Skip to main content

Full text of "Iurisprudentiae antehadrianae quae supersunt"

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  tliis  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcvcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  lcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  individuals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  thisprojcct  and  hclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrics.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http://books.qooqle.com/| 


arj 


lURISPRUDENTIAE 

ANTEHADEIANAE 


QUAE  SUPERSUNT 


[  BDIDIT 

I 


R  F.  BREMER 


PARS  ALTERA 
PEIMI  POST  PRINCIPATUM  CONSTITUTTJM  SAECULI 

lURIS  CONSULTI 

SECTIO  PBIOR 

"    "    ■•    •  '  -  ■»  "1..   «  ■'  j  ■     :  1      -j  ^^o  j  ^»     •  -   V ,- 

>•  ,  •'.  JO'^''»»  *  -''■'Jj,. 


LIPSIAE 

IN  AfiDlBUS   B.   G.  TEUBKERI 
MDCCCXCVni 


364917 


•  ..»     *  *     •••  ••-■'.■'.♦•         •     •  ••"'. 

•  ••-••  -  •  •   ^  f      •  ••*•..      '•.•*• 

4»         ",   *         »•  <•             *••                •  •           ■            *          .           •               »".*         -••  •            • 

a               ^  •i»*-»**  ••-,•'            ••            •  •• 


IjIPSIAB:  ttpis  b.  g.  tbxjbnbbi 
Printod  in  CerfrartY 


I.  Octayiani  Augusti  et  Tiberii 
temporum  iuris  coHsulti* 

pag. 

1.  Blaesns 3 

2.  L.  Cornelius  P.  f.  Balbns 4 

3.  Fene&tella 4 

4.  Veraniiis                6 

6.  Tertius 9 

6.  Sinnius  Capito 9 

7.  M.  Antistius  Labeo 9 

1.  Responsa 63 

2.  De  iure  pontificio  commentarii 74 

3.  Ad  XII  tabulas  libri 81 

4.  Ad  edictum  praetoris  urbani 83 

5.  De  officio  praetoris  peregrini 89 

6.  Ad  praetoris  sive  urbani  sive  peregrini  officium  .  96 

7.  Responsorum  libri 146 

8.  Epistularum  libri 147 

9.  Ui^av&v  libri 148 

10.  Posteriores  libri  XL  (?)  * 160 

11.  Plane  incertae  sedis  fragmenta 221 

8.  C.  Ateius  L.  f.  L.  n.  Capito 261 

1.  Responsa 266 

2.  Decretum  consulis 267 

3.  De  iure  pontificio  libri 268 

4.  De  iure  sacrificiorum  libri .    ...........  279 

5.  De  iure  augurali 280 

6.  De  officio  senatorio  liber 282 

7.  Coniectaneorum  vel  Coniectanei  libri 283 

8.  Epistulae? 287 

9.  Pabius  Mela 288 

10.  M.  Cocceius  Nerva 300 

11.  Licerti 3 

a* 


IV 


II.  Tiberii  Gaii  Clandii  Neronis 
tempomm  iuris  consnlti. 

1.  Domitius  Afer 312 

2.  Masarins  SabinuB 313 

1.  Besponsa 351 

2.  Fastorum  libri 863 

3.  De  indigenis 364 

4.  Adsessoriorum  vel  Adsessorius  liber 367 

5.  Memorialium  Jibri 367 

6.  Responsorum  libri 374 

7.  Ad  ViteUium  libri 376 

8.  De  furtis  liber  sin^ularis 382 

9.  luris  civiUs  Ubri  lU 383 

10.  Ad  edictum  praetoris  urbani 566 

11.  Incertae  sedis  fragmenta 581 

3.  Incertae  originis  responsa 582 


PARS  ALTERA 


PRIMI  POST  PRINCIPATUM 

CONSTITUTUM 
SAECUU  lURIS  CONSULTI 


SECTIO  PRIMA 


lorispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.  IL 


Vrd 


•         « 


•    « 


•     *! 


>     .*. 


•  ■ « 

.•••• 

/  •• 
.  *• 

• « 


I.  OCTAVIMI  AUGUSTI  iTyTIBERn 

« •  * 

TEMPORUM  lUEIS  CONS^Ml 


^*    • 


1.  Blaesus.  —  2.  L.  Cornelias  P.  F.  Balbus.  — -  3.  Feneat^^^— 

4.  VeraiimB.  —  6.  Tertius.  —  6.  Sinnius  Gapito.  —  7.  if.."!An- 

tistius  Labeo.  —  8.  C.  Ateius  Capito.  —  9.  FabiuB  Melti.^ — 

10.  M.  Cocceius  Nerva.  —  11.  Licerti. 


1.   BLAESUS 

Trebatii;  ut  videtur,  discipulns. 

Ipsius  responsa  non  traduntur.  Trebatii  responsorum 
partem  yidetnr  edidisse  (v.  infra),  quorom  alias  partes 
fortasse  et  Labeo  et  Cassius  ediderunt.  ^Labeo  refert 
.  • .  Trebatium  respondisse'  D.  31,  49,  2.  'Trebatium  . . . 
respondisse  . .  .  Cassius  scripsit'  D.  30,  5,  1. 

D.  33,  2,  31.  Labeo  libro  secundo  posteriorum  a 
layoleno  epitomatorum.  —  Is  qui  fundum  tecum  com- 
muiiem  habebat^  usum  fructum  fundi  uxori  legayerat; 
post  mortem  eius  tecum  heres  arbitrum  communi 
diyidundo  petierat.  Blaesus  ait  Trebatinm  respon- 
disse^  si  arbiter  certis  regionibus  fundum  diyisisset, 
eius  partis^  quae  tibi  optigerit;  usum  fructum  mulieri 
nulla  ex  parte  deberi;  sed  eius,  quod  heredi  optigisset^ 
totias  usum  fructum  eam  habituram. 


1* 


4    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TmERir  lUEIS  C0N8ULTI 


2.  L.  COENELIW  P.  F.  BALBUS 

•    »    • 

L.  Comelii  Balbi  ^di^toi  nepos,  a.  711/43  quaestor, 
722/32  cos.  sufif.,  73574$  proconsiil  Africae,  *ad  pontifi- 
catnm  adsnrrezit'. .  *e^*.Teuffel-Scliwabe  §  209,  4. 

Fortasse  eos-.libros  conscripsit,  ad  quos  haec  quae 
iam  propono  fr^tgmenta  pertinent. 


*   1       m 


^E%viyvixiK&v  libri. 
Liber  XVIIL 


:l,'-Kacrob.  Sat.  3,  6, 16.  —  Et  Comelius  Balbus 
i^ffyrjtiocfSv  libro  octayo  decimo  ait  apud  aram  Maxi- 
mam  observatum^  ne  lectistemium  fiat. 

Ex  eisdem  fortasse  libris  petitum  est,  quod  adieci. 

2.  Serv.  Aen.  4,  127.  —  Gomelius  Balbus  Hyme- 
naeum  ait,  Magnetis  filium^  musicae  artis  peritum^ 
pulchritudine  muliebri,  dum  nuptias  Liberi  patris  et 
Althaeae  religiosis  cantibus  celebrat^  exspirasse:  propter 
quod  ei  talis  honor  in  nuptiis  adbibutus  est;  ut  cele- 
bratio  nominis  eius  nuptiarum  iungendamm  perpetuum 
omen  esset. 


3.   FENESTELLA 

Hieronym.  ad  a.  Abra.  2035  =  772/19:  Fenestella 
. . .  septuagenarius  moritur  sepeliturque  Cumis. 

^Diligentissimus  scriptor',  qui  yel  in  Annalium  libris 
yel  alio  opere  de  iure  publico  et  sacro  multa  tradidit. 
fragmenta  coUegit  H.  Peter  hist.  fr.  p.  272 — 278.  eum 
laudat  Ulpianus  libro  singulari  de  officio  quaestoris 
D.  1,  13,  1  P.  2252.     cf.  Teuffel-Schwabe  §  259. 


2.  COKN.  BALBUS  —  3.  FENE8TELLA  —  4.  YE&ANinS    5 

4.  VERANIUS 

Fortasse  Q.  Yeraniiis  Oermanici  legatos,  qxd  de  inre 
sacro  libros  composnil  Q.  yel  S.  Fabii  Pictoris  Kbris 
(I  p.  10.  30)  nsns  ipse  a  Yerrio  Flaeco  adbibitns  est  et 
qnidem  ciun  Antistio  Labeone  (y.  infira)  in  secundis  tantnm 
lemmatom  partibns.  y.  C.  0.  Mneller  p.  XXVL  JULVilL 
XXIX.  Beitzenstein  Yerrian.  Forschimgen  (Breslaaer  pbiloL 
Abbandlnngen  1887)  p.  47  sqq.  baec  lemmata  ex  Yeranii 
libris  desTimpta  esse  docet:  Cnriales  mensae,  Minora  templa, 
Manalis  fons,  Manes  di,  Mensae,  Oletmn,  Peremne,  Pols, 
Pecnnia,  Beferri,  Beligiosns,  Bens. 

L   Anspiciornm  libri. 

Qnot  libri  fnerint,  traditnm  non  est.  at  singoli  pro- 
pria  argnmenta  yidentnr  babnisse;  nam  is  landator,  qni 
est  Me  comitiis'. 

De  comitiis. 

1.  Fest.  289^  —  Beferri  diem  prodickmj  id  est  ante- 
ferrij  religiosufn  est,  nt  ait  Yeranius  in  eo,  qni  est 
auspiciomm  de  comitiis,  idqne  ezemplo  comprobat 
L.  luli  et  P.  Licini  censorum,  qui  id  fecerint  sine 
uUo  decreto  angumm,  et  ob  id  Instrum  parum  felix 
fuerii 

Incertarum  librorum. 

2.  Fest.  348^.  —  Veranius  ait,  non  utique  ex  lecto^ 
sed  ez  cubili  (sc.  surgere  eum  silentio,  qui  auspi- 
caturus  sit),  nec  rursus  se  in  lectum  reponere  ne- 
cesse  esse. 

3.  Fest.  253^.  —  Faludati  in  libris  augurcLlibus 
significat,  ut  ait  Yeranius^  arnuxti,  omati.  omnia  enim 
mUitaria  omamenta  paludamenta  dici. 

4.  Fest  157*.  —  Minora  templa  fiunt  ab  auguri- 
bus,  cum  loca  aliqua  tabulis  aut  linteis  sepiuntur^  ne 
nno  amplius  ostio  pateant^  certis  yerbis  definita.    ita- 


6    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

gne  templum  est  locus  ita  effatus  aut  ita  septus^  ut 
ea  una  parte  pateat^  angulosque  affixos  habeat  ad 
terram. 

5.  Fest.  157*  —  Manalis  fons  appellatur  ab 
auguribus  puteus  perenniS;  neque  tamen  spiciendus 
videtur;  quia  flumen  id  spiciatur^  quod  sua  sponte  in 
amnem  influat. 

6.  Fest.  245*.  —  Peremne  dicitur  auspicari^  qui 
amnem  aut  aquam^  quae  ex  sacro  oritur^  auspicato 
transit. 

7.  Fest.  157*.  —  Manes  di  ab  auguribus  invo- 
cantur^  quod  i  per  omnia  aetheria  terrenaque  man^are 
credantur.  idem  di  su^peri  atque  inferi  <(dicebantur, 
quos  ideo  inyocabant)>  augures,  quod  hi  <^existimaban- 
tur  favere  vitae>  hominis. 

8.  Fest.  245*.  —  Puls  potissimum  datur  pullis 
in  auspiciiS;  quia  ex  ea  neces<^8e  est  aliquid  decidere^ 
quod  tripudium  faciat,>  id  est  ^terripuvium.  puvire 
enim  ferire  est.  malum  e)>nim  <(augurium  habetur^  si 
puUi,  per  quos  auspicantur,)  non  <ederint,  bonum,  si 
comederint,  praesertim  si  offa  iis)>  qui  pa<vissent  ex 
ore  deciderit>. 

» 

n.    Pontificalium  quaestionum  libri. 

His  quoque  libris  propria  nomina  videntur  data  fuisse, 
ex.  gr.  ^de  verbis  pontificalibus'  et  Me  supplicationibus', 
quamquam  Beitzenstein  1.  c.  p.  49  n.  1  librum  de  verbis 
pontificalibus  singulare  opusculutn  fuisse  putat. 

•  ■ 

De  verbis  pontificalibus. 

1.  Macrob.  Sat.  3,  20,  2.  —  Ait  . . .  Veranius  de 
verbis  pontiflcalibus:  Felices  arbores  ptitantur  esse  quer- 
cuSf  aesculuSy  iUXy  stiberies^  fagus,  corylus,  sorhus,  ficus 
alba,  pirus,  malus,  vitis,  prunus,  cornus,  lotus, 

2.  Fest.  158*.  —  <Mille  urbium  protinu>s  stetit 
pro  regno  <dixisse  ait  — >  Veranius  in  libro 


4.  VERANIIJS  7 

com,  quod  ei  sommae  ^antiqaitatis  esse  yidetar,  eique^ 
caasam  Grae^cas  sermo  dedisse,  x^^S  JCoJUav^  eo 
aatem  non  ^amplias  ati  Latinos^. 

In  lacana,  qnam  Maeller  secandom  nrsinnm  sic  ex- 
plevit:  ^in  libro  ^qnem  inscripsit  priscaram  Yo^com' 
Beitzenstein  L  c.  p.  49  n.  1  liaec  intercidisse  saspicatar 
^in  libro  ^qai  est  de  yerbis  ]K>ntifi^nm'. 

3.  Fesi  289^  —  Beas,  cam  pro  a<troqae  pona- 
tar,  at  Yera^nias  in  eo^  qa<^i  est  de  Terbis  ponti- 
ficam  scribsit,  qoi  aat.  di^cit  pro  se  a^at  contra  te 
agit:  aterqae  sacramen^to  tao  ati  p^otest^. 

Maeller:  ^at  ait  Sin^nios  in  eo  qn^em  • . .  scnbsit 
et  q.  s.^.  at  potias  cam  Hertzio  et  Beitzensteinio  1.  c. 
XVera^^nias'  legendnm  yidetar.  pro  Muelleri  ^iaramento' 
Pemiceo  aactore  scripsi  ^sacramento'. 

De  sapplieationibiis. 

4.  Macrob.  Sat  3,  6,  14.  —  ...  Yeranios  Pontifi- 
caliam  eo  libro  qaem  fecit  de  sapplicationibas,  ita 
ait:  Pinariis,  qai  novissimi  comeso  prandio  Tenissent^ 
cam  iam  manns  pransores  laTarent,  praecepisse  Herr 
calem,  ne  qaid  postea  ipsi  aat  progenies  ipsoram  ez 
decima  gastarent  sacranda  sibi,  sed  ministrandi  tan- 
tammodo  caasa,  non  ad  epalas  conTenirent;  qaasi 
ministros  ergo  sacri  castodes  Tocari. 

JEx  ineertis  Hbris, 

5.  Fest  289^.  —  Beligiosam  ac  sacrom  est,  at 
templa  omnia  atqne  aedes,  qaae  etiam  sacratae  di- 
cantar.  at  qaod  per  se  religiosom  est^  non  utiqae 
^sacram  est^  ut  sepalcra;^  qaod  ea  non  ^sacra,  sed 
religiosa  sant^. 

6.  Fest.  157^  —  <Men>8ae  in  aedibns  sacris 
arar^am  Ticem  obtinent,  qaia]>  legibas  earum  oniniam 
s^imal  mensae  dedicantur,^  ut  Tel  in  araram  Tel  in 
^palTinaris  loco  sint.    pri^Tati  quoque  in  primis  ^sa- 


8    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

lina  et  patellas  apponunt,^  ubi  sacras  habituri  <(sint 
mensas,  in  quibus>  parentatio,  non  sacrific<ium  fieri 
possit  . .  .> 

7..  Paul.  64.  —  Curiales  mensae^  in  quibus  im- 
molabatur  Junoni,  quae  curis  appellata  est. 

8.  Macrob.  Sat.  3,  5,  6.  —  Veranius  . . .  in  ponti- 
ficalibus  quaestionibus  docet,  eximias  dictas  hostias, 
quae  ad  sacrificium  destinatae  eximantur  e  grege^  yel 
quod  eximia  specie  quasi  offerendae  numinibus  eli- 
gantur. 

9.  Fest.  250^  —  Trodiguae  hostiae  vocantur,  ut 
ait  Yeranius^  quae  consumunttir,  unde  bomines  quoque 
luxuriosi  prodigi. 

10.  Fest  158^.  —  Muries  est^  quemadmodum  Vera- 
nius  docet,  ea^  guae  fit  ex  sali  sordido  in  pila  pisato 
et  in  ollam  fictilem,  coniecto  ibiqm  operto  gypsatoque  et 
in  furno  percocto,  cui  virgines  Vestates  serra  ferrea  secto 
et  in  seriam  coniectOy  quae  est  intus  in  aede  Vestae  in 
penu  exteridre,  aquam  iugem  vel  quamlibety  praeterquam 
quae  per  fistulas  venit,  addunt  atque  ea  demum  in  sacri- 
ficiis  utuntur, 

cf.  I  p.  10  (fr.  2). 

11.  Macrob.  Sat.  3,  2,  3.  —  ...  Veranius  ex  primo 
libro  Pictoris  ita  dissertationem  buius  verbi  (sc.  ^porri- 
cere')  executus  est:  Exta  porriduntOj  dis  danto,  in  al- 
taria  aramve  focumve  eove  quo  exta  dari  debebunt 

12.  Fest.  250^  —  Praesentanea  porca  didtur,  ut 
ait  Veranius,  quae  familiae  purgandae  causa  Cereri 
immolatur,  quod  pars  quaedam  eius  sacrifid  fit  in  con- 
spectu  mortui  dus,  cuius  funus  instituitur. 

•  13.  Fest.  245^  —  Pecunia  sacrificium  <fieri  di- 
citur,  cum  frugum  £ruc>tuumque  causa  mola  pu<ra  offe- 
rebatur  in  sacrifi^cio,  quia  omnis  res  fam<iliaris,  quam 
pecuniam  nunc>  dicimus,  ex  his  rebus  con<8tat>. 

14.  Fest.  205*.  —  Offendices  ait  esse  Titius  nodos, 
quibus  apex  retineatur  et  remittatur.  at  Veranius 
coriola   existimat,   quae   sint  in  loris  apicis;   quibus 


5u  TEBTIUS  —  «.  SINN.  GAPrTO  ~  7.  AimST.  LABSO    9 

apex  retinemtiir  ei  lemittaiury  quae  ab  offmdendo  di- 
cantor.  nam  qjaam  ad  mentnm  perreniom  sit^  ofoidit 
mentum. 

15.  PaoL  p.  203.  —  Oletom   8tereiis  liiimannm. 
Yeranins:  Saembiida  tn  saarario  MariidU  feeU  ofeteR. 


6.    TERTTOS 

fortasse  idem  atqne  Titiiis  (I  p.  131),  qni  de  inre  sacro 

Tidetnr  seripsisse. 

Macrob.  3, 11,  5.  —  Tertins  cnm  de  rita  sacronun 
mnlta  dissererety  ait  sibi  hnnc  locnm  (de  nsurpata  in 
mensam  libatione)  in  qnaestionem  Tenire  nec  tamen 
baesitationem  suam  reqnisita  ratione  dissolyil 


6.   SIKNIDS  CAPITO 

grammaticns  doctissimns,   qni  foriasse  simile  opns  atqne 

Yarro    de   antiquitatibns  composnil      M.  Hertz,  Sinnins 

Capito  BerL  1845.    cf.  Teuffel-Schwabe  §  260. 


7.   M.  ANTISTIUS  LABEO 

A.  Pemice,  Marcus  Antistius  Labeo.  Das  r5m.  PriYai- 
recbi  im  ersten  Jahrbundert  der  Eaiserzeii.  I  (1873). 
n  (1878;  'zweite  neu  bearbeitete  Auflage'  1.  Abtb.  1895). 
ni  1.  Abth.  (1892). 

Pacuyii  Labeonis  (I  271  sq.)  filius,  a.  712/42  patre 
orbaius,  a.  736/18  senator  et  ab  Octayiano  inter  XXX 
viros  senatui  legendo  elecius,  praetor,  consulis  bonorem 
ab  OciaYiano  sibi  posi  a.  758/5  oblatum  noluii  suscipere, 
qnod,  ui  narrant,  ille  Ateio  Capiioni  natu  minori  consula- 
inm  ^accelerayerai';  decessit,  ut  yidetur,  posi  a.  768/15 
et  ante  a.  775/22. 


10    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lURIS  CONSULTI 

Utrum  Horatius  in  illa  satira  recentiorum  quidem 
editorum  iudicio  a.  717/37  vel  718/36  composita  hunc 
an  alium  aliquem  Labeonem  nominet,  non  satis  liquet. 
verba  autem  poetae  (serm.  1,  3,  SOsqq.)  haec  sunt:  ^Si 
quis  eum.  servum,  patinam  qui  toUere  iussus  semesos 
pisces  tepiidumque  ligurrierit  ius,  in  cruce  suffigat,  Labeone 
insanior  inter  '  sanos  dicatur.'  quamvis  sententiarum 
conexus  ut  de  homine  vere  insano  ac  furioso  cogitemus 
flagitat,  Porphyrio  haec  adnotat:  ^Marcas  Antistius  Labeo 
praetorius,  iuris  etiam  peritus,  memor  libertatis,  in  qua 
natus  erat,  multa  contumaciter  adversus  Caesarem  dixisse 
et  fecisse  dicitur.  propter  quod  nunc  Horatius  adulans 
Augusto  insanum.  eum  dixit'.  sed  ut  scholiasta  de  poetae 
consilio  valde  erravit,  ita  dubitatur,  an  quod  ab  Horatio 
de  Labeone  patre  dictum  sit,  falso  de  fllio  intellexerit; 
veri  simile  enim  esse  aiunt  filium  illo  tempore  quo  sat.  1, 3 
conscripta  sit,  aetate  minorem  fuisse,  quam  ut  morum 
perversitate  vulgo  insaniae  exemplum  haberi  posset. 
Kiesslingio  quidem  quem  Pemice  sequi  mavult,  illud  de 
patre  verum  videtur.  at  quo  modo  cumque  res  se  habet, 
hoc  monendum  est,  et  de  ipsius  satirae  tempore  parum 
constare  et  longe  abesse,  ut  huius  de  quo  agimus  Labeo- 
nis  aetas  satis  definita  sit. 

