nummos perdat cum
statulibero . proinde defendi potest et si non vult
exigere vel ipse solvere, ut hic habeat, unde condicioni
pareat; libertatem competere, et ita Gassius quoque
scribit.

De mancipatione et emptione venditione.

De mandpi rehus.

68. Gai. 2; 15. — . . quod diximus <^ea animalia
quae domari solent,^ mancipi esse, ^quomodo intelle-
gendum sit quaeritur, quia non statim ut nata sunt,
domantur. et nostrae . . scholae auctores^ statim ut
nata sunt^ mancipi esse putant.

De emptione venditione.

69*. D. 18, 1, 1, 1. Paulus libro trigensimo tertio
ad edictum (P« 502). — • . an sine nummis venditio
dici hodieque possit, dubitatur, veluti si ego togam
dedi, ut tunicam acciperem. Sabinus et Gassius esse
emptionem et venditionem putant.

69**. Gai. 3, 141. — . . in ceteris rebus an pretium
esse possit, veluti homo aut toga aut fundus alterius
rei <pretium esse possit^, valde quaeritur. nostri
praeceptores putant etiam in alia re posse consistere

54 in. GAII CL AUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

pretium ... argumentoque utuntur Graeeo poetaHomero
qui aliqua parte sic ait: ...

Sequuntur Iliad. 7, 472—475.

69°? Serv. ad Georg. 3, 306. -- . . apud maiores
omne mercimonium in permutatione constabat^ quod
et Gaius Homerico confirmat exemplo.

Utrum Cassium an posterioris aetatis Gaium designa-
verit Servius, in incerto relinquendum est; nam hunc quo-
que pro argumento usum esse Homero constat. Inst. 3,
141. cf. Pemice I p. 85.

70. Gai. 3, 140. — . . si ita inter nos convenerit,
ut quanti Titius rem aestimaverit, tanti sit empta^
Labeo negavit uUam vim hoc negotium habere; cuius
opinionem Gassius probat.

71. D. 18, 1, 35, 5. Gaius libro decimo ad edictum
provinciale (P. 238°). — In his quae pondere numero
mensurave constant, veluti frumento vino oleo argento,
modo ea servantur quae in ceteris, ut simul atque de
pretio convenerit, videatur perfecta venditio, modo ut,
etiamsi de pretio convenerit, non tamen aliter videatur
perfecta venditio, quam si admensa adpensa adnume-
ratave sint. nam si omne vinum vel oleum vel fru-
mentum vel argentum quantumcumque esset uno pretio
venierit, idem iuris est quod in ceteris rebus. quod
si vinum ita venierit, ut in singulas amphoras, item
oleum, ut in singulos metretas, item frumentum, ut
in singulos modios, item argentum, ut in singulas
libras certum pretium diceretur, quaeritur, quando
videatur emptio perfici. quod similiter scilicet quae-
ritur et de his quae numero constant, si pro numero
corporum pretium fuerit statutum. Sabinus et Cassius
tunc perfici emptionem existimant, cum adnumerata
admensa adpensave sint, quia venditio quasi sub hac
condicione videtur fieri, ut ^in singulas amphoras
coutrahatur aut> in singulos metretas aut in singulos
modios quos quasve admensus eris, aut in singulas

4. C. CASSIUS LONGINUS 55

libras quas adpenderis, aut in singula corpora quae
adnumerayeris.

72. Vat. fr. 1. — <Qui a muliere> sine tutoris auc-
toritate sciens rem mancipi emit vel falso tutore
auctore quem sciit non esse, non videtur bona fide
emisse. itaque et veteres putant et Sabinus et Gassius
scribunt.

J)e fwndo empto vendiio.

73. D. 43, 24, 11, 12. Ulpianus libro septua-
gensimo primo ad edictum (P. 1597). — (Fundo in
diem addicto, si quid operis vi aut clam factum sit,
quaestio est inter Gassium et lulianum, venditori an
emptori hoc interdictum competat). plane si postea,
quam melior condicio allata est, aliquid operis vi aut
clam factum sit, nec lulianus dubitaret interdictum
yenditori competere; nam inter Gassium et lulianum
de illo, quod medio tempore accidit, quaestio est^ non
de eo quod postea contigit.

^Compilatores hanc §^ contraxisse videntur; com-
plura enim suspicionem movent' Lenel P.

De domo empta vendita.

74. D. 18, 1, 57 pr. Paulus libro quinto ad Plau-
tium (P. 1116). — Domum emi, cum eam et ego et
venditor combustam ignoraremus. Nerva Sabinus
Gassius nihil venisse, quamvis area maneat, pecuniam-
que solutam condici posse aiunt.

De maneipio empto vendito.

75. D. 21, 1, 65, 1. Venuleius libro quinto Actio-
num (P. 2). — Quotiens morbus sonticus nominatur,
eum significari Gassius ait, qui noceat; nocere autem
intellegi, qui perpetuus est, non qui tempore finiatur;
sed morbum sonticum eum videri, qui inciderit in
hominem postquam is natus sit; sontes enim no-
centes dici.

56 :ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUiaS CONS.

D. 50, 16, 113. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
decimo ex Cassio. ^Morbus sonticus est, qui cuique rei
nocet'. an lavolenus Cassii verba referat, nescio.

76. D. 21, 1, 17, 2. Uipianus libro primo ad
edictum aedilium curulium (P. 1761°). — Cassius . . .
scribit fugitivum esse, qui certo proposito dominum
relinquat.

77*. D. 19, 1, 24, 1. lulianus libro quinto decimo
Digestorum (P. 253). — Servum tuum imprudens a
fure bona fide emi; is ex peculio, quod ad te pertine-
bat bominem paravit, qui mihi traditus est. posse
te eum hominem mihi condicere Sabinus dixit; sed si
quid mihi abesset ex negotio quod is gessisset, in-
vicem me tecum acturum de peculio. Cassius veram
opinionem Sabini rettulit.

77^ D. 12, 1, 31, 1. Idem (sc. Paulus) libro sep-
timo decimo ad Plautium (P. 1235). — Servum tuum
imprudens a fure bona fide emi; is ex peculio, quod
ad te pertinebat hominem paravit, qui mihi traditus
est. Sabinus Cassius posse te mihi hominem con-
dicere; sed si quid mihi abesset ex negotio quod is
gessisset, invicem me tecum acturum.

Quam sententiam utrum in suis ipsius libris an in
Sabini nova editione ab ipso, ut videtur, parata Cassius
rettulerit dubium est.

78. D. 19, 1, 11, 14. Idem (sc. Ulpianus) libro
trigensimo secundo ad edictum (P. 931). — Cassius ait
eum, qui ex duplae stipulatione litis aestimationem
consecutus est, aliarum rerum nomine, de quibus in
venditionibus caveri solet, nihil consequi posse.

De societate.

79. D. 17, 2, 52, 12. Idem (sc. Ulpianus) libro
trigensimo primo ad edictum (P. 922*). — • . si in
communem rivum reficiendum inpensa facta sit, pro

4. C. CASSIUS LONGmUS 57

socio esse actionem ad reciperandam sumptum Gassius
scripsit.

80. D. n, 2, 29; 1. Ulpianus libro trigensimo ad
Sabinum (P. 2742). — Ita coiri societatem posse/ ut
nuUam partem damni alter sentiat; lucrum vero com-
mune sit, Gassius putat.

81. D. 17, 2, 65; 3. Paulus libro trigensimo secundo
ad edictum (P. 495). — Diximus dissensu soivi socie-
tatem; hoc ita est; si omnes dissentiunt. quid ergO;
si unus renuntiet? Gassius scripsit eum qui renuntia-
verit societati, a se quidem liberare socios suoS; se
autem ab illis non liberare.

De donationihus inter virum et uxorem.

82. D. 24, 1, 11, 3. Ulpianus libro trigensimo
secundo ad Sabinum (P. 2768®). — Idem (sc. Mar-
cellus) ait: placuisse scio Sabinianis, si filiae familias
uxori maritus tradet (fundum mortis causa mancipio
det?), donationem eius cum omni suo emolumento
fieri, si vivo adhuc marito sui iuris fu^rit efifecta.

Tribonianmn Marcelli yerba cornipisse apparet (^do-
nationem eius . . . fieri').

De rerum amotarum iudicio,

83. D. 25, 2, 1. Paulus libro septimo ad Sabinum
(P. 1773). — Rerum amotarum iudicium singulare
introductum est adversus eam quae uxor fuit, quia
non placuit cum ea furti agere posse, quibusdam
existimantibus ne quidem furtum eam facere, ut Nerva
Gassio, quia societas yitae quodammodo dominam eam
faceret.

De tutela et cura.
De tuteJa.

84. D. 26, 1, 3, 2. Ulpianus libro trigensimo sep-
timo ad Sabinum (P. 2837). — Si pupillus pupillave

58 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

«sum iusto tutore tutorve cum eorum quo lege atit
legitimo iudicio^ agere yult et futor^ in eam rem.
petitur, utrum ipsis poscentibus datur an vero et ad-
versario? et sciendum est^ sive agant sive conyenian-
tur^ dari hunc ^torem' posse, sed non alias, quam si
ipse petat; cui dari eum oportet. denique Cassius
libro sexto (sexto decimo?) scripsit talem Morem®
neminem dari posse nisi praesentem neque cuiquom nisi
praesenti et postulanti, itaque infanti non potest dari.
idem Gassius ait; si pupillus ^utorem' poscere non vult,
quo minus cum eo agatur, cogi eum a praetore debuisse.

85. D. 26, 7; 37 pr. Idem (sc. Papinianus) libro
undecimo Quaestionum (P. 199). — Tutorem, qui
tutelam gerit, Sabinus et Cassius, prout gerit, in
singulas res per tempora velut ex pluribus causis
obligari putaverunt.

86. D. 43j 24, 11, 6. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1596). — ... Cassius probat ex
dolo tutoris vel curatoris pupillum vel furiosum noa
teneri.

87*. Gai. 1, 196. — <Puberem . .> Sabinus . , et
Cassius . . . eum esse putant, qui habitu corporis puber-
tatem ostendit, id est qui generare potest; sed in his
qui pubescere non possunt, quales sunt spadones, eam ^
aetatem esse spectandam, cuius aetatis puberes fiunt.

87^ Ulp. fr. 11, 28. — Liberantur tutela masculi
quidem pubertate. puberem autem Cassiani . . eum di-
cunt, qui habitu corporis pubes apparet, id est qui
generare possit.

J)e cma,

88. D. 42, 7, 2, 3. Ulpianus libro sexagensimo
quinto ad edictum (P. 1445). — Quaeritur, an invitus

1 Trih, litem. restituit Lenel P. Ulp. 2837. cf. Ulp. fr. 11, 24
'moribus tutor datur mulieri pupillove qui cum tutore suo
lege aut legitimo iudicio agere vult, ut anctore eo agat'.

2 Trtb. curator.

3 Trib. curatorem.

4. C. CASSIUS LONGINUS 59

curator fieri potest. et Oassius scribit neminem in-
vitum cogendum fieri bonorum curatorem.

89. D. ibid. § 5. — Si tres curatores fuerint et
unus ex his nihil attigerit, an in eum, qui nihil tetigit^
actio danda est? et Cassius existimat modum actori
non debere constitui posseque eum cum quo vult
experiri.

De furtis,

De furto manifesto.

90. D. 47, 2, 5pr. TJlpianus libro quadragensimo
primo ad Sabinum (P. 287b^). — Sive . . in publico
sive in privato deprehendatur, antequam ad locum
destinatum rem perferret^ in ea causa est^ ut fur
manifestus sit, si cum re furtiva deprehendatur; et
ita Cassius scripsit.

De damno infedo.

91. D. 39, 2, 10. Paulus libro quadragensimo
octavo ad edictum (P. 62). — Quamvis alienus usus
fructus sit, dominum repromittere^ oportere (sc. de
damno infecto) Cassius ait.

De condictione,

92. D. 13, 3, 4. Gaius libro nono ad edictum
provinciale (P. 205). — Si merx aliqua, quae certo
die dari debebat, petita sit, veluti vinum oleum fru-
mentum, tanti litem aestimandam Cassius ait, quanti
fuisset eo die, quo dari debuit; si de die nihil con-
venit; quanti tunc, cum iudicium acciperetur. idemque
iuris in loco esse, ut primum aestimatio sumatur eius
loci, quo dari debuit; si de loco nihil convenit, is
locus spectetur, quo peteretur.

93. D. 45, 3, 39. Idem (sc. Pomponius) libro
vicensimo secundo ad Quintum Mucium (P. 285). —

1 Flor. proraittere.

60 III. OAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Cum servus, in quo usum fructum habemuS; proprie-
tatis domino ex re fructuarii vel ex operis eius nomi-
natim stipuletur, adquihtur domino proprietatis. sed
qua actione fructuarius reciperare possit a domino
proprietatis; requirendum est. item si servus bona fide
nobis serviat et id quod nobis adquirere poterit^ no-
minatim domino suo stipulatus fuerit; ei adquiret» sed
qua actione id reciperare possumus, quaeremus. et
non sine ratione est^ quod Gaius noster dixit, condici
idin utroque casu posse domino.

^Gaius noster' non Pomponii ille aequalis habendus
est, quod vulgo viri docti existimant (cf. Lenel P. apud
Gaium 482), quippe cuius sententiae nusquam laudentur,
sed Cassius. v. supra p. 19.

De litterarum ohligatione.

94. Gai. 3, 133. — Transscripticiis . . nominibus
au obligentur peregrini, merito quaeritur . . . Sabino . .
et Cassio visum est, si a re in personam fiat nomen
transscripticium, etiam peregrinos obligari, si vero a
persona in personam, non obligari.

De verborum obligatione.

95. D. 22, 1, 38, 7. Paulus libro sexto ad Plau-
tium (P. 1132). — Si actionem habeam ad id con-
sequendum quod meum non fuit, veluti ex stipulatu,
fructus non consequar, etiamsi mora facta sit; quod
si acceptum est iudicium, tunc Sabinus et Cassius ex
aequitate fructus quoque post acceptum iudicium
^perceptos^ praestandos putant, ut causa restituatur.

96. D. 12, 2, 28, 1. Paulus libro octavo decimo
ad edictum (P. 281). — Quod reus iuravit, etiam
fideiussori proficit. a fideiussore exactum iusiurandum
prodesse etiam reo Cassius et lulianus aiunt [nam
quia in locum solutionis succedit, hic quoque eodem
loco habendum est], si modo ideo interpositum est

4. C. CASSIUS LONGINUS 61

insiurandum, ut de ipso contractu et de re^ non de
persona iurantis ageretur.

Quae inclusi, Pemice eicienda monuit. cf. Z. d. Sav.-
St. Xn 128 n.

Be stipulcdionibus servorum filiorumque famUias.

97. Gai. 3, 103. — . . inutilis est stipulatio, si ei
dari stipulemur, cuius iuri subiecti non sumus. unde
illud quaesitum est, si quis sibi et ei cuius iuri
subiectus non est^ dari stipuletur, in quantum valeat
stipulatio. nostri praeceptores putant in universum
valere et proinde ei soli qui stipulatus sit, solidum
deberi, atque si extranei nomen non adiecisset.

98. D. 45, 3, 9, 1. Ulpianus libro quadragensimo
octavo ad Sabinum (P. 2592®). — Si, cum duos do-
minos servus haberet, stipulatus fuerit illi aut illi
(exy dominis suis, quaesitum est, an consistat sti-
pulatio. Gassius inutilem esse stipulationem scripsit.

99. D. 45, 3, 25. Venuleius libro duodecimo
Stipulationum (P. 69). — Si servus hereditarius stipu-
latus fuerit et sponsores^ acceperit posteaque adita
fnerit hereditaS; dubitatur, utrum ex die interpositae
stipulationis tempus cedat an ex adita hereditate;
item si servus eius, qui apud hostes sit, sponsores^
acceperit. et Cassius existimat tempus ex eo com-
putandum, ex quo agi cum eis potuerit, id est ex quo
adeatur hereditas aut postliminio dominus revertatur.

100. D. 45, 3, 6. Pomponius libro vicensimo
sexto ad Sabinum (P. 726). — Ofilius recte dicebat
et fiducia/e causa mandpio^ accipiendo vel cum credi-
tore vel cum amico contractas^ posse soli ei adquiri
(sc. per servum communem), qui iussit; quae sententia
et Cassii et Sabini dicitur.

1 Trib, fideinssores.

2 Trib. per traditionem accipiendo vel deponendo commo-
dandoque. I^omponii verba a Lenelio restituta videntur.

62 III. GAII CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

De novatione,

101. Gai. 3, 177. — . . si eadem persoDa sit, a
qua postea stipuler, ita demum novatio fit, si quid in
posteriore stipulatioue novi sit, forte si condicio aut
dies aut sponsor adiciatur aut detrahatur.

Gai. 3, 178. Sed quod de sponsore diximus, non
constat; nam diversae scholae auctoribus placuit et q. s.

De soluUone.

102. Gai. 3, 168. — ToUitur . . obligatio praecipue
solutione eius quod debetur. unde quaeritur, si qnis
consentiente creditore aliud pro alio solverit, utrum
ipso iure liberetur, quod nostris praeceptoribus placuit,
an et q. s.

103. D. 46, 3, 78. lavolenus libro undecimo ex
Oassio (P. 49). — Si alieni nummi inscio vel invito
domino soluti sunt, manent eius cuius fuerunt; si
mixti essent, ita ut discerni non possent^ eius fieri
qui accepit in libris Gaii scriptum est, ita ut actio
domino cum eo; qui dedisset, furti competeret.

104. D. 46, 3, 17. Idem (sc. Pomponius) libro
nono decimo ad Sabinum (P. 671). — Cassius ait, si
cui pecuniam dedi, ut eam creditori meo solveret,
<cui et ipse deberet>, si suo nomine dederit, neutrum
liberari, me, quia non meo nomine data sit, illum^
quia alienam dederit; ceterum mandati eum teneri:
sed si creditor eos nummos sine dolo malo consump-
sisset, is, qui suo nomine eos solvisset, liberatur, ne,
si aliter observaretur, creditor in lucro versaretur.

De iiidiciis privatis.

105. D. 1, 9, 2. Marcellus libro tertio Digestorum
(P. 20). — Cassius Longinus non putat ei permitten-
dum, qui propter turpitudinem senatu motus nec resti-
tutus est^ iudicare vel testimonium dicere, quia lex
lulia repetundarum hoc fieri vetat.

4. C. CASSIUS LONGINUS 63

106. Gai. 4, 114. — Superest ut dispiciamus, si
ante rem iudicatam is cum quo agitur, post acceptum
iadicium satisfaciat actori, quid officio iudicis con-
yeniat^ ntrum absolvere an ideo potius damnare, quia
iudicii accipiendi tempore in ea causa fuerit, ut dam-
nari debeat. nostri praeceptores absolvere eum debere
existimant, nec interesse cuius generis sit iudicium^ et
hoc est quod vulgo dicitur Sabino et Gassio placere
omnia iudicia absolutoria esse.

De in rem actionibus.

107. D. 44, 7, 35 pr. Idem (sc. Paulus) libro
primo ad edictum praetoris (P. 84). — In honorariis
actionibus sic esse definiendum Gassius ait, ut quae
rei persecutionem habeant, hae etiam post annum
darentur, ceterae intra annum. honorariae autem,
qaae post annum non dantur, nec in heredem dandae
sunt, ut tamen lucrum ei extorqueatur, sicut fit in
actione doli mali et interdicto unde vi et similibus.

Gai. 4, 110. . • . admonendi sumus eas quidem
actiones quae ex lege senatusve consultis proficiscuntur,
perpetuo solere praetorem accommodare, eas vero quae
ex propria ipsius iurisdictione pendent, plerumque intra
annum dare, aliquando tamen ^et perpetuo eas dat, sci-
licet cum^ imitatur ius legitimum, quales sunt eae quas
bonorum possessoribus ceterisque qui heredis loco sunt
accommodat.

De hereditatis petitione,

108. D. 5, 3, 13, 4. Idera (sc. Ulpianus) libro
quinto decimo ad edictum (P. 512). — Quid si quis
hereditatem emerit, an utilis in eum petitio heredi'
tans deberet dari, ne singulis iudiciis vexaretur?
yenditorem enim teneri certum est; sed finge non
extare venditorem yel modico yendidisse et bonae
fidei possessorem fuisse: an porrigi manus ad emp-

64 III. OAII CLAUDII NEBON. GALBAE TEMP. lUEaS CONS.

torem debeant? et putat Gaius Cassius daDdam utilem
actionem.

cf. D. 6, 3, 48. lavolenus libro tertio ex Cassio.

109. D. 5, 1, 26. Paulus libro septimo decimo ad
Plautium (P. 1231^). — De eo . . qui adiit hereditatem^
Gassius scribit, quamvis Bomae adierit hereditatem,
non competere in eum actionem, ne impediatur legatio.

110. D. 5, 3, 40 pr. Paulus libro vicensimo ad
edictum (P. 322). — IUud . . quod in oratione divi
Hadriani est, ut post acceptum iudicium id actori
praestetur, quod habiturus esset, si eo tempore quo
petit restituta esset hereditas, interdum durum est.
quid enim^ si post litem contestatam mancipia aut
iumenta aut pecora deperierint? damnari debebit
secundum verba orationis, quia potuit petitor resti-
tuta hereditate distraxisse ea. et hoc iustum esse in
specialibus petitionibus Proculo placet; Gassius contra
sensit.

Paulus addit: ^in praedonis persona Proculus recte
existimat, in bonae fidei possessoribus Cassius . .'

111. D. 5, 3, 31, 5. Ulpianus libro quinto decimo
ad edictum (P. 533). — Quod . . possessori solutum
est an restituere debeat, videamus. et sit;^ bonae fidei
possessor fuit sive non^ debere restituere placet, et
quidem si restituerit; ut Gassius scribit . . . liberari
ipso iure debitores.

De causa liberalL

112. D. 40, 12, 30. lulianus libro quinto ex
Minicio (P. 875). — Duobus petentibus hominem ia
servitutem pro parte dimidia separatim, si uno iudicio
liber, altero servus iudicatus est, commodissimum est
eo usque cogi iudices, donec consentiant; si id non
ocntinget, Sabinum refertur existimasse duci servum
debere ab eo qui vicisset; cuius sententiae Gassius
quoque est . . .

4. C. CASSIUS LONGINUS 65

De adquirendo rerum nec mancipi dominio.

De ferruminatione,

113. D. 6, 1, 23, 5. Paulus libro vicensimo primo
ad edictum (P. 328*). — . . quaecumque aliis iuncta
siye adiecta accessionis loco cedunt, ea quamdiu
cohaerent dominus vindicare non potest^ sed ad ex-
hibendum agere potest, ut separentur et tunc vindi-
centur, scilicet excepto eo, quod Cassius de ferru-
minatione scribit. dicit enim^ si statuae suae ferru-
minatione iunctum bracchium sit, unitate maioris
partis consumi et quod semel alienum factum
sit, etiamsi inde abruptum sit, redire ad priorem
dominum non posse. non idem in eo quod adplum-
batum sit, quia ferruminatio per eandem materiam
facit confusionem, plumbatura non idem efficit. [ideo-
que in omnibus his casibus^ in quibus neque ad ex-
hibendum neque in rem locum habet, in factum actio
necessaria est.] at in his corporibuS; quae ex distanti-
bus corporibus essent, constat singulas partes retinere
suam propriam speciem, ut singuli homines^ singulae
oves, ideoque posse me gregem vindicare, quamvis
aries tuus sit immixtus, sed et te arietem vindicare
posse. quod non idem in cohaerentibus corporibus
eveniret; nam si statuae meae bracchium alienae sta-
tuae addideris, non posse dici bracchium tuum esse
quia tota statua uno spiritu continetur.

114. D. 41, 1, 27, 2. Pomponius libro trigensimo
ad Sabinum (P. 750). — Cum partes duorum domi-
Dorum ferrumine cohaereant, hae cum quaereretur
utri cedant, Cassius ait pro portione rei aestimandum
vel pro pretio cuiusque partis.

De nova spede ex aliena materia facta.

116. D. 41, 1, 7, 7. Gaius libro secundo Rerum
Cottidianarum sive Aureorum (P. 491^). — Cum quis

larigpr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 5

66 III. GAII CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

ex aliena materia speciem aliquam suo nomine fecerit . . '.,
Sabinus et Cassius magis naturalem rationem efficere
putant; ut qui materiae dominus fuerit, idem eius quoque,
quod ex eadem materia factum sit, dominus esset,
quia sine materia nulla species effici possit, veluti si
ex auro vel argento vel aere <tuo> vas aliquod fecero,
vel ex tabulis tuis navem aut armarium aut subsellia
fecerOy vel ex lana tua vestimentum; vel ex vino et
melle tuo mulsum^ vel ex medicamentis tuis emplas-
trum aut collyrium^ vel ex uvis aut olivis aut spicis
tuis vinum vel oleum vel frumentum,

cf. Gai. 2, 79 et Sabinum 11 1 p. 666.

De possessione.

116. D. 4cl, 2y 1, 5. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 657). — ... adquirimus posses-
sionem per servum aut filium, qui in potestate est, et
quidem earum rerum, quas peculiariter tenent, etiam
ignoranteS; sicut Sabino et Cassio . . placuit, quia
nostra voluntate intellegantur possidere, qui eis pecu-
lium habere permiserimus.

117. D. 41, 2, 1, 14. Paulus ibid. — Per servum
qui in fuga sit, nihil posse nos possidere Nerva filius
ait . . . possessionem autem per eum adquiri, sicut per
eos quos in provincia habemus. Cassii . . . sententia est.

118. D. 41, 1, 11. Marcianus libro tertio Institu-
tionum (P. 79). — Pupillus quantum ad adquirendum
non indiget tutoris auctoritate, alienare vero nullam
rem potest nisi praesente tutore auctore, et ne qui-
dem possessionem, quae est naturalis, ut Sabinianis
visum est.

1 19. D. 47, 2, 43, 5. Ulpianus libro quadragensimo
primo ad Sabinum (P. 2870). — ... Sabini et Cassii
sententia existimantium statim nostram esse desinere
rem quam derelinquimus.

4. C. CASSIUS LONGINUS 67

De usmapiane.

120. D. 41, 3, 10 pr. Ulpianus libro sexto decimo
ad edictum (P. 570^). — Si sJiena res bona fide empta
sit^ qaaeritur, ut usucapio currat, utrum emptionis
initium ut bonam fidem habeat exigimus, an tradi-
tionis . et optinuit Sabini et Oassii sententia traditionis
initium spectandum.

121. D. 41, 3, 4, 16. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 673). — ... quaeritur, si servus
meus ancillam, quam subripuit, pro libertate sua
milii dederit, an partum apud me conceptum usucapere
possim. Sabinus et Cassius non putant, quia possessio,
quam servus yitiose nanctus sit, domino noceret.

122? D. ibid. § 17. — . . si, ut servum meum
manumitterem, alius mihi furtivam ancillam dederit
eaque apud me conceperit et pepererit, usu me non
capturum. idemque fore etiam, si quis eam aucillam
mecum permutasset aut in solutum dedisset, item si
donasset.

123. D. 41, 9, 1, 3. Ulpianus libro trigensimo
primo ad Sabinum (P. 2758). — Gonstante . .
matrimonio pro dote usucapio inter eos locum habet,
inter quos est matrimonium. ceterum si cesset matri-
monium, Oassius ait cessare usucapionem, quia et dos
nuUa sit.

124. D. ibid. § 4. — Idem scribit et si putavit
maritus esse sibi matrimoninm, cum non esset, usu-
capere eum non posse, quia nuUa dos sit.

125? D. 41, 6, 1, 1. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 665). — Si pater filio quem in
potestate habet donet, deinde decedat, filius pro donato
non capiet usu, quoniam nulla donatio fuit.

126. D. ibid. § 2. — . . si vir uxori rem dona-
verit et divortium intercesserit, cessare usucapionem
Cassius respondit, quoniam non possit causam posses-
sionis sibi ipsa mutare; alias ait post divortium ita

6*

68 III. (JAU CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

usucapturam, si mm maritus concesserit, quasi nuuc
donasse intellegatur.

Sententiam supra p. 24 relatam hoc loco repetere
idoneum duxi. Pemice II, 2 p. 419 existimat, ^dafs Paulus
wohl nach Cassius die Schenkung unter Ehegatten mit
der Schenkung an den Haussohn zusammenstellt'.

127. Vat. fr. 266 (Ulp.). — . . si quis contra
legem Cinciam obligatus non excepto solverit, Aehebit^
dici repetere eum posse; nam semper exceptione
Cinciae uti potuit, nec solum ipse, verum, ut Pro-
culeiani contra Sabinianos putant, etiam quivis, quasi
popularis sit baec exceptio.

128. D. 39, 6, 35, 2. 3. Paulus libro sexto ad
legem luliam et Papiam (P. 962). — . . is qui mortis
causa donat, se cogitat atque amore vitae recepisse
potius quam dedisse mavult; et hoc est, quare vulgo
dicatur: se potius habere vult quam eum cui donat,
illum deinde potius quam heredem suum. ergo qui
mortis causa donat, qua parte se cogitat, negotium
gerit, scilicet ut, cum convaluerit, reddatur sibi. nec
dubitaverunt Cassiani, quin condictione repeti possit
quasi re non secuta propter hanc rationem, quod ea
quae [dantur] aut ita dantur, ut aliquid facias, aut
ut ego aliquid capiam,. aut ut Lucius Titius, aut ut
aliquid optingat, [et in istis] condictio sequitur.

Quamquam Cassium inter Cassianos numerare non
licet, tamen fragmentum, quod Lenel vel in Sabini frag-
menta (P. 171) recepit, hoc loco proferre idoneum duxi.

129. D. 41, 3, 4, 21. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 673). — Si rem pignori datam
debitor subripuerit et vendiderit, usucapi eam posse
Cassius scribit, quia in potestatem domini videtur
pervenisse, qui pignori dederit, qnamvis cum eo furti
agi potest.

1 V debnit

4. C. CASSIUS LONGINUS 69

130. D. 50, 16, 215. Paulus libro singulari ad
legem Fufiam Oaniniam (P. 926). — . . . in lege Atinia
in potestatem domini rem furtivam venisse yideri, et
si eius vindicandae potestatem habuerit, Sabinus et
Cassius aiunt.

De servitutibtis,

131. D. 8, 1, 4pr. Papinianus libro septimo Quae-
stionum (P. 129). — Servitutes ipso quidem iure neque
ex tempore neque ad tempus neque sub condicione
neque ad certam condicionem, yerbi gratia ^quamdiu
Yolam'; constitui possunt; sed tamen si haec adiciantur,
pacti vel per doli exceptionem occurretur contra pla-
cita servitutem vindicanti, idque et Sabinum respon-
disse Cassius rettulit et sibi placere.

De itinere et actu.

132? D.8,3;13,l. lavolenus libro decimo ex Gassio.
— Si totus ager itineri aut actui servit^ dominus in
eo agro nihil facere potest, quo servitus impediatur,
quae ita diffnsa est, ut omnes glebae serviant.

Lenel notat: ^Cassii fortasse verba.'

133. D. 8, 6,2. Paulus libro vicensimo primo ad
edictum (P. 355). — Qui iter et actum habet, si
hiennio^ tantum ierit, non perisse actum^ sed manere
Sabinus Cassius . . aiunt; nam ire quoque per se eum
posse qui actum haberet.

De aqm pluvia arcenda.

134. D. 39, 3, 1, 8. Ulpianus libro quiuquagensimo
tertio ad edictum (P. 1285). — . . Sabinus Cassius
opus manu factum in hanc actionem venire aiunt, nisi
si quid agri colendi causa fiat.

135. D. 39, 3, 2, 3. Paulus libro quadragensimo
nono ad edictum (P. 632). — Cassius . . scribit, si

1 FI, statuto tempore.

70 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

qua opera aquae mittendae causa publica auctoritate
facta sint; in aquae pluviae arcendae actionem non
venire in eademque causa esse ea, quorum memoriam
vetustas excedit.

136. D. 39; 3; ly 11. Ulpianus libro quinquar
gensimo tertio ad edictum (P. 1285). — Idem (sc. Sa-
binus Cassius) aiunt aquam pluviam in suo retinere yel
superficientem (superfluentem?) ex vicini in suum deri-
yare^ dum opus in alieno non fiat, omnibus ius esse;
prodesse enim sibi unusquisque, dum alii non nocet,
non prohibetur, neq quemquam hoc nomine teneri.

137. D. 39, 3, 1, 10. Ulpianus ibid. — Idem aiunt^
si aqua naturaliter decurrat, aquae pluyiae arcendae
actionem cessare; quod si opere facto aqua aut in
superiorem partem repellitur aut in inferiorem deri-
yatur, aquae pluyiae arcendae actionem competere.

138? D. 39, 3, 1, 9. Ulpianus ibid. — Sulcos . .
aquarios, qui SXcxas appellantur, si quis faciat, aquae
pluyiae actione eum teneri ait.

139. D. 39, 3, 11, 1. Paulus libro quadragensimo
nono ad edictum (P. 634). — Cassius ait, siye ex
communi fundo siye communi aqua noceat, yel nnum
cum uno agere posse yel unum separatim cum singulis
yel separatim singulos cum uno yel singulos cum sin-
gulis. si unus egerit et restitutio operis litisque aesti-
matio facta sit, ceterorum actionem eyanescere; item
si cum uno actum sit et si <^non^ praestiterit, ceteros
liberari idque, quod sociorum nomine datum sit, per
arbitrum communi diyidundo reciperari posse.

De fkmimbm et stiUicidiis.

140. D. 39, 3, 1, 19. Ulpianus libro quinqua-
gensimo tertio ad edictum (P. 1285). — Cassius . .
scribit, si aqua ex aedificio urbano noceat yel agro
yel aedificio rustico, agendum de fluminibus et stilli-
cidiis.

4. C. CASSIDS LONGINUS 71

Be fluminibtis ptMicis.

141. D. 43, 12; 1, 3. Ulpianus libro sexagensimo
octavo ad edictum (P. 1510). — - Fluminum quaedam
publica Bunt, quaedam non. publicum flumen esse
Cassius deflnity quod perenne sit.

De hononm cessione.

142. D. 42, 3, 4,1. Idem (sc. Ulpianus) libro quin-

?uagensimo nono ad edictum (P. 1380). — Sabinus et
iassius putabant eum qui bonis cessit (sc. ex lege lulia)
ne quidem ab aliis, quibus debet, posse inquietari. •

VI. Ad edictum praetoriB libri.

Quamquam hoc opus a nulla laudatur, tamen Cassium
eiusmodi libroB scrtpsisse fragmentis quibusdam, quae
ioris civilis libris nullo modo attribui poBSunt, videtur
probari; quae fragmenta collocavi secundum ordinem,
quem lulianus in edicto componendo statuit.

De vadimonio Eomam faciendo,

1. D. 2, 1, llpr. Gaius Ubro primo ad edictum
provinciale (P. 56). — Si idem cum eodem pluribus
actionibus agat, quarum singularum quantitas intra
iurisdictionem iudicantis sit, coacervatio vero omnium
excedat modum iurisdictionis eius, apud eum agi posse
Sabino Cassio Proculo placuit.

Pro ^iudicantis' Lenel Gaium Muumviri' (potius
duumvirorum) scripsisse couicit.

2. D. ibid. § 2. — Si una actio communis sit
plurium personarum, veluti familiae erciscundae, com-
muni dividundo, finium regundorum, utrum singulae
partes spectandae sunt circa iurisdictionem eius qui
cognoscit . . ., an potius tota res, quia et tota res in
iudicium venit et vel uni adiudicari potest, quod
Gassio . . . placet.

72 ni. GAn CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IQRIS CONS.

De in ius vocando,

D. 2, 4, 4, 1 Ulp. — Praetor ait: ^parentem, patronum
patronam, liberos parentes patroni patronae in ius sine
permissu meo ne quis vocet.'

3. D.2,4;4;2. Ulpianus libro quinto ad edictum
(P. 260**). — Quidam parentem usque ad tritavum
appellari aiunt, superiores maiores dici. hoc veteres
existimasse Pomponius refert; sed Gaius Cassius omnes
in infiinitum parentes dicit.

cf. D. 38, 10, 10, 7 Paul. *Parentes usque ad tritavum
apud Eomanos proprio vocabulo nominantur, ulteriores
qui non habent speciale nomen maiores appellantur.'

4. D. 2,4, 10,9. Ulpianus libro quinto ad edictum
(P. 262). — Liberos . . secundum Cassium, ut in pa-
rentibus, et ultra trinepotem accipimus.

cf. Vat. fr. 321 (Ulp.?) 'Liberos . . accipere debe-
mus et nepotes et deinceps ulteriores exemplo parentium*.
D. 38, 10, 10, 7 Paul. (v. supra) *item liberi usque ad
trinepotem; ultra hos posteriores vocantur^.

Qui arhitrium receperint

5. D. 4, 8, 19, 2. Paulus libro tertio decimo ad
edictum (P. 245). — . . videndum erit, an mutare
sententiam possit (sc. arbiter). et alias quidem est
agitatum, si arbiter iussit dari, mox vetuit, utrum eo
quod iussit an eo quod vetuit stari debeat . et Sabinus
quidem putavit posse. Cassius sententiam magistri sui
. . excusat et ait Sabinum non de ea sensisse sententia,
quae arbitrium finiat, sed de praeparatione. causae, ut
puta si iussit litigatores calendis adesse, mox idibus
iubeat; nam mutare eum diem posse . ceterum si con-
demnavit vel absolvit, dum arbiter esse desierit, mutare
sententiam non posse.

D. 4, 8, 39pr. lavolenus libro undecimo ex Cassio.
'Idem . Contumaciam litigatoris arbiter punire poterit pecu-

4. C. CASSIUS LONGINUS 73

niam eum adversario dare iubendo, quo in numero haberi
non oportet, si testium nomina ex sententia arbitri ex-
hibita non sunt'.

Quamvis in lavoleni fragmentis his praeter Gaium
Tel Gaium Cassium alius iuris consultus nullus laudetur,
immo afferantur tantum 'plerique' D. 17, 1, 36pr., num
Hdem' Cassius sit, valde dubium est.

Be noxaMbus adiombus.

6. D. 9,4, 15. Gaius libro sexto ad edictum pro-
yinciale (P. 130). — (Si statuliber est is, cuius nomiDe
nozali iudicio actum est, et ante deditionem extitit
condicioy) praetor decernere debet translationem iu-
dicii in statuliberum fieri; si vero rei iudicandae
tempore adhuc in suspenso sit statuta libertas, Sabinus
et Cassius liberari heredem putant mancipando^ servum,
quia toto suo iure cederet.

Commodati vel contra.

7. D. 13, 6, 1, 1. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad edictum (P.798). — Labeo ... ait ... commodari . .
rem mobilem, non etiam soli, utendam dari etiam soli.
sed ut apparet, proprie commodata res dicitur et quae
soli est; idque et Cassius existimat.

JDe instUoria actione,

8. D. 14, 3, 5, 12. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad edictum (P. 825). — . . si praeposui ad mercium
distractionem^ tenebor nomine eius ex empto actione;
item si forte ad emendum eum praeposuero, tenebor
dumtaxat ex vendito; sed neque si ad emendum, et
ille vendiderit, neque si ad vendendum, et ille emerit^
debebit teneri, idque Cassius probat.

9? D. 14, 3,5, 14. Ulpianus ibid. — Si ei quem
ad vendendum emendumve oleum praeposui, mutuum

1 Trib, tradendo.

74 III. GAH CLAUDU NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

oleum datam sit^ dicendum erit institoriam locum
habere.

Pemice II p. 263: *doch wohl aus Cassius*.

De peculio.

10. D. 15, 1, 42. Idem (sc. Ulpianus) libro duo-
decimo ad edictum (P. 418). — In adrogatorem de
peculio actionem dandam quidam . . putant^ quamvis
Sabinus et Cassius ex ante gesto de peculio actionem
non esse dandam existimant.

11. D. 15, 1^3,9. nipianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 851*). — . . si filius fideiussor vel
quasi interventor acceptus sit, an de peculio patrem
obligat, quaeritur. et est . . Sabiui et Gassii sententia
existimautium semper obligari patrem de peculio et
distare in hoc a servo.

BeposUi vel contra.

12. D. 12, 7, 2. Idem (sc. Ulpianus) libro trigen-
simo secundo ad edictum (P. 951^). — Si fuUo vesti-
menta lavanda conduxerit, deinde amissis eis domino
pretium ex locato conventus praestiterit posteaque
dominus invenerit vestimenta, qua actione debeat con-
sequi pretium quod dedit? et ait Cassius eum non
solum ex conducto agere^ verum condicere domino posse.

13. D. 16, 3, 14, 1. Gaius libro nono ad edictum
provinciale (P. 230). — Sive . . cum ipso apud quem
deposita est (sc. res) actum fuerit sive cum herede
eius et sua natura res ante rem iudicatam interciderit,
veluti si homo mortuus fuerit, Sabinus et Cassius ab-
solvi debere eum cum quo actum est dixerunt, quia
aequum esset naturalem interitum ad actorem pertinere
[utique cum interitura esset ea res et si restituta esset
actori].

V. II 1 p. 573.

4. C. CASSIUS LONGINUS 75

Mandati vd contra.
J)e mandato.

14. Gai. 3, 161. — Oum . . is cui recte mandayerim;
egressus fuerit mandatum, ego quidem eatenus cum
eo habeo mandati actionem, quatenus mea interest
inplesse eum mandatum^ si modo inplere potuerit; at
ille mecum agere non potesi itaque si mandaverim
tibi; ut verbi gratia fundum mihi sestertiis G emeres,
tu sestertiis CL emeris^ non habebis mecum mandati
actionem^ etiamsi tanti velis mihi dare fundum; quanti
emendum tibi mandassem^ idque mazime Sabino etCassio
placuit

De raiihabitione.

15. D. 43; 16; 1, 14. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum (P.1524). — ... secundum Sabinum
et Cassium, qui ratihabitionem mandato comparant • . .

Empti venditL

16. Gai. 3, 147. — . . quaeritur; si cum aurifice
mihi convenerit^ ut is ex auro suo certi ponderis
certaeque formae anuloa mihi faceret; et acceperit
verbi gratia denarios CC^ utrum emptio et venditio an
locatio et couductio contrahatur. Cassius ait materiae
quidem emptionem venditionemque contrahi^ operarum
autem locationem et conductionem.

Locati conductL

17. D. 19; 2, 19; 1. Ulpianus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 951). — 8i quis dolia vitiosa
ignarus locaverit; deinde vinum effluxerit; tenebitur in
id quod interest nec ignorantia eius erit excusata; et
ita Cassius scripsit.

Pragmenta de mandato et ratihabitione, item de
emptione et locatione fortasse iuris civilis libris attri-

76 111. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IDRIS CONS.

buenda snnt atque illa quidem capiti de emptione ven-
ditione additamenti loco.

Si famUia furtum fecisse dicetur,

18. D. 9, 4, 31 pr. Paulus libro sepfcimo ad
Plautium (P. 1142). — Quod ait praetor^ cum familia
furtum faciat; ad eum modum se actionem daturum,
ut tantum actor consequatur^ quantum si liber fecisset
consequeretur, quaeritur^ utrum ad pecuniae prae-
stationem respiciat an etiam ad noxae deditionem, ut
si ex pretiis noxae deditorum duplum colligatur^ sequen-
tes actiones inhibeantur. Sabinus et Gassius putant
pretium quoque noxae deditorum imputari debere.

Ne quid in loco sacro religioso sancto fiat

19. D. 1, 8; 8; 1. Marcianus libro quarto Regularum
(P. 256). — In municipiis quoque muros esse sanctos
Sabinum recte respondisse Gassius refert, prohiberique
oportere ne quid in his immitteretur.

Ne quid i/n loco publico vel itinere fiat.

20. D. 43^ 24^11,1. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1295°). — Quaesitum est, si
statuam in municipio ex loco publico quis sustulerit
vel yi vel clam, an hoc interdicto teneatur. et exstat
Gassii sententia eum, cuius statua in loco publico in
municipio posita sit, quod vi aut clam agere posse,
quia interfuerit eius eam non toUi, municipes autem
etiam furti acturoS; quia res eorum sit quasi publicata;
<^nam ipsi eam reficiunt^, si vetustate^ decid^rit, ipsi
eam detrahunt.

Unde vi,

21. D. 43; 16, 1, 27. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum (P. 1526). — Vim vi repellere licere

1 Fl. tamen.

4. C. CASSIUS LONGINUS 77

Cassius scribit idque ius natura comparatur. apparet
autemy inquit, ex eo <[quod in interdicto de vi armata
receptum est^ arma armis repeUere licere.

22. D. 41, 3, 4, 25. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 674°). — Si dominus fundi
possessorem vi deiecerit, Cassius ait non videri in
potestatem eius redisse, quando interdicto unde vi re-
stituturus sit possessionem.

23. D. 43,24,3, 7. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1592^). — Glam facere videri
Cassius scribit eum qui celavit adversarium neque ei
denuntiavit, si modo timuit eius controversiam aut
debuit timere.

Quod vi aut clam?

Cum Ulpiani verbis D. 43, 24, 11, 6 *Si tutoris iussu
aut curatoris factum sit (sc. vi aut clam), cum placeat,
quod Cassius probat, ex dolo tutoris vel curatoris pupiUum
vel furiosum non teneri, eveniet ut' probari videatur, Cassii
sententiam in iuris civilis libris propositam (v. supra p. 60)
postea in hoc quoque interdicto adhibitam esse (^cum
placeat'), Cassium de eodem non dixisse apparet neque
iis, quae lavolenus libro tertio decimo ex Cassio ait
(D. 60, 17, 198): *Neque in interdicto neque in ceteris
causis pupillo nocere oportet dolum tutoris, sive solvendo
est sive non est*, Cassii sententia referri videtur. aliter
iudicat Lenel P. II col. 277 n. 3.

Uti possidetis,

24. D. 43, 17, 3, 5. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum (P. 1540). — . . videamus, si pro-
iectio supra vicini solum non iure haberi dicatur, an
interdictum uti possidetis sit utile alteri adversus
alterum. et est apud Gassium relatum utrique esse
id utile^, quia alter solum possidet, alter cum aedibus
superficiem.

1 Fl inutile.

78 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS

Be interdido Sdlviano.

25. D. 13, 7, 18, 3. Paulus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 449). — Si quis caverit, ut silva sibi
pignori esset ^. . .y, navem ex ea materia factam non
esse pignori Gassius ait, quia aliud sit materia, aliud
navis. et ideo [nominatim in dando pignore] adicien-
dum esse [ait]: ^quaeque ex ^ea^ silva facta natave sint'.

Czyhlarz-Gltick 'Serie der Bticher 41 u. 42' I (1887)
282 sq. Eisele Z. d. Savigny-St. Xm 144 sq.

Damni infecti.

26. D. 39, 2, 28. Ulpianus libro octogensimo
primo ad edictum (P. 1755). — In hac stipulatione
venit, quanti ea res erii et ideo Cassius scribit eum,
qui damni infecti stipulatus est, si propter metum
ruinae ea aedificia, quorum nomine sibi cavit, fulsit,
impensas eius rei ex stipulatu consequi posse. idemque
iuris esse, cum propter vitium communis parietis qui
cavit sibi damni infecti, onerum eorum relevandorum
gratia, quae in parietem incumbunt, aedificia sua fulsit.

27. D.89,2, 15,35. Ulpianus libro quinquagensimo
tertio ad edictum (P. 1278). — Si quis metu ruinae
decesserit possessione [si quidem, cum adiuvare rem
non posset, id fecit], Labeo scribit integrum ins eom
habere, perinde ac si in possessione perseverasset;
quod si, cum posset succurrere, maluit relinquere,
amisisse eum praetoris beneficium, neque si postea suc-
curri sibi velit, audiendum eum. Gassius autem ait, si
metu ruinae recesserit, non hoc animo, ut aedificia
derelinqueret, restituendum in possessionem. eum
tamen, qui missus in possessionem non accesserit, si
aedificia ruerint, beneficium praetoris amisisse scribit.

Quae uncis inclusi, Pemice eicienda censet.

28. D. 39, 2, 24, 8. Idem (sc. Ulpianus) libro
octogensimo primo ad edictum (P. 1753). — Cassius

6. SEXTDS PEDIUS 79

.. scribit, quod contra ea (quacumque causa?) damnum
datum est, cui nuUa ope occurri poterit, stipulakionem
non tenere.

iVo *quod contra' Mommen potius scribi iuibet:
quando yiolentia. quod proposui, LeneUo debetur,

29. D. 39, 2, 32« Gaius libro yicensimo octavo
ad edictum provinciale (P. 371). — ... si'unas aedes
communes tecum habui eaeque yitium faciant et circa
refectionem earum cessare yidearis, nostri praeceptores
negant cavere te debere, quia ipse reficere possim
recepturus pro parte, quod impenderim, iudicio socie-
tatis aut communi dividundo . . . et est plane nostrorum
praeceptorum haec sententia, ut credamus inutilem
esse damni infecti stipulationem, quo casu damnum
alia actione sarciri possit.

6. SEXTUS PEDIUS

iuris peritus Sabino natu minor (D. 50, 16, 13, l),
Pomponio maior (D. 4, 3, 1, 4) , idem fortasse atque Sez.
Pedias Hirrutus (cf. Borgbesi 8, 326. 6, 488. Prosopogr.
in p. 20), a Valerio quoque Probo, ut videtur, laudatus
(in cod. enim Einsidlensi Coll. libr. iur. 11, 148 haec
leguntur: ^S*P-M. Sexti Pedii Medivani', quod Huschke
^Medmani' emendat, i. e. Medma s. Medama, ex oppido
olim Locrensium in Bruttiis sito oriundi^), qui non respon-
dendo, sed libris scribendis et quidem iuri honorario
tractando operam dedit.

1 Probante Karlowa I, 696. 633, non probante Ernegero
p. 178 n. 81, qui vir doctiesimns sine ratioDC idonea (y. infra
p. 87. 88) Pedinm Hadriani aetate fuisse arbitratus indicat: ^da
EiDsiedler ProbDB-Ezcerpt . . . zu erkl&ren wird kaum geliDgen'.
de litteris iUis Earlowa I, 638 monet: 'diese Buchstaben kODnen
natdrlich cicht im Edict selbst gestaDden haben, sondern nur
in einem Werk flber dasselbe, am wahrscheinlichsten in dem
Werk des Pedius selbst, etwa am Band zur kurzen Bezeichnung
des AntorB desselben'.

80 in. GAII CLAUDU GALBAE NERON. TEMP. IDRIS CONS.

Rationem eius habuerunt Pomponius, ut videtur
(D. 4, 8, 7pr. ^Pedius . . et Pomponius scribunt'. D. 43,
24, 1, 6 Tedius et Pomponius scribunt'), Paulus libris
ad legem luliam et Papiam (D. 35, 2, 63 pr.), ad Vitellium
(D. 33, 7, 18, 3), ad Plautium (D. 9, 2, 33 pr.), libris ad
edictum praetoris et ad edictum aedilium curulium, Ul-
pianus libris ad eadem edicta, incertus denique aactor
libro de interdictis (Vat. 93).

lam yidendum est de illo ^Sexto', quem et Gaius2, 218
(^luliano et Sexto placuit') et Ulpianus tam libris ad
edictum D. 29, 6, 1, 27 ('et ait Sextus'. D. 42, 4,
7, 16 ^Celsus autem Sexto respondit') quam ad Sabi-
num laudat D. 30, 32 pr. (^tam Sextus quam Pomponius
putant'), num forte Pedius habendus sit. sed Gaius
neque Pomponium vel Africanum neque Pedium praeterea
diserte quidem unquam laudat. quod autem de legato
agitur, a Pedio, quem de instrumento legato dixisse
Paulus ad Vitellium tradit (D. 33, 7, 18, 3), non plane
alienum est. Ulpianus, qui in libris ad edictum vel
^Sextum Pedium' vel, id quod ab aliis plerumque
fit, ^Pedium' nominat (D. 39, 1, 5, 9), eundem nonnunquam
cum Sexto Pomponio coniungit (D. 4, 8, 7 pr. 'Pedius
libro nono et Pomponius libro trigensimo tertio scribunt'.
D. 43, 24, 1, 6 'Pedius et Pomponius scribunt*), ita ut
vel hunc vel illum in iisdem libris Sexti nomine desig-
natum fuisse vix liceat putare. ^Sextus' vero quem
libris ad Sabinum cum Pomponio coniunctum laudat,
ideo non Pedius habendus videtur, quod is neque in
Pomponii neque in Pauli neque in Ulpiani libris ad
Sabinum unquam laudatur.

Pedius primus iuris peritorum notarum mentionem
facit (D. 37, 1, 6, 2), de quibus eadem fere aetate
Valerius Probus opusculum composuit. idem primus de
dignitate 'hominum' ait (D. 21, 1, 44 pr.), nec minus de
meticuloso, qui rem nullam frustra timuit (D. 4, 2, 7 pr.),
de patrono ex causa famosa a liberto in ius vocando (D. 2,
4, 10, 12), de servo mulieris qui iussu dominae divortii

5. SEXTUS PEDIUS 81

causa res amovit (D. 25, 2, 21, 1), de servo qui pigritia
surgendi in lecto urisam facit (D. 21, 1, 14, 4).

I. De stipulationibus libri.

Laudantur a Paulo libris XXVIII et LXXII ad
edictum. partem librorum ad edictum (v. infra II) eos
effecisse coniecit Ferrini (S. Pedio: Rivista ital. per le
scienze giuridiche I p. 37 sq.); sed *hoc citandi genus',
ut ait Lenel II col. 8 n. 1, ^quod in posteriorum tem-
porum codicibus occurrit, iam Pauli aetate in usu fuisse
non constat: in ipsis autem fragmentis . . nil est quod
ad edicti interpretationem spectare yideatur'. primus
igitur Pedius huius argumenti proprios libros videtur com-
posuisse; qua in re eum secuti sunt Pomponius (D. 7,
5, 5, 2) et Gaius libris Me verborum obligationibus'
(P. 610 — 619). ceterum cum his comparandi sunt Actio-
num libri, quos et Manilius (I, 26) et Ofilius (I, 349)
ediderunt.

Liber I.

1. D. 12, If 6. Paulus libro yiceDsimo octayo ad
edictum (P. 431). — Certum est, cuius species vel
quantitas, quae in obligatione versatur, aut nomine
sao aut ea demonstratione quae nominis vice fungitur
qualis quantaque sit ostenditur. nam et Pedius libro
primo de stipulationibus nihil referre ait, proprio
nomine res appelletur an digito ostendatur an voca-
bulis quibusdam demonstretur; quatenus mutua vice
fangantur, quae tantundem praestent.

Ex incerto libro.

2. D. 45, 1, 83, 5. Paulus libro septuagensimo
secundo ad edictum (P. 798). — Sacram vel religiosam
rem vel usibus publicis in perpetuum relictam, ut
forum aut basilicam, aut hominem liberum inutiliter
stipulor, quamvis (resy sacra profana fieri et usibus

lurispr. antehadr. reU. ed. Bremer. IT, 2. G

82 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

publicis relicta in privatos usus reverti et ex libero
servus fieri potest. nam et cum quis rem profanam
aut Stichum dari promisit, liberatur, si sine facto eius
res sacra esse coeperit aut Stichus ad libertatem per-
venerit, nec revocantur in obligationem, si rursus lege
aliqua et res sacra profana esse coeperit et Stichus
ex libero servus effectus sit. ^Gelso tamen contra
visum est,y quoniam una atque eadem causa et libe-
randi et obligandi esset, quod aut dari non possit aut
dari possit; nam et si navem, quam spopondit, dominus
dissolvit et isdem tabulis compegerit^ quia eadem navis
esset, inciperet obligari. pro quo et illud dici posse
Pedius scribit: si stipulatus fuero ex fundo centum
amphoras vini, exspectare debeo, donec nascatur, et
si natum sine culpa promissoris consumptum sit, rur-^
sum exspectare debeam, donec iterum nascatur et dari
possity et per has vices aut cessaturam aut valituram
stipulationem.

n. Ad edictum praetoris <^urbani?^ libri •

Laudantur libri a Paulo D. 37, 1, 6, 2 (*Pedius libro
vicensimo quinto ad edictum scribit'). eiusdem aperte
operis sunt Pedii libri, qui ab Ulpiano libris ad edictum
afferuntur, scilicet liber VII (D. 3, 6, 6, 11 *quaeritur apud
Pedium libro septimo'. D. 4, 2, 7 pr. *Pedius dicit libro
septimo'), VIII (D. 4, 2, 14, 5 *Pedius . . libro octavo
scribit'. D. 4, 3, 1, 4 Tedius libro octavo scribit'), IX
(D. 4, 7, 4, 2 ^Pedius libro nono . . . ait'. D. 4, 8, 7 pr.
Tedius libro nono et Pomponius libro trigensimo tertio
scribunt'. D. 4, 8, 13, 2 'Pedius libro nono dicit'), XV
(D. 14, 4, 1, 1 *Pedius libro quinto decimo scribit'. D. 15,
1, 7, 3 ^Pedius libro quinto decimo scribit'). iisdem
libris Pedii sententiae attribuendae sunt a Paulo libris
ad edictum allatae.

Cum non minus XXV libros continuerit, Pedii opus
longe amplissimum eorum est, quae ad edictum praetoris

6. SEXTUS PEDIUS 83

nrbani composita esse traduntar, si quidem ad huius prae-
toris edictum compositum est, ita ut cum illo conferri
possit, quod Labeo ad peregrini praetoris edictum scrip-
sisse traditur, cuius liber XXX laudatur (II p. 93).

Libris ad edictum praetoris antea ab aliis confectis
Pedium usum esse docent ea quae de Ofilio, Labeone,
Sabino eum dixisse traditnr, quos iurisconsultos et ipsos
ad edictum praetoris libros composuisse constat (I, 340.
n, 1 p. 83 et 566). haec enim leguntur: D. 14, 1, 1, 9
nip. ad ed. ^quaerit Ofilius . . . quam distinctionem Fedius
probat'. D. 13, 6, 3, 2 UIp. ad ed. *et Labeo ait . . .,
quam sententiam et Pedius probat'. D. 60, 16, 13, 1 UIp.
ad ed.: ^ut Sabinus ait et Pedius probat'.

Krueger, qui Pedium luliani fere aequalem fuisse exi-
stimat, libros hos post luliani Digesta, sed ante Pomponii
libros ad edictum compositos esse quamvis dubitanter ideo
conicit (p. 173), quod haec leguntur: D. 4, 8, 32, 16 Paul.
ad ed. ^nam et lulianus • . . idem Pedius probat'. at prio-
rum iuris consultorum sententias non ubique historico,
ut ita dicam, librorum ordine coniunctas proferri satis
constat.

De rerum ordine haec habemus: libro VII dictum
fuit de negotiis gestis, YIII de eo quod metus causa
gestum erit, IX de alienatione iudicii mutandi causa et
de his qui arbitrium receperint, XV de tributoria actione
et de peculio, denique XXY, si tabulae testamenti exta-
bunt, quae quidem res in edicto a luliano composito
eodem ordine tractantur. cf. Lenel Edict. p. 83. 90. 101.
103. 216. 272.

Pedii libris' usi sunt qui postea ad edictum praetoris
scripserunt, inprimis Pomponius (P. 44. 61. 168), Paulus
(P. 213^ 232. 261° §§ 16. 18. 282. 502^ 541. 562. 677.
678. 686. 792. 798), Ulpianus (P. 240. 244. 245. 263.
269^ 360. 377*. 453°. 456. 788°. 816. 836. 845. 851^
Sb2^'''. 1073. 1133. 1266. 1636. 1656. 1557^ 1692»).
Pomponius et Ulpianus, ubicumque Pedium laudant, cum
eo consentiunt, Paulus interdum dissentit (D. 4, 8, 32, 20
^Sextus Pedius putat, quod nullam rationem habet').

84 in. GAII CLAUDII NERON.GALBAETEMP.IURISCONS.

Libri I— VL
De pactis et conventionibtis.

1. D. 2, 14, 1, 3. Ulpianus libro quarto ad edictum
(P. 240). — Conventionis verbum generale est ad
omnia pertinens^ de quibus negotii contrahendi trans-
igendique causa consentiunt qui inter se agunt; nam
sicuti convenire dicuntur qui ex diversis locis in unum
locum coUiguntur et yeniunt^ ita et qui ex diversis
animi motibus in unum consentiunt, id est in unam
sententiam decurrunt. adeo autem conventionis nomen
generale est, ut . . dicat Pedius nullum esse contractum^
nuUam obligationem, quae uon habeat in se con-
ventionem, sive re sive verbis <(sive litteris> fiat; nam
et stipulatio quae verbis fit, nisi habeat consensum,
nuUa est.

Pernice Z. d. Sav.-St. IX, 199 n. 1 ad verba *nam et
stipulatio . .' notat: ^Es wSre mSglich, dass Pedius vom
Litteralvertrage sprach, in dessen Form sich die Zu-
stimmung des Schuldners nicht ausprftgt'.

2. D. 2, 14, 7, 8. Ulpianus libro quarto ad edictum
(P. 244). — Pactorum quaedam in rem sunt, quaedam
in personam. in rem sunt, quotiens generaliter paciscor
ne petam; in personam, quotiens ne a persona petam,
id est ne a Lucio Titio petam. utrum autem in rem
an in personam pactum factum est, [non] minus ex
verbis quam ex mente convenientium aestimandum
est; plerumque enim, ut Pedius ait, persona pacto
inseritur, non ut personale pactum fiat, sed ut de-
monstretur, cum quo pactum factum est.

3. Ibid. § 9. — Dolo malo ait praetor pactum
se non servaturum. dolus malus fit calliditate et
fallacia. et ut ait Pedius, dolo malo pactum fit, quo-
tiens circumscribendi alterius causa aliud agitur et
aliud agi simulatur.

5. SEXTDS PEDIUS 85

In iiM vocati ut eant.

4. D. 2, 4, 10, 12. Ulpianus libro qainto ad
edictum (P. 263). — Praetor ait: 'in ius nisi permissu
meo ne quis vocet'. permissurus enim est, si famosa
actio non sit yel pudorem non sugillat, qua patronus
convenitur vel parentes. et totum hoc causa cognita
debet facere; nam interdum etiam ex causa famosa,
ut Pedius putat, permittere debet patronum in ius
vocari a liberto; si eum grayissima iniuria adfecit^
llagellis forte cecidit.

Ne quis eum, qui in ius vocabitur, vi eximat

5. D. 2, 7, 3pr. Ulpianus libro quinto ad edictum
(P. 269**). — Quod si servum quiis exemit in ius vo-
catum; Pedius putat cessare edictum, quoniam non
fuit persona, quae in ius vocari potuit.

De vadimoniis?

6. D. 60, 16, 13, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro
septimo ad edictum (P. 300). — Res abesse videntur,
ut Sabinus ait et Pedius probat, etiam hae, quarum
corpus manet, forma mutata est; et ideo, si corruptae
redditae sint vel transfiguratae, videri abesse, quoniam
plerumque plus est in manus pretio, quam in re.

cf. Lenelii Edict. p. 69. idem vir doctissimus notat P.:
^videntur haec pertinere ad talia fere edicti verba: Si res
forto abesse dicentur'.

Liber Vn.
De negotiis gestis,

7. D. 3, 5, 6, 11. Idem (sc. Ulpianus) libro decimo
ad edictum (P. 350). — . . quaeritur apud Pedium
libro septimo, si Titium quasi debitorem tuum extra
iudicium admonuero et is mihi solverit, cum debitor
non esset, tuque postea cognoveris et ratum habueris,
an negotiorum gestorum actione me possis convenire.

86 in. GAII CL AUDU NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

et ait dubitari posse, qaia nallum negotium tuum
gestum est; cum debitor tuus non fuerit. sed rati-
JiabUio, inquit, fecit ttium negotiumy et sicut ei a quo
exactum est adversus eum datur repetitio qui ratum
Judniit, ita et ipsi debebit post ratihabitionem adversus
me competere actio. sic ratihdbitio constituet tuum ne-
gotium, quod ab initio tuum non erat, sed tua contem-
platione gestum.

8. Ibid. § 12. — Idem ait, si Titii debitorem, cui
te heredem putabam, cum esset Seius heres, convenero
similiter et exegero, mox tu ratum habueris, esse
mihi adversus te et tibi mutuam negotiorum gestorum
actionem. atquin alienum negotium gestum est; sed
ratihabitio hoc conciliat, quae res efficit, ut tuum
negotium gestum videatur et a te hereditas peti possit.

9. Ibid. § 13. — Quid ergo, inquit Pedius, si,
cum te heredem putarem, insuiam fidsero hereditariam
tuque ratum hahusris, an sit mihi adversus te actio?
sed non fore ait, cum hoc facto meo alter sit locuple-
tatus et alterius re ipsa gestum negotium sit, nec
possit, quod alii adquisitum est ipso gestu, hoc tuum
negotium videri.

Liber VIIL
Quod metm causa gestum erit

10. D. 4, 2, 7pr. Ulpianus libro undecimo ad
edictum (P. 37 P). — Nec timorem infamiae hoc edicto
contineri Pedius dicit libro septimo (immo: octavo),
neque alicuius vexationis timorem per hoc edictum
restitui. [proinde si quis meticulosus rem nullam
frustra timuerit, per hoc edictum non restituitur,
quoniam neque vi neque metus causa factum est.]

11. D. 4c, 2y 14, 5. Ulpianus libro undecimo ad
edictum (P. 377). — Pedius . . libro octavo scribit
arbitrium iudicis in restituenda re tale esse, ut eum
quidem qui vim admisit iubeat restituere, etiamsi ad
alium res pervenit; eum autem ad quem pervenit,

6. SEXTUS PEDIUS 87

etiamsi alius metum fecit; nam in alterius praemium
yerti alienum metum non oportet.

De dolo mdlo.

12. D. 4, 3, 1, 4. Ulpianus libro undecimo ad
edictum (P. 385*). — Ait praetor: *si de his rebus
alia actio non erit'. merito praetor ita demum hanc
actionem poUicetur^ si alia non sit, quoniam famosa
actio non temere debuit a praetore decerni, si sit
civilis yel honoraria, qua possit experiri, usque adeo,
ut Pedius libro octavo scribat^, etiam si interdictum
sit quo quis experiri^ yel exceptio qua se tueri possit^
cessare hoc edictum.

13. D. 6, 1, 7. Idem (sc. Paulus) libro undecimo
ad edictum (P. 214). — Si is, qui optulit se fundi
yindicationi, damnatus est^ nihilo minus a possessore
recte petitur, sicut Pedius ait.

Ex quibus catms maiores.

14. D. 41,3^ 8,1. Paulus libro duodecimo ad edictum
(P. 232). — . . eum, qui suo nomine nihil usucapere
potest, ne per seryum quidem posse Pedius scribit.

Num haec duo fragmenta libri VJULI fuerint, non satis
constat.

Liber IX— XIV?
De alienatione itidicii mutandi causa facta,

15. D. 4, 7, 4, 2. Ulpianus libro tertio decimo ad
edictum (P. 447). — Pedius libro nono non solum ad
dominii translationem hoc edictum pertinere ait, yerum
ad possessionis quoque: aiioquin cum quo in rem
agebatur, inquit, $i possessione cessit^ non tenebitur,

Qui arbitrium receperint,

16. D. 4, 8, 7 pr. Ulpianus libro tertio decimo ad
edictum (P. 453®). — Pedius libro nono et Pomponius

1 Fl. ut et . . . scribit.

88 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

libro trigensimo tertio scribunt parvi referre, ingenuiis
quis an libertinus sit, integrae famae quis sit arbiter
an ignominiosus.

17. D. 4, 8, 13, 2. Ulpianus libro tertio decimo
ad edictum (P. 455). — Recepisse . . arbitrium videtur,
ut Pedius libro nono dicit, qui iudicis partes suscepit
finemque se sua sententia controversiis impositurum
poUicetur. quod si^ inquit, hadenus intervenit, ut
experiretur, an consilio suo vel amtoritate disciiti litem
paterentur^ non videtur arbitrium recepisse.

18. D. 4, 8, 32, 16. Paulus libro tertio decimo ad
edictum (P. 251®). — Quaesitum est de sententia
dicenda, et dictum non quamlibet, licet de quibusdam
variatum sit, <^valere]>; et puto^ non committi, si dicat
ad iudicem de hoc eundum vel in se vel in alium
compromittendum. nam et lulianus impune non pareri,
si iubeat ad alium arbitrum ire, ne finis non sit. [quod
si hoc modo dixerit, ut arbitrio Publii Maevii fundus
traderetur aut satisdatio detur, parendum esse sententiae.]
idem Pedius probat^: ne propagentur arbitria, aut in
alios interdum inimicos agentium transferantur, sua
sententia finem controversiae eum imponere oportere;
non autem finiri controversiam, cum aut differatur
arbitrium aut in aiium transferatur; partemque sen-
tentiae esse, quemadmodum satisdetur, quibus fide<
iussoribus, idque delegari non posse [nisi ad hoc
compromissum sit, ut arbiter statueret, cuius arbitratu
satisdaretur?].

19. Ibid. § 20. — Arbitri officio continetur et
quemadmodum ^radatur^ vacua possessio. an et satis
<ut detur> ratam rem habiturum? Sextus Pedius
putat, quod nullam rationem habet; nam si ratum non
habeat dominus, committetur stipulatio.

1 Fl. sit et puto vere.

2 Mommsen scribi iuhet: Pedias id improbat.

3 Fl. detur.

6. SEXTUS PEDIUS 89

De satisdando.

20. D. 2, 8, 8 pr. Paulus libro quarto decimo ad
edictum (P. 259). — De die ponenda in stipulatione
solet inter litigatores convenire. si non conveniat,
Pedius <[diem^ putat in potestate stipulatoris esso
[moderato spatio, de hoc a iudice statuendum].

Huschke Z. d, Sav.-St. JX, 343, verha ^moderato . . .
statuendum' neque Pedii neque Pauli esse videri iwre notat
Lenel.

De iure iurando.

21. D. 12, 2, 30 pr. Paulus libro octavo decimo
ad edictum (P. 282). — Eum, qui iuravit ex ea actione
quae infitiaudo crescit aliquid sibi deberi, simpli, non
dupli persecutionem sibi adquirere Pedius ait; abunde
enim sufficere exonerare petitorem probandi necessitate,
cum omissa hac parte edicti dupli actio integra maneat.
et potest dici hoc iudicio non principalem causam
exerceri, sed iusiurandum actoris conservari.

Ad legem Aquiliam.

22. D. 9, 2, 33 pr. Paulus libro secundo ad Plau-
tium (P. 1084). — Sextus . . Pedius ait pretia rerum
non ex afiectione nec utilitate singulorum, sed com-
muniter fungi; itaque eum, qui filium naturalem
possidety non eo locupletiorem esse, quod eum plu-
rimo, si alius possideret, redempturus fuit, nec illum,
qui filium alienum possideat, tantum habere, quanti
eum patri vendere posset.

De pecwnia consiituta.

23. D. 13, 5, 3, 2. Ulpianus libro vicensimo sep-
timo ad edictum (P. 788®). — Si is, qui et iure civili
et praetorio debebat, in diem sit obligatus, an con-
stituendo teneatur? et Labeo ait teneri [constitutum],
quam sententiam et Pedius probat.

90 III. GAII CLAUDII NEEON. GALBAB TEMP. lURIS CONS.

Liber XV— XXIV?
De exerdtoria actione.

24. D. 14, 1, 1, 9. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad edictum (P. 816). — . . quaerit Ofilius, si ad re-
ficiendam navem mutuatus nummos in suos usus con-
verterit (sc. magister), an in exercitorem detur actio.
et ait, si hac lege accepit quasi in navem impensurus,
mox mutavit voluntatem, teneri exercitorem [imputa-
turum sibi, cur talem praeposuerit]; quod si ab initio
consilium cepit fraudandi creditoris [et hoc specialiter
non expresserit, quod ad navis causam accipit], contra
esse, quam distinctionem Pedius probat.

Eisele Z. d. Sav.-St XVm, 20.

De tributoria actione,

25. D. 14, 4, 1, 1. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 836). — Licet mercis appellatio an-
gustior sit, ut neque ad servos fuUones vel sarcinatores
vel textores vel venaliciarios pertineat, tamen Fedius
libro quinto decimo scribit ad omnes negotiationes
porrigendum edictum.

26. D, 14, 4, 7, 1. Ulpianus libro vicensimo nono

ad edictum (P. 845). — Quid . . si dominus tribuere

nolit nec hanc molestiam suscipere, sed peculio vel

mercibus cedere paratus sit? Pedius refert audien-

dum eum.

De peculio.

27. D. 15, 1, 3, 3. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 850'*). — Pedius etiam impuberes
dominos de peculio obligari ait; non enim cum ipsis
impuberibus contrahitur, ut tutoris auctoritatem spectes.
idem adicit pupillum uon posse servo peculium con-
stituere nec tutoris auctoritate.

28. D. 15, 1, 7, 3. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 852^*). — Pupillum . . tam filium quam
servum peculium habere posse Pedius libro quinto

6. SEXTUS PEDIUS 91

decimo scribit, cum in hoc, inquit, totum ex domini
constitutione pendeat.

29. D. 15, 1, 9, 4. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 852®). — . . id etiam deducetur, quod
his personis debetur^ quae sunt in tutela vel cura
domini vel patris yel quorum negotia administrant,
dummodo dolo careant, quoniam et si per dolum pe-
culium yel ademerint yel minuerint, teneutur; nam si
semper praeyenire dominus et agere yidetur, cur non
dicatur etiam hoc nomine eum secum egisse, quo
nomine yel tutelae yel negotiorum gestorum yel utili
actione tenebitur? nam ut . . Fedius ait, ideo hoc
minus in peculio est, quod domino yel patri debetur,
quoniam non est yerisimile dominum id concedere
seryo in peculium habere^ quod sibi debetur.

Empti venditi.

30. D. 19, 4, 1, 2. 3. Paulus libro trigensimo
secundo ad edictum (P. 502^*). — . . emptio ac yenditio
nuda consentientium yoluntate contrahitur, permutatio
autem ex re tradita initium obligationi praebet. alio-
quin si res nondum tradita sit, nudo consensu con-
stitui obligationem dicemus, quod in his dumtaxat
receptum est, quae nomen suum habent, ut in emptione
yenditione, conductione^ mandato. ideoque Pedius ait
alienam rem dantem nuUam contrahere permutationem.

SoliUo matrimonio dos quemadmodum petcUur.

31. D. 24, 1, 36 pr. Paulus libro trigensimo sexto
ad edictum (P. 541). — Si donatae res exstant, etiam
yindicari poterunt; sed quia causam possidendi donatio
praestitit, nisi reddatur res^ aestimatio facienda est
iusto pretio cayerique possidenti debebit de eyictione
simpli, quanti ea res sit^ idque etiam Pedio yidetur.

De rebus amotis.

32. D. 25, 2, 21, 1. Paulus libro trigensimo sep-
timo ad edictum (P. 552). — Si seryus mulieris iussu

92 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

dominae divortii causa res amoverit, Pedius putat nec
furtum eum facere, quamvis servus in facinoribus
domino dicto audiens esse non debeat^ sed rerum amo-
tarum actio erit^ quoniam nihil lucri sui causa con-
trectet nec videri furtum facienti opem ferre, cum
mulier furtum non faciat.

In Fl, comma quamvis . . . debeat legitur post verba fur-

tum non faciat.

Fwrti nec manifesti.

33. D. 47, 2, 50, 2. Ulpianus libro trigensimo
septimo ad edictum (P. 1041*). — . . Pedius ait, sicut
nemo furtum facit sine dolo malo, ita nec consilium
vel opem ferre sine dolo malo posse.

Arhorum fu/rtim ctiesarum.

34. D. 47, 7, 7pr. Dlpianus libro trigensimo
octavo ad edictum (P. 1073). — Furtim caesae arbores
videntur, quae ignorante domino celandique eius causa
caeduntur. nec esse hanc furti actionem scribit Pedius,
cum et sine furto fieri possit, ut quis arbores furtim
caedat.

Libri XXV—?
Si tabulae testamenti extdbunt.

35. D. 37, 1, 6, 2. Paulus libro quadragensimo
primo ad edictum (P. 577). — Notis scriptae tabulae
non continentur edicto^ quia notas litteras non esse
Pedius libro vicensimo quinto ad edictum scribit.

De ventre in possessionem mittendo.

36. D. 37, 9, 1, 5. Ulpianus libro quadragensimo
primo ad edictum (P. 1133). — . . si sub condicione
postumus sit exheredatus, pendente condicione Pedii
sententiam admittimus existimantis posse ventrem in
possessionem mitti [quia sub incerto utilius est
ventrem ali].

Quae inclusi, Pernice merito eicienda censet.

6. SEXTUS PEDIUS 93

De legatis,

37. D. 33, 7, 18, 3. Paulus libro secundo ad Vi-
tellium (P. 2070). — Quod si aenum instrumento con-
tinetur, urcei quoque, quibus aqua in aenum infunditur,
in idem genus rediguntur, ac deinceps in infinitum
primis quibusque proxima copulata procedunt. optimum
ergo esse Pedius ait non propriam verborum signifi-
cationem scrutari, sed in primis quid testator de-
monstrare voluerit [deinde in qua praesumptione sunt
qui in quaque regione commorantur].

Inclasa verba a Triboniano addita yideri docet Graden-
witz Z. d. Sav.-St. VII, 73.

De operis novi mmtiatione.

38. D. 39, 1,5,9. Ulpianus libro quinquagensimo
secundo ad edictum (P. 1266). — . . Sextus Pedius
definiit triplicem esse causam operis novi nuntiationis,
aut naturalem aut publicam aut impositiciam: naturalem,
cum in nostras aedes quid immittitur aut aedificatur
in nostro; publicam causam, quotiens leges aut senatus
consulta constitutionesque principum per operis novi
nuntiationem tuemur; impositiciam, cum quis postea,
quam ius suum deminuit, alterius auxit, hoc est postea,
quam servitutem aedibus suis imposuit, contra servi-
tutem fecit.

De incendio ruina naufragio.

39. D. 47, 9, 4 pr, Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 678). — Pedius posse etiam
dici ex naufragio rapere, qui, dum naufragium fiat,
in illa trepidatione rapiat.

De iniKriis quae servis fiunt.

40. D. 47, 10, 16. Paulus libro quinqtuzgensimo^
quinto ad edictum (P. 686). — (Si servum complurium

1 Fl. qaadrageDBimo.

94 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

ceciderOy competere iniuriarum actionem omnibus;) sed
non esse aequum pro maiore parte, quam pro qna
dominus est^ damnationem fieri Pedius ait [et ideo
officio iudicis portiones aestimandae erunt].

Uti possidetis,

41. D. 43, 17, 1, 4. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum (P. 1536). — Est . . hoc interdictum,
quod Yolgo uti possidetis appellatur, retinendae pos-
sessionis; nam huius rei causa redditur, ne vis fiat
ei qui possidet, et consequenter proponitur post inter-
dictum unde yi. illud enim restituit yi amissam pos-
sessionem, hoc interdicto, ne amittatur possessio,
praetor^ possidenti yim fieri yetat. et illud quidem
interdictum obpugnat possessorem, hoc tuetur. et ut
Pedius ait, omnis de possessione controyersia aut eo
pertinet, ut, quod non possidemus, nobis restituatur,
aut ad hoc, ut retinere nobis liceat quod possidemus.

Quem fundum,

42. Vat. fr. 93. Incert. auct. de interd. — Re-
stitutus ex hoc interdicto ususfructus intellegitur, cum
petitor in fundum admissus sine periculo int^rdicti
unde yi ad eam rem propositi depelli non potest.
idem Pedius . ali diyersam causam esse possessionis,
cum ille, qui posses

De itinere actuque privcUo.

43. D. 43, 19, 1, 7. Ulpianus libro septuagensimo
ad edictum (P. 1556). — Is, cuius colonus aut hospes
aut quis alius iter ad fundum fecit, usus yidetur itinere
yel actu yel yia, et idcirco interdictum habebit; et
haec ita Pedius scribit et adicit, etiamsi ignorayit,
cuius fundus esset, per quem iret, retinere eum
seryitutem.

1 Fl, hoc interdictnm tnetar, ne am. p., deniqne praetor.

6. SEXTUS PEDIUS 95

44. D. 43; 19, 3, 2. UlpiaDas libro septuagensimo
ad edictum (P. 1557'*). — Si quis ab auctore meo vi
aut clam aut precario usus est, recte a me via uti
prohibetur et interdictum ei inutile est, quia a me
videtur vi vel clam vel precario possidere, qui ab
auctore meo vitiose possidet. nam et Pedius scribit^
si vi aut clam aut precario ab eo sit usus, in cuius
locum hereditate vel <bonorum> emptione aliove quo
iure successi, idem esse dicendum [cum enim successerit
quis in locum eorum, aequum non est nos noceri hoc^
quod adversus eum non nocuit; in cuius locum suc-
cessimus].

Quae uncis quadratis inclusi, Pemice eicienda censet.
cf. Lenel P. ad h. 1.

Quod vi aut clam,

45. D. 43| 24, 1, 6. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1592). — . . si quis iactu vel
minimi lapilli prohibitus facere perseveravit facere,
hunc quoque vi fecisse videri Pedius et Pomponius
scribunt.

De doli mali exceptione?

46. D. 44, 4, 5, 4. Paulus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 792). — Si servus veniit ab eo,
cui hoc dominus permisit, et redhibitus sit domino,
agenti venditori de pretio exceptio opponitur redhi-
bitionis, licet iam is qui vendidit domino pretium
solverit; nam etiam mercis non traditae exceptione
summovetur et qui pecuniam domino iam solvit, et
ideo is qui vendidit agit adversus dominum. eandem
causam esse Pedius ait eius, qui negotium nostrum
gerens vendidit.

Si cui plu8 guam per legem Falcidiam.

47. D. 35, 3, 3, 2. Ulpianus libro septuagensimo
nono ad edictum (P. 1715^). — Si in plures dies pecunia

96 III. C^AII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

legata est^ cum cerium sit legem Falcidiam locum
habere, non stipulationi; sed computationi locum esse
Pedius ait, ut aestimetur, quanti sit quod in diem
legatum est et tantum credatur esse legatumi quantum
ef&cit aestimatio, ut pro modo eius ex omnibus legatis
statim legis Falcidiae ratio habeatur.

De decitnis computandis?

48. D. 35,2, 63pr. Paulus libro secundo ad legem
luliam et Papiam (P. 937). — . . nec post mortem testa-
toris heredem institutum^ servum tanto pluris esse^
quo pluris venire potest, Pedius scribit; est enim ab-
surdum ipsum me heredem institutum non esse locu-
pletiorem, antequam adeam, si autem servus heres
institutus sit, statim me locupletiorem effectum, cum
multis causis accidere possit, ne iussu nostro adeat.
adquirit nobis certe cum adierit, esset autem prae-
posterum ante nos locupletes dici, quam adquisierimus.

III. Ad edictum aedilium curulium.

Huius opusculi quae traduntur fragmenta tantummodo
de mancipiis vendundis sunt, neque in eo priorum iuris-
consultorum mentio fit. laudatur autem a Paalo et IJlpiano
libris ad edictum aedilium.

De mandpiia vendundis,

1. D. 1, 3, 13. Ulpianus libro I ad edictum ae-
dilium curulium (P. 1757). — . . ., ut ait Pedius, quotiens
lege aliquid unum vel alterum introductum est, bona
occasio est cetera, quae tendunt ad eandem utilitatem^
vel interpretatione vel certe iurisdictione suppleri.

Huschke Z. d. Sav.-8t. XXII, 337 Ua scribendum putat:
^ . est <[si> . . . <^oportet)> suppleri.'

1 FL nec heredem post m. test. institutum.

5. SEXTUS PEDIUS 97

2. D. 21, 1, 12, 1. Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium curulium (P. 1760*). — Eum, qui
alterum oculum aut alteram maxillam maiorem habet,
8i recte iis utatur, sauum yideri Pedius scribit; ait
eoim inaequalitatem maxillarum oculorum brachiorum,
si nihil ex ministerio praestando subtrahit, extra red-
hibitionem esse.

3. D.2I, 1, 14,4 Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1760«). — . . de eo qui urinam
facit quaeritur. et Pedius ait non ob eam rem sanum
non esse, quod in lecto somno vinoque pressus aut
etiam pigritia surgendi urinam faciat; sin auiem vitio
yesicae coUectum umorem continere non potest, non
quia urinam in lecto facit, sed quia yitiosam yesicam
habet, redhiberi posse.

4. Ibid. §5. — Idem ait, si uya alicuius praecisa
sit, toUere magis quam praestare redhibitionem, quod
morbus minuitur.

De didis promissis,

5. D. 21, 1, 19 pr. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1764'*). — . . . ut . . Pedius
scribit, multum interest, commendandi seryi causa quid
dixerit, an yero praestaturum.se promiserit quod dixit.

6. D. 21, 1, 23, 9. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1772). — Cum redhibetur man-
cipium, si quid ad emptorem peryenit yel culpa eius
non peryenit, restitui oportet, non solum si ipse fructus
percepit mercedesye a seryo yel conductore seryi ac-
cepit, sed etiam si a yenditore fuerit idcirco con-
secutus, quod tardius ei hominem restituit. sed et si
a quoyis alio possessore fructus accepit emptor, re-
stituere eos debebit. sed et si quid fructuum nomine
eonsecutus est, id praestet; item si legatum yel
hereditas seryo obyenerit. neque refert, potuerit haec
consequi yenditor an non potuerit, si seryum non
yendidisset; ponamus enim talem esse, qui capere ali-

laritpr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 7

98 in. GAn CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

quid ex testamento non potuerat: nihil haec res no-
cebit. Pedius quidem etiam illud non putat esse
spectandumy cuius contemplatioue testator serYum
heredem scripserit vel ei legaverit [quia et si venditoris
mansisset^; nihil haec res emptori proderat]. et per
contrarium, inquit, si contemplatione venditoris instHutus
proponereturj tamen diceremus restituere emptorem non
d^)ere venditori^ si nollet etm redhibere.

Quae uncis inclusi, Pemice eicienda censet.

7. D. 21, 1, 2by 4. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium . curulium (P. 1773). — Pedius ait aequum
fuisse id dumtaxat imputari emptori ex facto pro-
curatoris et familiae, quod non fuit passurus servus,
nisi yenisset; quod autem passurus erat etiam, si non
venisset, in eo concedi emptori servi sui noxae de-
ditionem et ex eo, inquit, quod procurator commisit^
solum actionum praestandarum necessitatem ei iniungi.

8. D.21, 1, 30, 1. Paulus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 836). — Quas impensas ne-
cessario in curandum servum post litem contestatam
emptor fecerit, imputabit; praecedentes impensas no-
minatim comprehendendas Pedius.

9. D.21,1,31,11. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1779), — Si mancipium quod
redhiberi oportet mortuum erit, hoc quaeretur, num-
quid culpa emptoris vel familiae eius vel procuratoris
homo demortuus sit; nam si culpa eius decessit, pro
viyo habendus est, et praestentur ea omnia, quae
praestarentur, si yiyeret,

10. D. ibid. § 13. — ... si post iudicium acceptum
decessisse proponatur, tunc in arbitrium iudicis yeniet^
qualiter mortuus sit; ut enim et Pedio yidetur, ea,
quaecumque post litis contestationem contingunt, ar-
bitrium iudicis desiderant.

1 Fh yenditio remansisset.

6. LONGINUS — 7. PROCULUS 99

11. D. ibid. § 14. — Quod in procuratore diximus,
idem et in tutore et curatore dicendum erit ceterisque^
qui ex officio pro aliis interveniunt, et ita Pedius ait^
et adicity quibus administratio rerum ^permittitur^
eorum^ culpam abesse praestare non inique domi-
num cogi.

12. D. ibid. § 15. — Idem Pedius ait familiae
appellatione et filios familias demonstrari; facta enim
domesticorum redhibitoria agentem praestare (praestari ?)
voluit.

De re cui homo accedere praedidtur.

13. D.21, l,44pr. Idem (sc. Paulus) libro secundo
ad edictum aedilium curulium (P. 840). — lustissime
aediles noluerunt hominem ei rei quae minoris esset
accedere^ ne qua fraus aut edicto aut iuri civili fieret;
ut ait Pedius, propter dignitatem hominum, alioquin
eandem rationem fuisse et in ceteris rebus; ridiculum
namque esse tunicae fundum accedere.

6. LONGINUS.

Pomponius § 62: 'Nervae successit Proculns . fuit
eodem tempore et Nerva filius. fuit et alius Longinus
ex equestri quidem ordine, qui postea ad praeturam usque
pervenit.'

Praeterea niliil quod sciam de boc iuris consulto
Proculi assecla traditum est.

7. PROCULUS

quem multi viri docti iniuria, ut videntur (v. infra),
Sempronium nominant (arg. D. 31, 47), de cuius vita et
fatis nihil fere certi traditur; non tam rei publicae admini-
strandae, quam iuris doctrinae deditus, Labeonis, ut
eonicere licet, auditor Nervaeque amicus, cui scholae

100 III. GAII CLADDII NERON. GALBAE TEMP. IDRIS CONS.

princeps successit (Pomp. § 52). plurimum eum potiiisse
fautoresque eius Procnlianos appellatos esse Pomponius
tradit. ipsum Pegasus secutus est, qui tenaporibus Yespasiani
praefectus urbi fuit (Pomp. § 63), qua re quamquam
Proculum illa aetate decessisse non probatur, tamen iilum
iuris consultum, cui Dasumius in testamento a. 108 facto
legatum reliquit (Bruns font. p. 271), pro nostro habere
vix licet (Karlowa I, 690).

Procuius noYO more similiter atque Masurius Sabinus
videtur ius docuisse. quos auditores habuerit, nescimus;
iicet tamen conicere inter eos Sempronium Nepotem, Licin-
nium Lucustam, Atilicinum fuisse. cf. Erueger p. 154 et
infra p. 105.

Proculus et veteres leges interpretatus est, scil. XII
tabularum (Gai. 4, 79. D. 22, 1, 19), legem Aquiliam
(D. 9, 2, 27. 9, 2, 29, 1—3. ColL 12, 7, 8—10), Cinciam
(Vat. fr. 266), Palcidiam (D. 35, 2, 45, 1. cf D. 35, 2, 1, 14)
et novas, scil. legem luliam de iudiciis privatis (D. 50,
16, 4. cf. Lenel Edict. p. 45), Papiam Poppaeam (D. 35,
2, 1, 137), Aeliam Sentiam (D. 40, 9, 7, l), nec minus
senatusconsulta, ex. gr. et id quod de usufructu (D. 7, 5, 3)
et quod Pomponio et Bufo consulibus a. p. Chr. 17 factum
est (Collat. 15, 2, 1. D. 49, 15, 7pr.).

Indicat praeterea, quid ^maiores' statuerint (D. 24, 1,
31, 7). sed Q. Mucii in fragmentis quae servata sunt
nusquam mentio fit, quamvis in Pomponii libris ad
Q. Mucium scriptis ipse nonnunquam laudetur. at affert
Servii probatam sententiam (D. 41, 1, 26 pr.) atque
Ofilium nonnunquam secutus est (Gai. 3, 140. D. 2, 1, 11, 2);
item Trebatium (D. 11, 7, 14, 11. 35, 1, 40, 5), quem in
aliis reliquit (D. 30, 200, 3. 33, 6, 15. cf. D. 28, 5, 70).

Labeonis quoque sententias alias probavit (D. 32, 86.
7, 8, 12, 1. Gai. 2, 231. D. 9, 2, 29, 3. 37, 14, 10), alias
reiecit (D. 29, 2, 60. 8, 3, 34. 50, 16, 116. 41, 1, 28.
Vat. fr. 1. D. 12, 4, 15) vel tantum cnm exceptione ad-
misit (D. 17, 2, 65, 5. 3, 5, 9, 1. 35, 1, 69. cf D. 7, 8,
2, 1. 4pr. 29, 2, 62pr. 32, 100, 3); item Nervae sen-

> f 'PROCULUS 101

■

tentias mulfcas probavit (.Qm. 2, 15. 195. D. 41^ 1, 7, 7.
20, 4, 13. 18, 1, 1, 1. 30,;fi^,^2), alias improbavit (D. 16,
3,32. 39,2, 1. 7,5,3). '^V'.^

Diversae scholae principnmj^«'Sabini et Cassii, mnltas
sententias Proculo displicuisse ".^a/tis constat (D. 7, 29,
14pr. <Jai. 2, 195. D. 30, 26, 2. l-i;-i^7,7; 45,1, 138pr.
46, 3, 93, 3. 35, 2, 1, 14. 41, 1, 27, 2; 5,3,40pr. 25, 2, 1.
41, 1, 27, 2); at non raro utriusque sentenlias communes
(D. 2, 1, llpr. 7, 8, 12, 1) vel etiam solius Sabini (D. 35,
1, 14. 45, 1, 8. 25, 2, 1) vel Cassii (D. >/3, 3. 35, 1,
43 pr.) probavit. '^''..-

Apud posteriores Proculus vel Sabino (D. 46^8, 93, 6.
45, 1, 138 pr.), vel Sabino et Cassio (D. 29, 7:/14pr.),
saepius vero iisdem una cum Nerva (6ai. 2, 195.' j&.4i,
1, 7, 7. 30, 26, 2), nonnunquam solus soli Cassio oppo-
nitur (D. 45, 3, 28, 4. 35, 2, 1, 14). quo fit, ut Proculiani
modo Sabinianis (Vat. fr. 266), modo Cassianis (Ulp. 11, 28)
opponantur.

Proculum de iisdem atque Cassium rebus multis
disputasse quamquam mirum non est, tamen nonnulla
significare non ab re esse iudico. dixit autem cum Cassio
de senatore eiusque filio (D. 1, 9, 7, 1. cf. 1, 9, 2), de
milite (D. 4, 6, 35, 9. cf. D. 4, 6, 34), de servo quem in
provincia habemus (D. 30, 12, 1. cf. D. 41, 2, 1, 14), de
castrato vel spadone (D. 28, 2, 6, 1. cf. D. 28, 2, 6), de
aucupio et venatione (D. 41, 1, 35. cf. D. 7, 1, 9, 5), de
apibus (Coll. 12, 7, 10. cf. D. 33, 7, 12, 13), de lacu
(D. 18, 1, 69. cf. D. 50, 16, 112), de rutis caesis (D. 19,
1, 38, 2. cf. D. 19, 1, 18), de ferrumine vel fermminatione
(D. 41, 1, 27, 2. cf. D. 6, 1, 23, 5).

Ceterum res inprimis notabiles in Proculi fragmentis
hae reperiuntur: orbis terrarum (D. 28, 1, 20, l), foederati
et iiberi populi (D. 49, 15, 7), provincia (D. 38, 1, 20, 1),
qui provinciae praeest (D. 1, 18, 12), Qtides (D. 30, 12, l),
Roma (D. 1, 8, 12. 38, 1, 20), lacus Sabatenis (D. 18,
1, 69); saltus (D. 41, 2, 27), saltus aestivi hibemique
(D. 43, 16, 1, 25), fundus, cuius commercium heres non

102 III. GAII CLAUDII NERON. GALBXE TEMP. IURIS CONS.

habet (D. 31, 49, 3), nistici fiaHes'*(D. 32, 79, 1), coloni
(CoU. 12, 7, 9. D. 19, 2, 3)^ ftkger qui in laqueum venandi
causa positum incidit (D,«il^,I, 55), nundinae (D. 45, 1,
138 pr.); triclinium et,^ul)iculum (D. 8, 2, 19pr.), bali-
neum (D. ibid.), balne^ria et tubuli (D. 8, 2, 13), castellum
plumbeum et fistula,6* ilib terram missae (D. 19, 1, 38, 2),
fumus (CoU. 12, 7,-.$)^ argentum replumbatum (D. 34, 2,
19, 3), auram',-«gemmae, margaritae (D. 34, 2, 11), elec-
trum et electrin&^vasa (D. 34, 2, 32, 5); tonsor (D. 9, 2,
11 pr.), me4i€-ilff (D. 9, 2, 7, 8), argentarii (D. 2, 14, 27 pr),
testamentbiiiift" (D. 28, 5, 9, 3); horreum (D. 8, 2, 13),
insula <D, 7,1, 19 pr. 8, 2, 13. 20, 4, 13), insula heredi-
taria-'(Jp'j7, 1, 19pr.), inquilini (D. 7, 8, 4pr. 20, 4, 13.
CpB. r^", 7, 9); qui te conduxit, ut iniuriam facias (D. 27,
10,' 11, 4), canis ita irritatus, ut aliquem morderet
(D. 9, 2, 11,5), vir qui uxorem suam occidit (D. 24,
3, 10,' 1).

IJt insularum et inquilinorum, ita servorum quoque
libertorumque saepe mentio fit. nominantur autem servus
hereditarius (D. 45, 3, 28, 4), venales novicii (D. 3, 6, 10),
ordinarii et vicarii (D. 15, 1, 17), servus a me praepositus
(D. 14,3, 17,4), servi quos quis Gadibus habet (D. 30,
12, l); servus quem medicus imperite secuit (D. 9, 2, 7, 8);
ancilla quae nupsit (D. 23, 3, 67. 45, 1, 58), familia, cui
quis persuasit, ut de possessione decedat (D. 4, 3, 31);
coloni servi, qui viUam exusserunt (CoU. 12, 7, 9); servus
qui alicui pecuniam dedit, ne furtum ab eo factum indi-
caret (D. 12, 5, 5); servus communis[, id est meus et tuus],
qui servum meum occidit (D. 9, 2, 27, 1), servus qui cum
dominum animadverteret verberibus se adficere velle,
praeripuit se ad amicum^ quem ad precandum perduceret
(D. 21, 1, 17, 4), servus qui domi latuit, ut fugae nactus
occasionem se subtraheret (D. 21, 1, 17, 4), mulier quae
post alienationem fraudulosam concepit et antequam frau-
datorio interdicto agitur, peperit (D. 42, 8, 25, 2); avitus
libertus (D. 37, 14, 17), libertus ex provincia Bomam
venire iussus ad reddendas operas (D. 38, 1, 20, 1), libertus

7. PEOCULUS • 103

a patrono yel a patroni filio yel a nepote capitis accusatus
(D. 37, 14, 10, 17)/libertus testator (D. 36, 1, 43 pr.).

Beferuntur Froculi sententiae inprimis tam libris ad
Sabinum (sc. Pomponii 1. III D. 30, 12, 1; V D. 7, 1, 19pr:
30, 26, 2; Vni D. 36, 1, 14; IX D. 18, 6, 6. 19, 2, 3.
21, 2, 16, 2; XI D. 41, 1, 21 pr.; XIV D. 24, 1, 31, 7;
XV D. 24, 3, 10, 1. 46, 1, 21; XXII D. 12, 4, 16; XXXII
D. 41, 3, 31 pr.; XXXIII D. 8, 3, 24. 41, 1, 28; PauU 1. II
D. 46, 1, 8; m D. 30, 16 pr.; VI D. 8, 2, 19 pr. 17, 2,
38, 1; Vn D. 24, 3, 17 pr. § 1. 26, 2, 1. 26, 2, 3, 4;
Vni(?) Vat. fr. 1; Ulpiani 1. IH D. 28, 2, 6, 1; V D. 28,
6, 9, 3; XVn D. 7, 8, 2, 1. 4pr. 7, 8, 10, 2. 7, 8, 12, 1;
XVIII D. 7, 6, 3; XXII D. 33, 9, 3, 2; XXXVI D. 26, 2,
10, 3), Pomponii ad Q. Mucium (1. XV D. 46, 1, 112, 1;
XXI D. 3, 6, 10), Gai ad leges XII tabularum (D. 22, 1,
19 pr.), ad legem luliam et Papiam (sc. 6ai D. 36, 1, 69,
Terentu Clementis D. 37, 14, 10, Pauli 1. IH D. 4, 6, 35, 9,
V D. 31, 49, 3, Ulpiani L I D. 1, 9, 7, 1; XI D. 37, 14,
17), Pauli ad 1. Palcidiam (D. 36, 2, 1, 14), quam ad
edictum provinciale Gai (D. 2, 1, llpr. § 2) vel praetoris
PauU (1. III D. 2, 14, 21, 2; IX D. 3, 6, 17; XX D. 6, 3,
36 pr. 6, 3, 40 pr.; XXI D. 6, 1, 27, 1. 6; XXX D. 14, 3,
17, 4; XXXII D. 17, 1, 22, 7. 17, 2, 66pr. § 6. 17, 2,
67 pr.; XXXHI D. 18, 1, 1, 1. 18, 6, 8pr.; XL D. 38, 1,
20, 1; XLIX D. 39, 3, 11, 2; LIV D. 41, 2, 3, 3. 41, 3,
4, 10. 41, 7, 2; LXH D. 42, 8, 7) et Ulpiani (1. X D. 3,
6,9,1; XUID. 4, 8,21, 9. 4,8,23, 1; XV D. 6,3, 11 pr.;
XVII D. 8, 3, 6, 1; XVIH D. 9, 2, 7, 3. 8. 9, 2, 11 pr. § 5.
9, 2, 27, 1. ColL 12, 7, 8—10. D. 9, 2, 29, 1—3; XXVI
Vat. fr. 266; XXIX D. 14, 6, 4, 6. 16, 1, 17. 16, 1, 30pr.;
XXXII D. 19, 2, 16, 8; LVII D. 47, 10, 11, 4. 6; LXVI
D. 42, 8, 6, 13; LXIX D. 43, 16, 1, 26; LXXIX D. 7, 9,
7pr.; LXXXI D. 39, 2, 26), praeterea Celsi libris Digesto-
rum (1. Vm D. 19, 1, 38, 2; IX(?) D. 32, 79, 1; XI D. 16,
3, 32; XVI D. 28, 6, 60, 2; XVni D. 8, 1, 10; XIX
D. 31, 20. 34, 2, 3), de yerboram obligationibus Gai
(D. 46, 3, 28, 4) yel Stipulationum Venulei (l. H D. 46,

104 III.-GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IDRIS CONS.

2, 12pr.; L IV D. 45, 1, 138 pr.), Rerum cottid. Gai
(D. 17, 1, 4. 41, 1, 7, 7), Quaestionum Scaevolae (D. 29,
7, 14pr. 46, 3, 93, 3), Epistolarum lavoleni (D. 28, 5, 11.
50, 16, 116), Interdictorum Venuleii (D. 42, 8, 25, 5).

Proculum secuti sunt Atilicinus (D. 4, 8, 21, 9.
15, 1, 17. 8, 3, 5, 1. 2, 14, 27 pr.), Pegasus (D. 1, 9, 7, 1.

3, 5, 17. 15, 1, 30pr. 41, 1, 27, 2), Octavenus (D. 18, 6,
8pr.), lavolenus (D. 32, 100, 2. 3. 35, 1, 40, 5. 29, 2,60),
Neratius (D. 7, 8, 10, 2. 24, 3, 17 pr. 41, 2, 3, 3. 12, 14,
27 pr. 3, 5, 7), Celsus pater (Vat. fr. 1. D. 31, 20. 28, 5,
9, 3. 24, 2, 19, 3); Celsus filius (D. 28, 5, 60, 2), lulianus
(D. 5, 3, 36 pr.), Pomponius (D. 41, 1, 28. 8, 3, 24. 18, 6,
8pr. cf. D. 41, 3, 31 pr.), qui vel nomine omisso ipsa
Proculi verba refert (D. 17, 2, 6 collatis D. 17, 2, 76—80),
Paulus (D. 21, 2, 13. 30, 15 pr. 41, 3, 4, 10. cf. D. 24, 1,
37, 1), Ulpianus (D. 47, 10, 11, 4. 1, 9, 7, 1. 42, 8, 6, 13.
7, 8, 10, 2. 34, 2, 19, 3. 9, 2, 27, 1. ColL 12, 7, 9.
D. 19, 2, 15, 8), incertus quidam auctor (Vat. fr. 1).

Proculum reliquerunt nonnunquam Celsus filius
(Collat. 12, 7, 10. D. 16, 3, 32), lulianus (D. 37, 14, 17, 1),
Scaevola (D. 46, 3, 93, 3), incertus auctor apud Dosi-
theum 10.

Proculi sententias in scholis vel posteris temporibus
explicatas esse Ulpianus videtur indicare, cum D. 43, 16,
1, 25 ait: ^Quod volgo dicitur aestivorum hibemorumque
saltuum nos possessiones animo retinere, id ezempli causa
didici Proculum dicere'.

Inde ez divi Pii temporibus Proculi sententiae quaedam
a principibus probatae sunt. nam in legatid per vindi-
cationem, ut Gaius 2, 195 refert, ^hodie ez divi Pii
Antonini constitutione hoc magis inre uti videmur quod
Proculo placuit'. divi autem Fratres rescribentes ad
libellum Caesidiae Longinae Proculi de iure patronatus
sententiam secuti sunt (D. 37, 14, 17). Paulo denique
teste incertus quidam princeps, cum quaereretur, an, si
debitor in firaudem creditorum minore pretio fundum
scienti emptori vendidisset, fundus restitui deberet, etiamsi

7. PROCULUS 105

pretium non solveretur, secundum Proculi sententiam re-
scripsit (D. 42, 8, 7). addo Ulpianum (D. 9, 2, 29, 1)
Proculi sententiam cum Severi rescripto quodam conferre
non dubitasse.

Alias Proculi sententias vel ius fecisse tradunt et
Paulus (D. 16, 1, 47, 3) et Ulpianus (D. 28, 2, 6, l),
aliani praevaluisse auctor ille narrat, quo Tribonianus in
novis Institutionibus componendis usus est (3, 23, 2).
mrsus quandam Proculi sententiam iam illa aetate in-
probatam' fuisse Oaius 4, 163 tradit.

Quamquam quin Proculus libros ediderit dubium non
est, tamen praeter Epistularum libros, ex quibus Tribo-
nianus quaedam in nova Digesta recepit, de aliis nihil
certi constat, nisi quod ad Labeonem notas eum scripsisse
satis indicatur.

L Besponsa.

Proculum multis consulentibus respondisse apparet,
inter quos vel hodie nominantur Licinnius Lucusta (D.
31, 48), Atilicinus (D. 23, 4, 17), Nepos (D. 60, 16, 126.
31, 47), Firmus (D. 19, 1, 38, 2), qui et ipsi iuris periti
habendd sunt vel iuris studiosi. cf. Erueger p. 164. 166.
Atilicinus idem videtur esse atque notus ille iuris con-
sultus, de quo infra videndum. fortasse, id quod Neronis
aetate fieri potuit, de eodem facto consultus est atque
Sabinus et Cassius (D. 29, 7, 14 pr. ^quod Sabinum et
Cassium respondisse aiunt Proculo dissentiente').

Sicuti consultationes, ita responsa pleraque litteris
data sunt.

Responsorum partem Proculus proposuit in Epistu-
larum libris, de quibus infra videndum est; alia prolata
sunt a Viviano (D. 4, 6, 36, 9 ^Vivianus scribit Proculum
respondisse'. D. 21, 1, 17, 4 ^dem' sc. Vivianus *ait:
interrogatus Proculus de eo qui . . ., ait'. cf. D 29, 7,
14 pr.), Urseio Feroce (D. 9, 2, 27, 1 *Proculum existi-
masse Urseius refert'. D. 39, 3, 11, 2 ^apud Ferocem
ProculuB ait'), Servilio (D. 37, 14, 10 'Proculo placuisse

106 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

ServiUus refert'), Neratio (D. 34, 2, 32, 5 *Neratius Pro-
culum refert respondisse'), Celso (D. 19, 1, 38, 2 ^Firmus
a Proculo quaesiit . . . ille rescripsit'), luliano, qui maxime
libris IV 'ad Urseium Ferocem' (P. 883—928) Proculi
responsa posteris videtur tradidisse (cf. D. 10, 2, 52 pr.
10, 3, 5. 23, 3, 48. 40, 9, 7, 1. 12, 5, 5. 11, 1, 18), Paulo
(D. 5, 3, 36, 2) et Ulpiano (D. 19, 2, 16, 8. CoU. 12, 7, 9).
Huc ea tantum responsa congessi, quae Epistularum
Ubris Proculus non videtur insermsse.

De testamentis.
De adquirenda hereditate.

1. D. 4, 6, 35, 9. Paulus Ubro tertio ad legem
luliam et Papiam (P. 939). — Vivianus scribit Pro-
cuium respondisse militem, qui commeatu absit, dum
domum vadit aut redit, rei pubHcae causa abesse;
dum domi sit, non abesse.

cf. Ulp. 16, 1. ^AIiquando vir et uxor inter se soUdum
capere possunt, velut . . . si vir <^rei publicae eansa^ absit
et donec abest et intra annum, postquam abesse desierit'.

2. D. 11, 1, 18. luHanus Ubro quarto ad Urseium
Ferocem (P. 923). — Qui ex parte dimidia heres erat
cum absentem coheredem suum defendere vellet, ut
satisdationis onus evitare possit, respondit se solum
heredem esse et condemnatus est. quaerebat actor,
cum ipse solvendo non esset, an rescisso superiore
iudicio in eum, qui re vera heres erat, actio dari
deberet. Proculus respondit rescisso iudicio posse agi.

De hereditate liberii.

3. D. 37, 14, 10. Terentius Clemens libro nono
ad legem luUam et Papiam (P. 22). — Eum qui
capitis paternum libertum accusasset, excludi a bono-
rum possessione contra tabulas placuit. Labeo existi-
mabat capitis accusationem eam esse, cuius poena

7. PROCULUS 107

mors aut exilium esset. qui nomen detulit, accusasse
intellegendus est^ nisi abolitionem petit, idqne etiam
Proculo placuisse Servilius refert.

Hoc fragmentum, cum Servilius testis laadetur, non
nota ad Labeonem scripta, sed responsum babendum est.
ceterum cf. incertae sedis fragmenta infra p. 141.

De legatis.

4. D. 23, 3, 48, 1. Idem (sc. lulianus) libro se-
cundo ad Urseium Ferocem (P. 892). — Socer genero
suo sic legaverat: ^Lucio Titio filiae meae nomine
centum heres meus damnas esto dare'. hanc pecuniam
generum petere debere, exactam acceptam legatis
referri, sed <nihiIo minus dotis esse factam et]> di-
vortio facto rei uxoriae^ actione mulieri reddendam
Proculus respondit [et nihilo minus dotis esse factam].

5. D. 34, 2, 32, 5. Paulus libro secundo ad Vi-
tellium (P. 2074**). — Neratius Proculum refert ita
respondisse: vasis electrinis legatis nihil interesse,
quantum ea vasa^ de quibus quaeritur, argenti aut
electri habeant, sed utrum argentum electro an elec-
trnm argento cedat. id ex aspectu vasorum facilius
intellegi posse; quod si in obscuro sit, inspiciendum
est, in utro numero ea vasa is, qui testamentum fecit,
habuerit.

6. D. 31, 20. Idem (sc. Celsus) libro nono decimo
Digestorum (P. 158). — . . Proculo placebat . . ., quod
servo communi legatum sit, si alter dominorum omit-
teret, alteri non adcrescere; non enim coniunctim, sed
partes legataa; nam ambo si vindicarent, eam quemque
legati partem habiturum, quam in servo haberet.

De manumissionibus,

7. D. 40, 9, 7, 1. lulianus libro secundo ad Ur-
seium Ferocem (P. 903). — Minor annis viginti cum

1 Trib, de dote.

108 111. GAII CLADDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

servum manumittere vellet nec iustam causam ad con-
silium manumittendi haberet^ tibi eum ut manumitteres
<^fiduciae causa mancipio]> dedit: negavit eum Proculus
liberum esse^ quoniam fraus legi facta esset.

Gai. 1, 38. ^ . eadem lege' sc. Aelia Sentia ^minori
XX annorum domino non aliter manumittere permittitur,
quam vindicta apud consilium iusta causa manumissionis
adprobata'. cf. Pernice III, 301 n. 3.

De emptione venditione.

8. D. 21, 1, 17, 4. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium. — Idem (sc. Vivianus) ait: inter-
rogatus Proculus de eo qui domi latuisset in hoc
scilicet, ut fugae nactus occasionem se subtraheret,
ait, tametsi fugere non posset videri, qui domi man-
sisset, tamen eum fugitivum fuisse; sin autem in hoc
tantum latuisset, quoad iracundia domini effervesceret,
fugitivum non esse, sicuti ne eum quidem, qui cum
dominum animadverteret verberibus se adficere velle,
praeripuisset se ad amicumy quem ad precandum per-
duceret. ne eum quidem fugitivum esse, qui in hoc
progressus est, ut se praecipitaret, ceterum etiam eum
quis fugitivum diceret, qui domi in altum locum ad
praecipitandum se ascendisset, magisque hune mortem
sibi consciscere voluisse. illud enim, quod plerumque
ab imprudentibus, inquit, dici solet, eum esse fugitivum,
qui nocte aliqua sine voluntate domini emansisset, non
esse verum, sed ab afiPectu animi cuiusque aestimandnm.

Hanc Proculi sententiam Epistularum libris adtribuere
ideo prohibemur, quod Vivianus testis laudatur.

De mandato?

9. D. 19, 2, 15, 8. Idem (sc. Ulpianus) libro tri-
gensimo secundo ad edictum (P. 949) — . . si forte
dominus frui non patiatur (sc. colonum), vel cum ipse
locasset vel cum alius alienum vel quasi procurator

7. PROCULUS 109

vel quasi suum, quod interest praestabitur, et ita
Proculus in procuratore respondit

10. D. 10, 3, 4, 3. 4 et 10, 3, 5. Idem (sc. Ulpianus)
libro nono decimo ad edictum (P. 639) et lulianus
libro secundo ad Urseium (P. 494). — Sicut . .
ipsius rei divisio venit in communi dividundo iudicio,
ita etiam praestationes veniunt . . . plane fructus ante
percepti, quam res communis esset, vel sumptus ante
facti in communi dividundo iudicium non veniunt.
eapropter scribit lulianus, si missi in possessionem
damni infecti simus et ante, quam possidere iuberemur,
ego insulam fulsero, sumptum istum communi divi-
dundo iudicio consequi me non posse. | sed si res non
defenderetur et ideo iussi sumus a praetore eas aedes
possidere et ex hoc dominium earum nancisceremur,
respondit Proculus communi dividundo iudicio partem
eius impensae me servaturum esse.

Lenel notat: ^verisimile est lulianum interdicti Quem
fondum mentionem fecisse'.

De lege AquUia.

11. D. 9, 2, 27, 1. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 621). — Si servus communis [id est
meus et tuus] servum meum occiderit, legi Aquiliae
locus est adversus te, si tua voluntate fecit^ et ita
Proculum existimasse Urseius refert. quod si non
voluntate tua fecit, cessare noxalem actionem, ne sit
in potestate servi, utri^ soli serviat.

12*. CoUat. 12, 7, 9. Ulpianus libro XVIII ad
edictum (P. 623). — Proculus . . respondit, cum coloni
servi villam exusserint, colonum vel ex locato vel lege
Aquilia teneri, ita ut colonus servos posset noxae
dedere.et si uno iudicio res esset iudicata, altero am-
plius non agendum.

12^ D. 9, 2, 27, 11. Ulpianus libro octavo decimo

1 Fl. ut tibi.

110 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

ad edictum. — Proculus ait, cum coloni servi villam
exussissent, colonum vel ex locato vel lege Aquilia
teneri, ita ut colonus possit servos noxae dedere, et
si uno iudicio res esset iudicata, altero amplius non
agendum. [sed haec ita, si culpa colonus careret;
ceterum si noxios servos habuit, damni eum iniuria
teneri, cur tales habuit.] idem servandum et circa
inquilinorum insulae personas scribit.

cf. Eisele Z. d. Sav.-St XIII p. 122 sq.

Quod Proculum ita ^scribere' Ulpianus tradit, ad
responsum litteris datum videtur spectare. cf. D. 19, 1,
38, 2 ^rescripsit'.

13. D. 9, 2, 11, 5. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 614°). — . . cum eo, qui canem irrita-
verat et effecerat, ut aliquem morderet, quamvis eum
non tenuit, Proculus respondit Aquiliae actionem esse.

Proculus non utilem, sed directam actionem dari
videtur putasse, quae sententia reprobata est. cf. Gai. 3, 219.

De condidione,

14. D. 12, 5, 5. lulianus libro tertio ad Urseium
Ferocem (P. 915). — Si a servo meo pecuniam quis
accepisset, ne furtum ab eo factum indicaret, sive
indicasset sive non, repetitionem fore eius pecuniae Pro-
culus respondit.

De hereditatis petitione.

15. D. 5, 3, 36 pr. Paulus libro vicensimo ad
edictum (P. 319^1 — Si a domino vel a patre, qui
pretia possidet (sc. rerum hereditariarum a filio vel
servo venditarum), hereditas petatur, an filio vel servo
mortuo vel servo manumisso vel emancipato filio intra
annum agi debeat? et an debitum sibi dominus vel
pater deducere potest? . . . Proculus . . respondit, per-
petuo actionem dandam nec deduci oportere id quod
ipsi debetur, quia non de peculio agatur, sed hereditas
petatur.

7. PROCDLUS 111

De adquirendo rerum do^ninio.

16. D. 19, 1, 38, 2. Celsus libro octavo Digestorum
(P. 79). — Firmus a Proculo quaesiit, si de plumbeo
castello fistulae sub terram missae aquam ducerent in
aenum lateribus circumstructum, an hae aedium essent
an ut ruta caesa vincta fixaque quae aedium non
essent. ille rescripsit referre, quid acti esset.

Fragmentum fortasse Epistularum libris attribucn-
dum est.

De calumniae iudicio,

17. Gai. 4, 163. — <Si> . . restitutorium vel ex-
bibitorium interdictum redditur, . . . modo sine peri-
culo res ad exitum perducitur, modo cum periculo.
namque si arbitrum postulaverit is cum quo agitur,
accipit formulam quae appellatur arbitraria . . . sed et
actor sine poena experitur cum eo quem neque exhibere
neque restituere quicquam oportet, praeterquam si
calumniae iudicium ei oppositum fuerit decimae partis;
quamquam Proculo placuit denegandum calumniae iu-
dicium ei qui arbitrum postulaverit, quasi hoc ipso
confessus videatur restituere se vel exhibere debere.

n. Epistularum libri.

In lustiniani Digestis afferuntur fragmenta, si in-
scriptionibus fides habenda est, ex libris I, II, IV, V, VI,
Vn, Vin, XI. quod in auctorum indice haec leguntur
^IlQOKOvkov iTeufrok&v §i§XLa o%x(h\ errori tribuendum videtur.

Proculus in hos Ubros responsa sua selecta additis
iis, quae consulentes de re ad eum scripserant, congessit.
quorum ex numero recepta sunt inprimis ea, quae Licinnius
Lucusta et Atilicinus et Nepos consuluerant, quo factum est,
nt et partium nomina afferrentur et res, de quibus agitur,
accurate designarentur (D. 8, 2, 13 'Quidam Hiberus no-
mine, qui habet post horrea mea insulam, bahiearia fecit
secundum parietem communem*. D. 18, 1, 60 ^Rutilia PoUa

114 III. GAII CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

munis fuisset, ustirpari potmsset item si quis eortmy
quibm aqme ductus servitu/s cUMMtur et per eundem
rivum aqmm dueebantj im aquae dueendae non ducenda
eam amisit, niMl iuris eo nomine eeteris, qm rivo «^
bantur, adcrevit idque Gommodum eius est, per euius
fundum id iter aquae est, quod non utendo pro p&rte tmins^
amissum est; libertate enim huiuspajrtis servitutis fruitur.

Liber 11.
De testameniis.

2. D. 28, 5, 70. Proculas libro secundo Epistularum»

— *Comelius et Maevius, uter eorum volet, heres
esto*. uterque vult. Trebatius neutrum fore heredem^
Cartilius utrumque: tu cui adsentiaris?

Proculus: Cartilio adsentio et iUam adiectionem hiter
eorum volef supervacmm puto; id enim etiam ea non
adiecta futurum fuit, ut, uter vellet, heres essety uter nollet,
heres non esset. quod si hi ex numero necessariorum
heredum essenty tum id non frustra adiedum esse et
non solum figuram, sed vim quoqus condicionis continere.
dicerem tamen, si uterqtie heres esse veUet, utrumque
heredem esse,

Be legatis.

3. D.33^6,15. Proculus libro secundo Epistularum.

— Vinum cum vasis legavit. negat Trebatius quod
in doliis sit deberi et sensum testatoris alium putat
esse, verborum alium; ceterum dolia in vasis vinariis
non esse^

Ego etsi dolia in vasis vinariis non sunt, tamen
non concederem Trebatio vinum quod in doliis esset [id
est quod in vasis non esset,?] non esse legatum, iHud
verum esse puto, cui vinum cum vasis legatum erit, ei
amphoras cados, in quibus vina diffusa servamus, legatos
esse. vinum enim in amphoras et cados hac mente

1 Fl. essent.

7. PROCULUS 115

difpundimus, ut in his sit^ donec usfAS causa promatur^,
et seilicet td vendimus cum his amphoris et cadis; in
ddia autem alia mente coicimus, scUicet ut ex his postea
vel in amphoras et cados diffundamus vel sine ipsis
doliis veneat

Quamquam dubitari potest, nter ille *ego' sit, con-
sultome an Proculus, tamen huius verba esse crediderim.

Quominus eiusdem responsi partem iis quae D. 33, 6, 6
leguntur effici putemus, per solam vocem ^quinto' stat
quam librarii errori eo facilius imputes, quod V et II per
neglegentiam saepe inter se commutantur.

4. D. 33, 6, 6. Proculus libro quinto (secundo?)
Epistularum. — Cui vinum heres dare damnatus est,
(^etiamy quod in amphoris et cadis diffusum est dari
debefy etiamsi vasorum mentio facta non est. item quamvis
cum vasis cadis legatum est^ tamen id quoque, quod in
doliiSj legatum esse videtur^ sicuti, si servos omnes cum
peculio cuiusque eorum legasset^ etiam eos, quibus pcculii
mhil esset, legasse videretur.

5. D.50, 16, 124. Proculus libro secundo Epistu-
larum. — Haec verba Hlle aut ilW non solum dis-
iunctiva, sed etiam subdisiunctiva^e orationis sunt. dis-
iunctivum est, veluti cum dicimus ^aut dies aut nox esf,
quorum posito altero necesse est tolli alterum, item sublato
altero poni alterum. [ita simili figuratione verbum poiest
esse subdisiunctivum.?] subdisiunctivi autem genera sunt
duo: unum^ cum ex propositis finibus ita non potest
uterque esse, ut possit neuter esse, veluti cum dicimus
^aut sedet aut ambulat^; nam ut nemo potest utrumque
simul facere, ita aliquis potest neutrum, veluti is qui
accumbit alterius generis est, cum ex propositis finibus
ita non potest neuter esse, ut possit uterque^ esse, veluti
cum didm/us ^omne animal aut facit autpatitur^; nullum
est enim qu^d nec faciat nec patiatur. at potest simul
et facere et pati.

1 Fl. probetur. emend. Cuiadus. 2 F. utrumque.

8*

116 m. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Besponsi hanc partem ad legata pertinere etsi
potest dnbitari, tamen verisimile est. cf. C. 6, 38, 4.
Idem (sc. Imp. lustinianas) A. Jolianni pp. Cum qnidam
sic yel institutionem yel legatum vel fideicommissum yel
libertatem vel tutelam scripsisset: ^ille vel ille heres mihi
esto' vel 'illi aut illi do lego' vel 'dari volo' vel ^illum
aut illum liberum' vel Hutorem esse volo' vel ^iubeo',
dubitabatur, utrumne inutilis sit huiusmodi institutio et
legatum et fideicommissum et libertas et tutoris datio,
an occupantis melior condicio sit, an ambo in huiusmodi
lucra vel munia vocentur et an secundum aliquem ordinem
admittantur, an uterque omni modo, cum alii primum in
institutionibus quasi institutum admitti, secundum quasi
substitutum, alii in fideicommissis posteriorem solum ac-
cepturum fideicommissum existimaverunt, quasi recentiore
voluntate testatoris utentem.

Be commmione.

6. D. 8, 2, 13 pr. § 1.- Proculus libro secundo
Epistularum.

1. Quidam Hiberus nomine, qui habet post horrea
mea insulam, balnearia fecit secundum parietem com-
munem. non licet autem tubulos habere admotos ad
parietem communem, sicuti ne parietem quidem suum
per parietem communem. de tubulis eo amplius hoc
iuris est; quod per eos flamma torretur paries. qua de
re volo cum Hibero loquaris, ne rem illicitam faciat.

Proculus respondit: nec Hiberum pro ea re dubitare
jputo, quod rem non permissam facit tuhulos seamdum
communem parietem extruendo,

2. Parietem communem incrustare licet secundum
Capitonis sententiam, sicut licet mihi pretiosissimas piduras
habere in pariete communi. cetenim si demolitus sit vi-
cinus et ex stiptdata aMione damni infecti agatur, non
pluris qmm vulgaria tectoria aestimari debent, qmd
observari et in incrustatione oportet.

7. PROCULUS 117

De verhortm obligatione.

7. D. 45, 1, 113. Proculus libro secundo Epistu-
larum. — Cum stipulatus sim mihi, Procule, si opus
arbitratu meo ante kalendas lunias efiPectum non sit,
poenam, et protuli diem: putasne vere me posse dicere
arbitratu meo opus effectum non esse ante kalendas
lunias, cum ipse arbitrio meo aliam diem operi laxiorem
dederim?

Proculus respondit: non sine caasa disUnguendum
est interesse, utrtm per promissorem mora non fuissef,
quo minus opus ante Jcalendas lunias ita, uti stipulatione
comprehensum erat^ perficeretur, an^ cum iam opus effici
non posset ante Ttdlendas lunias^ stipulator diem in
kalendas Augustas^ protulisset, nam si tum diem sti-
pulator protulity ctm iam opus anie halendas lunias
effici non poterat, puto poenam esse commissam nec ad
rem pertinerCj quod aliquod tempus ante Jcalendas lunias
fuit, qtio stipulator non desideravit id ante Jcalendas
lunias effici, id est quo non est arbitratus ut fieret quod
fieri non poterat. aut si Jwc falsum est, etiam si stiput
lator ptidie Jcalendas lunias mortuus esset^ poena com-
missa non esset, qumiam mortuus arlitrari non potuisse-
et aliquod tempus post mortem eius operi perficiendo
superfuisset et propemodum etiam si ante Jcalendas
lunias certum^ esse coepit opus ante eam diem effici non
posse, poena commissa est.

De emptione venditione.

8. Ibid.§ 1. — Cumvenderet aliquis, promisit emptori
fideiussores praestari et rem venditam liberari. quae
ut liberetur^ nunc desiderat emptor. in mora est is,
qui ea stipulatione id futurum promisit. quaero quid
iuris sit.

Proculus respondit: tanti litem aestimari oportety
quanti actoris interest.

1 FL kalendis Augustis.

2 Fl. fatunim.

118 III. GAII CLAUDU NERON. GALBAE TEMP. lUKIS CONS.

Be adquirenda et amiUenda possessione,

9, D. 41, 1, 55. Proculus libro secundo Epistu-
larum. — In laqueum, quem venandi causa posueras,
aper incidit. cum eo haereret, exemptum eum abstuli:
num tibi videor tuum aprum abstulisse? et si tuum
putas fuisse, si solutum eum in silvam dimississem,
eo casu tuus esse desisset an maneret? et quam
actionem mecum haberes, si desisset tuus esse, num
in factum dari oporteret^ quaero.

Respondit: laqueum videamus ne intersit inpuhlico
an in privato jposuerim et^ si in privato posui, utrum
in meo an in alieno, et, si in alietw, utrum permissu
eius cuius fundus erat an non permissu eius posuerim.
praeterea utrum in eo ita haeserit aper, ut expedire se
non possit ipse, an diutius luctando expediturus se fuerit
swmmam tamen hanc puto esse, ut^ si in meam pote-
statem pervenit, meus factus sit. sin autem aprum meum
factum^ in suam naturalem laxitatem dimisisses et eo
facto meus esse desisset, actionem mihi in factum dari
oportere, veluti responsum est, cum quidam poculum
alterius ex nave eiecisset.

Pomponiu3 Ulpiano teste D. 41, 1, 44 in simili
quaestione Proculi verbis utitar: ^cogitabat . . quem ad
modum terra marique capta, cum in saam naturalem
laxitatem pervenerant, desinerent eorum esse qui 'Oeperunt,
ita' e. q. s.

Paul. S. 3, 6, 45 ^retia apraria' fundo contineri ait.

10. D. 4, 3, 31. Proculus libro seeundo Epistu-
larum. — Ckm gwis persuaserit fcmiliae meaCy trf ife
possessione dc&edat, possessio quidem non amittfflwr, sed
de dcHo malo iudicium in eum compeHt, si quid damni
mihi accesserit.

Pemioe II^, 229 n. 5: *der Schlufssatz verwechselt
anscheinend accedere und accidere . . .^

1 Fl. ferum.

7. PE00ULU8 119

• Liber m.
Nibil snperest.

Liber IV.

Be jprovmdae praesidis officio.

Ih D. 1, 18, 12, Proculus libro quarto Epistu-
larum. — S^ licet is, gui pnmndae praeest, omnium
£omae meigistratuum vice et officio fungi deheat, non
iam ei^ spectandum est guid Bomae factum est^ guam
^uid fieri debeat

Liber V.

De legatis,

12. D.32, 86. Proculus libro quinto E.pistularuiii.

— Si ita legatmn est ^domum quaeque mea ibi erunt,
cnm moriar', nummos ad diem «xactos a debitoribus^
tit aliis nominibus coUocarentur^ non puto legatos esse
et Ldbeonis distinctionem valde prohoy gui scripsit nec
guod casu dbesset, minus esse legatum nec guod casu ibi
sitg magi^ esse legatum.

13. D.34,2,11. Proculus libro quinto Epistularum.

— Si quis legaTerit aurum gemmaB margaritas quae
in eo auto essesit, etiam id aurum, cui negue gemmae
neqwe marffariiae inessenty kgasse videkir.

14. D. 31, 46. ProculuB libro quinto Epistularum.

— 6i ficripsisset qui l^egalmt: ^qui^quid mihi Lucium
Tiiaum dare facere oportet, Sempronio lego' nec adiecit
^praesens in diemve', non dubitarem, guantum ad verborum
significationem attinerety guin ea pecunia comprehensa
mon esseii, mUus dies moriente e^j gui testamenkm f^set,
nonium vemsseL iidici&ido mtem haec verba ^pmesens
in diemv^ ouperte ^mki videlm ^stendisse <eam ^guogue
fiecmiam l^re vahdsse.

1 Fl. tamen.

120 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lORIS CONS.

De sociebate.

15. D. 17, 2, 76. 78. 80. Proculus libro quinto
Epistularum. — Societatem mecum coisti ea condicione^
ut Nerva amicus communis partes societatis constitueret
Nerva constituit^ ut tu ex triente socius esses, ego ex besse.
quaeriSy utrum ratum id iure sodetatis sit an nihUo
minus ex aequis partibus socii simus. existimo autem
melius te quaesitunm fuisse^ utrum ex his parttbus socii
essemus quas is constituisset^ an ex his qtias virum bonum
constituere oportuisset. arbitrorum enim genera suni
duo. unum eiusmodiy ut sive aequum sit sive iniquumy
parere debeamus^ quod observatur^ cum ex compromisso
ad arbitrum itum esty alterum eiu^modi, nt ad boni viri
arbitrium redigi debeat, etsi nominatim persona sit comr
prehensa, cuius arbitratu fiat. \ in proposita autem qum"
stione arbitrium viri boni existimo sequendum esse [eo
magis quod iudicium pro socio bonae fidei est?]. \ quid
enim si Nerva constituisset, ut alter ex millesima parte,
alter ex duo millesimis partibus socius esset? illud
potest conveniens esse viri boni arbitrio, ut non utique
ex a£quis partibus socii simus, veluti si alter plus operae
industriae gratiae pecuniae in societatem coUaturus eraf.

cf. D. 17, 2, 6 PoiDpoiiius libro nono ad Sabinum
(P. 532). Si societatem mecum coieris ea condicione,
ut partes societatis constitneres, ad boni viri arbitrium
ea res redigenda est . et conveniens est viri boni arbitrio,
ut non utique ez aequis partibns socii simus, veluti ai
alter plus operae industriae peconiae in societatem colla^
turus sit.

De iure dotium.

16. D. 50, 16, 125. Idem (sc. Proculus) libro quinto
Epistularum. — Nepos Proculo suo salutem. Ab eo,
qui ita dotem dixith ^cum commodum erit, dotis filiae

meae tibi erunt HSC, putasne protinus nuptiis factis
1 Trih, promisit.

7. PROCULUS 121

dotem peti posse? quid si ita dixisset^: ^cum potuero^
doti erunt'? quod si aliquam yim habeat posterior ob-
ligatiO; ^possit* verbum quomodo interpretaris, utrum
aere alieno deducto an extante?

Proculus: cum dotem quis ita dixit^: ^cum potaero,
doti tibi erunt centum% existimo ad id quod actum est
interpretationem redigendam esse; nam qui ambigue lo'
quitWy id toquitur^ quod ex his quae significantiir sensit
propius est tamen^ ut hoc eum sensisse existimem \cumy
deducto aere alieno potero\ potest etiam illa accipi
significatio ^cum salva dignitate mea potero% quae inter-
pretatio eo magis acdpienda esty si ita dictum^ est ^ctm
commodum erif, hoc est ^cum sine incommodo meo potero\

17. D.46,3,82. Proculus libro quinto Epistularum-.

— Si, cum Cornelius fundum suum nomine Seiae viro
eius doti dedisset nec de eo reddendo quicquam cavisset,
fecit, ut inter se vir et Seia paciscerentur, ut divortio
facto is fundus Gornelio redderetur, non puto divortio
facto virum vetante Seia eum fundum Comelio tuto
redditurum essCj sicuti si, cum pactum conventum nuUum
intercessisset, divortio facto mulier iussit eum fundum
Comelio reddi, deinde antequam redderetur, vetuisset^ non
tuto redderetur. sed si antequam Seia vetaret, Cornelio
eum fundum reddidisset nec causqmhabuisset existimandi
id invita Seia facturum esse, nec melius nec aequius esse
existimarem eum fundum Seiae reddi.

18. D. 23, 3, 82. Proculus libro quinto Epistularum.

— Cum uxor virum suum quam pecuniam sibi deberet
in dotem filiae communis dare iusserit et <[is)> id
fecisse dicatur, puto animadvertendum esse, utrum eam
dotem suo an uxoris nomine dedit: si suOy nihilo minus
uxori eum debere p€cuniam, si uxoris nomine dederit^
ipsum ab uxore liberatum esse.

19. D. 24, 3, 60. Proculus libro quinto Epistularum.

1 Trih. promisisset.
. 2 Trib, promisit.
3 Trib. promissum est.

122 in. GAII CLAUDII NEEG3>r. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

— Si filia faimlias nupta decesBerit et pater funus ei
feoerit, tametsi ei doteoa >mnm bima trima die^ gen^
reddere deberet, tam^ continuo socer agendo eoBse-
quetur, ut impensam funeris praesentena recipiat; cetera
dotis stai^to tempore solvantur.

De possessione.

20. D.41^2,27. Proeulus libro quinto Epistularam.

— Si is, qui animo possessionem saltus i^neret, fui^ve
coepisset, non potest^ dum fureret^ eius saltus pos*
sessionem amittere, quia furiosus nan potesi ^lesiMre
animo possidere.

21. D. 2, 14,36. Proculus libro qninto Epistularum.

— Si cum fundum meum inossides, convemsset mihi
tecum, ut eius possessionem Attio traderes, yindicantem
eum fundum a te non aliter me eonTtentioius exceptiooie
exeludi debere, quam si aut iam tradidisseSy aut gi
tua causa id inter nos conTenisset et per Ibe mon staret^
quo minus traderes.

De aqm,

22. D, 8, 5, 13. Proculus Irbro qninto Epistulanim.

— Fistulas, quibus aquam ducO; in yia publica liabeo
et hae ruptae inundant parietem tuum: puto posse te
mecum recte agere ius mihi non esse flumina ex meo in
iuum parietem flttere.

Liber VL
De legaiis.

23. D. 31, 47. Idem (se. Proculus) libro sexto
Ef^stularam. — SempTonius Nepo^ Procul£>^ suo
salutem. Binae tabulae testamenti eodem tempore
exemplarii causa scripta^ ut yolgx) fieri «olet^ eiusdem
patris familias proferuntur; i& alteris oe&tam^ in alteris

1 Trih, post aliquod tempus.

2 FL Sempronius ProcaluB Nepoti, gucm UcUmem Karlowa
J, 690 non recte iuetur.

7. PE0CULU8 123

qainqiiagiiita sestertiarum mUia^ legata sunt Titio.
quaert)', ntrum et quinquagmta sesiertiorum milia^ an
centum dumtaxat habiturus eit.^

Proculus respondit: in hoc casu magis heredi paar-
cendum est, ideoque utrumque legatum nuUo modo d^etur^
sed tantummodo sestertiorum milia.

De mancipatione et emptione venditione.

24. D. 50, 16, 126. Idem (sc. Proculus) libro sexto
Epistularum. — Si, cum fundum tibi mandpio darem,
legem ita dixi ^uti optimus maximusque esset' et
adieci ^ius fundi deterius £afctum non esse per dominum
praesrt^bitur', amplius eo praestcAitur nMl, etiamsi prior
parSy qua scriptum est ^uit optimus mKXximusque sif
liberum esse signi/icat eoque, si posterior pars adiecta
non esset, Itberum praestare deberem. tamen inferiore
parte satis me IS^eratam puto^ quod ad iura attinet, ne
quid aHdud praestaredebeaim, qmm im fundiper dominum
deterius factum non esse.

25. D. 18, 1, 68 pr. §§ 1. 2. Procuius libro sexto
S/pidtularum.

1. 8i, eum fundum venderes, in lege dixisses, quod
mercedis nomine a conductore exegisses, id emptori
accessurum esse, existimo te in €xigendo non solum
honam fidemj sed etiam diUgmUam praestare Mere [id
est non solum ut a te dolus malus absit, sed etiam
ut culpa].

2. Fere •nequiqHam^ solent haec verba adicere: ^dolus
moJMS u venditore (d)erit% qui etiam si ^xdieotum non
9sty abesse debet.

1 Trib. qainquaginta anrei.

^ FL quaeria.

8 THh. qmnqtiaginta anreos.

4 Mtmmsen eic legmdwm puket: quaeritnr, xffcmm centnm
et qouiqaaginta aureos an qoinqa^ginta damtazat . LeneUum
sequi malui.

6 F. aliqai.

124 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

3. Nec videtur dbessey si per eum factum est aut
fiet, quo minus fundum emptor possideai erit ergo ex
empto a>ctiOy [nonj nt venditor vacuam possessionem
tradat[, cum multis modis accidere poterit^ ne tradere
possity sed ut; si quid dolo malo fecit aut facit; dolus
malus eius aestimaretur].

cf. Eisele Z. d. Sav.-St. XI p. 7. Pernice II* 178.

Liber VIL
De libertate relicta.

26. D. 12, 6; 53. Proculus libro septimo Epistu*
larum. — Dominus testamento servo suo libertatem
dedit, si decem det. servo ignorante id testamentum
non valere data sunt mihi decem. quaeritur, quis re-
petere potest.

Proculus respondit: si ipse servus peculiares nummos
dedity cum ei a domino id permissum non esset, manent
nummi domini eosque non per condictionem, sed in rem
actione petere debet, si autem alius rogatu servi suos
nummos dedit, facti sunt mei eosque dominus servi, cuius
nomine dati sunty per condictionem petere potest [sed tam
henignius quam utilius esty recta via ipsum qui nummos
dedit suum redperej

Extremum comma Pemice spurium existimat.

De iure dotiuni.

27. D. 23, 3, 67. Proculus libro septimo Epistu-
larum. — JProculus Nepoti sm salutem. AncUla quae
nupsit dotisque nomine pecmiam viro tradidit, sive sciat
se ancillam esse sive ignorety non poterit eam pecuniam
viri facere eaque nihilo minus mansit eiu^s cuius fueraty
antequam eo nomine vi/ro traderetur [nisi forte usucapta
est]. nec postea, quod^ apud eundem virum libera facta
esty eius pecuniae causam mutare potuit itaque nec

1 F, qnam.

7. PROCULUS 125

fado quidem divortio aut dotis iure aut per condictionem
repetere recte potest, sed is cuiiis pecunia est recte vindicat
eam. [quod si vir eam pecuniam pro suo possidendo
usucepit, scilicet quia existimavit mulierem liberam
esse, propius est, ut existimem eum lucrifecisse, utique
si^ antequam matrimonium esse inciperet, usucepit].
et in eadem opinione sum, si quid ex ea pecunia paravity
antequam ea dos fieret, ita, ut nec possideat eam nec
dolo feceritf quo minus eam possideret.

Pemice IP 392 n. 1 et 398 sqq.

6ai. 1, 85 legem quandam, cuius nomen periit, affert,
qua de eo cavetar, qui ^cum aliena ancilla quam credebat
liberam esse coierit'.

De verborum dbligatione,

28. D. 46, 3, 84 ProQulus libro septimo Epistu-
larum. — Egisti de peculio servi nomine cum domino:
non esse liberatos fideiussores eius respondit. at si
idem servus ex peculio suo permissa administratione
peculii nummos solyisset, liberatos esse fideiussores
eius recte legisti.

Liber Vin.

De legatis.

29. D. 31, 48. Idem (sc. Proculus) libro octavo
Epistularum. — Licinnius Lucusta Proculo suo salutem.
Gum <^quis)> faciat condicionem in releganda dote, ut,
si mallet uxor mancipia quae in dotem dederit quam
pecuniam numeratam, recipere^: si ea mancipia uxor
malit, numquid etiam ea mancipia, quae postea ex his
mancipiis nata sunt, usori debeantur, quaero.

Proculus Lucusfae suo salutem, Si uxor mallet
mandpia quarh dotem accipere, ipsa mancipiay quae aesti-
mata in dotem dedit, non etiam partus mancipiorum ei
debebuntur.

30. Ibid. § 1. — Bonorum possessione dementis
curatori data legata a curatore, qui furiosum defenditj

126 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

peti poterunt; sed qui petent, cavere debebunt, si 'heredUaS'
evicta fuerit, quod legatorum nomine datum sit redditu iri^

De his qui alieni iuris sunt

31. D. 1, 7,44. Proculus libro octavo Epistularum.
— Si is, qui nepotem ex filio habet, in nepotis loco
aliquem adoptayit^ non puto mortuo axo iura con-
sanguinitatis inter nepotes futura esse. sed si sic adop-
tavit, uti tam iure lege nepos suus esset, quam si^ ex
Lucio puta filio suo et ex matre familias eius natus
essety contra puto.

Gell. 5, 19, 9. Eius rogationis verba haec sunt:
velitis iubeatis, vi L. Yalerius L. Titio tam iure legeque
filius siet, quam si ex eo patre matreque familias eius
natus esset et q. s.

De adquirendo rerum dommio.

32. D. 41, 1, 56 pr. § 1. Idem (sc. Proculus) libro
octavo Epistularum.

1. Insula est enata in flumine contra frontem
agri mei, ita ut nihil excederet longitudo regionem
praedii mei; postea aucta est paulatim et processit
contra frontes et superioris vicini et inferioris. quaero,
quod adcrevit utrum meum sit, quoniam meo adiunc-
tum est, an eius iuris sit, cuius esset, si initio ea
nata eius longitudinis fuisset.

Proculus respondit: flumen istud, in quo insulam
contra frontem agri tui enatam esse scripsisti ita, ut
non excederet longitudinem agri tui, si alluvionis <^isy
ius hdbet et insula initio propior fundo tuo fuit quam
eius, qui trans flumen habebat, tota tua facta est, et
quod postea ei insulae alluvione accessit, id tuum est,
etiamsi ita accessit, ut procederet insula contra frontes
vicinorum superioris atque inferioris, vel etiam ut propior
esset fundo eius, qui trans flumen habet

1 F. ut etiain iure legis . . . esset quasi.

7. PROCULUS 127

2. Item qnaero^ »i^ enm propior ripae meae enata
eet iiisula et postea totum flttmen fiuere inter me et
insuktm coepit relicto suo alveo, quo maior ainni9
flueraty numquid dubites^ quin etiam insula mea maneat
et nihila minms eius soli, quod flumen reliquit, pars
fiat mea? rogo^ quid sentias scribas mihi.

Proculus respondit: ai, cum propior fundo tuo
initio fmsset insula, flumm nUcto alveo maiore, qui
inter eam insulam fuerat et eum fundum vicini, qui
irans flumen erat, fluere coepit inter eam insulam et
fmdmm hium, nihilo mmus insuia tua manet set alveus,
qui fuit inter eam insulam et fmdum vicini, medius
dividi dehety ita ut pars propior insulae tuae tua, pars
autem propior agro vicini eius esse intellegatur, intellego,
ut et cum ex altera parte insulae alveus fluminis exaru-
erity desisse insulam esse, sed quo facilius res intellegereturj
agrum, qui insula fueraty insulam appellavi^

De postliminio.

33. D. 49, 15, 7pr. §§ 1. 2. Proculus libro octavo
Epistularum.

1. Non dubito, quamvis^ foederati et liberi noiis
externi sint, nec inter nos aique eos postliminium esse,
etenim quid inter nos atque eos postliminio opus est, cum
et illi apud nos et libertatem suam et dominium rerum
suarum aeque atqm apud se retineant et eadem nobis
apud eos contingant?

2. Liber autem poptdus est is, qui nullius alterius
popuU potestati est stMectus, is^ foederatus est item,
sive aequo foedere in amicitiam venit sive foedere com-
prehensum est, ut is pqpulus alterius poptdi maiestatem
comiter conservaret. hoc enim adicitur, ut intellegatur
alierum pqpulum superiorem esse, non ut inteUegatur
alterum non esse liberum; et quemadmodum clientes

1 JP. appellant.

2 F, qmn.

3 F, sive ra.

128 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

nostros inteHegimus liberos esse, etiamsi negue auctoritate
neque dignitate neque viribus nobis pares sunt\ sic eos,
qui maiestatem nostram comiter conservare debent, liberos
esse intellegendum est

3. At fiunt ajmd nos rei ex civitatibus foederatis
et in eos damnatos animadvertimus.

Procnlns respicit fortasse ad senatnsconsnltnm Pom-
ponio et Rufo coss. (a. 17) factmn, quo cayetur, nt mathe-
maticis Chaldaeis ariolis et ceteris, qui simile inceptum
fecerunt, aqua et igni interdicatur omniaque bona eorum
pnblicentur,^ et si extemarum gentium quis id fecerit, ut
in eum animadvertatur. Collat. 15, 2, 1. cf. Sueton. Tib. 36
^Eztemas caerimonias . . . compescuit'.

Liber IX.
Fragmenta nulla tradita sunt.

Liber X.
Fragmenta item nulla tradita sunt.

Liber XL

De emptione venditione.

34. D. 18, 1, 69. Idem (scProeuIus) libro undecimo
Epistularum. — Butilia Polla emit lacum Sabatenem
Angularium et circa eum lacum pedes decem. quaero,
numquid et decem pedes, qui tunc accesserunt, sub
aqua sint, quia lacus creyit, an proximi pedes decem
ab aqua Rutiliae Pollae iuris sint.