Bonis  artibus,  grammatica  dialectica  litteris  imbutus 
iuris  civilis  disciplinam  principali  studio  exercuit  (Gell.  13, 
10,  1).  non  audivit  quidem  Servium  Sulpicium  Bufum 
(I  139  sqq.),  sed  auditores  eius,  inprimis  Trebatium, 
A.  Cascellium,  Q.  Aelium  Tuberonem.  iustitutus  a  Tre- 
batio  (Pomponius  §  47)  a  prima  aetate  ipse  ^consulenti- 
bus  de  iure  publice  responsitavit'  (Gell.  13,  10,  1)  vel 
cum  praeceptoribus  consentiens  vel  contra  eorum  sen- 
lentias.  ^Latinarum  vocum  origines  rationesque'  explo- 
rans  Gellio  teste  ^ea  praecipue  scientia  ad  enodandos  ple- 
rosque  iuris  laqueos  utebatur'.  ^ingenii  qualitate  et  fiducia 
doctrinae  plurima  inn'ovare  instituit'.  ^totum  annum  ita 
diviserat,  ut  Romae  sex  mensibus  cum  studiosis  esset, 
sex  mensibus'  in  Gallianum,   ut  videtur,   fundum  suum 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  11 

.^secederet   et   conscribendis   libris    operam    daret'   (Pom- 
ponios  1.  c). 

Ezemplom  a  patre  datum  secutus  nuUa  nisi  liberae 
rei  pablicae  instituta  pro  legitimis  habuit.  itaque  Ateius 
Capito  de  Labeone  post  eius  mortem  disserens  ita  iudi- 
cavit  (Gell.  13, 12,2):  ^^.gitabat  hominem  libertas  quaedam 
nimia  atque  vecors,  tamquam  eorum  (sc.  legum  atque 
morum  populi  Bomani),  divo  Augusto  iam  principe  et 
rem  publicam  obtinente,  ratum  tamen  pensumque  nihil 
haberet,  nisi  quod  iussum  sanctumque  esse  in  Bomanis 
antiquitatibus  legisset'.  quomodo  res  publicas  tractaverit, 
Capito  exemplo  illustravit,  de  quo  infra  videndum. 

^Antistius  Labeo  senatus  lectione,  cum  vir  virum 
legeret,  M.  Lepidum  hostem  olim  eius  (sc.  Augusti)  et 
tnnc  exulantem  legit,  interrogatusque  ab  eo  an  essent 
alii  digniores,  suum  quemque  iudicium  habere  respondit'. 
Suet.  Aug.  54.     cf.  Cass.  Dio  54,  15. 

De  Labeonis  doctrina  ipse  Capito,  quamquam  inter 
eos  aemulatio  ac  simultas  intercedebat,  non  dubitat  prae- 
dicare  illum  ^legum  atque  morum  populi  Bomani  iurisque 
civilis  doctum  adprime  fuisse*  (Gell.  13,  12,  l).  ambos 
Tacitus  ann.  3,  75  ^duo  pacis  decora'  appellat  et  addit: 
^Labeo  incorrupta  libertate  et  ob  id  fama  celebratior' ; 
^quod  praeturam  intra  stetit,  commendatio  ex  iniuria  . . . 
oriebatur'. 

Augustum  de  respondendi  munere  novi  ac  magni 
aliquid  instituisse  Pomponius  §  49  refert  bis  verbis: 
^ante  tempora  Augusti  publice  respondendi  ius  non  a  prin- 
cipibus  dabatur,  sed  qui  fiduciam  studiorum  suorum  habe- 
bant,  consulentibus  respondebant;  neque  responsa  utique 
signata  dabant,  sed  plerumque  iudicibus  ipsi  scribebant,  aut 
testabantur  qui  illos  consulebant.  primus  divus  Augustus, 
ut  maior  iuris  auctoritas  haberetur,  constituit,  ut  ex  aucto- 
ritate  eius  responderent,  et  ex  illo  tempore  peti  hoc  pro 
beneficio  coepit'.  quod  beneficium  Labeonem  non  petiisse 
pro  certo  statuendum  est:  multa  sua  responsa  pubUce  ille 
quidem,  sed  non  ex  principis  auctoritate  dedit. 


12    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Labeonem  et  Capitonem  postea  qnasi  diversanim 
sectarum  anctores  habitos  esse  Pomponins  §  47  tradit: 
^hi  dno  primum  velnti  diversas  sectas  fecemnt'.  nterqne 
de  pontificio  inre  libros  conscripsit.  sed  ne  indoles  qai^ 
dem  ntriasque  illomm  opemm  propter  pancitatem  frag- 
mentomm  definiri  potest.  de  nua  re  ntmmqne  dizisse 
videmns,  scilicet  de  virgine  Yestali  capienda.  quae  Gel- 
lins  1,  12,  1 — 7  ex  Labeonis  libris  affert,  ea  videntnr 
antiquo  more  tradita  fuisse;  qnae  idem  affert  ex  Capito- 
nis  libris  (Gell.  1,  12,  8),  ea  Octavianns  Angnstus  vide- 
tnr  statnisse:  ^praeterea  Capito  Ateins  scriptum  reliquit, 
neqne  eins  legendam  filiam,  qni  domicilinm  in  Italia  non 
haberet,  et  excnsandam  eius,  qui  liberos  tres  haberet'. 
in  libris  suis,  quatenns  quidem  servati  sunt,  neqne  Labeo 
Capitonem  neqne  Capito  Labeonem  nominavit. 

^Eeliqnit  qnadringenta  volnmina,  ex  qnibns'  Pomponii 
aetate  ^plnrima  inter  manns'  versabantnr.  noti  sunt  libro- 
rnm  titnli  bi:  de  inre  pontificio  libri  (non  minns  quamXV), 
ad  XII  tabulas  libri  (non  minns  quam  II),  Besponsomm 
libri  (non  minus  qnam  XV),  Epistularnm  libri,  Pithanon 
libri,  (ad  edictum)  praetoris  urbani  libri,  (de  officio) 
praetoris  peregrini  libri  (non  minns  quam  XXX),  denique 
libri  posteriores  XL,  sciUcet  post  illins  mortem  editi. 

.  .  Qno  tempore  Labeonis  opera  singnla  conscripta  sint, 
de  pancis  accuratius  explorari  potest.  quaedam  fragmenta 
leges  sub  Augusto  principe  de  matrimonio  latas  respi- 
cinnt  (D.  40,  7, 42  'ex  lege  nnpserit',  24, 3, 64,  9.  1, 9,  7, 1. 
cf.  Joers,  Ehegesetzgebung  S.  47  sq.)  vel  praefectum  vigi- 
lum  ab  Augnsto  a.  759/6  institutum  (D.  12,  4, 16).  quod 
vero  de  fisco  legitur  (D.  49, 14, 1, 1),  certe  Triboniano,  quod 
de  iussione  principis,  fortasse  eidem.  debetur  (D.  ll,7,8pr.). 

Ex  magno  auditomm  numero,  quos  Labeonem  habuisse 
consentaneum  est,  nulli  nominantur.  M.  Cocceium  Nervam 
et  Proculum  in  illis  fuisse  crediderim.  cf.  Peraice  I  84. 
successerimt  Labeoni  ut  sectae  principi  Nerva,  Proculus, 
Pegasus,  Celsi  et  pater  et  filins,  Priscns  Neratius.  Pom- 
ponius  §§  48.  52.  53. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  13 

Labeonis  testamentuni,  qno  Neratiae  nxori  ^vestem 
mnndnm  muliebrem  omnem  omamentaqne  mnliebria  omnia 
lanam  linnm  pnrpnram  versicoloria  facta  infectaque  onmia' 
legayit,  Paulus  libro  secnndo  ad  Vitellinm  refert  (D.  34, 2, 
32,  6).  testamento  adiecit  Labeo  codicillos,  qao  factnm 
est,  ut  iam  nemini  dnbium  esset,  ^quin  codicilli  iure 
optimo  admitterentur'  List.  2,  25. 


Froximum  est,  ut  iam  singillatim  quaeramus,  qua 
ratione  in  iure  tractando  et  in  auditoribus  instituendis 
Labeo  usus  sit  et  quatenus  ex  aliorum  praeceptis  ac 
doctrina  pendeat,  ipse  aliis  aut  exemplo  fuerit  aut  mate- 
riam  ingenia  exercendi  praebuerit.  ac  primo  quidem  vi- 
deamus  de  iis  rebus,  quibus  maxime  ars  iuris  consultorum 
propria  continetur. 

Plurimorum  Yerborum  proposuit  definitiones.  quam 
rem  Pemice  I  p.  26  duobus  definitionum  generibus  di- 
stinctis  optime  ita  illustrat:  „Die  eine  Gmppe  bestebt 
aus  Definitionen  solcber  AusdrUcke,  welcbe  bHufig  in  ge- 
setzlicben  Anordnungen  oder  privaten  Willenserkllkrungen 
gebraucbt  werden.  Sie  sollen  also  zur  Handbabe  bei 
Aoslegung  derselben  dienen.  So  werden  die  immer  wieder- 
kebrenden  AusdrtLcke  gerere  agere  exbibere  restituere 
edere  abesse  definirt,  femer  ratio  morbus  occisus,  fagi- 
tivus  und  erro,  stratum  victus  opus,  locus  und  scaena, 
negotiator,  ostentum.  AUes  das  sind  aber  nicbt  bloss 
Worterkl&mngen,  sondem  ...  zum  grossen  Tbeile  PrH- 
cisiemngen  wirklicber  Eecbtsbegriffe.  Dass  dem  so  ist, 
wird  sofort  bei  der  zweiten  Gruppe  klar,  wo  es  sicb  um 
die  Feststellung  des  Sinnes  von  Abstractis  bandelt.  So 
bei  Definition  der  Pertinenz,  durcb  welcbe  eine  praktiscbe 
Frage  gelSst  wird  (D.  19, 1, 17,  7),  ferner  von  dolus  malus, 
wo  die  Begriffsbestimmung  des  Servius  zu  wenig  um- 
fassend  erscbeint  (D.  4,  3,  1,  2)'^ 

„Es  liegt  auf  der  Hand,  dass  die  Definition  fdr 
eine  eben  erst  im  Entsteben  begriffene  wissenscbaftlicbe 
Tbeorie  yon  der  bScbsten  Bedeutung  war.    Hier  gilt  der 


14    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Satz  von  ihrer  Gef&hrlichkeit  noch  nicht;  vielmehr  wird 
durch  sie  dem  rein  casuistischen  Umhertappen  ein  Ende 
gemacht.  Die  Neigung  Laheos  zu  Definitionen  darf  man 
wohl  als  eine  Folge  seiner  ausserjuristischen  Studien  be- 
trachten"  Pemice  p.  25. 

Li  definiendis  rebus  fieri  non  potuit,  quin  veriloquio 
quoque  operam  daret,  ut  furtum  a  furvo,  id  est  nigro 
dictum  ait,  quod  clam  et  obscuro  fiat  et  plerumque  nocte 
(D.  47,  2,  1  pr.),  sororem  appeUatam,  ^quod  quasi  seorsum 
nascitur  separaturque  ab  ea  domo,  in  qua  nata  est,  et  in 
aliam  familiam  transgreditur'  (Gell.  13,  10,  3),  viduam 
dictam,  quia  ^sine  duitate'  sit  similiter  quasi  vecors  et 
vesanus,  qui  sine  corde  aut  sanitate  esset  (D.50,16, 242,3), 
supellectilem,  ^quod  olim  his,  qui  in  legationem  proficisce- 
rentur,  locari  solerent,  quae  sub  pellibus  usui  forent'  (D.  33, 
10,  7  pr.),  possessionem  ^a  sedibus  quasi  positio,  quia  natu- 
raliter  tenetur  ab  eo  qui  insistit'  (D.  41,  2,  Ipr.),  tur- 
bam  catb  roiJ  d^oQv^etv  (D.  47,  8,  4,  2),  praevaricatorem 
a  varia  certatione;  ^nam  qui  praevaricatur,  ex  utraque 
parte  consistit,  quin  immo  ex  altera'  (D.  47,  15,  Ipr.). 
de  his  rebus  Gellius  (13,  10,  3.  2)  loquitur,  cum  Labieo- 
nem  multa  partim  ^lepide  atque  argute  reperta'  posuisse 
scribit  et  quosdam  eius  libros  plenos  esse  Ud  genus 
rerum  ad  enarrandam  et  inlustrandam  linguam  Latinam 
conducentium'. 

„Man  kSnnte  vielen  hierher  geh5rigen  F&Uen  gegen- 
Uber  geradezu  so  weit  gehen  zu  behaupten,  dass  Labeos 
ganze  etymologische  Bestrebungen  gar  nicht  emstlich  ge- 
meint  gewesen  seien'\  ait  Fernice  p.  27;  sed  idem  recte 
addit:  „indessen  sind  Labeos  Etymologieen  nicht  Srger  als 
sie  sich  bei  Grammatikern  von  Fach  finden.  Und  deshalb 
ist  kein  ersichtlicher  Grund  f(ir  die  Annahme,  dass  er 
selbst  an  ihre  grammatische  Bichtigkeit  nicht  geglaubt 
habe.  Dagegen  wird  man  sie  sHmmtlich  mit  gutem  Fug 
als  bewusster  oder  unbewusster  Weise  von  einer  juristi- 
schen  Tendenz  beherrscht  bezeichnen  dtlrfen.*' 

„Ein   MusterstUck    ist    die    Ableituug    des    Wortes 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  15 

possideo  Yon  sedere:  dnreh  sie  wird  die  ...  thats&chliche 
Natur  des  Besitzes,  die  Labeo  Uberall  streng  festh&lt,  nnd 
sein  Inhalt,  die  YoUstSndige  Herrschaft  tlber  den  Gegen- 
stand  zTim  Bewusstsein  gebracht  .  .  .  Das  Wort  yidna 
80 11  nicht  Witwe,  sondem  eine  ledige  Franensperson  be- 

denten "^      quod    deniqne    de    voce    supellectilis    ait, 

similiter  explicandxLm  est:  „Labeos  Gedanke  ist  offenbar, 
in  dem  Worte  selbst  ausgedrtlckt  zu  finden,  dass  zur 
supellex  nicht  das  Luxusger&th,  sondem  lediglich  die  aUer- 
nothwendigsten  Gegenst&nde  geh5ren.'^ 

Sequitur,  ut  de  distinctionibus  a  Labeone  factis  yidea- 
mus.  „Hierher  geh5rtseine  Eintheilung  der  Tutel  in  zwei 
Arten,  wSlhrend  Q.  Mucius  ftinf  und  Servius  drei  Arten 
annahmen.  Man  darf  wohl  mit  einiger  Sicherheit  7er- 
muthen,  dass  ...  Labeo  die  bevormundeten  Fersonen  als 
Eintheilungsgrund  benutzte  und  darum  tutela  impubemm 
imd  mulierum  unterschied  . . .  Den  Vorwurf,  den  logischen 
Fehler  begangen  und  einige  species  als  genera  behandelt 
zu  haben,  erhebt  Labeo  ^egen  Servius  gelegentlich  der 
Eintheilung  des  Diebstahls  (Gai.  3, 183).  Denselben  Fehler 
findet  Labeo  femer  in  der  Gleichstellung  yon  commodare 
und  utendum  dare,  da  letzteres  das  umfassendere  sei 
(D.  13,  6,  1,  l),  und  seiner  Unterscheidung  von  donum 
imd  munus  liegt  wieder  der  nHmliche  Gedanke  zu  Grunde 
(D.  50, 16, 194).  Durch  Anwendung  derselben  Kategorieen 
gelangt  er  endlich  zu  einer  einfacheren  Eintheilung  der 
Injunen  in  Beal-  und  Yerbaliujurien,  wahrend  die  Slltere 
Lehre  ziemlich  unklare  Unterscheidungsmerkmale  aufstellte 
(D.  47,  10,  1,  1  sq.).  Die  dialektische  Methode:  scharfe 
Sondemug  des  Ungleichartigen  und  Zusammenordnung  des 
Gleichartigen  auf  Gmnd  begrifflicher  Entwicklung,  wandte 
er  mehr  auf  die  Darstellung  der  einzelnen  Eechtsinstitute 
als  des  gesammten  Systems  an"  Pemice  p.  24.  23. 

Novae    definitionis   et  distinctionis  exemplum   atque 


1  Quod  PerDice  de  farti  notione  explicavit,  nnnc  ipse  faUum 
esse  indicat  Z.  d.  Savigiiy-StiftuDg  XVII  216  sq. 


16    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

id  maximi  momenti  ad  hereditatem  pertinet.  ^hereditatis 
bonorumve  possessio,  ut  Labeo  scribit,  non  nti  reram 
possessio  accipienda  est:  est  enim  iuris  magis  quam  cor- 
poris  possessio'  D.  37,  1,  3,  1.  itaque  non  ipsam  here- 
ditatem,  id  quod  usque  ad  iUud  tempns  credebatur 
(Gai.  2,  54),  sed  tantum  res  hereditarias  usucapi  docuit, 
quod  yel  Seneca  non  intellexit.  Muris  consultorum',  ait  ille 
de  benef.  6, 5, 3,  Hstae  acutae  ineptiae  sunt,  qui  hereditatem 
negant  usucapi  posse,  sed  ea  quae  in  hereditate  sunt'. 
at  iuris  periti  Labeonis  doctrinam  secuti  snnt.  Gai.  2,  14 
^incorporales  sunt  (res)  quae  tangi  non  possunt,  qualia 
sunt  ea  quae  iure  consistunt,  sicut  hereditas  . .  nec  ad 
rem  per^tinet,  quod  in  hereditate  res  corporales  con^tinentur 
.  .  .  nam  ipsum  ius  successionis  .  .  .  incorporale  est'. 
2,  54  ^olim  .  . .  ipsae  hereditates  usucapi  credebantur  . . . 
postea  creditum  . .  ipsas  hereditates  usucapi  non  posse'. 
cuius  doctrinae  quin  Labeo  auctor  fuerit,  dubitari  yix 
potest. 

„Nicht  zu  yerwechseln  mit  diesen  rein  theoretischen 
Distinctionen  sind  die  zun&chst  der  praktischen  Anwendung 
des  Bechts  dienend^n  Zergliederungen  einzelner  Rechts- 
f^lle.^^  sed  quamquam  vir  doctissimus  p.  25  addit:  „Selbst 
wo  diese  ErSrtemngen  sich  zu  allgemeinen  RechtssHtzen 
zuspitzen  oder  zur  Construction  der  Rechtsinstitute  er- 
weitem  (vgl.  z.  B.  D.  3,  5,  6,  6.  2,  14.  7,  14.  36, 2, 22, 1), 
bieten  sie  nichts  dem  Labeo  Eigenthtlmliches:  sie  fiaden 
sich  bei  allen  selbst&ndigen  Juristen  und  gehQren  recht 
eigentlich  zu  ihrer  Kunst,^^  tamen  pauca  artis  eius  exempla 
proferam.  socius  cum  resisteret  communibus  servis  venalibus 
ad  fugam  emmpentibus  vulneratus  est:  inpensam,  quam  in 
curando  se  fecerit,  non  consecutumm  pro  socio  actione 
Labeo  ait,  quia  id  non  in  societAtem,  quamvis  propter 
societatem  inpensum  sit  D.  1 7, 2, 60.  quod  meretrici  datur, 
repeti  non  posse,  quod  solius  dantis  turpitudo  versetur: 
illam  enim  turpiter  facere,  quod  sit  meretrix,  non  turpiter 
accipere,  cum  sit  meretrix  D.  12, 5, 4, 3.  illud  quoque  in 
rem  domini  versum  Labeo  ait,  quod  mutuatus  servus  domino 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  17 

emerit  yolenti  ad  laxariae  materiam  . . .  ^neque  enim  spe- 
ctamos,  an  bono  domino  cesserit  qnod  consamptom  est,  sed 
an  in  negotimn  domini'  D.  15,  3,  3,  6.  fondi  instmmento 
legato  id  pecos  cedere  putabat  Tubero,  quod  is  fondas 
sustinere  potoisset.  Labeo  vero  putavit,  non  ^quaerendum 
esse,  quid  debuisset  parari  pecoris  instrumenti  fimdi 
causa,  sed  quid  paratum  esset'  D.  33,  7,  25. 