Proculus respondit: ego existimo eaienus lacum,
quem emit ButtUa Polla, venissey quatenus tunc fuit, et
drca eum decem pedes qui tunc fuerunt, nec ob eam rem,
quod lacus postea crevit, latius eum possidere debet
quam emit,

Cf. D. 41, l^ 12 Callist. ^Lacus et 3tagna licet inter-

1 F, yiri boni nobis praesunt. em. Hdloander.

7. PROCULUS 129

dnm crescant, interdum exarescant, suos jiamen terminos
retinent ideoqne in his ius alluvionis non adgnoscitur'.

De iure dotium,

35. D. 23, 4, 17. Proculus libro undecimo Epistu-
larum. — Atilicinus Proculo suo salutem. Cum inter
yirum et uxorem pactum conventum ante nuptias
factum sit, ut quibus diebus dos data esset, isdem
divortio facto redderetur^ post quinquennium quam
nuptiae factae sunt uxor viro dotem dedit. divortio
facto quaerOy utrum quinquennii die yir uxori dotem
redderet an statuto legibus tempore.

Proculus respondit: quod ad diem reddendae dotis
attinety pacto existimo mdiorem condidonem mulieris fieri
posse, deteriorem non posse. itaque si cautum est, ut
propiore temporey quam legQms constitutum est, reddaiury
stari eo dd)ere, si ut longiore^ nec vaiere id pactum con-
vsntum. cuius sententiae conveniens est dicere, si pacto
convento cautum est, ut quanto serius quaeque res^ post
nuptias data fuerit, tanto post divortium reddatur^ si
propiore, quam in reddenda dote constitutum est data sit,
vatere pactum conventum, si longiore^ non valere.

36. D. 19, 5^ 12. Proculus libro undecimo Epistu-
larnm. — Si vir uxori suae fundos vendidit et in
Yenditione comprehensum est conyenisse inter eos, si
ea nupta ei esse desisset, ut eos fundos, si ipse yellet,
eodem pretio mulier transcriberet yiro, in factum
existimo iudicium esse reddendum idque et in aliis per-
sonis observandum.

Incertorum librorum fragmenta.

Quae suhieci fragmenta iisdem fortasse libris attri-

huenda sunt.

De testamentis,

37. D. 50, 16, 116. Idem (sc. layolenus) libro
septimo Epistularum. — ^Quisquis mihi alius filii filiusye

1 Fl, et.

lurifpr. antehsdr. rell. ed. Bremer. II, 2. 9

130 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

heres sit': La})eo uou videri filiam contineri, Proculus
contra.

38. D. 28, 5, 11. lavolenus libro septimo Epistu-
larum. — ^Attius fondi Comeliani heres esto mihi,
duo Titii illius insulae heredes sunto'. habebunt duo
Titii semissem^ Attius semissem idque Proculo placet.

m. Notae ad Labeonem.

Proculum ad Labeonem notas scripsisse cum diserte
tradunt et Gaius (D. 35, 1, 68 ^apud Labeonem Proculus
notat') et Ulpianus secundum Celsum (D. 3, 5, 9, 1 ^Labeo
probat. sed et Celsus refert, Proculus apud eum notat')
tum eo comprobatur, quod plnribus Pomponii, Gai, Pauli^
nipiani locis Labeo et Proculus inter se opponuntur, in
primis his: D. 12, 4, 15 Pomp. ^Labeo ait . . . sed Pro-
culus . . . ait^ D. 41, 1, 28 Pomp. ^Labeo et Sabinns
aiunt; sed Proculus'. Gai. 3, 140 ^Labeo negavit . . . at
Ofilius . . ., cuius opinionem Proculus secutus est'» Vat.
£r. 1 Paul. ^Labeo quidem putabat . . Proculus et Celsus*.
Vat. fr. 71 Ulp. ' — apud Labeonem agitat pertinere,
quamvis Proculus non — '.

Laudantur autem diserte nonnunquam Labeonis libri
posteriores, ad quos Proculus notas adiecerit: D. 17, 2,
65, 5 Paul. ^Labeo . . posteriorum libris scripsit . . . Pro*
culus hoc ita yerum esse ait, si'. D. 7, 8, 2, 1. 4pr.
nip. ^apud Labeonem memini tractatum libro posteriorum,
et ait Labeo . . . Proculus autem . . . notat^ D. 29, 2, 60
lavolenus ez post. Labeonis. ^Labeo ait ... Paulus: et
Proculus Labeonis sententiam improbat'. D. 33, 9, 3, 2
Ulp. *Labeo libro nono posteriorum scribit . . . sed I^o-
culus . . . scribit'. accedit quod D. 33, 6, 15, 16 haec
leguntur: ^ProcuIus libro secundo Epistularum'. ^ldem
libro tertio ex posterioribus Labeonis', ita ut Proculus
aeque atque layolenus Labeonis libros videri possit epito-
masse. at inde ex Cuiacii aetate yiii docti ^ldem' errore
pro ^lavolenus' scriptum esse statuunt: ^das folgt nicht blos

7. PROCDLUS 131

aus dem Fehlen einer derartigen Schrift im Indez auct.,
sondem anch aus der Stellimg der Fragmente am SchluTs
des Titels'. Krueger p. 164 n. 48. Lenel vero ait (P. 11
coL 166 n. 2): ^Cam . . Proculnm Labeonis libros adnotasse
ez multis fragmentis constet, inscriptionem equidem mntare
non ansim' nec dabitavit alia fragmenta (P. 35 — 43)
iisdem Proculi libris adscribere.

At qnod Proculns Labeonis libros adnotavit, inde
minime efficitur eundem ^ez posterioribns Labeonis' novos
libros fecisse in hisque, id quod lavolenum fecisse 11, 1,
p. 168 yidimus, Labeonis sententias vel probasse yel im-
probasse. immo mihi videtur Proculus potius ad Labeonis
quaedam capita ez uniyersis eius libris selecta notas
composuisse ac tamquam noyum opus et quasi quoddam
coroUarium operum Labeonis quae tunc in plurimorum
iuris studiosorum usu erant, edidisse. itaque cum frag-
mentum illud lavoleno attribuam, Proculi notas non per
certos Labeonis libros, sed rerum iis tractatarum ratione
habita distribuere visum est.

Qui illa aetate Labeonis sententias ezaminaturus
erat, cum eum Sabini sententias neglegere non potuisse
appareat, nulla ratio est, cur fragmenta illa, in quibus
Proculus Sabinum laudat, illis eius notis non attribuamus.
afferuntur autem eiusmodi Proculi notae non raro in
libris ad Sabinum.

Fragmenta secundum ordinem Sabinianum proposui.

De testamentis.

1. D. 29, 2, 62 pr. lavolenus libro ^rimo ex
posterioribus Labeonis. — Antistius Labeo ait^ si ita
institutus sit *si iuraverit, heres esto', quamvis iura-
verit, non tamen eum statim heredem futurum, ante-
quam pro herede aliquid gesserit, quia iurando volun-
tatem magis suam declarasse videatur. ego puto satis
eum pro herede gessisse, si ut heres iuraverit; Pro-
culus idem.

cf. Pernice III, 50 sq.

9*

132 ni. GAH CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

2. D. 29, 2, 60. lavolenus libro primo ex posteri-
oribns Labeonis. — Filinm emancipatum pater solum
heredem instituit et, si is heres non esset, servum
liberum et heredem esse iusserat. filius, tamquam
pater demens fuisset, bonorum possessionem ab in-
testato petiit et ita hereditatem possedit. Labeo ait^
si probaretur sana mente pater testamentum fecisse,
filium ex testamento patri heredem esse. hoc falsum
puto; nam filius emancipatus cum hereditatem testa*
inento datam' ad se pertinere noluit, continuo ea ad
substitutum heredem transit nec potest videri pro
herede gessisse^ qui, ut hereditatem omitteret, ex alia
parte edicti possessionem bonorum petat. Paulus:
et Proculus Labeonis sententiam improbat et in lavo-
leni sententia est.

De legatis,

3. D. 31, 49, 3. Paulus libro quinto ad legem
luliam et Papiam (P. 949). — Labeo refert agrum,
cuius commercium non habes, legari tibi posse Tre-
batium respondisse . . . sed Proculus ait, si quis
heredem suum eum fundum, cuius commercium is
heres non habeat, dare iusserat ei, qui eius com-
mercium habeat, heredem^ obligatum esse . . . [yel in
ipsam rem, si haec in bonis testatoris fuerit, vel si
non est, in eius aestimationem].

4. D. 83, 9, 3pr. §§ 1. 2. Ulpianus libro vicensimo
secundo ^d Sabinum (P. 2641). — . . Quintus Mucius
scribit libro secundo iuris civilis, penu legata contineri,
quae esui potuique sunt. idem Sabinus libris ad Vi-
tellium scribit . . . sed Aristo notat etiam quae esui
potuique non sunt contineri legato, ut puta ea, in
quibus esse solemus, oleum forte, garum muriam mel
ceteraque his similia. plaue inquit, si penus esculenta
legetur, Labeo libro nono posteriorum scribit nihil

1 Fl. pntat heredem.

7. PROCULUS 133

eorum cedere, quia non haec esse, sed p6r ea solemus.
Trebatius in melle contra scribit, . . quia mel esse
solemus. sed Proculus omnia haec contineri . . scribit^
nisi contraria mens testatoris appareat.

5. D. 32, 100, 2. lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — ^Uxori meae vestem, mun-
dum muliebrem, ornamenta omnia, aurum argentum
quod eius causa factum paratumque esset omne do
lego'. Trebatius haec verba ^quod eius causa factum
paratumque est', ad aurum et argentuni dumtaxat
referri putat, Proculus ad omnia . . .

6. Ibid. § 3. — Gui Corinthia vasa legata essent,
aeneas pdesig^ quoque eorum vasorum collocandorum
causa paratas deberi Trebatius respondit. Labeo autem
id non probat, nisi oeneas' pdaetg testator numero
vasorum habuit. Proculus vero . . ait, si aeneae quidem
sint, non autem Corinthiae, non deberi.

7. D. 7, 8, 12, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2577^). — Praeter habitationem quam
habet, cui usus datus est, deambulandi quoque et ge-
standi ius habebit. Sabinus et Cassius et lignis ad
usum cottidianum et horto et pomis et holeribus et
floribus et aqua usurum (sc. eum cui fundi usus le-
gatus est), non usque ad compendium, sed ad usum,
scilicet non usque ad abusum. idem Nerva, et adicit
stramentis et sarmentis etiam usurum, sed neque foliis
neque oleo neque frumento neque frugibus usurum.
sed Sabinus et Cassius et Labeo et Proculus hoc
amplius etiam ex his quae in fundo nascuntur, quod
ad yictum sibi suisque sufflciat sumpturum et ex his
quae Nerva negavit.

8. D. 35, 1, 40, 5. Idem (sc. lavolenus) libro
secundo ex posterioribus Labeonis. — Thermus minor
quorum arbitratu monumentum sibi fieri vellet testa-

1 Fl. ivpdasig.

2 Fl 8i eas.

134 ni. GAH CLAUDH NEEON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

mento scribserat, deinde ita legaverat: Xucio Publio
Corneliis ad monumentum meum aedificandum mille
heres meus dato'. Trebatius respondit pro eo ha-
bendum ac si ita legatum esset, si satisdedissent se
ita id monumentum ex ea pecunia facturos. Labeo
Trebatii sententiam probat, quia haec mens testantis
fuissety ut ea pecunia in monumentum consumeretur.
idem et ego et Proculus probamus.

9. D. 35, 1, 69. Gaius libro tertio decimo ad
legem luliam et Papiam (P. 469). — Si ita expressum
erit: ^Titio, si voluerit, do lego', apud Labeonem
Proculus notat non aliter ad heredem . legatarii perti-
nere, quam si ipse legatarius voluerit ad se pertinere,
quia condicio personae iniuncta videtur.

10. Vat fr. 71 (Ulp. lib. XVH ad Sabinum
P. 2559^). — Apud Labeonem agitat — pertinere, quam-
vis Proculus non

De efnptione venditione.

11. Gai. 3, 140. — Pretium . . certum esse
debet; nam alioquin si ita inter nos convenerit, ut
quanti Titius rem aestimaverit, tanti sit empta, Labeo
negavit ullam vim hoc negotium habere; cuius opi-
nionem Cassius probat. Ofilius et eam emptionem et
venditionem; cuius opinionem Proculus secutus est.

De negotiis gestis,

12. D. 3, 5, 9, 1. Ulpianus libro decimo ad
edictum (P. 354). — Is . . qui negotiorum gestorum
agit non solum si effectum habuit negotium quod
gessit, actione ista utetur, sed sufficit, si utiliter gessit,
etsi effectum non habuit negotium . et ideo si insulam
fulsit vel servum aegrum curavit, etiamsi insula exusta
est vel servus obiit, aget negotiorum gestorum, idque
et Labeo probat. sed ut Celsus refert, Proculus apud
eum notat non semper debere dari. quid enim si

7. PROCULUS 135

eam insulam fulsit; quam dominus quasi impar sumptui
dereliquerit vel quam sibi necessariam non putavit?
oneravU, inquit, dominum secundum Laheonis sententiamy
cum unicuique liceat et damni infecH nomine rem de-
relinquere.

Sententiam faic proposui, cum locum magis idoneum
nesciam.

13. D. 3, 5, 10. Pomponius libro vicensimo primo
ad Quintum Mucium (P, 278). — Si negotia absentis
et ignorantis geras^ et culpam et dolum praestare
debes. sed Proculus interdum etiam casum praestare
debere^ veluti si novum negotium, quod non sit solitus
absens facere, tu nomine eius geras, veluti venales
novicios coemendo vel aliquam negotiationem ineundo.
nam si quid damnom ez ea re secutum* Aierit^ te
sequetur, lucrum vero absentem; quod si in quibusdam
lucrum factum fuerit, in quibusdam damnum, absens
pensare lucrum cum damno debet.

Fragmentum iisdem libris videtur attribuendum.

De societate.

14. D. 17, 2, 65, 5. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 495). — Labeo . . posteriorum
libris scripsit, si renuntiaverit societati unus ex sociis
eo tempore, quo interfuit socii non dirimi societatem,
committere eum in pro socio actione; nam si emimus
mancipia inita societate, deinde renunties mihi eo
tempore, quo vendere mancipia non expedit, hoc casu,
quia deteriorem causam meam facis, teneri te pro
socio iudicio. Proculus hoc ita verum esse ait, si
societatis non intersit dirimi societatem; semper enim
non id, quod privatim interest unius ex sociis, servari
solet, sed quod societati expedit.

De nuptiis,

15. D. 1, 9, 7, 1. Ulpianus libro primo ad legem
luliam et Papiam (P. 1977^). — . . Labeo scribit

136 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

etiam eum^ qui post mortem patris senatoris natus
sit; quasi senatoris filium esse. sed eum, qui postea-
quam pater eius de senatu motus est concipitur et
nascitur^ Proculus et Pegasus opinantur non esse
quasi senatoris filium.

Be donatione inter virum et uxorem,

16. D. 24, 1, 64. lavolenus libro sexto ex posteri-
oribus Labeonis. — Vir mulieri divortio facto quaedam
idcirco dederat^ ut ad se reverteretur; mulier reversa
erat, deinde divortium fecit. Labeo: Trebatius inter
Terentiam et Maecenatem respondit, si verum diyortium
fuisset, ratam esse donationem, si simulata, contra .
sed . . . Praculus et Caecilius putant^ tuuc verum esse
divortium et valere donationem [divortii causa factam],
si aliae nuptiae insecutae sunt aut tam longo tempore
vidua fuisset, ut dubium non foret alterum esse matri-
monium; alias nec donationem uUius esse momenti
futuram.

De tutdis.

17. Gai. 2, 231. — (Ante heredis institutionem
inutiliter legatur, scilicet quia testamenta vim ex
institutione here^is accipiunt . . pari ratione nec liber-
tas ante heredis institutionem dari potest.) nostri
praeceptores nec tutorem eo loco dari posse existimant;
set Labeo et Proculus tutorem posse dari, quod nihil
ex hereditate erogatur tutoris datione.

18. Vat.fr. 1 (P.1782). — <Qui a muliere> sine
tutoris auctoritate sciens rem mancipi emit, vel falso
tutore auctore quem sciit non esse, non videtur bona
fide emisse. itaque et veteres putant, et Sabinus et
Cassius scribunt. Labeo quidem putabat, nec pro
emptore eum possidere, sed pro possessore; Proculus
et Celsus, pro emptore.

7. PROCULUS 137

De hge Aquilia.

19. D. 9, 2, 29, 3. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 625*). — . . Labeo scribit, si, cum vi
ventorum navis impulsa esset in fanes anchorarum
alterius et nautae funes praecidissent, nuUo^ alio
modo nisi praecisis funibus explicare se potuit, nuUam
actionem dandam. idemque Labeo et Proculus et
circa retia piscatorum, in quae navis piscatorum in-
ciderat^ aestimarunt. plane si culpa nautarum id
factum esset, lege Aquilia agendum. sed ubi damni
iniuria agitur ob retia, non piscium, qui ideo capti
non sunt^ fieri aestimationem, cum incertum fuerit,
an caperentur. [idemque et in venatoribus et in au-
cupibus probandum.]

De condictione.

20. D. 12, 4, 15. Pomponius libro vicensimo
secundo ad Sabinum (P. 687). — Cum servus tuus in
suspicionem furti Attio venisset, dedisti eum in quae-
stionem sub ea causa, ut, si id repertum in eo non
esset, redderetur tibi. is eum tradidit praefecto vigilum
quasi in facinore deprehensum. praefectus vigilum eum
summo supplicio adfecit. ages cum Attio dare eum
tibi oportere, quia et ante mortem dare tibi eum
oportuerit. Labeo ait posse etiam ad exhibendum agi,
quoniam fecerit quo minus exhiberet. sed Proculus
dari oportere ita ait, si fecisses eius hominem [quo
casu ad exhibendum agere te non posse?]; sed si tuus
mansisset, etiam furti te acturum cum eo, quia re
aliena ita sit usus, ut sciret se invito domino uti aut
dominum si sciret prohibiturum esse.

Quae uncis inclusi additicia esse Pemice censet.
1 Fl, si nuUo.

138 ni. GAH CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lURIS GONS.

De adquirendo rerum dominio.

21. D. 41, 1, 28. Idem (sc. Pomponius) libro tri-
gensimo tertio ad Sabinum (P. 781). — Si supra tuum
parietem vicinus aedificaverit, proprium eius id quod
aedificaverit fieri Labeo et Sabinus aiunt; sed Proculus
tuum proprium, quemadmodum fieret, quod in solo
tuo alius aedificasset.

22. D. 41, ], 24. 26 pr. Paulus libro quarto de-
cimo ad Sabinum (P. 1868). — In omnibiis, qnae ad
eandem speciem reverti non possunt, dicendum est, si
materia manente species dumtaxat forte mutata sit,
veluti si meo aere statuam aut argento scyphum fe-
cisses, me eorum dominum manere. | sed si meis
tabulis navem fecisses, tuam navem esse, quia cupressus
non maneret, sicuti nec lana yestimento facto, sed
cupresseum aut laneum corpus fieret . Proculus indicat
hoc iure nos uti, quod Servio et Labeoni placuisset:
in quibus propria qualitas [exjspectaretur, si quid ad-
ditum erit, toto cedit, ut statuae pes aut manus, scypho
fundus aut ansa, lecto fulcrum, navi tabula, aedificio
caementum.

Paulus addit: ^tota enim eius sunt, cuius ante f aerant'.

De aqtiae dmtu,

23. D. 8, 3, 24. Pomponius libro trigensimo tertio
ad Sabinum (P. 788). — Ex meo aquae ductu Labeo
scribitfcuilibet posse me vicino commodare; Proculus
contra, ut ne in partem mei^ fundi aliam, quam ad
quam servitus adquisita sit, duci^ ea possit.

IV. Incertae sedis fragmenta.

Beliqua fragmenta, prout quaeque magis ad ius
civile aut ad ius honorarium pertinent, in duo genera
distribui.

1 Fl, meam partem.

2 FL uti.

7. PROCULUS 139

1. Ad ius civile.

Haiii8 generis fragmenta ad Sabinianiun ordinem
collocavi, quo scholamm dissensns optime illastratnr.

De testamentis,

Quemadmodum testamenta fimt

1. D. 28, 5, 60, 2. Celsus libro sexto decimo
DigestoruiD (P. 127). — ^Titius heres esto; Seius et
Maevius heredes sunto'. . . . Proculo placet duos
semisses esse, quorum alter coniunctim duobus datur.

2. D. 35, 1. 14. Pomponius libro octavo ad Sabi-
num (P. 521*). — ^Titius si statuas in municipio
posuerit, heres esto'. si paratus est ponere, sed locus
a municipibus ei non datur, Sabinus Proculus heredem
eum fore et in legato idem iuris esse dicunt.

De fiUis fam/iHas vd tnstUuendis vd exheredandis.

3. 6ai. 2, 123. — . . qui filium in potestate habet,
curare debet ut eiim vel heredem instituat vel nomi-
natim exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit,
inatiliter testabitur . . . sed diversae scholae auctores,
si qaidem filius mortis patris tempore vivat, sane im-
pedimento eum esse scriptis heredibus et illum ab
intestato heredem fieri confitentur; si vero ante mortem
patris interceptus sit, posse ex testamento hereditatem
adiri putant, nuUo iam filio impedimento, quia scilicet
existimant <^non^ statim ab initio inutiliter fieri testa-
mentum filio praeterito.

4. D. 28, 2, 6pr. Ulpianus libro tertio ad Sabi-
num (P. 2445). — . . est quaesitum an is, qui generare
facile non possit, postumum heredem facere possit
. . . si castratus sit, lulianus Proculi opinionem secutus
non putat postumum heredem posse instituere.

140 in. GAn CLAUDIl NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Be substUutiombus,

5? Gai. 2, 178. — . . Sabino quidem placuit,
quamdiu cemere et eo modo heres fieri possit prior^
etiamsi pro herede gesserit^ non tamen admitti sub-
stitutum; cum vero cretio finita sit, tum pro herede
gerente admitti substitutum. aliis vero placuit etiam
superante cretione posse eum pro herede gerendo in
partem substitutum admittere et amplius ad cretionem
reverti non posse.

6. Gai. 2, 179 sq. — Liberis nostris inpuberibus
quos in potestate habemus . . . substituere possumus
. . ., ut etiamsi heredes nobis extiterint et adhuc in-
puberes mortui fuerint, sit iis aliquis heres . . . quam
ob rem duo quodammodo sunt testamenta; aliud patris,
aliud filii^ tamquam si ipse filius sibi heredem in-
stituisset . .

Proculi sententiam Gaium referre indicat D.42,5,28y
quo loco is qui lavolenum consulit, ait: ^praeceptoribus
tuis placet, unum esse testamentum'. cf. Gai yerba se-
quentia ^aut certe unum est testamentum duarum heredi-
tatum*.

De adquirenda vd omUtenda hereditate.

7*. Gai. 2, 36. 37. — Testamento . . scriptus heres
ante aditam quidem hereditatem jn iure cedendo eam
alii nihil agit; posteavero quam adierit si cedat^ ea acci-
dunty quae proxime diximus de eo ad quem ab intestato
legitimo iure pertinet hereditas, si post obligationem
^in^ iure cedat (sc. ^nihilo minus ipse heres permanet
et ob id creditoribus tenebitur, debita vero pereunt
eoque modo debitores hereditarii lucrum faciunt; cor-
pora yero eius hereditatis proinde transeunt ad eum
cui cessa est hereditas^ ac si ei singula in iure cessa
fuissent'). idem et de necessariis heredibus diyersae
scholae auctores existimant^ quod nihil videtur inter-
esse, utrum <^aliquis^ adeundo hereditatem fiat heres,
an invitus existat.

7. PROCULUS 141

7**. Id. 3, 87. — Suus . . et necessarins heres an
aliquid agant in iure cedendo (sc. legitimam heredi-
tatem) quaeritur . . . diversae scholae auctores idem
eos agere putant^ quod ceteri post aditam hereditatem;
nihil enim interest^ utrum aliquis cemendo aut pro
herede gerendo heres fiat, an iuris necessitate hereditati
adstringatur.

Be ru^to vd irrito facto testamento.

8? Postumo qui voce non emissa decessisset, testa-
mentum non ruptum fieri Proculus fortasse existimavit.
cf. C. 6, 29, 3pr. (supra 11, 1 p. 426).

De hereditate UbertL

9. D. 35, 1, 43 pr. Paulus libro octavo ad Plau-
tium. — Plautius: Bogatus est heres a liberto testa-
tore, ut perceptis sibi decem totam hereditatem re-
venderet. postea patronus defuncti bonorum pos-
sessionem contra tabulas petierat et partem hereditatis,
quae debebatur; abstulerat. Proculus Gassius fidei-
commissarium pro rata quod solvit repetere debere
aiunt.

10. D. 37, 14, 17 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro
undecimo ad legem luliam et Papiam (P. 2023). —
Divi fratres in haec verba rescripserunt: ^comperimus
a peritioribus dubitatum aliquando, an nepos contra
tabulas aviti liberti bonorum possessionem petere
possit, si eum libertum pater patris, cum annorum
riginti quinque esset, capitis accusasset, et Proculum
. . . in hac opinione fuisse, ut nepoti in huiusmodi
causa non putaret dandam bonorum possessionem.'

11. D. ibid. § 1. — • . quaesitum est, si patroni
fiUus capitis accusaverit libertum, an hoc noceat
liberis ipsius. et Proculus • . in hac fuit opinione
notam adspersam patroni filio liberis eius nocere.

cf. Besponsa p. 106.

142 ni. GAII CLAUDE NERON. GALBAE TEMP. lORIS CONS.

De legatis.
Legata quemadmodum reHnquantiMr.

12. D. 29, 7; 14 pr. Scaevola libro octavo Quae-
stionum (P. 160). — Quidam referunt, quantum repeto
apud Yiyianum, Sabini et Cassii et Proculi expositam
esse in quaestione huiusmodi controversiam: an legata,
quae posteaquam instituti mortem obierunt codicillis
adscripta vel adempta sunt, a substitutis debeantur^
id est an perinde datio et ademptio etiam hoc tempore
codicillis facta valeat ac si testamento facta esset.
quod Sabinum et Cassium respondisse aiunt Proculo
dissentiente.

Scaevola addit: ^ego . . ausim sententiam Proculi
verissimam dicere. nullius enim momenti est legatom,
quod datum est ei, qui tempore codicillomm ia rebns
humanis non est, licet testamenti fuerit; esse enim debet
cui detur, deinde sic quaeri, an datum consistat, ut non
ante iuris ratio quam persona quaerenda sit. et in pro-
posito igitur quod post obitum heredis codicillis legatum
vel ademptum est, nuUius momenti est, quia heres, ad
quem sermonem conferat, in rebus humanis non est eaque
ademptio et datio nunc vana efficietur.'

13. Gai. 2, 244. — An ei qui in potestate sit
eius quem heredem instituimus, recte legemus quae-
ritur ... diversae scholae auctores nec sub condicione
recte legari, quia quos in potestate habemus, eis non
magis sub condicione quam pure debere possumus.

De legatortm generibus.
De legato per vindicationem.

14 Gai.2,196. — In eo solo dissentiunt prudentes,
quod Sabinus quidem et Cassius . . . quod Ita legatum
sit (49C. per vindicationem), statim post aditam heredi-
tatem putant fieri legatarii, etiamsi ignoret sibi legatum
esse, sed posteaquam scierit et <(spreverit^ legatum^

7. PROCULUS 143

proinde esse atque si legatum non esset. Nerva vero
et Procnlus . . . non aliter putant rem legatarii fieri,
quam si voluerit eam ad se pertinere.

Gai. addit: *sed hodie ex divi Pii Antonini con-
stitutione hoc magis inre uti videmur quod Proculo placuit;
nam' et q. s.

De legato per damncUionem,

15. D. 30, 12, 1. Pomponius libro tertio ad Sa-
binum (P. 420). — Proculus ait, si quis servos quos
Gadibus haberet eo testamento, quod Bomae moriens
fecerit, triduo quo mortuus fuerit heredem dare mihi
damnaverit, ratum esse legatum et angustias temporis
nihil legato noc^re.

cf. D. 28, 7, 6 Ulp. ad Sab.

De legato per prcteceptionem,

16. Gai. 2; 221. — . . diversae scholae auctores
putant etiam extraneo per praeceptionem legari posse
proinde ac si ita scribatur: ^Titius hominem Stichum
capito'; supervacua adiecta ^prae' syllaba; ideoque per
vindicationem eam rem legatam videri.

De honorum parte legcUa.

17*. D. 28, 5, 9, 3. Ulpianus libro quinto ad
Sabinum (P. 2460**). — . . si maiorem (sc. partem)
adscripserit testamentarius vel, quod difficilius est pro-
batione, ipse testator, ut pro quadrante semissem,
Prociilus putat ex quadrante fore heredem, quoniam
inest quadrans in semisse.

17^ D.30, 15pr. Paulus libro tertio ad Sabinum
(P. 1638). — Qui quartam partem bonorum legare
voluit, dimidiam scripsit. Proculus . . ait posse de-
fendi quartam legatam, quia inesset dimidiae.

18. D. 30, 26, 2. Pomponius libro quinto ad Sa-
binum (P. 448). — Cum bonorum parte legata dubium

144 III. GAII CLAUDn NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

sity utrum rerum partes an aestimatio debeatur, . . .
Proeulus et Nerva rerum partes esse legatas existi-
maverunt.

Be legato uoHori reUcU).

19. D. 32, 49, 6. Ulpianus libro vicensimo secundo
ad Sabinum (P. 2638). — . . ut legatum (sc. quod
uxori relictum est) valeat, mortis tempore uxorem esse
debere Proculus scripsit . . . [separatio enim dissolvit
legatum].

20. D. 34, 2, 3. Celsus libro nono decimo Di-
gestorum (P. 169). — Uxori legavit quae eius causa
parata sunt, et ante mortem divortit. non deberi,
quia adempta videantur, Proculus ait.

De iis quae suh candicione relicta sumt,

21. D. 36, 1, 58. Idem (sc. Pomponius) libro
decimo ex Variis Lectionibus (P. 830). — Si ancillae
alienae, cum ea nubsisset^ legatum sit, Proculus ait
utile legatum esse, quia possit manumissa nubere.

cf. Gai. 1, 19. lusta . . causa manumissionis est veluti
si quis . . . ancillam matrimonii causa apud consilium
manumittat.

22. Gai. 3, 98. — ... diversae scholae auctores
nihilo minus legatum inutile existimant (sc. sub in-
possibili condicione relictum) quam stipulationem.

Gai. addit: ^et sane vix idonea diversitatis ratio reddi
potest.*

23. Gai.2, 200. — IUud quaeritur, quod sub con-
dicione per vindicationem legatum est, pendente con-
dicione cuius esset . . . diversae scholae auctores putant
nuUius interim eam rem esse, quod multo magis dicunt
de eo quod pure legatum est, antequam legatarius
admittat legatum.

Ad legem Falddiam,

24. D. 35, 2, 1, 14. Paulus libro singulari ad
legem Falcidiam (P. 921*^). — Si coheredis mei portio

7. PROCULUS 145

exhausta sit mea integra; et illam yindicayero (sc. ut
cadacam); Cassius confundendas esse partes existimat^
Proculus contra.

25. D. 35y 2, 45y 1. Paulus libro sexagensimo ad
edictum (P. 724). — In his legatis, quae sub con-
dicione relicta sunt, Proculus putabat, cum quaeritur
de lege Falcidia, tantum esse in legato, quauti yenire
possnnt; quod si est, et deductio sic potest fieri, ut
tantum yideatur deberi, quanti nomen yenire potest.

De usufrudu legato,

26. D. 7, 8, 10, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2576). — . • si sic relictus sit (sc.
usus fructus) ^illi domus usum &uctufn^ habitandi
causa^, utrum habitationem solam an yero et usum
fructum habeat, yidendum. et Proculus* et Neratius
putant solam habitationem legatam.

27. D. 7, 1, 19 pr. Pomponius libro quinto ad
Sabinum (P. 469). — Proculus putat insulae usum
fructum^ posse ita legari, ut ei seryitus imponatur,
quae alteri insulae hereditariae debeatur, hoc modo:
*si ille heredi meo promiserit per se non fore, quo
altius ea aedificia tollantur, tum ei eorum aedificiorum
usum fructum do lego' yel sic: ^aedium illarum,
quoad altins, quam uti nunc sunt, aedificatae non
erunt, illi usum fructum do lego.*

28. D. 7, 5, 3. Ulpianus libro octayo decimo ad
Sabinum (P.2590^). — Post quod (scsenatus consultum)
omnium rerum usus fri^ctus legari poterit. an et
nominum? Nerya negayit; sed . . . Gassius et Proculus
existimant, posse legari.

29. D. 7, 9, 7 pr. Ulpianus libro septuagensimo
nono ad edictum (P. 1724). — Si usus fructus nomine
re tradita satisdatum non fuerit, Proculus ait posse

1 FL nsns fractns.

2 8ic Stephanns ad Bas. 16, 8, 10, Triscus' libri nostri.

3 Fl, insnlam. secundum Graecos emendatum,

lurigpr. antehadr. reU. ed. Bremer. 11,2. 10

146 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP, lURIS CONS.

heredem rem vindicare, et si obiciatur exceptio de re
usus fructxis nomine tradita^ replicandum erit.

Cum Ulpianus addat: ^quae sententia habet rationem',
extrema quoque yerba Froculi esse apparet •

Be usu legato.

30. D. 7, 8, 2, 1. 4pr. Ulpianus libro septimo
decimo ad Sabinum (P. 2575*'*). — An etiam inquili-
num recipere possit (sc. cui domus usus relictus est),
apud Labeonem memini tractatum libro posteriorum.
et ait Labeo eum, qui ipse habitat^ inquilinum posse
recipere . . . | . . . Proculus autem de inquilino notat
non belle inquilinum dici, qui cum eo habitet. [se-
cundum haec et si pensionem percipiat, dum ipse
quoque inhabitat, non erit ei invidendum.]

Be argenti pondere relicto,

31. D. 34, 2, 19, 3. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2606). — . . Celsus libro nono decimo
Quaestionum quaerit, si centum pondo argenti fuerint
relicta, an replumbari debeant, ut sic appendantur.
et Proculus et Celsus aiunt exempto plumbo appendi
debere; nam et emptoribus replumbatae adsignantur
et in rationes argenti pondus sic defertur.

De mohilibus legatis.

32. D. 32, 79, 1. Celsus libro nono <decimo>
Digestorum (P. 160^). — His verbis: *quae ibi mobilia
mea erunt, do lego' nummos ibi repositos, ut mutui
darentur, non esse legatos Proculus ait, at quos^
praesidii causa repositos habet, ut quidam bellis ci-
yilibus factitassent, eos legato contineri. et audisse
se rusticos senes ita dicentes pecuniam sine peculio
fragilem esse, peculium appellantes, quod praesidii
causa seponeretur.

1 Fl. 808 quos.

• 7. PROCULUS 147

Jbe manumissione.

33. Dosith. 10. — Communis servus ab uno ex
sociis manumissus neque ad libertatem pervenit et
alterius domini totus fit servus iure adcrescendi. sed
inter amicos servus ab uno ex sociis manumissus
ntriusque domini servus manebit; ius enim adcrescendi
in liac manumissione non servatur. quamvis Proculus
existimayerit adcrescere eum socio.

De operis libertorum.

34. D. 88, 1, 20, 1. Paulus libro quadragensimo
ad edictum (P. 573^). — Ex provincia libertum Romam
venire debere ad reddendas operas <(et vice versa^
Proculus ait. sed qui dies interea cesserint, dum Romam
venit <inve provinciam^, patrono perire, dummodo
patronus tamquam vir bonus et diligens pater familias
Romae moraretur vel in provinciam proficiscatur.
ceterum si vagari per orbem terrarum velit, non esse
iniungendam necessitatem liberto ubique eum sequi.

De mancipatione et emptione venditione.

35. Gai. 2, 15. — . . quod diximus <ea animalia
quae domari solent,> mancipii esse, <quomodo intelle-
gendum sit, quaeritur, quia non statim ut nata sunt,
domantur , . .> .^; Nerva . . et Proculus . . . uon aliter
ea mancipii esse putant, quam si domita sunt; et si
propter nimiam feritatem domari non possunt, tunc
videri mancipii esse incipere, cum ad eam aetatem
pervenerint, qua domari solent.

36. D. 18, 1, 1, 1. Paulus libro trigensimo tertio
ad edictum (P. 502). — . . an sine nummis venditio
dici hodieque possit, dubitatur, veluti si ego togam
dedi, ut tunicam acciperem. Sabinus et Gassius esse
emptionem et venditionem putant, Nerva^ et Proculus
permutationem, non emptionem hoc esse.

1 F^ neratius.

10*

148 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

cf. Inst. 3, 23, 2. . . Procoli Bententia dicentis per-
mutationem propriam esse speciem contractns a yenditione
separatam . . . Gai. 3, 141. diversae scholae auctores . . .
aliud . . esse existimant permutationem rerum, aliud
emptionem et venditionem.

37. D. 18, 6, 8pr. Idem (sc. Paulus) libro tri-
gensimo tertio ad edictum (P. 513). — Necessario
sciendum est, quando perfecta sit emptio; tunc enim
sciemus, cuius periculum sit; nam perfecta emptione
periculum ad emptorem respiciet. et si id quod veni-
erit appareat quid quale quantum sit, sit et pretium,
et pure venit, perfecta est emptio; quod si sub con-
dicione res venierit, si quidem defecerit condicio, nuUa
est emptio, sicuti nec stipulatio; quod si exstiterit,
Proculus et Octavenus emptoris esse periculum aiunt.

J)e fundo vendito.

38. D. 21, 2, 13. Paulus libro quinto ad Sa-
binum (P. 1717*). — Bonitatis aestimationem facien-
dam, cum pars evincitur, Proculus • . putabat, quae
fuisset yenditionis tempore, uon cum evinceretur.

39. D. 19, 2, 3. Pomponius libro nono ad Sabinum
(P. 551). — Cum fundus locetur et aestimatum in-
strumentum colonus accipiat, Proculus ait id agi, ut
instrumentum emptum habeat colonus, sicuti fieret,
cum quid aestimatum in dotem daretur.

De mancipii8 venditis,

40. D. 21, 2, 16, 2. Pomponius libro nono ad
Sabinum (P. 599). — Si servus, cuius nomine duplam
stipulati sumus, evictus fuerit a nobis, ob id quod
fugitivus yel sanus non fuerit an agere nihilo minus
possimus, quaeritur <. . .> Proculus yidendum ait, ne
hoc quoque intersit, utrum tum evictus sit cum <(si
anno eum possedissem,^ meus factus non esset^ an
tum cum meus factus esset; in eo enim casu quo
<si anno eum possedissem,) meus factus esset, statim

7. PROCULUS 149

mea interest^ quanto ob id deterior est^ et quam
actionem semel ex stipalatu habere coepi, eam nec
evictione nec morte nec manumissione nec fuga servi
nec ulla simili causa amitti; at si in bonis meis factus
non sit, nihil ob ea pauperior^ sim, utpote cum in
bonis meis non sit. quod si sanum esse, erronem non
esse stipulatus essem, tantum mea interesse, quantum
ad praesentem usum pertineret, tametsi in obscuro
esset, utpote ignorantibus nobis, quamdiu eum habi-
tarus essem et an futnrum esset, ut eum quisquam
aut a me aut ab eo cui vendidissem' cuive similiter
promisissem evinceret. summam autem opiniouis suae
hanc esse, ut tantum ex ea stipulatione consequar,
quanti mea intersit aut post stipulationem interfuerit
eum servum fugitivum non esse.^

41. D. 42, 8, 25, 5. Venuleius libro sexto Inter-
dictorum (P, 27^). — Proculus ait, si mulier post
alienationem conceperit et antequam ageretur, pepe-
rerit, nuUam esse dubitationem, quin partus restitui
non debeat; si vero, cum alienaretur^ praegnaa fuerit,
posse dici partum quoque restitui oportere.

De inmla vendita.

42. D. 20, 4, 13. Paulus libro quinto ad Plautium.
— Insulam tibi vendidi et dixi prioris anni pensionem
mihi, sequentium tibi accessuram pignorumque ab in-
quilino datorum ius utrumque secuturum. Nerva Pro-
culus^ nisi ad utramque pensionem pignora sufficerent,
ius omnium pignorum primum ad me pertinere, quia
nihil aperte dictum esset, an communiter ex omnibus
pignoribus summa pro rata servetur, si quid super-'
esset, ad te.

1 Fl, ob ea quod fugitivus sit pauperior.

2 Lenel P. 399 notat: 'eum non esse' gloss.? an pro 'fugi-
tivum non esse' ita fere scr.: ^fugitivum non esse sanum esse
erronem non esse'?

150 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUKIS CONS.

De mnis emptis,

43. D. 18, 6, 6. Pomponius libro nono ad Sabinum
(P. 550). — Si vina emerim exceptis aeidis et mucidis
et mihi expediat acida quoque accipere, Proculus ait,
quamvis id emptoris causa exceptum sit, tamen acida
et mucida non venisse; nam quae invitus emptor ac-
cipere non cogeretur, iniquum esse non permitti
venditori <vel consumere> vel alii ea vendere.

De mandato emendu

44 D. 17, 1, 3, 2 et 17, 1, 4. Paulus libro trigen-
simo secundo ad edictum (P. 485) et Gaius libro
secundo Rerum Cottidianarum (P. 504). — (Si man-
davi tibi, ut aliquam rem mihi emeres) . • si pre-
tium statui tuque pluris emisti, quidam negaveront
te mandati habere actionem, etiamsi paratus esses id
quod excedit remittere; namque iniquum est non esse
mihi cum illo actionem, si nolit, illi vero, si velit,
mecum esse. | sed Proculus recte eum usque ad pre-
tium statutum acturum existimat.

Lenel ^recte' a Triboniano additum esse falso putat,
cum vox non ad ^existimat', sed ad 'acturam' refe-
renda sit.

Inst. 3, 26, 8. . . si quis usque ad centum aureos
mandaverit tibi, ut fundam emeres . . ., neque pluris
emere debes . . ., alioquin non habebis . . mandati actionem,
. . . diversae scholae auctores recte te usque ad centum
aureos acturum existimant. cf. Oai. 3, 161. v. Sabinum
II, 1 p. 574.

De societate.

45. D. 17, 2, 38, 1. Paulus libro sexto ad Sabinum
(P. 1734). — Si tecum societas mihi sit et res ex
societate communes, quam impensam in eas fecero
quosve fructus ex his rebus ceperis, vel pro socio
vel communi dividundo me consecuturum et altera
actione alteram toUi Proculus ait.

7. PROCULUS 151

46. D. 17, 2, 67 pr. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 49^). — Si unus ex sociis rem
communem yendiderit consensu sociorum^ pretium di-
vidi debet ita, ut ei caveatur indemnem eum futu-
rum . quod si iam damnum passus est, hoc ei prae-
stabitur. sed si pretium communicatum sit sine cautione
et aliquid praestiterit is qui vendidit, an, si non
omnes socii solvendo sint, quod a quibusdam serrari
non potest, a ceteris debeat ferre? et^ Proculus putat
hoc ad ceterorum onus pertinere quod ab aliquibus
seryari non potest, rationeque defendi posse, quoniam,
societas cum conbrahitur, tam lucri quam damni com-
munio initur.

47. D. 2, 14, 27 pr. Paulus libro tertio ad edictum
(P. 127). — Si unus ex argentariis sociis cum debi-
tore pactus sit^ an etiam alteri noceat exceptio?
Neratius Atilicinus Proculus^ nec si in rem pactus sit,
alteri nocere; tantum enim constitutum^ ut solidum
alter petere possit.

48. D. 17, 2, 65 pr. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 495). — Proculus . . ait hoc
ipso quod iudicium ideo dictatum est, ut societas
distrahatur^ renuntiatam societatem, sive totorum bo-
norum siye unius rei societas coita sit.

Be communione.

49. D. 10, 2, 52 pr. Idem (sc. lulianus) libro
secundo ad Urseium Ferocem (P. 896). — Maevius,
qui nos heredes fecit, rem communem habuit cum
Attio: si cum Attio communi dividundo egissemus et
nobis ea res adiudicata esset^ venturam eam in fami-
liae erciscundae iudicio Proculus ait.

50. D. 8, 2, 19 pr. Paulus libro sexto ad Sabinum
(P. 1738). — Fistulam iunctam parieti communi, quae
aut ex castello aut ex caelo aquam capit, non iure

1 Fl sed.

152 UI. GAE CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

haberi Proculus ait. sed non posse prohiberi vicinum,

quo minus balineum habeat secundum parietem com-

munem, quamvis umorem capiat paries; non magis

quam si yel in triclinio suo yel in cubiculo aquam

efiEunderet.

De iure dotium,

51. D. 24, 3, 15, 2 et 17 pr. Paulus libro septimo
ad Sabinum (P. 1766). — Socero . ., cum quo nurus
de dote agit, idem honor habetur^ ut in id damnetur
quod facer e potest. | ex diyerso si socer ex promissione
a marito conyeniatur , solet quaeri, an idem ei honor
habendus sit (sc. ut in id damnetur quod facere potest).
Neratius libris Membranaram et Proculus scribunt hoc
iustum esse.

52. Ibid. § 1. — Item si mulier ex promissione
conyeniatur, magis placuit defendendam eam per ex-
ceptionem. idem et Proculus ait [sicuti cum socia
fuit, dabitur ei exceptio^ quamyis iure ciyili sit
obligata].

53. D, 45, 1, 21. Pomponius libro quinto decimo
ad Sabinum (P. 620). — Si diyortio facto ea, quae
nihil in dote habeat, dotis nomine centum dari stipu-
letur, yel quae centum dumtaxat habeat^ ducenta dotis
nomine dari stipuletur, Proculus ait, si ducenta stipu-
letur quae centum habeat^ sine dubio centum quidem
in obligationem yenire, alia autem centum actione rei
uxoriae^ deberi.

54. D. 24, 3, 10, 1. Idem (sc.Pomponius) libro quinto
decimo ad Sabinum (P. 616). — Si yir uxorem suam
occiderit, rei uxoriae^ actionem heredibus uxoris dan-
dam esse Proculus ait.

De donatione inter vinm et uxorem.

55. D. 24, 1, 31, 7. Pomponius libro quarto de-
cimo ad Sabinum (P. 601). — Quod legaturus mihi

1 Trib. dotis.

2 Trib. de dote.

7. PROCULUS 153

aut hereditatis nomine relicturas es^ potes rogatus a
me uxori meae relinquere et nou videtur ea esse
donatio, quia nihil ex bonis meis deminuitur. in quo
maxime maiores donanti succurrisse Proculus ait, ne
amore alterius alter despoliaretur, non quasi malivolos^,
ne alter locupletior fieret.

56? Si filiae familias uxori maritus mortis causa
tradet, donationem non valere, etsi vivo adhuc marito
sui iuris fuerit effecta, Froculus fortasse existimavit. cf.
D. 24, 1,11, 3 (v. II, X p. 499).

57? Num quod is qui infirmae valetudinis est mortis
causa donat, condictione repetere possit cum convalnerit,
Proculus videtur dubitasse. cf. D. 39, 6, 36, 3 (v. supra
p. 68).

De rerum amotarum iudido.

58. D. 25, 2, 1. Paulus libro septimo ad Sabinum
(P. 1733). — Berum amotarum iudicium singulare
introductum est adversus eam quae uxor fuit, quia
non placuit cum ea furti agere posse, quibusdam
existimantibus ne quidem furtum eam facere, . . . aliis,
ut Sabino et Proculo, furtum^ quidem eam facere,
sicuti filia patri faciat, sed furti non esse actionem
constituto iure.

cf. Nervam 11, 1 p. 306, Cassium supra p. 57.

59. D. 25, 2, 3, 4. Paulus libro septimo ad Sa-
binum (P. 1774). — Mela Fulcinius aiunt . . . si pater
adiuncta filia m uxoriae^ agat, non aliter ei dandam
actionem, quam si filiam rerum amotarum iudicio in
solidum et cum satisdatione defendat. sed mortua
filia in patrem rerum amotarum actionem dari non
oportere Proculus ait, nisi quatenus ex ea re pater
locupletior sit.

1 Mommsen emendat 'malivolo', at v. Enebler Z. d. Sav.-
St. XI p. 47.

2 Fl. furto.

3 Trib. de dote.

154 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Be tutelis.

60. D. 26, 2, 33. lavolenus libro octavo ex posteri-
oribus Labeonis. — Tutoribus ita datis: ^Lucium
Titium tutorem do . si is non vivit, tum Gaium Plau-
tium tutorem do*, Titius vixerat et tutelam gesserat,
deinde mortuus erat. Trebatius negat ad Plautium
pertinere tutelam, Labeo contra. Proculus quod Labeo.

61. D. 26, 2, 10, 3. Ulpianus libro trigensimo sexto
ad Sabinum (P. 2830). — Si furiosus testamento tutor
detur, si quidem, cum furere desierit, tutorem esse
recte datum Proculus existimat. quod si datus sit
pure, negat Proculus valere dationem.

62. Ad possessionem alienandam pupillnm tutoris
auctoritate non indigere Proculus videtur existimasse.
Marcianus enim D. 41, 1, 11 tradit: *Pupillus quan-
tum ad adquirendum non indiget tutoris auctori-
tate; alienare vero nullam rem potest nisi praesente
tutore auctore, et ne quidem possessionem, quae est
naturalis, ut Sabinianis visum est; quae sententia
vera est'.

63. D. 16, 3, 32. Celsus libro undecimo Digesto-
rum (P. 91). — Qaod Nerva diceret latiorem culpam
dolum esse, Proculo displicebat.

cf. D. 27, 5, 1 pr.

64*. Gai. 1, 196. — Masculi . . cum puberes esse
coeperint,. tutela liberantur . . . diversae scholae auc-
tores annis putant pubertatem aestimandam, id est
eum puberem esse existimant, ^qui XIY annos ex-
plevit^.

64^ UIp. 11, 28. — Liberantur tutela masculi . .
pubertate. puberem autem . . . dicunt . . . Proculeiani . .
eum, qui quattuordecim annos explevit.

De furtis.

65. D. 17, 1, 22, 7. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 487). — Si tibi centum dedero,

7. PROCULUS 155

ut ea Titio dares^ tuque non dederis, sed consumpseris;
et mandati et furti ten^ri te Proculus ait; aut; si ita
dederim, ut quae velles dares^ mandati tantummodo.

Be lege AquUia,

66. D. 9, 2, 7, 3. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 614*). — . . si quis alterius impulsu
damnum dederit, Proculus scribit neque eum qui im-
pulit teneri, quia non occidit^ neque eum qui impulsus
est, quia damnum iniuria non dedit. secundum quod
in factum actio erit danda in eum qui impulit.

67. D. 9, 2, llpr. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 614®). — . . Mela scribit, si, cum pila
quidam luderent, vehementius quis pila percussa in
tonsoris manus eam deiecerit et sic servi^ quem tonsor
ra(7ebat^; gula sit praecisa adiecto cultello, in quo-
cumque eorum culpa sit, eum lege Aqullia teneri.
Proculus in tonsore esse culpam.

68». CoUat. 12, 7, 8. Ulpianus libro XVIII ad
edictum (P. 623^). — . . Hbro VI ex Vibiano relatum
est: si furnum secundum parietem communem haberes,
an damni iniuria teneris? et ait ^ProcuIus^ agi non
posse Aquilia lege, quia nec cum eo qui focum haberet.
et ideo aequius putat in factum actionem dandam.

Sequuntur haec: ^sed non proponit exustum parietem.
sane enim quaeri potest, ^si^ nondum mihi damnum de-
deris et ita ignem habeas, ut metuam ne mihi des, an
aequum sit me interim actionem, id est in factum im-
petrare. fortassis enim de hoc senserifc Proculus.'

68^ D. 9, 2,27,10. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum. - Si fumum secundum parietem com-
munem haberes, an damni iniuria tenearis? et ait
Proculus agi non posse, quia nec cum eo qui focum
haberet. et ideo aequius puto, in factum actionem
dandam, scilicet si paries exustus sit.

1 Fl. habebat.

156 in. GAU CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Quae sequuntur: ^sin autem nondum mihi damnum
dederie, sed ita ignem habeas, ut^^metuam, ne mihi danmum
des, damni infecti puto sufficere cautionem' non item
a Proculo Ulpianus yidetar desumpsisse.

69*. Collat. 12, 7, 9. Dlpianus libro XVIII ad
edictum (P. 623^). — Proculus . . respondit, cum coloui
servi villam exusserint, colonum vel ex locato vel
lege Aquilia teneri, ita ut colonus servos posset noxae
dedere, et si uno iudicio res esset iudicata, altero
amplius non agendum.

69^ D. 9, 2, 27, 11. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum . — Proculus ait, cum coloni servi villam
exussissent, colonum vel ex locato vel lege Aquilia
teneri, ita ut colonus possit se^vos noxae dedere^
et si uno iudicio res esset iudicata, altero amplius
non agendum.

70. CoUat. 12, 7, 10. Ulpianus 1. 1. — . . Oelsus
libro XXVII Digestorum scribit: si cum apes meae
ad tuas advolassent, tu eas exusseris, quosdam negare
competere legis Aquiliae actionem, inter quos et Pro-
culum, quasi apes domini mei non fuerint. . . . Proculus
eo movetur, quod nec mansuetae nec ita clausae
fuerint <. . .>.

D. 9, 2, 27, 12 haec tantum exhibet: ^Si cum apes
meae ad tuas advolassent, tu eas exusseris, legis Aquiliae
actionem competere Celsus ait'«

71. D. 9, 2, 29, 1. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 625*). — Si protectum meum, quod
supra domum tuam nullo iure habebam, reccidisses,
posse me tecum damni iniuria agere Proculus scribit;
debuisti enim mecum ius mihi nou esse protectum
habere agere, nec esse aequum damnum me pati rec-
cisis a te meis tignis.

72. D. 9, 2, 7, 8. Ulpianus libro octavo decirao
ad edictum (P. 614*). — Proculus ait, si medicus
servum imperite secuerit, vel ex locato vel ex lege
Aquilia competere actionem.

7. PROCULUS 157

73. D. 9, 2, 29, 2. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P.925*). — Si navis tua inpacta in meam
scapbam damnum mihi dedit, quaesitum est^ quae
actio mibi competeret. et ait ProculuS; si in potestate
nautarum fuit, ne id accideret, et culpa eorum factum
sit, lege Aquilia cum nautis agendum^ quia parvi
refert navem immittendo aut serraculum ad navem
ducendo an tua manu damnum dederis^ quia omnibus
liis modis per te damno adficior; sed si fune rupto
aut cum a nullo regeretur navis incurrisset; cum domino
agendum non esse.

J)e iniuriis.

74. D. 47, 10, 11, 4. Dlpianus libro quinqua-
gensimo septimo ad edictum (P, 1334). — Procnlus
• • ait, si in hoc te conduxerim, ut iniuriam facias,
cum utroque nostrum iniuriarum agi posse, quia mea
opera facta sit iniuria.

75. Ibid. 5. — Idemque ait . . si filio meo man-
davero, ut tibi iniuriam faciat.

De noxali adione.

76. Gai. 4, 78. — . . si filius patri aut servus
domino noxam commiserit, nulla actio nascitur; nuUa
enim omnino inter me et eum qui in potestate mea
est, obh'gatio nasci potest ideoque et si in alienam
potestatem pervenerit aut sui iuris esse coeperit, neque
cum ipso neque cum eo cuius nunc in potestate est,
agi potest. unde quaeritur, si alienus servus fiHusve
noxam commiserit mihi, et is postea in mea esse
coeperit potestate, utrum intercidat actio an quiescat
• . . diversae scholae auctores, quamdiu in mea pote-
state sit, quiescere actionem putant, quia ipse mecum
agere non possum, cum vero exierit de mea potestate,
tunc eam resuscitari.

77. Gai.4, 79. — Cum .. filius familias ex noxali
causa mancipio datur, diversae scholae auctores putant

158 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

ter eum mancipio dari debere, quia lege XII tabularum
cautum 8it, <(ne aliter filius de potestate patris)^ exeat,
quam .si ter fuerit mancipatus.

De damno infecto.

78. D. 39^ 2, 26. Ulpianus libro octogensimo
primo ad edictum (P. 1754^). — Proculus ait, cum
quis iure quid in suo faceret, quamvis promississet
damni infecti vicino, non tamen eum teneri ea stipu-
latione, veluti si iuxta mea aedificia habeas aedificia
eaque iure tuo altius tollas, aut si in vicino tuo agro
cuniculo yel fossa aquam meam avoces; quamvis enim
et bic aquam mihi abducas et illic luminibus officias,
tamen ex ea stipulatione actionem mihi non competere,
[scilicet^ quia non debeat videri is damnum facere, qui
eo veluti lucro, quo adhuc utebatur, prohibetur], mul-
tumque interesse, utrum damnum quis faciatt, an lucro,
quod adhuc faciebat, uti prohibeatur.

Pernice 11* p. 49 n. 2.

79. D. 10, 3, 5. Ulpianus libro secundo ad Urseium
Ferocem (P. 897). — (^ . scribit lulianus, si missi in
possessionem damni infecti simus et ante quam
possidere iuberemur, ego insulam fulsero, sumptum
istum communi dividundo iudicio consequi me non
posse.' D. 10, 3, 4, 4). sed si res non defenderetur
et ideo iussi sumus a praetore eas aedes possidere^
et ex hoc dominium earum nancisceremur, respondit
Proculus communi dividundo iudicio partem eius im-
pensae me servaturum esse.

Fragmentum in Responsorum capite errore omissum est.

80. D. 39, 2, 32. Gaius libro vicensimo octavo ad
edictum provinciale (P. 371). — .. si unas aedes com-
munes tecum habui eaeque vitium faciant et circa re-
fectionem earum cessare videaris, nostri praeceptores
negant cavere te debere, quia ipse reficere possim re-

1 Lenel P. 897 ait: Werisimile est lulianum interdicti
Quem fundum mentionem fecisse'.

7. PROCULUS 159

cepturus pro parte^ quod impenderiiH; iudicio societatis

aut communi dividundo . . . et est plane nostrorum

praeceptorum haec sententia^ ut credamus inutilem

esse damni infecti stipulationem, quo casu damnum

alia actione sarciri possit.

81? Damni infecti stipulationem eo quoque casu

utilem esse, quo alia actione damnum sarciri possit,

Proculus videtur existimasse. cf. D. 39, 2, 32 (v. IT, 1

p. 578).

De condictione.

82. D. 12, 1, 11, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro
vicensimo sexto ad edictum (P. 769**). — Si tibi dedero
decem sic, ut novem debeas, Proculus ait, . . . non
amplius te ipso iure debere quam novem. sed si
dedero, ut undecim debeas, putat Proculus amplius
quam decem condici non posse.

83. D. 12, 1, 9, 9. nipianus libro vicensimo sexto
ad edictum (P. 769**). — Deposui apud te decem,
postea permisi tibi uti: Nerva Proculus etiam ante-
quam moveantur, condicere quasi mutua tibi haec
posse <(me> aiunt.

84. D. 12, 4, 3, 3. Ulpianus libro vicensimo sexto
ad edictum (P. 772**). — Quid si ita dedi, ut intra certum
tempus manumittas (sc. Stichum)? si nondum tempus
praeteriit, inhibenda erit repetitio, nisi paeniteat; quod
si praeteriit, condici poterit. sed si Stichus decesserit,
an repeti quod datum est possit? Proculus ait, si
post id temporis decesserit, quo manumitti potuit, re-
petitionem esse, si minus, cessare.

85. Ibid. § 4. — Quin immo et si nihil tibi dedi,
ut manumitteres, placuerat tamen, ut darem, ultro tibi
competere actionem, quae ex hoc contractu nascitur
[id est condictionem?] defuncto quoque eo.

De verborum ohUgatione.

86. D. 45, 2, 12 pr. Venuleius libro secundo Sti-
pulationum (P. 57). — Si ex duobus, qui promissuri

160 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

sint^ hodie alter, alter postera die responderit, Proculus
non esse duos reos ac ne obligatum quidem intellegi
eum, qui postera die responderat[^ cum actor ad alia
negotia discesserit vel promissor^ licet peractis illis
rebus responderit].

Eisele Z. d. Sav.-St. XIII, 149.

87. D. 45, 1, 8. Paulus libro secundo ad Sabinum
(P. 1625). — In illa stipulatione: *si kalendis Stichum
non dederis, decem dare spondes?* mortuo homine
quaeritur, an statim ante kalendas agi possit. Sabinus
Proculus exspectandum diem actori putant,

88. D. 45, 1, 112, 1. Idem (sc. Pomponius) libro
quinto decimo ad Quintum Mucium (P. 271). — Si

quis ita stipulatus fuerit: ^pro HSC^ satis dabis?'^:
Proculus ait semper in satisdationis stipulatione yenire,
quod interesset stipulantis^ ut alias tota sors inesset,
yeluti si idoneus promissor non sit, alias minus, si
in aliquid idoneus esset debitor, alias nihil, si tam
locuples esset, ut nostra non intersit satis ab eo ac-
cipere, nisi quod plerumque idonei non tam patrimonio
quam fide quoque aestimarentur.

89. D. 45, 1, 138 pr. Idem (sc. Venuleius) libro
quarto Stipulationum (P. 60). — Eum, qui certarum
nundinarum diebus dari stipuletur, primo <^tantum^
die petere posse Sabinus ait. Proculus autem et ceteri
diyersae scholae auctores, quamdiu yel exiguum tempus
ex nundinarum spatio superesset, peti posse existimant.

90. D.46, 3, 93,3. Scaeyola libro singulari Quae-
stionum publice tractatarum (P. 193). — (Si duo rei
sint promittendi et alter alterum heredem scripsit,
confunditur obligatio. sed si reus heredem fideiussorem
scripserit, confunditur obligatio.) quid . . ., si fide-
iussor reum heredem scripserit? confundetur obligatio
secundum Sabini sententiam, licet Proculus dissentiat

1 Trib. centum aureis.

2 Trib. dabis? et reum dederis in istam summam.

7. PROCULUS 161

91. D. 45,3,28,4. Gaius libro tertio de Verborum
Obligationibus (P. 516). — Illud quaesitum est, an
heredi futuro seryus hereditarius stipulari possit. Pro-
culus negavit, quia is eo tempore extraneus est.

cf. Gassium p. 25.

92. Gai. 3, 167*. — IUud quaeritur an quod domini
nomen adiectum efficit (sc. si servus communis stipu-
letur mancipiove accipiat, ut domino illi soli adquirat),
idem faciat unius ex dominis iussum intercedens . . .
diversae scholae auctores proinde utrisque adquiri
putant, ac si nullius iussum intervenisset.

De novatione.

93. Gai^ 3, 177. 178. — • . si eadem persona sit,
a qua postea stipuler, ita demum novatio fit, si quid
in posteriore stipulatione novi sit, forte si condicio
aut dies aut sponsor adiciatur aut detrahatur. sed
quod de sponsore diximus, non.constat; nam diversae
scholae auctoribus placuit nihil ad novationem proficere
sponsoris adiectionem aut detractionem.

De soJuUone.

94. Gai. 3, 168. — ToUitur . . obligatio praecipue
solutione eius quod debetur. unde quaeritur, si quis
consentiente creditore aliud pro alio solyerit, utrum
ipso iure liberetur, ... an ipso iure maneat obligatus,
sed adversus petentem exceptione doli mali defendi
debeat, quod diyersae scholae auctoribus yisum est.

De iudidis privatis et in rem actionibus.
Ad legem luliam de it^idis privatis?

95. D. 50, 16, 4. Paulus libro primo ad edictum
(P. 94). — ^Nominis' appellatione rem significari Pro-
eulus aii

D. 50, 16, 6 Ulp. *Nominis' et W appellatio ad
omnem contractum et obligationem pertinet. cf. Lenel
Edict p. 45.

Inrispr. antehadr. reU. ed. Bremer. II, 2. 11

162 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

JQe in rem adionihus.

96. Gai. 4, 114. — Superest ut dispiciamus, si
ante rem iudicatam is cum quo agitur, post acceptum
iudicium satisfaciat actori, quid officio iudicis conveniat^
utrum absolTere an ideo potius damnare^ quia iudicii
accipiendi tempore in ea causa fuerit^ ut damnari
debeat, nostri praeceptores absoWere eum debere
existimant^ nec interesse cuius generis sit iudicium.
et hoc est, quod vulgo dicitur Sabino et Cassio placere
omnia iudicia absolutoria esse. ^diversae scholae
auctoribus de stricti iuris iudiciis contra placuit^^ de
bonae fidei iudiciis autem idem sentiunt, quia in eius
modi iudiciis liberum est officium iudicis. tantumdem
et de in rem actionibus putant, quia ^formulae verb^is
id ipsum exprimatur, <(ita demum renm condemnandum
essC; nisi arbitratu iudicis rem restituerit.)^

97. D. 5, 3, 11 pr. Ulpianus libro quinto decimo
ad edictum (P. 509). — Pro herede possidet, qui putat
se heredem esse. sed an et is^ qui scit se heredem
non esse, pro herede possideat, quaeritur. et Arrianus
libro secundo de Interdictis putat teneri, quo iure nos
Titi Proculus scribit.

98. D. 6, 1, 27, 1. Idem (sc. Paulus) libro vicen-
simo primo ad edictum (P. 330). — Possidere . . aliquis
debet utique et litis contestatae tempore et quo res
iudicatur . . . si litis contestatae tempore non possedit,
<l\xo autem iudicatur possidet^ probanda est ProcuU
sententia, ut omnimodo condemnetur.

99. D. 6, 1, 27, 5. Idem (sc. Paulus) libro vicen-
simo primo ad edictum (P. 336). — In rem petitam
si possessor ante litem contestatam sumptus fecit, per
doli mali exceptionem ratio eorum haberi debet, si
perseveret actor petere rem suam non redditis sump*
tibus. idem est etiam, si noxali iudicio servum de-
fendit et damnatus praestitit pecuniam, aut in area
quae fuit petitoris per errorem insulam aedificavit

7. PROCULUS 163

[nisi tamen paratas sit petitor pati tollere eam aedi-
ficinm. qnod et in area nxori donata per iadicem,
qai de dote cognoscit^ faciendam dixerant]. sed si
pueram meum, cum possideres^ erudisses, non idem
observandum Proculus esistimat; quia [neque] carere
servo meo <(non> debeam [nec potest remediam idem
adhiberi, quod in area diximus].
cf. Pemice II*, 383 f.

100. D. 22, 1, 19 pr. Gaius libro sexto ad legem
duodecim tabularum (P, 440). — Videamus, an in
omnibus rebus petitis in fructus quoque condemnatur
possessor . . . si usus fructas petitus sit, Proculus ait
in fructus perceptos condemnari.

101. D. 5, 3, 40 pr. Paulus libro vicensimo ad
edictum (P. 322). — IUud . . quod in oratione divi
Hadriani est, ut post acceptum iudicium id actori
praestetur, quod habiturus esset, si eo tempore quo
petit restituta esset hereditas, interdum durum est.
quid .., si post litem contestatam mancipia aut iu-
menta aut pecora deperierint? damnari debebit se-
cundum verba orationis, quia potuit petitor restituta
hereditate distraxisse ea. et hoc iustum esse in
specialibus petitionibus Proculo placet. Cassius contra
sensit.

cf. Cassium p. 64.

De adquirendo rerum dominio.

102. D. 41, 1, 21 pr. Pomponius libro undecimo
ad Sabinum (P. 574*). — Si servus meus tibi bona
fide serviret et rem emisset traditaque ei esset, Pro-
culus nec meam fieri, quia servum non possideam,
nec tuam, si non ex re tua sit parata. sed si liber
bona fide tibi serviens emerit, ipsius fieri.

103. D. 41, 1, 27, 2. Pomponius libro trigensimo
ad Sabinum (P. 750). — (Cum partes duorum domi-
norum ferrumine cohaereant) . . si neutra alteri ac-
cessioni est, videamus, ne aut utriusque esse dicenda

11*

164 IIL GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

sit, sicuti massa confasa, aut eias^ cuius nomine ferru-
minata est sed Proculus et Pegasus existimant suam
cuiusque rem manere.

104*. D. 41, 1, 7, 7. Gaius libro secundo Berum
Cottidianarum sive Aureorum. — Oum quis ex aliena
materia speciem aliquam suo nomine fecerit, Nerva
et Proculus putant hunc dominum esse qui fecerit,
quia quod factum est^ antea nullius fuerat.

104^ Gai.2,79. — ... si ex uvis <aut olivis aut
£picis)> meis vinum aut oleum aut frumentum feceris,
quaeritur utrum meum sit id vinum aut oleum aut
frumentum, an tuum. item si ex auro ^ut argento
meo vas aliquod feceris, vel ex tabulis meis navem
aut armarium aut subsellium fabricaveris; item si ex
lana mea vestimentum feceris, vel si ex vino et melle
meo mulsum feceris, sive ex medicamentis meis em-
plastrum vel collyrium feceris, <^quaeritur utrum tuum
sit id quod ex meo effeceris^ an menm . . . alii • .
eius rem esse putant qui fecerit, idque maxime diversae
scholae auctoribus visum est; sed eum quoque cuius
materia et substantia fuerit, furti adversus eum qui
subripuerit, habere actionem; nec minus adversus
eundem condictionem ei conpetere, quia extinctae reS;
licet vindicari non possint, condici tamen furibus et
quibusdam aliis possessoribus possunt.

cf. Inst. lust. 2, 1, 26.

De possessione,

105. D. 43; 16; 1, 25. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum (P. 1525®). — Quod volgo dicitur
aestivorum hibernorumque saltuum nos possessiones
animo retinere, id exempli causa didici Proculum dicere.

Ulpianus addit: ^nam ex omnibus praediis ex qmbus
non hac mente recedimus, ut omisisse possessionem vel-
lemus, idem est.'

Mommsen scribendum esse putat Xdici> didici*.

7. PROCULUS 165

106. D. 41, 2, 3, 3. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Neratius et Proculus et solo
animo non posse nos adquirere possessionem, si non
antecedat naturalis possessio. ideoque si thensaurum
in fundo meo positum sciam, continuo me possidere,
simul atque possidendi affectum habuero, quia quod
desit naturali possessioni, id anirous implet.

107. D. 41, 7, 2. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 666). — Pro derelicto rem a
domino habitam si sciamus, possumus adquirere. sed
Proculus non desinere eam rem domini esse nisi ab
alio possessa fuerit.

De usucapione.

108. D. 41, 3, 31 pr. Paulus (potius Pomponius)
libro trigensimo secundo ad Sabinum (P. 760). —
Numquam in usucapionibus iuris error possessori
prodest. et ideo Proculus ait, si per errorem initio
venditionis tutor pupillo auctor factus sit vel post
tempus yenditionis peractum, usucapi non posse, quia
iuris error est.

Pemice IP 496 n. 2: *Man kann zweifeln, ob die
Stelle ganz heil ist' Mommsen legi iubet: ^factus sit post
tempus venditione peracta'.

109. D. 41, 3, 4, 10. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 673). — Si rem, quam apud
te deposueram, lucri faciendi causa Tendideris, deinde
ex paenitentia redemeris et eodem statu habeas, sive
ignorante me siye sciente ea gesta sint, yideri in pote-
statem meam redisse secundum Proculi sententiam.

De domtkmibus.

110. D. 39,6,35, 3. Paulus libro sexto ad legem
luliam et Papiam (P. 962). — . . qui mortis causa
donat, qua parte se cogitat, negotium gerit, scilicet ut,
cum convaluerit, reddatur sibi. nec dubitaverunt Cassiani,

166 III. GAH CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. IDRIS CONS.

quin condictione repeti possit quasi re non secuta

propter hanc rationem^ quod ea quae aut ita dantur,

ut aliquid facias^ aut ut ego aliquid capiam, aut ut

Lucius Titius^ aut ut aliquid optingat^ condictio se-

quitur.^

De servihUibtis.

111. D. 8; 3, 5,1. nipianus libro septimo decimo
ad edictum (P. 596®). — Neratius libris ex Plautio ait
nec haustum nec appulsum pecoris nec cretae eximendae
calcisque coquendae ius posse in alieno esse, nisi
fundum vicinum habenti^ et hoc Proculum ... existi-
masse ait.

112. D. 8, 1, 10. Idem (sc. Celsus) libro octavo
decimo Digestorum (P. 137). — Si iter legatum sit,
qua nisi opere facto iri non possit, licere fodiendo
substruendo iter facere Proculus ait.

De aqm pluvia arcenda.

113. D. 39^ 3; 11, 2. Paulus libro quadragensimo
nono ad edictum (P. 634). — . . ex sociis non utique
cum eo agendum (sc. aquae pluviae arcendae), qui opus
fecerit nec minus eum quoque damnum restituere
debere, qui auctor operis <non> fuit, apud Ferocem
Proculus ait; si cum uno dominorum actum sit, qui
opus non fecerit, debere eum opus restituere sua im-
pensa, quia communi dividundo actionem habet. sed
sibi magis placere patientiam dumtaxat eum praestare
oportere, quia sua culpa actor id patiatur, qui non
agit cum eo, a quo opus factum sit.

2. Ad edictum praetoris.

Fragmenta disposui ad ordinem edicti a luliano pro-
positum.

1 Fl. quod ea quae dantur aut ita dantur, ut aliquid facias
aut ut ego aliquid faciam . . . optingat, et in istis condictio
sequitur.

2 JF7. habeat.

7. PEOCULUS 167

Be iis qui in municipio coUmia foro iuri dicundo prciesunt?

1. D.2, l.llpr. Gaias libro primo ad edictum
proYinciale (P. 56). — Si idem cam eodem pluribus
actionibns agat, qaaram singiilaram quantitas intra
inrisdictionem indicantis^ sit, coacervatio vero omnium
excedat modum iorisdictionis eius^ apud eum agi posse
Sabino Cassio Proculo placuit.

Gaius addit: ^quae sententia rescripto imperatoris
Antonini confirmata est'.

2. D. ibid. § 2. — Si una actio communis sit
plurium personarum, yeluti familiae erciscundaey com-
muni diyidundo, finium regundorum, utrum singulae
partes spectandae sunt circa iurisdictionem eius qui
cognoscity quod Ofilio et Proculo placet, quia unus-
quisque de parte sua litigat^ an potius tota res • . «

De pactis et conventiontbus?

3. D. 2, 14, 21, 2. Paulus libro tertio ad edictum
(P. 127®). — Nos . . his, qui in nostra potestate sunt,
paciscendo prodesse non possumus. sed nobis id pro-
futurum^ si nomine eorum conveniamur, Proculus ait.

De negotiis gestis.

4. D. 3, 5, 17. Paulus libro nono ad edictam
(P. 190). — Proculus et Pegasus bonam fidem eum, qui
in servitute gerere coepit, praestare debere aiunt; ideo-
que quantum, si alius eius negotia gessisset, servare
potuisset, tantum eum, qui a semet ipso non exegerit,
negotiorum gestorum actioue praestaturum[, si aliquid
babuit in peculio, cuius retentione id seryari potest].

Inclusa yerba Pemice Triboniani esse censet.

Qui arbitrium receperinf, ut sententiam dicanL

5. D. 4,8,21,9. Ulpianus libro tertio decimo ad
edictum (P. 460). — Si quis ex litigatoribus ideo non

1 magiBtratus? dunmyirorum ?

168 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUEIS CONS.

adfuerit, quod valetudine vel rei publicae causa ab*
sentia impeditus sit aut magistratu aut alia iusta de
causa^ poenam committi Proculus et Atilicinus aiunt;
sed si paratus sit in eundem compromittere, actionem
denegari aut exceptione tutum fore.

6. D. 4, 8, 23, 1. Ulpianus libro tertio decimo ad
edictum (P. 461^). — (Celsus ait, si arbiter intra ka-
lendas Septembres dari iusserit nec datum erit, licet
postea offeratur, attamen semel commissam poenam
compromissi non evanescere; quoniam semper yerum
est intra kalendas datum non esse;- sin autem oblatum
accepit^ poenam petere non potest doli exceptione
remoYendus« contra ubi dumtaxat dare iussus est.)
Idem ait^ si iusserit me tibi dare et yaletudine sis
impedituS; quo minus accipias, aut alia iusta ex causa^
Proculum existimare poenam non committi; nec si
post kalendas te parato accipere non dem.

De stmptibm funerum.

7. D. 11, 7, 14, 11. Ulpianus libro vicensimo
quinto ad edictum (P. 752). — Si quis, dum se here-
dem putat^ patrem familias funeraverit, funeraria
actione uti non poterit, quia non hoc animo fecit
quasi alienum negotium gerens. et ita Trebatius et
Proculus putant.

De jpeculio.

8. D. 15, 1, 30 pr. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 861). — Quaesitum est, an teneat actio
de j)eculio, etiamsi nihil sit in peculio cum ageretur,
si modo sit rei iudicatae tempore. Proculus et Pegasus
nihilo minns tenera^ aiunt; intenditur enim recte,
etiamsi nihil sit in peculio. idem et circa ad ex-
hibendum et in rem actionem placuit.

9. D. 14, 5, 4, 5. Idem (sc. Ulpianus) libro vicen-
simo nono ad edictum (P. 871). . — Is qui de peculia

1 Fl, teneri.

7. PROCULUS 169

egit^ cum posset qnod iussu^ in ea caasa est^ ne possit
qnod iussa postea agere. et ita Proculus ex^stimat.

10. D. 15, 1, 17. Ulpianus libro yicensimo nono
ad edictum (P. 852*). — Si servus meus ordinarius
yicarios habeat, id quod yicarii mihi debent an de-
ducam ex peculio servi ordinarii? et prima illa
quaestio est^ an haec peculia in peculio seryi ordinarii
computentur. et Proculus et Atilicinus .existimant^
sicut ipsi yicarii sunt in peculio^ ita etiam peculia
eorum.

Sequentia yerba: ^et id quidem, quod mihi dominus
eorum^ id est ordinarius seryus debet, etiam ex peculio
eorum detrahetur; id yero quod ipsi yicarii debent, dum-
taxat ex ipsorum peculio; sed et si qnid non mihi, sed
ordinario seryo debent, deducetur de peculio eorum quasi
conseryo debitum; id yero quod ipsis debet ordinarius
seryus, non deducetur de peculio ordinarii seryi, quia
peculium eorum in peculio ipsius est' Ulpiani yidentur esse.

11. D. 15, 1,47,3. Idem (sc. Paulus) libro quarto
ad Plautium (P. 1101). — Si creditor seryi ab emptore
esset partem consecutus, dandum esse^ in reliquum in
yenditorem utile iudicium Proculus ait, sed re integra
non esse permittendum actori diyidere actionem, ut
simul cum emptore et cum yenditore experiatur; satis
enim esse hoc solum ei tribui, ut rescisso superiore
iudicio in alterum detur ei actio, cum electo reo minus
esset consecutus.

Trib. addit: *et hoc iure utimur'. cf. Erman Z. d.
Sav.-St. XX, 246.

Be institoria acHone.

12. D. 14,3, 17,4. Idem (sc. Paulus) libro trigen-
simo ad edictum (P.457). — Proculus ait, si denuntia-
yero tibi, ne seryo a me praeposito crederes, exceptionem
dandam: ^si ille illi non denuntiayerit, ne illi seryo

1 Trib. competere.

170 III. GAH CLAUDn NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

crederet'. sed si peculium habeat aut in rem meam
versum sit ex eo contractu^ nec Telim quo locnpletior
sim solyere, replicari de dolo malo oportet. nam
yideri me dolum malum facere^ qui ex aliena iactura
lucrum quaeram^

Qfiae m fraudem creditonm facta smt ut restituantur.

13. D. 42y 8, 6; 13. Ulpianus libro sexagensimo
sexto ad edictum (P. 1452). — . . si necessarius heres
legata praestiterit, deinde eius bona yenierint, Proculus
ait, etiamsiignorayerintlegatarii, tamen utilem actionem
dandam.

cf. Gai. 3, 78. '

14. D.42, 8, 7. Paulus libro sexagensimo secundo
ad edictum (P. 741). — Si debitor in fraudem credi-
torum minore pretio ixmdum scienti emptori yendiderit,
deinde hi, quibus de reyocando eo actio datur^ eum
petant, quaesitum est, an pretium restituere debent.
Proculus existimat omnimodo restituendum esse fundum,
etiamsi pretium non solyatur.

Paulus addit: ^et rescriptum est secundum ProcuK
sententiam'.

8. URSEroS FEROX

iuris peritus Cassio et Proculo minor natu^, Sabini,
ut videtur, auditor, qui non tam respondendo quam prio-
rum iuris consultorum responsis digerendis operam dedit.
cuius operis non ante Neronis tempora, ut yidetur, editi
neque nomen neque argumentum memoriae traditum est.
^ad Urseium' libros, quorum fragmenta in lustiniani Di-
gestis seryata sunt, composuit Salyius lulianus.

1 FL sed si ex eo contr. pecul. habeat aut in rem meam
verBnm sit.

2 Ferocis cognomen prope Patayium et Tomos et Vespa-
siani quidem aetate reperitur. Wilmanns Ex. 2683. 2866.

8. URSEIUS FEROX 171

lam quae statui, in quantum dubia videantur esse,
confirmanda sunt.

Num Urseius quem in libris suis cum Sabini tum
Proculi responsa rettulisse videmus (Coll. 12, 7, 9 ^Urseias
refert 8abinum respondisse'. D. 9, 2, 9, 2 Mta Proculum
existimasse Urseius refert'), idem Cassii sententias pro-
tulerit, viri docti dubitant hos duos locos varie inter-
pretantes: *Cassius apud Urseium scribit' D. 7, 4, 10, 5
et ^Cassius existimasse Urseium refert* D. 44, 5, 1, 10.

Atque ex prioribus illis yerbis Cassium ad Urseium
notam adiecisse Karlowa I p. 695 conicit . at neque de
nota, sicut est D. 17, 2, 65, 8 ^Servius apud Alfenum . .
notat', diserte agitur, et idem qui illos locos aflfert, Ul-
pianus aliis locis similibus ait: ^Servius apud Melam
scribit' D. 33, 9, 3, 10; *Marcellus apud lulianum scribit'
D. 36, 1, 3pr., ubi aperte Servii vel Marcelli sententias
ipsius libris prolatas a Mela vel luliano repetitas esse
testatur, ut de illo loco idem iudicandum sit: Cassii
sententiam Ulpiani libris prolatam ab Urseio repetitam
fuisse.

De altero loco viri docti, utrum scriptura salva an
cprrupta sit dubitant. atque Karlowa 1. c, cui Bubl p. 60
adstipulatur, eam salvam esse existimat; at meliore
iure Mommsen eumque secuti Krueger p. 160 n. 119 et
Lenel P. 11 col. 1202 potius legendum esse iudicant
^Cassium existimasse Urseiu^ refert^. nam alibi quoque
Urseium Cassii sententias attulisse haec docent: D. 30,
104, 1 Idem (sc. lulianus) libro primo ad Urseium Fero-
cem. ^Cassius respondit . . . lulianus notat: si . . . '
D. 16, 1, 16, 1 Idem (sc. lulianus) libro quarto ad Ur-
seium Ferocem. ^ . . Gaius Cassius respondit . . . lulianus
autem recte putat . . J sed de his quoque locis fuerunt
qui dissentirent. certe H. Pemice in Miscell. p. 57
scripsit: ^lch . . bin vielmehr der Meinung, dafs diese
Citate dem Julian, nicht dem Urseius angehSren', sed
nullo iure, id quod vel Karlowa I p. 694 explicat.

Ut summam faciam: Urseium non modo Sabini, sed

172 III. GAU CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

atiam Cassii et Proculi sententias rettulisse certum est;
non rursus, id quod Karlowa 1. c. existimat neque ullo
idoneo testimonio probat, a Cassio etiam Urseium lau-
datum esse. nec magis probandum est, quod Erueger
p. 160 existimat, Ursei propria quoque responsa referri,
immo talia neque in luliani libris ad Urseium neque in
ceteris fragmentis, quibus Urseius laudatur, certa nlla
deprehenduntur.

Sabini Cassiique auditorem Urseium fuisse videtur
indicare D. 24, S, 59, ubi baec leguntur: ^Sabinus dice-
bat . . . Gaius idem^ cf. Buhl p. 59, Karlowa I p. 694.
Proculi quoque diligenter rationem ab eo habitam esse
alia fragmenta probant (praeter D. 9, 2, 9, 2 etiam D. 23,
3, 48 *. . . Proculus respondit . . . lulianus notat . . .').

• . . libri.

Urseium libros Sabino mortuo edidisse Ferrini arch.
giur. XXXVn p. 331 et Lenel P. II col. 1201 n. 1 iure
videntur existimare; scripsit enim Urseius D. 24, 3, 59
^Sabinus dicebat'. operis liber decimus affertur ab Ul-
piano (Collat. 12, 7, 9 *libro X Urseius refert'), quo de
numero non est cur dubitemus. cf. Karlowa I p. 693.
libri a luliano ad Urseium scripti, quorum fragmenta
P. 883 — 928 exhibet, quattuor tantum afferuntur . quod
in auctorum indice legitur ^^lovXtavov ad Urseium ^ifiXla
xifS^ciQc^ isque numerus fragmentis plerisque ex luliani
opere in lustiniani Digesta receptis confirmatur, cum
nunquam lulianus *ex Urseio*, semper *ad Urseium*
scripsisse dicatur, ex luliani opere plurium librorum postea
epitomen factam esse indicat quattuor tantum librorum,
quae ad lustiniani aetatem pervenit.

Priusquam de Urseii opere statuamus, de luliani libris
et Triboniani interpolationibus videndum est. lulianum
notas ad Urseium addidisse nonnunquam traditur (D. 46,
3, 36 lul. 1. 1 ad Urs. Per. *Si ... fuisse. lulianus notat:
verius est . . .' D. 23, 3, 48, 1 Idem, sc. luL, L 11 ad Urs,
Fer. ^Socer . . . factam. lulianus notat: immo . . / cfL

8. UBSEroS FEROX 173

D. 10, 3, 6, 12 Ulp. ad ed. ^Urseius ait . . . lulianus autem
recte notat • . .').

In eiusmodi luliani notis aliorum quidem iuris consul-
torum sententiae non afferuntur, sed num notae integrae
servatae sint, optimo iure licet dubitare. certe in notis
ad Minicium lulianus rettulit, quod ^plerique responderunt'
(D. 41, 4, 8) vel quod *a plerisque responsum est' (D. 17,
1, 33). nec minus in eiusdem fragmento ad Urseium,
quod *plerique responderunt' (D. 39, 6, 21) vel ^quod a
quibusdam respondetur* (D. 29, 2, 45) ita proponitur, ut ad
lulianum referendum sit. atque Krueger p. 160 Priscum
illum, qui D. 39, 6, 21 lul. 1. II ad Urs. Fer. laudatur, in
luliani aliqua nota laudatum esse suspicatur.

Quomodo in ceteris lulianus Ursei libros tractaverit,
non apparet. Erueger 1. c. lulianum nihil aliud nisi notas
ad Ursei opus addidisse iudicat, quamvis p. 161, ut idem
ex Ursei opere epitomen faceret, fieri potuisse concedat.
Lenel quoque P. 11 col. 1201 n. 2 quid praeter notas a
luliano sit additum, pro certo explorari vix posse censet.
sed sicut in notis ad Minicium lulianus per verba ^verius
est' (D. 33, 5, 12. 41,4,48. 41,7,7. 46,8,23) vel Wius
.putat' (D. 17, 1, 33) vel Verum est' (D. 33, 3, 1. 38, 1, 27)
quid sibi placeret, professus est, ita in notis ad Urseium
statuit, quod *est verius' (D. 28, 6, 8pr. 46, 3, 36) vel quod
*potest verum esse' (D. 29, 2, 45). g^

Neque dubitandum est, quin lulianus praeter responsa
quorundam iuris consultorum, quos ut aetate posteriores
Urseius non potuit laudare (cui generi adnumerandum
est D. 39, 6, 21: ^plerique, in quibus Priscus quoque,
responderunt'), propria quoque responsa protulerit, id quod
in hoc fragmentum cadit: *quaeritur . . . respondit verius
esse' D. 30, 104 pr. quominus alia eruantur, per Tribonia-
num stat, qui in his quoque fragmentis multa videtur
delevisse, alia in breve contraxisse, alia addidisse.

lam ad ipsius Ursei libros redeundum est. ac primum
quidem in iis non tam suas sententias quam aliorum eum
protulisse apparet. legimus enim idque saepius haec:

\

174 III. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

'Urseius refert' CoU. 12, 7, 9. D. 9, 2, 27, 1. 44, 5, 1, 10.
qoae autem rettulit, responsa esse inprimis Sabini Cassii
Proculi haec docent: ^Urseius refert Sabinum respondisse'
ColL 12, 7, 9. 'Sabinus respondit* D. 7, 1, 35 pr. et D. 30,
104, 7 L I ad Urs. Fer. D. 40, 4, 18 L II ad Urs. Fer.
D. 41, 3, 36 L III ibid. 'Cassius respondit' D. 30, 104, 1
1. 1 ad Urs. Fer. ^Gaius Cassius respondit' D. 16, 1, 16, 1
L IV ibid. 'Proculus respondit' D. 23, 3, 48, 1 L H
ad Urs. Fer. ^respondit Proculus' D. 10, 3, 5 1. II ibid.
'Proculus respondit' D. 12, 5, 5 L III ibid. D. 11, 1, 18
I. IV ibid.

Sua quoque responsa Urseium addidisse parum indicii
est; nam quod legitur ^quaesitum est . . . respondi' D. 28,
6, 32 L I ad Urs., vel ^quaesitum est . . . respondit' D. 18,

1, 41 pr. Ub. in ibid. cf. D. 19, 1, 28 lib. III ibid. '^re-
sponditVvel ^quaesitum est . . . et responsum est' D. 23, 3,
48 pr. L n ibid. vel ^quaesitum est . . . et placuit' D. 10,

2, 52 lib. II ibid., nihil expedire apparet. verba ^puto'
'edstimo' D. 12, 6, 37. 17, 1, 32 lib. III ibid., 'respondi'
D. 28, 6, 32 lib. I ibid. Krueger p. 160 n. 116 ad Ur-
seium referenda esse putat; mihi quidem ad eundem
videntur pertinere, qui D. 46, 3, 36 lib. I ait: *. , hoc . . .
adfirmatum est mihi^, id est ad lulianum.

lam de rerum ordine quem Urseius vel potius lulianus
statuit vid^flkum est. dixit autem hic libro I de testa-
mentis et oe legatis, libro II de manumissionibus, de
communione et de iure dotium, libro m de adquirendo
reram dominio, de verborum, ut conicere licet, obligatione
(v. infra), de emptione venditione, locatione conductione,
aliis bonae fidei contractibus, libro denique IV fortasse
de intercessionibus, delictis, actionibus inprimis a filio
familias institutis, defensoribus. Lenel in P. in singulis
libris res et aliter collocat et caput de delictis omittit;
ego res ad Sabinianum inprimis ordinem collocandas esse
putavi. Urseium quoque a testamentis exordium fecisse
consentaneum est; decimo libro eum de lege Aquilia
disputasse traditum est (ColL 12, 7, 9). itaque eiugi

8. UESEIUS FEEOX 175

frsLgmenta secxuidum luliani librorum ordinem, qualem
supra proposui, exhibere idoneum yidetur.

Liber I— X.

De testamentis.

1 ? D. 29, 2, 45, 4. Idem (scilulianus) libro primo
ad Urseium Ferocem (P. 884). — . . . a quibusdam
respondetur, si liber liomo qui bona fide mihi seryiebat,
propter me lieres institutus erit, posse eum iussu meo
adire hereditatem.

Apud lulianum legitur: ^quod a quibusdam respon-
detur . . . adire hereditatem, potest yerum esse' et q. s.

Be hgitimis heredibus.

2? D. 46, 3, 36. lulianus libro primo ad Urseium
Ferocem (P. 886). — Si pater meus praegnate uxore
relicta decesserit et ex causa hereditaria totum hoc,
quod patri meo debitum fuisset, petissem, nihil me
consumpsisse quidam existimant, <[si postumus natus
sit^; si nemo natus sit, recte me egisse, quia in rerum
natura yerum fuisset me solum heredem faisse.

lulianus notat: Verius est me eam partem perdidisse,
pro qua heres fuissem, antequam certum fuisset neminem
nasci, aut quartam partem, quia tres nasci potuerunt,
aut sextam, quia quinque. nam et Aristoteles scripsit
quinque nasci posse, quia yulyae mulierum totidem re-
ceptacula habere possunt, et esse mulierem Bomae Ale-
xandrinam ab Aegypto, quae quinque simul peperit et
tum habebat incolumes, et hic et in Aegypto adfirmatum
est mihi'.

cf. Pernice I, 372.

De legatis.
De usufrueiu legato.

3. D. 7, 4, 10, 5. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2555^). — Si massae usus fructus

176 ni. GAII CLAUDH NERON. GALBAE TEMP. lUEIS CONS.

legetur et ex ea vasa sint facta vel contra, Cassius
apud Urseium scribit interire usum fructum.

4. D. 7, 1, 35 pr. Idem (sc. lulianus) libro primo
ad Urseium Ferocem (P. 887). — Si usus fructus legatus
est, sed heres scriptus ob hoc tardius adit; ut tardius
ad legatum perveniretur, hoc quoque praestabitury ut
Sabino placuit.

5. Ibid. § 1. — Usus fructus servi mihi legatus
est isque^ cum ego uti frui desissem^ liber esse iussus
est. deinde ego ab herede aestimationem legati tuli:
nihilo magis eum liberum fore Sabinus respondit;
namque videri me uti frui homine^ pro quo aliquam
rem habeam, condicionem autem eius libertatis ean-
dem manere, ita ut mortis meae aut capitis deminu-
tionis interventu liber futurus esset.

Be parte hereditatis legata,

6. D. 30, 104, 7. Idem (sc. lulianus) libro primo
ad Urseium Ferocem. — Si socero a genero suo
herede instituto pars hereditatis alii legata fuisset,
deducta dote eum debiturum esse partem hereditatis
legatam Sabinus respondit, quemadmodum, si pecunia
ex crediti causa socero debita fuisset, ea deducta
partem hereditatis daturus fuisset.

De legato condidomli.

8. D. 30, 104, 1. Idem (sc. lulianus) libro primo
ad Urseium Ferocem (P. 888). — In testamento sic
erat scriptum: ^Lucio Titio, si is heredi meo tabellas^
quibus ei pecuniam expromiseram, dederit, centum
dato'. Titius deinde antequam tabellas heredi redderet,
decesserat . quaesitum est, an heredi eius legatum
deberetur. Gassius respondit, si tabulae fuissent, non
deberi, quia non redditis his dies legati non cessit.

Sequuntur haec: 'lulianus notat: si' et q. s.

8. UESEIUS FEROX 177

Be repetendis legatis.

9? D. 32; 63. Idem (sc. lulianus) libro primo ad
Urseium Ferocem (P. 889). — In repetendis legatis
haec verba quae adici solent Mtem dare damnas esto'
et ad eondiciones et ad dies legatorum easdem re-
petendas referri Sabinus respondit.

De libertate rdieta.

10. D. 40, 4, 18 pr. Idem (sc. lulianus) Hbro se-
cundo ad Urseium Perocem (r. 901). — Qui duos
heredes instituebat; post alterius mortem seryum libe-
rum esse iuseerat. is ex cuius morte libertas pendebst,
yiyo testatore decesserat. Sabinus respondit liberum
futurum.

11. D. 28,5; 8pr. Idem (sc. lalianus^ libro secundo
ad Urseimn Ferocem (P. 900). — Duo socii quendam
senrum communem testamento facto heredem et libe-
rum esse iusserant. ruina simul oppressi perierant.
plerique responderunt hoc casu doobus orcinum here-
dem exi&tere.

Quae sequontar: *et id est yerias', luliani habenda sont.

12. Ibid. § 1. — Sed et si sub eadem condicione
servum communem uterque socius liberum heredemque
esse iussisset eaque exstitisset, idem iuris esse\

Be vindicta mamimissione.

13. D. 40; 9; 7; L lulianus libro secundo ad Ur-
eeium Ferocem (P. 903). — Minor annis viginti cum
seryum manumittere yellet nec iustam causam ad
consilium manumittendi haberet; tibi eum ut manu-
mitteres dedit. negavit eum Proculos liberum essC;
quoniam fraus legi facta essei

of. Gai. 1, 38.

Idem lulianus D. 40, 2, 6 de servo communi agit,

1 Trib. erit.

loriipr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 8. 12

178 III. GAII CLAUDn NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

nam a mmoribus yiginti annis dominis possit apud con-
silium manumitti, fortasse secundum Urseium.

jDe operis libertorum?

14. D. 44^ 5; 1, 10. nipianus libro septuagensimo
sexto ad edictum (P. 1684). — . • si patronus libertum
snum delegaverit creditori^ an adyersus creditorem^
cui delegatus promisit libertatis causa onerandae^ ex-
ceptione ista (sc. onerandae libertatis causa) uti possit;
videamus. et Gassium^ existimasse Urseiu^ refert credi-
torem quidem minime esse submoyendum exceptione^
quia suum recepit; yerumtamen libertum patrono posse
condicerC; si non transigendae controyersiae gratia
id fecit.

De commmione.

15. D. 10;2, 52pr. Idem (sc. lulianus) libro se-
cundo ad Urseium Ferocem (P. 896). — Maeyius, qui
nos heredes fecit, rem communem habuit cum Attio.
si cum Attio communi diyidundo egissemus et nobis
ea res adiudicata esset, yenturam eam in familiae
erciscundae iudicio Proculus ait.

16. Ibid. § 2. — Arbiter familiae erciscundae
inter me et te sumptus quaedam mihi, quaedam tibi
adiudicare yolebat, pro his rebus alterum alteri con-
demnandos esse intellegebat. quaesitum est, an possit
pensatione ultro citroque condemnationis facta eum
solum, cuius summa excederet, eius dumtaxat summae,
quae ita excederet, damnare. et placuit posse id ar^
bitrum facere.

17. D. 10, 3, 5. lulianus libro secundo ad Urseium
Ferocem (R 897). — (D. 10, 3, 4, 4. Idem sc. Ulp. 1. XIX
ad ed. ^ . scribit lulianus, si missi in possessionem
damni infecti simus et ante, quam possidere iuberemur,

1 Fl. ^Cassius existimasse Urseium', qnam lectionem
Earlowa I 694 defendit.

8. URSEIUS FEROX 179

ego insulam falsero^ samptum istum communi diyi-
dundo iudicio consequi me non posse'). sed si res
non defenderetur et ideo iussi sumus a praetore eas
aedes possidere et ex hoc dominium earum nanciscere-
mur, respondit Proculus communi dividundo iudicio
partem eius impensae me servaturum esse.

18. D. 10, 3, 6, 12. Ulpianus libro nono decimo
ad edictum (P. 641). — Urseius ait, cum in communi
aedifieio yicinus nimtiavit ne quid operis fieret, si
unus ex sociis ex hac causa damnatus fuisset, posse
eam poenam a socio pro parte seryare.

^lulianus autem recte notat ita demum hoc yerum
esse, si interfuit aedium hoc fieri'.

19. D. 39, 3, 11, 2. Pauius libro quadragensimo
nono ad edictum (P. 634). — Et ex sociis non utique
cum eo agendum qui opus fecerit nec minus eum
quoque damnum restituere debere, qui auctor operis
<non> fuit, apud Ferocem Proculus ait; si cum uno
dominorum actum sit, qui opus non fecerit, debere
eum opus restituere sua impensa, quia communi diyi-
dundo actionem habet. sed sibi magis placere pa-
tientiam dumtaxat eum praestare oportere, quia sua
culpa actor id patiatur, qui non agit cum eo, a quo
opus factum sit. et est iniquum eum, qui non fecit,
id restituere oportere, quoniam communi diyidando
agere potest; quid enim fiet, si socius eius solyendo
non fuerit?

20. D. 9, 2, 27, 1. Ulpianus libro octayo decimo
ad edictum (P. 621). — Si servus communis [id est
meus et tuus] seryum meum occiderit, legi Aquiliae
locus est adyersus te, si tua yoluntate fecit, et ita
Proculum existimasse Urseius refert; quod si non
yoluntate tua fecit, cessare noxalem actionem, ne sit
in potestate seryi, utri^ soli seryiat.

1 Fl. ut tibi.

12*

180 ni. GAn CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBHS CONS.

Be iure dotium.

21? D. 23, 3, 48pr. Idem (sc, lulianus) libro
secundo ad Urseium Ferocem (P. 892). — Tali facta
stipulatione ^decem in anno proximo dotis nomine
dare spondes?' quaesitum est, annus ex quo tempore
esset numerandus, utrum ex die stipulationis factae
an ex eo die, quo dos esse potuisset [id est nuptiarum].
et responsum est ex die nuptiarum annum esse nume*
randum, ne, si aliter obserraremus, si intra annum
nuptiae factae non sint, yideri possit dos ex ea obli-
gatione deberi.

22. Ibid. § 1. — Socer genero suo sic legaverat:
^Lucio Titio filiae meae nomine centum heres meua
damnas esto dare'. hanc pecuniam generum petere
debere exactam^que ab eo^ acceptam legatis referri,
sed nihilo minus dotis esse factam et divortio facto
m tucoriae^ actione mulieri reddendam Proculus re-
spondit*.

23. D. 23; 4, 22. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ad TJrseium Ferocem (P. 893). — Quidam fundum
dotis causa ab uxore sua acceperat interque eos con-
yenerat, ut mercedes eius fundi yir uxori annui nomine
daret. deinde eum fundum yir matri mulieris certa
pensione colendum locayerat eaque, cum mercedes eius
fandi deberet^ decesserat et filiam suam solam heredem
reliquerat et diyortium factum erat. yir deinde pete-
bat a muliere mercedeS; quas mater debuerat. placuit
exceptionem mulieri dari non debere, ^ac si inter se
et yirum non conyenisset; ut hae mercedes sibi ali-
mentorum nomine darentur'; cum futurum sit^ ut
quodammodo donationes inter yirum et uxorem con-
firmentur. nam quod annui nomine datur^ species est
donationis.

1 2W6. dotis.

2 Fl. Bed divortio facto de dote actione mulieri reddendam
Proculus respondit et nihilo minus dotis esse factam. correxit
Ihering,

8. URSEIUS PEROX 181

24. D. 24; 3, 32. Idem (sc. lalianus) libro secundo
ad Urseium Ferocem (P. 894). — Si prior maritus
posteriori dotis nomine tamquam debitor mulieris
dotem promiserit, non plus quam id quod facere possit
dotis futurum esse.

25. D. 46, 3, 87. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ad Urseium Ferocem (P. 906). — Quotiens unus ex
sponsaribtis^ suam partem solvisset, tamquam negotium
reo gessisset; perinde babendum esse, ac si reus ipse
unius sponsoris^ partem solyisset; sed tamen ut non
ex sorte decedat.

De dotis promissione videtur actum fuisse.

26. D. 24, 3, 59. lulianus libro secundo ad Ur-
seium Perocem (P. 895). — Filiae meae emancipatae
et aegrae vir in hoc repudium misit, ut mortua ea
dotem potius beredibus eius quam mihi redderet. Sa-
binus dicebat utile mihi eius dotis reciperandae iu-
dicium dandum esse; Gaius idem.

De cidquirendo rerum dominio.

27. D. 45, 3; 14 lulianus libro tertio ad Urseium
Perocem (P. 917). — Servus meus cum apud furem
esset, furi dari stipulatus est. negat furi deberi Sa-
binus, quia eo temporC; quo stipulatus est, ei non
serviret.

Lenel P.: ^Quid si foris nomine mancipio accepit yel
traditione possessionem nactus est?'

Quae sequuntur ^sed nec ego ex ea stipulatione
agei*e potero. sed si detracta faris persona stipulatus est,
mihi quidem adquiritur actio, sed furi nec mandati nec
alia actio adversus me dari debet', non Urseii sunt.

28. D. 41; 3, 35. lulianus libro tertio ad Urseium
Ferocem (P. 913). — Si homo, cuius usus fructus
legatus erat, ab herede numquam possessus subreptus

1 Tfib. fideiussoribus, quod Lend servat,

2 IW&. fideiusaorie.

182 UI. GAn CLAUDn NEEON. GALBAE TEMP. lUEIS CONS.

fuisset, quaesitum est^ quia heres furti actionem non
haberet^ an usucapi possit. Sabinus respondit nuUam
eius rei usucapionem esse^ cuius nomine furti agi
possit; agere autem furti eum, qui frui deberet^ posse.
^Quod sic accipiendum est, ut fructuarius poterit uti
frui; aliter enim homo in causa non perduceretur. sed
si utenti iam et fruenti abductus homo fuerit, non solum
ipse, sed etiam heres furti agere poterit^.

De emptione venditione.

29? D. 18, 1,41, 1. lulianus libro tertio ad Ur-
seium Ferocem (P. 907). — Mensam argento coopertam
mihi ignoranti pro solida yendidisti imprudens. nuUa
est emptio pecuniaque eo nomine data condicetur.

30? D. 40, 4, 19. Idem (sc. lulianus) libro tertio ad
Urseium Ferocem (P. 908). — Quidam heredem suum
rogaverat, ut seryum manumitterei deinde, si heres
eum non manumiserit, liberum eum esse iusserat eique
legayerat. heres eum manumisit. plerique existimant
hunc ex testamento libertatem consequi. secundum
hoc legatum quoque ei debetur.

Lenel notat ^quaeritur de servo, qui hac lege yeniit,
ut manumitteretur. cf. D. 18, 7, 3'. at nescio, an pro
libro III potius II scribendum fragmentumque capiti de
manumissionibus attribuendum sit.

De intercessionSms,

31. D. 16, 1, 16 pr. Idem (sc. lulianus) libro quarto
ad Urseium Ferocem (P. 924). — Si mulier contra sena-
tus consultum Yelleianum pro me intercessisset Titio
egoque mulieri id solyissem et ab ea Titius eam pecu-
niam peteret, exceptio huius senatus consulti non est
profutura mulieri; neque enim eam periclitari, ne eam
pecuniam perdat, cum iam eam habeat.

Triboniani manus apparet.

32. Ibid. § 1. ~ Si ab ea muliere, quae contra
senatus consultum intercessisset, fideiussorem acce-

8. UBSEIUS FEROX 183

pissem, Gaius Gassius respondit ita demum fideiussori
exceptionem dandam^ si a muliere rogatus fuisset.

Sequuntor haec : ^lolianus autem recte putat . . .'
yerba ^recte putat' a Triboniano addita yidentur. aliter
Erueger p. 160 n. 116 (Vohl durch Entstellung einer
Nota entstanden, etwa so, dafs hinter lulianus der Name
eines von lulian angefiihrten Juristen ausgefallen ist').

Be furtis.

m

33. D. 47, 2, 59. lulianus libro quarto ad Urseium
Ferocem (P. 926). — Si filio familias furtum factum
esset, recte eum patren» familias factum eo nomine
agere\

^Sed et si res ei locata subrepta fuerit, pater familias
factus itidem agere poterit'.

34. D. 13, 6, 20. Idem (sc. lulianus) libro tertio
ad Urseium Ferocem (P. 920). — Argentum commo-
datum si [tam] idoneo servo meo tradidissem ad te
perferendum [ut non debuerit quis aestimare futurum,
ut a quibusdam malis hominibus deciperetur], tuum,
non meum detrimentum esse^y si id mali homines
intercepissent.

Triboniani addidamenta Pemice deprehendit.

35. D. 12, 5, 5. lulianus libro tertio ad Urseium
Ferocem (P. 915). — Si a servo meo pecuniam quis
accepisset; ne furtum ab eo factum indicaret, sive in-
dicasset sive non, repetitionem fore eius pecuniae
Proculus respondit.

Liber X—?
De lege AquUia,

36*. Collat. 12, 7, 9. Ulpianus libro XVIII ad
edictum (P. 623). — . . si qui servi inquilini insulam

1 Trib» is pater familias factus . . aget.

2 Trib. erit.

184 in. GAII CLAUDU NERON. GALBAB TEMP. lURIS CONS.

exusserint, libro X IJrseius refert Sabinom respondisse
lege Aquilia servorum nomine dominum noxali iudicio
conveniendum, ex locato autem dominum teneri negat
Proculus autem respondit^ cum coloni servi villam
exussennty colonum vel ex loca/to vel lege Aquilia
teneri; ita ut colonus servos posset noxae dedere^ et
si uno iudicio res esset iudicata^ altero amplius non
agendum.

36^ D. 9, 2, 27, 11. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum. — Proculus ait^ cum ooloni servi villam
exussissent, colonum vel ex locato vel lege Aquilia
teneriy ita ut colonus possit servos noxae dedere^ et
si uno iudicio res esset iudicata, altero amplius non
agendum. sed haec ita^ si culpa colonus careret;
ceterum si noxios servos babuit; damni eum iniuria
teneriy cur tales habuit. idem servandum et circa
inquilinorum insulae personas scribit.

37. D. 18, 6, 13. 14 Paulus libro tertio Alfeni
Epitomarum (P. 52) et lulianus libro tertio ad TTr-
seium Ferocem (P. 910). — Lectos emptos aedilis,
cum in via publica positi essent; concidit. si traditi
essent emptori aut per eum stetisset quo minus
traderentur, emptoris periculum esse placet. | eumque
cum aedili; si id non iure fecisset, habiturum actionem
legis Aquiliae, aut certe cum venditore ex empto
agendum esse, ut is actiones suas, quas cum aedile
habuissety ei praestaret.

JDe interrogationibus in iure faciendis,

38. D. 11, 1, 18. lulianus libro quarto ad TTr-
seium Ferocem (P. 923). — Qui ex parte dimidia
heres erat cum absentem coheredem suum defendere
vellet, ut satisdationis onus evitare possit, ^in iure
interrogatus^ respondit se solum heredem esse et
condemnatus est. quaerebat actor, cum ipse solvendo
non esset; an rescisso superiore iudicio in eum, qui

9. AnUdKUS 185

re yera lieres erat, actio dari deberet Procoliis re-
spondit reseiBSO iadido posse agL

Quae ' sequxuitar: Hdque est Tenun', Inliani ha-
benda siuit.

9. ATlLICmUS

ioris e<msiilto8 cam Procnlo littenunmi commercio
eoniimctas (D. 23, 4, 6 ^Atilieiniis Procnlo sno salntem
. . . Procnlns respondit'), qnoenm non raro consensisse
traditor (D. 15, 1,17 'et F^o<mln8 etAtilicinns existimant'.
D. 4, 8, 21, 9 l^rocalns et Atilicinas aiant'. D. 8, 3, 5, 1
^Procnlom - et Atilidnom existimasse ait' sc. NeratinsY
laadatas a Plaatio (D.35,2,49pr.), Aafidio Chio (Vat77),
Fofidio (D. 34, 2, 5), Neratio (D. 8, 3, 5, l), laliano
(D.12,4,7pr.), Valente (D.32,19), Pomponio (D. 11, 7, 28,
13, 7, 6pr. 30, 48 pr.) aliisqae, et respondendo et libris
sciibendis operam dedit. cf. Ferrini Z. d. Sav.-St. VII,
84—90.

Atnidni aactoritatem apnd posteros non levem faisse
apparet. Severi certe aetate et Ulpianus operae pretiam
existimavit referre sententiam das qaandam non receptam
esse (D. 20^ 6, 6, 21), et Paalos einsdem sententiam tam
libris ad Sabinom qaam ad Plaatium rettolit (I. 2, 14pr.),
deniqne lastinianas eandem hanc sententiam a. 581 pro-
bavit (C. 6, 27, 5) probatamqae in novis qaoque Institu-
tionibns (L c.) attulit. .

I. Besponsa.

Atilicini responsa inprimis ab Aofidio Chio (Vat.
fr. 77 ^Atilicinum respondisse Aofidius Chius refert')
et Fofidio (D. 42, 2, 5 ^Apad Fofidinm Qaaestionum libro
secando ita scriptnm est: . . . Atilicinus negat . . .') et
Plaatio (v. infra) servata sont.

Hoc loco ea tantom profero, qoae Atiliclnam libris
iaseraisse non satis constat.

186 ni. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS .

De usufrucki legato.

1\ Vat. fr. 77. (Ulp. 1. XVII ad Sab. P. 2563). —
Interdum . . etsi uon siut couiuucti, tameu usus fructus
legatus alteri adcrescit, ut puta si mihi fundi usus
fructus separatim totius et tibi similiter fuerit usus
fructus relictus; nam ut Celsus . . . et lulianus . . .
scribunt; concursu partes habemus. quod et in pro-
prietate contingeret; nam altero repudiaute alter totum
fundum haberet. sed in usu fructu hoc plus est, contra
quam Atilicinum respondisse Aufidius Chius refert^
quod et constitutus nihilo niinus amissus ius ad-
crescendi ae^mittit.

l^. D. 1, 2, ly 3. nipianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2563). — Interdum . . etsi non sint
coniuncti, tamen usus fructus legatus alteri adcrescit^
ut puta si mihi fundi usus fructus separatim totius et
tibi similiter fuerit relictus. nam, ut et Celsus • . .
et lulianus . . . scribit, concursu partes habemus. quod
et in proprietate contingeret; nam altero repudiante
alter totum fundum haberet. sed iu usu fructu hoc
plus est; quia et constitutus et postea amissuai nihilo
minus ius adcrescendi admittii

JDe omamentis mulidmbus lega;ti$.

2. D.34;2^5. Africanus libro secundo Quaestionum
(P. ll^). — Apud Fufidium Quaestionum Jibro secundo
ita scriptum est: si mulier mandaverit tibi, ut sibi
uniones usus sui causa emeres, si tu post mortem
eius, cum putares eam vivere, emeris; Atilicinus negat
esse legatos ei, cui mulier ita legaverit ^ornamenta,
quae mea causa parata sunt eruntve'; non enim eius
causa videri parata esse, quae iam mortua ea empta
fuerint.

Be dote.

3. D. 12, 4, 7 pr. lulianus libro sexto decimo
Digestorum (P. 266). — Qui se debere pecuniam

9. ATILICINUS 187

mulieri putabat; iussa eius dotis uomine promisit
(dotem dixit?) sponso et solvit. nuptiae deinde non
intercesserunt. quaesitum est, utrum ipse potest re>
petere eam pecuniam qui dedisset, an mulier. Nerva
Atilicinus responderunt, quoniam putasset quidem
debere pecuniam, sed exceptione doli mali tueri se
potuisset, ipsum repetiturum, sed si, cum sciret se
nihil mulieri debere, promisisset, mulieris esse actio-
nem, quoniam pecunia ad eam pertineret. [si autem
vere debitor fuisset et ante nuptias solvisset et nuptiae
secutae non fuissent, ipse possit condicerC; causa
debiti integra mulieri ad hoc solum manente, ut ad
nihil aliud debitor compellatur^ nisi ut cedat ei con-
dicticia actione.]

Communi dividundo,

4. D. 10, 3, 6, 4. Ulpianus libro nono decimo ad
edictum (P. 639^). — . . et partem venire (sc. in communi
dividundo iudicium) Sabinus et Atilicinus responderunt.

5. D.ibid.§5. — Sed et accessionem et decessionem
hoc iudicium accipere idem existimaverunt.

De sodetate.

6. D. 17, 2, 52, 18. Idem (sc. Dlpianus) libro trigen-
simo primo ad edictum (P. 922*). — ... apud veteres
tractatur, an socius omnium bonorum, si quid ob
iniuriarum actionem damnatus praestiterit, ex com-
muni consequatur ut praestet. et Atilicinus Sabinus
Gassius responderunt, si iniuria iudicis damnatus sit,
consecuturum, si ob maleficium suum, ipsum tantum
damnum sentire debere. cui congruit, quod Servium
respondisse Aufidius refert.

De pignore,

7. D. 44, 4, 4, 8. Ulpianus libro septuagensimo
sexto ad edictum (P. 1677^). — . . quaeritur, si imiones
tibi pignori dedero et convenerit, ut soluta pecunia

188 ni. GAH CLAUDII NERON. GALRAE TEMP. lURIS CONS.

redderentur, et hi imiones culpa tua perierint et
pecuniam petas. exstat Nervae et Atilicini sentenida
dicentium ita esse excipiendum ^si inter me et te non
conyenity ut soluta pecunia uniones mihi reddantur/

n. Dige8torum(?) libri.

Eiusmodi libri quamquam non diserte landantur, quin
ab Atilicino editi sint, vix potest dubitari. haec enim
legantur: ^Atilicinus quibusdam placuisse ait' D. 5, 3, 43.
^Atilicinus ait Caesarem . . rescripsisse in haec verba'
D. 8, 3, 35. de operis indole hoc tantum verisimile est,
illum responsa et sua et aliorum iuris consultorum pro-
posuisse. Nervae Sabini Cassii Proculi, qui saepe cum
Atilicino coniuncti laudantur, sententias ex Atilicini opere
desumptas esse Krueger p. 156 iudicat neque loers (Pauly-
Wissowa II p. 2075 sq.) improbat. itaque Atilieini Digesto-
rum libri postea Ursei et Plautii operibus similibus videntur
oblitterati esse (cf. Ferrini 1. c. p. 88), quae conieotura
eo adiuvatur, quod Atilicini sententiae tam libris ad Sa-
binum et ad legem luliam Papiamque Foppaeam quam
ad edictum referuntur.

In Atilicini fragmentis nonnunquam partium et
fundorum, de quibus sermo est, vera nomina afferuntur.
laudantur enim ^Gnaeus Domitius' (D. 33, 8, 6, 4), fiindus
Sutrinus, ex cuius fonte vicini aquam ducere soHti sunt,
et Caesaris rescriptum ad Statilium Taurum de fontis
illius usu.

Fragmenta secundum res tractatas disposita Sabi*
nianum praecipue ordinem secutus propono.

Be servo prqprio herede insHtuendo,

1. 1. 2, 14pr. — Heredes instituere permissum est
tam liberos homines quam servos tam proprios quam
alienos. proprios autem olim quidem secundum plurium
sententias non aliter quam cum libertate recte in-
stituere licebat. hodie vero etiam sine libertate ex

9. ATHJCINUS 189

nosixa coostitatioiie heredes eos institaere penmsauiii
est. qnod non per innoTationemindnximus, sed quoniam
et aequius erat et Atilicino placuisse Paulus suis libris,
quoB tam ad Masnrium Sabinum quam ad Plautium
scripsity refert.

Quam TriboniaiLns innoTationem non esse declarat,
eam yel Antonini Pii aetate a plerisque reiectam esse
GaL 2, 185 — 187 docet. haec enim ait: ^sicut autem
liberi homines^ ita et servi, tam nostri quam alieni, heredes
scribi possunt. sed noster servus simul et liber et heres
esse iuberi debet, id est hoc modo ^Stichus servus meus
liber heresqne esto' vel ^heres liberqae esto'. nam si
sine libertate heres institutas sit, etiamsi postea mana-
missus faerit a domino, heres esse non potest, qaia in-
stitutio in persona eias non constitit.' cf. 2, 154 ^qoi
facultates saas suspectas habet, solet servum saum . . .
libernm ^esse iabere^ et heredem institaere' . . .

Atilicini contraria sententia Qaio teste ius quo cives
ntebantur, dubiam reddere tam non poterat. posteris
demum temporibus, ut conicere licet, Seyeri aetate, ex
Atilicini sententia altercatio exorta est. lustinianus enim
(C. 6, 27, 5) haec refert: ^Quidam cam testamentum con-
deret, daobus heredibas scriptis anum quidem ex parte
instituit, serram aatem suum, cuius et nomen addidit,
ez reliqua parte sine libertate scripsit heredem . . . et
dabitabatur, si hoiasmodi . . . institutio aHquas vires potest
babere • . . tanta inter veteres exorta est contentio, ut
vix possibile sit videri eandem decidere . . . com veteres
et aliam proposuerant ambigaitatem dicentes, si quis
servum suum in testamento qaidem heredem ex parte
sine libertate scripsisset, in codicillis autem libertatem ei
reliquisset, si possit institutio valere . • .' itaque ^veteres',
qaorum mentio fit, tertii demum saecali iuris consulti
videntur fnisse. certe a. 260 Impp. Yalerianus et Gallienus
referunt (C. 7, 4, 10): ^etsi non adscripta libertate testator
servum suam tatorem filiis suis dederit, receptum est
et libertatis et papillorum favore, at per fideicommissam

190 III. GAH CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

manumisisse eum yideatur.' Ulpianus autem (D. 26, 2, 10, 2 1)
disputat: ^quid . . interest, suum servum an alienum tn-
torem scripserit, cum pupilli favore et publicae utilitatis
adsumpta libertas sit in persona eius qui tutor scriptus
est? potest igitur et huic fideicommissaria libertas de-
fendi . . .' Atilicini vero sententiam ne Paulus qnidem
probavit, quippe cum Tribonianus de hac re diserte
taceat. denique dubitare licet, an Atilicinus re yera id
existimaverit, quod Tribonianus eum ezistimasse tradit.

JDe legatis.
De legato per damnationem.

2. D. 45, 2, 17. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1158"). — Sive a certis personis heredum nomi-
natim legatam esset sive ab omnibus excepto aliquo,
Atilicinus Sabinus Cassius pro hereditariis partibus
totum eos legatum debituros aiunt, quia hereditas eos
obligat.

De usufructu legato v. Resp. 1,

Be locatione legata,

3. D. 34, 3, 16. Paulus libro nono ad Plautium
(P. 1172). — Ei cui fundum in quinquennium loca-
veram legavi quidquid eum mihi dare facere oportet
oportebitve ut sineret heres sibi habere. Nerva Atili-
cinus, si heres prohiberet eum frui, ex conducto^ si
iure locationis quid retineret, ex testamento fore ob-
ligatum aiunt, quia nihil interesset, peteretur an re-
tineret; totam enim locationem legatam videri.

Be servo legato,

4. D. 35, 2, 49 pr. Idem (sc. Paulus) libro duo-
decimo ad Plautium (P. 1188). — Plautius. Servo
quem tibi legaveram, fundum legavi. Atilicinus Nerva
Sabinus primum in servo rationem legis Falcidiae
habendam et quota pars ex eo decederet, eam partem

9. ATILICmUS 191

in fando legato inutilem futnram, deinde ex reliqois
partibns fundi legis Falcidiae portionem decessuram,
sicnt ex omnibus legatis.

De peculio legato,

5. D. 33; 8, 6, 4. Ulpianus libro vicensimo quinto
ad Sabinum (P. 2680). — . . cum Gnaeus Domitius
filiae suae peculium quod eius esset legasset, et annuum
quod ei solitus erat dare, biennio non dedisset, sed in
rationibus suis rettulisset filiae se debere quinquaginta,
Atilicinus existimayit legato non cedere.

De Cn. Domitii nominibus vulgatis v. Wilmanns
Eiempla H p, 324 et Prosopogr. 11 23.

6. D. 15, 1; 17. nipianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 852«f). — Et Proculus et Atilicinus
existimant; sicut ipsi vicarii sunt in peculiO; ita etiam
peculia eorum.

De ornamenUs muUebrilms legaUs.
Y. Besp. 2.

De cautione legatonm servandonm.

7. D. 32, 19. — Valens libro quinto Fideicommis-
sorum (P.14). — Si tibi legatum est vel fideicommissum
relictum, uti quid facias, etiamsi non interest heredis
id fieri, negandam tibi actionem, si non caveas heredi
faturum, quod defunctus voluit, Nerva et Atilicinus
. . putaverunt.

De fimere.

8. D. 11, 7, 28. Pomponius libro quinto decimo
ad Sabinum (P. 607^*). — Quod si nulla dos esset,
tunc omnem inpensam (sc. funeris) patrem praestare
debere Atilicinus ait aut heredes eius mulieris, puta
emancipatae. quod si neque heredes habeat neque
pater solvendo sit, maritum in quantum facere potest
pro hoc conveniri, ne iniuria eius videretur quondam
uxorem eius insepultam relinqui.

192 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lUBIS CONS.

De dote.
De dote promissa y. Besp. 3.

De rerum amotarim actione.

9. D. 25;2;6pr. Paulus libro septimo ad Sabinum
(P. 1775). — Contra nurum . . socero hoc iudicium
(sc. rerum amotarum) dandum Atilicinus et Fulcinius
aiunt, quotiens filio familias dos data est; socerum ob
res divortii causa amotas furti agere non posse.

De concuhinatu,

10. D. 25; 7; 1, 1. Ulpianus libro secundo ad legem
luliam et Papiam (P. 1985). — Cum Atilicino sentio
et puto solas eas in concubinatu haberi^ posse siue
metu criminis, in quas stuprum non committitur.

De commmi ditndtmdo.
y. Besp. 4.

De servitutibus.

11. D. 8; 3; 5, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad edictum (P. 596®). — Neratius libris ex Plautio
ait nec haustum nec appulsum pecoris nec cretae
eximendae calcisque coquendae ius posse in alieno esse^
nisi fundum yicinum habeat, et hoc Proculum et Atili-
cinum existimasse ait.

12. D. 8, 3, 35. Paulus libro quinto decimo ad
Plautium (P. 1212). — Atilicinus ait Caesarem Statilio
Tauro rescripsisse in haec yerba: ^Ei qui ex fundo
Sutrino aquam ducere soUti sunt, adierunt me pro-
posueruntque aquam, qua per aliquot annos usi sunt
ex fonte, qui est in fundo Sutrino, ducere non potuisse
sCy quod fons exaruisset^ et postea ex eo fonte aquam
fluere coepisse, petieruntque a me, ut quod ius non
neglegentia aut culpa sua amiserant, sed quia ducere
non poterant, his restitueretur. quorum mihi postulatio

1 Fl habere.

9. ATHJCmUS 193

cum noii iniqua yisa sit, saccarreDdam his putavL
itaque quod ins habuerant tanc cam primam ea aqua
pervenire ad eos non potuit, id eis restitui placet'.

Quis ^Gaesar' sit, quo monere Statilias Taurus
fonctus sit, nescio. Paulus de Eohden (Prosopogr. m
p. 264) Statilium Taurum forfcasse consulem esse a. 717.
728 existimat, cui Augustus a. 738 curam urbis et Italiae
commisit.

De societaie.

13. D. 2yl4;27pr. Paulus libro tertio ad edictum
(P. 127*). — Si unus ex argentariis sociis cum debitore
pactus sit; an etiam alteri noceat exceptio? Neratius
Atilicinus Proculus nec si in rem pactus sit^ alteri
nocere; tantum enim constitutum^ ut solidum alter
petere possit.

De societate omnium bonorum v. Besp. 5.

Be mandato.

14. D. 17, 1,45, 7. Paulus libro quinto ad Plautium
(P. 1114). — Quod mihi debebas, a debitore tuo sti-
pulatus sum periculo tuo. posse me agere tecum man-
dati in id quod minus ab illo seryare potero, Nerva
Atilicinus aiunt, quamvis id mandatum ad tuam rem
pertineat.

De fiduia(?) et pignore.

15. D. 13, 7, 6pr. Idem Tsc. Pomponius) libro
trigensimo quinto ad Sabinum (P. 797"). — Quamvis
convenerit, ut fundum pigneraticium (fiduciarium?)
tibi vendere liceret, nihilo magis cogendus es vendere,
licet solvendo non sit is qui pignus (fiduciam?) dederit,
quia tua causa id caveatur. sed Atilicinus ex causa
cogendum creditorem esse ad vendendum dicit. quid
enim si multo minus sit quod debeatur et hodie pluris
venire possit pignus (fiducia?) quam postea?

16. D. 20, 6, 6, 2. Uipianus libro septuagensimo
tertio ad edictum (P. 1638). — ... Atilicini sententia,

luriapr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 2. 13

194 in. GAII CLAUDII NERON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

qui putabat, si satisdetur alicui de parte^ pecuniae,
recedere eum a pignoribus debere.

Aliam de pignore Atilicini sententiam v. Besp. 7.

De furtis.

17. D. 30. 48pr. Pomponius libro sexto ad Sa-
binum (P. 499). — Si heredis servus rem <per dam-
nationem]> legatam ignorante domino subtraxisset et
vendidisset^ Atilicinus in factum dandam actionem^ ut
vel noxae servum dederet dominus vel ex pecu]io prae-
staret, quod ex venditione eius rei haberet.

De iniuria.

18. D. 47, 10, 11, 6. Ulpianus libro quinqua-
gensimo septimo ad edictum (P. 1344). — Atilicinus
. . ait et si persuaserim alicui (potius h'berto?) alias
nolenti, ut mihi ad iniuriam faciendam oboediret, posse
iniuriarum mecum agi.

ludicio sisti.

19. D. 2, 11, 4, 4. Dlpianus libro septuagensimo
quarto ad edictum (P. 1657). — Quaesitum est an
possit conveniri, ne ulla exceptio in vadimonio deserto^
obiciatur. et ait Atilicinus conventionem istam nou
valere.

20. D. 3, 3, 43, 5. Idem (sc. Paulus) libro nono
ad edictum (P. 185^). — Si procurator agat et praesens
sit absentis servus, Atilicinus ait servo cavendum, non
procuratori.

De hereditatis petitione.

21. D. 5,3,43. Paulus libro secundo ad Plautium
(P. 1081). — Postquam legatum a te accepi, heredi-
tatem peto. Atilicinus quibusdam placuisse ait non

1 Fl certae.

2 Trib, in promissione deserta indicio siBtendi causa facta.

10. FUFIDIUS 195

aliter milii adYersus te dandam petitionem, quam si
legatum redderem.

Be arbitriis.

22. D. 4, 8, 21, 9. Dlpianus libro tertio decimo
ad edictum (P. 460). — Si quis ex litigatoribus ideo
non adfuerit, quod valetudine yel rei publicae causa
absentia impeditus sit aut magistratu aut alia iusta
de causa, poenam committi Proculus et Atilicinus aiunt;
sed si paratus sit in eundem compromittere, actionem
denegari aut exceptione tutum fore.

10. FUPIDIUS

qui iuris peritus a 6aio, Africano, Paulo laudatur,
cum Sabini et Atilicini responsa rettulisse, Nerva autem
filias contra atque ille sensisse dicatur (D. 40, 2, 25),
huius aequalis esse Neronisque principis aetate videtur
vixisse (Pernice I 280 n. 11). quem, cum Fufidii nomen
Yulgaro sit (Wilmanns Ex. II, 329), nihil est; cur eundem
atque Aufidium Chium (v. IV, 6) putemus esse. quae
de Pufidio referuntur, eum non respondendo, sed iuris
consultorum responsis proponendis operam dedisse satis
videntur indicare.

Quaestionum libri.

Laudatur ab Africano in Qaaestionum libro secundo
Fufidii secundus liber Quaestionum, cui operi omnia eius
fragmenta, quae pauca sunt, attribuere licet. cum secundo
libro de legatis dictum esse appareat, ea quae de servo
herede instituendo Fufidium dixisse traditur, primo libro,
^uae de manumissione, vel secundo vel tertio libro ad-
scribenda esse licet suspicari. sed de re plane dubia certa
statuere nolo.

13*

196 in. GAII CLAUDII NEEON. GALBAE TEMP. lURIS CONS.

Liber IL

Be ornamentis legatis.

1. D. 34, 2, 5. Africanus libro secundo Quae-
stionum (P. 11). — Apud Fufidium Quaestionum libro
secundo ita scriptum est: si mulier mandaverit tibi, ut
sihi uniones usus sui causa emeres, si tu post mortem
eiuSy cum putares eam vivere, emeriSy Atilicinus negat
esse legatos ei, cui mulier ita legaverit: ^ornamentay quae
mm causa parata sunt erunive'; non enim eius causa
videri parata esse, quae iam mortu/a ea empta fuerint.

Ez incertiB libris.

Be servo proprio herede instituendo.

2. Gai. 2y 154. — . . qui facultates suas suspectas
habet, solet servum suum primo aut secundo vel
etiam ulteriore gradii liberum et heredem instituere,
ut si creditoribus satis non fiat, potius huius heredis
quam ipsius testatoris bona yeneant, id est ut igno-
minia quae accidit ex venditione bonorum, hunc potius
heredem quam ipsum testatorem contingat^ quamquam
apud Fufidium Sabino placeat eximendum eum esse
ignominia, quia non suo Titio, sed necessitate iuris
bonorum venditionem pateretur.

Be manumissione per vindictam facienda.

3. D. 40, 2, 25. Gaius libro primo de manu-
missionibus (P. 477). — Si tutoris habendi causa pu-
pillus manumittat, probationi esse causam Fufidius ait.

Gai. 1, 38. ^eadem lege (sc. Aelia Sentia) minori XX
annomm domino non aliter manumittere permittitur, quam
vindicta apud consilium iusta causa manumissionis ad-
probata. iustae autem causae manumissionis sunt . . .'
quas inter causas haec erat, ^si servum procuratoris
habendi gratia manumittat' (Gai. 1, 19), cui Fufidius illam
adiunxit, ^si tutoris habendi causa manumittat'.

11. CANINIUS REBILUS 197

De interdicto possessorio?

4. D. 42, 5, 29. Paulus libro quinto ad legem
luliam et Papiam (P. 957). — Fufidius refert statuas
in publico positas bonis distractis eius, cuius in
honorem positae sunt, non esse emptoris bonorum
eius, sed aut publicas, si ornandi municipii causa
positae sint, aut eius, cuius in honorem positae sint,
et nuUo modo eas detrabi posse.

cf. 6ai. 4, 145. ^Bonorum quoque emptori similiter
proponitur interdictum (sc. adipiscendae possessionis), quod
quidam possessorium vocant'.

De statuis eorum, qui relegati sunt ex causa maie-
statis, Metrahendis' ait Modestinus D. 48, 19, 24.

11. CANINIUS REBILUS

filius consulis suff. a. 12, ipse consul anno incerto
(quippe quem Seneca de ben. 2, 21, 5 consularem dicat),
*ob libidines muliebriter infamis', 'cruciatus aegrae senectae
misso per venas sanguine effugit' a. 56. Tac. ann. 13, 30.

Bebilum etiam ^peritia legum' ex primoribus fuisse
idem auctor I. c. refert. de responsis eius nihil traditur.

IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI
TEMPOEUM lURIS CONSULTL

1. Serviliiis. — 2. PegaBua. — 3. OctaveiiuB. — 4. PlautiuB. —
6. Aufidius Chius. — 6. Puteolanus. — 7. Gampanus. —
8. VivianuB — 9. Caelius Sabinus. — 10. luventius Celsus

(pater).

1. SERVILIUS

inris peritus a Terentio Clemente landatus, qui Proculi
sententiam refert, ceterum nobis ignotus. fortasse in
nmnero eorum Bcriptorum habendus est, qui principalium
iuris consultorum responsa collegerunt.

. • . librL

De libertorum bonis,

D. 37, 14, 10. Terentius Clemens libro nono ad
legem luliam et Papiam (P. 22). — Eum qui capitis
patemum libertum^ accusasset, excludi a bonorum
possessione contra tabulas placnit. Labeo existimabat
capitis accusationem eam esse, cuius poena mors aut
exilium essei qui nomen detulit, accusasse intelle-
gendus est, nisi abolitionem petit. idque etiam Proculo
placuisse Servilius refert

1 Flor, eum patronum qui capitis libertum.

1. SERVILIUS — 2. PEGASUS 199

2. PEGASUS

^filius trierarchi, ex cuius liburnae parasemo nomen
accepit'* (sclioL luv. 4, 77), consul suffectus cum Pusione
temporibus Vespasiani (Gai. 1, 31. 2, 254. I. 2, 23, 5), pro-
vinciis pluribus praefuit (schol. 1. c), praefectus urbi tem-
poribus Domitiani (D. 1, 2, 2, 53. schol. 1. c), interpres
legum SBJictissimus temporibus diris (luy. 4, 77). ^uris
studio gloriam memoriae meruit, ut liber vulgo, non homo
diceretur'. Proculo successit (Pomp. § 52), successorem ha-
buit Gelsum. ad praeceptorem fortasse respiciunt haec: ^pu-
tabat^ D.39,5, 19,6; 'solitus fuerat distinguere' D.31,43,1.

In aliis secutus est Trebatium (D. 41, 1, 41), Tu-
beronem (D. 33, 7, 12, 3. 46, 3, 95, 7), Labeonem (D. 33,
7, 12, 3. 46, 3, 95, 7), Nervam (D. 33, 8, 6, 4), Sabinum
(D. 12, 5, 4pr.), Cassium (D. 7, 1, 12, 2. 2, 1, 11, 2),
Proculum (D. 1, 9, 7, 1. 3, 5, 17. 15, 1, 30 pr. 41, 1, 27, 2),
in aliis reliquit Sabinum (D. 45, 1, 115, 2) et Cassium
(D. 33, 7, 12, 16). sententiae eius iaudantur cum in libris
ad Sabinum a Pomponio (D. 7, 1, 12, 2. 41, 1, 27, 2) et
Ulpiano (D. 28, 5, 19. 1, 9, 4. 7, 1, 25, 4. 23, 7, 12, 3.
16. 18. 23, 8, 6, 4) et in Pomponii libris ad Q. Mucium
(D* 31, 43, 2) et in Ulpiani libris ad legem luliam et
Papiam (D. 1, 9, 7, 1), tum in libris ad edictum Gai
(D. 2, 1, 11, 2), Pauli (D. 3, 5, 17), Ulpiani (D. 3, 2, 2, 5.
41, 1, 41. 4, 8, 21, 10. 5, 4, 1, 3. 6, 1, 9. 9, 2, 5, 2.
9, 2, 7, 2. 12, 5, 4pr. 14, 1, 1, 8. 15, 1, 30pr. 15, 2,
1, 7. 39, 5; 16; 6). accedunt luliani libri Digestorum
(D. 7, 1, 25, 7), Fideicommissorum Valentis (D. 32, 12),
Quaestionum Papiniani (D. 45, 1, 115, 2. 46, 3, 97, 7),
Institntionum Qai (3, 64).

lulianum Pegasi quandam sententiam secutum esse
Ulpianus docet (D. 7, 1, 25, 7). at eiusdem sententiam
quandam aperte falsam esse Gaius existimat (1. c).

Inter res a Pegaso tractatas maxime notabiles hae
sant: senatusconsultnm Lupo et Largo consulibus a. 42
factum ita interpretatus est, *ut in bonis Latinorum eodem

200 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

iure utamur, quo utimur iu hereditate civium Bomanorum
libertinorum' (Gai. 3, 64). respondit de iis qui quaestus
causa in certamina descendunt (D. 3, 2, 2, 5); de magistro
navis, qui mutuam pecuniam sumpserit (D. 14, 1, 1, 8);
de statulibero, cui peeulium legatum sit cuique hereg
interim credidit (D. 33, 8, 8pr.); de libertate servo relicta
et herede rogato, ^ut eum artificium doceat, unde se tueri
possit' (D. 32, 12); de eo qui onere onustus ita lapsus
est, ut servum alienum onere presserit (D. 9, 2, 7, 2); de
furioso qui damnum dederit (D. 9, 2, 5, 2); de fidei*
commissis eorumque fructibus praestandis (D. 31, 43, 2);
de eo a qno res vindicari possit (D. 6, 1, 9); de eo qui
tibi centum spoponderit, si iurasses te nomen eius laturum
(D. 39, 5, 19, 6); de arbitro, qui litigatores non in urbe,
sed in loco circa urbem adesse iusserit (D. 4, 8, 21, 10).

Cum Pegasus saepe cum aliis iurisconsultis coniunctim
laudetur, Ulpianus semel ei priorem locum attribuit eumque
ante Nervam filium (XJlp. Dig. 3, 2, 2, 6).

Cum praeter eas sententias, quae diserte Pegaso
tribuuntur, alias quoque et generali nomine insignes eius
esse certum sit, in quibus fragmentis Proculianorum
sententiae laudantur, eorum pleraque ad Pegasum quoque
referenda esse Lenel P. II col. 9 n. 1 existimat. sed cum
Sabinianos vel Proculianos qui vocantur non in omnibus
rebus vel Sabinum vel Proculum secutos esse consentaneum
sit nee quod vel Proculianis placere traditur vel quod di-
versae scholae auctores existimare Gaius docet, idem statim
et Pegaso verum videri debuerit, ea tantum cum probabili-
tate ad Pegasum referuntur, quae non Proculum solum, sed
ceteros quoque eiusdem scholae auctores putare Gaius vel
Venuleius tradunt, id quod 2, 15, 195. D. 45, 1, 138 pr. fit.

I. Senatusconsulta Pegaso consule facta.

1. De iure adipiscendae civitatis.

Gai. 1,31. — . . ius adipiscendae civitatis Bomanae
etiamsi soli minores triginta annorum manumissi et

2. PEGASUS 201

Latini facti ex lege Aelia Sentia habiierunt, tamen
postea senatusconsulto quod Pegaso et Pusione con-
sulibus factum est^ etiam maioribus triginta annorum
mannmissis Latinis factis concessum est.

2. Be fidekommissis.

1. Gai. 2, 254. — . . quia heredes scripti cum
aut totam hereditatem aut paeue totam plerumque
restituere rogabantur, adire hereditatem ob nuUum aut
minimum lucrum recusabant, atque ob id extingue-
bantur fideicommissa^ postea (sc. post senatusconsultum
Trebellianum) Pegaso et Pusione <consulibus> senatus
censuit; ut ei qui rogatus esset hereditatem restituere,
proinde liceret quartam partem retinere^ atque e lege
Falcidia in legatis retinere conceditur.

2. Gai. 2, 258. — . . si recuset scriptus heres adire
hereditatem ob id quod dicat eam sibi suspectam esse
quasi damnosam, cavetur Pegasiano senatusconsulto,
ut desiderante eo cui restituere rogatus est, iussu
praetoris adeat et restituat, proindeque ei et in eum
qui receperit ^hereditatem]>, actiones dentur, ac iuris
est ex senatusconsulto Trebelliano . . .

cf. I. 2, 23, 5. ^ . Vespasiani Augusti temporibus
Pegaso et Pnsione consulibus senatus censuit ut . . / se-
quuntur Oai yerba supra allata.

3. Gai. 2, 286*. — . . orbi qui per legem Papiam
dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt,
olim solida fideicommissa videbantur capere posse.
sed postea senatusconsulto Pegasiano proinde fidei-
commissa quoque ac legata hereditatesque capere posse
prohibiti sunt; eaque translata sunt ad eos qui <^in
eo]> testamento liberos habent, aut si nullus liberos
habebit, ad populum, sicut iuris est in legatis et in
hereditatibus, quae eadem aut simili ex cau^sa caduca
fiunt>.

202 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

II. Kesponsa.

Ea tantnm hoc loco proposui, quae diserte responsa
designantur. quamquam Pegasi responsa postea libris
tradita esse satis apparet, tamen num ipse ea in libros
redegerit, cognosci nequit. .

De Latinorum hereditate.

1. Gai. 3, 63, 64. — . . Lupo et Largo consulibus
senatus censuit, ut bona Latinorum primum ad eum
pertinerent, qui eos liberasset; deinde ad liberos eorum
non nominatim exheredatos, uti quisque proximus esset;
tunc antiquo iure ad heredes eorum, qui liberassent^
pertinerent. quo senatusconsulto quidam <(id]> actum
esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure utamur,
quo utimur in hereditate civium Bomanorum liberti-
norum. idque maxime Pegaso placuit.

Gaius addit: ^quae sententia aperte falsa est. nam
civis Bomani liberti hereditas numquam ad eztraneos
patroni heredes pertinet, bona autem Latinorum etiam
ex hoc ipso senatusconsulto non obstantibus liberis manu-
missoris etiam ad extraneos heredes pertinent.'

De hereditatis petUione.

2. D. 5, 4, 1, 3. Ulpianus libro quinto (?) ad
edictum (P. 538). — Si ego ex parte me dicam here-
dem, coheres autem meus possideat hereditatem cum
extraneOy cum non plus coheres haberet sua parte^
utrum a solo extraneo an vero et a coherede deberem
petere hereditatem, quaeritur. et Pegasus fertur existi-
masse a solo extraneo me petere debere eumque re-
stituturum quidquid possidet.

De legatis.

3. D. 7, 1, 12, 2. Ulpianus libro septimo decirao
ad Sabinum (P. 2572). — Usufructuarius vel ipse frui

2. PEGASUS 203

ea re vel alii fruendam concedere vel locare vel ven-
dere potest; nam et qui locat utitur, et qui vendit
utitur. sed et si alii precario concedat vel donet^
puto eum uti atque ideo retinere usum fructum, et
hoc Cassius et Pegasus responderunt

4. D. 33; 8, 8 pr. Ulpianus libro vicensimo quinto
ad Sabinum (P. 2680*). — . . Pegasus respondit , si
statulibero, cui peculium legatum sit, heres interim
crediderit; id ipso iure detrahi et corpora singula
etiam per hoc aes alienum deminui.

JDe nuptiis?

5. D. 3; 2, 2, 5. Ulpianus libro sexto ad edictum
(P. 279*). — Eos . ., qui quaestus causa in certamina
descendunt; et omnes propter praemium in scaenam
prodeuntes famosos esse Pegasus et Nerva filius re-
sponderunt.

cf. D. 1, 9, 7, 1 infra p. 206.

De verhorum ohligatione.

6. D. 45; 1; 115; 2. Papinianus libro secundo
Quaestionum (P. 79). — . . si quis ita stipuletur *si
Pamphilum non dederis; centum dari spondes?' Pe-
gasus respondit non ante committi stipulationem;
quam desisset posse Pamphilus dari. Sabinus autem
existimabat et q. s.

Be condidione.

7. D. 12, 5;4pr. Ulpianus libro vicensimo sexto
ad edictum (P. 773*). — Idem si ob stuprum datum sit;
yel si quis in adulterio deprehensus redemerit se*,
cessat enim repetitio, idque Sabinus et Pegasus re-
sponderunt.

ni. . . . libri.

De adquirenda hereditate.

1. D. 28; 5, 19. Ulpianus libro septimo ad Sa-
binum (P. 2489). — Ex facto . . agitatum Pomponius

204 IV. VESPASIANI TITI DOMITIAKI TEMP. lURIS CONS.

et Arrianus deferunt, si quis vacua parte relicta ita
instituerit ^si mihi Seius heres non erit', quem non
instituerat, ^Sempronius heres esto', an hic occupare
possit vacantem portionem. et Pegasus . . existimat
ad eam partem admitti.

JDe legato per vindicationem,

2. Gai. 2, 195. — . . Nerva . . et Proculus ceteri-
que illius scholae auctores non aliter putant rem (sc.
per vindicationem legatam) legatarii fieri^ -quam si
voluerit eam ad se pertinere.

De usufrudu legato.

3. D. 7, 1, 9, 4 Idem (sc. Ulpianus) libro septimo
decimo ad Sabinum (P. 2559). — . . . si insula iuxta
fundum in flumine nata sit, eius usum fructum ad
fructuarium non pertinere Pegasus scribit, licet pro-
prietati accedat; esse enim yeluti proprium fundum,
cuius usus fructus ad te non pertineat.

4. D. 7, 1, 25, 7. Ulpianus libro octavo decimo
ad Sabinum (P. 2587^). — Quod . . diximus ex re
fructuarii vel ex operis posse adquirerC; utrum tunc
locum habeat; quotiens iure [legati] usus fructus sit
constitutuSy an et si per traditionem vel stipulationem
vel alium quemcumque modum, videndum. et . . est
Pegasi sententia, . . • omni fructuario adquiri.

De instrumento legato.

5. D. 33, 7, 12, 3. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabiuum (P. 2609). — Quaeritur, an servus, qui quasi
colonus in agro erat^ instrumento legato contineatur.
et Labeo et Pegasus . . negaverunt, quia non pro in-
strumento in fundo fuerat^ etiamsi solitus fuerat et
familiae imperare.

6. Ibid. § 16. — Si domus sit instrumentum
legatum, videndum quid contineatur. et Pegasus ait

2. PEGA8U8 205

instramentimi domus id esse, qaod tempesiatis areendae
aut incendii caasa parator, non quod Toluptatis gratia.
itaqae neqae specolaria neqae yela, qaae frigoris caasa
Tel ambrae in domo sant, deberi. qaae sententia
Cassii fdit.

7. Ibid. § 18. — Acetom qaoqae, qaod ex-
stingaendi incendii caasa paratar, item centones si-
fones^ et formiones et spongias et amas et scopas
contineri pleriqae et Pegasus aiant.

De peculio Ugato.

8. D. 33; 8y 6y 4. Ulpianas libro vicensimo qainto
ad Sabinam (P. 2680). — An et qnod dominus scrip-
sisset se servo debere, peculio legato cederet? Pegasus
negat; idem Nerva.

9. D. 15, 2, 1, 7. Ulpianus libro yicensimo nono
ad edictam (P. 859). — . . . si cum peculio vel lcgavit
yel liberum esse iussit (sc. servum), quaestionis fuit
(sc. an in alienatione accipiendum sit). et mihi verius
yidetur non dandam neque ia manumissum neque in
eum cui legatum sit peculium, de peculio actionem.
an ergo teneatur heres? et ait Caecilius (Caelius?)
teneri; quia peculium penes eum sit, qui tradendo id
legatario se liberavit. Pegasus autem caveri beredi
debere ait ab eo, cui peculium legatum sit, quia ad
eum veniunt creditores.

De fideicommissis.

10. D. 31, 43, 2. Pomponius libro tertio ad
Quintum Mucium (P. 228). — Pegasus solitus fuerat
distinguere, si in diem fideicommissum relictum sit,
veluti post annos decem, interesse^ cuius causa tempus
dilatum sit, utrumne heredis, quo casu heredem fruc-
tum retinere debere^ an legatarii, veluti si in tempus
pubertatis ei qui impubes sit fideicommissum relictum

1 Fl, perticae qnoqne et scalae ex § 22 huc illata.

206 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANl TEMP. lURIS CONS.

sit; tunc enim fnictus praestandos et antecedentis
temporis.

Gai. 2, 280. ^ . fideicommissorum usurae et fructus
debentur, si modo moram solutionis fecerit qui fidei-
commissum debebit.'

11. D. 32, 12. Valens libro primo Fideicommisso-
rum (P. 2). — ^Stichus liber esto, et ut eum heres
artificium doceat, unde se tueri possit, peto'. Pegasus
inutile fideicommissum esse ait, quia genus artificii
adiectum non esset.

De nugtiis,

12. D. 1, 9, 7, 1. XJlpianus libro primo ad legem
luliam et Papiam (P. 1977^). — . . Labeo scribit etiam
eum, qui post mortem patris senatoris natus sit, quasi
senatoris filium esse. sed eum, qui posteaquam pater
eius de senatu motus est concipitur et nascitur, Pro-
culus et Pegasus opinantur non esse quasi senatoris
filium.

De domtionibfAS,

13. D. 39, 5, 19, 6. Idem Tsc. Ulpianus) libro
septuagensimo sexto ad edictum (P. 1689). — . . Pe-
gasus putabat; si tibi centum spopondero hac con-
dicione, si iurasses te nomen meum laturum, non esse
donationem, quia ob rem facta et^ res secuta est.

De adquirendo rerum dominio,

14. Gai. 2, 15. — . . quod diximus <^ea animalia
quae domari solent,^ mancipii esse, ^quomodo intelle-
gendum sit, quaeritur, quia non statim ut nata sunt,
domantur. et . . .> ... Nerva . . et Proculus et ceteri
diversae scholae auctores non aliter ea mancipii esse
putant, quam si domita sunt; et si propter nimiam
feritatem domari non possunt, tunc videri mancipii

1 FL est.

2. PEGASUS 207

esse incipere^ cum ad eam aetatem peryenermt^ qaa
domari solent.

15. D. 41, ly 41. Ulpianus libro nono ad edictum
(P. 332). — Statuas in civitate positas civium non
esse, idque Trebatius et Pegasus; dare tamen operam
praetorem oportere, ut; quod ea mente in publico posi-
tum est, ne liceret privato auferre nec ei qui posuerit.

16. D. 41, 1, 27, 2. Pomponius libro trigensimo
ad Sabinum (P. 750). — Cum partes duorum domi-
norum ferrumine cohaereant, hae cum quaereretur utri
cedant, Cassius ait pro portione rei aestimandum vel
pro pretio cuiusque partis. sed si neutra alteri ac-
cessioni est, yideamus^ ne aut utriusque esse dicenda
sit, sicuti massa confusa; aut eius, cuius nomine ferru-
minata est. sed Proculus et Pegasus existimant suam
cuiusque rem manere.

De rei vindicatione.

17. D. 6, 1, 9. nipianus libro sexto decimo, ad
edictum (P. 551). — Officium . • iudicis in hac actione
(sc. rei vindicatione) in hoc erit, ut iudex inspiciat,
an reus possideat. nec ad rem pertinebit, ex qua causa
possideat; ubi enim probavi rem meam esse, necesse
habebit possessor restituere^ qui non obiecit aliquam
exceptionem. quidam tamen, ut Pegasus^ eam solam
possessionem putaverunt hanc actionem complecti,
quae locum habet in interdicto uti possidetis vel
utrubi. denique ait ab eo, apud quem deposita est
vel commodata vel qui conduxerit aut qui legatorum
servandorum causa yel dotis yentrisve nomine in
possessione esset vel cui damni infecti nomine non
cavebatur, quia hi omnes non possident^ vindicari non
posse.

De stipulationibtis,

18. D. 45, 1, 138 pr. Idem (sc. Venuleius) libro
quarto Stipulationum (P. 60). — Eum qui certarum

208 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURlS CONS.

Bundinaram diebus dari stipuletur, primo die petere
posse Sabinus ait. Proculus autem et ceteri diversae
scholae auctores^ quamdiu vel exiguum tempus ex nun-
dinarum spatio superesset, peti ^non)> pos3e existimant.

19. D. 46, 3, 95, 6. 7. Idem (sc. Papinianus) libro
vicensimo octavo Quaestionum (P. 340). — Usum
fructum mihi aut Titio dari stipulatus sum. Titio
capite deminuto facultas solvendi Titio non intercidit,
quia et sic stipulari possumus ^mihi aut Titio, cum
capite minutus erit, dari;' nam si furiosi vel pupilli
persona adiecta sit, ita tutori yel curatori pecunia
recte dabitur, si condicionis quoque implendae causa
recte pecunia tutori yel curatori datur. quod quidem
Labeo et Pegasus putaverunt utilitatis causa reci-
piendum.

Be negotiis gestis.

20. D. 3, 5, 17. Paulus libro nono ad edictum
(P. 190). — Proculus et Pegasus bonam fidem eum,
qui in servitute gerere coepit, praestare debere aiunt;
ideoque quantum, si alius eius negotia gessisset, ser-
vare potuisset, tantum eum, qui a semet ipso non
exegerit, negotiorum gestorum actione praestaturum,
si aliquid habuit in peculio, cuius retentione id ser-
vari potwit^.

Be peculio.

21. D. 15, 1, 30 pr. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 861). — Quaesitum est, an teneat actio
de peculio, etiamsi nihil sit in peculio cum ageretur,
si modo sit rei iudicatae tempore. Proculus et Pe-
gasus nihilo minus tenere^ aiunt [intenditur enim
recte, etiamsi nihil sit in peculio]. idem et circa ad
exhibendum et in rem actionem placuit.

UIp. addit ^quae sententia et a nobis probanda est',
ita ut extremis verbis Proculi et Pegasi sententia videatur
snbesse.

1 Fl potest. 2 Fl teneri.

2. PEGASUS 209

De exercitoria actione,

22. D. 14, 1, 1, 8. XTlpianus libro vicensimo octavo
ad edictum (P. 816). — Quid si mutuam pecuniam
sumpserit (sc. magister navis)^ an eius rei nomine
videatur gestum? et Pegasus existimat, si ad usum
eius rei, in quam praepositus est, fuerit mutuatus,
dandam actionem.

6ai. 4, 71. \ . . exercitoria (sc. actio) locum habet,
cum pater dominusve filium servumve magistrum navi
praeposuerit, et quid cum eo eius rei gratia cui prae-
positus fuerit, gestum erit.'

Ad legem Aquiliam.

23. D, 9, 2, 5, 2. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 613°). — . . quaerimus, si furiosus
damnum dederit, an legis Aquiliae actio sit? et Pe-
gasus negavit; quae enim in eo culpa sit, cum suae
mentis non sit?

24. D. 9, 2, 7, 2. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 614*). — . . si lapsus aliquis servum
alienum onere presserit, Pegasus ait lege Aquilia eum
teneri ita demum, si vel plus iusto se oneraverit vel
neglegentius per lubricum transierit.

De iurisdidione?

25. D. 2, 1, 11, 2. Gaius libro primo ad edictum
provinciale (P. 56). — Si una actio communis sit
plurium personarum, veluti familiae erciscundae, com-
muni dividundo, finium regundorum, utrum singulae
partes spectandae sunt circa iurisdictionem eius qui
cognoscit, quod Ofilio et Proculo placet, quia unus-
qnisque de parte sua litigat, an potius tota res, quia
et tota res in iudicium venit et vel uni adiudicari
potest, quod Cassio et Pegaso placet.

Inxispr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 2. 14

210 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

De arhitris.

26. D. 4, 8, 21, 10. Ulpianus libro tertio decimo
ad edictum (P. 460). — Si arbiter iussit puta in pro-
Tincia adesse litigatores, cum Bomae esset in eum
compromissum, an ei impune non pareatur, quaeritur.
. . . quid . . si in eo loco, qui sit circa urbem, adesse
iusserit? Pegasus admittit valere iussum.

3. OCTAVENUS

iuris peritus, qui cum senatusconsulti Pegasiani ratio-
nem habeat D. 36, 1, 69, ipse ab Abumio Valente et a
Pomponio (D. 36, 1, 69 pr. D. 19, 1, 56), idque una cum
Aristone (^Aristo et Octavenus putabant' D. 40, 6, 20)
laudetur, Vespasiani fere aetatis vixit, ceterum nobis ignotus,
qui non respondendo, sed fortasse iuri docendo, certe libris
scribendis operam dedit, Sabini, ut conicere licet, auditor.

Sententiarum maior pars de servis vel libertis est.
praeterea Octavenus cum de peregrinis manumissoribus
dixit tum legem luniam Norbanam ad eos non pertinere
probavit (Dosith. § 12), nt nesciam, an non tam cives
quam provinciales auditores habuerit; illa enim aetate
adulescentes ex provincia oriundos Romae inri civili operam
dedisse constat. Philostr. in vita Apoll. Tyan. 7, 42. cf.
Karlowa I p. 674.

Quod Pomponius, qui Octaveni diligenter rationem
habuit, non modo quod ^scripsit' (D. 30, 9), sed etiam
quae 'putabat' (D. 19, 1, 56. 40, 5, 20) vel 'aiebat'
(D. 40, 4, 61, 2), Valens autem, quod Octaveno Videbatur^
(D. 36, 1, 69 pr.)^ refert, uterque fortasse inter Octaveni
auditores habendus est.

1 QuaeUlpianus etMarcianus repetunt ^Octavenus putabat',
Micebat' (D. 40, 7, 9, 2. 20, 3, 1, 2), e Pomponio videntur petita
esse: D. 5, 3, 16 pr.

3. OCTAVENUS 211

. . . libri.

cf. Ferrini: Rendiconti del istit. Lomb. serie II vol. XX.
Libros Octavenum composuisse Pomponius (D. 30, 9
'Octavenus scripsit') et Ulpianus (D. 9, 2, 27, 25. 26
^Octavenus . . adicit . . . idem . . . scribit') ita probant,
ut neque nomen neque argumentum appareat ac ne id
quidem cognoscatnr, utrum plura opnscula an nnum opus
composuerit. cf. Earlowa 1, 702. quod si nnnm opus fuisse
statnamns,. eiusdem fere id generis fuisse consentanenm
est, atque Plantii (v. infra p. 219), cum non modo de iure
civili, sed etiam de inre honorario dictnm sit. ceterum
aliomm sententias Octavenum rettulisse et examinasse his
locis comprobatur: D. 7, 8, 12, 6 Hdem et Octavenns probat'.
fr. Dosith. 12 ^sicnt et Octavenus probat'. D. 40, 9, 30, 2
Hdem Octavenns probat et adicit'. D. 9, 2, 27, 25 ^Octa-
venus . . . adicit'.

1. Ad ius civile.

De legatis et fidekommissis.

1. D.30,9. Idem (sc. Pomponius) libro tertio ad
Sabinum (P. 419). — Id quod apud hostes est legari
posse Octavenus scripsit et postliminii iure consistere.

cf. Sabinns D. 30, 104, 2. de legato per damnationem
Sabinus, Octavenns de legato per vindicationem ait.

2. D. 36, 1, 69 pr. Valens libro tertio Fidei-
commissorum (P. 12). — Si postulante me suspectam
hereditatem ex decreto praetoris adieris nec ego postea
eam mihi restitui velim nec bonis me immiscere, hoc
fieri debet, ut, quod Octaveno . . . videbatur, a praetore
perinde actiones in me dentur, ac si hereditatem re-
cepissem.

Valens addit ^quod est iustius'.

De libertate relicta.

3. D. 40, 4, 61, 2. Pomponius libro undecimo
Epistularum (P. 200). — . . Octavenus aiebat, si quis

14*

212 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lUBIS CONS.

in testamento sub qualibet condicione libertate servo
data ita scripsisset ^ante condicionem nolo eum ab
herede liberum fieri', nihil valere hanc adiectionem.

4. D. 40,5, 20. iPomponius libro septimo Epistu-
larum (P. 190). — Apud lulianum ita scriptum est:
*si heres rogatus servum manumittere ex Trebelliano
senatus consulto hereditatem restituerit, cogi debebit
manumittere^ et^ si latitabit vel si iusta ex causa ab-
erit, praetor causa cognita secundum senatus consulta
ad eas causas pertinentia pronuntiare debebit. si vero
servum usuceperit is, cui hereditas restituta fuerit,
ipsum [competit] manumittere et eadem in personam
eius observari conveniet, quae circa emptores custodiri
solent*. an haec vera putes? . . . Aristo et Octavenus
putabant hunc servum, de quo quaereretur, fidei-
commissae hereditatis non esse^ quia testator rogando
heredem, ut eum manumitteret, uon videtur de eo re-
sfcituendo sensisse.

De manmnissiombus.

5. D. 40, 1, 13. Pomponius libro primo ex Plautio
(P. 327). — Servus furiosi ab adgnato curatore manu-
mitti non potest, quia in administratione patrimonii
manumissio non est. si autem ex fideicommissi causa
deberet libertatem furiosus, dubitationis toUendae
causa ab adgnato mancipauAxim^ servum, ut ab eo
cui mancipatM^^ esset manumittatur, Octavenus ait.

6. Pr.Dosith.l2. — Peregrinus manumissor servum
non potest ad Latinitatem perducere, quia lex lunia,
quae Latinorum genus introduxit, non pertinet ad
peregrinos manumissores, sicut et Octavenus probat.

De operis Ubertorum,

7. D. 40, 9, 32, 2. Idem (sc. Terentius Clemens)
libro octavo ad legem luliam et Papiam (P. 21). —

1 Trtb, tradendnm.

2 Trib, traditns.

3. OCTAVENUS 213

Is, qui operas aut in singulas eas certam summam
promisit, ad hanc legem (sc. Aeliam Sentiam) non
pertinet, quoniam operas praestando potest liberari.
idem Octavenus probat et adicit: obligare sibi libertum^
ut mercedem operarum capiat, is intellegitur, qui hoc
solum agity ut utique mercedem capiat^ etiamsi sub
titulo operarum eam stipulatus fuerit.

cf. D. 7, 8, 12, 6 infra fr. 10.

Be emptione venditione,

8. D. 18, 6, 8pr. Idem Tsc. Paulus) libro trigensimo
tertio ad edictum (P. 513). — Necessario sciendum
est, quando perfecta sit emptio; tunc enim sciemus^
cuius periculum sit; nam perfecta emptione periculum
ad emptorem respiciet. et si id quod venierit appareat
quid quale quantum sit, sit et pretium, et pure venity
perfecta est emptio. quod si sub condicione res venierit^
si quidem defecerit condicio, nulla est emptio, sicuti
nec stipulatio. quod si exstiterit, Proculus et Octavenus
emptoris esse periculum aiunt.

9. D. 19, 1, 55. Pomponius libro decimo Epistu-
larum (P. 197). — Si servus, qui emeretur vel pro-
mitteretur, in hostium potestate sit, Octavenus magis
putabat valere emptionem et stipulationem, quia inter
ementem et vendentem esset commercium; potius enim
difficultatem in praestando eo inesse, quam <^eum non
esse^ in <^rerum5 natura, etiamsi officio iudicis susti-
nenda esset eius praestatio, donec praestari possit.

De locaUone conductione.

10. D. 7, 8, 12, 6. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2579). — ... Labeo putat, si fundum
conduxerit quiS; usuarium servum posse ibi operari.
. . . quare et si lanam conduxerit usuarius expediendam,
poterit etiam per usuarias ancillas opus perficere,
idemque, si vestimenta texenda redemerit vel insulam

214 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

vel navem fabricandam, poterit ad haec operis uti
usuarii. nec offendetur illa Sabini sententia ancillae
usu dato ad lanificium eam non mitti nec ex operis
mercedem capi, sed sibi lanam facere iure cogere; sibi
enim facere videtur, qui non operas eius locavit, sed
opus quod conduxit expediit. idem et Octavenus probat.

cf. supra fr. 7.

Be nuptiis,

11. D. 23, 2, 44. Paulus libro primo ad legem
luliam et Papiam (P.929). — Lege lulia ita cavetur:
\ . . cuiusve pater materve artem ludicram facit fecerit'
. . . nec distinguitur, pater in potestate habeat filiam
nec ne. tamen iustum patrem intellegendum Octavenus
ait, matrem etiam si vulgo conceperit.

12. D. 23, 2, 43 pr. 3. Ulpianus libro primo ad
legem luliam et Papiam (P. 1979). — Palam quaestum
facere dicemus non tantum eam, quae in lupanario se
prostituit, verum etiam si qua . . . in taberna cauponia
vel qua alia pudori suo non parcit. palam autem sic
accipimus: passim, hoc est sine dilectu; non si qua
adulteris vel stupratoribus se committit, sed quae
vicem prostitutae sustinet. item quod cum uno et
altero pecunia accepta commiscuit, non videtur palam
corpore quaestum facere. Octavenus tamen . . ait
etiam eam, quae sine quaestu palam se prostituerit,
debuisse his connumerari (sc. quae lege lulia notantur,
quas senatores liberique eorum prohibentur uxores
ducere).

Lenel supplet ^sc. quae corpore palam quaestum
faciunt'.

De furtis.

13. D.47,2,67, 1. Paulus libro septimo ad Plautium
(P. 1141). — Si is, cui res subrepta sit, dum apud
furem sit, legaverat eam mibi ^per vindicationem]>, an,
si postea fur eam contrectet, furti actionem habeam?

3. OCTAVENUS 215

et secundum Octayeni sententiam mihi soli competit
farti actio, cum heres suo nomine non habeat, quia,
quacumque ratione dominium mutatum sit, domino
competere furti actionem constat.

De lege Aquilia.

14. D. 9, 2, 27, 25. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum (P. 625). — Si olivam inmaturam de-
cerpserit vel segetem desecuerit immaturam vel vineas
crudas, Aquilia tenebitur; quod si iam maturaS; cessat
Aquilia; nulla enim iniuria est, cum tibi etiam im-
pensas donaverit, quae in collectionem huiusmodi
fructuum impenduntur. sed si collecta haec inter-
ceperit, furti tenetur. Octavenus in uvis adicit, nisi,
inquit, in terram uvas proiecit, ut effunderentur.

Quod Octavenus Hn uvis acUcit^, ad Vivianum videtur
adiecisse. Krueger p. 158 n. 99.

cf. Gai. 3, 182 *si in oliveto olivarum, in vineto
uvamm furtum factum est^.

15. D. ibid. § 26. — Idem et in silva caedua
scribit (scOctavenus), ut, si immatura, Aquilia teneatur,
quod si matura interceperit, furti teneri eum et arborum
furtim caesarum.

16. D. ibid. § 27. — Si salictum maturum ita, ne
stirpes laederes, secueris^, cessare Aquiliam.

cf. Cassium D. 33, 7, 12, 11 (supra p. 48).

De noxalihus actionibus.

17. D. 9,4,26,5. Paulus libro octavo decimo ad
edictum (P. 289^). — . . . si negaveris servum in tua
potestate esse, postea fateri poteris, nisi si iam lis
adversus te contestata est; nam tunc audiri non de-
bebis, ut Labeo ait. Octavenus ex causa etiam lite
contestata tibi succurrendum, utique si aetas tua ea
sit, ut ignosci tibi debeat.

1 Fl tuleris.

216 IV. VESPASIANI Tm DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

18. D. 40, 7, 9, 2. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad Sabinum (P. 2701). — Illud tractatum est, an
liberatio contingat ei qui noxae dederit statuliberum;
et Octavenus putabat liberari. et idem dicebat et si
ex stipulatu Stichum deberet eumque statuliberum
solvisset; nam et si ante solutionem ad libertatem
pervenisset, extingueretur obligatio tota; ea enim in
obligatione consistere, quae pecimia lui praestarique
possunt, libertas autem pecunia lui non potest nec
reparari potest.

De acceptilatione.

19. D. 46, 4, 8, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro
quadragensimo octavo ad Sabinum (P. 2954). — Servus
communis sicut uni ex dominis stipulari potest, ita
etiam acceptum rogare uni ex dominis potest eumque
in solidum liberat; et ita Octavenus putat.

cf. Gai. 3, 167. 172.

De in rem actione,
Be heredUatis petitione.

20. D. 5, 3, 18 pr. Ulpianus libro quinto decimo
ad edictum (P. 513°). — . . videndum, si possessor
bereditatis venditione per argentarium facta pecuniam
apud eum perdiderit, an petitione hereditatis teneatur,
quia nihil habet nec consequi potest. et^ Labeo putat
eum teneri, quia suo periculo male argentario credidit;
sed Octavenus ait nihil eum praeter actiones prae-
staturum, ob has igitur actiones petitione heredi-
tatis teneri.

21. D. 5, 3, 16pr. Ulpianus libro quinto decimo
ad edictum (P. 513^). — Quod si in diem sit debitor
vel sub condicione, a quo petita est hereditas, non
debere eum damnari. rei plane iudicatae tempus spec-
tandum esse secundum Octaveni sententiam, ut apud
Pomponium scriptum est, an dies venerit.

1 Fl. sed.

3. OCTAVENUS 217

De servitutilms.

22. D. 8, 6, 2. Paulus libro vicensimo primo ad
edictum (P. 355). — Qui iter et actum habet, si
biennio^ tantum ierit, non perisse actum, sed manere
Sabinus Cassius Octavenus aiunt; nam ire quoque per
se eum posse qui actum haberet.

2. Ad ius honorarium.

De albo corrupto,

23. D. 2, 1, 9. Paulus libro tertio ad edictum
(P. 108). — Si familia alicuius album corruperit, non
similiter hic edicitur ut in furto^ ne in reliquos actio
detur, si tantum dominus, cum defendere voluit; unius
nomine praestiterit, quantum liber praestaret . . . Octa-
veuus hic quoque domino succurrendum ait.

Paalus addit: ^sed boc potest dici, si dolo malo
curaverint, ut ab alio album corrumperetur, quia tunc
unum consilium sit, non plura facta. idem Pomponius
libro decimo notat.'

cf. Lenel Edict. p. 46 et 267.

De vadimonio concipiendo,

24. D. 6, 1, 6. Paulus libro sexto ad edictum
(P. 152). — Si in rem aliquis agat, debet designare
rem^ et utrum totam an partem et quotam petat;
appellatio enim rei non genus, sed speciem significat.
Octavenus ita definit^ quod infectae quidem materiae
pondus, signatae vero numerum, factae autem speciem
dici oportet.

Paulas addit: ^sed et mensura dicenda erit, cum res
mensura continebitur.'

cf. 47, 2, 19, 2 Ulp. ad Sab. *Quod si quis argentum
infectum petat, et massam argenteam dicere et pondus
debebit ponere. signati argenti numerum debebit complecti.'

1 Trib, statnto tempore.

218 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. IXJRIS CONS.

Qui arbitrium receperinty ut sententiam dicant

25. D. 4, 8, 32, 8. Paulus libro tertio decimo ad
edictum (P. 251°). — Si servus compromiserit, non
cogendum dicere sententiam arbitrum, nec si dixerit,
poenae exsecutionem dandam de peculio putat Octavenus.

cf. Nerva filius D. 16, 1, 3, 8 (supra p. 8).

26. Pragm. de formula Fabiana (Collect. libr. III
p. 300). — . . . de illo quaeritur, si pro muliere dotem
dederit, quis teneatur hac formula. sed in proposito
et lavolenus confitetur cum viro actionem esse et id
in rei uxoriae actionem dissoluto matrimonio non venire.
Octavenus manente quidem matrimonio posse agi cum
marito et post divortium, antequam dotem reddat;
quod si reddwierit, cum muliere, et si quid retinuerit
maritus, cum utroque.

Si quid contra legem senatusve consuUum factum

esse dicetur.

27. D. 20, 3, 1, 2. Marcianus libro singulari ad
formulam hypothecariam (P. 35). — . . . si praedium
quis litigiosum pignori acceperit, an exceptione sum-
movendus sit? et Octavenus putabat etiam inpignoribus
locum habere exceptionem.

Marcianus addit: ^quod ait Scaevola . . . procedere,
ut in rebus mobilibus exceptio locum habeat'.

Agitur de exceptione ex edicto Augusti, quo litigiosus
fundus a non possidente comparari prohibetur (fr. de inre
fisci § 8), danda (Gai. 4, 117^. cf. Lenel Edict. p. 406).
fortasse de fiducia Octavenus dixit.

4. PLAUTIUS

iuris peritus Cassio et Proculo minor natu, ceterum
nobis ignotus, qui iuris consultorum responsis coUigendis
et digerendis operam videtur dedisse. certe ipsius re-
sponsa non traduntur.

4. PLAUTIUS 219

Digestorum (?) libri.

De Plautii opere v. Ferrini: Z. d. Sav.-St. VII 86,
fosins Rendiconti del R. istit. Lomb. ser. II vol. XVIII
et Riecobono: Ballettino delV Istituto VI 119.

Operis a Plautio compositi et argnmenti et nominis
et libromm nnmeri memoria evanuit. ^ex Plautio' uutem
scripserunt Traiano, ut conicere licet, principe lavolenus
Priscus libros V (P. 142 — 159), Hadriano, ut videtur,
principe Neratius Priscus aliquot libros (P. 64), Antonino
Pio vel Divis fratribus Pomponius libros VII (P. 326
— 371), denique *ad Plautium' lulius Paulus tempore non
satis explorato libros XVIII (P. 1071—1247).' quibus
operibus Tribonianus in componendis novis Digestis usus
est, exceptis Neratii libris, quorum nisi in Ulpiani frag-
mento uno (D. 8, 3, 5, l) mentio non fit. reliqua opera
etiam in auctorum indice nominantur (^lavolenu ad Plau-
tium pipXta Tcivrs^, ^ Ilofiitmvlov ad Plautium ^i^Xta STtrcc^
^llavXov ad Plautium §i§Xla dixaoxtco').

De librorum ad Plautium iis fragmentis videndum
est, quibus non diserte vel satis certe Plautii verba ex-
primuntur idque quatenus priorum iuris consultorum
mentio fiat.

Atque Neratii fragmentum uuum illud ab Ulpiano
allatum ita redditur (D. 8, 3, 5, 1): ^Neratius libris ex
Plautio ait . • . et hoc Proculam et Atilicinum existimasse
^Plautius^ ait. sed ipse dicit'.

In lavoleni fragmentis iuris consultorum priorum
nemo laudatur, sed haec tantum leguntur: ^responsum
est' (D. 41, 4, 4pr.), *ait' nomine omisso (D. 12, 6, 46).

In Pomponii fragmentis haec inveniuntur: ^Ofilius
aiebat' (D. 40, 4, 40, l), 'Labeo ait' (D. 22, 2, 2. 31, 11 pr.),

1 ^Ex Plautio' denotantur ab Ulpiano libri Neratii, plerum-
qae lavoleni quoque et Pomponii (exceptis singalis tantum
fragmentis D. 45, 8, 34 ^avolenus libro secundo ad Plautinm'
et D. 7, 1, 49 Tomponius libro septimo ad Plautiam';, 'ad
Plautium' vero ubique Pauli libri.

220 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. IDRIS CONS.

Xabeo scribit' (D. 40, 4, 41, 2), ^Labeo libro" posteriorum
refert' (D. 40, 7, 21), 'Octavenus ait' (D. 40, 1, 13),
'Aristo ait' (D. 28, 2, 40), 'Aristo respondit' (D. 23, 2, 40),
lulianus ait* (D. 21, 3, 2. 17, 1, 47 pr. § 1. 40, 4, 40.
12, 1, 8), ^luliano placuit' (D. 31, 11, 1), ^Pactumeius
Clemens aiebat' (D. 40, 7, 21, 1),. 'dictum est' (D. 46, 3, 65).
In Pauli denique fragmentis haec sunt: ^veteres respon--
derunt' (D. 47, 2, 67, 2), Veteres constituerunt' (D. 45, 1,
91, 2), ^Servius seribit' (D. 8, 6, 7), Verbum Labeo ita
accipiebat' (D. 46, 8, 15), 'Labeo scribit' (D. 29, 2, 73),
'Sabiuus ait' (D. 46, 3, 32), 'Sabinus' (D. 40, 7, 20, 3),
'Sabinus Cassius' (D. 5, 1, 28, 6. 12, 1, 31), 'Sabinus et
Cassius putant' (D. 9, 4, 31), 'Nerva ait* (D. 23, 3, 66, 3),
^Cassius respondit* (D. 5, 1, 24, 2), ^Cassius scribit' (D. 5»
1, 26 pr.), ^Cassii sententia utimur' (D. 36, 2, 49 pr.),
^Nerva Sabinus Cassius . . . aiunt' (D. 18, 1, 57), 'Atilicinus
Sabinus Cassius . . . aiunt' (D. 45, 2, 17), ^Nerva Atilicinas
aiunt' (D. 17, 1, 45, 7), 'Nerva Atilicinus . . . aiunt' (D. 34,
3, 16), 'Atilicinus quibusdam placuisse ait' (D. 6, 3, 43),
Troculus ait' (D. 15, 1, 47, 3), 'Paconius ait' (D. 37,
12, 3pr.), 'Fulcinius aif (D. 50, 16, 79), 'secundum Octa-
veni sententiam' (D. 47, 2, 67, 1), ^Sextus . . Pedius ait*
(D. 9, 2, 33 pr.), 'Aristo ait' (D. 19, 4, 2), 'Neratius ait*
(D. 18, 1, 57 pr.), 'Neratius scribit' (D. 42, 1, 21), lavo-
lenus scribit' (D. 34, 2, 8), 'Celsus adulescens scribit*
(D. 45, 1, 91, 3), 'Laelius scribit' (D. 5, 4, 3), 'Laelius
probat' (D. 5, 3, 43), 'Arrianus ait' (D.44, 7,47), 'lulianus
ait' (D. 12, 1, 29. 42, 2, 3. 45, 3, 33. 41, 3, 15 pr. 40, 7,
20, 3. 35, 1, 45. 12, 1, 31, 1), lulianus putat' (D. 46,
3, 59. 9, 4, 31. 47, 2, 67 pr. 40, 7, 20, 3. 45, 1, 91, 2),
'lulianus scribit' (D. 2, 11, 10, 2. 10, 3, 14, 1. 41, 1, 57),
lulianus' (D. 29, 2, 74, 4), 'Pomponius scribit' (D. 12, 5,
9, 1. 33, 6, 13, 1. 41, 1, 49. cf. D. 2, 11, 10, 3), 'Pomponio
placet' (D. 45, 1, 91, 4), 'Pomponius probat' (D. 9, 4, 31),
Tomponius' (D. 41, 1, 48), 'Marcellus' (D. 41, 3, l6pr.X
'Scaevola noster probat' (D. 37, 11, 10), *quidam aiunt'
(D. 35, 1, 44, 8), 'responsum est' (D. 50, 16, 78, 41, 3, 13),

4. PLADTIUS 221

'placuit' (Dt 39, 3, 17, 1. 2), Mictum est' (D. 2, 14, 32.
46, 8, 15).

Eadem est fragmentorum quae Plautio attribuuntur
condicio. in his enim similiter talia leguntur: Vat. 77 Ulp.
^omnes . . auctores apud Plautium de hoc consenserunt'.
D. 24, 1, 28, 3 Paul. 'apud Plautium placuit'. D. 35, 2,
49 pr. ^Plautius: . . . Atilicinus Nerva Sabinus . . . Cas-
sius . . .' D. 34, 2, 8 ^Plautius: . . . Cassius ait'. D. 35,

1, 43pr. ^Plautius: . . . Proculus Cassius . . . aiunt'. D. 3,

2, 61 ^Plautius: . . . omnibus placuit'. D. 20, 4, 13 (Plau-
tius) \ . . Nerva Proculus . . .' D. 35, 1, 44, 10 ^Plautius:
. . . constitit'. D. 39, 2, 22, 1 ^Plautius: . . . constitit'.

Itaque priorum iuris consultorum responsa praecipua
quae iam probata erant, et collegisse et digessisse yidetur
Plautius.

'Man mochte . . . annehmen, das Werk des Neratius,
layolenus, Pomponius ex Plautio, und namentlich Paulus'
Werk ad Plautium seien neue Ausgaben yon Plautius'
Buch gewesen, mit Litteratumachtr&gen bis zur Zeit dea
Herausgebers und mit gelegentlichen selbst9.ndigen Aus-
fOhrungen des letzteren durchsetzt'. Gradenwitz, Z. d.
Sav.-St. IX, 401.

Qoae fragmenta certo pro Plautii habenda sunt, ea
pleraque in Pauli ad Plautium libris relata sunt, scilicet
lihris I (D. 3, 3, 61), V (D. 20, 4, 13), VIII (D. 35, 1,
43 pr.), IX (D. 34, 2, 8. 35; 1, 44 pr. § 10), X (D. 39, 2,
22, 1), Xn (D. 35, 2, 49 pr.). accedunt duo fragmenta ex
Pauli Ulpianique libris ad Sabinum, ex Pauli 1. VII (D. 24,
1, 28, 3), ex Ulpiani 1. XVII (Vat. £r. 77) petita. de
rerum ordine a Paulo in libris ad Plautium observato
yiri docti alius aliud sentiunt, Lenel autem iudicat: ^quod
si librorum I — X fragmenta', id est ea, in quibus maxima
certorum Plautii fragmentorum pars continetur, ^accuratius
inspexeris, minime poteris dubitare, quin hi libri ad
edicti perpetui ordinem redacti sint'. at Paulus,
qui priorum ad Plautium operibus usus est (scilicet lavo-
leni: D. 34, 2, 8 ^Plautius: . . . Paulus: idem lavolenus

222 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. IDRIS CONS.

Bcribit'; Neratii: D. 18, 1, 67 'Neratius ait'. •D. 42, 1, 21
^Neratius scribit'. cf. D. 36, 1, 43, 2 ^Neratius libro
primo Eesponsorum scribit'; Pomponii: D. 12, 5, 9. 41,
1, 49 Tomponius scribit'. D. 41, 1, 48, 1 ^Pomponius
verendum ne'. D. 9, 4, 31 ^quod Pomponius probat'.
D. 45, 1, 91, 4. 6 ^Pomponio . . placet'. Tomponius putat'),
in rebus collocandis et a Pomponio et a lavoleno ita
recedit, ut neuter iuris honorarii institutis principalem
locum yideatur assignasse. Pomponium enim, qui libros
ad Plautium luliani Digestorum libro XLU iam edito
composuit lulianumque saepius laudat (D. 21, 3, 2. 17, 1,
47pr. 46. 8, 16. 40, 4, 40pr. 12, 1,8. 31,11,1), edictum
perpetuum a luliano ordinatum, ad cuius ordinem idem
Digestorum libros I — LVIII composuit, tamen in singulis
rebus non secutum esse apparet; lavolenum autem libro I
de legatis disputasse constat.

Eorum inprimis institutorum rationem Plautius
habuit, quae iuris civilis sunt: legatorum (de quibus et
lavolenus libro I, Pomponius libro VII, Paulus libris VIII,
IX, XI et XII scripserunt et Plautii ipsius nonnuUa frag-
menta tradita sunt), iuris dotium (de quo non modo
Pomponius 1. IV et Paulus 1. VI disputant, sed etiam
Plautii fragmentum exstat), servitutum (de quibus et
Neratii unum fragmentum est et lavolenus videtur dispu-
tasse libro III), emptionis venditionis (de qua lavolenus
1. n, Paulus 1. V disputant). iuris quoque honorarii ac-
cesserunt instituta quaedam. certe de bonorum possessione
contra tabulas dixit, de danmi infecti stipulatione, de
actionibus institoria et de peculio. at, id quod Krueger
p. 131 et 159 statuit, iuris honorarii institutis iuris
civilis instituta appendicis modo addita esse, rebus ipsis
non convenire puto.

Quem rerum ordinem Plauiius secutus sit, si omnino,
certe non ex Pauli, sed tantum ex lavoleni libris dispici
posse apparet. lavolenus autem primo libro dixit de
legatis, secundo de libertate relicta et de emptione vendi-
tione hereditatis (D. 12, 6, 45. 18, 4, 8, 10) et fundi

4. PLAUTIUS 223

(D. 18, 2, 19. 41, 4, 4), tertio, ut videtur, de servitutibus
praediorum rusticorum (D. 8, 6, 9).

Lenel cum neque lavoleni neque Pomponii ex Plautio
libros cum Pauli librorum ordine convenire intellexisset,
^non nnum, sed complura Plautii opera a Paulo esse ex-
cerpta' (P. I col. 1147 n. 1) haud feliciter conicit, nam
neqne notum nec credibile est ullius iurisconsulti plura
opera unquam ab uno ex posterioribus in unnm quasi
corpus coacta esse, neque Plautium praeter Digestorum
opns aliud edidisse ullum est indicium. quae cum ita
sint, quamquam quem rerum ordinem PlUntius secutus sit,
accuratius quidem explorari nequeat, tamen eum a Sabiniano
ordine non valde alienum fuisse lavoleni epitome docet.

lam de iis fragmentis videndum est, quae ex Plautio
inprimis in Pauli libros videntur recepta esse. de hac re
Krueger p. 159 ait: ^Bei Paulus ist der Text des Plautius
von den Zus&tzen in einigen Stellen dadurch unterschieden,
dafs vor jenen Plautius, vor diesen Paulus steht. In
diesen Stellen werden von Plautius selbst angeftihrt Sa-
binus, Cassius, Proculus, Nerva und Atilicinus, die auch
in den Ubrigen Stellen h&uiig vorkommen, so dafs man
auch liier den Text des Plautius oder wenigstens einen
Auszug darans vor sich sehen mSchte'. maiore cum
fidncia Lenel P. II col. 13 n. 1 iudicat: ^in Pauli quidem
ad Plautinm libris pro CQrto dixerim ex Plautio ea omnia
desumpta esse, in quibus Sabini Cassii Nervae Proculi
Atilicini aliorumque veterum responsa vel opiniones re-
feruntur', quod non improbo. de libris Pomponii, cum
veterum libris diligenter usus sit, non idem iudicare licet.
Krueger I. c. p. 176.

In proponendis fragmentis nusquam cnrsivis litteris
uti malui.

1. Ad ius civile.

De legitimis lieredihus?

1. D. 5, 1, 28, 5. Paulus libro septimo decimo ad
Plautium (P. 1232). — Si pater familias mortuus esset

224 rv. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

relicto uno filio et uxore praegnate, non recte filius a
debitoribus partem dimidiam crediti petere potest,
quamvis postea unus filius natus sit [quia poterant
plures nasci, cum per rerum naturam certum fuerit
unum nasci]. sed Sabinus Oassius partem quartam
peti debuisse^ quia incertum esset an tres nascerentur
[nec rerum naturam intuendam, in qua omnia certa
essent, cum futura utique fierent, sed nostram inscien-
tiam aspici debere.]

cf. Cassius Bupra p. 39.

Pemice I, 373 n. 46 notat: ^Des Plautius eigene
positive Ansicht ist nicht angeftlhrt. Indessen die ent-
schiedene Verwerfung des dimidium petere und die folgende
AnknUpftmg mit sed, die im jetzigen Texte keine Er-
klSrung iindet, ftihren zu der Annahme, Plautius habe za
den quidam des Urseius (D. 46, 3, 36) gehSrt, die jede
Klage des Sohnes fUr nichtig erklHrteo, wenn ein Postumus
agnascierte'.

De legatis.

Generalia quaedam.
J)e legato per vindicaUonetn.

2. D. 31, 4. Idem (sc. Paulus) libro octavo ad
Plautium (Paul. 1152). — Neminem eiusdem rei legatae
sibi partem velle partem noUe verius est.

cf. Gai. 2, 195.

De legato per damnationem.

3. D. 45, 2, 17. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1158*). — Sive a certis personis heredum nomi-
natim legatum esset, sive ab omnibus excepto aliquo^
Atilicinus Sabinus Oassius pro hereditariis partibus
tantum^ eos legatum debituros aiunt, quia hereditas eos
obligat.

4? D. 12, 6, 46. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
ex Plautio. — Qui heredis nomine legata non debita

1 Fl totnm.

4. PLAUTIUS 225

ex numinis ipsius heredis solvit, ipse quidem repetere
non potest; sed si ignorante herede nummos eius
tradidit, dominus^ ^PIautius?^ ait^ eos recte yiDdicabit.

In fragmentis ex Plautii libris in lustiniani Digesta
receptis quamquam nusquam Plautius laudatur, tamen
^ait' ad eum referendum esse eiusdem lavoleni fragmenta
ex posterioribus Labeonis recepta probant, in quibus
saepe legitur: 'Labeo ait', ex. gr. D. 29, 2, 60. 62. 36, 1,
39, 1 vel 'ait Labeo* ex. gr. D. 33, 2, 30. 41, 2, 61.

De legatis suh eondidone relictis,

5? D. 35, 1, 44, 10. Idem (sc. Paulus) libro nono
ad Plautium (P. 1174). — Plautius. Uni ex heredibus
fdndum legavi^ si centum heredibus dedisset. deducet
suam partem hereditariam et reliquam summam he-
redibus pro portione eorum dabit. at si heres ex
parte ita institutus esset, si heredibus decem dedisset,
non aliter esset heres, quam si tota decem coheredibus
dedisset, quia non ante ad hereditatem admitteretur;
quam si omnem summam dedisset; nam cum et servus
testamento liber et ex parte heres ita scriptus esset,
si heredibus decem dedisset, [constitit] non aliter eum
liberum heredemque futurum, quam si tota decem
coheredibus dedisset.

6? D. 35, 1, 44, 8. Idem (sc. Paulus) libro nono
ad Plautium (P. 1174). — Si duorum servo legatum
sit sub condicione dandi, non posse per partes con-
dicioni pareri quidam aiunt, sed semel dandam pe-
cuniam.

7? Ibid. pr. — Qui heredi dare iussus est, servo
alieno instituto ^servoX ^on domino dare debei nam
et si alio herede instituto iussus est servo Titii dare,
ipsi servo datur, quia quae facti sunt, non transeunt
ad dominum, quemadmodum, si mihi aut servo Titii
stipulatus sim, non Titio, sed servo eius dari potest.

Sequitur *et haec vera sunt'.

Iniispr. antehodr. reU. ed. Bromer. II, !t. 16

226 TV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

De Uge Fdlcidia.

8. D. 35; 2f 49. Idem (sc. Paulus) libro duodecimo
ad Plautium (P. 1188). — Plautius. Servo, quem tibi
legaveram, fundum legavi. Atilicinus Nerva Sabinus
primum in servo rationem legis Falcidiae hab^knlam
et quota pars ex eo decederet, 6am partem in fundo
legato inutilem futuram^ deinde ei. reliquis pairtibus
fundi legis Falcidiae portionem decessuram, sicut e:^
omnibus legatis. Oassius, quod servo pars lege Fal-
cidia decedat, incipere servum fieri communem heredis
et legatariiy communi autem servo cum legatum sit,
totum pertinere ad socium^ quia in ea persona sola^
legatum consistere possit, qua ratione semel ei fundo
pattem legis Faicidiae d^cessuram.

De possessianibtis legatis.

9? D. 50, 16, 78. Paulus libro tertio ad Plautium
(P. 1088). — Interdum proprietatem quoque verbum
possessionis significat, sicut in eo qui possessiones
suas legasset, responsum est.

I>e veste legata.

10. D. 34, 2, 8. Idem (sc. Paulus) libro nono ad
Plautium (P. 1171). — Plautiufi. Mulier ita liegavit:
^quisquis mihi heres erit, Titiae vestem meam mundum
ornamentaque muliebria damnas esto dare'. Gassius
ait, si non appareret quid sensisset, omnem veste^
secundum verba testamenti legatam videri.

11? D. 34, 2, 7. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1155). — Si ita esset legatum: ^vestem meam,
argentum meom damnas esto dare', id legatum viden^,
quod testamenti tempore fuisset, quia praesens tempus
semper intellegeretur, si aliud comprehensum non esset.

1 Fl, in eam personain.

2 Trib. videtur.

I

' 4. PLAUTIUS 227

JDe usufructu legato.

12. Vat. fr. 77. Ulp. 1. XVII ad Sab. (P. 2563). -
Interdum . . . etsi non sint coniuncti, tamen usus
fructus legatus alteri adcrescit^ ut puta si mihi fundi
usus &uctus separatim totius et tibi similiter fuerit
uflus fructus relictus. nam, ut Celsus libro XVIII
Digestorum et lulianus libro XXXV seribMnt, concursu
partes habemus, quod et in proprietate contingeret;
nam altero repudiante alter totum fandum haberet.
sed in usu fructu boc plus est^ contra quam Ati-
licinum respondisse Aufidius Chius refert, quod et
constitutus nihilo minus amissus ius aderescendi ad-
mittit; omnes enim auctores apud Plautium de hoc
consensemnt.

cf. D. 7, 2, 1, 3.

13. Vat. fr. 75. Ulp. 1. XVII ad Sab. (P. 2562»). —
Idem (sc. lulianus) ait^ et si communi servo et sepa-
ratim Titio usus fructus legatus sit^ amissam partem
usus fructus non ad Titium^ sed ad solum socium
pertinere debere quasi solum coniunctum . . . Pomponius
ait libro VII ex rlautio relata luliani sententia quos-
dam esse in diyersam opinionem; — nec enim magis
socio debere adcrescere, quam deberet ei qui fandi
babens usum fructum partem usus fructus proprietario
cessit vel non utendo amisit . . . quamquam Sabinus
responderit . « . eum qui paiiem «sus fruetus in iure
eessity et amittere partem et ipso momento recipere.

cf. D. 7, 2, 1, 2.

14? D. 7, 4, 28. Idem (sc. Paulus) libro tertio
decimo ad Plautium (P. 1191^). — Si usus fructus
altemis annis legetor, non posse non utendo eum
amitti, quia plura sunt legata.

15? D. 7^ 1, 48, 1. Paulus libro nono ad Plautium
(P. 1162). — Silyam caeduam, etiamsi intempestive
caesa sit; in fructu esse constat [sicut olea immatura
leeta; item faenum immaturum caesum in fruotu est].

16»

228 rV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

16? D. 7, 1, 47. Pomponius libro quinto ex
Plautio (P. 343). — (Commatis parti a Triboniano allatae
haec Panli verba praecedunt ex libro IX ad Plautium
desumpta: ^Si testator iusserit, ut heres reficeret insu-
lam, cuius usum fructum legavit, potest fructuarius ex
testamento agere^ ut heres reficeret^) quod si heres
hoc non fecisset et ob id fructuarius frui non potuisset,
heredem etiam fructuarii eo nomine haber^^ actionem^
quanti fructuarii interfuisset non cessasse heredem,
licet usus fructus morte eius interisset.

De €0 quod fundi condudori legatmn est

17. D. 34, 3, 16. Paulus libro nono ad Plautium
(P. 1172*). — Ei cui fundum in quinquennium loca-
yeram legavi quidquid eum mihi dare facere oportet
oportebitve ut sineret heres sibi habere. Nerva Atili-
cinus, si heres prohiberet eum frui, ex conducto, si
iure locationis quid retineret, ex testamento fore obli-
gatum aiunt; quia nihil interesset, peteretur an reti-
neret; totam enim locationem legatam videri.

18. D. 34, 3, 18. Paulus ibid. (P. 1172^). — Et
praeterea placuit agere posse colonum cum herede ex
testamento, ut liberetur conductione.

JDe hdbitatione legata.

19? D. ibid. — Cassius. Etiam si habitatio eo
modo legata esset, gratuitam habitationem heres prae-
stare deberet.

Haec sententia a Paulo ei praemissa est, quam supra
(18) proposui.

De fideicammissa hereditate.

20. D. 35, 1, 43 pr. Paulus libro octavo ad Plau-
tium (P. 1156). — Plautius. Rogatus est heres a
liberto testatore, ut perceptis sibi decem totam heredi-

1 Trib, heres . . habebii

4. PLAUTIUS 229

tatem reyenderet. postea patronus defancti bononim
possessionem contra tabulas petierat et partem heredi-
tatis^ quae debebatur^ abstulerat. Proculus Cassius
fideicommissarium pro rata quod solvit repetere de-
bere aiunt.

Sequuntnr haec: ^Paulus. boc iure utimur . . .'
cf. Gai. 2, 248 sqq. 3, 41.

De libertcUe rdicta,

21. D. 40, 7, 20, 3. Paulus libro sexto decimo ad
Plautium (P. 1227). — Is cui servus pecuniam dare
iussus est ut liber esset, decessit. Sabinus, si decem
habuisset parata, liberum fore, quia non staret per
eum, quo minus daret.

22. D. 40, 4, 40, 1. Pomponius libro quinto ex
Plautio (P. 345). — ... cum sub condicione servo
libertas per fideicommissum detur et ipse praesenti
die daretur, non aliter rnanci^re^ eum cogetur, quam
ut caveatur ezistente condicione libertatis eum resti-
tutum iri; nam in omnibus fere causis fideicommissas
libertates pro directo datis habendas. sed Ofilius
aiebat, si adimendi legati causa fideicommissam liber-
tatem testator dedisset, ea vera esse; si vero onerari
heredem a testatore legatarius ostenderit, aestimationem
nihilo minus legatario praestandam.

23? D. 40, 5, 8. Pomponius libro septimo ex
Plautio (P. 364). — Eum cui mille nummi legati
fuissent, si rogatus fuisset viginti servum manumittere,
non cogi fideicommissam libertatem praestare, si lega-
tum non caperet.

Tribonianus respondentis nomine deleto addidit:
^constat*.

JDe emptione venditione.

24. D. 21, 2, 22, 1. Pomponius libro primo ex
Plautio (P. 326). — Si secundum mancipium^ fundi

1 Trib, tradere. 2. Trib, pro evictione.

230 TV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lUKIS CONS.

quem emit mulier satis accepisset et eundem fundum
in dotem dedisset, deinde aliquis eum a marito per
iudicium abstulisset, ^osse mulierem statim agere ad-
yersus fideiussores emptionis (evictionis?) nominey
quasi minorem dotem habere coepisset yel etiam
nullam, si tantum maritus optulisset, quanti fundus
esset.

25. D. 18, 1, 57pr. Paulus libro quinto ad Plau-
tium (P. 1116). — Domum emi, cum eam et ego et
yenditor combustam ignoraremus. Nerva Sabinus
Cassius nihil venisse, quamvis area maneat, pecuniam-
que solutam condici posse aiunt.

26. D. ibid. § 1. — Sin autem venditor quidem
sciebat domum esse exustam, emptor autem ignorabat,
nullo modo venditionem stare, si tota domus ante
venditionem exusta sit.

Qaae sequuntur, non Plautii, sed Neratii videntur
esse. cf. D. 18, 1, 57pr.: ^sed si pars domus maneret,
Neratias ait'.

27. D. 20, 4, 13. Paulus libro quinto ad Plautium
(P. 1118). — Insulam tibi vendidi et dixi prioris anni
pensionem mihi, sequentium tibi accessuram pignorum-
que ab inquilino datorum ius utrumque secuturum.
Nerva Proculus, nisi ad utramque pensionem pignora
sufficerent; ius onmium pignorum primum ad me
pertinere[, quia nihil aperte dictum esset, an com-
muniter ex omnibus pignoribus summa pro rata ser-
vetur], si quid superesset, ad te.

Sequantur haec: ^PauIus. facti quaestio est' et q. s.

28. D. 12, 1, 31, 1. Idem (sc. Paulus) libro sep-
timo decimo ad Plautium (P. 1235). — Servum tuum
imprudens a fure bona fide emi; is ex peculio, quod
ad te pertinebat, hominem paravit, qui mihi traditus
est. Sabinus Cassius posse te mihi hominem con-
dicere; sed si quid mihi abesset ex negotio quod is
gessisset, invicem me tecum aeturum.

4. PLAUTIUS 831

JDe sodetate.

29? D. 10, 3, 14, 3. Paulus libro tertio a4 Plau-
tium (P. 1087), — Si inter socios conyenisset, ne
intra certum tempus societa« diyideretur, quin ven-
dere liceat ei, qui tali conventione tenetur, non est
dubium; quare emptor quoque communi dividundo
agendo eadem exceptione aummoYebitur, qua auctor
eius summoYeretur.

Flautium igitur Sabini sentevtiam ab Ulpiano reiectam
(D. 17, 2, 16, 1 Y. II, 1 p. 496) Yideri tanuiase Pemice I, 484 '
iudicat. ^

De iurt doUum.

30? D. 12, 4, 9, 1. Paulus libro septimo decimo
ad Plautium (P. 1237). — Si quis iQdebitam pecuniam
per errorem iussu mnlieris sponso eius promisisset
(dixisset?) et nuptiae secutae fuissent, exceptione doli
mali uti non potest; maritus enim suum negotium
gerit et nihil dolo facit . . . sed si soluto matrimonio
maritus peteret, in eo dumtaxat exceptionem obstare
debere, quod mulier receptura esset.

31. D. 23, 3, 56, 3. Idem (sc. Paulus) libro sexto
ad Plautium (P. 1128). — Si peounia et fundus in
dote sint et necessariae impensae in fundum factae,
Nerva ait dotem pecuniariam minui.

32. D. 50, 16, 79. Idem (sc. Paulus) libro sexto
ad Plautium (P. 1127). — Utiles impensas esse Ful-
cinius ait, quae meliorem dotem faciant, non ^tantum^
deteriorem esse non sinant, ex quibus reditus mulieri
adquiratur, sicuti arbusti pastinationem ultra quam
necesse fuerat, item doctrinam puerorum. quorum
nomine onerari mulierem ignorantem ycI iuYitam non
oportet, ne cogatur fundo aut manoipiis carere. in
his impensis et pistrinum et horreum insulae dotali
adiectum plerumque dicemus.

33. D. 24, 1,28, 3. Pauluslibro septimo adSabinum
(P. 1752). — Si ex decem donatis sibi mulier serYum

232 rV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. IDRIS CONS.

emerit et is quinque sit, quinqae petenda (retinenda?)
esse apud Plautium placuit^ quemadmodum, si mor-
tuus est, nihil peteretur (retineretur?); si vero quin-
decim dignus sit, non plus quam decem potest peti
(retineri?), quoniam eatenus donator pauperior factus
esset.

De cura furiosL

34. D. 40, 1, 13. Pomponius libro primo ex Plautio
(P. 327). -— Servus furiosi ab adgnato curatore manu-
mitti non potest, quia in administratione patrimonii
manumissiP non est. si autem ex fideicommissi causa
deberet libertatem furiosus, dubitationis toUendae causa
ab adgnato mancipajidxim^ servum, ut ab eo cui manci^
jpatus^ esset manumittatur, Octavenus ait.

35? D. 46, 3, 65. Pomponius libro primo ex
Plautio (P. 328). — Si filia furiosi a viro divorterit,
dictum est vel agnato curatori voluntate filiae vel
filiae consentiente agnato solvi dotem.

De delictis,

36. D. 47, 2, 67, 1. Paulus libro septimo ad
Plautium (P. 1141). — Si is cui res subrepta sit, dum
apud furem sit, legaverat eam mihi <per vindicationem),
an, si postea fur eam contrectet, furti actionem habeam?
et secundum Octaveni sententiam mihi soli competit
furti actio, cum heres suo nomine non habeat, quia,
quacumque ratione dominium mutatum sit, domino
competere furti actionem constat.

37. D. ibid. § 2. — Eum qui mulionem dolo malo
in ius vocasset, si interea mulae perisseni^ furti teneri
veteres responderunt.

38. D. 48, 19, 20. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1246). — Si poena alicui irrogatur, receptum est
commenticio iure, ne ad heredes transeat.

1 Trih, tradendum.

2 Trib. traditus.

4. PLADTIUS 233

De contractibus.

39. D. 45, 1, 91, 3. Paulus libro septimo decimo
ad Plautium (P. 1239). — . . veteres constituerunt,
quotiens culpa intervenit debitoris, perpetuari obli-
gationem.

40. D. 45, 3, 32. Idem (sc. Paulus) libro nono ad
Plautium (P. 1166). — Si, cum duorum usus fructus
esset in servo, et is servus uni nominatim stipulatus
sit ez ea re, quae ad utrosque pertinet, Sabinus ait,
qaoniam soli ^nominato promissor^ obligatus esset,
videndum esse, quemadmodum alter usuarius partem
suam recipere possit, quoniam inter eos nuUa com-
munio iuris esset.

41« D. 22, 1, 38, 7. Paulus libro sexto ad Plautium
(P. 1132). — Si actionem habeam ad id consequendum
quod meum non fuit, veluti ex stipulatu, fructus non
consequar, etiamsi mora facta sit; quod si acceptum
est iudicium, tunc Sabinus et Cassius ex aequitate
fructus quoque post acceptum iudicium <^perceptos^
praestandos putant, ut causa restituatur.

42? D. 44, 7, 49. Idem (sc. Paulus) libro octavo
decimo ad Plautium (P. 1247). — Ex contractibus
venientes actiones in heredes dantur, licet delictum
quoque versetur, veluti cum tutor in tutela gerenda
dolo fecerit aut is apud quem depositum est <^male-
tiose versatus est?>

Quod inserui, Pemice proposuU. Mommsen: <cirea id
quod depositum est^.

De in rem actionibus.

43? D. 5, 3, 43. Paulus libro secundo ad Plautium
(P. 1081). — Postquam legatum a te accepi, heredi-
tatem peto. Atilicinus quibusdam placuisse ait non
aliter mihi adversus te dandam petitionem, quam si
legatum redderem.

1

234 IV. VESPASIANI TITI DOMITUNI TEMP. lUBIS CONS.

44. D. 5, 1, 24, 2. Idem (sc. Paulus) libro septimo
decimo ad Plautium (P, 1231*). — . . si postulatur in
rem actio adyersus legatum, numquid daudn sit,
quoniam ex praesenti possessione haec actio est?
Cassius respondit sic servandum, ut, si subducatur
ministerium ei, non sit concedenda actio; si vero ex
multis servis de uno agatur, non sit inhib^nda*

De usucapione.

45. D. 41y 4, 4. laYolenus libro secundo ez Plautio
(P. 153). — Emptor fundi partem eius alienam esse
non ignoraverat. responajim est nihil eum ex eo fundo
tmt capturum.

46. D. 41, 3, 13, 1. Idem (sc. Paulus) libro quinto
ad Plautium (P. 1112). -^ Eum qui a furioso bona
fide emit, usueapere posse responsum est.

De servitutibtJts praedionm rusticorum.

47. D. 8, 3, 5, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad edictum (P. 596®). ■— Neratius libris ex Plautio
ait: nec haustum nec appulsum pecoris nec cretae
eximendae calcisque coquendae ius posse in alieno
esse, nisi fundum vicinum hab^^'^, et hoc Proculum
et Atilicinum existimasse ait ^Plautius]>. sed ipse dicit,
ut maxime calcis coquendae et cretae eximendae serri-
tus constitui possit, non ultra posse, quam quatenus
ad eum ipsum fundum opus sit.

De aqua.

48. D. 39, 3; 17, 1. Paulus libro quinto decimo
ad Plautium (P. 1215). — . . placuit non alias per
lapidem aquam duci posse, nisi hoc in servitute con-
stituenda comprehensum sit.

49. D. 8, 6, 7. Paulus libro tertio decimo ad
Plautium (P. 1191*). — . . si alternis horis vel una

1 Fl. habeat.

i. PLAUTIDS 235

hora cottidie servitatem habeat (sc. quis), Servius
scribit perdere eum non utendo servitutem^ quia id
quod habet cottidianum sil

50. D. 8, 3, 35. Paulus libro quiuto decimo ad
Plaatium (P. 1212). — . . et Atilicinus ait Caesarem
Statilio Tauro rescripsisse in baec yerba: ^Hi, qui ex
fundo Sutrino aquam ducere soliti sunt, adierunt me
proposueruntque aquam^ qua per aliquot annos usi
sunt ex fonte, qui est in fundo Sutrino, ducere non
potuisse <^se^^ quod fons exaruisset^ et postea ez eo
fonte aquam fluere coepisse, petieruntque a me^ ut
quod ius non neglegentia aut culpa sua amiserant^
sed quia ducere non poterant, his restitueretur. quorum
mihi postulatio cum non iniqua visa sit; succurrendum
his putayi. itaque quod ius habuerunt tunc, cum
primum ea aqua pervenire ad eos non potuit, id eis
restitui placet.'

51. D. 39, 3, 17, 2. Paulus libro quinto decimo
ad Plautium (P. 1215). -- Via publica intercedente
haustus seryitutem conatitui posse placuit

2. Ad ius praetorium.

Be pactis et conventvombus.

52? D. 2, 14, 32. Paulus libro tertio ad Plautium
(P. 1092). — Quod dictum est, si cum reo pactum sit,
ut noD petatur, fideiussori quoque competere ex-
ceptionem, propter rei personam placuit, ne mandati
iudicio conyeniatur.

Be procurcUoriius,

53. D. 3, 3, 61. Idem (sc. Paulus) libro primo ad
Plautium (P. 1074). — Plautius ait: procuratorem^
damnatum non debere conyeniri, nisi aut in rem
suam datus esset aut optulisset se, cum sciret cautum
non esse, omnibus placuit.

1 Lend 'eognitorem* Ugere vuU^ sed t^ twre.

236 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lUEIS CONS.

Commodati,

54? D. 12, 5, 9pr. Idem (sc. Paulus) libro quinto
ad Plautium (P. 1106). — Si vestimenta utenda tibi
commodavero^ deinde pretium, ut reciperem, dedissem^
condictione me recte acturum responsum est; quamyis
enim propter rem datum sit et causa secuta sit, tamen
turpiter datum est.

De instUoria adione,

55. D. 15, 1, 47 pr. Idem (sc. Paulus) libro quarto
ad Plautium (P. 1101). — Quotiens in tabema ita
scriptum fuisset ^cum lanuario servo meo geri nego-
tium veto'^ hoc solum consecutum esse dominum
placuit, ne institoria teneatur^ non etiam de peculio.

De peculio,

56. D. 15, 1, 47, 1. Idem (sc. Paulus) libro quarto
ad Plautium (P. 1101). — Sabinus respondit non alias
dandam de peculio actionem in dominum, cum servus
fideiussisset, nisi in rem domini aut ob rem peculiarem
fideiussisset.

57. D. ibid. § 3. — Si creditor servi ab emptore
esset partem consecutus, competere in reliquum in
venditorem utile iudicium Proculus ait; sed re integra
non esse permittendum actori dividere actionem, ut
simul cum emptore et cum venditore experiatur; satis
enim esse hoc solum ei tribui, ut rescisso superiore
iudicio in alterum detur ei actio, cum electo reo minus
esset consecutus.

Mandati.

58. D. 17, 1, 45, 7. Paulus libro quinto ad Plau-
tium (P. 1114). — Quod mihi debebas a debitore tuo
stipulatus sum periculo tuo. posse me agere tecum
mandati in id, quod minus ab illo servare potero^

4. PLAUTIUS. — 6. AUFIDIUS CHIUS 237

Nerya Atilicinus aiunt, quamyis id mandatum ad tuam
rem pertineat.

Si familia furtum fecisse dicetur,

59. D. 9; 4, 31. Paulus libro septimo ad Plautium
(P. 1142). — Quod ait praetor, cum familia furtum
faciaty ad eum modum se actionem daturum, ut tan-
tum actor consequatur^ quantum si liber fuisset con-
sequeretor, quaeritur^ utrum ad pecuniae praestationem
respiciat an etiam ad noxae deditionem^ ut [puta] si
ex pretiis noxae deditorum duplum coUigatur^ sequentes
actiones inhibeantur. Sabinus et Oassius putant pre-
tium quoque noxae deditorum imputari debere.

JDe banonm possessione contra tabulas.

60? D. 37, 12, 3. Paulus libro octavo ad Plautium
(P. 1150). — Paconius ait: si turpes personas, veluti
meretricem, a parente emancipatus et manumissus
heredes fecisset, totorum bonorum contra tabulas
possessio parenti datur.

Paconii sententia fortasse a Plautio relata est.
Erueger p. 157.

Se damno infecto,

61. D. 39, 2, 22, 1. Idem (sc. Paulus) libro de-
cimo ad Plaulium (P. 1179). — Plautius. Si ab eo,
quem dominum esse negarem, vellem sub hac ex-
ceptione 'si dominns non esset' satisdari, ab eo vero,
quem dominum esse dicerem, pure repromitti, constitit
non debere me impetrare, sed debere me eligere, a
quo velim mihi caveri.

6. AUFIDIUS CHIUS

Flayiorum aetatis iuris peritus moribus infamatus
(MartiaL 5, 61, 10 ^acrior hoc' — describitur autem a. 89
procurator cuiusdam mulieris, qui res uxoris, immo mariti

238 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

agat — *Chius non erit Aufidius'. luvenaK 9, 25 ^notior
Aufidio moechus', ubi idem significari videtur), qui iuriB-
consultorum responsa yidetur coUegisse.

^Fufidius', de quo suprap. 195^ non idem habendus est.

. . . libri.
Be vsbifructu duobus legato,

Vat. fr. 77. Ulp. 1. XVn ad Sab. (P. 2563), —
. . . etsi non eint coniuncti, tamen usus fructu« legatus
alteri adscrescit, ut puta si mihi An&di UBus fructus
separatim totius et tibi similiter fuerit usu4S fructus
relictus. nam ut Celsus . . . et lulianus . . . scribunt,
concursu partes hafoemus. quod et in proprietate con-
tingeret; nam altero repudiante alter totum fundum
haberet. Bed in usu fructu hoc plus est, . . . contra
quam Atilicinum respondisst Aufidius^ Gfaius refert,
quod et constitutus nifailo minus «missus ius adcrescendi
ac2mittit.

cf. D. 7, 2, 1, S. nipianus ibid. ^ . • . etsi non sint
coniuncti . . . similiter fuerit relictus; nam, ut et Oelsus
. . . scribit, concursu . . . sed in usufructu hoc plus est,
quia et constitutus et postea amissus nihilo minus ius
adcrescendi admittit'. ^

6. PUTEOLANUS

iuris peritus^ quem Ulpianus tantum la/udavit, Pute-
olis ut apparet, ortus, primi fortasse saeculi homo, qui
adsessoriortim libros composuisse traditur, ceterum nobis
ignotus.

Adsessoriorum libri.

De Masurii Sabini Adsessoriorum libro v. II, 1 p. 367.

Liber I,

D. 2, 14, 12. tJlpianus libro quarto ad edictum
(P. 251*). — . . . nooere constat (sc. pactum procura-

1 ^aufidius V, correxit JSoUweg: cogitavi aligucmdo de
Fufidico errore*, Mommsen.

6. PUTEOLANUS — 7. CAMPANUS 239

toris), siye ei mandavi ut pacisceretur, siye omnium
rerum mearum procurator fuit, ut et Puteolanus libro
priitto Adsessoriorum scribit^ cum placuit eum etiam
rem in iudiciuttL deducere.

7. CAMPANUS

iurisconsultus a Pomponio et Yalekite laudatus, qui
de lege Aelia Sentia dixit et libris scribendis operam
dedit, detemn nobis ignotus, sed Capuensis, ut apparet
et ptimi, tit videtnr, saeculi.

Fideicommissorum(?) libri.

Cum fragmenta ex Campani libris servata ad fidei-
commissa pertineant, de hac re eum scripsisse conicias.

JDe libertate per fideicommissum data.

1. D. 40, 5, 34, 1. Pomponius libro tertio Fidei-
commissorum (P. 217). — Gampanus ait, si minor
annis viginti rogaverit beredem, ut proprium servum
manumittat, praestandam ei libertatem, quia hic lex
Aelia Sentia locum non babet.

cf. Oai. 2, 249. ^Verba . . fideicommissorum haec
maxime in usu esse videntur: peto, rogo . . .^ 2, 263sq.
^libertas quoque servo per fideicommissum dari potest,
nt . . heres rogetur manumittere . . nec interest, utrum de
suo proprio servo testator roget, an de eo qui ipsius
heredis . . . sit^.

2. D. 38, 1, 47. Idem (sc. Valens) libro sexto
Fideicommissorum (P. 20). — Campanus scribit non
debere praetorem pati donum munus operas imponi ei,.
qui ex fideicommissi causa manumittatur. sed si, cum
sciret posse se id recusare, obligari se passus sit, non
inhibendam operarum petitionem, quia donasse videtur.

240 rV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lUBIS CONS.

8- VIVIANUS

iuris peritus Flavioruni, ut videtur, aetatis, quippe
cum Gassium et Proculum laudaverit, ipsius autem rationem
habuerit non modo Pomponius D. 13, 6, 17, 4 et fortasse
Celsus quoque D. 4, 8, 21, 11, sed etiam Octavenus (quae
hic D. 9, 2, 27, 25 ^ia uvis adicit', ad Yivianum addita esse
cognoscitur. Krueger p. 1 58 d. 99). accedit quod D. 9, 2, 27, 28
de eo ait qui ^puerum castrayerit et pretiosiorem fecerit'
quae verba ante a. 81/82 scripta videntur, quo tempore
Domitianus ^mares castrari vetuit' et ^spadonum qui
residui apud mangones erat, pretia moderatus est'. Sueton,
Domitian. 7. praeterea non respondendo, sed libris scri-
bendis eum operam dedisse constat.

In rebus quarum in fragmentis mentio fit, et studia
et mores illius aetatis satis cemuntur. sermo enim est de
mercibus in navem impositis (D. 4, 9, 4, 2), de nave venali-
ciarum mercium perforata (D. 9, 2, 27, 24), de puero
castrato (D. 9, 2, 27, 28), de puero qui a magistro recessit
et rarsus ad matrem pervenit, ut per eam faciliorem de-
precationem haberet delicti (D. 21, 1, 27, 5), de eo qui a
praeceptore cui in disciplinam traditus erat, aufagit, quia
immoderate eo utebatur (D. 21, 1, 27pr.), de servo qui
ab eo fugit cui erat commodatus (D 21, 1, 17, 3), de eo qui
nocte aliqua sine voluntate domini emansit (D. 21, 1,
17, 4), de servis vel vi depulsis vel retentis et vinctis
(D. 43, 16, 1, 46), de servo inter fanaticos caput iactante
vel circa fana bacchante et responsa reddente (D. 21, 1,
1, 9. 10), de iis qui per vicos more insanorum deridenda
loquantur (D. 21, 1, 4, l), denique de popina et lupanario
ubi litigatores arbiter adesse iusserit (D. 4, 8, 21, 11).

Quamquam librorum a Viviano compositomm neque
nomen neque argamentum traditur, nihilo minus cuius
generis eius studia fuerint aliquatenus cognoscitur. quod
enim haec leguntur: ^Vivianus refert' D. 43, 16, 1,41.46,
^apud Vivianum relatum est' D. 4, 9, 1, 6. 21, 1, 17, 3.
39, 2, 24, 9. 43, 16, 1, 45. 43, 24, 13, 5, 'Vivianus scribit

8. vrviANus 241

Procalam respondisse' D. 4, 6, 35, 9, Hdem ait: interrogatas
ProcTilas de eo qai . . . ait' D. 21, 1, 17, 4, ^qnidam referant,
qttantnm repeto^ apad Yivianum Sabini et Cassii et Pro-
coli expositam esse in qaaestione haiusmodi controversiam'
D. 29, 7, 14 pr., illam prioram iuris consaltoram sententias
et responsa congessisse apparet.

Fragmenta partim ad edictam praetoris, partim ad
edictam aediliam caralium yidentur pertinere.

1. Ad edictum praetoris.

Yiviani opus amplum videtar faisse, cam de iisdem
rebus saepias dictam faerit. certe Ulpianus D.43, 24, 13, 1
ait: ^est apad Yivianam saepissime relatum heredi com-
petere hoc interdictam'. idem Ulpianas iisdem libris ad
edictnm Coll. 12, 7, 8 tradit: ^libro YI ex Yiviano relatum
est', ita at dabitari possit, atram de eias qai rettalerit
an de Yiviani libro dictum sit. illad Krueger p. 158
magis probat (^nach Analogie der fthnlich bezeichneten
Werke ginge sie', sc. *die Anftthrung Ulpians', *aaf einen
Eommentar za Yivianas oder ein nach seinem Sjstem
gearbeitetes Werk, dessen Yerfasser etwa durch Fehler
der fi^berlieferang nicht genannt worden'), ego potias de
ipsias Yiviani opere Ulpianum referre cam aliis yiris
doctis pataverim. cf. Earlowa 1, 702. Lenel P. 11 col. 1225.

Qmd metus causa adum erit.

1. D. 4, 2, 14, 5. Dlpianus libro undecimo ad
edictum (P. 377). — Aliquando . . et si metus ad-
hibitus proponatur, arbitrium absolutionem adfert.
qnid enim si metum quidem Titius adhibuit me non
conscio^ res autem ad me pervenit, et haec in rebus
humanis non est sine dolo malo meo? nonne iudicis
officio absolvar? aut si servus in fuga est^ aeque, si
cavero iudicis officio me, si in meam potestatem per-
venerit, restituturum, absolvi debebo. unde quidam
putant bona fide emptorem ab eo qui vim intulit

Inrispr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 16

242 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

comparantem non teneri nec eum qui dono accepit
vel cui res legata est. sed ... Yiviano videtur etiam
hos teneri, ne metus, quem passus sum, mihi capti-
osus sit.

Qui arhitrium receperint, ut sententiam dicant.

cf. luliani Ubrum IV P. 59—68.

2. D. 4, 8, 21, 11. Dlpianus libro tertio decimo
ad edictum (P. 460). — . . si in aliquem locum in-
honestum adesse iusserit (sc. arbiter), puta in popinam
vel in lupanarium, ut Yivianus ait^ sine dubio impune
ei non parebitur.

Ulpianus addit: ^quam sententiam et Celsus libro
secundo Digestorum probat'.

Nautae caupones stdbtdarii ut recepta restUua/nt.

3*. D. 4, 9, 1, 6. ITIpianus libro quarto decimo
ad edictum (P. 469*). — Ait praetor: 'quod cuius
salvum fore receperint', hoc est quamcumque rem sive
mercem receperint. inde apud Yivianum relatum est
ad eas quoque res hoc edictum pertinere, quae mercibus
accederent, veluti vestimenta quibus in navibus ut-
eremur et cetera quae ad cottidianum usum haber^mus

Fl. uterentur . . . habemuB. emend: Huschke Z. d, Sav.-St
IX, 361.

3^. D. 4, 9, 4, 2. Paulus libro tertio decimo ad
edictum (P. 256). — Yivianus dixit etiam ad eas res hoc
edictum pertinere, quae post impositas merces in navem
locatasque inferentur, etsi earum vectura non debetur,
ut vestimentorum, penoris cottidiani, quia haec ipsa
ceterarum rerum locationi accedunt.

Ad legem Aquiliam.

cf. luliani librum LXXXVI P. 821 — 830.

4. CoIIat. 12, 7, 8. cf. Dig. 9, 2, 27, 10. Ulpianus
libro octavo decimo ad edictum (P. 623^). — . . libro

8. VmANUS

243

YI exViviano relatum est: si fumum secundum parietem
communem haberes, an damni iniuria teneris? et
ait ^Proculus^ agi non posse Aquilia lege^ quia nec
cum eo qui focum haberet. et ideo aequius putat in
factum actionem dandam.

Ex Yiviano haec rettulisse Pomponium suspicor idque
libris ad edictxmi, quibus Ulpianum in suis ad edictum
libris faciendis saepissime usum esse constat. talia enim
reperiuntur: ^hoc veteres existimasse Pomponius refert'
(D. 2, 4, 4, 2 P. 13), *Pomponiu8 . . . scribit . . et refert
Labeonem existimare' (D. 4, 2, 9pr. P. 40), ^idem Pom-
ponius refert Labeonem existimare' (D. 4, 3, 1, 6 P. 44),
aliaque. denique Pomponium in libris ad edictum Viyiani
opere usum esse D. 13, 6, 17, 4 probat. idem censet
Pemice: Sitzungsberichte der Berliner Akademie 1885 XXY
p. 30.

5. D. ibid. § 24 (P. 624®). — Si navem venaliciarum
mercium perforasset, Aquiliae actionem esse, quasi
ruperit, Vivianus scribit.

6. D. ibid. § 28 (P. 625»). — . . si puerum quis
castraverit et pretiosiorem fecerit, Vivianus scribit
cessare Aquiliam.

nipianus addit: ^sed iniuriarum erit agendum (aut
ex edicto aedilium [aut] in quadruplum)'.

De commodcUo.

cf. luHani Ubrum XI P. 170—172.

7*. D. 13,6, 1,1. Ulpianus libro vicensimo octavo
ad edictum (P. 804*). — . . proprie commodata res
dicitur et quae soli est, idque et Cassius existimat.
Vivianus amplius etiam habitationem commodari
posse ait.

1\ D. 19, 5, 17pr. Ulpianus ibid. — Si gratuitam
tibi habitationem dedero, an commodati agere possim?
et Viyianus ait posse.

8. D. 13, 6, 17, 4. Paulus libro vicensimo nono

16*

244 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

ad edictum (P. 446). — Duabus rebus commodatis
recte de altera commodati agi posse Yivianus scripsit.

Si quid in fraudem patroni factum sit.

cf. luliani librum XXVI P. 393. 394.

9? Incerti auctoris (Pauli?) fragm. de formula
Fabiana (CoUect. III p. 299). — ... sunt qui contra
sen^tiant quia haec actio ex con^tractu venit et
cum eo contrahetur, ^licet ita concipi^atur formula
quasi ez delicto yenerit liberti, et est in fa^tum et
ar^bitraria. etiam Viv<ianus v>ere huic dic<it> alie-
natum esse, qui 8<^eryum manc^ipio accepit, alienationem
nobis ad dominii translationem referentibus.

cf. Lenel P. II col. 1231. cf. p. 1264.

Lenel: ^qaaeri videtur, si libertus, cum fraudandi
patroni causa Seio donaturus esset, eius iussu Titio man-
cipio dederit; utrum adversus Seium an adversus Titium
Pabiana agendum sit\

De legatis.

cf. luliani libros XXXII— XXXVIII P. 463—647.

10. D. 29, 7, 14 pr. Scaevola libro octavo Quae-
stionum (P. 160). — Quidam referunt, quantum repeto
apud Yiyianum; Sabini et Cassii et Proculi expositam
esse in quaestione huiusmodi controversiam: an legata,
quae posteaquam instituti mortem obierunt codicillis
adscripta vel adempta sunt, a substitutis debeantur
[id est an perinde datio et ademptio etiam hoc tempore
codicillis facta valeat ac si testamento facta esset],
quod Sabinum et Cassium respondisse aiunt Proculo
dissentiente. nimirum autem Sabini et Cassii collectio^
quam et ipsi reddunt, illa est^ quod codicilli pro parte
testamenti habentur observationemque et legem iuris
inde traditam servent.

cf. n, 1 p. 356.

Ik immm mfitix.
c£ I«£w fifaram LTm P. 739.

gessmo priBO md edicrsm (P. 175o\ — .« apod TiTi-
uiu rdbtm est^ si cx agro Tidni «ritores Ti temp^
atalis CQD&aclae in meum mgrom decideriiit eoque
fibclo TitibQs mds tcI aegetibiis cocat Tel medificia
demfJioiit, stipnlatiwiem istUBy in qna haec com-
prdieBdniitDr Si qpiid aibwam lociTe Titio accidein^,
non esse ntilem, qium iioii mrboram Titio, sed Ti tch*
tomm damimm imhi dmtom esk plsne si Tetuslate
arbonim boc fiebat, possamixs dicere Titio arbomm
damnnm mibi darL

12. Ibid. § 10. — Idem ait, si damni infeeti aedium
meamm nomine tibi promiseio, deinde bae aedes ti
tempestatis in taa aedQfida ceciderint eaque duraerintf
nibil ex ea stipolatione praestari, qnia nuUam damnuxa
Titio mearum aediom tibi contmgit [nisi fbrte ita
Titiosae meae aedes faerint, at qaalibet Tel minima
tempestate raerent].

Qict o&seits iuiicio defensus nm eriL

13. D. 4, 6, 35, 9. Paulus libro tertio ad legem
laliam et Papiam (P. 939). — YiTianus scribit Pro-
calam respondisse militem, qui commeatu absit^ dum
domum Tadit aat redit, rei publicae caasa abessey
dum domi sit, non abesse.

Vnde vL

cf. laliani Hbmm XLYUI P. 656—659.

14. D. 43, 16, 1, 41. nipianus libro sexagensimo
nono ad edictam (P. 1529). — Non solum . • fruotuum
ratio in hoc interdicto (sc. unde vi) habetur, yerum
ceterarum etiam utilitatium habenda est. nam et
Yivianus refert in hoc interdicto omnia, quaecumque
habiturus yel adsecuturus erat is qui deiectus est, si
yi deiectus non esset, restitui aut eorum ^nomine^

246 rV. VESPASIAM TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

litem a iudice aestimari debere eamque tantum consecu-
turum^ quanti sua interesset se vi deiectum non esse.

15. D. ibid. § 45. — Non alii . ., quam ei qui
possidere de$iit\ interdictum unde vi competere argu-
mentum praebet, quod apud Yiyianum relatum est, si
quis me vi deiecerit, meos non deiecerit, non posse
me hoc interdicto experiri, quia per eos retineo pos-
sessionem, qui deiecti non sunt.

16. Ibid. § 46. — Idem Vivianus refert: servos
quosdam vi depulit^ alios retinuit et vinxit aut etiam
eis imperavit. vi te deiectum intellegi; desisse enim
possidere, cum servi ab alio possideantur. et quod
in parte servorum dictum est, idem in omnibus dici
ait, si forte nemo depulsus esset, sed possideri ab eo
coepissent, qui ingressus in possessionem esset.

17. Ibid. § 47. — Quid dicturi essemus, tractat,
si aliquo possidente ego [quoque] ingressus sum in
possessionem et non deiciam possessorem, sed vinctum
opus facere cogam: quatenus res, inquit, esset?

Ulpianus addit: ^ego verius pato eam qaoqae de-
iectum videri, qui illic vinctas est'.

18. D. 43, 24, 13, 5. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1597^). — Quaesitum est, si,
cum praedium interim nullius esset, aliquid vi aut
clam factum sit, an postea dominio ad aliquem de-
voluto interdicto locus sit; ut puta hereditas iacebat,
postea adiit hereditatem Titius, an ei interdictum com-
petat? . . est apud Yivianum saepissime relatum heredi
competere hoc interdictum eius, quod ante aditam
hereditatem factum sit. nec referre Labeo ait, quod uon
scierit, qui heredes futuri essent; hoc enim posse quem
causari etiam post aditam hereditatem. ne illud quidem
obstare Labeo ait, quod eo tempore nemo dominus
fuerit; jiam et sepulchri nemo dominus fuit et tamen,
si quid in eo fiat, experiri possum quod vi aut clam.

1 FL possidet.

8. VIVIANUS 247

De precario?

cf. luliani Ubrum XLIX P. 671. 672.

19. D. 43, 19, 1, 6. Ulpianus libro septuagensimo
ad edictum (P. 1556). — Vivianus ... ait eum, qui
propter incommoditatem rivi aut propterea, quia via
publica interrupta erat, per proximi vicini agrum iter
fecerit, quamvis id frequenter fecit, non videri omnino
usum. itaque inutile esse interdictum, non quasi precario
usum, sed quasi nec usum.

2. Ad edictum aedilium curulium.

De mancipiis vendundis.

1. D.21, 1,1,9. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1760*). — Apud Vivianum quae-
ritur, si servus inter fanaticos non semper caput
iactaret et aliqua profatus esset, an nihilo minus sanus
videretur. et ait Vivianus nihilo minus hunc sanum
esse; neque enim nos, inquit, animi vitiis minus^
aliquos sanos esse intellegere debere. alioquin, inquit,
futurum, ut in infinito hac ratione multos sanos esse
negaremus, ut puta levem superstitiosum iracundum
contumacem et si qua similia sunt animi vitia; magis
enim de corporis sanitate, quam de animi vitiis pro-
mitti. interdum tamen, inquit, vitium corporale usque
ad animum pervenire et eum vitiare, veluti contingeret
ipQevfitiKp^ quia id ei ex febribus acciderit. quid ergo
est? si quid sit animi vitium tale, ut id a venditore
excipi oporteret neque id venditor cum sciret pro-
nuntiasset, ex empto eum teneri,

2. D. ibid. § 10. — Idem Vivianus ait, quamvis
aliquando quis circa fana bacchatus sit et responsa
reddiderit, tamen, si nunc hoc non faciat, nullum
vitium esse; neque eo nomine, quod aliquando id fecit,
actio est, sicuti si aliquando febrem habuit. ceterum
si nihilo minus permaneret in eo vitio, ut circa fana

1 Fh minus animi vitiis.

248 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

bacchari soleret et quasi demens responsa daret, etiamsi
per luxuriam id factum est, yitium tamen esse, sed
Titium animiy non corporis, ideoque redhiberi non
posse^ quoniam aediles de corporalibus vitiis loquuntur.
attamen ex empto actionem adnuttit.

3. D. ibid. § 11 et 1. 4pr. — Idem dicit etiam iu
his, qui praeter modum timidi cupidi avarique sunt
aut iracundi. | ob quae vitia negat redhibitionem esse^
ex empto dat actionem.

4. D. ibid. ]. 4 § 1. — Sed si vitium corporis
usque ad animum penetrat^ forte si propter febrem
loquantur aliena, vel qui per vicos more insanorum
deridenda loquantur, in quos id animi vitium ex
corporis vitio accidit^ redhiberi posse.

5. D. 21, 1, 17, 3. Ulpianus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 1761®). — . . apud Vivianum
relatum est fugitivum fere ab affectu animi intellegen-
dum esse, non utique a fuga. nam eum, qui hostem
aut latronem, incendium rninamve fugeret, quamvis
fugisse verum est, non tamen fugitivum esse. item
ne eum quidem, qui a praeceptore cui in disciplinam
traditus erat aufagit, esse fugitivum, si forte ideo
fugity quia immoderate eo utebatur. idemque probat
et si ab eo fiagerit cui erat commodatus, si propter
eandem causam fugerii idem probat Yivianus et si
saevius cum eo agebat« haec ita, si eos fugisset et
ad dominum venisset; ceterum si ad dominum non
venisset, sine ulla dubitatione fagitivum videri ait.

6. D. ibid. § 4 — Idem ait: interrogatus Proculus
de eo, qui domi latuisset in hoc scilicet^ ut fugae
nactus occasionem se subtraheret, ait, tametsi fugere
non posset videri, qui domi mansisset, tamen eum
fugitivum fuisse; sin autem in hoc tantum latuisset,
quoad iracundia domini effervesceret, fugitivum non
esse, sicuti ne eum quidem^ qui cum dominum animad-
Terteret verberibus se adficere velle, praeripuisset se
ad amicum; quem ad precandum perduceret. ne eum

8. VIVIANUS. — 9. CAELIUS SABINUS 249

qaidem fugitiyum esse, qui in hoc progressus est, ut
se praecipitaret^ ceterum etiam eum quis fiigitiYum
diceret, qui domi in altum locum ad praecipitandum
se ascendisset^ magisque hunc mortem sibi consciscere
Yoluisse. illud enim, quod plerumque ab imprudentibuSy
inquity did solety eum esse fugitivum, qui nocte aliqua
sine voUmtaie domini emansisset, non esse yerum^ sed
ab affectu animi cuiusque aestimandum.

7. D. ibid, § 5. — Idem ViYianus ait, si a magistro
puer recessit et rursus ad matrem pervenit; cum
quaereretur, num fugitivus esset: si celandi causa quo,
ne ad dominum reYerteretur, fugisset, fugitiYum esse;
sin yero ut per matrem faciliorem deprecationem
haberet delicti alicuius, non esse fagitiYum,

9. CN. ARULENUS CAELIUS SABINUS

008. suff. a. 69 cum T. FlaYio Sabino (CIL VI 2051.
Tac. hist. 1, 77 cf. Prosopogr. I p. 156), *plurimum tem-
poribus Vespasiani potuit' (Pompon. § 53), Huris peritus'
(Gell. 6, 4^ 1), qui Cassio successit (Pomp. 1. c). laudatur
a Gaio, Venuleio, Papiniano, Ulpiano, praeterea a Gellio,
et ita quidem, ut, cum Masurius Sabinus Yulgo ^Sabini'
nomine designetur, ipse ^Caelins' nominetur.

Caelium et libris scribendis operam dedisse constat
et ut scholae principem in respondendo quoque Ycrsatum
esse probabile est, quamquam nulla responsa diserte tra-
duntur. in fragmentis serYatis Ofilium laudat (D. 21, 2,
38, 10) et Trebatium (D. 21, 1, 14, 3) et Labeonem
(Gell. 4, 2. 3. cf. D. 21, 1, 17, 12. 15). praeterea cum
Cassio de falsa condicione testamentaria idem sensisse
traditur (D. 35, 1,12, 7).

In sententiis eius colligendis sic existimo: quae
Sabinianae scholae praeceptoribus communia fuisse tradun-
tar, eadem Caelio quoque tribuenda esse.

250 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lUBIS CONS.

1. Ad edictum aediliam curulium.

Priorum eiusdem argnmenti libris usus est, nimirum
Ofilii (I,344sqq.), Trebatii (p.423), Labeonis (II,142sqq).
quomodo posteriores de eodem edicto scribentes Caelii
libro usi sunt, de nuUo nisi de Ulpiano scimas (D. 21, 1,
38; 7. 11); neqae enim a Viviano neque a Paulo laudatur.
praeterea Gellius (4, 2, 3—6) ex Caelii libro quaedam
affert et ita, ut plura, quam disertis verbis indicavit, de
eadem re ex eodem fonte hausisse yideator.

De mancipiis vendundis.

1? Gell. 4, 2, 13. — Non praetereundum est, id
. . in libris yeterum iuris peritorum scriptum esse,
morbum et vitiam distare, quod vitium perpetuam,
morbus cum accessu decessuqae sii

2. Id. 4, 2, 3 — 6. — Caelius Sabinus in libro, qaem
de edicto aedilium carulium composuit, Labeonem
refert, quid esset morbus, hisce verbis definisse:
'morbus est habitus caiasqae corporis contra naturam,
qui usam eius facit deteriorem'. sed morbum alias
in toto corpore accidere dicit, alias in parte corporis.
totius corporis morbam esse, velati sit phthisis aut
febris, partis autem, yeluti sit caecitas aut pedis de-
bilitas. hcdbtis cmtemy inquit, et atypus vitiosi magis
quam morbosi sunt, et equus mordax aut calcitro vitiosus^
non morbosus est sed cui morbus est, idem etiam vitiosu^
est. neque id tamen contra ftt; potest enim qui vitiosus
est, non morbosus esse. quamdbrem cum de homine
morboso agetu/r, aeqtie, inquit, ita dicetur: quanto db
id vitikim minoris sit

3. D. 21, 1, 14, 10. Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium caralium. — Si nominatim morbus
exceptas non sit, talis tamen morbus sit, qui omnibus
potuit apparere, ut puta caecas homo venibat, aat qui
cicatricem evidentem et periculosam liabebat vel in
capite vel in alia parte corporis, eius nomine non

9. CAELIUS SABINUS 251

teneri Gaelius^ ait, periode ac si nominatim morbus
exceptus fuisset [ad eos enim morbos vitiaque pertinere
edictum aedilium probandum est, quae quis ignoravit
vel ignorare potuit].

4. Gell. 4, 2, 11. — De myope quoque, qui luscitio-
sus Latine appellatur, dissensum est; alii enim rethiberi
omnimodo debere, alii contra^ nisi id vitium morbo
contractum esset.

5? Id. 12. — Eum . . cui dens deesset, Servius
retfaiberi posse respondit, Labeo in causa esse redhi-
bendi negavit. nam et magna^ inquit^ pars et q. s.

V. supra II, 1 p. 143.

6*. Id. 9. 10. — De sterila . . muliere, si nativa
sterilitate sit, Trebatium contra Labeonem respondisse
dicunt. nam cum rethiberi eam Labeo quasi minus
sanam putasset, negasse aiunt Trebatium ex edicto agi
posse, si ea mulier a principio genitali sterilitate esset.
at si valitudo eius offendisset exque ea vitium factum
essety ut concipere fetus non posset, tum sanam non
videri et esse in causa rethibitionis.

6^ D. 21, 1, 14, 3. — Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium curulium (P. 1760^). — De sterili
Gaelius distinguere Trebatium dicit, ut si natura sterilis
sit, sana sit, si vitio corporis, contra.

7? Gell. 4, 2, 6 — 8. — De eunucho . . quaesitum
est, an contra edictum aedilium videretur venundatus,
si ignorasset emptor, eum eunuchum esse. Labeonem
respondisse aiunt, rethiberi posse quasi morbosum.

8. D. 21, 1, 17, 1; Ulpianus libro primo ad edic-
tum aedilium curulium (P. 1761*). — Caelius . . fugi-
tivum esse ait eum, qui ea mente discedat, ne ad
dominum redeat, tametsi mutato consilio ad eum re-
vertatur; nemo enim tali peccatOy inquit, paenitentia sm
nocens esse desinit,

cf. D. 47, 2, 60 Ulpianus libro primo ad edictum

1 Fl. Caecilias.

252 IV. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

aedilium curulium. ^Qui ea mente alienum quid con-
trectavit, ut lucrificaret, tametsi mutato consilio id domino
postea reddidit, fur est; nemo enim tali peccato paenitentia
sua nocens esse desinit/

9. D. ibid. § 6. (P. 1761«). — CaeKus . . scribit,
si servum emeris qui se in Tiberim deiecit^ si moriendi
dumtaxat consilio suscepto a domino discessisset, non
esse fugitiyum; sed si fugae prius consilium habuit;
deinde mutata voluntate in Tiberim se deiecit, manere
fugitiyum. eadem probat et de eo qui de ponte se
praecipitavit.

10. D. ibid. § 7. — Idem ait, si servus tuus fugiens
yicarium suum secum abduxit: si yicarius invitus aut
imprudens secutus est neque occasionem ad te redeundi
nactus praetermisit, non videri fugitivum fuisse; sed
si aut olim cum fugeret intellexit quid ageretur aut
postea cognovit quid acti esset et redire ad te cum
posset noluity contra esse. idem putat dicendum de
eo quem plagiarius abduxit.

11. D. ibid. § 8. — Idem Caelius ait, si servus,
cum in fundo esset, exisset de villa ea mente, ut pro-
fugeret, et quis eum priusquam ex fundo tuo exisset,
comprehendisset, fugitivum videri; animum enim fugi-
tivum facere.

12. D. ibid. § 9. — Idem ait nec eum qui ad
fugam gradum unum alterumve promovit vel etiam
currere coepit, si dominum sequentem non potest
evadere, non esse fugitivum.

13. D. ibid. § 10. — Idem . . ait libertatis cuius-
dam speciem esse fugisse, hoc est potestate dominica
in praesenti liberatum esse.

14. D. ibid. § 12. — Apud Labeonem et Caelium
quaeritur, si quis in asjlum confugerit aut eo se con-
ferat, quo solent venire qui se venales postulant, an
fugitivus sit.

15. D. ibid. § 13. — Item Caelius scribit placere
eum quoque fugitivum esse, qui eo se conferat^ unde

9. CAEUUS SABINUS 253

eum dominus reciperare non possit, multoqne magis
illum fugitiyum esse qui eo se conferat, unde abduci
non possit.

16. D. ibid. § 15. — Apud Caelium scriptum est:
liberti apud patronum habitantis sic, ut sub una clave
tota eius habitatio esset, servus ea mente ne rediret
ad eum, extra. habitationem liberti fuit, sed intra
aedes patroni, et tota nocte oblituit: Yideri esse fiigi-
tivum Gaelius ait. plane si talem custodiam ea habi-
tatio non habuit et in ea cella libertus habitavit, cui
commune et promiscuum plurium cellarum iter est,
contra placere debere Caelius ait et Labeo probai

cf. Proculus D. 21, 1, 17, 4 supra p. 108.

17. D. ibid. § 16. — Idem Caelius ait servum in
provinciam missum a domino^ cum eum mortuum esse
et testamento se liberum relictum audisset et in eodem
of&cio permansisset tantumque pro libero se gerere
coepisset^ hunc non esse fugitivum; nec enim menUendo
se liberumy inquit, fugitims esse coqpit, quia sine fugae
consilio id feciU

18. D. 21, 1, 65, 2. Venuleius libro quinto Actio-
num (P. 2). — Servus tam veterator quam novicius
dici potest. sed veteratorem non spatio serviendi, sed
genere et causa aestimandum Caelius ait; nam qui-
cumque ex venalicio noviciorum emptus alicui mini-
sterio praepositus sit, statim eum veteratorum numero
esse, novicium autem non tirocinio animi, sed con-
dicione servitutis intellegi. nec ad rem pertinere,
Latine sciat nec ne, nec^ ob id veteratorem esse, si
liberalibus studiis eruditus sit.

19. Gell. 6, 4, 1—3. — Pilleatos servos venum
solitos ire, quorum nomine venditor nihil praestaret,
Gaelius Sabinus iuris peritus scriptum reliquit. cuius
rei causam esse ait, quod eiusmodi condicionis mancipia
insignia esse in vendundo deberent, ut emptores errare

1 Fl. nam.

254 nr. VESPASIANI TITI DOMITIANI TEMP. lURIS CONS.

et capi non possent, neque lex vendundi opperienda
esset^ sed oculis iam praeciperent, quodnam esset man-
cipiorum genus; sicuti, inquit^ antiquitm mancipia iure
helli capta coronis induta veniehant et idcirco dicebantur
sub corona venire, namque td ea corona signum erat
captivorum venalitm, ita pilleus impositus demonstrabaty
eiusmodi servos venundari^ quorum nomdne emptori ven-
ditor nihil praestaret.

20. D. 21y 1, 20. Gaius libro primo ad edictnm
aedilium curulium (P. 381). — Si . . ante yenditionis
tempus dictum intercesserit; deinde post aliquot dies
interposita fuerit stipulatio, Caelius Sabinus scribit
ex priore causa, quae statim, inquit, ut yeniit id man-
cipium eo nomine posse agere coepit.

Quomodo locus varie tentatus emendari debeat nescio.

De iumentis vendundis,

21. D. 21, 1,38,7. Idem (sc. Ulpianus) libro secundo
ad edictum aedilium curulium (P. 1792). — Caelius
. . scribit non omnia animalia castrata ob id ipsum
vitiosa esse, nisi propter ipsam castrationem facta
sunt imbecilliora, et ideo mulum non esse yitiosum.
idem refert Ofilium existimasse, equum castratum sanum
esse, sicuti spado quoque sanus est; sed si emptor
ignorayit, yenditor scit, ex empto esse actionem.

Eisele Z. d. Sav.-St. X, 314 sq.

22. D. ibid. § 11 (P. 1793). — Vendendi . . causa
ornatum iumentum videri Caelius ait noD, si sub tempus
yenditionis [hoc est biduo ante venditionem] ornatum
sit, sed si in ipsa venditione omatum sit, ideo ut^,
inquit, venale cum esset sic omatum inspiceretur.

23? GeII.4, 2, 8. — Sues etiam feminae si sterilae
essent et venum issent, ex edicto aedilium posse agi
Labeonem scripsisse.

1 Fl, aut ideo.

9. CAEUUS SABmUS 255

2. laris civilis librL

Praeter librum ad edictnm aedilium cnmlium iuris
qnoqne ciyilis libros Caelinm edidisse reliqtia eins frag-
menta indicant.

De hereditate liberti.

1. Gai. 3, 70. — • . si cum liberis suis etiam ex-
traneum heredem patronus reliquerit^ Caelius Sabinus
ait tota bona pro yiiilibus partibus ad liberos defuncti
pertinere, quia cum extraneus heres interyenit, non
habet lex lunia locum^ sed senatusconsultum (sc. Lupo
et Largo consulibus factum).

cf. GaL 3, 63.

De legatis,

2. Gai. 2, 195. — ... Sabinus . . et Cassius ceteri-
que Dostri praeceptores, quod ita legatum sit (sc. per
yindicationem), statim post aditam hereditatem putant
fieri legatarii, etiamsi ignoret sibi legatum esse^ sed
posteaquam scierit et ^spreverit^ legatum, proinde
esse atque si legatum non esset.

cf. GaL 2, 200.

3. D. 15, 2, 1 §§ 5—7. Ulpianus libro vicensimo
nono ad edictum (P. 859). — In alienatione accipitur
utique yenditor, qui actione de peculio intra annum
tenetur. sed et si donayit servum • . in eadem causa
est. item heres eius qui servum legavit non cum
peculio. nam si cum peculio vel legavit vel liberum
esse iussit, quaestionis fuit. et mihi yerius videtur
non dandam neque in manumissum neque in eum, cui
legatum sit peculium de peculio actionem. an ergo
teneatur heres? et ait Caelius^ teneri, quia peculium
penes eum sit qui tradendo id legatario se liberavit.

De libertate relicta.

4. D. 36, 1, 72, 7. Idem (sc. Papinianus) libro
octavo decimo Quaestionum (P. 272). — Falsam con-

1 Fl. CaeciliaB.

256 IV. VESPASIANl Tm DOMITUNI TEMP. lURIS CONS.

dicionem Cassius et Caelius Sabinus impossibilem
esse dixerunt, veluti Tamphilus, si quod Titio debeo
solyerit, liber esto', si modo nihil Titio fuit debitum;
quod si post testamentum factum testator pecuniam
exsolvity defecisse condicionem intellegi.

De (mancipatione et) emptione venditione,

5. 6ai. 3; 141. — . . ait Caelius Sabinus, si rem
tibi venalem habenti; veluti fundum <(acceperim et^
pretii nomine hominem forte dederim, fuudum quidem
videri venissey hominem autem pretii nomine datum
esse, ut fundus acciperetur.

De iure dotium.

6? D. 24, 1, 64. lavolenus libro sexto ex posteri-
oribus Labeonis. — Vir mulieri divortio facto quaedam
idcirco dederat, ut ad se reverteretur. mulier reversa
erat, deinde divortium fecerat. . . . verum est quod
Proculus et Caecilius (Caelius?) putant, tunc verum
esse divortium et valere donationem divortii causa
factam, si aliae nuptiae insecutae sunt aut tam longo
tempore vidua fuisset, ut dubium non foret alterum
esse matrimonium; alias nec donationem ullius esse
momenti futuram.

10. lUVENTIUS CELSUS

P. luventii Celsi consulis anni 129 pater, iuriscon-
sultus, qui non libris scribendis sed tantum respondendo
operam dedit, quem Ducenus Verus consul anni incerti
in consilio habuit (D. 31, 29 pr.), Proculianomm scholae
post Pegasum princeps (D. 1, 2, 2, 53 ^Pegaso Celsus* sc.
successit), quem filius a patre instructus (D. 31, 20) se-
cutus est (D. ibid. ^patri Celso Celsus filius'). posteriores,
qui filii inprimis Digestorum libris usi sunt, hunc simpli-
citer *Cel8um* vel *Iuventium Celsum' designant, non

10. lOVENnUS CELSUS 257

modo Faulns, Ulpianns, Marcianns, sed eidam luliaiias
Digestoram libris (D. 28, 2, 13pr. ^qaod etiam laventio
Celso apertissime placoit') et Pomponias cam libris ad
Q. Muciam (D. 45, 3, 38 ^Celsas scribit') tam ad Sabinam
(1. m D. 28, 5, 27 pr. P. 418, 1. V D. 45, 1, 14 P. 447^
L VI D. 34, 3, 2 P. 508, L XXII D. 12, 6, 19, 4 P. 691).
at hic eandem iisdem libris non raro ^Celsam fiHam' nominat,
se. L XI D. 21, 2, 29 pr. P. 573, D. 13, 6, 13, 2 P. 574^
et L XXXIV D. 41, 1, 30, 1 P. 796. semel Ulpianus in
Digestoram libris D. 13, 6, 5> 15 P. 807 ait: ^Celsas filius
scripsit' yel Inlianum vel Pomponium secutus, et similiter
Paalus libris ad Plautium D. 45, 1, 91, 3 ait: ^Celsus
adulescens scribit'.

*Celsam patrem' laudant et Pomponius libro singu-
lari £ncbiridii (D. 1, 2, 2, 53) et Neratius libris Membra-
narum (D. 17, 1, 39 ^Celso patri placuit') et filius Di-
gestorum libris (L XIX D. 31, 20 P. 158 *a patre . . accepi',
L XXXVI D.31, 29 pr. P. 251 'pater meus referebat', libro
incerto, de quo Ulpianus D. 12, 4, 3^ 7 tradit: ^refert
patrem suum Celsum existimasse'), qui patris sententias
ut severas nonnunquam reliquit (Ulpianus L c. addit: ^sed
ipse Celsus naturali aequitate motus putat . . .').

Besponsa.

Be legaUs,

1. D. 31, 20. Idem (sc. Celsus filius) libro nono
decimo Digestorum (P. 158). — Et Proculo placebat
et a patre sic accepi, quod servo communi ^per vindi-
cationem^ legatum sit^ si alter dominprum omitteret^
alteri non adcrescere; non enim coniunctiin; sed partes
legatas; nam ambo si yindicarent, eam quemque legati
partem habiturum; quam in servo haberet.

JDe fidekommissis.

2. D. 31, 29 pr. Celsus libro trigensimo sexto
Digestorum (P. 251). — Pater meus referebat cum

larispr. antehadr. reU. ed. Breraer. II, 2. 17

25& IV. VESPASIANI TITI DOMITIAM TEMP. lURIS CONS.

9saei in eonisilio Dafteni Yeri conssdi&y itam in sea
tenliaiiiL suam; uty cum Otacilina Catuhia filia es asse
Itorede instituta Hbevto ducenta legasset peti8setqu&
ab eo, ut ea concubinae ipedus dai^et, et Hbertus liva
testatore deoessisset efc quod ei relietum erat apud
fiUam remansisset, cogeretur fiHa id fideicommissam
conoubinae reddere.

Quod Celsus ^referebat', eum non Hbro, sed viva voce
fecisse apparet. non caute E^ueger p. 156 de Celsi operibus
nobis non traditis ait.

De Ubertate rdicia.

3. D* 12y 4f 3, 7. Ulpianus libro vicensimo sexto
ad edictum. (P. 772^). — . . si servus, qui testamento
heredi iussus erat decem dare et liber esse, codicillis
pure libertatem accepit et i<l ignoracs dederit heredi
decem; an repetere possit? et refert patrem suam
Celsum existimasse repetere eum n,on posse.

De de^sito et mandatQ.

4. D. 17y 1, 39. Neratius Hbro septiino Membsar
narum (P. 52). — Et Aristoni et Celso patri placuit
posse rem hac condicione deponi mandatumque (con-
dicione fiduciae causa?) suscipi^ ut res periculo eius
sit qui depositum vel mandatum (depositi vel mandati
causa?) suscepit.

Pemice III, 139 n. 2.

Non plane praetereundus videtur Pompeius A^uctns,
de quo Martial. 7, 51, 2 — 6 ait: Tompeium quaeres (et
nosti forsitan) Auctuxn; TJItoris prima Martis in aede
sedet: lure madens varioque togae limatus in usu . . .
Hunc licet a decima (neque enim satis ante vacabit)
solHcites'. cf. Friedlaender III p. 460 sq.

V. NERVAE ET TRAIANI TEMPORUM

lURIS CONSULTI.

1. Valeriiis Severas. — 2. FulciBius Priscus. — 8. Minicius

(Natalis?). — 4. Neratius Priscus. — 6 Titius Aristo. — 6. lavo-

lenus Priscvs. ^ 7. luYentiiis Ceteus (filius).

1. VALERITTS SEVERUS

iuiiscoiuraltus Labeone miiior natu a luliano, Paulo,
TJlpiano laudatus, qui et respondendo et libris scribesdis
operam dedit, ceterum nobis ignotus.

I. Besponsa.

NegoUorum gestonm.

1. D. 3, 6f 29. Iulianu8 libro tertio Digestorum
(P. 45). — Ex facto qaaerebatur: quendam ad sili-
ginem emendam curatorem decreto ordinis constitutam;
eidem alium subcuratorem conetitutnm siliginem mis-
cendo corrupisse atque ita pretium siliginiS; quae in
publicum empta erat^ curatori adflictum esse; quaque
actione curator cum subcuratore experiri possit et
consequi id^ ut ei salvum esset, quod causa eius dam-
num cepisset Yalerius Severus respondit adversus con-
tutorem negotiorum gestorum actionem tutori dandam.

2* Di ibid. --' Idem respondit: ut magistratui ad-
yersu» magisteatnm eadem aetio detur^ ita tameH; si
non siif conseius fraudis. [firecundum quae etiam in
SQbourtttore idem dicendum esi]

17*

260 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Ad legem Aeliam Sentiam?

3. D. 2, 4y 4, 3. Ulpianus libro quinto ad edictam
(P, 260), — Parentes etiam eos accipi Labeo existimat,
qui in servitute susceperunt, nec tamen (tantum?), ut
Severus dicebat, ad solos iustos liberos.

cf. Gai. 1, 39. ^lustae autem causae manumissionis
sunt yeluti si quis patrem aut matrem . . . manumittat'.

n. . . . libri.
De librorum indole certi nihil cognosci potest.

De dote,

1. D. 3, 3, 8 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro octavo

ad edictum (P. 305). — . . . et filia familias poterit

dare cognitorem^ ad iniuriarum actionem. . nam quod

ad dotis exactionem cum patre dat cognitorem\ super-

yacuum esse Yalerius Seyerus scribit, cum sufficiat

patrem dare ex filiae voluntate.
1 Trih, procnratorem.

De aqua cotHdiana et aestiva.

2. D. 43, 20, 1, 21. Ulpianus libro septuagensimo
ad edictum (P. 1570). — Quaesitum est, si quis ante
annum aquam duxit, deinde sequenti tempore, hoc est
intra annum, aqua influxerit ipsa sibi me non ducente^
an hoc interdicto (sc. de aqua) locus sit. et refert
Severus Valerius competere ei hoc interdictum, quasi
duxisse yideatur^ licet penitus prospicientibus non
videtur iste duxisse.

2. FULCINIUS PRISCUS

iuris consultus Labeone minor, Neratio maior natu
(D. 31, 49, 1 'Labeo refert . ., Trebatium respondisse,
quod . . Priscus Pulcinius falsum esse aiebat*. D. 39, 6, 43
^Neratius libro primo Responsorum. Pulcinius'), laudatus

2. FULCINIUS PRISCUS 261

una cnm Fabio Mela (D. 25, 2, 3, 4 ^Mela Fulcinms
aiunt') et cmn Atilicino (D. 26, 2, 6pr. ^Atilicinus et
Folcinius aixint^), ceterum nobis ignotus, qui et respon-
dendo, ut yidetur, et libris scribendis operam dedit.

Fulcinius laudatur tam libris ad Sabinum a Pom-
ponio (D. 24, 1, 29 pr.), Paulo (D. 25, 2, 3, 4. 25, 2, 6pr.),
Ulpiano (D. 25, 1, 1, 3. 25, 1, 1, 3pr.) quam libris ad
edictum a Gaio (D. 11, 7, 29pr.), Paulo (D. 43, 16, 8),
Ulpiano (D. 42, 4, 7 pr.).

lam yidendum est, num ^Priscns' ille a iuris con-
sultis nonnunquam laudatus Fulcinius habendus sit, quae
res ideo yalde dubia est, qnod et layoleno et Neratio
Prisci cognomen erai

De Prisco referunt lulianus (D. 39, 6, 21 ^plerique,
in quibus Priscus quoque, responderunt'), Pomponius
(D. 35, 1, 112, 3 'Priscns respondit'), Paulus (D. 41, 2,
1, 21. 41, 4, 2, 6 'Priscus ait'), Ulpianus (fr. 11, 28
Triscus' et, si libris fides est, D. 7, 8, 10, 2 *et Priscus
et Neratius putant'). atque in luliani fragmentis neque
^Fulcinius' neque ^Neratius' laudatur, sed tantum ^lavolenus',
quem praeceptorem suum designat (D. 40, 2, 5). itaque
dubitari vix potest, quin Prisci quoque nomine ab illo prae-
ceptor designetur. aliter sentit Lenel qui de Prisci cognomine
neque apud Fulcinium neque apud layolenum, sed tantum
apud Neratium quaerit Priscique responsum a luliano re-
latnm inter Neratii fragmenta recepit (P. 99), sed ita,
ut opere iam absoluto in addendis haec notaret: ^haud
scio, an Prisci nomen in £r. 39, 6, 21 (Nerat. fr. 99) ad
Fulcinium potius referendum sit'.

In Pomponii fragmentis et Fulcinius et Neratius
laudantur, ita ut Prisci nomine modo hunc, modo illum
yideatur designasse. quod Neratii nomen ter inyenitur
D. 30, 13. 35, 1, 6, 1. 41, 10, 3), Fulcinii semel
D. 24, 1, 29 pr.), paryi momenti est. sed ad rem expe-
diendam fortasse facit, qnod cum Fulcinii et Neratii
nomina in libris ad Sabinum inyeniantur, Prisci nomen
in Epistularum libris extat, ita ut hoc nomine familiaris

l

262 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURLS COl^SULTI

qqidam, qm eonsuluit, ufiug yideatur asse. num ipsa Pom-
pomus Friscum consuluerit^ coga^osoi uequit cum vero
iUo loQO quo Fuloinium kudJat, nou responjium eius affert,
sed quod Fulcinius ^scripsit', Priscum autem respondiflse
tradit, Fulcinium uon designari putaverim.

Pftulus uou modo Fulcinium laudat, sed etiam lavo-
lenum et Neratium; praeterea ad hunc libros scripsit.
Fuloiuii vero sententias affert in pluribus libris, sc. ad
Sabinum, ad edictum, ad 1. luliam et Papiam et ad
Plautium. cum de Prisci sententia referatur libro LIV
ad edietum, in quo Fulcinium quoque Imdat (D, 43,
X$, 8), fieri potetit, ut Fulcinium PriBci nomine degigna-
yerit, quem alias ^Priscum Fulcinium' nominari legimas
(D. 31, 49, 2). aliter sentit Lenel, qui P. I coL 778 n. 2
carte D. 41, 2, 1, 21 Neratium designari existimat oollatis
D. 41, 1; 13 et 41, 3, 47. at in D. 41, 3, 1, 21 de simiU
quidem re disputatur atque de qua Neratlus dixit, sed non
de eadem; de bis vero rebus a multis disputatum esse
coustat. cf. D. 41. 2; 1, 22 ^quidam contra putant, quoniam
ipsos servos non possideant' (sc. munioipes) et OaL 2, 90
^an autem possessio adquiratur' (sc. per eas personas,
quas in manu mancipiove habemus) quaeri solet, quia
ipfiM noA po8«idemm'.

Ulpianus qui aeque atque Paulus non modo Fulcinium,
sed etiam lavolenum et Neratium laudat, Fulcinii sen-
tentias et libris ad Sabinum et ad edietum, lavoleni libris
ad Sabinum attulit, de Prisco, si quidem libri nostri fide
digni Bunt, et libris ad Sabinum (D. 7, 8, 10, 2 ^et Priscus
et Neratius putant') et libro singulari Begularum dicit.
sed pro ^Priscus' illo loco Mommsen cum Stephano potius
Troculus' legendum esse censet, quod Erueger p. 162
u. 126 quamvis dubitanter probat. at cum Neratius
quoque in Responsorum libiis Fulcinium laudaverit (D. 39,
6, 43), fieri potest, ut illo quoque loco Neratius Fulci-
nium et laudaverit et seoutus sii ceterum de tutela,
de qua in altero IJlpiani fragmento Triscus' dixit, in
Fulcinii quidem fragmentis nibil traditur.

9L FULOXIUS FBISCrS 263

igitni m ubo ^[«oqM aactet«, q«is

Atqne Pompaniiis, qai noii qnidffiBQ XaYfdem, s^
Neralii et Fnldnii wiitwitiiii afoi^ in Endiiridii illo firag-
meiito eelebii et Piiad IsToleni et Prisd Neiatii meii-
tionem hxoL fibns ^Ji. fialmwim Neiatii et Ubros landat
'py. 41, 10, 3 ^Neiatiiis acxipsit') et respoiisa afiert, ex gr«
D. 30, 13 (Tl^eiatiiis respondit'), et ita qoidem, ut pieno
qooqad Prisci Neratii nomiiieiitator (1). 34, 3, 8, S), imde
effieitar, com Spistalamm libris l^ator nPriseos respon*
dit', de eodem Neratio sermonem esse.

In Inliani &agmentis neqne laYoleni neqoe Neratii
neqne l^einii nomen inyeldtar; atNeratii qtddem rationem
videtiir Inlianos baboisse. baec enim legnntar: B. 19,

1, 11, 13 ^Neratias ait . . . sed Inlianns probat'. B. 14,

6, 7 pr. ^Neratins . . . ait idem Celsus . . . sed Inlianns
adicit'. D. 15, 1, 11, 3 ^eratiiis et Ner?a pntant, item
Neratiiis . . . scribit . * itaqne ille apnd Inlianum Priscos
com Lenelio, qni D. 39, 6, 21 in Neratii firagmenta (99)
recepit^ Neratiiis baberi potest; sed tantmn dubitationis
remanet, tit KarloWa I 693 Prisci nomine boo loco Fal-
ciniom designari posse indicet.

Qnem Ulpianns Prisd nomine designare velit, oom
et layolenam et Neratinm et Fnlcinium nbiqne solis bis
Hominibns laudet, certo e^lorari neqtut. hi fragmeHto ez
libris ad Sabinum desumpto et Stepbano auct6re emeiidato
(^Priscus et Neratius pUtant') Prisci notoini potius Ful-
cinium qtiam tayolenum subesse Earlowa 1. 1. ideo iucticat,
quod Neratium Fulcinii rationem baboisse traditum sit.

tn Pauli fragmentis layolenud atque Nei^atius nudis
bis nominibus desigtiantur, FulcinltLs yero modo simplidter
'Fulcinlus', modo 'Priscus l^ulcinius' dicitur (D. 3l, 49, 2),
ut quem ^PriscUm' nominat, eundem existimare liceat.

I. Besponsa?

Fulcinii responsa quamquam non diserte traduntur,
iliter sententias eius esse possunt cf. D. 39^ 6^ 43. 43,

264 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

16, 8. 13, 1, 13. accedit, quod Trisci' responsa quaedam
ad Fulcininm videntnr referri posse.

n. . . . libri.

In libris Fulcinii (D. 24, 1, 29 pr. Pomp. ^Fulcinius
scripsit'), quorum neque nomen neque argumentum cognosci
potest, priorum responsa tradita et examinata fuisse apparet.
D. 39, 6, 43. 31, 49, 2. ceterum priorum responsis pro-
pria fortasse admixta fnerunt: quod responsum Neratius
e Fulcinii libris desumptum D. 39; 6, 43 pr. posuit, utrum
ipsius Fulcinii an alterius sit, cognosci nequit. plerumque
de iuris civilis institutis agitur, yeluti de legatis, dote,
fnrto. Fulcinii libri eiusdem, si quid video, fere generis
fuerunt, cuius Atilicini, Minicii, Ursei, Plautii habendi sunt.

Fragmenta secundum ordinem Sabinianum collocayi.

JDe hereditatis aditione.

1? D. 39y 6; 21. Idem (lulianus) libro secundo
ad Urseium Perocem. — Eum qui ut adiret heredi-
tatem pecuniam accepisset, plerique^ in quibus Priscus
quoqu6; responderunt mortis causa eam^ capere.

De legatis.

2. D. 31; 49; 2. Paulus libro quinto ad legem
luliam et Papiam (P. 949). — Labeo refert agrum;
cuius commercium non habes; legari tibi posse Tre-
batium respondissC; quod . . Priscus Fulcinius falsum
esse aiebat.

3? D. 7; 8; 10, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2576). — . . si sic relictus sit ^illi
domus usum fructum habitandi causa'; utrum habi-
tationem solam an vero et usum fructum habeat;
videndum. et Priscus^ et Neratius putant solam habi-
tationem legatam.

1 Fl. eum.

2 IlQ&KovXds ts cffia xal NEQoitios Stephanus ad Bas. 16, 8, 10.

2. FDLCINIUS PMSCUS 265

De iure datium.

4. D. 25, 1, 3 et 2b, 3pr. Ulpianns libro iarigensimo
sexto ad Sabinum (P. 2805). — Inter necessarias im-
pensas esse Labeo ait moles in mare vel flnmen pro-
iectas. sed et si pistrinnm yel horreum necessario
factum sity in necessariis impensis habendum ait.
proinde Fulcinius inquit, si aedificium ruens quod
habere mulieri utile erat refecerit, aut si oliyeta reiecta
restauraYerit, vel stipulatio^ damni infecti ne com-
mittatur praestiterit, | yel si yites propagayerit yel
arbores curayerit yel seminaria pro utilitate agri fe-
cerit, necessarias impensas fecisse yidebitur.

5. D. 50y 16y 19, 1. Idem (sc. Paulus) libro sexto
ad Plautium (P. 1127). — 'Utiles impensas' esse Ful-
cinius aity quae meliorem dotem faciant^ non ^tantum^
deteriorem esse non sinant^ ex quibus reditus mulieri
adquiratur, sicuti arbusti pastinationem ultra quam
necesse fuerat^ item doctrinam puerorum.

6. D. 11; 1, 29 pr. Oaius libro nono decimo ad
edictum proyinciale (P. 327). — Si mulier post di-
Yortium alii nupta decesserit^ non putat Fulcinius
priorem maritum, licet lucri dotem faciat, funeris
impensam praesture.

De donatione inter virum et uxorem,

7. D. 24, 1, 29 pr. Pomponius libro quarto decimo
ad Sabinum (P. 599). — Si mulier ex pecunia donata
emptum seryum yendidisset et alium emisset, poste-
riorem periculo mulieris esse Fulcinius scripsit.

Pompomus addit: ^quod non est yerum, licet non ex
re mariti emptus sit.'

8. D. 39, 6, 43. Neratius libro primo Responsorum
(P. 82). — Pulcinius: inter yirum et uxorem mortis
causa donationem ita fieri, si donator iustissimum
mortis metum habeat.

1 Fl. ez stipulatione.

266 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Be rertm amotarum a>ctione.

9. D. 25^ 2, 6pr. Paulus libro septimo ad Sabinum
(P. 1775). — Contra nurum . . socero hoc iudicium
daiidum Atilicinus et Fulcinius aiunt^ quotiens filio
familias dos data est; socerum ob res diTortii causa
amotas furti agere non posse.

10. D. 25, 2, 8, 4. Paulus libro septimo ad Sabi-
num (P. 1774). — Si filia familias res amoverit, Mela
Fulcinius aiunt de peculio dandam actionem, quia
displicuit eam furti obligari, vel in ipsam ob res
amotas dari actionem. sed si pater adiuncta filia rei
tucoriae^ agat, non aliter ei dandam actionem, quam
si filiam rerum amotarum iudicio in solidum et cum
satisdatioue defendat.

De possessione et usucapione.

11. D. 43, 16; 8. Idem (sc. Paulus) libro qoinqua*-
gensimo quarto ad edictum (P, 674^). — Fulcinius
dicebat vi possideri, quotiens yel non dominus, cum
tamen possideret, vi deiectus est.

12. D. 41, 2, 1, 21. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 657®). — Si iusserim yeadi*-
torem procuratori rem tradere, cum ea in praesentia
sit, yideri mihi traditam Priscus ait; idemque esse, si
nummos debitorem iusserim alii dare. non essa' enim
corpore et tactu necesse adprehendere possessionem,
sed etiam oculis et affectu. argumento esse eas res^
quae propter magnitudinem ponderis moveri non pos-
sunt, ut columnas; nam pro traditis eas haberi, si in
re praesenti consenserint, et vina tradita yideri, cum
claves cellae vinariae emptori traditae fuerint.

13? D. 41, 4, 2, 6. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 664). — Cum Stichum emissem,

1 Trib. de dote.

2 Fl eat.

3. MINICIUS 267

Dama per ignorantiam mihi pro eo traditos est.
Priscus ait usu me <eum non capturum, quia id quod
emptum non sit, pro emptore usu capi non potest; sed
«i fniidus emptufi sit et ampUores fines possessi sint,
totum usu capi^, quoniam uniFersitas eius possideatur,
non singulae partes.

De condidione.

14. D. 13; 1, 13. Paulus libro trigensimo nono
ad edicfcum (P. 567). — Ex argento subrepto pocula
facta condici posse Fulcinius ait.

cf. Gai. 2, 79 ^ . si ez auro aut argento meo yas
aliqaod feceris . . ., ^quaeritur, utrum tuum sit quod ez
meo effeceris,^ an meum . . . sed eum . . cuius materia et
Bubstantia fuerit, fnrti adversus eum qni subripuerit,
habere aetionem; nec minus adversus eundem condictionem
ei competere' (sc. mazime diversae scholae auctoribus
risum est).

De missione in possessianem rei servandae causa,

15. D. 42, 4, 7 pr. Ulpianus libro quinquagensimo
nono ad edictum (P. 1389). — Pulcinius existimat
creditores rei servandae causa missos in possessionem
ex his rebue ali non debere.

3. (L.?) MINICIUS (NATALIS?).

Quod in lustiniani Digestorum fragmentis ^Minicius'
a Pomponio ad Sabinum laudatur (D. 19, 1, 6, 4) et
laliani libri ^ez Minicio' yel ^ad Minicium' afferuntur
(P. 843 — 882), disputant viri docti, num is ^Minicius'
idem sit atque vel ille ^Minicius Natalis', ad quem
Traianum rescripsisse Ulpianus refert (D. 2, 12, 9), vel
^L. Minicius Natalis'^ de cuius honoribus CIL II, 4510. 4511.

1 Trib. longo tempore capi.

268 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Vm, 2478. 4676 (antea Gruter Inscr. p. XLIX, 6. OrelU.
Henzen m, 6498. 7081. cf. Wilmanns Exempla 1172)
memoriae proditnm est.

Atque Heineccium, quod hist. iur. § CCLXIII Minicium
legatum Augusti pro praetore provinciae Moesiae inferioris
fuisse existimabat, errayisse iam constat, cum legatus pro-
yinciae post a. 127 praefuerit. itaque cum ii quorum hono-
res in inscriptionibus referuntur, filius et pater sint, illud
tantum quaeritur, num iuris peritus ille Minicius et
L. Minicius Natalis pater iidem habendi sint. quod
E. Yiertel in dissertatione doctissima qua ^Nova quae-
dam de vitis iurisconsultorum' profert, p. 21 sq. verum
esse negat, plerisque eorum, qui postea de hac re dixerunt,
quamyis dubitanter adstipulantibus. cf. Earlowa I p. 700 sq.
Erueger 2. 161 n. 125. Buhl lulian. p. 54. Lenel P. 11
col. 699 n. 1. prosopographiam autem qui composuerunt
viri doctissimi, Minicios illos ita diyersos esse iudicant,
ut hanc quaestionem ne attingant quidem (cf. H p. 376.
379). nihilo minus de re accuratius yidendum est, et
ita quidem, ut illius quoque Minicii, ad quem Plinius 7, 12
scribit et legis Miniciae, de qua Gaius 1, 78 et Ulpianus
in libro singulari Begularum quaedam afferunt, ratio
habeatur.

I. Minioius ille, quem Pomponius laudayit, lulianus
adnotayit, cum Sabini responsum rettulit (D. 19, 1, 6, 4
^Sabinum respondisse Minicius refert'), tum ipse responsa
dedit (D. 6, 1, 61 ^Minicius interrogatus . . . respondit*.
D. 33, 3, 1 lulian. 1. 1 ex Minicio ^ . . quaesitum est . . .
respondit. lulianus notat . . .'). quin etiam eundem ipsum
Masurium de iure interrogasse yiri docti plerique existi-
mant, quia in luliani libro IV ex Minicio haec legantur
(D, 12, 1, 22): ^ . . quaesitum est . . . Sabinus respondit
. . . interrogayi . . . respondit.' sed cum lulianus in libris
ex Minicio, in quibus propria quoque responsa yidetur
proposuisse (D. 3, 3, 76. 46, 8, 23 ^lulianus respondit*) et
certe suas sententias explicayit (D. 41, 2, 39 ^puto'), ubi
Minicii sententias affert, scripserit Vespondit' (D. 33, 3, 1.

3. MINICIUS 269

23, 2, 49. 6, 1, 61), 'negavit' (D. 8, 3, 31. 22, 1, 26),
ubicnmque ^respondi' legitur, id qaod D. 24, 1, 39 fieri
yidemus, aut de luliani responso cogitandmn est aut ^re-
spondit' scribendum, item de voce illa ^interrogavi' aut
lulianum interrogavisse aut legendum ^interrogavit' veri
simile est, ut fragmento illi ne aequo plus tribuamus,
cavendum sit.

II. L. Minicium Natalem, ad quem Traianum rescripsisse
Ulpianus libro VII de officio proconsulis refert (D. 2, 12, 9
^Divus Traianus Minicio Natali rescripsit ferias a foren-
sibus tantum negotiis dare vacationem, ea autem, quae ad
disciplinam militarem pertinent, etiam feriatis diebus per-
agenda, inter quae custodiarum quoque cognitionem esse'),
proconsulatu vel proconsulis vice functum fuisse facile
apparet.

IIL L. Minicius Natalis, cuius in inscriptionibus illis
mentio fit, utroque, ut videtur, bello Dacico legatus
legionis alicuius fuit, circa a. 105 legatus legionis III
Augustae (i. e. Numidiae), a. 106 vel 107 cum Q. Licinio
Graniano consul suffectus, post a. 107, scilicet post Plinium,
quocum amicitia videtur coniunctus fuisse (Plin. ep. 7, 12),
curator alvei Tiberis et riparum et cloacarum urbis, lega-
tus pro praetore provinciae Pannoniae inferioris, Hadriano
principe, fere a. 119 vel 120, proconsul provinciae Africae.
fiHum habuit L. Minicium Natalem quaestorem candi-
datum Hadriani Aug. et eodem tempore apud patrem leg.
prov. Africae dioeceseos Carthaginiensis, a. 127 consulem
suffectum.

iam quin Minicius Natalis, de quo secundo loco dixi
idem sit atque L. Minicius Natalis pater, dubitari vix
potest. Earlowa I p. 701. Buhl p. 55. neque idonea
ratio videtur esse qua iuris peritum illum eundem esse
atque Minicium Natalem negemus. nam quod Erueger
I. c. ait: ^Fiir die IdentitHt des Verfassers (de libris a
Minicio editis sermo est) mit dem . . . Eonsul des J. 107
Minicius Natalis bietet die Gleichheit des Geschlechtsnamens
keinen genUgenden Anhalt', illud opponendum est: non

270 V. NERVAE ET TBAIANI TEMP. lURIS CONSULTI ,

soluni idem nomen, sed etlam eandem aetatem et famaiH'
insignem ut de nno eodemque eogitemizs, snadere.

Maxima vero dnbitatro illis inde oritur, quod frag-
mento D. 12, 1, 22 cum ipso Masurio Sabino Minieixan
commercium habuisse probari videtur, id quod in consulem.-
yix quadrare viri illi opinantur. at qui Minicium, id
quod non sine probabilitate fiat, adolescentem yiginti' an-
norum Sabinum circa a. 65 audiisse statuerit, eidem, post-
qusHQ Hadrianus imperium nactus esset, illum paulo ma^
iorem septuaginta annis praesertim cum filio legato Africae
optime praeesse potuisse probabile yidebitur.

Quae cmn ita sint, de illius yita sic statuendum yidetttr:
L. Minidus Natalis, in adulescentia Maisurii Sabini auditor,
postea et respondendo et libris, quibus et praeceptoris
et propria responsa rettulit, componendis operam dabat.
quos libros quo tempore ediderit, accuratius definiri nequit.
Plinio, ut yidetur, amico usus decessit post a. 119 yel
120. rescriptum illud a Traiano datum (Dl2, 12, 9) iam^
apparet non ad proconsul^m Africae datum esse, id quod
Earlowa I, 701 perperam iudicat, sed yel ad legatum
Numidiae yel ad legatum Pannoniae inferioris; nam ut
ad proconsules, ita ad legatos rescripta data esse ex. gr.
et Vat. fr. § 223 et CoUat. 15, 2, 2^ demonstratur.

I. Lex Minicia.

1. Grai. 1, 78 — 80. — Qiaod . . disimu» inter ciTem
Romanam peregrinumque <contracto matrimoDio eum;
Krueger vel, ut Mommsen mavuU nisi conubium sit> qui
nascitur, peregrinum esse, lege Minicia cayetuTy <qaa
lege effectum7> est, ut s<i matrimonium inter cireB^
Bomanos peregrinosque non interyeniente conubio eon-'
trahatur, is qui nascitur peregrini)^ parentis condicionem^
s<equatiir.> eadem lege enim ex diyerso* cayetur, ut
si peregrin<am cum> qua ei eonubium non sit, uxorem'
Jux^erit ciyis Bomanus]>, peregrinus ex eo coitu nas-
catur. sed hoc maxime casu necBSffaria <(fuit^ lex
Minicia; nam remota ea lege diyersam condicionem

3. MINICIUS 271

seqoi deb^ebat^ quia^ ex eis inter quos non est eo-
Babinm, qui naseitar; inre gentiom matris coBdieioni
accedit. qna parte aotem iubet lex ex cive Bomano
^ peregrina peregrinum nasci, siiperraeua yidetur;
nam et remota ea lege hoc utique iure gentium
{dturum erat. adeo autem* boc ita est; ut ^ex ciye
Bomano et Latina qui nascitur, Latinns nascatur^
quamquam ad eos qui hodis Latini appellantury lex
Minicia non pertinet; nam comprefaenduntur quidem
peregrinorum appellatione in ea lege non]> solum
exterae nationes et genteS; sed etiam qui Latini nomi-
nantur; sed ad alios Latinos pertinet, qui pioprios
populos propriasque ciyitates habebant et erant pere-
grinorum numero«

2. Ulpiani lib. sing. Regularum 5, 8. — Conabio
interveniente liberi semper patrem sequuntur^ non
interveniente conubio matris oondicioni accedunt^ ex-
cepto eo qui ex peregrinb et cive Romana peregrinus
nascitur, quoniam lex "iAinicia^ ex alterutro peregrino
natum deterioris parentis condicionem sequi iubet.

Miniciam hanc legem quod L. Minicio Natali ab-
iudicemus^ cum ¥el sub Nenra prinoipe leges rogatas esse
tradatnr (D. 47, 21, 3, 1. Earlowa I p. 624), nullam video
rationem idoneam. cuius legis argumentum ad eandem
fere aetatem referre lioet, scilicet ad id) tempus, quo
et veteranis quibusdam principalibus constitutionibus co-
nubiam cum his Latinis peregrinisve, qiias primas post
missionem uxores duxerint, concedi (Gai. t, 57) et per-
egrinis ciyitatibus quibusdam Latii ius vel a populo
Bomano vel a senatu vel a Caesare dari solebat (Gai. 1, 95).
Minicius autem Natalis, qui ex utroque bello Dacico
donis militaribus omatus redierat, Bomae de matrimoniis
peregrinorum cum civibus Bomanis non interveniente

1 C, Mensia, quae lectio antea in editionibns prolata ex
eo demum tempore, quo Stndemund in Gaii codice Veronensi
1, 78 legeni Miniciam restitnit, apnd Ulpianum quoqae emen-
data est.

272 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

conubio contractis legem rogandi et rationem potuit
habere et auctoritatem. ceterum optandum est, ut in ius
qnod ad matrimonia illa aetate in imperio Eomano con-
trabenda attinebat, inprimis de matrimonio quod iuris
gentiom esse dicunt, diligentius quam adbuc factum est
inquiratur. id unum moneo, Gaium in iis quae 1, 78
de parte legis Miniciae sapervaciia et 1, 84. 85 de ^re-
stituta' inris gentium regula ait, regulas quibus illa
aetate utebantur falso iam ad priorem aetatem referre.

II. Eesponsa.

Minicium responsa dedisse* diserte traditum est. qnae
responsa cum in opere de qno infra videndum est; edidisse
yideatur, eadem hoc loco proponere supersedi. snfficit
seriem responsorum indicavisse.

De legatis tabernis.

1. D. 33; 3, 1. lulianus libro primo ex Minicio
(P. 845) V. infra p. 276.

Be adquirendo rerum dominio.

2. D. 14; 2, 8. lulianus libro secundo ex Minicio
(P. 857) V. infi-a p. 278.

3. D. 41; 4; 10. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ad Minicium (P. 856) v. infra p.'277.

De servitutibus,

4. D. 8; 3; 31. lulianus libro secundo ex Minicio
(P. 852) V. infra p. 279.

De aqua.

5. D. 43; 20; 5; 1. Idem (sc. lulianus) libro quarto
ex Minicio (P. 869) v. infra p. 282.

De rei vindicaiione.

6. D. 6; 1, 61. lulianus libro sexto es Minicio
(P. 878) V. infra p. 285.

3. MINICIUS 273

in. . . . libri,

De Mimcii libris pleraque in luliani eiusdem operis
recensione inyemuntur, cuius fragmenta Triboniajius i^
nova Digesta recepit. 3ed ne luliani quidem Ubros satiip
cognitos habemus, cuirt m plerisque fragmeQtis, scilicet
trigintn sex, libri ^ex Minicio', in tribus tantum, sjout in
indice Florentino, ^ad Minicium' nopiiii^x^tur. accedit quod,
qoamquam in Ulpiani fragmento (D. 19, X, 11, 16) haec
leguntur: ^(luUsmus) Ubro decimo apud Minicium ait', in
lustiniw Pigestis alibi nusquam ultra sextum Ubrvim
fragmenta extant et in indice Florentino diserte ^gitm*:
^^IqvXwvov ad Minicium §p§lUi l|'. itaque nonnulU viri
docti pro ^Ubro X' potius^Ubro V scribendum esse puta^t
(Krueger p. 161 n. 120), at Lenel P. I ^oL 484 n. 5
iure monet: ^inscriptionem falsam esse nuUo modo constat,
ignorantibus nobis, an universum luUani opus ad lustiniam
aetatem pervenerit'.

In recensendis luUani fragmentis Tribonia^i manus
saapius agnoscitur. maximi autem momenti qipLaestio eet
de secemendis Minicii a luUani verbis. atque nomiunquam
luUani notae di^erte ei^hibentur: D. 33, 3, 1 ^respondit.
. . . lulianus notat: videamus . . .' P, 6, 1, 61 ^respondit^
... luUanus notat: nam ...' i)i aUo fragmento (P. 17, 1,33)
re proposita haec leguntur: ^luUanus verius putat', bis
sciUcet D. 3, 3,76 et 46,8,23, baec; luUftftus respondit';
nonnuiiquam nuUo auctoris nomine addito tantem: ^re^
spondit' (D. 41, 4, 10. 46, 1, 19. 23, 3, 49. 6, l, 69),
'negavit' (D. 8, 3, 31. 43, 20,6. 22,1,86), denique auctore
Bon designato: Wpondi' (D. 24, 1, 39, 8,6,18), ^puto'
(D. 41, 2, 39), ^cuius sententiae . . . ^t ego sum' (D. 4Q,
12, 30).

In aliis eorum quae supra* protuU fragm^ntorum
luUani sententias referri manifestum est, quibus etiam
altera pars fragmenti quod D. 47, 2, 60 legitur, attribueuda
eet, in quo sententia anonjmi cuiusdam relata haec verba
addantur: ^hoc tameu ita accipiendum est » . .' in aUis

lurispr. antehadr. reU. ed. Bremer. H, 2. 18

274 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUmS CONSULTI

vel glossatoris vel Triboniani manum suspicantes (D. 3,
3, 76. D. 46, 8, 23) Mommsen probante Kruegero p. 161
n. 121 ^lulianus' ante ^respondit' quasi glossema delen-
dum censet, Lenel vero notat: ^potest, ut Trib. omissa
Minicii opinione luliani adnotationem his verbis intro-
duxerit'. Magegen mScbte', inquit*Krueger, *D. 17, 1, 33:
Rogatus . . . lulianus verius putat von den Kompilatoren
. . . trotz der Inscription nicbt aus lulianus ad Minicium
selbst, sondem aus einer spllteren Anfflhrung, etwa bei
Ulpian, entnommen sein'. Lenel vero genuinam orationem
hanc fuisse conicit: ^non tenetur. lulianus: verius puto*.
utcumque haec res se habet, illud pro certo statuendum
est, quod Krueger iudicat: ^Der Wechsel zwischen erster
und dritter Person . . . giebt keinen Anhalt dafUr, dafs
die erste Person auf lulian gehe'; neque minus ca-
vendum esse censco, ne verba ^respondi', ^puto',
^ego' aliaque eiusdem generis omnia ad Minicium refe-
rantur. .

Equidem ea commata, in quibus legitur: Verius est'
(D. 33, 5, 12. 41, 4, 8. 41, 7, 7), potius luliano attribuenda
iudico, fortasse ea quoque, in quibus talia leguntur:
'poterit' (D. 19, 1,29), W poterif (D. 46, 1, 19), 'se
tuebitur' (D. 24, 1, 39) similiaque, nec minus ea, in quibus
traditur, quid ^plerique' existiment (D. 17, 1,33. 41,4,8),
cuius generis multa in luliani libris leguntur.

Ut ad ipsum redeamus, Minicium priorum iuris con-
sultorum, inprimis Sabini et Cassii, responsa attulisse
videmus. haec enim leguntur: ^Sabinum respondisse
Minicius refert' D. 19, 1, 6, 4 Pomp. ^Sabinum refertur
existimasse' D. 40, 12, 30 lulian. 1. V. ^Sabinus respondit'
D. 12, 1, 22 lul. 1. IV. ^cuius (sc. Sabini) sententiae
Cassius quoque est' D. 40, 12, 30 lul. 1. V. ^Cassius ne-
gavit' D. 19, 2, 32 lul. T. IV. in aliis nonnuUis fragmentis
iuris consultorum priorum nomina a Triboniano deleta
esse verisimile est. eed propria quoque responsa Minicium
addidisse his probatur: ^Minicius interrogatus ... re-
spondit ... lulianus notat ...^ D. 6, 1, 61 lib.VI. ^quae-

3. MINICIUS 275

sitxim est ... respondit . . . Inlianus notat: yideamus'
D. 33, 3, 1 lib. I.

Denique Minicium non modo civile ius, sed etiam
honoraiium spectasse satis apparet.

Quem vero rerum ordinem statuerit, cum ne de
luliani quidem ordine satis constet, cognosci vix potest.
in luliani illo fragmento, quod Ulpianus decimo Minicii
libro videtur attribuere (supra p. 273), de emptione vendi-
tione mancipii agitur. in ceteris sex libris ab epitoma-
tore, ut conicere licet, confectis cum alia tum haec tractata
fuisse videmus: libro I legata et operas libertorum, libro II
usucapionem et servitutes, libro IQ furta, libro IV ad-
promissores, emptionem venditionem et locationem con-
ductionem, libro Y ius dotium et stipulationes praetorias^
libro denique VI rei vindicationem, ut videtur, et inter
alia eum, ^qui potestatem sui non faciebat, ne secum agi
iwsset'.

Videtur libro IV quidem de mancipio non sano,
ergo de aedilicio edicto sermo fnisse (D. 21, 1, 50), sed
mancipii emptio venditio, de qua lulianus libro illo
dixit, non venaliciorum venditio habenda est.

Itaque^ cum id tantum liceat statuere, ut lulianum
ita et Minicium a testamentis exordium fecisse, frag-
menta secundum luliani libros proponere idoneum videtur.

Ex luliani libro L

Be legaMs.
De itsu fructu legato.

1? D. 7, 1, 67. lulianus libro primo ex Minicio
(P.843). — Cui usus fructus legatus est, etiam invito
herede eum extraneo vendere potest.

JDe hdbitatione legata.

2? D. 33, 2, 11. Idem (sc. lulianus) libro primo
ex Minicio (P. 844). — Habitationis legatum in sin-
gulos annos ab initio anni deberi constat.

18*

276 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSDLTI

lulianus verbo ^constat' saepissime usus est. cf. P. 275.
282. 365. 397. 465. 478. 492. 551.

De fimdo legato,

3? D. 35, 1, 30. Idem (sc. lulianns) libro primo
ex Minicio (P. 848). — Si separatim mihi totus fondus
pure, tibi sub condicione ^per yindicationem)> legatus
fuerit et tu decesseris, antequam condicio eztiterit,
non habebo necessitatem implere condicionem, utpote cum,
etiamsi condicio defecerit, pars quam yindicaturus eras,
mihi adcrescat.

De servo legato.

4? D. 33, 5, 12. Idem (sc. lulianus) libro primo
ex Minicio (P. 847). — Servo generaliter legato veiius
est omnes heredes, si eis electio data est, eundem dare
debere; si non consentiant heredes, ex testamento eos
teneri.

De tabemis legatis.