Analogia  quoque,  quae  vocatur,  frequentissime  usus 
esl     talia  enim  leguntur:    ^si  uno  pretio  plures  servos 
emisti,    et    de    uno  agere  velis,    interaestimationem  ser- 
Yorum  proinde  fieri  debere  atque  ut  fieret  in  aestimationem 
bonitatis    agri,    cum    ob    evictam   partem   fundi   agatur' 
D.  21,1,  64  pr.     ^quamquam   de  reficienda  cloaca,   non 
etiam   de   nova    facienda  hoc  interdicto   comprehendatar, 
tamen  aeque  interdicendnm  ait,  ne  facienti  cloacam  yis 
fiat,  quia  eadem  utilitas  sit'  D.  43, 23,  2.    ^etiamsi  praetor 
hoc  interdicto  de  aquis  frigidis  sentiat,  tainen  de  calidis 
aquis  interdicta  non  esse  deneganda;  namque  harum  quo- 
que    aquaram    usum  esse  necessarium'  D.  43,  20,  1,  13. 
^talem  seryitutem  constitui  posse,  ut  aquam  quaerere  et 
inventam  dacere  liceat;  nam  si  liceat  nondum  aedificato 
aedificio  servitutem  constituere,    quare  non  aeque  liceat 
nondum    inventa    aqua    eandem    constitaere    servitutem?' 
D.  8,  3,  10.     ^quaesitum  est,  si,  cum  praedium  interim 
nuUius   esset,  aliquid  yi  aut  clam  factum  sit,   an  postea 
dominio  ad  aliquem  deyoluto  interdicto  locus  sit,  ut  puta 
hereditas  iacebat  . . .  ne  illud  quidem  obstare  Labeo  ait, 
quod  eo  tempore  nemo  dominus  faerit:  nam  et  sepulchri 
nemo  dominus  fuit  et  tamen,  si  quid  in  eo  fiat,  experiri 
possum  quod  vi  aut  clam'  D.  43,  24,  13,  5.     eius  seryum, 
qui  post  mortem  meam  natus  sit,  heredem  institui  posse 
Labeo   .  . .  scribit  idque  veram  esse  .  .  argumento  com- 
probat:     quia    servus    hereditarius,    priusquam    adeatur 
hereditas,  institui  heres  potest,  quamvis  is  testamenti  facti 
tempore  nullius  sit  D.  28,  5,  65  pr.     servum  qui  non  qui- 
dem  tabemae  propositus  sed  peregre  missus  sit  ad  merces 
eomparandas  et  tabemario  mittendas  ^loco  institoris  haben* 

luTitpT.  antehftdr.  rell.  ed.  Bremer.   IL  2 


18    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

dmii  scripsit'  D.  14,  3,  5,  7.  si  impnbes  damnum  fecerit, 
Labeo  ait  ^qnia  furti  tenetnr,  teneri  et  Aqnilia  enm' 
D.  9,  2,  5,  2.  in  iudicato,  cui  yictus  praestari  debuit, 
Vestem  quoque  victus  habere  vicemLabeo  ait'D.50,16,43. 
^Labeo  scribit  etiam  eum  qui  post  mortem  patris  sena- 
toris  natus  sit,  quasi  senatoris  filiam  esse'  D.  1,  9,  7^  1. 
^conyicium  non  tantum  praesenti,  verum  absenti  quoque 
fieri  posse  Labeo  scribit^  D.  47,  10,  16,  7. 

lam  yidendum  est,  num  Labeo  iuris  naturalis  rationem 
babuerit  et  quomodo  habuerit.  et  Ejrueger  p.  119  quidem 
ait:  „das  von  den  griechischen  Philosophen  erdachte  und 
Yon  Cicero  aufgenommene  ins  naturale  wird  in  vereinzelten 
Beziehungen  schon  von  Labeo  an  zur  Eechtfertigung  von 
S&tzen  des  geltenden  Rechts  verwendet^^  certe  ad  prae- 
toiis  edictum  ^si  is  qui  testamento  liber  esse  iussus  erit, 
post  mortem  domini  ante  aditam  hereditatem  subripuisse 
aut  corrupisse'  quid  dicetnr'  Labeo  scripsit  D.  47,  4,  1,  1 : 
^haec  actio  naturalem  potius  in  se  quam  ciyilem  habet 
aequitatem'.  D.  35,  1,  40,  3  quoque,  ubi  haec  leguntur: 
^ego  puto  secundum  mentem  testatoris  naturale  magis 
quam  ciyile  debitum  spectandum  esse',  non  lavolenum, 
sed  Labeonem  dicere  puto  illumque  ultima  tantum  verba 
addidisse  ^et  eo  iure  utimur'. 

Aequitatis,  cui  inprimis  a  Servio  Sulpicio  Rufo 
multum  dabatui*  (I  149.  201.  208),  Labeonem  non  im- 
memorem  fuisse  quaedam  fragmenta  docent,  quamquam  a 
Triboniani  manu  non  integra  videntur  esse.  sunt  autem 
haec:  ^Labeo  ait,  si  de  homine  petito  secundum  actorem 
fuerit  iudicatum  et  iussu  iudicis  satisdatum  sit  hominem 
intra  certum  diem  tradi,  et  si  traditus  non  fuisset,  poenam 
stipulatus  sit,  petitorem,  qui  et  hominem  vindicat  et  poenam 
petit,  exceptione  esse  repellendum;  iniquum  enim  esse  et 
hominem  possidere  et  poenam  exigere'  D.  44, 4, 4, 7  ^.  ^ait 
iniquum  esse  communem  malitiam  petitori  quidem  praemio 
esse,  ei  vero,  cum  quo  ageretur,  poenae,  cum  longe  aequum 

1  Pergament,  EonventionalBtrafe  (1896)  p.  22  sq. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  19 

sit^  ex  eo  quod  perfide  gestnm  est,  actorem  niliil  consequi' 
D. 44,4, 4, 13.  ^Serriiis ...  pntat ...  Labeo  et  rationem  adicit, 
qno,  si  hoc  non  admittatur,  iniquum  erit . . .'  D.  39,2,24,4. 
^si  affectione  coactus,  ne  bona  mea  distrahantur,  negoiiis 
te  meis  optuleris,  aequissimum  esse  dolum  dumtazat  te 
praestare'  D.  3, 5, 3,  9.  ^si  minor  yiginti  quinque  annis  fun- 
dum  vendidit  et  tradidit(?)y  si  emptor  rursus  eum  aUenavit, 
si  quidem  emptor  sequens  scit  rem  ita  gestam,  restitutionem 
adversus  eum  faciendam;  si  ignoravit  et  prior  emptor  sol- 
vendo  esset,  non  esse  faciendam;  sin  vero  non  esset  solvendo, 
aequius  esse  minori  succurri  etiam  adversus  ignorantem, 
quamyis  bona  fide  emptor  est'  D.  4, 4, 13, 1  ^  ad  praetoris 
edictum  ^nautae  caupones  stabularii  ut  recepta  restituant' 
scribit  ^si  quid  naufragio  aut  per  vim  piratarum  perierit, 
non  esse  iniquum  ezceptionem  ei  dari'  D.  4,  9, 3, 1.  Hhen- 
saurus  meus  in  tuo  fondo  est  nec  eum  pateris  me  effodere. 
cum  eum  loco  non  moveris,  furti  quidem  aut  ad  ex- 
hibendum  eo  nomine  agere  recte  non  posse  me  Labeo 
ait  .  .  .  non  esse  autem  iniquum  iuranti  mihi  non  ca- 
lumniae  causa  id  postulare  vel  interdictum  vel  iudicium 
ita  dari,  ut,  si  per  me  non  stetit,  quo  minus  damni 
infecti  libi  operis  nomine  caveatur,  ne  vim  facias  mihi, 
quo  minus  eum  thensaurum  effbdiam  tollam  exportem' 
D.  10,4,  15.  *hoc  interdictum  (ne  quid  in  flumine  pu- 
blico  ripave  eius  fiat,  quo  peius  navigetur)  ad  ea  tantum 
fliunina  pubHca  pertin^t,  quae  sunt  navigabilia  .  .  sed 
Labeo  scribit  non  esse  iniquum  etiam  si  quid  in  eo 
flumine,  quod  navigabile  non  sit,  fiat^  ut  exarescat  vel 
aquae  cursus  impediatur,  utile  interdictum  competere  . .  .' 
D.  43,  12,1,12. 

Labeonem  iuris  stricti  a  veteribus  traditi  loco  non- 
nunquam  benignius  ius  posuisse  alia  exempla  docent;  nam 
^spadonem  quoque  posse  postumum  heredem  scribere'  exi- 
stimavit  (D.  28, 2,  6pr.),  quoniam  nec  aetas  nec  sterilitas 

1  An  Labeo  *cum  longe  aequum  sit'  scripserit,  dubitari 
potest.       2  Hoc  fragmentnm  Labeonis  sermonem  parum  resipit. 

2* 


20    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBII  lURIS  CONSULTI 

ei  rei  impedimento  esset  (quae  yerba,  quamquam  Ulpiani 
sunt,  nihilo  minus  eadem  Labeonis  mentem  declarant), 
et  tutorem  dari  posse  etiam  ante  heredis  institutionem, 
^quod  nihil  ex  hereditate  erogatur  tutoris  datione' 
(GaL  II  231). 

„Die  Schilderung,  welche  Fomponius  von  dem  wissen^ 
schaftliohen  Charakter  Labeos  entwirft,  stimmt  im  All- 
gemeinen  zu  dem  Bilde,  das  wir  aus  seinen  Fragmenten 
gewinnen.  Er  tritt  der  Xreberliefenmg  ktlhner  entgegen, 
als  die  republikanischen  Juristen,  wenn  auch  nieht  auf 
Grund  einer  wesentlich  neuen  Methode;  er  suoht  die 
Bechtsinstitute  Yon  innen  heraus  zu  entwickeln  und  seine 
Constructionen  erhalten  dadurch  mehrfach  einen  doctrin&ren, 
abstract  logischen  Anstrich  .  . .  Gerade  weil  er  Uberall 
auf  die  Principien,  die  sich  ihm  in  Definitionen  verkSrpern, 
zurtickgeht,  greifb  er  der  Ueberlieferang  gegentlber  ge- 
waltsamer  durch"  Pemice  I  90. 

Li  magna  interpretandi  libertate  tamen,  id  quod  iam 
supra  p.  11  obiter  commemoravi,  liberae  rei  puhlicae  in- 
stitutorum,  quippe  quae  sola  legitima  essent,  propugnator 
ita  extitit,  ut  multis  in  rebus  a  iuris  consultis  cum  prin- 
cipe  stantibus  dissentiret.  cuius  rei  exemplum  protulit 
Capito  in  epistula  a  Gellio  13,  12,  4  servata.  ^cum  a 
muliere  qnadam  tribuni  plebis  adversum  eum  aditi .  in 
Gallianum  ad  eum  misissent,  ut  veniret  et  mulieri  re- 
sponderet^  iussit  eum,  qui  missu&  erat,  redire  et  tribunis 
dicere,  ius  eos  non  habere  neque  se  neque  alium  quem- 
quam  vocandi,  quoniam  moribus  maiorum  tribuni  plebis 
prensionem  haberent,  yocationem  non  haberent:  posse  igitur 
eos  venire  et  prendi  se  iubere,  sed  vocandi .  absentem  ius 
^on  habere'.  apud  Yarronem  enim  rerum  humanarum 
libro  uno  et  vicesimo  teste  Gellio  haec  legebantur:  ^in  magi- 
stratu  habent  alii  vocationem,  alii  prensionem,  alii  neutrum: 
vocationem,  ut  consules  et  ceteri,  qui  habent  imperium,  pren- 
sionem,  ut  tribuni  plebis  et  alii,  qui  habent  viatorem  . .  qui 
vocationem  habent,  idem  prendere  tenere  abducere  possunt, 
et  haec  omnia  sive  adsunt  quos  vocant  sive  acciri.iusserunt. 


7.  U.  AKTISTIUS  LABEO  21 

tribimi  plebis  vocatioiiem  babent  imllam  . .  ^o  triomiiram 
Tocatus  a  Porcio  tribimo  plebis  non  iTi,  aactonbns  prm- 
cipibns,  et  Totiis  ias  tenoL  item  triburas  cnm  essem, 
Tocari  neminem  inssi  nec  Toeatnm  a  conlega  parere  in- 
Titom^  certe  ^mnlti  impeiiti,  prbinde  atqne  baberent' 
tribnni  plebis  Tocationem,  ^ea  snnt  nsi;  nam  qnidam 
non  modo  priTatom,  sed  etiam  consnlem  in  rostra  Tocari 
inssenmt'  (GelL  L  c.  6).  Labeonem  igitur  ^Tetos  ins' 
tenniese  atqne  ^impentomm'  nsnm  reiecisse  mimm  non 
est  Mommsen  qnoqne  (Staatsrecbt  I'  p.  362  n.  3)  docet: 
„streng  genommen  kommt  die  Vocaidon  den  Tribnnen 
nicbt  zn^  additqne  (p.  146):  ^die  strengen  Casnisten  des 
Staatsrecbts  waren  sicb  dar&ber  einig,  dass  die  tribnnidscbe 
Vocation  im  Priccip  nicbt  zn  fiecbt  bestebe^.  qnae  cnm 
ita  sint,  quoniam  partibns  de  pnblica  potestate  certantibns 
non  logices,  qnam  Tocant,  tantom  praecepta  regnant,  Tix 
cnm  Mommseno  (1.  c.  n.  2)  licet  dicere,  id  qnod  Labeo  fecit, 
foisse  contnmaciae  cninsdam  speciosae,  sed  inanis  (,.eine 
leere  Principienreiterei"). 

Onins  de  tribnnomm  potestate  disseosns  intima  cansa 
non  tam  in  ipsa  potestate,  qnam  in  OctaTiani  Angnsti 
tribnnicia  potestate  Tidetar  sita  esse.  •  quae  cansa  nt 
enncleetnr,  adinmento  esse  possnnt  baec:  Labeo,  nt  de 
virgine  Vestae  capienda  ^diligentissime'  scripsit,  ita  neglezit 
praecepta  illa,  qnibns  constitnebatnr  ^neqne  eins  legendam 
filiam,  qni  domicilinm  in  Italia  non  baberet,  et  excnsandam 
eins,  qni  liberos  tres  baberet';  id  enim  Gellii  Terba  1, 12,8 
aperte  docent:  ^praeterea  Capito  Ateius  scriptnm  reliqnit 
neqne  . .'  t.  snpra  p.  1 2.  praecepta  Tero  illa,  non,  id  quod 
Joers  Ebegesetzgebung  p.  48  fieri  potuisse  existimat,  legibns 
de  matiimonio  latis,  sed  pontificis  maximi  decretis  post 
a.  742/12,  qno  anno  OetaTianus  pontifex  maximus  creatus 
est,  proposita  esse  iudico.  itaqne  Labeo  librum  de  Tirgine 
Yestali  capienda  aut  ante  a.  742/12  scripsit  ant,  id  qnod 
magis  placet,  recentis  pontificis  maximi  praecepta  ut  a 
maiorum  moribus  aliena  consnlto  pra^termisit. 

Altemm  certe  exemplum  D.  50, 1 6, 244  legitur,  scilicet 


22    I.  AETATIS  AUGUSTl  BT  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

„der  Ton  Paulos  ftLr  falsch  erkl&rte  Satz:  si  qaa  poena  est, 
molta  est;  si  qua  multa  est,  poena  est,  der  in  seiner 
Formulimng  Labeos  Dialektik  yerr&th,  materiell  aber  eine 
doctrin&r  historische  Aiiffassung  enthSlt ...  Es  ist  seinem 
repnblicanischen  Standpimkte  durchaus  entsprechend,  wenn 
er  an  die  ursprtingliche  materielle  Gleichheit  von  multa 
und  poena  erinnert,  die  beide  Ausflilsse  der  magistratischen 
Strafgewalt  sind.  Aehnlich  stellt  Cicero  de  leg.  3,  3,  6 
nebeneinander:  cum  magistratus  iudicassit  inrogassitve,  per 
populum  multae  poenae  certatio  esto.  Er  yindicirt  also 
den  Beamten  cum  imperio  richterliche  und  Disciplinar- 
gewalt  und  IHsst  in  beiden  Beziehungen  eine  Berufang 
an  das  Volk  zu"  Pemice  I24sq.     cf.  yero  II  ^  16  sq. 

Tertium  fortasse  exemplum  praebet  D.  41,  1,  65,  4 
Xabeo  . . :  si  id  quod  in  publico  innatum  aut  aedificatum 
est,  publicum  est,  insula  quoque,  quae  in  flumine  publico 
nata  est,  publica  esse  debet'.  Pernice  I  276  iudicat:  „Die 
Worte  enthalten  lediglich  eine  theoretische  Bemerkung. 
Denn  zu  Labeos  Zeit,  wie  zu  der  Ciceros,  bestand  der 
Bechtssatz  (dass  bei  agri  arcifinii  das  Eigenthum  der 
Insel  ohne  Occupation  an  die  Flussanlieger  falle)  schon 
iSngst  in  anerkannter  Wirksamkeit  .  .  .^'  at  idem  yir 
doctissimus  p.  274  docet:  „Man  dachte  sich  die  FlUsse 
so  gut  wie  das  ganze  tlbrige  Staatsgebiet  als  urspriinglich 
im  Eigenthum  des  r5mischen  Volkes  stehend  (Frontin. 
p.  20,  10  .  .  ut  alyeum  fluminis  yeterem  populi  Romani, 
quem  yis  aquae  interposita  insula  elisa  proximi  possesso- 
ris  finibus  reliquerit  etc.)''  atque  de  Labeonis  yerbis 
iudicat:  „die  Stelle  zeigt  . .,  dass  man  sich  des  staat- 
lichen  Obereigenthums  durchaus  bewusst  war".  itaque 
magis  probandum  yidetur,  quod  alii  existimant,  Labeonis 
yerbis  contineri  „der  Widersprach  gegen  eine  ihm  un- 
richtig  erscheinende  Praxis^'  Dernburg  Pandekten  I^ 
§  207,  10.  Vgl.  Ubbelohde-GIttck:  Serie  der  Bttcher 
43U.44.  4.Th.  8.376ff.  certe  Labeo  alio  loco  (ibid.§2) 
scripsit:  ^si  qua  insula  in  flumine  publico  proxima  tuo 
fundo  nata  est,  ea  tua  est'.     at  his  yerbis  non  idem  docuit, 


7.  M.  AOTISTIDS  LABEO  23 

qnod  illo  loco  reiecit^  id  qnod  Pernice  p.  276  putat;  nam 
eodem  libro  sexto  Pithanon  utraque  sententia  a  Paulo 
refertur:  Labeo  de  insula  proxima  tup  fundo  nata  agit, 
quae  non  ipsius  fluminis  est  insula. 

Denique  monendum  est,  ex  Ti.  Gracchi  temporibus 
Graecorum  de  populi  potestate  doctrinam  a  multis  recep- 
tam  et  ad  res  iudicandas  adhibitam  esse.  Labeo  quo- 
que  doctrinam  illam  tenebat  et  fortasse  Graecos  mores 
magis  colebat,  quam  Octavianus  Augustus  et  Capito  civi- 
bus  Bomanis  dignum  esse  existimabant.  Capito  quidem 
non  minus  quam  Labeo  Graecas  voces  cum  Latinis  com- 
parat:  poUex  'apud  Graecos  &vtI%siq'^  inquit  (Capito), 
Vocatur,  quasi  manus  altera'  Macrob.  Sat.  7,  13,  14. 
Labeo:  ^contractum  ..  ultro  citroque  obligationem,  quod 
Graeci  Cvvo^lXayim  vocant'  D.  60, 16, 19;  ^opus,  quod  Graeci 
iatoriXeafia  vocant,  non  ^yov^  D.  50,  16,  5,  1.  sed  Labeo 
non  tantum  Graecam  vocem  cum  Latina  coniungrt  (D.  28, 7, 
20  pr.  *&8vvaTog  condicio'),  sed  etiam  Latinorum  verbo- 
rum  origines  ex  Graecis  repetit,  ex.  gr.  turbae  verbum 
^&jcb  taO  ^o^petv'  (D.  47,"8,  4,  2),  quod  falsum  esse  a 
viris  huius  rei  peritis  iudicatur  (Pemice  I  29);  non  minus 
^apud  praetorem  iniuriam  ^Pqiv  dumtaxat  significare'  putat 
(CoU.  2,  5,  1).  accedit,  quod  non  raro  Campani  responsa 
a  Labeone  videntur  petiisse:  nominantur  enim  decuriones 
Campani  (D.  18,  1,  50),  municipum  syndicus  (D.  43,  24, 
5,  10),  eunuchus  (Gell.  4,  2,  7),  servus  honorem  oma- 
mentaque  petulanter  adtemptans  a  magistratu  municipali 
loris  ruptus  (D.  47,  10, 15,  39),  statua  in  municipio  posita 
(D.  44^  1, 23).  Capuam  et  Mintumas,  quas  urbes  Italicas 
Labeo  nominat,  Augustum  colonias  deduxisse  notum  est. 
item  provincialibus  consulentibus  Labeonem  responsa  de- 
disse  ex  D.  5, 1,  19,  3  licet  conicere. 

In  summa  sic  fortasse  iudicandum  est:  Capitonem 
cum  principe  in  eo  quoque  fecisse,  quod  cives  a  pere- 
grinis  et  provinciis,  peregrinos  ab  Italia  removeri  vellet 
hac  mente,  ut  unus  quisque  populus  maxime  suis  et  pro- 
priis  moribus  uteretur;  Labeonem   in  iure,  quo  populus 


24    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  tlBERII  lURIS  CONSULTI 

Bomanus  ateretur,  interpretando  etiam  Graeci  moris  ra-> 
tionem  habuisse,  cum  neque  peregrinos  dedita  opera  ac 
diligenter  a  civibus  neque  cives  a  provinciis  removendos 
esse  censeret.  quod  cum  statuo,  longe  abest,  ut  in 
dubium  vocem,  quod  Earlowa  I  680  monet:  ^Labeo  war 
ein  ecbter  E5mer,  der  gewiss  nicht  unrSmiscben,  von 
peregrinischen  Anschauungen  ausgehenden  Eeformen  das 
Wort  geredet  haben  wird^.^  sed  quomodo  iuris  civilis 
instituta  Bomanorum  more  servato  etiam  in  provinciales 
homines  transferri  potuerint,  ezemplum  habes  in  verborum 
obligationibus,  de  quibus  apud  Gaium  3,  92  haec  legun- 
tur :  Verbis  obligatio  fit  ex  interrogatione  et  responsione 
.  . .  sed  haec  quidem  verborum  obligatio  Mari  spondes? 
spondeo'  propria  civium  Bomanorum  est;  ceterae  vero 
iuris  gentium  sunt,  itaque  inter  omnes  homines,  sive  cives 
Bomanos  sive  peregrinos,  valent'.  hoc  modo  Labeonem 
ius  civile  cum  peregrinis  communicari  voluisse  puto. 