5. D. 33; 3, 1. lulianus libro primo ex Minicio
(P. 845). — Qui duas tabernas coniuncta^ habebat,
eas singulas duobus legavit. quaesitum est^ si quid
ex sup^riore tabema in inferiorem inaedificatum esset^
num inferior oneri ferundo in superioris tabernae loco
contineretur. respondit servitutem impositam videri.

Locus corruptus fortasse sic emendari posse puto:
num inferior oneri ferundo [in] superioris tabemae [loco
con-] teneretur.

Sequuntur haec: ^lulianus notat: videamus . . .'

De legato debitL

6? D. 30, 105. Idem (sc. lulianus) libro primo ex
Minicio (P. 846). — Legatum ita erat: ^quae Lucius
Titius mihi debet, ea heres meus Cornelius dare damnas
esto'. nihil amplius ex hoc legato quam actiones suas
heres praestare debet.

3. MINICIUS 277

De operis libertonm.

7? D. 38;1;27. lulianus libro primo ex Minicio
(P. 849). — Si libertus artem pantomimi exerceat,
Terum est debere enm non solum ipsi patrono, sed
etiam amicorum ludis gratuitam operam praebere; sicut
eum quoque libertum, qui medicinam exercet, verum est
Yoluntate patroni curaturum gratis amicos eius. neque
enim oportet patronum, ut operis liberti sui utatur, aut
ludos semper facere aut aegrotare.

Ez luliani libro IL

De verJxmm obligatiane.

8? D. 45, 1,62. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ex Minicio (P. 858). — Servus vetante domino si pe-
cuniam ab alio stipulatus sit; nihilo minus obligat
domino promissorem.

De umcapume.

9. D. 41, 4, 8. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ex Minicio (P. 855). — Si quis, cum sciret venditorem
pecuniam statim consumpturum, seryos ab eo emisset,
plerique responderunt eum nihilo minus bona fide emptorem
esse, idque yerius est. quomodo enim mala fide emisse
yidetur, qui a domino emit? nisi forte et is, qui a luxu-
rioso et protinus scorto daturo pecuniam seryos emit,
non usucapiet.

10? D. 41, 4, 10. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ad Minicium (P. 856). — Seryus domino ancillam,
quam subripuerat, pro capite suo dedit; ea concepit.
quaesitum est, an dominus eum partum usucapere
possii respondit: hic dominus quasi emptor partum
usucapere potest, namque res ei abest pro hac muliere
et [genere] quodammodo yenditio inter seryum et
dominum contracta est.

11? D. 41, 2, 39. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ex Minicio (P. 854). — Interesse puto, qua mente

278 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

apud sequestrum deponitur res. nam si omittendae
possessionis causa^; ad usucapionem possessio eius
partibus non procederet; at si custodiae causa de-
ponatur^ ad usucapionem eam possessionem victori
procedere constat.

12? D. 16/3, 10. lulianus libro secundo ex Minicio
(P. 853). — (D. 16, 3, 9 Paulus 1. XVII ad ed. In de-
positi actione si ex facto defuncti agatur adversus
unum ex pluribus heredibus, pro parte hereditaria
agere debeo; si vero ex suo delicto, pro parte non
ago . . .) nec adversus coheredes eius, qui dolo carent,
depositi actio competii

13*. D. 14, 2, 8. lulianus libro secundo ex Minicio
(P. 857^). — Qui levandae navis gratia res aliquas
proiciant, non hanc mentem haber^^, ut eas pro de-
relicto habeant, quippe si invenerint eas, ablaturos et,
si suspicati fuerint, in quem locum eiectae sunt, re-
quisituros, ut perinde sint (sit?), ac si quis onere pressus
in viam rem abiecerit mox cum aliis reversurus, ut
eandem auferret.

13^ D. 41, 7, 7. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ex Minicio (P. 857*). — Si quis merces ex nave iac-
tatas invenisset, num ideo usucapere non possit, quia
non viderentur derelictae, quaeritur. sed verius est
eum pro derelicto usucapere non posse.

Dq servitutibus,

14? D. 8, 2,22. lulianus libro secundo ex Mitiicio
(P. 850). — Quj aedificium habet, potest servitutem
vicino imponere, ut non solum de his luminibus, quae
in praesentia erunt, sed etiam de his quae postea
ifiierint, caveat.

16? D.8,2,34. lulianus libro secundo ex Minicio

1 Trib, adiecit et hoc aperte faerit approbatam.
5 Trtb. proiciunt — habent.

3. MINICIUS 279

(P. 851). — Et qui duas areas habet, alteram mancir-
pando^ servam alteri efficere potest.

De aqua.

16? D. 8, 3^31. lulianus libro secundo ex Minicio
(P. 852). — Tria praedia continua trium dominorum
erant. imi praedii dominus ex summo fundo imo
fundo serTitutem aquae quaesierat et per medium
fundum domino concedente in suum agrum ducebat.
postea idem summum fundum emit . deinde imum
fundum, in quem aquam induxerat^ vendidit. quaesitum
est^ num imus fundus id ius aquae amisisset^ quia,
cum utraque praedia eiusdem domini facta essent,
ipsa sibi servire non potuissent. negayit amisisse
servitutem, quia praedium, per quod aqua ducebatur,
alterius fuisset, et quemadmodum servitus summo fundo,
ut in imum fundum aqua veniret; imponi aliter non
potuisset; quam ut per medium quoque fundum du-
ceretur, sic eadem servitus eiusdem fundi amitti aliter
non posset^ nisi eodem tempore etiam per medium
fundum aqua duci desisset aut tria simul praedia unius
domini facta essent.

Ex luliani libro III.

De furtis.

17. D. 47, 2, 60. Idem (sc. lulianus) libro tertio ex
Minicio (P. 860). — Si is, qui rem commodasset, eam
rem clam abstulisset, furti cum eo agi non ^osse^y
quia suum recepisset et ille commodati liberatus esset.

^Hoc tamen ita accipiendum est, si nullas retinendi
causas is cui commodata res erat habuit; nam si impensas
necessarias in rem commodatam fecerat, interfuit eius
potius per retentionem eas servare quam ultro commodati
agere, ideoque fiirti actionem habebit'.

1 Trih, tradendo.

2 Trib. potest.

280 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

18? D. 41, 1,39. lulianus libro tertio ex Minicio
(P. 859), — Etiam furtivus servus bonae fidei emptori
adquirit, quod ex re eius stipulatur aut mancipio^
accipit.

De arboribus sucmis9

19. D. 47, 7, 10. lulianus libro tertio ex Minicio
(P. 861). — 8i gemina arbor esset et supra terram
iunctura eius emineret, unam arborm viden esse.
sed si id qua iungeretur non extaret, totidem arbores
B$se\ quot species earum supra terram essent.

cf. Plin. h. n. 17, 1, 7.

Ex luliani Ubro IV.

t)e legatis.

20? D. 19,2,32. lulianus libro quarto ex Minicio
(P. 865). — Qui fundum colendum in plures annos
locaverat, decessit et eum fundum legavit. Gassius
negavit posse cogi colonum, ut eum nindum coleret,
quia nihil heredis interesset. quod si colonus vellet
colere et ab eo, cui legatus esset fundus, prohiberetur,
cum herede actionem colonum habere, et hoc detri-
mentum ad heredem pertinere, sicuti si quis rem quam
vendidisset nec dum bradidisset. alii legasset, heres eius
emptori et legatario esset obhgatus.

De condktione.

21? D.46, 1, 19. Ideto (sc. lulianus) libro quarto
ex Miniciq (P. 866). *- Servus inscio domino pro
quodam fideiusserat et ieo nomine pecuniam solverat.
quaerebatur, doknintis possetne ab eo cui soluta esset,
repetere. responditt inteirest, qud Homiiie fickiusserit;
nam si et cmsa pecuUaH fideiussity tune id quod ex

1 Trib. per traditionem.

2 Triboniani adiutor scripsit: ^una arbor videtnr esse.
sed . . . arbores Bunt'.

3. Mmicius 281

peeulio sdvmt, repetere dominus non poterit; guod ex
dominica pecunia solverity vindicabitur; si vero extra
causam peculii fideiusserit, quod ex pecunia dominica
solveritj aeque vindicabitur, quod ex peculio, condici
poterit.

De verhorum ohligaMone.

22. D. 17,1,33. Idem (sc. lalianus) libro quarto
ex Minicio (P. 868). — Bogatus ut fideiuberet si in
minorem summam se obligavit, ^is pro quo se ob-
ligavit?> recte tenetur; si in maiorem, <non tenetur?>.

lulianus verius putat quod a plerisque responsum
est eum, qui maiorem summam quam rogatus erat fide-
iussisset, hactenus mandati actionem haberC; quatenus
rogatus esset, quia id fecisset, quod mandatum ei est;
nam nsque ad eam summam, in quam rogatus erat, fidem
eias spectasse videtur qui rogavit.

23? D. 12; 1, 22. Idem (sc. lulianus) libro quarto
ex Minicio (P. 867). — Vinum quod mutuum datum
erat^ per iudicem petitum est. quaesitum est, cuius
temporis aestimatio fieret, utrum cum datum esset an
cum litem contestatus fuisset an cum res iudicaretur.
Sabinus respondit, si dictum esset quo tempore red-
deretur, quanti tunc fuisset; si dictum non esset, quanti
tunc faissety cum petitum esset. interrogavi, cuius loci
pretium sequi oporteat. respondit, si convenisset, ut
certo loco redderetur, quanti eo loco esset, si dictum
non esset, quanti ubi esset petitum.

De emptione venditione.

24? D. 19, 1,29. Idem (sc. lulianus) libro quarto
ex Minicio (P. 863). — Cui res sub condicione legata
erat, is eam imprudens ab berede emit: actione ex
empto poterit consequi emptor pretium, qaando^ ex causa
legati rem habet.

1 Fl. quia non.

282 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

25? D. 21;1;50. lulianus libro quarto ex Minicio
(P. 864). — Varicosus sanus non est.

De aqua,

26? D. 43, 20, 5, 1. Idem (sc. lulianus) libro
quarto ex Minicio (P. 869). — Inter duos qui eodem
rivo aquam certis horis separatim ducebant, convenit,
ut permutatis inter se temporibus aqua uterentur.
quaero, cum amplius biennio^ ita duxissent, ut neuter
eorum suo tempore usus esset, num ius utendi ami-
sissent. negavit amisisse.

Ex luliani libro V.

De iwre dotitm.

27? D. 23, 3, 49. Idem (sc. lulianus) libro quinto
ex Minicio (P. 870). — Vir ab eo, qui uxori eius dotem
facere (dare?) volebat, certam pecuniam eo nomine sti-
pulatus est, deinde acceptam eam fecit. quaerebatur,
essetne ea pecunia in dotem. respondit, si acceptam
non fecisset et promissor solvendo esse desisset, quae-
reremus, an culpa mariti ea pecunia exacta non esset.
cum vero acceptam fecit, omnimodo periculum ad eum
pertinebit; perinde enim est, ac si acceperit pecuniam et
eandem promissori donaverit.

28. D. 24, 1, 39. lulianus libro quinto ex Minicio
(P. 871). — Vir uxori pecuniam cum donare vellet,
permisit ei, ut a debitore suo stipuletur. illa cum id
fecisset, priusquam pecuniam auferret, divortium fecit.
quaero, utrum vir eam summam petere debeat an ^ex^
ea promissione propter donationis causam actio nuUa
esset. respondi^t^ inanem fuisse eam stipulationem.

Sed si promissor mulieri ignorans solvisset, si quidem
pecunia exstat, vindicare eam debitor potest. sed si
actiones suas marito praestare paratus est, doli mali ex-
ceptione se tuebitur ideoque maritus hanc pecuniam de-

1 Trib, tempore servitutibns praefiiiito.

3. MINICIUS 283

bitoris nomine vindicando conseqnetur. sed si pecunia
non exstat et mulier locupletior facta est, maritus eam
petet; intellegitur enim ex re mariti locapletior facta esse
mulier, quoniam debitor doli mali exceptione se tueri potest.

De stipulationibtis praetoriis.

29. D. 3, 3^ 76. Idem (sc. lalianus) libro qainto ad
Miniciam (P.872). — Titius cam absentem defenderet,
fiatisdedit et prias qaam iadiciam acciperet desiit reas
solvendo esse^ quam ob caasam defensor recasabat
iadicium in se reddi oportere. qaaerOy an id ei concedi
oporteat. [lalianas?] respondit: defensor cum satis-
dedit, domini loco habendas est. nec maltam ei prae-
stataras est praetor^ si eam non coegerit iadiciam ae-
cipere, cam ad sponsoreQ^ eias iri possit et hi qaidqaid
praestiterint^ a defensore consecatari sint.

cf. supra p. 274.

30? D. 46, 8, 23. Idem (sc. lalianas) libro qainto
ex Minicio (P. 873). — Procarator cam peteret pe-
caniam, satisdedit amplias non peti; post iadiciam
acceptam extitit, qai et ipse procaratorio nomine eandem
pecaniam peteret . quaesitum est, cam is, qui postea
peteret, procarator non esset et propter hoc exceptionibas
procaratoriis excladi posset, nam sponsores* prioris pro-
caratoris tenerentar. [lalianas?] respondit: verias est
non obligari sponsotes^] nam in stipalatione cavetar
non petitaram eam, caias de ea re actio petitio per-
secatio sit, et ratam habitaros omnes, ad qaos ea res
pertinebit. hic aatem, qui procurator non est, nec
actionem nec petitionem habere intellegendus est.

De in rem actione.

31? D.40, 12,30. lulianus libro quinto ex Minicio
(P. 875). — Duobus petentibus hominem in servitutem

1 Trib, fideiussores.

2 Trib, fideiussores.

284 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

pro parte dimidia separatim, si uno iudicio liber,
altero seryus iudicatus est^ commodissimum est eo
usque cogi iudices» donec consentiant. si id non
continget, Sabinum refertur existimasse duci senrum'
debere ab eo qui vicisset, cuius sententiae Cassius
quoque est.

Et ego sum. et sane ridicuium est arbitrari eum
pro parte dimidia duci, pro parte libertatem eius tueri
commodius autem est favore libertatis liberum quidem
eum esse, compelli autem pretii sui partem yiri boni arbi-
tratu yictori suo praestare.

Be aqua pluvia arcenda.

32? D. 39; 3; 25. lulianus libro quinto ex Minicio
(P. 874). — Is cuius fundo via debetur, aquae pluviae
<^a yia]> arcendae agere potest fundi sui nomine; quoniam
deteriore yia facta fundo nocetur.

Ex luliani^libro VI.

De vinariis vasis legatis.

33? D. 50, 16, 206. lulianus libro sexto ex Minicio
(P. 881). — 'Vinaria* yasa proprie yasa torcularia
esse placet; dolia autem et serias tamdiu in ea causa
esse, quamdiu yinum haberent, cum sine yino esse
desinerent, in eo numero non esse, quoniam ad alium
usum transferri possent, yeluti si frumentum in his
addatur. eandem causam amphorarum esse, ut, cum
yinum habeant, tum in yasis yinariis, cum inanes
sint, tum extra numerum yinariorum sint, quia aliud
in his addi possit.

Orationem corruptam yiri docti yarie emendare
student. Mommsen scribi iubet: ^cum sine yino essent,
desinere in eo numero esse'; Lenel yerba ^esse desinerent'
glossam putat et postea ^essent' scribendum.

3. MINICIUS 285

De fructu fundi legato?

34? D. 22, 1, 26. Idem (sc. lulianus) libro sexto
ex Minicio (P.880). — Venationem &uctus fundi negavit
esse, nisi fructus fundi ex venatione constel

cf. Cassium D. 7, 1, 9, 5 supra p. 44.

De locatione conductione.

35? D. 2y 14, 56. Idem (sc. lulianus) libro sexto
ad Minicium (P. 876). — Si convenerit, ne dominus
a colono quid peteret, et iusta causa conventionis
fuerit, nihilo minus colonus a domino petere potest.

36. D. 19; 1, 6, 4. Pomponius libro nono ad Sa-
binum (P. 555). — . . . si vas mihi vendideris ita, ut
adfirmares integrum, si id integrum non sit, etiam id
quod eo nomine perdiderim, praestabis mihi; si vero non
id actum sit, ut integrum praestes, dolum malum
dumtaxat praestare te debere. Labeo contra piitat et
illud solum observandum, ut nisi in contrarium id
actum sit, omnimodo integrum praestari debeat, et
est verum. quod et in locatis doliis praestaudum Sa-
binum respondisse Minicius refert.

Be in rem actione.

37? D. 6, 1, 59. lulianus libro sexto ex Minicio
(P. 877). — Habitator in aliena aedificia fenestras et
ostia imposuit) eadem post annum dominus aedificiorum
dempsit. quaero, is qui imposuerat possetne ea vindicare.
respondit posse; nam quae alienis aedificiis conexa
essent, ea quamdiu iuncta manerent, eorundem aedi-
ficiorum esse, simul atque inde dempta essent, continuo
in pristinam causam reverti.

38. D. 6, 1, 61. lulianus libro sexto ex Minicio
(P. 878). — Minicius interrogatus, si quis navem
suam aliena materia refecisset, num nihilo minus
eiusdem navis maneret. respondit manere. sed si in
aedificanda ea idem fecisset, non posse.

286 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

lalianns notat: nam proprietas totius navis carinae
cansam seqnitur.

Yerba ^nnm nihilo minns einsdem navis maneret'
non integra esse Pernice censet.

Be bonis possidendis.

39? D. 8, 5, 18. lulianus libro sexto ex Minicio
(P. 879). — Is, cuius familia yicinum prohibebat aquam
ducere, sui potestatem non faciebat^ ne secum agi
posset. quaerit actor, quid sibi faciendum esset. re-
spondi^ oportere praetorem causa cognita iubere bona
adversarii possideri et non ante inde discedere^ quam
is actori ius aquae ducendae constituisset et si quid,
quia aquam ducere probibitus esset^ siccitatibus detri-
menti cepisset^ veluti si prata arboresve exaruissen^,
resUtuisset\

Ex luliani libro X.

De emptione venditione,

40? D. 19, 1, 11, 15. Idem (sc. Ulpianus) libro tri-
gensimo secundo ad edictum (P. 882). — . . libro decimo
apud Minicium ait (sc. lulianus), si quis servum ea
condicione vendiderit, ut intra triginta dies duplam
promitteret, postea ne quid praestaretur, et emptor
hoc fieri intra diem non desideraverit, ita demum non
teneri venditorem, si ignorans alienum vendidit; tunc
enim in boc teneri^, ut per ipsum et per beredem eius
emptorem habere liceret. qui antem alienum sciens
vendidit, dolo, inqnit, non caret et ideo empti indicio
tenebitnr.

4. L. NERATIUS PRISCUS

origine Saepinas, filius L. Neratii, frater Marcelli
(D. 33, 7, 12, 43), praefectus aerarii Satnmi, consnl suf-
fectus cum M. Annio Yero (D. 48, 8, 6) snb Domitiano

1 Fl. ezaruisset.

2 Fl, fieri emend. Cuiacius.

4. L. NERATIUS PRISCUS 287

principe, fortasse a. 83 vel a. 87, Domitiano interfecto
legatns pro praetore in provincia Pannonia, anno, ut vide-
tur, 98 vel 99, a quo Plinins amicns Yocomi Bomani
gratia beneficinm aliqnod petiit (ep. 2, 13), cni idem
Satnminnm commendavit (ep. 7, 8), accitus in consilium
Traiani (D. 37, 12, 5), qni eum successorem elegisse
traditur (vita Hadr. 4), nec minus in Hadriani consilium
(ibid. 18); patronus scribarum quaestoriomm.

luris consultus Neratius cum multis litterarum com-
mercio coniunctus inprimis Proculum secutus ex. gr.
Marcello fratri suo respondit (D. 33, 7, 12, 43) et Eufino
(D. ibid. § 35) et Aristoni (D. 19, 2, 19, 2).

Composuit praeterea libros de iui*e civili, scilicet ex
Plautio, Epistolarum, Eesponsorum, Membranarum, Begu-
larum, denique de nuptiis librum.

Scbolae Proculianae princeps successit luventio Celso
cum filio eius (Pomponius § 53), qui bis consul fuit,
iterum a. 129 et quidem cum Neratio Marcello (C. 7, 9, 3).

Fostquam Hadriano principe Membranamm libros
composuit (D. 44, 2, llpr.), eodem principe videtur de-
cessisse, priusquam Pomponius libros ad Sabinum com-
posuit; in libro enim VI haec leguntur: Triscus Neratius
existimabat' (D. 34, 3, 8, 2 P. 509).

Eilium habuit Priscus Priscum VII virum epulonem,
legatum Augusti pro praetore in Pannonia inferiore et
Pannonia superiore, nepotem FuEdium Priscum, prone-
potem Atticum. laudatur Neratia Marullina filia Neratii
Prisci consulis, utrius autem, maioris Prisci an minoris^
dubitatur. laudantur L. Neratii Prisci servus, Neratii
Prisci serva, iuris consulti et fratris Neratiorum vilicus,
Neratiomm cellarius. CIL IX, 2454. 2455. 2458. 2484.
2631. Wilmanns 1152 — 1168. Borghesi opp. V p. 350 sqq.
Mommseni ind. Plinii ed. Keil p. 420. Hermes III p. 38sqq.
Prosopogr.

Quamquam ex iis quae diximus, num Neratius in bano
collectionem recipiendus sit, dubitari posse apparet, tamen
cum Traiani aetate eum responsa dedisse constet (D. 37,

288 V. NERVAE ET TRAIANl TEMP. lURIS CONSULTI

12, 5), non erat praetermittendus. itaqae iuris consoltam
ita recepi, at ea, qaae sine dabio Hadriani demom aetate
edidit, asterisco designarem.

In Neratii fragmentis laadantor veteres (D. 45, 1,
140, 1), Servius (D. 12, 4, 8), Labeo (D, 37, 10, 9. 39,
2, 47), Sabinas (D. 8, 6, 21), Procalus (D. 8, 3, 6, 1.
34, 2, 32, 6), AtUicinas (D. 8, 6, 6, 1), Falcinius (D. 39,
6, 43), Celsas pater (D. 17, 1, 39), Aristo (D. 17, 1, 39.
18, 3, 6. 36, 3, 13).

Ipsam laudant (de ^Prisco' infra yidendam est)
Celsas filius, Pomponius (de qaibus aeque infra accuratias
dicam), Gaius tam Fideicommissorum librui (D. 36, 1,
65, 12 F. 398) quam libro singolari de casibos (D. 12,
6, 63. 38, 1, 49), Marcellus Digestorum libris (D. 50,
16, 85 P. 6), Scaevola Quaestionum libris (D. 33, 6, 18
P. 171), Papinianas item Quaestionum libris (L XI D. 37,
12, 5 P. 195. 1. XVn D. 7, 1, 33 pr. F. 254. 1. XIX
D. 31, 67, 8 P. 281. 1. XXXVH D. 4, 3, 19 P. 380),
Paulas praeter libros ad Neratium tam libris ad Sabinum
(L m D. 16, 2, 4 P. 1645. L IV D, 33, 7, 18pr. § 1 P. 1670,
L VI D. 8, 2, 19 pr. P. 1738. 1. VII D. 23, 30 P. 1756.
D. 24, 1, 26, 1 P. 1751. D. 24, 3, 17 pr. § 2 P. 1766^), ad
Vitellium (D. 33, 7, 18, 2. 34, 2, 82, 5), ad legem Aeliam
Sentiam (D. 28, 5, 56 P. 913) et legem Fufiam Caniniam
(D. 35, X, 37 P. 925), quam ad edictum (L III D. 2, 14,
27 pr, P. 127'. 1. IX D. 3, 5, 17 P. 190. L XH D. 41, 3,
8pr. P. 232. 1. XXXn D. 17, 1, 22, 8 P. 487. D. 17, 1,
26, 7 P. 488. L LIV D. 41, 2, 7 P. 658) et ad Plautium
(1. V D. 18, 1, 57 pr. P. 1116, L VI D.42, 1, 21 F. 1131^
1. Vni D. 35, 1, 43, 3 P. 1156) et libris Quaestionum
(D. 15, 3, 19 P. 1315), Responsorum (D. 22, 1, 14, 1
P. 1560), Manualium (Vat fr. 54 F. 998), Ulpianas sijni-
liter tam libris ad Sabinum (1. V D. 28, 5, 9, 14 F. 2464,
1. XVn D. 7, 1, 7, 3 P. 2558. Vat. fr. 75 P. 2662. Vat.
78. 79 P. 2564. Vat. 83 P. 2566. Vat. 85 P. 2569. D. 7,
8, 10, 2 P. 2576. 1. XVni D. 35, 1, 7pr. P. 2559. L XIX
D. 40, 4, 7 P. 2597^ 1. XX D. 33, 7, 12, 4. 35, 43 P. 2609.

4. .L. NEBATIUS PRISCUS 289

2611. 1. XXXI D. 23, 3, 6, 6. 8 P. 2751*. 1. XXXH D. 24,

1, 5, 5 P. 2764^ D. 24, 1, 13, 2 P. 2769. 1. XLI D. 47,

2, 43, 1 F. 2869), quam ad edictum praetoris (1. VI D. 3,

2, 11, 3 P. 284^ 1. IX D. 3, 3, 27, 1 P. 317. L XII
D. 4, 6, 15, 3 P. 431. L XV D. 6, 3, 13, 3 P. 512. L XVI
D. 6, 2, 9, 3 P. 570^ L XVH D. 8, 5, 2, 2 P. 594. D. 8,

3, 3pr. §§ 1. 2. 3 P. b96^\ D. 8, 3, 5, 1 P. 696«. L XVm
D. 9, 2, 9, 2 P. 614^ D. 9, 2, 23pr. P. 616^ ColL 12, 7, 7
P. 623^ L XIX D. 10, 2, 18, 7 P. 633^ D. 10, 2, 20, 7
P. 634. L XX D. 10, 3, 7, 1 P. 642. L XXIH D. 9, 4,
21, 6 P. 68L D. 11, 3, 9, 3 P. 703». D. 11, 3, 11 pr.
P. 703^ L XXIV D. 10, 4, 3, 11 P. 719. D. 10, 4, 9, 8
P. 722. L XXV D. 11, 7, 20pr. P. 753^ L XXVI D. 12,

4, 3, 5 P, 772^ L XXIX D. 15, 1, 9, 1 P. 852*». D. 15, 1,
11, 3 P. 852*. D. 14, 6, 7pr. P. 876^ L XXX D. 16, 3,

1, 20. 21 P. 895. L XXXI D. 17, 1, 12, 5 P. 810^ D. 17,

2, 52, 16, 17 P. 922«. L XXXII D. 21, 2, 37, 2 P. 930^
D. 19, 1, 11, 7—13 P. 931. D. 19, 1, 13, 14 P. 934.
D. 18, 3, 4, 1 P. 937. D. 19, 2, 19, 2 P. 951. L XXXV
D. 27, 3, 9, 1 P. 1014. L XXXVIII D. 13, 1, 12, 2 P. 1058^
L Lm D. 39, 3, 1, 2 P. 1285. L LVI D. 47, 10, 1, 8. 9
P. 1335. D. 47, 10, 7, 5 P. 1339. L LIX D. 42, 4, 7, 16
P. 1390. L LXXI D. 43, 24, 7, 1 P. 1593^ L LXXIH
D. 20, 3, 3 P. 1634. L LXXV D. 44, 2, 9, 1 P. 1667.
D. 44, 2, 11 pr. P. 1669. L LXXVI D. 44, 4, 4, 18 P. 1680)
et Ubris Disputationum (L H D. 15, 1, 32, 2 P. 47. L V
D. 36, 1, 23, 3 P. 109. L Vm D. 35, 2, 82 P. 144) et
Fideicommissorum (D. 36, 1, 1, 19 P. 1872), denique in-
certus quidam apud Dositheum (fr. 15).

Genera librorum, in quibus Neratii sententias
tractatas fnisse lustiniani Digesta docent, baec fere sunt:
(Pomponii Pauli Ulpiani) libri ad Sabinum, (Pauli) libri
ad legem Aeliam Sentiam et ad legem Fufiam Ci^iniam,
(Pauli et Ulpiani) libri ad edictum, (Celsi et Marcelli)
libri Digestorum, (Scaevolae et Papiniani) libri Quaestio-
num, (Pauli) Kesponsorum, (Ulpiani) Disputationum, (Oaii
et XJlpiani) Fideicommissorum.

lorispr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 2. 19

290: V, NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Sed redeamus ad iuris consultos Keratii aequales.
atque notandiim est) neque in lavoleni ant luliani frag**
mentis Neratium neqne in Neratii fragmentis layolenum
aut lulianum unquam laudari. de lavoleno Sabinianae
schelae principe y. infra p. 291 ; lulianum autem, qui layo-
lenum magistmm habuit, de iisdem saepe rebus atque
Neratium dixisse apparet, et ita quidem, ut modo con-^
sentiret (ez. gr. D. 4, 3, 19 ^Neratius Friscus et lulianus
responderunt'. D. 3, 3, 27, 1 ^et Neratius probat et lulia-
nus'), modo dissentiret (ex. gr. D. 19, 1, 11, 13 ^Neratius
ait . . . sed lulianus . . . probat'. D. 14, 6, 7 pr. ^Neratius . . .
ait. idem Gelsus . . . sedlulianus adicit'). cf. Buhl lulian p. 41.

In Pomponii yero et Celsi fragmentis Neratiu£*< non-
nunquam laudatur: ab illo non modo in libro singulari
Enchiridii (D. 1, 2, 2, 53), sed etiam in libris Epistularum
(D. 36, 1, 112, 3) et inprimis ad Sabinum (sc. 1. III D. 35,
1, 6, 1 P. 423, 1. IV yel potius V D. 30, 13 P. 439, 1. VI
D. 30, 45 pr. P. 498. D. 34, 3, 8, 2 P. 509, 1. VIII D. 40,
7, 5pr. P. 524, 1. XIII D. 17, 2, 62 P. 586, L XXH D. 41,
10, 3 P. 696), a Celso in Digestorum Hbris (D. 50, 17,
191). ad Sabinum libros composuit Pomponius imperante
Hadriano ante luliani Digesta edita, Celsus yero Digesto-
rum libros yel ante Pomponii libros ad Sabinum editos,
quippe a Pomponio saepius adhibitos; Celsi enim yel Celsi
filii sententiae a Pomponio libris m (P.418), V (P.447«),
VI (P. 508), IX (P. 533*), XI (P. 573^ 574*), XV (p. 615*),
XXn (P. 691), XXVI (P. 720), XXXV (P. 796) allatae
quin e Celsi Digestorum libris desumptae sint, dubitari
nequit. cf. Paling. apud Celsum 49 (1. VI), 74. 77. 80
(l.Vin), 125. 126* (1. XVI), 176 (1. XX), 207 (1. XXV),
220 (1. XXVI). Celsi libros post edictum a luliano con-
stitutum conscriptos esse licet putare. cf. Erueger p. 166.
idem fgrtasse existimandum est de Neratii Uembranarum
libris a Celso Digestorum libro Xxin laudatis (D. 8, 6, 12),
de quibus infra.

Denique yidendum est, quatenus Prisci nomine Nera-
tius a iuris consultis designetur (cf. supra p. 261 sq.). atque

4. L. NERATIDS PRISCUS 291

PlinitLS qnidem hoc nomine et lavolennm significat (ep. 6, 15)
et Neratium; scripsit antem non modo ^Prisco suo' (ep. 2,
^3. 6, 8. 7, 8 et 19), sed etiam in epistolis ad alios datis
de ^Prisco nostro' ait (ep. 7, 7 et 15). de Pomponio res
mira yidetnr. nam ciun in Enchiridii libro singolari et
Triscom lavolenum' yel ^lavolenum Priscum' et ^riscum
Neratium' laudaverit (D. 1, 2, 2, 53), in reliquis frag-
mentis nusquam layoleni, Neratii vero vel ^Prisci Neratii'
saepius mentio fit, ita ut ^Priscus' quoqne, quod nomen
non raro occurrit, Neratius yideatur esse. at eorum, qui
de layoleni sententiis dixemnt, fragmenta Tribonianus
pleraque omisit (inter fragmenta CCXXXX in P. con-
gesta baec tantum seryata sunt: 2. 148. 200. 235 — 340),
cum eorum, qui de Neratii sententiis dixerunt, fragmenta
maiorem partem efficiant (sunt enim inter fragmenta
CLXXXVm in P. congesta haec: 1. 2. 10. 19. 27. 28.
30^ 38. 41. 43. 49. 56—64. 72—74. 79. 80. 86. 87.
89^»^ 91». 92—97. 100—112. 114—130. 132—136.
138—151. 153—160. 163—166. 169—173. 175—182.
184 — 186. 188). itaqne in paucis illis &agmentis, quibus
de layoleni sententiis agitur, Pomponium nunquam, in his
eundem saepius reperiri mimm non est. at cum Pomponius
de Prisco Neratio dicere solitus sit (D. 1, 2, 2, 53. 24, 3,
8, 3), quem Marcellus (D. 50, 16, 85) et Papinianus
(D. 4, 3, 19. 31, 67, 8. 37, 12, 5) et auctor incertus apud
Dositbeum (fr. 15) Neratinm Priscum nominant, layolenum
yero primo Priscum layolenum, postea laudato etiam
Prisco Neratio potius layolenum Priscum nominayerit,
dubitari nequit, quin Prisci nomine Neratium designare
yoluerii

Paulum et Ulpianum, qui cognomine omisso et lavo-
lenum et Neratium laudant, solo Prisci nomine eundem
Neratium designasse ideo yerisimile est, qaod uterque
Pomponii libris usus est (y. ez. gr, Paul. D. 16, 2, 4
^quod et Neratio placebat et Pomponius ait'. Ulp. Yat.
£r. 83 ^et ita et Neratio et Aristoni yidetur et Pomponius
probat').

19*

292 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

L SenatuBconsultum Neratio Prisco consule

factum. ^

D. 48; 8, 6. Venuleius Saturninus libro primo de
ofEcio proconsulis. — Is qui servum castrai^dum tradi-
derii^ pro parte dimidia bonorum multatur ex senatus-
consulto, quod Neratio Prisco et Annio Yero consulibus
factum est.

Castrari mares Domitianum vetuisse traditum est.
Suet. Domit. 7. Dio Cass. 67, 2. quod praeceptum Eu-
sebio teste (Chron. 2098) referendum videtur ad tempus
non mense Octobri annorum 82 et 83, sed Octobri anno-
rum 81 et 82 finitum. Friedlaender III p. 429. quod
de eodem praecepto Venuleium Saturninum viri docti
vulgo putant referre, ideo dubium est, quod de castran-
dis hominibus plura senatus consulta facta videntur, ut
Paulus D. 5, 23, 18 aliud indicat de eo factum, ^qui ho-
minem invitum libidinis aut promercii causa castravit
castrandumve curavit'. accedit quod Dio Cassius non
modo Domitianum, sed etiam Nervam legem tulisse tradit,
ne quis eunuchum faceret (68, 2). quam rem eo explicari
puto, quod secundum Ulpiani testimonium varia spadonum
genera fuerunt (D. 50, 16, 128) et quidem arte factorum,
scilicet castrati, thlibiae, thlasiae; castratione enim prohibita
homines ingeniosi thlibias et thlasias facere instituerant.
nam quemadmodum Hadrianus, qui Comeliae legis poena
eos, qui spadones fecissent, teneri statuerat (D. 48, 8,
4, 2), qui thlibias fecissent, in eadem causa esse con-
stituit, qua qui castravissent (D. 48, 8, 5), similiter iam
' antea Nervam senatusconsultum illud Domitiano principe
factum contra ingeniosorum hominum artes tutatum esse
putaverim. iam cf. Mommsen Strafrecht p. 63^7.

n. Besponsa.

Cum Neratius responsa peculiaribus libris ediderit,
hoc loco pauca proponenda sunt.

4. L. NERATIUS PRISCUS 293

De honorum possessione manumissoris.

1. D. 37, 12, 5. Papinianus libro undecimo Qnae-
stionain (P, 195). — Divus Traianus filium, quem
pater male contra pietatem adficiebat, coegit emanci-
pare. quo postea defuncto pater ut manumissor
bonorum possessionem sibi competere dicebat. sed
consilio Neratii Prisci et Aristonis ei propter necessi-
tatem solvendae pietatis (potestatis ?) denegata est.

De heneficio a Caesare dato.

2. D. 50, 17, 191. Idem (sc. Celsus) libro tri-
gensimo tertio Digestorum (P. 247). — Neratius con-
sultus, an quod beneficium dare se quasi yiventi Caesar
rescripserat, iam defuncto dedisse existimaretur, re-
spondit non yideri sibi principem, quod ei, quem
yiyere existimabat, concessisset, defuncto concessisse;
quem tamen modum esse beneficii sui yellet, ipsius
aestimationem esse.

Hoc fragmentum, quo fortasse de iure liberorum
consulenti alicui Neratium respondisse Lenel conicit, ad
legem luliam et Papiam explicandam scriptum esse constat.

IIL Ex Plautio libri.

Laudailtur semel idque ab Ulpiano libris ad edictum
I). 8, 3, 6, 1 (^Neratixis libris ex Plautio') et yidentur
post libros a layoleno ex Plautio factos compositi esse.
post Neratium ex eodem Plautio libros fecerunt VII Pom-
ponius (P. 326—371), Paulus XVIII (P. 1071--1247).
atque in Pomponii fragmentis Neratius nusquam nominatur,
in Pauli non modo Pomponius, sed etiam layolenus (D. 34,
2, 8 P. 1171) et Neratius, et hic quidem ter: libro V
D. 18, 1, 67 pr. P. 1116 ('Neratius ait'), libro VI D. 42,
1, 2 P. 1131'» ('Neratius scribit'), Hbro Vm D. 36, 1,
43, 3 P. 1156 (*Neratius libro primo Besponsorum scribit'),
ita ut priora fragmenta ex Neratii his libris desumpta
yideantur.

294 ^. NERVAD ET TRAIANI TEMP. lUEIS CONSULTI

In Neratii fragmento quod unum diserte his libris
attribuitur, laadantor Proculas et Atilicinus, quorum in
Pomponii fragmentis nnnqaam, saepius apud Paulum
mentio fit (de Proculo v. P. 1101. 1118. 1166, de Atilicino
P. 1081. 1114. 1158*. 1172), qoi et Veterum' responsa
(D. 47, 2, 67, 2 P. 1141 Veteres responderunt') vel con-
stitutiones (D. 45, 1, 61 P. 1289 *veteres constituerunt')
attulit.

De servitutibus.

1. D. 8; 3; 5, 1. Ulpianus libro septimo decimo
ad edictum (P. 596*). — ... Neratius libris ex Plautio
ait nec haustum nec appulsum pecoris nec cretae
eximendae calcisque coqueudae ius posse in alieno
esse, nisi fundum yicinum hBhenti] et hoc Proculum
et Atilicinum existimasse ^lautius^ ait. sed ipse
dicit, ut maxime calcis coquendae et cretae eximendae
servitus constitui possit, non ultra posse^ quam qua-
tenus ad eum ipsum fundum opus sit.

De emptione venditione.

2? D. 18, 1, 57 pr. Paulus libro quinto ad Plautium
(P. 1116). — Domum emi, cum eum et ego et venditor
combustam ignoraremus. Nerva Sabinus Cassius nihil
venisse, quamvis area maneat, pecuniamque solutam
condici posse aiunt. sed si pars domus maneret,
Neratius ait <(in^ hac quaestione multum interesse,
quanta pars domus incendio consumpta ^sit, quanta^
permaneat [ut, si quidem amplior domus pars exusta
esty non compellatur em^tor perficere emptionem, sed
etiam quod forte solutum ab eo est repetit; sin vero
vel dimidia pars vel minor quam dimidia exusta fuerit,
tunc coartandus est emptor venditionem adimplere
aestimatione viri boni arbitratu habita, ut quod ex
pretio propter incendium decrescere fuerit inventum,
ab huius praestatione liberetur.]

Triboniani ea esse quae uncis inclusi negari nequit.

4. L. NEBATIUS PRJSCU6 295

GradeawitZy Interpolationeii p. 46. Eisele, Z. d. Sav.-St YII
p. 30. Leiiel ad PauL 1116 n. 4. quae Neratiiis scrip-
serit, certo eroi neqnit.

Be re uxaria.

3? D. 42; 1, 21. Paolua libro sexto ad Plaatium
(P. 1131^). — Sicat . . com marito agitar, ita et cum
socero, ut boii ultra facultatea damnetor. au si cum
socero ex promissione dotis agatur, in id quod facere
potest^ damnaudus sit? quod itidan^ aequum esse vi-
detur. sed alio iure utimur, ut et Neratius scribit.

IV. De nuptiis liber.

Quod huius libri, quem Gellius 4, 4 laudat (^Neratius
Bcripsit in libro quem de nuptiis composait'), in iuris
consaltorum firagmentis a Triboniano receptis nusqaam
mentio fit, mirum non est. qao in libro componendo
Neratium Senrii libro de dotibas (I p. 226), quem in
Membranarom quoque libro 11 attalit (D. 12, 4, 8 ^Qaod
Servias in libro de dotibas scribit'), usum esse idem
Gellias tradit (^Servias Salpicias in libro qaem scripsit
de dotibus . . . inqoit . . . haec eadem Neratias scripsit in
libro . . .'). a Neratio autem Gellium ea qaae at ex
Seryii libro petita profert, fortasse a Neratio mutaatam
esse Karlowa I, 705 suspicatur. num Senecae libro de
matrimonio (opp. ed. Frid. Haase III p. 428 sqq.) Nera-
tins asos sit, non magis scimus qaam num Modestinas,
qui de ritu naptiarum libram singularem edidit, cuias
onam fragmentum extat (D. 23, 2, 42), ez Neratii llbro
haaserit. qai liber cur id quod Dirksen (Hinter]. Schriften
I, 323) voluit, Membranarum librorum caput habeatar,
idonea ratio non est.

1. Gell. 4, 4. — Bponsalia in ea parte Italiae,
quae Latium appellatur, hoc more atque iare solita
fieri scripsit Servius Sulpicius in Hbro, quem scripsit

1 Fl et id.

296 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

de dotibus: ^Qui uxorem'; inquit, Mucturus erat^ ab
eo; unde ducenda erat^ stipulabatur^ eam in matri-
monium ^datum iri; qui daturus erat, id eidem spon-
debat. item qui uxorem daturus erat, ab eo cui eam
daturus erat^ stipulabatur^ eam in matrimonium^ duc-
tum iri; qui ducturus erat, itidem spondebai is con-
tractus stipulationum sponsionumque dicebatur spon^
salia. tunc quae promissa erat, sponsa appellabatur,
qui spoponderat ducturum, sponsus. sed si post eas
stipulationes uxor non dabatur aut non ducebatur, qui
stipulabatur^ ex sponsu agebat. iudices cognoscebant.
iudex quamobrem data acceptare non esset uxor,
quaerebat. si nihil iustae causae yidebatur, litem
pecunia aestimabat, quantique interfuerat eam uxorem
accipi aut dari, eum qui spoponderat <ei> qui stipu-
latus eraty condemnabat.' boc ius sponsaliorum ob-
seryatum dicit Servius ad id tempus^ quo ciyitas uni-
yerso Latio lege lulia data est. haec eadem Neratius
scripsit in libro quem de nuptiis composuit.

2? Gell. 4, 3, 2 y. I p. 227.

V. Responsorum libri III.

Neratium Responsorum libros III edidisse indice Flor.
traditur {^NsqoxIov responson pipXla XQta). primi et secundi
et incerti libri fragmenta in lustiniani Digestis referuntur
ita, ut et Faulum et IJlpianum his libris usum esse
yideamus. Paul. 1. Vm ad Plautium D. 36, 1, 43, 3
*Neratius libro primo Responsorum ait'. Ulp. 1. V Dispu-
tationum D. 36, 1, 23, 3 ^Neratius libro primo Respon-
sorum scribit^ Ulp. 1. XXIX ad edictum D. 14, 6, 7pr.
^Neratius libro primo et secundo Responsorum . . . ait'.
Ulp. ibid. D. 15, 1, 9, 1 ^Neratius libro secundo Respon-
sorum scribit'. Ulp. 1. XXXU ad edictum D. 19, 1, 11, 12
^ldem (sc. Neratius) libro secundo Responsorum ait'.
Paul. 1. IV Quaestionum D. 15, 3, 19 ^Neratius libro ^. . .>
Responsorum ait'.

4. L. NERATIUS PiOSCUS 297

His maxime libris Keratii ^responsa' a posteris
memoriae prodita deberi credendnm est. affemntnr autem
a Celso 1. XXXin Digestomm D. 50, 17, 191 ('Neratias
consoltas . . . respondit'), a Pomponio libris m et IV ad
Sabinnm D. 35, 1,6, 1 et D. 30, 13 ('Neratius respondit')»
a Papiniano 1. XVn et XXXVH Qnaestionnm D. 7, 1,
33 pr. (^Neratins . . . respondit'); D. 4, 3, 19 (^Neratius
Priscos et lulianus responderunt'), a Paulo 1. IV ad
Sabinum D. 33, 7, 13, 1 ('Neratius respondit'), 1. XII ad
edictum D. 41, 3, 8pr. (^Labeo Neratius responderunt'),
1. 1 ad Neratium D. 47, 19, 6 ('respondit'), Ulpianus L XIX
ad edictum D. 10, 2, 20, 7 (%ratius . . respondit').

Besponsa maximam partem de iure civili data sunt,
additis nonnullis yel de pecnlio vel de in rem verso, de
quibus rebus yel layolenum libris ex Cassio dixisse yidi-
mus. attulit priorum iuris consultorum sententias, ex. gr.
Fulcinii (D. 39, 6, 43) et, ut conicere licet, Froculi
(D. 34, 2, 32, 5) et Labeonis (D. 41, 3, 8pr.).

De iisdem rebus in pluribus interdum libris Neratium
dixisse Ulpianus testis est (D. 14, 6, 7pr.); quod autem
exemplum affert^ id ad senatusconsultum Macedonianum
pertinet. quod similiter de legatis et primo et secundo
libro Neratium dixisse pluribus fragmentis probatur,
singuli libri separatim et deinceps editi yidentur.

Bestat ut de incerti cuiusdam operis fragmento yi-
deamus, nonne Eesponsorum libris attribuendum sit.
Paulus enim 1. XIV Responsorum D. 22, 1, 14, 1 baec
tradit \ . . Paulus respondit . . . Neratius libro primo ita
refert . . .' quibus yerbis Besponsorum librum significari
yeri simillimum yidetur, quamyis Paulum in Eesponsorum
quoque libris Neratii responsa attulisse nuUis, quantum yideo,
praeterea testimoniis probetur. at in bis ipsis libris Paulum
responsa neglexisse, quae yel in aliis attulit, nemo putabit.

Librorum fragmenta secundum Sabinianum ordinem
proponenda duxi. fragmenta supra p. 293 relata quamyis
fieri potuerit, ut ipsa quoque in Besponsorum libros recip-
erentur, boc loco non iterum proposui.

298 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Liber I.

De legaMs,
Be usufructu legato.

1. Vat. fr. § 75 (Ulp, 1. XVII ad Sab.). — Idem
(sc. lulianus) ait^ et si Gommuni servo et separatim
Titio usus fructus legatus sit, amissam partem usus
fiructus non ad Titium, sed ad solum socium pertinere
debere quasi solum coniunctum. quam sententiam
neque Marcellus neque Mauricianus probant; Papini-
anus quoque libro XYII Quaestionum ab ea recedit.
quae sententia Nerati fuerit^ est libro I Responsorum
relatum.

Cum Papinianus Besponsorum libro primo (P. 387
— 407) non de legatis, sed aliis de rebus agat, Neratii
liber designatur.

2. Vat. fr. 79 (Ulp. 1. XVH ad Sab. P. 2564). —
Neratius putat cessare ius adcrescendi libro I Respon-
sorum.

Sequuntur haec: ^cuius sententiae congruit ratio Celsi
dicentis totiens ius adcrescendi esse, quotiens in duobus,
qui solidum habnerunt, concursu divisus est'.

cf. D. 7, 2, 3 pr.

3. D. 7, 1, 33 pr. Papinianus libro septimo decimo
Quaestionum (P. 254). — Si Titio fructus, Maevio
proprietas legata sit et yivo testatore Titius decedat^
nihil apud scriptum heredem relinquetur. et id Nera-
tius quoque respondit.

Yidetur fragmentum huic libro attribuendum.

De fideicammissis,

4. D. 35, 1, 43, 3. Paulus libro octavo ad Plau*
tium (P. 1156). — Neratius libro primo Besponsorum
scribit^ ex duobus scriptis heredibus si unus rogatus
sit tibi hereditatem restituere, tu Titio certam summam
dare, et beneficio legis Falcidiae in restituendo heres

4. L. NERATIUS PMSCUS 299

utatur^ quanto minus tibi praestiterit^ tanto minus te
Titio praestare non esse iniquum.

5. D. 36/ ly 23^ 3. Ulpianus libro quinto Dispu-
tationum (P. 109). — . . si quis rogetur restituere
hereditatem et Tel servi decesserint vel aliae res peri-
erint^ placet non cogi eum reddere quod non habet.
[culpae plane reddere rationem^ sed eius quae dolo
proxima est.] et ita Neratius libro primo Bespon-
sorum scribit.

Inclusa verba Femice non Neratii esse censet.

6. D. 22^ 1, 14, 1. Paulus libro quarto decimo
Besponsorum (P. 1560). — Neratius libro primo ita
refert eum, qui . • rogatus esset^ ut mulierem resti-
tuerety partum eius restituere cogendum non esse^ nisi
tunc editus esset, cum in fideicommisso restituendo
moram fecisset.

Paulus addit: ^neque interesse existimo, an ancilla
specialiter an hereditas in fideicommisso sit'.

De operis libertorum,

7. D. 38, 1, 50 pr. Neratius libro primo Respon-
sorum. — Operarum editionem pendere ez existi-
matione edentis; nam dignitati facultatibus consuetu-
dini artificio eius convenientes edendas.

8. D. ibid. § 1. — Non solum autem libertum,
sed etiam alium quemlibet operas edentem alendum
aut satis temporis ad quaestum alimentorum relin-
quendum et in omnibus tempora ad curam corporis
necessariam relinquenda.

cf. Gaius libro XIV ad edict. prov. D. 38, 1, 22, 2:
*In omnibus operis praecipue observandom est, ut tem-
poris spatia, quae ad curam corporis necessaria sunt,
Hberto relinquantur'. cf. Kuebler, Z. d. Sav.-St. XI, 45.

De emptione venditione.

9*. D. 19, 1, 6, 1. Pomponius libro nono ad Sar
binum (P. 554). — Si vendidi tibi insulam certa per

300 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ciuiia et ut aliam insalatn meam reficeres, agam ex
yendito, ut reficias; si autem hoc solum^ ut reficeres
eam conyenisset^ non intellegitur elnptio et yenditio
facta, ut et Neratius scripsit.

9^ D. 19, 5, 6. Neratius libro primo Besponsorum.
— Insulam hoc modo, ut aliam insulam reficeres,
yendidi. respondit nuUam esse yenditionem^ sed ciyili
intentione incerti agendum.

In secundo horum fragmentorum Neratii yerba non
modo in breye coacta, sed etiam mutata sunt. Pemice
m, 1 p. 17.

Be ime dotium?

10. D. 26, 7, 52. Neratius libro primo Bespon-
sorum. — Curator pro minore ujou tantum dotem
dare debet, sed etiam impendia, quae ad nuptias fa-
cienda sunt.

11. D. 39, 6, 43. Neratius libro primo Bespon^-
sorum. — Fulcinius: inter yirum et uxorem mortis
causa donationem ita fieri, si donator iustissimum
mortis metum habeat. Neratius: sufficere existima-
tionem donantis hanc esse, ut moriturum se putet;
quam iuste nec ne susceperit, non quaerendum. quod
magis tuendum est.

De furtis.

12. D. 47, 2, 84 pr. Neratius libro primo Bespon-
sorum. — Si quis ex bonis eius, quem putabat mor-
tuum, qui yiyus erat, pro herede res adprehenderit,
eum furtum non facere.

13. D. ibid. § 1. — Ei cum quo suo nomine furti
actum est, si seryi nomine de alia re adyersus eum
agatur, non dandam exceptionem furti una facti.

Neratii yerba a Triboniano mutata sic fortasse resti-
tuenda sunt: Si seryi nomine de eadem re <[farto ablata]>
adyersus eum agatur, non dandam ^xceptionem rei iudi-
catae.

4. L. NERATIUS PRISCUS 301

De verborum dbligaUone,

14. D. 16, 3, 30. Neratias libro primo Bespon-
soram. — Si fideiassor pro te apad qaem depositam
est litis aestimatione damnatas sit, rem taam fieri.

De se. Macedoniano.

15. D. 14, 6; 7pr. Dlpianas libro vicensimo nono
ad edictam. ^ . . si filias familias fideiasserit/ Nera-
tias libro primo . . . Responsoram cessare senatus con-
sultam aii

De pectdio.

16. D. 15, 1, 55. Neratias libro primo Respon-
soram, — Is cam qao de pecalio agebam a te vi
exemptas est; qaod tanc cam vi eximeres in peculio
faerit, spectari.

Liber II.
De legatis.

17. D. 7, 1, 61. Neratius libro secundo Respon-
soram. — TJsufructuarius novum rivum parietibiis non
potest inponere. aedificium inchoatum fructuarium con-
summare non posse placetj etiamsi eo loco aiiter uti non
possity sed nec eius quidem usum frucium esse [nisi in
constituendo vel legando usu frudu hoc spedaliter ad-
iectum sitj ut uirumque ei liceat].

18. D. 45, 3, 22. Neratius libro secando Respon-
sorum. — Seryum fractuarium ex re domini inutiliter
fructuario stipulari, domino ex re fructuarii utiliter
stipalari.

19. D. ibid. 24. Neratius libro secundo Respon-
sorum. — Et si duorum usus fructus sit, quod ex
operis suis alteri eorum stipulatus sit, pro ea dum-
taxat parte, ex qua usus fructus eius sit, adquiri.

20. D. 33, 7, 23. Neratius libro secundo Respon-
sorum. — Cum quaeratur, quod sit tabemae instru-

302 V. NERVAE ET TRATANI TEMP. lURIS CONSULTI

mentumy interesse; quod genus negotiationis in ea
exerceri solitum sit.

21. D. 32, 24. Neratius libro secundo Respon-
sorum. — Creditori ita potest legari, ne indebitum
ab eo repeteretur.

JDe emptione venditione.

22. D. 19, 1, 11, 12. Ulpianus libro trigensimo
secundo ad edictum (P. 931). — Idem (sc. Neratius)
libro secundo Besponsorum ait emptorem noxali iudicio
condemnatum ex empto actione id tantum consequi,
quanti minimo defungi potuit, idemque putat et si ex
stipulatu aget; et sive defendat noxali iudicio sive non^
quia manifestum fuit noxium servum fuisse, nihilo
minus vel ex stipulatu vel ex empto agere posse.

De sc. Macedoniano.

23. D. 14, 6, 7 pr. XJIpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 876^). — . . si filius familias fideius-
serit, Neratius libro primo et secundo Responsorum
cessare senatus consultum ait.

De peculio.

24. D. 15, If 9, 1. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 852®). — . . . si quid dominus ab eo
qui rem peculiarem subripuit vel consecutus est vel
consequi potest, in peculium esse [ei] imputandum
Neratius libro secundo Responsorum scribit.

Ad exhibendum.

25*. D. 10, 4, 5, 4. Ulpianus libro vicensimo
quarto ad edictum (P. 720). — . . si ratis delata sit
vi fluminis in agrum alteriuS; posse eum conveniri ad
exhibendum Neratius scribit. unde quaerit Neratius,
utrum de futuro dumtaxat damno an et de praeterito
domino agri cavendum sit, et ait etiam de praeterito
caveri oportere.

4. L. KEBATIUS PBISCUS 303

25^. D. 47, 9, 8. Neratiiis libro secando Respon-
Bonim. — Batis yi flnininis in i^nun menm delatae
(tollendae^ non aliter potestatem tibi fiiciendam, qnam
si de praeterito qnoqne damno mihi cayisses.

25^ D. 39, 2, 9, 3. Ulpianns libro qninqnagensimo
tertio ad edictnm (P. 1273). — Neratins • . scribit, si
mtis in i^mm menm Ti flnminis delata sit, non aliter
tibi potestatem tollendi faciendam, quam si de prae-
terito qnoqne damno mihi caTisses.

Liber IIL
Certa hnins libri fragmenta non tradnntnr.

Incertomm libromm fragmenta.

De iestamenHs.

26. D. 35, 1, 6, 1. Pomponins libro tertio ad
Sabinnm (P. 423). — Si servos certos qois manu-
misisset^ heres esse inssus erat. qnibusdam ex his ante
mortais Neratins respondit defici eum condicioue nec
aestimabat, parere posset condicioni nec ne.

De hereditoHs (idUiane.

27? D. 39, 6, 21. Idem (sc lulianus) libro se*
cnndo ad Urseium Ferocem. — Eum qui ut adiret
hereditatem pecuniam accepisset, plerique, in quibus
Priscus quoque, responderunt mortis causa eam capere.

De legatis,

De instnmento fundi legato.

28? D. 33, 7, 18, 2. Paulus libro secundo ad
Vitellium (P. 2070). — Asinam molendariam et molam
negat Neratius instrumento fundi contineri.

De tdbemae caupomae instnmento.

29. D. 33, 7, 13 pr. Paulus libro quarto ad Sa-
binum (P. 1670). — Tabernae cauponiae instrumento
legato etiam institores contineri Neratius ezistimat.

304 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Be mstrumerUo halneario.

30. D. ibid. § 1. — iDstrumento balneario legato
etiam balneatorem contineri Neratius respondit,

Be mcerto homine legato,

31. D. 30, 13. Idem (sc. Pomponius) libro quarto
(quinto?) ad Sabinum (P. 439). — Cum incertus homo
^er vindicationem^ legatus tibi esset, heres Stichum
serTO tuo tradidit (mancipio dedit?). Neratius respon-
dit^ si Yoluntate domini tradidit (mancipio dedit?) yel
ratum hoc dominus habuerit, perinde eum liberatum,
atque si Stichus legatus esset.

De vasis electrinis legatis.

32? D. 34, 2, 32, 5. Paulus libro secundo ad
Vitellium (P. 2074^). — Neratius Proculum refert ita
respondisse: vasis electrinis legatis nihil interesse,
quantum ea vasa^ de quibus quaeritury argenti aut
electri habeant^, sed utrum argentum electro an elec-
trum argento cedat? id ex aspectu vasorum facilius
intellegi posse. [quod si in obscuro sit^ inspiciendum
est; in utro numero ea vasa is, qui testamentum fecit,
habuerit.]

Famili(ie erdscundae.

33. D. 10, 2, 20, 7. Ulpianus libro nono decimo
ad edictum (P. 634). — Neratius . . respondit: eum,
qui plures filios haberet, unum ex filiis &ya)vod'B6Cav
suscepturum professum esse et priusquam honore
(munere?) fungeretur, mortuum esse omnibus filiis
heredibus institutis, et quaesitum esse, an is filius,
quod in eam rem impendisset, familiae erciscundae
consequatur, eique respondisse ^se^ nuUa actione id
eum^ consequi posse.

1 FL habebani

2 Fl, idem emend, Cuiacius,

4. L. imBATIUS PBIBCUS 305

De soeieiaEle.

34. D. 17, 2, 62. Pompomns libro teitio decimo
ad Sabiniim (P. 586). — Si Titiiis cum quo miki
sodetas erat deeesseiit egoqae cnm patarem Titii
hereditatem ad Seiam pertinere, commaniter cam eo
res Tendideiim et partem pecaniae ex Tenditione re-
dactae ego, partem Seios abstalerity te, qai re Tera
Titio beres es, partem ad me redactae pecaniae socie>
tatis iadicio non consecataram Neratio et Aristoni
placebaty qaia meae domtaxat partis pretia perce-
pissem, neqae interesse#\ atram per se partes meas
vendidissem an commaniter cam eo, qai reliqaas partes
ad se pertinere diceret. alioqain eTentaram, at etiam,
si dao socii rem Tcndiderint^ anasqaisqae ^eias^ qaod
ad se perTcnerit partem alteri sodetatis iadicio prae-
stare debeat. sed nec te ex parte, qaam hereditatis
petitione forte a Seio consecatoras sis, qoicqaam mihi
praestare debere, qaia qaod ad Seiam perrenerity taa-
rnm partiam pretiam sit nec ad me habeotem meum
quicquam ex eo redire debeat.

35. D. 17, 2, 52, 16. Idem (sc. Ulpianus) libro
trigensimo primo ad edictum (P. 922*). — oocium
uniTersa in societatem conferre debere Neratius ait, si
omnium bonorum socius sit. et ideo siTe ob iniuriam
sibi factam Tel ex lege Aquilia, siTe ipsius siTe filii
corpori nocitum sit, conferre debere respoudit.

De fideiussare,

36. D. 4, 3, 19. Papinianus libro trigensimo sep-
timo Quaestionum (P. 380). — Si fideiussor promissum
animal ante moram oceiderit, de dolo actionem reddi
adTersus eum oportere Neratius Priscus et lulianus
responderunt, quoniam debitore liberato per con-
sequentias ipse quoque dimittitur.

1 Fl, interesse.

Inrispr. antehadr. reU. ed. Bremer. II, 3. 20

306 V. NEEVAE ET TRAIANI TEMP. lUKIS CONSULTI

Be usucapione.

37. D. 41, 3, 8pr. Paulus libro duodecimo ad
edictum (P. 232). — Labeo Neratius responderunt ea,
quae servi peculiariter nancti sunt, <^a domino infante
quoque yel furioso^ usucapi posse, quia haec etiam
ignorantes domini usucapiunt.

Lenel P. ad Paul. notat: ^ln posteriore edicti parte
praetor ait: Hnye yinculis esset' non addito (ut in priore
parte) yerbo *seryitute': huc spectat fr. 232. cf. Ulp. 62
ad edict. 50, 17, 118'. cf. eiusdem yiri doctissimi Ed.
perpet. p. 96 n. 19.

cf. D. 41; 3, 47 Paulus libro III ad Neratium. Si
emptam rem mihi procurator ignorante me meo nomine
adprehenderit, quamyis possideam, eam non usucapiam, quia
ut ignorantes usuceperimus, in peculiaribus tantum rebus
receptum est.

De in rem verso.

38. D. 15, 3; 19. Paulus libro quarto Quaestionum
(P. 1315). — Filius familias togam emit; mortuo
deinde eo pater ignorans et putans suam esse dedicayit
eam in funus eius. Neratius libro ^. . .^ Responsorum
ait in rem patris yersum yideri, in actione autem de
peculio quod in rerum natura non esset, uno modo
aestimari debere, si dolo malo eius quocum agatur
factum esset. atquin si filio pater togam emere debuit,
in rem patris res yersa est non nunc quo funerabitur,
sed quo tempore emit; funus enim filii aes alienum
patris est, et hoc Neratius quoque, qui de in rem
yerso patrem teneri putayit, ostendit negotium hoc
[id est sepulturam et funus filii] patris esse aes alienum^
non filii.

Eisele Z. d. Say.-St. XI, 6 : ^Wenn nur nicht der ganze
Passus: et hoc Neratius quoque . . . non filii yon den
Eompilatoren ist'.

4. L. NERATIUS PRISCUS 307

VI. Epistularum libri.

Hi libri, quoram in indice Florentino mentio non fit^
ab uno Ulpiano laudantur. qnod in fragmentis ab Ulpiano
allatis Neratii responsnm profertur, libri Epistularum non
alii viderentur esse atque Eesponsorum, nisi traderetur
Responsonim libro.s tres scripsisse, Epistolarum quartus
laudaretar. ante Neratium Epistulamm libros ediderunt
Labeo (II, 1 p. 147) et Proculus (supra p. lll); post eum
Celsus (P. 13), Africanus (P. 1), Pomponius (P. 187—210).

Liber IV.

Be legatis.
Be mstructo fimdo legato.

1. D. 33, 7, 12, 35. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2611). — Neratius .. libro quarto Epistu-
larum Rufino respondit instructo fundo et suppellectilem
et yina et mancipia non solum ad cultum custodiamye
yillae, sed etiam quae, ut ipsi patri familias in mini-
sterio ^easent^, ibi essent, legato cedere.

De domu instructa legata,

2. D. ibid. § 43. — . . Neratius libro quarto Epistu-
larum Marcello fratri suo respondit et yestem domus
instructae legato contineri, maximey inquit, in pro-
posita spede. proponebatur enim, qui legaverat, argen-
tum et rationes excepisse: nam qui haeCy inquit, ex-
cepity non potest non videri de ceteris rebus^ quae in ea
essent, sensisse.

Ex incertis libris.

2>e staiultbero.

3? D. 35, 1, 112, 3. Idem (sc. Pomponius) libro
duodecimo Epistularum (P. 203). — Priscus respondit
statuliberum non utique ibi ubi pater familias decessit
[aut ubi ipse relictus sit aut ubi velit], rationes reddere

20*

308 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSDLTI

debere, sed interdwm^ proficisci ad eum> cui reddere
debeat [utique si is rei publicae causa aberit].

Inclusa verba Pemiee eicit.

Fragmentum Epistularum libris licet attribuere.

De fwndi locatione conductione.

4. D. 19, 2, 19, 2. Ulpianus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 951). — Illud nobis videndum
est, si quis fundum locaverit, quae soleat instrumenti
nomine conductori praestare, quaeque si non praestet,
ex locato tenetur. et est epistula Neratii ad Aristonem
dolia utique colono esse praestanda et praelum et
trapetum instructa funibus, si minus, dominum in-
struere ea debere; sed et praelum vitiatum dominum
reficere debere. quod si culpa coloni quid eorum cor-
ruptum sit, ex locato eum teneri. fiscos autem, quibus
ad premendam oleam utimur, colonum sibi parare
debere Neratius scripsit; quod si regulis olea prematur,
et praelum et suculam et regulas et tympanum et
cocleas quibus relevatur praelum dominum parare
oportere. item aenum, in quo olea calda aqua lavatur,
ut cetera vasa olearia dominum praestare oportere,
sicuti dolia vinaria, quae ad praesentem usum colonum
picare oportebit.

A. Pemice: Ulpian. p. 24 n. 3 pro ^epistula Neratii
ad Aristonem' potius ^epistula Aristonis ad Neratium'
scribendum esse putat. sed quod Aristo ad Neratium
epistulam dedit (D. 20, 1, 3 infra p. 372), eo non satis
probatur illum ab hoc consultum fuisse.

m Regularum libri XV.

Quamquam in indice Florentino haec leguntur: ^NsQa-
rCov regularion ^i^XCa ieiianivrs^ in lustiniani Digestis

1 Fl, interim.

4. L. NERATIUS PRISCUS 309

nltra libmm decimum haius operis fragmenta nulla pro-
ponuntur. ante Neratinm, nisi quod Q. Mucius o^cov
librum singularem composnit (Ip. 103), eiusdem argumenti
libri non yidentur extitisse. post illum Regularum libros
plures edidemnt: Pomponius (P. 372 — 377), Gaius
(P. 483— 486), Scaevola (P. 196— 212), Paulus (P. 1426
—1443), Licinius Rufinus (P.l— 16), Ulpianus (P.2362
—2386), Marcianus (P. 219—286), Modestinus (P. 173
— 280). qui quatenus Neratii libris usi sint, cognosci
nequit; in Modestini tantum opere P. 187 libro non nomi-
nato Neratii sententia affertur, ut fortasse Regulajrum libri
snbsint. in paucis Neratii fragmentomm iuris consulti non
laudantur, quod non librorum natxirae convenire reliqua
opera sententiis afferendis docent. extremis libris, quorum
fragmenta non extant, de publico iure Neratius fortasse
dixerat: certe et Scaevolam de iudiciis publicis et Modes-
tinum de criminibus et de municipiis et coloniis dixisse
constat.

In fragmentis libromm Regulamm et Membranamm,
quae quidem integrae ex ipsis Neratii libris in lustiniani
Digesta translata videantur, rectam, quae yocatur, ora-
tionem cursivis litteris exprimere supersedi.

Liber IIL

Be futela,

1. D. 26, 1, 18. Neratius libro tertio Regularum.

— Feminae tutores dari non possunt, quia id munus
masculomm est [nisi a principe filiomm tutelam specia-
liter postulent].

Sehlesinger Z. f. RG. VIII, 62. Eisele Z. d. Sav.-St.
X, 316.

2. D. 26,3,2pr. Neratius libro tertio Regularum.

— Mulier liberis non recte testamento tutorem dat.
sed si dederity decreto praetoris vel proconsulis ex
inquisitione confirmabitur nec satisdabit pupillo rem
salvam fore.

310 V. NERVAE ET TRAUNI TEMP. lURIS CONSULTI

3. D.ibid.§ 1. — Sed et si curator a matre testa-
mento datus sit filiis eius^ decreto confirmatur ex in-
quisitione.

Liber IV.
JDe servitutibus.

4. D. 8,3,2 pr. Neratius libro quarto Regularum.

— Rusticorum praediorum servitutes sunt: licere altius
toUere et officere praetorio yicini^ vel cloacam habere
licere per yicini domum yel praetorium, yel protectum
habere licere.

5. D. ibid. § 1. — Aquae ductus et haustus aquae
per eundem locum ut ducatur, etiam pluribus concedi
(in iure cedi ?) potest. potest etiam, ut diyersis diebus
yel horis ducatur. si aquae ductus yel haustus aquae
sufficiens est, potest et pluribus per eundem locum
concedi (in iure cedi?), ut et iisdem diebus yel horis
ducatur.

Liber V.

Be adquirendo rerum dofninio,

6. D. 41, 1, 15. Idem (sc. Neratius) libro quinto
Regularum, — Qui . . in ripa fluminis aedificat, non
suum facit.

7. D. 41,3,40. Neratius libro quinto Regularum.

— Coeptam usucapionem a defuncto posse et ante aditam
hereditatem impleri constitutum est.

Liber VL
De emptione venditione,

8. D.41,1, 13pr. Neratius libro sexto Regularum.

— Si procurator rem mihi emerit ex mandato meo
eique sit tradita meo nomine, dominium mihi [id est
proprietas] adquiritur etiam ignoranti.

9. D. ibid. § 1. — Et tutor pupilli pupillae simi-
liter ut procurator emendo nomine pupilli pupillae
proprietatem illis adquirit etiam ignorantibus.

4. L. NERATIUS PRISCUS 311

Liber X.
De fideicommissis.

10. D. 30; 118. Neratius libro decimo Begularum.
— Et eo modo relictum *exigo', 'desidero uti des*
fideicommissum yalet; sed et ita: Volo hereditatem
meam Titii esse', ^scio hereditatem meam restituturum
te Titio'.

cf. Gai. 2, 249.

Incerti libri fragmentum.
De his qui alieni iuris sunt?

11. D.1,7,4. Modestinus libro secundo Begularum
(P. 187). — Magistratum, apud quem legis actio est,
et emancipare filios suos et in adoptionem dare apud
se posse Neratii sententia est.

*VnL Membranarum libri VII.

Quod index Flor. tradit: NsqaxLov fi€(iPQ(iv(xyv ^i^Xlcc
imd confirmatur fragmentis in lustiniani Digesta receptis.
qui libri Aristone defuncto (^AristoHi videbatur* D. 2, 14, 58.
^Aristo existimabat' D. 18, 3, 5) sub Hadriano principa
compositi sunt; senatusconsulti enim Tertulliani mentio fit
(D. 44, 2, llpr.) Hadriani temporibus facti (Inst. 3, 3, 2).
hbros vel post edictum a luliano compositum editos
esse fortasse D. 7, 1, 17 et D. 16, 3, 18 indicant collatis
D. 6, 2, 7, 11 et D. 16, 3, 1, 1. quocum aperte convenit,
quod idem Ulpianus D. 16, 3, 1, 1 refert: ^Praetor ait: quod
neque tumultus neque incendii neque ruinae neque naufragii
causa depositum sit.' cf. infra. p. 318.

Laudantur et Servii liber de dotibus (D. 12, 4, 8)
et Labeonis libri posteriores (D. 39, 2,47. cf. D. 37, 10, 9), .
praeterea *quod Sabino placet' (D. 8, 6, 12), 'quod Pro-
culus scribit' (D. 24, 3, 17pr.; cf. D. 24, 3, 17 pr.), 'quo^
Celso patri placuit' (D. 24, 3,17 pr.), inprimis yero ^quod
Aristoni placuit' (D. 17, 1, 39) vel 'placet' (D. 36, 3, 13)
vel Videbatur' (D. 2, 14, 68). vel ^Aristo existimabat'
(D. 18, 3, 6).

312 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURlS CONSULTI

Membranaram libros laudant Celsus (sc. 1. XXm
Digestorum D. 8, 6, 12 P. 199), Gaius (1. sing. de casibus
D. 38, 1, 49 P. 6), Paulus (1. VH ad Sab. D. 24, 3, 17 pr.
P.1761), Xnpianus (tam libris ad Sab. D. 7, 1, 7, 3 P.2558,
quam ad edictum praetoris XVD. 5, 3, 13, 3 P. 512, XVII
D. 8, 3, 3 P. 596* ^ XXVI D. 2, 4, 3, 5 P. 772^ XXXVIII
D. 13, 1, 12, 2 P. 1058^). Pomponius quoque in libris ad
Sabinnm Neratii libris usus est D. 34, 3, 8, 2 et D. 41,
10, 3, quod fragmentum inter Membranarum fragmenta
recipere Lenel non dubitayit.

lam de operis inscriptione, de qua viri docti disputant,
videndum est. atque Birt: das antike Bnchwesen (1882)
p. 93 sq. Neratium hac inscriptione ut modestiae plena
usum esse conicit, quasi imfiviQ(iaTa proponerentur, id
quod Krueger Z. d. Sav.-St. VIIIp. 76 n. 2 vel ideo falsum
esse existimat, quod membranae papyro non viliores
fuerint (cf. Friedlaender in Martialis editione II p. 299 sq).
itaque in iur. Hom. historia p. 170 idem vir doctissimus
ait: ^die Membranae deuten mit dem Titel wohl anf das
seltene und kostbare Material hin, auf welchem sie verviel-
f^tigt worden'. id quod minime placet, cum pretiosam
librorum materiam iactare argentarii sit auctionem facientis,
non iuris consulti sani sententias suas proponentis. ita-
que Birtii interpretatio sine dubio probanda est quamvis
alia ratione ab eodem viro doctissimo aeque p. 59 ez-
posita, de qua Marquardt II p. 798: ^Membranae wurden,
weil man auf ihnen ohne Schwierigkeit ftndern und ver-
bessem konnte, zu EntwUrfen von Beden, Gedichten
empfohlen und verwendet.' Neratius igitur Membranarum
libros cum Labeonis Ili&av&v libris conferri voluit, sicut
posteri ^Opinionum' libros edidemnt, ex. gr. Ulpianus
libros VI, quorum fragmenta habes P. 2296 — 2359. cum
operis inscriptione ita intellecta optime, quae de Neratii
libromm indole cognoscuntar, conveniunt. non studiosis
autem iuris, sed potius peritis illud opus destinatum fuisse
iis rebus, quae explicantur, probatur.

Praeterea qui res in his libris tractatas perlustraverit,

4. L. NERATIUS PRISCUS 313

is I^eratium cum de civili iure tum de honorario
dixisse cognoscet. sed utriusque generis res per diversos
libros sparsae siint, ut libros singulos separatim et deinc^s
editos esse eo facilins iudicem, quod et Ulpianus D. 5, 3,
13, 3 ait: ^Neratius libro sexto Membranamm scribit
. . . idem esse libro septimo ait etiamsi', et in libromm
serie certus rerum ordo agnosci nequit.

Quod ad singulorum librorum fragmenta collocanda
attinet, quae de iure civili sunt, iis praeposui, quibus ius
praetorium tractatur. in Palingenesia fragmentorum eadem
series exhibetur, quae in lustiniani Digestis deprehenditur.

Liber I.

Be iestamentis.

!• D. 28; 5; 55. Neratius libro primo Membra-
narum. — Pater filio impuberi servum heredem sub-
stituit liberumque esse iussit. eum pupillus vendidit
Titio. Titias eum iam primo testamento facto in se-
cundo testamento liberum heredemque esse iussit.
superius testamentum Titii ruptum est^ quia is servus
et heres potest esse et, ut superius testamentum rum-
patur, sufficit ita posterius factum esse, «it aliquo casu
potuerit ex eo heres existere. qiiod ad vim autem
eius institutionis pertinet, ita se res habet, ut^ quam-
diu pupillo ex ea substitutione heres potest esse^ ex
Titii testamento libertatem hereditatemque consequi
non possit; si pupillus in suam tutelam pervenerit,
perinde ex Titii testamento liber heresque sit ac si
pupillo substitutus non fuisset; si pupillo heres ex-
stitit; propius est, ut Titio quoque^ si velit, heres
esse possit

Neratii verba a Triboniano interpolata videntar.

De legatis,

2. D. 47, 2, 65. Neratius libro primo Membra-
narum. — A Titio herede homo Seio <per vindi-

314 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

cationem^ legatus ante aditam hereditatem Titio fartum
fecit. si adita hereditate Seius legatum ad se pertinere
voluerity furti eius servi nomine aget cum eo Titius^
quia neque tunC; cum faceret furtum, eius fuit^ et, ut
maxime quis existimet, si servus esse coeperit eiuSy
cui furtum fecerat, tolli furti actionem, ut nec si alie-
natus sit, agi possit eo nomine^ ne post aditam quidem
hereditatem Titii factus est, quia ea, quae legantur^
recta via ab eo qui legavit ad eum cui legata sunt
transeunt.

Neratii verba a Triboniano interpolata videntur.

Be solidi capacitate inter vinm et tizorem?

3. D.50^5;4. Neratius libro primo Membranarum.
— Tempus vacationis, quod datur eis qui rei publicae
causa afuerunt, non ex eo die numerandum est, quo
quis abesse desiit, sed cum quodam laxamento itineris;
neque enim minus abesse rei publicae causa intelle-
gendus est, qui i^ ad^ negotium vel ab eo revertitur.
si quis tamen plus iusto temporis aut itinere aut in
eAiquo loco commoratus consumpserit, ita ea (absentia?)
interpretanda erit, ut ex eo tempore vacationis dies
incipiat ei ctdere, quo iter ex commodo peragere
potuisset.

cf. UIp. 15, 1.

De pigneratida actione,

4. D. 20, 2, 4 pr. Neratius libro primo Membra-
narum. — Eo iure utimur, ut quae in praedia urbana
inducta illata sunt pignori esse credantur, quasi id
tacite convenerit. in rusticis praediis contra observatur.

5. D. ibid. § 1. — Stabula quae non sunt in con-
tinentibus aedificiis, quorum praediorum ea numero
habenda sint, dubitari potest. et quidem urbanorum
sine dubio non sunt, cum a ceteris aedificiis separata

1 Fl ad id.

4. L. NERATIUS PRISCUS 315

sint. quod ad causam tamen talis taciti pignoris per-
tinet; non multum ab urbanis praediis difiPerunt.

6? D. 20; 2,3. Ulpianus libro septuagensimo tertio
ad edictum. — Si horreum fuit conductum vel de-
yorsorium vel area, tacitam conyentionem de inyectis
illatis etiam in his locum habere putat Neratius.

Ulpianus addit ^quod yerius est'.
Fragmentum eidem libro attribuendum duxi.

Be lege Aquilia.

7. D.9,2,53. Neratius libro primo Membranarum.
— Boyes alienos in angustum locum coegisti eoque
effectum est, ut deicerentur: datur in te ad exemplum
legis Aquiliae in factum actio.

cf. Gai. 3, 219.

De bonis distrahendis.

8. D. 27, 10, 9. Neratius libro primo Membra-
narum. — Cuius bonis distrahendis curatores facere
senatus permisit, eius bona creditoribus yendere non
permisit, quamyis creditores post id beneficium bona
yendere mallent; sicut enim integra re potestas ipsorum
est utrum yelint eligendi, ita cum alterum elegerint,
altero abstinere debent. multoque magis id seryari
aequum est, si etiam factus est curator, per quem
bona distraherentur , quamyis nondum explicato eo
negotio decesserit. nam et tunc ex integro alius curator
faciendus est neque heres prioris curatoris onerandus,
cum accidere possit, ut negotio yel propter sexus yel
propter aetatis infirmitatem yel propter dignitatem
maiorem minoremve, quam in priore curatore spectata
erat, habilis non sit, possint etiam plures heredes ei
existere neque aut per omnes id negotium adminis-
trari expediat aut quicquam dici possit, cur unus ali-
quis ex his potissimum onerandus sit.

De senatorum bonis yendendis senatusconsulto statuitur,

316 V. NERVAE ET TRATANI TEMP. lURIS CONSULTI

qnod idem senatusconsultum esse iudico, de quo Gaius
D. 27, 10, 5 tradit.

Liber 11.

Be adquirendahereditate.

9. D. 29, 2, 59. Neratius libro secundo Membra-
narum. — Qui patri heres exstitit si idem filio im-
puberi substitutus est, non potest hereditatem eius
praetermittere. quod sic recipiendum est, etiam si yiyo
pupillo mortuus erit, deinde pupillus impubes deces-
serit. [nam is qui heres exstiterit pupillo quoque
heres necessario erit.] nam si ipsum invitum obligat,
coniungi eam paternae hereditati et adcrescendi iure
adquiri cuicumque patris heredi existimandum est.

JDe iure dotium.

10. D. 12, 4, 8. Neratius libro secundo Membra-
narum. — Quod Servius in libro de dotibus scribit,
si inter eas personas, quarum altera nondum iustam
aetatem habeat, nuptiae factae sint, quod dotis nomine
interim datum sit, repeti posse, sic intellegendum est,
ut, si divortium intercesserit^ priusquam utraque per-
sona iustam aetatem habeat, sit eius pecuniae repetitio,
donec autem in eodem habitu matrimonii permanent,
non magis id repeti possit, quam quod sponsa sponso
dotis nomine dederit, donec maneat inter eos adfinitas;
quod enim ex ea causa nondum coito matrimonio
datur, cum sic detur tamquam in dotem peryenturum,
quamdiu pervenire potest, repetitio eius non est.

TJtrum post librum de nuptiis (supra p. 295) editum
an antea haec scripta sint, incertam est.

11. D.25, 1, 15. Neratius libro secundo Membra-
narum. — Quod dicitur impensas, quae in res dotales
necessario factae sunt, dotem deminuere, ita inter-
pretandum est, ut, si quid extra tutelam necessariam
in res dotales impensum est, id in ea causa sit; nam

. 4. L. NERATIUS PRISCUS 317

iueri res dotales vir suo sumptu debet. alioquin
etiam^ cibaria dotalibus mancipiis data et quaevis
modica aedificiorum dotalium refectio et agrorum
quoqne cultura dotem minuent, omnia enim haec in
specie necessariarum impensarum sunt. sed ^ea^ ipsae
res ita praestare intelleguntur, ut non tam impendas
in eas, quam deducto eo minus ex his percepisse
Yidearis. quae autem impendia secundum eam distinc-
tionem ex dote deduci debeant, non tam facile in uni-
versum definiri^ quam per singula ex genere et magni-
tudine impendiorum aestimari possunt.

Be servUutHnis praediorum rusticorum.

12. D. 8; 3; 3 pr. Ulpianus libro septimo decimo
ad edictum (P. 516*). — . . sic possunt servitutes
imponiy ut boves^ per quos fundus colitur, in vicino
agro pascantur. quam servitutem imponi posse Neratius

I libro secundo Membranarum scribit

13. D.ibid.§l. — Idem Neratius etiam ut fructus
in yicini villa cogantur coactique habeantur et peda-
menta ad vineam ex vicini praedio sumantur^ constitui
posse scribit.

14. D. ibid. § 2. — Eodem libro ait vicino, cuius
lapidicinae fundo tuo immineant, posse te <^in iure^
cedere ius ei esse terram rudus saxa iacere posita
habere, et ut in tuum lapides provolvantur ibique
positi habeantur indeque exportentur.

De deposito,

15. D. 16, 3, 18. Neratius libro secundo Membra-
narum. — De eo, quod tumultus incendii ruinae nau-
fragii causa depositum est, in heredem de dolo mortui
actio est pro hereditaria portione et in simplum 6t
intra annum quoque; in ipsum et in solidum et in
duplum et in perpetuum datur.

1 Fl. tam.

318 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. IDRIS CONSULTI

Praetor ait: ^Quod neque tamnltas neqae incendii
neqae rainae neqae naafragii caasa depositam sit, in
simplam, earam autem reram, qaae sapra comprehensae
sant, in ipsam in duplom, in heredem eias, qaod dolo
malo eias factam esse dicetar qui mortaus sit, in simplnm,
qaod ipsius, in daplam iudicium dabo'. D. 16, 3, 1. 1 Ulp.
atrom Neratias verba edicti a laliano compositi respexerit
an lulianas ius quo vel antea cives usi erant receperit,
nescio.

De vadimonio?

16. D. 2, 11, 14. Neratius libro seeundo Membra-
narum. — Si procurator ita stipulatus est, ut sistat
dumtaxat eum quem stipularetur, non etiam poenam
si status non esset stipularetur, propemodum nuUius'
momenti est ea stipulatio, quia procuratoris, quod ad
ipsius utilitatem pertinet, nihil interest sisti. sed cum
alienum negotium in stipulando egerit^ potest defendi
non procuratoris, sed eius cuius negotium gesserit
utilitatem in ea re spectandam esse, ut quantum
domini litis interfuit sisti^ tantum ex ea stipulatione
non stato reo procuratori debeatur. eadem et fortius
adhuc dici possunt, si procurator ita stipulatus esset
^quanti ea res erit', ut hanc conceptionem verborum
non ad ipsius^ sed ad domini utilitatem relatam inter-
pretemur,

De usu verbi ^adhuc' v. E. Th. Schultze: Z. d. Sav.-St.
XHp. 110.

Liber IIL
De usufructu legato.

17*. Vai fr. 71. — Materiam . . ipse su^ccidere
quantum ad villae refectionem poterit,>, ut ^putat Ne>-
ratius lib. III Membranarum, ^quemadmodum calcein,
inquit, coquere vel harenam fodere alitidvey quid aedi-
ficto neces^sarium sumerey.

17^ D. 7, 1, 12pr. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2559^). — ... materiam . . ipsum

4. L. NERATIUS PRISCUS 319

succidere quantum ad villae refectionem putat posse,
qt^emadmodum ccdcem, inquit, coquere vel harenam
fodere aliudve quid aedificio necessarium sumere.

18. D. 7, 1,44. Neratius libro tertio Membranarum.
— Usufructuarius novum tectorium parietibus, qui
rudes fuissent, imponere non potest, quia tametsi
meliorem excolendo aedificium domini causam facturus
esset, non tamen id iure suo facere potest, aliudque
est tueri quod accepisset alitid novum facere.^

De libertaie rdicta.

19. D. 40, 7, 17. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Si decem heredi dedisset, iussus est liber
esse. decem habet et tantundem domino debet: dando
haec decem non liberabitur. nam quod statulibero ex
peculio suo dare explendae condicionis causa concessum
est, ita interpretari debemus, ut non etiam ex eo dare
possit, quod extra peculium est. nec me praeterit
hos nummos peculiares posse dici, quamyis, si nihil
praeterea servus habeat, peculium nullum sit. sed
dubitari non oportet, quin haec mens fuerit id con-
stituentium, ut quasi ex patrimonio suo dandi eo nomine
seryo potestas esset, quia id maxime sine iniuria do-
minorum concedi videbatur. quod si ultra quis pro-
gredietur, non multum aberit, quin etiam eos nummos,
quos domino subripuerit, dando statuliberum condicioni
satisfacturum existimet.

JDe emptione venditione.

20. D. 19, l,31pr. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Si ea res, quam ex empto praestare de-
bebam, yi mihi adempta fuerit, quamvis eam custodire
debuerim, tamen propius est, ut nihil amplius quam
actiones persequendae eius praestari a me emptori
oporteat^ quia custodia adversus vim parum proficit.

1 Fl, an noTam faceret.

320 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURlS CONSULTI

actiones autem eas non solum arbitrio, sed etiam
periculo tuo tibi praestare debebo, ut omne lucrum
ac dispendium te sequatar.

21. D. ibid. § 1. — Et non solum quod ipse per
eum adquisii praestare debeo, sed et id, quod emptor
iam tunc sibi tradito servo adquisiturus fuisset.

22. D. ibid.§2. — Uterque nostrum eandem rem
emit a non domino^ cum emptio venditioque sine dolo
malo fierety traditaque ^utrique^ est: siye ab eodem
emimus sive ab alio atque alio^ is ex nobis tuendus
est; qui prior iuste^ adprehendit [hoc est, cui primum
tradita est]. si alter ex nobis a domino emisset, is
omnimodo tuendus est.

Eisele Z. d. Sav.-St. XI, 8.

24. D. 2, 14, 58. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Ab emptione venditione^ locatione con-
ductione ceterisque similibus obligationibus quin in-
tegris omnibus consensu eorum, qui inter se obligati
sint^ recedi possit^ dubium non est. Aristoni hoc
amplius videbatur, si ea^ quae me ex empto praestare
tibi oporteret, praestitissem et cum tu mihi pretium
deberes, convenisset mihi tecum, ut rursus praestitis
mihi a te in re vendita omnibus, quae ego tibi prae-
stitissem^ pretium mihi non dares tuque mihi ea prae-
stitisses^ pretium te debere desinere, quia bonae fidei^
ad quam omnia haec rediguntur, interpretatio hanc
quoque conventionem admittit. nec quicquam interest^
utrum integris omnibus in quae obligati essemus,
conveniret, ut ab eo negotio discederetur, an in in-
tegrum restitutis his, quae ego tibi praestitissem, con-
sentiremus^ ne quid tu mihi eo nomine praestares.
illud plane conventionC; quae pertinet ad resolvendum
id quod actum est, perfici non potest, ut tu quod iam
ego tibi praestiti contra praestare mihi cogarisy quia
eo modo non tam hoc agitur ut a pristino negotio

1 Fl. ias eios.

4. L. NERATIUS PRISCUS 321

discedamuSy quam ut novae quaedam obligationes inter
nos constituantur.

Be communione,

25. D. 10, 2y 54. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Ex bereditate Lucii Titii, quae mibi et
tibi communis erat, fundi partem meam alienayi, deinde
familiae erciscundae iudicium inter nos acceptum est.
neque ea pars quae mea fuit in iudicio yeniet, cum
a^enata de hereditate exierit, neque tua, quia etiamsi
remanet in pristino iure bereditariaque est, tamen
alienatione meae partis ezit de communione. utrum
autem unus heres partem suam non alienayerit an
plureSy nihil interest, si modo aliqua portio alienata
ab aliquo ex heredibus hereditaria esse desiit.

Be nuptiis.

26. D. 50; 1,9. Neratius libro tertio Membranarum.
— Eius, qui iustum patrem non habet, prima origo a
matre eoque die, quo ex ea editus est, numerari debet.

De materna origine cf. D. 50, 1, 1, 2, de eo qui
matris condicionem sequitur, Q&L 1, 67 sqq.

De donatione inter virum et uxorem.

27. D. 23, 3, 53. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Cum vir uxori donare vellet, debitor muli-
eris qui solvendo non erat dotem ei promisit ad id
dumtaxat, ad quod solvendo fuit, viri periculo ea res
est, et si quid debitori ad solvendum facultatis ac-
oesserit, periculnm ad eam summam quae accesserit
erescet permanebitque etiam, si rursus pauperior factus
erit, quia neque tum, cum dos promitteretur, donatio
facta est nisi eius pecuniae quae a debitore servari
non poterat, neque cum solvendo is esse coepit, do-
nationis causa permaneat, cum eo loco res sit, quo
esset, si tum quoque, cum promittereiur dos, locuples
fuissei

loziipr. antehadr. reU. ed. Bremer. 11,2. 21

322 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

De Publiciana in rem adione.

28. 0.6,2^17. Neratius libro tertio Membranaram.
— Fubliciana actio non ideo comparata est, ut res
domino auferatury eiusque rei argumentum est primo
aequitas, deinde exceptio ^si ea res possessoris non
sit^, sed ut isy qui bona fide emit possessionemque
eius ex ea causa nactus est, potius rem habeat <^quam
quilibet alius praeter dominum^ si is rem habeat^.

•
De servitutibus.

29. D. 8; 3; 3, 3. — Qui habet haustum, iter quoque
habere videtur ad hauriendum et, ut ait Neratius libro
tertio Membranarum, siye ei ius hauriendi et adeundi
^in iure^ cessum sit, utrumque habebit, sive tantum
hauriendi, inesse et aditum^ sive tantum adeundi ad
fontem, inesse et haustum. haec de haustu ex fonte
privato.

30. D. ibid. — Ad flumen autem publicum idem
Neratius eodem libro scribit iter debere ^in iure^ cedi,
haustum non oportere^ et si quis tantum haustum
cesserity nihil eum agere.

De aqna.

31. D. 43; 20, 6. Neratius libro tertio Membra-
narum. — De interdicto de aqua aestiya, item cotti-
diana quaerentes primum constituendum existimabamus,
quae esset aqua aestiva; de qua proprium interdictum
ad prioris aestatis tempus relatum reddi solet, hoc est
aestiva aqua utrumne ex iure aestivo dumtaxat tem-
pore utendi diceretur, an ex mente propositoque du-
centis, quod aestate eam ducendi consilinm haberet^
an ex natura ipsius aquae, quod aestate tantum duci
potesty an ex utilitate locorum, in quae duceretur.
placebat igitur aquam ob has duas res, naturam suam
utilitatemque locorum in quae deducitur, proprie ap-
pellari; ita ut, sive eius natura erit, ut nisi aestate

4. L. NERATIUS PBISCUS 323

dnci non possit, etiamsi hieme quoque desideraretur,
sive omni tempore anni duci eam ipsius natura per-
mitterety si utilitas r^onis^, in quam ducitur, aestate
dumtaxat usum eius exigeret; aestiva recte diceretur.

De iudicatum solvi sHpulatume,

32. D. 46, 7, 16. Neratius libro tertio Membra-
narum. - Ex iudicatum solvi stipulatione ob rem non
defensam cum uno ex S|x>nsoribus^ agere volo. is,
quod pro parte eius fit, solvere mihi paratus est: non
debet mihi in eum dari iudicium. neque enim aequum
est aut iudicio destringi aut ad infitiationem compelli
eum, qui sine iudice dare paratus est, quo non amplius
adyersarius eius per iudicem ab eo consecuturus est.

Liber IV.

De usufructu kgato.

33. D. Ij 1, 7, 3. nipianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2558). — Neratius . . libro quarto
Membranarum ait non posse fructuarium prohiberi,
quo minus reficiat (sc. dominus aedium), quia nec
arare prohiberi potest aut colere; nec solum necessarias
refectiones facturum, sed etiam voluptatis causa, ut
tectoria et payimenta et similia facere, neque autem
ampliare nec utile detrahere posse.

JDe tutda,

34. D. 46, 6, 11. Neratius libro quarto Membra-
narum. — Cum rem salyam fore pupillo cayetur, com-
mittitur stipulatio, i^i, quod ex tutela dari fieri oportet,
non praestetur. [nam et si salva ei res sit, ob id non
est, quia, quod ex tutela dari fieri oportet, non solvitur.]

Inclusa yerba Pemice merito eicit.

1 JF7. penonis.

2 Trih. fideiassoribus.

21*

324 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUEIS CONSULTI

Be servitutibus.

35. D. 8,6, 12. Celsus libro vicensimo tertio Di-
gestorum (P. 199). — Qui fundum alienum bona fide
emit, itinere quod ei fundo debetur usus est: retinetur
id ius itineris; atque etiam^ si precario aut yi deiecto
domino possidet; fundus enim qualiter se habens ita,
ut in suo habitu possessus est^ ius non depere^it^ neque
refert, iuste nec ne possideat^ qui talem eum possidet.
quare fortius et si aqua per rivum sua sponte perfluxit,
ius aquae ducendae retinetur. quod et Sabino recte
placet, ut apud Neratium libro quarto Membranarum
scriptum est.

De centumvirali iudicio?

36. D. 44; 1, 21. Neratius libro quarto Membra-
narum. — Bei maioris pecuniae praeiudicium fieri
videtur, cum ea quaestio in iudicium deducitur, quae
vel tota yel ex aliqua parte communis est quaestioni
de re maiori.

cf. Lenel Edict. p. 415.

De doli mali exceptione.

37. D.44,4, llpr. Neratius libro quarto Membra-
narum. — Si procurator agit, de dolo «ius excipi non
debet, quia aliena lis est isque rei extraneuSy neque
alienus dolus nocere alteri debet. si post litem con-
testatam dolo quid fecerit, an exceptio eo nomine in
iudicium obicienda sit, dubitari potest, quia litis con-
testatione res procuratoris fit eamque suo iam quo-
dammodo nomine exequitur. et placet de procuratoris
dolo excipiendum esse. idem de tutore, qui pupilli
nomine aget, dicendum est.

D. 44, 4, 4, 18. Ulpianus libro septuagensimo sexto
ad edictum (P. 1680). Quaesitum est, an de procuratoris
dolo, qui ad agendum tantum datus est, excipi possit.
et puto recte defendi, si quidem in rem suam procurator
datus sit, etiam de praeterito eius dolo, hoc est si ante

4. L. NERATIUS PRISCUS 325

acceptum indiciam dolo qnid fecerit, esse excipiendnm; si
Yero non in rem snam, dolam praesentem in exceptionem
conferendnm. si antem is procarator sit, coi omniam
remm administratio concessa est, tanc de omni dolo eias
excipi posse Neratias scribit.

38. D. ibid § 1. — In oniyersam aatem haec in
ea re regala seqaenda est, at dolas oninimodo puniatar,
et sit non alii cai, sed ipsi, qai eam admisit, damnosas.^

Liber V.
Be legoiUs.

39. D. 30, 124. Neratias libro qainto Membra-
naram. — Si heredes nominatim enumerati dare quid
damnati sant, propias est, at viriles partes debeant,
qaia personaram enumeratio hanc effectum habet^ ut
exaequentur in legato praestando, qui, si nominati non
essent, hereditarias partes debituri essent.

De emptione venditUme.

40. D. 18; 3, 5. Neratius libro quinto Membra-
narum. — Lege fundo yendito dicta, ut, si intra certum
tempus pretium solatum non sit, res inempta sit, de
fructibaS; quos interim emptor percepisset, hoc agi
intellegendum est^ ut emptor interim eos sibi suo
quosque iure perciperet; sed si fundus reyenisset,
Aristo existimabat yenditori de his iudicium in empto-
rem dandum esse^ quia nihil penes eum residere opor-
teret ex re, in qua fidem fefellisset.

cf. Pemice II* p. 187 sq.

Be mandato emendi.

41. D. 17, 1, 35. Neratius libro quinto Membra-
narum. — Si fundum, qui ex parte tuus est, mandavi
tibi ut emeres mihi, yerum est mandatum posse ita

1 Fl, etsi . . damnoBas faturis erit.

326 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

consistere, ut mihi ceteris partibus redemptis etiam
tuam partem praestare debeas. sed si quidem certo
pretio emendas eas mandayerim, quanticumque aliorum
partes redemeris, sic et tua pars coartabitur^ ut non
abundet mandati quantitatem, in quam tibi emendum
totum mandavi; sin autem nuUo certo pretio con-
stituto emere tibi mandaverim tuque ex diversis pre-
tiis partes ceterorum redemeris, et tuam partem viri
boni arbitratu aestimato pretio dari oportet

Be donatione inter virum et uxorem.

42. D. 24,1, 44. 'Neratius libro quinto Membra-
narum. — Si extraneus rem yiri ignorans eius esse
ignoranti uxori, ac ne viro quidem sciente eam suam
esse, donayerit, mulier recte eam usucapiet. idemque
iuris erit, si is, qui in potestate yiri erat, credens se
patrem familias esse uxori patris donaverit. sed si
yir rescierit suam rem esse, priusquam usucapiatur,
vindicareque eam poterit nec volet et hoc et mulier
noYerit, interrumpetur possessio, quia transiit in cau-
sam ab eo factae donationis. ipsius mulieris scientia
propius est, ut nuUum adquisitioni dominii eius ad-
ferat impedimentum; non enim omnimodo uxores ex
bonis virorum, sed ex causa donationis ab ipsis factae
adquirere prohibitae sunt.

De iniuria.

43. D. 47, 10, 41. Neratius libro quinto Membra-
narum. — Pater, cuius filio facta est iniuria, non est
impediendus, quo minus duobus iudiciis et suam in-
iuriam persequatur et filii.

cf. Gai. 3, 221.

De adquirendo rerum dominio?

44. D. 41, 1, 14. Neratius libro quinto Membra-
narum. — Quod in litore quis aedificaverit, eius erit;

4. L. NERATIUS PEISCUS 327

nam litora publica non ita sunt^ ut ea^ quae in patri-
monio sunt populi, sed ut ea^ quae primum a natura
prodita sunt et in nuUius adhuc dominium peryenerunt.
nec dissimilis condicio eorum est atque piscium et
ferarum^ quae simul atque adprehensae sunt; sine dubio
eiuS; in cuius potestatem pervenerunt; dominii fiunt.

45. Ibid. § 1. — IUud yidendum est, sublato aedi-
ficio, quod in litore positum erat^ cuius condicionis is
locus sit, hoc est utrum maneat eius cuius fuit aedi-
fieium, an rursus in pristinam causam reccidit per-
indeque publicus sit, ac si numquam in eo aedificatum
foisset. quod propius est, ut existimari debeat [si
modo recipit pristinam litoris speciem].

Triboniani verba Pemice deprehendit.

Be usucapione.

46. D. 41, 10, 5. Neratius libro quinto Membra-
narum. — Usucapio rerum, etiam ex aliis causis con-
cessa intQrdum^, propter ea, quae nostra existimantes
possideremusy constituta est^ ut aliquis litium finis
esset. sed id^ quod quis, cum suum esse existimaret,
possederit, usucapiet, etiamsi falsa fuerit eius existi-
matio. quod tamen ita interpretandum est, ut proba-
bilis error possidentis usucapioni non obstet, yeluti
si ob id aliquid possideam, quod servum meum aut
eius, cuius in locum hereditario iure successi, emisse
id falso existimem, quia in alieni facti ignorantia
tolerabilis error esi

Pemice 11*, 396 n. 6: *Der erste Satz ist gewifs ver-
unstaltet . . . was ursprQnglich da stand, Iftfst sich nicht
feststellen . . . mir scheint das Ganze ftlr die Membranen
zu allgemein und zu lehrhaft'.

De iuris errore.

47. D. 22, 6, 2. Neratius libro quinto Membra-
narum. — In omni parte error in iure non eodem

1 Fl, interim.

328 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUEIS CONSULTI

loco quo facti ignorantia haberi debebit; cum iu»
finitum et possit esse et debeat^ facti interpretatio
plerumque etiam prudentissimos fallat.

Liber VL
De emptione venditione.

48. D. 21, 2, 48. Neratius libro sexto Membra-
narum. — Cum fundus *uti optimus maximusque est'
emptus est et alicuius servitutis eyictae nomine ali-
quid emptor a venditore consecutus est, deinde totus
fundus evincitur, ob eam eyictionem id praestari debet
quod ex duplo reliquum est; nam si aliud observabi-
mus, servitutibus aliquibus et mox proprietate evicta
amplius duplo emptor [quam] quanti emit consequeretur.

De iure dotium.

49. D. 25, 1, 16. Idem (sc. Neratius) libro sexto
Membranarum. — Et ante omnia quaecumque impensae
quaerendorum fructuum causa factae erunt, quamquam
eaedem etiam colendi causa fiant ideoque non solum
ad percipiendos fructus, sed etiam ad conservandam
ipsam rem speciemque eius necessariae sint, eas vir
ex suo facit nec uUam habet eo nomine ex dote de-
ductionem.

De tutelis.

50. D. 12; 6; 41. Neratius libro sexto Membra-
narum. — Quod pupillus sine tutoris auctoritate stipu-
lanti promiserit solyerit, repetitio est, quia nec natura
debet.

De hereditatis petitione.

51. D. 37, 10, 9. Neratius libro sexto Membra-
narum. — Quod Labeo scribit, quotiens suppositus
esse dicitur pupillus, cum quo de patris eius heredi-
tate controversia est, curare praetorem debere, ut is
in possessione sit, de eo puto eum velle intellegi, qui
post mortem patris familiae, qui se sine liberis dece-

4. L. NEEATIUS PRISCUS 329

dere credidit, filius eins esse dici coepit; nam eius,
qui adgnitus est ab eo, de cuius bonis quaeritur,
iustior in ea re causa est quam postumi.

52. D. 5, 3; 13^ 3. Idem (sc. Ulpianus) libro quinto
decimo ad edictum (P. 512). — Neratius libro sexto
Membranarum scribit ab herede peti hereditatem posse,
etiamsi ignoret pro herede vel pro possessore defnnctum
possedisse.

De adquirendo rerum dominio?

53. D. 39, 2y 47. Neratius libro sexto Membra-
narum. — Quod conclaye binarum aedium dominus
ex aliis aedibus in aliarum usum convertit^ non solum
si contignatio, qua id sustinebitur^ orietur ex parte
earum aedium^ in quarum usum conversum erit, earum
fiet; sed etiam si transyersa contignatio tota in ali-
arum aedium parietibus sedebit. sed et Labeo in
libris posteriorum scribit binarum aedium dominum
utrisque porticum superposuisse inque eam aditu ex
alteris aedibus dato alteras aedes servitute [oneris]
porticus servandae imposita vendidisse: totam porticum
earum aedium esse quas retinuisset, cum per longitu-
dinem utriusque domus extensa <^suspensa^ esset trans-
yersae contignationi, quae ab utraque parte parietibus
domus^ quae venisset, sustineretur. nec tamen con-
sequens est, ut superior pars aedificii^ quae nulli con-
iuncta sit neque aditum aliunde habeat, alterius sit,
quam cuius est id cui superposita est.

?

54. D. 1, 3, 21. Neratius libro sexto Membra-
narum. — Et ideo rationes eorum, quae constituuntur,
inquiri non oportet; alioquin multa ex his quae certa
sunt subvertuntur.

cf. lulianum D. 1, 3, 20. ^Non omnium quae a maiori-
bus constituta sunt, ratio reddi potest'.

330 *V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Liber VH.

Legatorum servandorum causa.

55. D. 36; Zy 13. NeratiuB libro septimo Membra-
narum. — Ei quoque, cui legatorum actio datur in
eum, qui praetermissa institutione ab intestato possidet
hereditatem, legatorum satisdatur et, nisi satisdabitnr;
in possessionem legatorum servandorum causamittitur;
nam haec quoque praetor perinde salva esse Tult atque
ea quae iure ciyili debentur. idem Aristoni placet.

De verborum ohligatione.

56. D. 15; 3, 18. Neratius libro septimo Membra-
narum. — Quamvis in eam rem pro servo meo fide-
iusseris, quae ita contracta est, ut in rem meam ver-
saretur, veluti si, cum servus frumentum emisset quo
familia aleretur^ venditori frumenti fideiusseris, pro-
pius est tamen, ut de peculio eo nomine, non de in
rem verso agere possis^ ut unius dumtaxat in quoquo
contractu de in rem verso sit actio, qui id ipsum
credidit quod in rem domini versum est.

De 'hereditatis petitione.

57. D. 5, 3, 13, 3. Idem (sc. Ulpianus) libro quinto
decimo ad edictum (P. 512). — (Neratius libro sexto
Membranarum scribit ab herede peti hereditatem posse,
etiamsi ignoret pro herede vel pro possessore defunc-
tum possedisse.) idem esse libro septimo ait etiam
si putavit heres eas res ex hac hereditate esse quae
sibi delata est.

58. D. 5; 3, 57. Neratius libro septimo Membra-
narum. — Gum idem eandem hereditatem adversus
duos defendit et secundum alterum ex his iudicatum
est, quaeri solet, utrum perinde ei hereditatem restitui
oporteaty atque oporteret, si adversus alium defensa
non esset, ut scilicet si mox et secundum alium fuerit
iudicatum^ absolvatur is cum quo actum est, quia

4. L. NERATIUS PRISCUS 331

neque possideat neque dolo malo fecerit, quo minus
possideret quod iudicio revictus restituerit, an quia
possit et secundum alium iudicari| non aliter restituere
debeat quam si cautum ei fuerit, quod adversus alium
eandem hereditatem defendit. [sed melius est officio
iudicis cautione vel satisdatione victo mederi; cum et
res salva sit ei qui in exsecutione tardior venit ad-
Tersus priorem victorem.]

Inclusa verba non Neratii esse Pemice iure censet.

De exceptione rei iudicatae,

59. D. 44, 2, 27.^ Neratius libro septimo Membra-
narum. — Cum de hoc, an eadem res est, quaeritur,
haec spectanda sunt: personae, id ipsum de quo agitur,
causa proxima actionis. nec iam interest, qua ratione
quis eam causam aotionis competere sibi existimasset,
perinde ac si quis, posteaquam contra eum iudicatum
esset, nova instrumenta causae suae repperisset.

Be usucapione,

60. D. 41, 3, 41. Idem (sc. Neratius) libro sep-
timo Membranarum. — Si rem subreptam mihi pro-
curator meus adprehendit, quamvis per procuratorem
possessionem apisci nos iam fere conveniat, nihilo
magis eam in potestatem meam redisse usuque capi
posse existimandum est, quia contra statui captio-
8um erit.

De deposito.

61. D. 17, 1, 89. Neratius libro septimo Membra-
narum. — Et Aristoni et Celso patri placuit posse
rem hac condicione deponi mandatumque (condicione
fiduciae causa?) suscipi, ut res periculo eius sit qui
depositum vel mandatum (depositi vel maudati causa?)
suscepit, quod et mihi verum esse videtur.

Pernice III p. 1 39 n. 2.

332 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Incertoram librornm fragmenta.

Be operis lilertorum.

62. D. 38, 1, 49. Gaius libro singulari de casibus
(P. 5). — Duorum libertus potest aliquo casu siugulis
diversas operas uno tempore in solidum edere, veluti
si librarius sit et alii patrono librorum scribendorum
operas edat, alter vero peregre cum suis proficiscens
operas custodiae domus ei indixerit; nihil enim yetat,
dum custodit domum, libros scribere. hoc ita Neratius
libris Membranarum scripsit.

De iure doUum,

63f. D. 24, 3, 17pr. Paulus libro septimo ad Sa-
binum (P. 1766^). — . . . si socer ex promissione a marito
conveniatur, solet quaeri, an idem ei honor habendus
sit (sc. ut in id damnetur quod facere potest). Nera-
tius libris Membranamm et Proculus scribunt hoc
iustum esse.

63^. D. 42, 1, 21. Paulus libro sexto ad Plautium
(P. 1131^). — Sicut . . cum marito agitur, ita et cum
socero, ut non ultra facultates damnetur. an si cum
socero ex promissione dotis agatur, in id quod facere
potest, damnandus sit? quod itidem^ aequum esse
yidetur. sed alio iure utimur, ut et Neratius scribit.

De condidione*

64. D. 12, 4, 3, 5. Ulpianus libro yicensimo sexto
ad edictum (P. 772^). — Si liber homo, qui bona fide
seryiebat, mihi pecuniam dederit, ut eum manumittam,
et fecero, postea liber probatus an mihi condicere
possit, quaeritur. et lulianus libro undecimo Digesto-
rum scribit competere manumisso repetitionem. Ne-
ratius etiam libro <(. . ,y Membranarum refert Paridem
pantomimum a Domitia Neronis filia decem, quae ei

1 Fl et id.

4. L. NERATIUS PRISCUS 333

pro libertate dederat, repetisse per iudicem nec fuisse
quaesituni; an Domitia sciens liberum accepisset.

De pantomimo vel histrione Paride et Domitia v. Tac.
ann. 13, 19 — 22, qui 13, 27 de lite haec refert:
^scripsitque Caesar senatui, privatim expenderent causam
libertonmi, quotiens a patronis arguerentur . . . nec multo
post ereptus amitae libertus Paris quasi iure civili, non
sine infamia principis, cuius iussu perpetratum ingenui-
tatis iudicium erat'.

Quod in XJlpiani fragmento de Neronis ^filia' dicitur,
non Neratio, sed Ulpiano tribuendum videtur.

65. D. 13; 1; 12; 2. Ulpianus libro trigensimo
octaTO ad edictum (P. 1058). — Neratius libris Membra-
narum Aristonem existimasse refert eum; cui pignori
res data sit, incerti condictione acturum, si ea sub-
repta est.

IX. Incerti operis fragmenta.

^Ad Neratium' libros IV, quorum fragmenta in
lustiniani Digestis ezhibentur (P. 1020 — 1048), Paolum
scripsisse constat. explanatum vero Neratii opus a Paulo
esse, neque traditum est neque certo cognosci potest.
cum notabile sit, Pauli ad Neratium fragmentis in lusti-
niani Digestis fragmenta Neratii ex Besponsorum libris
desumpta non raro ezcipi, veluti:

D. 15, 1, 55. Neratius libro primo Besponsorum.

D. 15, 1, 56. Paulus libro secundo ad Neratium.

D. 32, 24. Neratius libro secundo Besponsorum.

D. 32, 25. Paulus libro primo ad Neratium.

D. 32, 26. Idem libro secundo ad Neratium.

D. 33, 7, 23. Neratius libro secundo Besponsorum.

D. 33, 7, 24. Paulus libro tertio ad Neratium.

D. 47, 2, 84. Neratius libro primo Besponsorum.

D. 47, 2, 85. Paulus libro secundo ad Neratium,
vir quidam doctus qui iam pridem de Neratio scripsit
(I. 0. Sickel, Lips. 1788), coniecit illas ad Neratium notas

334 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUEIS CONSULTI

ad eius Besponsomm libros pertinere. ad quam coniec-
turam coniirmandam quamquam addi potest, in Pauli
fragmentis illis responsum quoque Neratii invenin (D. 47,
19, 6), et idem fere quod Neratium respondisse Paulus
D. 41, 3, 8 refert, libro III ad Neratium D. 41, 3, 47
tradi, tamen plus dubitationis remanet, quam ut Neratii
fragmentis Besponsorum libris tribuendis ea addere liceat,
quae ex Pauli his libris quaeh possunt.

De iure inprimis civili Neratium dixisse apparet.
quod de peculio quaedam addidit, in eo lavolenum secutns
videtur, quem libro XII ex Cassio de peculio et de in
rem verso dixisse vidimus. priorum iuris consultorum
sententias a Neratio prolatas Triboniani adiutor videtur
abiecisse (D. 45, 1, 140pr. ^De hac stipulatione . . . apud
veteres varium fuit. Paulus: sed verius est . . .').

In Pauli fragmentis cum ea quae ad Neratium nota*
vit, saepius diserte designentur (quibusdam praemissis
legitur 'Paulus' P. 1029. 1030. 1033. 1034, 1036. 1037.
1040. 1043. 1048. 'Paulus notat' P. 1040. 'Neratius' . . .
^Paulus' P. 1023), unum fragmentum Pauli tantummodo
notam exhibere dicitur (P. 1024). de ceteris fragmentis dnbi-
tari potest, utrum Neratii an Pauli sententiam exhibeant.
quorum fragmentorum duo genera sunt, alterum eonun,
quae unam sententiam separatam continent (ex. gr. P. 1020.
1022. 1025), alterum eorum, quibus plures sententiae
coniunctae ita proferuntur, ut in priore parte Pauli nomen

positum sit (P. 1027 D. 35, 1, 96 pr Paulus: . . . § 1 . . .

P. 1046 D. 45, 1, 140pr. . . § 1 . . .Paulus . . . § 2 . . .): in
his Pauli nomen ad eam tantum sententiam, cui di-
serte adiectum est, spectare satis apparet. at neque ea
fragmenta, in quibus PauU nomen deest, neque fragmen-
torum partes, ad quas Pauli nomen insertum non pertinet,
ideo Neratio attribuendae sunt, immo Pauli videntur esse.
quin etiam Pauli oratio nonnunquam agnoscitur^ ex. gr.
fragmentum P. 1021 D. 7, 5, 4: ^ergo cautio etiam ab hoc
exigenda erit' vel ideo Paulo attribuendum videtur, quod in
aliis fragmentis haec leguntur: ^PauIus: ergo . . . idem dicen-

4. L. NERATIUS PRISCUS 335

dam est' F. 1027. Taulas: quemadmodimi ergo . . .'
P. 1036.

Sed utut res se babet, ea fragmenta de quibns dnbi-
tari potest, utrum Fauli an Neratii sint, omittere malni

Qnod ad Neratii iragmenta proponenda attinet^ pri-
mmn monendnm est, in Fauli libris ad Neratium singulis,
ut conicere licet, separatim editis de yariis iuris civilis
capitibus dictum fuisse. sed fragmenta per quattuor
libros distribuere cum plus audaciae quam utilitatis
habeat, sententias argumento inter se finitimas ac similes
secundum Sabinianum ordinem componendas duzi.

Be legatis.
Be usufntciu legato.

1. D. 35; 1, 96. Paulus libro primo ad Neratium
(P. 1027). — Titio tmis frudm servi legcUus est, et si
ad ewm pervenire desisset^ libertas servo data est. TiUus
vivo testatore^ decessU. libertas non valet, quia condido
nec initium accepit.

Sequuntur baec: ^Paulus: ergo et si'.

Be usu legato.

2. D. 1, S, 23. Paulus libro primo ad Neratium
(P. 1023). — Neratius. Usuariae rei speciem is cuius
proprietas est nuUo modo commutare potest,

Sequuntur baec: ^Paulus: deteriorem . . .'

De fundo legato.

3. D. 33, 7; 24. Paulus libro tertio ad Neratium
(P. 1043). — Fundu^, qui locatus erat, legaius est cum
instrumento; vnstrummtum, quod cohnus in eo hdbuit,
legato cedit

Sequuntur baec: Taulus: an quod . . .'

336 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

2>e legato condidondlu

4. D. 35; 1, 97. Idem (sc. Paulus) libro secundo
ad Neratium (P. 1036). — Munieyp^tiS, si itirassenty lega-
tum est, haec candicio non est impo^Uis,

Sequuntur haec: ^Paulus: quemadmodum ergo . . .'

De fideicommissis.

5. D. 34, 1, 23. Paulus libro quarto ad Neratium
(P. 1048). — Neratius. Bogatus es, ut quendam educes.
ad victum necessaria ei praestare cogendus es.

Sequuntur haec: ^Paulus: cur . . .'

Be libertate rdida?

6. D. 40; 2, 24. Paulus libro secundo ad Neratium
(P. 1037). — PupiUus qui infans non est apud con-
silium recte manumitHt

Sequuntur haec: ^Paulus: scilicet . . .'

De donatione inter virum et uxorem?

7. D. 24; 1, 63. Paulus libro tertio ad Neratium
(P. 1043). — De eo, quod uxoris in aedificium viri ita
coniunctum esty ut detrachim alicuius usus esse possit,
dicendum est agi posse, quia ^aliay nuUa actio est, ex
lege duodecim tabularum, quamvis decemviros non sit
credibile de his sensisse, quonm voluntate res eorum in
alienum aedificium coniunctae essent

Sequuntur haec: ^Paulus notat . . .' fragmenti initium
quantum ad loquendi usum pertinet (^de eo qood uxoris
. . . coniunctum est'), Tribonianum sapit.

De furto,

8. D. 47; 19; 6. Paulus libro primo ad Neratium
(P. 1030). — Si rem hereditariamy ignorans in ea oausa
esse, rubripuistiy furtum te facere respondit

Sequuntur haec: ^Paulus: rei hereditariae . . .'
Cuius responsum proponitnr nescio.

4. L. NEBATIUS PBISCUS 337

Be verbortm dbligtxHonibus.

9. D. 45, 1, 140, 1. Paulus libro' tertio ad Nera-
tium (P. 1046). — De hac sHpulatione ^annua bima
trima die id argentum Ksua} quaque die dari?^ apud
veteres varium fuit,

Sequuntur haec: ^Paulus: sed yerius et bic tres esse
trium summarum stipulationes', id quod Neratius videtur
negasse.

10. D. 46, 2, 32. Paulus libro primo ad Neratium
(P. 1029). — Te .hominem et Seium decem mihi dare
opartet. sHpulor db aUero novandi causa ita ^quod te
aut Seium dare oportef: utrumque novatur.

Sequuntur haec: ^Paulus: merito, quia^

11. D. 15, 1, 56. Paulus libro secundo ad Nera-
tium (P. 1033). — Quod senms meus pro dddtore meo
mihi expromisitf ex peculio deduci dSet et a ddntore
nihHo minus dehetur. sed videamuSy ne credendum sit
peculiare fieri nomen eivSy pro quo expromissum est.

Sequuntur haec: ^Paulus: utiqne'.

De peculio.

12. D. 17, 1, 61. Paulus libro secundo ad Nera-
tium (P. 1034). — Quod filio familias utpeteret mandavi,
emomcipatus exegit; de peculio intra annum uHliter agam.

Sequuntur haec: ^Paulus: sed et cum filio'.

X. Incertae sedis fragmenta.

Hac coUocandi ratione usus sum, ut fragmenta magis
ad ius civile pertinentia secundum Sabinianum ordinem
disposita seiungerem ab iis quibus magis ius honorarium
tractatur.

1. Ad ius ciyile.

De testamentis.

Le herede insHtuendo,

1. D. 28, 5, 56. Paulus libro primo ad legem
Aeliam Sentiam (P. 913). — Si is qui solyendo non

lurispr. antohadr. rell. ed. Bremer. II, S. 22

338 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

est primo loco Stichum, secundo eum cui ex fidei-
comxnissi causa libertatem debet^ liberum et heredem
instituerit, Neratius secundo loco scriptum heredem
fore aity quia non yidetur creditorum fraudandorum
causa manumissus.

Gai. 2y 154. ^ . qui facultates suas suspectas habet,
solet seryum suum primo aut sec^ndo vel etiam ulteriore
gradu liberum <esse iubere^ et heredem instituere . . .'
cf. Ulp. 1, 41.

2. D. 28, 5, 9, 14. Ulpianus libro quinto ad Sa-
binum (P. 2464). — Si quis ita scripserit ^Stiehus
liber esto et^ posteaquam liber erit, heres esto', Labeo^
Neratius et Aristo opinantur detracto verbo medio
^postea' simul ei et libertatem et hereditatem com-
petere.

De legatis.

Be legatorum generibus.

JDe legato per vindieationem,

3. Gai. 2, 195. — ... Nerva . . et Proculus ceteri-
que illius scholae auctores non aliter putant rem
legatarii fieri, quam si voluerit eam ad se pertinere.

De leg<xto per damnationem,

4. D. 31; 67; 8. Idem (sc. Papinianus) libro nono
decimo Quaestionum (P. 288). — Si rem tuam, quam
existimabam meam, te herede instituto Titio legem^
non est Neratii Prisci sententiae nec constitutioni
(sc. divi Pii) locus, qua cavetur, non cogendum prae-
stare legatum heredem.

Gai. 2, 202. ^ . eoque genere legati etiam aliena
res legari potest.' I. 2, 20, 4. *. . . q[uod . . diximus alie-
nam rem posse legari, ita intellegendum est, si defunctus
sciebat alienam rem esse, non et si ignorabat; forsitan
eiiim, si scisset alienam, non legasset. et ita divus Pius
rescripsit.'

4. L. NERATIUS PBISCUS 339

JDe herede inira ten^pus petere veHto,

5. D. 34, 3, 8, 2. Pomponius libro sexto ad Sa-
binuiir (P. 509). — IUad videndum est, an eius tem-
porisy intra quod petere heres yetitus sit, vel usuras
yel poenas petere possit. et Priscus Neratius existima-
bat committere eum adyersus testamentum, si petisset.

Pomponius addit: ^quod yerum est'.

JDe usufructu Ugato,

De loei usufrucUt Ugaio,

6*. D. 8, 5, 2, 2. Idem (sc. Ulpianus) libro septimo
decimo ad edictum (P. 594). — . . Neratius scribit, si
medii loci usus fructus legetur, iter quoque sequi, per
ea scilicet loca fundi, per quae qui usum fructum ^in
iure^ cessit constitueret, quatenus est ad &uendum
necessarium.

6^. Vat. 54. — Sicut legato usu fructu loci sine
seryitute iter quoque per loca testatoris debetur, ita
in iure cesso iter quoque contineri Neratius scribit.

De domm usufruciu hahitandi causa relicto.

7. D. 7; 8, 10, 2. nipianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2576). — . . si sic relictus sit ^illi
domus asum fructum habitandi causa', utrum habi-
tatidnem an yero et usum fructum habeat, yidendum.
et Proculus et Neratius putant solam habitationem
legatam.

Ulpianus addit: ^quod est verum.

De iure accrescendi.

8». Vat. fr. § 83 (Ulp,). — Non solum . . si duobus
do lego usus fructus legetur^ erit ius adcrescendi, yerum
<et> si alteri usus fructus, alteri proprietas; nam
amittente usum fructum alterO; cui erat legatus, magis
iure adcrescendi ad alterum pertinet quam redit ad
proprietatem. nec noyum; nam et si duobus usus
fructus legetur et apud alterum sit consolidatus, ius

22*

340 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

adcrescendi non perit nec ei, apud quem consolidatus
est; neque ab eo^ et ipse, quibus modis amitteret ante
consolidationem, iisdem et nunc ipso quidem iure non
amittety sed praetor secutus exemplum iuris civilis
utilem actionem dabit fructuario. et ita ^et^ Neratio
et Aristoni videtur.

8^ D. 7, 2, 3, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2566). — Non solum . . si duobus
usus fructus legetur, est ius adcrescendi, verum et si
alteri usus fructus^ alteri fundus legatus est; nam
amittente usum fructum altero^ cui erat legatus^ magiR
iure adcrescendi ad alterum pertinet quam redit ad
proprietatem. nec novum; nam et si duobus usus
fructus legetur et apud alterum sit consolidatus, ius
adcrescendi non perit neque ei, apud quem consoli-
datus est, neque ab eo, et ipse^ quibus modis amitteret
ante consolidationem, isdem et nunc amittet. et ita
et Neratio et Aristoni videtur.

9. Vat. 85 (Ulp. ad Sab.). — Si . . per damnationem
usus fructus legetur^ ius adcrescendi cessat . . .^ quo-
niam damnatio partes facit. proinde si rei alienae
usus fructus legetur et ex Neroniano confirmetur lega-
tum^ sine dubio dicendum est ius adcrescendi cessarC;
si modo post constitutum usum fructum fuerit amis-
sus ... an tamen in Neroniano, quoniam exemplum
vindicationis sequimur, debeat dici utilem actionem
amisso usu fructu ab altero alteri dandam, quaeri
potest. et puto secundum Neratium admittendum.

Be ftmdi instrumento Ugato.

10. D. 33y 7y 12, 4. Ulpianus libro vicensimo ad
Sabinum (P. 2609). — Saltuarium . . Labeo quidem
putat eum demum contineri (sc. instrumento legato)^
qui fructuum servandorum gratia paratus sit, eum
non, qui finium custodiendorum causa; sed Neratius
etiam hunc.

4. L. NERATIUS PRISCDS 341

Be servis JegcUis,

11. D. 33^ 5, 18. Scaevola libro terido decimo
Quaestionum (P. 171). — Homine legato Neratius ait
nihil agi repudiato Pamphilo itaque eum ipsum eligi
posse.

12. D. 35, l^ 37. Paulus libro singulari ad legem
Fufiam Caniniam (P. 925). — Si quis eum, quem ipse
manumittere non poterat, legaverit ita, ut eum lega-
tarius manumitteret, [etsi a legato non repellaturj
non est compellendus ut manumittat, quoniam totiens
secundum yoluntatem testatoris facere compellitur,
quotiens contra legem nihil sit futurum. idque Ne-
ratius scripsit, et tamen a legato non esse eum re-
pellendum, quoniam magis l^atarium aliquid com-
modum testator in hoc servo quam heredem habere
Yoluisset.

Incln8a verba a Tribomano inserta esse Pernice III
p. 36 n. 1 iudicat.

13. D. 30, 45 pr. Pompouius libro sexto ad 8a-
binum (P. 498). — Si a substituto pupilli ancillas
tibi legassem easque tu a pupillo emisses et antequam
scires tibi legatas esse alienayeris, utile legatum esse
Neratius et Aristo et Ofilius probant.

De Muciana cautione.

14. D.35, 1, 7pr. Ulpianus libro octayo decimo(?)
ad Sabinum (P. 2595). — Mucianae cautionis utilitas
consistit in condicionibus, quae in non faciendo sunt
conceptae, ut puta *si in Capitolium non ascenderit',
^si Stichum non manumiserit' et in similibus; et ita
Aristoni et Neratio et luliano yisum est.

Ad legem Fdlcidiam.

15. D. 35, 2, 82. Ulpianus libro octayo Dispu-
tationum (P. 144). — Quaerebatur, cum is qui solum
in nomine quadringenta in bonis habebat ipsi debitori

342 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

liberationem^ Seio autem quadringenta legaverit^ si
debitor yel solvendo non sit vel eentum facere possit,
quantum quisque habeat interyentu legis Falcidiae.
dicebam legem Falcidiam ex eo quod refici ex heredi-
tate potest quartam heredi tribuere, residuum do-
drantem inter legatarios distribuere. quare cum nomen
minus solyendo est in hereditate, eius quod exigi
potest pro rata fit distributio, residui yenditio facienda
est, ut id demum in hereditate computetur, quanti
nomen distrahi potest! . • . quod si nihil facere debitor
potest; aeque in centum quinquaginta accepto liberan-
dus est. de residuo yenditionem nominis faciendam
Neratius ait.

De fideicommissis.

16. D. 36, 1, 1, 19. Ulpianus libro tertio Pidei-
commissorum (P. 1872). — . . Neratius scribit, si heres
rogatus restituere <^restituat^ totam hereditatein non
deducta Falcidia rogato et ipsi, ut alii restituat, non
utique debere eum ^fideicommissarium^ detrahere fidei-
commissario secundo quartam^ nisi liberalitatem tantum
ad priorem fideicommissarium heres yoluit pertinere.

17. D. 36, 1, 65, 12. Gaius libro secundo Pidei-
commissorum (P. 398). — Si Titius rogatus sit heredi-
tatem Maeyio restituere, Maeyius Seio certam pe-
cuniam, et Titius quartae retinendae beneficio adyersus
Maeyium usus fuerit, Neratius scribit Maeyium quoque
Seio eo minus aequum esse praestare, ne ipse de suo
damnum sentiat.

De libertate relida.

18. D.40,4, 7. Idem fsc. Ulpianus) libro nono de-
cimo ad Sabinum (P. 2597^). — Neratius scribit eius,
cui libertas sic data est ^si mihi nuUus filius erit cum
moriar, Stichus liber esto^, impediri libertatem pos-
tumo nato.

4. L. NERATIDS PRISCUS 343

De statuliberis.

19. D. 40, 7; 5pr. Pomponius libro octavo ad
Sabinum (P. 524). — Statuliber rationem reddere
iussus reliquum quod apparet solyit; de eo, quod ob-
scurius est, satisdare paratus est. Neratius et Aristo
. . putant liberum fore, ne multi ad libertatem per-
venire non possint incerta causa rationis et genere
negotii huius modi.

De enyptione venditione.

JDe fu/ndo vendUo,

20. D. 19, 1, 13; 14. TTlpianus libro trigensimo
secundo ad edictum (P. 934). — Si Titius fundum,
in quo nonagiuta iugera erant, vendiderit et in lege
emptionis dictum est in fundo centum esse iugera et
antequam modus manifestetur, decem iugera alluvione
adcreverinty placet mihi Neratii sententia existimantis,
uty si quidem sciens vendidit, ex empto actio competat
adversus eum, quamvis decem iugera adcreverint, quia
dolo fecit nec dolus purgatur; si vero ignorans vendi-
dit; ex empto actionem non competere.

21. D. 18; 3, 4; 1. Idem (sc. Ulpianus) libro trigen-
simo secundo ad edictum (P. 944). — (8i fundus lege
commissoria venierit) . . . quod ait Neratius habet
rationem; ut interdum fructus emptor lucretur; cum
pretium quod numeravit perdit.^

Sequuntur haec: ^igitur sententia Neratii tunc habet
locum, quae est humana, quando emptor aliquam partem
pretii dedit.* Pemice II' p. 188 n. 1: Mafs diese Worte
von Ulpian herrtlhren, ist recht unwahrscheinlich.'

De servo vendUo»

22. D. 15, 1, 32, 2. Ulpianus libro secundo Dispu-
tationum (P. 47). — Venditor servi si cum peculio

1 Fl perdidit.

344 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

seryum yendidit et tradiderit peculium; ne intra annum
quidem de peculio convenietur; neque enim hoc pre-
tium servi peculium est^ ut Neratius scripsit.

23. D. 19, 1, 11, 7. Idem (sc. Ulpianus) libro tri-
gensimo secundo ad edictum (P. 931). — Venditorem,
etiamsi ignorans vendiderit, fugitivum non esse prae-
stare emptori oportere Neratius ait.

24. Ibid. § 8. — Idem Neratius, etiamsi alienum
servum vendideris, furtis noxisque solutum praestare
te debere ab omnibus receptum ait, et ex empto ac-
tionem esse, ut habere licere emptori caveatur, sed et
ut tradatur ei possessio.

25. Ibid. § 9. — Idem ait non tradentem quanti
intersit condemnari; satis autem non dantem, quanti
plurimum auctorem periclitari oportet.

26. Ibid. § 10. — Idem Neratius ait propter
omnia haec satis esse quod plurimum est praestari,
id est ut sequentibus actionibus deducto eo quod prae-
stitum est lis aestimetur.

27. Ibid. § 11. — Idem . . ait, si quid horum non
praestetur, cum cetera facta sint, nullo deducto con-
demnationem faciendam.

28. Ibid. § 13. — Idem Neratius ait venditorem
in re tradenda debere praestare emptori^ ut in lite de
possessione potior sit.

Be emptore qui simplam pro dupla per errorem

stipulaius est,

29. D. 21, 2, 37, 2. Ulpiauus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 930®). — Si simplam pro dupla
per errorem stipulatus sit emptor, re evicta consecu-
turum eum ex empto Neratius ait, quanto minus sti-
pulatus sit, si modo omnia facit emptor, quae in
stipulatione continentur; quod si non fecit, ex empto
id tantum consecuturum, ut ei promittatur quod minus
in stipulationem superiorem deductum est.

4. L. NERATIUS PBISCUS 345

De mcmdato emendi servl

30. D. 17, 1, 26, 7. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 488). — . . cum servus, quem
mandatu meo emeras, furtum tibi fecisset, Neratius
ait mandati actione te consecuturum, ut servus tibi
noxae dedatur, si tamen sine culpa tua id acciderit;
quod si ego scissem talem esse servum nec prae-
dixissem, ut possis praecayere, tunc quanti tua intersit,
tantum tibi praestari oportet.'

31. D. 21, 1, 25, 3. Ulpianus libro primo ad edic-
tum aedilium curulium (P. 1773). — Procuratoris fit
mentio in hac actione (sc. redhibitoria). sed Neratius
procuratorem hic eum accipiendum ait^ non quemlibet,
sed cui uniyersa negotia aut id ipsum, propter quod
deterius factum sit (sc. mancipium), mandatum est.

De commmione.

FamiUae erdscundae,

32. D. 10, 2, 18, 7. Ulpianus libro nono decimo
ad edictum (P. 633^). — . . . si quis (sc. heredum)
Titio debitum solverit, ne pignus veniret, Neratius
scribit familiae erciscundae iudicio eum posse experiri.

Commmi dividundo.

33. D. 10, 3, 7, 1. Idem (sc, Ulpianus) libro vicen-
simo ad edictum (P. 642). — Neratius scribit arbitrum,
si regionibus fundum non vectigalem divisum duobus
adiudicaverit, posse quasi in duobus fundis servitutem
imponere.

34? D. ibid. § 3. — Ex quibusdam . . causis <ubi>
vindicatio cessat, si tamen iusta causa est possidendi,
utile communi dividundo competit, ut puta si ex causa
debiti soluti fiducia^ possideatur.

^Fr. 7 § 3 comm. div. 10, 3 ist allem Anscheine nach

1 Trih, ex cansa indebiti soluti res. emend, KeUer,

346 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSDLTI

aas dem kurz vorlier genannten Nferatius abgescbrieben/
Pemice 11* p. 436 n. 3.

De societate.

35. D, 17, 2, 52, 17. Idem (sc. Dlpianus) libro
trigensimo primo ad edictum (P. 922**). — Ibidem ait
(sc. Neratius); socium omnium bonorum non cogi con^
ferre quae ex probibitis causis adquisierit.

36. D. 2, 14, 27 pr. Paulus libro tertio ad edictum
(P. 127*). — Si unus ex argentariis sociis cum debi-
tore pactus sit, an etiam alteri noceat exceptio?
Neratius Atilicinus Proculus, nec si in rem pactus sit,
alteri nocere; tantum enim constitutum, ut solidum
alter petere possit idem Labeo.

cf. II 1 p. 97. s

De iure dotium.

37. D. 23, 3, 5, 6. Ulpianus libro trigensimo primo
ad Sabinum (P. 2751®). — Si pater [non quasi pater,
sed] alio dotem promittente fideiiissit et quasi fide-
iussor solyerity Neratius ait non esse profecticiam
dotem, quamvis pater servare a reo id quod solvit
non possit.

38. Ibid. § 8. — Si filius familias mutuatus credi-
torem delegavit, ut daret pro filia dotem, yel etiam
ipse accepit et dedit, yideri dotem ab ayo profectam
Neratius ait hactenus, quatenus ayus esset dotaturus
neptem suam; id enim in rem ayi yideri yersum.

39. D. 23, 3, 20. Paulus libro septimo ad Sabi-
num (P. 1756). — lulianus scribit yalere talem stipu-
lationem ^cum morieris, dotis nomine tot dari'?, quia
et pacisci soleant, ne a yiya exipatur^ quod nou
esse simile accepi; aliud est enim differre exactionem,
aliud ab initio in id tempus stipulari, quo matri-

1 FL exhibeatur.

4. L. NERATIDS PRISCUS 347

monium fatorum non sit. idque et Aristoni et Ne-
ratio et Pomponio placet.

40- D. 11, 7, 20 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro vicen-
simo quinto ad edictum (P. 753®). — Neratius quaerit,
si is, qui dotem dederat pro muliere, stipulatus [estj
duas partes dotis reddi, tertiam apud maritum remanere,
pactus sit, ne quid maritus in funus conferret, an
funeraria maritus teneatur. et ait, si quidem ipse
stipulator muUerem funeravit, locum esse pacto et in-
utilem ei funerariam fore; si yero alius funeravit,
posse eum maritum conyenire, quia pacto hoc publicum
ius infringi non possit. quid tamen si quis dotem hac
lege dederit pro muliere, ut ad ipsum rediret, si in
matrimonio mortua esset, aut quoquo modo soluto
matrimonio? numquid hic in funus non conferat?
sed cum dos morte mulieris ad eum peryenerit, potest
dici conferre eum.

41. D. 24, 3, 17, 2. Paulus libro septimo ad Sa-
binum (P. 1766^*), — Si in iudicio rei uxoriae^ iudex
ignorantia iuris lapsus condemnayerit maritum in soli-
dum, Neratius Sabinus doli exceptione eum uti oportere
aiunt eaque tutum fore.

De donationibus inter virum et uxorem,

42. D. 24, 1, 5, 5. Ulpianus libro trigensimo secundo
ad Sabinum (P. 2764^). — Neratius . . . yenditionem
donationis causa inter virum et uxorem factam nuUius
esse momenti, si modo, cum animum maritus ven-
dendi non haberet, idcirco venditionem commentus sit,
ut donaret; enimvero si, cum animum yendendi ba-
beret, ex pretio ei remisit, yenditionem quidem yalere,
remissionem autem hactenus non yalere, quatenus
facta est locupletior.

43. D. 24, 1, 26, 1. Paulus libro septimo ad Sa-
binum (P. 1751). — Ex quibus causis inter yirum et

1 Trib. dotis.

348 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

uxorem concessae sunt donationes, ex isdem et inter
socerum et generum nurumve concessas Neratius ait.

JDe tutelis.

44. Dosith. 15. — Mulier sine tutoris auctoritate
^inter amicos manumittere non potest^ insi ius liber-
orum habeat; tunc enim ^et^ yindicta sine tutore
potest manumittere. . unde si mulier absens liberum
esse iusserit, quae ius liberorum non habeat^ quaesitum
est, an ^competat libertas^ tutor^e^ eius auctoritatem
^ac^commodant^e^ eo tempore, quo epistula scribitur
servo a domina . . . Neratius Priscus probat libertatem
servo competere; sufficere enim, quando epistula scri-
bitur, adhiberi auctoritatem tutoris.

45. D. 27, 3, 9, 1. Dlpianus libro vicensimo (potius
trigensimo) quinto ad edictum (P. 1014). — Si duobus
impuberibus &atribus tutor datus sit et alter eorum
in legitimam tutelam fratris sui [perfectae aetatis con-
stituti] reccidit, eum qui datus esset, tutorem esse
desisse Neratius ait.

cf. C. 5, 30, 5pr. lastinianus.

46? Ulp.11,28. — Liberantur tutela masculi quidem
pubertate. puberem autem Cassiani . • eum esse dicunt,
qui habitu corporis pubes apparet, id est qui generare
possit, Proculeiani autem eum, qui quattuordecim annos
explevit; verum Priscus eum puberem esse, in quem
utrumque concurrit, et habitus corporis et numerus
annorum.

De furtis.

47. D.47,2, 43, 1. Ulpianus libro quadragensimo
primo ad Sabinum (P. 2869). — Falsus procurator
furtum quidem facere videtur. sed Neratius yidendum
esse ait, an haec sententia cum distinctione yera sit,
ut, si hac mente ei dederit nummos debitor, ut eos
creditori perferreb, procurator autem eos intercipiat,
yera sit; nam et manent nummi debitoris, cum pro-

4. L. NERATIU8 PBISCUS 349

curator eos non eins nomine accepit^ cmns eos debitor
fieri valt, et inyito domino eos contrectando sine
dubio fortam &cit. qnod si ita det debitor, nt nummi
procnratoris fiant, nollo modo eum fortum tacere ait
Yolantate domini eos accipiendo.

De lege AguUia.

48. D. 9y 2f 23 pr. Ulpianas libro octavo dedmo
ad edictam (P. 616). — . . Neratias scribit, si serras
heres institatus ocdsas sit, etiam hereditatis aesti*
mationem yenire.

cf. Gai. 3, 212. ^Nec solam corpas in actione haias
l^ps aestimatar; sed sane si serro occiso plas dominas
capiat danmi quam pretiimi servi sit, id qaoqae aesti-
mator, yelati si servas meas ab aliqao beres institatas
aiitfqiBaun iassu meo hereditatem cemeret, occisas faerit;
non enim tantom ipsias pretium aestimatur, sed et here-
ditatis amissae quantitas'.

49. D. 9, 2, 9, 2. Ulpianus libro octayo decimo
ad edictum (P. 614^). — 8i quis hominem fame ne-
cayerit, in factum actione teneri Neratius ait.

cf. Gai. 3, 219. ^Ceterum placuit ita demam ex ista
lege actionem esse, si quis corpore suo danmum dederit;
ideoque alio modo damno dato atiles actiones dantur,
veluti si quis alienum hominem . . . incluserit et fame
necaverit . . /

50\ CoUat. 12, 7, 7. Uipianus libro XVm ad
edictum ... — Si forte seryus^ qui idem conductor
est, coloni ad fomacem obdormisset et yilla fuerit
ezusta, Neratius scribit ex locato conyentum praestare
debere, si neglegens in elegendis ministeriis fuit.

50^ D. 9, 2, 27, 9. Ulpianus libro octayo decimo
ad^ edictum (P. 623). — Si fornacarius seryus coloni
ad fornacem obdormisset et yilla fuerit exusta, Neratius
scribit ex locato conyentum praestare debere, si negle-
gens in eligendis ministeriis fuit.

350 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

De iniuriis.

51. D. 47, 10, 7, 5. Ulpianus libro quinqaagensimo
septimo ad edictum (P. 1339). — Si mihi plures in-
iurias feceris, puta turba et coetu facto domum ali-
cuius introeas et hoc facto efficiatur, ut simul et con-
vicium patiar et verberer, an possim separatim tecum
experiri de singulis iniuriis, quaeritur. et Marcellus
secundum Neratii sententiam hoc probat cogendum
iniurias, quas simul passus est, coniungere.

52. D. 47, 10, 1, 8. Ulpianus libro quinquagensimo
sexto ad edictum (P. 1335). — Sive autem sciat quis
filium meum esse yel uxorem meam, sive ignoraverit,
habere me meo nomine actionem Neratius scripsit.

53. D. ibid. § 9. — Idem ait Neratius ex una
iniuria interdum tribus oriri iniuriarum actionem neque
ullius actionem per alium consumi, ut puta uxori
meae filiae familias iniuria facta est: et mihi et patri
eius et ipsi iniuriarum actio incipiet competere.

cf. Gai. 3, 221 Htaque si filiae meae quae Titio nupta
est, imuriam feceris, non solum filiae nomine tecum agi
iniuriamm potest, vernm etiam meo quoqne et Titii nomine.

De condidione.

54. D. 12, 6, 63. Gaius libro singulari de casibus
(P. 1). — Neratius casum refert, ut quis id quod sol-
verit repetere non possit, quasi debitum dederit, nec
tamen Uberetur: velut si is, qui cut^ certum hominem
deberet, statuliberum dederit; nam ideo eum non
liberari, quod non in plenum stipulatoris hominem
fecerit, nec tamen repetere eum posse, quod debitum
dederit.

55. D. 24, 1, 13, 2. Ulpianus libro trigensimo se-
cundo ad Sabinum (P. 2769). — Cum quis acceperit,
ut in suo aedificet, condici ei id non potest^ quia

1 Fl. cum.

4. L. NERATinS PBISGU8 351

magis donari ei ▼ideior. quae sententia Neratii qaoqae
fdit; ait enim datam ad Tlllam eztraendam yel i^^am
serendom, qaod alioqain &ctara8 non erat is qai ac-
cepity in speeiem donationis cadere.

Ulpianas addit: ^ergo inter Yirom et ozorem hae
enmt interdictae^

De verbofum MigaJtione.

56. D. 16, 2, 4. Paalas libro tertio (XI?) ad Sa-
binam (P. 1645). — ... et Neratio placebat ..., [ipso
iare] eo minas fideinssorem ex argenUirii^ contracta
debere, qaod ex compensatioDe reus retinere potest^:
sicat enim, cam totum peto a reo, male peto, ita et
fideiussor non tenetur ipso iure in maiorem quanti-
tatem quam reus condemnari potest].

Panli yerba a Triboniano corrupta esse yiri docti
consentinnt; at qua de re ille dixerit, non item. Mitteis
Ib. f. Dogm. 28, 154 sqq. de fideiussore indemnitatis, Per-
nice n^ p. 278 potius de argentarii contractu dictum
foisse merito conicit.

2>e adgwrenda vd amJttenda possessione.