M.  Schanz  ^die  Analogisten  und  Anomalisten  im 
rCmischen  Becht'  Philol.  42.  Bd.  (1883)  p.  309—318  et 
*die  Apollodoreer  und  die  Theodoreer'  Hermes  26.  Bd. 
(1890)  p.  36 — 54  haec  docet:  'der  Gegensatz  zwischen 
den  Apollodoreem  und  den  Theodoreem  bemht  auf  eiuer 
treibenden  Idee,  der  Idee  der  Wissenschaft  . .  Was  ftir  die 
Grammatik  die  Analogisten  sind^  das  sind  fllr  die  Bhetorik 
die  Apollodoreer,  die  Anomalisten  der  Bhetorik  aber  sind 
die  Theodoreer.  Ich  habe  .  .  gezeigt,  dass  auch  in  der 
Jurisprudenz  jener  Gegensatz  zu  grossen  Es.mpfen  gefHhrt 
hat;  auch  hier  legte  man  sich  die  Frage  vor,  ob  die 
Bechtsslltze  auf  Naturnothwendigkeit  bemhen  und  in  Folge 

1  Euntze ,  qni  de  scholarum  disseusu  disserit  (Ezkurse  * 
p.  827  sq.),  dicit  :  ,,in  Labeo  offenbarte  sich  der  streDg  nationale 
Geist^^  qaod  de  principata  ait  „mit  seiner  Begdnstigang  pere- 
griner  Elemente",  id  ad  Augusti  Tiberiique  tempora  minime 
qaadrat.  Suet.  Aug.  40  magni  .  .  existimans  sincerum  atque 
ab  omni  colluvione  peregrini  ...  sanguinis  incomiptum  servare 
popalnm,  et  civitatem  Bomanam  parcissime  dedit ...  c.  93  pere- 
grinaram  caerimoniarnm  sicut  vetercs  ac  praeceptas  reveren- 
tissime  colnit,  ita  ceteras  contemptui  habuit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  25 

dessen  ansnahmslos  sind,  oder  ob  sie  dem  jeweiligen  Be- 
dtirfniss  ihre  Entstebnng  yerdanken  nnd  in  Folge  dessen 
keine  allgemeine  Gtlltigkeit  baben,  sondern  Ausnabmen 
znlassen.  Wie  in  der  Orammatik  die  Analogisten  nnd 
die  Anomalisten,  in  der  Bbetorik  die  Apollodoreer  xmd 
die  Tbeodoreer  sicb  befebden,  so  befebden  sicb  bier  die 
Procnlianer  und  Sabinianer  ...  Wir  k5nnen  nacbweisen,  dass 
zu  gleicber  Zeit,  anf  gleicbem  Boden  diese  geistige  Be- 
wegnng  auf  den  drei  genannten  Gebieten  gespielt  bat. 
Nacbdem  korz  vorber  der  gewaltige  C&sar  in  den  Streit 
der  Analogisten  und  Anomalisten  mit  einem  Werk  Uber 
die  Analogie  der  Spracbe  eingegriffen  batte,  erboben 
ApoIIodor  nnd  Tbeodor  in  der  Rbetorik,  M.  Antistius 
Labeo  und  Ateius  Capito  in  der  Jurisprudenz  denselben 
Kampfesruf/  concedamus  Labeonem  in  analogistarum 
numero  babendum  esse;  at  certe  iuris  consulti  audiendi 
sunt;  ^fttr  die  weitere  Vermutbung,  dass  es  sicb  in  dem 
von  Pomponius  bericbteten  Gegensatz  zu  Capito  um  eine 
entsprecbende  Eicbtung  in  seinen  juristiscben  Scbriften 
gebandelt  babe  (lus  commune  gegenUber  lus  singulare), 
bieten  weder  D.  1,  2,  2,  47,  nocb  seine  Scbriffcen  einen 
Anbalt^  Erueger  p.  142  n.  9.  ^H&tte  derselbe  Gegensatz, 
wie  Scbanz  meint,  aucb  zwiscben  den  Scbulen  der  Pro- 
culianer  und  Sabinianer  bestanden,  so  mUsste  er  docb 
irgendwie  in  den  uns  Uberlieferten  Kontroversen  derselben 
bervortreten,  ein  Nacbweis,  welcben  zu  geben  Scbanz 
niclit  einmal  yersucbt  bat'  Karlowa  I  p.  1031.  cf.Pemice: 
EncycL  der  Bw.  6.  Aufl.  (1890)  p.  151  n.  3;  loers:  Pauly- 
Wissowa  I  p.  2556.         

Qua  ratione  in  auditoribus  instituendis  Labeo  usus 
sit,  nibil  constat.  ^Ob  Labeo  aucb  privaten  Unterricbt 
ertbeilte,  wissen  wir  nicbt:  an  sicb  ist  es  bocbst  wabr- 
scbeinlicb,  denn  oflfenbar  will  Pomponius  (v.  supra  p.  10) 
andeuten,  dass  er  sicb  mebr,  als  bis  dabin  Ublicb  war, 
seinen  Studenten  widmete.  Er  wird  sie  also  auf  jede 
Weise  gefOrdeiii   haben'  Pemice  I  34.     adiumento   erat, 


26    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

qnod  Augustus  in  Apollinis  templo  a.  726/28  dedicato 
bibliothecam  iuris  civilis  condiderat.  Schol.  ad  luven.  1,128. 
Hirschfeld  Vg.  1 186  ff.     Krueger  p.  139  n.  72.^ 

Ad  res  exemplis  illustrandas  Labeo  etiam  fictis  negotiis 
usus  est,  quae  nonnulla  in  eius  libris  obviam  fieri  yi- 
dentur:  ^si  tibi  equos  venales  experiendos  dedero,  ut,  si 
in  triduo  displicuissent,  redderes^  tuque  desultor  in  bis 
cucurreris  et  viceris,  deinde  emere  nolueris,  an  sit  ad- 
yersus  te  ex  vendito  actio'  D.19,5,20pr.  ^si  de  me  petisses, 
ut  triclinium  tibi  sternerem  et  argentum  ad  ministerium 
praeberem,  et  fecero,  deinde  petisses,  ut  idem  sequenti  die 
facerem  et  cum  commode  argentum  domi  referre  non 
possem,  ibi  hoc  reliquero  et  perierit,  qua  actione  agi 
possit  et  cuius  esset  periculum?'  D.  13,  6^  5, 14.  ^qui  ser- 
vum  mihi  debebat  vel  ex  venditione  vel  ex  stipulatu, 
venenum  ei  dedit  et  sic  eum  tradidit'  (D.  4,  3,  7,  3). 
quibus  exemplis  vere  facta  subesse  posse  quamquam  non 
est  infitiandum,  nihil  tamen  ad  auditorum  usum  magis 
convenire  apparet. 

In  libris  scribendis  Labeonem  et  veterum  rationem 
habuisse  et  antiquitatis  exempla  attulisse  apparet.  ^acria 
et  severa  iudicia  de  furtis  habita  esse  apud  veteres  scripsit' 
(Gtelh  6,  15,  l),  veteresque  putare  eum  qui  a  muliere 
sine  tutoris  auctoritate  sciens  rem  mancipi  emisset,  non 
videri  bona  fide  emisse  (Vat.  fr.  1).  laudavit  (M.  lunium) 
Brutum  (Gell.  I.  c.  cf.  I  p.  23  fr.  6),  Q.  Mucium  (D.  40. 
7,  29,  1.  43,  24,  5,  9.  cf.  Gai.  1,  188.  D.  18,  2,  13  pr,)^ 
Gallum  Aquillium  (D.  34,  2,  32, 1),  inprimis  vero  Servium 
Sulpicium  (D.16,1,6. 39,3,  24,4,  cf.  Gai.1,188.  3, 183);  non 
minus  cives  quosdam  quasi  notabilia  veteris  iuris  exempla 
protulit,  ut  L.  Veratium  illum,  cuius  factis  commoti  prae- 
tores  iniuriis  aestimandis  recuperatores  se  daturos  edixerunt 
(Gell.  20,  1,  13)  et  Publilium  caecum  Asprenatis  Noni 
patrem  aversa  sella  a  Bruto  destitutum,  cum  vellet  postu- 

1  Labeonem  de  bibliotheca  vendita  scripsisse  (D.  18, 1, 50) 
moneo. 


7.  M.  ANTI3TIUS  LABEO  27 

lare  (D.  3,  1,  1,  5),  et  Licinniam,  Graccbi  uxorem,  cuius 
res  dotales  in  seditione  perissent  (D.  24,  3,  66  pr.)^. 

Servium,  cuins  responsa  ex  C.  Ateii,  Aufidii  Namu- 
sae,  Alfeni  Vari  libris  deprompsit  (1 269. 277 sqq.  292. 299), 
in  multis  secutus  est.  haec  enim  leguntur  ^negat  Servius 
..  et  ego  cum  Servio  sentio'  D.  33,  9,  79  pr.  ^Servius 
iicribit .  .j  quam  sententiam  et  Labeo  probat'  D.  40, 7, 3, 2. 
'Servius  ..,  Labeo  hoc  probat'  D.  32,  29,  1.  ^Servius 
respondit . . .  idem  est  et  apud  Labeonem  scriptum'  D.  35, 
1,  6,  1.  ^Servio  Labeoni  .  .  placuit'  D.  19,  2,  19,  1. 
^quod  Servio  et  Labeoni  placuisset'  D.  41,  1,  26pr.  ^Ser- 
vius  et  Labeo  scribunt'  D.  43,  21,  3,  1.  ^ait  Servius  et 
Labeo'  D.  30,  30,  2.  nonnunquam  Servii  sententiam  nova 
ratione  adiuyit:  *Servius  .  . .  putat  • . .  Labeo  et  rationem 
adicit,  quo,  si  hoc  non  admittatur,  iniquum  erit  .  .' 
D.  39,  2,  24,  4.  sed  et  alia  inveniuntur:  ^Servium  re- 
spondisse  scripsit . . .  Labeo  tam  hoc  verum  esse  existimat, 
si . . .'  D.  20, 1, 25.  Hria,  ut  Ser.  Sulpicius, . .  duo^  ut  Labeo' 
Qai.  1,  188.  ^Servius  Sulpicias  .  . .  quatuor  . .  .,  Labeo 
duo'  6ai.  3,  183.  ^Servius  rethiberi  posse  respondit, 
Labeo  in  causa  esse  rethibendi  negavit'  Oell.  4,  2,  12. 
*. . .  nihil  servo  legatum  esse  Namusa  Servium  respon- 
disse  scribit,  quia  dominus  servo  nihil  debere  potuisset; 
ego  (Labeo?)  puto  secundum  mentem  testatoris  naturale 
magis  quam  civile  debitum  spectandum  esse'  D.  35, 1,  40, 3. 
cf.  supra  p.  18. 

Servii  studia  quanti  Labeo  aestimaverit,  inde  elucet, 
quod  saepius  yel  similes  vel  easdem  res  tractat,  de 
quibus  Servius  Alfeno  teste  respondisse  vel  scripsisse  yi- 
detur.  coniparanda  sunt,  quae  apud  Alfenum  et  apud 
Labeonem  dicuntur  de  villa  conducta,  sed  a  servo  con- 
ductoris  vel  coloni  incensa  (D.  19,  2,  30,  4.  19,  2,  1,  4), 

1  Partes  illius  aetatis  nominatim  afferre  Labeo  videtur 
non  dubitaviftse.  certe  non  modo  Maecenatem  eiusqae  uxorem 
Terentiam  nominavit  (D.  24, 1,64),  sed  etiam  Calenam  dispensa- 
torem  (D.  40,  7,  21)  et  Aafidium  (D.  32,  30,  1)  et  luventiam 
(D.  7,  8,  12,  1). 


28    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

de  aedili  yel  de  quodam,  qui  in*  municipio  balneas  vel 
balineum  conduxerat  (D.  19,  2,  30,  1.  19,  2,  58,  2),  de 
lectis  emptis  ab  aedile  concisis  et  de  mensuris  conductis 
a  magistratu  fractis  (D.  18^  6, 13.  19,  2,  12,  8),  de  mulis 
ad  certum  pondus  oneris  conductis  vel  de  vefaiculo  con- 
ducto,  ut  onus  portaret  (D.  19,  2,  30,  2.  19,  2,  60,  8), 
de  monumento,  quod  sibi  fieri  testator  iussit  (D.  34,  8,  2. 
35,1,40,5),  de  servo  dispensatore,  si  rationes  diligenter  trac- 
tasse  videretur,  manumisso  (D.l  1,3, 6. 40,7,21),  de  medico 
(liberto)  et  de  obstetrice  (D.  38,  1,  20.  9,  2,  52  pr.  9, 
2,  9  pr.),  de  cubiculariis  et  de  eunucho  (D.  50,  16,  203. 
32,  65  pr.  Gell.  4,  2,  7),  de  redemptoribus  et  de  re- 
demptura  (D.  19, 2, 29. 19, 2, 30, 3.  39, 4, 15  pr.  14, 3, 5, 2), 
de  tabernis  et  tabemariis  (D.9,2,52, 1.14,3,5,7. 14,4,5,13. 
47,  10,  15,  7),  de '  ratiario  et  de  exercitoribus  ratium 
(D.  13,  7,  30.  4,  9,  1,  4),  alia. 

De  iuris  consultis  Labeoni  aequalibus  supra  viden- 
dum  est,  de  Aulo  Ofilio  I  281  sq.,  de  Tuberone  p.  333  sq., 
de  Cascellio  p.  369,  de  Trebatio  Testa  p.  385.  389.  nt 
Tuberonis  sententias,  de  quibus  Labeonem  dixisse  traditom 
est,  omnes  reiecit,  ita  magni  faciebat  Trebatii,  cuius 
responsa  vel  e  Blaesi  libris  desumpsit  (D.  33,  2,  31). 
quomodo  sententias  Tuberonis  vel  Trebatii  examinaverit, 
ostendunt  inprimis  D.  33,  7,  25.  33,  2,  31.  47,  2,  3,  5. 
de  iisdem  quoque  atque  Trebatius  rebus  nonnunquam 
disserit,  velut  de  cista  signata  (D.  16,  3,  1,  41)  et  de 
statua  in  civitate  vel  in  municipio  posita  (D.  41, 1,  41. 
44,  1,  23). 

Atei  Capitonis  nusquam  videtur  rationem  babuisse. 
Pemice,  qui  I  82  aliter  iudicat,  ^Ateium^  a  Labeone 
nonnunquam  nominatum  (I  269)  non  recte  bunc  Capito- 
nem  esse  putat.     consentit  Lenel  P.  I  col.  105  n.  1. 

Labeonis  doctrinam  quominus  cum  Capitonis  con- 
feramus,  impedit  paucitas  sententiamm  ex  buius  libris 
servatamm,  quamquam  multa  communia  babebant.  con- 
stat  enim  utmmque  veterum  diligenter  rationem  babuisse 
Yarronisque  libris  usum  esse,  utrumque  adminicula  inter- 


7.  M.  ANnSTnJS  LABEO  29 

pretationis  a  similitadme  Graecaram  yocnm  peiiyisse, 
utmmque  de  senatote  (D.  1,  9,  7,  1.  GrelL  4,  10,  5  sqq.), 
atnunqae  de  pontificio  iore  atque  in  primis  de  yirgine 
Vestae  capienda  scripsisse,  atmmqae  de  Palatio  (Fest. 
p.  348^  et  244»),  de  ostento  (D.  60, 16, 38.  Fest  p.245'), 
de  yino  qaod  sacris  vel  Indis  Megalensibas  adhibere  liceret, 
dixisse  (Fest.  y.  sporcam  p.  348.  GelL  2,  24,  2),  de 
dulcibas  (D.  33,  6,  16.  Plin.  h.  n.  14, 13,  93(?)),  de  anulis 
(Macrob.  sat  7,  13,  11.  D.  32,  52,  8),  de  meretrice 
(D.  12,  6,  4, 3.  GelL  4, 14, 1  sqq.),  de  luxuria  (D.  15, 3, 3, 6. 
GrelL  2,  24,  15).    y.  quae  infra  de  Capitone  attuli. 

Gapitonem  de  publico  tantum  iure  scripsisse  pro 
certo  licet  statuere^  id  quod  sententiis  eius  in  Digestis 
seryatis  magis  ad  publicum  quam  ad  priyatum  ius  spe- 
ctantibus  comprobatur. 

Ad  Labeonis  libros  scripsenmt  notas  Proculus 
(y.  infra),  Aristp  (D.  28,  5,  17,  5  Ulpianus  libro  septimo 
ad  Sabinum  ^Labeo  . .  scripsit,  nec  Aristo  yel  Aulus  no- 
tant'),  Aulus  (D.  ibid.),  Quintus  (D.  4, 3,  7, 7  Ulpianus  Hbro 
undecimo  ad  edictum  ^Labeo  quaerit,  .  .  et  ait  Quintus 
apud  eum  notans').  quis  ^Aulus',  quis  ^Qaintus'  sit,  in- 
certum  est.  pro  *Aulus'  ne  ^Paulum'  legamus,  id  ipsum 
impedimento  est,  quod  TJlpianus  Paulum  nusquam  laudat. 
^Quintus'  utrum  Yenuleius  Saturninus  an  Q.  Ceryidius 
Scaeyola  habendus  sit,  dubitari  potest.  at  cum  hic  ab 
Ulpiano  addito  praenomine  nunquam,  ille  bis  (P.  7.  17) 
appelletur,  hic  Labeonem  uno  tantum  loco  (P.  150),  ille 
saepe  laudet  (P.  11,  17,  24,  26,  27,  53,  72),  Venuleium 
Saturninum  potius  designari  putandum  est. 

Alii  iuris  consulti  ex  Labeonis  libris  cognitione 
dignissima  excerpserunt,  non  ille  quidem  Proculus  —  nam 
quod  D.  33,  6,  18  legitur  Hdem  (sc.  Proculus)  libro  tertio 
ex  posterioribus  Labeonis',  scribae  errore  factum  est 
(v.  infra  apud  Proeulum  et  Jayolenum),  —  sed  Javolenus 
Priscus  (P.  160—234)  et  lulius  Paulus  (P.  apud  Labe- 
onem  P.  193 — 226),  ille  Labeonis  libros  posteriores,  hic 
eiusdem  Pithanon  libros  epitomans. 


30    I.  AETATIS  AUGUSTT  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

lam  Yidenduin  est,  qui  iuris  consulti  Labeonem  laudent 
vel  probantes  vel  improbantes.  cum  fragmenta  priorum 
maximam  partem  non  servata  sint,  testimonia  ex  posteri- 
orum  tantum  libris  sumi  possunt. 

Masurium  Sabinum  Labeonis  diligenter  rationem 
habuisse  et  res  ipsa  docet  et  Pomponii  Pauli  Ulpiani 
libri  ad  iuris  civilis  libros  scripti  confirmant.  ampliorum 
illorum  commentariorum  fragmenta  invenies  in  Palinge- 
nesia  apud  Pomponium  378—803,  Paulum  1698—1893, 
Ulpianum  2421 — 2992.  ad  Labeonem  vero  pertinent 
haec:  Pomponius  ad  Sabinum  libro  UI  ^Neratius  re- 
spondit  . .  .  sed  Servius  respondit  . . .  idem  est  et  apud 
Labeonem  scriptum.  Sabinus  quoque  et  Cassius^  D.  35, 
1,  6, 1  P.423;  libro  IX  ^praestare  te  debere.  Labeo  contra 
putat  . .  .  et  est  verum.  quod  et  . . .  Sabinum  respon- 
disse  Minicius  refert'  D.  19, 1,  6,  4  P.  656;  Hbro  XXXIIE 
^Labeo  et  Sabinus  aiunt'  D.  41,  1,  28  P.  781.  Paulus  ad 
Sabinum  libro  VIII  (?)  *et  veteres  putant  et  Sabinus  et 
Cassius  scribunt.  Labeo  quidem  putabat*  Vat.  fr.  1  P.1782. 
XJlpianus  ad  Sabinum  Hbro  VII  ^quod  Sabinus  ait,  si  cui 
pars  adposita  non  sit,  excutiamus.  duos  ex  quadrantibus 
heredes  scripsit,  tertium  sine  parte:  quod  assi  deest, 
feret;  hoc  et  Labeo'  D.  28,  5,  17pr.  P.  2488;  libro  XVII 
^Sabinus  et  Cassius  . .  .  idem  Nerva,  et  adicit  stramentis 
et  sarmentis  etiam  usurum,  sed  neque  foliis  neque  oleo 
neque  frumento  neque  frugibus  usurum.  sed  Sabinus  et 
Cassius  et  Labeo  et  Proculus  hoc  amplius  etiam  . . .  et 
ex  his  quae  Nerva  negavit'  D.  7,  8,  12,  1  P.  2577*»;  libro 
XXIII  ^Labeo  Sabinus  . .  .  hoc  probaverunt'  D.  36,  2,  12,  1 
P.  2645^;  libro  XXVm  'Celsus  . . .  libro  octavo  Digestorum 
refert  Mucium  Brutum  Labeonem  quod  Sabinum  existi- 
mare'  D.  18,  2, 13  P.  2711^ 

Pauli  quoque  et  Ulpiani  ad  edictum  libri  multa 
praebent  huc  pertinentia,  quae  item  propono.  Paulus 
libro  VII  ^Labeo  et  Sabinus  existimant'  D.  50,  16,  14  pr. 
P.  59;  libro  IX  'Labeo  . .  .  Sabinus  autem'  D.  3,  3,  43,  6 
et  45pr.  P.  185;  libro  XXXIX  ^Furtum  a  furvo  .  . .  dictum 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  31 

Labeo  ait,  . . .  vel  a  frande,  nt  Sabinns  ait'  D.  47,  2,  1  pr. 
P.  563.  Ulpianus  libro  IV  ^Labeo  scribit  ..;,  sed  recte 
Sabinus  respondit'  D.  2, 13, 4, 2  P.  232 ;  libro  XXXII  'Labeo 
et  Sabinns  pntant'  D.  19,  1,  11,  3  P.  931;  ^si  .  . .  iniqnae 
fnerant  (mensurae),  Sabinns  distingnit  . . .  quod  si  aeqnae 
snnt . . .  et  ita  Labeo  et  Mela  scribunt'  D.  1 9, 2, 13, 8  P.  948 ; 
'ita  Servio  Labeoni  Sabino  placuit'  D.19,2, 19,1  P.951; 
libro  LIII  ^qnaeritur,  ex  quo  tempore  . . .  Labeo  ex  qno  . . ., 
Sabinus  ex  quo'  D.  39,  2,  15,  32  P.  1278;  'ait  Labeo.  de 
illo  qnaeritur  . . .  et  Sabinus  ait'  D.  39, 2, 13, 5,  6  P.  1274; 
libro  LXVni  ^utile  interdictum  competere  Sabinus  consentit, 
et  ita  Labeo'  D.  43, 14,  1,  7  P.  1520;  Hbro  LXXI  'et  ita 
et  Sabinus  et  Celsus  scribnnt . . .  ergo  et . . .  videtur.  idem 
et  Labeo  probat  et  adicit'  D.  43,  26,  8,  1  P.  1607. 