57. D. 41, 2, 3, 3. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 658). — Neratius et Proculus
et solo animo [non] posse nos adquirere possessionem,
^et^ si non antecedat naturalis possessio. ideoque si
thensaurum in fundo meo positum sciam, continuo
me possidere, simul atque possidendi affectum habuero,
quia quod desit naturali possessioni, id animus implet.

Kuebler: Z. d. Sav.-St. XI, 51.

58? D. 41, 2, l^ 21. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 657^). — Si iusserim yenditorem
procuratori rem tradere, cum ea in praesentia sit,
yideri mihi traditam Priscus ait, idemque esse, si

1 Trib. omnL

352 V. NERVAB ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

nummos debitorem iusserim alii dare. non esse^ enim
corpore et tactu necesse adprehendere possessionem,
sed etiam oculis et affectu. argumento esse eas res,
quae propter magnitudinem ponderis moveri non possunt,
ut columnas; nam pro traditis eas haberi, si in re prae-
senti consenserinty et vina tradita yideri, cum claves
cellae yinariae emptori traditae fuerint.

59. D. 41, 2; 7. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 660). — (D. 41, 2, 6, 1 Ulp.
1. LXX ad ed. ^Qui ad nundinas profectus neminem
reliquerit et, dum ille a nundinjs redit, aliquis occu-
payerit possessionem, yideri eum clam possidere Labeo
scribit; retinet ergo possessionem is qui ad nundinas
abiit. yerum si reyertentem dominum non admiserit^,
yi magis intellegi possidere, non clam.') sed et si
nolit in fundum reyerti, quod yim maiorem yereatur,
amisisse possessionem yidebitur; et ita Neratius .. scribit.

^ De usucapione.

60? D. 41, 4y 2, 6. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum (P. 664). — Gum Stichum emissem,
Dama per ignorantiam milu pro eo traditus est. Priscus
ait usu me eum non capturum, quia id, quod emptum
non sit, pro emptore usucapi non potest; sed si fundus
emptus sit et ampliores fines possessi sint, totum usu^
capi, quoniam uniyersitas eius possideatur, non sin-
gulae partes.

61. D. 41, 10, 3. Pomponius libro yiceusimo se-
cundo ad Sabinum (P. 696^). — Hominem, quem ex
stipulatione te mihi debere falso existimabas, tradidisti
mihi. si scissem mibi nihil debert, usu eum non capiam;
quod si nescio, yerius est, ut usucapiam[, quia ipsa

1 Fl est.

2 Lenel qui apnd Nerat. legit: ^verom si reyertens dominus
non admissns sit', apud Paul. tradita verba exhibet.

3 Trib. longo tempore.

4. L. NERATIUS PRISCUS 353

traditio ex causa, qaam yeram esse existimo, sumdt
ad efEiciendumy ut id quod mihi traditum est pro meo
possideam]. et ita Neratius scripsit.

Pomponius addit: ^idque yerum puto'. de ratione a
Triboniano adiecta y. Pemice 11* p. 401. 406 n. 2.

Lenel fragmentum Membranarum libro Y attribuit
collata D. 22, 6, 2, sed argumento non satis idoneo usus.

62? D. 41, 10, 4pr. Idem (sc. Pomponius) libro
trigensimo secundo ad Sabinum (P. 769). — Si an-
cillam furtiyam emisti fide bona ^quodque^ ex ea
natum et apud te conceptum est ita possedisti, ut intra
annum^ cognosceres matrem eius fmrtiyam esse, Tre-
batius (Neratius?) omni modo, quod ita possessum
esset, usucaptum esse.

Pernice qui II p. 204 n. 44 Cuiacii coniecturam haad
ita prayam esse (^gar nicbt so Hbel') dixit, in altera libri
editione p. 402 n. 3 magis dabitat, nec minus Lenel in
P. apud Trebatium 77.

2. Ad ius bonorarium.

Fragmenta disposui secundum edictum a luliano con-
stitutum.

Qui nisi pro certis personis postuknt,

63. D. 3, 2, 11, 3. Ulpianus libro sexto ad edictum
(P. 284). — Non solent . . lugeri, ut Neratius ait,
hostes yel perduellionis damnati nec suspendiosi nec
qui manus sibi intulerunt non taedio yitae, sed mala
conscientia.

Qtwd cuvuscunque u/niversitatis nomine vel contra eam

agatur?

64. D. 50, 16, 85. Marcellus libro primo Diges-
torum (P. 6). — Neratius Priscus tres facere existimat
coUegium.

1 Trib. intra constitntam asucapioni tempas.

lurispr. antehftdr. rell. ed. Bremer. II, 8. 23

354 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Pemice fortasse de iuris sacri collegiis sermonem
esse egregie conicit arg. leg. Qenet. c. 67: ^neve quis
qnem in conlegium pontificum kapito sublegito cooptato
nisi tunc cum minus tribus pontificibus ex iis qui coloniae
Genetivae siint erunt.'

De negoUis gestis.

65. D. 3, 5, 17. Paulus libro nono ad edictum
(P. 190). — Proculus et Pegasus bonam fidem eum,
qui in servitute gerere coepit, praestare debere aiunt;
ideoque quantum, si alius eius negotia gessisset^ seryare
potuisset; tantum eum, qui a semet ipso non exegerit^
negotiorum gestorum actione praestaturum, si aliquid
habuit in peculio, cuius retentione id servari potwit^
idem Neratius.

Ex quibus causis maiores XXV annis in integrum

resHtuuntur.

66. D. 4t, 6; 15, 3. Ulpianus libro duodecimo ad
edictum rP.431). — .. quod simpliciter praetor edixit
^posteave ita accipiendum est, ut, si inchoata sit bonae
fidei possessoris detentatio ante [absentiam], finita
autem reyerso, restitutionis auxilium locum habeat
non quandoque^ sed ita demum, si intra modicum
tempus quam rediit boc contigit, id est dum hospitium
qais conducity sarcinulas componit^ quaerit advocatum;
nam eum^ qui differt restitutionem, non esse audien-
dum Neratius scribit.

De noxalibus actionibm.

67. D.9,4, 21, 6. Ulpianus libro vicensimo tertio
ad edictum (P. 681). — Si iusiurandum exegit actor
reusque iuravit (sc. in sua potestate seryum se non
habere), deinde postea noxali velit actor experiri,
videndum est, an exceptio iurisiurandi debeat adversus

1 FL poteit.

4. L. NERATIUS PKISGUS 355

actorem dari. et Sabinus putat non esse dandam . . .
Neratius quoque dicebat post exactum iusiurandum
posse actorem detracta noxae deditione experiri [si
modo hoc contendat^ posteaquam iuratum est coepisse
in potestate habere].

Inclusa verba Pernice merito eicit.

De Publidana in rem actione,

68. D. 6, 2j 9, 3. Ulpianus libro sexto decimo ad
edictum (P. 570*). — . . si hereditatem emero et tradi-
tam mihi rem hereditariam petere yelim, Neratius
scribit esse Publicianam.

cf. GaL 4, 36 Matur . . haec actio (sc. Publiciana) ei
qui ez iusta causa traditam sibi rem . . . petit.'

JDe servo eorrupfo.

69. D. 11, 3,9,3. Ulpianus libro vicensimo tertio
ad edictum (P. 703*). — . . quaestionis est, aestimatio
utrum eius dumtaxat fieri debeat, quod seryus in
corpore yel in animo damni senserit, hoc est quanto
vilior seryus factus sit, an yero et ceterorum. et Ne-
ratius ait tanti condemnandum corruptorem, quanti
seryus ob id quod subpertus sit (subierit?), minoris sit.

70. D. 11,3, 11 pr. Ulpianus libro yicensimo tertio
ad edictum (P. lOS^). — Neratius ait postea furta
facta in aestimationem non yenire.

Lenel apud Ulp, notat: ^terpolationem subesse
apparet. suspioor scribendam esse: Neratius ait tanti
. . . minoris sit, farta autem facta in aestimationem non
venire.*

La Digestis sequuntur haec: ^quam sententiam veram
puto'. at Lenel oratione in eam quae supra proposita
est formam redacta Ulpianum potius scripsisse conicit
^quam sententiam falsam puto'.

23*

356 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. IDRIS CONSULTI

Ad exkihendum,

71. D. 10,4, 3, 11. Ulpianus libro vicensimo quarto
ad edictum (P. 719). — ... definit Neratius iudicem
ad exhibendum hactenus cognoscere, an iustam et
probabilem causam habeat actionis, propter quam ex-
hiberi sibi desideret.

72. D. 10,4,9,8. nipianus libro vicensimo quarto
ad edictum (P. 722). — . . utilitateS; si quae amissae
sunt ob hoc quod non exhibetur yel tardius quid ex-
hibetur, aestimandae a iudice sunt. et ideo Neratius
ait utilitatem actoris venire in aestimationem, non
quanti res sit, qme utiUtas, inquit, interdum minoris
erit quam res erit,

De peculio.

73. D. 15, 1,11, 3. nipianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 852*). — Est . . quaestionis, an id,
quod dominus semel deduxit cum conyeniretur, rursus
si conyeniatur, de peculio eximere debeat, an vero
yeluti solutum ei yideatur semel facta deductione. et
Neratius et Nerya putant, item lulianus libro duodecimo
scribit, si quidem abstulit hoc de peculio, non debere
deduci, si yero eandem positionem peculii reliquit,
debere eum deducere.

Depositi vel contra.

74. D. 16, 3, 1, 21. nipianus libro trigensimo ad
edictum (P. 895). — (Non tantum praeteritus dolus
in xlepositi actione yeniet, sed etiam futurus, id est
post litem contestatam.) inde scribit Neratius, si res
deposita sine dolo malo amissa sit et post iudicium
acceptum reciperaretur, nihilo minus recte ad restitu-
tionem reum compelii nec debere absolyi, nisi restituat.
idem Neratius ait, quamyis tunc tecum depositi actum
sit, cum restituendi facultatem non habeas horreis
forte clusis, tamen^ si ante condemnationem restituendi
facultatem habeas, condemnandum te nisi restituas.

4. L. NERATIUS PEISCUS 357

quia res apud te est; tunc enim quaerendum, an dolo
malo feceriS; cum rem non habes.

Mandati vel contra,

75. D. 17, 1, 12, 5. XJlpianus libro trigensimo
primo ad edictum (P. 910^). — Si filio familias mandavi,
ut pro me solveret, patrem, sive ipse solverit sive
filius ex peculio, mandati acturum Neratius ait.

Ulpianus addit: ^quod habet rationem; nihil enim mea
interest, quis solvat'.

76. D. 17, 1, 22, 8. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum (P. 487). — Si mandaverim servo
tuo, ut quod tibi debeam solveret meo nomine, Neratius
scribit, quamvis mutuatus servus pecuniam rationibus
tuis quasi a me receptam intulerit^ tamen, si nummos
a creditore non ita acceperit, ut meo nomine daret,
nec liberari me nec te mandati mecum acturum; quod
si sic mutuatus sit, ut pecuniam meo nomine daret,
utrumque contra esse, nec referre, alius quis an idem
ipse servus nomine tuo quod pro me solvebatur ac-
ceperit.

De operis ncvi nuntiatione.

77. D. 8, 2, 19pr. Paulus libro sexto ad Sabinum
(P. 1738). — . . Neratius ait, si talis sit usus tepidarii,
ut adsiduum umorem habeat et id noceat vicino,
posse prohiberi eum.

Aqtme plimae arcendae.

78. D. 39, 3, 1,2. Ulpianus libro quinquagensimo
tertio ad edictum (P. 1285). — Neratius scribit: opus
qmd quis fecit, ut aquam excluderety quae exundante
palude in agrum evus refluere solet, si ea polus a>qua
pluvia ampliatur eaque aqua repulsa eo qpere agris vidni
noceaty aquae pluviae actione cogetur toHere.

358 V. NERVAE ET TRATANI TEMP. IDRIS CONSULTI

Qui fraudationis causa latitdbit,

79. D. 42, 4, 7; 16. Ulpianus libro quinquagensimo
nono ad edictum (P. 139). — . . videamus, si quis ad-
yersus in rem actionem latitet, an bona eius possideri
venumque dari possint. extat Neratii sententia existi-
mantis bona esse vendenda.

Ulpianus addit: ^et hoc rescripto Hadriani contine-
tur . . .'

Qu>od vi aut clam,

80. D. 43, 24, 7, 1. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1594^). — Neratius . . scribit
eum, cuius servus vi aut clam fecit^ aut sua impensa
ex interdicto opus restituere debere aut patientiam
restituendi praestare et servum noxae dedere. plane
si mortuo alienatove servo interdiceretur, patientiam
dumtaxat praestare debere ait, ita ut et emptor eo
interdicto possit conveniri [ut impensam praestet aut
noxam det]^ dominoque operis sua impensa restituente
aut damnato, quia non restitueret, emptorem liberari.
eadem et si contra dominus servi vel opus restituisset
vel litis aestimatione damnatua esset; quod si tantum
noxae dedisset^ adversus dominum operis utiliter interdici.

Inclusa verba Pemice merito eicit.

De exceptione rei iudiccUae.

*81. D. 44,2;llpr. Ulpianus libro septuagensimo
quinto ad edictum (P. 1669). — Si mater filii im-
puberis defuncti ex senatus consulto bona vindicaverit
idcircOy quia putabat rupto patris eius testamento
neminem esse substitutum, victaque fuerit, quia testa-
mentum patris ruptum non erat, postea autem apertis
pupillaribus tabulis apparuit non esse ei substitutum,
si peteret rursus hereditatem^ obstaturam exceptionem
rei iudicatae Neratius ait.

De senatus consulto TertuUiano Hadriani temporibus
facto sermo est.

6. TITIUS ABISTO 359

82. D. 44; 2, 9, 1. Ulpianus libro septuagensimo
quinto ad edictum (P. 1667). — Si quis fundum^ quem
putabat se possidere, defenderit, mox emerit, re se-
cundum petitorem iudicata an restituere cogatur? et
ait NeratiuSy si actori iterum petenti obiciatur exceptio
rei iudicatae, replicare eum oportere de re secundum
se iudicata.

Duo fragmenta antecedentia Membranarum libro VII
Lenel attribuit, ratione non satis idonea nisus.

ludiccUum sohL

83. D. 3, 3; 27, 1. Ulpianus libro nono ad edictum
(P. 317). — Si ex parte actoris litis translatio fiat,
dicimus committi iudicatum solvi stipulationem a reo
factam, idque . . Neratius probat.

TJlpiani yerba plena sunt: ^et N. probat et lulianus
et hoc iure utimur . /

5. TITIUS ARISTO

Cassii Longini, ut videtur, auditor (D.4,8,40 ^Cassium
audisse se dicentem Aristo ait'. D. 17, 2, 19, 2 ^Aristo
refert Cassium respondisse'), ^haudquaquam indoctus vir'
(Gell. 11, 18, 2), ^peritissimus priyati iuris et publici'
(Plin. ep. 8, 14 cf. 1, 221), Plinii amicus, litterarum com-
mercio coniunctus cum Cerellio Vitali (D. 8, 5, 8, 5), Ne-
ratio Appiano (D. 40, 4, 46), Celso filio (D. 2, 14, 7, 2.
40, 7, 29, 1), Neratio Prisco (D. 20, 6, 3. 19, 2, 19, 2),
qui tanta cum auctoritate respondendo operam dabat, ut
yel a piincipe Traiano consuleretur (D. 37, 12, 5). Hbros
quoque composuit, quorum de nomine et indole certi
nihil traditum est. circa a. 97 morbo ita laborabat, ut
de Yita sponte finienda cogitaret. qua de re Plinius 1, 22
Catilio Severo suo haec scripsit:

^Diu iam in urbe haereo et quidem attonitus. per-
turbat me longa et pertinax valitudo Titi Aristonis, quem

360 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSDLTI

singulariter et miror et diligo. nihil est enim illo grayius,
sanctius, doctius, ut mihi non unus homo, sed litterae
ipsae omnesque bonae artes in uno homine summum
periculum adire videantur. quam peritas ille et privati
iuris et publici! quantum rerum, quantum ezemplorum,
quantum antiquitatis tenet! nihil est quod discere yelis,
quod ille docere non possit: mihi certe, quotiens aliquid
abditum quaero, ille thesaurus est. iam quanta sermonibus
eius fides, quanta auctoritas, quam pressa et decora
cunctatio! quid est quod non statim sciat? et tamen
pleramque haesitat, dubitat diversitate rationum, quas
acri magnoquB iudicio ab origine causisque primis repetit,
discemit, expendit. ad hoc quam parcus in yictu, quam
modicus in cultu! soleo ipsum cubiculum eius ipsumque
lectum ut imaginem quandam priscae frugalitatis aspicere.
omat haec magnitudo animi, quae nihil ad ostentationem,
omnia ad conscientiam refert recteque facti non ex populi
sermone mercedem sed ex facto petit. in summa non
facile quemquam ex istis qui sapientiae studium habitu
corporis praefemnt huic viro comparabis. non quidem
gymnasia sectatur aut porticus nec disputationibus longis
aliorum otium suumque delectat, sed in toga negotiisque
yersatur, multos advocatione, plures consilio iuvat. nemini
tamen istorum castitate pietate iustitia fortitudine etiam
primo loco cesserit. mirareris, si interesses, qua patientia
hanc ipsam valetudinem toleret, ut dolori resistat, ut
sitim differat, ut incredibilem febrium ardorem immotus
opertusque transmittat. nuper me paucosque mecum quo»
maxime diligit advocayit rogayitque ut medicos con-
suleremus de summa valetudinis, ut, si esset insuperabiliSy
sponte exiret e yita, si tantum dif&cilis et longa, re-
sisteret maneretque; dandum enim precibus uxoris, dandum
filiae lacrimis, dandum etiam nobis amicis, ne spes nostras,
si modo non essent inanes, yoluntaria morte desereret
. . . et medici quidem secunda nobis pollicentur . . .'

Ad Titium ipsum datas habes eiusdem duas epistulas
5,3 et 8,14, quarum prior ad nostram rem nihil attinet,

5. TITIUS ARISTO 361

alteram infra in responsis referam. Aristonem Afranii Deztri
consiQatnm vidisse annnmque 105 (Plin. ep. 8> 14, 12)
yita superasse comprobatur.

Auditores videtur habuisse inprimis et Neratium
Priscum (D. 18, 3, 17, 6 ^Aristo existimabat'. D. 2, 14, 68
^Aristoni . . • videbatur'. D. 13, 1, 12, 2 ^Neratius . . .
Aristonem ezistimasse refert') et Sextum Pomponium
(D. 46, 3, 16 'Aristo dicebat^ D. 36, 1,74 'Aristo aiebat'.
D. 17, 2, 62 ^Aristoni placebat').

Aristonem yeterum diligenter rationem habuisse con-
stat, in his Catonis (D. 24, 3, 44 pr.), Q. Mucii (D. 40, 7,
29, 1), Servii (D. 4, 8, 40). accedunt Ofilius (D. 30, 46 pr.),
Labeo (D. 33, 9, 3, 2. 43, 24, 5 pr.), alii. at vestigiis
eorum non adeo inhaerebat, ut eosdem non raro relinqueret
(D. 35, 2, 1, 9). notavit praeterea et Labeonem (D. 28,
5, 17, 5), et Sabinum (D. 7, 8, 6. cf. D. 33, 9, 3, 1) et
Cassium (D. 7, 1, 17, 1. cf. D. 39, 2, 28). dixit quoque
contra Pegasum (D. 28, 5, 19).

Nonnullae sententiae Traiani aetatem prae se ferunt.
eius generis sunt inprimis, quae de patre, qui filium contra
pietatem male adficiebat (D. 37, 12, 5) et de loco, in quo
servns sepultus est (D. 11, 7, 2 pr.), statuit.

Aristonem Neratius nonnunquam consuluit (in epi-
stula Neratii ad Aristonem, quam Ulpianus D. 19, 2, 19, 2
commemorat, quamvis Neratius ipse quoque suam senten-
tiam proposuerit, a Neratio Aristonem interrogatum fuisse,
non illum huic consulenti respondisse satis apparet), et
saepe secutus est. haec enim leguntur: Hdque et Aristoni
et Neratio . . . placet' D. 23, 3, 20, ^et ita Aristoni et
Neratio ... visum est' D. 35, 1, 7pr. saepius, quod in enu-
merationibus frequenter fit, minor natu maiori praeponitur:
'Neratius et Aristo et Ofilius probant' D. 30,45 pr., *Ne-
ratio et Aristoni placebat' D. 17, 2,62, ^Neratius et Aristo
. . putant' D. 40, 7, 5 pr., ^consilio Neratii Prisci et
Aristonis' D. 37, 12, 5, apud Ulpianum ^Labeo, Ne-
ratius et Aristo' D. 28, 5, 9, 14, denique in Neratii

362 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ipsis yerbis ex Membrananim libris allatis D. 17, 1, 39
^Et Aristoni et Celso patri placuit, . . . quod et mihi
verum esse videtur', D. 36, 3, 13 ^idem Aristoni placet*.
in aliis vero Aristonem reliquit: D. 2, 14, 58 ^dubium
non est. Aristoni hoc amplius videbatur ../ D. 18, 3, 6
^Aristo existimabat'.

Pomponius plurimas Aristonis sententias attulit cum
in libris ex Plautio (D. 1, 8, 10. 23, 2, 40), Epistularum
libris (D. 26, 7, 61. 40, 6, 20), ex Variis Lectionibus
(D. 4, 8, 40. 40, 4, 46), Pideicommissorum (D. 36, 1, 74),
tum in libris ad Q. Mucium (D. 40, 7, 29, 1) et ad Sa-
binum (1. IH D. 41,1,19, P.414, l.IV D. 38, 1,4, P.432,
L VI D. 30, 45 pr. P. 498, L VIII D. 40, 7, 5 pr. P. 524,
L Xm D. 17, 2, 62 P. 586, L XIV D. 40, 7, 11 P. 597,
L XV D. 46, 3, 16 P. 609^ D. 18, 5, 1 P. 615^ L XXH
D. 36, 1, 22 P. 695. D. 19, 5, 16, 1 P. 702 et L XXIX
D. 26, 9, 1 P. 741), neque minus in libris ad edictum
praetoris (D. 4, 4, 16, 2. 39, 5, 18 pr. §§1. 2). eundem
Aristonis Digestorum libros adiectis notis iterum edidisse
satis indicant Pauli verba male distorta D. 24, 3, 44 pr.
^est relatum apud Sextum Pomponium Digestorum ab
Aristone libro quinto'. ac plerumque Pomponius Aristonis
sententias probavit; haec enim leguntur ^et Aristoni videtur
et Pomponius probat' Vat. fr. 83. ^est relatum apud
Sextum Pomponium . . . ibique Aristoni consentit' D. 24, 3,
44 pr. qua in re Pomponii quoque ipsius verba tradita
sunt, veluti librorum ad Sabinum D. 38, 1, 4 ^haec ita
Aristo scripsit, cuius sententiam puto veram' vel librorum
ad Q. Mucium D. 40, 7, 29, 1 Verissimum est, quod et
Aristo Celso rescripsit'.

Quod ad lulianum attinet, haec leguntur: D. 37^
5, 6 ^Salvius Aristo luliano salutem', quae verba nisi
ad alium quendam Aristonem spectant, potius ita le-
genda sunt: Salvius lulianus Aristoni s. Aristonis autem
sententias allatas lulianus non raro probavit (D. 35,
2, 1, 9 ^Aristo a veterum opinione recessit; ait enim
... idque lulianus probat'. D. 12, 1, 9, 8 ^Aiisto

5. TITIUS ARISTO 363

«cribit . . . lulianus qnoque de hoc interrogatas . . . scribit
veram esse Aristonis sententiam'. D. 35, 1, 7pr. ^et ita
Aristoni et Neratio et luliano visum est'), qui eiusdem
sententias in iisdem Digestorum libris, in quibus Pom-
ponium laudat, rettulit (1. XXX D. 28, 5, 42 P. 440^ et
1. XXXV Vat. fr. 88 P. 508. cf. Vat. § 83 P. 506); et
rettulit non modo libro X diserte laudato (D. 12^ 1, 9^ 8
P. 148), sed etiam libris, ut videtur, XXXII (D. 35, 1, 7pr.
P. 468), XXXV (Vat, fr. § 83 P. 506), LXI (D. 35, 2, 1, 9
P. 752^).. qui ad luliani Digesta notas adiecit Mauricianus,
nonnunquam Aristonis sententias contra lulianum videtur
•defendisse; certe D. 2, 14, 7, 2, quo loco lulianum re-
prehendit, contractum illud ^quod Aristo avvdllayfia dicit',
ei opposuit.

Quod ad posteriores attinet, neque in Gai neque in
Scaevolae fragmentis Aristo laudatur, in Papiniani semel
(D. 37, 12, 5), saepissime in Pauli Ulpianique, quorum
uterque Aristonis sententias in.Iibris ad Sabinum attulit:
Paulus 1. m (D. 36, 1, 20, 1 P. 1638°) et VH (D. 23, 3, 20
P. 1756. D. 25, 2, 6, 5 P. 1775), Ulpianus 1. V (D. 28, 5,
9, 14 P. 2464), VII (D. 28, 5, 17, 5 P. 2488. D. 28, 5, 19
P. 2489), Vm (D. 29, 2, 28 P. 2492), XV (D. 30,14pr.
P. 2532), XVII (D. 7, 1, 7, 3 P. 2558. Vat. fr. 83. 88
P. 2566. 2570. D.7,8,6 P. 2575^ D. 7, 8,14,1 P. 2581),
XVm (D. 7, 1, 17, 1 P. 2585. D. 35, 1, 7pr. P. 2591),
XIX (D.30,28pr. P. 2597), XXII (D. 33, 9, 3,1 P. 2641),
XLIV (D. 34, 2, 25,1 P,2913^), uterque fortasse ex Pom-
ponii libris ad Sabinnm; uterque praeterea in libris ad
^dictum praetoris: Paulus 1. XLVm (D. 39, 2, 18, 10
P. 625) et LXXn (D. 45,1,83,1 P. 798), Ulpianus l.IV
(D. 2, 14, 7, 2 P. 242), XI (D. 4, 4, 16, 2 P. 406), XVII
D. 8, 5, 8, 5 P. 601), XXV (D. 11. 7, 2pr. P. 724), XXVI
D. 12, 1, 9, 8 P. 769), XXXIV (D. 25, 4, 1, 13 P. 985),
XXXVm (D. 13, 1, 12, 2 P. 1058^), LX (? D. 28,8,5pr.
P. 1397), LXVin (D. 43, 8, 2, 7 P. 1493), LXX (D. 43, 20,
1, 19 P. 1570. D. 43, 21, 3, 6 P. 1584), LXXI (D.43,24,
1,8 D. 43, 24,3,8 D.43, 24, 5pr. P. 1592»-^° D. 43,24,

i

364 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

11,11 P. 1697), LXXXI (D. 39, 2, 28 P.1766). Ulpianum
porro quaedam ex Pomponii libris ad edictum hausisse
apparet: v. ex.gr. L XI (D. 4, 4, 16, 2 'Pomponius .. refert
libro ncensimo octavo . . . Aristonem putasse'), L LXXI
(D. 39, 6, 18 ^Aristo ait ... et ita Pomponius eum existi-
mare refert . . . denique refert Aristonem putare').

* Ulpianum Paulumque Aristonis sententias saepissime
probare docent quae apud utrumque leguntur, scilicet apud
Ulpianum haec: ^eleganter Aristo .. respondit' D. 2, 14, 1, 2.
^Aristo . . scribit . . . quod sane verum est' D. 43, 24,
11,11. ^Pomponius ... ait, Aristonem .. adnotare, haec
vera esse. et sunt vera' Vat. 88. ^Aristo scribit . . . quae
sententia benignior est' D. 7, 8, 14, 1. ^Aristo . . non
male adicit' D. 39, 2, 28. apud Paulum haec: ^Aristo
. . . recte putat' D. 26, 2, 3, 6. ^Aristo a veterum opinione
recessit . . . idque lulianus recte probat' D. 36, 2, 1, 9,
Aristonis sententiam reprobatam esse Ulpianus semel tradit
D. 40, 4, 2 ^Aristo ait ... mihi videtur posse dici . . .
quo iure utimur', item Paulus D. 46, 1, 83, 1: ^Aristo
existimavit; sed . . magis est ut.'

Denique, ut alios omittam, Marcianus in Institutionum
libris Aristonis sententias attulit (L VI D. 30, 88 P. 104,
L VH D. 33, 7, 17, 1 P. 123), aliamque ius fecisse
videtur tradere (^secundum Aristonis sententiam constat'
D. 30, 88).

I. Eesponsa.

Quibus consulentibus responsa Aristo dederit, non*
nunquam in lustiniani Digestis traditum est: Celso filio
(D. 2, 14, 7; 40, 7, 29, 1), Neratio Prisco (D. 20, 3, 3),
Cerellio Vitali (D. 8, 6, 8, 6), Neratio Appiano (D. 40, 6, 46),
Traiano principi (D. 37, 12, 6). illud praeterea verisimile
est ipsum responsa neque collegisse neque edidisse, sed
Neratium praecipua quaedam Aristonis responsa Mem-
branarum libris proposuisse (D. 18, 3, 6; 13, 1, 12, 2),
quibus Pomponins in variis libris, scilicet ad Sabinum
(D. 17, 2, 62; 46, 3, 16), ad Q. Mucium (D. 40, 7, 29, 1),

5. TITIUS ARISTO 365

«X Plautio (D, 23, 2, 40), Digestorum (D. 4, 4, 16, 2),
Tariarnm Lectionum (D. 40, 4, 26) alia addidit.

De senatus decretis.

1. Plin, ep, Vni, 14. — C. Plinius Aristoni suo s.
Cam sis peritissimus et privati iuris et publici, cuius
pars senatorium est, cupio ex te potissimum audire,
errayerim in senatu proxime necne, non ut in praeteritum,
serum enim, verum ut in futurum, si quid simile in-
ciderit, erudiar . . . peto, primum ut errori, si quis est
error, tribuas yeniam, deinde medearis scientia tua, cui
semper fuit curae sic iura publica ut priyata, sic
antiqua ut recentia, sic rara ut assidua tractare. adque
ego arbitror illis etiam quibus plurimarum rerum agi-
tatio frequens nihil esse ignotum patiebatur genus
quaestionis quod adfero ad te aut non satis tritum
aut etiam inexpertum fuisse . . .

Beferebatur de libertis Afrani Dextri consulis^,
incertum sua an suorum manu, scelere an obsequio
perempti. hos aliuS; quis? inquis: ego; sed nihil refert,
post quaestionem supplicio libWandos, alius in insulam
reiegandos, alius morte puniendos arbitrabatur. quarum
sententiarum tanta diversitas erat ut non possent esse
nisi singulae . . . ego postulabam ut tribus sententiis
constaret suus numerus, nec se brevibus indutiis duae
iungerent. exigebam ergo ut qui capitali supplicio
adficiendos putabant discederent arelegante, necinterim
contra absolventis mox dissensuri congregarentur, quia
parvolum referret an idem displiceret, quibus non idem
piacuisset illud etiam mihi permirum videbatur eum
quidem, qui libertos relegandos, senros supplicio ad-
ficiendos censuisset, coactum esse dividere sententiam,
hunc autem qui libertos morte multaret cum relegante
numerari. nam si oportuisset dividi sententiam unius,
quia res duas comprehendebat, non reperiebam quem-

•

1. qui a. 105 yidetar diem Bupremum obiisse.

366 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

admodum posset iungi sententia duorum tam diversa
censentium. adque adeo permitte mihi sic apud te
tamquam ibi, sic peracta re tamquam adhuc integra^
rationem iudicii mei reddere, quaeque tunc carptim
multis obstrepentibus dixi nunc per otium iungere.
fingamus tres omnino iudices in hanc causam datos
esse, horum uni placuisse perire libertos, alteri relegari^
tertio absolvi: utrumne sententiae duae coUatis viribus
novissimam periment? an separatim una quaeque
tantundem quantum altera yalebit; nec magis poterit
cum secunda prima conecti quam secunda cum tertia?
igitur in senatu quoque numerari tamquam contrariae
debent quae tamquam diversae dicuntur. . . . sed quid
ego similis docenti? cum discere yelim an sententias
dividi, an iri in singulas oportuerit. optinui quidem
quod postulabam; nihilo minus tamen quaero^ an
postulare debuerim. quemadmodum optinui? qui ulti-
mum supplicium sumendum esse censebat, nescio an
iure^ certe aequitate postulationis meae Yictus^ omissa
sententia sua accessit releganti; veritus scilicet ne^ si
diyiderentur sententiae, quod alioqui fore yidebatur,
ea quae absolyendos esse censebat numero praevaleret.
etenim longe plures in hac una quam in duabus sin-
gulis erant. tum illi quoque qui auctoritate eius trahe-
bantur transeunte illo destituti reliquerunt sententiam
ab ipso auctore desertam secutique sunt quasi trans-
fugam quem ducem sequebantur. sic ex tribus sententiis
duae factae, tenuitque ex duabus altera tertia expulsa,
quae^ cum ambas superare non posset^ elegit ab utra
yinceretur. yale.

Quid Aristo rescripserit, quamquam traditum non
est, nihilo minns Plinii epistula ad Aristonis ingenium
definiendum attinet.

De bonorum possessione.

2. D. 37, 12)5. Papinianus libro undecimo Qua^-
stionum (P. 195). — Divus Traianus filium, quem

5. TITIUS ABISTO 367

pater male contra pietatem adficiebat, coegit eman-
cipare. qao postea defuncto pater ut manumissor
bonorum possessionem sibi competere dicebat; sed
consilio Neratii Prisci et Aristonis ei propter necessi-
tatem solvendae pietatis (potestatis?) denegata est.

De legatis et fideicommissis.

3. D. 33, 2, 22. Ulpianus libro quinto decimo ad
legem luliam et Papiam (P.2035). — Tatrimonii mei
reditum omnibus annis uxori meae dari volo'. Aristo
respondit ad heredem uxoris non transire, quia aut
usui fructui simile esset aut huic legato Hn annos
singulos'.

4. D. 36, 1, 3, 2. Ulpianus libro tertio Fidei-
commissorum (P. 1873). — . . Pomponius scribit, si
deductis legatis restituere quis hereditatem rogatur,
quaesitum est, utrum solida legata praestanda sint et
quartam ex solo fideicommisso detrahere possit, an
yero et ex legatis et ex fideicommisso quartam de-
trahere possit? et refert Aristonem respondisse ex
omnibus detrahendam, hoc est ex legatis et fidei-
commisso.

5. D. 4, 4, 16, 2. Ulpianus libro undecimo ad
edictum (P. 406). — Pomponius .. refert libro vicen-
simo octavo, cum quidam heres rogatus esset fratris
filiae complures res dare ea condicione, ut, si sine
liberis decessisset, restitueret eas heredi et haec de-
functo herede heredi eius cavisset se restituturam,
Aristonem putasse in integrum restituendam.

De libertate relicta,

6. D. 40, 4, 46. Pomponius libro septimo ek Variis
Lectionibus (P. 825). — Aristo Neratio Appiano^ re-

1 MommBen pro ^Appiano' potias Triscp' soribendnm esse
conicit.

368 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

scripsit, testamento liber esse iussus^ cum annorum
triginta esset, antequam ad eam aetatem perveniret
si in metallum damnatus sit ac postea reYOcetur, sine
dubitatione cum libertate legatum ad eum pertinere
neque metallorum poena ius eius mutari; nec aliud,
si heres esset sub condicione institutus; futurum enim
eum etiam necessarium.

7. D. 40, 7,29, 1. Pomponius libro octavo decimo
ad Quintum Mucium (P. 275). — Quintus Mucius
scribit: pater familias in testamento scripserat ^si An-
dronicus servus meus heredi meo dederit decem, liber
esto^ deinde de his bonis coeperat controversia esse;
qui se lege heredem aiebat esse, is eam hereditatem
ad se pertinere dicebat, alter, qui hereditatem possi-
debat, aiebat testamento se heredem esse. contra^ eum
sententia dicta erat, qui testamento aiebat se heredem
esse. deinde Androoicus quaerebat^ si ipsi viginti de-
disset, quoniam secundum eum sententia dicta est,
futurusne esset liber an nihil videatur sententia, qua
vicit, ad eam rem valere? <(respondit yalere.^ qua-
propter si viginti heredi scripto dedisset et res contra
possessorem iudicata esset, illum in servitute fore.
Labeo hoc, quod Quintus Mucius scribit, ita putat
yerum esse, si re vera lege ab intestato heres fuit is
qui vicit; nam si iniuria iudicis victus esset scriptus
verus heres ex testamento, nihilo minus eum paruisse
condicioni ei dando et liberum fore. sed verissimum
est, quod et Aristo Celso rescripsit, posse dari pecuniam
heredi ab intestato, secundum quem sententia dicta
est, quoniam lex duodecim tabularum emptionis verbo
omnem alienationem complexa videretur; non inter-
esse, quo genere quisque dominus eius fieret et ideo
hunc quoque ea lege contineri, secundum quem sententia
dicta est, et liberum futurum eum, qui ei dedisset pe-
cuniam. hunc autem, id est possessorem hereditatis,

1 Fl, Becnndam.

6. TITIUS ARISTO 369

cui data esset summa^ si yictus esset hereditatis peti-
tione^ cum ceteris hanc quoque pecuniam yictori re-
stituere debere.

De manumissione,

8. D. 40, 9, 16, 3. Idem (sc. Paulus) libro tertio
ad legem Aeliam Sentiam (P.918). — Aristo respondit
a debitore fisci, qui soWendo non erat, manumissum
[ita] revocari in servitutem debere [si non diu in
libertate fuisset, id est non minus decennio; plane ea,
quae in fraudem fisci in sinus eius collata sunt, re-
Yocanda].

Traianum de iure fisci edictum proposuisse traditum
est fr. de iure fisci § 6. atque lege Aelia Sentia cautum
erat, ut qui in fraudem creditorum servos manumitteret,
nihil ageret (Gai. 1, 37), quod ius cum usque ad illam
aetatem ad cives tantum pertinuisset, ex Hadriani auctori-
tate ad peregrinos quoque extendendum senatus censuit
(Gai. 1, 47). sed iani Traiani aetate de libertatibus
a fisci debitore in fraudem fisci datis tractatum esse ap-
paret. certe Aristonem de hac re consultum fuisse Paulus
1. 1. tradit, sed quae eum de Aristonis responso tradidisse
Tribonianus ait, maximam dubitationem movent. atque
Pemice U* p. 369 quidem verba Hd est non minus
decennio' subditicia esse iudicat. sed longius progredien-
dum pluraque segreganda esse censeo. nam verba ^in
sinus eius collata' Scaevolam quidem sapiunt (D. 22, 3, 27)
et Ulpianum (D. 48, 8, 2) et Tribonianum (C. 1, 17, 2, l),
non sapiunt illius aetatis iurisoonsultos. accedit, quod
qui servum manumittit, nihil in sinus suos confert. ge-
nuinum Aristonis responsum fortasse exhibet fragmentum
de iure fisci § 19: ^a debitore fisci in fraudem dataa
libertates retrahi placuit.' quae sententia quod senatus
consxdto illo ex Hadriani auctoritate facto in librum
de iure fisci recepta est, inde elucet, an senatus
consultum an ad eam quoque de qua agitur rem perti-
neret, quosdam prudentes dubitasse.

loiiapr. antehadr. reU. ed. Bremer. n, 2. 24

370 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

Qui Aristonem consuluit, cum fisci advocatus de*
mum ab Hadriano institutus sit (vita Hadriani § 20),
yidetur vel procurator Caesaris esse, cui ^rationes' man-
datae erant, vel praetor fiscalis a Nerva constitutus,
cui Hnter fiscum et priyatos' ius dicendum fuisse
Pomponius JD. 1, 2, 2, 32 refert, of. Hirschfeld VG.
p. 31, 49.

De enipUane venditione,

9. D. 18,3,5. Neratius libro quinto Membranarum.
— Lege fundo vendito dicta, ut, si intra certum tempus
pretium solutum non sit, res.inempta sit, de fructibus,
quos interim emptor percepisset, hoc agi intellegendum
est, ut emptor interim eos sibi suo quosque iure per-
ciperet; sed si fundus revenisset, Aristo existimabat
yenditori de his iudicium in emptorem dandum esse,
quia nihil penes eum residere oporteret ex re, in qua
fidem fefellisset.

cf. Pemice II* p. 187.

10. D.2,14,7pr. § 1. 2. Ulpianus libro quarto ad
edictum (P, 242). — luris gentium conyentiones quae-
dam actiones pariuiit, quaedam exceptiones. quae
pariunt actiones, in suo nomine non atant, sed trans-
eunt in proprium nomen contractus, ut emptio ven-
ditio, locatio conductio, societas, commodatum, deposi-
tum et ceteri similes contractus. sed et si in aliam
oontractum res non tranaeat, subsit tan^en causa, . .
Aristo Oelso respondit esse obligationem. ut puta
dedi tibi rem ut mihi aliam dares, dedi ut aliquid
facias; hoc 6wdXkayii,cc esse et hinc nasci civilem
obligationem.

Sequuntur haec: ^et ideo puto recte lulianum a
Mauiiciano reprehensum in hoc: dedi tibi Stichum ut
Pamphilum manumittas; manumisisti; evictus est Stichus.
luHanus scribit in factum actionem a praetore dandam^
iUe ait civilem incerti actionem, id est praescriptis yerbia

5. TITIDS ABISTO 371

sofficere; esse enim contractmn, quod Aristo awdklayfia
dicit, unde haec nascitur actio^.

De sodetate.

11. D. 17^ 2f 62. Pomponius libro tertio decimo
ad Sabinum (P. 586). — Si Titius cum quo mihi
societas erat decesserit egoque cum putarem Titii
hereditatem ad Seium pertinere, communiter cum eo
res yendiderim et partem pecuniae ex venditione re-
dactae ego^ partem Seius abstulerit; te^ qui re vera
Titio heres es, partem ad me redactae pecuniae socie-
tatis iudicio non consecuturum Neratio et Aristoni
placebaty quia meae dumtaxat partis pretia percepissem^
neque interesse^^ utrum per se partes meas yendidissem
an communiter cum eo^ qui reliquas partes ad se per«
tinere diceret alioquin eventnrum; ut etiam, si duo
socii rem yendiderint, unusquisque ^eius^ quod ad se
pervenerit partem alteri societatis iudicio praestare
debeat. sed nec te ex parte, quam hereditatis petitione
forte a Seio consecuturus sis^ quicquam mihi praestare
debere, quia quod ad Seium pervenerity tuarum partium
pretium sit nec ad me habentem meum quicquam ex
eo redire debeat.

De ntiptiis.

12. D. 23, 2, 40. Pomponius libro quarto ex
Plautio (P. 340). — Aristo respondit privignae filiam
non magis uxorem duci posse quam ipsam privignam.

De condicHone.

13. D. 13, 1, 12, 2. Ulpianus libro trigensimo
octavo ad edictum (P. 1058^). — Neratius libris Mem-
branarum Aristonem existimasse refert eum, cui pignori
res data sit, incerti condictione acturum, si ea sub-
repta est.

cf. Pflueger Z. d. Sav.-St. XVm p. 112.

24*

372 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

De iure vicinarum,

14. D. 8, 5, 8, 5. TJlpianas libro septimo decimo
ad edictum (P. 601). — Aristo Cerellio Vitali respondit
non putare se ex taberna casiaria fomum in superiora
aedificia iure immitti posse^ nisi ei rei ^serviunt; nam^
servitutem talem admittit. idemque ait: et ex superiare
in inferiora non aquamj non quid aliud immitti licet;
in suo enim alii hadenus facere licet, quatenu^ nihU
in alienum immitta^y fumi autem sicut aquae esse
immissionem. posse igitur superiorem cum inferiore
agere ius illi non esse id ita facere. Alfenum denique
scribere ait posse ita agi: ius illi non esse in suo
lapidem caedere, ut in meum fundum fragmenta cadant.
dicit igitur Aristo eum, qui tabernam casiariam a
Minturnensibus conduxit; a superiore prohiberi posse
fumum immittere, sed Mintumenses ei ex conducto
teneri; agique sic posse dicit cum eo^ qui eum fumum
immittaty ius ei non esse fumum immittere. ergo per
contrarium agi poterit ius esse fumum immittere^ quod
et ipsum videtur Aristo probare.

cf. D. 8, 5, 8, 6 Ulp. 1. XVn ad ed. 'Apud Pom.
ponium dubitatur libro quadragensimo primo Lectionum^
an quis possit ita agere: licere fumum non gravem, puta
ex foco, in suo facere aut non licere. et ait magis non
posse agi . . .'

De pigneraticia actione,

15. D. 20; 3; 3. Paulus libro tertio Quaestionum
(P. 1307). •— Aristo Neratio Prisco scripsit: etiamsi
ita contractum sit, ut antecedens dimitteretur, non altter
(flltery in ius pignoris succedet^ nisi convenerit, ut sibi
eadem res esset dbligata. neque enim in ius primi stiC'
cedere debet, qui ipse nihU convenit de pignore; quo casu
emptoris causa melior efficietur.

5. TITIUS ABISTO 373

11. Decreta Front^on^iana.

Triboniano teste Pomponius in libro primo senatns-
consultorum D. 29^ 2, 99 baec scripsit: ^Aristo in decretis
Prontianis ita refert'. quibns cmn decretis Pauli liber De-
eretorum (P. 56 — 80) videtur comparandus, praeterquam
quod boc opere imperatoris, illo consulis cuiusdam, id
quod Pomponii liber senatus consultorum aperte indicat,
decreta proponebantnr. Earlowa I p. 700. Atei quoque
Capitonis consulis decreti memoriam in iuris consultornm
libris extare supra 11 p. 267 yidimus. Aristo igitnr con-
sulis cuiusdam decreta memorabilia, scilicet ex senatus
sententia facta, videtur edidisse, quocum convenit quod
eundem Aristonem ^de senatus decretis' consultum esse
supra p. 365 vidimus.

lam quaeritur, quis ille consul fuerit. Mommsen
Z. f. EO. VII 476 n. 3 ait: Vielleicbt ist zu lesen decreta
Frontiniana und zu denken an den als Staatsmann undScbrift-
steller gleicb ausgezeicbneten Sex. lul. Frontinus, Eonsul
zum ersten Mal unter Domitian, zum zweiten Male im J. 97,
zum dritten Mal im J. 100'. Earlowa 1. c. fortasse, id quod
magis placet, de Comelio Frontone, consule anni 100, agi
conicit. cf. Lenel P. I col. 59 n. 1.

D. 29^2,99. Pomponius libro primo senatus eon-
sultorum (P. 806). — Aristo in decretis Front<on>ianis
ita refert: cum duae filiae patri necessariae heredes
ezstitissent, altera se patema abstinuerat hereditate^
altera bona patema vindicare totumque onus suscipere
parata erat. sanctum Gassium praetorem causa cognita
actiones hereditarias utiles datumm recte poUicitum
ei, quae ad hereditatem patris accesserat denegaturum-
que ei, quae se abstinuerat.

De Cassio praetore v. supra p. 27. decretum de
quo sermo est, ad senatus consultum Yelleianum pertinere
Lenel P. 11 col. 149 n. 1 recte conicit: ^animadvertas de
filiabus agi, non de filiis'.

374 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

m. Digestorum libri.

In lastiniani Digestis D. 24, 3, 44 pr. haec leguntur:
^Paulus libro quinto Quaestionum. . . . Nerva et Cato
responderunt, ut est relatum apud S^xtum Pomponium
Digestorum ab Aristone libro quinto. ibidem Aristoni
consentit'. quibus de verbis interpretandis, utrum de
Aristonis an de Pomponii Digestis sermo fiat eximie
dubitatur. atque Mommsen Z. f. RG. VII p. 477 Pomponii
opus, quo Aristonis sententias contulerit, designari existimat
consentientibus B[ruegero Z. d. Sav.-St. VII p. 94; Gesch.
p. 164 et Karlowa I p. 670. 700. alii viri docti non Pom-
ponimn; sed Aristonem Digesta edidisse Pauli verbis signi-
ficari iudicant, inprimis H. Pemice Misc. p. 35: ^Digesta
ab Aristone . . . kann . . . sprachlich nur bedeuten Digesten^
welche Aristo geschrieben hat . . .' cui assentitur Lenel
P. col. 61 n. 1. mihi vero verba, quae mire distorta Paulo
attribuuntur, potius a Triboniano videntur ita confecta
esse, ut quae Paulus de Nervae Aristonis Pomponii sen-
tentiis rettulerat, ea pessime in breve coegerit. quid
Pauli verba re vera sibi velint explorari non potest; illud
unum dicendum est, fieri posse, ut Paulus Digestorum
libros ab Aristone confectos iterum a Pomponio editos
esse tradiderit. quod Lenel, qui apud Aristonem notat:
^Pomponius . . Digesta illa, epitomata forsitan, denuo
videtur edidisse', apud Pomponium autem (II col. 79) haec
tantum profert: ^Notae ad Aristonis Digesta', librum illum
quintum a Paulo allatum Aristonis Digestis attribuit, probari
nequit. Pomponius enim ^ibidem' Aristoni consentire
dicitur, quod ad verba ^libro quinto' non potest non
pertinere.

In Digestorum libris Aristonem et priorum responsa
sententiasque rettulisse, ex.gr. Cassii (D. 17, 2, 29, 2 ^Aristo
refert Cassium respondisse') , notis plerumque adiectis
(D. 7, 1, 7, 3 ^Cassius . . scribit . . et Aristo notat*.
D. 39, 2, 28 ^Cassius scribit ... Aristo autem ... adicit'.
D. 7, 1, 17, 1 ^Aristo apud Cassium notat'. D. 7, 8, 6

6. TITIUS ARISTO 375

*Aristo notat apud Sabinnm'. D. 28, 5, 17, 5 ^Labeo ...
scripsit nec Aristo . . notant'. D. 33, 9, 3, 1 ^Aristo notat')
et propria responsa sententiasque addidisse satis apparet
(D. 7, 8, 14, 1; 12, 1, 9, 8; 19, 5, 14, 3; 25, 1, 11 pr.;
26,4,1,13; 28,8,6pr.; 33,9,3,11; 43,24,11,11 'Aristo
scribit*. D.38,1,4; 46,3,16 'Aristo ... scripsit'. D.26,7,61
^apad Aristonem scriptum est'); nam quae ita scripsisse
traditur, inprimis eum in Digestomm libris protulisse oportet.
Fragmenta ita disposui, ut ea quae ad ius civile
pertinent, iis quae spectant ad ius honorarium prae-
mitterem.

1. De iure civili.
Fragmenta ordinem Sabinianum secutus propono.

De testamentis.

Be heredibus instUtiendis.

1. D. 28; 5y 19. Ulpianus libro septimo ad Sa- *
binum (P. 2489). — Ex facto . • agitatum Pomponius
et Arrianus referunt, si quis vacua parte relicta ita
instituerit: ^si mihi Seius heres non erit', quem non
instituerat; ^Sempronius heres esto^; an hic occupare
possit vacantem portionem. etPegasus quidem existimat
ad eam partem admitti. Aristo contra putat^ quia
huic pars esset data, quae nuUa esset.

2. D. 28, 5, 17, 5. Ulpianus libro septimo ad Sa-
binum (P. 2488). — Quod si quis dupundium distribuit
et tertium sine parte instituit^ hic in alium assem;
scUicet^ in trientem venit, ut Labeo libro quarto
Posteriorum scripsit, nec Aristo vel Aulus (lavolenus?),
utpote probabile, notani

3. D. 25; 4^1; 13. Ulpianus libro vicensimo quarto
ad edictum (P. 985). — . . . si servus heres institutus
fuerit; si nemo natus sit, Aristo scribit huic quoque

1 FL bio non in alium assem, sed.

376 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

servo quamyis non omnia, quaedam tamen circa partum
custodiendum arbitrio praetoris esse concedenda.

Servum ab eo institutum fortasse Aristo spectat, qui
facultates suas suspectas babet (Gai. 2, 154), de quo Sa-
binum quoque dixisse yidimus (11 1 p. 352). agitur autem
de senatusconsulti Planciani, Yespasiani, ut videtur, aetate
facti praeceptis (D. 25, 3, 1 et 3, 2).

nipianus addit: ^quam sententiam puto veram; publice
enim interest partos non subici ..^ ideoque etiam servus
iste, cum sit in spe constitutus successionis, qualisqualis
sit, debet audiri rem et publicam et suam gerens'.

De legatis.

De codicUlis.

4 D. 29, 7, 9. Marcellus libro nono Digestorum
(P. 118). — Aristo negavit valere codicillos ab eo
factos, qui pater familias nec ne esset, ignorasset.

Sequuntur haec: ^Ulpianus notat: nisi veteranus fuit;
tunc enim et testamentum valebit/

De usufructu legato.

5». Vat.fr. §88 (Ulp. 1. XVH ad Sab. P.2570).—
lulianus subicit Sextum quoque Pomponium referre, si
per damnationem usus &uctus <cum^ liberis uxori lege-
tur, singulare hoc esse atque ideo fili personam matri
^accedere, ne sine liberis ad usum fructum mater^
accederet, nec esse legatarios, sed matre mortua liberos
quasi heredes usum fructum habituros. ego, inqnit
Pomponius, quaero, quid si mixti fuerint liberis ex-
tranei heredes? <et^ ait filios pro legatariis habendos
et mortui partem interituram, Aristonem autem ad-
notare haec vera esse.

5\ D. 7, 2, 8. Ulpianus libro septimo decimo ad
Sabinum. — Si mulieri cum liberis suis usus fructus
legetur, amissis liberis ea usum fructum habet; sed et

6. TITIUS ARISTO 377

matre mortua liberi eius nihilo minus usum fructum
habent iure adcrescendi; nam et lulianus libro tri*
gensimo ^quinto^ Digestorum ait idem intellegendum
in eo qui solos liberos heredes scripserit^ licet non
ut legatarios eos nominayerit, sed ut ostenderet magis
velle se matrem ita frui, ut liberos secum habeat
fruentes. sed et Pomponius quaerit: quid si mizti
fuerint liberi et extranei heredes? et ait filios lega-
tarios esse intellegendos et per contrarium, si voluit
eos liberos simnl cum mater frui^ debere dici matrem
legatariam esse intellegendam et per omnia similem
esse et in hoc casu iuris eventum.

6» Vatfr.§83 (Ulp.LXVII ad Sab. P.2566). —
Non solum . . si duobus do lego usus fructus legetur,
erit ius adcrescendi, Terum ^et^ si alteri usus fructus,
alteri proprietas; nam amittente usum fructum altero,
cui erat legatus, magis iure adcrescendi ad aJterum
pertinet quam redit ad proprietatem. nec novum;
nam et si duobus usus fructus legetur et apud alterum
sit consolidatus, ius adcrescendi non perit ne^u^^ ei,
apud quem consolidatus est, neque ab eo, et ipse,
quibus modis amitteret ante consolidationem^ iisdem
et nunc ipso quidem iure non amittet, sed praetor
secutus ezemplum iuris civilis utilem actionem dabit
fructuario. et ita <et> Neratio et Aristoni videtur . . .

6^ D. 7, 2f 3, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum. — Non solum . . si duobus usus fructus
legetur, est ius adcrescendi^ verum et si alteri usus
fructus, alteri fundus legatus est, nam et reliqua sicuit
supra usque ad finem: isdem et nunc amittet; et ita
et Neratio et Aristoni videtur . . .

7. D. 7, 8, 14, 1. nipianus libro septimo decimo
ad Sabinum (P. 2581). — . . si usu fructu legato usus
adimatur, Aristo scribit nuUam esse ademptionem.

8. D. 7, 1, 7, 3. Ulpianus libro septimo decimo

1 Cod, nec.

378 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ad Sabinum (P. 2558). — Cassius . . scribit libro
octavo iuris civilis fructuarium per arbitrum cogi
reficere, quemadmodum adserere cogitur arbores^ et
Aristo notat baec vera esse.

9. D. 7, 1, 17, 1. Ulpianus libro octavo decimo
ad Sabinum (P. 2585). — Ex eo, ne deteriorem con-
dicionem fructuarii faciat proprietarius, solet quaeri^
an servum dominus coercere possit. et Aristo apud
Gassium notat plenissimam eum coercitionem babere,
si modo sine dolo malo faciat, quamvis usufructuarius
nec contrariis quidem ministeriis aut inusitatis arti-
ficium eius corrumpere possit nec servum cicatricibus
deformare.

De^habUatione legata.

10. D. 7, 8, 6. Ulpianus libro septimo decimo ad
Sabinum (P. 2575**). — Non solum autem cum marito,
sed et cum liberis libertisque habitare et cum parenti-
bus poterit (sc. mulier, cui usus relictus est), et ita
et Aristo notat apud Sabinum.

De penu legata.

11. D.33, 9, 3pr. § 1.2. Ulpianus libro vicensimo
secundo ad Sabinum (P. 2641). — Qui penum legat
quid legato complectatur, videamus. et Quintus Mucius
scribit libro secundo iuris civilis penu legata contineri,
quae esui potuique sunt. idem Sabinus libris ad Yi*
tellium scribit. . . . sed Aristo notat etiam quae esui
potuique non sunt contineri legato, ut puta ea, in
quibus esse solemus, oleum forte, garum muriam mel
ceteraque his similia. plane, inquit, si penm escu-
lenta legetur^ Labeo libro nono Posteriorum scribit nihil
eorum cederey quia non haec esse, sed per ea solemus.
Trebatius in melle contra scribit, merito, quia mel
esse solemus. sed Proculus omnia haec contineri
recte scribit, nisi contraria mens testatoris appareat.

6. TITIUS AKISTO 379

12. D. ibid. § 11. — Vasa quoque penuaria quin
contineantur; nulla dubitatio est. Aristo autem scribit
dolia non contineri.

De veste legata,

13. D. 34, 2, 25, 1. Ulpianus libro quadragensimo
quarto ad Sabinum (P. 2913^*). — Aristo etiam co-
actilia yesti cedere ait et tegimenta supselliorum huic
legato cedere.

De ancUlis legatis.

14. D. 30, 45 pr. Pomponius libro sexto ad Sa-
binum (P. 498). — Si a substituto pupilli ancillas
tibi legassem easque tu a pupillo emisses et antequam
scires tibi legatas esse alienaveris, utile legatum esse
Neratius et Aristo et Ofilius probant.

De instrumento piscatorio legato.

15. D. 33, 7, 17, 1. Marcianus libro septimo In-
stitutionum (P. 123). — Instrumento piscatorio con-
tineri Aristo ait naucellas, quae piscium capiendorum
causa comparatae sunt.

Be legato debiti,

16. D. 30, 28pr. Ulpianus libro nono decimo ad
Sabinum (P. 2597). — Si creditori meo, tutus adversus
eum exceptione, id quod ei debeo legem, ntile legatum
est, quia remissa <ei> exceptio videtur, sicut Aristo
ait id quod honoraria actione mibi debetur si legetur
mihi, legatum valere, quia civilis mihi datur actio
pro honoraria.

De legati petitione.

17. D. 30, 88. Marcianus libro sexto Institutionum
P. 104). — . . si non alias voluit pater habere eum
sc. filium, cui heredi pro parte instituto legatum

quoque reliquit) legatum, nisi hereditatem retineat^
tunc neque adversus coheredem dandam ei legati peti-

i

380 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

tionem secundum Aristonis sententiam constat^ cum
ipsi filio non videretur esse solvendo hereditas.

Quae sequuntur: ^et hoc ita est, licet non condicio-
naliter expressisset, intellezisse tamen manifestissime ad-
probetur', non Marciani, sed Triboniani habenda sunt.
cf. Gradenwitz, Z. d. Sav.-St. VU, 82 sq. Pemice III,
10 n. 3.

18. D. 30, 14pr. Ulpianus libro quinto decimo
ad Sabinum (P. 2532). — Si ita sit adscriptum ^si
cui legavero bis^ semel beres ei dato' vel ^ut semel
debeatur'^ et eidem duas quantitates adscripserit vel
duos fundos, an utrumque debeatur? et ait Aristo
unum videri legatum.

Sequuntur haec: ^nam quod ademptum est, nec
datum videri secundum Celsi et Marcelli sententiam, quae
vera est'. pro Videri' cum Lenelio Videtur' legere non
opus est, cum extremis verbis oratio obliqua, quae vocatur,
contineatur, qua Celsi et MarcelJi sententiam ab IJlpiano
traditam induisse Tribonianus videtur satis habuisse.

Ad legem Fdlcidiam.

19. D. 35, 2, 1, 9. Paulus libro singulari ad legem
Falcidiam (P. 921®). — Si usus fructus legatus sit^
qui et dividi potest, non, sicut ceterae servitutes in-
dividuae sunt, <^individuus est^, veteres quidem aesti-
mandum totum usum fructum putabant et ita con-
stituendum; quantum sit in legato. sed Aristo a veterum
opinione recessit; ait enim posse quartam partem ex
eo sic ut ex corporibus retineri.

De caufione Mudam.

20. D. 35, 1, 7 pr. Ulpianus libro octavo decima
ad Sabinum (P. 2595). — Mucianae cautionis utilitas
consistit in condicionibus quae in non faciendo sunt
conceptae, ut puta ^si Capitolium non asoenderit', ^si
Stichum non manumiserit' et in similibus, et ita
Aristoni . . . visum est.

6. TITIUS ARISTO 381

Ulpiani verba plena haec sunt: ^Aristoni et Neratio
et laliano yisum est. quae sententia et constitutione diyi
Pii comprobata est'.

De fideicommissis.

21. D. S2, 95. Maecianus libro secundo Fidei-
commissorum (P. 12). — ^Quisquis mihi heres erit,
damnas esto dare fideique eius committo^ uti det,
quantas summas dictavero dedero'. Aristo res quoque
corporaJes contineri ait^ at praedia mancipia yestem
argentum, quia et hoc yerbum ^quantas' non ad nume-
ratam dumtaxat pecuniam referri ex dotis relegatione
et stipulationibus emptae hereditatis apparet et ^sum-
mae' appellatio similiter accipi deberet; ut in his argu-
mentis quae relata essent ostenditur. Yoluntatem prae-
terea defuncti, quae maxime in fideicommissis yaleret,
ei sententiae suffragari; neque enim post eam prae-
fationem adiecturum testatorem fuisse res corporales^
si dumtaxat pecuniam numeratam praestar; voluisset.

22. D. 36, 1, 74. Pomponins libro quarto Fidei-
commissorum (P. 218). — Heres praecepto fundo ro-
gatus erat hereditatem restituere. fundus alienus erat.
Aristo aiebat videndum; utrum omnimodo penes here-
dem fondum esse Yoluit testator an ita demum, si
ipsius est; sed sibi superius placere.

Sequuntur Pomponii verba: ^ideoque aestimatio eius
retinenda est'.

23. D. 36, 1, 20, 1. Paulus libro tertio ad Sabi-
num (P. 1638®). — *Te rogo, Luci Titi, hereditatem
meam cum Attio partiaris'. ex senatus consulto Tre-
belliano in eum, cui restituta est hereditas, actiones
competere Aristo ait, quia pro hoc accipiendum sit
'rogo hereditatem iUam restituas'.

Sequuntur haec: ^nec verba spectantur senatus con-
sulti, sed sententia quibuscumque verbis, dum testator
senserit, ut hereditas sua restituatur'. pro ^senatus con-
sulti' Faber ^fideicommissi' legendum censet. at totum

l

382 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

comma neque Aristonis neqne Pauli esse iudico, sed Tri-
boniani de Trebelliano senatus consulto noya quaedam
statuentis. Inst. 2, 23, 7.

Cf. Gai. 2, 254 sq. ^per quod senatusconsultum
(sc. Pegasianum) ipse ^heres^ onera hereditaria sustinet,
ille autem qui ex fideicommisso reliquam partem heredi-
tatis recipit, legatarii partiarii loco est, id est eius lega-
tarii cui pars bonorum legatur . . . in utrumque actiones
hereditariae pro rata parte dantur, in heredem quidem
iure civili, in eum vero qui recipit hereditatem, ex se-
natusconsalto Trebelliano'.

24. D. 36, 1, 22. Pomponius libro vlcensimo se-
cundo ad Sabinum (P. 695). — Heres cum debuerat
quartam retinere, totam bereditatem restituit nec cavit
sibi stipulatione proposita. similem eum esse Aristo
ait illis, qui retentiones, quas solas habent, omittunt;
sed posse eum rerum bereditariarum possessionem vel
repetere vel nancisci et adversus agentem doli mali
exceptione uti; posse eum et debitoribus denuntiarOy
ne solveretur.

De libertate relicta.

25. D. 40, 4, 2. Idem (sc. Ulpianus) libro quinto
ad Sabinum (P. 2464®). — Si quis ita heredem in-
stituerit ^Titius beres esto. si Titius heres non erit,
Stichus heres esto; Stichus liber esto', non esse
Stichum liberum Aristo ait Titio herede existente.

26. D. 28, 5; 9, 14 Ulpianus libro quinto ad Sa-
binum (P. 2464). — Si quis ita scripserit ^Stichua
liber esto et, posteaquam liber erit, heres esto', Labeo,
Neratius et Aristo opinantur detracto verbo medio
^postea' simul ei et libertatem et hereditatem com-
petere.

27. D. 40, 5, 20. Pomponius libro septimo Epistu-
larum (P. l90). — Apud lulianum ita scriptum est:
^si heres rogatus servum manumittere ex Trebelliano
sraatus consulto hereditatem restituerit, cogi debebit

5. TinUS ABISTO 383

manumittere . . .' ... Aristo et Octayenas putabant
liunc servum, de quo quaereretur, fideicommissae he-
reditatis non esse^ quia testator rogando heredem^ ut
eum manumitteret, non videtur de eo restituendo
sensisse.

Be statuliberis.

28. D. 40, 7, 5pr. Pomponius libro octavo ad
Sabinum (P. 524). — Statuliber rationem reddere ius-
sus reliquum quod apparet solvit, de eo, quod obscu-
rius est^ satisdare paratus est. Neratius et Aristo . .
putant liberum fore, ne multi ad libertatem peryenire
non possint incerta causa rationis et genere negotii
huiusmodi.

29. D. 40, 7, 11. Pomponius libro quarto decimo
ad Sabinum (P. 597). — Si heres pecuniam donasset
statulibero, ut sibi eam daret et liber esset, non fieri
liberum Aristo ait; sed si in plenum ei donasset, fieri
liberum.

De operis libertorum.

30. D. 38, 1, 4. Idem (sc. Pomponius) libro quarto
ad Sabinum (P. 432). — A duobus manumissus utri-
que operas promiserat. altero ex his mortuo nihil est^
quare non filio eius, quamyis superstite altero, opera-
rum detur petitio. nec hoc quicquam commune habet
cum hereditate aut bonorum possessione; perinde enim
operae a libertis ac pecunia credita petitur. haec ita
Aristo scripsit.

Fomponius addit: ^cuius sententiam puto veram; nam
etiam praeteritarum operarum actionem dari heredi ex-
traneo sine metu exceptionis placet. dabitur igitur et
vivo altero patrono.'

De emptione venditione.

31. D. 2, 14, 58. Neratius libro tertio Membra-
narum. — Ab emptione venditione, locatione con-
ductione ceterisque similibus obligationibus quin in-

384 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

tegris omnibus consensu eorum, qui inter se obligati
sinty recedi possit, dubium non est. Aristoni boc am-
plins yidebatuTy si ea, quae me ex empto praestare
tibi oporteret^ praestitissem et cum tu mihi pretium
debereSy convenisset mibi tecum^ ut rursus praestitis
mihi a te in re yendita omnibus, quae ego tibi prae-
stitissem, pretium mihi non dares tuque mihi ea prae-
stitisses^ pretium te debere desinere, quia bonae fidei,
ad quam omnia haec rediguntur^ interpretatio hanc
quoque conyentionem admittit. nec quicquam interest^
utrum integns omnibuS; in quae obligati essemuS;
conyenirety ut ab eo negotio discederetur, an in inte-
grum restitutis his, quae ego tibi praestitissem, con-
sentiremus, ne quid tu mihi eo nomine praestares.

cf. D. 2, 14, 7, 6. Ulpianus libro quarto ad edictum,
Vo trotz allem doch wohl ezceptiones beizubehalten ist,
vielleicht nach Aristo*. Perniee 11* p. 187 n. 3.

32. D. 18; 5; 1. Pomponius libro quinto decimo
ad Sabinum (P. 615**). — ... Aristo dixit posse
(sc. emptione yenditione contracta) ita pacisci, ut unus
maneat obligatus . . .

Pomponii plena yerba sunt: ^quod Aristo . . . obli-
gatus, non est yerum, quia . . .'

De societate.

33. D. 17, 2, 29; 2. Ulpianus libro trigensimo ad
Sabinum (P. 2742). — Aristo refert Cassium respon-
disse societatem talem coiri non posse, ut alter lucrum
totum^, alter damnum sentiret, et hanc societatem
leoninam solitum appellare.

De iure dotium.

34. D. 23, 3, 20. Paulus libro septimo ad Sabi-
num (P. 1756). — lulianus scribit yalere talem stipu-
lationem ^cum morieris, dotis nomine tot dari'? quia

1 Fl tantnm.

5. TITIUS ARISTO 385

et pacisci soleant, ne a Tiya ex^atur^. quod non
esse simile accepi; aliud est enim diflFerre exactionem^
aliud ab initio in id tempus stipulari^ quo matri-
monium futurum non sii idque et Aristoni et Ne-
ratio et Pomponio placet.

35. D. 24, 3, 44 pr. Paulus libro quinto Quae-
stionum (P. 1333). — Si socer a genero heres insti-
tutus adierit hereditatem^ quandoque mortuo patre
cum herede eius filiam de dote acturam Nerva et Gato
responderunt, ut est relatum apud Sextum Pomponium
digestorum ab Aristone libro quinto.

Paolus addit: Hbidem Aristoni consensit'. non de
Aristonis, sed de Pomponii libro qointo sermonem esse
supra p. 374 exposui.

36. D. 25, 1, 11 pr. Ulpianus libro trigensimo
sexto ad Sabinum (P. 2807^). — Iu yoluptuariis (sc.
impensis) . . Aristo scribit nec si voluntate mulieris
factae sunt^ r^^tionem^ parere.

Be rebus amotis.

37. D. 25, 2, 6, 2 — 5. Paulus libro septimo ad
Sabinum (P. 1775). — Si post divortium maritus de-
cesserit; beres eius rerum amotarum iudicio uti potest
• . • sed si morte mariti solutum sit matrimonium^ beres
mariti bereditatis petitione vel ad exhibendum actione
eas (sc. res amotas) consequi poterit. Aristo et con-
dici ei (sc. mulieri) posse . . putat, quia ex iniusta
causa apud eam essent.

Fortasse sententia potius ad caput de condictione
(infra p. 386) referenda est.

De tutelis.

38. Vat. fr. 197—199 (Ulp. de oflf. pr. tut). —
An bello amissi a tutela excusare debeant? . . . utrum

1 Fl exhibeatur.

2 Trih. ezactioneni.

lurispr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 25

386 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

in acie dumtaxat amissns an tempore belli amissus
prosit? Aristo in acie amissum dumtaxat.

Ulpianus addit: ^ego puto per tempus belli amissum
debere prodesse, ne publica strages patri noceat'. at
idem Ulpianus libro viceDsimo ad legem luliam et Papiam
(D. 27, 1, 18) Aristonem sequitur: ^bello amissi ad tutelae
excusationem prosunt. quaesitum est autem, qui sunt
isti, utrum hi qui in aeie sunt interempti, an vero omnes
omnino, qui per causam belli parentibus sunt abrepti . . .
melius igitur probabitur eos solos qui in acie amittuntur^
prodesse debere . . .'

39. D. 26, 9, 1. Pomponius libro vicensimo nono
ad* Sabinum (P. 741). — Ob dolam malum vel culpam
tutoris Aristo ait pupillum possessorem condemnandum.

De condictione.

40. D. 12, 1, 9, 8. Ulpianus libro vicensimo sexto
ad edictum (P. 769). — Si nummos meos tuo nomine
dedero velut tuos absente te et ignorante, Aristo
scribit adquiri tibi^condictionem.

Sequuntur haec: ^lulianus quoque . . . scribit veram
esse Aristonis sententiam'. reliqua a Triboniano mutata
sunt. cf. Pemice IH 222 n. 4.

De verborum obligatidne.

41. D. 46, 3, 16. Pomponius libro quinto decimo
ad Sabinum (P. 609^*). — Sub condicione debitori si
acceptum feratur, postea condicione existente intellegi-
tur iam olim liberatus. et hoc etiam si solutio re fiat^
accidere Aristo dicebat. scripsit enim, si quis, qui
sub condicione pecuniam promisit, dedit eam ea con-
dicione, ut, si condicio exstitisset, in solutum cederet,
existente condicione liberari eum nec obstare, quod
ante eius pecunia facta est <^cui dedit quam deberetur
ei; nam ex postfacto creditorem eum intellegi iam eo
tempore, quo pecunia eius facta est^.

6. TITIUS ARISTO 387

«

De in rem actionibm.

42. D. 26, 7, 61. Idem (sc. Pomponius) libro
vicensimo Epistularum (P. 210). — Apud Aristonem
ita scriptum est: quod ailpa tutoris pupillus ex heredi"
tate desiit possideref eius aestimatio in petitione heredi-
tatis sine ulla dubitatione fieri debebit ita^ si pupillo de
hereditate cautum sit cautum autem esse yidetur etiam
si tutor erit idoneus, a quo servari possit id, quod
pupillus ex litis aestimatione subierit.

Sequuntur haec: ^sed si tutor solyendo non est, yiden-
dum erit, utrum . . .'

43. D. 45, 1, 83, 1. Paulus libro septuagensimo
secundo ad edictum (P. 798). — Si Stichum stipulatus
de alio sentiam, tu de alio; nihil actum erit. quod et
in iudiciis Aristo existimayit.

Paulus addit: ^sed hic magis est, ut is petitus yi-
deatur, de quo actor sensit'.

Be adquirendo rerum dominio.

44. D. 41, 1, 19. Pomponius libro tertio ad Sa-
binum (P. 414). — Liber homo, qui bona fide mihi
seryit, [id] quod ex operis suis aut ex re mea pararet,
ad me pertinere sine dubio Aristo ait; quod yero quis
ei donayerit aut ex negotio gesto adquisierit, ad ipsum
pertinere. sed hereditatem legatumye non adquiri mihi
per eum, quia neque ex re mea [neque ex operis suis]
id sit nec uUa eius opera esset in legato, in beredi-
tate aliquatenus, quia per ipsum adiretur, quo de^ et
Yarium Lucullum aliquando dubitasse, sed yerius esse
non adquiri, etiamsi testator ad me yoluisset pertinere.
sed licet ei <cui seryiet> minime adquirit, attamen,
si yoluntas eyidens testatoris appareat, restituendam
esse ei bereditatem.

1 FL quod.

25*

388 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

•

Be adquirendo rerum dominio.

45. D. 1, 8, 10. Pomponius libro sexto ex Plautio
(P. 349). — Aristo ait, sicut id, quod in mare aedifi-
catum sit, fieret privatum; ita quod mari occupatum
sit, fieri publicum.

De donationibus.

46. D. 39; 5, 18 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro
septuagensimo primo ad edictum (P. 1606). — Aristo
ait, cum mixtum sit negotium cum donatione, obli-
gationem non contrahi eo casu, quo donatio est, et
ita et Pomponius eum existimare refert.

47. Ibid. § 1. — Denique refert Aristonem putare,
si servum tibi mancipavero^ ad hoc, ut eum post quin-
quennium manumittas, non posse ante quinquennium
^fiduciae^ agi, quia donatio aliqua inesse videtur;
aliter atque, inquit, si ob hoc tibi mancipio t^^dissem^,
ut continuo manumittas; hic enim nec donationi locum
esse et ideo esse obligationem.

48. Ibid. § 2. — Idem Aristo ait, si donationis
(fiduciae?) causa in hoc mancipio detur® servus, ut
post quinquennium manumittatur, sit autem alienus,
posse dubitari an usucapiatur, quia aliquid donationis
interveniret.

Pernice Il^ 339 n. 1.

2. De iure honorario.

a. Ad edictum aedilium curulium.
De mancipiis vendundis.

49. D. 21, 1, 30, 1. Paulus libro primo ad edictum
aedilium curulium (P. 836). — Quas impensas neces-
sario in curandum servum post litem contestatam
emptor fecerit, imputabit, praecedentes impensas

1 Trib. tradidero.

2 Trib. tradidissem.
8 Trxb, tradatur.

6. TmuS ABISTO 389

nominatim comprehendendas Pedius; sed cibaria servo
data non esse imputanda Aristo <(ait]>^ nam nec ab
ipso exigi, quod in ministerio eius fuit.

Be permutatiane.

50. D. 19, 4, 2. Idem (sc. Paulus) libro quinto
ad Plautium (P. 1117). — Aristo ait, quoniam per-
mutatio yicina esset emptioni^ sanum quoque furtis
noxisque solutum et non esse fagitiyum seryum prae-
standum, qui ex <(ea]> causa daretur.

b. Ad edictum praetoris urbs^ii.

De recepto arhitrio.

51. D. 4, 8, 40. Pomponius libro undecimo ex
Variis Lectionibus (P. 832). — Arbiter calendis lanuariis
adesse iussit et ante eum diem decessit; alter ex liti-
gatoribus non adfuit. procul dubio poena minime
commissa est; nam et Cassium audisse se dicentem
Aristo ait in eo arbitro, qui ipse non yenisset, non
esse commissam, quemadmodum Seryius ait, si per
stipulatorem stet, quo minus accipiat, non committi
poenam.

De deposito.

52. D. 17, 1, 39. Neratius libro septimo Membra-
narum. — Et Aristoni et Celso patri placuit posse
rem hac condicione deponi mandatumque (hac condi-
cione fiduciae causa?) suscipi, ut res periculo eius sit
qui depositum yel mandatum (depositi yel mandati
causa?) suscepit.

Pemice III 139 n. 2.

J)e missione in possessionem legatorum servandorum cmsa,

53. D. 36, 3, 13. Neratius libro septimo Membra-
narum. — Ei quoque, cui legatorum actio datur in
eum, qui praetermissa institutione ab intestato possidet

390 V. NERVAE ET TRAIAlSn TEMP. lURIS CONSULTI

hereditatem; legatorum satisdatur et, nisi satisdabitur,
in possessionem legatorum servandonim causa mittitur;
nam haec quoque praetor perinde salva esse yult atque
ea quae iure ciyili debentur. idem Aristoni placet.

De damno infedo.

54. D. 39, 2, 18, 10. Paulus libro quadragensimo
octavo ad edictum (P. 625). — . . si venditor inter-
posuerit stipulationem (sc. damni infecti), etiam id dam-
num continebit, quod post traditionem emptori con-
tigerit. quod esse iniquissimum Aristo ait, quoniam,
si emptor quoque damni infecti stipulatus esset, duo-
bus promissor eiusdem nomine obligaretur [nisi forte
id contra se habeat, quia in hoc fit stipulatio, quanti
ea res erit, ut possit videri nihil interesse iam vendi-
toris].

De iure deliberandi

55. D. 29, 2, 28. Ulpianus libro octavo ad Sabi-
num (P. 3492). — Aristo existimat praetorem aditum
facultatem facere debere heredi rationes defuncti ab
eo petere, penes quem depositae sunt, deliberanti de
adeunda hereditate.

cf. Gai. 2, 167.

Ne quid in loco publico,

56. D. 43, 8, 2, 7. Ulpianus libro sexagensimo
octavo ad edictum (P. 1493). — Si quis quod in
publico loco positum habuit, reficere voluit, hoc inter-
dicto (sc. ne quid in loco publico fiat) locum esse
Aristo ait ad prohibendum eum reficere.

De hco religioso.

57. D. 11, 7, 2pr. Idem (sc. Ulpianus) libro vi-
censimo quinto ad edictum (P. 724). — Locum <fundi
Italici?> in quo servus <^civis Romani)> sepultus est
religiosum esse Aristo ait.

6. TITIUS ARISTO 391

Sermo est neqne de mancipio in provinciali solo
sepnlto (Gai. 2, 7 ^in provinciali solo placet plerisque
solum religiosum non fieri') neque de provincialis hominis
servo, quippe iuris Quiritium non participe, sed de servo
eivis Romani. Pemice I p. 114 ait: ^Dieser Satz (scilicet
quod Aristo proposuit) ist nur eine praktische Folgerung
aus dem alten Sacralrechte, was manes serviles anerkannte
und feiem liefs'. at quamquam apud Varronem de
LL. 6, 24 loco satis depravato haec leguntur: ^hoc sacri-
ficium fit in Velabro, qua in Novam viam exitur, ut
aiunt quidam, ad sepulcrum Accae, ut quod ibi; prope
faciunt diis Manibus servilibus sacerdotes', tamen locum
in quo servus sepultus erat, ante Aristonem religiosum
habitum non esse Ulpiani verbis videtur probari.
neque Aristonis sententiam continuo omnibup placuisse
licet statuere; potius notas ab Ulpiano relatas Tribonianus
demum videtur abiecisse. cetemm de loco religioso illa
ferq aetate disputatum esse idem Ulpianus D. 11, 7, 2, 5
probat, qui haec refert: ^Celsus ... ait: non totus qui
sepulturae destinatns est locus religiosus fit, sed quatenus
corpus humatum est'. de servorum sepulcris v. Pemice:
8itz.-Ber. der Berl. Akademie 1886 p. 1179 et Mommsen
Z. d. Sav.-St. XVI p. 217.

Be aqtia.

58. D. 43, 20, 1, 19. Ulpianus libro septuagensimo
ad edictum (P. 1570). — Aristo putat eum demum
interdictum hoc (sc. de aqua cottidiana) habere, qui
se putat suo iure uti, non eum^ qui scit se nullum
ius habere et utitur.

59. Ibid. § 20. — Idem ait eum, qui hoc anno
aquam duxerit nec vi nec clam nec precario et eodem
anno vitiose usus est, recte tamen hoc interdicto
usurum, quod referri ad id tempus, quod sine vitio
fuerit; esse enim verum hoc anno non vi non clam
non precario usum.

392 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

De rivis,

60. D. 43; 21, 3, 6. Ulpianus libro septuagensimo
ad edictum (P. 1584). — Aristo et de cuniculo resti-
tuendoy per quem vapor trahitur; in balneariis vapori-
bus putat utilem actionem competere; et erit dicendum
utile interdictum (sc. de riyis) ex hac causa competere.

cf. D. 8, 6, 8, 7. Ulpianus 1. XVII ad ed. Idem
(sc. Pomponins) ... et in balineis {poiius balneariis) . .
Yaporibus eum Quintilla cuniculum pergentem in Ursi Inli
instruxisset, placuit potnisse tales servitutes imponi.

Quod vvaut clam.

61. D. 43; 24; 1, 8. Ulpianus libro septuagensimo
primo ad edictum (P. 1592). — ... Aristo ait eum
quoque vi facerC; qui; cum sciret se prohibitum iri,
per vim molitus est; ne prohiberi possit.

62? D. 43; 24, 3, 7. 8; 43, 24, 5pr. Ulpianus libro
septuagensimo primo ad edictum (P. 1592^). — Glam
facere videri Gassius scribit eum, qui celavit adver-
sarium neque ei denuntiavit, si modo timuit eius
controversiam aut debuit timere. idem (item?) Aristo
putat eum quoque clam facerO; qui celandi animo
cat;et^ eum, quem prohibiturum se intellexerit et id
existimat aut existimare debet se prohibitum iri. |
aut qui aliter fecit, quam denuntiavit, vel qui decepto
facit eo, ad quem pertinuit non fieri^, vel consulto
tum denuntiat adversario, com eum scit non posse
prohibere, yel tam sero pronuntiat, ut venire prohi-
biturus, prius quam fiat, non possit. et haec ita
Labeonem probare Aristo ait.

63* D. 43, 24, 11, 11. Ulpianus libro septua-
gensimo primo ad edictum (P. 1597). — Aristo . .
scribit non <(omnimodo^ possessori esse denuntiandum;

1 m. habet.

2 Fl facere.

5. TITIUS ABISTO 393

nam si quis, inquit, fundum mihi yendiderit et necdum
tradiderit et yicinus^ cum opus facere vellet et sciret
me emisse et in fundo morari^ mihi denuntiaverit,
esse eum tutum futurum^ quod ad suspicionem clam
facti operis pertineret.

De damno infedo.

64. D. 39, 2, 28. Ulpianus libro octogensimo
primo ad edictum (P. 1755). — In hac stipulatione
yenit, quanti ea res erit. et ideo Gassius scribit eum,
qui damni infecti stipulatus est, si propter metum
ruinae ea aedifijcia, quorum nomine sibi cavit, fulsit,
impensas eius rei ex stipulatu consequi posse. idemque
iuris esse, cum propter vitium communis parietis qui
cavit sibi damni infecti, onerum eorum relevandorum
gratia, quae in parietem incumbunt, aedificia sua fulsit.
in eadem causa est detrimentum quoque propter emi-
grationem inquilinorum, quod ex iusto metu factum
est. Aristo autem . . . adicit, sicuti hic exigit Cassius,
ut si <(iis^ iustus metus migrandi causam praebuerit,
ita in eius personam qui fulsit eadem Cassium adicere ^
debuisse, si iusto metu ruinae fulcire coactus est.

IV. . . . liber.

Liber Aristonis, quem Gellius (v. infra) significat,
similiter atque Sabini liber de furtis quem supra
idem GelUus laudat, proprium opusculum videtur fuisse,
quamvis titulus non addatur. Mommseni coniecturam
p. 475 suspicantis Gellium Aristonis notas ad Sabinum
respicere, Krueger p. 164 n. 151 vix probandam iudicat.

Gell. 11, 18, 16. — . . memini legere me in libro
Aristonis iureconsulti, hautquaquam indocti viri, apud
veteres Aegyptios, quod genus hominum constat et in ar-
tibus reperiendis sollertes extitisse et in cognitione rerum
indaganda sagaces, furta omnia fuisse licita et inpunita.

1 Fl. dicere.

394 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Y. Incertae omnino sedis fragmenta.

JDe iure deliberandi.

1. D. 28, 8, 5pr. Idem (sc. Ulpianus) libro septua-
gensimo ad edictum (P. 1397). — Aristo scribit non
solum creditoribus, sed et heredi instituto praetorem
subvenire debere hisque copiam instrumentorum in-
spiciendorum facere, ut perinde instruere se possint,
expediet nec ne agnoscere hereditatem.

De in factum actione,

2. D. 19, 5, 16, 1. Pomponius libro vicensimo se-
cundo ad Sabinum (P. 702). — Permisisti mihi, ut
sererem in fundo tuo et fructus tollerem. sevi nec
pateris me fructus tollere. nullam iuris civilis actionem
esse Aristo ait; an in factum dari debeat, deliberari
posse.

Pomponius addit: ^sed erit de dolo^

De glande aliena depasta.

3. D. 19, 5, 14, 3. Idem (sc. Ulpianus) libro
quadragensimo primo ad Sabinum (P. 2867). — Si
glans ex arbore tua in meum fundum cadat eamque
ego immisso pecore depascam, Aristo scribit non sibi
occurrere legitimam actionem, qua experiri possim;
nam neque ex lege duodecim tabularum de pastu pe-
coris, quia non in tuo pascitur, neque de pauperie
neque [de] damni iniuriae agi posse. [in factum itaque
erit agendum.]

Extrema verba Ulpiani, non Aristonis videntur esse.

6. lAVOLENUS PRISCUS

vel pleno nomine C. (potius L.) Octavius Titius
Tossianus lavolenus Priscus, natus ante a. 60, origine
fortasse Nedinensis (Hirchfeld ad CIL III, 2864), legatns

6. lAYOLENUS PRISCUS 395

legionis qnartae Flayiae (L e. in Moesia), legatus legionis
teridae Angnstae (L e. in AMca), legatas Angasii pr. pr.
(ezereitiis AMcani) a. 83, iTDuridicns proyinciae Britanniae,
consiil suff. anni incerti, paullo post a. 83 pnto, legatas
consnlaris proYinciae Germaniae snperioris a. 90, legatus
consolaris Sjriae, proconsol proyinciae Airicae, pontifex
a. 106 Yel 107 (CIL ni, 2864 cmn addendis p. 1062.
Ephem. epigr. Y, 652 sq.), ^interest officiis, adhibetur
consiliis^, Passenni Panlli, splendidi eqnitis Bomani et in
primis emditi, amicissimas (Plin. ep. 6, 15), non Plinii,
at yidetor, qoi eam 'dabiae sanitatis' esse iadicavit.^
lalias Capitolinns lavolenam yel in Antonini Pii consilio
faisse tradit (Ant. P. c. 12 ^usasqae est ioris peritis
Vindio Vero, Salvio (Palvio?) Valente, Volusio Maeciano,
Ulpiaao Marcello et lavoleno'), errori tribnendum videtur.

^Libertus ut pato eius L. layolenus Phoebus inter
calatores pontificum et fiaminum a. 102 VI, 2184, 10.
2185, 8. ex familia eius yidentar L. lavoleni VI, 19663
—19665. 19667. XIV, 2546\ Prosopogr. H p. 439.

Gaii Oassii fortasse anditur (cf. D. 42, 5, 28), postea
scholae Sabinianae prineeps successit Caelio Sabino (Pom-
ponias § 53). non modo ios ciyile publice respondit (Plin. L c),
sed etiam libris scribendis operam dedit. composuit autem
ox Labeonis libris posterioribus X, ez Gaii Cassii iuris

1 G. PliniuB Bomano suo s. Mirificae rei non intorfaisti;
ne ego quidem, sed me recens fabala excepit. Passennus
PauUas . . . scribit elegos . . . is cam recitaret, ita coepit dicere
^Pnsce, iabes'. ad hoc lavolenas Priscns (aderat enim, ut
PauUo amicissimus) ^ego vero non inbeo'. cogita qui risus
hominum, qui ioci.

Quod PHnius addit: '£st omnino Priscus dubiae sanitatis,
interest tamen officiis . . ., quo maf;^s quod tunc fecit et ridi-
culum et notabile fuit. interim PauUo aUena deUratio aU-
quantum frigoris attuUt. tam soUicite recitataris providendam
est non solum ut sint ipsi sani verum etiam ut sanos adhibeant',
minus dubiae sanitatis iUum faisse probatur, quam iUud: PU-
nium homini iurisconsulto verba vel aUenis rebus distracto
elapsa vel consuUo, sed ioci causa effusa satis maligne crimini
vertisse.

396 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

civilis libris XV, denique ex Plautii opere principali V
snos libros, edidit praeterea Epistulanim libros XIV.

Auditores babuit praeter alios, quibuscum postea
quoque litterarum commercio coniunctus videtur (v. infra
ubi de Epistularum libris agetur), inprimis Salvium illum
Julianum, qui libro XLII Digestorum D. 40, 2, 5 lavo-
lenum praeceptorem suum dicit (^lavolenum praeceptorem
meum'). 'Die Vermutung liegt nahe', ait Buhl in illo
de luliano libro p. 19 sq., ^dafs Javolenus in Afrika selbst
'w&brend eines der von ihm dort bekleideten Ijuter auf
den Hadrumetiner Julian aufmerksam geworden sei. Er
wird an dem begabten jungen Manne Gefallen gefunden
haben, da er sich seiner juristischen Ausbildung annahm
und ihn anscheinend nicht nur wShrend seiner Verwaltung
in Afrika, sondern auch in Syrien etwa als Assessor in
seiner N&he behielt (lulianus enim ait: ^ego qui memi-
nissem, lavolenum . . . et in Africa et in Syria servos
suos manumisisse, cum') . . . In welche Jahre diese nS.heren
persSnlichen Beziehungen Julians zu Javolen fallen, Mst
sich einstweilen nicht ermitteln.' lulianum praeceptori
ita successisse, ut inter eos Aburnius Valens medius esset,
supra vidimus; quae successio quo tempore facta sit non
magis constat quam de ipso Abumio Valente de quo
illud unum certum est, eum viginti quinque fere annis
luliano minorem fuisse (Buhl p. 14). quod nihilo minns
ante lulianum Sabinianae scholae princeps exstitit, nescio
an hac causa factum sit, quod Valens ut homo senatorii
ordinis (^clarissimus iuvenis'), luliano, quamquam Hadriani
iussu edictum composuerat, cum esset homo ex provincia
oriundus, qui non ante Hadriani principatum Romam
videtur transmigrasse (Buhl p. 20), anteponebatur.

Inter res, quae in lavoleni fragmentis iuveniuntur,
hae notabiles sunt: is qui domicilium trans mare habet
(D. 5, 1, 34), archigubernus et trierarchus ex classe Bri-
tannica (D. 36, 1, 48), Callimachus cum quo testamenti
factio non est (D. 35, 1, 55), naufragium quo cum pubere
filio mater periit (D. 34, 5, 22), aves quae in insulis

6. lAVOLENUS PRISCUS 397

maritimis alnntur (D. 33, 7, 11), horrea extra urbem
(D. 32, 84), frumenta in herbis empta quae nives corru-
perunt (D. 15, 1, 78, 3).

Saepius agitur de patronis libertisque et de locatione
conductione. disserit enim lavolenus de maiorum patroni
sepulchris (D. 38, 2, 36), de filio libertino (D. 28, 8, 10),
de liberto duos patronos habente (D. 38, 2, 34), de liberto
patroni testamento commendatus (D. 28, 5, 60), de liberto
qui solvendo non erat et aeris alieni magnitudinem reli-
quit (D. 38, 2, 36), de liberto qui fraudandi patroni causa
fundum Seio mancipio dare voluit (D. 35, 5, 12), denique
de patrono, qui communem libertam uxorem duxit (D.
23, 3, 46). nec minus disserit de locata domo (D. 19, 2,
60 pr.), insula (D. 19, 2, 58pr.), area (D. 19, 2, 57), de
horreo locato (D. 19, 2, 59, 6. 9), cum de servo locato
(D. 18, 6, 17), tum de mulione conducto (D. 19, 2, 60, 7),
praeterea de vehiculo conducto (D. ibid. § 8), de publico
praedio vectigalium causa locato (D. 4, 6, 34, l), de hortis
publicis a re publica conductis (D. 32, 30, 1).

Yeteres laudantur tantum in libris ex Labeone con-
fectis iique sine dubio ad Labeonis exemplum, praeterea
ipse Labeo, Massurius Sabinus (D. 19, 2, 59. 45, 1, 305),
Cassius (D. 40, 7, 28, 1. 46, 3, 78. 35, 1, 54 pr.), Proculus
(D. 29, 2, 62. D. 32, 100, 3. D. 35, 1, 40, 6. D. 26, 2, 33
aliaque), 'Caelius' (ita enim pro 'Caecilius^ D. 24, 1, 64
legendum videtur), id est Caelins Sabinus (cf. Gai. 3, 70
^Caelius Sabinus ait . . . lavolenus autem ait'), Pegasus
et Aristo, quod D. 28, 5, 19 satis videtur indicare.

Dissensiones quae exstiterunt et Labeoni cum prio-
ribus et inter posteriores, scilicet inter Massurium Sa-
binum vel Cassium et Labeonem, nec minus inter Pro-
€ulum et priores, denique inter posteros intercedentes
a lavoleno diligenter examinata esse apparet. haec enim
ex. gr. leguntur: ^ . . Trebatius negat . . . Labeo contra,
Proculus quod Labeo . ego Trebatii sententiam probo,
quia . . .' D. 26, 2, 33. ^ . . Trebatius respondit . . . Labeo
Trebatii sententiam probat . . . idem et ego et Proculus

398 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

probamus' D. 35, 1, 40, 5. ^ . . Cascellius aiebat • • ^
Ofilins . . . negat . . . idem Cinna scribit . . . et hoc magis
verum puto' D. 35, 1, 40, 2. ^ . . CascelUus putat . . .
Ofilius Trebatius contra. Labeo Cascellii sententiam probat.
quod verum puto, quia' D. 32, 100, 2.

De Labeonis sententiis aut probatis ant reiectis y.
inprimis lavoleni libros ex posterioribus Labeonis factos.

Cassii quoque sententias alias probavit (^et scribit
Cassius et lavolenus' D. 28, 2, 6), alias reiecit (Un com-
mentariis Gaii scriptum est . . . contra ego sentio' D. 35^
1, 54. ^in libris Gaii Cassii scriptum est . . . videamus ne').

Proculi sententias multas probavit (Vera est Proculi
opinio' D. 28, 5, 11. Verum est quod Proculus et Caecilius
putant.' Troculus . • . quod et verum est' D. 32, 100, 2.
^Proculus . . recte ait' ibid. § 3). nonnunquam vel se
vel Proculum 'idem' putare ait (^ego puto . . . Proculus
idem' D. 29, 2, 62 pr. Hdem et ego et Proculus probamus'
D. 35, 1, 40, 5. similiter Paulus D. 29, 2, 60 tradit:
Troculus Labeonis sententiam improbat et in lavoleni
sententia est'). semel Proculi sententiam improbavit (^Tre-
batius negat . . Labeo contra, Proculus quod Labeo. ego
Trebatii sententiam probo quia' D. 26, 3, 35).

Mirum videtur, quod lulianus in Neratii, Celsi, Marcelli,
Scaevolae, Papiniani fragmentis, quae multa sunt, semel a
luliano (D. 40, 2, 5), semel a Pomponio (D. 1, 2, 2, 53)
laudatur et ita quidem, ut neuter illius sententiam afferat.

De ratione quae inter lavoleni et luliani sententias
intercedat, diligenter scripsit Buhl 1. c. p. 30sqq., quo ex
genere pauca a£ferre idoneum videtur.

lavolenus. lulianus.

D. 41, 2, 23, 2. — Si D. 22, 3, 20. - Si quis

vinxeris hominem liberum, liberum hominem vi rapu-

eum te possidere non puto ; erit, in vinculis habuerit,

quod eum ita se habeat, is indignissime commo-

multo minus per illum res dum possessoris conse-

eius a te possidebuntur . . . queretur . • .

6. lAVOLENUS PRISCUS 399

D. 39, 5, 25. — . . re- D. 12, 1, 20. — ... sed
sponditrsiremtibidederim, haec intellegenda sunt
ut Titio meo nomine do- propter suptilitatem
nares^ eamque tu tuo no- yerborum*, benignius
mine ei dederis, quantum tamen est . . .
ad iuris suptilitatem
accipientis facta non est
et tu furti obligaris, sed
benignius est; si agam
contra eum qui rem ac-
cepit, exceptione doli me
summoveri.

Orationis quoque proprietates apud lavolenum con-
spicuae apud lulianum quoque exstant; ut quod lavolenus
ait (D. 45, 3, 36) ^haec genere quodam donatio est', his
luliani verbis simile est: ^genere quodam modo venditio
. . . contracta est' (D. 41, 4, 10). rerum denique ordinem
a luliano in libris ad Urseium Ferocem servatum in
multis convenire cum ordine librorum a lavoleno ex
Cassio compositorum Lenel notat P. I col. 490 n. 1.

Quod lavolenus provinciae praeses in servis manu-
mittendis admisit, idem lulianus praetor et consul in Italia
facere non dubitavit: ^ego qui meminissem lavolenum . . .
et in Africa et in Syria servos suos manmnisisse, cum
consilitun praeberet, exemplum eius secutus et in prae-
tura et consulatu meo quosdam ex servis meis vindicta
liberavi' (D. 40, 2, 5), aliis praetoribus, num id facere liceret,
dubitantibus (D. ibid.). Ulpianus autem cum D. 1, 10, 1, 2
dicit: ^Consules apud se servos suos manumittere posse
nulla dubitatio est', de praetorum eadem potestate nihil
constituit. in aliis quoque legis actionibus lavoleni exem-
plum sequi licere Neratius Priscus statuit: ^magistratum,
apud quem legis actio est, et emancipare £Qios suos et
in adoptionem dare apud se posse Neratii sententia est'
D. 1, 7, 4. quam sententiam a posteris probatam esse
non traditux.

400 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS OONSULTI

Nec desunt tamen fragmenta) quibus lulianum a
praeceptore dissensisse probatur, ex quibus unnm inprimis
notatn dignum profero.

layolenus. lulianus.

D. 23, 2, 46. Gaius 1. VIII D. 24, 2, 1 1 pr. Ulp. 1. III

ad 1. lul. et Pap. — IUud ad 1. lul. et Pap. — . • . ait

dubitationis est, an et qui lex: 'divortii faciendi po-

communem libertam uxo- testas libertae, quae nupta

rem duxerit, ad hoc ius est patrono, ne esto' . . .

admittatur (sc. ^quod dicit, lulianus . . amplius putat,

invito patrono libertam, nec in concubinatu eam

quae ei nupta est, alii alterius patroni esse posse.
nubere non posse'). lavo-
lenus negavit, quia non
proprie videtur eius liberta,
quae etiam alterius sit.

De Prisco illo, quem apud Fulcinium attigimus
(p. 261), iterum monendum est, cum lavolenum quoque
Prisci nomine designari potuisse et appareat et Plinius
ep. 6, 16 probet et lulianum quoque Prisci nomine illum
videri designasse iam supra monuerim. reliqua eiusmodi
fragmenta, cum potius ad Neratium videantur spectare,
hoc loco omittuntur.

Posteriores lavolenum laudant hi: Yalens in Fidei-
commissorum libris (D. 33, 1, 16), Gaius ad legem XII
tabularum (D. 60, 16, 236, 1), ad legem luliam et Papiam
(D. 23, 2, 46) et libris Institutionum (3, 70), Paulus' et
Quaestionum libris (D. 11, 1, 20, l) et ad Plautium (D. 34,
2, 8), Ulpianus libris ad Sabinum (I. m D. 28, 2, 6pr.
P. 2446, 1. Vn D. 28, 6, 17, 6, ut conicere licet, et D 28,
6, 19 P. 2488. 2489, 1. XLIX D. 18, 4, 2, 17 P. 2966^),
denique ignotus ille qui de formula Fabiana scripsit
(CoUect. libr. m p. 300).

In novis Digestis componendis Tribonianum lavolenl
quoque libris usum esse indice Florentino comprobatur,

6. lAVOLENUS PRISCUS 401

abi haec leguntur: ^lavoienu ex Cassio ptpXloc d&MotivxB^
epistolon pt^Xla deiuxvhiSccQcc^ ad Plautium fitpXla TtivreJ
libri ez Labeonis posterioribns composiii apud layolenum
non laudantur; laudantur falso apud Labeonem QAafis&vog
posteriomm Pt§lla dixa'), quem non decem, sed quadra-
ginta fere libros reliquisse constat. v. II, 1 p. 160.

I. Bes in conventn actae.

D. 40, 2, 5. lulianus eodem libro (sc. quadra-
gensimo secundo Digestorum) (P. 586). — An apud
86 manumittere possit is qui consilium praebeat, saepe
quaesitum est. ego qui meminissem lavolenum prae-
ceptorem meum et in Africa et in Syria servos suos
manumisisse, cum consiUum praeberet . . .

GaL 1 , 18. 19. ^Quod . . de aetate servi requiritur,
lege Aelia Sentia introductum est. nam ea lex minores
XXX annorum servos non aliter voluit manumissos cives
Bomanos fieri, quam si vindicta apud consilium iusta
causa manumissionis adprobata, liberati faerint . . . con-
silium autem adhibetur . . . in provinciis . . viginti recu-
peratorum civium Bomanorum, idque fit ultimo die con-
ventus . . .*

n. Besponsa.

lavolenum ius civile publice respondisse Plinius
ep. 6, 15 tradidit. quod in inscriptionibus illis, quibus
officiorum lavoleni mentio fit, iuris consulti nomen deest,
ei postea demum ius respondendi datum esse Erueger
p. 162 n. 129 iure videtur conicere. inter eos qui con-
sulebant, etiam magistratus fuisse ipse D. 40, 2, 5 narrat:
^quibusdam praetoribus consulentibus . . . suasi^, et iuris
perito^ quoque alios vel iuris studiosos non raro eum
consuluisse ea probant, quae D. 8, 4, 5. 41, 2, 23, 2. 42,
5, 28 leguntnr. cf. Erueger p. 162. qui consulebant, non
modo proferebant, ^quod praeceptoribus tuis plaoet' (D. 42,
5, 28), sed etiam quod Labeoni aut Proculo placet (D. 50,

InxUpr. antohadr. relL ed. Breme£ n, 8. 26

402 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

16, 116. 28, 5, 21). quod ad res de quibus consultus est,
attinet, non casu factum videtur, ut de testamento archi-
gaberni ez classe Britannica (D. 36, 1, 48) responderit,
qui ipse Britanniae iuridicus fuerit, et notabile est re-
sponsum illud de beneficio imperatoris (D. 1, 4, 3).

Ceterum res de quibus layolenus consultus est, non-
nunquam provinciam redolent, cuius generis id esse puta-
verim, quod de homine libero vincto a£fertur (D. 41, 2,
23, 2), ut qui lavolenum consuluerunt, et ipsos in provincia
fuisse credendum sit, similiter atque Modestinus de Dal-
matia Ulpianum consuluit (D. 47, 2, 52, 20).

Praecipua lavoleni responsa in fragmentis Epistulamm
librorum inveniuntur; ceterorum^ quae rara sunt, pars
saltem iisdem libris videtur attribuenda.

JDe fideicommisso.

1. D. 33, 1, 15. Valens libro septimo Fideicom-
missorum (P. 22). — lavolenus eum, qui rogatus post
decem annos restituere pecuniam ante diem restituerat,
respondit, si propter capientis personam^ quod rem
familiarem tueri non posset, in diem fideicommissum
relictum probetur et perdituro ei id heres ante diem
restituisset; nullo modo liberatum esse; quod si tem-
pus heredis causa prorogatum esset^ ut commodum
medii temporis ipse sentiret, liberatum eum intelligi;
nam et plus eum praestitisse quam debuisset.

De mofiis causa capione,

2. D. 39^ 6, 21. Idem (sc. lulianus) libro secundo ad
Urseium Ferocem. — Eum qui ut adiret hereditat^m
pecuniam accepisset^ plerique, in quibus Priscus quo-
que^ responderunt mortis causa eam capere.

cf. D. 39, 6, 31, 2 Gaius. Sine donatione auteip
^mortis causa^ capitur veluti pecunia, quam statnliber
aut legatarius alicui condicionis implendae gratia numerat

6. lAVOLBNUS PRISCDS 403

. . . eodem numero est peconia, quam quis in boc accipit,
ut vel adeat hereditatem vel non adeat . . .

De statu libero.

3? D. 35, 1, 112, 3. Idem (sc. Pomponius) libro
duodecimo Epistularam. — Priscus respondit statu-
liberum non utique ibi ubi pater familias decessit aut
ubi ipse relictus sit aut ubi velit, rationes reddere
debere [sed interim proficisci ad eum, cui reddere
debeat, utique si is rei publicae causa aberit].

Extremum comma Ti iboniani esse Pemice iure censet.

De miptiis,

4. D. 23, 2, 46. Gaius libro octavo ad legem
luliam et Papiam (P. 456). — IUud dubitationis est,
an et qui communem libertam uxorem duxerit ad hoc
ius admittatur (sc. 'quod dicit, invito patrono liber-
tam, quae ei nupta est, alii nubere non posse'). lavo-
lenus negavit, quia non proprie videtur eius liberta,
quae etiam alterius sit.

ni. Ex posterioribus Labeonis libri X.

Unam, non duas epitomas a layoleno ex Labeonis
libris factas esse in Labeone tractando ezposui (II, 1
p. 164 sqq.), quam decem libroram faisse et indice Floren-
tino id opus falso non lavoleno, sed Labeoni adscribente
QAa^B&vog posteriorum ^i^kla dt%a) traditur et frag-
mentis in lustiniani Digestis seryatis comprobatur.

Notae a lavoleno additae plerumque facile agnoscun<-
tur; adiecit praeterea iurisconsultorum qui post Labeonem
de iisdem rebus dixerunt, sententias: Masurii Sabini
(D. 19, 2, 65), Proculi (D. 24, 1, 64. 26, 2, 33. 29, 2, 62.
32, 100, 2. 36, 4, 14), Caelii Sabini (D. 24, 1, 64, ubi
perverse ^Caecilius' traditur), cum sententias collectas
et examinaret et interpretaretur.

Atque Labeonis sententias saepe plane probavit
(D. 35, 1, 39. D. 32, 100, 1. D. 33, 6, 7pr. § 1 D. 33,

26*

404 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

7, 4. D. 33, 7, 25 pr. D. 34, 2, 39, 1. D. 35. 1, 40, 2.
§ 5 ^Labeo . . . probat . . . idem et ego et Procolas proba-
mus'. D. 40, 7, 39, 3 ^Labeo . . ., quod verum est'. § 4
^Labeonis . . . sententia rationem quidem habet, sed hoc
iure utimur ut*. D. 18, 1, 77. D. 18, 4, 2, 17. D. 40,
12, 42 ^Labeo . . . lavolenus: haec vera sunt'. D. 35, 7, 26, 1.
D. 9, 2, 57. D. 24, 3, 66, 2. § 4 'Labeo putat . . . La-
beonis sententiam probo'. §§ 5. 6. 7. D. 19, 2, 57), saepe
plane improbavit (D. 33, 1, 17 pr. D. 8, 1, 20. D. 23, 3,
80. D. 23, 5, 18pr.) vel cum exceptione probavit (D. 7,
4, 24 pr. D. 40, 7, 39 pr. § 2 'Labeo Trebatius responde-
runt . . . ego puto, si'. D. 18, 1, 79. D. 19, 1, 51 Labeo
. . . ^hoc ita verum puto, nisi si*. D. 33, 7, 26pr. D. 47,
10, 44).

De rerum ordine illud certo cognoscitur, libro I de
testamentis, libris II et III de legatis, libro IV de liber-
tate relicta, eodem et insequenti libro de emptione ven-
ditione, libro VI de societate et de iure dotium, libro Vlil
de tuteU^, libro IX de delictis privatis dictum fuisse.
itaque quamquam septimi libri nullum, decimi duo frag-
menta quorum argumentum non patet extant, nihilo
minus Sabinianum fere ordinem ezemplo fuisse satia appa-
ret. de dubiis rebus infra dicendum est.

Liber I.

De testamentis.
Qui iestamenta facere possunL

1. D. 28, 1, 2. Labeo libro primo posteriorum
a lavoIeDO epitomatorum. — In eo qui testatur eius
tewjmis, quo testamentum facit, integritas mentis, non
carporis sanitas exigenda est.

2. D. 21, 1, 53. lavolenus libro primo ex posteri-
oribus Labeonis. — Qai tertiana aut quartana febri
aut podagra vexarentur quive comitialem morbum
haberent, ne quidem his diebus^ quibus morbis vaca-
rent, recte sani dicentur.

6. lAVOLENUS PRISCUS 405

lavolem sententiam a Triboniano cormptam esse
illnmqae de iis dizisse qni testamenta facere prohibentnr,
Pemice merito conicit.

De plurtbus heredibtis instUuendis.

3. D. 28, 1, 25. lavolenus libro quinto (?primo?)
posteriorum Labeonis. — Si is, qui testamentum faceret,
heredibus primis nuncupatiSf priusquam secundos expri-
meret heredes, ohmutuissetj magis coepisse eum testamen-
tum facere quam fecisse Varus Digestorum libro primo
Servium respondisse scripsit; itaque primos heredes ex
eo iestamento non futuros. Labeo tum hoc verum esse
existimaty si constaret voluisse plures eum, qui testamen-
tum fecisset, heredes pronuntiare. ego nec Servium puto
aliud sensisse,

4? D. 28^ 5; 17, 5. Ulpianus libro septimo ad
Sabinum. — Quod si qnis dupundium distribuit et
tertium sine parte instituit, hic non in alium assein,
sed in^ trientem venit, ut Labeo quarto posteriorum
scripsit; nec Aristo vel Aulus (lavolenus?) utpote
probabile notant.

De substifiUionibus.

5. D. 28, 6, 9. Labeo libro primo posteriorum a
lavoleno epitomatorum. — Sipater filio impuberi eosdem
quos sibi et te unum praeterea heredem instituit, bonorum
filii te dimidium, ceteros patris heredes communiter di-
midium ita habere, ut unus semis apud te maneat, alterius
sernissis pro his partibus inter heredes patemos divisio
fiaty quibus ex partibus hereditatem paternam haherent

6. D. 28, 6, 39 pr. lavolenus libro primo ex
posterioribus Labeonis. — Cum ex filio quis duos ne-
potes impuberes hcibebatj sed alterum eorum in potestate,
aUerum non, et vellet ubrumque ex aequis partihus heredem
hdbere et, si quis ex his impubes decessissety ad alterum

1 Mommsen emendat: 'hic in alinm assem, scilicet iu',
quod n, 1 p. 183 praetermissum est.

406 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

partem eius transferrCj ex consilio Labeonis OfUii Cas-
ceUii Trebatii eum quem in potestate habebat solum
heredem fecit et ab eo alteri dimidian partem hereditatis,
cum in suam tutelam venisset, Ugavit; quod si is^ qui
in potestate stia esset, impubes decessisset^ alterum heredem
ei substituit

7. D. ibid. § 1. — Filio impuberi in singulas causas
alium et alium heredem substituere possumusff veluti ut
aliuSy si sibi nullus filius fuerit, et alius^ si fUius fuerit
et impubes mortuus fuerit, heres sit].

Eisele Z. d. Sav.-St. XIII, 141.

8. D. ibid. § 2. — Quidam quattuor heredes fecerat
et omnibus heredibus praeter unum substituerat, unus Ulef
cui non erat quisquam substitutus^ et ex ceteris alter vivo
patre familias decesserant partem cui nemo erat subsH^
ttitm, ad subsHtutum quoque pertinere OfUius Cascellius
responderunt, quorum sententia vera est.

9. D. 29, 2, 60. lavolenus libro primo ex posteri-
oribns Labeonis. — Filium emandpatum pater solum
heredem instituit et, si is heres non esset, servum liberum
et heredem esse iusserat. fUius, tamquam pater demens
fuisset, bonorum posses^ionem ab intestato petit et ita
hereditatem possedit Labeo ait, si probaretur sana mente
pater testammtum fecisse, fUium ex testamento patri
heredem esse. hoc falsum puto; nam fHius emandpatus
cum hereditatem testamento datam ad se pertinere noluit,
conUnuo ea ad substitutum heredem transit nec potest
videri pro herede gessisse, qui^ ut hereditatem omitteret,
ex alia parte edicti possessionem bonorum petat

Sequnntur haec: ^Paulus. Et Proculus Labeonis
sententiam improbat et in lavoleni sententia est'.

De servo herede.

10. D. 29, 2, 62. lavolenus libro primo ex posteri-
oribus Labeonis. — Si servus heres institutus post
iussum domini^ antequam adiret, alieuatus esset, novum
iussum posterioris domini, non iussum prioris exigitur.

6. lAVOLENUS PRISCDS 407

JDe mstUutione candicionalL

11. D. 35, 1, 39 pr. lavolenus libro primo ex
posterioribus Labeonis. — Qme condicio [ad genus
personarum] non ad certas et notas personas pertineat^
eam existimamus totius esse testamenti et ad omnes
heredes institutos pertinere. at quae condicio ad certas
personas accommodata fueritj eam referre debemus ad
€um dumtaxat gradum, qtio haepersonaeinstitutaefuerunt

12. D. ibid. § 1. — Cum ita in testamento scriptum
erat ^ut aliquid in foro fiaf neque adscriptum erat in
quo foro, Ldbeo ait, si non appareat, quid mortuus sen-
seriiy in eius municipii foro faciendumy in quo is qui
testamentum fecerit domicilium habuerit; quam sententiam
ego quoque proho.

13. D. 50, 16, 217 pr. lavolenus libro primo ex
posterioribus Labeonis. — Inter iUam condicionem ^cum
fari potuerif et ^postquam fari potuerif multum interest;
nam posteriorem scripturam td>eriorem esse constat, ^cum
fari potuerif artiorem et id tantummodo tempus signi-
ficariy quo primum fari possit

14. D. ibid. § 1. — Item ita data condicione ^illud
fadto in diebus\ si nihil praeterea fuisset adiectum, in
biduo condidonem impkri oportere.^

15. D. 29, 2, 62 pr. lavolenus libro primo ex
posterioribus Labeonis. — Antistius Labeo ait, si ita
institutus sit ^si iuraverit, heres esto\ quamvis iuraverit,
non tamm eum statim heredem futurum, antequam pro
herede aliquid gesserit, quia iurando voluntatem magis
smm declarasse videatur. ego puto satis eum pro herede
gessissey si ut heres iuraverit Proculus idem, eoque iure
utimur.

Liber II.

De testamentis.

16. D. 28, 7, 20 pr. Labeo libro secundo posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — Mulier, quae viro

1 Trib. oportet.

408 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

suo €X dote dicta^ pecuniam debebaty virum Jieredem
ita institueratj si eam pecuniamy quam doti dixisset\
neque petisset neque exegisset putOf si vir denuntiasset
ceteris heredibus per se non stare, quo minus accq^tum
faceret id quod ex dote sibi dd>eretur, statim eum heredem
futurum. quod si solus heres institutus esset in tali
condicione, nihilo minusputo statim eum heredem futurum,
quia idiivatos condido pro non scripta cu^pienda est

17. D. ibid. § 1. — Si quis hereditarium servum
iussus est manumittere et heres esse, quamvis, si manu-
miseritj nihil agat, tamen heres erit; verum est enim eum
manumisisse. sed post aditionem lib^tas servo data
secundum voluntatem testatoris convalescit.

18. D. ibid. § 2. — Si quis te heredem ita instituit,
si se heredem instituisses aui quid sibi legasses, nihil
interest, quo gradu is a te heres institutus vel quid ei
legatum sit, dummodo aliquo gradu id te fecisse prdbes.

19. D. 29, 2, 64. — lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Servus duorum heres institwtus
et cemere' iussus, si alterius domini iussu creYerit^
deinde manumissus fuerit, poterit ipse [adeundo?] ex
parte dimidia heres esse.

. Be legatis.
Be usu frudu legato.

20. D. 33, 2, 30 pr. lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Cui usus fructus legatus
esset, donec ei totius dotis satisfieret, cum ei heres ^ex
partey pro sua parte satis dedisset, quamvis reliqui satis
non darent, tamen pro ea parte usum fructum desinere
habere mulierem ait Labeo. idem fieri et si per mulieren%
mora fieret, quo minus satis acciperet.

21. D. ibid. § 1. — Colono suo dominus usum fruc-
tum fundi, quem is colebat, legaverat: agtU cohnus cum

1 Trib. promissam. 2 Trib. promisisset.
3 Trib. adire. 4 Trib. adierit.

6. lAVOLENUS PRISCUS 409

herede ita, ut iudex cogat heredem ex locationis acHone
eum liberare.

22. D. 33; 2, 41. layolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Cum ita legatum esset:
yrtActus annuos ftmdi Comeliani Fuhlio Maevio do lego^,
perinde putat acdpiendum esse LabeOy ac si usus fructus
fwndi similiter esset legatus, quia haec mens fnisse testch
toris videatur.

23. 1. D. 32,30; 1. Labeo libro secundo posteriorum
a layoleno epitomatorum. — Qui hortos publicos a re
puhlica conductos hahehat, eorum hortorum fructus usque
ad lustrum, quo conducti essent, Aufidio legaverat et
heredem eam conductionem eorum hortorum ei dare
damnaverat sinereque uti eum et frui. respondi heredem
teneri sinere frui; hoc amplius heredem mercedem quo-
que hortorum rei publicae praestaturum.

23. 2. D. 34, 3, 17. lavolenus libro secundo Labe-
onis posteriorum. — reliqua quoque in iudicio tocor
tionis venire.

cf. n, 1 p. 199.

24. D. 33; 2, 31. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Is qui fundum tecum
communem hcd>ebaty usum fructum fundi uxori legaverat;
post mortem eius tecum heres arbitrum communi divi-
dundo petierat, Blaesus ait Trebatium respondisse, si
arbiter certts regionibus fundum divisisset, eius partis,
quae tibi optigerit, usum fructum mulieri nuUa ex parte
deberi, sed eius, quod heredi optigisset, totius mum fruC'
tum eam habituram. ego hoc falsum puto: nam cum
ante arbitrum communi dividundo coniunctus pro indiviso
ex parte dimidia totius fundi usus fructus mulieris
fuisset, non potuisse arUtrum inter alios iudicando
alterius ius mutare^ quod et receptum est

De hanorum parte legata.

25. D. 32, 29; 1. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Oum ita hgatum esset,

410 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ut Titia uxor mea tantandem partem habeat quantulam
unus heres, si non aeqmles partes essent heredum, Quintus
Miudtis et GaUus putahant maximam partem legatam
esse, quia in maiore minor quoque inesset, Servius Ofilius
miniwxim^ quia cum heres dare damnatus esset, in pote-
state eius esset, quam partem daret Labeo hoc prdbai
idque verum est

26. D. ibid. § 2. — Cum ita legatum esset: ^quanta
pecmia ex hereditate Titii ad ms pervenit, tantam pe-
cuniam heres mem Seiae dato, id legatum putat Ldbeo,
quod acceptum in tabulis suis ex ea hereditate testator
rettulisset; ceterum negat cavendum heredi a legatario, si
quid forte postea eius hereditatis nomine heres damnatus
esset. ego contra puto, quia non potest videri pervenisse
ad heredem, quod eius hereditatis nomine prctestaturus
esset; idem Alfenus Varus Servio placuisse scribit, quod
et verum est

De pecunia legata.

27. D. 33; 4, 6 pr. Labeo libro secuodo posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — Gum scriptum esset:
^quae pecunia propter uxorem meam ad me venit quin'
quaginta, tantundem pro ea dote heres meus dato',
quamvis quadraginta dotis fuissent, tamen quinquaginta
debere Alfenus Varus Servium respondisse scribit, quia
proposita summa quinquaginta adiecta sit

28. D. ibid. § 1. — Item ei, quue dotem nullam
habebat, vir sic legaverat: ^quanta pecunia dotis nomine^
et reliqua, ^pro ea quinquaginia heres dato^, deberi ei
legatum Ofilius CascelliuSj item et Servii auditores rettu-
lerunt; perinde habendum esse a^c si servus alicui mortuus
aut pro eo centum legata essent quod verum est, quia
his verbis non dos ipsa, sed pro dote pecunia legata
videtur.

Be veste et vestimentis legatis.

29. D. 32) 100; 2. lavolenus libro secundo ez
posterioribus Labeonis. — ^Uxori meae vestem, mten-

6. lAVOLENUS PRISCUS 411

dum mtdiebremj ornamenta omnia, aunm argentum
guod eius causa factum paratumque e$[se]t omne do
lego\ Trebatius haec verba ^quod eius catisa factum
paratumqus esV ad aurum et argenimn dumtaxat referri
putat, R^octdus ad omnia, quod et verum est

30. D. 32, 29 pr. Labeo libro secando posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qui concubinam Juibebatf
ei vestem prioris concubinae utendam dederat, deinde ita
legavit: ^vestem guae eius causa empta parata esset\
Oascdlius Trebatius negant ei dAeri prioris concubinae
causaparata, quamvis alia condido esset in uxore, Labeo
id non probaty quia in eius modi legato non ius uooorium
sequendum, sed verhorum interpretatio esset facienda
idemque vd in filia vel in qualibet dlia persona iuris
esset. Labeonis sententia vera est,

31. D. 33, 5; 20. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Apud Aujidium libro
primo responsum est, cum ita legatum est: ^vestimenta
quae volet triclinaria sumito sibique hdbeto% si is dixisset
quae vellet, deinde, antequam ea sumerety alia se vdle
dixissety mutare voluntatem eum non posse, ut alia
sumeret, quia omne ius legati prima testatione, qua
sumere se dixisset, consumpsit [quoniam res continuo
eius fit, simul ac si dixerit eam sumere].

Be servo legato.

32. D. 32, 100 pr. lavolenus libro secundo ex poste-
rioribus Labeonis. — ^Heres meus damnas esto Lucio
Titio Stichum servum meum reddere' vel ita: HUum
servum meum illi reddito\ CascelUus ait deberi neque
id Labeo improbat, quia qui reddere iubetur, simui et
dare iubetur.

Batio ^quia . . iubetur' quamquam a layoleno addita
videtur, 11, 1 p. 194 omitti non debuit.

33. D. 32, 29,3. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Si heres tibi servo generor

412 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

liter legato Stichum tradiderit isque a te evictus fuisset,
posse te ex testamento agere Ldbeo scribit, quia non
videtur heres dedisse^ quod ita dederat^ ut habere non
possis; et hoc verum puto, sed hoc amplius ait debere
te, priusquam iudicium accipiaiur^ denuntiare heredi;
nam si aliter feceriSy agenti ex testamento qpponetur t^
doli mali exceptio.

34. D. ibid. § 4. — ^Si Stichus et Dama servi mei
in potestate mea erunt cum moriar, tum Stichus et Dama
liberi sunto et fundum illum sM habento* si alterum
ex his post testamentum factum dominus alienasset vel
manumisissetf neutrum liberum futurum Labeo putat.
sed Tubero eum qui remansisset in potestatCy liberum
futurum et legatum habiturum putat Tuberonis senten-
tiam voluntati defuncti magis puto convenire.

De peculio legato.

35. D. 33, 8, 22 pr. Labeo libro secundo posteri-
orum a layoleno epitomatorum. — Dominus servum
testamento manumiserat et eipeculium legaverat; is servus
mille nummos domino debuerat et eos heredi solvit re-
spondi omnes eas (peculiares?) res deberi ordnOj si
pecuniam orcinus quam debuerat solvisset,

36. D. ibid. § 1. — Dominus servum, qui cum eo
vicarium communem habebcU, testamento manumiserat
et peculium ei legaveratf deinde ipsum vicarium, qui
communis erat, nominatim et ipsi et libertae suae Ugor
verat respcndi partem quartam libertae, rdiquam partem
[quartam] liberti futuram; quod et Trebatius.

De fundo legato,

37. D. 35, 1, 40, 1. Idem (sc. lavolenus) libro
seeundo ex posterioribus Labeonis. — Q^idam ita
legaverat: ^si Fublius Comelius impensam quam in
fundum Seianum feci, heredi meo dederitj tum heres
meus Fublio Comelio fwndum Seianum dato\ Cascellius

6. lAVOLENUS PBI3CUS 413

aiebat etiam pretium fundi dari debere, Ofilius iwr
pensae verbo negcU pretium signifieari, sed eos dumtaxat
sun^tuSy guos in eum posteaquam emptus esset fecU.
idem Cinna scribit adiecto eOy quod non deductis fructibus
impensarum ratio haberi debent, et hoc magis verum puto.

38. D. 32,30,4. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qui fundum mandatu
meo in societate mihi et sM emerat, deinde eum finibus
diviserat et priusquam mihi mancipio dar^^^ ita eum
abi legaverat ^fundum meum illi do\ negavi amplius
partem deberi, quia verisimile non esset ita testatum esse
patrem familias, ut mandati heres eius damnaretur,

39. D. 33, 7,4. lavolenus libro secundo ex posteri-
oribus Labeonis. — Oum quidam duos fundos iunctos
hdberet et ex altero boves, ctim opm fecissent, in alterum
reverterentur, utrumque fundum cum instrumento lega-
verat Ldbeo Trebatius boves ei fundo cessuros putant,
fjibi opus fedssenf, non ubi manere consuevissent, Cascellius
contra, Labeonis sententiam probo,

40. D. 35, 1, 40, 4. Idem (sc. lavolenus) libro se-
cundo ex posterioribus Labeonis. — Qui dotalem fm-
dum nullum habebat, ita legaverat: ^fundum Comelianum,
guem iUa mihi doti dedit, ei heres dato\ Labeo OfiUus
J^rebatius responderunt fundum nihilo minus legatum
£sse, quia, cum fu/ndus Comelianus in rerum natura sit,
demonstratio falsa legatum non peremit,

Be fundi instrumento legato,

41. D. 33, 7, 25 pr. lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Fundi imtrumento legato id
pecus cedere putabat Tubero, quod is fundus sustinere
potuisset, Lci>eo contra. quid enim fiet, inquit, si, cum
miUe oves fundus sustinere potuisset, duo milia ovium
in eo fundo fuerint? qtuxs oves potissimum legato ces-
suras existimabimus? nec quaerendum esse, quid debur

1 Trib, traderet.

414 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

isset parari pecoris instrumenti fundi causa, sed quid
paratum esset; non enim ex numero aut mulUtudine
legata aestimandum esse, Ldbeonis sententiam probo.

42« D. ibid. § 1, — Quidam cum in fundo figlinas
hdberet, figulorum opera maiore parte anni ad opus
rusticum utebatur^ deinde dus fundi instrumentum Uga-
verat Laheo Trebatius non videri figulos in instrumento
fundi esse.

43. D. ibid. § 2. — Item cum instrumenhm omne
legatum esset excepto pecore, pastores oviliones, ovilia quo-
que legato contineri Ofilius non recte putat.

De aedihus legatis,

44. D. 50; 16; 242; 1. layoleuus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Inter ^proiectum^ et Hmmis-
sum^ hoc interesse ait Labeo, quod proiectum esset id
qmd ita proveheretur ut nusquam requiesceret, qualia
mamiana et suggrundae essent; immissum autem, quod
ita fieret, ut aliquo loco requiesceret, veluti tigna trabes
quae inmitteretur.

45. D. ibid. § 2. — Flumbumy quod teguliS'(inter-y
poneretur, aedificii esse ait Labeo, sed id, quod hypaethri
tegendi causa poneretur, contra esse,

46. D. ibid. § 4. — Straturam loci alicuius ex
tabulis factsLm\ qum aestate toUerentur et hieme ponerenr
tur, aedium esse ait Labeo, quoniam perpetui usus
paratae essent; neque ad rem pertinere, quod interim
tollerentur,

47. D. 32; 30; 6. Labeo libro secundo posteriorum
a Javoleno epitomatorum. — Si aedes alienas ut dares
damna[tu]s sis neque eas ulla condicione emere possis,
aestimare iudicem oportere Ateitis scribit, quanti aedes
sint, ut pretio soluto heres liberetur. iderngue iuris est
et si, <^cumy potuisses emere, non emeris.

1 Fl iactis.

6. lAVOLENUS PBISCUS 415

Be nave legata.

48. D. 50, 16, 242 pr. — lavolenus libro secundo
ex posterioribus Labeonis. — Malum navis esse partem,
artemonem autem non esse Labeo ait, quia pleraegue
na/ves sine malo inutiles essent, ideogue pars navis
habetur; artemo autem magis adiectamento guam pars
navis est

JDe oleOy tritico, vino legatis.

49. D. 33, 6, 7. — lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — Quidam heredem damnaverat
dare uxori suae vinum oleum frumentum acetum mella
salsamenta, Trehatius aiehat ex singulis rehus non
amplius deheriy guam quantum heres mulieri dare volu-
issetf guoniam non adiectum esset, guantiim ex guaque
re daretur. Ofilius Cascdlius Tuhero omne, gu^antum
pater familias religuisset, legatum putant, Ixiheo id
prohat idgue verum est,

50. D. ibid. § 1. — ^Lucio Titio tritid modios centum,
qui singuli pondo centum pendeant, heres datoJ OfiUus
nihil legaUim esse^ guod et Labeo prohat, guoniam eiusmodi
triticum in rerum natura non esset quod verum puto.

51. D. 33, 1, 17, 1. Labeo libro secundo posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — * Vini Falerni quod
domi nasceretur, quotannis in annos singulos hinos
culeos heres meus Attio dato.* etiam pro eo anno; quo
nihil vini natum est, deberi duos culeoSy si modo ex
vindemia ceterorum a)morum dari possit

De mundo nrnldebri legato,

52. D. 34, 2, 39 pr. lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — 8i uxori mundus mulieihris
legatus esset, ea tantum modo deheri Ofilius Labeo re-
sponderunty quae ex his tradita utendi causa uxori a
viro fuissent; aliter enim interpretantibus summam fore
captionemf si vascularius aut faher argentarius uocori ita
legasset.

416 V. NERVAE ET TRAIANI TBMP. KJRIS CONSULTI

De argento legato,

53. D. ibid. § 1. — Cum ita legatum esset ^argen-
tum quod domo mea erit cum moriar% Ofilius nec quod
depositum a se nec qmd commodatum reliquisset argen-
tum legatum videri respondit idem Cascellius de commo-
dato. LdheOf quod depositum esset, ita deberiy si praesentis
custodiae causa, non perpetuae veluti in thensauro depo-
situm esset, quia illa verba ^quod domo mea erif sic
accipi iebere ^esse solehat% et hoc proho.

54. D. ibid. § 2. — Ateius Servium respondisse
scribit, cui argentum, quod in Tusculano fundo cum
moreretwr hahuissety legatum esset, et quod antequam
moreretur ex urhe in Tusculanum iussu testatoris trans-
latum essety deheri; contra fore, si iniussu translatum esset,

De lance legata,

55. D. 34, 2, 31. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qui lancem maximam
minorem minimam relinquebat, ita legaverat: ^lancem
minorem illi lego\ mediae magnitudinis videri legatam
lancem responsum est, si non appareret, quam lancem
ex his pater familias demonstrare voluisset.

De poctdis legatis,

56. D. 32, 30pr. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qui quattuor pocula
oleaginea habehat, ita legavit: ^pocula oleaginea pa/ria
duo^, respondi unum par legatum esse, quia non ita
esset: hina paria neque ita: poculorum paria duo. idem
et Trebatius.

De Corinthiis vasis legatis.

57. D. 32, 100; 3. lavolenus libro secnndo ez
posterioribus Labeonis. — Cui Corinthia vasa legata
essent, aeneas §A66ig quoque eorum vasorum coUocando-
rum causa paratas deberi Tr^atius respondit. Loibeo
autem id non prohat, nisi aen^o^ ^d^sig testator numero

6. lAVOLENUS PRISCUS 417

vcbsorum habuit. Proculus vero rede ait, si aeneae qui-
dem sint, non autem Corinthiae, non deheri.

JDe statuis marmoreis et de marmore legatis.

58. D. 32, 100, 1. layolenus libro secundo ex
posterioribas Labeonis. — Duae statum m^rmoreae
cuidam nominatim, item omne marmor erat legatum:
nullam statuam marmoream praeter duas Cascellius
putat deberij Ofilius Trebatius contra, Ldbeo Cascellii
sententiam probat, quod verum puto, quia duas statuas
legando potest videri non putasse in marmore se statuas
Ugare.

De testudinds legatis.

59. D. ibid. § 4. — Cui testudinea legata essent,
ei lectos testudineos pedibus inargentatis deberi Labeo
TrebaUus responderunt, quod verum est

De pecmia legata,

60. D. 32, 30, 5. Labeo libro secuodo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — ^Uxori meae, dum cum
filio meo Capuae erity heres meus ducenta dato^; filius a
matre migravit. si ambo Capuae habitassent, legatum
matri dfhitu iri putavi, quamvis una non habitassent;
sin autem in aiiud municipium transisset, uniu>s anni
ta/ntummodo debitu iri, quo una habiiassent qu^antoUbet
tempore, ^quod ety Trebatius ait videamus, an his
verbis dum cum filio Capuae erif [non] condicio signi-
ficetur [sed ea scriptura pro supervacuo debet haberi] :
quod non probo, sin autem per mulierem mora non est,
quo minus cum filio habitet, legata ei deberi.

61. D. 33, 1, 17. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Legatum ita est: ^Attiae
donec nubat, quinquaginta damnds esto heres meus dare^
neque adscriptum est Hn annos singulos\ Labeo Trebatius
praesens legatum deberi putant, sed rectius dicetur id
legaium in annos singvios deberi,

luiiflpr. antehftdr. reU. ed. Bremer. II, 2. 27

418 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

62. D. 35, 1, 40, 2. Idem (sc. lavolenus) libro
secundo ex posterioribus Labeonis. — Quidam TiHo
centum legaverat, deinde infra ita iusserat: ^quas pecu-
nias cuique legavi, eas heres meuSy si mater mea moritur,
dato^; mortuo patre familias Titius vixerat et viva matre
[familias] decesserat. mortua matre heredibus Titii
legatum deberi Ofilius respondit, quoniam non sub condi-
cione esset legatum, sed ante legatum pure, deinde dies
sohendi adiecta, videamus, inquit Labeo, ne id falsum
sity quia nihil intersit, utrum ita scribatur: ^quas pect(r
nias cfuique legavi, eas heres meus, si mater mea moritur^
dato^ an ita: ^nisi mater mea moritur, ne dato\' utru-
bique enim stib condicione vel datum vel ademptum esse
legatum. Labeonis responsum probo.

63. D. 32, 30, 2. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Cum testamento scriptum
esset: ^Sticho servo meo heres quinque dato et, si Stichus
heredi meo biennium servierit, liber esto\ post biennium
legatum deberi existimo, quia in id tempus et libertas et
legatum referri deberet; guod et Trebatius respondit

64. D. 35, 1, 40, 5. Idem (sc. lavolenus) libro
secundo ex posterioribus Labeonis. — Thermus minor
quorum arbitratu monumentum sibi fieri vellet testamento
scribserat, deinde ita legaverat: ^Lucio Ptiblio Comeliis
ad monumentum meum aedifimndum mille heres meus
dato\ Trebatius respondit pro eo habendum ac si ita
legatum esset, si satis dedissent se ita id monupientum
ex ea pecunia facturos. Labeo Trebatii sententiam pro-
bat, quia haec mens testantis fuisset, ut ea pecunia in
monumentum consumeretur; idem et ego et Proctdus pro-
bamus.

65. D. 35, 1, 40, 3. Idem (sc. lavolenus) libro
secundo ex posterioribus Labeonis. — Dominus servo

HSV ^rationisy eius legaverat: ^heres meus Sticho servo

meo, quem testamento liber^m esse it^si, HSV quae in
tabulis debeo, dato\ nihil servo legatum esse Namusa

6. lAVOLENUS PRISCUS .419

Servium respondisse scribit, quia dominus servo nihil
dd>ere potuisset ego puto Secundum mentem testatoris
naturaU magis quam civile dehitum spectandum esse, et
eo iure utimur,

»

Be eo cui fundum vendere certo pretio danmas est.

66. D. 32, 30, 3. Labeo libro secundo posterioram
a lavoleno epitomatorum. — Si fundum mihi vendere
certo pretio damna[tu]s es, nullum fructum eius rei ea
vendUione exdpere Ubi liberum erit, quia id pretium ad
totam causam fundi pertinet,

Legatorwm servandorum causa ut caveatur,

67. D. 36, 4, 14. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qum legatorum servan-
dorum causa in honis est, in causa vescendi deminuet,
si fUia neptis proneptis uxorve esset nec nupta sit nec
suum quicguam habeat

De legato condidonali rdicto,

68. D. 35, 1, 40 pr. Idem (sc. lavolenus) libro se-
cundo ex posterioribus Labeoni?. — Quibus diebus
vicinm tuus te via publica, cum ad parendum condicioni
ire velles, ire prohibuerit [nec per te staret, qm minus
agendo ob calumnias eum summoveasj, hi dies condicioni
non imputabuntur.

Inclusa yerba a Triboniano addita esse Pemice yidit.

?

69. D. 50, 16, 242, 3. lavolenus libro secundo ex
posterioribus Labeonis. — ^Viduam^ non solum eam,
quae aliqmndo nupta fuisset, sed eam quoque mulierem,
quae virum non habuisset, appellari mt Labeo, quia
vidua sic dicta est quctsi vecors, vesanus, qui sine corde
aut sanitate esset; similiter viduam dictam esse sine
duitate,

27*

420» V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Liber m.

De legatis.
De fisu frudu legato.

70. D. 22, 1, 49 = 50, 17, 72. lavolenus libro
tertio ex posterioribus Labeouis. — Fnuitis rei est
vel pignori dare licere.

71. D. 7, 4, 24 pr. lavolenus libro tertio ex
posterioribus Labeonis. — Cum usum fructum horti
hdberem, flumen hortum occujpavitf deinde ab eo recessit;
ius quoque usus fructus restitutum esse LcAeoni videtur
[quia id soltm perpetuo eiusdem iuris mansisset?]. ita id
verum puto, si flumen inundatione hortum occupavit;
nam si alveo mutato inde manare coeperit, amitti usum
fructum existimo, cum is hcus alveipublieus esse coeperit,
neque in pristinum statum restttui posse.

72. D. ibid. § 1. — Idem iuris in itinere et actu
custodiendum esse ait Labeo, de quibus rebus ego idem
quod in u>su fructu sentio.

73. D. ibid. § 2. — Labeo. Nec si summa terra
sublata ex fundo meo et alia regesta esset, idcirco meum
solum esse desinit, non magis quam stercorato agro.

De vino legato,

74? D. 33, 6, 16 pr, Idem (sc. Proculus, sed errore,
nam potius lavolenus scribendum fuit) libro tertio ez
posterioribus Labeonis. — Qui vinum Surrentinum in
urnalibus habebat diffusum, is tibi vinum legaverat
in amphoris omne. illud quoque vinum, quod in
urnalibus fuisset, legatum esse Labeo et Trebatius
responderunt.

De dulcibus legatis,

75. D. ibid. § 1. — ' Gui dulcia legata essent, si
nihil aliud testamento significetur, omnia haec esse
legata: mulsum passum defrutum et similes potiones,
item uvas ficos palmas caricas.

6. lAVOLENUS PBISCUS 421

76. D. ibid. § 2. — Quod si ita esset legatum:
Winum amphorarium Aminaeum Graecum et dulcia
omnia', nihil inter dulcia^ nisi quod potionis foisset^
legatum putat Labeo ex collatione vini amphorarii;
quod non improbo.

J)e supeUediU uxori legata.

77. D. 33, 10, 10. lavolenus libro tertio ex posteri-
oribus Labeonis. — Qui vestem omnem et res plurium
generum supellectilis expenso ferre soUim eraty is uxori
supeUedtlem legaverat. recte negabant vestem legato ces-
suram Ldbeo Ofilius CasceUius, quia non posset videri
vestis appdlatione supeUectUis contineri.

Be pistore usori legato.

78. D. 34, 5, 28. lavolenus libro tertio ex posteri-
oribus Labeonis. — Qui habebat Flaccum fuUonem et
Philonicum pistorem, uxori Flaccum pistorem legaverat:
qui eorum et num uterque deberetur? placuit primo eum
legatum esse, quem testator legare ^se} sensisset. quod si
non apparerety primum inspiciendum esse, an nomina
servorum dominus nota hdbuisset; quod si habuisset^ eum
deberi, qui nominatus esset, tametsi in artiftcio erratum
essd. sin autem ignota [nomina servorum essentj, pis-
torem legatum videri perinde ac si nomen ei adiectum
non esset.

J)e eo guod pupiUae legatum est ^qmndogue nupseri^.

79. D. 36, 2, 30. Labeo libro tertio posteriorum a
lavoleno epitomatorum. — Quod pupillae legatum est
^quandoque nupserif, si ea minor quam viripotens nup-
seritj non ante ei legatum debebitur, quam viripotens esse
coeperity quia non potest videri nupta, qtiae virum pati
non potest.

422 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Liber IV.
De libertate relida.

80. D. 28, 8, 11. lavolenus libro quarto ex posteri'
oribus Labeonis. — Qui filium libertinum habehat,
heredem eum instituerat, deinde ita scripserat: ^si mihi
fiiius nuUus erity qui in suam tutelam veniat, tum Dama
servus liber esto\ <^nullus nisi} is filius pupiUus liber^
tinus erat: quaereba/tur, si Dama W)er esset,. Trebatius
negat, quia filii appdlatione Itbertiniis quoque cmtinere-
iur; Labeo contray quia eo loco verum filium accipi
cportet, TrdHdii sententiam probo[, si tamen testatorem
de hoc filio hcutum esse apparet].

81. D. 40, 7, 39. lavolenus libro quarto ex posteri-
oribus Labeonis. — ^Stichum Attio do lego et^ si is ei
nummos centum dederit, liber esto\ si servus ex testa-
mento nummos Attio dedisset, eos repetere heredem non
posse Labeo existimat, quia Attius eos a servo suo ac-
ceperit, non ah heredis servo. eum autem statuliberum
esse Quintus Mudus, QaUus et ipse Labeo putant;
Servius, Ofilius non esse, superiorem sententiam prdbo,
ita tamen, ut is servus heredis, non legatarii sit, utpote
cum legatum libertate^ toUatur.

82. D. ibid. § 1. — ^Stichus liber esto, quando aes
alienum meum solutum creditoribusve meis satisfactum
erif, quamvis heres locupUs extitisset, tamen non prius
Stichum liberum futurum, quam creditores pecuniam aut
satis accepissent aliove quo modo sibi cavissent, Labeo
Ofilius responderunt.

83. D. ibid. § 2. — Si heres servo pecuniam ad
negotiandum dedisset, statultberum eam ipsam numerando
liberari ex testamento non posse Labeo Trebatius responr
derunt, quia reddere eam magis quam dare videreturi
ego puto, si peculiares nummi fuerunt, ex testamento eum
liberum futurum,

84. D. ibid. § 3. — <^Gum ita quis scripissety ^Dama

1 Tnb, statu libertate.

6. lAVOLENUS PRISCUS 423

servm cum heredi meo annorum septem operas solverit,
liber estd* et is servus intra septem annos in iudicio
ptiblico esset et seplimus annus praeterisset, Servius ait
eum non liberari debere, LabeOy et si postea solvisset
annorum septem operas, liberum futurum, quod verum est,

85. D. ibid § 4. — ^Si Stichus Attiae mUle num-
mos dederity liber esto\ Attia vivo testatore decessit:
non posse Stichum liberum esse Ldbeo OfUius responde-
runt; Trebatius, si ante testametitum factum Attia deces-
sissety idem; si postea, hum liberum futurum. Labeonis
et OfUii sententia rcUionem quidem habety sed hoc iure
utimur^ ut is servus ex testamento liber sit.

86. D. ibid. § 5. — 8i servus operas [extraneo]
dare iussus esset, (jsxtraneus} nullus nomine servi su^
operas dando liberare servum potest quod in pecunia
aliter observatur, utpote cum extraneus pro eo [servoj
dando pecuniam servum liberaret.

87. D. 40, 1, 26. lavolenQS libro qnarto ex posteri-
oribus Labeonis. — Servum furiosum omni genere manur
missum ad libertatem perdud putat posse Labeo.

De liberali causa,

* 88. D. 40, 12, 42. Labeo libro quarto posteriorum.^
— Si servus quem emeras ad Ubertatem proclamarit
et ab iudiee perperam pro eo iudicatum est et dominus
eius seryi post rem contra te iudicatam te heredem fecit
aut alio quo nomine is tuus esse coepisset, petere eum
tunm esse poteris nec tibi obstabit rei iudicatae prae-
scriptio. lavolenus: haec vera sunt.

lavoleni orationem Tribonianus videtur mutasse.

JDe emptione venditione.
J)e hereditate vendita.

89. D. 18, 4y 24. Labeo libro quarto posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Hereditatem Comdii vcn-

1 80. a lavoleno epitomatorum.

424 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

iddisti. deinde AttiuSj cui a te herede Gomdius legaveraty
priasquam legatnm db emptore perciperety te fecit here-
dem: recte puto ex vendito te acturum ut tibi pra^estetar,
quia ideo eo minus hereditas venierity ut td legatum
praestaret emptor, nec guicquam intersit, utrum Atthf
qui te heredem fecerit, pecunia debita sit, an legatario»

90. D. 18; 4, 2; 17. nipianus libro quadragensimo
nono ad Sabinum. — . . si funere facto heres vendi-
disset hereditatem, an impensam funeris ab emptore
consequatur. et ait Labeo emptorem impensam funeris
praestare debere, quia et ea, inquit^ impensa hereditaria
esset, cuius sententiam lavolenus putat yeram .