De  Nerva  patre  baec  tradita  sunt.  Paulus  ad 
Sabinnm  libro  V  ^ita  Labeoni  et  Nervae  placet'  D.  18,  2, 
14, 1  P.  1704;  Ulpianus  ad  Sabinum  libro  XVII  'Sabinus 
et  Cassius  et  Labeo  et  Proculus  hoc  amplius  . .  .  et  ex 
his  quae  Nerva  negavit'  D.  7, 8, 12, 1  P.  2577 '^;  libro  XVIH 
^Marcellus  .  .  .  apud  lulianum  Labeonis  et  Nervae  sen- 
tentiam  probat  existimantium'  D.  7,  6,  Ipr.  P.  2594.  Ulpi- 
anus  ad  edictum  praetoris  libro  LXVili  ^Labeo  scribit... 
Nerva  autem  melius  scribit'  D.  43,  8,  2,  28  P.  1499. 

Sequitur  Sextus  Pedius,  qui,  etsi  Erueger  p.  172 
aliter  iudicat,  buius  fere  aevi  videtur  esse  (Lenel  P.  11 
col.  1  n.  1).  ^Labeo  ait  . .  .,  quam  sententiam  et  Pedius 
probat',  scilicet  in  libris  quos  ad  edictum  praetoris  com- 
poBuit  D.  13,  5,  3,  2. 

Portasse  etiam  Fabius  Mela  in  libris  ad  edictum 
Labeonem  respicit;  nam  Ulpianus  libro  XXXII  ad  edictum 
tradit:  Mta  Labeo  et  Mela  scribunt'  D.  19,  2,  13,  8. 

De  Cassio  Longino  baec  habemus:  Pomponius  ad 
Sabinum  libro  UI  ^apud  Labeonem  scriptum.  Sabinus 
quoque  et  Cassius'  D.  35,  1,  6,  1  P.  423;  Paulus  ad  Sabi- 
num  libro  I  ^Labeo  ait  .  .  .  Trebatium  vero  respondisse 
. . .  Cassius  scripsit,  quod  et  verius  est'  D.  30,  5, 1  P.  1606; 
libro   Ylll  (?)   ^et  veteres  putant,  et  Sabinus  et  Cassius 


32    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII.  lURIS  CONSULTI 

scribunt.  Labeo  quidem  putabat'  Vat.  fr.  1  P.  1782;  XJlpia- 
nus  ad  Sabinum  libro  III  ^scribit  Cassius  . . .  et  Labeo  et 
Cassius  scribunt'  D.28,2,6pr.  P.  2445;  Hbro  XVH  'Sabi- 
nus  et  Cassius  et  Labeo  et  Proculus'  D.  7, 8, 12.,  1  P.  2677**; 
libro  XXIII  ^et  Labeo  Sabinus  et  Celsus  et  Cassius  et 
luHanus'  D.  36,  2,  12,  1  P.  2646*»;  libro  XXVH  'Servius 
scribit  .  .  .  qiiam  sententiam  et  Labeo  probat.  idem  Ser* 
vius  probat  . . .  mihi  quoque  videtur  verum  quod  Servius 
ait.  cum  igitur  veram  putemus  sententiam  Servii,  yide- 
amus,  an  . . .  proinde  defendi  potest  .  .  .  et  ita  Cassius 
quoque  scribit*  D.  40,  7,  3,  2  P.  2697;  ^Labeo  negavit .. ., 
cuius  opinionem  Cassius  probat*  Gai.  III  140;  Ulpianus 
ad  edictum  lihro  XXVIII  ^Labeo  .  . .  ait  .  .  .  sed,  ut  ap- 
paret . . .,  idque  et  Cassius  existimat*  D.  13,  6, 1, 1  P.  798; 
libro  Lni  ^Labeo  scribit  .  . .  Cassius  autem  ait'  D.  39,  2, 
16,  35  P.  1278. 

De  Proculo  haec  praemonenda  sunt.  videntur  qui- 
dem  fragmenta  ex  ipsis  eius  libris,  scilicet  Epistularum,  de- 
sumpta  in  lustiniani  Digesta  recepta  esse  (Kruegerp.  153); 
sed  res  dubia  est.  proferuntur  enim  fragmenta  et  Pro- 
culi  nomine  et  libri  undecimi  titulo  insignia,  at  in  indice 
Flor.  legitur:  IIqokovXov  inKStoX&v  §i§Xia  6Kt6.  itaque 
aut  Triboniani  adiutor  Proculi  libros  ipsos  ezcerpsit, 
indicem  autem  qui  confecit  in  librorum  numero  erravit, 
aut  Triboniano  in  excerpendo  et  digerendo  epitome  tan- 
tum  ad  manus  erat  octo  librorum,  fragmentis  autem  in 
lustiniani  Digesta  receptis  integri  operis  librorum  numerus 
vel  ex  epitomatoris  vel  ex  aliorum  scriptorum  notis  ar- 
cessitus  adscriptus  est.  uno  certe  ex  bis  fragmentis 
Labeo  laudatur  ita  inscripto:  ^Proculus  libro  quinto 
Epistularum'.  verba  autem  Proculi  buc  pertinentia  haec 
sunt:  ^non  puto  legatos  esse  et  Labeonis  distinctionem 
valde  probo,  qui  scripsit'  D.  32,  86.  accedunt  notae,  for- 
tasse  in  Epistularum  libris  ad  Labeonem  propositae.  haec 
enim  leguntur:  Gaius  libro  XIII  ad  legem  luliam  et 
Papiam  ^apud  Labeonem  Proculus  notat'  D. 35, 1,69  P.469; 
Ulpianus  ad  Sabinum  libro  XVII  ^ait  Labeo  .  .  .  Proculus 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  33 

autem  . . .  notat'  D,  7,  8,  2, 1.  4pr.  P.  2676*^;  Ulpianus 
ad  edictnm  praetoris  libro  X  %abeo  probat.  sed,  ut  Celsas 
refert,  Procnlns  apud  eum  notat'  D.  3, 5,9,1  P.354.  sequun- 
tur  Servilius,  qui  ^Proculo  placuisse  referfc'  D,  37, 14, 10  et 
layolenus  Priscus,  qui  in  Epistularum  libro  YII  haec  scripsit 
^Labeo  . . .,  Proculus  contra'  D.  50,  16,  116  et  in  libris, 
quos  ex  Labeonis  posterioribus  fecit,  aeque  et  Labeonem 
et  Proculum  laudat.  haec  enim  leguntur:  libro  I  ^Antistius 
Labeo  ait,  . . .  Proculus  idem'  D.  29,  2,  62 pr.;  libro  II 
^Trebatius  respondit  Labeo  autem  id  non  probat,  si  . . . 
Proculus  vero  recte  ait'  D.  32, 100, 3;  ^Trebatins  respondit 
. . .  Labeo  Trebatii  sententiam  probat  .  . .  idem  et  ego  et 
Proculus  probamus'  D.  35,  1,  40,  5;  libro  VI  ^Labeo  . . . 
sed  verum  est  quod  Proculus  et  Caecilius  putant'  D.  24, 
1,  64;  libro  Vlll  ^Trebatius  negat  .  .  .  Labeo  contra, 
Proculus  quod  Labeo'  D.  26,  2,  33.  sequitur  Terentius 
Clemens,  qui  libro  IX  ad  legem  Juliam  et  Papiam  ait 
^Labeo  existimabat  .  .  .  idque  etiam  Proculo  placuisse 
Servilius  refert'  D.  37, 14,  10  P.  22.  adiungo  testimonia 
ex  Pomponii  Pauli  Ulpiani  libris  ad  Sabinum  desumpta. 
Pomponius  libro  XXII  ^Labeo  ait  . .  .  sed  Proculus'  D.  12, 
4,  15  P.  687;  libro  XXXIH  'Labeo  scribit  .  .  .  Proculus 
contra'  D.  8,  3,  24  P.  788;  ^Labeo  et  Sabinus  aiunt,  sed 
Proculus'  D.  41, 1, 28  P.  781.  Paulus  Hbro  YIH  (?)  'Labeo 
« . .  putabat  .  .  .,  Proculus  et  Celsus'  Yat  fr.  1  P.  1782; 
libro  XIV  ^Proculus  indicat,  boc  iure  nos  uti,  quod  Servio 
et  Labeoni  placuisset'  D.  41,  1,  26  pr.  P.  1868^  Ulpianus 
libro  XVn  ^apud  Labeonem  agita  <^t — >  pertinere,  quam- 
vis  Proculus  non  •— '  Vat.  fr.  71  P.2559;  ^etLabeo  et  Procu- 
lus'  D.  7,  8, 12,  1  P.  2577^;  Hbro  XXII  ^Labeo  libro  nono 
posteriorum  scribit  . . .  Trebatius  . . .  contra  scribit  . . .  sed 
Proculus  . . .  scribit'  D.  33,  9,  3,  2  P.  2641.  etiam  PauU 
et  Ulpiani  librorum  ad  edictum  scriptorum  fragmenta 
huius  loci  sunt.  ait  enim  Paulus  libro  XXXII  ^Labeo  ... 
posteriorum  libris  scripsit . . .  Proculus  hoc  ita  v^rum  esse 
ait,  si'  D.  17,  2,  65,  5  P.495,  et  Ulpianus  libro  XVIII  'ait 
Proculus  .  .  .  item  Labeo  scribit  .  .  .  idemque  Labeo  et 

loriflpr.  ftntehadr.  reU.  ed.  Bremer.  n.  3 


34    I.   AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Proculus  .  .  .  aestimarant'  D.  9, 2, 29, 2, 3  P.  625^  Paulu* 
praeterea  ad  lavoleni  librum  primum  ex  posterioribus 
Labeonis  factum  hanc  notam  adicit  ^et  Proculus  Labeoni& 
sententiam  iinprobat' ...  D.  29,  2,  60. 

De  Nerva  filio  Paulus  ad  edictum  libro  LIY  haec 
tradit  *Labeo  et  Nerva  filius  responderunt'  D.  41, 2, 3, 17 
P.  658,  ubi  sermo  est  de  possessione  amissa. 

.Caelium  Sabinum  Labeonis  libris  usum  esse  pro- 
batur  his,  quae  subieci.  Gell.  4,  2,  3  ^Caelius  Sabinus  in 
libro,  quem  de  edicto  aedilium  curulium  composuit,  La- 
beonem  refert,  quid  esset  morbus,  . .  definisse'.  Ulpianus 
libro  I  ad  edictum  aedilium  curulium  ^apud  Labeonem  et 
Caelium  quaeritur,  si  quis  ...  an  fugitivus  sit'  D.  21,  l^ 
17,  12  P.  1761**.  *videri  esse  fugitivum  Caelius  ait. 
plane  si  . . .  contra  placere  debere  Caelius  ait  et  Labea 
probat'  ibid.  §  15. 

De  Pegas  0  haec  tradita  sunt.  Papinianus  libro  XXYIII 
Quaestionum  ^quod  . . .  Labeo  et  Pegasus  putaverunt,  utili- 
tatis  causa  recipiendum'  D.  46,  3,  95,  7  P.  340.  Ulpia- 
nus  libro  XX  ad  Sabinum  ^quaeritur  •  .  .  et  Labeo  et 
Pegasus  recte  negaverunt'  D.  33,  7,  12,  3  P.  2609.  idem 
libro  I  ad  legem  luliam  et  Papiam  ^Labeo  scribit  etiani 
eum,  qui  post  mortem  patris  senatoris  natus  sit,  quasi 
senatoris  filium  esse.  sed  eum,  qui  posteaquam  pater 
eius  de  senatu  motus  est,  concipitur  et  nascitur,  Pro- 
culus  et  Pegasus  opinantur  non  esse  quasi  senatoris^ 
fiUum'  D.  1,  9,  7,  1  P.  1977^ 

Fulcinium  Priscum  Labeonis  rationem  habuisse  ei 
Paulus  et  Ulpianus  probant:  Paulus  libro  Y  ad  legem 
luliam  et  Papiam  ^  Labeo  refert  . . .  Trebatium  respondisse,^ 
quod . .  PriscusFuIcinius  falsum  esse  aiebat'D.  31, 49, 2  P.949 ; 
Ulpianus  ad  Sabinum  libro  XXXYI  ^Labeo  ait  ...  proinde 
Fulcinius  inquit'  D.  25,  1,  3  P.  2805^ 

De  Octaveno  haec  leguntur.  Paulus  libro  XYIII  ad 
edictum  'Labeo  ait.  Octavenus'  D.  9,  4,  26,  5  P.  289^ 
Ulpianus  libro  XY  ad  edictum  ^Labeo  putat  . . .,  sed  Octa- 
venus  ait'  D.  5,  3,  18pr.  P.  513^     idem  libro  XYII  ad 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  35 

Sabiniun  ^Labeo  putat  .  . .  qoare  . . .  poterit,  idemqne  • . 
poterit  • . .  nec  offendetnr  illa  Sabini  sententia  . . .  idem 
et  Octavenns  probat'  D.  7,  8, 12,  6  P.  2679. 

Titinm  Aristonem  ad  Labeonem  saepios  spectasse 
Pomponins  et  Ulpianos  probant:  Pomponins  ad  Q.  Muciiim 
libro  XVIU  'Qomtas  Mncins  seribit  . .  •  Labeo  boc  quod 
Qnintas  Mncins  scribit,  ita  pntat  yerom  esse,  si  . . .  sed 
yerissimnm  est,  qnod  et  Aristo  Celso  rescripsit'  D.  40, 7, 29, 1 
P.  275;  TJlpianns  ad  Sabinnm  libro  V  ^Labeo  Neratins  et 
Aristo  opinantnr'  D.  28,  5, 9,  14  P.  2464;  Hbro  YH  'Labeo 
qnarto  posteriorom  scripsit,  nec  Aristo  yel  Aulas  .  . 
notant'.  D.  28,  5,  17,  5  P.  2488;  libro  XXU  'Aristo  notat 
. . .  plane,  inqnit,  . . .  Labeo  libro  nono  posteriomm  scribit' 
D.  33, 9, 3, 2  P.  2641 ;  ad  edictom  Hbro  LXXT  'Aristo  pntat . . . 
et  faaec  ita  Labeonem  probare  Aristo  ait'  D.43,24,3,8.5pr. 
P.  1592*^ 

Yiyiannm  quoqne  Labeonis  rationem  babuisse  Ulpia- 
nns  fortasse  significat  ad  edictum  libro  LXXI  ^quaesitum 
est . . .,  et  est  apud  Viyianum  saepissime  relatnm  . . .  nec 
referre  Labeo  ait*  D.  43,  24, 13,  5  P.  1597. 

Neratius  Priscus  Labeonem  laudat  in  Membranamm 
libro  YI  'quod  Labeo  scribit,  . . .  de  eo  puto  eum  yelle 
intellegi  qui  . . .  nam'  D.  37, 10,  9  P.  47;  *et  Labeo  in 
libris  posteriomm  scribit  .  •  .  nec  tamen  consequens  est 
nt'  D.  39,  2;  47  P.  48.  praeterea  Paulus  et  Ulpianus  ex 
Neratii  libris  fragmenta  afferunt,  qnibus  Labeo  nominatnr. 
Paulns  ad  edictnm  libro  XII  ex  Besponsomm  libro  incerto 
^Labeo  Neratins  respondemnt'  D.41,3,8pr.  P.232.  IJlpianus 
ad  Sabinum  libro  Y  ^Labeo  Neratius  et  Aristo  opinantnr^ 
D.  38,  5,  9, 14  P.  154  et  libro  XX  'Labeo  quidem  putat 
. . .  sed  Neratius'  D.  33,  7, 12,  4  P.  159.  nnm  Neratius 
in  his '  quoque  rebus  examinandis  Labeonem  laudayerit, 
in  incerto  relinqnendom  est. 

De  layoleno  Prisco  nberius  dicendum  est.  landatur 
Labeo  in  fragmentis  ex  Epistularum  libris  desnmptis:  libro 
Vll  ^Labeo  frequenter  scribit  idqne  yerum  esse  manifesto 
argumento  comprobat'  D.  28,  5,  65;  ^Labeo  . . .,  Procnlns 


36    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

contra.  mihi  Labeo  videtur  yerborum  figuram  seqni  ... 
non  dubito,  quin  Labeonis  sententia  vera  non  sit' 
D.  50, 16, 116.  accedunt  libri  ex  Cassio  facti,  sed  ita,  ut 
non  fragmenta  ex  his  libris  desompta  lavoleni  senten- 
tiam  afferant,  sed  potius  Ulpianus  libro  m  ad  Sabi- 
num  seoondiim  layQlennm  haec  tradat  ^scribit  Cassius  et 
laYolenus  . . .  et  Labeo  et  Cassius  scribunt'  D.  28,  2,  6pr. 
accedunt  denique  libri  quos  ex  Labeonis  posterioribns 
lavolenus  confecit.  haec  enim  leguntur:  libro  I  ^ex  con- 
silio  Labeonis'  D.  28,  6,  39  pr.;  'Labeo  ait'  D.  29,  2,  60; 
*Antistius  Labeo  ait'  D.  29,2,  62  pr.;  'Labeo  ait'  D.  35,  1, 
39, 1 ;  libro  11  ^Labeo  id  non  probat . . .  Labeonis  sententia 
vera  est'  D.  32, 29pr.;  ^Labeo  hoc  probat  idque  verum  est' 
ibid.  §  1 ;  ^putat  Labeo  . . .  ego  contra  puto'  ibid.  §  2;  ^Labeo 
scribit . . .  ert  hoc  yerum  puto'  ibid.  §  3;  ^Labeo  putat,  sed  Tu- 
bero  •.  putat.  Tuberonis  sententiam  yoluntati  defuncti  magis 
puto  convenire'  ibid.  §  4;  ^Cascellius  ait . . .  neque  id  Labeo 
inprobat'  D,32,100pr.;  ^Labeo  Cascellii  sententiam  probat, 
quod  verum  puto'  ibid,  §  1;  ^Trebatius  respondit,  Labeo 
autem  id  non  probat'  ibid.  §  3;  ^Labeo  Trebatius  re- 
sponderunt,  quod  verum  est'  ibid.  §  4;  ^Labeo  ...  putat, 
sed  rectius  dicetur'  D.  33, 1, 1 7  pr. ;  ^ait  Labeo'  D.  33, 2, 30pr. ; 
^putat  . . .  Labeo'  D.  33, 2, 41;  ^Ofilius  Cascellius  Tubero 
.  •  .  Labeo  id  probat  idque  verum  est'  D.  33,  6,  7pr.; 
^Ofilius  ...,  quod  et  Labeo  probat,  ....quod  verum  puto' 
ibid.  §  1;  ^Labeo  Trebatius  .  .  .  putant  .  . .  Cascellius 
contra.  I^abeonis  sententiam  probo'  D.  33^7, 4;  ^putabat 
Tubero,  . .  .  Labeo  contra.  quid  enim  fiet,  inquit,  si  . . . 
Labeonis  sententiam  probo'  D.33,7,25pr.;  ^Labeo  Trebatius' 
ibid.  §  1;  ^Ofilius  Labeo  responderunt'  D.  34,  2,39  pr.; 
^Ofilius  . . .  idem  Cascellius  . . .  Labeo  . . .,  et  hoc  probo* 
ibid.  §  1;  ^Ofilius  respondit  ..  videamus,  inquit  Labeo, 
ne  id  falsum  sit,  quia  .  •  .  Labeonis  responsum  probo' 
ibid.  §  2;  ^Labeo  Ofilius  Trebatius  responderunt'  ibid.§4; 
^Trebatius  respondit  . . .  Labeo  Trebatii  sententiam  probat 
• . .  idem  et  ego  et  Proculus  probamus'  ibid.  §  5;  ^Labeo 
ait'  D.  50,  16,  242  pr.;  *ait  Labeo'  ibid.  §  1;  'ait  Labeo' 


7.  IL  ANTISTIUS  LABEO  37 

ibid.  §  2;  'ait  Labeo'  ibid.  §  3;  'ait  Labeo'  ibid.  §  4; 
libro  m  ^Labeoni  yidetnr  .  .  .  ita  id  Yemiii  pato,  si' 
D.  7,4,24pr.;  *ait  Labeo,  de  qnibas  rebns  ^o  ...  sentio' 
ibid.  §  1 ;  ^Labeo  et  Trebatiiu  respondenmt'  D.  33, 6, 16  pr.; 
*putat  Labeo  . . .,  qnod  non  improbo'  ibid.  §  2  (qnae  fn^ 
menta  Lenel  Procnlo  attribnit);  ^negabant . . .  Labeo  Ofilins 
CasceUins'  D.  33, 10,  10;  libro  IV  'Trebatins  negat,  . . . 
Labeo  contra.  Trebatii  sententiam  probo,  si'  D.  28,  8, 11; 
*pntat  Labeo'  D.  40,  1,  26 ;  ^Labeo  existimat  . . .  Qnintns 
Mncins,  Gallns  et  ipse  Labeo  pntant  . . .  saperiorem  sen- 
tentiam  probo,  ita  tamen'  D.  40,  7,  39  pr.;  ^Labeo  Ofilins 
respondemnt'  ibid.  §  1 ;  *Labeo  Trebatins  respondenmt . . . 
ego  pnto'  ibid.  §  2;  ^Serrins  ait  • . .  Labeo  ...  qnod 
yemm  est'  ibid.  §  3;  ^Labeo  Ofilins  respondemnt  .  .  . 
Labeonis  et  Ofilii  sententia  rationem  qnidem  babet,  sed 
hoc  inre  ntimnr  nt'  ibid.  §  4;  ^Tnbero  respondit,  Labeo 

hoc  probo'  D.  18, 1,  79;  libro  V  ^pntat  . .  Labeo  . . . 