De fundo vendUo,

91. D. 8, 1, 19. Labeo libro quarto posteriorum a
lavoleno epitomatorum. — Ei fundo, quem quis vendat,
servitutem imponi, et si (Jipsiy non utilis sit, posse exir
stimOy veluti si aqmm alicui deducere non exp&iiret, nihilo
minus constitui ea servitus possit; quaedam enim deducendo
hdbere possumus, quamvis ea nobis utilia non stmt.

92. D. 18, 1, 77. lavolenus libro quarto ex posteri-
oribus Labeonis. — In lege fundi vendundi lapidicinae
in eo fundo nbique essent exceptas erant, et post multum
temporis in eo fundo repertae erant lapidicinae. eas quo-
que venditoris esse Tubero re^Mndit; Labeo referre quid
actum sit; si non appareat, non videri eas lapidicinas
esse exceptas; neminem enim nec vendere nec excipere
quod non sit, et lapidicinas nnllas esse, nisi quae appa-
rent et caedantur. aliter interpretantibus toium fundum
lapidicinarum fore, si forte toto eo sub terra esset lapis.
hoc probo.

93. D. 18, 1, 78 pr. Labeo libro quarto posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — Fistulas emptori ac-
cessuras in lege dictum erat, quaerebatur, an castellum,
ex quo fistulis aqua dmeretur, acced^et, respondi apparere
id ojctum esse, ut id quoque a^ccederet, licet scriptura non
continetur.

6. lAVOLENUS PRI8CUS 425

94. D. ibid. § 1. — Fundum ah eo emisti, cuius
fiii pasiea tutdam administras, nec vacuam accepisti
passessumem, dixi tradere te tibi possessionem hoc modo
posse^ ut pupUlus et famUia eius decedat de fundo, tunc
demum tu ingrediaris possessionem.

95. D. ibid. § 2. — Qui fundum ea lege emerat,
ut soluta pecunia traderetur ei possessio, dudbus heredibus
relictis decessit si unus omnem pectmiam solveritj par-
tem familiae herciscundae iudicio servabit; nec, si partem
solvat, ex empto cum venditore aget^ quoniam ita con-
tractum aes alienum dividi non potuit

96. D. ibid. § 3. — Frumenta guae in herbis erant
cum vendidisses, dixisti ie, si guid vi aut tempestate
fouatum essetj praestaturum. ea frumenta nives corrupe-
runt; si immoderatae fuerunt et contra consuetudinem
tempestatis, agi tecum ex empto poterit

J)e emptore Uherato,

97. D. 19, 1, 50. Labeo libro qaarto posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Bona fides non patitur,
ut, cum emptor alicuius legis henefido pecuniam rei ven-
ditae dd)ere desisset antequam res ei tradatur, venditor
tradere compellatur et re sua careret possessione autem
tradita futurum est, ut rem (et pecuniamy venditor
aeque amitteret, utpote cum petenti eam rem (emptor
exceptionem rei venditae et traditae opponere possit nec
perinde sit, quasi eam rertfi} petitor ei neque vendidisset
neque iradidisset.

J)e locatione conductidne.
JDe domu locata.

98. D. l^, 2, 28. Labeo libro quarto posteriorum
epitomatorum a layoleno. — Quod si domi hahitatione
conductor aeque usus fuisset, partib^ etiam eius domus
mercedem, quae vitium fedsset, dd>eri pntat

1 Fh praestaturum.

426 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

99. D. ibid. § 1. — Idem iuris esse, si potesiatem
conducendi haMbatf ut ei^ pretium conductionis praestaret.
sed si locator conductori potestatem conducendae domus
non fecisset et is in qua habitaret conduxisset^ tantum ei
praestandum putat, quantum sine dolo maHo praestitissd.
ceterum si gratuitam habitationem habuisset^ pro portione
temporis ex locatione domus deducendum esse.

JDe insula locata,

100. D. 19, 2, 58 pr. — Labeo libro quarto posteri-

orum a layoleno epitomatorum. — Insulam uno pretio

totam hcasti et eam vendidisti ita, ut emptori mercedes

inquilinorum accederent quamvis eam conductor maiore

pretio locaret, tamen id emptori accedit, quod tibi con-

ductor debeat.

Be operis loccUione,

101. D. ibid. § 1. — In operis locatione non erat
dictum, ante quam diem effici dAeret; deinde, si ita fao-
tum non esset, quanti locatoris interfuisset, tantam pe-
cuniam conductor promiserat. eatenus eam obligationem
contrdhi puto, quatenus vir bonus de spatio temporis
aestimmsetj quia id actum apparet esse, ut eo spatio
absolveretur f sine quo fieri non possit

102. D. ibid. § 2. — Quidam in municipio balineum
praestandum annuis viginti nummnm^ conduxerat et ad
refectionem fomacis fistularum similiumque rerum centum
nummum^ ut praestarentur ei, convenerat. conductor
centum nummos petebat ita ei deberi dico, si in earum
rerum refectionem eam pecuniam impendi satisdaret.

Liber V.

De emptione venditione.

De fundo empto.

103. D. 19, 1, 51, 1. Idem (se. Labeo) libro quinto
posteriorum a lavoleno epitomatorum. — . . si

1 Fl. uti. 2 Trib. DnmmiB. 3 jrrt&. uummi.

6. UVOLENUS PRISCUS 427

fundum emisti ea lege, uti des pecuniam hdendis luliis^
et si ipsis calendis per venditorem esset factum, quo
minus pecunia ei solveretm, deinde per te staret quo mintis
sdlveres, uti posse adversus te lege sua venditorem dixiy
quia in vendendo hoc ageretury ut, quandoqm per emp-
torem factum sit, quo minus pecuniam solvat, hgis
poenam patiatur, hoc [ita] verum putofy nisi si quid
in ea re venditor dolo fecit].

104 D. 18, 1, 79. lavolenas libro quinto ex
posterioribus Labeonis. — Fundi partem dimidiam ea
lege vendidisti^ u;t emptor aiteram partem, quam retinehaSy
annis decem certa pecunia in annos singulos conductam
habeat Laheo et Trebatius negant posse ex vendito agi,
ut id quod eonvenerit fiai. ego contra puto, si modo
ideo vilius fundum vendidisti, ut haec tibi condudio
praestaretur; nam hoc ipsum pretium fundi videretur,
quod eo pacto venditus fuerat, eoque iure utimur.

105. D. 18, 1, 80 pr. Labeo libro quinto posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — Cum manu sata
in venditione fu/ndi exdpiuntur, non quae in perpetuo
sata sunt excipi vide[re]ntur, sed quae singulis annis seri
solentj ita ut fructus eorum toUatur; nam aliter inter-
pretantibus vites et arbores omnes exceptae videbuntur.

106. D. 33, 2, 42. Idem (sc. lavolenus) libro
qninto ex posterioribus Labeonis. — In fructu id esse
intdlegitur^ quod ad usum hominis inductum est; neque
enim maturitas naturalis hic spectanda est, sed id tem-
puSy quo magis colono dominove eum fructum tollere
expedit. itaque cum olea immatura plus habeat reditus,
quam si matura legatur^ non potest videri, si immatura
lecta esty in fructu non esse.

•De iure fundi aedvumve empto.

107. D. 8, 1, 20. lavolenus libro quinto ex
posterioribus Labeonis. — Quotiens via aut aliud^ ius

1 FL aliquid.

428 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

fundi emeretiir, cavendum putat esse Ldbeo per te non
fieri, quo minus eo iure uti possit, quia nulla eiusniodi
iuris vacua traditio esset ego puto usum eius iuris pro
traditione possessionis accipiendum esse ideoque et inter-
dicta veluti possessoria constituta sunt

108. D. 18; 1; 80, 1. Labeo libro quinto posteriorum

a layoleno epitomatorum. — Huius rei emptionem posse

fieri dixi: ^quae ex meis aedibus in tuas aedes proiecta

sunty ut ea mihi ita habere liceafy deque ea re ex

empto agi.

J)e silva caedua vendita.

109. D. ibid. § 2. — SUva caedua in quinquennium
venierat quaerebatur, cum glans decidisset, utritcs esset.
scio Servium respondisse^ primum sequendum esse quod
appareret actum esse; quod si in obscuro esset, quae'
cumque glans ex his arboribus qtiae caesae non essent
cecidisset, venditoris esse, eam autem, quae in arboribus
fuisset eo tempore cum haec caederentur, emptoris,

J)e venditae rei traditione,

110. D. ibid. § 3. — Nemo potest videri eam rem
vendidtsse, de cuius dominio id agitur, ne ad emptorem
transeat, sed hoc aut locatio est aut aliudgenus contractus.

111. D. 41, 2, 51. lavoleuus libro quinto ex
posterioribus Labeonis. — Quarundam rerum anivno
possessionem apisci nos ait Labeo, veluti si acervum
lignorum emero et eum venditor tollere me iusserit, simtd
atque custodiam posuissem, traditus mihi videtur, idem
iuris esse vino vendito, cum universae amphorae tHni sir
mul essent sed videamus, inquit, ne haec ipsa corporis
traditio sit, quia nihil interest, utrum mihi an et cuiUbet
iusserim custodia tradatur. in eo puto hanc quaestionem
consistere, an, etiamsi corpore acervus aut amphorae ad-
prehensae non sunt, nthilo minus traditae videantur;
nihil video interesse, utrum ipse acervum an mandato
meo aliquis custodiat; utrubique animi quodam genere
possessio erit aestimanda.

6. lAVOLENUS PRISCQS 429

112. D. 19; 1, 51 pr. Idem (sc. lavolenus) libro
quinto posteriorum a lavoleno empitomatorum. — 8i
et per emptorem et venditorem mora fuisset, quo minus
vinum probsiretur et fy-aderetury perinde esse ait, quasi si
per emptorem solum stetisset; non enim potest videri
mora per venditorem emptori facta esse ipso moram
faciente emptore,

De locatione conductione.
De fimdo locato,

113. D. 20, 6, 14. Labeo libro quinto posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Cum colono tibi convenit,
ut invecta importafa pignori essent, donec merces Ubi
soluta aut (eo nomine?y satisfactum esset; deinde mer-
cedis nomine fideiussorem a colono accepisti, satisfactum
tibi videri existimo et ideo illata pignori esse desisse.

114. D. 19, 2, 60, 5. Labeo posteriorum libro
quinto a lavoleno epitomatorum. — Messem in spids
eessmte^ colono, cum alienam esse non ignorareSy sustu-
listi, condicere tibi frumentum dominum posse Labeo
aitj et ut id faciat, colonum ex condmto cum domino
actu/rum.

1 1.5. D. ibid. §1. — Heredem coloniy quamvis colonus
non est, nihilo minus domino possidere existimo.

Be aedibus locatis.

116. D. 19,2,60pr. Labeo posceriorumlibroquinto
a lavoleno epitomatorum. — Cum in plures annos
domus locata est, praestare locator d^t, ut non solum
habitare conductor ex calendis Jxxliis cuiusque anniy sed
etiam locare habitatori si velit suo tempore possit itaque
si ea domus ex kaletidis lanuariis fuUa in MlendELS
lulieiS permansissety ita ut nec habitare quisquam nec
ostendere alicui posset, nihil locatori conductorem prac'

1 Fl. inspiciente.

430 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. IDRIS CONSULTI

staturum, adeo ut nec cogi quidem posset ex kalendis
luliis refecta domu habitarefy nisi si paratus fuisset lo-
cator commodam domum ei ad hdbitandum dare].

Eifiele Z. d. Sav.-St. X p. 312.

117. D. 33, 7, 26 pr. Idem (sc. lavolenus) libro
quinto ex posterioribus Labeonis. — Dolia fictilia, item
plumbeay quibus terra adgesta est, et in his viridiaria
posita aedium esse Labeo Trebatius putant ita id verum
putOy si ita illigata sint a^dibus, ut M perpetuo posita sint

117 a. D. ibid. § 1. — Molas. manuarias quidem
suppeUectiliSf iumentarias autem instrumenti esse Ofilius
ait. Labeo Cascellius Irebaiius neutras suppeUediliSj sed
potius instrumenti putant esse, quod verum puto.

118. D. 33, 10, 11. Idem (sc, lavolenus) libro
decimo (? quinto?) ex posterioribus Labeonis. — Va^
aenea salientis aquae posita, item si quid aliud magis
deliciarum quam usus causa parcUum esset, non esse
suppellectilis Labeo Trebatim putant, murrea autem vasa
et vitrea, quae ad usum edendi et bibendi causa paraia
essenty in suppellectili dicuntur esse.

Fragmentnm utrum de domo cum suppellectile vendita
an de locata sit, nescio; at pro decimo (X) potius
quinto (V) scribendum videtur.

De horreo locato.

119. D. 19, 2, 60, 6. Labeo posteriorum libro
quinto a lavoleno epitomatorum. — Locator horrei
propositum habuit se aurum argentum margaritam non
redpere suo pericuh; deinde cum sciret has res inferri,
passus est proinde eum futurum tibi obligatum dixi, ac
si ^propositum non hdbuisset^ quoniam quod} propositum
fuit, remissum videtur.

120. D. ibid. § 9. — Eerum custodiam, quam horre'
aritis conductoribus praestare deberet, hcatorem totorum
horreorum horreario praestare non M>ere putof, nisi si
in locando aliter convenerit].

6. lAVOLENUS PRISCUS 431

2>e servo mulione vel vehiculo condudo.

121. D. 19; 2, 60, 7. Labeo posteriorum libro
quinto a lavoleno epitomatorum. — Servum meum
mulionem conduxisti; neglegentia eius mulus imis perit
si ipse se locassety ex peculio dumtaxat et in rem verso
me damnum tibi praestaturum dico; sin autem ipse eum
hcassem^ non ultra me tibi praestaturum, quam dolum
malum et culpam meam ahesse. quod si sine definitione
personae multonem a me conduodsti et ego eum tibi
dedissem, cuius neglegentia iumentum perierit, illam
quoque culpam rne tibi praestaturum aio, quod eum ele-
gissem, qui eiusmodi damno te adficeret.

122. D. ibid. § 8. — Vehicidum conduxisti, ut onus
tuum portaret et seorsum iter faceret, id cum pontem
transiretj redemptor eius pontis portorium ab eo exige-
bat quaerehatur, an etiam pro ipsa sola reda portorium
daturus fuerit puto, si mulio non ignoravit ea se trans-
iturum, cum vehiculum locaret, mulionem praestare debere.

Be domu vel vUla facienda locata.

123. D. 19; 2; 59. lavolenus libro quinto Labeonis
posteriorum. — Marcius domum faciendam a Flacco
conduxerat; deinde operis parte effecta terrae motu con-
cussum erat aedifidum. Massurius Sahinus, si vi natur
rali, veluti terrae motu hoc acciderit, Flacci esse peri-
culum.

124. D. 19, 2; 60, 3. Labeo posteriorum libro quinto
a layoleno epitomatorum. — Lege dicta domus fadenda
locata erat ita, ut probatio aut improbatio locatoris aut
heredis eius esset. redemptor ex voluntate locatoris quae-
dam in opere permutaverat respondi opus quidem ex
lege dicta non videri factum, sed quoniam ex voluntate
hcatoris permutatum esset, redemptorem absolvi dehere.

125. D. ibid. § 4. — Mandavi tibi, ut excutereSf
quanti villam aedificare velles. renuntiasti mihi ducen"
torum impensam (fey excutere. certa mercede opus tihi

432 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

locaviy postea comperi non posse minoris trecentorum
eam villam constare, data atdem tibi erant centum, ex
quibus cum partem impendisses, vetui te opus facere.
dixij si opus facere perseveraveris, ex locato tecum <me>
agere, ut peamiae mihi reliquum restituas,

De vestimentis poliendis locatis.

126. D. 19, 2, 60, 2. Labeo posteriorum libro
quinto a lavoleno epitomatorum. — Vestimenta tua
fullo perdidit et habes unde petas nec repetere vis, agis
nihilo minus ex locato cum fullone, sed iudicem aesti-
maturum, an possis adversus furem magis agere et db
eo tuas res consequi fuUonis videlicet sumptibus; sed si
hoc tibi impossibile esse perspexerit, tunc fullonem quidem
tibi condemnabit, tuas autem actiones te ei praestare
compeUet.

Liber VL

De commodato?

127. D. 9, 2, 57. lavolenus libro sexto ex posteri-
oribus Labeonis. — Equum tibi commodavi, in eo tu
cum equitares et una complures equitarenty unus ex his
irruit in equum teque deiecit et eo casu crura equi fracta
sunt Labeo negat tecum ullam actionem esse, sed $i
equitis eulpa factum esset, cum equite; sane non cum
equi domino agi posse. verum puto.

JDe deposito?

128. D. 16, 3, 33. Labeo libro sexto posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Servus tuus pecuniam cum
Attio in sequestre deposuit apud Maevium ea condicionej
ut ea tibi redderetur, si tuam esse probasses; si mvnus, ut
Attio redderetur, posse dixi cum eo, apud quem deposita
esset, incerti ageref, id est ad exhibendum?] et exhtbitam
vindicare, quia servus in deponendo tuum ius deterius
facere non potuisset.

6. lAVOLENUS PRISCUS 433

JDe mandato?

129. D. 3, 5, 42. Labeo libro sexto posteriorum
epitomatorum a lavoleno. — Oufn pecuniam eius nomine
solveres, qui tibi nihil mandaverat, negotiorum gestorum
actio tibi competity cum ea solutione debitor a creditore
liberatus sit[, nisi si quid dehitoris interfuit eam pecuni-
am non solvij.

De sodetate?

130. D. 17, 2; 84. Labeo libro sexto posteriorum a
lavoleno epitomatorum. — Quotiens iussu oMcuius vd cum
fMo eius vel cum extraneo societas coitur^ directo cum illius
persona agi posse, cuius persona in contrahenda sodetate
spectata sit.

De iure dotium.

131. D. 23, 3, 79 pr. Labeo libro sexto posteri-
orum a lavoleno epitomatorum. — Avus neptis nomine
fUio natae genero dotem dedit et moritur. negat Servius
dotem ad patrem reverti et ego cum Servio sentio, quia
non potest videri ab eo profecta, quia nihil ex his {? qui
nihU exheres?) sui hdbuisset.

132. D. ibid. § 1. — Pater fUiae nomine centum
doti ita dixit^ ^cum commodissimum esseP. Ateius scrip-
sit Servium respondisse, cum primum sine turpitudine
et infamia dari possitj deberi.

Apud Labeonem quoque 11 1, p. 203 de hoc fragmento
dicendum erat.

133. D. 23, 3, 80. lavolenus libro sexto ex posteri-
oribus Labeonis. — Si debitor mulieris dotem sponso
promiserit (dixerit?), posse mutierem ante nuptias a debi-
tore eam pecuniam petere neque eo nomine postea debi^
torem viro dbligatum futurum ait Labeo. falsum est,
guia ea promissio in pendenti esset, donec obligatio in ea
causa est.

cf. II, 1 p. 164.

1 Trib. promisit.

Ivzispr. antahadr. r«ll. ed. Bremer. n, 2. 28

434 V. NERVAE ET TBATANI TEMP. lUMS CONSDLTI

134. D. 23, 4, 32 pr. lavolenus libro sezto ex
posterioribus Labeonis. — Uxor viro fundum aestimaium
centum in dotem dederat, deinde cum viropactum conventum
fecerat, ut divortio facto eodem pretio uxori vir fundum
restitu£ret; postea volente uxore vir eum fundum dticen-
torum vendiderat, et divortium erat factum. Ldbeo putat
viro potestatem fieri debere, utrum velit ducenta vel
fu/ndum redderef, neque ei pacbum conventum remitti
oportere]. idcirco puto hoc Labeonem respondisise, qu/o-
niam voluntate mulieris fundus veniit alioquin omnimodo
fundus erat resHtuendus.

135. D. ibid. § 1. — Si pater filiae nomine certam
pecuniam in dotem promiserat (Pdixerat?) et pactus esty
ne invitus eam soheret: nihil ab eo exigendum putOy
quia id, quod pacto convento ne invitus exigeretur con-
venerit, in dotis causam esse non videretur.

136. D. 23, 5, 18 pr. lavolenus libro sezto ex po-
sterioribus Labeonis. — Vir in fundo dotali lapidicinas
marmoreas aperuerat divortio facto qmeritur, marmor
quod caesum neque exportatum esset cuius esset et im-
pensam in hpidicinas factam mulier an vir praestare
deberet Labeo marmor viri esse ait; ceterum viro negat
quidquam praestandum esse a muliere, quia nec necessaria
ea impensa esset et fundus deterior esset factui, ego non
tantum necessarias, sed etiam utiles impensas praestandas
a muliere existimo nec puto fundum deteriorem esse, si
taies sunt lapididnae, in quibus lapis crescere possit

137. D. ibid. § 1. — Si per mulierem mora fiereti
quo minus aestimationem partis fundi viro soheret et
fundum reciperet, cum hoc pactum erat fructus interim
perceptos ad virum pertinere ait Labeo. puto potius pro
portione fructus virum habiturum, reliquos muUeri re-
stituturum; quo iure utimur.

138. D. 24, 1, 64. lavolenus libro sexto ex posteri-
oribus Labeonis. — Vir mulieri divortio facto quaedam
idcirco dederat, ut ad se reverteretur. mulier reversa erat,
deinde divortium fecerat Labeo: TrebaHus infer Teren-

6. lAVOLENUS PEISCUS 435

tiam et Maecenatem respondit, si verum divortium fuisset,
ratam esse donatianemy si simulatumy contra. sed verum
esty quod Ffoculus et Caecilius putant, tunc verum esse
divortium et valere donationem [divorUi causa factamjj
si aliae nuptiae insecutae sunt aut tam longo tempore vidua
fuisset, ut dvHmm non foret altertm esse matrimonium;
aiias nec donationem iiUius esse momenti futuram.

139. D. 24y 1; 65. Labeo libro sexto posterioram
a layoleno epitomatomm. — Quod vir ei^ quae nondum
viripotens nupserit, donaverity ratum futurum existimo,

140. D. 24; 3, 66 pr. lavolenus libro sezto ex po-
sterioribus Labeonis. — In his rebuSy quaspraeter nume-
rcUam pecuniam doti vir habety dolum m>alum et culpam
eum praestare oportere Servius ait ea sententia RMii
Mudi est; nam is in Lieinnia Gracchi uxore [statuit]^
quod res dotcdes in ea seditionCy qua Gracchus occisus
erat, perissent, ait, quia Gracchi culpa ea seditio facta
esset, Licinniae praestari oportere.

141. D. ibid. § 1. — Servis uaoris vir nummos in
vestiarium dederat, quo pa/rato deinde intra annum dir
vortvum intercesserat, placuit Ldbeoni Trebtxtio, qualia
vestimenta post divortium essent, tcUia viro reddi; idem
iuris futtmm fuisse, si ipsa vestimenta vir emisset et
servis dedisset [quod si vestimenta non redderentur, tum
virum pretium in dote compensaturumj,

142. D. ibid. § 2. — FUia famUias divortio facto
dotem patri reddi iusserat; deinde parte dotis persoluta
pater decesserat, reliqxiam partem, si nec delegata nec
promissa [novandi animo] patri fuisset, mulieri solvi
dd)ere Labeo Trebatius putant, idque verum est.

143. D. ibid. § 3. — Mancipia in dotem aestimata
accepisti, pactum conventum deinde factum est, ut di-
vortio facto tantidem aestimata redderes nec de partu
dotalium aneillarum mentio facta est, manMt, inquit
Ldbeo, partus tuus, quia is pro periculo mancipiorum
penes te esse dd>eret,

144. D. ibid. § 4. -^ Mulier, quae centum dotis

28*

436 V. NERVAE ET TRAIANI TBMP. lURIS CONSULTI

apud virum habebat, divortio facto diAcenta a viro errante
stipulata erat. Labeo putat, quanta dos fuisset, tantam
deberif sive prudens mulier plus esset stiptdata sive im-
prudens, Labeonis sententiam prcbo.

145. D. ibid. § 5. — Uxor divortio facto partem
dotis receperaty partem apud virtm reliqueraty deinde alii
nupserat et iterum vidua facta pd priorem virum re-
dierat, cui centum denno^ doti dederat neque eius pe^
cuniae, quae reliqua ex priore dote eratj mentionem fe-
cerat. divortio facto reliquum ex priore dote iisdem
diebus virum redditurum ait LabeOy quibus reddidisset, si
superius dvoortiwm inter eos factum non esset, quoniam ^
prioris dotis causa in sequentem dotis obligationem esset
translata; et hoc verum puto.

146. D. ibid. § 6. — Si vir socero iniussu uxoris
manenie matrimonio dotem accq^tcm fecisset, etiamsi id
propter egestatem soceri factum esset, viri tamen pericukm
fuiurum ait LabeOj et hoc verum est

147. D. ibid. § 7. — 8i quis pro muiiere dotem
viro promisit, deinde herede muliere relicta decesserit, qua
ex parte mulier ei heres esset, pro ea parte dotis peri-
cutum, quod viri fuisset, ad mulierem pertinere ait Labeo,
quia nec mdius aequius esset, quod exigere vir ab uxore
non potuissetj cb id ex detrimento viri mutierem locu-
pletari; et hoc verum puto.

Liber VIL

lavolenam hoc libro yel iteram de iure dotium vel
de tuielis dixisse satis certum yidetur.

Liber Vin.
De tutelis.

148. D. 26; 2, 33. layolenns libro oetavo ex
posterioribus Labeonis. — Tutoribus ita datis: ^Ludum

1 Fl. decem.

6. lAVOLENUS PRISCUS 437

Titium tutorem do, si is non vivit, ium Oaium JPlaur
tium tutorem do^ Titius vixerat et tutelam gesserat, deinde
mortuus erat Trdxitius negat ad Plautium pertinere
ttUelam, Laheo contray JPtoculus quod Laheo. ego Tre-
hatii sententiam proho, quia itta verba ad morUs tempus
referuntur.

Liber IX.

De furtis.

149. D. 47, 2, 91 pr. lavoleDns libro nono ex
posterioribus Labeonis. — FuUo actione hcati de do-
mino liberatus est. negat eum furti recte acturum Labeo.
item si furti egisset, priusg^m ex locato cum eo agerebwr
et, antequam de furto iudicareiMr, locati actione W>eratus
esset, et fur ab eo oibsolvi debet. quod si nihil eorum
cmte acddisset, furem ei condemnari oportere. haec id-
circo, quoniam furti eatenus habet actionemj quatenus
eius interest.

150. D. ibid. § 1. — Nemo opem aut consilium alii
praestare potest, qui ipse furti faciendi consilium capere
non potest

151. D. 49, 15, 27. lavolenus libro nono ex
posterioribus Labeonis. — Latrones tibi servum eripue-
rant. postea is servt^ ad Germanos pervenerat; inde in
beUo victis Oermanis servus venierat. negant posse usu-
capi eum ah mptore Laheo Ofilius Trebatius^ quia verum
esset eum subreptum esse, nec quod hostium fuisset aut
posfliminio redisset, ei rei impedimento esse.

De lege AquUia.

152. D. 19, 2, 57. layolenus libro nono ex posteri-
oribus Labeouis. — Qui domum hdbebat, aream in-
iunctam ei domui vicino proximo locaverat is vidnus
cum aedificaret in suo, terram in eam aream iuxta^
guam fundamenta caementida locatoris erant congessit,

1 Fl. amplins.

438 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

et ea terra adsiduis pluviis immdata^ ita pariete eius
qui hcaverat umore praestituto madefacto, aedificia cor-
ruerunt Ldheo ex locato tantummodo actionem esse ait,
quia non ipsa congestio, sed umor ex ea congestime
postea damno fuerit, damni autem iniuriae actio cb ea
ipsa sit, per qtuie, non extrinsecus alia cama cblata,
damno quis adfectus est. hoc probo,

De iniuriis.

153. D. 47, 10, 44. layolenus libro nono ex
posterioribus Labeonis. — 8i inferiorum dominus aedium
<^aedibtisy superioris vidni fumigandi causa fumum for
cerety aut si superior vicinus in inferiores aedes quid aut
proiecerit aut infuderitj negat Labeo iniuriarum agi
posse. quod falstm puto, si tamen iniuriae faciendae
causa inmittitur.

cf. Pemice II^, p. 36 n. 5.

Liber X.

De extraordinariis quibusdam ddictis privatis?

154. D. 46, 1, 46. lavolenus libro decimo ex
posterioribus Labeonis. — Cum lex venditionibus oc-
currere voluerit, fideiussor quoque liberatur, eo magis
quod per eiusmodi actionem ad reum perventtur.

Quod de Uege' dictum est, ad ea quoque quae legis
yicem habere creduntur, id est ad principis constitutionem
vel senatuB consultum pertinere lavolenum statuisse ratus
et edictum divi Augusti, quo rei litigiosae emptionem
nullius momenti esse statuitur (fr. de iure fisci § 8) et
senatus consultum illud de aedificiis non diruendis Cn«
Hosidio Oeta L. Yagellio cos. (a. 44 — 46) factum, quod
quasdam aedificiorum venditiones ^irritas fieri' vult (Bruns
font. p. 190 sq.), aliasque similes ^leges' lavolenum expli-
casse putaverim. quae coniectura hac re commendatur, quod
ita probabilis rerum conexus conspicitur; nam qui rem liti-

6. lAVOLBNUS PRISCUS 439

giosam a non possidente comparavit, ^poenam quinquaginta
sestertiorum fisco repraesentare', qui aedificium negotiandi
causa emit, ut dimendo plus adquireret quam quanti
emisset, Muplam pecuniam, qua mercatus eam rem est,
in aerarimn inferre cogitur'.

Ceterum lavoleni verba a Triboniani adiutore male
in breve coacta esse apparet.

IV. Ex Cassio libri XV.

lavoleni ^ex Cassio' librorum memoria et indice
Florent. et fragmentis in lustiniani Digestis extantibus
servatur. hos libros, quos ex Cassii iuris civilis libris a
layoleno factos esse satis apparet, ut Fomponius Faulus
Ulpianus commentarios quos ad Sabini iuris civilis libros
composuemnt, simpliciter ^ad Sabinum' libros inscripse-
rant, ita lavolenas pro libris ex Cassii iuris ciyilis libris
fectis breviter ^ex Cassio' libros nominavit. affert autem
nonnunquam diserte quod ^in commentariis Gaii' vel ^in
libris Gaii' vel Hn libris Gaii Cassii' scriptum est (D. 35,
1, 54. 40, 7, 28, 1. 46, 3, 78). post libros de iure civili,
id quod Lenel conicit, singulares quoque Cassii libros in
hanc epitomam esse redactos non puto.

Ex epitomae fragmentis quae satis multa, sed pleraque
brevissima servata sunt, de librorum indole pamm colligi
potest; illud nnum apparet, lavolenum non solnm ex-
cerpsisse Cassii libros, sed suas quoque notas adiecisse.
at cum lavoleni verba a Triboniano non raro mutata sint,
Cassii a lavoleni sententiis vix dinoscuntur.

Bes de quibus sermo est, fere omnes ad ius civile
ppectant. ad ius praetorium illa tantum pertinent, quibus
de peculio et de in rem verso agitur.

Bemm ordo a lavoleno statutus aliquatenus quidem
cognoscitur: libro enim I de testamentis, Ubro 11 de
legatis, libro IV de dotibus, libro V de tutelis, libro VII de
emptione venditione, libro X de servitutibus, libro XII de
peculio et de in rem verso, libro XIII de interdictis.

440 V. NERVAE ET TBATANI TEMP. lUBIS CONSULTI

libro XV de furtis dictmn fuisse apparet. alia smit plane
incerta; fortasse in nonnnllornm fragmentomm inscrip-
tionibus libronun nnmeri corrapti sunt. nbicumque de
conezu nihil certi erui potest, fragmenta ita disposui,
ut res commode ezhibeantur.

Liber I.

De testamentis,

Qui testamenta facere possmt

1? D. 28^ 2, 6pr. Ulpianus libro tertio ad Sa^
binum. — . . est quaesitum, an is qui generare facile
non possit^ postumum heredem facere possit, et scribit
Gassius et layolenus posse; nam et uxotem ducere et
adoptare potest; spadonem quoque posse postumum
heredem scribere et Labeo et Gassius scribunt, quoniam
nec aetas nec sterilitas ei rei impedimento est.

De heredibns vnstUuendis.

2. D. 28^ 5, 14. lavolenus libro primo ex Gassio.

— Si quis heredes ita instituit: ^Titius ex parte frifna^
Seius ex parte semnda, Maemus ex parte tertia, Sulpi-
cius ex parte quarta heredes sunto% aequae partes here-
ditatis ad institutos pertinebunt, quia testator appellatione
numeris scripturae magis ordinem, quam modum partibus
imposuisse videtur,

3. D. 28; 5, 64. lavolenus libro primo ex Cassio.

— Heredes sine partibus utrum coniunctim an separatim
scribantur, hoc interest, quod, si quis ex coniunctis de-
cessit, non ad omnes, sed ad reliquos qui coniuncti erant
pertinet; sin autem ex s^ratis, ad omneSf qui testor
mento eodem scripti sunt heredes^ portio eius pertinet.

4. D. 28; 2, 5. lavolenus libro primo ex Cassio.

— ideoque qui postumum heredem instituit si post testa-
mentum factum mutavit matrimoniumy is institutus vide-
tur, qui ex posteriore matrimonio ncUus est

6. lAVOLENUS PRISCUS 441

De legatis^'
De fundo legato?

5. D. 33; 7; 11. lavoleiiiis libro secando ex Gassio.

— Eadem ratio est in avibus, qtiae in insulis mariUmis
aiuntur.

cf. Cass. D. 7, 1, 9, 5 (11, 1 p. 44.).

De servo legato.

6. D. 31, 37. lavolenus libro primo ex Gassio. —
Qui testamento inutUiter manumissus est legari eodem
iestamento potest, quia totiens efficacior est libertas legato,
guotiens utiliter data est.

Liber 11.

De legatis.
De servo legato.

7. D. 83, 5, 14. lavolenus libro secundo ex Cassio.

— /S», cum optio servi ex universa familia legata esset,
heres aliquem priusquam optaretar manumisit, ad liber-
tatem eum interim non perducit, servum tamen quem ita
manumiserit-amittity quia is aut electus legato cedit aut
relictus tunc liber ostenditur.

8. D. 31, 38. Idem (sc. lavolenus) libro secundo
ex Gassio. — Quod servus legatus ante aditam here-
ditatem adquisiity hereditati adquirit.

De servi peculio legato.

9. D. 33, 8, 17. lavolenus libro secundo ex Cassio.

— Qui peculium servi legaverat, iudicium eo nomine
acceperat, deinde decesserat. placuit non aliter peculium
ex causa legati praesfari, quam si de accepto iudicio
heredi caveretur.

De aUmentis legatis.

10. D. 34, 1, 6. lavolenus libro secundo ex Cassio.

— Legatis alimentis cibaria et vestitus et habitatio de-

442 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

hebitu/r^ quia sine his aii corpus non potest. cetera quae
ad discipUnam pertinent legato non continentur.

J)e legatis iis quae Bomae sunt»

11. D. 32; 84. lavolenus libro secando ex Cassio.

— Cui qtuxe Bomae essent legata sunt, ei etiam quae
custodiae causa in horreis extra urbem rqposita swnt^
debentu/r.

JDe legatis suh condicume rdictis.

12. D. 35, 1, 68. lavolenus libro secondo ex Cassio.

— Si ita legatum esset ^ • • • ^ ^cum nubserit'; si nupta
fuerit et boc testator scisset, alterum matrimonium
esse^ exspectandum nihilque interes^e^, utrum viyo
testatore an post mortem ea iterum nubserii

13. D. 35; 1; 54 pr. layolenus libro secundo ex
Cassio. — Si quis legata, quibus dies adposita non esset,
annua bima trima die dari iussit et dlicui, ^cum pubes
essef, pecuniam legavit, id quoqm legatum annua bima
trima die post puhertatem prasstandum esse in commenr
tariis Gaii scriptum est, quia magis condicio quam dies
legato adiecta esset contra ego sentio, quia fere dies
ponitur ad proroganda ea, qum ad praesens tempus, non
etiam quae in futurum legata sunt, diesque pubertatis
hahet cdiquam temporis deinonstrationem,

14. D. ibid. § 1. — Budbus eadem res, si heredi
centum dedissent, legata est. si alter ex his quinquaginta
dederit, partem legati consequetur et pars eius, qui non
dederit, alteri cum sua condidone adcrescit

Liber m.

De legatis.

Be area legata.

15. D. 31; 39. Idem (sc. Itiyolenus) libro tertio ex
Cassio. — Si areae legatae post testamentum factum

1 Trib. erit. 2 Trib. intererit.

6. lAVOLENUS PRISCUS 443

aedificitm impasitum est, utnmque dd^ebitur et solum et

superficium.

De hereditate vendita?

16. D. 5, 3; 48. layolenus libro tertio ex Cassio.

— In aestimationibus hereditatis ita venit pretium ven~

ditae hereditatis, ut id quoque accedat, quod pius fuit in

hereditate, si ea negotiationis causa veniit; sin autem ex

fideicommissi causa, nM amplius quam quod hona fide

accepit

De hereditate liberti.

17. D. 38y 2j 34. lavoleQus libro tertio ex Cassio.

— 8i libertus, cum duos patronos haberet, alterum pra^
teriit, alterum ex semisse fecit heredem et alteri extraneo
semissem dereliquit, scriptus quidem patronus quadrantem^
immunem habet; de cetera autem parte patroni, quae
supra debitum ei relicta est, et de semisse extraneo relicto
alteri patrono pro rata portione satisfieri oportet,

Liber IV.
De iure dotium.

18. D. 23; 4; Ipr. lavolenus libro quarto ex Cassio.

— Pa^iscipost nuptias, etiamsi n^U ante convenerit, licet.

19. D. ibid. § 1. — Facta qaae de reddenda dote
fiunt, inter omnes fieri oportet, qui repetere dotem et a
quibus repeti potest, ne ei, qui non interfuit, apud arbi-
trum cognoscentem pactum non prosit.

20. D. 23, 3, 64. lavolenus libro quarto ex Cassio.

— Post dvoortium mulier si de dote [maritus] nihil
cavit et, cum alii nupsisset, postea ad priorem virum
rediit, tacite dos ei redintegratur.

Liber V.
De tutelis.

21. D. 26, 2, 24. favolenus libro quinto ex Cassio.

— 8i plures tutores sint, a praetore tutorem^ posci litis

1 Trib, debitam sibi partem. 2 Trib, curatordm.

\

444 V. NERVAB ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

(xmsa mpervoGmm est, quia altero auctore cum altero
agi potest

22. D. 34, 5, 22. layolenus libro quinto ex Cassio.

— Cum pubere fUio mater naufragio periit cum ex-
plorari non possit, uter prior exsHnctus sU, humanius
est credere fUium diutius vixisse.

Liber VI.

Hoc libro de alieni iuris personis lavolenus videtar
egisse. dixit certe et de patria potestate et de libertis,
ita ut masnmissionum genera explicaret et de operis
libertorum yerba faceret. D. 2, 1, 2, quod fragmentum
Lenel suspicatur ad caput de censu manumissis pertinere,
potius ad yindicta manumissos referendum est. de
iustae et legitimae manumissionis generibus layolenum
eodem ordine, quo Gaium Inst. 1, 17. 138 (Vindicta ant
censu aut testamento'), dixisse, licet existimare.

De his qui alieni iuris sunt?
De patria potestate,

23. D. 1, 7, 16. layolenus libro sexto ex Cassio.

— Adoptio enim in his personis locum habet, in quibus
etiam natura potest hahere.

De vindicta manumissis.

24. D. 2, 1, 2. layolenus libro sexto ex Cassio.

— Cui iurisdictio data estj ea quoque concessa esse m-
dentur, sine quilms iurisdidio explicari non potuit.

De censu manumissis.

25. D. 50, 16, 111. layolenps libro sexto ex Cassio.

— ^Censere^ est constituere et praedpere. unde etiam
dicere solemus ^censeo hoc fadas^ et ^semet aliquid cen-
suisse\ inde censoris nomen videtur esse tractum.

6. lAVOLENUS PRISCUS 446

De testamento manumissis.

26. D. 40, 7, 28 pr. layolenus libro sexto ex Gassio.

— Si heredita^ eius, qui servum, intra dies triginta
fnortis suae si rationes reddidisset, liberum esse iusserat,
post dies triginta adita est, iure quidem stricto ita manu-
missus liber esse non potest, quoniam condicione deficitur;
sed favor libertatis eo rem perduxit, ut respondeatur ex-
pletam condicionem, si per eum, cui data esset, non staret
quo minus expleretur.

De statu liberis.

27. D. ibid. § 1. — Statuliber, anteguam condicio
libertatis optigerit, si quid comparasset, peculio legato non
cessurum in libris Gaii Cassii scriptum est, nisi id le-
gatum in tempus libertatis collatum esset. videamuSy ne,
cum peciilium et accessionem et decessionem habeat, aug-
mentum quoque dus peculii, si modo db herede ei cdh
latum non sit^ legato cessurum sit; et magis hoc iure
vMtmr.

De operis libertorum.

28. D. 38, 1, 21. layolenus libro sexto ex Cassio.

— Operae enim [loco] edi debent ubi patronus moratur,
sumptu scilicet et vectura patroni.

29. D. 38, 1, 33. layolenus libro sexto ex Cassio.

— Imponi operae ita, ut ipse libertus se alat, nonpossunt.

30. D. 50, 4, 12. layolenus libro sexto ex Cassio.
— Cui muneris publici vacaiio datwr, non remittitur ei,
ne magistratus fiat, quia id ad honorem magis quam ad
munera pertinet. cetera^ omnia, quae ad tempus extra
ordinem exiguntur, veluti munitio viarum, ab huiusmodi
persona exigenda non stmt.

446 V. NEBVAE ET TBATANI TEMP. lUBIS CONSULTI

Liber VIL

Hoe libro hipriims de emptione yenditione et de
adqnirendo rerum dominio dictnm foisse Lenel ezistimat.
at cnm libro demum XI de iis, qnae occnpando ad-
qtdnmtur sermo videatnr fuisse, et libro VII non genera-
liter de adquirendo rerum dominio, sed tantnm de tradi*
tione et usucapione dictum fuisse appareat, layolenum, cum
mancipatio neglegi non posset, re vera de hac dizisse
pntandum est, quod yel inde elucet, quod in capite
de emptione yenditione tantommodo fundns, aedes yel
aedificia et serms nominantur. ei capiti qnod de emptione
yenditione est, mandatum quoque emendi additum yidetor.

Be (mancipatione,) traditiane et usucapione.

31. D. 41, 2, 21 pr. layolenus libro septinpio ex
Gassio. — Interdtm eius possessionem, cuius ipsi non
JiabemuSy alii tradere possumus, veluti cum is, qui pro
herede rem possidebat, antequam dominus fieret, precario
db herede eam rogcmt.

32. D. ibid. § 1, — Quod ex naufragio expulsum
esty usucapi non potest, quoniam non est in derelicto, sed
in dqperdito.

33. D. ibid. § 2. — Idem iuris esse eodstimo in his
rdms, quae iactae sunt, quoniam non potest videri id
pro derdicto habitum, quod salutis causa interim di-
missum est.

34. D. ibid. § 2. — Qui alienam rem precario ro-
gavit^ si eandem a domino conduxit, possessio ad dominum
revertitur.

35. D. 41; 8, 7. layolenus libro septimo ez Cassio.

— Nemo potest legatorum nomine usucapere nisi is, cum
quo testammti factio est, quia ea possessio ex iure testa-
menti profidscitur.

36. D. 41; 8; 5. layolenus libro septimo ex Cassio.

— Ea res, quae legaii nomine tradita est, quamvis do»
minus eius vivat, legatorum tamen nomine usucapietur.

6. lAVOLENUS PRISCUS 447

Be emptione venditione et de mandato emendu
De fundi emendi mandato.

37. D. 17,1, 36 pr, layolenas libro septimo ex Cas-
sio. — (D. 17; 1, 35. Neratius libro qniDto Membranarum.
Si fundum, qui ex parte tuus est^ mandavi tibi ut
emeres mibi, yerum est mandatum posse ita consistere,
ut mibi ceteris partibus redemptis etiam tuam partem
praestare debeas. sed si quidem certo pretio emendas
eas mandaverim, quantieumque aliorum partes rede-
meris; sic et tua pars coartabitur, ut non abundet
mandati quantitatem; in quam tibi emendum totum
mandavi. sin autem nuUo certo pretio constituto emere
tibi mandayerim tuque ex diversis pretiis partes cete-
rorum redemeris, et tuam partem yiri boni arbitratu
aestimato pretio dari oportet), ita ut omnes summas
maiores et minores coacervet et ita portionem ei qui
mandatum sfuscqpit praestet. quod et pUrique prohant

38. D. ibid. § 1. — Simili modo et in illa spede, tibi
certo pretio tibi emere mandavi et dliarum partium
nomine commode negotium gessisti et vilius emeris^ pro
tua parte tantum tibi praestatur, quanti interest tua,
dummodo intra id pretium, quod mandato continetur.
quid enim fiet, si eoAguo pretio hi, cum quibus tibi com-
munis fundus erat, rem dbicere vel necessitate rei famili'
aris vel alia causa cogerentur? non etiam tu ad idem
dispendium deduceris. sed nec lucrum tibi ex Jiac causa
adqui/rere debes, cum mandatum gratuitum esse debet;
neque enim tibi concedendum est propter hoc venditionem
inipedirey quod animosiorem eius rei emptorem esse quam
tibi mandatum est cognoveris.

39. D. ibid. § 2. — Quod si fundum, qui per partes
venity emendum tibi mandassem, sed ita, ut non aliter
mandato tenear, quam si totum fundum emeres, si totum
emere non potueris: in partibus emendis tibi negotium
gesseris, sive hdbueris in eo fundo partem sive non,
et eveniet, ut is cui tale mandatum datum est periculo

448 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

suo interim partes emat ety nisi totum emerit, ingroMs
eas retineat nam propim est, ut cum huiusmodi i/n-
commodis mandatum suscipi possit praestarique officitm
et in partibus emendis perinde atque in toto debeat ab
eo, qui tale mandatum stia sponte sttscqpit

40. D. ibid. § 3. — Quod si mandassem tibi, ut
fundum mihi emeresy non addito eo, ut non alUer man-
dato tenear, quam si totum emeres, et tu partem vd
quasdam partes eius emeris, tum habebimus sine duhio
invicem mandati actionem, quamvis reliquas partes emere
non potuisses.

JDe aedibus emptis,

41. D. 19, 1, 18 pr. lavolenus libro septimo ex
Cassio. — Granaria, quae ex tabviis fieri solent, ita
aedium sunt, si stipites eorum in terra defossi sunt;
quod si supra terram sunt, rutis et caesis cedu/nt

42. D. ibid. § 1. — Tegulaey quae nondum aedificiis
impositae sunt, quamvis tegendi gratia aUatae sufd, in
rutis et caesis habentur, aliud iuris est in his, qtiae
detractae sunt ut reponerentur; Ofedibus enim accedunt

De servo empto.

43. D. 18 y 6, 17. lavolenas libro septimo ex
Cassio. — Servi emptor si eum conductum rogavU, donec
pretium solveret, nihil per eum servum adquirere poterU,
quoniam non videtur traditus is, cuius possessio per
locaMonem retinetur a venditore. pericukm eius servi
ad emptorem pertinet, quod tamen sine dolo venditoris
intervenerit.

Liber Vin.

De locatione conducHone.

44. D. 19, 2, 37. lavolenus libro octayo ex Cassio.
— Si, priusquam locatori opus probaretur, vi aiiqua
consumptum est, detrimentum ad hcatarem ita pertinet,
si tale opus fuit, ut probari deberet.

6. lAVOLENUS PRISCDS 449

De aliis tnandati generibus.

45. D. 3, 5, 27. lavolenus libro octavo ex Cassio.

— Si quis mandatu Titii negotia Seii gessit, Titio
mandati tenetur lisque aestimari debet, qiuinto Seii et
Titii interest. Titii autem interest quantum is Seio prae-
stare dehetj cui vel mandati vel negotiorum gestorum no-
mine obligatus est Titio autem actio competit cum eOy
cui mandavit aliena negotia gerenda, et anteqiiam ipse
quicquam domino praestet, quia id ei abesse videtur in
quoA^ oUigatus est.

Liber IX.
De dliis mandati generibus?

46. D. 17, 1, 51. lavolenus libro nono ex Cassio.

— Sponsor* qmmvis per errorem ante diem pecuniam
solverit, repetere tamen a reo^ non potest (sc, actione
depensi) ac ne mandati quidem actionem, antequam dies
soVoendi veniat, cum reo habebit

47. D. 11, 1, 14 pr. lavolenus libro nono ex
Cassio. — Si iSy cuius nomine noxae iudicium acceptum
€stt manente iudicio liber iudicatus est, reus absolvi debet,
nec quicquam interrogatio in iure facta proderit, quia
eius personae, cuius nomine quis cum alio actionem
hdbet, dbligationem transferre potest in eum, qui in iure
suum esse confiteturf, velut alienum servum suum esse
confitendo]; liberi autem hominis nomine quia cum alio
actio non est, ne per interrogationem quidem aut con-
fessionem transferri poterit [qm casu eveniet, ut non
recte hominis liberi nomine actum sit cum eo qui con-
fessus estj

48. D. ibid. § 1. — In totum autem confessiones ita
ratae sunt, si id, quod in confessionem venit, et ius et
naturam recipere potest.

1 Fl quo.

2 Trib, fideiussor. 3 Fl. ab eo emend» Mofnmsen.

larispr. antehadr. reU. ed. Bremer. II, 2. 29

450 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Liber X.

Be servUutibus.

49. D. 8, 3; 13 pr. layolenus libro decimo ex
Cassio. — Certo generi agrorum adquiri servitus potest,
velut vineis, quod ea ad solum magis quam ad super-
ficiem pertinet. ideo sublatis vineis servitus manehit. sed
si in contrahenda servitute aliud actum erit, doli mali
exceptio erit necessaria.

Pemice Z. d. Sav.-St. IX, 197 n. 2 verba: 'sed si
— necessaria' sententiam D. 8; 1, 4 pr. relatam respiciens
interpolata esse putat. Lenel vero F. II col. 1261 mavult
ita interpimgere: certo generi — vineis. quod ea — per-
tinet, ideo.

50. D. ibid. § 1. — Si totus ager itineri aut a^ctui
servitf dominus in eo agro nihil facere potest, quo servi-
tus impediatur, quae ita diffusa est, ut omnes glaebae
serviant, aut si iter actusve sine ulla determinatione le-
gatus esty modo determinabitur et qua primum iter deter-
minatum est, ea servitus consistit\ ceterae partes agri
Itberae sunt igitur arbiter dandus est, qui utroque casu
viam determinare debet.

51. D. ibid. § 2. — Latitudo acttis Uinerisque ea
est, quae demonstrata est quod si nihil dictum est, hoc
ab arbitro statuendum est. in via aliud iuris est; nam
si dicta latitudo non est, legitima dd)etur.

52. D. ibid. § 3. — Si locus non adiecta latitudine
nominatus est, per eum qualibet iri poterit; sin autem
praetermissus est aeque latitudine non adiecta, per totum
fundum una poterit eligi via dumtaxat eius latiiudiniSy
qtme Uge comprehensa est; pro quo ipso, si dubitabitur,
arbitri offidum invocandum est.

53. D. 8, 6, 14 pr. lavolenus libro decimo ex
Gassio. — Si locus, per quem via aut iter aut actus
debebatur, impetu fluminis occupatus esset et intra bien-

1 Fl, constitit.

6. lAVOLENUS PRISCUS 451

nium^ aUuvione facta restituttis est, servitus quoque in
ffistinum sMum restituitur; quod si id tempus praeter-
ierity ut servitus amittatur, renovare eam cogendus est

54. D. ibid. § 1. — Cum via publica vel fluminis
impetu vel ruina amissa est, vicinus proximus viam
praestare debet.

55. D.43y 11, 2. lavolenus libro decimo ex Cassio.

— Viam puhlicam populus non utendo amittere non
potest.

56. D. 39, 3, 18 pr. layolenus libro decimo ex
Cassio. — Si in puhlico opus factum est, quo aquapluvia
nocerety agi non potest; interveniente loco puhlico agi
poterit causa eius rei haec esty quod ea actione non
tenetur nisi dominus solus.

56*. D. ibid. § 1, — Sine permissu principis aqua
per viam publiccm duci non potest

57. D. 8, 2, 12. lavolenus libro decimo ex Cassio.

— Aedifida, quae servitutem patiantur ne quid altius
toUatury viridia supra eam altitudinem habere possunt;
at si de prospectu est eaque ohstatura sunt, non possunt

58. D. 8, 4, 4. lavolenns libro decimo ex Cassio.

— Caveri ut ad certam altitudinem monumentum aedi-
ficetury non potest, quia id quod humani iuris esse de^it,
servitutem non recipit; sicut ne illa quidem servitus
consistere potest, ut certus ntmerus hominum in uno loco
humetur.

Liber XI.

Hoc libro cum lavolenum de piscatione quae vel in
mari vel in lacu fit dizisse D. 50, 16, 112 satis indicetur
et earum quoque rerum mentio fiat, quae e navibus deper-
ditae in piscando ex mari extrabuntur D. 41, 1, 58,
de rebus, quae occupando adquiruntur, de quibus Gaius
2, 66 — 69 dixit, actum fuisse putandum est.

1 2!W&. intra tempus quod ad amittendam servitntem
sufQcit.

29*

452 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP, lURIS CONSULTI

Alterum libri caput de pecania soluta fuisse D. 46,
3, 78 satis probatur; pecuniam enim solvendi causa tradi-
disse aliud negotium esse atque rei certae, quae species
dicitur, traditionem lavolenus videtur ezplicasse. eodem
loco dixit de ^pecunia pacta' sive ex compromisso (D. 4,
8, 39) sive ^pro libertate' (D. 46, 1, 104), similiter atque
libro XIV, ubi legem Cinciam tractat, de pecunia (dona-
tionis causa) promissa dixit (D. 39, 5, 24).

Illi loco, quo agitur de servo pro libertate pecuniam
pacto, cum sequentis libri eo capite, quod de peculio est,
rationem quandam intercedere apparet.

De occupdtione?

59. D. 50, 16, 112. Idem (sc. lavolenus) libro
undecimo ex Cassio. — Littis puhlicum est eatenus,
qm maxime ftuctus exaestuat idemque iuris est in lacu,
nisi is totus privatus est

60. D. 41y 1, 58. lavolenus libro undecimo ex
Cassio. — Quaecumque res ex mari extradia esty non
ante eius incipit esse qui extraxit, quam dominus eam
pro derelicto habere coepit.

De pecunia soluta?

61. D. 46; 3, 78. lavolenus libro undecimo ex
Cassio. — 8i alieni nummi inscio vel invito domino
soluti sunt, manent eius cuius fuerunt si mixti essent,
ita ut discemi non possent, eius fieri qui accepit in
libris Gaii scriptum est, ita ut actio domino cum eo,
qui dedisset, furti competeret

De servorum negotiis?

62. D. 45; 1, 104. lavolenus libro undecimo ex
Cassio. — Cum servus pccuniam pro libertate pactus est
et db eam rem reum dedit^ quamvis servus db alio
manumissus est, reus tamen recte obligabitur, quia non
qmeritury a quo manumittatur y sed ut(pimy manu-
mittatur ^an wo»>.

6. lAVOLENDS PRISCUS 453

cf. Gai. 3, 119sq. . . quaeritur, si servus aut pere-
grinus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor
obligetur. fideiussor vero omnibus obligationibus . . .
adici potest. ac ne illud quidem interest, utrum ciyilis
an naturalis obligatio sit cui adiciatur, adeo quidem, ut
pro servo quoque obligetur, sive extraneus sit qui a
servo fideiussorem accipiat, siye ipse dominus in id quod
sibi debeatur.

De recepto arbitrii.

63. D. 4, 8, 39 pr. lavolenus libro undecimo ex
Gassio. — Non ex omnibus camis^ ex quHms arbitri
paritum sententia>e non est, poena ex compromisso com-
mittitur^ sed ex his dumtaxat, quae ad solutionem pe-
cuniae aut operam praebendam pertinent. Idem. contumar
dam litigatoris arbiter punire poterit pecimiam eum adr
versario dare iubendo, quo in numero haberi non oportet,
si testium nomina ex sententia arbitri exhibita non sunt.

Uter ^idem' sit, Cassius an lavolenus, dubium est.

64. D. ibid. § 1. — Cum arbiter diem compromissi
proferri iussit, cum hoc ei permissum est, alterius mora
alteri ad poenam committendam prodest.

*

Liber XH.

Cum bis fragmentis tantum de peculio et de in rem
yerso agatur, non agatur de exercitoria vel de institoria
actione, de iis negotiis sermo fuisse videtur, quae sine
iussu vel voluntate patris dominive contracta sunt. cf.
Inst. 4, 7, 4. Grai. 4, 71. (quae Gaius ^de actione qua in
peculium filiorum familias servorumque agitur', se dixisse
4, 69 tradit, ea in codice legi non potuerunt.)

Be peculio.

65. D. 15, 1; 33. 35. lavolenns libro duodecimo ex
Cassio. — Sed si quis servum ita vendidit, ut pretium
pro peculio acciperety penes eum videtur esse peculium,

454 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ad quem pretium peculii pervenit; \ at cum heres iussus
estpecuUum dare accepta certa summa^ non videtur penes
heredem esse pectdium.

•

De in rem verso,

66. D. 15, 3, 2. layolenas libro duodecimo ex
Cassio. — Qui nummis acceptis servum manumisit, agi
am eo de in rem verso non potest^ quia dando Ixber-
tatem hcupletior ex nummis non fit,

67. D. 15, 3, 9. lavolenus libro duodecimo ex
Gassio. — Si vero pater dotem daturus non fuit^ in rem
patris versum esse non videtur.

cf. D. 15, 3, 7, 5 Ulp. Si filius. familias peconiam
mutuatus pro filia sua dotem dederit, in rem versum
patris yidetur, quatenus avus pro nepte daturus fuit.

Liber Xm.

De interdictis.

68. D. 41, 2, 22. Idem (sc, lavolenus) libro ter-
tio decimo ex Cassio. — Non videtur possessionem
adeptus is qui ita nactus est, ut eam retinere non possit

69. D. 43, 5, 5. lavolenus libro tertio decimo ex
Cassio. — De tabulis proferendis interdictum competere
non oportety si hereditatis controvefsia ex his pendet aut
si ad publicam quaestionem pertinet, itaque in aede sacra
interim deponendae sunt aut apud virum idoneum,

70. D. 50, 17, 198. lavolenus libro tertio decimo
ex Cassio. — Neque in interdicto neque in ceteris causis
pupillo nocere qportet dolum tutoris, sive solvendo est
sive non est.

Liber XIV.

Hoc libro de legibus veteribus, scilicet XII tabula-
rum, Aquilia, Cincia, Falcidia dictum fuisse Lenel iudicat,
id quod cum fragmentorum argumentis convenit. at
fragmentorum duo genera esse apparet, unum eorum,

6. lAVOLENDS PRISCUS 455

quibns de legatls et de donatione, altenim eorum, quibos
de damno iniuria dato et de pauperie tractator, quorum
capitnm altemm insequentis libri XV capite, quod est
de fortis, excipi videtur.

De lege Falcidia.

71. D. 35, 2, 60 pr. lavolenus libro quarto decimo
ex Cassio. — Cum pater impuberi filiae heredem sub-
stiiuit, id quod ei legatorum nmnine a patre ohvenit, cum
hereditas ad substitutos pertinet, in computationem legis
Falddiae non venit

72. D. ibid. § 1. — Legato petito cum in litem
iuratum est, in ratime legis Falddiae Kratioy non eius
summae, in gmm legatarius iuravit, haheri debety sed
eius, quanti re vera id fuit quod petitum est; nam id
guod poenae causa adcrevit in l^em Falddiam non
incidit

De lege Cincia,

73. D. 39, 5, 24. lavolenus libro quarto decimo
ex Cassio. — Fiddussori eius, qui donationis causa
pecuniam supra m^dum legis (sc. Oinciae) promisit, ex-
ce^tio dari debet etiam invito reo, ne, si forte reus sol-
vendo non fuerit, pecuniam fideitissor amittat.

s

De lege Aquilia.

74. D. 9, 2, 37 pr. lavolenus libro quarto decimo
ex Cassio. — Liber homo si iussu alterius damnxim
iniuria^ dedit, actio legis Aquiliae cum eo est qui iussit,
si modo ius imperandi habuit. quod si non habuit, cum
eo agendum est qui fecit.

75. D. ibid. § 1. — Si quadrupes, cuius nomine
actio esset cum domino, quod pauperiem fecisset, ab alio
occisa est et cum eo lege Aquilia agitur, aestimatio non
ad corpus qmdrupedis, sed ad cattsam eius, in quo de
pauperie actio est, referri debet et tanti damnandus est

1 Fl. mana iniuriam.

456 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

is qui occidit iudido legis Aquiliae, quanti adoris
interest noxae potius deditione defungi quam litis aesti"
matione. «

76. D. 50, 16, 113. laem (sc. layoleDus) libro
quarto decimo ex Cassio. — ^Morhus sonticm' est, qui
cuique rei nocet.

Liber XV.

Hoc libro layolenus de furtis et, id qucd Lenel docuit^
de bonorum venditione egit.

De furtis.

11. D. 12, 3, 9. lavolenus libro quinto decimo
ex Cassio. — Cum furti agitur, iurare ita oportet ^tanti
rem fuisse cum furtum factum sit^, non adici ^eoplurisve^
quia quod res pluris est, utique tanti est.

Zacbariae von Lingentbal Z. d. Sav.-St. VIII p. 207 sqq.
pro 'eo' potius Hot' vel fortasse ^cx)' (mille) vel ^CC*
scilicet ^sestertiis' scribendum iudicat. ceterum cf. Lenel Ed.
p. 263.

78. D. 47, 2, 72 pr. lavolenus libro quinto decimo
ex Cassio. -r- Si is, cui commodata res erat, furtum
ipsius admisit, agi cum eo et furti et commodati potest,
et, si furti actum est, commodati actio extinguitur, si
commodati, actioni furti exceptio ohicitur.

79. D. ibid. § 1. — Eius rei, quae pro herede
possidetiir, furti actio ad possessorem nofi pertinety quom-
vis usiicapere quis possit, quia furti agere potest is, cuius
interest rem non subripi, interesse autefn eius videtur,
qui damnum pctssurus est, non eius qui lucrum fac-
turus esset.

80. D. 47, 2, 74. lavolenus libro quinto decimo
ex Cassio. — Si is, qui pignori rem accepit, eum de
vendendo pignore nihil convenissety vendidity aut ante,
quam dies venditionis veniret pecunia non soluta, id
fecity furti se obligat.

6. lAVOLENUS PRISCUS 457

De arhoribus furtim caesis.

81. D. 47, 7, 12. Iavolenu8 libro quinto decimo
ex Gassio. — Qui agrum vendidit, nihilo minus furtim
arborum caesarum agere potest

De honorum venditione.

82. D. 3, 4, 8. lavolenus libro quinto decimo ex
Gassio. — Civitates si per eos qui res earum admini-
strant non defenduntur nec quicquam est corporale rei
publicae qtwd possideatury per exactiones^ debitorum civi-
tatis agentibus satisfieri oportet,

cf. Lenel Edict. § 202.

83. D. 4, 6, 34pr. lavolenus libro quinto decimo
ex Cassio. — Miles commeatu accepto si domo suu est,
rei publicae eausa ahesse non videtur,

cf. Vat. fr. 222. Lenel Edict. § 205.

84. D. ibid. § 1. — Qui operas in publico, quod
vectigalium causa locatum est, dat, rei puhlicae causa
non abest.

cf. D. 50, 16, 16.

85. D. 5, 1, 34. lavolenus libro quinto decimo ex
Cassio. — Si is qtii Romae iudicium acceperat decessity
heres eius quamvis domicilium trans mare habet, Romae
tamen defendi debet, quia succedit in eius locum, a quo
heres relictus est

86. D. 50, 16, 114. Idem (sc. lavolenus) libro
quinto decimo ex Cassio. — Solvcndo esse nemo in-
teUegitur, nisi qui solidum potest solvere.

87. D. 16, 2, 14. lavolenus libro quinto decimo
ex Cassio. — Quaecumque per exceptionem peremi
possunty in compensationem non veniunt

Pro Hn compenEationem' potius 'in deduciionem' scri-
bendum esse Lenel conicit; de bonorum enim emptore,

1 Fl. actiones.

458 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

qni cum deductione agere iubetnr, sermonem esse indicat.
Oai. 4, 65.

88. D. 50, 4, 13. Idem (sc. lavolenus) libro quinto
decimo ex Cassio. — Vacatio Uemgue immunitas, quae
liberis et posteris alicuius data est, ad eos dumtaxat
pertinet, qui eius familiae sunt

cf. Lenel Edict. p. 343.

Y. Ex Plantio libri V.

lavoleni ^ad Plautium' libri laudantur et indice
Florent. et D. 45, 3, 34; in reliquis fragmentis, quae
pauca snnt, libri ^ex Plautio' nominantur. ^ex Plantio'
libros iam antea Neratins composuerat, quorum unum
tantum fragmentum extat (D. 8, 3, 5, l). Antonino Pio
aut Divis fratribus imperantibus (nimirum post luliani
Digestonim libmm XLII editum) Pomponins quoque ^ad
Plautium' vel *ex Plautio' libros composuit YII (P. 326
— 371); denique, tempore non satis explorato, Paulus
libros XVIII (P. 1071—1246). in Pauli his Ubris praeter
alios, inprimis lulianum, laudantur Pomponius (P. 1073.
1140. 1142. 1152. 1164. 1239) et lavolenus (P. 1172),
sed ita, ut nusquam Pomponii aut lavoleni opus de-
signetur; in Pomponii vero his libris lulianus quidem
laudatur, sed nusquam lavolenus. in Neratii denique
illo fragmento lavolenum non laudari mirum non est.
itaque cum ex lavoleni libris Y ne viginti qnidem frag-
menta, tertii et quarti libri bina, quinti unam tradita sint,
libromm indoles parum cognoscitur. illud certe apparet,
lavolenum non modo Plautii sententias rettulisse (^ait^
D. 12, 6, 4, quod verbum ad Plautium referre licet), sed
6uas quoque addidisse (^puto' D. 23, 3, 47. ^existimo'
D. 41, 4, 4) et ita quidem, ut nonnunquam Cassium se-
queretur (^Cassius ait . . Paulus. idem lavolenus scribit*
D. 34, 2, 8).

Argomenta priorum tantum librorum aliqnatenus
cognoscuntur: primo libro la^olenus (de testamentis et)

6. lAVOLENUS PEISCUS 459

de legatis et de inre dotiom, secundo de emptione vendi-
tione dixit, idqne inprimis de hereditatis venditione. reliqna
incerta snnt.

Liber L
De legatis.

1. D. 31, 10. lavolenus libro primo ex Plautio. —
Cum fundus nominatim Ugatus sit, si quid ei post testa-
mentum factum adiectum est, id quoque legato cedit,
etiamsi illa verha adiecta non sint ^qui meus erit% si
modo testator eam partem non separatim possedit, sed
universitati prioris fundi adiunxit

2. D. 21, 2, 58. lavolenus libro primo ex Plautio.

— Heres servum non nominatim Ugatum tradidit (man'
cipio dedit?) et de dolo repromisit; postea servus evictus
€st. agere cum herede legatarius ex testamento poterit,
quamvis heres alienum esse servum ignoraverit.

3. D. 34, 2, 8. Idem (sc. Paulus) libro nono ad
Plautium. — Plautius. mulier ita legavit: ^quisquis
mihi heres erit, Titiae vestem meam mundum orna-
mentaque muliebria damnas esto dare'. Cassius ait,
si non appareret, quid sensisset, omnem vestem se*
cundum verba testamenti legatam videri. Paulus. idem
lavolenus scribit, quia verisimile est, inquit, testa-
tricem tantum ornamentorum universitati derogasse, qutbus
significationem muliehrium accommodasset; accedere eo,
quod illa demonstratio ^muliebria' neque vesti neque
mundo applicari salva ratione recti sermonis potest.

4. D. 32, 77. lavolenus libro primo ex Plautio. —
Oum in substitutione Ugata repetuntur, libertates etiam
continentur.

De iure dotium.

5. D. 12, 4, 10. lavolenus libro primo ex Plautio.

— Si mulier ei ctii nuptiira erat cum dotem dare vellet,
pecuniam quae sibi debebatur acceptam fecit neque nuptiae
insecutae sunt, recte ab eo pecunia condicetur, quia nihil

460 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

interestf utrum ex numeratione pecunia ad eum sine
causa an per acceptilationem pervenerit

6. D. 23, 3, 57. lavoleDus libro primo ex Plautio,

— Nuptura filio familias si socero dotem ita dixmY*;
^quod filius tuus mihi dehet^ id doti tibi erii\ interesse
putOy utrum filii dbligatio an patris persecutio et in rem
versum dictioni^ contineatur. nam si id quod filium
dare oportet significatum est, tota pecuniay in quam filius
obligatus est, dictioni^ dotis continebitur ; sin autem id^
quod patrem de peculio vel in rem verso praestare opor-
te[bi]t, aesti^nare debebit quantum sit eo tempore id quod
dicitur^, ut ea summa dotis esse videatur, qua patrem
eo tempore filii nomine condemnari oporteret^. [quod si
non evidenter apparuit, de cuius mulier obligatione sensit,
praesumptionem ad filii debitum spectare verisimile est,
nisi evidentissime contrarium adprobeturj

cf. Gradenwitz Z. d. Sav.-St. VII, 72 sq.

De hereditatis petitione,

7. D. 5; 3, 44. lavolenus libro primo ex Plautio.

— Cum is, qui legatum ex testamento percqpit, heredi-
tatem petit, si legatum quocumque modo redditum non
sit, iudids offtdo continetur, ut victori deducto eo quod
accepit restituatur hereditas,

Liber II.
De emptione venditione.

8. D. 18, 2, 19. lavolenus libro secundo ex Plautio.

— Fundo in diem addicto si postea pretium adiectum
est et venditor alio fundo applicito eum ipsum fundi
posteriori emptori addixit et id sine dolo malo fecii,
priori emptori obligatus non erit, nam quamvis non id
tantum, quod in diem addictum erat, sed aliud quoque

1 Trib. promiserit. 2 Trtb, promissioni. 8 Trib. pro-
mittitar. 4 Fl oportebit.

6. lAVOLENUS PRISCUS 461

ctm €0 venierit, tamen, si venditor dolo caret, prioris
emptoris causa ahsoluta est; id enim solum intuendum
esty an [priori] venditori bona fide facta sit adiectio.

9. D. 41,4,4 pr. lavolenus libro secundo ex Plautio.

— Emptor fundi partem eiu^ alienam esse non ignoror
verat responsum est nihil eum ex eo fundo usu^ cap-
turum. quod ita verum esse existimo, si, qtiae pars
aliena esset in eo fundo, emptor ignoraverat; qiiod si
certum locum esse sdret, reliquas partes usu^ capi posse
non duhito.

10. Ibid. § 1. — Idem iuris est, si is, qui totum
fundum emehat^ pro indiviso partem aliquam alienam
esse scit; eam enim dumtaxat non capiet, ceterarum
partium non impedietur usu^ capio.-

11. D. 12, 6, 45. lavolenus libro secundo ex Plautio.

— Si is, qui hereditatem vendidit et emptori tradidit, id,
quod sibi mortuus dehuerat, non retinuit, repetere poterit,
quia plus dehito solutum per condictionem recte recipietur.

cf. Pernice III, 251 n. 2.

12. D. 18, 4, 8. lavoleuus libro secundo ex Plautio.

— Quod si nuUa hereditas ad venditorem pertinuitj
quantum emptori praestare deheB.t^, ita distingui oportehit,
ut, si est quidem aliqua hereditas^ sed ad venditorem
non pertinet, ipsa aestimetur, si nulla est^ de qua actum
videatur, pretium dumtaxat et si qnid in eam rem im-
pensum est emptor a venditore consequatur.

13. D. 18, 4, 10. lavolenus libro primo secundo
ex Plautio. — Qtwd si in venditione hereditatis id actum
est, si quid iuris esset venditoriSy venire nec postea quic-
quam praestitu iri, quamvis ad venditorem hereditas non
pertinuerit, nihil tamen eo (jiomine} praestahitury quia
id actum esse manifestum est, ut quemadmodum emolu-
mentum negotiationis, ita perieulum ad emptorem per-
tineret.

1 Trib. loDga poBseBsione. 2 Trib. longa poBsessione.
3 Fl. debuit.

462 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

14. D. 21, 2, 60. lavolenus libro secundo ex
Plautio. — Si in venditione dictum non sit, quantum
venditorem pro evictione praestare oporteat, nihil venditor
praestabii praeter simplam evictionis nomine et ex natura
€x empto actionis hoc quod interest.

De verhorum ohligationibus.

15. D. 45, 3; 34. lavolenus libro secundo ad Plau-
tium. — Si servus testamento manumissuSy cum se liberum
esse ignoraret et in causa hereditaria maneret, pecuniam
heredi stipulattis est, nihil dehehitur heredibus, si modo
scierint eum testamento manumissum, quia non potest
videri iustam servitutem servisse iis, qui illum liberum
esse non ignorahant. distat is a^ causa eius, qui liher
emptus hona fide servity quia in eo et ipsius et emptoris
existimatio consentit. ceterum is, qui scit hominem liberum
esse, quamvis Ule condidonem suam ignoret, ne possidere
quidem eum potest viderL

Liber IIL
De verhorum ohligationihus,

16. D. 45, 2, 2. lavolenus libro tertio ex Plautio.

— Cum duo eandem pecuniam aut promiserint aut stipth

lati sunt, ipso iure et singuU in solidum debentur et

singuli dehent; ideoque petitione acceptilationeye unius tota

solvitur ohligatio.

De aqua,

17. D. 8, 6, 9. lavolenus libro tertio ex Plautio.

— Aqua si in partem aquagi influxit, etiamsi non ad
ultima loca pervenit, omnibus tamen partibus usurpatur.

Liber IV.
De condictione?

18. D. 12, 6, 46. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
ex Plautio. — Qui heredis nomine legata non debita ex

1 Fl ista.

6. lAVOLENUS PRISCUS 463

nufnmis ipsitis heredis solvit, ipse quidem repetere non
potest, sed si ignorante herede nummos eius tradidit,
dofninus, aity eos recte vindicabit, eadem causa rerum
corporalium est

De interdicto utrubL

19. D. 41, 3, 16. lavolenus libro quarto ex Plautio.

— Servi nomine, qui pignori dattis est, ad exhibendum
cum creditore, non cum debitore agendum est, quia qui
pignori dedit, ad usumpionem tantum possidet, quod ad
reliquas omnes catisas pertinet, qui accepit possidet, adeo
ut adici possit et possessio eius qui pignori accepit^

Liber V.
?

20. D. 50, 16, 83. lavolenus libro quinto ex Plautio.

— Proprie bona did non possunt, quae plus incommodi
quam commodi habent

cf. Epist. fr. 47.

VL Epistularum libri XIV.

Labeonem Proculamqae secutos lavoleDus Epistu-
larum libris responsa sua proposuit. cum lavoleni re-
sponsa in his libris omissa vix reperiantur, opus illud
extremo demum vitae tempore videtur edidisse. in posterio-
rum iuris consultorum fragmentis illi libri nusquam lau-
dantur; at fortasse Aburnius Valens, Gaius, Paulus eo»
respiciunt (v. infra).

Qui lavolenum consuluerunt, inter quos iuris studiosi
videntur fuisse, priorum quoque iuris consultorum sen-
tentias attulerunt, quid lavoleno videretur, interrogantes
(D. 50, 16, 116. 28, 5, 11). in quo num casu factum sit, ut
priores iuris consulti a consulentibus allati ii ipsi sint,
qui ante Neratium Epistularum libros ediderant, licet
quaerere.

1 Trih, dedii emendavit Eisele Z. d. Sav.-St. XVIII, 12.

^ I

464 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

In responsis suis lavolenus aeque Labeonis senten-
tias attulit (^Labeo frequenter scribit' D. 28, 6, 65) vel
probans (D. 1. c. ^idque veram esse manifesto argumento
comprobat') vel reiciens (D. 60, 16, 116 ^respondit: nou
dubito quin Labeonis sententia vera non sit'). alio loco
Sabini sententiam affert quam sequitur (D. 45, 1, 105
^respondit: secundum Massurii Sabini opinionem puto te
. . . agere non posse; nam is recte existimabat, si'). deni-
que Proculi sententiam a consulente quodam allatam
probat (D. 28, 5, 11 Vespondit: vera est Proculi opinio').

De iure inprimis civili dictum fuisse apparet; iuris
honorarii mentio non lit.

Quem ordinem in rebus coUocandis lavolenus secutus
sit, cum viri docti aeque atque in Proculi Epistulanun
libris (supra p. 111) non cognoverint, vix ad ullum certum
ordinem eas dispositas faisse existimant Krueger p. 162 et
lienel P. I col. 285 n. 7. at sicut Proculi, ita et lavoleni
singuli libii seorsum editi videntur, in iisque ordo fortasse
non alius fuit atque Sabinianus^ ad cuius normam singu-
loram librorum fragmenta coUocanda duxi.

Liber I.
De testamentis,
De substUutione,

1. D. 42, 5, 28. lavolenus libro primo Epistularum.
— Pater familias impuieri filiOy si ante pubertatem de-
cessissetf substituit heredem. is filius paterna hereditate
se abstinuit ideoque bona patris venierunt; postea filio
hereditas obvenitj qua adita decessit quaero, cum prae-
tor in ipsum pupiUum, quamvis postea hereditas db-
venissety creditoribus tamen patris actionem non daret^
an in substitutum creditoribus patris danda sit actiOy
cum ex bonis paternis, quae sdlicet ad creditores missos
in bona pertinent^ nihil adquirai et cum creditores nihU
iuris in bonis pupilli habuerint eorumque nihil inter-

• 6. lAVOLENUS PRISCUS 465

ftierit, adiretur necne pupilli hereditas, cum ea bona
omissa a suhstituto hereditate ad creditores non pertine-
hant me illud maxime movit, quod praeceptoribtis tuis
placet uniim esse testamentum.

Bespondit: quod praetor filio, qui a patema hefedi-
tate se ahstinet, praestat, ne honis patris eius venditis in
€um actio detur, Kutyy tametsi postea ei hereditas ohvenit,
creditoribus non reddat, idem in suhstituto filio herede
servandum non est, quoniam filii pudori parcitur, ut
potius patris quam eius hona veneant, itaque in id, quod
postea ei ohvenit, actio creditorihus denegatur, quia id ex
adventicio adquisitum est, non per patrem ad etim
pervenit. at cum substitutus filio hereditatem adiit^
postquam pupillus se paternae miscuerit hereditati, tunc
hereditas et patris et filii una est et in omni aere alieno,
quod aut patris aut filii fuerit, etiam invitus heres oh-
ligatur; et qimnadmodum liherum ei non est ohligationem
^hereditariam reciisarey, ut non omnimodo, si non de-
fenditur, ipsius hona veneant, ita ne separare quidem
aes alienum patris et filii poterit; quo casu efficietury ut
creditoriims in eum actio dari debeat quod si suhstitutus
heres hereditatem non adierit, creditorihus patris in id,
quod pupillu^ reliquit, actio dari non dehet, quoniam
neque pupUli hona venire debent propter aes alienum
patris neque in honis patris est quod pupillus adquisiit

De legatis.

2. D. 31, 40. Idem (ac. lavolenus) libro primo
Epistularum. — 8i duohus servis meis eadem res legata
est et alterius servi nomine ad me eam pertinere nolo, totum
ad me pertinebit, quia partem alterius servi per alterum
servum adquiro, perinde ac si meo et alterius servo esset
legatum.

De emptione venditione.

3. D. 41, 3, 19. lavolenus libro primo Epistu-
larum. — Si hominem emisti, ut, si aliqua condicio

Ituriapr. antehadr. reU. ed. Bromer. II, 2. 30

466 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

extitissetf inemptus fieret, et is tibi traditus est et postea
condicio emptioiiem resolvit, tempus, quo apud emptorem
fuit, accedere venditori debere existimo, quoniam eo genere
retro acta venditio esset redhibitioni similis, in qua non
dubito tempus eius qui redhibuerit venditori accessurumy
quoniam (quamquam?) ea venditio proprie dici non potest.

Be verborum obligatione.

4. D. 17, 1, 52. Idem (sc. lavolenus) libro primo
Epistularum. — Qui^ sine adiectione bonitatis tritici pro
altero triticum spopondit, quodlibet triticum dando reum
liberare posse existimo; a reo autem non aliud triticum
repetere poterit, quam qm pessimo tritico liberare se a
stipulatore licuit itaque si paratus fuerit reus^ quod
dando ipse creditori liberari potuit, sfonsori dare et
sponsor^ id quod dederit, id est melius triticum condicet,
exceptione eum doli mali summoveri existimo.

Lenel notat: ^haud scio an lavolenus hoc loco de
depensi actione egerit, non de condictione'.

5. D. 12, 1, 36. lavolenus libro primo Epistularum.
— Pecuniam, quam mihi sine condicione debebas, iussu
meo promisisti Attio sub condicione. cum pendente con-
dicione in eo statu sit obligatio tua adversus me, tam-
quam sub contrariam condidonem eam mihi spopondisti^
si pendente condicione petam^ an nihil adurus sum?

Bespondit: non dubito, quin [mjea pecunia, quam
ipse sine condicione stipulatus sum, [etiamj si condicio
in persona Attii, qui ex mea voluniate eandem pecuniam
sub condicione stipulattis esty non extiterit, credita esse
permaneat; perinde est enim, ac si nulla stipulatio inter-
venisset. pendente autem causa condicionis idem petere^
non possum^ quoniam, cum incertum sit, an ex ea stipur-
latione deberi possit, ante tempus petere videor.

1 Trih. fideinssorem si restituit orationem Pernice.

2 Trih. fideinssori et fideiussor.

6. lAVOLENUS PRISCUS 467

De possessione.

6. D. 41, 2, 23. Idem (sc. lavolenus) libro primo
Epistalarum.

1. Cum heredes instituti sumus, adita hereditate
omnia quidem iura ad nos transeuntj possessio tamen
nisi naturaliter comprehensa ad nos non pertinet,

2. In hiSy qui in hostium potestatem pervenerunt, in
retinendo iura rerum suarum singulare ius est; corpora-
liter tamen possessionem amittunt; neque enim possunt
videri aliquid possiderCy cum ipsi ah aiio possideantu/r,
sequitur ergo, ut reversis his nova possessione opus sit,
etiamsi nemo medio tempore res eorum possederit

3. Item quaerOy si vinxero liberum hominem ita, ut
eum possideam, an omnia, quae is possidebat, ego possi-
deam per illum.

Bespondit: si vinxeris hominem liberum, eum te
possidere non puto. quod cum ita se habeat, multo mintis
per illum res eius a te possidebuntur [neque enim rerum
natura recipit, ut per eum aliquid possidere possimus,
quem civiliter in mea potestate non habeoj.

Liber 11.
De legatis.

7. D. 7, 1, 53. lavolenus libro secando Epistu-
larum. — Si cui insulae usus fructus legatus est, quam-
diu quadibet portio eius insulae remanet^ toUus soli usum
fructum retinet

8. D. 33, 5, 15. Idem (sc. lavolenus) libro secun-
do Epistularum. — Servo sine libertate legavij deinde
optionem servorum Maevio dedi; is eundem servum
optavit qmerOy an id quoque quod legatum est ei
deberetur.

Bespondit: non puto legatum huius servi nomine ad
dominum pertinere.

30*

468 V. NERVAE ET TRATANI TEMP. IDRIS CONSDLTI

De emptlone venditione.

9. D. 18, 1, 64. Idem (sc. lavolenus) libro secundo
Epistularum. — Fundus ille est mihi et Titio emptus.
quaerOy utrum in partem an in tottim venditio consistat
an nihil adum sit

Respondi: personam Titii supervacuo accipiendam
puto ideoque totius fundi emptionem ad me pertinere.

De communione,

10. D. 10, 3, 18. lavolenus libro secundo Epistu-
larum. — Ut fundus hereditarius fundo non hereditario
serviat, arhiter disponere non potest, quia ultra id quod
in iudicium deductum est excedere potestas iudicis non
potest

De verhorum ohligatione.

11. D. 45, 1, 105. Idem (sc. lavolenus) libro se-
cundo Epistularum. — Stipulatus sum Damam aut
Erotem servum dari. cum Damam dareSy ego qtw minus
acciperem, in mora fui; mortuus est Dama. an putas me
ex stipulatu actionem hdbere?

Respondit: secundum Massurii Sahini opinionem
puto te ex stipulatu agere non posse; nam is recte existi-
mabaty si per dehitorem mora non esset, quo minus id
quod dehehat solveret, continuo eum debito liherari.

12. D. 16, 2, 15. Idem (sc. lavolenus) libro se-
cundo Epistularum. — Pecuniam certo hco a Titio
dari stipuiatus sum. is petit a me quam ei deheo pe-
cuniam. qmero, an hoc quoque pensandum sit, quanti
mea interfuit certo loco dari.

Respondit: si Titius petit, eam quoque pecuniam,
quam certo hco promisit, in compensationem deduci oportet,
sed cum sua causa, id est ut ratio habeatur, quanti Titii
interfuerit eo loco quo convenerit pecuniam dari(datu iri?).

Pernice D? p. 306 n. 1 : *Mir scheint nicht zweifelhaft,
dafs diese Er5rterung sich auf die Argentarierverh&ltnisse
bezieht . . .'

6. lAVOLENDS PRISCUS 469

De servitntilms.

13. D. 8, 4, 5. Idem (sc. lavolenus) libro secundo
Epistularum. — Propritim solum vendendo an servitutem
talem iniungere possim^ ut mihi et vicino serviat? simi-
liter si commune solum vendOy ut mihi et socio serviat,
an consequi possim?

Bespondi: servitutem recipere nisi sibi nemo potest;
adiectio itaque vicini pro supervacuo habenda est, ita ut
tota servitus ad eum, qui receperit, pertineat, solum autem
commune vendendo ut mihi et socio serviat, efficere non
possum, qtiia per unum socium communi solo servitus
adquiri non potest.

14. D. 8, 6, 15. Idem (sc. lavolenus) libro secundo
Epistularum. — Si^ cum servitus mihi per plures fundos
deberetur, medium fundum adquisivi, manere servitutem
putOy quia totiens servitus confunditur^ quotiens uti ea
is ad quem pertineat non potest; medio autem fundo
adquisito potest consistere, ut per primum et ultimum
iter debeatur.

15. D. 8, 5; 12. lavolenus libro secundo Epistu-
larum. — Egi ius illi non esse tigna in parietem meum
immissa habere. an et de futuris non immittendis caven-
dum est?

Bespondi: itidicis offido contineri puto, ut de futuro
quoque opere caveri debeat

Liber III.

»

De legatis,

16. D. 7, 1, 54. Idem (sc. lavolenus) libro tertio
Epistularum. — Sub condicione usus fructus fundi a
te herede Titio legatus est tu fundum mihi vendidisti et
mB.iicipasti^ detracto usu fructu. quaerOy si non extiterit
condidOy aut extiterit et interiit ustis fructus, ad quem
pertineat.

1 Trib. tradidisti.

470 . V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSDLTI

Bespondit: intellego te de usu fructu qmerere qui
<^per vindicationem} legatus est. itaque si condicio eius
legati extiterit, dubium non est, quin ad legatarium is
usus fructus pertineat et si aliquo casu db eo amissus
fuerit, ad prcprietatem fundi revertatur. quod si condicio
non extiterity usus fructus ad heredem pertinebit^ ita ut
in eius persona omnia eadem serventur [quae ad amit-
tendum usum fructum pertinent et servari solentj. ceterum
in eiusmodi venditione spectandum id erit^ quod inter
ementem vendentemqae convenerit, ut, si apparuerit legati
causa eum usum fructum exceptum esse, etiam si con-
dicio non extiterit, restitui a venditore emptori debeat.

17. D. 38, 2, 35. Idem (sc. lavolenus) libro tertio
Epistularum. — A liberto suo herede Seius usum fruc-
tum fundi Maevio legavit is libertus Maevio herede
relicto decessit. qua>ero, cum contra tabulas testamenti
petierit filius Seii adversus Maevium, utrum deducto usu
fructu pars debita ei (dimidia?) fundi restituenda sit
an solida, quia eorum bonorum accqperit possessionem,
quae liberti cum moreretur fuerunt

Bespondit: usum fructum in cau^sam pristinam
restituendum puto. optimum itaque erit arbitrum postu-
lare (sc. interdicto quorum bonorum reddito), ut arbitrio
eius usus fructus in integrum restituatur,

De libertate relicta.

18. D. 38, 5, 12. lavolenus libro tertio Epistu-
larum. — Libertus cum fraudandi patroni causa fundum
Seio mancipio dare^ vellet, Seius Titio mandavity ut eum
<^mancipioy accipiat, ita ut inter Seium et Titium mandatum
contrahatur, qtmero, post mortem liberti patronus utrum
cum Seio dumtaxat qui mandavit actiorwm habet, an cum
Titio qui fundum retinet, an cum quo velit agere possit?

Bespondit: in eum, cui donatio quaesita est, ita
tamen si ad illum res pervenerit, actio datur, cum omne
negotium, quod dus voluntate gestum sit, in condevnr

1 Trib. tradere.

6. lAVOLENUS PRISCUS 471

nationem eius conferatur. nec potest videri id praesta-
turus quod alius possidety cum actione mandati consequi
rem possit, ita ut aut ipse patrono restituat aut eum
cum quo mandatum contraxit restituere cogat. quid enim
dicemuSf si is qui in re interposiius est, nihil dolo fecit?
non dubitdbimus, quin omni modo cum eo agi non pos-
sit quid enim? num^ potest videri dolo fecisse, qui
fidem suam amico commodavit et magis^ alii quam sibi
ex liberti fraude adquisiit?^

De formula Fabiana.

19. Laciuia membrauacea ex Aegypto Yindobouam
in collectiouem Rajueri archiducis illata in CoUect.
libr. iur. civ. ITI p. 300. — . . de illo qua^ritury si pro
muliere dotem ded&rit^ quis teneatur hac formula. sed
in proposito et lavolenus confitetur cum viro actionem
esse et id iu rei uxoriae actiouem dissoluto matrimonio
non venire.'^

20. Ibid. — Sed si marito debitorem suum ius-
serit dotem promittere libertus, secundum lavolenum
quidem et post divortium ipse tenebitur, ut actiones su^
praestet, si nondum exegit; sed si culpa eitis solvendo
esse desiit debitor, periculo patroni periit.

Liber IV.
De testamentis.

21. D. 29, 2, 76. lavolenus libro quarto Epistu-
larum.

1. Si tu ex parte sexta st^ib condicione institutus
fuisses heres et omittente partem suam Titio, cui substi-
tutus eras, ex substitutione erevisses^, deinde condicio

1 FL non. 2 Fl. commodavit quam alii. 3 Lenel verba
'qnam alii . . . adquiaiit' transfereDda esse putat post 'in re'.
4 Lenel P. II col. 1231 coniecit: ^et idem p<^robat^ etiam
disBolato matrimonio, sed venire t^anto minus in rei uxoriae
actionem. sed^'. 6 Trih, adisses.

472 V. NERYAE ET TRAIANI TEMP. lUEIS CONSULTI

iure sextantis exstiiisset, quaero, an cernere^ necesse
hahueris, ne sextans tms intereat

Eespondit: nihil interest, utrum ex substitutione
prius cre verim^ an ex prima institutione, cum ab utra-
que causa una cretio^ sufficiat, sextans itaque^ qui suh
condicione datus mihi est, ad me solum pertinef.

2. Item si tu sextantiSy ex quo institutus esses
heres, omiseris cretionem^^ numquid dubitas, quin ex
substitutione cemendo^ Titianae partis habiturus partem
esses?

Bespondit: non dubitOy quin, si ^peremptay prima
institutione cernendo^ heres esse possim, in potestate
mea sify quam partem hereditatis aut omittere velim aut
vindicare.

22. D. 28, 3, 15. lavolenus libro quarto Epistu-
larum. — Qui uxorem praegnatem habebat, in hostium
potestatem pervenit; quaero, filio nato quo tempore testa-
mentum in civitate factum rumpatur? et si filius ante
moriatur quam pater, an scripti heredes hereditatem
habituri sint?

Eespondi: non puto dubium esse, quin per legem
Corneliam, quae de confirmandis eorum testamentis^ qui
in hostium potestate decessissent, lata est, nato filio con-
tinuo eius testamentum, qui in hostium potestate sit,
rumpatur. sequitur ergo, ut ex eo testamento hereditas ad
neminem perveniat.

De legatis,

23. D. 35, 2, 61. Idem (se. lavolenus) libro quarto
Epistularum. — Jlienus fundus tibi legatus est, hunc
heres cum emere nisi infinito pretio non posset, emit
multo pluris, quam quanti erat, qua emptione effectum
est, ut legatarii ad legem Fdlcidiam revocarentur, quaero,
cum, si fundus tanti, quanti re vera ^eraty, emptus
esset, legata non fuerant excessura ius legis Falcidiaej

1 Trih. adire. 2 Trib. adierim. 3 Trih. aditio. 4 Trih.
aditionem. 5 Trib. adeundo.

6. lAVOLENUS PRISCUS 47S

an hoc ipso heres institutus partem revocandi a lega-
tariis ius habeat, quod ex voluntate defuncti pluris emerit
fundum, quam quanti erat

Respondit: quod amplius heres quam pretium fundi
legatario solvit, id lege Fdlcidia imputari non potest^
quia neglegentia eius nocere legatariis non debety utpote
cum is confitendo veram aestimationem praestare poterat

De furtis.

24. D. 47, 2, 75. Idem (sc. lavolenus) libro quarto

Epistularum. — Furtivam ancillam hona fide HS II^
emptam cum possiderem, subripuit mihi Attius, cum quo
et ego et dominus furti agimus. quaerOy quanta aesti-
matio pro utroque fieri debet

Bespondit: emptori duplo, quanti eius interest, aesti-
mari debet, domino autem duplo, quanti ea mulier fuerit.
nec nos movere debet, quod duobus poena furti prae-
stabitur, quippe, cum eiusdem rei nomine praestetur,
emptori eius possessionis, damino ipsius proprietatis
causa praestanda est

De adquirendo rerum dominio.

25. D. 50, 16, 115. Idem (sc. lavolenus) libro
quarto Epistularum. — Quaestio est, fwidtis a posses-
sione vel agro vel praedio quid distet ^fundus^ est omne,
quidquid solo tenetur. ^ager' est species fundi, si^ ad
usum hominis comparatur. ^possessio* ab agro iuris
proprietate distat; quidquid enim adprehendimuSy cuius
proprietas ad nos non pertinet aut nec potest pertinerey
hoc possessionem appellamus. possessio ergo usus, ager
proprietas loci est ^praedium' utriusque supra scriptae
generale nomen est; nam et ager et possessio huius
appellationis species sunt

1 Trib. dnomm anreonim.

2 Fl. est si species fnndi.

474 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

De usucapione,

26. D. 41, 3; 20. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
Epistularum. — Possessio testatoris ita heredi proceditj
si medio tempore a nullo possessa est.

De servitutibus,

27. D. 8, 1, 12. lavolenus libro quarto Epistu-
larum. — Non dubito, quin fundo municipum per servum
recte servitus adquiratur.

Liber V.
De tutelis.

28. D. 27, 5, 3. lavolenus libro quinto Epistu-
larum. — Quaero, an is qui, cum tutor testamento datus
esset et id ipsum ignoraret^ pro tutore negotia pifpilli
gesserit, quasi tutor an quasi pro tutore negotia gesserit,
teneatur.

Bespondit: non puto teneri quasi tutorem, quia scire
quoque se tutorem esse debet, ut eo affectu negotia gerat,
quo tutor gerere debeat

Liber VL
De legatis.

29. D. 34, 3, 6. lavolenus libro sexto Epistularum.

1. Fost emancipationem vero filii eatenus pater (sc.
cui liberatio legata est) actionem habebity quatenus ali-
quid ex peculio aut in rem verso praestaturm est; id
enim legatorum nomine ad patrem pertinebit, quod eius
intererit.

2. Illud quaeri potest, an eo quoque nomine pater
ex testamento agere possit^ ut etiam filius actione Ubere-
tur. quibusdam eo usque extendi actionem placebat, quia
patris interesse videatur, si peculium ftlio post emanci-
pationem concessisset, integrum [iusj eius permanere.

6. lAVOLENUS PRISCUS 475

ego contra sentio; nec^ quicqmm amplim patri prae-
standum ex eiusmodi scriptura testamenti puto, quam ut
nihil ex eo, quod praestaturus heredi fuerit, praestet

De verborum obligatione.

30. D. 45, 1, 106. Idem (sc. lavolenus) libro sexto
Epistularum. — Qui ex pluribus fundis^ qiiibus idem
nomen impositum fuerat, unum fundum sine ulla nota
demonstrationis stipuletur^ incertum stipulatur^ id est eum
fundum stipulatur, quem promissor dare voluerit tamdiu
autem voluntas promissoris in pendenti est, quamdiu id
quod promissum est solvatur.

De adquirendo rerum dominio,

31. D. 39, 5, 25. Idem (sc. lavolenus) libro sexto
Epistularum. — Si tibi dederim rem, ut Titio meo no-
mine donares, et tu tuo nomine eam ei dederis, an fac-
tum eius putes?

Bespondit: si rem tibi dederim, ut Titio meo nomine
donareSy eamque tu tuo nomine ei dederiSy quantum ad
iuris suptilitatem accipientis facta non est et tu furti
Migaris; sed benignius est, si a^gam contra eum qui rem
accepity exceptione doli mali me summoverL

Be usumpione.

32. D. 41, 3, 21. Idem (sc. lavolenus) libro sexto
Epistularum. — Ei^ a quo fundum pro herede usu*
capturus eram, locavi eum, an uUius momenti eam locor
iionem existimeSj quaero; quod si nullius momenti existi-
mas^ an durare nihilo minu^ usucapionem eius fundi
putes, item quaeroj si eidem vendidero eum fundum,
quid de his causis, de quibus supra quaesii, existimes.

Bespondit: si is, qui pro herede fundum possidebat,
domino eum locavit, nullius momenti locatio est, quia

1 Fl, nihil. 2 Trih, diutias possideDdo.

476 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

dominus suam rem conduxisset. sequitur ergo, ut ne
possessionem quidem locator retimerit, ideoque usucapio^
non duravit. in venditione idem iuris est, quod in loca-
tionCj ut emptio suae rei consistere non possit.

?

33. D. 50, 17, 199. Idera (sc. lavolenus) libro
sexto Epistularum. — Non potest dolo carere^ qui
imperio magistratus non paruit.

Liber VII.
De testamentis.

34. D. 50, 16, 116. Idem (sc. lavolenus) Jibro
septimo Epistularum. — ^Quisquis mihi alius filii
fUiusve heres sU\ Ldbeo non videri fUiam contineri,
Froculus contra. mihi Labeo videtur verborum figuram
sequi, Frocultts mentem testantis.

Bespondit: non dubito^ quin Labeonis sententia vera
non sit.

35. D. 28, 5, 65. Idem (sc. lavolenus) libro septimo
Epistularum. — JEius servum, qui post mortem meam
nahis erit, heredem institui posse Labeo frequenter scribit
idque verum esse manifesto argumento comprobat: quia
servus hereditarius, priusqmm adeatur hereditas, institui
heres potest, quamvis is testamenti facti tempore nullius sit.

36. D. 28, 5, 11. lavolenus libro septimo Epistu-
larum. — ^Attius fundi Corneliani heres esto mihi; duo
Titii illius insulae heredes sunto.' habebunt duo Titii
semissem, Attius semissem, idque Proculo placet. quid
tibi videtur?

Respondit: vera est Proculi opinio.

De legatis.

37. D. 31, 41 pr. Idem (sc. lavolenus) libro septimo
Epistularum. — ^Maevio fundi partem dimidiam, Seio

1 Trib. loDgi temporis praescriptio.

6. lAVOLENUS PRISCUS 477

partem dimidiam lego, mndem fundum Titio lego^. si
Seius decesserit, pars eius utrique adcrescit, quia cum
separatim et partes fundi et totus legatus sit, necesse esty
ut ea pars qme eessat pro portione legati cuique eorum,
quibus fundus separatim legatus esty adcrescat

38. D. ibid. § 1. — A m^e herede uxori meae ita
legatum est: ^quidquid propter Titiam ad Seium dotis
nomine pervenit, tantam pecuniam Seius heres meus Titiae
ddf, quaerOy an deductiones impensarum fieri possint^
quae fierenty si de re uxoria^ ageretur.

Bespondit: non diibito, quin [uxori sum] quod ita
legatum est: ^a te heres peto, quidquid ad te pervenisset,
ut tantum ei dares% tota dos sine ratione deductionis
impensarum [mulierij debeatur, non auiem idem ius,
<^quody servari debet ex testamento extranei, servatur in
testamento viri, qui dotem uxori relegavit. hic enim
taxationis loco habendum est ^quidquid ad te pervenif;
iUic autem, ubi vir uxori relegat, id videtur legare, quod
in iudicio rei uxoriae* mulier consecutura fuerit

39. D. 29, 4, 11. lavolenus libro septimo Epistu-
larum. — Si ab instituto et substituto eadem res mihi
legata sit et omissa causa testamenti hereditatem possi-
deant lege, etiamsi ab utroque solidum mihi debetur,
tamen ob uno legatum consecutu^ ab altero petere non
potero; eligere itaque reum potero.

De fideicommissis.

40. D. 33; 1, 15. Valens libro septimo Fidei-
commissorum (P. 22), — lavolenus eum, qui rogatus
post decem annos restituere pecuniam ante diem re-
stituerat, respondit, si propter capientis personam^
quod rem familiarem tueri non posset, in diem fidei-
commissum relictum probetur et perdituro ei id heres
ante diem restituisset, nullo modo liberatum esse;
quod si tempus heredis causa prorogatum esset, ut

1 FL dote. 2 Fl dotis.

478 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

commodum medii temporis ipse sentiret^ liberatum
eum intellegi; nam et plus eum praestitisse quam
debuisset.

?

41. D. 41, 3, 22. Idem (sc. lavolenus) libro sep-
timo Epistularum. — Heres et hereditas tametsi duas
appellationes recipiunt^ unitis personae tamen vice
funguntur.

?

42. D. 44, 3, 4. lavolenus libro septimo Epistu-
larum. — Si servus hereditarius aut eius, qui in hostium
potestate sit, satis acceperity continuo dies satisdationis
cedere incipiet; intueri enim debemuSy an experiundi po-
testas fuerit adversus eum, qui obligatus est, non an is
agere potuerit, qui rem in dbligationem deduxerit alio-
quin erit iniquissimum ex condidone actorum obligationes
reorum extendi, per quos nihil factum erit^ quo minus
cum his agi possit.

De operis novi nuntiatione.

43. D. 39, 1, 23. lavolenus libro septimo Epistu-
larum. — Is cui opus novum nuntiatum erat^ vendidit
praedium, emptor aedificavit. emptorem an venditorem
teneri putas, quod adversics edictum factum sit?

Bespondit: cum operis novi nuntiatio facta esty si
quid aedifimtum est, emptor [id est dominus praediorumj
tenetur, quia ntmtiatio operis non personae fit et is
demum obligatus esty qui eum locum possidet, in quem
opus novum nuntiatum esL

Eisele Z. d. Sav.-St. XI p. 11.

?

44. D. 50, 17, 200. Idem (sc. lavolenus) libro
septimo Epistularam. — Quotiens nihil sine captione
investigari potest, eligendum est quod minimum hdbeat
iniquitatis.

6. lAVOLENUS PRISCUS 479

Liber VIIL
De testamentis.

45. D. 38, 2, 36. Idem (sc. lavolenus) libro oc-
tavo Epistnlarum. — Libertus qui solvendo non eraty
praeterito patrono extrarios relinquit heredes. quaero, an
possit patronus petere contratabulashonorumpossessionem.

Bespondit: cum a scriptis heredibus adita est here-
ditas, patronus contra tabulas bonorum possessionem
petere potest, quia solvendo hereditas est, quae inveniat
heredem. et sane absurdum est ius patroni in petenda
bonorum possessione contra tabulas aliorum computatione,
non iudicio ipsius' patroni aestimari auferrique patrono^
quod modicum vindicaturus est, multi enim casus inter-
venire possunt, quibus expediat patrono petere bonorum
possessionem, quamvis a^eris alieni magnitudo, quam
libertus reliquerit^ facultates patrimonii eius excedat,
veluti si praedia sunt aliqua ex bonis liberti, in quibus
maiorum patroni sepulchra sint et magni a^stimxxt pa-
tronus bonorum possessionem propter ea iura^ ad se
pertinere, vel aliquid mancipium, quod non pretio, sed
affectu sit aestimandum. non ergo ideo minus habere
debet ius petendae bonorum possessionis ^qui animo potius
quam aliorum computatione' bona liberti aestimat, cum
eo ipso sufficere patrimonium videri possit, quod et
heredem habeat et bonorum possessorem.

De verborum obligatione,

46. D. 45, 1, 107. Idem (sc. lavolenus) libro oc-
tavo Epistularum. — TJtrum turpem talem stipulationem
ptites an non, quaero. paier naturalis filium, quem
Titius habebat in adoptionem, heredem instUuit, si patria
potestate liberatus esset. pater eum adoptivus non alias
emmicipare voluit, quam si ei dedisset, a quo sUpularetur
certam summam, si eum manumisisset. post emanci-

1 JF7. bonornm possessioiie inra pro parte ea.

480 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURlS CONSULTI

pafionem adiit heres filim; petit nunc pecuniam pater
€X stipulatione supra relata.

Respondit: nonputo turpem esse causam stipulationiSf
tttpote cum aliter filium emancipaturus non fuerit nec
potest videri iniusta causa stiptdationis, si aliquid adop-
tivus pater habere voluerit, propter quod a filio post
emandpationem magis curaretnr.

Liber IX.
De honis vacantibus.

47. D. 49, 14, 11. lavolenus libro nono Epistu-
larum. — Non possunt tdla bona ad fiscum pertinere,
nisi qum creditoribus superfutura sunt; td enim bonorum
euiusque esse intellegitur, quod aeri alieno superest.

cf. Tac. ann. 2, 48. cf. Hirschfeld Vg. p. 67.

De legatis.

48. D. 33, 3, 4. lavolenus libro nono Epistularam.
— Si is qui duas aedes hoihebat, uruis mihi, alteras tSn
legavit et medius paries, qui utrasque aedes distinguatj
intervenitf eo iure eum communem nobis esse existimo,
quo, si paries tantum duobus nobis communiter esset
legaiuSy ideoque neque me neque te agere posse ius non
esse cdteri ita immissas Ktrabesy habere; nam quod
eommuniter socius habet, item iure me habere^ constiHt.
itaque de ea re arbiter communi dividundo sumendus est.

De lege Aquilia.

49. D. 9, 2, 38. Idem (sc. lavolenus) libro nono
Epistularum. — 8i eo tempore, quo tibi meus servus
quem bona fide emisti serviebat, ipse a servo tuo vfd-
neratus est, placuit omni modo me tecum recte lege
AquUia experiri.

1 Fl et io iure eam habere.

6. lAVOLENUS PRISCUS 481

De iniuriis.

50. D. 47, 10, 21. lavolenus libro nono Epista-
laram. — Iniuriarum aestimatio non ad id tempuSj quo
iudicatur^ sed ad id, quo facta est, referri debet.

r De interdicto utrubi.

51. D. 41, 3, 23. Idem (sc. lavolenus) libro nono
Epistularum.

1. Eum, qui aedes mercatus esty non puto atiud
quam ipsas aedes possidere; nam si singulas respossidere
intdlegetur, ipsas (^aedesy non possidebit; separatis enim
carporibuSy ex quibus aedes constantj universitas aedium
inteUegi non poterit accedit eo, qmd, si quis singulas
res possidere dixerit, necesse erit dicat usucapioni*
superficiei anno^ locum esse, solum se capturum esse
biennio^ quod dbsurdum et minime iuri civili conveniens
€stj ut una res diversis temporibus capiatur <^usu?y[, ut
puta cum aedes ex duabus rebus constant, ex solo et
superficiey et universitas earum possessionem temporis
immobUium rerum omnium mutet].

2. Si autem columna evicta fuerit, puto te ex empto
cum venditore recte cu^turum et eo genere rem salvam
habiturum.

3. 8i autem demolita domus est, ex integro re$
mdbUes possidendae sunt, ut anno^ usucapiantur. et (^si
interdido utnibi agetur^ non potes recte uti eo tempore,
quo in aedificio fuerunt; nam quefnadmodum eas solas
et separatas ab aedificio non possedisti, sic nec penes te
singulae aut separatae fuerunt et cohaerentibus his in
4Kdifi>cio [depositis aedibus], quae hoc quoque ipsum
continent <(de aedificii, non singularum rerum possessione
interdicetur}. neque enim recipi potest, ut eadem res et
ut res soli et tamquam mobilis sit possessa.

1 Trib. posseBsione. 2 Trih. tempori de mobilibus statato.
S Trib. ampliori. 4 Trib. tempore quod in nsacapione reram
mobiliam constitatam est.

laiispr. antehadr. rell. ed. Bremer. n, 2. 81

482 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Lenel P. ad lav. 114 et Z. d. Sav.-St. VIII p. 198. —
Mommsen § 2 ita legendam existimat: ^nam qnemadmodam
eas solas et separatas ab aedificio non possedisti nisi depositis
aedibos, qnae hoc qnoque ipsum continent, sic nec penes te
singolae aut separatae faerunt cohaerentibus his in aedi-
ficio/ Eisele Jahrb. f. Dogm. XXIV p. 615 n. 9 voce
^et' ante ^ cohaerentibus ' et commate ^depositis aedibus
quae hoc quoque ipsum continent' abiectis legit: ^nam
quemadmodum eas solas et separatas ab aedificio non
possedisti, sic nec penes te singulae aut separatae fuerunt
cohaerentibus his in aedificio.'

?

52. D. 50, 16, 117. Idem (sc. lavolenus) libro
nono Epistularum. — Non potest videri ^minu^ solvisse*
is, in quem amplioris summae actio non competit

Liber X.
De testamentis,

53. D. 50, 17, 201. Idem (sc. lavolenus) libro
decimo Epistularum. — Omniaf quae ex testamento
profkiscuntur^ ita statum eventus capiunt, si initium
qtwque sine vitio cqperint.

De iure dotium.

54. D. 45, 1, 108. Idem (sc. lavolenus) libra
decimo Epistularum.

1. A Titio ita stipulatus sum: ^si qua mihi nup-
serit, decem dotis eius nomine dare spondes?^ quaere-
batur, an consistat talis stipulatio.

Bespondit: si stipulanti mihi dos ita promissa est:
*quamcumque uxorem duxero, dotis eius nomine decem
dare ^^ondes?% nihil in causa est, quare ea pecunia
condicione expleta non debeatur; nam cum condicia
etiam ex incertae personae facto parere obligationem

6. lAVOLENUS PRISCUS 483

possit, veluti ^si quis in Capitolium ascenderit, dccem
dare spondes?% ^si quis a me decem petierit, tot dare
spondes?\ cur non idem et in dotepromissa respondeatur,
ratio reddi non potest.

2. NuUa promissio potest consistere, quae ex volun-
tate promittentis statum capit

De verborum oUigatione.

55. D. 46, 1, 42. lavolenus libro decimo Epistu-
larum. — » Si ita fideiussorem accepero: ^quod ego decem
credidif de ea pecunia mille modios tritici fide tua esse
iubes?'y non obligatur fideiussor, quia in aliam remy
quam quae credita est, fideiussor obligari nonpotestf, quia
nony ut aestimatio rerum quae mercis numero habeniur
in pecunia numerata fieri potesty ita pecunia quoque
merce aestimanda estj,

Eisele Z. d. Sav.-St. Xm p. 149.

De iudiciis privatis.

56. D. 5, 1, 35. Idem (sc. lavolenus) libro de-
cimo Epistularum. — Non quemadmodum fideiussoris
obligatio in pendenti potest esse et vel in futurum con-
cipiy ita iudidum in pendenti potest esse vel de his rebus
quae postea in obligationem adventurae sunt. nam ncr
minemputo dubitaturum, quin fideiussor ante obligationem
rei acaipi possit, iudieium verOf antequam aliquid de-
beatury non posse.

De adquirendo rerum dominio,

57. D. 46, 3, 79. Idem (sc. lavolenus) libro de-
cimo Epistularum. — Pecuniam, quam mihi debeSy aut
aliam rem si in conspectu meo ponere te iubeamy efficitur,
ut et iu statim libereris et mea esse indpiat; nam tum,
quod a nuUo corporcditer eius rei possessio detinetur, ad-
quisita mihi et quodammodo manu longa tradita existi-
manda est.

31*

1

484 V, NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTT

Liber XL

De testamentis.

58. D. 36, 1, 48. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Seitis Saturninm archigubernm ex classe
Britannica testamento fiduciarium reliquit heredem Va-
lerium Maximum trierarchum, a quo iietitj ut filio suo
Seio OceanOj cum ad annos sedecim pervenisset, heredi-
tatem restitueret, Seius Oceanus antequam impleret annos,
defunctus est. nunc Mallius Seneca, qui se avunculum
Seii Oceani dicit, proximiiatis nomine haec hona petit,
Maximus autem trierarchus sibi ea vindicat ideo, quia
defunctus est is cui restituere iussus erat, quaero ergo,
utrum haec hona ad Valerium Maximum trierarchum
heredem fiduciarium pertineant an ad Mallium Senecam,
qui se pueri defuncti avunculum esse dicit

Bespondi: si Seius Oceanus, cui fideicommissa here-
ditas ex testamento Seii Saturnini, cum annos sedecim
haheret, a Valerio Maximo fiduciario herede restitui
deheat, priusquam praefinitum tempus aetatis impleret,
decessit, fiduciaria hereditas ad eum pertinet, ad quem
cetera hona Oceani pertinuerint, quoniam dies fideicom-
missi vivo Oceano cessit, scilicet si prorogando tempus
solutionis tutelam magis heredi fiduciario permisissCy
quam incertum diem fideicommissi constituisse videatur,

De legatis.

59. D. 35^ 1, 67. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Gum sub hac condicione fundus alicui legatus
esset ^si servum non manumiserit^ et, si manumiserit,
legatum fundi ad Maevium translatum esset, legatarius
de non liberando satisdedit et legatum accepit et postea
liberavit, quaero, an aliquid Maevio detur.

Bespondit: si cui ita legatum erit ^si servum non
manumiserif, satisdatixme interposita accipere ab herede
legatum poterit et, si postea servum manumiserit, com-

6. lAVOLENUS PRISCUS 485

missa stipulatione heredi vel fundum vel quanti ea res
est restituet eoque casu heres ei, cui ex sequenti con-
dicione legatum dehuerity restituet.

De fideicommissis,

60. D. 31, 42. Idem (sc. layolenus) libro un-
decimo Epistularum. — Cum ei, qui partem capiehat^
legatum esset, ut alii restitueret, placuit solidum capere
posse.

De emptione venditione.

61. D. 19,2,21. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Cum venderem fundumj convenitj ut^ donec
pecunia omnis persolveretur, certa mercede emptor fundum
conductum haberet, an soluta pecunia merces accepta fieri
debeat?

Bespondit: hona fides exigit, ut quod convenit fiat;
sed non amplius praestat is venditori, quam pro portione
eius temporis, quo pecunia numerata non esset,

62. D. 18, 1, 65. Idem (sc. lavolenus) libro un-
decimo Epistularum. — Convenit mihi tecumy ut certum
numerum tegularum mihi dares certo pretio gwas tu^ fa-
ceres. utrum emptio sit an locatio?

Respondit: si ex meo fundo tegulas tibi factas ut
darem convenit, emptionem puto esse, non conductionem;
totiens enim conductio alicuius rei est, quotiens materia,
in qua aliquid praestatur, in eodem statu eiusdem manet;
quotiens vero et immutatur et alienatu/r^ emptio magis
quam locatio intellegi dehet,

De hcatione conductione,

63. D. 19y 2, 51 pr. lavolenus libro undecimo
Epistularum. — JEa lege fundum locavi, ut, si non ex
lege coUretury relocare eum mihi liceret et quo minoris
locassem, hoc mihi praestaretur, nec convenit, ut, si pluris
locassem, hoc tibi praestaretur^ et cum nemo fundum

1 Fl, quod nt.

486 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

colebat, pluris tamen locavi. qtiaero, an hoc ipsum prae-
stare debeam.

Bespondit: in huiusmodi oUigationibus id*maxime
spectare dehemus, quod inter utramque partem convenit,
videtur autem in hac specie id sUentio convenisse, ne
quid praestaretur, si ampliore pecunia fundus esset locor
tus[, id est ut haec conventio pro hcatore tantummodo
interponer^tur].

Eisele Z. d. Sav.-St. XI p. 9.

64. D. 19, 2; 51, 1. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Locavi opus faciendum ita, ut pro opere
redetnptori certam mercedem in dies singuhs darem;
opus vitiosum factum est, an ex hcato agere possim?

Bespondit: si ita opushcasti, ut bonitas eius tibi a
conduchre adproharetur, tametsi convenit, ut in singtdas
operas certa pecunia daretur, praestari tamen tibi a con-
ductore debet, si id opus vitiostm factum est non enim
quicquam interest, utrum uno pretio opus an in singtdas
operas colhcatur, si modo universitas constmmationis ad
conductorem pertinuit poterit itaque ex hcah cum eo
agi, qui vitwsum opus fecerit [nisi si ideo in operas
singuhs merces constituta erit, ut arhitrio domini opus
efficeretur; tum enim nihil conductor praestare domino
de honitate operis videturj,

Eisele Z. d. Sav.-St. X p. 312.

De verborum obligatione.

65. D. 46; 1; 44. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Stipulatus es optis arbitratu tuo ante certam
diem fieri, qtwd si effectum non esset, qtmnti ut efficiatur
opus hcasses, tanti fideitmores cepisti; et quia opus
effedum non erat, alii locasti et, cum posterior conductor
satis non daret, ipse opt4S fecisti. quaero, an fideiussor
teneatur,

Bespondit: secundum ea verba stiptdationis, qtiae a
te prqposita sunt, fideiussores non tenentur, non enim

6. lAVOLENUS PRISCUS 487

id fecisti, quod in stipulatione convenerat, id est opus
alii non tocasti, tametsi postea locasti. ea enim hcaMo,
quam secutus es, perinde esty ac si interposita non esset
et si statim tu opus facere coepisses.

Be donationihtis.

66. D. 24, 1, 20. lavolenus libro undecimo Epistu-
larum. — Si is servuSj qui uxori mortis causa donatus
est, pritis quam vir decederet stipulatus est, in pendenti
puto esse causam ohligationis, donec vir aut moriatur aut
suspiciorhe mortis, propter quam donavit^ liberetur. quid-
guid autem eorum inciderit, quod donationem aut peremat
aut confirmet, id quoque causam stipulationis aut con-
firmdbit aut resolvet.

67. D. 50, 17, 202. Idem (sc. lavolenus) libro
undecimo Epistularum. — Omnis definitio in iure civili
periculosa est; rarum^ est enim, ut non stAverti posset.

Liber XIL

De testamentis,

68. D. 28, 5, 66. Idem (sc. lavolenus) libro duo-
decimo Epistularum. — Hereditas ad Statium Primum
ntdlo iure pertinet, eum institutus heres non sit nec
quicquam ei prodest, quod dh eo aliquid legatum est aut
libertus ei defuncti testamento commendatus est. ex quo
si manumissus non est, servus est.

Be adquirendo rerum dominio.

69. D. 44, 7, 55. lavolenus libro duodecimo Epistu-
larum. — In omnibus rebus, quae dominium trans-
ferunt, concurrat oportet affectus ex utraque parte
eontrahentium; nam sive ea veuditio sive donatio sive

1 Fl. param emend. HaJoander.

488 y> NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUBIS CONSULTI

conductio sive quaelibet alia causa coutralieDdi fuit^
nisi animus utriusque consentit^ perduci ad effectum
id quod inchoatur non potest.

Pemice Z. d. Sav.-St. IX p. 204 n. 1: ^Niemand hat
die in jeder Beziehung anstSfsige AusfQhrung erlftutert . . .
ich mufs . . . die Stelle fiir interpolirt erklSren, in der
Art, dafs der urspiungliche Text Javolens nicht mehr zu
entziffern ist. Die Auseinandersetzung i^llt aus dem Tone
seiner Briefe ganz heraus: sie Iftfst sich nicht, wie etwa
fr. 18 comm. div. 10, 3, fr. 20 de usurp. 41, 3 u. a. als
BegrUndung eines Gutachtens denken. Die Anfangsworte
sind so unglaublich ungeschickt, dafs man sie nur als
Anderung einer Yorlage, nicht als ursprlingliche Worte,
selbst nicht eines Kompilators erklftren kann. Der hier
Y5llig unpassend gebrauchte Ausdruck in rebus liefse sich
aus einem verdrehten rem contrahere erkl&ren. JedenfaUs
ist die Schlufswendung ad effectum perduci griechisch:
slg ^qyov ayuv und rtihrt von den Kompilatoren her
(Gradenwitz Z. f. RG., N. F. 8, 300).' consentit Lenel
P. n col. 1262.

Liber XHL
Be legaUs.

70. D. 19, 5, 10. lavolenus libro tertio decimo
Epistularum. — Partis tertiae usum fructum legavit.
heredis hona ah eius creditorihus distracta sunt et pe-
cuniam, quae ex aestimatione partis tertiae fiehat, mulier
accepit fruendi causa et per ignorantiam stipulatio prajer
termissa est. quaero, an ah herede mulieris pecunia, guae
fruendi causa data est, repeti possit, et qua actione.

Respondi in factum actionem dari dehere.

71. D. 35, 1, 55. Idem (sc. lavolenus) libro tertio
decimo Epistularum. — Maemus, cui fundus legatus
est, si Callimacho, cum quo testamenti factionem non
habehat, ducenta dedisset, condicioni parere dehet et du-
centa dare, ut ad eum legatus fundus pertineat, licet

6. lAVOLENUS PRISCUS 489

nummos non faciat accipientis, quid enim interest, utrum
tali personae dare iubeatur an aliquo loco ponere vel in
niare deicere? neque enim illud, quod ad talem petsonam
perventurum est, testamenti nomine, sed mortis causa
capitur.

Mommsen notat: ^requiri videntur tdlia: ^Maevius, cui
fundiis legatus est, si Callimacho, ciiin quo (testator)
testamenti factionem non habebat, • . . pertineat: neque
enim illud, quod ad talem personam perventurum est,
testamenti nomine, sed mortis causa capitur. <[et fortasse
quis dixerit, etsi Callimachus ducenta ne adquirere qui-
dem potuit, tamen dare Maevium debere]), licet nummos
non faciat accipientis: quid enim interest . . . in mare
deicere.* at Lenel extrema verha: *neque . . . capitur' Ua
eocplicati etsi non testameuti nomine capitur, moitis tamen
causa capitur. 'Latiui enim et peregrini nec mortis causa
capere possunt cf. D. 39, 6, 9. Vat. 259. nil igitur mu-
tandum/

De iure dotium.

72. D. 24, 1, 50. lavolenus libro tertio decimo
Epistularum.

1. Si, cum mulier viginti servum emisset, in eam
emptionem vir quinque venditori dedity divortio facto
omnimodo vir eam summam retinebit neque ad rem
pertinet, an is servus deterior factus sit; nam et si mor-
tuus esset, quinque reten^io ei competeret. qua^ritur enim,
an mulier ex viri patrimonio locupletior sit eo tempore,
quo de re uxoria agebatur; facta autem intellegitury quae
aere alieno suo interventu viri liberata est, quod potuisset
adhuc debere, si vir pectmiam non solvissetf; neque enim
interest, ex qua causa mulier pecuniam debuit, utrum
creditam an eam quam ex emptione praestare debeat?],

2. Quod si mulier non emerat servum, sed ut emeretj
a viro pecuniam accepit, tum vel mortuo vel deteriore
facto servo damnum ad virum pertinebit, quia quod aliter
emptura non fuit, nisi pecuniam a viro accepissety hoc

490 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

consumptum ei perit qui donavitf, si modo in rerum
natura esse desiit; nec videtur mulier locupletior e$se,
quae neque a creditore suo liberata est neque id possidet
quod ex pecunia viri emeratj,

Pernice III p. 199.

De verborum obligatione.

73. D. 46, 1, 20. lavolenus libro tertio^decimo
Epistularum. — Sed etsi servi dominus pecuniam solr
verit, repetere eam non ab eo pro quo fideiussit^ sed
ab eo cui numeravit poterit, cum servus fideiussionis no-
mine obligari non possit sequitur ergo, ut ab eo, pro
quo fideiusserat, repeti non possit, cum ipse^ aere alieno
Migatus sit nec solutione liberari eius pecuniae nomine
potuerit, cuius obligatio ad servum non pertinuit

?

74. D. 1, A, 3. lavoleuus Epistularum libro tertio
decimo. — Beneficlum imperatoris, quod a divina sci'
licet eius indulgentia proficiscitur, quam plenissime inter-
pretari dAemus.

Fieri potest, ut lavolenus de ^odem divi Traiani
beneficio consultus sit, cuius Abumius Valens mentionem

facit D. 49, 14, 42.

*

Liber XIV.
De legatis.

75. D. 35, 1, 56. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
decimo Epistularum. — Cui fundus legatus est, si decem
dederit, partem fundi consequi non potest, nisi totam
pecuniam numerasset. dissimilis est causa, cum duobus
eadem res sub condicione legata est; in hac enim quae-
stione statim a testamento, quo pluribus condicio adposita

1 Krueger pro nt ab eo — cam ipse potius Ugendum puUU
ut 18 pro quo fideiuBserat.

6. lAVOLENUS PRISCUS 491

€st, divisa quoque in singulas personas videri potesty et
ideo singuli pro sua parte et condicioni parere et legaium
capere possunt. nam qtmmvis summa universe condicioni^
sit adscripta, enumeratione personarum potest videri esse
divisa. in eo vero, quod uni sub condicione legatum est,
scindi ex acddenti condido non debet, et omnis numerus
eorum, qui in locum eius substituuntur j pro singulari
persona est habendus.

De verhorum ohligatione,

76. D. 45; 3, 36. lavolenus libro quarto decimo
Epistularum. — Quod servus stipulatus est, quem do-
minus pro derdicto hdbd)atj nullius est momenti, quia
qui pro derdicto rem hdhdy omnimodo a se reiedt nec
potest eius operibus uti, quem eo (nuUo?) iure ad se per-
tinere noluit quod si ab alio adprehensus est, stipulatione
ei adquirere poterit; nam et haec genere quodam donatio
est inter hereditarium enim servum et eum^ qui pro
derdicto habetur, plurimum interest, quoniam alter heredi-
tatis iure retinetur, nec potest derelictus^ videri qui
universo hereditatis iure continetur, alter voluntate domini
derdidus non potest videri ad usum eius pertinere, a
quo derdictus^ est

De possessione.

77. D. 41, 2, 24. Idem (sc. lavolenus) libro quarto
decimo Epistularum. < — Quod servus tuus ignorante te
vi possidety id tu non possides, quoniam is, qui in tua
potestate est, ignoranti tibi non corporalem possessionem,
sed iustam potest adquirere, sicut id, quod ex pectdio
ad eum pervenerit, possidet. nam tum per servum do-
minus quoque possidere dicitur, summa scilicet cum
ratione, quia, quod ex iusta causa corporaliter a servo
tenetur, id in peculio servi est et peculium, quod servus
civiliter quidem possidere non posset, sed naturaliter

1 Fl. coDdicionis.

2 Fl, relictus.

492 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSTJLTI

tmety dominus creditur possidere, quod vero ex moile-
ficiis adprehenditur^ id ad domini possessionem ideo non
pertinet^ quia nec peculii causam adprehendit

YII. Incertae sedis fragmenta.
De heredibus instituendis,

1. D. 28, 5, 19. Ulpianus libro septimo ad Sa-
binum. — Ex facto . . agitatum Pomponius et Arrianus
referunt, si quis vacua parte rehcta ita instituerit:
*si mihi Seius heres non erit', quem non instituerat,
*Sempronius heres esto', an hic occupare possit va-
cantem portionem. et Pegasus quidem existimat ad
eam partem admitti; Aristo contra putat, quia huic
pars esset data, quae nuUa esset; quam sententiam et
lavolenus probat . . .

Fiagmentum fortasse libris ex Plautio attribuendum
esse Lenel conicit.

De legatis.

2? D. 7, 8, 10, 2. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum. — . . si sic relictus sit: ^illi domus usun»
fructum habitandi causa', utrum habitationem solam
an vero et usum fructum habeat, videndum. et Priscus
et Neratius putant solam habitationem legatam.

Pro 'Priscus', quod libri nostri habent, Mommsen
Stephanum secutus 'Proculus' scripsit. v. supra p. 146.

De Latinorum honis.

3. Gai. 3, 70. — . . si cum liberis suis etiam ex-
traneum heredem patronus reliquerit, Caelius Sabinus
ait tota bona pro virilibus partibus ad liberos defuncti
pertinere, quia cum extraneus heres intervenit, non
babet lex lunia locum, sed senatus consultum (sc. quod
Lupo et Largo consulibus factum est). lavolenus
autem ait tantum eam partem ex senatus consulto
liberos patroni pro virilibus partibus habituros esse,

6. lAVOLENUS PRISCUS 493

quam extranei heredes ante senatus consultum lege
lunia habituri essent, reliquas vero partes pro heredi-
tariis partibus ad eos pertinere.

De patronorum nnptiis,

4. D. 23; 2y 46. Gaius libro octavo ad legem
luliam et Papiam. — Illud dubitationis est, an et qui
communem libertam uxorem duxerit ad hoc ius ad-
mittatur (sc. ^quod dicit^ invito patrono libertam, quae
ei nupta est, alii nubere non posse'). lavolenus nega-
yit, quia non proprie videtur eius liberta, quae etiam
alterius sit.

Gaius addit: ^aliis contra visum est, quia libertam
eius esse negari non potest, licet alterius quoque sit liberta^
quam sententiam plerique recte probavemnt.'

De tutela,

5? Ulp. 11, 28, — ... puberem .. Cassiani quidem
eum esse dicunt^ qui habitu corporis pubes appareat,
id est qui generare possit; Procuieiani autem eum qui
quattuordecim annos explevit; verum Priscus eum pu-
berem esse, in quem utrumque concurrit, et habitus
corporis et numerus annorum.

Be iraditione»

6? D. 41, 2, 1, 21. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Si iusserim venditorem pro-
curatori rem tradere, cum ea in praesentia sit, videri
mibi traditam Priscus ait, idemque esse, si nummos
debitorem iusserim alii dare. non esse enim corpore
et tactu necesse adprehendere possessionem, sed etiam
oculis et a£Fectu argumento esse eas res, quae propter
magnitudinem ponderis moveri non possunt, ut colum-
nas, nam pro traditis eas haberi, si in re praesenti
consenserint; et vina tradita videri, cum claves cellae
vinariae emptori traditae fuerint.

494 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lUKIS CONSULTI

De emptione venditione.

7? D. 41,4, 2, 6. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Gum Stichum emissem, Dama
per ignorantiam mihi pro eo traditus est. Priscus ait
usu me eum non capturum, quia id quod emptum non
sit, pro emptore usucapi non potest; sed si fundus
emptus sit et ampliores fines possessi sint, totum usur
capi^, quoniam universitas eius possideatur, non sin-
gulae partes.

De interrogationibus in iure faciendis.

8. D. 11, 1, 20, 1. Paulus libro secundo Quae-
stionum — In iure interrogatus, an fundum possideat,
quaero an respondere cogendus sit et quota ex parte
fondum possideat. respondi: lavolenus scribit posses-
sorem fundi cogi debere respondere, quota ex parte
fundum possideat, nt si minore ex parte possidere se
dicat, in aliam partem, quae non defenderetur, in
possessionem actor mittatur.

De glandis appellatione.

9. D. 50, 16, 236, 1. Idem (sc. Gaius) libro
quarto ad legem duodecim tabularum — ^Glandis'
appellatione omnis fructus continetur, ut lavolenus
ait, exemplo Graeci sermonis, apud quos omnes ar-
borum species ccxQddQva appellantur.

7. P. lUVENTIUS CELSUS TITUS AUFIDIUS

HOENIUS SEVERIANUS

laventii Celsi (de quo supra p. 256) filins, cum anno 95
contra Domitianum conspiravisset (Dio Cass. 67, 13),
sua calliditate pericalo liberatus anno 106 vel 107 praetor,

1 Trtb, longo tempore capi.

7. lUVENTIUS CELSUS 495

legatus in Thracia, consnl sub Traiano, ut videtur, pri-
mum, itemm consul anno 129, in Hadriani consilium re-
ceptus est.

Plinius ep. 6, 5 litteris ad Ursum datis de praetore
haec narrat: ^scripseram tenuisse Varenum ut sibi evo-
care testes liceret; quod pluribus aequum, quibusdam ini->
quum et quidem pertinaciter visum, maxime Licinio Nepoti,
qui sequenti senatu, cum de rebus aliis referretur, de
proximo senatus consulto disseruit finitamque causam
retractavit. addidit etiam petendum a consulibus ut re-
ferrent sub exemplo legis ambitus de lege repetundarum,
an placeret in futurum ad eam legem adici ut, sicut
accusatoribus inquirendi testibusque denuntiandi potestas
ex ea lege esset, ita reis quoque iieret. fuerunt quibus
haec eius oratio ut sera et intempestiva et praepostera
displiceret, quae omisso contra dicendi tempore castigaret
peractum cui potuisset occurrere. luventius quidem
Celsus praetor tamquam emendatorem senatus et multis
et vehementer increpuit. respondit Nepos, rursusque
Celsus: neuter contumeliis temperavit . . . mihi quidem
illud etiam peracerbum fait quod sunt alter alteri quid
pararent indicati. nam et Celsus Nepoti ex libello re-
spondit et Celso Nepos ex pugillaribus . . .'

Ab ipso patre et Aristone, ut videtur, instructus
(D. 31, 20 *a patre sic accepi quod'. D. 40, 7, 29, 1
'Aristo Celso rescripsit') et respondendo et libris scribendis
operam dedit successitque scholae princeps patri Celso aut
ante Neratiom Priscum aut cum Neratio (Pomponius § 53:
^succesflit . . • patri Celso Celsus filius et Priscus Neratius'.)
Ante Digestorum libros XXXTX Hadriano principe
Gompositos et ab hac coUectione alienos, fortasse iam
Traiano principe Epistularum, Quaestionum, Commentari-
orum libri postea in Digestorum libros recepti, quos
Tribonianus neglexit, emissi sunt.

Laudat Sextum Aelium (D. 19, 1, 38, l), Catonem
D. 50, 16, 98, 1), Brutum (D. 18, 2, 11, 1), Drusum
D. 19, 1, 38), Rutilium (D. 7, 8, 10, 3), Quintum Mucium

i

496 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

Scaevolam (D. 17, 1,48. 18,1,59. 18,2,11,1. 60,16,98),
Servium (D. 26, 1, 3, 4. 30, 63. 33, 10, 7), Tuberonem (D. 15,

1, 5, 4. 32, 43. 33, 10, 7, 2. 45, 1, 72 pr. cf. D. 7, 8, 2, 1),
Cascellium (D. 60, 16, 168), Trebatium (D. 28, 5, 60), Labe-
onem (D. 3, 6, 9, 1. 12, 1, 42. 15, 1, 6. 18, 2, 11, 1. 28, 5,
60 pr. 32, 43. 33, 10, 7), Nervam (D. 16, 3, 32. cf. D. 31, 27),
Sabinum (Vat. fr. 75. CoUat. 12, 7, 10. D. 7, 5, 5, 1. 8, 1, 9.
8, 5, 19. 8, 6, 12. 18, 2, 11, 1. 33, 7,12,20), Cassium (D.33, 7,
12, 20. 43, 12, 1, 3), Proculum (D.3,6,9,1.4,8,23, 1. 8, 1,10.
16, 3, 32. 28, 6, 9, 3. 28, 6, 60, 2. 31, 20. 32, 79, 1. 34,

2, 3), patrem (D. 12, 4, 3, 7. 31, 20), Vivianum (D. 4, 8,
21, 11), Neratium (D. 14, 6, 7 pr. 60, 17, 191), quosdam
(Collat. 12, 7, 10. D. 28, 5, 60 pr.); praeterea id refert,
quod Marcus Tullius, cura arbiter esset, primus consti-
tuit (D. 60, 16, 96 pr.), quod Gaius Cassius edixit (D. 4,
6, 26, 7), quod a quibusdam, qui provinciis praesant,
observari solet (D. 48, 3, 11).

Improbavit quasdam sententias Servii (D. 30, 63 ^Servius
. . . negat, quod falsum puto'), Labeonis (D. 15, 1, 6 'Labeo
ait . . ., quod falsum est'), Sabini (Vat. 76 ^quamquam
Sabinus responderit • . . quam sententiam ipse' sc. Celsus,
"^ut stolidam reprehendit'), Nervae (D. 21, 2, 29 pr. 'falsum
€sse quod Nerva respondisset . . ., Celsus filius aiebat'),
Proculi (D. 3, 5, 9, 1 ^Proculus . . . notat . . . sed istam
sententiam Celsus eleufanter deridet'. Collat. 12, 7, 10
^Celsus scribit . . . quosdam negare . . ., inter quos et
Proculum . . . sed id falsum esse Celsus ait'), incertorum
{D. 60, 1, 1, 2 *quidam putant. quorum sententiam Celsus
non probat); probavit quasdam Sexti Aelii et Drasi (D. 19,
1, 38, 1 ^quorum et mihi iustissima videtur esse sententia'),
Butiiii (D 7, 8, 10, 3 ^Rutilius ... ait, quam sententiam
«t Celsus probat'), Quinti Mucii (D. 17, 1, 48 ^hoc bene
censuit Scaevola'. D 18, 1, 59 Verum est quod Quinto
Mucio placebat'), Servii (D. 28, 5, 17, 1 *Servius ait . . .
quod et Celsus . . . probat'. D. 33, 10, 7, 2 ^non . . a
Servio dissentio'), Tuberonis (D. 15, 1, 5,4 'Tuberonis
sententiam et ipse Celsus probat'. D. 46, 1, 72 ^Celsus . . .

7. lUVENTIUS CELSUS 497

refert Tnberonem existimasse . . ., secundum quem Celsus
ait posse dici'. D. 7, 8, 2, 1 'Celsus scripsit, . . . quam
sententiam et Tubero probat'. cf. D. 33, 10, 7 ^magnopere
me Tuberonis . . auctoritas movet'), Labeonis (D. 36, 2,
12, 1 ^Labeo . . . et Celsus . . . hoc probaverunt'), Nervae
(D. 16, 1, 32 ^quod Nerva diceret . . ., mihi verissimum
videtur'), Sabini (D. 8, 6, 12 ^quod et Sabino recte placet'.
D. 8, 1, 9 ^sicuti Sabino quoque videbatur'. D. 28, 6, 9, 13
^Celsus expeditissimam Sabini sententiam sequitur'. D. 7,
5, 5, 1 ^Sabinus putat . . ., quam sententiam et Celsus ...
probat'. D. 13, 2, 2 'Sabinus scribit, et ita et Celsus, sed
ita si'), Cassii (D. 43, 12, 1, 3 ^haec sententia Cassii,
quam et Celsus probat'), Proculi (D. 28, 6, 60, 2 Verum
est quod Proculo placet'. D. 28, 5. 9, 3 ^ProcuIus putat . . .,
quam sententiam et Celsus probat'. D. 34, 2, 19, 3
Troculus et Celsus aiunt'. Vat. fr. 1 Troculus et Celsus'),
Viviani (D. 4, 8, 21, 11 ^Vivianus ait . . ., quam sententiam
et Celsus . . . probat'), Neratii (D. 14, 6, 7 pr. 'Neratius
. . . ait, idem Celsus'. cf. Vat. fr. 78 ^Neratius putat . . .
cuius sententiae congruit ratio Celsi dicentis').

Celsus a posteris designatur vel ^Celsus filius'
(scilicet a Pomponio D. 13, 6, 13, 2. 18, 1, 6pr. 18, 5, 1.
41, 1, 30, 1 et Ulpiano D. 13, 6, 5, 16), vel 'Celsus adu-
lescens' (a Paulo D. 46, 1, 91, 3).

L Responsa.

Quamquam nonnulla responsa Hadrianae aetatis esse
possunt, omnia tamen hoc loco collocare idoneum duxi.

De testanientis.

1. D. 28, 1, 27. Celsus libro quinto decimo Digesto-
rum. — Domitius Labeo Celso suo salutem. Quaero
an testium numero habendus sit is, qui cum rogatus
est ad testamentum scribendum^ idem quoque cum
tabulas scripsisset, signaverit.

luventius Celsus Labeoni suo salutem. (^Auty non

larispr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 32

498 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

intellego quid sit, de quo me consulueris, aut valide stuUa
est cansultatio tua; plus enim quam ridiculum est dubi-
tare, an aliquis iure testis adhihitus sit, quoniam idem
et tabulas testamenti scripserit.

De legatis.

2. D. 31 , 30. Idem (sc. Celsus) libro trigensimo
septimo Digestorum. — Quidam in testamento ita
scripsit: ^rei publicae Graviscanorum lego in tutelam
yiae reficiendae^ quae est in colonia eorum usque ad
viam Aureliam'. quaesitum est, an hoc legatum
valeat. luventius Gelsus respondit: propemodum quidem
imperfecta est haec scriptura [in tutelam Aurdiae viaejy
quia summa adscripta non est; potest tamen videri
tanta summa legata, quanta ei rei sufficeret.

Tribonianus addidit: ^si modo non apparet aliam
fuisse defuncti voluntatem aut ex magnitudine eius pe-
cuniae aut ex mediocritate facultatium, quam testatnx
reliquit; tunc enim officio iudicis, secundum aestimationem
patrimonii et legati, qnantitas definiri potest'. cf. Graden-
witz p. 211.

cf. UIp. 24, 28.

De fideicommissis.

3. D. 29, 7, 18. Celsus libro vicensimo Digestorum.
— Plotiana Celso suo salutem. Lucius Titius liis
verbis ita cavit: ^si quid tabulis aliove quo genere ad
hoc testamentum pertinens reliquero, ita valere volo',
quaero, an codicilli, qui ante hoc testamentum scripti
sunt, debeant rati esse.

luventius Celsus Plotianae salutem. Haec verba:
^si quid ad hoc testamentum pertinens reliquero, valere
volo', etiam ea quae ante testamentum scripta sunt,
comprehendere.

4. D. 36, 1, 33. Celsus libro vicensimo Digesto-
rum. — Ballista filium familias heredem instituit ita:

7. lUVBNTlUS CELSUS 499

*Rebellianus si caverit coloniae Philippensium, si sine
liberis morietur, quantacumque pecunia ex hereditate
deve bonis meis ad eum pervenit, eam pecuniam omnem
ad coloniam Philippensium perventuram'. respondi:
ex his verhiSj quae propmiSf [id est pectmiam] existimo
etiam fructuSy qms ex hereditate percepit, restituere eum
debere^ perinde quasi specialiter hoc testator expressisset

De societate.

5. D. 17, 2, 58 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro
trigensimo primo ad edictum (P. 926). — Si id quod
quis in societatem contulit extinctum sit, videndum,
an pro socio agere possit. tractatum ita est apud
Oelsum libro septimo Digestorum ad epistulam Cornelii
Felicis: cum tres equos haberes et ego unum, socie-
tatem coimus, ut accepto equo meo quadrigam ven-
deres et ex pretio quartam mihi redderes. si igitur
ante venditionem equus meus mortuus sit; non putare
se Gelsus ait societatem manere nec ex pretio equorum
tuorum partem deberi; non enim habendae quadrigae,
sed vendendae coitam societatem.

De tutelis.

6. D. 23, 3, 60. Celsus libro undecimo Digestorum.

— Quaero, quantae pecuniae dotem promittenti adultae
mulieri tutor awcfenVa^ ^ accommodare debeat. respon-
dit: modus ex facultatibus et dignitate mulieris maritique
statuendus est, quousque ratio patitur.

7. D. 27, 8, 7. Celsus libro undecimo Digestorum.

— In magistratus, qui tutorem dederunt, rogo rescribas
utrum pro virili portione actio danda sit, an optio
sit eius qui pupillus fuit, cum quo potissimum agat.
respondit: si dolo fecerunt magistratus, ut minus pupillo
caveretur, in quem vult actio ei danda in solidum est;
sin culpa dumtaxat eorum neque dolo mah id factum

1 Trih. curator conseiisuiD.

32*

500 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

esty aeqtiius esse existimo pro portione in quemque eorum
ackonem dari, dum pupillo salva res sit,

De servitutibus.

8. D. 8, 6, 6, 1. Celsus libro quinto Digestonim,
— Si ego via quae nobis per vicini fundum debe-
batur, usus fuero^ tu autem hiennio^ cessaveris, an ius
tuum amiseris? et e contrario, si vicinus, cui via per
nostrum fundum debebatur, per meam partem ierit
egerit, tuam partem ingressus non fuerit, an partem
tuam liberaverit? Celsus respondit: si divisus est
fundus inter socios regionibus, quod ad servitutem attinet^
quae ei fundo dehebatury perinde est, atque si ab initio
duobus fundis debita sit; et sibi quisque dominorum
usurpat servitutem, sibi non utendo deperdit nec amplius
in ea re causae eorum fundorum miscentur; nec fU
ulla iniuria ei cuius fundus servit^ immo si quo melior,
quoniam alter dominorum utendo sibi^ non toti fundo
profidt

De minoribus.

9. D. 4, 4, 3, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro undecimo
ad edictum.

V. infra Epistularum libros.

Mandati.

10. D. 17, 1, 16. Ulpianus libro trigensimo primo
ad edictum. — Si quis mihi mandaverit in meo ali-
quid facere et fecero, quaesitum est, an sit man-
dati actio. et ait Celsus libro septimo Digestorum
hoc respondisse se, cum Aurelius Quietus hospiti suo
medico mandasse diceretur, ut in hortis eius quos
Bavennae habebat, in quos omnibus annis secedere
solebat, sphaeristerium et hypocausta et quaedam
ipsius valetudini apta sua impensa faceret; deducto

1 Trib. constituto tempore.

7. lUVENTlUS CELSUS 501

igitur, qaanto sua aedificia pretiosiora fecisset, quod
amplius impendisset posse eum mandati indicio persequi.

Quibus ex causis in possessionem eatur.