ego  pnto'  D.  8,  1,20;  ^Labeo  et  Trebatins  negant  ... 
ego  contra  pnto'  D.  18, 1, 79;  ^ait  Labeo  . . .  sed  yideamns, 
inqnit,  ne  .  .  .  in  eo  pnto  hanc  qnaestionem  consistere 
an'  D.  41,  2,  61;  'Labeo  ait'  D.  19,  2,  60,  5;  'Labeo 
Trebatins  pntant^  ita  id  vemm  pnto,  si'  D.  33,  7,  26  pr.; 
*Ofilins  ait.  Labeo  Cascellins  Trebatins  . . .  pntant . .,  qnod 
yerom  pnto'  ibid.  §  1;  ^Vams  .  .  Servinm  respondisse 
scripsit  . . .  Labeo  tnm  hoc  yemm  esse  existimat,  si  • . . 
ego  nec  Seryinm  pnto  alind  sensisse';  libro  YI  ^Labeo 
negat  . . .  vemm  pnto'  D.  9,  2,  57;  ^ait  Labeo;  &lsnm 
est,  qnia'  D.  23,  3,  80.  82.  83;  'Labeo  patat  . . .  idcirco 
pnto  hoc  Labeonem  respondisse,  qnoniam'  D.  23,  4,  32  pr.; 
^Labeo  . .  ait,  cetemm  . .  negat  . . .  ego  . . .  existimo  nec 
pnto'  D.  23,  5,  18  pr.;  ^ait  Labeo,  pnto  potias'  ibid.  §  1; 
^Labeo  ...  sed  yemm  est  qaod'  D.  24,  1,  64 pr.;  ^placnit 
Labeoni'  ibid.  §  1;  ^Labeo  Trebatins  pntant,  idqne 
vemm  est'  ibid.  §  2;  ^inqnit  Labeo'  ibid.  §  3;  ^Labeo 
pntat  .  .  .  Labeonis  sententiam  probo'  ibid.  §  4;  ^ait 
Labeo  . . .  et  hoc  vemm  pato'  ibid.  §  5;  ^ait  Labeo  et 
hoc  yemm  est'  ibid.  §  6 ;  ^ait  Labeo  .  . .  et  hoc  yer^"* 


38    I.  AETATIS  ADGUSTI  ET  TIBERII  lURIS-  CONSULTI 

puto*  ibid.  §7;  libro  VIII  ^Trebatius  negat  .  .  .,  Labeo 
contra  . ..  ego  Trebatii  senteptiam  probo,  quia'  D.  26,3, 33; 
^Labeo  , . .  ait  . . .  hoc  probo'  D.  19,  2,  67;  ^negat  Labeo 
. . .  haec  idcirco,  qaoniam'  D.  47, 2,  91  pr,;  ^negant  Labeo 
Ofilius  Trebatius'  D.  49,  16,  27;  *negat  Labeo  . .  .  quod 
falsum  puto,  si'  D.  47,  10,  44;  libro  X  ^Labeo  Trebatius 
putant'  D.  33,  10,  11.  ad  eundem  lavoleni  librum  quar- 
tam  pertinent  IJlpiani  haec  verba  libri  XLIX  ad  Sabi- 
num  ^ait  Labeo  ,..,  caius  sententiam  et  lavolenus  putat 
veram'  D.  18,  4,  2,  17  P.  2966.  ex  eiusdem  operis  libro 
VII  Lenel  P.  162  aliud  fragmentum  affert,  sed  ita,  ut 
coniciat  pro  ^AuIus'  potius  ^lavolenas'  legendam  esse. 
lavolenum  ex  posterioribus  Labeonis  libris  epitomen  fecisse 
supra  dixi.  de  his  libris,  in  quibus  utriusque  sententiae 
non  ubique  certo   discerni   possunt,    infra  yidendum   est. 

Celsus  filius  in  fragmentis  ex  Digestorum  libris 
desumptis  Labeonem  nonnunquam  laudat.  sunt  autem 
fragmenta  haec:  libro  VI  ^Labeo  ait'  D.  12, 1,  42;  ^Labeo 
ait'  D.  16,  1,  6;  libro  XV  'Labeo  quaerit'  D.  32,  43; 
libro  XVI  'Labeo'  D.  28,  6,  60  pr.;  libro  XIX  ^Labeo  ait* 
D.  33, 10, 7pr.  Paulus  quoque  et  Ulpianus  in  fragmentis, 
quae  ex  iisdem  Celsi  libris  afferunt,  uterque  in  libris  ad 
Sabinum,  LabeoQem  laudant:  Paulus  libro  III  ^Labeo  libris 
posteriorum  scripsit*  D.  12,  6,  6pr.  P.  1643  et  libro  VIH 
'Labeo  .  .  putabat'  Vat.fr.  1  P.  1782,  Ulpianus  libro  XXIII 
'Labeo'  D.  36,  2,  12,  1  P.  2646  et  libro  XXVIH  'Celsus 
quoque  libro  octavo  Digestorum  refert,  Mucium  Brutum 
Labeonem  ...  existimare'  D.  18,  2,  13pr.  P.  2711^;  idem 
praeterea  in  libro  X  ad  edictum  praetoris  ^Labeo  probat. 
sed,  ut  Celsus  refei-t,  Proculus  apud  eum  notat'  D.  3, 5, 9, 1 
P.  364. 

De  Valerio  Severo  legitur  apud  Ulpianum  ^Labeo 
existimat  ..  nec  ..,  ut  Severus  dicebat'  D.  2,  4,  4,  3. 

De  Laelio  Felice  Gellii  testimonio  hoc  uti  licet: 
^in  libro  Laelii  Felicis  ad  Q.  Mucium  primo  scriptum 
est,  Labeonem  scribere'  Gell.  16,  27,  1. 

Quod  ad  lulianum  attinet,  in  fragmentis  ex  genuinis 


7.  H.  ANTISnUS  LABEO  39 

qoidem  eiQS  Digestonim  libiis  desmiqitis  nalla  Labeonis 
mentio  reperitar;  sed  in  eonmdem  fragmentis  Tel  a 
Paolo  Tel  ab  Ulpiano  in  libros  ad  Sabinnm  et  ad  edietam 
scriptos  receptis  Labeonis  sententiae  non  paiicae  extanl 
qnae  Inliani  iragmenta  secnndum  illomm  libros  profero. 
Panlns  libro  11  ad  Sabinom  ^Labeo  . . .  qnod  et  Inlianns 
probat'  D.  28,  5,  20, 1  P.  1611;  Ulpianns  Hbro  XVm  ad 
Sabinnm  ^Marcellns  . . .  apnd  loliannm  Labeonis  et  Neryae 
sententiam  probat  ezistimantiam'  D.  7,  6,  1  pr.  P.  2594; 
idem  libro  XXlTT  ^Labeo  Sabinas  et  CeJsns  et  Cassias 
et  Inlianns  ...  piobayenmt'  D.  36,  2,  12,  1  P.  2645^; 
Paalus  libro  XII  ad  edictom  ^Labeo  Neratias  responde- 
rnni  .  . .  idem  Inlianns  scribit'  D.  41,  3,  8pr.  P.  232; 
idem  libro  JL2LXY  ^Labeo  .  • .  ait,  ...  cnius  sententiam 
lolianos  qnoqae  probat'  D.  23,  3,  41,  4  P.  535;  Ulpianos 
libro  XII  ad  edictnm  ^et  Labeo  scribit  et  lolianas  libro 
qaarto  (sc.  Digestorom)  et  Pomponins  . . .  probant'  D.  4, 
6, 17, 1  P.  432;  libro  XXVII  ^lalianns  Labeonis  opinio- 
nem  secntas'  D.  13,  4,  2,  8  P.  784;  libro  XXXI  (Labeo 
ait .  . .)  ^seeandam  lalianom  tamen'  D.  17,  2,  61  P.  922^; 
libro  XXXV  ^qaaesitom  est  apad  lalianom  . . .  et  semper 
Labeonis  sententiam  probayi'  D.  23,  1,  9  P.  1018;  libro 
LXXYI  ^lnlianns  scripsit  . .  .  et  refert  Labeoni  placoisse' 
D.  44,  4,  4, 1  P.  1678^  cfl  Marciani  Ubmm  lY  Begnla- 
ram  ^Labeo  libro  posterioram  scribit  . . .  Trebatio  placere 
. . .  qaam  sententiam  et  Pomponins  probat,  in  qaa  et 
lolianns  est'  D.  18, 1,  45. 

SextasPomponias  de  Labeonis  sententiis  dispntat 
in  libris  ad  Q.  Muciam,  ad  Sabinom,  ez  Plaatio,  ad 
edictam,  Epistalaram,  Begalaram,  Yariaram  Lectionom, 
seilicet  ad  Maciam  libro  11  ^ . .  pato  . . .  Labeo  tamen  scribit 
. . .  sed  alio  iure  atimar'  D.  32,  86,  P.  226;  libro  V  *de- 
finitio  Labeonis  probanda  est'  D.  36,  2,  22,  1  P.  246; 
libro  XIV  ^Labeo  ait'  D.  39,  3,  13  P.  269;  libro  XVin 
^Labeo  boc  . . .  ita  pntat  veram  esse,  si  . . .  sed  veris- 
aimom  est  qaod'  D.  40,  7,  29,  1  P.  276;  libro  XXXI 
^Labeo  qaidem  scribit . . .,  sed  videndam  est'  D.  10,  6,  18 


40    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

P.  307.  ad  Sabinnm  libro  I  ^Trebatias  ait  .  .  .  Labeo  et 
beredem  enm  fatnnim  recte  putat'  D.  28,  5,  21  P.  389; 
Ubro  III  'Labeo  ait'  D.  29,  2,  27  P.  408;  'Trebatius  . . . 
Labeo  contra'  D.  41, 1, 19  P.  414;  ^Labeo  ait'  D.  30, 12pr. 
P.  420;  ^Servius  respondit  .  . .  idem  est  et  apud  Labe- 
onem  scriptum'  D.  36,  1,  6  P.  423;  libro  V  ^Labeo  scribit' 
D.  28,  5,  29  P.  474;  'Trebatius  et  Labeo  aiunt'  D.  35, 
1,8  P.  476;  libro  YI  'Labeo  ait'  D.  30,36pr.  P.  496; 
libro  Vni  'Labeo  ...  ait'  D,  40,  7,.8  P.  526;  ^Labeom 
placet  .  . .  quod  contingit,  si'  D.  38,  1,  8  P.  528;  libro  IX 
(relata  ignoti  alicuius  sententia)  ^Labeo  contra  putat  .  .  • 
et  est  verum'  D.  19,  1,  6,  4  P.  555;  libro  XIII  'Labeo  ait' 
D.  17,  2,  60  pr.  P.  585;  libro  XIV  'Labeo  ait'  D.  24, 1,  29 
P.  599*;  'Labeo  ait'  D.  23, 3,  18  P.  604;  libro  XVI  'Labeo 
ait'  D.  24, 3, 18  P.  627;  libro  XVm  'Labeo  ait'  D.  13,  7, 3. 
10,  4,  15  P.  652.  657;  libro  XXI  'Labeo  ait'  D.  46,  3,19 
P.  686;  libro  XXII  D.  12,  4,  5  P.  687;  libro  XXX  Xabeo 
libris  Epistularum  ait'  D.  41,  3,  30  pr.  P.  751;  libro  XXXH 
'Labeo  scribit'  D.  41, 3,  32, 2  P.  763*;  libro  XXXIH  'Labeo 
et  Sabinus  aiunt,  sed  Proculus  . . .  quod  verius  est'  D.  41, 
1,  28  P.  781;  ^Labeo  scribit  .  .  .  Proculus  contra  .  .  . 
Proculi  sententia  verior  est'  D.  8, 3,  24  P.  788;  ex  Plautio 
libro  ni  'Labeo  ait'  D,  22,  2,  2  P.  335;  libro  VII  ^abeo 
scribit'  D.  40,  4,  41,  1  P.  355®;  "Labeo  libro  posteriorum 
.  . .  refert'  D.  40,  7,  21  P.  356;  'Labeo  ait'  D.  31,  llpr. 
P.  357.  quod  ad  Pomponii  libros  de  praetoris  edicto  atti- 
net,  quae  fragmenta  eorum  in  lustiniani  Digestis  legun- 
tur,  ea  non  ex  genuino  opere,  sed  pleraque  cum  ex  Panli 
tum  ex  Ulpiani  ad  idem  edictum  libris  desumpta  sunt. 
in  bis  fragmentis  Labeonis  quoque  sententiae  saepius  in- 
sunt,  sed  una  excepta  omnes  in  fragmeptis  ex  Ulpiani 
libris  desumptis.  in  non  paucis  Pomponii  fragmentis  ad- 
duntur  librorum,  ex  quibus  illi  bauserunt,  numeri,  quo* 
rum  ordinem  in  Labeonis  sententiis  proferendis,  quoad 
eius  Reri  potest,  servabo.  libro  XXVI  ^Labeo  distinguit 
et  Pomponius  libro  vicensimo  sexto  probat'  D.  3,  5,  5,  8 
Ulp.;  libro  XXVII  ^Labeo  libro  trigensimo  septimo  poste- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  41 

• 

riomm  scribit  • . ,  sed  Pomponixis  libro  Yicensimo  septimo' 
D.  4,  3,  9,  3  Ulp.;  libro  XXYIII  'Pomponius  libro  vicen- 
simo  octavo  scribit  . . .  et  refert  Labeonem  existimare' 
D.  4, 2,  9  pr.  Ulp.;  ^Pomponius  libro  vicensimo  octavo  . . . 
idem  Pomponins  refert  Labeonem  existimare'  D.  4,  3, 1, 
4,  6  Ulp.;  libro  XXXI  ^Labeo  scribit  et  lalianus  libro 
quarto  et  Pomponius  libro  trigensimo  primo  probant' 
D.  4,  6,  17,  1  Ulp.;  libro  XXXIII  'Pedius  libro  nono  et 
Pomponius  libro  trigensimo  tertio  scribunt  . . .  Labeo  . . . 
libro  undecimo  scribit'  D.  4,  8,  7pr.  Ulp.;  libro  XXXIV 
^Pomponius  libro  trigensimo  quarto  scribit,  inde  falsam 
pntat  opinionem  Labeonis  ezistimantis'  D.  13,  5,  27  Ulp.; 
libro  LX  ^Labeo  ait.  sed  Pomponius  libro  sexagensimo 
soripsit'  D.  14, 4,  9,  2  UIp.;  ex  incertis  Pomponii  ad  edictum 
libris  haec  in  Ulpiani  libris  proferuntnr:  libro  XI  ^Labeo 
ait  .  . .  Pomponius  autem'  D.  4,  3,  21;  libro  XII  ^Labeo 
ait  ...  et  Pomponius  probat  Labeonis  sententiam';  ^Labeo 
dicit,  sed  Pomponins  dubitat'  D.  4,  8,  25pr.  §2;  libro 
XXIY  ^Pomponius  iungit  ...,  et  ita  Labeoni  placet' 
D.  10,  4,  7,  7;  libro  XXVIII  'ait  Labeo,  quod  et  Pom- 
ponius  scripsit'  D.  19,  5,  17,  1.  in  Epistularum  quoque 
libris  Pomponius  Labeonem  nonnunquam  laudat:  libro  X 
'idem  Labeo  ait'  D.  50,  16,  245  P.  198;  libro  XVI  'apud 
Labeonem  Pithanon  ita  scriptum  est'  D.  50,  16,  246pr. 
P.  205;  libro  XVII  'Labeo  scribit'.  Mdem  ait';  Mbidem 
ait'  D.  21,  1,  64  P.  207.  accedunt  Begularum  liber  singu- 
laris  'Labeo  . . .  respondit'  D.  12,  2,  41  P.  373;  cf.  D.  18, 
1,  45  et  Variarura  Lectionum  liber  XI  ^Labeo  ait'  D.  8, 
6,  17  P.  833  ^  Pomponiua  igitur  non  modo  posteriori- 
bus  Labeonis  libris  (D.  40,  7,  21),  sed  etiam  Pithanon 
(D.  50,  16,  246  pr.)  et  Epistularum  libris  (D.  41,  3,  20,  l) 
usus  est,  illis  in  libris  ex  Plautio'  factis,  Pithanon  in  libris 
Epistularum. 

Marcelli  quidem  in  fragmentis  ex  eius  Digesto- 
rum  libris  in  lustiniani  Digesta  translatis  Labeo  nusquam 
nominatur,  sed  nonnunquam  in  fragmentis,  quae  ex  illius 
libris    deprompta  Ulpianus    in   libris   ad  edictum  attulit. 


42    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUEIS  CONSULTI 

haec  enim  legnntur:  libro  XI  ^Labeo  ait  ...  Pomponius 
autem  . . .,  quam  sententiam  et  Marcellus  libro  octayo 
Digestorum  probat'  D.  4,  3,  21.  libro  XXVI  'Labeo  et 
Marcellus  scribunt'  D.  12,  5,  4,  8. 

In  Oai  Institutionibus  Labeo  saepius  laudatur:  libro 
I  135  ^Labeo  quidem  existimat  .  .  .  utimur  autem  hoc 
iure'.  188  ^sufficit  admonuisse,  quod  quidam  quinque 
genera  (tutelae)  esse  dixerunt . . .,  alii  tria  • . .,  alii  duo, 
ut  Labeo'.  II  231  ^nostri  praeceptores  . . .  existimant; 
sed  Labeo  et  Proculus'.  III  140  Xabeo  negavit  ullam 
vim  hoc  negotium  habere'.  183  ^furtorum  .  .  .  genera 
Ser.  Sulpicius  et  Masnrius  Sabinus  quattuor  esse  dixerunt, 
. . .  Labeo  duo  .  . . ,  quod  sane  verius  videtur'.  IV  69 
^sunt  qui  putant . . .  idque  ita  maxime  Labeoni  visum  est'. 
accedunt  ad  edictum  provinciale  liber  VII  ^Labeoni  placet' 
D.  7,  8,  13  P.  172;  'recte  Labeoni  placet'  D.  9,  2,  2,  2 
P.  183  et  ad  legem  loliam  et  Papiam  liber  III  ^apud 
Labeonem  Proculus  notat'  D.  36, 1,  69  P.  469. 

Terentius  Clemens  libro  ad  legem  luliam  et 
Papiam  IX  haec  scribit  ^...  placuit.  Labeo  existimabat' 
D.  37,  14,  10. 

Venuleius  Saturninus  Labeonem  laudat  libris  de 
interdictis:  libro  I  ^Labeo  ait  ...,  idque  Ofilio  et  Trebatio 
placuisse.  ipse  dicendum  ait'  D.  43,  23,  2  P.  11;  libro  II 
^Trebatius  ait.  Labeo  contra,  ne  . . .'  D.  43,  24,  22,  3 
P.  17;  libro  III  ^Labeo  ait'  D.  43,  26,  22,  1  P.  19;  libro  V 
'Labeo  ait'  D.  44,  3,  15,  2  P.  24;  libro  VI  ^Labeo  ait' 
D.  42,  8,  25,  1  P.  26;  'Labeo  ait'  D.  42,  8,  25,  6  P.  27*^ 
et  de  stipulationibus  libro  I  *Labeo  ait' D. 45, 1, 137,7  P.53  et 
libro  XV  'sed  Labeo  .  . .  existimabat'  D.  46,  8,  8,  2  P.  72. 

CervidiusScaevoIa  Labeonis  quidem  ipse  nusquam 
mentionem  facit,  sed  sententiam  eius  a  consulente  quodam 
propositam  in  Quaestionum  libro  quarto  refert:  ^Labeo 
putat . .  .  idem  .  . .  Seaevola  respondit'  D.  47,  6,  6  P.  160. 

Aemilius  Papinianus  Quaestionum  libro  VIII  ait: 
^Labeo  scribit'  D.  19,  5,  1,  1  P.  151.  idem  libro  X  Labeo- 
nem  laudavit;  nam  Ulpianus  libro  XXX  ad  Sabinum  haec 


7.  M.  ANTI3TIUS  LABEO  43 

faabet  ^lalianiis  tractat  . . .  sed  est  verias,  qaod  Labedni 
videtor  et  a  nobis  et  a  Papiniano  libro  decimo  Qaaestio- 
nam  probatum  est'  D.  24,  1,  32,  27  P.  178;  deniqae 
libro  XXVm  ^recte  pecania  tatori  vel  caratori  datur. 
qaod  quidem  Labeo  et  Pegasas  putaverant  atilitatis  caasa 
redpiendam,  idqae  ita  recipi  potest,  si'  D.  46,  3,  95,  7 
P.  340. 

Gallistratus  ad  edictam  ait  libro  I:  ^Labeo  scribit' 
D.  4,  4,  45  pr.  P.  59;  libro  II  'Labeo  patat'  D.  4,  6,  9 
P.  63  et  de  iare  fisci  libro  I  ^Labeo  scribit  . .  .,  sed  contra 
eententiam  eias  edictam  perpetaam  scriptam  est'  D.  49, 
14,  1,  1  P.  79. 

Paalas  laadat  Labeonem  in  libris  ad  Sabinam,  ad 
Vitellium,  ad  Plautium,  ad  Neratiain,  ad  legem  luliam 
-et  Papiam,  ad  edictum  praetoris,  de  pablicis  iudiciis,  libro 
singolari  de  iniariis,  Qaaestionam  libris  et  libro  siogalari 
de  ioris  et  facti  ignorantia:  ad  Sabinum  libro  I  ^Labeo 
ait  . . .  Trebatium  vero  respondisse  . . .  Cassius  scripsit, 
quod  et  verias  est'  D.  30,  6.  1  P.  1606;  libro  II  'Labeo 
. . .,  qaod  et  lulianas  probat  et  veram  est'  D.  20,  5,  20,  1 
P.  1611;  libro  III  ^Labeo  libris  posteriorum  scripsit' 
D.  12,  6,  6pr.  P.  1643;  Mdem  Labeo  ait'  ibid.  P.  1. 
'^Labeo  ait  . . .  sed,  at  veram  est,  qaod  . .  .  scripsit,  ita 
aliter  observandum  .  ..  lulianas  ait'  D.  7,  4,  13  P.  1650; 
libro  IV  ^Labeo  ait'  D.  33,  9,  4,  5  P.  1676;  libro  V  'et 
ita  Labeoni  et  Nervae  placet'  D.  18,  2,  14,  2  P.  1704; 
^Labeo  scripsit'  D.  18, 1,  21  P.  1708;  libro  VI  'Labeo  ait 
. .  .  sed  possunt  . . .  inquit  Pomponius  . . .  igitar'  D.  10, 
3,  19,  4  P.  1741;  libro  VIII  ^Labeo  .  , .  patabat .  . .,  Pro- 
colas  et  Celsus  . .  .,  quod  est  verius*  Vat.  fr.  1  P.  1782; 
libro  IX  *LabeQ  ait  sed  Trebatius'  D.  47,  7,  1  P.  1803; 
libro  XI  'Labeo  ait'  D.  21,  1,  47  P.  1832;  libro  XIV  Tro- 
culus  indicat  boc  iare  nos  uti,  qaod  Servio  et  Labeoni 
placaisset'  D.  41,  1,  26  pr.  P.  1868^;  libro  XV  ^Labeo  ait' 
D.  41,  2,  30,  2  P.  1870;  de  iniuriis  libro  singulari  ^appa- 
ret  non  esse  verum,  qaod  Labeo  putabat'  CoUat.  2,  5, 1 
P.  881 ;  de  iuris  et  facti  ignorantia  libro  singulari  ^recte 


44    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

Labeo  definit'  D.  22,  6,  9,  2  R  908;  ^Labeo  . .  .  existimat 
.  • .  quod  raro  accipiendam  est'  ibid.  §  3 ;  ad  legem  ItQiam 
et  Papiam  libro  Y  ^Labeo  refert . . .  Trebatinm  respondisse, 
quod  merito  Priscns  Fulcinins  falsnm  esse  aiebat'  D.  31, 
49,2  P.  949;  ad  Neratinm  libro  11  ^Labeo  ait  . .  .  erit 
igitnr'  D.  2,  6,  18,  1  P.  1032;  de  pnblicis  iudiciis  libro 
singnlari  ^Labeo  libro  trigensimo  octavo  posteriomm  . .  . 
definit'  D.  48,  13,  11  pr.  P.  1267;  *eodem  capite  inferins 
scnbit'  ibid.  §  3;  ^Labeo  libro  trigensimo  octavo  poste- 
riomm  scripsit'  ibid.  §  6;  ad  Plautinm  libro  YII  ^recte 
Labeo  scribit'  D.  29,  2,  73  P.  1143;  libro  XIV  Werbnm 
Labeo  ita  accipiebat  . . .  ego  puto'  D.  46,  8,  16  P.  1206; 
ad  Yitellium  libro  II  ^Gallus  ait,  sed  Labeo  improbat' 
D.  34,  2,  32,  1  P.  2074^;  'Labeo  testamento  suo  Neratiae 
uxori  suae  .  . .  legavit'  D.  24,  2,  32,  6  P.  2074;  Quae- 
stionum  libro  11  ^apud  Labeonem  relatnm  est.  sed  .  . . 
potest  dubitari  . . .  sed  rectius  est'  D.  19,  1,  42  P.  1289; 
libro  XI  ^Labeo  putat'  D.  1,  7,  34  P.  1368;  libro  XY 
^apud  Labeonem  ita  scriptnm  est'  D.  45,  3,  20  P.  1396; 
ad  edictum  praetoris  libro  II  ^Labeo  ait'  D.  2, 1,  6  P.  96; 
*his  verbis  Labeo  significari  ait'  D.  50,  16,  6pr.  P.  105; 
libro  ni  'Labeo  ait'  D.  2,  14,  2pr.  P.  121;  'Labeo  ait' 
D.  2,  14,  25,  1  P.  127^;  'Neratins  Atilicinus  Proculus  . . . 
idem  Labeo  . . .  quod  est  verum'  D.  2, 14,  27  pr.  P.  127^; 
iibro  lY  'Labeo  ait'  D.  2,  4,  11  P.  134;  libro  YH  'Labeo 
et  Sabinns  ezistimant'  D.  50,  16,  14 pr.  P.  169;  libro  XI 
'Labeo  ait'  D.  4,  3,  20 pr.  P.  210;  libro  XII  'Labeo'  D.  27, 

6,  2  P.  236;  'recte  Labeo  ait'  D.  4,  6,  13  P.  227;  'Labeo 
ait'  D.  4,  6,  22,  2  P.  231;  ^Labeo  Neratins  respondemnt' 
D.  41,  3,  8pr.  P.  232;  libro  XIH  'Labeo  ait'  D.  4, 8, 19  pr. 
P.  245 ;  libro  XYIII  ^lulianns  ...  ait  ...  hoc  et  Labeo' 
D.  9,  4,  24  P.  289»;  'Labeo  ait'  D.  9,  4,  26,  5  P.  289^; 
libro  XIX  'Labeo  ait'  D.  9,  3,  6,  1  P.  300;  Ubro  XXYII 
'Labeo  scribit'  D.  40,  10,  27  P.  424;  'Labeo  ait'  D.  11, 

7,  32, 1  P.  429;  libro  XXIX  'Labeo  ait'  D.  13,  6,  17,  4 
P.  446;  libro  XXXII  ^Trebatius  Ofilius  Labeo  responde- 
mnt'  D.  19,  1,  22,  9  P.  481;  'Labeo  ait'  D.  17,  2,  65,  1; 


7.  M.  ANnSTIUS  LABEO  45 

^Labeo   . .  posterionim   libris  scripsit'  ibid.  §  5  P.  495; 
libro  XXXm  ^Labeo  ait'  D.  18,  1,  34  pr.  P.  504;  ^Labeo 
ait'    D.  21,2,6  P.  515;    Ubro   XXXIV    'Servius    Ofilins 
Labeo  . . .  aiunt'  D.  14, 2, 2, 3  P.  521;  libro  XXXV  'Labeo 
. . .  ait'  D.  23,  3,  41,  4  P.  535;  libro  XLV  'Labeo  indicaf 
D.  50,  1,  5  P.  607;  libro  XLIX  'Labeo  ait'  D.  8,  3,  10 
P.  628;  ^apad  Labeonem  propomtor  ..  dicit  igitor  Labeo 
. . .  Labeo  ait'  D.  39,  3,  2;  ^Vams  .  . .  patat  . . .  Labeo 
antem'  ibid.  §5;  ^Labeo  contra  Kamusam  probat'  ibid.  §6; 
^idem  Labeo  ait'  ibid.  §7;  ^idem  Labeo  ait'  ibid.  §  8; 
'idem  Labeo  ait'  ibid.  §  9;  'Labeo  patat'  ibid.  §  10 P.  632; 
'Labeo  respondit'  D.  39,3,5  P.  633;  libro  LII  'Labeo 
ait'  D.  39,  4,  4pr.  P.  651;  libro  Lm  'Labeo  ait'  D.  41, 
2,  Ipr.  P.  656;  ^quem  (Trebatiom)  reprehendit,  quoniam 
. .  .  quod  est  verius'  D.41, 2, 5  P.  668*;  ^Labeo  et  Nerva 
fiHus   responderunt'   D.  41,2,3,17  P.  658^;   libro  LIV 
'Labeo  ..  ait'  D.  41, 3, 4, 7  P.  673;  ^Labeo  ait'  D.41,8,3 
P.  677;  Hbro  LIX  'Labeo  putat'  D.  42,  5,  12 pr.  P.  714; 
'verius  est,  quod  et  Labeo  ait'  D.  50,  16,  23,  2  P.  721; 
libro  LXVI  'Labeo  ait'  D.  50,  16,  29  P.  761;  'Labeo  . . 
ait'  D.  43,21,2  P.  762;   libro   LXXI  'Labeo   scribit  ..    • 
sed    ratio    aequitatis'    Vat  306  P.  796'.      Paulus    igitur 
Labeonis  libros  posteriores  nonnunquam  laudat,  et  libro- 
rnm   numero   omisso  (^libris  posteriorum'  D.  12,  6,  6pr. 
^posteriorum  libris'  D.  17,  2,  65,  6)   et  addito  (^libro  tri- 
gensimo  octavo  posteriorum'  D.  48, 13,  11,  2).     Labeonis 
Pitbanon  libros  Paulum  epitomasse  iam  supra  p.  29  dixi- 
mus.     in  notis,  quas  adiecit,  Labeonis  sententias  multas 
reiecit,  non  raro  verbis  ^immo  contra'  (D.  14,  2.  10,  1. 
33,  7,  5.   38,  2,  51.  41,  1,  65  pr.)  vel  'minime'  (D.  19, 
1,  54  pr.)  vel  ^falsum  est'  (D.  50,  16,  244)  cf.  Pemice  I 
38  sq.    Eraeger  p.  205  ita  iudicat:  „PauIus  giebt  manche 
treffende  Berichtigung,   zeigt   insbesondere,    dass  Labeos 
S&tze  oft  zu  weit  gefasst  sind  und  betont  bei  den  form- 
losen  BechtsgeschHften   gegenllber   der  absolut    gefassten 
Entscheidung  Labeos  die  principale  Oeltung  der  Willens- 
meinung    der  Parteien;    er   stellt  aber  zur  Berichtiguug 


46    I.  ABTATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUBIS  CONSULTI 

Yon  Labeo  FUIe  aof,  von  denen  man  sagen  kann,  dass 
Labeo  seine  Entscheidung  auf  diese  nicbt  bezogen  wissen 
wollte." 

Ulpianns,  qui  in  conficiendis  libris  similiter  atqae 
Paulus  Pomponio  usas  est,  Labeonem  frequenter  laudat. 
ac  primo  quidem  librorum  ad  Sabinum  scriptorum  frag- 
menta  proponam.     ait  enim  libro  m  ^Labeo  et  Cassius 
scribunt'  D.28j2,6pr.  P.  2446.     libro  V  'Labeo  Neratius 
et  Aristo  opinantur'  D.  28,  6,  9,  14  P.  2464.     libro  VII 
^Labeo  scripsit'  D.  28,  5,  13  pr.  P.  2486.    ^apud  Labeonem 
libro  quarto  posteriorum  quaeritur'  ibid.  §  5.     ^quod  Sa- 
binus  ait  . . .  hoc  et  Labeo'  D.  28,  5, 17pr.    ^Labeo  quarto 
posteriorum  scripsit'  ibid.  §  6.     libro  XVII  ^Labeo  . .  pu- 
tabat'  D.  7,  3,  1,  2  P.  2548.     'Labeo  scribit'  D.  7,  1,  7,  1 
P.  2558.     *apud  Labeonem  agita^t  — y  Vat.  fr.  71,  1 
P.  2559.    'Labeo  distinguit'  Vat.  fr.  71,  2  P.  2560.    'apud 
Labeonem  memini  tractatum  libro  posteriorum'  D.  7, 8,  2 
P.  2575.     'Labeo  ait'  D.  7,  8,  10,  4  P.  2577».    'Labeo  et 
Proculus'  D.  7,  8, 12, 1  P.  2577^     'Labeo  ait'  ibid.  §  2 
P.  2578.     Mta  Labeo  ...  Labeo  putat'  ibid.  §6  P.  2579. 
.    Hbro   XVin   'Labeo  ..   scribit'  D.  7,  1,  13,  7  P.  2582». 
'Labeo  ait'  D.  17,  1, 15,  3  P.  2582^    ^Labeonis  et  Nervae 
sententiam'  D.  7,  6,lpr.  P.  2594.      libro  XIX  'Servius 
et  Labeo'   D.  30,  30,  2  P.  2597^     libro  XX  'Labeo  et 
Pegasus  ..  negaverunt  ..  Labeo  . .  putat'  D.  33,  7,  12,  3 
P.  2609.     libro   XXI  'Labeo  ait'  D.  30,  47,  6  P.  2633. 
^Labeo   libro   nono    posteriorum   scribit'   D.  33,  9,  3,  2 
P.  2641.     libro  XXIII  *Labeo    Sabinus  .  .  .  hoc   proba- 
verunt'  D.  36,  2,  12, 1  P.  2645^     libro  XXIV   'Pompo- 
nins  libro  sexto  ex  Sabino  « .  tractat  . .  et  ita  Labeonem 
...  existimasse  ait'  D.  32,  52,  8  P.  2661.     libroXXV  *et 
ait  Labeo'  D.  33,  8,  8,  5  P.  2680^     libro  XXVII  'Ser- 
yius  scribit  .  .  .,  quam  sententiam  et  Labeo  probat'  D.  40, 
7,  3,  2  P.  2697.     ^Trebatius  et  Labeo'  ibid.  §  11.     libro 
XXVm  'Trebatius  ait  ...  Labeo  contra'  D.  18,  6,  1,  2 
P.  2717.    libro  XXXIII  'Labeoni  videtur'  D.  24,  1,  32,  27 
P.  2782.    libro  XXXVI  'Labeo  ait'  D.  25,  1, 1, 3  P.  2805». 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  47 

libro  XLI  'Labeo  ait'  D.  47, 2,  23  P.  2861.    ^Labeo  negat' 

D.  47,  2,  25  P.  2862.     libro  XLII  'Labeo  . . .  probat'. 

^Labeo  . . .  pritat'  D.  47,  7,  3,  5.  6  P.  2887;  Hbro  XLVIII 

'Labeoni   placuit'    D.  46,  4,  8,  2   P.  2964;    libro  XLIX 

*ait  Labeo'  D.  18,  4,  2,  17  P.  2966.     sequuntur  librorum 

ad  edictum  praetoris  scriptorum  fragmenta:  libro  I  *Labeo 

libro    primo    ad    edictum    scribit'  D.  11,  4,  1,5  P.  186; 

libro  II  ^Labeo   ait  idque  et  Celsus  libro  sexto  Digesto- 

rum  refert'  D.  46,  1,  67,  1  P.  197;  libro  IV  'Labeo  ait* 

D.  2,  13, 1,  1  P.  229;   'Labeo   scribit  ...  sed  recte  Sabi- 

nus  respondit'  D.  2,  13,  4,  2  P.  232*;   'Labeo  ait'  D.  2, 

13,  6,  3  P.  234;    'eleganter   Labeo   ait'    D.  2,  14,  7,  10 

P.  246;  libro   V  'Labeo  existimat'  D.  2,  4,  4,  3  P.  260; 

libro  VI  *refert  ...  Labeo'  D.  3,  1,  1,  6  P.  276*^;   'Labeo 

definit'  D.3,2,2,5  P.279»;  *Labeo  ...  ait'  D.47,16,lpr. 

P.  281»;  'Labeo  ait'  D.  3,  2,  8  P.  284*;  libro  VH  'Labeo 

ait'D.  2, 9, 1  P.296;  libro  IX  'Labeoni  videtur'  D.3,3,33pr. 

P.  322»;  libro  X  'Labeo  ait'  D.  3,  6^  3,  6  P.  347;  'Labeo 

scribit  . . .  quae  sententia  habet  aequitatem''  D.  3,  6,  3,  9 

P.  348;  'Labeo  ait'  D.  3,  6,  6,  6  P.  360;  *mihi  videtur 

verum  quod  Labeo  distinguit  et  Pomponius  libro  vicensimo 

sexto  probat'  ibid.  §  8;   ^Labeo  probat,   sed,  ut  Celsus 

refert,  Proculus  apud  eum  notat'  D.  3,  6,  9,  1   P.  364; 

libro   XI    'Labeo    dicit'    D.  4,  2,  6   P.  371^;    'Pomponius 

libro    vicensimo    octavo    scribit  .  .  .   et   refert  Labeonem 

existimare'   D.  4,  2,  9pr.  P.  371^;    ^Labeo    libro    primo 

praetoris    urbani  definit'  D.  60,  16,  19  P.  372^;    'Labeo 

.  .  .   dicebat;   quod   cum  durum-  .videbatur'   D.  4,  2,  14,  8 

P.  378^;  ^Servius  . . .  definiit  . . .  Labeo  autem  . . .  Labeonis 

definitio  vera  est'  D.  4,  3,  1,  2  P.  384;   Tomponius  libro 

vicensimo  octavo   ...   idem   Pomponius  refert  Labeonem 

existimare'  D.  4,  3,  1,  6   P.  386*;    'putat  Labeo'.     *ait 

Labeo  ...  sed  est  verius'  D.  4,  3,  7,  3  P.  385®;   ^placuit 

mihi   quod  Labeo   scribit'  ibid.  §  6;   *idem  Labeo  quaerit 

. . .   et  ait  Quintus  apud  eum  notans'  ibid.  §  7;   *Labeo 

libro  trigensimo  septimo  posteriorum  scribit'  D.  4,  3,  9,  2 

P.  385®;   *Labeo  . . .  libro  trigensimo   praetoris  peregrini 


48    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBII  lURIS  CONSULTI 

Bcribit'  ibid.  §  4»;  'ait  Labeo'  D.  4,  3,  9,  11  P.  390»; 
'Labeo  ait  .  .  .  ego  arbitror'  D.  4,  3,  13  P.  390^;  'Labeo 
ait  . . .  PomponitLS  autem  .  . .,  qnam  sententiam  et  Mar- 
cellus  libro  octavo  Digestomm  probat'  D.  4, 3,  21  P.  391; 
^Pomponius  . . .  libro  vicensimo  octavo  scribit  Labeonem 
existimare'  D.  4, 4, 13, 1  P.  405 ;  ^relatum  est  apnd  Labeonem' 
D.  4,  4,  16,  1  P.  406;  libro  XII  'et  Labeo  scribit  et  lulia- 
nus  libro  quarto  et  Pomponius  libro  trigensimo  primo 
probat'  D.  4,  6, 17,  1  P.  433»;  'Labeo  ait'  D.  4,  6,  26,  4 
P.  439;  'Labeo  scribit'  ibid.  §  6;  ^Labeo  putat'  D.  4, 
6,  28,  3  P.  442;  ^ait  Labeo  . . .  ego  autem  puto  boc 
ita  verum,  si'  ibid.  §  4;  libro  XIII  ^Labeo  ait'  D.  4,  8,  3  pr. 
P.  451;  ^Labeo  .  .  .  libro  undeeimo  scribit;  et  est  verum' 
D.  4,  8,  7pr.  "P.  453%-  *ita  Labeo'  D.  4,  8,  15  P.456^; 
'Labeo  scribit'  D.  4,  8,  17,  1  P.  456^;  'Labeo  ait  ... 
et  Pomponius  probat  Labeonis  sententiam,  quod  et  mibi 
videtur,  quia'  D.  4,  8,  25,  1  P.462*;  ^Labeo  dicit,  sed 
Pomponius  dubitat  • . .  sed  puto '  ibid.  §  2 ;  ^nec  utimur 
Labeonis  sententia  qui  ezistimavit'  D.  4,  8,  27,  1  P.  463; 
libro  XIV  ^Labeo  scribit,  et  hoc  iure  utimur'  D.  4,  9,  1,  4 
P.  468;  *Labeo  scribit'  D.  4,  9,  3,1  P.  470;  'Pomponius 
libro  trigensimo  quarto  scribit;  unde  falsam  putat  opi- 
nionem  Labeonis  existimantis  . .  .  nec  immerito  Pompo- 
nius,  nam  cum'  D.  13,  8,  27  P.  472;  libro  XV  *Labeo 
putat  . . .,  quia  ...  sed  Octavenus  ait  ...  mihi  autem 
in  eo  ...  Labeonis  sententia  placet,  in  altera  vero  . . . 
Octaveni  sententia  sequenda  esse  videtur'  D.  5,  3,  18  pr. 
P.  613;  ^Labeo  scribit  . . .  quod  yerum  puto'  D.  5, 4, 1, 4 
P.  538;  libro  XVI  ^Labeo  putat  ...,  quae  sententia  vera 
est'  D.  6, 1, 13  P.  553»;  'Labeo  ait'  D.  6, 1, 16  pr.  P.  563*; 
'Labeo  dicit'  D.  6,  1, 19  P.  656;  libro  XVH  ^Labeo  scri- 
bit'  D.  8,  5,  2,  3  P.  594»;  'Labeo  ait  ...  et  hanc  sen- 
tentiam  et  Pomponius  probat'  D.  8, 5, 4, 3  P.  594*.;  ^Labeo 
scribit'  D.  8, 6,  6, 3  P.  598;  libro  XVm  'Labeo  ait,  quia  . . ., 
et  hoc  puto  verum,  si'  D.  9,  2,  6,  2  P.  613®;  *recte  Labeo 
ait'  D.  9,2,  7, 5  P.  614*;  ^Labeo  distinguit  ...  quae 
sententia  vera  est'  D.9,  2, 9pr.  P.  614*;  ^rectissime  Labeo 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  49 

scribit'  D.  9, 2,  23,4  P.  616;  ^Labeo  libro  ResponsoruiD  XV 
refert'  CoUat.  12,7  P.  623;  'Labeo  scribit'  D.  9,2,27,35 
P.  626«;  'Labeo  scribit'  D.  9,  2,  39,  3  P.  625^;  'Labeo 
et  Proculus  . . .  aestimarunt'  ibid.  §  3 ;  libro  XIX  ^Labeo 
scribit'  D.  10,  2,  4,  3  P.  632*^;  'Labeo  scribit'  D.  10,  2, 
22  pr.  P.  634^;  'Labeo  recte  existimat'  D.  10,  3,  4,  3 
P.  639*;  'Trebatius  et  Labeo  putant'  D.  10, 3, 6, 6  P.  639^; 
^Labeo  ait  . . . ,  quae  sententia  vera  est'  ibid.  §  7 ;  libro 
XXin  ^Labeo  dicit  . . .,  quod  verum  est'  D.  9,  3,  6,  4 
P.  689;  ^non  male  Pomponius  iungit  . .  .,  et  ita  Labeoni 
placet'  D.  10,  4,  7,  7  P.  720°;  libro  XXV  'Labeo  definit' 
D.  50,  16,  38  P.  725;  'ait  Labeo'  D.  11,  7,  8pr.  P.  731; 
'Labeo  ...  dicit  recte'  D.  47,  12,  3,  9  P.  745;  'Labeo 
gcribit'  D.  11,  7, 14,3  P.  751;  'Labeo  ait'  D.  11,7,14,12 
P.  762 ;  *idem  Labeo  ait,  . .  .  huic  contradici  potest'  ibid. 
§  13;  'Labeo  scribit'  ibid.  §  16;  'Labeo  scribit'  ibid.  §  16; 
libro  XXVI  ^Labeo  et  Marcellus  scribunt,  sed  nova  ratione' 
D.  12,5,4,  3  P.  773^;  libro  XXVII  'lulianus  Labeonis 
opinionem  secutus'  D.  13,  4,  2,  8  P.  784;  ^Labeo  ait  . » ., 
quam  sententiam  et  Pedius  probat  . .  •  et  adicit  Labeo  . . ., 
quam  sententiam  non  invitus  probarem'  D.  13,  5,  3,  2 
P.  788°;  libro  XXVIII  'Labeo  quidem  ait  ...,  sed  ut 
apparet  . .  .,  idque  et  Cassius  existimat'  D.  13,  6,  1,  1 
P.  798;  *Labeo  ait  ...,  quod  ego  puto  verum  esse,  nisi 
...  idem  Labeo  recte  ait'  D.  13,  6,  5,  12  P.  803;  ^Labeo 
*..  scripsit  . . .  ego  puto'  D.  13,  6,  5,  14  P.  805;  ^ait 
Labeo,  quod  et  Pomponius  scripsit'  D.  19,  5,17, 1  P.  806; 
*Labeo...  scripsit'  D.  14,3,6,2  P.  824^;  'Labeo  scripsit' 
ibid.  §7;  *idem  ait'  ibid.  §  8;  ^idem  Labeo  ait'  ibid.  §  9; 
libro  XXIX  'Labeo  ait'  D.  14,4,5,  7  P.  841;  'Labeo  ait 
...  et  est  aequissimum'  D.  14,  4,  5,  13  P.  842;  *est 
verior  Labeonis  sententia'  D.  14,  4,  7,  4  P.  846;  'Labeo 
ait,  sed  Pomponius  libro  sexagensimo  scripsit  .  .  .,  quae 
sententia  non  est  sine  ratione'  D.  14,  4,  9,  2  P.  847**; 
•Labeo  scribit'  D.  15,  1,  3,  1  P.  850^;  'est  verius  .  .  . 
idem  Labeo  probat,  quia'  D.  15,  1,  3,  12  P.  851;  *re- 
ctissime   .  .  .  Labeo    dicit'   D.  15,  3,  1,  1   P.  855;    ^Labeo 

larispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.  .II.  4   . 