11. D. 42,4, 7, 17. Ulpianus libro quinquagensimo
nono ad edictum. — Celsus . . Sexto respondit, si
fundum, quem petere volo, Titius possideat neque
absens defendatur, commodius se existimare in fundi
possessionem mittendum quam bona eius possideri.
boc adnotandum est, Celsum consultum non de latitante,
sed de absente.

II. Epistularum libri.

Liber XL

De minore viginti quinque annis.

D. 4, 4, 3, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro undecimo
ad edictum. — . . illud . . . Celsus Epistularum libro
undecimo . . . tractat, ex facto a Flavio Respecto
praetore consultus. minor annis viginti quinque,
annos forte viginti quattuor agens, iudicium tutelae
heredi tutoris dictaverat; mox factum ut, non finito
iudicio iam eo maiore effecto viginti quinque annis,
tutoris heres absolutus proponeretur; in integrum
restitutio desiderabatur. Celsus igitur Respecto suasit,
non facile hunc quondam minorem in integrum
restitui, sed si ei probaretur calliditate adversarii id
actum, ut maiore eo facto liberaretur; neque enim ex-
iremOy inquit, iudicii die videtur solum deceptus hic
minor^ sed totum hoc structum, ut maiore eo facto
liberaretur. idem tamen confitetur, si levior sit sus-
picio adversarii quasi dolose versati, non debere hunc
in integrum restitui.

HL Quaestionum libri.

Quaestionum libros Celsus composuit post Fufidium
(supra p. 196) pluresque secuti sunt. Krueger p. 132 n. 33.

502 V. NERVAE ET TRAIANI TEMP. lURIS CONSULTI

ceteram inter eos qui et Epistularum et Quaestionum libros
ediderunt, Africanus quoque numerandus est. cf . P. 1 . 2 — 121.
huius generis libros num Mommsen Z. f. RG. IX, 93 sq.,
cui Krueger p. 132 adstipulatur, scholarum usui recte
attribuat (^Aufzeichnungen der von den HSrem gethanen
Fragen und der von dem Lehrer ertheilten Antworten'),
in incerto relinquo.

Capitibus ex iure praetorio desumptis iuris civilis
quaedam addita esse apparet.

Liber I.

De refms creditis,

1. D. 12, 1, 1, 1. Ulpianus libro vicensimo sexto
ad edictum (P. 755). — . . . ut libro primo Quaestionum
Celsus ait, credendi generalis appellatio est.

Liber IV.

Quod cum eo qui in aliena potestate est negotium

gestum esse dicetur.

2? D. 14, 6, 7 pr. Ulpianus libro vicensimo nono
ad edictum (P. 876**). — . . si filius familias fideius-
serit, Neratius libro primo et secundo Responsorum
cessare senatus consultum (sc. Macedonianum) ait. idem
Celsus libro quarto.

Lenel fragmentum fortasse Eesponsorum, neutiquam
Digestorum libris attribuendum esse notat, ^quorum
libro lY hereditatis petitio tractatur'. certe fragmenta
tria in lustiniani Digestis huic antecedentia ex Quaesti-
onum libris desumpta sunt.

Liber XIL

De testamentis,

3. D. 28, 5, 9, 2. Ulpianus libro quinto ad Sabinum
(P. 2460®). — . . si non in corpore erravit, sed in

7. lUVENTIUS CELSUS 503

parte, puta si^ cum dictasset ex semisse aliquem scribi,
ex quadrante sit scriptus, Gelsus libro duodecimo
QuaestioDum . . . posse defendi ait ex semisse heredem
fore^ quasi plus nuncupatum sit^ minus scriptum.

Sententiam auctor in Digestorum quoque libros re-
cepit: ^Celsus libro daodecimo Quaestionum, Digestorum
undecimo {poUus sexto decimo) . . . ait'.

Liber XIX.

De legatis,

4. D. 34, 2, 19, 3. Ulpianus libro vicesimo ad
Sabinum (P. 2606). — • . Celsus libro nono decimo
Quaestionum quaerit, si centum pondo argenti fuerint
relicta, an replumbari debeant, ut sic appendantur. et
Proculus et Gelsus aiunt exempto plumbo appendi
debere; nam et emptoribus replumbatae adsignantur
et in rationes argenti pondus sic defertur.

Mommsen potius ^libro nono Digestorum, decimo
Quaestionum' legendum esse conicit; postea enim § 6
legitur: ^Celsus libro nono decimo Digestorum, Commen-
tariorum septimo scribit*.

IV. Commentariorum libri.

Sicut M. Porcii Catonis libri de iure civili a Festo
p. 154 ^commentarii' designantur (I p. 21), ita Gaius et
Institutionum libros et alios suos libros (Inst. 3, 33 et 54),
Gellius autem 14, 2, 1, 2 Masurii Sabini libros de iure
civili scriptos 'commentarios' dicit (II, 2 p. 550).

Liber Vn.

De legato per damnationem.

D. 34, 2, 19, 6. Ulpianus libro vicensimo ad Sabinum
(P. 2606). — . . Gelsus libro . . . Gommentariorum
septimo scribit auro legato ea quae inaurata sunt,

504 V. NERVAE ET TRAL^NI TEMP. lURIS CONSULTI

non deberi, nec aurea emblemata, quae in absidibus
argenteis sint.

Sententiam auctor in Digestorum quoque libros re-
cepit: 'Celsus libro nono decimo Digestorum, Commen-
tariorum septimo scribit'.

Videndum est de D. 41, 3, 27 pr., ubi haec leguntur:
^ldem (sc. Ulpianus) libro trigensimo primo ad Sabinum. —
Celsus libro trigeusimo quarto errare eos ait qui^. Lenel
notat: 'Digestorum libro XXXIV non videtur convenire
quaestio tractata: de usucapione egit Celsus Dig. lib. XXIII'.
pro Hrigensimo' potius Mgensimo' legendum puto, ita ut,
de qua re libro XXIII tractatum est, de eadem prima se-
quentis libri parte dictum fuerit.

Digestorum libros XXXIX vel potius librorum frag-
menta v. Paling. 1 — 274.

ADDITAMENTA.

I. VETERUM SENTENTIAE ET LIBRI.

Quo modo Yeterum nomine usi sunt posteriores, satis
indicant ea quae subieci.

^Veteres interpretes, S. Aelius L. Acilius . . . dixerunt'.
Cic. de leg. 2, 23, 59.

^Labeo . . . acria et severa iudicia de furtis habita
esse apud veteres scripsit idque Brutum solitum dicere'.
Gell. 6, 15, 1.

^Ateius Capito . . . putat dictum quia veteres an pro
circum ponere solebant, ut Catto'. Macrob. Sat. 1, 14, 5.

^Veteres, inquit (sc. Ateius Capito), non omatus
causa . . . anulum secum circumferebant'. Macrob.
Sat. 7, 13, 11.

^ait (sc. Masurius Sabinus) plerosque iuris veteris
auctores . . . scripsisse'. Gell. 5, 19, 14.

Pompon. D. 35, 2, 31 ^secundum Cassii et veterum
opinionem^.

^hoc yeteres existimasse Pomponius refert; sed Gaius
Cassius . . . dicit'. D. 2, 4, 4, 2 Ulp.

Gai. 1, 188 Veteres dubitaverunt ... quidam ...
dixerunt, ut Q. Mucius, alii . . . ut Ser. Sulpicius, alii . . .
ut Labeo.'

Ulp. D. 7, 8, 10, 2 ^apud veteres quaesitum est, et
Eutilius . . . ait'.

Ulp. D. 12, 6, 6 ^Sabinus probavit veterum opini-

onem'.

Ulp. D. 17, 2, 52, 18 ^apud veteres tractatur . . .
et Atilicinus Sabinus Cassius responderunt'.

506 ADDITAMENTA.

Paul. D. 35, 2, 1, 9 \eteres putabant ... sed
Aristo a veterum opinione recessit.

Paul. (?) in Vat. fr. § 1 ^et veteres putant et Sabinus
et Cassius scribunt'.

lustinian. C. 6, 26, 10 pr. Mubitabatur apud anti-
quos legum auctores . . . placuit Sabino'.

lustinian. C. 6, 29, 3 ^certatum est apud veteres . . .
veteres animi turbati sunt . . . Sabiniani existimabant.'

Designabantur igitur veterum nomine inprimis liberae
rei publicae iurisconsulti. quod lustinianus posteros quo-
que eodem nomine designabat; mirum non est.

Veteres non modo respondisse dicuntur (Ulp. D. 13,
6, 6, 9. 41, 2, 3, 18. 42, 4, 7, 13 'veteres responderunt'),
sed etiam scripsisse (Masurius Sabinus ^ait, plerosque iuris
veteris auctores . . . scripsisse' Gell. 6, 19, 14. ^hoc
veteres scripserunt' Gai, 3, 202. 'apud veteres scriptum
est' Gai 3, 180. 'scriptum est apud veteres' Marcell.
D. 41, 2, 19, 1). Gellius et Weteres scriptores laudat'
(5, 6, 27) et ^libros veterum iuris peritorum' (4, 2, 13).

Ea tantum fragmenta proposui, quae veterum de
iure sententias, non quae alias eorum opiniones vel mores
referunt, qualia sunt D. 1, 13, 1 pr. 21, 1, 23 2. 23,
1, 2. 49, 16, 13, 4. 60, 16, 144.

1. Ad ius publicum.
De genio et lare.

1. Censorin. d, n. 3, 2. — Eundem esse Genium
et Larem multi veteres prodiderunt.

cf. I p. 262.

De viris vocandis.

2. Macrob. Sat, 1, 16, 19. — vitabant veteres ad
viros vocandos etiam dies qui essent notati rebus ad-
versis, vitabant etiam feriis.

cf. I p. 124.

I. VETEJBUM SENTENTIAE ET LIBRI. 507

De ovatione,

3. Gell. 5, 6, 27. — ... dissensisse veteres scrip-
tores accipio. partipa enim scripserunt, qui ovaret,
introire solitum equo vehentem.

cf. II 1 p. 372.

De delictis extraardinariis.

4. CoUat. 15, 2, 1 Ulp. 1. VII de offic. pro-
cons. — . . interdictum est mathematicorum callida
inpostura et obstinata persuasione. nec hodie primum
interdici eis placuit, sed vetus haec prohibitio est. deni-
que extat senatus consultum Pomponio et Bufo conss.
(a. 17) factum . . . sed fuit quaesitum, utrum scientia
huius modi hominum puniatur an exercitio et professio.
et quidem apud veteres dicebatur professionem eorum,
non notitiam esse prohibitam.

Sequnntur haec: ^postea variatum'«

2. Ad ius privatum.

a) De iure civili.

De testamentis,

5. D. 28, 1, 20, 8 Dlpianus libro primo ad
Sabinum. — . . veteres putaverunt eos qui propter
sollemnia testamenti adhibentur, durare debere, donec
suprema contestatio peragatur.

6. D. 28, 5, 32 pr. Idem (sc. Gaius) libro primo de
testamentis ad edictum praetoris urbani. — ... satis
constanter veteres decreverunt testamentorum iura
ipsa per se firma esse oportere, non ex alieno arbitrio
pendere.

7. C, 6, 26, 10 pr. (Imp. lustinianus a. 531) — Cum
quidam duobus impuberibus filiis suis heredibus insti-
tutis adiecit, si uterque impubes decesserit, illum
sibi esse heredem, . . . dubitabatur apud antiquos le-
gum auctores, utrumne tunc voluit substitutum ad-

508 ADDITAMENTA.

mitti, cum uterque filius eius in prima aetate decesserit;
an alterutro decedente ilico substitutus in eius partem
succedat . . .

cf. II 1 p. 426.

8. C. 6, 29, 3 (lustinianus a. 530). — ... cer-
tatum est apud veteres . . . cum igitur is qui in
yentre portabatur praeteritus fuerat, qui si ad lucem
fuisset redactus, suus heres patri existeret, si non
alius eum antecederet et nascendo ruptum testamentum
faciebat, si postumus in hunc quidem orbem devolutus
est, Yoce autem non emissa ab hac luce subtractus
est, dubitabatur^ si is postumus ruptum facere testa-
mentum potest. veteres animi turbati sunt, quid de
patemo elogio statuendum sit.

cf. II 1 p. 426.

9. C. 6, 29, 4 (lustinianus a. 530). — Quidam,
cum testamentum faciebat, his verbis usus est: ^si filius
vel filia intra decem mensuum spatium post mortem
meam fuerint editi, heredes sunto' vel ita dixit: ^filius
vel filia, qui intra menses proximos mortis meae
nascentur, heredes sunto'. iurgium antiquis inter-
pretatoribus legum exortum est, an yideantur^ ^si
yiyo testatore nascuntur)>, non contineri testamento et
hoc ruptum facere.

10. Gai. 2, 55. — . . voluerunt veteres maturius
hereditates adiri^ ut essent qui sacra facerent . . . et ut
creditores haberent, a quo suum consequerentur.

De legiUmis heredibus.

11. D. 5, 4, 3 pr. Paulus libro septimo decino
ad Plautium. — Antiqui libero ventri ita prospexerunt,
ut in tempus nascendi omnia ei iura integra reser-
varent.

De legatis,

12. D. 35, 2, 1, 9. Paulus libro singulari ad
legem Falcidiam. — Si usus fructus legatus sit^ qui

I. VETERUM SENTENTIAE ET LIBRL 509

et dividi potest, . . . -veteres . . aestimandum totum
usum fructum putabant et ita constituendum; quantum
sit in legato.

cf. Vat. fr. 68.

13. P. 7, 8, 10, 3. Ulpianus libro septimo decimo
ad Sabinum. — Utrum . . unius anni sit habitatio
an usque ad yitam^ apud veteres quaesitum est.

l^ D. 32, 70, 12 Ulpianus libro vicesimo secundo
ad Sabinum. — . . constabat apud yeteres lanae appella-
tione versicoloria non contineri.

15. D. 35, 1, 38. Idem (sc. Paulus) libro singu-
lari de iure codicillorum. — ... apud veteres legata
talia fuere: ^quantum ei per epistulam scripsero';
^quantum ex illa actione detraxero, heres dato'.

De fideicommissis.

16. D. 35, 2, 31. Pomponius libro secundo Fidei-
commissorum. — ... secundum . . . veterum opinionem,
si a pupillo fideicommissa capiuntur, propter ea quae
a substituto erunt relicta, cavere debebit is cui
solvatur.

De mammissione.

17. Fragm. Paris. Z. d. Sav.-St. XVIII, 176. —
Apud veteres . . . antequam <in)ycensus do<min]>us iu-
dicare<tur, liberta>tes obtinere constitit.

De patria postestate,

18. C. 5, 4, 25 pr. §. 1. Idem (sc. lustinianus)
A. luliano pp. (a. 530). — Si furiosi parentis liberi,
in cuius potestate constituti sunt, nuptias possunt
contrahere, apud veteres agitabatur. et filiam quidem
furiosi marito posse copulari omnes paene iuris anti-
qui conditores admiserunt: sufficere enim putaverunt,
si pater non contradicat.

19. Gell. 5, 19, 13. 14. — ... si iuris ista
antiquitas servetur, etiam servus a domino per prae-

510 ADDITAMENTA.

torem dari in adoptionem potest. idque ait (sc. Ma-
surius Sabinus) plerosque iuris veteris auctores posse
fieri scripsisse.

Fragmentum iam supra II 1 p. 681 referendum erat.

De emptione venditione.

20. D. 19, 1, 19. Gaius ad edictum praetoris. —
Veteres in emptione venditioneque appellationi#us pro-
miscue utebantur.

21. D. 2, 14, 39. Idem (sc. Papinianus) libro
quinto Quaestionum. — Veteribus placet pactionem ob-
scuram vel ambiguam venditori et qui locavit nocere,
in quorum fuit potestate legum apertius conscribere.

22. Vat. fr. 1 (Paul.?). — <Qui a muliere> sine
tutoris auctoritate sciens rem mancipi emit vel falso
tutore auctore quem sciit non esse, non videtur bona
fide emisse; itaque et veteres putant.

23. Gell. 4, 2, 2. — . . quaesierunt iure consulti
veteres, quid mancipium morbosum quidve vitiosum
recte diceretur.

cf. I p. 200.

24. Gell. 4, 2, 13. — Non praetereundum est,
id . . . in libris veterum iuris peritorum scriptum esse,
morbum et vitium distare, quod vitium perpetuum,
morbus cum accessu decessuque sit.

25. D. 18, 1, 7 pr. Ulpianus libro vicensimo oc-
tavo ad Sabinum. — Haec venditio servi ^si ratJones
domini computasset arbitrio' condicionalis est ...
placuit . . veteribus magis in viri boni arbitrium id
collatum videri quam in domini.

26. D. 19, 1, 39. Modestinus libro quinto Re-
sponsorum. — ... cum hoc et apud veteres sit relatum
in eius persona, qui sic exceperat: ^servitutes si quae
debentur, debebuntur'; etenim iuris auctores respon-
derunt, si certus venditor quibusdam personis certas
servitutes debere non admonuisset emptorem, ex empto

I. VETERUM SENTENTIAE ET LIBRI. 511

eum teneri debere^ quando haec generalis exceptio
non ad ea pertinere debeat, quae venditor novit
quaeque specialiter excipere et potuit et debeat, sed
ad ea quae ignoravit et de quibus emptorem certiorare
nequivit.

27. D. 18, 6, 1, 4. Ulpianus libro vicesimo octavo ad
Sabinum. — Si doliare vinum emeris nec de tradendo
eo quicquam convenerit, id videri actum, ut ante
evacuarentur quam ad vindemiam opera eorum futura
sit necessaria; quod si non sint evacuata^ faciendum,
quod veteres putaverunt, per corbem venditorem
mensuram facere et effundere; veteres enim hoc propter
mensuram suaserunt . . .

De societate,

28. D. 17, 2, 52, 18. Idem (sc. Dlpianus) libro
trigensimo ad edictum. — ... apud veteres tractatur,
an socius omnium bonorum, si quid ob iniuriarum
actionem damnatus praestiterit, ex communi conse-
quatur ut praestet.

cf. I p. 206.

De iure dotium.

29. D. 11, 7, 16. Ulpianus libro vicensimo quinto
ad edictum. — ... aequissimum . . visum est vete-
ribns, mulieres quasi de patrimoniis suis ita de dotibus
funerari et eum qui morte mulieris dotem lucratur,
in funus conferre debere^ sive pater mulieris est sive
maritus.

De tutelis.

30. Gai. 1, 144 sq. — Veteres . . voluerunt
feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi
levitatem in tutela esse . . . loquimur autem exceptis
virginibus Yestalibus, quas etiam veteres in honorem
sacerdotii liberas esse voluerunt.

V. I p. 136.

512 ADDITAMENTA.

31. Gai. 1, 165. — Ex , . lege XII tabularum
et inpaberum libertorum tutela ad patronos liberos-
que eorum pertinet . . . eo enim ipso <quod heredita^tes
libertorum libertarumque^ si intestati decessissent^
iusserat lex ad patronos liberosve eorum pertinere,
credideruot veteres voluisse legem etiam tutelas ad
eos pertinere, quia et agnatos quos ad hereditatem
vocavit, eosdem et tutores esse iusserat.

32. Gai. 1, 188. — ... apparet quot sint species
tutelarum. si vero quaeramus in quot genera hae
species diducantur, longa erit disputatio; nam de ea
re valde veteres dubitaverunt.

cf. n 1 p. 236.

De furtis

33. Gell. 6, 15, 1. — Labep in libro de duodecim
tabulis secundo acria et severa iudicia de furtis
habita esse apud veteres scripsit.

cf. I p. 23. II 1 p. 82.

34. D. 47, 2, 17 pr. Ulpianus libro trigensimo
nono ad Sabinum. — Servi et filii nostri furtum
quidem nobis faciunt, ipsi autem furti non tenentur;
neque enim qui potest in furem statuere, necesse
habet adversus furem litigare. idcirco nec actio ei a
veteribus prodita est.

35. Gai. 3, 202. — Interdum furti tenetur qui
ipse furtum non fecerit, qualis est cuius ope con-
silio furtum factum est ... et hoc veteres scripserunt
de eo qui panno rubro fugavit armentum.

36. D. 50, 16, 53, 2. Paulus libro quinqua-
gensimo nono ad edictum. — . • post veterum
auctoritatem eo perventum est, ut nemo ope videatur
fecisse, nisi et consilium malignum habuerit, nec con-
silium habuisse noceat, nisi et factum secutum fuerit.

37. Gai. 3, 189. — Poena manifesti farti ex
lege XII tabularum capitalis erat; nam liber verberatus
addicebatur ei cui furtum fecerat. utrum autem servus

I. VETERUM SENTENTIAE ET LIBRI. 513

efficeretur ex addictione an adiudicati loco constitue-
retur, veteres quaerebant.

38. D. 41, 3, 38. Idem (sc. Gaius) libro secundo
Berum Cottidianarum sive Aureorum. — ... abolita
est . . quorundam veterum sententia existimantium
etiam fundi locive furtum fieri.

cf. n 1 p. 383.

39. D. 47, 2, 67, 2. Paulus libro septimo ad
Plautium. — Eum qui mulionem dolo malo in ius
vocasset, si interea mulae perissent, furti teneri veteres
responderunt.

40. D. 9, 2, 27, 21. Ulpianus libro octavo
decimo ad adictum. — Si quis de manu mihi nummos
excusserit, Sabinus existimat damni iniuriae esse
actionem, si ita perierint, ne ad aliquem pervenirent
.... quod si ad aliquem pervenerunt, ope consilio
furtum factum agendum, quod et antiquis placuit.

41. Gai. 3, 196. — . . si quis utendam rem
acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti
obligatur, veluti . . . si quis equum gestandi gratia
commodatum longius aliquo duxerit, quod veteres
scripserunt de eo qui in aciem perduxisset.

42. C. 6, 2, 22, 1. (lustinianus a. 530.) — . . quaere-
batur apud antiquos legum interpretes, si quis commo-
davit alii rem ad se pertinentem et ipsa res subtracta
est, an furti actio adversus furem institui possit ab
eo qui rem utendam accepit.

cf. I p. 98.

De arboribus siiccisis.

43. D. 47, 7, 3 pr. Ulpianus libro quadragensimo
secundo ad Sabinum. — Vitem arboris appellatione
contineri plerique veterum existimavernut.

cf. Gai. 4, 11.

De lege AquUia,

44. D. 9, 2, 11, 4. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum. — Si plures trabem deiecerint et homi-

lurispr. antehadr. reU. ed. Bremer. II, 2. 33

514 ADDITAMENTA.

nem oppresserint; • . . veteribus placet omnes lege
Aquilia teneri.

45. D. 9, 2, 51, 1. lulianus libro octogensimo
sexto Digestorum. — Id . . est consequens auctoritati
veterum, qui, cum a pluribus idem servus ita vulne-
ratus esset, ut non appareret, cuius ictu perisset^
omnes lege Aquilia teneri iudicaverunt.

46. D. 9, 2, 27, 13. Ulpianus libro octavo decimo
ad edictum. — Inquit lex 'ruperit'. [rupisse] verbum
fere omnes veteres sic intellexerunt: corruperit.

Be condictione,

4c7. D. 12, 5, 6. Ulpianus libro oetavo decimo ad
Sabinum. — ... veterum opinionem existimantium
id quod ex iniusta causa apud aliquem sit, posse
condici.

48. D. 13, 1, 20. Tryphoninus libro quinto decimo
Disputationum. — Licet fur paratus fuerit excipere
condictionem et per me steterit, dum in rebus huma-
nis res fuerat, condicere eam, postea autem perempta
est, tamen durare condictionem veteres voluerunt. . .

De verborum oUigatione,

49. D. 45, 1, 140, 1. Paulus libro tertio ad
Neratium. — De hac stipulatione ^annua bima trima
die id argentum <sua> quaque die dari?' apud veteres
varium fuit.

50. D. 45, 1, 91, 3. Paulus libro septimo decimo
ad Plautium. — ... veteres constituerunt, quotiens
culpa intervenit debitoris, perpetuari obligationem.

51. Gai. 3, 180. — . . apud veteres scriptum est,
ante litem contestatam dare debitorem oportere, post
litem contestatam condemnari oportere, post condem-
nationem iudicatum facere oportere.

52. D. 46, 3, 97. Idem (sc. Papinianus) libro
secundo Definitionum. — Cum ex pluribus causis

I. VETERDM SENTENTIAE ET LIBRI. 515

debitor pecuniam solvit, utriusque demonstratione
cessante potior habebitur causa eius pecuniae quae
sub infamia debetur, mox eius quae poenam continet,
tertio quae sub hypotheca vel pignore contracta est.
post hunc ordinem potior habebitur propria quam
aliena causa, yeluti fideiussoris, quod veteres ideo defini-
erunt) quod verisimile videretur diligentem debitorem
admonitum ita negotium suum gesturum fuisse.

De adquirendo rerum dominio.

53. D. 41, 2, 1, 16. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Veteres putaverunt non posse
nos per servum hereditarium adquirere, quod sit eiusdem
hereditatis.

De possessione et usucapime.

54. D. 41, 2, 3, 18. Paulus libro quinquagen-
simo quarto ad edictum. — Si rem apud te depo-
sitam furti faciendi causa contrectaveris, desino possi-
dere. sed si eam loco non moveris et infitiandi
animum habeas, plerique veterum . . . responderunt
possessorem me manere. . .

cf. 11, 2 p. 357.

56*. D. ibid. § 19. — . . . a veteribus praeceptum
est, neminem sibi ipsum causam possessionis mutare
posse.

55^. D. 41, 2, 19, 1. Marcellus libro septimo
decimo Digestorum. — . . scriptum est apud veteres
neminem sibi causam possessionis posse mutare.

De itinere.

56. D. 43, 19, 4 pr. Venuleius libro primo
Interdictorum. — Veteres nominatim adiciebant, ut
ea quoque, quae ad refectionem utilia essent, ad-
portanti vis non fieret.

38*

516 ADDITAMENTA.

De aqua pluvia arceiida,

57. D. 40, 7, 21. Pomponius libro septimo ex
Plantio. — ... verba legis duodecim tabularum veteres
interpretati sunt ^si aqua pluvia nocet', id est ^si
nocere poterit'.

De postUminio,

58. D. 50, 16, 234 pr. Idem (sc. Gaius) libro
secuudo ad legem duodecim tabularum. — Quos nos
hostes appellamus, eos veteres perduelles appellabant,
per eam adiectionem indicantes cum quibus bellum esset.

b) De iure honorario.
De in ius vocando.

59. D. 2, 4, 4, 2. Ulpianus libro quinto ad
edictum. — Quidam parentem usque ad tritavum
appellari aiunt, superiores maiores dici; hoc veteres
existimasse Pomponius refert.

De postulando.

60? D. 3, 1, 1, 6. Dlpianus libro sexto ad edictum.
— . . eos qui virtutis ostendendae causa hoc faciunt
(sc. cum bestiis depugnant) sine mercede, non teneri
aiunt veteres, nisi in harena passi sunt se honorari.

Yeterum hanc sententiam a Triboniano fictam esse
Pemice iudicat.

Qui pro aliis ne postulent

61. Spicil. Solesm. ed. Pitra I p. 282. tJlpianus
libro ad edictum sexto. — Invenimus apud veteres
mulieris appellatione etiam virgines contineri.

De dolo malo.

62. D. 4, 3, 1, 3. Dlpianus libro undecimo ad
edictum. — ... veteres dolum etiam bonum dicebant
et pro soUertia hoc nomen accipiebant [maxime si
adversus hostem latronemque quis machinetur?].

I. VETERUM SENTENTIAE ET LTBRL 517

8i mensor falsum modum dixerit.

63. D. 11, 6, 1 pr. Ulpianus libro vicensimo
quarto ad edictum. — Adversus mensorem agrorum
praetor in factum actionem proposuit . . , ideo autem
hanc actionem proposuit^ quia non crediderunt veteres
inter talem personam locationem et conductionem
esse, sed magis operam beneficii loco praeberi et id
quod datur ei, ad remunerandum dari et inde hono^
rarium appellari.

Commodati,

64 D, 13, 6, 5, 9. Ulpianus libro vicensimo
octavo ad edictum. — ... equam tibi commodavi,
quam pullus comitabatur: etiam puUi te custodiam
praestare debere veteres responderunt.

65. D. ibid. § 6. — . . an etiam hominis commo-
dati custodia praestetur, apud veteres dubitatum est.

66. D. ibid. § 11. — . . videndum, in quibus
speciebus commodati actio locum babeat. et est apud
veteres de huius modi speciebus dubitatum.

De peculio.

67. D. 15, 1, 40, 1. Marcianus libro quinto
Regularum. — Quomodo . . peculium nascitur, quaesi-
tum est. et ita veteres distiuguunt, si id adquisiit
servus quod dominus necesse non habet praestare, id
esse peculium, si vero tunicas aut aliquid simile quod
ei dominus necesse habet praestare, non esse peculium.

De pro/ediatoribus.

68. D. 50, 16, 39 pr. Paulus libro quinquagensimo
tertio ad edictum. — Subsignatum dicitur, quod ab
aliquo subsignatum est; nam yeteres subsignationis
verbo pro adscriptione uti solebant.

Qui fraudationis causa latitabit.

69. D. 42, 4, 7, 13. Ulpianus libro quinquagen-
simo nono ad edictum. — . . eum . . qui in foro

518 ADDITAMENTA.

eodem agat, si cirea columnas aut stationes se occultet^
videri latitare veteres responderunt, et posse quem
adversus alterum latitare, adversus alterum non.

De loco puUico fruendo.

70. D. 47, 10, 13, 7. Ulpianus libro quin-
quagensimo septimo ad edictum. — . . conductori . .
veteres interdictum dederunt, si forte publice locum
conduxit.

11. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI.

1. Eesponsa.

Incertomm responsa duo genera sunt: unum eorum
quorum auctores ne veteribus quidem iuris consultis
cogniti erant, alterum eorum, quorum auctores in veterum
libiis laudati hodie non adparent. interdum responsorum,
q)iorum auctores non laudantur, vel hodie aut certo
statuere aut saltem divinare licet. ^quod' ex. gr. ^in
vectigalibus dependendis responsum' esse, Paulus D. 33,
2, 38 Responsorum libro attulit, ipsius responsum haben-
dum est. quod Papinianus D. 31, 73 ^responsum esse'
tradit, luliani responsum esse D. 30, 82 satis indicat.
cf. Lenel P. apud Papin. 309. illius tantum generis responsa
hoc loco proponenda esse apparet, scilicet quae non aperte
vel probabiliter posterioris demum aetatis sunt.

Veterum responsa v. supra p. 606 sqq.

1. Ad ius civile.

De testamentis.

De filio exheredando,

1? D. 28, 6, 43, 2. Paulus libro nono Quaestio-
num. — Lucius Titius cum haberet filios in potestate,

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 519

uxorem heredem scripsit et ei substituit filios. quae-
situm est^ an institutio uxoris nullius momenti sit eo
quod ab eo grado filii non essent exheredati. re-
spondi eum gradum^ a quo filii praeteriti sint, nuUius
esse momenti; et ideo, cum idem substituti proponantur^
ex testamento eos heredes extitisse videri; scilicet quia
non totum testamentum infirmant filii, sed tantum eum
gradum^ qui ab initio non valuit^ sicut responsuiji
est; si a primo sit filius praeterituS; a secundo ex-
heredatus.

2? D. 28, 2, 2. Idem (sc. Dlpianus) libro sexto
Regularum. — Nominatim exheredatus filius et ita
yidetur ^filius meus exheres esto'; si nec nomen eius
expressum sit, si modo unicus sit; nam si plures sunt
filii; benigna interpretatione potius a plerisque re-
spondetur nullum exheredatum esse.

De adquirenda hereditate,

3. D. 39, 6, 21. Idem (sc. lulianus) libro secundo
ad Urseium Ferocem. — Eum qui ut adiret hereditatem
pecuniam accepisset, plerique . . . responderunt mortis
causa eam capere.

cf. II, 2 p. 264.

4. D. 29, 2, 45, 4. Idem (sc. lulianus) libro primo
ad Urseium Ferocem. — . . . a quibusdam respondetur,
si liber homo qui bona fide mihi serviebat, propter
me heres institutus erit, posse eum iussu meo adire
hereditatem.

De legatis,

De dote relegata,

5. D. 31, 82 pr. Idem (sc. Paulus) libro decimo
Quaestionum. — . . . in dote relegata^ responsum est
totam eam ex testamento peti posse.

1. Fl. praelegata.

520 ADDITAMENTA.

JDe legaio eo guod nxoris causa ^araium est.

6. D. 32, 47, 1. Dlpianus libro vicesimo secundo
ad Sabinum. — Inter emptum et paratum quid interest,
quaeritur. et responsum est in empto non continuo
paratum inesse, in parato emptum^ contineri, veluti si
quis quae prioris uxoris causa emisset, posteriori uxori
tradidisset, eas res eum posterioris uxoris causa para-
visse, non emisse constat.

De fundo legato.

7. D. 31, 76, 2. Idem (sc. Papinianus) libro
septimo Responsorum. — Dominus herede fructuario
scripto fundum sub condicione legavit. voluntatis
ratio non patitur, ut heres ex causa fructus emolu-
mentum retineat. diversum in ceteris praediorum
servitutibus, quas heres habuit, responsum est, quo-
niam fructus portionis instar optinet.

8. D. 33, 3, 3. Idem (sc. Marcellus) libro vicesimo
nono Digestorum. — ... interiturum fore viae legatum,
ut responsum est, cum alteri ex vicinis, qui fundum
communem habebant, viam sub condicione, alteri pure
legasset et peudente condicione decessisset quia alterius
legatarii persona impedimento esset, quo minus [solidus
fundus cum] via vindicaretur.

9. D. 33, 7, 18, 11. Paulus libro secundo ad
Vitellium. — Cassius ait responsum esse, tametsi
mancipia iustructi fundi sint, tamen videri eos solos
legatos esse qui nominati essent, quod appareret non
intellexisse patrem familias instrumento quoque servos
adnumeratos esse.

Eesponsum iam II, 1 p. 582 relatum fortasse Sabino
tribuendum est.

Be possessionibus legatis.

10. D. 50, 16, 78. Paulus libro tertio ad Plau-
tium. — Interdum proprietatem quoque verbum

1 Fh in empto paratnm inesse, in parato non continao
emptum. ermnd, Krueger,

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRL 521

possessionis significat; sicut in eo qui possessiones
suas legasset; responsum est.

J)e villa legata.

11. D. 28, 5, 35, 3. Ulpianus libro quarto Dispu-
tationum. — . . . si servus fuerit missus in villam
interim illic futurus quia dominum ofiFenderat, quasi
ad tempus relegatus, responsum est eum ad villae
legatum non pertinere.

JDe domo legata,

12. D. 33, 7, 15, 1. Pomponius libro sexto ad
Sabinum. — Domo instructa <legata> responsum est
suppellectilem legatam, non etiam vina, quia domus
vinis instructa intellegi non potest.

De mancipiis legatis,

13? D, 32, 81, 1. Modestinus libro nono Differenti-
arum. — ... viris legatis etiam pueros deberi re-
spondetur.

De vino legato.

14. D. 32, 85. Pomponius libro secundo ad
Quintum Mucium. — . . responsum est etiam quod coa-
cuerit vinum legato cedere, si id vini numero testator
habuisset.

JDe lance legata.

15. D. 34, 2, 31. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoleno epitomatorum. — Qui lancem maximam
minorem minimam relinquebat, ita legaverat: lancem
minorem illi lego. mediae magnitudinis videri legatam
lancem responsum est, si non appareret, quam lancem
ex his pater familias demonstrare voluisset.

De caducis.

16. D. 31, 59. Terentius Clemens libro quinto
decimo ad legem luliam et Papiam. — Si mihi pure,

522 ADDITAMENTA.

servo meo vel pure vel sub condicione eadem res
legata est egoque legatum quod mihi datum est re-
pudiem, deinde [condicione existente] id quod servo
meo legatum est, vellem ad me pertinere, partem
legati deficere responsum est.

De fideicommissis.

17? D. 31, 70, 2. Idem (sc. Papinianus) libro vi-
cesimo Quaestionum. — Cum quidam filio suo ex
parte herede instituto patruum eius coheredem ei
dedisset et ab eo petisset, ut filium suum pro virili
portione filiis suis coheredem faceret, si quidem minus
esset in virili portione, quam fratris hereditas habuit^
nihil amplius peti posse, quod si plus, etiam fructuum,
quos patruus percepit vel, cum percipere potuerit,
dolo non cepit, habendam esse rationem responsum
est, non secus quam si centum milibus legatis rogetur
post tempus maiorem quantitatem restituere.

18? D. 32, 11, 3. Ulpianus libro secundo Fidei-
commissorum. — Cum esset quis rogatus restituere
portionem accepta certa quantitate, responsum est
ultro petere ipsum fideicommissum ab herede posse.

De libertate relicta.

19. "D. 28, 5, 8pr. Idem (sc. lulianus) libro
secundo ad Urseium Ferocem. — Duo socii quendam
servum communem testamento facto heredem et
liberum esse iusserunt; ruina simul oppressi peri-
erant. plerique responderunt hoc casu duobus orci-
num heredem existere.

20. D. 40, 4, 9pr. Ulpianus libro vicensimo
quarto ad Sabinum. — Si quis ita legatus sit, ut
manumittatur, si manumissus non fuerit, liber esse
iussus sit^ eique legetur: et libertatem competere et
legatum deberi saepe responsum est.

1 Fl. est.

n. INCERTORCM SENTENTIAE ET LIBRI. 523

Be emptione venditione.
De fundo vendito.

21. D. 19, 1, 39. Modestinus libro quinto Re-
sponsorum. — ... iuris auctores responderunt, si certus
venditor quibusdam personis certas servitutes debere
non admonuisset emptorem, ex empto eum teneri
deberi.

22. D. 18, 1, 60. Marcellus libro sexto Digesto-
rum. - Comprehensum erat lege venditionis dolia
sexaginta emptori accessura. cum essent centum, in
venditoris fore potestate responsum est quae veliet dare.

23. D. 18, 6; 9. Gaius libro decimo ad edictum
provinciale. — Si post inspectum praedium, antequam
emptio contrahatur, arbores vento deiectae sunt, an
hae quoque emptori tradi debeant, quaeritur. et re-
sponsum est non deberi, quia eas non emerit, cum
ante quam fundum emerit desierint fundi esse. sed
si ignoravit emptor deiectas esse arbores, venditor
autem scit nec admonuit, quanti emptoris interfuerit
rem aestimandam esse, si modo venit.

De fructu oUvae pendentis vendito,

24. D. 18, 1, 39, 1. lulianus libro quinto de-
cimo Digestorum. — Verisimile est eum, qui fructum
olivae pendentis vendidisset et stipulatus est decem
pondo olei quod natum esset, pretium constituisse ex
eo quod natum esset usque ad decem pondo olei; id-
circo solis quinque collectis non amplius eum petere
fosse^ quam quinque pondo olei, quae collecta essent,
a plerisque responsum est.

De bona fide emptore.

25. D. 41, 4, 8. Idem (sc. lulianus) libro se-
cundo ex Minicio. — Si quis, cum sciret venditorem

1 FL emptor petere potest.

524 ADDITAMENTA.

pecuniam statim consumpturum, servos ab eo emisset,
plerique responderunt eum nihilo minus bona fide
emptorem esse.

cf. Vat. fr. 1.

JDe emptore liberato.

26. D. 46, 3, 34, 5. Idem (sc. lulianus) libro
quinquagensimo quarto Digestorum. — . . cum fugi-
tivus, qui pro libero se gerebat, rem vendidisset, re-
sponsum est emptores fugitivo solventes a domino
liberatos non esse.

De nuptiis et de itire dotium.

27. D. 23, 2, 6. Ulpianus libro trigesimo quinto
ad Sabinum. — . . . eum qui absentem accepit uxorem,
deinde rediens a cena iuxta Tiberim perisset, ab uxore
lugendum responsum est.

c£ I p. 273.

28. D. 23, 3, 48 pr. Idem (sc. lulianus) libro se-
cundo ad Urseium Perocem. — Tali facta stipulatione:
Mecem in anno proximo dotis nomine dare spondes?'
quaesitum est, annus ex quo tempore esset numerandus,
utrum ex die stipulationis factae an ex eo die, quo
dos esse potuisset, id est nuptiarum. et responsum
est ex die nuptiarum annum esse numerandum[, ne,
si aliter observaremus, si intra annum nuptiae factae
non sint, videri possit dos ex ea obligatione deberi?]

29. D. 50, 16, 171. Pomponius libro sexto
decimo ad Sabinum. — Pervenisse ad te recte dicitur
quod per te ad alium pervenerit, ut in hereditate a
liberto per patronum filium familias patri eius adoptivo
adquisita responsum est.

De tutelis.

30. D. 31, 45 pr. Idem (sc. Pflmponius) libro
octavo ad Quintum Mucium. — . . . si ita scriptum

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 525

esset: ^filiis meis hosce tutores do', responsum est
etiam filiabus tutores datos esse.

De furtis.

31. D. 47, 2, 55, 1. Gaius libro tertio decimo ad
edictum provinciale. — Eum qui quod utendum
accepit, ipse alii commodaverit, furti obligari respon-
sum est.

32. D. 47, 2, 48, 7. Ulpianus libro quadragensimo
secundo ad Sabinum. — Cum fur rem furtivam vendi-
disset eique nummos pretii dominus rei per vim
extorsit, furtum eum nummorum fecisse . . respon-
sum est.

De arboribus succisis,

33. Gai. 4, 11.

V. I p. 8.

De lege Aquilia.

34. L 4, 3, 13. — . , responsum est, si quis in
alienum vinum aut oleum id immiserit, quo naturalis
bonitas vini vel olei corrumperetur, ex hac parte
legis (sc. Aquiliae capite tertio) eum teneri.

35. D. 41, 1, 55. Paulus libro secundo Epistu-
larum. — ... actionem mihi in factum dari oportere,
veluti responsum est, cum quidam poculum alterius
ex nave eiecisset.

De condictione.

36. D. 44, 7, 34, 2. Idem (sc. Paulus) libro singu-
lari de concurrentibus actionibus. — . . de colono
responsum est, si aliquid ex fundo subtraxerit, teneri
eum condictione et furti, quin etiam ex locato.

37. D. 12, 5, 9pr. Idem (sc. Paulus) libro quinto
ad Plautium. — Si vestimenta utenda tibi commodavero,
deinde pretium, ut reciperem, dedissem, condictione
me recte acturum responsum eat.

526 ADDITAMENTA.

De verborum oUigatione.

38. D. 17, 1, 33. Idem (sc. lulianus) libro quarto
ex Minicio. — . . . a plerisque responsum est eum, qui
^in^ maiorem summam quam rogatus erat fideiussisset^
hactenus mandati actionem habere, quatenus rogatus
esset^ quia id fecisset, quod mandatum ei est; nam
usque ad eam summam, in quam rogatus erat, fidem
eius spectasse videtur qui rogavit»

39? D. 45, 1, 118, 1. Idem (sc. Papinianus) libro
vicensimo septimo Quaestionum. — ^Decem hodie dari
spondes?* dixi . . . in proposito . . diem non diflfe-
rendae actionis insertum videri, sed quo praesens
ostendatur, esse responsum.

40. D. 46, 3, 72, 3. Marcellus libro vicensimo
Digestorum. — (Cum Stichum mihi deberes et in sol-
vendo moram fecisses, sub condicione eum promisisti.
pendente ea Stichus decessit . . . debitorem cum sti-
stipulanti creditori sub condicione promisit, non
videri in solutione hominis cessasse . . . sed quid si
ignorante debitore ab alio creditor eum stipulatus
est? hic quoque existimandus est periculo debitor
liberatus . . .) idem responsum est, si quis, cum sub-
reptus sibi servus esset, sub condicione stipulatus
fuerit quidquid furem dare facere oportet; nam et
fur condictione liberatur, si dominus oblatum sibi
accipere noluit.

De possessione et usfuca/pione,

41*. D. 41, 3, 33, 1. lulianus libro quadragensimo
quarto Digestorum. — . . vulgo respondetur ipsum
sibi causam possessionis mutare non posse.

41^ D. 41, 5, 2, 1. lulianus ibidem. — . . volgo
respondetur causam possessionis neminem sibi mutare
posse.

cf. D. 41, 2, 3, 19 et 41, 2, 19, 1.

42. D. 41, 2, 47. Idem (sc. Papinianus) libro vi-
censimo sexto Quaestionum. — Si rem mobilem apud

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 527

te depositam aut ex commodato tibi <[permissam)y
possiderfi neque reddere constitueris, confestim ami-
sisse me possessionem vel ignorantem responsum est.

43. D. 41, 2, 1, 14. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — ... licet respondeatur, quamdiu
ab alio non possideatur (sc. servus qui in fuga est),
a nobis eum possideri ideoque interim eum usucapi.

44. D. 41, 5, 2, 1. lulianus libro quadragensimo
quarto Digestorum. — ... responsum est neque colo-
num neque eum apud quem res deposita aut cui
commodata est, lucri faciendi causa pro herede usu-
capere posse.

45. D. 41, 3, 13, 1. Idem (sc. Paulus) libro
quinto ad Plautium. — Eum qui a furioso bona fide
emit, usucapere posse responsum est.

46. D. 41, 4, 4pr. lavolenus libro secundo ex
Plautio. — Emptor fundi partem ^ius alienum esse
non ignoraverat: responsum est nihil eum ex eo
fundo usu^ capturum.

De servitutibus,

47. D. 8, 5, 17, 1. Alfenus libro secundo Di-
gestorum. — Cum in domo Gaii Sei locus quidam
aedibus Anni ita serviret, ut in eo loco positum
habere ius Seio non esset, et Seius in eo silvam
sevisset, in qua labra et {enes et cucumellas positas
haberet, Annio consilium omnes iuris periti dederunt,
ut cum eo ageret: ius ei non esse in eo loco ea posita
habere invito se.

Be postliminio.

48. D. 49, 15, 5, 3. Pomponius libro trigensimo
septimo ad Quintum Mucium. — . . . in Atilio Regulo,
quem Carthaginienses Romam miserunt, responsum
est, non esse eum postliminio reversum. . .

cf. I p. 43.

1 Trib. longa possessione.

528 ADDITAMENTA.

49. D. 50; 7, 18. Pomponius ibid. — . . si, cum
legati apud nos essent gentis alicuius^ bellum eis in-
dictum sit, responsum est liberos eos manere [id enim
iuri gentium convenit esse?].

2. Ad edictum aedilium curulium.
De mancipiis vendundis,

50. D. 21, 1, 4, 2. Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium curulium. — . . aleatores et vi-
narios non contineri edicto quosdam respondisse Pom-
ponius ait, quemadmodem nec gulosos nec impostores
aut mendaces aut litigiosos.

3. Ad edictum praetoris.
Qui nisi pro certis personis ne postulent

51? D. 3, 2, 13, 7. Ulpianus libro sexto ad edic-
tum. — Poena gravior ultra legem imposita existi-
mationem conservat, ut et constitutum est et respon-
sum, utputa si eum qui parte bonorum multari debuit,
praeses relegaverit.

cf. Sueton. Claud. c. 14.

De minoribus XXV annis.

52? D. 4, 4, 7, 9. Idem (sc. Ulpianus) libro un-
decimo ad edictum. — Restitutus . . cum se here-
ditati misceat vel eam adeat quam repudiavit, rursus
restitui poterit, ut se abstineat; et hoc et rescriptum
et responsum est.

De alienatione iudicii mutandi causa.

53? D. 4, 7, 11. Idem (sc. Ulpianus) libro quinto
Opinionum. — Cum miles postulabat suo nomine liti-
gare de possessionibus, quas sibi donatas esse dicebat,
responsum est, si iudicii mutandi causa donatio
facta fuerit, priorem dominum experiri oportere,

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 529

ut rem magis quam litem in militem transtulisse
credatur.

De peculio et de in rem verso.

54? D. 3/5,41. Idem (sc. Paulus) libro trigensimo
secundo ad edictum. — Si servi mei rogatu negotia
mea susceperis, si dumtaxat admonitus a servo meo
id fecerisy erit inter nos negotiorum gestorum actio;
si yero quasi mandatu servi, etiam de peculio et de in
rem yerso agere te posse responsum est.

De edidQ Carboniano.

55? D. 37, 10, 6, 6. Paulus libro quadragensimo
primo ad edictum. — Post pubertatem quaeritur, an
actoris partes sustinere debeat qui ex Garboniano
missus est in possessionem. et responsum est rei
partes eum sustinere debere, maxime si cayit.

»

Quod vi aut clam,

56. D. 43, 24, 18, 1. Celsus libro yicensimo
quinto Digestorum. — ... responsum est: si magis-
tratum rogasses, ut adyersarium tuum adesse in iure^
iuberet, ne opus noyum tibi nuntiaret, clam yideris
opus fecisse quod interim feceris.

De aqua et de rivis,

57? D. 50, 13, 2. Idem (sc. Dlpianus) libro primo
Opinionum. — De usu aquae, de riyis noyis inciyiliter
institutis, item de equis alienis a sciente possessis
fetuque earum, et de damno dato per immissos in prae-
dium suum uniyersos homines eos, qui in plurium praedia
distribui debuerunt, si modo id non ex auctoritate
eius qui iubere potuit factum est, praesidem proyin-
ciae doceri oportere responsum est, ut is secundum
rei aequitatem et iurisdictionis ordinem conyenientem
formam res det.

1 Trib. ad iadicinm.

lorispr. antehadr. rell.xed. Bremer. 11,2. 34

530 ADDITAMENTA.

Ixidicatum solvi,

58. D. 46, 7, 7. Gaius libro vicensimo septimo
ad edictum provinciale. — ... lulianus non putat . . .
nam . . . responsum esse, si quis absentem defendens
satis dederit, deinde, vel cognitor^ ab eo datus yel
postquam heres ei extitit^ iudicium acceperit, sponsore^ *
non teneri.

De cursu publico sermonem esse Mommsen conicit.

Batam rem hdberi?

59. Vat. fr. 333. (Pajpinianus?) libro XV (XII?)
Kesponsorum. — Absentis procuratorem satis dare
debere de rato habendo . . . responsum est.

2. Reliquae sententiae,
quae non responsa dicuntur.

a. Ad ius publicum.

De tribunis plehis, aedilibm, iudicibus decemviris,

1. Liv. 3, 55. — ... cum religione inviolatos eos
(sc. tribunos) tum lege etiam fecerunt sanciendo, ut
qui tribunis plebis aedilibus iudicibus decemviris
nocuissent, eius caput lovi sacrum esset, familia ad
aedem Cereris Liberi Liberaeque venum iret. hac
lege iuris interpretes negant quemquam sacrosanctum
essC; sed cum quis eorum cui nocuerit; id sacrum
sanciri. itaque aedilem prendi ducique a maioribus
magistratibus, quod etsi non iure fiat — noceri enim
ei, cui hac lege non liceat — tamen argumentum esse
non haberi pro sacro sanctoque aedilem: tribunos
vetere iure iurando plebis, cum primum eam potes-
tatem. creavit, sacrosanctos esse. fuere qui inter-
pretarentur, eadem hac Horatia lege consulibus quo-

1 Trib. procurator.

2 Trib. fideiussores.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 531

que et praetoribus, quia eisdem aaspiciis quibus
consules crearentur^ cautum esse: iudicem enim con-
sulem appellari. quae refellitur interpretatio, quod iis
temporibus nondum consulem iudicem sed praetorem
appellari mos fuerit.

cf. Mommsen Strafrecht p. 680 n. 3: ^einem der we-
nigen 'Oberreste aus den Schriften der r5mischen Staats-
rechtslehrer (iuris interpretes)'.

De coloniis.

2. D. 50, 16, 239, 5. Pomponius libro singulari
Enchiridii. — Decuriones quidam dictos aiunt ex eo,
quod initio, cum coloniae deducerentur, decima pars
eorum qui ducerentur consilii publici gratia conscribi
solita sit.

De territorio,

3. D. ibid. § 8. — Territorium est universitas agro-
rum intra fines cuiusque civitatis; quod ab eo dictum
quidam aiunt, quod magistratus eius loci intra eos
fines terrendi [id est summovendi?] ius habent.

Be adulterio et stupro.

4. D. 50, 16, 101 pr. Modestinus libro nono Dif-
ferentiarum. — Inter stuprum et adulterium hoc inter-
esse quidam putant, quod adulterium in nuptam, stu-
prum in viduam committitur.

5. Horat. sat. 1, 2, 44 sqq. — . . . quin etiam illud
Accidit, ut quidam testes caudamque salacem Deme-
teret ferro. ^iure* omnes. Galba negabat.

cf. Mommsen Strafrecht p. 798 n. 2. de Galba iuiis-
consulto, cuius responsum Horatius affert, in priore loco
dioendum erat.

De vi,

6. D. 47, 8, 2, 1. Ulpianus libro quinquagensimo
sexto ad edictum. — . . si quis se vim passum docere
possit, publico iudicio de vi potest experiri, neque

34*

532 ADDITAMENTA,

debet publico iudicio privata actione praeiudicari qui-
dam putant.

De iudicio publico ex lege lalia de vi priyata sermo
est. cf. D. 48, 7.

De iure legatorum,

7. D. 50, 7, 18. Pomponius libro trigensimo septimo
ad Quintum Mucium. — . . eum qui legatum pulsasset,
Quintus Mucius dedi hostibus, quorum erant legati,
solitus est respondere. quem hostes si non recepissent,
quaesitum est, an civis Komanus maneret: quibusdam
existimantibus manere, aliis contra. . .

cf. I p. 34.

b. Ad ius privatum.

a. De iure civilL

De testamentis.
Quemadmodum testamenta fiant.

8. Gai. 2, 104. — . . . his verbis familiae emptor
utitur: ^familia pecuniaque tua endo mandatelam custo-
delamque meam, quo tu iure testamentum facere possis
secundum legem publicam, hoc aere', et ut quidam
adiciunt ^aeneaque libra, esto mihi empta'.

De postumis instituendis vel exheredandis»

9. D. 28, 2, 29, 1. Scaevola libro sexto Quae-
stionum. — (Gallus sic posse institui postumos nepotes
induxit: ^si fiUus meus vivo me morietur, tunc si quis
mihi ex eo nepos sive quae neptis post mortem meam in
decem mensibus proximis, quibus filius meus moreretur,
natus nata erit, heredes sunto'.) Quidam . . admitten-
dum credunt, etiamsi non exprimat de morte filii, sed
simpliciter instituat^. ut eo casu valeat, qui ex verbis
concipi possit.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 533

De herede mstituendo»

10. Gai. 2, 243. — ... quamquam . . . quibusdam
placeat poenae nomine heredem institui non posse.

11. D. 28, 5, 60, 1. Celsus libro sexto decimo
Digestorum. — Si quis ita heredem instituerit: ^Titius
qua ex parte mihi socius est in vectigali salinarum,
pro ea parte mihi heres esto', quidam putant, si asse
discripto id adiectum sit, ut maxime socius fuerit
Titius, non esse heredem, sed si qua pars yacua
relicta fuerit, ex ea heredem eum esse.

12. Gai. 2, 276. — . . cum senatusconsulto pro-
hibitum sit proprium servum minorem annis XXX
liberum <esse iubere> et heredem instituere, plerisque
placet posse nos iubere liberum esse, cum annorum
XXX erit, et rogare ut tunc illi restituatur hereditas.

Be substittUionihus.

13. D. 28, 6, 31 pr. Idem (sc. lulianus) libro singu-
lari de ambiguitatibus. — In substitutione filio ita
facta: 'quisquis mihi ex supra scriptis heres erit, idem
filio heres esto' quaeritur, quisquis heres quandoque
fuerit intellegatur an quisquis heres tum erit, cum
filius moriatur. placuit prudentibus, si quandoque
heres fuisset; quamvis enim vivo pupillo heres esse
desisset, forte ex causa de inofficioso, quae pro parte
mota est, futurum tamen eum heredem ex substitutione
creditum est.

De adquirenda vel omitienda hereditate,

14. Gai. 2, 178. — (Interdum duos pluresve gradus
heredum facimus.) . . Sabino quidem placuit quamdiu
cemere et eo modo heres fieri possit prior, etiamsi
pro herede gesserit, non tamen admitti substitutum;
cum vero cretio finita sit, tum pro herede gerente
admitti substitutum. aliis vero placuit etiam superante
cretione posse eum pro herede gerendo iu partem

534 ADDITAMENTA.

substitutum admittere et amplius ad cretionem reverti
non posse.

Ad Proculianos Gaius videtur respicere. cf» 11, 2
p. 140.

Be rupto vel irrito facto testamento.

15? D. 49, 15, lOpr. Papinianus libro vicensimo
nono Quaestionum. — Pater instituto impuberi filio
substituerat et ab hostibus captus ibi decessit. postea
defuncto impubere legitimum admitti quibusdam vide-
batur neque tabulas secundas in eius persona locum
habere, qui vivo patre sui iuris eflFectus fuisset.

De legitimis heredibus.

16? D. 5, 4, 3. Paulus libro septimo ad Plautium.
— ... iuris auctores medietatem quandam secuti sunt,
ut quod fieri non raro admodum potest, intuerentur,
id est quia fieri poterat, ut tregemini nascerentur,
quartam partem superstiti filio adsignaverint.

17. D. 46, 3, 36. lulianus libro primo ad Urseium
Ferocem. — Si pater meus praegnate uxore relicta
decesserit et ex causa hereditaria totum hoc, quod
patri meo debitum fuisset, petissem, nihil me con-
sumpsisse quidam existimant <^, si posturaus natus
sit>; si nemo natus sit, recte me egisse, quia in
rerum natura verum fuisset me solum heredem fuisse.

18*. D. 38, 10, 10, 15. Idem (sc. Paulus) libro sing.
de gradibus. — ... qui ex fratribus vel sororibus
nascuntur. quos quidam ita distinxerunt, ut eos quidem,
qui ex fratribus nati sunt, fratres patrueles appellent,
item eas, quae ex fratribus natae sunt, sorores patrueles,
ex fratre autem et sorore amitinos amitinas, eos vero
et eas, qui quaeve ex sororibus nati nataeve sunt,
consobrinos consobrinas quasi consororinos; sed pleri-
que hos omnes consobrinos vocant.

cf. I p. 413.

II. mCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRL 535

18^ I. 3, 6, 4. — . . quidam . . consobrinos eos pro-
prie putant dici, qui ex duabas sororibus progeneran*
tur, quasi consororinos, eos vero, qui ex duobus fra-
tribus progenerantur, proprie fratres patrueles vocari
. . . at eos qui ex fratre et sorore propagantur^ amitinos
proprie dici.

Be hereditate liberti.

19. Gai. 3, 46 sq. — <Filia . . patroni . . . ut contra
tabulas]) testamenti liberti <^aut)> ab intestato contra
filium adoptivum vel uxorem nurumve quae in manu
fuerit, bonorum possessionem petat, trium liberorum
iure lege Papia consequitur. . . sed ut ex bonis libertae
testatae quattuor liberos habentis virilis pars ei debeatur,
ne liberorum quidem iure consequitur^ ut quidam putant.

20. Gai. 3, 64. — (Lupo et Largo consulibus
senatus censuit, ut bona Latinorum primum ad eum
pertinerent qui eos liberasset, deinde ad liberos eorum
non nominatim exheredatoS; uti quisque proximus esset^
tunc antiquo iure ad heredes eorum qui liberassent,
pertinerent.) quo senatus consulto quidam <^id)> actum
esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure
utamur, quo utimur in hereditate civium Romanorum
libertinorum.

cf. II, 2 p. 202.

21. Gai. 3, 71. — . . <an> ad maternos Latinos
hoc senatusconsultum pertineat quaeritur, id est ut in
bonis Latini materni potior sit patronae filius quam
heres extraneus matris. Cassio placuit, utroque casu
locum esse senatusconsulti. sed huius sententiae pleri-
que improbant, quia senatus de his liberis nihil sen-
tiat, qui ali<en>am familiam sequerentur.

De legatis.
Legata quemadmodwm relinguantwr.

22. D. 29, 7, 14 pr. Scaevola libro octavo Quaestio-
num. — Quidam referunt, quantum repeto apud Vivia-

536 ADDITAMENTA.

num^ Sabini et Gassii et Proculi expositam esse in
quaestione buius modi controversiam : an legata^ quae
posteaquam instituti mortem obierunt codicillis ad-
scripta vel adempta sunt, a substitutis debeantur, id
est an perinde datio et ademptio etiam hoc tempore
codicillis facta yaleat ac si testamento facta esset • . .

De genenbus legatorwm,
De eo quod per vindicationem legatum est.

23. Gai. 2, 198. — . . si quis rem suam legaverit,
deinde post testamentum factum eam alienaverit^ pleri-
que putant non solum iure civili inutile esse lega-
tum, sed nec ex senatusconsulto (sc. quod auctore
Nerone Caesare factum est) confirmari. quod ideo
dictum est, quia et si per damnationem aliquis rem
suam legaverit eamque postea alienaverit, plerique
putant^ licet ipso iure debeatur legatum, tamen lega-
tarium petentem posse per exceptionem doli mali
repelli, quasi contra voluntatem defuncti petat.

24. Gai. 2, 208. — . . plerisque placuit^ quantum
ad hoc ius quod lege Papia coniunctis constituitur, nihil
interesse, utmm per vindicationem an per damna-
tionem legatum sit.

De eo quod per damnationem Ugatum est

25. Gai. 3, 176. — Similiter legatarius heredem
eodem modo liberat de legato quod per damnationem
relictum est (sc. per aes et libram), ut tamen . . . heres
testamento se dare damnatum esse dicat. de eo tamen
tantum potest heres eo modo liberari^ quod pondere
numero constet, et ita si certum sit. quidam et de
eo quod mensura constat idem existimant.

26? D. 34, 3, 30. Idem (sc. Paulus) libro decimo
Quaestionum. — Petitor vel possessor damnavit here-
dem suum, ne centumvirale iudicium exerceat. de
effectu legati quaeritur. et dictum est ita demum utile

n. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRT. 537

yideri legatum esse, si malam causam adversarius
testatoris habuit, ut litigante herede yinci debuerit;
tunc enim non tantum Utis emolumentum, sed etiam
sumptus heres legatario praestare cogitur. nam in
bona causa nihil yidetur esse in legato nec propter
sumptuSy quod quidam existimayerunt.

De eo quod sinendi modo legaium est,

27. Gai. 2, 212. — . . si post mortem testatoris
ea res (sc. quam testator ut suam legayit) heredis
esse coeperit, quaeritur, an utile sit legatum. et
plerique putant inutile esse.

28. Gai. 2, 214. — Sunt . . qui putant ex hoc legato
non yideri obligatum heredem, ut mancipet aut in
iure cedat aut tradat^ sed sufficere ut legatarium rem
sumere patiatur, quia nihil ultra ei testator imperayit,
quam ut sinat, id est patiatur^ legatarium rem sibi
habere.

29. Gai. 2^215. — Maior . . dissensio in hoc legato
interyenit, si eandem rem duobus pluribusye disiunc-
tim legasti. quidam putant utrisque solidam deberi;
nonnulli occupantis esse meliorem condicionem aesti-
mant, quia cum eo genere legati damnetur heres
patientiam praestare, ut legatarius rem habeat, se-
quitur ut . . .

De legatis sub condicione relicHs,

30. D. 36, l,72pr. Idem (sc. Papinianus) libro
octayo decimo Quaestionum. — Cum tale legatum esset
relictum Titiae ^si a liberis non discesserit, negayerunt
eam recte cayere, quia vel mortuis liberis legati con-
dicio possit exsistere.

31. D. 35, 1, 44, 8. Idem (sc. Paulus) libro nono
ad Plautium. — Si duorum seryo legatum sit sub
condicione dandi, non posse per partes condicioni
pareri quidam aiunt, sed semel dandam pecuniam.

638 ADDITAMENTA.

Be legati actione,

32. D. 30, 87. Papinianus libio octavo decimo
Quaestionum. — Filio pater quem in potestate reti-
nuit^ heredi pro parte instituto legatum quoque relin-
quit. . . sententia est existimantium denegandam ei
legati petitionem, si patris abstinuerit hereditate.

33? D. 37, 5, 18. Africanus libro quarto Quaestio-
num. — Nepos qui in potestate mansit et filius suus
heredes instituti sunt; nepoti legatum dedii pater
eius emancipatus petit bonorum possessionem ; nepos
legato contentus est. quidam in eum solum, qui in
potestate esset, legati actionem nepoti dandam respon-
derunt, quia ei nihil auferatur et emancipatus partem
filii sui occupet, in qua onus legatorum non consisteret.

Fragmentum in Besponsorum capite omissum est.

34? D. 34, 9,5, 11. Paulus libro primo de iure
fisci. — Sunt qui putant ... et ei denegandam (sc.
actionem legati), qui accusatori (i. e. qui testamentum
falsum accusavit) adfuit vel sponsor^ pro eo exstiterit.

Ad legem Falcidiam,

35. D. 35, 2, 56 pr. Idem (sc. Marcellus) libro
vicesimo secundo Digestorum. — Cum quo de peculio
agi poterat, heres creditori exstitit. quaeris, cuius
temporis peculium computari oporteat in Falcidia lege.
plerique putant, quod tunc in peculio fuerit, cum
adiretur hereditas, inspiciendum.

36. D. 40, 5, 6. Idem (sc. Paulus) libro sexagen-
simo ad edictum. — Decem legata sunt et rogatus est
legatarius Stichum emere et manumittere. Falcidia
intervenit et minoris emi servus non potest. qui-
dam putant dodrantem accipere debere legatarium
nec emere compellendum. idem putant etiam si suum
servum rogatus sit manumittere et dodrantem ex
legato acceperit, non esse compellendum manumittere

1 Trib, fideiu88or.

]

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 539

, . . in superiore (sc. specie) sunt qui putant cogendum
legatarium redimere servum^ et se oneri subiecissB;
dum accipit yel dodrantem.

Be usufrudu legato.

37. D. 7, 1, 15, 6. Ulpianus libro octavo decimo
ad Sabinum. — Proprietatis dominus non debebit im-
pedire fructuarium ita utentem, ne deteriorem eius
condicionem faciat de quibusdam plane dubitatur,
fii eum uti prohibeat, an iure id faciat, ut puta doleis,
si forte fundi usus fructus sit legatus, et putant qui-
^am, etsi defossa sint, uti prohibendum. idem et in
seriis et in cuppis et in amphoris putant; idem et in
specularibus, si domus usus fructus legetur.

38. D. 50, 16, 30 pr. Gaius libro septimo ad
edictum provinciale. — Silva caedua est, ut quidam
putant, quae in hoc habetur, ut caederetur.

39. Vat. fr. 75. (Iflp. ad Sab.). — Idem (sc. lu-
lianus) ait et si communi servo et separatim Titio
usus fructus legatus sit, amissam partem usus fructus
non ad Titium, sed ad solum socium pertinere debere
quasi solum coniunctum . . . Pomponius ait . . . quos-
dam esse in diversam opinionem; nec enim magis
socio debere adcrescere quam deberet ei qui fundi
babens usum fructum partem usus fructus proprietario
cessit vel non utendo omisit

40. Vat. fr. 77. (Ulp. ad Sab.). — . . . constitutus
nihilo minus amissus (sc. usus&uctus) ius adcrescendi
aeJmittit. omnes enim auctores apud Plautium de hoc
consenserunt.

De fundo legato.

41. D. 35, 2, 65. Paulus libro sexto ad legem
luliam et Papiam. — Si fundus legatus sit quinqua-
ginta dignus sub hac condicione, si quinquaginta
heredi dedisset, plerique putant utile esse legatum,
quia condicionis implendae causa datur; nam constat
etiam Falcidiam eum pati posse.

540 ADDITAMENTA.

42? D. 34, 4, 6, 2. Paulus libro quinto ad legem
luliam et Papiam. — . . si pro fundo decem legentur,
quidam putant non esse ademptum prius legatum.

43. D. 33, 7, 12 pr. Ulpianus libro vicesimo ad
Sabinum. — Quaesitum est, an frumentum quod cibariis
cultorum paratum foret, instrumento cederet. et pluri-
mis non placet, quia consumeretur.

44. D. ibid. — Item nonnuUis yisum est frumen-
tum, quod serendi causa depositum est, instrumento
contmeri.

De domus instmmento legato.

45. D. ibid. § 18. — Acetum qaoque, quod ex-
stinguendi incendii causa paratur, item centones sifones,
[perticae quoque et scalae] et formiones et spongias
et amas et scopas contineri plerique . . . aiunt.

cf. n, 2 p. 306.

De penu legata,

46. D. 33, 9,5, 1. Paulus libro quarto ad Sabi-
num. — . . quidam negaverunt piper et ligusticum et
careum et laser et cetera huiusmodi in penu non esse.

Pauli plena verba sunt: ^quod qoidam . . . non esse,
improbatum est'.

47. Gell. 4, 1, 2. — Ligna quoque et virgas et car-
bones quibus conficeretur penus, quibusdam ait (sc.
Masurius Sabinus) videri esse in penu.

48? D. 35, 2, 1,8. Paulus libro singulari ad legem
Falcidiam. — . . si ita legatum sit ^heres meus Seio
penum dato; si non dederit, decem dato', quidam
putant omnimodo in legato decem esse, penum autem
mortis causa capi nec in Falcidiam imputare id here-
dem posse.

Be ovib%fs legatis,

49. D. 32, 81, 4. Modestinus libro nono Differen-
tiarum. — Ovibus legatis neque agnos neque arietes
contineri quidam . . existimant.

n. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRL 541

De agnis legatis.

50. D. 32, 60pr. Alfenus libro secundo Digestorum
a Paulo epitomatorum. — Cum quaereretur, agnis legatis
<[agni^ quatenus viderentur, quidam aiebant, agnum
dumtaxat sex mensum esse.

De quadriga legata*

51. D. 31, 65, 1. Idem (sc. Papinianus) libro sexto
decimo Quaestionum. — Quadrigae legatum equo
postea mortuo perire quidam ita credont, si equus ille
decessit, qui demonstrabat quadrigam.

De servis legatis.

52. D. 32, 81 pr. = D. 50, 16, 101, 3. Modestinus
libro nono Differentiarum. — Servis legatis etiam
ancillas deberi quidam . . putant, quasi commune nomen
utrumque sexum contineat. «

53. D. 32, 99 pr. Idem (sc. Paulus) libro singulari
de instrumenti significatione. — Servis urbanis legatis
quidam urbana mancipia non loco, sed opere separant,
ut, licet in praediis rusticis sint, tamen si opus rusti-
cum non faciant, urbani videntur.

De ornatricihus legaiis.

54? D. 32, 65, 3. Marcianus libro septimo Insti-
tutionum. — Ornatricibus legatis Celsus scripsit eas,
quae duos tantum menses apud magistrum fuerunt,
legato non cedere, alii et has cedere. . .

De fideicommissis.

55. D. 28, 6, 38, 3. Paulus libro singulari de
secundis tabulis. — Si a patre institutus rogatusque
bereditatem restituere coactus ex <Pegasiano a> fidei-
commissario adierit, quamvis cetera, quae in eodem
testamento relicta sunt, per eam aditionem confirmentur,
ut legata et libertates, secundas tamen tabulas non
oportere resuscitari destituto iam iure civili testa-

542 ADDITAMENTA.

mento Scaevola noster dicebat^ qaia et pupillares^
tabulae pars sunt prioris testamenti. sed plerique in
diversa sunt opinione.^

De libertate relicta,

56. D. 40, 4, 57. Gaius libro tertio de manu-
missionibus. — Si locuples egenti heres exstiterit, videa-
mus, an ea res testamento datis libertatibus proficiat,
ut creditores fraudari non yideantur. et sane sunt qui-
dam, qui, cum beres locuples existeret, tale esse credi-
derunt, quale, si ipse testator adauctis postea facul-
tatibus decessisset.

cf. Gai. 1, 36.

57. D. 40, 4, 19. Idem (sc. lulianus) libro tertio
ad Urseium Ferocem. — Quidam heredem suum roga-
verat, ut servum manumitteret; deinde, si heres eum
non manumiserit, liberum eum esse iusserat eique
legaverat: heres eum manumisit. plerique existimant
hunc ex testamento libertatem consequi.

58? D. 40, 5, 24, 19. Ulpianus libro quinto Fidei-
commissorum. — Si cui legatum sit relictum isque
rogatus. sit proprium servum manumittere eique quod
legatum est praestare^ an fideicommissaria libertas
praestanda sit? quosdam movet, quia si fuerit coactus
ad libertatem praestandam, ex necessitate ad fidei-
commissi quoque praestationem erit cogendus. et sunt
qui putant, non esse cogendum.

59? D. 31, 84. Paulus libro vicesimo primo Quae-
stionum. — Si quis servo suo fideicommissam liber-
tatem reliquit et aliud quid adscripsit, quidam dicunt,
quia placebat ab herede eum manumitti debere, futu-
rum esse, ut non admittatur ad fideicommissum.

De manumissionibus.

60? D.40,2, 14, 1. Marcianus libro quarto Regula-
rum. — Sunt qui putant etiam feminas posse matri-

1 Fl. dicebat . sed . . opiDione, quia . . . teBiamenti.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 543

monii causa manumittere [sed ita^ si forte conservus
suus in hoc ei legatus est?].
cf. Gai. 1, 19.

61. Dosith. 17, — Magna . . dissensio est inter
peritoS; utrum eo tempore vires accipiant omnia, quo in
censu aguntur, an eo tempore quo lustrum conditur.
sunt enim qui existimant non alias vires accipere quae
in censu aguntur, nisi haec dies sequatur^ qua lustrum
conditur: existimant enim censum descendere ad diem
lustri^ non lustrum recurrere ad diem ceusus.

62? D. 40, 1, 4, 7. Dlpianus libro sexto Disputa-
tionum. — . . . si forte quis sic comparaverit suis
nummis, ne eum manumittat^ . . est opinio dicentium
hunc ad libertatem pervenire, cum et nomen emptionis
imaginarius iste emptor accommodet et praeterea nihil
ei absit.

De Ubertis.

63. Gai. 3, 75. — ... non . . hi (sc. quos lex Aelia
Sentia dediticiorum numero facit) habent . . testamenti
factionem; nam id plerisque placuit.

64? D. 23, 2, 46. Gaius libro octavo ad legem
luliam et Papiam. — Illud dubitationis est, an et qui
communem libertam uxorem duxerit ad hoc ius ad-
mittatur (sc quod dicit invito patrono libertam quae
ei nupta est, alii nubere non posse). lavolenus ne-
gavit, quia non proprie videtur eius liberta, quae
etiam alterius sit; aliis contra visum est, quia libertam
eius esse nescari non potest, licet alterius quoque sit
liberta. quam senteBtiam plerique . . probaverunt.

De liberali causa.

65? D. 40, 12,24, 3. Idem (sc. Paulus) libro quin-
quagensimo primo ad edictum. — . . si quas actiones
inferat dominus (sc. ordinata liberali causa), quaeri-
tur, compellendus sit suscipere iudicium (sc. is qui
de statu suo litigat). et plerique existimant, si in

544 ADDITAMENTA.

personam agat, suscipere ^debere^ ipsum ad litis con-
testationem, sed sustinendum iudicium, donec de liber-
tate iudicetur; nec yideri praeiudicium libertati fieri
aut voluntate domini in libertate eum morari.

De patria potestate.

66? D. 1, 9, 7, 1. Ulpianus libro primo ad legem
luliam et Papiam. — Si quis conceptus quidem sit,
antequam pater eius senatu moyeatur, natus autem
post patris emissam dignitatem, magis est ut quasi
senatoris filius inteliegatur; tempus enim conceptionis
spectandum plerisque placuit.

67. Gai. 1, 90. — . . si cui mulieri civi Romanae
praegnati aqua et igni interdictum fuerit, eoque modo
peregrina facta tunc pariat, complures distinguunt et
putant^ siquidem ex iustis nuptiis conceperit, ciyem
Romanum ex ea nasci^ si vero vulgo conceperit; pere-
grinum ex ea nasci.

68. Gai. 1, 91. — Item si qua mulier civis Romana
praegnas ex senatusconsulto Olaudiano ancilla facta
sit ob id quod alieno servo invito et denuntiante
domino eius <^coierit^; conplures distinguunt et existi-
mant, si quidem ex iustis nuptiis conceptus sit^ civem
Romanum ex ea nasci, si vero vulgo conceptus sit^
servum nasci eius cuius mater facta esset ancilla.

69? D. 50, 1, 1, 2. Ulpianus libro secundo ad
edictum. — Celsus . . refert Ponticis ex beneficio
Pompei Magni competere, ut qui Pontica matre natus
esset, Ponticus esset, quod beneficium ad vulgo
quaesitos solos pertinere quidam putant.

De emptione venditione,

De fundo vendito,

70. Cicero de offic. 3, 16, 65. — . . a iuris consultis . .
reticentiae poena est constituta; quidquid enim esset
in praedio vitii, id statuerunt, si venditor sciret, nisi
nominatim dictum esset praestari oportere.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 545

71. D. 18, 1,66, 1. Pomponius libro trigensimo
primo ad Quintum Mucium. — Si qm^ servitus ven-
ditis praediis deberetur nec commemorayerit venditor,
sed sciens esse reticuerit et ob id per ignorantiam
rei emptor non utendo per biennium^ eam servitutem
amiserit, quidam . . putant venditorem teneri ex empto
ob dolum.

72. D. 21, 2, 69, 3. Scaevola libro secundo Quae-
stionum. — Quid . ., qui iussum decem dare pro-
nuntiat viginti dare debere, nonne in condicionem
mentitur? . . . quidam existimaverunt hoc quoque casu
auctoritatem^ contrahi.

De anciUa vendita.

73. D. 18, 7, 6pr. Idem (sc, Papinianus) libro vicen-
6imo septimo Quaestionum. — Si venditor ab emptore
caverit, ne serva manumitteretur neve prostituatur, et
aliquo facto contra quam fuerat exceptum evincatur
aut libera iudicetur, et ex stipulatu poena petatur,
doli exceptionem quidam obstaturam putant.

cf. n, 1 p. 491.

De envptione venditione vel locatione conductione.

74. Gai. 3, 147. — . . quaeritur, si cum aurifice mihi
<5onvenerit, ut is ex auro suo certi ponderis certaeque
formae anulos mihi faceret, et acceperit verbi gratia
denarios OC, utrum emptio et venditio an locatio et
conductio contrahatur. . . . plerisque placuit emptionem
et venditionem contrahi.

De communione.

75. D. 43, 20, 4. lulianus libro quadragensimo
primo Digestorum. — ... inter eos, ad quos usus

1 Fl. cum.

2 Trib, statutnm tempus.

3 Trib. evictionis stipulationem.

Iurispr. antebadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 35

546 ADDITAMENTA.

fructus pertinet^ utile communi dividundo iudicium
reddi plerisque placnit.

De iure dotium.

76. Vat. fr. 115. (Paul.) — . . . a quibusdam dici-
tur, omnia in dotem da^ri posse^.

77. D. 25, 1, 5, 2. Ulpianus libro trigesimo sexto
ad Sabinum. — Si dos soluta sit non habita ratione
impensarum, videndum est^ an condici possit id quod
pro impensis necessariis compensari solet. . . . etsi
plerique negent . . .

78. D. 23, 2, 33. Idem (sc. Marcellus) libro tertio
ad legem luliam et Papiam. — Plerique opinantur,
cum eadem mulier ad eundem yirum revertatur, id
matrimonium idem esse.

79. D. 23, 3, 66. Idem (sc. Pomponius) libro octavo
ad Quintum Mucium. — Si usus fructus fundi, cuius
proprietatem mulier non habebat, dotis nomine mihi
a domino proprietatis detur, difficultas erit post divor-
tium circa reddendum ius mulieri . . . quidam ergo
remedii loco . . putaverunt introducendum, ut vel locet
hunc usum fructum mulieri maritus vel vendat nummo
suo, ut ipsum quidcm ius remaneat penes maritumy
perceptio vero fructuum ad mulierem pertineat.

De donationibus inter virtm et uxorem.

80? D. 41, 2, 1,4. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Si vir uxori cedat possessione
donatiouis causa, plerique putant possidere eam, quo-
niam res facti infirmari iure civili non potest.

81. D. 24, 1, 36, 1. Paulus libro trigesimo sexto
ad edictum. — Sponsus alienum anulum sponsae muneri
misit et post nuptias pro eo suum dedit. quidam . .
putant fieri eum mulieris, quia tunc factam donationem
confirmare videtur, non novam inchoare.

cf. ir, 1 p. 306.

n. INCERTOEUM SENTENTIAE ET LIBRI. 547

De tutelis,

82. Gai. 1, 184 — Olim cum legis actiones in
nsu erant, etiam ex illa causa tutor dabatur, si inter
tutorem et mulierem pupillumve lege agendum erat . . .
sed post sublatas legis actiones quidam putant hanc
speciem dandi tutoris in usu esse desiisse. aliis autem
placet adhuc in usu esse, si legitimo iudicio agatur.

83. Gai. 1, 188. — ... apparet quot sint species
tutelarum. si vero quaeramus, in quot genera hae
species diducantur, longa erit disputatio . . . alii tot
genera esse crediderunt, quot etiam species essent.

84. Gai. 1, 172. — . . fiduciarios quoque (sc. tutores)
quidam putaverunt cedendae tutelae ius non habere,
cum ipsi se oneri subiecerint.

85. D. 26, 1, 1, 3. Paulus libro trigesimo octavo
ad edictum. — Surdum non posse dari tutorem pleri-
que . . . probant^ quia non tantum loqui, sed et audire
tutor debet.

86. D. 26, 4, 5, 1. Dlpianus libro trigesimo quinto
ad edictum. — . . etiam hos (sc. legitimos tutores)
cogi satisdari certum est, in tantum ut etiam patro-
num et patroni filium ceterosque liberos eius cogi rem
salvam fore satis dare plerisque yideatur.

87. D. 27, 3, 5. Ulpianus libro quadragesimo tertio
ad Sabinum. — 8i tutor rem sibi depositam a patre
pupilli vel commodatam (fiduciae sibi datam?) non
reddat, non tantum commodati vel depositi (fiduciae?),
yerum tutelae quoque tenetur. et si acceperit pecu-
niam, ut reddat, plerisque placuit. eam pecuniam vel
depositi vel commodati (fiduciae?) actione repeti vel
condici posse.

88? D. 26, 7, 9, 1. Idem (sc. Ulpianus) libro tri-
gesimo sexto ad edictum. — Si pater familias eum,
pro quo fideiussit, tutorem dederit filio suo, officio
tutoris convenit, ut cum dies pecuniae praeterierit,
creditori debitum solvat . . . quod si in diem debitor

35*

548 ADDITAMENTA.

fuit iste tutor, quibusdam yidetur non venire in tutelae
iudicium, si modo is dies [post] tutelam finitam super-
venit. quod si dies adhuc durante tutela yenit, putant
omnimodo deyolyi in tutelae iudicium.

De delictis privatis,

89. Gai. 4, 8. — Poenam tantum persequiraur yelut
actione furti et iniuriarum et secundum quorundam
opinionem actione yi bonorum raptorum.

De furtis.

90*. Gai. 2, 51. — ... eorum sententia, qui pu-
tayerint furtiyum fundum fieri posse.

90^ D. 47, 2, 45 pr. Ulpianus libro quadragensimo
ad Sabinum. — ... plerique probant, fundi furtum
agi non posse.

cf. II, 1 p. 383.

91. Gai. 3, 208. — . . . sciendum est quaesitum
esse an inpubes rem alienam amoyendo furtum faciat.
plerisque placet, quia furtum ex adfectu consistit, ita
demum obligari eo crimine impuberem, si proximus
pubertati sit et ob id intellegat se delinquere.

92. Gai, 3, 184. — Manifestum furtum quidam id
esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur. alii yero
ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit . . . alii
adhuc ulterius eo usque manifestum furfcum esse dixe-
runt, donec perferret eo quo perferre fur destinasset;
alii adhuc ulterius, quandoque eam rem fur tenens
yisus fuerit.

De lege AquUia,

93. Fest. p. 178, — Occisum a necato distingutm^
quidam, quod alterum a caedendo atque ictu fieri
dicunt, alterum sine ictu.

cf. I p. 136.

94. Gai.3,218. — Hoc . , capite (sc. tertio) non quanti
iu eo anno, sed quanti in diebus XXX proximis ea
res fuerit, damnatur is qui damnum dederit. ac ne

n. INCFRTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 549

^plurimi' quidem verbum adicitur. et. ideo quidam
putaveruut liberum esse iudici ad id tempus ex diebus
XXX aestimationem redigere^ quo plurimi res. fuerit,
yel ad id quo minoris fuerit.
cf. 11, 1 p. 621.

95. D. 47, 10, 25. Idem (sc. Dlpianus) libro
octavo decimo ad edictum. — . . . si virginem inmaturam
stupraverit, etiam legis Aquiliae actionem competere
quidam putant.

96. CoUat. 12, 7, 10. Dlpianus libro XVIII ad
edictum. — . . Celsus . . . scribit: si cum apes meae
ad tuas advolassent, tu eas exusseris, quosdam negare
competere legis Aquiliae actionem, . . . quasi apes
domini mei non fuerint.

Be damno infecto,

97. D. 39, 2, 36. Paulus libro decimo ad Sabi-
num. — . . ita idoneum esse (sc. parietem communem)
plerique dixerunt, ut utrarumque aedium onera, quae
modo iure imponantur, commuuis paries sustinere possit.

98. D. 39, 2, 6. Gaius libro primo ad edictum
provinciale. — Evenit ut nonnumquam damno dato
nulla nobis competat actio non interposita antea
cautione, veluti si viciui aedes ruinosae in meas aedes
ceciderint, adeo ut plerisque placuerit nec cogi quidem
eum posse, ut rudera tollat, si modo omnia quae
iaceant pro derelicto habeat.

De iniuriis.

99. D. 28, 1, 26. Gaius libro vicesimo secundo ad
edictum provinciale. — Cum lege quis intestabilis
iubetur esse, eo pertinet, ne eius testimonium reci-
piatur et eo amplius, ut quidam putant, ne veZ^ ipsi
dicatur testimonium.

De lege Comelia sermo est. cf. D. 47, 10, 5, 9.

1 Fl, neye.

550 ADDITAMENTA.

100. D. 47, 10, 1 1, 3. Ulpianus libro qmnquagen-
simo septimo ad edictum. — Si mandatu meo facta
sit alicui iniuria, plerique aiunt tam me qui man-
davi quam eum qui suscepit iniuriarum teneri.

101. D. 47, 30, 13. Ulpianus libro quinquagensimo
septimo ad edictum. — Si quis me prohibeat in mari
piscare vel everriculum . . . ducere, an iniuriarum iu-
dicio possim eum convenire? sunt qui putent iniuria-
rum me posse agere.

Sequuntur baec: ^et ita Pomponius et plerique esse
liuic similem eum, qui in publicum lavare vel in cavea
publica sedere vel in quo alio loco agere sedere conver-
sari non paliatur, aut si quis re mea uti me non per-
mittat.'

De condictione.

102. D. 12, 6, 60, 1. Paulus libro tertio Quae-
stionum. — Ubi . . quis quod pure debet sub con-
dicione novandi animo promisit, plerique putant pen-
dente novatione solutum repetere posse, quia ex qua
obligatione solvat, adhuc iucertum sit; idemque esse
etiam, si diversas personas ponas eandem pecuniam
pure et sub condicione novandi animo promisisse.

103. Gai. 3, 91. — . . quidam putant pupillum aut
mulierem cui sine tutoris auctoritate non debitum per
errorem datum est, non teneri condictione, non magis
quam mutui datione.

De verhorum ohUgatione,

104. D. 45, 1, 141,4. Gaius libro secundo de Ver-
borum Obligationibus. — Si inter eos qui Bomae sunt,
talis fiat stipulatio ^hodie Carthagine dari spondes'?,
quidam putant non semper videri impossibilem causam
stipulationi contineri, quia possit contingere, ut tam
stipulator quam promissor ante aliquod tempus suo
quisque dispensatori notum fecerit in eum diem futu-
rum stipulationem ac demandasset promissor quidem

II. INCERTORUM SENTENTUE ET LIBRI. 551

sao dispeusatori, ut daret^ stipulator autem suo, ut
acciperet.

105. D. 45, 1, 46, 2. Paulus libro duodecimo ad
Sabinum. — Si ita stipulatus fuero ^cum volueris',
quidam inutilem esse stipulationem aiunt, alii ita
inutilem, si antequam constituas, morieris.

106. D. 35, 1, 24. Idem (sc. lulianus) libro quin-
quagensimo quinto Digestorum. — lure civili receptum
est quotiens per eum, cuius interest condicionem ^non]>
impleriy fit, quo minus impleatur, ut perinde habeatar
ac si impleta coudicio fuisset; quod plerique et ad
legata et ad heredum institutiones perduxerunt. quibus
exemplis stipulationes quoque committi quidam . .
putaverunt, cum per promissorem factum esset, quo
minus stipulator condicioni pareret.

107. D. 45, 1, 2, 2. Paulus libro duodecimo ad
Sabinum. — . . . si divisionem res promissa non recipit,
veluti via, heredes promissoris singuli in solidum
tenentur; sed quo casu unus ex heredibus solidum
praestiterit, repetitionem habebit a coherede familiae
erciscundae iudicio. ex quo quidem accidere Pompo-
nius ait, ut et stipulatoris viae vel itineris heredes
singuli in solidum habeant actionem. sed quidam hoc
casu extingui stipulationem putant, quia per singulos
adquiri servitus non potest.

108. D. 46, 3, 73. Idem (sc. Marcellus) libro tri-
gensimo primo Digestorum. — Ob HS XXX num-
morum^ pecuniae creditae fideiussorem in viginti dedi
et pignus. ex venditione autem pignoris creditor decem
consecutus est: utrum ex universitate id decedit, ut
quidam putant, si decem solvendis decem nihil debitor
dixisset, an . . .

109? D. 17, 1,40. Paulus libro nono ad edictum. —
Si pro te praesente et vetante fideiusserim, nec man-

1 Trih, Ob triginta nummoa.

I

552 ADDITAMENTA.

dati actio nec negotiorum gestorum est; sed quidam
utilem putant dari oportere.

Ulpianus addit: ^quibus non consentio, secundum
quod et Pomponio videtur'. nihilo minus Pernice verbai
*sed . . . oportere' spuria esse putat.

De solutione.

110. Gai. 3, 160. — (Utilitatis causa receptum est^
ut si mortuo eo qui mihi mandayerit, ignorans eum
decessisse executus fuero mandatum^ posse me agere
mandati actione.) et huic simile est quod plerisque
placuit, si debitor meus manumisso dispensatori meo
per ignorantiam solverit, liberari eum ...

111. D. 12, 1, 21. Idem (sc. luliauus) libro qua-
dragensimo octavo Digestorum. — Quidam existima-
verunt neque eum, qui decem peteret, cogendum quin-
que accipere et reliqua persequi, neque eum, qui
fundum suum diceret, partem dumtaxat iudicio
persequi.

De actionibus.

112. Gai. 4, 29. — ... certis verbis pignus capie^
batur et ob id plerisque placebat hanc quoque ac-
tionem legis actionem esse, quibusdam autem ^contra^
placebat, primum quod pignoris capio extra ius perage-
batur, id est non apud praetorem, plerumque etiam
absente adversario ...

113. D. 50, 16, 238, 2. Idem (sc. Gaius) libro
sexto ad legem duodecim tabularum. — ... quidam
putant, pignus proprie rei mobiiis constitui.

114. Gai. 4, 58sq. — Si in demonstratione plus
aut minus positum sit, nibil in iudicium deducitur. . .
sei suut qui putant minus recte comprehendi, ut qui
forte Stichum et Erotem emerit, recte videatur ita
demonstrare ^quod ego de te hominem Erotem emi%
et si velit, de Sticho alia formula agat . . •

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRL 55^

115. D. 50, 16, 234, 2. Idem (sc. Gaius) libro
secundo ad legem duodecim tabularum. — Yerbum
viyere quidam putant ad cibum pertinere.

cf. I p. 363.

De heredUatis petitione.

116. D. 5, 3, 43. Paulus libro secundo ad Plau-
tium. — Postquam legatum a te accepi, hereditatem
peto. Atilicinus quibusdam placuisse ait non aliter
mihi adversus te dandam petitionem, quam si legatum
redderem.

117. D. 5, 3, 13, 8. Idem (sc. Ulpianus) libro
quinto decimo ad edictum. — Si quis sciens alienam
emit hereditatem, quasi pro possessore possideret^, sic
peti ab eo hereditatem quidam putant.

Dc rei vindicatione.

118*. D. 47, 3,1. Ulpianus libro trigensimo septima
ad edictum. — Tigni . . appellatione continetur omnis
materia, ex qua aedificium constet, vineaeque neces-
saria. unde quidam aiuut tegulam quoque et lapidem
et testam ceteraque, si qua aedificiis sunt utilia, hoc
amplius et calcem et harenam tignorum appellatione
contineri.

118^. D. 10, 4, 7pr. Ulpianus libro vicensimo quarto
ad edictum. — Tigni appeliatione omnem materiam
in lege duodecim tabularum accipimus, ut quibus-
dam . . videtur.

119. D. 6, 1,15, 3. Ulpianus libro sexto decimo
ad edictum. — Si servus petitus vel animal aliud
demortuum sit sine dolo malo et culpa possessoris,
pretium non esse praestandum plerique aiunt.

120. D. 6, 1, 23, 2. Paulus libro vicensimo primo
ad edictum. — Si quis rei suae alienam rem ita
adiecerit, ut* pars eius fieret, veluti si quis statuae

1 FL poBsidet et. emend, Krueger.

554 ADDITAMENTA.

suae bracchium aut pedem alienum adiecerit; aut
scypho ansam vel fundum^ vel candelabro sigillum
aut mensae pedem, dominum eius totius rei effici
yereque statuam suam dicturum et scjphum pleri-
que . . dicunt.
cf. p. 65.

121. D. 6,1,5, 1. Ulpianus libro sexto decimo
ad edictum. — Idem (sc. Pomponius) scribit, si ex
melle meo, vino tuo factum sit mulsum, quosdam
existimasse id . . communicari.

122. D. 41, 1, 7, 7. Gaius libro secundo Rerum
Gottidianarum sive Aureorum. — Est . . media sen-
tentia . . existimantium, si species ad materiam reverti
possit, verius esse, quod Sabinus et Cassius senserunt;
si non possit reverti, verius esse, quod Nervae et Pro-
culo placuit. . . videntur tamen mihi recte quidam
dixisse non debere dubitari quin alienis spicis ex-
cussum frumentum eius sit, cuius et spicae fuemnt.

123. I. 2, 1, 34. — Si quis in aliena tabula pinxerit,
quidam putant tabulam picturae cedere, aliis videtur
picturam, qualiscumque sit, tabulae cedere.

cf. Gai. n, 78.

De adquirendo rerum dominio,

124. Gai. 3, 166. — . . qui nudum ius Quiritium in
servo habet, licet dominus sit, minus tamen iuris in
ea re habere intelligitur quam usufructuarius et bonae
fidei possessor. nam placet ex nulia causa ei adquiri
posse, adeo ut etiam nominatim ei dari stipulatus
fuerit servus, mancipiove nomine eius acceperit, qui-
dam existiment nihil ei adquiri.

De possessione et usucapione.

125. D. 41, 2, 3, 16. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Quidam . . putant columbas . .,
quae ab aedificiis nostris volant, item apes, quae ex

n. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 555

alveis nostris evolant et secundum consuetudinem
redeunt^ a nobis possideri.
cf. Gai. 2, 68.

126. Gai. 4, 153. — . . plerique putant animo quo-
que retineri possessio<[nem, id est ut quamyis neque
ipsi simus in possessione^ neque nostro nomine alius,
tamen si non relinquendae possessionis animo sed
postea reversuri inde discesserimus, retinere posses-
sionem videamur.

127. D. 41, 2; 3, 4. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Ex pluriZnes causis possidere
eandem rem possumus, ut quidam putant et eum qui
usucaperet^ pro emptore et pro suo possidere . . •

128. Seneca ep. 79, 6. — Negant iuris consulti
quidquam publicum usu capi posse.

129. Seneca de benef. 6, 5. — luris consnltorum
illae ineptiae sunt acutae, qui hereditatem negant usu-
capi posse, sed <[posse^ ea quae in hereditate sunt.

130. D. 41, 5, 3. Pomponius libro vicensimo tertio
ad Quintum Mucium. — Plerique putaverunt, si heres
sim et putem rem aliquam ex hereditate esse quae
non sit, posse me usucapere.

131. D. 41, 2, 3; 3. Paulus libro quinquagensimo
qaarto ad edictum. — ... Brutus et Manilius putant
eum qui fundum tisu cepit, etiam thensaurum cepisse . . .
quidam putant Sabini sententiam veriorem esse nec
alias eum qui scit possidere, nisi si loco motus sit,
quia non sit sub custodia nostra.

132? D. 41, 4, 2, 9. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — Procuratorem . ., qui ex auctione,
quam mandatu domini facit, emerit, plerique putant
utilitatis causa pro emptore usucapturum.

133. D. 41, 2, 1, 22. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. — . . Nerva filius ait, per servum
quae peculiariter adquisierint (sc. municipes), et possi-

1 Fl, et enm qui usaceperit et.

556 ADDITAMENTA.

dere et usucapere (eos?) posse; sed quidam contra
putant^ quoniam ipsos servos non possideant.

Be donationibus,

134. D. 27, 3, 1,2. Ulpiauus libro trigesimo sexto
ad edictum. — ... si non mortis causa donaverit tu-
tore auctore (sc. pupillus), . . lulianus scripsit pleros-
que . . putare non valere donationem.

JDe servihitibtis.

135. D. 8, 3, 7 pr. Idem (sc. Paulus) libro vicen-
simo primo ad edictum. — ... iumentum . . ducere
non potest, qui iter tantum habet. qui actum habel^
et plostrum ducere et iumenta agere potest. sed
trahendi lapidem aut tignum neutri eorum ius est.
quidam nec hastam rectam ei ferre licere, quia neqne
eundi neque agendi gratia id faceret et possent fructus
60 modo laedi. qui viam habent eundi agendique ius
habent; plerique et trahendi quoque et rectam hastam
ferendi, si modo fructus non laedat.

136. I. 2, 3, 2. — In rusticorum praediorum servi-
tutes quidam computari . . putant aquae haustum,
pecoris ad aquam adpulsum, ius pascendi^ calcis
coquendae, harenae fodiendae.

cf. D. 8, 3, 1, 1. Ulp. 1. n iDstit.

De agua pluvia arcenda.

137. D. 39, 3, 3pr. Ulpianus Ubro quinquagen-
simo tertio ad edictum. — ... si . . aquam conrivat
(sc. is in cuius fundo aqua oritur) vel si spurcam quis
immittat, posse eum impediri plerisque placuit.

De postUminio.

138. Fest. p. 214. — . . sunt qui credant, perfugam
esse non tam qui alios fugiat sed qui ob spem com-
modorum ad quempiam perfugiat.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 557

b. De iure honorario.

a. Ad edictum aedilium curulium.

De mcmcipiis vendundis.

139. D. 21, 1, 10, 4 Idem (sc. Ulpianus) libro
primo ad edictum aedilium eurulium. — Luscitionem
eam esse quidam putant, ubi homo lumine adhibito
nihil videt.

140. D. 21, 1, 17, 4. Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium curulium. — ... plerumque ab impru-
dentibus, inquit(sc.Vivianus), dici solet eum esse fugiti-
vum, qui nocte aliqua sine voluntate domini emansisset.

141. D. 21, 1,31,25, Ulpianus libro primo ad
edictum aedilium curulium. — Quod emptioni accedit,
partem esse venditionis prudentibus visum est

142. D. 21, 2, 31. Ulpianus libro quadragensimo
secundo ad Sabinum. — Si ita quis stipulanti spon-
deat sanum esse, furem non esse, vispellionem non
esse et cetera, inutilis stipulatio quibusdam videtur,
quia si quis est in hac causa, impossibile est quod
promittitur, si non est, frustra est.

j3. Ad edictum praetoris.
De pactis et conventionihus,

143. D. 2, 14, 7, 14. Ulpianus libro quarto ad
edictum. — Si paciscar, ne operis novi nuntiationem
exsequar, quidam putant non valere pactionem, quasi
in ea re praetoris imperium versetur.

cf. n, 1 p. 97.

144. D. 2, 14, 27, 1. Paulus libro tertio ad edic-
tum. — Si cum reo ad certum tempus pactio facta
sit, ultra neque reo neque fideiussori prodest. quod
si sine persona sua reus pepigerit, ne a fideiussore
petatur, nihil id prodesse fideiussori quidam putant,
quamquam id rei intersit, quia ea demum competere
ei debeat exceptio, quae et reo.

558 ADDITAMENTA.

145. D. 2, 14, 17, 6. Paulus libro tertio ad
edictum. — Cum possessor alienae hereditatis pactus
est> heredi, si evicerit, neque nocere neque prodesse
plerique putant.

De in iits vocando.

146. D. 2/ 4, 4, 2. Ulpianus libro quinto ad
edictum. — (Praetor ait: parentem . . . in ius sine
permissu meo ne quis vocet.) parentem hic utriusque
sexus accipe, sed an in infinitum quaeritur. quidam
parentem usque ad tritavum appellari aiunt, superiores
maiores dici.

cf. p. 72.

147. D. 2, 4, 18. Gaius libro primo ad legem
duodecim tabularum. — Plerique putaverunt nullum
de domo sua in ius vocari licere, quia domus tutissi-
mum cuique refugium atque receptaculum sit, eumque
qui inde in ius vocaret, vim inferri videri.

De vadimoniis.

14.8. D. 2, 10, 1, 2. Ulpianus libro septimo ad
edictum. — Dolum . . malum sic accepimus, ut si
quis venienti in iits^ aliquid pronuntiaverit triste,
propter quod is necesse habuit in ius^ non venire,
teneatur ex hoc edicto, quamvis quidam putent sibi
eum imputare qui credulus fuit.

De cognitoribus et procuratoribus et defensoribus.

149. D. 3, 3, 61. Idem (sc. Paulus) libro primo
ad Plautium. — Plautius ait: cognitorem^ damnatum
non debere conveniri, nisi aut in rem suam datas
esset aut optulisset se, cum sciret cautum non esse,
omnibus placuit.

150. Gai. 4, 84. — Procurator . . nullis certis verbis
in litem substituitur, sed ex solo mandato et absente

1 Trib, ad iadicium.

2 Trib, procuratorem.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 559

et ignorante adversario constituitur. quin etiam sunt
qui putant eum quoque procuratorem videri, cui non
sit mandatum, si modo bona fide accedat ad negotium
et caveat ratam rem dominum habiturum.

151. D. 3, 3, 1. Ulpianus libro nono ad edic-
tum. — ... quamvis quidam, ut Pomponius . . . scribit,
non putent unius rei mandatum suscipientem procu-
ratorem esse, sicuti ne is quidem, qui rem perferendam
vel epistulam vel nuntium perferendum siiscepit, pro-
prie appellatur.

Qaod metm causa geshim erit

152. D. 4, 2, 9, 2. Ulpianus libro undecimo ad
edictum. — ... Pomponius scribit quosdam . . putare
etiam servi manumissionem vel aedificii depositionem,
quam quis coactus fecit, ad restitutionem huius edicti
porrigendam esse.

153. D. 4, 2, 14, 5. Ulpianus libro undecimo
ad edictum. — . . quidam putant bona fide emptorem
ab eo qui rem intulit comparantem non teneri nec
eum qui dono accepit vel cui res legata est.

cf. p. 241.

Be dolo malo,

154. D. 4, 3, 18, 5. Paulus libro undecimo ad
edictum. — Si servum, quem tu mihi promiseras,
alius occiderit, de dolo malo actionem ^mihi)> in eum
dandam plerique . . putant, quia tu a me liberatus sis.

De capite minutis,

155. D. 15, 1, 42. Idem (sc. Ulpianus) libro
duodecimo ad edictum. — In adrogatorem de peculio
actionem dandam quidam . . . putant.

'quamvis Sabinus et Cassius ex ante gesto de pe-
culio actionem non esse dandam existiment'.

560 ADDITAMENTA.

Qui arbitrium receperit.

156. D. 4, 8^ 6. Gaius libro quinto ad edictum
provinciale. — . . etiam de re patris dicitur filium
familias arbitrum esse posse; nam et iudicem eum
esse posse plerisque placet.

157. D. 4, 8, 30. Paulus libro tertio decimo ad edic-
tum. — 8i quis rem, de qua compromissum sit, in
iudicium deducat, quidam dicunt praetorem non inter-
yenire ad cogendum arbitrum sententiam dicere, quia
iam poena non potest esse atque si solutum est
compromissum.

De iureiurando.

158? D. 12, 2, 22. Paulus libro octavo decimo
ad edictum. — Quidam et de peculio actionem dan-
dam in dominum, si actori detulerit servus iusiurandum.

De religiosis.

159. Gai. 2, 7. — . . in provinciali solo placet
plerisque solum religiosum non fieri, quia in eo solo
dominium populi Romani est vel Caesaris, nos autem
possessionem tantum vel usumfructum habere vi-
demur.

De compensationibus.

160. Gai. 4, 66. — ... in compensationem hoc
solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est,
« . . adeo ut quibusdam placeat non omni modo vinum
cum vino aut triticum cum tritico conpensandum, sed
ita si eiusdem naturae qualitatisque sit.

De jpeculio.

161. D. 15, 1, 7, 1. Ulpianus libro vicensimo
nono ad edictum. — . . . Marcellus apud lulianum
notans adicit posse fieri, ut apud alterum ex dominis
servus peculium habeat, apud alterum non, ut puta
si alter ex dominis furiosus sit vel pupillus, si, ut

11. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 561

quidam, inquit, putant, peculium servus habere noD
potest nisi concedente domino.

162. D. 15, 1, 42. Idem (sc. Ulpianus) libro
duodecimo ad edictum. — In adrogatorem de peculio
actionem dandam quidam . . putant.

cf. II, 1 p. 673.

Mandati.

163. D. 17, 1, 3. Paulus libro trigensimo se-
cundo ad edictum. — (Mandavi tibi, ut aliquam rem
mihi emeres.) quod si pretium statui tuque pluris
emisti, qaidam negaverunt te maudati habere actionem,
etiamsi paratus esses id, quod excedit remittere.

cf. supra p. 150.

164. D. 17, 1, 22, 1. Paulus libro trigensimo
secundo ad edictum. — ... tractatum est, si, cum in
diem deberem, mandatu meo in diem fideiusseris et
ante diem solveris, an statim habeas mandati actionem.
et quidam putant praesentem quidem esse mandati
actionem, sed tanti minorem, quanti mea intersit super-
veniente. die solutum fuisse.

De collatione bonorum.

165? D. 37, 6, 8. Papinianus libro tertio Quae-
stionum. — . . quidam filium emancipatum , qui de
bonis conferendis cayere fratribus noluit, audiendum
postea putaverunt, si vellet oblata cautione beneficium
possessionis exercere.

De honis libertorum.

166. Incerti auctoris fragm. Berol. 11 (CoUect.
libr. III p. 299). — . . cum lege de bonis rebusque eorum
hominum ita ius dicere iudicium reddere praetor iu-
beatur, ut ea fiant, quae futura forent, si dediticiorum
numero facti non essent, videamus, ne verius sit quod
quidam senserunt et de universis bonis et de singulis.

Iurispr. antehadr. rell. ed. Bremer. II, 2. 36

562 ADDITAMENTA.

Si quid in fraudem paironi factum siU

167. Incerti auctoris fragm. de foriuQla Fabiana
(Collect. libr. III p. 299). — ... sunt qui contra sen-
<^tiunt, quia haec actio ex con^tractu venit et cum eo
contrahetur, <licet ita concipi>atur formula quasi ex
delicto venerit liberti.

cf. p. 244.

JDe honorum possessione ex testamento militis.

168. D. 29, 1, 17, 4. Gaius libro quinto decimo
ad edictum provinciale. — Si miles testamentum in
militia fecerit, codicillos post militiam et intra annum
missionis moriatur, plerisque placet in codicillis iuris
civilis regulam spectari debere, quia non sunt a milite
facti, nec ad rem pertinere, quod testamento confir-
mati sunt.

Unde legitimi.

169. Gai. 3, 27 sq. — Agnatos . . capite demi-
nutos non secundo gradu post suos heredes vocat
(sc. praetor), . . . sed tertio proximitatis nomine . . .
itaque si quis alius sit qui integrum ius agnationis
habebit, is potior erit, etiam si longiore gradu fuerit.
idem iuris est, ut quidam putant, in eius agnati persona,
qui proximo agnato omittente hereditatem nihilo magis
iure legitimo admittitur. sed sunt qui putant hunc
eodem gradu a praetore vocari, quo etiam per legem
agnatis hereditas datur.

Testamenta quem ad modum aperiantur.

170. D. 50, 1, 5. Paulus libro quadragensimo
quinto ad edictum. — Labeo indicat eum, qui pluribus
locis ex aequo negotietur, nusquam domicilium habere.
quosdam autem dicere refert pluribus locis eum in-
colam esse aut domicilium habere.

cf. Paul. Sent. 4, 6, 2.

II. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 563

TJt usufructus nomine caveatur.

171? D. 7, 5, 10, 1. Ulpianus libro septua-
gensimo nono ad edictum. — Si usus tantum pecuniae
legatus sit, quia in hac specie usus appellatione etiam
fructum contineri magis accipiendem est, stipulatio
ista erit interponenda. et quidam aiunt non ante

hanc interponi stipulationem, quam data fnerit pecunia.

«

Be Aamno infecto.

172. D. 39, 2, 32. Gaius libro vicensimo octavo
ad edictum provinciale. — Si aedibus meis proximae
sint aedes meae et tuae, quaeritur, an, si hae vitium
mihi faciant, cavere mihi debeas pro damno pro-
priarum mearum aedium, scilicet pro qua parte dominus
existes. et hoc plerisque placet.

173. D. 39, 2, 24, 7. Idem (sc. Ulpianus) libro
octogensimo primo ad edictum. — . . si fiirni iiomine
damni infecti fuerit cautum, deinde fumarii culpa
damnum datum fuerit, non venire in hanc stipulationeui
plerisque videtur.

Sequuntur haec : ^Cassius quoque ait . . .'

174? D. 39, 2, 17pr. Ulpianus libro quinqua-
gensimo tertio ad edictum. — Si quis missum in
possessionem, cum esset in aliena potestate, non ad-
miserit, plerique putant noxalem (?) actionem eo nomine
competere.

175? D. 39, 2, 13pr. Ulpianus libro quinqua-
gensimo tertio ad edictiim. — Qui bona fide a non
domino emit, videndum est, numquid repromittat, non
etiam satis det. quod quibusdam videtur.

De incendio ruina.

176. D. 47, 9, 5. Gaius libro vicesimo primo
ad edictum provinciale. — Si quis ex naufragio vel
ex incendio ruinave servatam rem et alio loco posi-
tam subtraxerit aut rapuerit, furti scilicet aut alias vi

36*

564 ADDITAMENTA.

bonorum raptornm iadicio tenetur, maxime si non in-
tellegebat ex naufragio vel incendio ruinave eam esse.
iacentem quoque rem ex naufragio, quae fluctibus ex-
pulsa sit, si quis abstulerit, plerique idem putani

De iure deliberandu

177. D. 30, 87. Papinianus libro octavo decimo
Quaestionum. — Filio pater, quem in potestate re-
tinuit, heredi pro parte instituto legatum quoque
relinquit . . . sententia est existimantium denegandam
ei legati petitionem, si patris abstinuerit hereditate.

178. D. 29, 2, 20, 4. Ulpianus libro sexagesimo
primo ad edictum. — Papinianus scribit filium heredem
institutum qui se bonis paternis abstinuit volgo
putare quosdam, si a statu libero pecuniam accepit,
a creditoribus conveniendum, sive nummi peculiares
fuerint sive non fuerint, quia ex defuncti voluntate
accipitur, quod condicionis implendae causa datur.

179. D: 29, 4, 24, 1. Paulus libro sexagesimo
ad edictum. — (Si dolo tutoris omiserit pupillus causam
testamenti et legitimam hereditatem possideat, danda
est legatorum actio in pupillum.) sed hoc et in eo
qui pubes est plerique putant observandum, ut pro
qua parte possideat, teneatur^ quamvis praetor perinde
in eum det actionem, atque si adisset hereditatem.

Ne quid in flumine publico ripave eius fiat, quo <diter

aqua fluat

180. D. 43, 13, 1, 6. Ulpianus libro sexa-
gensimo octavo ad edictum. — Sunt qui putent, exci-
piendum hoc interdicto: .^quod eius ripae muniendae
causa non fiet', scilicet ut, si quid fiat^ quo aliter
aqua fluat, si tamen muniendae ripae causa fiat, in-
terdicto locus non sit. sed nec hoc quibusdam placet:
neque enim ripae cum incommodo accolentiiyn mu-
niendae sunt.

cf. Lenel Edict. p. 369 n. 8.

n. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 565

JJnde vi,

181. D. 43, 16, 1, 14. Ulpianus libro sexa-
gensimo nono ad edictum. — . . . si quod alius
deiecit, ratum habuero, sunt qui putent secundum
Sabinum et Cassium qui ratihabitionem mandato
comparant, me videri deiecisse interdictoque isto
teneri.

De rivis,

182. D. 43, 21, 1, 7. Ulpianus libro septua-
gensimo ad edictum. — (Praetor ait: rivwm specus
septa reficere purgare aquae ducendae causa . . .)
purgandi verbum plerique . . putant ad eum rivum
pertinere qui integer est.

Si opus nomm nuntiatum erit

183. D. 39, 1, 20, 8. Ulpianus libro septua-
gensimo primo ad edictum. — . . si quaeratur, an in
heredem eius qui opus fecit, interdictum hoc competat,
sciendum est Labeonem existimasse in id quod ad eum
pervenit dumtaxat dari oportere vel si quid dolo malo
ipsius factum sit, quo minus perveniret. nonnulli
putant in factum esse dandam quam interdictum.

De arhoribus caedendis.

184. D. 43, 27, 1, 2. Ulpianus libro septua-
gensimo primo ad edictum. — Si arbor aedibus alienis
impendet, utrum totam arborem iubeat praetor adimi
an vero id solum, quod superexcurrit, quaeritur. et
Rutilius ait a stirpe excidendam idque plerisque videtur
verius.

Utruhi.

185. D. 41, 2, 13, 2. Idem (sc. Ulpianus) libro
septnag^nsimo secundo ad edictum. — . . quaeritur,
si quis hominem venditori redhibuerit, an accessione
uti possit ex persona eius. et sunt qui putent non

566 ADDITAMENTA.

px)sse, quia venditionis est resolutio redhibitio; alii
emptorem venditoris accessione usarum et venditorem
emptoris.

3. Incertorum libri.

De vetenim libris v. supra p. 505. fragmentis ea
addidi, quae incertos de iuris conBultorum sententiis rettu-
li$se dicuntur.

1. De iure sacro.
De sacerdotibus puhlicis,

1. Gell. 10, 15, 1. — Caerimoniae impositae
flamini Diali multae, item castus multiplices, quos in
libris, qui de sacerdotibus publicis compositi sunt . . .
scriptos legimus.

cf. Fabius Pictor: I. p, 10.

De iure pontificio.

2. Gell. 16, 6, 12. — ... scriptum invenimus in
commentariis quibusdam ad ius pontificium pertinen-
tibus ^bidennes' primo dictas d littera inmissa, quasi
^biennes', tum longo usu loquendi corruptam vocem
esse et ex ^bidennibus' ^bidentes' factum, quoniam id
videbatur esse dictu facilius leniusque.

2. De iure privato.

a. De iure civili.

De legatis.

3. D. 33, 4, 6, 1. Labeo libro secundo posteriorum
a lavoieno epitomatorum. — ... Servii auditores
rettulerunt et q. s.

V. I p. 171.

4. D. 29, 7, 14 pr. Scaevola libro octayo Quae-
stionum.

V. II, 1 p. 355.

n. INCERTORUM SENTENTIAE ET LIBRI. 567

De adoptione.

5. Gell. 5, 19, 12 sq.
V. I p. 21.

De communione et societate.

6. Paul. ex Festo p. 82. — Erctum citumque
fit inter consorteS; ut in libris legum Romanorum
legitur.

In notis a Valerio Probo congestis est: F. E familiae
erciscundae. CoUect. libr. iur. II. p. 147.

7. D. 17, 2, 65, 8. Paulus libro trigesimo
secundo ad edictum. — . . scriptum est posse procu-
ratori quoque mea socium meum renuntiare.

cf. I. p. 223.

De furto.

8. Gai, 3, 194. — ... sunt qui scribunt furtum
manifestum aut lege <(intellegi)y aut natura.

De formula.

9. Gai. 4, 60. — . . nos apud quosdam scriptum
invenimus, in actione depositi et denique in ceteris
omnibus in quibus damnatus unusquisque ignominia
notatur, eum qui plus quam oporteret demonstrayerit,
litem perdere, veluti si quis una re deposita duas
pluresve <(se de^posuisse demonstraverit, aut si is
cui pugno mala percussa est^ in actione iniuriarum
etiam aliam partem corporis percussam sibi demon-
straverit.

De officio ii^icis.

10. Gell. 14, 2, 1. — Quo primiim tempore a
praetoribus lectus in iudices sum, ut iudicia, quae
appellantur privata susciperem; librps utriusque linguae
de officio iudicis scriptos conquisivi . . . atque in
dierum quidem diffissionibus comperendinationibusque
et aliis quibusdam legitimis ritibus . . ex Sabini

568 ADDITAMENTA.

Masurii et quorundam aliorum iurisperitorum commen-
tariis commoniti et adminiculati sumus.
cf. Sabinus: 11, 1 p. 660.

b. De iure hoQorario.
De mancipiis vendundis.

11. Gell. 4, 2, 13. — Non praetereundum est,
id . . in libris veterum iuris peritorum scriptum esse
et q. s.

V. p. 260.

CommodatL

12. D. 13, 6, 18 pr. Gaius libro nono ad edictum
provinciale. — ... si communem amicum ad cenam
invitaverimus tuque eius curam suscepisses et ego tibi
argentum commodaverim, scriptum . . apud quosdam
invenio, quasi dolum tantum praestare debeas.

III. QUAE QUAERUNTUR VEL DUBITANTUR
QUAEQUE QUAESITA VEL DUBITATA SUNT.

Ea inprimis proposui quae huius generis apud Oaium
leguntur. non nulla iam alia ratione prolata itemm pro-
ferenda erant.

1. Ad ius publicum.
De pMnsdtis.

1. Liv. 3, 55. — Omnium primum, cum yelut in
controverso iure esset, tenerenturne patres plebi
scitis, legem centuriatis comitiis tulere, ut quod . . .

De senatus consulto.

2. Gai. 1; 4. — Senatus consultum est quod
senatus iubet atque constituit; idque legis vicem
optinet; quamvis fuerit quaesitum.

III. QUAE QUAERUNTUR VEL DUBITANTUR ETC. 569

De cenm,

3. Dosith. 17. — Magna . . dissensio est inter
peritoS; utrum eo tempore vires accipiant omnia, qiu>
in censu aguntur^ an eo tempore quo lustrum conditur
. . . quod ideo quaesitum est, quoniam omnia quae
in censu aguntur lustro confirmantur.

2. Ad ius privatum.

a. De iure civili.

JDe adquirenda hereditate.

4. D. 29, 2, 24 pr. Ulpianus libro septimo ad
Sabinum. — Fuit qiiaestionis, an pro herede gerere
yideatur, qui pretium hereditatis omittendae causa
capit.

'et optinuit hunc pro herede . . non gerere . /

Be legitimis heredibus.

5. Gai. 3, 16. — . . si defuncti nullus frater extet,
<sed> sint liberi fratrum, ad omnes quidem hereditas
pertinet. sed quaesitum est, si dispari forte numero
sint nati, ut ex uno uniis vel duo, ez altero tres vel
quattuor, utrum in stirpes dividenda sit hereditas,
sicut inter suos heredes iuris est, an potius in capita.

cf. n, 1 p. 431.

6.- Gai. 3, 87. — Suus ; . et necessarius heres
an aliquid agant in iure cedendo quaeritur.
cf. p. 39.

De honis Latinorum libertinorum.

7. Gai. 3, 71. — . . quaeritur an hoc senatus con-
sultum (sc. quod Lupo et Largo consulibus factum est)
ad eos patroni liberos pertineat, qui ex filia nepteve
procreantur, id est ut nepos meus ex filia potior sit
in bonis Latini mei quam extraneus heres. item
<^an^ ad matemos Latinos hoc senatus consultum

1

570 ADDITAMENTA.

pertineat quaeritur, id est ut in bonis Latini materni
potior sit patronae filius quam heres extraneus matris.
cf. p. 21.

De legatis.

8. Gai. 2, 200. — IUud quaeritur, quod sub con-
dicione per vindieationem legatum est^ pendente con-
dicione cuius sii

cf. II, 1 p. 439; supra p. 144

9. Gai. 2, .212. — . . si post mortem testatoris
ea res (sc. quae sinenc^i modo legatum est) heredis
esse coeperit, quaeritur an utile sit legatum.

10. D. 33, 7, 21. Pomponius libro primo Fidei-
commissorum. — (Cum fundus sine instrumento legatus
sit,) de molis . . quaeri solet, cum ita adfixae itave
inaedificatae sint^ ut partes aedificiorum esse videantur.

De libertate relicta.

11. Gai. 2, 236. — Nec libertas . . poenae nomine
dari potest, quamvis de ea re fuerit quaesitum.

De patria potestate.

12. Gai. 1, 106. — .. illa quaestio, an minor
natu maiorem natu adoptare possit, utriusque adop-
tionis communis est.

13. Gai. 1, 74. — . . si peregrinus civem Romanum
duxerit, an ex senatusconsulto causam probari . possit,
quaesitum est.

De societate.

14. Gai. 3, 149. — Magna . . quaestio fuit, an ita
coiri possit societas^ ut quis maiorem partem lucretur,
minorem damni praestet.

cf. Q. Mucius: I p. 96 et Servius Salpicius: p. 222.

De iure dotium.

15. Gai. 2, 63. — (Dotale praedium maritus
invita muliere per legem luliam prohibetur alienare .)

lU. QUAE QUAERUNTUR VEL DUBITANTUR ETC. 571

quod . . ius utrum ad Italica tantum praedia an etiam
ad provincialia pertineat, dubitatur.

De furtis.

16. Gai. 3, 208. — . . sciendum est quaesitum
esse an inpubes rem alienam amovendo furtum faciat.

17. Gai. 3, 184. — . . illorum sententia qui
existimaverunt, donec perferret eo quo fur desti-
nasset; deprehensum furtum manifestum esse, ideo non
videtur probari, quia magnam recipit dubitationem,
utrum unius diei an etiam plurium dierum spatio id
terminandum sit.

18. 6aL 3, 198. — . . illud quaesitum est, cum
Titius servum meum sollicitaverit, ut quasdam res
mihi subriperet et ad eum perferret, <et servus> id
ad me pertulerit, ego, dum volo Titium in ipso
deHcto deprehendere, permiserim servo quasdam res
ad eum perferre, utrum furti an servi corrupti iudicio
teneatur Titius mihi, an neutro.

19. D. 47, 2, 21 pr. Ulpianus libro quadra-
gensimo ad Sabinum. — Yolgaris est quaestio, an
is qui ex acervo frumenti modicum sustulit, totius rei
furtum faciat an vero eius tantum quod abstulit.

De Uge Aquilia,

20. D. 47, 1, 2, 1. 3. IdemXsc. Ulpianus) libro
quadragensimo tertio ad Sabinum. — Qui . . hominem
siibripuit et occidit, quia subripuit, furti, quia occidit,
AquiUa tenetur, neque altera harum actionum alteram
consumit . . . quaesitum est, si condictus fuerit ex
causa furtiva an nihilo minus lege Aquilia agi possit.

De condictione.

21. Gai. 2, 82. — . . de pupillo . . quaeritur an
num<(mi> quos mutuos dedit, ab eo qui accepit, actione
eos persequi possit, quoniam potest.

572 ADDITAMENTA.

Be litteranim oUigafiane.

22. Gai. 3, 133. — Transscripticiis . . nominibus
an obligentur peregrini, . . quaeritur ...

cf. II, 1 p. 308 et supra p. 60.

De verhorum ohligatione.

23. Gai. 3, 103. — .. illud quaesitum est, si quis
sibi et ei cuius iuri subiectus non est, dari stipuletur,
in quantum valeat stipulatio.

cf. II, 1 p. 535 et supra p. 61.

24. Gai. 3, 167*. — Illud quaeritur an quod
domini nomen adiectum efficit, idem faciat nnius ex
dominis iussum intercedens.

cf. n, 1 p. 480.

25. Gai. 3, 119. — . . illud quaeritur, si servus
aut peregrinus spoponderit, an pro eo sponsor aut
fidepromissor obligetur.

26. Gai. 3, 122. — . . quaeritur an post legem
Furiam adhuc legis Appuleiae beneficium supersit. et
utique extra Italiam superest . . . sed an etiam
<(in^ Italia beneficium legis Appuleiae supersit^ valde
quaeritur.

De liberatione.

27. Gai. 3, 168. — . . quaeritur, si quis consen-
tiente creditore aliud pro alio solverit, utrum ipso
iure liberetur . • . , an ipso inre maneat obligatus,
sed . adversus petentem exceptione doli mali defendi
debeat . . .

cf. II, 1 p. 539 et supra p. 62. 161.

28. Gai. 3, 172. — . . . an . . in partem acceptum
fieri possit, quaesitum <est>.

29. D. 46, 4, 8 pr. Idem (Ulpianus) libro quadra-
gensimo octavo ad Sabinum. — An inutilis acceptilatio
utile habeat pactum, quaeritur.

m. QUAE QUAERUNTUR V£L DUBITANTUR ETC. 573

De adquirendo rerum dominio,

30. Gai. 2, 79. — . . si ex uvis <aut olivis aut
spicis) meis vinum aut oleum aut.frumentum feceris,
quaeritur utrum meum sit id vinum aut oleum aut
frumentum, an tuum. item si ex auro aut argento meo
vas aliquod feceris vel ex tabulis meis navem aut
armarium aut subsellium fabricaveris; item si ex lana
mea vestimentum feceris, vel si ex vino et melle
meo mulsum feceris, sive ex medicamentis meis em-
plastrum vel coUyrium feceris <quaeritur, utrum tuum
sit id quod ex meo offeceris^ an meum.

De possessUme et tmmpume,

31. Gai. 2, 90. — Per eas . . personas quas in
manu mancipiove habemus, proprietas quidem ad-
quiritur nobis ex omnibus causis, sicut per eos qui in
potestate nostra sunt; an autem possessio adquiratur,
quaeri solet^ quia ipsas non possidemus.

cf. D. 42, 2, 1, 22.

32. Gai. 2, 94. — De illo quaeritur, an per eum
seryum in quo usumfructum habemus, possidere aliquam
rem et usucapere possimus, quia ipsum non possidemus.

33. Gai. 2, 95. — . . de possessione quaeritur,
an <per liberam)> personam nobis adquiratur.

34. D. 41, 9; 1, 2. Ulpianus libro trigensimo
primo ad Sabinum. — Est quaestio volgata an sponsus
possit . . . rem pro dote usucapere.

Ulpianus addit: ^et lulianus inquit, si'.

b) De iure honorario.

Mandati,

35. Gai. 3, 156. — . . adeo haec ita sunt ut
quaeratur an mandati teneatur qui mandavit tibi, ut
Titio pecuniam faenerares.

cf. I p. 207 n, 1 p. 574.

574 ADDITAVENTA.

Locati conducti,

36. Gai. 3, 143. — . . si alieno arbitrio merces
periaissa sit, velut quanti Titius aestimaverit^ quaeri-
tur, an loeatio et conduetio contrahatur. qua de
causa si fulloni polienda curandave, sarcinatori sarcienda
vestimenta dederim, nulla statim mercede constituta,
postea tantum daturus quanti inter nos convenerit,
quaeritur an locatio et conductio contrahatur.

37. Gai. 3, 144. — Item si rem tibi utendam
dederim et invicem aliam rem utendam acceperim^
quaeritur an locatio et conductio contrahatur.

38. Gai. 3, 145. — Adeo . . emptio et venditio
et locatio conductio familiaritatem aliquam inter se
habere videntur, ut in quibusdam causis quaeri soleat,
utrum emptio et venditio contrahatur an locatio et
conductio. veluti si qua res in perpetuum locata sit,*
quod evenit in praediis municipum quae ea lege locan-
tur, et quamdiu vectigal praestetur, neque ipsi con-
ductori neque heredi eius praedium auferatur.

39. Gai. 3, 146. — Item [quaeritur], si gladiatores
ea lege tibi tradiderim, ut in singulos qui integri
exierint, pro sudore denario XX mihi darentur^ in
eos vero singulos, qui occisi aut debilitati fuerint,
denarii mille, quaeritur utrum emptio et venditio an
locatio et conductio contrahatur.

m

40. Gai. 3, 147. — Item quaeritur, si cum auri-
fice mihi convenerit, ut is ex auro suo certi pon-
deris certaeque formae anulos mihi faceret, et
acceperit verbi gratia denarios CC, utrum emptio et
venditio an locatio et conductio contrahatur.

cf. p. 76.

•IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACDERUNT ETC. 575

IV. QUAE RECEPTA SDNT, PLACUERUNT,
CONSTANT SIMILIAQUE.

m

Ex Gaio tantam recepi qnae ^placuisse' dicuntur,
ctim alia spuria esse possint.

1. Ad ius publicum.
De constiiutione principis.

1. Gai. 1, 5. — Conatitutio principis est quod
imperator decreto vel edicto vel epistula constituit.
nec umquam debitatum est, quin id legis yicem opti>
neat.

De desuetudine.

2. D. 1, 3, 32, 1. lulianus libro LXXXIV Di-.
gestorum. — ... illud receptum est^ ut leges non
solum suffragio legis latoris, sed etiam tacito consensu
omnium per desuetudinem abrogentur.

3. D. 48; 3, llpr. Celsus libro trigensimo septimo
Digestorum. — Non est dubium, quin, cuiuscumque
est provinciae homo^ qui ez custodia prodacitur, cogno-
scere debeat is, qui ei provinciae praeest, in qua pro-
vincia agitur.

2. Ad ius privatum.

a) Ad ius civile.

De testamentis.

4. 6ai. 2, 105. — In testibus . • non debet is esse
qui in potestate est aut familiae emptoris aut ipsius
testatoris; quia . . . totum hoc negotium quod agitur
testamenti ordinandi gratia, creditur inter familiae
emptorem agi et testatorem . . . itaque reprobatum
est in ea re domesticum testimonium.

5. 6ai. 2, 117. — Solemnis . . institutio haec
est *Titius heres esto'. sed et illa iam comprobata vi-
detur *Titium heredem esse iubeo'. at illa non est
comprobata 'Titium heredem esse volo'. sed et illae

676 ADDITAMENTA.

a plerisque improbatae sunt ^Titium heredem instituo',
item ^heredem facio*.

6. D. 28, 5, 31, 1. Gaius libro septimo decimo
ad edictum provinciale. — Hereditarium servum ante
aditam hereditatem . . . placuit heredem institui posse . . .

7. Gai. 2, 132. — <Masculini . . . sexus perso^nas
placuit non aliter recte ex<^heredari, nisi nominatim
exheredentur . . .>

8. Gai. 1, 25. — Hi . . qui dediticiorum numero
sunt, nuUo modo ex testamento capere possunt, non
magis quam quilibet peregrinus, nec ipsi testamentnm
facere possunt secundum id quod magis placuit.

De legitimis heredibus.

9. Gai. 3, 8. — . . placebat nepotes neptesve, item
pronepotes proneptesve in parentis sui locum succedere.

10. Gai. 3, 16. — . . si defuncti nuUus frater
extet, <(sed^ sint liberi fratrum, ad omnes quidem
hereditas pertinet. sed quaesitum est, si dispari forte
numero sint nati, ut ex eo uno unus vel duo, ex
altero tres vel quattuor, utrum in stirpes dividenda
sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris est, an
potius in capita. iam dudum tamen placuit, in capita
dividendam esse hereditatem.

11. Gai. 3, 14. — Quod ad feminas . . attinet,
in hoc iure (sc. quod ad intestatorum hereditates
attinet) aliud in ipsarum hereditatibus capiendis placuit,
aliud in ceterorum bonis ab his capiendis. nam femi-
narum hereditates proinde ad nos agnationis iure red-
eunt atque masculorum; nostrae vero hereditates ad
feminas ultra consanguineorum gradum non pertinent.

Be legatis,
De legatis per vindicationem,

12. Gai. 2, 196. — Eae , . solae res per vindi-
cationem legantur recte, quae ex iure Quiritium ipsius

J

IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACUERUNT ETC. 577

testatoris sunt. sed eas quidem res quae pondere
numero mensura coustant, placuit sufficere^ si mortis
tempore sint ex iure Quiritium testatoris, veluti vi-
num oleum frumentum pecuniam numeratam. ceteras
vero res placuit utroque tempore testatoris ex iure
Quiritium esse debere, id est et quo faceret testa-
mentum et quo moreretur; alioquin inutile est legatum.

13. Gai. 2, 199. — Illud constat, si duobus
pluribusve per vindicationem eadem res legata sit^
sive coniunctim sive disiunctim^ et omnes veniant
ad legatum, partes ad singulos pertinere et defici-
entis portionem collegatario adcrescere.

JDe legato per damnationem relicto.

14. Gai. 2, 245. — . . constat ab eo qui in
potestate <(tua> est, herede instituto recte tibi legari;
sed si tu per eum heres extiteris, evanescere legatum,
quia ipse tibi legatum debere non possis; si vero
filius emancipatus aut servus manumissus erit vel
in alium translatus, et ipse heres extiterit aut alium
fecerit, deberi legatum.

15. D. 33, 4, 15. Gaius libro secundo de legatis
ad edictum praetoris. — Licet placeat pigneratas
res vel in publicum obligatas heredem^ qui dare iussus
est,* liberare debere, tamen . . •

De legato quod smendi modo relingmtm,

16? Gai. 2, 280. — ... scio . . luliano placuisse,
in eo legato, quod sinendi modo relinquitur, idem
iuris esse quod in fideicommissis; quam sententiam
et his temporibus magis optinere video.

JDe legato condicionali.

17. D. 35, 1, 63 pr. Gaius libro tertio ad legem
luliam et Papiam. — Cum ita legatum sit *si Titio

lurispr. antehadr. relL ed. Bremer. II, 2. 37

578 ADDITAMENTA.

non nubserit' vel ita ^si neque Titio neque Seio neque
Maevio nupserit' et denique si plures personae com-
prehensae fueriut, magis placuit^ cuilibet eorum si
nubserit, amissuram legatum, nec videri tali con-
dicione viduitate iniunctam^ cum alii cuilibet satis
commode possit nubere.

18. D. 35, 1, 24. Idem (sc. lulianus) libro quin-
quagesimo quinto Digestorum. — lure civili receptum
est, quotiens per eum , cuius interest condicionem
<^non^ impleri, fit, quo minus impleatur, ut perinde
habeatur, ac si impleta condicio fuisset.

De caducis.

19? D. 31, 55 pr. Gaius libro duodecimo ad
legem luliam et Papiam. — Si Titio et mihi eadem res
legata fuerit et is die cedente legati decesserit me herede
relicto et vel ex mea propria causa vel ex hereditaria
legatum repudiavero, magis placere video partem
defecisse.

20? D. 31, 55, 1. Gaius libro duodecimo ad
legem luliam et Papiam. — Si eo herede instituto,
qui vel nihil vel non totum capere potest, servo here-
ditario legatum fuerit, tractantibus nobis de capacitate
videndum est, utrum heredis an defuncti persona an
neutrius spectari debeat. et post multas varietates
placet, ut quia nuUus est dominus, in cuius persona
de capacitate quaeri possit, sine uUo impedimento ad-
quiratur legatum hereditati atque ob id omnimodo ad
eum pertineat, quicumque postea heres extiterit.

Ad legem Falcidiam,

21. D. 35, 2, 76, 1. — Gaius libro tertio de
legatis ad edictum praetoris. — ... placuit legata,
quae legatarii non capiunt, cum apud heredes sub-
sederint, hereditario iure apud eos remanere intellegi
et ideo quadranti imputanda.

IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACUERUNT ETC. 579

De usufructu legato.

22. D. 1, 1; 3; 2. Gains libro secundo Berum
Cottidianarum vel Aureorum. — Ne . . in universum
inutiles essent proprietates semper abscedente usu-
fructU; placuit certis modi extingui usumfiructum et
ad proprietatem reverti.

23. D. 7, l^ 56. Gaius libro septimo decimo ad
edictum provinciale. — An ususfructus nomine actio
municipibus dari debeat, quaesitum est ... placuit
dandam esse actionem. unde sequens dubitatio est^
quousqne tuendi essent in eo usu fructu municipes;
et placuit centum annos tuendos esse municipes . . •

De servo legato.

24 D. 30, 69, 5. — Idem (sc. Gaius) libro se-
cundo de legatis ad edictum praetoris. — Si res quae
legata est an in rerum natura sit dubitetur, forte si
dubium sit, an homo legatus vivat, placuit agi quidem
ex . testamento posse, sed officio iudicis contineri, ut
cautio interponeretur, qua heres caveret eam rem
persecuturum et, si nactus sit, legatario restituturum.

De Uberatione legata.

25? D. 34, 3, 3pr. Ulpianus libro vicensimo tertio
ad Sabinum. — Liberationem debitori posse legari
iam certum est.

De fideicommissis.

26. Gai. 2, 288. — . . poenae nomine iam non
dubitatur nec per fideicommissum . . relinqui posse.

De libertate relicta.

21. D. 40, 4, 16. — Idem (sc. lulianus) libro
trigensimo sexto Digestorum. — Si ita scriptum fuerit:
*cum Titius annorum triginta erit, Stichus liber
esto . . .' et Titius, antequam ad annum trigensimum

37*

580 ADDITAMENTA.

perveniret, decesserit, Sticho libertas competet . • . nam
favore libertatis receptum est, ut mortuo Titio tempus
superesse videretur, quo impleto libertas contingeret.

De statu libero.

28. Gai. 2, 200. — ... exemplo statu liberi, id
est eius servi qui testamento sub aliqua condicione
liber esse iussus est; quem constat interea heredis
servum esse.

De libertorum honis.

29w Gai. 3, 69. — ... illud . . constare videtur, si
solos liberos ex disparibus partibus patronus <^heredes
instituerit, ex isdem partibus bona Latini^ si patri
heredes exis^tant, ad eos pertinere . . .

Be jpatria potestate.

30. Gai. 1, 89. — . . placuit, si ancilla ex cive
Bomano conceperit, deinde manumissa pepererit, qui
nascitur liberum nasci.

31. Gai. 1, 101. — . . per populum feminae non
adoptantur, nam id magis placuit.

De manu.

32. Gai. 1, 115^. — . . . si omnino qualibet ex causa
uxor in manu viri sit^ placuit eam filiae iura nancisci.

De emptione venditione et locatione condudione.

33. Gai. 3, 146. — ... iam . . non dubitatur
quin sub condicione res veniri aut locari possint.

34. D. 19, 2, 2, 1. Gaius libro secundo Rerum
Cottidianarum. — Adeo . . . familiaritatem aliquam
habere videntur emptio et venditio, item locatio et con-
ductio, ut in quibusdam quaeri soleat utmm emptio
et venditio sit an locatio et conductio, ut ecce si cum
aurifice mihi convenerit, ut is ex auro suo anulos mihi
faceret certi ponderis certaeque formae et acceperit

IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACUERUNT ETC. 581

verbi gratia trecenta, utrum emptio et venditio sit an
locatio et conductio? sed placet unum esse negotium
et magis emptionen et venditionem esse.

35. 6ai. 3, 145. — . . si qua res in perpetuum
locata est; quod evenit in praediis municipum, . . . magis
placuit locationem conductionenque esse.

36. Gai. 3, 146. — . . si gladiatores ea lege
tibi tradiderim, ut in singulos qui integri exierint, pro
sudore denarii XX mihi darentur^ in eos vero singulos
qui occisi aut debilitati fuerint, deuarii mille^ quae-
ritur, utrum emptio et venditio an locatio et conductio
contrahatur. et magis placuit eorum qui integri exierint
locationem et conductionen contractam videri^ at eorum
qui occisi aut debilitati sunt, emptionem et vendi-
tionem esse.

De communione.

37. D. 10, 3, 2, 1. Gaius libro septimo ad
edictum provinciale. — In tribus duplicibus iudiciis
familiae erciscundae, communi dividundo, finium re-
gundorum quaeritur, quis actor intellegatur, quia par
causa omnium videtur. sed magis placuit eum videri
aciorem, qui ad iudicium provocasset.

cf. D. 6, 1, 13.

De iure dotium.

38. D. 24, 2, 2, 2. Gaius libro undecimo ad
edictum provinciale. — In sponsalibus . . discutiendis
placuit renuntiationem intervenire oportere, in qua re
baec verba probata sunt: condicione tua non utor.

39. Gai. 1, 146 sq. — Nepotibus . . neptibusque
ita demum possumus testamento tatores dare, si post
mortem nostram in patris sui potestatem [iure] reca-
suri non sint . . . cum tamen in compluribus aliis
causis postumi pro iam natis habeantur, et in hac
causa placuit non minus postumis quam iam natis
testamento tutores dari posse, si modo in ea causa

582 ADDITAMENTA.

sint, ut si yiyis nobis nascantur, in potestate nostra
fiant.

De furtis.

40. Gai. 2, 51. — ... <cum)> inprobata sit eorum
sententia, qui putaverint furtivum fundum fieri posse.

41. Gai. 3, 184? — Manifestum furtum quidam
id esse dixerunt, quod dum fit deprehenditur. alii
vero ulterius, quod eo loco deprehenditur ubi fit . . .
illorum sententia qui existimaverunt, donec perferret
eo quo fur destinasset, deprehensum furtum mani-
festum esse, ideo non videtur probari, quia magnam
recipit dubitationem ^ utrum unius diei an etiam
plurium dierum spatio id terminandum sit ... ex
duabus itaque superioribus opinionibus alterutra ad-
probatur, magis tamen plerique posteriorem probant

42. Gai. 3, 200. — ^ . . placuit eum qui servum
suum quem alius bona fide possidebat, ad se rever-
sum celaverity furtum committere.

43. Gai. 3, 197. — Placuit . . eos qui rebus com-
modatis aliter uterentur quam utendas accepissent, ita
furtum committere, si intellegant id se invito domino
facere, eumque^ si intellexisset, non permissurum; at
si permissurum credant, extra furti crimen videri.

44. Gai. 3, 204. — • . . constat creditorem de
pignore subrepto furti agere posse, adeo quidem, ut
quamvis ipse dominus, id est ipse debitor, eam rem
subripuerit, nihilo minus creditori competat actio furti.

De lege Aquilia.

45. Gai. 3, 219. — . . placuit ita demum ex
ista lege (sc. Aquilia) actionem esse^ si quis corpore
suo damnum dederit.

De verborum obligatione.

46. D. 45, 3, 28, 2. Gaius libro tertio de ver-
borum obligationibus. — ... cum placeat dominum
servo dari stipulari posse.

j

IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACUERUNT ETC. 583

47. D. ibid. 28, 1. — Si servus communis ex re
unius stipulatus erit, magis placuit utrique adquiri,
sed eum, cuius ex re facta est stipulatio, cum socio
communi dividundo aut societatis iudicio de parte
reciperanda recte acturum; idemque esse dicendum et
si ex operis suis alteri ex dominis servus adquirit.

48. Gai. 3, 114. — . . servus adstipulando nihil
agit, quamvis ex ceteris omnibus causis stipulatione
domino adquirat. idem de eo qui in mancipio est,
magis placuit; nam et is servi loco est.

/ 49. Gai. 3, 158. — ... generaliter placuit ab
heredis persona obligationem incipere non posse.

Be rei vindicatione,

50. D. 6, 1, 56. Idem (sc. lulianus) libro quin-
quagensimo octavo Digestorum. — Vindicatio non ut
gregis, ita et peculii recepta est.

51. Gai. 2, 11. — Quae publicae sunt, nuUius
videntur in bonis esse: ipsius enim universitatis esse
creduntur.

De adquirendo rerum dominio.

52. Gai 2, 91. — De his . • servis in quibus
tantum usumfructum habemus^ ita placuit, ut quid-
quid ex re nostra vel ex operis suis adquirant, id
nobis adquiratur; quod vero extra eas causas, id
ad dominum proprietatis pertineat.

53. Gai. 2, 92. — Idem placet de eo qui a nobis
bona fide possidetur; sive liber sit sive alienus servus.
quod enim placuit de usufructuario , idem probatur
etiam de bonae fidei possessore.

54. Gai, 3, 166. — . . qui nudum ius Quiritium
in servo habet, licet dominus sit^ minus tamen iuris
in ea re habere intellegitur quam usufructuarius et
bonae fidei possessor. nam placet ex nulla causa ei
adquiri posse.

584 ADDITAMENTA.

55. Gai. 2, 77. — . • . probatum est, quod in
chartulis sive membranis meis aliquis scripserit
licet aureis litteris, meum esse, quia litterae chartalis
sive membranis cedunt.

56*. D. 41, 1, 9, 2. Gaius libro secundo Rerum
Cottidianarum sive Aureorum. — . . non uti litterae
chartis membranisve cedunt, ita solent picturae ta-
bulis cedere, sed ex diverso placuit tabulas picturae
cedere.

56^. Gai. 2, 78. — . . si in tabula mea aliquis
pinxerit veluti imaginem, . . . magis . . dicitur tabulam
picturae cedere.

Ad ^dicitur' cf. quae infra V collecta sunt.

Be usuca^ione.

bl. Gai. 3, 201. — ... interdum alienas res
occupare et usucapere concessum est, nec creditur fur-
tum fieri, veluti res hereditarias quarum heres non
est nactus possessionem, nisi necessarius heres extet;
nam necessario herede extante placuit nihil pro herede
usucapi posse.

2. De iure honorario.
Be negotiis gestis.

58. D. 44, 7, 5pr. Idem (sc. Gaius) libro tertio
Aureorum. — Si quis absentis negotia gesserit, . . .
si . . sine mandatu, placuit . . . eos invicem obligari
eoque nomine proditae sunt actiones, quas appellamus
negotiorum gestorum.

De in integrum restitutionibus.

59. D. 3, 3, 46, 3. Gaius libro tertio ad edictum
provinciale. — . . quaeritur, si iudicium acceperit
defensor et actor in integrum restitutus sit, an cogendus
sit restitutorium iudicium accipere. et magis placet
cogendum.

IV. QUAE RECEPTA SUNT, PLACUERUNT ETC. 585

Si quadrupes pauperiem fecisse dicetu/r.

60? D. 9, 1, 3. Gaius libro octavo decimo ad
edictum. — Ex hac lege iam non dubitatur etiam
liberarum personarum nomine agi posse.

Be compensatim^ms.

61. Gai. 4, 63. — Liberum est . . iudici nuUam
omnino invicem compensationis rationem habere (sc. in
bonae fidei iudiciis); nec enim aperte formulae verbis
praecipitur, sed quia id bonae fidei iudicio conveniens
videtur, ideo officio iudicis contineri creditur.

De peculio.

62. Gai. 4, 74. — . . dubium non est, quin et
is qui iussu patris dominive contraxit cuique exer-
citoria vel institoria formula conpetit, de peculio aut
de in rem verso agere possit.

Depositi.

63. D. 44, 7, 1, 5. Gaius libro secundo Aureo-
rum. — ... neglegentiae . . nomine ideo non tenetur
(sc. qui rem custodiendam accepit), quia qui negle-
genti animo rem custodiendam committit, de se queri
debet. maguam tamen neglegentiam placuit in doli
crimen cadere.

Mandati,

64. Gai. 3, 157. — Illud constat, si quis de ea
re mandet quae contra bonos mores est, non contrahi
obligationem.

De exceptionibus.

65. Gai. 4, 116. — Saepe . . accidit, ut quis
iure civili teneatur, sed iniquum sit eum iudicio
condemnari. veluti ^si^ stipulatus sim a te pecuniam
tamquam credendi causa numeraturus nec numera-
verim; nam eam pecuniam a te peti posse certum
est: dare enim te oportet, cum ex stipulatu teneris.

586 [ADDITAMENTA.

sed quia iniquum est te eo nomine condemnari, placet
per exceptionem doli mali te defendi debere. item si
pactus fuero tecum, ne id quod mihi debeas, a te
petam, nihilo minus a te petere possum dari mihi
oportere, quia obligatio pacto convento non toUitur.
sed placet debere me petentem per exceptionem pacti
conventi repelli.

V. QUOD ^DICITUR' VEL TDLGO DICITUR'

SIMILIAQUE.

Huius generis vel ea proponere idoneum est, quae
ab Ulpiano Pauloque traduntur.

1. Quod ^dicitur'.

a. Ad ius civile.

De testamentis.

1. D. 28, 2, 12pr. Ulpianus libro primo ad Sabi-
num. — . . dicitur filium natum rumpere testamentum.

De adquirenda hereditate,

2. D. 29, 2, 30, 1. Ulpianus libro octavo ad Sa-
binum. — . . dicitur: proximus a filio postumo heres,
dum mulier praegnas est aut putatur esse, adire
hereditatem non potest; sed si scit non esse prae-
gnatem, potest.

De societate.

3. Gai. 3, 153. — Dicitur etiam capitis deminutione
solvi societatem, quia civili ratione capitis deminutio
morti coaequatur.

De iure doUum.

4. D. 25, 1, 15. Neratius libro secundo Mem-
branarum. — . . dicitur impensas, quae in res dotales
necessario factae sunt, dotem minuere.

V. QUOD 'DICITUB' VEL TULGO DICITUE'. 587

5». D. 23, 3, 56, 3. Idem (sc. Paulus) libro
sexto ad Plautium. — . . dicitur necessarias impensas
ipso iure dotem minuere.

5^ D. 25, 1, 5pr. Dlpianus libro trigesimo sexto
ad Sabinum. — . . dicitur necessarias impensas dotem
minuere.

Plena Ulpiani yerba sunt: ^Quod dicitur . . . minuere,
sic erit accipiendum, ut et Pomponius ait', ita ut iam
Pomponio dictum illud notum fuisse appareat.

6. D. 24, 1, 11, 1. Ulpianus libro trigesimo
secundo ad Sabinum. — . . dicitur mortis causa dona-
tionem inter virum et uxorem valere.

De tiUelis.

7. D. 26, 8, 7 pr. Ulpianus libro quadragesimo
ad Sabinum. — . . dicimus in rem suam auctoritatem
accommodare tutorem non posse.

8. D. 26, 1, 4 pr. Paulus libro octavo ad Sabi-
num. — . . dicitur, si indistincte datus sit tutor\ in
totam litem datum yideri.

9. D. 27, 3, 9, 4. Ulpianus libro yicensimo
(^potius trigesimo) quinto ad edictum. — ... traditum
est pupillum cum tutore suo agere tutelae uon posse.

De furtis.

10. Gai. 3, 198. — . . si credat aliquis invito
domino se rem contrectare, domino autem volente id
fiat, dicitur furtum non fieri.

De lege AquUia.

11. D. 9, 2, 49, 1. Ulpianus Jibro nono Disputa-
tionum. — . . dicitur damnum iniuria datum Aquilia
persequi.

De noxalibus adionibus.

12*. D. 47, 2, 18. Paulus libro nono ad Sabinum.
— . . dicitur noxam caput sequi.
1 Trib, carator.

588 ADDITAMENTA.

12»». D. 47, 2, 41, 2. Ulpianus libro septua-
gensimo primo ad Sabinum. — ... dicitur: noxa caput
sequitur.

De scto Macedoniano.

13. D. 14, 6, 7, 13. Ulpianus libro vicesimo nono
ad edictum. — . . dicitur in eo, qui studiorum causa
absens mutuum acceperat, cessare senatus consultum.

De UUerarum ohligatione.

14. Gai. 3, 132. — . . <(non]> proprie dicitur
arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quia
non ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur.

De verhorum oUigatione

15. Gai. 3, 94. — . . dicitur uno casu hoc verbo
(sc. spondesne?) peregrinum quoque obligari posse,
veluti si imperator noster principem alicuius peregrini
populi de pace ita interroget ^pacem futurum spondes?'
yel ipse eodem modo interrogetur.

16. D. 21, 2, 32 pr. Idem (sc. Ulpianus) libro
quadragesimo sexto ad Sabinum. — . . dicitur, quoti-
ens plures res in stipulationem deducuntur, plures esse
stipulationes.

De iudiciis privatis,

17. Gai, 4, 58. — . . dicitur falsa demonstratione
rem non perimi.

De appeUationibus,

18. D. 49, 3, 1. Ulpianus libro primo de appel-
lationibus. — . . dicitur eum appellari, qui dedit iudicem.

De usucapione,

19. D. 8, 2, 7. Pomponius libro yicensimo sexto
ad Quintum Mucium. — ... aedificio meo me posse
consequi, ut libertatem usucaperem, dicitur.

V. QUOD ^DICITUR' VEL ^VULGO DICITUR'. 589

b. Ad ius praetorium.
JDe peeulio.

20. D. 15, 1, 51. Scaevola libro secundo Quae-
stioDum. — ... dicitur, si cum uno ex sociis agatur
(sc. de peculio), universum peculium computandum, quia
sit cum socio actio.

Be lonorum separaMom.

21. D. 42, 6, 1, 13. Ulpianus libro sexagensimo
quarto ad edictum. — . . dicitur post multum temporis
separationem impetrari non posse.

De duplae stipidatione.

22. D. 21, 2, 16, 1. Pomponius libro nono ad
Sabinum. — Duplae stipulatio committi dicitur tunc,
cum res restituta est petitori, vel damnatus est litis
aestimatione, vel possessor ab emptore conventus ab-
solutus est.

De exeeptimUMS,

23. D. 44, 4, 4, 27. Ulpianus libro septuagensimo
sexto ad edictum. — ... traditur rei quidem cohae-
rentem exceptionem etiam emptori nocere, eam autem,
quae ex delicto personae oriatur, nocere non oportere.

2. Quod ^vulgo dicitur' similiaque.

1. Ad ius civile.

De testamentis,

1. D. 28, 2; 14, 1. Africanus libro quarto
Quaestionum. — . . vulgo dicitur eum gradum, a quo
filius praeteritus -sit, non valere.

De legatis.

2. D. 35, 2, 11, 5. Item (sc. Papinianus) libro
vicesimo nono Quaestionum. — . . vulgo dicitur in
tabulis patris et filii unam Falcidiam servari.

590 ADDITAMENTA.

3. D. ibid. § 7. — ... quale est, quod vulgo di-
ceretur, legatorum rationem separandam.

Be libertate relicta.

4. D. 40, 4, 45. Item (sc. Modestinus) libro
<( y Pandectarum. — . . volgo dicitur sub pluri-
bus condicionibus data libertate levissimam condiclonem
spectandam esse.

De Itberdli iudido.

5. D. 40, 12, 25, 2. Gaius ad edictum praetoris
urbani. — Licet vulgo dicatur post ordinatum liberale
iudicium hominem, cuius de statu controversia est,
liberi loco esse, tamen et q. s.

I)e emptione venditione,

6. 6ai. 3, 141. — ... vulgo putant per permu-
tationem rerum emptionem et venditionem contrahi,
eamque speciem emptionis venditionisque vetustissi-
mam esse.

cf. I. 3, 23, 2. ^ . . . illud . . quod vulgo dicebatnr
per permutationem' et reliqaa ut supra.

De iiire dotium.

7. D. 23, 3, 68. Papinianus libro decimo Quae-
stionum. — . . vulgatum est dotis promissionem in
primis dumtaxat nuptiis destinari neque durare obli-
gationem, si post alterius matrimonium ei nubat cui
dotem promiserat.

De tutelis,

8. Gai. 1, 190. — Feminas . . perfectae aetatis in
tutela esse . . . ratio suasisse videtur. vulgo creditur,
quia levitate animi plerumque decipiuntur et a^quum
erat eas tutorum auctoritate regi.

9. D. 26, 9, 3. Papinianus libro vicensimo
Quaestionum. — . . . vulgo dicitur tutoris dolum pupillo
non nocere.

V. QUOD 'DICITUR' VEL ^VULGO DICITUR'. 591

De lege Aquilia,

10. D. 9, 2, 51 pr. lulianus libro octogensimo
sexto Digestorum. — ... occidisse dicito vulgo . . ^
qui mortis causam quolibet modo praebuit.

11. D. 9y 2, 8pr. Gaius libro septimo ad edictum
provinciale. — Mulionem . . ^ si per imperitiam im-
petum mularum retinere non potuerit^ si eae alienum
hominem obtriverint^ vulgo dicitur culpae nomine
teneri. idem dicitur, et si propter infirmitatem susti-
nere mularum impetum non potuerit.

De condictime.

12. D. 14, 6, 4. Scaevola libro secundo Quae-
siionum. — ... Yulgo dicitur filio familias credi non
licere.

De verhonm obUgatione.

13. D. 7, 1, 25, 6. Ulpianus libro octavo decimo
ad Sabinum. — . . in duobus bonae fidei possessoribus
hoc . . apud Scaevolum agitatum . . . et ait volgo
creditum rationemque hoc facere, ut si ex re alterius
stipuletur (sc. seryus), partem ei dumtaxat quaeri, par-
tem domino.

cf. D. 41, 1, 23, 3.

14. D. 46, 1, 70, 5. Gaius libro primo de Ver-
borum Obligationibus. — . . volgo dictum est male-
ficiorum fideiussorem accipi non posse.

15. D. 46, 3, 95, 3. Idem (sc. Papinianus) libro
vicensimo octavo Quaestionum. — . . volgo iactatur
fideiussorem qui debitori heres extitit, ex causa fide-
iussionis liberari.

De ivdiciis privatis,

16. Gai. 4, 104. — ... vulgo dicitur, e lege
lulia litem anno et sex mensibus mori.

17. Gai. 4, 114. — ... vulgo dicitur, Sabino et
Cassio placere omnia iudicia absolutoria esse.

592 ADDITAMENTA.

De adquirendo rerum dominio.

18. Gai. 2, 95. — ... vulgo dicitur per extra-
neam personam nobis adquiri non posse.

19. Gai. 2, 70. — ... vulgo dicitur per adlu-
vionem id adici videri quod ita paulatim adicitur, ut
oculos nostros fallat.

De possessione et usucapione.

20. D. 43, 16, 1, 25. Ulpianus libro sexagensimo
nono ad edictum. — . . volgo dicitur aestivorum
hibernorumque saltuum nos possessiones animo retinere.

21. Gai. 4, 153. — ... vulgo dicitur retineri
possessionem posse per quemlibet, qui nostro nomine
sit in possessione.

22. Gai. 2, 49. — ... vulgo dicitur furtivarum
rerum et vi possessarum usucapionem per legem XII
tabularum prohibitam esse.

23. D. 41, 4, 11. Africanus libro septimo Qaae-
stionum. — . . volgo traditum est eum, qui existimat
se quid emisse nec emerit, non posse pro emptore
usucapere.

24. Gai, 2, 61. — ... vulgo dicitur ex praedia-
tura possessionem usu recipi.

De donationibits.

25. D. 39, 6, 35; 2. Paulus libro sexto ad legem
luliam et Papiam. — . . mortis causa donatio longe
differt ab illa vera et absoluta donatione . . . et hoc
est quare vulgo dicatur: se potius habere vult^ quam
eum cui donat, illum deinde potius quam heredem
suum.

De servitutibus.

26. D. 8, 1, 11. Modestinus libro sexto Diffe-
rentiarum. — Pro parte dominii servitutem adquiri
non posse volgo traditur.

V. QUOD 'DICITUB' VEL 'VULGO DICITUR'. 593

27. D. 8y 6, 3. Gaius libro septimo ad edictam
proyiDciale. — lura praediorum morte et capitis demi-
uutione non perire vulgo traditum est.

2. Ad edictum praetoris.
De cognitoribus et procurataritm.

28? D. 12, 3, 7. Ulpianus libro octavo ad edic-
tum. — Yulgo praesumitur alium in litem non debere
iurare quam dominum litis.

29. D. 3y 3; 12. Gaius libro tertio ad edictum
proyiuciale. — ... dicitur aliquando cogendum cogni-
torem^ iudicium accipere, veluti si dominus praesens
non sit et actor adfirmat tractu temporis futurum ut
res pereat.

30« D, 17^ 1; 8, 3. nipianus libro trigensimo
primo ad edictum. — . . quamquam . . yulgo dicatur
procuratorem ante litem contestatam facere procura-
torem non posse.

De defendendo eo cuius nomine quis agU.

31. D. 26, Ij 23. Ulpianus libro nono ad edic-
ium. — Vulgo observatur ne tutor cayeat ratam rem
pupillum habiturum, quia rem in iudicium deducii

De bononm possessione contra tabulas.

32. D. 37, 4, 19. — . . Tryphoninus libro quinto
decimo Disputationum . . — . . volgo dicitur liberis
datam bonorum possessionem contra lignum esse.

* Trtb. procnratorem.

lurispr. antebadr. rell. ed. Bremer. II, 8. 38

CORRIGENDA ET ADDENDA.

Coniunctiva verba ab iis qui priomm sententias adfenint
adhibita non semper, id quod fieri debuit, deleta sunt, item
verba probantia vel improbantia vel eorum qui quasque sen-
tentias priorum referunt.

Saepius in Digestorum fragmentis afferendis nota ^pr.'
omissa est.

Deniqne non nunquam factum est, ut in designandis libro-
rum pa^inis pro p. scriberetur s.

In lis quae sequuntur in computandis lineis ins^ptiones
quoque omnes numeravi.

I.

In priore operis parte praeter ea quae p. VI designavi,
haec emendanda vel addenda sunt:
p. 5 1. 32: offerebat.
p. 12 1. 20: cos. 549/206.
p. 13 1. 4: cos. 569/196.

p. 17 ad responsum de monstro cf. Gic. de divinat. 11 26, 62.
p. 23 1. 6: D. 18, 2, 11 § 1. ^

— 1. 7: vicensimo.

— I. 16: tAsu cepit.

— 1. 24: Gell. 17, 7, 1. 3.
p. 26 1. 18: utrumne.

— I. 32: Ubram et aes.

p. 27 1. 27: steterit, quo minns.
p. 32 1. 28: Licinnia.

— 1. 31: Licinniae.

p. 34 I. 9: paterfamilias.

p. 40 I. 10: recensionem.

p. 46 ad I. 13 'nescimus' addendum est: Krueger p. 67
scribit: ^dass er juristische Schriften hinterlassen, ist bezeugt'.
Suet. Aug. 89. at Suetonius Butili orationem litteris man-
datam de modo aedificiorum laudat.

p. 46 I. 5: Antipatri.

p. 48 I. 18: 667/87.

j

COERIGENDA ET ADDENDA.

595

p. 50 1. 7. fortasse.
p. 51 1. 8: quas.

— 1. 22: ostendentem.
p. 52 1. 9: libris, quos.
p. 55 1. 18: Atque.

p. 58 1. 8: 2, 19, 48. 49.

— 1. 25: liberis potins gignundis.
p. 67 1. 24: persecutus.

— 1. 82: D. 19, 1, 40.
p. 74 1. 8: circum enm.
p. 76 1. 11: legata.

p. 77 1. 11: contineri.

— 1. 19: P. 2915.

p. 78 1. 7: deprehendentur.
p. 80 1. 32 : Gell. 5, 19, 5. 6.
p. 81 1. 2: maximo.

— 1. 10: usurpatnm.
p. 83 1. 20: 2, 21, 62. 53.
p. 87 1. 7: ibi sunto.

p. 88 1. 19: deiceret.

— 1. 21: casus eius.

— 1. 25: cum.

— 1. paenult.: a&»gendo.

p. 89 1. 2: libro octavo decimo.

— 1. 20: dicta faturus fuisset.

— 1. 21: quae vicit.

— 1. 29: V. supra p. 67.
p. 90 1. 22: suspicemur.

p. 91 1. 2: Gai. 2, 54. 55.
p. 92 1. 17: hnius partem.
p. 93 1. 20: Si quis.

— 1. paenult.: F. cum.

p. 94 fr. 9 delendum. cf. Mommsen Bdm. Strafrecbt p. 854
n. 5.

p. 95 ad fr. 2* cf. quae p. 222 ad fr. 86 adnotavi.

p. 96 post &. 3 addendum videtur D. 13, 2, 65, 8. Paul.
1. yyyi ad ed.: ^ltem scriptum est posse procuratori quoque
meo Bocium meum renuntiare'.

p. 97 1. 28 sq. scribendum: constituerat. Servius demum
quatuor.

p. 100 1. 13: commodata re vel.

p. 101 1. 13: banc actionem (sc. aquae pluviae arcendae).

p. 101 1. 23: quod tu ^fecisti^.

— fr. 2 transferendum ad p. 104 post fr. 6.
p. 104 1. 30: habiturumve.

— 1. 35: D. 50, 17, 73, 4.

38*

596 CORRIGKNDA ET ADDENDA.

p. 106 1. 19 sq.: Nex^i mancipique^ .foiti sanati<^sque
idem ius esto^, id est bonor^um et qm defecerant sociorom.
snnt,^ qni et inf<^eriores dici putant colonias,^ quae sunt
^deductae in prisycos Latinos. ^uas Tarquinius rex in-^
egerit secundum ^mare . . inj>fra Romam in c<^ivitates Lati-
norum^, eosque sanati<^s, quod Priscus^ praeter opinio<^nem eos
debellavis^set sanavisse<^tque ac cum iis pa]>cisci potuisset,
no^minatos esse, ut ait]> Cincius — ; ne Valerius ^quidem
Messalla^ in XII explanati^one rem expedivit; hic ta^men —
for^ctos sanatisque^ duas gentis finitima^s foisse censet, de
quibus le^gem hanc scrip^^m esse, qua cautu^m, ut is ius
man<^. . . quod populu^s R(omanus), haberent. cf Bruns-
Mommsen fontes n p. 36 sq.

p. 107 1. 16sqq.: ^Sexagenarios ^de ponte' proverbium est,^
cuius causam Mani^lius hanc refert, quod Romam^, qui in-
coluerint <^primi — h^ominem LX <(annorum — unmolar^e
Diti . . . religion<^is observatione postea sc^irpeas . . . <(insti-
tuisse^.

p. 108 1. 13: delendum est 'pr.'.

— 1. 16: [idl quod.
p. 109 L 12: 178.

p. 112 1. 4: Corcinae, ut conicere licet.

p. 118 1. 31: Fructum pro.

p. 119 1. 18 Rufinus.

p. 126 1. 6: epistolicarum.

— 1. 13 quotiesqne.

— 1. 20: constituendae.

p. 129 post fr. 2 inserendum D. 48, 4, 8 Papinianus 1. yiTT
Resp. — In quaestionibus laesae maiestatis etiam mulieres
audiuntur. coniurationem denique Sergii Catilinae lulia mulier
detexit et Marcum TuUium consulem indicium eius instruxit.

p. 129 1. 21: scripta an . . . dicta sint.

p. 132 1. 6: 289, 2.

p. 134 1. 6: 2, 74.

p. 135 1. 8: Pest. 239.

p. 138 1. 26 sq.: lovi feretrio darier oporteat bovem.

— L 32: Paul. 6.

p. 141 1. 29: et quod ad.

p. 144 1. 26: nolint.

p. 146 1. 13: piratae

p. 148 1. 9: Murena.

p. 160 L 17: eam.

p. 161 1. 1 intra: adiciendum VII (P. 27).

p. 167 1. 19: semuncia. <^accrescat>.

— 1. 24: Titius.

p. 169 ad ^. 8 addendum Cic. Top. c. 4: si ea mulier

CORRIGENDA ET ADDENDA. 597

testamentum fecit, quae se capite nunquam deminuit, non
videtur ex edicto praetoris secundum tabulas possessio dari.
p. 173 1. 5 et 6: Seianum.

— 1. 28: Pegasus.

— 1. 33: pistorem.

p. 176 1. 3: D. 33, 7, 16pr.

— 1. 26: lego, perinde.
p. 176 1. 16: habeto.

p. 180 1. 20: 1. c.

p. 182 1. 4: eum.

p. 183 1. 31: cf. C. 6, 40, 3, 2; cum huius modi verbis
mulieribus aliquid relinquatur: si vidua erit . . . quotiens vidua
erit . . .

p. 184 1. 18: 2, 244.

p, 186 1. 3: D. 32. 29, 1.

p. 188 1. 16: quadrima die.

p. 189 1. 24 sq.: quo ^lege . .y. . . et tutor.

p. 192 1. 11: de furto sententia dicta.

— 1. 13: secundum petitorem sententia dicta.
p. 198 1. 21 sq.: cf. p. 312 ad fr. 66.

p. 199 1. 32: D. 19, 1, 26.

p. 200 1. 31: titulus [scriptorum].

— 1. 34: quod . . . quodve.
p. 202 1. 24: venient.

p. 203 1. 28: pascuo.

p. 207 1. 29: legendum: Pergament . . . p.

p. 209 in fr. 136 signa ( ) delenda sunt.

p. 210 1. 12: locarat.

p. 213 1. 27: [atque . . . uteretur].

— 1. 83: numerarentur.

— 1. ult.: sequuntur ^eam.

p. 216 fr. 149, quod 'de noxaiibm iudiciis' est, in p. 210
post fr. 137 proponi debebat.
p. 218 1. 22: apud lulianum.
p. 220 1. 27: in promptu est.
p. 221 1. 10: quod esset eius.

— 1. 18: D. 32, 29, 1.

p. 223 post fr. 9 inserendum est: Grenfell and Hunt:
Greek Papyri . Series XX C. VII p. 166. — qui on^era sustinet;
qnod si iam di^ssolu^to matrimonio societas distiahatur^, iis-
dem diebus prae^cipi debet qui^bus et solos debet ^et ita>
Servias(?) et Labeo scribunt. Cf. Paul. Krueger Z. d. Sav.
St. XVm 226.

p. 227 1. 6: ductumm.

p. 229 1. 16: libero.

p. 230 1. 2: D. 9, 1, 1, 4.

598

CORRIGENDA ET ADDENDA.

p. 230 1. 4: haec actio (sc. de pauperie).

— 1. 20: duplicato biennio,
p. 236 1. 14: alind quid.

— 1. 28: prodesse.

p. 240 1. 9: bello ^captis eodem bello>.

— 1. ult.: ser. filius.

p. 241 fr. 5: delendum est. v. p. 223 fr. 9.

p. 246 sqq. fortasse ea quoque recipienda erant, quae Fest.
p. 247 monimentum, p. 182 orba, p. 278 relegati, p. 314 statu-
liber, p. 355 tumulus tradit. Reitzenstein p. 82 sqq.

p. 248
p. 250

Reitzenstein
p. 251
p. 251

perennem^.
p. 251
p. 254

p. 255

p. 256
p. 377 n. 1)
p. 258
p. 259
p. 260
p. 263
patriciorum
Staatsrecht
p. 264

p. 267
p. 269
lenda sunt.
p. 269
p. 275
p. 280
p. 286

p. 286
p. 287
p. 296

. 5 infra: Fest. 278.

. 3: 318; fr. 16 Aelio Stiloni attribuendum censet

p. 89.

. 9: pro ^sobrinum' sobrina.
fr. 22: exarescit, ^contra amnis significat fluvium

Reitzenstein p. 83.
. 32: vacuum.
. 6: addixerant.
. 23: <in>dico.
. 27: dilectus.
. 31: <^nequeV

. 2: hastile, ligna, poma, pabulum.
. 8: quidquid.
. 19: hostesve.
. 6 in&a addendum: Hirschfeld (Z. d. Sav.-St. XIX

coni.: exemplo at^avorum^.
. 31: est; ea enim, quod.
. 22 leffendum: Fest. 329^
. 14: <^lebae> illae.

27: scripsimus: ^Auspicia magistratuum sunt aut

aut plebeiorum^. patriciorum et q. s. Mommsen
n, 1* p. 272 n. 1.
.6: aut maiore.
. 28: alii posset.
Titii Caesii fr. maioribus litteris proponendum erat

36q.: verba ^fortasse C. Atei Capitonis pater' de-

31: ex posterioribus.

9: libros.

15: publieo.

16: possint.

30 sq.: cessim redisset.

34:^ertum esse.

32: De itMlicto centumvircdi.

ult. : quaesitumque.

31: itemque <aKi>.

COERIGENDA ET ADDENDA.

599

p. 297
p. 299
p. 300

p. 304

p. 305

p. 306
p. 309
p. 311
p. 312

p. 313

P-
P-
P.
P.

314
316
316
317

p. 318
p. 319

P.
P-
P.

320
321
323

p. 324
p. 332
p. 337
niam'.

p. 337

10: agni^ legat«8.

paenmt.: ipaitts sui.

10: praesenti <[die>.

16: qaotienscumque(?).

11 : lego . perinde.

16: Alfenus.
fr. 29 post fr. 35 locandum est.

1: Octavi.

19: D. 23, 4, 19.

21: die dos.

6: liberale.

24 sq.: [hoc . . . siDeretl.

12 vox ^nemini' delenaa est.

14: non oportuisse amplius.

20: paries [aetemus].

26: aliquol

paenult: verba.

18: quod.

27: centum.

2 infra: D. 18, 1, 40, 5.
ad fr. 76 cf. quae p. 200 ad fr. 107 notavi.
ad fr. 79 cf. quae p. 201 ad fr. 111 notavi.

6sq.: ita hcavit
. 30: locarat.
. 6: lapidi^bu^s.
.2: ita ^data^ facta.
. ult.: [nisi.

2: ei solvi].

4: 141.

10: placere.

26: 146.

31: ave^ito.

3: prop-.

11: supra p. 324.

6 legendum: 'esse, qnod et Labeo probat, quo-

p. 341
p. 342

7: legata.

8 leffendum: D. 33, 10, 10.

10: hauriendom.

3: venditu^.

6: causa sisti.

9: 1>. 2, 10, 2.
. 20sqq.: J^imputatumm . . . praeposuerit] ; . . . credi-
toris [et hoc . . . accipitl, contra esse. Eisele Z. d. Sav. St
XVIU, 20

p. 342 1. 32: fecit, si viam publicam corrupit [et reliquit].

600 CORRIGENDA ET ADDENDA.

p. 343 1. 8: at.

— 1. 14: uti, . . . et.

— 1. 17: prohibeat.

— 1. 23: [aeque interdicendum] . . . praetorem [enim].
cf. n, p. 132.

p. 346 1. 21: D. 21, 1, lOpr.

— post fr. 4 inserenda sunt: 4 ^" D. 49, 15, 27. la-

Yolenus libro nono ex posterioribus Labeonis.
V. TrebatiuB p. 417.

p. 348 1. 26: D. 32,66, 1.

— 1. 28 sq.: appellantur ^quaeque appellantur^.

— 1. 30: ad nullam aliam rem.
p. 349 1. 4 : D. 32, 56, 7,

— 1. 8: D. ibid. § 4.
p. 362 1. 7: hnne autem.
p. 363 1. 26: ad legem.
p. 364 1. 30 : libertatid.
p. 366 inserenda sunt:

^bifl. j) 4Q^ 7^ 39pr. lavolenus libro quarto ex poste-

rioribus Labeonis.

V. Servius p. 221.
p. 366 1. paenult. : togam.

De furto.

7 ^''^ D. 47, 2, 21pr. Paulus Hbro quadragensimo ad

Sabinmn.

V. Trebatius p. 418 sq., ubi ^modieum' legi debet.

8 ^*" D. 46, 3, 6. Pomponius libro vicensimo sexto ad
Sabinmn. — Ofiilius . . dicebat, et fidudae cama mancipio
accipiendo vel crnn creditore vd cum amico contractae^

posse soli ei adquiri (sc. per servum conununem), qui iossit.

cf. Sabinus 11 1 p. 480 et Cassius 11 2 p. 61.

1. Trib. et per traditionem acc. vel deponendo commo-
dandoque.

Be usucapime.

8 **'• D. 49, 16, 27. lavolenus libro nono ex poste-
rioribus Labeonis. — Latrones tibi servum eripuerant;
postea is servus ad Germanos pervenerat. inde in bello
victis Germanis servus venierat. negant posse usucapi eum
ab emptore Labeo Ofilius Trebatius, quia verum esset eum

CORRIGENDA ET ADDENDA. 601

subreptum esse, nec quod hostium fuisset aut postlimmio

redisset, ei rei impedimento esse.
p. 366 post. fr. 12 addenda smit:

12 ^**"- D. 39, 3, 11, 5. Paulus libro quadragensimo

nono ad edictum. — Si ex privato agro in agrum com-

munem aqua inmiittatur, Ofilius ait socium cum eo agere

posse.

Be emptione venditione.^

12 *®'- Gai. 3, 140. — Pretium . . certum esse debet .

nam alioquin si ita inter nos convenerit, ut quanti Titius

rem aestimayerit, tanti sit empta, Labeo negavit ullam yim

hoc negotium habere . . . Ofilius et eam emptionem et

venditionem, cuius opinionem Proculus secutus est.
p. 357 post fr. 14 addendmn:

De furtis.

14 ^"- D. 47, 2, 21 pr. Paulus (potius Ulpianus) libro

quadragensimo ad Sabinum. — Volgaris est quaestio, an is

qui ex acervo frumenti modicum sustulit, totius rei furtum

faciat an vero eius tantum quod abstulit. Ofilius totius

acervi furem esse putat.

p. 360 1. 23 : legata.

p. 361 1. 6: opinionibus singulorum.

— 1. 24: non <(8olum^ solus.
p. 363 1. 16: ut is ex locato.

p. 367 1. 16: in Coniectaneis scriptom.

— 1. 22: senatus.
p. 368 1. 20: § 239, 7.
p. 375 1. 8: missurus es.
p. 381 1. 21 : certe.

p. 384 1. 19: 7, 26 pr.

p. 392 1. 25 : Gell. 4, 2, 9. 10.

— 1. 26: sterila.
p. 402 1. 25 : sterila.

p. 406 1. 14 : (Trebatius).

p. 409 1. 26 : lavolenus libro secundo ex posterioribus La-
beonis.

p. 410 ad fr. 16* cf. H 1 p. 196.
p. 411 1. 9: Trebatius.

— 1. 13: educetur.

602 CORRIGENDA ET ADDENDA.

p. 412 1. 18: conservandmn <^tantam>
p. 413 1. 11 : patrueles <^appellent^.

— 1. 17: Paulus ibid. — Septimo gradu personae con-
tinentur miUe viginti guattuor hae . . .

— 1. 9sq.: sobrina; is de . . . natus est; ^ipei^ hic . . .
proximum nomen [ab eo . . . nomen appellare]:

p. 413 1. paenult.: D. 24, 3, 66, 2. lavolenus libro sexto
posteriorum Labeonis.

p. 414 1. 23 : venirent.

p. 415 1. 2: ipse <(eam^.

p. 418 1. 3 infra: modicum.

p. 420 fr. 54: D. 4. 8. 21, 2. Ulpianus libro tertio deeimo
ad edictum.

p. 421 1. 3: [aeque interdicendum].

— 1. 6: [enim].

— 1. 24: D. 9, 3, 5, 1.

p. 422 1. 3 sq. : [si tamen . . . committetur].

— 1. 13: fundi mei <^faciem\
p. 423 1. 17: titulus [scriptorumj.
p. 424 1. 4: dupli.

n 1.

Praeter ea quae p. 582 notavi, haec emendanda vel addenda
sunt:

p. m apud Labeonem post ^6 . ad praetoris . . . of&cium'
inserendum est: 6* ad edictum aedilium curulium . . . p. 142.

p. 102 1. 2 infra legendum: 39. D. 4, 3, 13, 1.

p. 118: ad fr. 127 cf II 2 p. 78.

p. 142: in rubrica pro VI scribendum est VI*.

p. 194: fragmenti 65 conuna ^artemo . . . est' his signis
[ ] includendum est.

p. 196 : ad fr. 72* cf I p. 410.

p. 204 1. 2 infira pro ^debere' scribendum est oportere.

p. 215 1. 30. 31 legendum: ab eo . . . portorium.

p. 216: fr. 156 verba 'fullonis videlicet sumptibus' his
signis [ ] includenda sunt. cf. D. 38, 1, 21.

p. 220: vox ^hac' e linea 6 ad initium lineae 7 trans-
ferenda est.

p. 220: in fr. 172 legendum: <vectigalium?>.

p. 221 in fr. 2 scribendum: D. 28, 5, 20, 1.

p. 272 pro 'Liber VII' scribendum Liber VI.

p. 315 1. 30: eius de quo.

p. 353 postfr. 2 inserendum videturD. 33, 7, 18, 11. cf p. 582
et n 2 p. ...

p. 854: in fr. 7 haec signa ( ) delenda sunt.

p. 355 sq.: ad fr. 13 cf 11 2 p. 23.

CORRIGENDA ET ADDENDA. 603

p. 358: post &. 22 inserenduin est D. 45, 3, 6, fragmen-
tam 57 p. 480 delendum.

p. 376: contra ea qnae proposui v. Giovanni Buviera: Arch.
giurid. Nuova serie vol. IV (1899) p. 164.

p. 493 in fr. 84* pro his signis ( ) haec < y scri-
benda sunt.

p. 662 lin. 6 legendmn: de eadem.

p. 680 lin. 6 infra: Trebatius.
— 1. 7: existimans,

p. 581 ad fr. 1 cf. 11 2 p. 39.

n 2.

p. 9 lin. 3 scribendum: 11 1 p. 305.

p. 26 post fr. 16 inserendum D. 45, 3, 6 atque p. 61 fr. 100
delendum.

p. 27 in fr. 2 legendum: Pront<^on>iani8.
p. 31 scribendum: y. Turis civills libri.
p. 39 lin. ult. scribendum: 11 1 p. 681.
p. 64 lin. 3 in&a continget.

INDIOES.

Secundae partis sectiones priorem et alteram in indicibus

designavi 11 et III.

I. lURIS CONSULTL

L. AciUus (Atilius?) I 18.

C. Aelius Gallus I 246.

S. Aelius Paetus Catus I 13.

Q. Aelius Tubero v. Tubero.

P. Alfenus Varus I 280.

Antipater v. L. Caelim.

Antistius v. Labeo.

Appius Claudius Caecus I 3.

Appius Claudius Pulcher I 243.

C. Aquillius Gallus I 111.

Titius Aristo UI 369.

C. Ateius I 269.

C. Ateius Capito v. Capito.

Atilicinus III 186.

L. Atilius V. L. Acilius.

Aufidius Chius III 237.

P. Aufidius Namusa I 273.

Aufidius Tucca I 267.

Aulus V. CasceUim^ Ofilius,

Verginius.
Blaesus 11 3.
M. lunius Brutus I 22.
L. Caelius Antipater I 42.
Caelius Sabinus III 249.
T. Caesius I 267.
C. Camillus I 131.
Campanus III 239.
Caninius Bebilus lU 197.

C. Ateius Capito 11 261.

Cartilius III 3.

A. CascelliuB I 368.

L. Cassius Hemina I 28.

C. Cassius Longinus III 9

Chius V. Aufidius.

L. Cincius I 262.

Cinna I 272.

C. Claudius Marcellus I 244.

Cocceius V. Nerva.

L. Comelius Ball;)us II 4.

Q. Comelius Maximus I 111.

Ti. Comncanius I 7.

Domitius Afer H 312.

C. Livius Dmsus I 27.

Q. Fabius Max. Servilianus I

28.
Fabius Mela 11 288.
Q. Fabius Pictor I 9.
Ser. Fabius Pictor I 30.
Fenestella n 4.
Ferox v. Urseius.
Figulus V. Marcius.
Cn. Flavius I 6.
Flavius Priscus I 267.
Fufidius m 196.
Fulcinius Priscus m 260.
L. Furius Philus I 29.

niRIS CONSULTI.

605

Galba m 531.

OaUus V. Aelius, AquilUus.

Gellius V. Puhlicius.

Granius Flaccus I 260.

Hemina v. Gassius.

Hostilius? I 40.

lavolenus Priscus m 394.

L. lulius Caesar? I 106.

lunius V. Brutus.

M. lunius Gracchanus I 37.

luventius I 106.

luventius Celsus (pater) m 266.

P. luventius Celsus (filius) m

494.
M. Antistius Labeo II 9.
Pacuvius Labeo I 271.
L. Liciius Crassus I 46.
P. Licinius Crassus I 12.
P. Licinius Crassus Divus Mu-

cianus I 31.
C. Livius Drusus v. Drusm.
Longinus m 99.
Longinua v. Gassius.
L. Lucilius Balbus I 130.
Q, Lucretius Vispillo I 109.
Lucullus V. Varius.
Manilius? I 107.
M'. Manilius I 25.
C. Marcius Figulus I 40.
Masurius v. Sahinus.
Mela V. Fahius.
Messalla v. VaUrius.
Minicius Natalis m 267.
P. Mucius Scaevola I 32.
Q. Mucius Scaevola augur 1 36.
Q. Mucius P. f. P. n. Scaevola

I 48.
Namusa v. Aujidius.
C. Scipio Nasica I 7.
Natalis v. Minicius.
L. Neratius Priscus m 286.
M. Cocceius Nerva (pater) II

300.
M. Cocceius Nerva (filius) m 5.
Nicostratus I 110.
JVofiag I 134. 136. 137.

NoiM)&s n 387.

Octavenus m 210.

Octavius Hersennius? I 110.

A. Ofilius I 330.

P. Orbius I 108.

Pacuvius Labeo I 271.

S. Papirius I 132.

S. Pedius m 79.

Pegasus m 199.

Plautius m 218.

S. Pompeius I 43.

M. Porcius Cato I 16.

M. Porcius Cato M. f. I 19.

Precianus I 245.

Priscus V. Fulcinius^ lavolenus,

Neratius.
Proculus m 99.
Publicius V. GeUius.
Puteolanus m 238.
Rebilus v. Caninius.
Bufas V. Sulpicius.
P. Rutilius Rufus I 43.
(Caelius) Sabinus v. Caelius.
Masurius Sabinus II 313.
Scaevola v. Mucius.
P. Sempronius Sophus I 7.
C. Sempronius Tuditanus I 37.
Servilius III 198.
^er. Sulpicius Rufus I 139.
Severus v. Valerius.
Sinnius Capito II 9.
Sophus V. Sempronius.
Soranus v. Valerius.
M. Terentius Varro I 122.
Tertius? H 9.
Testa V. Trehatius.
Titius? I 131.
Titius V. Aristo.
Trebatius Testa I 376.
Q. Aelius Tubero I 42.
Q. Aelius Tubero I 358.
Tucca V. Aufidius.
Tuditanus v. Sempronius.
Tullius V. Cicero.
Urseius Perox m 170.
L. Valerius I 244.

606

INDICES.

M. yalerius Messala I 263.
Valerius Severus III 269.
Q. Valerius Soranus I 105.
Varius Lucullus III 4.
M. Varro Lucullus I 107.
VaruB «?. Alfenus.
Veranius n 6.

AuluB VerginiuB I 109.
C. Visellius Aculeo I 4B.
C. Visellius Varro I 109.
Vispillo V. Lucretius.
ViteUius H 311.
Vivianus III 240.
Volcacius I 109.

n. NOMINA.

Eoruiu nominum quae in fragmentis identidem propositis
obveniunt, primum tantum locum designavi.

Acca Larentia n 368.

L. Accius, poeta I 33.

Acerrani I 240.

Achivi n 489.

Aegyptii, veteres III 393.

Aelia Sentia, lex m 40. 201.

231. 239. 643.
Aeneas I 127.
Aequiculi I 138.
Aesculapius I 102.
Airanius Dexter, cons. m 366.
Africa I 398. m 401.
Agatha, anciUa I 181.
A. Agerius I 218.
Alba I 263.
Albani I 37. 263.
Albanum I 24.
Albanus, mons I 263.
L. Albinius C. f. Paterculus,

trib. pl. I 36.
Althaea n 4.
Amata I 10.

Aminaeum, vinum I 191.
Andronicus, servus I 89.
Angeronia 11 363.
Annius I 196.
Annius Verus cos. m 292.
Antias 11 79.
^qpodktj I 262.
Aphrodite I 38.
Apollo I 269. 262. 267. 11 80.
Appianus m 367.
Appius Caecus n 284.
Appuleia, lex m 672.

Aprilis, mensis I 262.
Aquilia, lex I 24. 88. 210. 286.

286. 419. n 107. 108. 141.

146. 268. 269. 294. 360. 621.

m 109. 110. 166. 167. 209.

216. 243. 306. 316. 466. 466.

480. 649. 671. 682. 687.
Aquilius, tribunus 11 622.
!^9i]S I 138.
Argei I 11.
Aricini I 263.
Aristoteles I 262.
Arvales fratres 11 368.
Asculanus, triumphus 11 371.
Asia I 180. 186.
L. Ateius, philologus U 286.
Atellani I 240.
Athenae n 286.
M. Atilius, cos. I 228.
Atilius Regulus I 41.
Atinia, lex I 23. 11 668.
Atinium plebiscitum 11 286.
Attia I 171. 181. 339. 411.
Atticus I 363.
Attius I 73. 190. n 67. 211. 238.

m 122. 130. 161. 466. 473.
Aufidia I 167.
Aufidius n 69.
Augustae, kalendae m 117.
Augustus I 398. n 286.
Aulus V. Hostilius.
Aurelia, via m 498.
Aurelius Quietus in 600.
Aventinus, mons I 264. n 77.

608

INDICES.

Baccliicae, spelnncae I 262.
M. Baebius Q. f. Tamphilus, cos.

I 36.
Bellona I 110.
M. Bibulus n 282.
Boeotii I 262.
Bona dea I 249.
Britannica, classis UI 484.
Bnitus I 234. II 97.
Buta I 127.
Caelius mons II 79.
C. Caelius, iudex I 33.
Q. Caepio, praetor I 169.
Caesar 1 216. 262. m 192. 293.

560.
C. Caesar 11 282.
L. Caesar II 281.
Calenus, dispensator n 200.
Callimachus III 488.
Calpumius Flaccus 11 468.
C. Camillus I 131.
Campani decuriones 11 102.
Capena, porta I 110.
Capitolium I 28. 110. 184. 264.

m 341. 483.
Capitolinus, clivus I 285.
Capua I 410.

Carbonianum, edictum m 529.
Cartbago I 30. m 550.
Carthaginienses I 41. 287.
Carthaginiensis, populus civi-

tasque I 29.
Spurius Carvilius, cui Buga

cognomentum fait I 228.
Castor I 102.
Catilina II 370.
Cato n 77. 277.
M. Cato II 283. *
Ceres I 12. 258. H 8. m 530.
Cereale, sacrificium 11 280.
Cereale, sacrum I 12.
Cerellius Vitalis I 195. m 372.
Cermalus n 79.
M. Cicero H 282. 370.
Cilicia, vela m 48.
Cincia, lex n 562. m 455.

Cispius, mons 11 79.
Claudia, gens 11 280.
Claudianum, sc. m 544.
Claudius I 136.
P. Claudius H 284.
Collina sc. tribus I 124.
Concordia 11 110.
Corinthia vasa I 400.
Corinthiae §dissig m 133.
Comelia, lex n 120. 367. m

472.
Comelianus, fandus I 336. 11

198. 428. m 130.
Comelii, Lucius Publius I 400.
Comelius I 397. 11 211. m 121.

276.
Comelius, Felix m 499.
L. Comelius, P. f. I 254.
L. Comelius Sulla 11 77.
P. ComeUus I 173.
P. Comelius L. f. Cethegus 1 36.
Corniscae 11 279.
Cossus I 138.
M. Crassus 11 282. 371.
Creta, insula I 216.
Cumani I 240.
Dama I 362. 412. U 202. 539.

m 267.
Dama v. Septimius.
P. Decius Mus, cos. I 253.
Delphicum, oraculum I 262.
^ri\Li^7iQ I 134.
Demetnus v. Septimius.
Dialis, flamen I 10. 11 273. m

566.
Dialis, flaminica I 11.

^tl, ^SQSTQUO 1 138.

Jibg I 134. tL 273.

Dis pater I 30.

Domitia, Neronis filia m 332.

Domitius, Gnaeus m 191.

Domitius Labeo m 497.

Ducenus Veras, cos. m 258.

Ephesus n 110.

Eros n 251. 539.

Eryx I 127.

NOMINA.

609

Esquilina, tribus I 124.
Etrascae, disciplinae I 267.
Euander I 257. 11 277.
Euripides I 262.
FabiuB Licinus cos. 11 284.
Q. Fabius, cui Ebumo cogno-

men erat 11 278.
Q. Fabius Maximus 11 370.
Fagutal II 79.
Falcidia, lex n 304. 528? III

96. 146. 201. 298. 342. 455.

472. 538. 539. 540.
Falemum, vinum 11 66. 190.
C. Fannus, cos. 11 286.
Faunus, deus I 257.
Ferentina I 263.
Ficana H 79.
Firmus m 111.
Flaccus n 676.
Flaccus, fullo n 193.
Flavius Respectus, praetor m

601.
Fomacalia n 79.
Fortuna I 267.

Front<^on>iana, decreta m 373.
Fulvia I 167:
C. Fundanius n 284.
Furia, lex m 672.
Gades IH 143.
Gaius Plautius I 414.
Gaius SeiuB I 195. II 441.
raXdroL 11 287.
L. Gellius, vir censorius n 370.
Genius I 262.
Germani I 417.
Gnaeus Domitius m 191.
Gracchus I 32.
Graecae, scalae I 11.
^Graeca^, bibliotheca 11 304.
Graeci I 199. 261. 406. 11 84.

95. 243. 276. 488.
Graecum II 119.
Graecum, vinum n 191.
GraecuB poeta n 488. 489.
Graecus sermo n 7. m 494.
Graviscani m 498.

Hadrianus m 64. 163.
Hercules I 102. 107. 110. 11 7.

368.
Hermundulus, populus I 254.
Hiberas m 116.
Homeras II 488. 489. m 54.
Homericum exemplum m 54.
Horatia, lex III 530.
Hostilia, curia I 126.
Hostilius Mancinus I 34.
Hostilius Mancinus, Aulus, aed.

cur. n 283.
Hymenaeus , Magnetis filius

n 4.

laniculum I 35.

lanuariae, kalendae I 81. n

214. 363. 538. m 26.
lanuarius, servus m 236.
lanus I 28.
lovem I 28. 30. 103.
lovi I 138. 260. n 279. 363.
lovi Feretrio I 138.
lovis I 11. 136. 267. 11 278.
lovialis, Genius I 267.
Italia I 213. 226. 11 104. 273.

m 672.
Italica praedia m 671.
Italicus fundus? m 390.
lulia, curia I 126.
lulia, lex I 227. 11 236? 660.

578? m 62. 214. 670.
L. luliuB, censor 11 5.
luliae, kalendae H 207. 213.
luna I 262.

lunia, lex m 212. 255.
luniae, kalendae m 117.
luniuB, mensis I 263.
luno I 136. n 8. 279.
luno Populonia I 261.
lunoniuB, mensis I 253.
luppiter I 30.
KvQtvog I 138.
Labeo, Domitius III 497.
0. LaeliuB, C. f. I 254.
Lar I 262.
Laralia H 79.

Iurispr. antehadr. rell. ed. Bremer 11,3.

39

610

INDICES.

Lares compitalicii I 405.

Larentia v. Acca.

Largus cos. III 21.

Latine m 263.

Latinae feriae I 39. 367.

Latini I 263. 266. III 21. 40.

201. 202. 212. 271. 635. 569.
Latinum nomen I 264.
Latium I 226. 227. 264.
L. Lentulus I 398.
Liber I 262. H 4. m 630.
Libera m 530.
Liberalium dies 11 363.
Licinnia, Gai filia I 33.
Licinnia, Gracchi uxor I 32.
Licinnius I 183. 298.
L. Licinius L. f. bellatus, trib.

pl. I 36.
P. Licinius censor 11 6.
Licinnius Lucusta m 126.
Lucaria n 363.
Lucius m 126.
Lucius Comelius P. f. cos. I

254.
Lucius Lentulus I 398.
Lucius Titius I 167. 171. 190.

198. 218. 337. 373. 414. 11 441.

m 23. 42. 68. 84. 107. 119.

276. 321. 381. 498. 518.
Lucumo I 39.

Lupus cos. m 21. 255. 636.
Lusitani I 208. 328.
Macedonianum senatusconsul-

tum m 502.
Maecenas I 402.
Maevia I 167.
Maevius I 397. II 218. 521. m

151. 298. 342. 467. 470. 476.

484. 488. 578.
Maevius, Publius n 198. m 88.
Magnes n 4.
Maia I 252.
Maiae, kalendae I 252.
Mallius Seneca m 484.
Mancinus v. HostiUus.
Manes I 30. 11 6. 272. 277.

Manilia, meretrix n 283. '

Marcellus I 138.

Marcellus, Neratii Prisci fra-

ter m 307.
Marcius 11 576.
Ancus Marcins I 138.
Marcus I 24. 25.
Mars I 38. 138. 11 80.
Martiae, idus I 216.
Martiae, kalendae 11 499.
Martiale, agonium 11 363.
Martiale, sacrarium 11 9.
Martius, mensis I 38.
Martius triumphus 11 371.
ara Maxima II 4.
MeduUinus, ager H 79.
Megalenses, ludi II 285.
<^Messala> I 157.
MsQTis^lvog I 253.
Minerva I 262.
Minicia, lex m 270. 271.
Minturnae II 254.
Mintumenses m 372.
Musae I 107.
Nepos m 120. 129.
Nepos V. Semproniug.
Neptunus I 267. 11 80.
Neratia, Labeonis uxor 11 380.
Nero, Caesar m 536.
Nero, imperator m 28.
Neronianum, sc. 11 444, Ul

340.
Nerva m 120.
NoifL§QLog.

Nonius Aspernas U 93.
Novembres, idus 11 272.
Novensiles I 107. 258.
Numa I 35. 36. 134. 135. 137.
Numa Pompilius I 37. 138.
Numantini I 34.
Numerius Negidius I 117.
Oceanus, Seius III 485.
M. Octavius Herennius 11 368.
Oppius mons 11 79.
C. Oppius I 367.
X>Qtoc n 79.

NOMINA.

611

Ostiensis, via 11 79.
Otacilia Lateranensis I 114.
Otacilius Catulus III 258.
Otacilius Crassus 11 284.
Padus m 25.
Falatina tribus I 124.
Falatinus mons 11 77.
Falatium II 79. 273.
Falatualis flamen U 273.
Falatuar 11 79.
Fales I 267.
Famphilus I 74. 171. 185. II

462. m 52. 341.
Fapia, lex n 442. m 201. 535.

536.
Papirianum, ius I 261.
L. Papirius, praetor n 373.
Parilia H 79.

Paris, pantomimus m 332.
Pamasus, mons I 262.
Parthi E 371.
Pedanius Secundus, praef. urbi

m 29.
^Pegasianum^, sc. m 541.
Penas n 79.
Penates I 267.
Penatis II 79.
Persicum beUum U 286.
Q. Petilius, praetor I 35.
Philargyrus, puer I 181.
PhUippenses m 499.
Philonicus, pistor n 194.
Picunmus I 11.
Pilumnus I 11.
Pinarii U 7.
Plautius, Gaius m 154,
Plotia U 224.
Plotiana m 498.
Poeni U 370.
Poenicum beUum U 281.
Pollux I 102.
Pomona II 273.
Pompeia, curia I 125.
Cn. Pompeius U 282. 371.
Pompeius Magnus m 544.
Pomponius cos. m 507.

Pontici m 544.

M. Popilius, censor U 369.

Praeneste I 260.

Praenestina, lex I 258.

Praenestini I 253.

Primus U 159. 221.

Primus v. Statius.

Privemas I 24.

Publiciana artio m 322. 355.

Publilius Caecus, Asprenatis

Noni pater U 97.
Publius Comelius I 173.
Publius Septimius Dama 1 168.
Publius Septimius Demetrius

I 168.
Publius V. Cornelius, Maemus,
Puilia saxa U 79.
Pusio cos. m 201.
Pythagorici libri I 36.
Quirinus I 138.
Quirites 1 10. <185.> 218. 248?

U 286. 478. m 576. 583.
Ravenna m 500.
Eebellianus m 499.
Remus I 265. U 77.
Boma I 29. 35. 41. 45. 124.

125. 213. 229. 293. 322. 374.

U 94. 277. lU 64. 119. 143.

147. 210. 442. 457. 550.
Roma, urbs U 370.
Romana, civitas m 200.
Romana^ plebs U 522.
Romana, civis m 270. 544?
Romanae, nundinae I 265.
Romani I 45. 106. 240. 254.

m 532. 567. 570.
Romani, cives m 270.
Romanus ager U 274.
Romanus, civis 1 24. 97. U 479»

m 40. 202.
Romanus, populus I 10. 29^

30. 240. 254. 287. 322. U

121. m 560. 580.
Romanus, senatus populusque

U 370.
Rome U 277.

39

«

1

612

•INDICES.

Romilia, tribuB I 124.
Bomnlas I 36. 37. 135. 138.

265. II 368. 372.
Bubrum mare II 381.
Bufinus m 307.
Rufus cos.in 507.
Butilia Polla m 128.
Butilius, praetor I 235.
Sabatenis angularius, lacus m

128.
Sabinae 11 373.
Sabini I 107. 262.
Salaria, via I 168.
Saliaria sacra I 110.
Saliae virgines I 259.
Salii I 252. 259.
Saturnia, porta I 38.
Satumalia 11 363.
Satuminus, Seius m 484.
Saturnus I 38. 103.
Saufeius I 209.
P. Scipio Nasica, censor II

369.
Scriptus lapis 11 79.
Secundus II 159.
Seia I 182. H 356. m 121.
Seianus, fundus I 173.
Seius I 222. 339. 11 139. 218.

221. 446. m 86. 204. 305.

313. 337. 342. 440. 449. 476.

477. 540. 578.
Seius Oceanus m 485.
Seius Satuminus archigubemus

m 484.
Sempronius m 119. 204.
Sempronius Nepos m 123.
Tiberius Sempronius 11 284.
Seneca, Malleus m 484.
Beptembres, kalendae m 168.
P. Septimius Dama I 168.
P. Septimius Demetrius I 168.
Septimontium II 79.
Serviana actio I 218.
Servilia familia I 266.
Servilii I 266.
P. Servilius augnr 11 281.

Servius TuUius I 138. 264. 11

77.
Sextus m 501.
Sicilia I 213. 322. 11 284.
Snius I 169.
M. Silius trib. pl. I 39.
P. Silius trib. pl. I 39.
Statilius Taums III 192.
Statius, servus 11 369.
Statius Primus m 487.
Stichus I 73. 184. 198. 339.

362. 407. n 224. 232. 249.

251. 468. 535. 538. m 42.

82. 143. 159. 206. 216. 266

338. 341. 342. 352. 382. 387

526. 638. 579.
Subura 11 79.
Suburana, tribus I 124.
SuUa I 264.
Sulpicius m 440.
Surrentinum, vinum I 399.
Sutrinus, fandus m 192.
Syria m 401.
Tatius V. Titus.
Tellus I 12. 30.
Terentia I 402.
Cn. Terentius I 35.
eovcxoi U 287.
Thermus I 400.
Tiberius Caesar 11 286. 370.
Tiberis I 12. 187. 208. 421. 11

79. 279. m 262.
Tiburs I 25.
Tiburtes I 110. 229.
Tiro TuIIius, M. Ciceronis li-

bertus 11 282.
Titia 1 82. 11 224. m 49. 477. 537.
Titiusl96. 182. 183. 208.<270.)

338. 339. 407. 11. 68. 134.

135. 139. 218. 221. 226. 247.

296. 355. 356. 422. 423. 441

446. 447. 468. 491. 521. 571.

574. 575. m 62. 86. 86. 123.

130. 143. 165. 182. 208. 226.

241. 283. 298. 306. 311. 313

335. 338. 342. 343. 346. 440

NOMINA.

613

449. 468. 469. 470. 471. 476.

479. 501. 671. 674. 675. 677.

579.
Titus Tatius I 36. 135.
Traiantis, divns III 293.
Trebellianum, sc. III 201. 212.

381. 382.
Trebia I 107.
Troia I 103.
TuUius, rex I 136.
TuUius V. Servim.
Tullus, rex I 263.
Turpilia I 169.
Turpillianum sc. 11 378.
Tusci I 39.

Tusculanus fundus I 177.
Valentia n 277.
Valeriani praedes I 131.
Valerius I 131.
Valerius Mazimus m 484.
M. Valerius Messala cos. II

286.
P. Valerius cos. I 228.
Varius LucuUus III 387.

Vatinius I 376.

Veiovis I 30.

Velia n 79.

Velleianum, sc. III 26. 182.

P. Ventidius 11 371.

Venus I 38. 103. 127. 252. U

363. 371.
Venerius triumphus H 370.
L. Veratius II 83.
Vesta I 126. H 8. 76.
Vestalis, sacerdos I 10.
Vestalis, virgo I 10. U 8. 76.

82. m 611.
Vinalia U 363.
C. Visellius Varro I 114.
Vitalis V. Cerellius.
Voconia, lex I 25.
Volcanal U 372.
VolcanaUa n 272.
Volsinii I 39.
Volupia n 363.
Volusius I 131.
Vulcanus I 262.
VuIcanaUs flamen I 262.

m. PONTES.

Arnobins.
adv. nat.

3,31-1262.

3,38-1107.258.262.

3,40-1267.

7, 31 - 1 406.
Anct. epit. de nomin.

rat. post Valer. Max.

-186.
Anct. ad HereiminnL

2, 13, 9.
Angnstinns.
de civit. dei.

4,27-1102.
Gassins Hemina.
apud Plin. h. n.

32,2,20-1136.
Gensorinas.
de die nat.

3,2-1262.

20, 2-137.
Gharisins (ed. Eeil).

1 138-1 130.
Gicero.
de divin.

2, 35, 75-1 244.
pro domo

63,137-133.
ad famil.

5, 20, 3 - 1 131.

7,21-1169.336.401.

7,22-116.23.26.
de finib.

1,4,12-122.26.33.
de legib.

2, 13, 32-1 244.

Gicero.
de legib.
2,19-1103.
2,19,48.49-158.
2,20,50-134.83.84.

2, 21, 52 - 1 8.
2,21,52.53-133.83.
2,22,57-133.
2,23,59-118.

de natura deonim

3,14-1118.
de officiis

3, 16, 65-1 92. ITT
544.

3,17,70-1102.
3,60-1118.
de orat.

2, 224 - 1 24. 25.
de re publ.

3,10,17-126.
topica
4,24-132.
7,32-1119.
8, 36 - 1 240.
8, 37 - 1 96.

Godex Instin.

3,33,17-11461.

3, 34, 14 - n 662.

5, 4, 26pr.§ 1-111609.
6,2,22,1-1 98. m

513.
6,26, 10pr.-Il426.

111507.
6, 29, 3 - n 426. m

37. 608.
6, 29, 4 - m 608.

Gollatio legnm Mos. et
Rom.
2,5,1-11119.
12, 7, 3 - II 74.

146.
12, 7, 7 - m 349

12, 7, 9 - n 359. ni

109. 183.

12, 7,10- m 549.

Digesta

I 2, 42 — 1 242.
3, 13 - m 96.
3, 21 - m 329.

3, 32, 1 - m 576.

4, 3 - m 490.
7,4-m311.
7, 16- m 444.
7,34-11231.

7, 44 - m 126.

8, 8, 1 — m 76.

8, 8, 2 - n 362.

8. 10 — m 388.

9, 2 — m 62.

9, 7, 1 - n 234. in

135. 206. 544.

13, Ipr.-I37.
13, 1,1- 1 37. 424
18, 12 - m, 119.

n l,2-m444.
1,6—11260.
1, 9 - m 217.

1. 11 pr. -1X668.111
71. 167.

1, 11, 2 - 1 341. m

71. 167. 209.
3,1,3-1195.

i

PONTES.

615

IHgesta

n 4, 4, 2 -m 72. 616.
668.

4, 4, 3-n 97. m

260.
4, 10, 9 - m 72.
4, 10, 12 - m 86.
4, 11- n 97.
4, 18 - m 658.
7,1,2-1341.

7, 3pr.-m86.

8, 8pr.-m89.

9, 1, 1 - 1 341. n 98.
10, 1, 2 - m 668.

10, 2 - 1 342.

11, 2, 4 -n 138.
11, 4, 4 -m 194.
Il,9,l-ni39.
11, 14- m 318.
13,1,1-1196.

13, 4, 2 - n 96. 862.
13,6,3-1196.

14, 1,3 -m 84.
14,2pr.-n96.

14, 7pr.-m370.
14, 7,1. 2 -m 370.
14,17,5-11675.
14, 7, 8 - m 84.
14, 7, 9 - m 84.
14,7,10-1196.

14, 7, 14- n 97. m

667.
14, 10, 1 - n 638.
14, 10, 2 - 1 420.
14, 12 - m 238.
14, 17, 6 -m 668.
14, 21, 2 — m 167.
14,25,1-1197.
14, 27pr. - m 161.

193. 346.
14,27,l-m567.
14, 36- m 122.
14, 39 - m 610.
14, 56 - m 285.
14, 68 - m 320.

383.

Difresta
m 1,1,5-1197.

1, l,6-m516.

2, 6 - n 98. m 6.

203.
,4pr.-n362.m26.

4, 4 - II 98.

8-n98.

Il,3-m353.

13, 7 - m 628.

3, l-m659.

3, 12 - m 593.

8 pr. — III 260.

27, l-m369.

33pr. — 1199.

43, 6 - n 669. m

194.
46pr.-n669.
46, 3 - m 684.
61 -m 236. 568.
76 - m 283.
3, 6 - n 99.
3,9-1199.
6, 11- m 86.
6, 12 - III 86.
5, 13-in86.

9, 1 - II 100. m

134.
10 -1 102. m 136.
17-111 167.354.
18,1-11576.
18, 2 - n 266.
20pr.-l208.
20-1 328.
27 -m 449.
29 -m 259.
41 - m 629.
42 - II 218. m
433.
IV 2, 5 -n 100.

2, 7pr.-m86.
2,9pr.-ni00.
2, 9, 2 - m 6i69.

2, 14,6- m 86. 241.

669.
2,14,6-11100.

2
2
2
2
2
3
3
3
3
3

3
3
3
3
6
5
6
6
6
5

6
6
5
6
6
6
5
6
6
5

Digesta

IV 2,14,9-11101.
1,2-1233.11101.
l,3-m616.
l,4-m87.
1,6-niOl.
7, 3 -n 101.
7, 6 - n 102.
7, 7 - n 102.
9,3-11218.

ii,i-nio2.

13,1-11102.

18,3-1418.

18,4-1419.

18, 6 - m 569.

19 -m 306.

20pr.-ni02.

21-11103.

29-11670.

31 -m 118.

34-11669.

39-11671.

3, l-m501.
7, 11 - m 528.
13,1 — 11103.
16, 1 - I 339. n

103.

16, 2 - m 367.

45pr.-ni03.

9-11103.

13pr.- 11104.

15, 3 - m 354.

17, 1 - n 104.

22, 2 - n 104.

26, 4 - I 233. n
104.

26, 6 - n 104.

26, 7 - m 27.

28, 3 - n 104.

28, 4 - n 104.
6,36,9-mi06. 246.
~ 42-1212.322.

4, 2 - m 87.
8;3pr.-ni06.
8, 6 - m 560.
8,7pr.-n93.m87.

3.
3,

3,

3,
3.
3,
3,

3,
3,

3,
3,

3,
3.

3:

3,
3,
3j
3,
3.

3i

4,
4,
4,
4.

4,
4,
6,

6,
6,

6.

616 INDIOES.

Digesta Digest^ Dig<^8ta

IV 8, 13, 2 - m 88. V 3,43 ~ m 194. 233. VE 1, 23, 1 — H 354.
8, 16 - n 105. 553. m 44.

8, 17, 1 - n 105. 3, 44 - m 460. 1, 25, 6 - m 691.

8, 19pr. - n 105. 3, 48 - III 443. 1, 25, 7 — m 204.

8, 19, 2 - m 72. 4, 1, 3 - m 202. 1, 33 pr. — m 298.

8, 21, 1 -I 339. 403. 4, 1, 4- II 108. 1, 36 pr. — 11 354. ffi

8, 21, 9-m 167. 195. 4, 3 - m 508. 534. 176.

8, 21, 10 - m 210. 4, 9 - 1 186. 303. 1, 35, 1 - 11 354. m

8,21, 11- m 242. VI 1,5,1 -m 554. 176.

8, 23, 1 - m 168. 1, 5, 3 -1 306. II 306. 1, 44 — m 319.

8,26pr.-ni06. 1,6-^217. 1,47-^228.

8, 25, 2 - n 106. 1, 7 - m 87. 1, 48, 1 - m 227.

8,27,1-11106. l,9-m207. 1,53-^467.

8, 30 -m 560. 1,13-11108. 1,54-^469.

8, 32, 8 - m 218. 1, 15, 3 - m 553. 1, 56 — m 579.

8, 32, 16 - m 88. 1, 23, 2 - III 553. 1, 61 - m 301.

8, 32, 20 - m 88. 1, 23, 5 - m 65. 1, 67 - m 276.

8, 39pr.-m453. I,27,l-mi62. • l,68pr. — 123.

8, 39, 1 - m 453. 1, 33 - 1 415. 1, 68, 1 — 11 450. III

8, 40 - 1 197. m 26. 1, 66-m683. 46.

389. 1,57-1283.307. 1,68,2-^45.

8, 50 - 1 287. 322. 1, 58 - 1 192. 1, 70 pr. — m 45. "

9,1,4-11106. l,59-m285. 1,70,2-^46.

9,3, l-ni06. l,78-ni56. 2,l,3-mi86.

V 1, 2, 6 - n 298. 1, 79 - n 158. 2, 3, 2 - m 340. 377.
1, 19, 1 - n 93. 2, 9, 3 — III 356. 2, 8pr. - II 461.

1, 24, 2 - m 26. 234. 2, 17 - m 322. 2, 8 - m 376.

l,26-m64. Vn l,3,2-m579. 4,10,5-m22.176.

1, 28, 6 - n 681. m 1, 7, 1 - n 227. 4, 10, 7 - n 451.

39. 223. ♦ 1, 7, 3 - m 44. 323. 4, 13 - 11 226.

1,35-111483. 377. 4, 24pr. - 11 198. m

1,76-1286.321. 1,9,2-11450. 420.

1, 80 - 1 212. 1, 9, 4 - m 204. 4, 24, 1 - m 420.

3,llpr.-mi62. l,9,5-m44. 4,24,2-^420.

3, 13,3-m 329. 330. 1, 11 - 1 299. 4, 28 - m 227.

3, 13, 4 - m 63. 1, 12 pr. - 11 226. m 4, 31 - m 46.

3,13,6-11484. 318. 5,3-^46.145.

3,16pr.-m216. 1, 12, 2 - m 22. 5,6,1-^461.528.

3, 18pr. - n 107. m 202. 6, 10, 1 — m 563.

216. 1, 13, 7-m7. 6, Ipr. - E 226.

3,31,5-m64. 1,15,3-11227. 306.

3, 36pr. - m 110. 1, 16, 6 - m 539. 7, 6pr. — 11 299.

3, 36, 5- n 572. 1,17,1-111378. 8,2-178.

3,38 — 11572. 1, 19pr.-mi45. 8, 2, 1 — II 199. III

, 3,40pr.-m64.163. I,21-n227. 146.

FONTES.

617

Bigesta

Vn8,2,4pr.-II199.

m 146.
8, 4 - 1 78.
8, 4, 1 - n 462.
8, 6- n 452. m 378.
8,8-11453.
8,10,2-mi45. 264.

339. 492.
8, 10, 3 - I 45. m

509.
8, 10, 4 - II 228.
8, 12, 1-n 228. 452.

m46. 133.
8, 12, 2 - n 228.

8, 12, 6 - n 229. m

213.
8,13-11229.
8,14,1-111377.

8, 23 - m 335.

9, 7pr.-mi45.
VIII l,4pr. -II 358.

m69.
1, 9 - n 663.

1, 10 - m 166.
1, 11 - m 592.
1, 12-m474.
1,19-11209. m424.
1,20-11212. m427.

2, 7-1 91. m 588.
2, 12- m 451.

2, 13pr. — m 116.
2, 13, 1 - II 266. m

116.
2,16-1196.311.
2, 19 pr. - m 161.

357.
2, 19,2-n493.
2, 22 -m 278.
2, 25 pr.- II 664.
2, 26, 1 - n 564.
2, 26 - n 493. 562.
2, 28 - n 563.
2,33-11196.311.

2, 34 - III 278.

3, 2 pr.- III 310.

Digesta

vm 3, 2, 1 - m 310.

3,3pr.-m317.
3,3, l-m317.
3,3, 2-m317.
3, 3, 3 -m 322.
3,5, 1-m 166. 192.

234. 294.
3, 7pr.-m556.
3,10-11245.
3,13pr.-m450.
3,13,1-11169.460.
3, 13, 2 - m 450.
3, 13, 3 - m 450.
3,15-194.
3,24-11245. mi38.
3,29-1314.
3,30-1199. 314.
3, 31 - III 279.

3, 35 -m 192. 235.

4, 4- m 451.

4, 5 - m 469.
4,16-1195. 310.

5, 2, 2 - m 339.
5, 4, 2 - n 108.

5, 6, 2 - I 120. 196.
11243.

5,8,5-1311. m372.
5, 12 - m 469.

5, 13- m 122.
5,17pr.-I193. 311.
5,17,l-I195.m527.
5,17,2-1283. 312.
5, 18 - m 286.
5,21-11153.
6,2-m69. 217.

6, 3 - m 593.
6, 6, 1 - m 500.
6,7-1230. m 234.
6, 9 - m 462.

6, 12 - III 324.
6, 14pr.-m460.
6,14,1-111451.
6, 15 -m 469.
6, 16 - m U3.
6,17-11244.

Digesta

IX 1,1,3.4-1230.

1,11-89.

3-m585.

5-1211.286. 327.

2, 2 - n 269.

5, 2 - II 258. m
209.

7, 3 -m 155.

7, 5 - n 259.

7, 8 -m 156.

8pr.-m591.

9pr.-Il259.

9, 2 - m 349.

9,3-1357.

Upr. -II297. m
155.

11, 4 -rm 513.

11, 5 -m 110.

23pr.-m349.

23,4-11259.

27, l-mi09.

27, 9 - m 349.

27, 10- m 155.

27, 11 - m 109.
156. 184.

27, 13- m 514.

27, 21 -n 522. m

513.
27,22.23-124.
27, 25 -m 215.
27,34-11294.
27,35-11253.
29, l-mi66.
29, 2 -m 157.
29, 3 - II 259.
29,4-1327.
29, 7-mi37.
31-188.
33pr.-IIl89.
37pr.-m455.
37, 1 - m 455.

38 - m 480.

39 — 1 88.
49, l-m587.
51pr.-m591.

1
1
1
2
2

2
2

2
2
2
2

2
2

2
2
2
2
2
2
2
2

2
2

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

2

618

INDICES.

Digesta

IX 2, 61, 1 - m 514.
2. 62 pr. -1327.

62, 1 - 1 284. 326.

62, 2 - 1 286. 325.

52, 3 - 1 286. 315.

62,4-1286. 327.

63 - m 315.

57-1173.219.111
432.

5,1-1421.

5,12-1211. 233.

15 - m 73.

21,6-11 671. m
354.

24-11106.

26, 5 - n 107.

31-11677. m76.
237.

2,1-1361.
2, 4, 3 - II 248.

15,6-1356.

18, 7 - m 345.

20, 7 - m 304.

22pr.- 11231.

44, 7 - m 43.

46 - n 602.

62 pr. - m 151.
178.

54 -m 321.

2, l-m581.

4,1-11293.

4. 3 - n 242. m

109.
4, 4- m 109.
6 -m 109. 158.
6, 3 - n 307.

6. 4 - n 367. m

187.
6, 6 - 1 415.
6, 12- m 179.
18 -m 468.
26-1284.306.
27-1191.307.
28 — 11493. 662.
3, 11- m 366.

2,
2,
2,
2,

2,
2.

3,

4,
4.

4,
4.

8.
X
2,
2,
2,
2,
2,
2.

2,
3,
3,
3,

3,
3,
3,
3.

3,

3,
3,

3,
3,
3.

Digesta

X 4,6,4-m302.
4, 7pr.-m653.
4,7,7-11109.
4, 9, 3 - II 672.
4, 9, 8 - m 356.
4,15-11267.
4,19-1192. 308.

XI 1, 14pr. -m449.
1, 14, l-m449.

1, 18 -m 106. 184.
1,20, l-m494.
3, 9, 3 - m 355.
3, llpr.-m355.
3,14,2-11571.
3,16-1286. 328.
4,1,5-11143.

6, lpr.-m617.
7,2pr.-m390.
7,8pr.-n229.

7, 14, 2 - I 413. II
295.

7, 14, 3 - n 109.

7. 14. 11 - I 413. m
168.

7. 14. 12 - n 109.
7, 14, 13- n 110.
7, 14, 15- n 110.
7, 14, 16- n 110.
7, 16- m 511.
7,20pr.-m347.
7, 28- m 191.

7, 29pr.-m266.
8,2-1,137.
Xn 1, 1,1 -m 602.

1, 6-m8i.

1,9,8-111386.
1, 11 pr.- 11307.
1, 21-m652.
1,22-11369. m281.

1, 31, l-m56. 230.
l,36-m466.
1,42,1-11245.

2, 22 - m 560.
2, 26, 1— m27.
2,30pr.-m89.

Digesta

Xn 2,41-1174.

3, 7 - m 593.

4, 3, 5 - m 332.
4, 3, 7 - m 258.

4, 7 pr. — n 302. m

186.
4, 8 - I 227. m 316

4, 9,1 -m 231.
4, 10 - m 459.
4,16-11238. mi37.

5, lpr.-n527.
6, 1, 1 - n 527.

5, 4pr. — n 361. m
203.

5, 4, 3 - n 260.

6, 6 -m 110. 183.

5, 6 -II 526. m 514.
5,9pr.-m236.52o

6, 2 pr. — 11628.
6,6pr.-Il218.
6,14 — 11527.

6, 23, 2. 3 - n 629
6, 36 - 1 212. 320.
6, 41 - m 328.
6, 45 -m 461.
6, 46 — m 224. 462
6, 50 - 1 100.
6, 52 - 1 100.
6, 53 - m 124.
6, 60, 1 - m 550.

6, 63 — m 350.

7, 2 - m 74.

Xm 1, 12, 2-m838
371.
1, 13-m267.
1,16-1100.
1, 20-m514.
3, 2 - n 527.
3, 3 - 1 197.

3, 4 - m 69.

4, 2, 8 - n 110.

5, 3, 2-n 110. 11189.

5, 27 -n 106.
6,1,1-1272.11110.

m 243.

FONTES. 619

Digesta Digesta Digesta

Xm 6, 6, 3 - 1 99. XIV 6, 4 - m 591. XV 3, 9 - m 454.

6, 5, 6 - m 517. 6, 7pr. -m 301. 302. 3, 16 - 1 201. 320.

6, 5, 7 - I 208. 279. 6, 7, 13 - m 688. 3, 18 - m 330.

11296. XV l,3pr. §1-1186. 3,19-^306.

6,5,9-m517. l,3,3-m90. 4,1,9-^88.

6, 5, 11 - m 517. 1, 3, 8 - m 8. XVI 1, 16pr.-mi82.

6,5,12-11111. 1,5,4-1362. 1,16,1-^25.182.

6,5,13-m,4. 1,6-1187. 2,4-^351.

6, 5, 14 - n 111. 1, 7, 1 - m 560. 2, 13 - n 126.

6, 17,6- n 111. 1, 7,3-m90. 2, 15- m 468.

6, 18pr. - m 568. 1, 7, 5 - H 87. 3, 1, 14 - E 111.

6, 20 - m 183. 1, 9, 1 - m 302. 3, 1, 21 - m 366.

7, 3 - 1 257. 1, 9, 2. 3 - 1 234. 3, 1, 38 - 11 111.
7,4-11514. l,9,4-m91. 3, 1, 41 - I 422. II
7, 6pr. - m 193. 1, 11, 3 - n 309. m 111.

7, 18,3-m78. 356. 3,10-^278.

7,30-1197. 312. 1, 17-1235. m 169. 3,11-11574.

7,36pr.-n513. 191. 3, 14, 1 - 11 573. m

XIV 1,1,8- m 209. 1, 21 pr. - 11 298. 74.

1, 1, 9 - I 342. m 1, 30 pr. - m 168. 3,18-^817.
90. 208. 3,21-1422.

2,2pr.-l206. 1,32,2-^343. 3, 32 - E 306. m

2,2,3-1206.357. 1,33,35-^453. 154.

II 254. 1,40, 1-m 517. 3, 33- m 432.

2, 4pr.-n360. 374. 1, 42- 11 573. m 74. 3, 34 -H 166.

2, 4, 1 - n 360. 374. 559. 561. XVII 1, 3 - m 661.

2,7-1206. 1,43-1187. l,3,2-mi50.

2, 8-m278. I,47pr.-m236. l,4-mi50.

2, lOpr. - n 154. 1, 47, 1 - n 361. m 1, 8pr. - H 112.
2,10,1-11154. 286. 1,8,1-11112.
2,10,2-11154. 1, 47, 3 - m 169. 1,8,3-^593.
3, 5pr.§ 1-1234. 236. 1,10,8^11112.
3,5,2-1186. 1, 51-m589. 1,12,5-^357.
3,6,7-1186. 1, 55-m301. 1,16-^500.
3,5,8-1185. 1, 56-m337. 1,22,1-^661.

3, 5, 9 - n 85. 2, 1, 5-7 - m 266. 1, 22, 7 - m 154.
3, 6, 10 - n 86. 2, 1, 10 - n 87. 1, 22, 8 - m 357.
3, 6, 12 - m 73. 3, 1, 1 - n 87. 1, 22, 9 - H 296.

3, 5, 14 - m 73. 3, 2 - m 454. 1, 22, lO-I 339. 403.
3, 17, 4 - m 169. 3, 3, 3 - n 88. 11 73. 113.
4,6,7-1186. 3,3,5-1188. ' 1,22,11-11295.

4, 5, 13 - n 86. 3, 3, 6 - n 88. 1, 26, 7 - m 345.
4, 7, 4 - n 86. 3, 7, 2 - n 298. 1, 26, 8 - H 295.

4, 9, 2 - n 86. 3, 7, 3 - n 88. 1, 33 - m 281. 526.

5, 4, 5 - m 168. 3, 7, 4 - n 88. 1, 36pr. - m 447.

620

INDICES.

Digesta

XVni,36,l-ni447.
1, 36, 2- m 447.
1,36,3-111448.
1, 39-m 258. 331.

389.
l,40-m551.

1,46,7- n 309. m

193. 236.
1,48-1101.
1, 61-m449.
1, 62-m465.

1, 61-m337.

2, 7 - n 495.

2, 7, 9 et 11 - I 96.
2, 14pr.-n495.
2,16,1-11496.
2, 29 pr.- 1223.

2, 29, 1 - n 495. m

57.
2,29, 2 -m 23. 384.
2,30-196,222.
2,34-11493.
2, 38 pr.- 11496.
2,45-11496.514.
2,52, 12- m 56.
2,62,13-11296.
2, 52, 17- m 346.
2,62,18-1206.278.

11361. m 187. 611.
2, 68pr.-m499.
2, 69 pr.- 11496.
2, 60 pr. — 1X265.
2,60,1-11266.
2, 62- m 306. 371.
2, 63, 9 - n 363.
2, 66pr.-mi61.
2, 66, 1 - U 166.
2, 66, 2 - n 266.
2, 66, 3 - m 67.

2, 66, 6-n 217. m

135.
2, 66, 8 - 1 223. 319.

m667.
2,66,16-11256.
2,67pr.-mi51.

Digesta

XYn2, 67,l-n254.

2,71pr. — 1207. 318.

2,71,1-1207. 319.

2, 76. 78. 80 - m

120.

2, 84 - n 217. m

433.
XVm 1, 1, 1 - II 308.
488. m 53. 147.
1.4-11489.

7pr. -m510.

13-11491.

18,1-1191. 313.

19-1 94.

20 - n 358.

21-11248.

27-11509.

34pr.- 11248.

36,5- n 491. m

64.

39, 1 - m 523.

40pr.-l313.

40,4-1314.

40,6-1316.

41, l-mi32.

45-1418. n210.

50-11102.

67 pr. -11490. m
36. 230. 294.

57, l-m230.

59-192.

60 - m 623.

64 - m 468.

66, 1 - I 93. m
646.

66, 2 - 1 93.

69 - m 128.

77-1363. 11208.
m424.

78pr.- 1172. 208.
m424.

78, 1 - n 71. 208.
m424.

78, 2 - n 208. m

424.

Digesta

XVm 1,78,3—11210.
m424.

1, 79 — I 417. n 72.
208.

80 pr. - n 208. m

426.

80, 1 - n 212. m

428.

,80,2-1215.11213.

m428.

80, 3 - n 212. m

428.

4, 6 - n 490.

9-11490.

11 pr. -11491.

11,1-11249.491.

11,2-123.92.

13 pr. - I 23. 92.
11249.

14, 1 - n 308. 490.

19 - m 460.

4, 1 - m 343.

6-m370.

2,17-11 211. m

424.

8-m461.

10 -m 461.
,24-11211. m423.

25-11155.

l-m384.

6-11676.

1,2-11252.
,'1,4-11492. msil.
'6-mi50.

8pr.-mi48.213.

9 - m 523.

12-1315.

13-1316.

13, 14 - m 184.

13,16 — 1201.

17 - m 448.

18-11210.247.

6pr. - n 491. in

646.
7,6,1-11491.

2,
2,

2,
2,

2,
2,

]
2,
2,

3,
3.

4,
4,
4,
4,

5,
5,

6,
6,

6,
6,
6,
6,
6,
6,
6,

6,
6,

FONTES.

621

Digesta

XIX 1,6,1-111299.
1,6,4-11360.111285.
1, ll,3-n248.
1,11,4-11252.

1.11,5-11 250. m

286.
1,11,7-111344.
1,11,12-111302.
1, 13, 14 - m 343.
1, 13, 22 - I, 417 n

250.
1,13,23-11247.
1,13,24-11249.
1,13,30-1199.363.
1,17,2-1416.

1, 17. 6 -1 120. n

293.
1,17,7-11249.
I,18pr.-m448.
1, 18, l-m438.
I,19-m510.
1,21,6-1416.
1,24, 1-n 627. m56.
1,26-1314.
1,27-1200.314.
l,29-m281.
I,31pr.-m219.
1,31, 1-m 320.
1,31, 2 -m 320.
1,36-1199.
1,38,1-115. 22.
1,38, 2- m 111.
1, 39 -m 510. 523.
1,40-193.
1,42-11248.

1, 50 - n 212. m

425.
1, 51 pr.- 11210. m
429.

1, 51, 1 - n 207. m

426.
I,53pr.-ni53.
1,53, 1-n 153.
1,53,2-11153.
l,64pr. -II165.

Digesta
XIX 1, 54, 1 - n 155.
2, 2, 1 - m 580.
2, 3 -m 148.
2,13,1-11253.
2,13,7-11253.
2,13,8-11253.
2,15,2-1202.
2, 18,8 -m 108.
2, 19, 1 - I 203. II

576. m 5.
2, 19,2-n252. 294.

m308.

2, 19, 4- n 253.
2, 21 - m 485.
2, 27pr.— 1203. 316.
2,27,1-1205. 316.
2, 27, 35- n 253.
2,28pr.-n214. m

426.
2, 28, 1 - m 426.
2,28,2-11214.
2, 29 - 1 284. 324.
2, 30pr. - 1 204.
2,30,1-1205. 317.
2,30,2-1210. 317.
2, 30, 3 - 1 206.
2,30,4-1204. 316.
2,31—11209.324.
2, 32- m 47. 280.
2,35,1-1202.
2, 37 - m 448.
2, 51pr.m486.
2, 51, l-m486.

2, 57 - n 215. m

437.
2, 58pr.-n209.m
426.

2, 58, 1 - n 217. m

426.
2, 58, 2 - m 426.
2, 59 -m 431.
2,60pr.-n213. m

429.

2, 60, 1 - n 213. m

429.

Dig^esta

XIX 2,60,2-11 216.
m432.

2, 60, 3 - n 73. 216.
m431.

2,60,4- n 217. m

431.
2, 60, 5 - II 213. m
429.

2. 60. 6 - n 214. in

430.

2. 60. 7 - n 216. m

431.
2,60,8-11 215. m

431.
2, 60, 9 - II 215. m

430.
2, 62 - II 154.
4, 1,2.3 -m 91.

4, 2 - m 389.
5, 1,1 -n 113.

5, 6 - m 300.
5, 10- m 488.
5, 12- m 129.
5, 14, 3 -m 394.
5, 16, 1 - m 394.
5, 17pr.-m243.
5, 17, l-nil3.
5, 17, 5 - n 528.
5, 19pr.-nil3.

5, 20pr.-n251.
5,20,2-11251.
5,23-1238.

XXI, 35- n 153.
2, 3 -m 315.
2, 4pr.-m314.

2, 4, 1 - m, 314.
2,9-n309.

3, l,2-m218.
3, 3 -m 372.
4,13-11308. mi49.

230.

6, 6, 2 -m 193.

6, 14-11213. m429.
XXI l,lpr.-ni45.
1, 1, 7-n546.

622

INDICES.

Digpsta
XXI 1,6,1-1423.
1,8-1 345.

1, 9 - n 546. m

247.

1, 10-m247.

1, ll-m248.

4pr.-m248.
1,4, l-m248.
1, 4, 2 - m 528.
1,10,1-122.
1. 10,4- m 657.

1

1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1

12,1-1197.

12,4

1423.

14 pr. — 11546.

14,3-m251.

14, 4 - m 97.

14,5-m92.

14, 10- m 250.

17, l-m251.

17, 2-m56.

17,3-m248.

17,4-mi08.248.

17, 5 -m 249.

17, 6 -m 252.

17, 7-m262.

17, 8 -m 262.

17,9-m262.

17, 10- m 262.

17, 12 -11143. m
252.

17, 13 -m 262.

17, 14-11143. m
262.

17, 15 -n 144. m

97. 252. .
17, 16 -m 262.
19pr.-m264.
23, 9 -m 97.
26, 3 - m 345.
25, 4- m 97.
30, l-m97. 388.
31, 11- m 97.
31, 12- m 97.
31, 14 - m 98.
31, 15- m 98.

Digesta

XXI 1, 31, 25 - m

657.
1,38,7-1346.
I,44pr.-m99.
I,47pr.-ni44.
1, 60 - m 382.
l,53-ni81.m404.
1, 64pr.-II144.
1,64,1-11144.
1, 64, 2 - n 144.
1, 65, l-m55.

1, 65, 2 - m 263.
2,9-11491.

2, 13 - m 148.
2, 16,1- m 580.

2, 16, 2 - m 148.
2,22, 1-m 229.
2, 29 pr.— 11303.
2, 31 -m 567.
2,32pr.-m588.
2, 37 - m 344.

2, 44 - 1 182. 300.
2, 46 - 1 198. 313.
2, 48 -m 329.
2,51,4-11248.
2, 68 - m 459.
2, 60 - III 462.
2,69,3-m201. 546.
2,75-192.
XXni,14,l-m299.
1, 19pr. - I 246. m

163.
l,26-m286.

1, 38, 7 - n 442. m

60. 233.

1, 49 - n 198. m

420.
2, 2 - n 247.
2,8-1197.
3,28-11169.
6, 2 -m 327.
6, 3 - n 422.
6,3, l-m36.
6, 9, 2. 3 - n 260.
8, 22 - n 167.

Digesta

XXm 1, 9 - n 206.
2,6-1187. 273.111

524.
2,28-11267.
2,29-11267.
2, 33 - m 646.
2, 40 -m 371.
2, 44 - m 214.

2, 46 - m 403. 498.
543.

3, 5, 6 - m 346.
3, 5, 8 - m 346.

3, 30 - m 346. 384.
3,33-11601.
3, 34 - n 367.
3, 36 - n 540.
3, 41, 4 - n 236.
3, 48pr. - ffl 107.

624.
3,48, 1-m 107.
3, 49 - m 282.
3, 53 - m 321.
3, 56, 3 -m 231. 587.
3, 57 - ffl 460.
3, 60 - ffl 499.
3,64-111443.
3, 66 - ffl 646.
3,67-ffll24.
3, 68 - m 590.
3, 79 pr. — I 188. 11

204. ffl 433.
3, 79, 1 - 1 188. 270.

n 203. ffl 433.
3, 80 - ffl 438.
3,82-111121.

3, 84 - n 168.

4, 1 pr. - ffl 443.
4, 1, 1 - ffl 443.

4, 6 pr.- 1170.
4,12,2-11291.
4, 12, 3 - n 292.
4, 17 - ffl 129.
4, 19 - 1 188.

4, 32pr. - n 70. in
434.

FONTES.

623

Digesta
XXin4,32,l-m434.

4,34pr.-n203.

4,34,1-11208.

4, 79 - 1 304.

6,8-1301.

5, 18 pr.- 11206. III
434.

5, 18, 1 - m 434.

6, 16pr.-m420.

6, 16, 1 - m 420.

6, 16,2 -m 421.

10, 10- m 421.
XXIVl,6,6-m347.

1,7,8-11499.

l,9,2-n499.

1, 11, l-m587.

1, 11, 3-11499. m
67.

1, 13,2 -m 360.

1, 20-mi87.

1, 21-m332.

l,26pr.- 11498.

1,26, 1-m 347.

1, 28, 3 -m 231.

I,29pr.-m266.

1,29,1-11236.

I,31pr.-n236.

1,31,1-11236.

1,31,8-11498.

1,32,27-11206.

I,36pr.-n91.

1, 36, 1 - m 646.

1,38-1189.304.

1, 38, 1 - 1 188.

1, 39 - n 282.

l,44-m326.

I, 60-m489.

1, 63 - m 336.
1,64-1402. n207.

m 266. 434.

1, 65 - n 206. m

435.
1,67-11164.

2, 2, 2 -m 681.
2, 8 - m 469.

Di^esta

XXEV3, 2, 1-11601.
3, 17pr.-m332.
3, 17, 2 - U 602. m

347.
3, 18pr.-Il236.
3,18,1-1366.
3, 22, 6 - n 236.
3, 22, 12 - U 366. m

23.
3, 24, 2 - n 292.
3, 32 -m 181.
3, 44 pr.- 119. 11302.

m385.
3, 69 -m 181.
3, 64, 9 - n 236.
3, 66pr.-l32. 108.

n 204. m 435.
3,66,1-1402.11206.
' m436.

3. 66. 2 - n 206. m

436.

3. 66. 3 - n 204. m

436.
3, 66,4 - n 70. 206.
m476.

3, 66, 6 - n 206. m

436.

3. 66. 6 - n 206. m

436.

3. 66. 7 - n 204. m

436.
6, 28- m 421.
XKV 1, 1, 3 - n 236.
1, 6pr. - II 601. m

689.

1, 6,2 -m 646.
l,llpr.- 11498.

1, 16 - m 316. 383.

686.
1, 16-m328.
2, 1 - n 676. m 57.

153.

2, 3, 3 - 1 342.

2, 3, 4 - n 292. m

163.

Dig;esta
XXV2,6pr.-mi92.
266.

2, 6, 2-6 - m 386.

2,13-11113.

2,19-11114.

2,21, l-m91.

4, 1,13- m 376.

7, 1,1 -m 192.
XXVIl, Ipr.-I229.

1, 1,3 -m 547.

1, 3pr.— 186.

1, 3, 2-m67.
1,3,4-1189.
I,4pr.-m587.
1, 18-m309.

2, 8, 1 ~ n 604.
2, 24 - m 443.

2, 30 -m 421.
2,33 -1414. n 71.

207. m 164. 436.

3, 2pr.-m309.
4,6, l-m647.

4, 6, 2 - n 236.
7,9, l-m647.
7, 23- m 693.
7,37pr.-Il611. m

68.
7, 62 - m 300.

7, 61- m 387.
8,4-1339.

8, 7pr.-m587.

8, 22 -n 167.

9, l-m386.
9,3-n673.m590.

XX:VIl3,l,2-m566.
3, l,4-n237.
3,1,6-11337.
3,1,6-11292.
3, 6 - m 647.
3, 9, 1 - m 348.
3, 9, 4 - m 687.
4,1,2-11576.
4,3pr.-n237.
6, 3 - m 474.
6,2-11106.

624

mDICES.

Digesta
XXVn 6, 8 - II 570.
7,4pr.-I190.
8,7-111499.
10,9-111316.

xxvm 1, 2-ni81.

m404.

1, 20, 8 - n 417. m

507.
1.21pr. -II420.

21,1-11418.

21,2-11414.

21,3-11437.

25-1167. 292. 11
182. m 405.

26 -m 549.

27 -m 497.

2-m519.

3, 6-11424. m 36.

5-m440.

6pr. - n 221. m

36. 440.
12 -m 586.
14, 1 - m 589.
29pr. -1118.
29, l-m532.
3pr.- 11421.
10-11378.426.
15 -m 472.
Ipr.- 11215.
8pr.-mi77. 522.

8, l-mi77.

9, 2- m 502.
9, 3 - m 143.
9,9-11419.
9, 12 - n 420.
9,13-11428.

9, 14 - n 222. m

338. 382.
10 - n 428.
11 -m 476.
13pr.- 11221.
13, 7 - 1 407.
14 - m 440.
17pr.- 11428.
17,l-I167.n428.

Digesta

xxvm5,i7,5-m

405.
5,18-11378.

1.
1,
1,
1,

1,
1.

%
2,

2.

2,
2,
2,
2,

^,
3,
3,
5,
5,
5,
5.

5,
5,
5,
5,

6,
5,

5.

6

5

5

5
6
5
5

19 - m 203. 375.
492.

20,2-11221.

21 pr. - I 407. n
222.

23, 3. 4 - n 423.

29-11221.

32pr.-m607.

5
5
5
5
5

5
5
5
5
5

5
6
6
6
6
6

6

6

6
7

7
7

35, 3 - I 73. m
521.

45-1,168.

46-1167.

55 -m 313.

56 - m 337.

60 pr. -I 397. 11
330.

60, 1 - m 633.

60, 2 - m 139.

64 - m 440.

65-11222. m476.

66 - m 487.

70-1 397. m 4.
114.

75-1119.

2-11 424.

9 - n 183. m 405.

31pr.-m533.

38, 3 -m 541.

39pr. -1336. 397.
n 65. 185. m 405.

39. 1 - n 183. m

406.

39,1.2-1335.

39,2-1371.11186.
m406.

43, 2 -m 618.

20pr. -1164. 184.
m407.

20,1-1 184. m 408.

20. 2 - n 184. m

408.
7,28-1184.

Digesta
XXVm8,7,2-ni2^
8, 11 — 1412. n7(

201. m422.
XXIX1,17,4-III56S
2, 13 pr.- 11427.
2, 20, 4 - m 664.
2,21,3-m37.
2, 24pr. - m 669.
2, 25, 4 - m 37.
2, 25, 5 - m 37.
2,27—11230.
2, 28 — m 390.
2, 30 pr.- 11427.
2, 30, 1 - m 686.
2,46,4— mi76.51»J
2, 69 - m 316.
2,60-11181. ni4(
2,62pr. — ni84.

407.
2, 62, 1 - n 186.

406.
2, 64-11186. miOl
2,71,9-11678.
2, 73 - n 234.
2, 76- m 471.
2, 78 - 1 95.
2, 99- m 27.
4, 1,12- n 116.
4, 11 -m 477.
4, 24, 1 — m 564.
7, 6 - m 376.
7, 14pr.- 11355.111

21. 142. 244. 635
7, 18 - m 498.
XXX 6, 1 - I 398. n

225. m 50.
9-m211.

12 pr. — 11230.
12, 1 - m 148.

13 - m 804.
14pr.-m380.
15pr.-m 143.
26, 2 - n 308. 445.

m 43. 143.
28pr.-m379.

FONTES.

625

Diffesta

XXX 30pr.- 1119.
30,2-11226.
30,5-1410.
30, 7- I 119. 338.

398.
36pr.- 11224.
36, 1 - n 224.
37pr.- 11160.
46pr.-l354.IIl341.

379.
47,6-11222.
48pr. - III 194.
50, 1 - II 662.
63-1181.
69,6-111579.
80 - n 446.
87-111638.664.
88-111379.
104,l-m22.
104,2-n441.

104, 7 - n 363. m

176.

105 -m 276.
106-1183.298.
118 -m 311.
122,l-n441.
124 - m 326.
127-1119.
XXXI 4 - m 224.
10 - m 459.
Ilpr.-Il233.
20 -m 107. 267.
30 -m 498.
37 -m 441.
38 -m 441.

39 - m 442.

40 — m 466.
41pr.-m476.
41,l-m477.
42 - m 485.
43, 2 - m 205.
45pr.-m524.
46 -m 119.
47 - m 122.
48 -m 126.

Digesta

XXXI 49, 2 - n 222.
m264.

49, 3 - m 132.

56pr. -m678.

55, 1 - m 578.

59 -m 521.

67, 8 -m 338.

70, 2 -m 522.

74-1183.299.

76, 2 - m 520.

82pr.-m519.

84 - m 542.
XXXn 11, 3-m 622.

12 - m 206.

19 -n 306. m 191.

24 - m 302.
29pr.-1 373. 409.11

192. m 411.
29,1-182.119.186.

354. n 186. m409.
29,2-1182.298. 11

195. m 410.

29, 3 - n 194. m

411.

29, 4 - I 362. n 201.
m412.

30pr. - 1 400. n 67.

191. m 416.
30,1-169. n. 199.

m409.

30, 2 - 1 400.
30,3-11187. m419.
30,4-11187. m413.
30,5-1410. ni96.

m417.
30, 6 - 1 270. II 188.

m414.
31 -n 152.
43-1 361. n 234.
45 - n 380.
47, l-m520.
49, 6 - m 144.
60pr.-n462.m49.
62, 3 -n 464. m 49.
52, 7 - n 303. 464.

Itirispr. antehadr. rell. ed. Bremer II, 2.

Digesta

XXXn 62, 8 - n 227.
56pr. — 173.
55, 1 - 1 348.
65,4-1349.
55,7-1349.
67-1175.
60 pr. - I 181. 297.

m641.

60,1-1283.297.
60,2-1178.296.
60,3-1172.294.
61-1 180. 297.
62-1181.
63-11365. mi77.
65pr.- 11224.
66, 3 -m 541.
65, 4 - m 50.
70,2-11468.
70, 12-1 77. m 509.
77 -m 469.
79, 1 - m 146.
81pr.-m521.
81, l-m541.
81, 4 -m 540.
84 - m 442.
86-11224. m 521.
86 -n 223. m 119.
95 -m 381.
99pr.-m541.
I00pr.-I373.ni94.

m411.
100, 1 - I 337. 373.

410. n 192. m 417.
100,2-1409. n 193.

m 133. 410.
100, 3-1 400. n 191.

m4i6.

100, 4-1 400. II 67.
192. m416.

xxxm 1, 4 - n 442.

1,7-1 86.
1, 14- n 291. 304.
1, 15- m 402. 477.
I,17pr.-I411.1l68.
197. m417.

40

626

INDICES.

Digesta

XXXnil,l7,l-n66.
190.111416.

1, 22 - 1 183. 299.
2,11-111276.

2. 12 - 1 174. 299.

2, 22 - in 367.

2, 30pr.-ni98. m
408.

2, 30, 1 - n 198. m

408.

3, 31 - 1 401. n 1.

197. m409.
2,40-1176.300.
2,41-11198. m409.

2, 42 - n 198. m

427.
3, 1 - m 276.

3, 4 - m 480.
4,1,14-11292.

4, 6pr. — I 170. 301.
n 194. m 410.

4. 6, 1 - 1 171. 277.

338.371. ni96.m

410.
• 4,13-1162.
4, 15- m 677.
6,9,2-173.
5, 12- m 276.
5, 14- m 441.
6, 15 - m 467.
5, 18- m 341.
6,20-1176.276. II

192. m411.
6, 2 pr.- 11461.
6, 6 -m 115.
6, 7pr. — I 336. 360.

372. 399. n 190. m

416.
6,7,1-1337.11190.

m415.
6, 9 pr.- 11463.

6. 13 - n 463.

6, 16 -1409. m 114.
6, 16 pr. - I 399. 11
190.

Digesta

xxxm 6, 16, 1 - n

190.
6,16,2-11191.
7, 4 - I 372. 408. 11

66.188. m413.
7,5-11162.
7, 8 pr.- 11379.
7, 11- m 441.
7, 12pr.-I174. 277.

m540.
7,12,2-1294.

7. 12. 3 - n 322. m

204.
7, 12, 3-6 - I 173.

277.

7. 12. 4 - n 233. m

340.
7, 12, 6 - 1 408.
7, 12, 11- m 48.

7, 12, 13 - n 353. m

48.
7, 12, 16 - m 48.
7, 12, 17- m 48.
7, 12, 18 - m 205.

640.
7, 12, 20 -11367. m

48.
7, 12, 27 -11379. m

31.
7, 12, 36 - m 307.
7, 12, 43 - m 307.
7, 13pr. -m303.
7, 13, 1 - m 304.
7, 16pr.-I182.

7.16, 1-m 521.
7,16pr.-I176. 296.
7,16,1-1111. 176.

296.
7,16,2-1173. 294.

7. 17, l-m379.
7, 18,2-m303.
7, 18,3-m93.
7, 18, 10- m 60.

7, 18,11 -n 682. m

50. 520.

Digesta

XXXm 7, 18, 12-11

379.
7, 21 - m 570.
7, 23- m 301.
7, 24 - m 335.
7,26pr.-l360.n66.

188. m 413.
7,25,1-1399.116«.

188. m 414.
7,25,2-1336.11188.

m414.
7, 26pr. - I 408. 11

189. m 430.

7, 26, 1 - 1 354. 371
408. n 189. m 430.

7,29-11154.

8, 6, 4-n 304. m

191. 205.

8, 8, 3 — n 466.
8, 8, 5 - n 232.
8, 8, 8 - m 203.
8, 14 - 1 171. 801.
8,16-1171.301.
8, 17- m 441.

8, 22 pr. — 1169. 197.
m412.

8, 22, 1 - n 66. 197.
m412.

9,3pr.-l74.Il380.

m 132. 378.
9,3,1. 2 -1409.11

189. m 132. 378.

9, 3, 3 - n 189.
9, 3, 5 - 1 351.

9, 3, 6 - 1 74. 220.
9, 3, 7 - I 76.
9, 3, 8 - 1 349.
9,3,9—116.44. 76.

351.
9,3,10-l221.n29L
9, 3,11- m 379.
9, 5pr. -m49.

9, 5, 1 - m 540.
10,6-1177.295.

10, 7 pr.- II 223.

FONTES.

627

Digesta

xxxmio, 7, 1.2 -I

360.
10,7,2-1178.
10, 10 - I 337. 373.

1167.191.
10;ll-n 67. 11191.

111430.

10,12-11166.
XXXIVl,6-m441.
l,14pr.- 11291.
l,54pr.- 11442.
1,54, l-m442.
l,58-m442.
2, 3 - m 144.
2, 4 - 1 180.
2, 5 - m 186. 196.
2, 7 - m 226.
2, 8 - m 226.
2, 11- m 119.
2,19,3-mi46. 603.
2, 19, 6- m 503.
2, 19, 13 - n 454.
2,19,14-17-11381.
2,19,18-11381.
2, 19, 19- m 49.
2,21,2-m22.
2, 25, l-m379.
2,27,3-1176.

2, 28 - 1 296.
2,31-ni91.m416.

521.
2,32,1-1120. 361.

n 223. 381.
2,32,5-mi07. 304.

3, 32, 6 - n 380.
2, 33 - 1 77.
2,39pr.-l337.n68.

192. m416.
2,39,1-1372.1167.
192. m416.

2, 39, 2 - 1 177. 269.
n 192. m 416.

3, 3pr.-m579.
3, 6 - m 474.

3, 8, 2 - m 339.

Digesta

XXXIV 3, 16 -11305.
m 190. 228.

3,17-ni99.m409.
3, 18 - m 47. 228.

3, 30 - m 536.

4, 6, 2 - m 540.
5, 14 - 1 410.

5, 22 - m 444.
5, 28 - n 193.
7, Ipr. -120.
8,2-1169.293.
9, 5, 11 -m 538.
9, 22 - n 378.

XXXV 1,6, 1-1167.
230. m 36. 303.

I,7pr.-m841. 380.
1,8-1411. n 196.

225.
1,14-11422. mi39.
1, 24- m 551. 578.
1,27-1168.303.
l,28pr.-I171.
1, 28, 1 - 1 181. 298.
1, 30-m276.
l,37-m341.
1, 38-m509.
I,39pr.-ni85.m

407.

1, 39, 1 - n 185. m

407.
I,40pr.-Il200. m

419.
1,40,1-1173. 272.

372.11187. m412.
1,40,2-1338.1168.

195. m 418.
1,40,3-1183. 278.

ni95. m418.
1,40,4-1336. 399.

n 65. 187. m 413.
1,40,6-1400.11196.

m 133. 418.
I,43pr.-m51. 141.

228.
l,48,3-m298.

Digesta
XXXV 1, 44pr. - m
225.

l,44,8-m225. 537.
1,44, 10- m 225.
1, 54 - m 42.
1, 55 - m 488.
1, 56 - m 490.
1, 58 - m 144.
1, 63pr.-m577.
l,67-m485.

1 , 69 - n 225. m

134.
1,71,3-11356.
1, 72pr.-m537.
1,72, 7 -m52.
1, 72, 8 - n 355.
l,96-m335.
1, 97-m336.

1, 112, 3-m 367.
403.

2, 1,8 -m 540.

2, 1, 9 -m 380. 508.
2, 1, 14 - n 43.
2, 1, 19 - n 446.
2, 11,6 -m 589.
2, 11, 7 - m 590.
2, 31 - m 51. 508.
2, 45, 1 - m 145.
2,49pr.-n304.445.

m 47. 190. 226.
2, 56pr.-m538.
2, 60pr.-m465.
2, 60, 1 - m 455.
2, 61 - m 472.
2, 63pr.-m96.
2, 65 - m 639.
2, 76, l-m578.
2, 82 -m 341.
3,3,2-m95.

XXXVI 1, 1, 19 - m

342.
l,3,2-m367.
1,20, l-m381.
1, 22 - m 382.
1, 28, 3 -m 299.

40*

628

INDICES.

Digesta

XXXVIl,33-in498.
1,48-111484.
1, 66, 12 - m 342.
l,69pr. -111211.

1, 74-m381.
2,12,1-11226.442.

m42.
2,22,1-11226.

2, 30 - II 200.
3,1,16-1343.
3, 10- n 441.

3, 13 - m 330. 389.

3, 79 - m 483.
4, 14- m 419.

xxxvni,3,i-nii5.

1,6, 2-m92.

4, 8, 11 - n 115.
4, 19 - m 593.
5, 18 - m 538.
6, 2, 5 - m 40.
6, 8 -m 561.

9, 1, 5 - m 92.
9,1,24-1236.
9,1,25-1235.
9,1,28-11116.
10, 6, 6 - m 629.

10. 9 - n 115. m

328.
12, 3 pr. - 1 272. m

237.
12, 5 -m 293. 366.

14. 10 - n 116. m

106. 198.
14, 17pr. -mi41.
14, 17, l-mi41.

xxxvmi,4pr.-m

383.
l,8pr. -11234.
1, 18-n668.
1, 20, 1 - m 147.
I,21-m445.
1, 26 - 1 186. 306.
l,27-m277.
1, 33 - m 445.
1,36-11254.

Digesta

xxxvm 1, 47 - m

239.

1, 49 - m 332.
l,50pr. -m299.
2, 1 - 1 235.

2, 34- m 443.
2, 36 -m 470.
2, 36 -m 479.
2,51-11153.
5, 12 - m 470.
8,1,1-11116.
8, 5pr. -m394.
10,6-11236.
10, 8 - I 227.

10, 10, 15-1413. m

534.
10,10,16-11432.
16, 1,10- m 30.
XXXIX 1,2, 3-11116.

1, 20, 8 - n 136. m

506.
1,21,5-11140.
1,21,6-11140.
1,21,7-11140.
l,23-m478.
2, 6 - m 549.
2,9,1-1421.
2,9,2 — 1306.11117.
2,13,6-11577.
2,16,10-11117.
2, 15, 15- n 117.
2,15,24-11117.
2,15,32-11117.678.
2, 16,33 -n 117.
2,15,34-11118.
2, 15,36 -n 118.
2, 17pr.-m663.
2, 18, 10- m 390.
2,18,11-11577
2,24,2-11141. .
2,24,3-11141.
2, 24, 4 - I 194. n

141.
2,24,6-11141.
2, 24, 7 - m 563.

Digesta

XXXIX 2, 24, 11 - II
114.

2,24,12-1421.
2,25-1422.
2, 28 - m 393.
2,30-11142.
2,32-11578. m 663.
2, 35,2 -m 592.
2, 36 -m 549.
2, 40, 1 - n 523.
2, 40, 3 - n 523.
2,43pr. — 1193. 308.
2, 43, 1 - 1 194. 309.
2, 43, 2 — 1 309.

2, 47 - n 209.

3, Ipr. -1362.
3,1,3-1413.
3,1,3.4-1101.
3,1,5-1356.
3,1,6-1278.
3, 1, 8 - n 563.
3,1,9—11-11564.
3, 1, 17 - I 372. n

238.
3,1,21-1356.11239.
3,1,22-11239.
3,1,23-1356.
3, 2, 1 - 1 240.
3, 2, 2 - n 240.
3, 2, 4 - I 270.
3,2,5-1310.
3, 3pr. - 1416. III

686.
3, 3, 2 — I 356.
3, 3, 3 - n 239.
3,4pr. — n 239.
3,6-1172.241.
3,10,2-11118.
3,ll,6-m693.601.
3,11,5.6 — 1415.
3, 18pr. — m451.
3,18,l-m451.
3,19-11241.
3,24pr.-I192. 309.
3,24,3-1190.

FONTES.

629

Digesta
XXXIX 4, 16-1 216.
323.
5. 18 pr.- 111388.

18,1-111388.

18, 2 - m 388.

18, 3 - n 244.

19, 1 - n 244.

24-111 456.

26 - m 474.

21 -m 402. 619.

35, 3 - n 529.

1, 4, 7 - m 643.

6-1171.802.

7-1172.302.

13 -m 212. 232.
.26-n202.m423.

6-m401.

14, 1 - m 542.

24 - m 336.

25 -m 8. 196.

2 - m 382.

7 - m 342.

8-1 183.

9pr. -m622.

lOpr. — II467.

16 -m 679.

18pr.- 11356. m
177.

19 - m 182. 542.
34, 1 -r- m 239.
35-1 185.
40, 1 - I 364. m

229.

41,2-11232.

45 - m 690.

46 -m 367.
,57-11468. m 642.

61, 2 -m 211.

6 - m 538.

8-m229.

20 - m 212. 382.
24, 19 - m 642.
34, 2 - n 468.
8,2-1240.11283.
3,12-1412.

5i
5,

5,
6,
5.
5,

6,

6,

XL

1.
1,
1,
1

2,
2.
2,
2,
4,
4,
4,
4.
4,
4,
4,
1
4,
4.
4,

4,

<

4,

4,
4,
4,
4,

6,
6,
6,

^i
6.

Digesta
XL 7, 6pr. - m 348.
388.
7, 8, 1 - n 233.
7,9,2-m216.
7, 11- m 388.
7, 14pr.-I185. 300.
7,14,1-1185.
7, 17- m 319.

7, 20, 3 - n 486. m

229.
7, 21 pr.- II 200. m
406. 616.

7, 28, i-m6i. m

406.
7,29,1-189.11232.

m368.
7, 39 pr. -173. 120.

221.11201. m422.
7,39,1-1338.1169.

202. m 422.
7,89,2-1401.1169.

n 202. m 422.

7, 39, 3 - n 202. m

422.

7,39,4-1389. 401.
n 69. 202. m 422.

7, 39, 6 - n 202. m

422.
7,41pr. -ni52.
7,41,1-11152.
7, 42 - n 156.
9, 7, 1 - m 107.

177.
9, 16,3 -m 369.
9, 82, 2 -m 212.
12,10-1805.
12,22,5-11118.
12, 23 pr.- 194.
12, 24 pr. §1-1187.
12, 24, 8 -m 548.
12, 24, 4 - n 293.
12, 25, 2 - m 590.

12, 30 - n 362. m

64.
13,42-11209.

Digesta
XLI 1, 5, 1 - 1 414.
1, 7, 7 - n 807. 666.
m 66. 164. 554.
l,9,2-m684.

11 -n 609. m 66.

18pr.-m310.

13, l-m810.

14 -m 326.

16 -m 310.

16-1414.

19-1108.397. n
230. m 4. 387.

21pr.-mi63.
24. 26 pr. - m
138.

26pr. -1191.

26,2-11237.

27, 2 - m 66. 168.
207.

28 - n 237. 666.
mi38.

38-1 190. 306.

39 - m 280.

41 -1403. m 207.

64-1102.

65-n682.mil8.
625.

66pr. §l-mi26.

68 - m 462.

66pr. -ni68.

65, 1 - n 168.

65,2-11158.

66, 3 - n 168.

65, 4 - n 168.

Ipr.- 11243.

1, i-m6.

1,3-1355. mi5.
1, 4 - m 546.
1,5-11 673. m25.
66.

1, 14 - m 6. 66.
627.
2,1,16-^614.
2,l,21-m236. 351.
493.

630

INDICES.

Digesta
XLI 2, 1, 22 - m 6.

655.
2, 3, 3 - I 23. 26. 11

555. 560. m 166.

351.
2, 3, 4 - m 565.
2,3,5-1423.11243.

680.
2,3,6-11610.
2,3, 13- m 6.
2,3, 14- m 7.
2, 3,16 -m 564.
2, 3, 17 - n 71. 243.

m6.
2, 3, 18 - n 357. m

24. 516.
2, 3, 19 -m 615.
2,3,23-190.
2,6,1-11129.
2, 7 - m 362.
2, 13,2 — m 666.
2, 19,1 -m 515.
2,21pr.-m446.
2, 21,l-m446.
2, 21, 2 -m 446.
2, 22 - m 454.
2, 23- m 467.
2, 24 -m 491.
2,25,2-190.
2, 27 -m 122.
2,29-11510.
2, 30, 2 - n 243.
2, 39 -m 277.

2, 47 -m 7. 626.
2,61-11211. m428.

3, 4, 7 - n 244.
3, 4, 9 - n 244.
3,4, 10- m 165.

3, 4, 16 - n 561. m

67.

3,4, 17- m 67.
3, 4, 21 - m 168.
3, 4, 26 -m 77.
3, 8pr. - n 71. 243.

m306.

Di^sta
XLI 3, 8, 1 - m 87.
3,10pr.-U560. m

67.
3. 13, l-m627.
16 -m 468.

19 - m 466.

20 - m 474.
21 -m 475.
22 -m 478.
23 -m 481.
24pr.-I191.
30, 1 - n 148.
31pr.-mi65.
32,2-11243.
33, 1 - m 626.
34-1191.307.

36 - n 368. m

181.

38 -m 513.

40 -m 310.

41 -m 331.

49-11157.

2, 2 - n 660.

2, 3 - n 560.

2, 6- m 352. 494.

2,7-1418.

2,8-1191.

2, 9 - m 655.

4pr.-m234.461.
627.

4, l-m461.

8 -m 277. 523.

10 -m 277.

11 -m 692.

2,l-m526. 527.

2,2-1191.

3 - m 565.

I,l-m67.

l,2-m24. 67.

3 — 1414.

2-mi65.

7-m218.

5 - m 446.

7 - m 446.

l,2-m573.

3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3

3
8
3
3
4
4
4
4
4
4

4
4
4
4
5
6
6
6
6
6
7
7
8
8
9

Digesta

XLI9, l,3-m67.

9,l,4-m67.

10, 3 - m 352.

10,4pr. -I 417. III
363.

10,6 -m227.
XLn 1,4,3-11123

1, 21 - m 296. 332.
1,62-1212.321.

2, 68 - 1 208.

3, 4, 1 - n 578.

4, 7pr. — m267.
4,7,10-11124.
4, 7,13- m 617.
4, 7, 16 - m 368.

4, 7,17- m 601.
5,15,1-11125.

5, 28 - m 36. 464.
6,28pr. -11425

6, 29- m 197.
6, 1,13- m 689.

7, 2, 3 -m 68.
7,2,5-m59.

7, 3pr. — mslS.

8, 6, 6 - n 125.
8, 6, 10 - n 125.
8, 6, 12 - n 125.
8, 6, 13 - m 170.
8,9-11679.

8, iO, 10 - n 136.
8, 11- m 28.
8,26,1-11137.
8, 25, 5 - m 149.
8, 26, 6 - n 137
8, 25, 7 - n 299.
10, 16, 32-1 210.
XLm 1,4 — 11363.
6, 6 - m 464.
8, 2, 7 - m 390.
8, 2, 28 - n 810.
8, 2, 29 - n 310.
8,2,39-1342.
11,2 -m 461.
12, l,3-ffl71.
12,1,12-11127.

Digesta

XLini2, 1,16-11128.
12,1,17-11128.
12,1,18-11128.
12,1,22-11128.
13, 1, 6 - m 564.
14,1,7-11128.579.
14,1,8-11299.
14,1,9-11299.
16,1,13-11579.

16, 1,14 -n 575. ni

75. 565.

16, 1, 25 - ni 164.
592.

16,1,27-11579.
16,1,28-11129.
16,1,29-11129.
16,1,41-111245.
16, 1, 45 - m 246.
16, 1,46- m 246.
16, 1, 47 - m 246.
16,8 -m266.
16,20-11156.

17, l,4-m94.
17,3,4-11129.
17,3,6-11129.
17,3,11-1236.
19, l,6-m247.
19, i;7-m94.
19, 3 pr. -11130.
19, 3,2-m96.
19,3,16-11130.

19, 4pr.-m515.
20,1,7-1195.
20, 1, 12 - n 130.
20,1,13-11130.
20,1,16-11130.
20,1,17-1343.
20,1,18-1416.
20, 1,19- m 391.
20, 1,20- m 391.
20, 1, 21 - m 260.
20,1,27-11131.

20, 4 - m 645.
20, 5, 1 - m 282.
20, 6 -m 322.

FONTES.

631

Digesta

Digesta

XLm 20, 8 - 1 104.

XLm24,ll,12 m

21, 1, 7 m 546.

55.

21,1,10-1343.

24,13,1-11133.

21,2-11131.

24,13,4-1237.

21,3pr.-l236.

24, 13, 5 - m 246.

21,3,1-I236.ni31.

24, 15, 1 - n 234.

21,3,2-11131.

24, 15, 2 - n 134.

21,3,6 m392.

24, 18, 1 - m 529.

21, 3, 10 1 343.

24, 22, 3 I 422. H

23,1,8-11131.

134.

23,l,9-ni31.

26, 8, 1 TT 135.

23, 1, 12 - n 299.

26, 8, 7 - TT 135.

23, 2 1 343. 420. H

26,14-11561.

131.

26, 22, 1 n 135.

24,1,5 IlOl.

27,1,2-I45.ni36.

24,1,5 7 1374.

111665.

24, 1, 6 - m 95.

29, 3, 14 - TT 136.

24,1,8-111392.

29,4,1-1415.

24, 1, 9 - n 132.

32,1,4-11136.

24, 1, 10 - n 132.

XLIV1,14-I201.315.

24, 1, 11 -U 132.

I,21-m324.

24,3,3 ni34.

l,23-ni68.

24, 3, 4 n 310.

2,9,1 III 359.

24,3,6-11134.580.

2, llpr.-m358.

24, 3, 8 n 182.

2,20-1409.

24,3,7.8 m392.

2,27-111331.

24, 4 - 1 236.

3, 4 - m 478.

24,5pr. ni82. m

3, 15, 2 TT 136.

392.

4, 4, 6 - 1 366.

24, 5, 1 n 183.

4,4,8 n309.mi87.

24,5,3-1237.

4,4,18-111324.

24, 5, 4 I 237.

4,4,27-111689.

24,5,5 1237.

4, 4, 33 - n 28.

24,6,6-1237.

4, 5, 4 - m 95.

24,5,8-1101.

4,llpr.-Ml324.

24, 5, 8. 9 n 183.

4, 11, l-m325.

24, 5, 10 n 183.

5,1,10-11124.178.

24, 6, 13 Tl 183.

7,1,6-111585.

24,7,1-111368.

7,5pr.-lll 584.

24, 7, 4 - 1 120. 236.

7,20-1216.328.

ni33.

7,23-1212.

2i, llpr. 1113^).

7,34,2-111 525.

24,11,1-Tn76.

7,35pr.-m63.

24, 11, 6 - m 68.

7,49-111 233.

24,11,11, m392.

7,56-111487.

632

INDICES.

Digesta

XLV 1,1,6-11537.
1,2,2-111661.
1,4,1-121.
1, 8 - n 638. m 160.
1,36-11537.
l,41pr.- 11538.
1,46,2-111661.
1,62-111277.

1, 72pr. -1362.
1,83,1-111387.
1,83,6-11181.
1,83,7-111536.
1,91,3-111233.614.
1, 104 - m 452.
I,106-n539.m468.
1, 106- m 474.

1, 107- m 479.
1, 108 - m 482.

1. 112, l-mi60.
I,113pr.-mil7.

1. 113, l-mil7.
1,115,2-174.11462.

638. m 203.
1,118, l-m626.
1,137,6-11637.
1,137,7-11246.
1, 138 pr. -11538. m

160. 207.
1, 140, 1-m 337.614.
I,141,4-m660.

2, 2 - m 462.

2, 12pr.-mi59.
2, 17 -11441. m 41.

190. 224.
3,6-11 480.m61.600.
3,9, l-m61.
3, 14 -m 181.

3, 20, 1 - n 246.
3, 22- m 301.
3, 24 -m 301.
3, 25 -m 61.

3, 28, 1 - m 583.
3, 28, 2 - m 682.
3, 28,4- m 26. 161.
3,32-11534. m 233.

Digesta

XLV 3, 34 - m 462.

3, 36 -m 491.

3, 39 - m 69.
XLV 1, 19-m280.

1, 20 - m 490.

l,42-m483.

l,44-m406.

1, 46-1212. m 438.
1,70,6-111691.

3, 16- m 386.
3,19-11247.
3, 34, 6 - m 624.
3,36-1234.319.
3, 36 -m 176. 534.
3, 37 -m 181.
3,39pr.-n291.
3, 66 - m 232.
3, 67 - 1 198. 312.
3, 72, 3 - m 626.
3, 73 - m 661.
3, 78 -1162. m 462.
3, 82 -m 121.
3, 84 -m 126.
3,91-11159.
3,93,3-n539.mi60.
3, 95, 3 -m 691.
3,95,7-11237.

3, 97 -m 614.

4, 8pr. - n 641. m
572.

4,8, l-m216.
4, 21-m8.
4,23-11157.
6, 11- m 323.

7, 7 - m 630.
7, 16- m 323.
8,8pr.-n581.
8,8,2-11140.
8,15-11140.

8, 23 - m 283.
XLVn 1, 2, 1. 3-m

671.

2, Ipr.- 11266. 382.
2,14,11-11561.

2, 17pr. -m512.

Digesta

XLVIl2,17,2-n526.
2, 18- m 687.
2, 21 pr. - I 418. n

516. m 671. 601.
2,21,8-11516.
2, 23 - n 220. 256.
2,26pr. §1— n220.
2,31,1-11220.
2,33-11511.
2, 36, 2 - n 618.
2, 41 pr.- 11666.
2, 41, 2 — m 588.
2,42,1-11361.
2, 43 pr. -11614.
2, 43, 4 - n 516.
2, 43, 5 - n 613.
2,45pr. -m648.
2, 48, 6 - n 616.
2, 48, 7 — m 526.
2,60,4 — 11257.
2, 52, 7 — n 296.
2, 52, 11 - n 257.
2,62,18-11296.
2, 62, 22 - n 296.
2, 52, 23 - n 297.
2, 66, 1 - m 625.
2, 58 - 1 324.
2, 67, 2 — m 513.
2, 76 - m 473.
2, 77, 1 - 1 98. 223.
2,91pr. — 11216. in

437.

2, 91, 1 - n 220. m

437.

2, 92 - n 166.
3, 1 - m 653.

3, llpr.-mi76.
4, 1,1 -n 114.
4,3-11114.
6,6pr. -nil4.

6, 6, 1 — n 114.
7,1-1419.11268.

7, 3, 6* - n 268.
7,8,6-11268.
7,7,6-11571.

J

FONTES.

633

Digesta

XLVn 7, 42 - n 166.
8,2,1-111681.
8,2,20-11118.
8, 3 - n 119.

8, 4, 2 - n 119.
8, 4, 3 - n 119.
9,3,2-11119.
9,3,7-11119.

9, 5 - m 663.
10, 1, 1 - n 120.
10,1,7-11120.

10, 5, 1 - 1 867.
10, 6, 5 - n 120.
10, 7, 1 - II 120.
10, 7, 4 - n 120.
10, 7, 8 - n 120.
10,11,3-111660.
10,18,4-1X121.
10,13,6-11121.
10,13,7-111618.
10, 16pr.-ni21.
10,16,4-11121.
10,16,6-1X121.
10, 16, 7 - n 122.
10,16, 16- XX 122.
10, 16, 17 - XX 122.

10. 15, 26 - XX 122.

10. 16, 39 - n 122.
10,16,42-1X123.
10, 16, 46 - XX 297.
10,16,46-1X123.
10,17,2-1X123.297.
10,17,7-1X123.
10,21-11X481.

10, 23 - X 367.
10, 26 - Xn 649.
10, 27 - n 109.
10, 44 - XXX 488.
30, 13 - Xn 660.
XLVXXX 6, 24 pr. - IX
232.

7, 4, 1 - XX 123.

8, 6 - XXX 292.
13,11,2-1X219.
13,11,3-1X219.

Digesta

XLvni 13, 11, 6 - n

220.
22, 3 - 1 217. 329.
XLIX 3, 1 - m 688.
14, 1, 1 - n 231.
14, 11 - m 480.
15, 6, 3 - m 627.
16, 4 - X 24. 96.

15, 5 - 1 41.

16, 7 -m 127.
16,10pr. -m634.
16,12pr.-X240.
16, 12, 6 - n 438.
15,12,9-1X666.
15, 20 - n 666.

15, 27-1417. 1X219.
m 437. 600.
16,28-1X167.

15, 29 - n 158.
15,30-1X169.

L l,l,2-m644.
l,5-m562.
1, 9-m321.
4, 12 - m 445.
4, 13- m 458.
5, 4 - m 814.
7, 18 - I 34. 96. m

528. 632.
13, 2 -m 529.

16, 4- m 161.
16, 5, 1 - XX 96.
16, 13 pr- 1X669.
16, 13, 1 - 1 86.
l6,14pr.-IX98.668.
16,19-1X84.
16,26,1-184. 232.
16, 29 - IX 246.
16,30pr.-X204.m

639.
16,38-1X229.
16, 39 -m 617.
16, 43 - n 124.
16, 63, 2-11114. m

612.
16,60,1-11129.

Digesta

L 16, 77-1118. 174.
296.
16, 78 -m 226. 620.
16, 79 -m 231.
16, 79, 1 - m 266.
16, 83 -m 463.
16, 86 -m 363.
16, 96-1 119.
16,98,1-121.
16, lOlpr. -m631.
16, 111 -m 444.
16, 112 -m 462.
16, 116- m 473.
16, 116 -1X229. m
129. 476.

16. 122 - X 184.

16. 123 - 1 99.
16, 124- m 115.
16, 126- m 123.
16,144-1261.1X373.
16, 157 pr. -1247.
16,167,1-1262.
16, 168 - X 374.

16, 167, 1 - 1 348.
16, 171- m 524.
16, 180, 1 — 1 355.
16,194-11116.
16, 201- m 482.
16, 202 - X 802.
16,203-1213. 322.
16, 204 - 1 180. 297.
16,206-1199.
16, 206 - m 284.
16, 207 - n 298.

16, 216 - n 668. m

69.
16, 217pr. - n 188.

m407.
16, 217, 1 - n 184.

m407.

16,234pr.-m616.
16, 234,2-1368. m

553.
16, 236, l-m494.
16,237 — 1230.

634

INDICES.

Digesta

16, 238, 2 - m 552.
16,239,5-111531.
L 16,239,6-1293.
16, 239, 8 -m 531.
16, 241 - 1 104.
16, 242 pr. -ni94.

m415.
16, 242, 1 - n 189.

m414.

16, 242, 2 - m 414.
16, 242, 3 - n 207.

m419.
16, 242,4 -m 414.
16,244-11157.
16, 245 - n 223.

16, 246pr. -ni59.
17,1 -11581.

17, 72 - m 420.
17, 73 pr.- 1104.
17,73,1-1104.
17,73,2-1104.
17,73,3-1104.
17,73,4-1104.
17, 191- m 293.
17, 198- m 454.
17, 199- m 476.
17, 200 -m 478.
17, 201 -m 482.
17, 202 -m 487.

Dionysias.

3,74-1134.

Dositlieiis.

12 -m 212.

17 -m 543. 569.
FestiLS (cmn Pauli epit.

nota P. designata).
Aliuta P. 6 — 1 138.
Capita deorum P. 64

-11279.
Camificis P. 64 - n

278.
Condictio P. 66 - 11

281.
Coninquere P. 64 — II

278.

Festiis
Consiptum P. 64 — 11

279.
Comiscarum divarum

P. 64-11279.
Cubans auspicatur P.

66-11281.
Cyparissae P. 64 — 11

278.
Erctum citumque P.

82 - m 567.
FanaticaP.92-n278.
Flammeo P. 89 — n

277.
FulcereP. 92 -11278.
Fulguritum P. 92 — 11

278.
FulmenP. 92 -11278.
GentilisP. 94-1 257.
Maiorem consulem

161-1 107.11 281.
Manalis fons 157 —

116.
Mancipatioue 153 —

1157.
Manes di 157 — 11 6.
Mar8pediBl61— 1265.
Maximae dignationis

154-11273.
<Men>sae P. 157 -

<^Minora itemque

ma>iora auspicia

157-1264.
Minora templa 157 —

n5.
Mortis causa stipu-

latio 161-1246.
Mos P. 156-11275.
Mundus 154 - II 272.
Municeps 142 — 1 240.

247.
Municipalia sacra P.

156-11274.
Naccae 166 — 1257.
<Natio> 166-1257.

Festus
Naucum 166 — 1 257.
<Nauteam> 166 - n

76.
Neces8ariil62— I2i7.
<Nefrende8> 162 -

157.
Nexum 166 — 1 247.
<Novalem a>gniiii

174-1258.
<Noxia> 174-1229.
Nuptias 170-1258.
Obstitum 193- 1258.
Occisum 178-1 136.

m548.

OletumP. 203-119.
01vatum205— II79.
<0>rba 182— 1241
ralatualis fiamen P.

244 - n 273.
Paludati 263 - 11 o.
<Pecunia> 253 - I

265.
Pedem struit 210 - 1

229.
PellicesP. 222 -1135.
Penatis 253 — 11 79.
Peremere 214—1258.
Peregrinus ager 245

- 1 274.

Perenne 245 — IL 6.
Peremptalia 245 - n

278.
Perfogam 214—1247.

m556.

Pestifera 246—11278.
Petitam 205 — 1 67.
Petrarum genera 206

-1247.
Plorare 230 — I 135.

138.
Porcam auream 238

-11279.
Portenta246— m27T.
<Po8ime>rium 249 -

1177.

PONTES.

635

Festiis
Possessio 233—1248.
Postica linea 233 —

1 239.
Postliminiam 218—1

248.
Postularia fulgura

245 - n 278.
Praecidanea porca

218 - 1 268.
Praesentanea porca

250 - n 8.

Proculiunt 353—11 79.
Prodiguae hostiae 250

-ns.

Propudianus porcus

238 - n 280.
Prox 253 - II 80.
^Pube prae^sente

253-1261.
Publica pondera 246

— 139.
Puilia P. 250 - 11 79.
Pulcher boB 238 — 11

280.
Pullus lovis 245 — n

212.
Puls 245 - n 6.
Receptus mos 289 —

n275.
Reconduit277— 1259.
Refriva faba 277 — 1

259.
Religiosi 289-11275.
Religiosu8278-l248.
Remancipatam 277 —

1249.
Remisso <^exercitu^

289 - n 78.
Reus 273 - 1249. 11

284.
Renovativum fulgur

289 - n 278.
Ricae 277 - 1 362.
Ritus P. 272 - n 275.
Rodus 266-1259.

Festns

Rogatio 266 — I 249.
Rutilae canes 285 —

11279.
Sacer 318 — I 250.
Salias virgines 329 —

1269.
Saltum 302 - 1 260.
<Sanate8> 321-1

105. 229. 266.
Sanctum 317-1250.
Sarcito 322 - 1 229.
Scenam 330 — 1 259.
Scriptum lapidem 348

-n79.
Secespitam 348 — 11

76.
Senacula 347-1 110.
Senatus decretum339

- 1 250.
Septimontio 348 — 11

79.
Sepulcrum 339 — I

250.
'Serpula serpserit'

351 - 1 265.
Sexagenarios 334 — I

107.
<Silentio surgere^

348 - n 5.
Sinistrae aves 339 —

1259.
Sinistrum 361 -1280.
Sistere fana 351 — 11

80.
Sobrinus 297-1251.
Solida valla 347 - I

281.
Solino 351 - 1 265.
'Bene sponsis' 351 —

1265.
Spurcum vinum 348 —

1180.
Stellam 361 - I 280.
Sti<rpem>313-I257.
Suadted 351. -1365.

Festns
Subici ar<ies> 347 —

1256.
Subigere arietem 351

-1180.
Termino P. 368 - I

134.
Torrens 352 - I 251.
Trientem 363 -1260.
<T>uditantes 352 -

1260.
<Tugu>ria 355 - I

266.
Vemisera 379 —1265.
Vindiciae 376-1 260.

? P. 348-1181.

Fragfflonta in Aegypto
reperta;

Vindobonam in col-
lectionem Rayneri
archiducis iUata —
111244. 471.562.

a Grenfell et Hunt
edita — 11 254. 255.
597.

Fragmenta Berolin. —

111561.

Fragmenta Paris. — in

509.

Fragmentum a Pitra
editnm (Spicil. So-
lesm. p. 282i — III
516.

Fragmenta Vatlcana

1 - 1 86. n 237. 509.
m 136. 510.
54-111339.
60-11227.
70,1-1411.
70, 2 - m 44.
71 -11 226. m 318.
71b_n227.m44.
72 - n 450.
72, l-m45.
72, 2 - n 354.
75-111227.298.639.

636

INDICES.

Fra^enta Vatieana

75,3-11355.
77-111186.639.
83 - m 339. 377.
85 -m 340. .
86-11451.
88 -m 376.
93-m94.
116 -m 646.
197-199 -m 386.
266 - n 562. m 68.
269 - n 356.

306 - n 244.

307 - n 562.
321-1137.
333 -m 530.

Frontinns

de aqiiis

97-11286.
Ghains

I 4 - m 568.
5 - m 576.
35-11 483. m 576.
31 -m 200.
74 -m 670.
78-80 - m 270.

89 - n 479. m 580.

90 - m 644.

91 - m 644.

101 - n 472. m 680.
106 -m 670.
116» -11476.
115'» -m 680.
135-11231.
1448q.-m511.
1468q.-m581.
166 -m 612.
172 -n 606. m 647.

184 - n 607. 560. m

647.
188-186. 221.11236.

m647.
190 - m 690.
196 - n 610. m 58.

164.

n 7 - m 660.

Oains

nii-m683.

15-11 307. 486. m

53. 147. 206.
36. 37 - m 140.
49 - m 692.
51 - m 548. 582.
64-65-191.
55 - m 508.
61 - m 642.
63 - m 670.
70 - m 692.
77 -m 684.

78 - m 684.

79 - n 556. m 164.
673.

82 -m 671.

90 - m 673.

91 - H 450. m 683.

92 - m 583.

94 - n 450. m 673.
96 -m 573. 592.

104 - m 532.

105 - m 575.
117 -m 675.

123 - n 421. m 36.

138.
132 - m 576.
153.154-11362.
154 -m 196.
178 -II 424. m 140.

533.
179 -m 140.
196 -11304. 439. m

41. 204. 266. 338.
196-11676.
198 -n 441. m 636.
199 -m 677.
200 - n 439. m 47.

144. 670. 680.
208 - n 442.
212 -11 443. m 537.

570.
214 -m 637.
215 -U 443. m 637.
216 - m 42.

Gains

n 217. 18 - n 444.

219 - m 42.
219. 20 — n 444.

220 - m 42.

221 - m 143.
229-31 — n 236.
231-11415. 504.111

136.
236 - H 447.
236 - n 468. m 570.

243 - m 533.

244 - n 446. m 41.
142.

246 - m 577.
249 - 1 184.
254 -m 201.
258 - n 201.
276 - m 633.
280 - m 577.
286* -11201.
288 - m 579.
m 8-m576.
14 - m 676.
16-11 431. m569.

576.
27 - m 562.
46 - m 636.
63. 64 - m 202.
69 - m 580.
70- m 256. 493.
71 -m 21. 535.569.
74. 75 - m 40.
75 - m 543.
85-87 - n 552.
87 - m 39. 669.
91 - n 528. m 560.
94 - m 588.
98 - n 447. m 4S.

144.
103 - n 536. ffl61.

572.
114 -n 631. m 683.
119 -m 672.
122 - m 572.
132 - m 688.

FONTES.

637

m 133 - n 308. 542.
ni 60. 572.

140 - II 247. m 5^.
134. 601.

141 - n 488. m 53.
256. 590.

143 - m 574.
144 -m 574.

145 _ni 574. 581.

146 - m 574. 580.
681.

147 - m 75. 545.
574.

149 - I 95. 222. m

570.
153 -m 586.
156 - I 207. II 574.

m578.
157 -m 545.
158 -m 583.
160 -m 522.
161 -m 76.
166 -n 478. m 554.

583.
167»-n480.m572.
168 - n 539. m 62.

161. 572.
172 -m 572.
175 -m 536.
177 -n 540. m 62.

161.
178 -m 161.
180 -m 514.

183 - I 223. 230. 11
256. 516.

184 - m 548. 571.
582.

189 -m 512.
194 -m 567.
196 -m 513.
197 -1 197. m 682.
198 — m 571. 587.

200 - I 90. m 144.
512. 582.

201 - m 584.

Gaius

m 202 - m 509.
204 -m 582.
208 -n 615. m 548.

571.

218 -n 621. m 548.
219 -m 582.
1^^8-^548.
11-18.
29 - m 552.
34-1217.
58 - m 588.
58. 59-11 251. m

552.
60 -m 567.
63 -m 585.
66 -n 643. m 560.
74 - m 585.
78 -n 625. m 157.
79 -n 526. m 157.
84 - m 568.
104 -m 691.
114-11551. m63.

162. 591.
116 -m 685.
153 -m 556. 592.
163 -m 11.
170 -n 580.

Geliiiis

1, 12, 1-7. 9 -n 76.

1,12,8-11273.

1,12,13-1183.

1,12,14-19.

1,12,18-1182.

1,22,7-1130.

2, 24, 2 - II 286.

2,24, 16- n 286.

3,2,12.13-181.

3,16,23-11373.

4, 1,2-1 44. m 640.

4,1,17-174.230.

4,1,20-176.221.

4, 1, 21-23 - n 460.

4, 1, 22 - 1 75.

4,2,1.2.12-1200.

4, 2, 2 - m 510.

OelliiLS

4, 2, 3 - II 142.
4, 2, 3-6 - m 260.
4,2, 6-8- m 251.
4,2,7-1172.

4, 2, 8 - n 145. m

254.

4,2,9-1402. n 143.
4,2, 11- m 251.

4, 2, 12 - n 143. m

251.
4,2,13-m250. 510.
4,2,15-11545.
4,3,2-1227.
4, 3, 3 - 1 135.
4, 4-1226. m295.
4,6, 10- n 272.

4, 9,8 — n 366.
4,10,1-7-11282.
4,10,8-11282.
4,14,1-6-11282.
4,20,11-11369.
6,6,1-4-11369.

5, 6, 5-7 - n 370.

6, 6, 8-10 - n 370.
5,6,11.12-11 370.
5,6,14-11370.
5,6, 16-19 ~n 370.
5,6,20—23-11371.
5,6,27 — 11372.

5, 13, 6 — n 550.
5, 19, 6. 6 - 1 58. 80.
5,19,11-14-11483.
5,19,12-121.
5,19,13. 14-m 509.

6, 4, 1-3 - m 263.
6, 16, 1 - 1 23. II 82.

m 512.
6,15,2-197.

7, 5, 1 - I 287. 330.
322.

7,7,8-11368.
7,9,11-1367.
7,12,1-1225.
7,12,6-1406.
10,6,2-4-11284.

638

mDICES.

Gellins

10,15,1-11156«.
10, 15, 1-17. 19-30
-110.

10, 15, 17. 18 - II
372.

10,20,2-11287.
10,20,5-11287.
10,20,6-11287.

11, 18, 11 - n 382.
517.

11,18,12-11383.
11,18,13-11383.
11,18,14-11383.
11,18,16-111393.
11,18,20-11513.
11,18,21-11515.
11,18,24-11518.
13,10,3-1185.
13,14,4-6-1264.
13,15,1-4-1268.
.13,15,4-135.
13,16-1264.

l-m567.

1.2-11550.

6-1125.

4.5-1125.

8-1129.

9.10-1126.

11-1126.

13-1367.

1-139.

2-1 367.
15,27-170.
15,27,1.2-11260.
16, 4, 1 - 1 254.
16,4,2-4-1254.
16,4,5-1254.
16,4,6-1255.
16,5,3-1251.

16, 6, 12 - m 566.
17,7,1-3-199.

17, 7, 3 - I 23. 26.
33.

20, 1, 13 - II 83.
20, 2, 3 - n 286.

14,2
14,2
14,4
14,7
14,7
14,7
14,7
14,7
14,8
14.8

Horatins

Sat.
1, 2, 44 sq. - m
530.

Hygiims
de gen. controv. p. 124

(ed. L.) - m 25.
Institntiones
I 11.12-122.
n l,34-m554.

3, 2 - m 656.

20, 36 - n 423.

25 pr. — 1398.
m6,4-m535.

23, 2 - II 488.

25,2-196.222.

26,6-11574.

26,8-11575.
IV3, 13-m524.

3,14.15-11521.

6,7-1218.

Livias

1,20,6-1136.
1,32,5-1137.

3, 55 - m 530. 668.

Lydns
de magistratibus

prooem. — 11 287.
de mensibus

1,31-1136.

4, 1 - 1 265.

4, 44 - 1 252.
4, 92 - 1 263.

Hacrobins
Satumalia
1,4,6-11363.
1,4,16-11363.
1,10,5-11363
1, 10, 8 - n 363.
1,12,12-1252.
1,12,18-1252.
1,12,30-1253.
1,13,20-138.
1,13,21-136.
1,14,5-11277.
1,16,10-157.

Macroblns

1, 16, 19 — 1 124.
16, 26-1 28.
16, 28 — 1 266.
16, 29-1 106.
16, 32-1 36.
16,34-145.
18, 4 - 1 262.
6, 1 - 1 376.
2-1 374.

3-111. ns

ll-Ill.

2-1 404.

4-1404.

8-1241.

1 - 1 405.

6-118.

11-11368.

14-117.

16-114.

6—8 — 1 406.

6-13-129.
10, 3 - n 279.
10,4-1180.

10, 7 - n 279.

11, 6-1261. D9.
12,7-1110.

20, 2 - n 6.

13,11-11276.

Nonins

223 - 1 10.
346-128.
618-111.
644 - 1 12.

PMlargyr.
adVerg.Georg. 2.381

- 1 405.
Plinins •
naturalis historia
7, 5, 4 — n 373. 430.
7,43,44 — 11371.
8,51,77 — 18.
10, 7, 8 - n 372.
13, 84 sq. -136.
14,12,88-1135.136.

14,13,15 — 175.

1
1
1
1
1
1
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3

FONTES.

639

.PUnins

15,30,40-11371.
16,16,30-11373.
16, 44, 86 - n 372.
18,11,28-11286.
20, 2, 26 - 1 242.
28,9,37-11373.

32, 2, 20 - 1 135.

33, 36-1 39.
35, 8 - 1 266.

epistulae

8, 14 - m 365.
Plntarclins
Numa

10-1136.

12-1137.

14-1135.
Marc.

8-1 138.
quaest. Bom.

46-1179.

60-11273.
Bom.

22-1134.
Priscianns

6,16,86-1107.
8,4,16-1107.
8, 4, 18 - 1 279.
8,16-126.

Qnintilianns
instit. orat.
5,7,7-11312.
5,14,34-1119.

Seneca
de benef.
6,5-111555.
epist.
79, 6 - ni 555.

Servins
in Aeneiden
1,273-11277.
4,56-1257.
4, 127 - n 4.
5,45-11277.
5,412-1127.
6,860-1138.
11,316-1405.

ad Georg.

1,15-11257.

1,21-112.

1,264-1251.
in ecl.

4, 43 - 1 135

Snetonins
de granmi. et rhet.
10-11286.

Tacitns
annales
12,8-1136.
Tacitns

13, 41 - ni 28.
14,42-44-11129.

Ulpianns

lib. sing. Regul.
5, 8 -m 271.
11, 28 -m 493.

Varro

de lingaa latina
5,4,40-1241.
5, 7, 42 - 1 38.
5,7,48-138.

5, 9, 55 - 1 39.
5,15,83-157.
5,56-1124.

6, 4, 30 - 1 57.

6, 4, 33. 34. - 1 38.
6, 95 - 1 39.
7,5,105-126.91,
de re rustica
2,3,5-127.
2,4,5-127.
2,5,11-127.
2,7,6-127.

iniitlMHii

3 blOS ObS 370 lb3

(i

NEW YOHK