50    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

scribit'  D.  16,  3,  3,  3  P.  856;  Hdem  Labeo  ait'  ibid.  §5; 
^Labeo  ait'  ibid.  §  6 ;  HUad  plane  vernm  eet,  quod  Labeo 
scribit'  D.  16,  3,  7,  8  P.  856®;  *quaeaittim  est  apud 
Labeonem  ...  et  ait'  D.  15, 2, 1,10  P. 860;  ^putat  Labeo 
. . .  idem  Labeo  ait'  D.  15,  4,  1,  9  P.  865;  libro  XXX 
'Labeo  . . .  ait'  D.  16,  3,  1, 14  P.  890;  'ait  Labeo  . . . 
ego  arbitror'  D.  16,  3,  1,  38  P.  896;  'ait  Trebatius  . . . 
Labeo  autem  ait'  D.  16^3,1,41  P.  896®;  libro  XXXI 
'Labeo  putat'  D.  17,  1,  8  pr.  P.  908;  'Labeo  scribif^ 
D.  17, 1, 10, 8  P.  909';  'idem  Labeo  ait'  ibid.  §  9;  'Labeo 
ait'  D.  19,  6,  19pr.  P.  915;  Ubro  XXXII  'Labeo  et  Sa- 
binus  putant,  et  nos  probamus'  D.  19,  1,  11,  3  P.  931; 
^scribit  .  . .  Labeo  et  Trebatius  . . .  hoc  amplius  Labeo 
ait'  D.  19,  1,  13,  22  P.  935;  'Labeo  .  . .  scribit'  D.  19, 
1,  17,  6  P.  938^;  *apud  Labeonem  quaeritur  .  . .  et  puto 
verius  esse'  D.  19,  5,  20  pr.  P.  943;  ^Labeo  ait,  et  puto' 
ibid.  §  2;  'ait  Labeo'  D.  19,  2,  11,4  P.  947;  'Labeo 
. .  .  ait'  D.  19,  2,  13,  1  P.  948;  ^Labeo  ait  ...  quae  sen- 
tentia  vera  est'  ibid.  §  7;  Xabeo  et  Mela  scribunt^  ibid.  §  8; 
'Servio  Labeoni  Sabino  placnit'  D.  19,  2,  19,  1  P.  961*; 
*est  verius  quod  Labeo  scripsit'  ibid.  §  4;  libro  XXXTTT 
^nec  non  illud  quoque  probamus,  quod  Labeo  probat'^ 
D.  24,  3,  22,  6  P.  954;  libro  XXXIV  Verum  est  . .  .  quod 
Labeo  scripsit'  D.  25,1,19  P.  980;  libro  XXXV  *ait 
Labeo  . . .,  quae  sententia  utilitatis  gratia  admittenda  est' 
D.  26,4,5,2  P.  1000;  ^quaesitum  est  apud  lulianum  .  . . 
et  semper  Labeonis  sententiam  probavi  existimantis'  D.  23, 
1,  9  P.  1018;  libro  XXXVI  'putat  Labeo  .  .  .,  sed  est 
verius'  D.  27,  3,  1,  4  P.  1026;  'Labeo  scripsit'  ibid.  §5. 
'Labeo  scripsit'  D.  27,  4,  3pr.  P.  1034*;  libro  XXXVH 
'Labeo  scribit'  D.  47,  2,  50,  4  P.  1041^  ^apud  Labeonem 
relatum  est'  D.  47,  2,  52,  11  P.  1042;  libro  XXXVIH 
^Labeo  scripsit*  D.  47,  4,  1,  1  P.  1061;  'Labeo  putavit' 
D.  47,  4,  3  P.  1063»»;  libro  XXXIX  'Labeo  scribit'  D.  37, 
1,  3,  1  P.  1085;  libro  XLI  'Labeo  ait'  D.  37,  9,  1,  28 
P.  1136;  libro  XLII  'Labeo'  D.  50,  16,  194  P.  1155; 
libro  XLVI  'Labeo  ait'  D.  38,  8,  1,  1  P.  1201»;  libro  L 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  51 

^Labeo  .. .  .  ait,  qnae  senteatia  optinet'  D.  29,  4,  1,  12 
P.  1229*;  'Labeo  soribit'  D.  29, 6, 1, 17  P.  12865  libro  LII 
^putat  Labeo  ...,  quae  sententia  yera  est'  D.  39,  1,  3,  1 
P.  1 264^ ;  libro  LIII  ^Alfenus . . .  scribit . . .  idque  Labeo  probat' 
D.  39,  2,  9, 2  P.  1272^;  'ait  Labeo'  D.  39, 2, 13, 6  P.  1274; 
^reotissime  Labeo  seribit,  eoque  iure  utimur'  D.  39, 2, 15, 10 
P.  1277;  *idem  . . .  Labeo  probat'  D.  39,  2, 15, 15  P.  1278; 
*ait  Labeo  ...,  idque  est  verius'  ibid. §20;  *Labeo  probat' 
ibid.  §  24;  ^quaeritur,  ex  quo  tempore  .  .  .  Labeo,  ex 
quo  . . . ,  Sabinus,  ex  quo  . .  .  ego  puto  causa  cognita 
modo  hane  modo  illam  sententiam  probandam'  ibid.  §32; 
^et  ita  Labeo'  ibid.  §  33;  ^et  ita  Labeo,  sed  adicit  .  .  ., 
et  puto  Labeonis  sententiam  veram'  ibid.  §  34;  ^Labeo 
scribit'  ibid.  §  35;  ^Labeo  ait'  D.  39,  3,  10,  2  P.  1284; 
^Labeo  Boribit'  D.  89,' 3,  1,7  P.  1285;  'Labeo  et  Ca- 
scellius  aiunt'  ibid.  §  17;  %abeo  ait'  ibid.  §  18;  ^apud 
Labeonem  .  .  .  invenio  relatum'  ibid.  §  20;  *Ofilius  et 
Labeo  pntant'  ibid.  §21;  ^Labeo  existimat  ...  Labeo  oon- 
fitetur'  ibid.  §  22;  *Labeo  ait'  D.  89,  3,  3,  S  P.  1286*^; 
^Labeo  scribit'  D.  39,  3,  4pr.  P.  1286**;  Hbro  LVI  'Labeo 
ait'  D.  47,8,  4,2  P.  1324;  'rectissime  ...  Labeo  ait' 
ibid.  §3;  'Labeo  scribit'  D.  47,  9,  3,  2  P.  1331^;  V^m- 
admodum  .  . .  procedit,  quod  Labeo  scribit  . . .  puto  igitur 
non  esse  verum  quod  Labeo  scribit'  D.  47,  9,  3,  7  P.  1331 
'Labeo  ait'  D.  47, 10, 1, 1  P.  1335;  ^Labeo  scribit'  ibid.  §  7 
*Labeo  negat  ...  ego  puto'  D.  49,  10,  5,  5  P.  1337 
libro  LVn  *Labeo  ait  ...  quod  verum  non  est'  D.  47 
10,  7,  1  P.  1339;  'Labeo  ait'  ibid.  §  4.  ^Labeo  ait 
D.  47,  10,  7,  8  P.  1340;  'ait  Labeo'  D.  43,  10,  13,  4 
P.  1348;  Hdem  Labeo  scribit'  ibid.  §  5;  ^apud  Labeonem 
quaeritur'  D.  47, 10, 15 pr.  P.  1349 ;  'Labeo  ait* D.47, 10, 15,3 
P.  1350;  ^Labeo  scribit'  ibid.  §  7;  ^ait  Labeo  ...  et  . . . 
Labeo  definit'  D.  47,  10,  15,  16  P.  1352;  'Labeo  ait' 
ibid.  §  17;  ^Labeo  ait  . . .  sed  videtur  et  ipsi  Labeoni 
(et  ita  se  habet)  . .  .'  D.  47,  10,  15,  26  P.  1853;  'quaerit 
Labeo'  D.  47,  10,  15,  39  P.  1856;  'Labeo  ait'  D.  47,  10, 
15,  42  P.  1859;  'Labeo  scribit'  D.  47,  10,  15,  46  P.  1359; 

4* 


52     I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

'Labeo  ait'  D.  47,  10,  17,  2  P.  1369;  'placet  Labeoni* 
D,  47,  10,  17,  7  P.  1360;  libro  LVin  'ait  Labeo  . . .  ex 
magna  . .  .  et  idonea  causa  accedendom  erit  ad  Labeonis 
sententiam'  D.  42,  1,  2,  3  P.  1371;  'Labeo  ait'  D.  60,  16, 
43  P.  1374»;  ^Labeo  ait'  D.  50, 16,  46  P.  1374^;  libro  LIX 
'Labeo  .  . .  scribit  .  . .  Labeo  ait'  D.  42,  4,7,  10  P.  1390; 
libro  LX  ^apud  Labeonem  quaeritur'  D.  5, 1, 19, 3  P.  1393; 
'Labeo  soribit'  D.  28,  8,  7,  2  P.  1400;  libro  LXII  ^ait 
Labeo'  D.  42,^6, 15,1  P.  1421^;  Uber  LXVI  'apud  Labeo- 
nem  scriptum  est'  D.  42,  8,  6,  6  P.  1451;  ^Labeo  ait  . .  .,> 
eoque  iure  utimur'  D.  42,  8,  6,  10  P.  1452;  ^ait  Labeo* 
ibic[.  §  12;  ^quod  ait  Labeo,  non  est  sine  ratione'  D.  16, 
2, 13  P.  1458;  libro  LXVIII  'Labeo  scribit'  D.  43,  5,  3,  9 
P.  1479;  ^Labeo  definit'  D.  43,  8,  2,  3  P.  1492;  'Labeo 
putat'  D.  43, 8,  2, 13  P.  1494;  Hdem  ait'  ibid.  §  15;  'Labeo 
scribit'  D.  45,  8,  2,  28  P.  1499;  'Labeo  scribit'  D.  43,  8, 
2,  40  P.  1503;  Udem  Labeo  scribit  . . .  et  mihi  yidetur 
vera  Labeoms  sententia'  ibid.  §§  41,  42;  ^Labeo  scribit' 
D.  43,  12,  1,  12  P.  1512;  'Labeo  scribit'  D.  43,  12,  1,  16 
P.  1513;  'Labeo'  D.  43,  12,  1,  17  P.  1614;  W  est  ini- 
quum,  ut  Labeo  ait'  D.  43,  13,  1,  13  P.  1519;  'ita  Labeo' 
D.  43,  14,  1,  7  P.  1520;  libro  LXIX  'Labeo  ait'  D.  43, 
16,  1,  28  P.  1526;  Udem  Labeo  ait  ...  sed  Pomponius 
ait'  ibid.  §  1526;  'Labeo  ait'  D.  60,  16,  60,  1  P.  1537; 
^ait  Pomponius  . . .  idque  et  Labeo  scribit'  D.  43,  17,  3,  4 
P.  1540;  ^Labeo  .  . .  scribit'  ibid.  §  6.  ^Labeo  ait  . . .  ait 
Labeo  . . .  veram  est  hoc  in  eo  qui  .  . .  ceterum'  ibid.  §  7 ; 
libro  LXX  'Labeo  scribit'  D.  41,  2,  6,  1  P.  1543;  'etiam 
illud  Labeo  scribit'  D.  43, 19,  3  pr.  P.  1557^;  'apud  Labeo- 
nem  quaeritur  . . .  et  ait  .  . .  et  ego  puto  veram  Labeonis 
sententiam,  si  modo'  D.  43,  19,  3,  16  P.  1565;  ^Labeo 
scribit'  D.  43,  20,  1,  12  P.  1569;  'idem  Labeo  scribit' 
ibid.  §  13;  'Labeo  dicit'  D.  43,  20,  1, 16  P.  1570;  'Labeo 
putat'  D.  43,  20,  1,  27  P.  1572;  'Servius  et  Labeo  scri- 
bunt  . .  .  mihi  videtur'  D.  43,  21,  3,  1  P.  1583^;  'Labeo 
ait  ...  nos  et  hic  opinamur'  ibid.  §  2 ;  libro  LXXI  ^hoc 
amplius  Labeo   putabat'  D.  43,  23,  1,  8  P.  1589;    'idem 


7.  IL  ANTISTIUS  LABEO  53 


Labeo  . . .  sed  . . .  Pompomns  scribit'  ibid.  §  9 ;  libro  LXXI 
*Labeo  didt'  D.  43,  24, 1,  9  P.  1692;  *ita  Labeo  scribit' 
ibid.  §  10;  ^idem  ait'  ibid.  §  11;  ^haec  ita  Labeonem 
probare  Aristo  ait'  D.  43,24,  5 pr.  P.  1692^;  Mebebit 
enim  (et  ita  Labeo)'  ibid.  §  1;  ^ait  Mncins  .  .  .  Labeo 
autem  ait'  D.  43,  34,  6»  8,  9  P.  1593;  'Labeo  putat' 
ibid.  §  13;  'Labeo  ait'  D.  43,  34,  7,  4  P.  1594;  *ait 
Labeo'  D.  43,  24, 11  pr.  P.  1595*;  *Labeo  scribit'  D.  43, 
24,  13  pr.  P.  1597*»;  *idem  ait'  ibid.  §  2;  'Labeo  ait' 
ibid.  §  5;  ^ait  Labeo  .  .  .  ego  puto'  D.  43,  24,  15,  1 
P.  1598*;  'Labeo  scribit'  ibid.  §  2;  'Labeo  ait'  D.  39, 
5,  18,  3  P.  1606;  ^idem  et  Labeo  probat  et  adidt' 
D.  43,  26,  8,  1  P.  1607;  ^Labeo  scribit  eoque  iure  uti- 
mur'  D.  43,  26,  8,  7  P.  1610;  'Labeo  ait'  D.  43,  27, 1,  1 
P.  1611;  *Labeo  scribit'  D.  43,  29,  3, 14  P.  1618;  Hbro 
LXXin  'ait  Labeo'  D.  43,  22,  1,  4  P.  1626;  *Labeo 
scnbit'  D.  42,  8,  10,  10  P.  1643;  Hbro  LXXIV  *Labeo 
ait'  D.  2, 11,  2,  4  P.  1653;  Hbro  LXXVI  ^luUanus  scribsit, 
. .  .  et  refert  Labeoni  placuisse'  D.  44,  4,  4,  1  P.  1678*; 
^quaeritur  ...  Labeo  putat'  ibid.  §  3;  ^item  Labeo  scribit' 
ibid.  §  5;  ^Labeo  ait'  ibid.  §  6;  ^MaurceUus  ait  ...  Labeo 
quoque  in  eadem  opinione  est'  ibid.  §  13;  *Labeo'ibid.  §  15; 
*ait  Labeo'  D.  44,  4,  4,  19  P.  1681;  'Labeo  scribit' 
D.  39,  5, 19, 1  P.'l689;  *Labeo  ait'  D.  2, 11,  9  P.  1694; 
libro  LXXX  'Labeo  wt'  D.  21,  2,  51,  4  P.  1743;  *quae- 
situm  est . . .  et  ait  Labeo'  D.  39, 1, 21, 5  P.  1750;  *idem  ait' 
ibid.  §  6;  *idem  dicit  . . .  ego  puto'  ibid.  §  7;  libro  LXXXI 
'Labeo  ait'  D.  39, 2,  24, 2  P.  1754;  'Labeo  . . .  scribit'  ibid. 
§  3 ;  *Seryins  . .  .  putat  . . .  Labeo  et  rationem  adicit,  qno 
si  hoc  non  admittatnr,  iniqunm  erit'  ibid.  §  4;  ^et  ita  Labeo 
probat'  ibid.  §  5;  ^quod  Labeo  putat,  yerum  est'  ibid.  §  11; 
^moyet  qnod  .  .  .  unde  Labeo  pntabat  • . ;  sed  cnm  .  .  . 
consequens  erit  dicere'  D.  39, 2, 30, 1  P.  1 356 ;  libro  LXXXTT 
*Labeo  scribit'  (?)  D.  21,  1,  1  pr.  P.  1758;  'apud  La- 
beonem  et  Caelium  quaeritur'  D.  21,  1,  17,  12  P.  1761«; 
^definit  Labeo  .  .  .  sed  proprie  .  . .  sic  definimus'  ibid.  §  14; 
^Caelius  ait  et  Labeo  probat'  ibid.  §  15. 


54    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS.  CONSULTI 

Aelius  Marcianns  ait  Institntionam  libro  VU: 
^Labeo  scripsit  . . .  et  puto  veram  esse  Labeonis  senten- 
tiam'  D.  32,  65  pr.  P.  121  et  Regtaarum  libro  IV  'Labeo 
libro  posteriorum  scribit  .  .  .  Trebatio  placere  .  . .  quam 
sententiam  et  Pomponius  probat,  in  qua  et  lulianus  est' 
D.  18,  1,  45  P.  262. 

Apparet  igitur  iuris  consultos  utriusque  scholae  onmis- 
que  aetatis  Labeonis  scriptis  operam  dedisse.  contra  iuris 
consuitorum,  qui  quidem  in  lustiniani  Digestis  inyeniantur, 
non  ita  pauci  illum  nusquam  laudant.  quam  rem  si  acou- 
ratius  inspexeris,  duo  intemosces  genera,  alterum  eorum, 
quorum  non  libros  Tribonianus,  sed  sententias  tantum  ab 
aliis  relatas  adhibuit,  cuiua  generis  sunt  Atilicinus  et 
Yivianus;  alterius  generis  sunt  aut  ii  iuris  consulti,  quorum 
libris  ille  usus  est,  sed  raro,  ut  Arrianus  vel  Urseius  Feroz, 
aut  ii,  qui  alios  pmnino  non  nominant,  ut  Arrius  Menander, 
aut  denique  ii  qui,  cum  alios  quidem  et  veteues  quoque 
nominent,  Labeonis  mentionem  nullam  faoiunt.  hi  sunt 
cum  alii  tum  Sex.  Caecilius  Africanus,  Yolusius  Maecianus, 
Ulpius  Marcellus,  Florentinus,  Claudius  Trjphoninus, 
Licinnius  Bufinus,  Aemilius  Maoer,  Herennius  Modestinas. 
quid  de  his.  dioendum  sit,.  quaeritur.  in  Ulpio  Mareello 
quidem  res  ita  se  habet*  ut  in  fragmentis  ex  ipsis 
Marcelli  libris  excerptis  Labeonis  nomen  noo  extat,  ita  in 
compluribus,  quibus  Marcelli  sententiae  referuntnr,  non- 
nunquam  oiim  Marcelli  nomine  cotniungitur,  ex.  gr.  ab 
Ulpiano  (D.  12,  5,  4,  3  ^Labeo  et  Marcellus  scribunt'): 
in  his  ergo  libris  Tribonianum*  Labeonis  nomen  delevisse 
putandum  est.  of.  Krueger  p.  331.  Tribonianum  nonnun- 
quam  Labeonis  nomen  delevisse  apparebit,  ai  D.  9,  2,  27,  8 
(^  .  .  Aquilia  tenebitar  etiam  vicino;  non  minus  etiam 
inquilinis  tenebitur  ob  res  eorom  eiustas')  contuleris  oum 
CoII.  12,  7,  3.  (*.  •  •  tion  minus  inquilinis  ob  res  eonun 
exustas,  et  ita  Labeo  libro  XY  Responsorum  refert'). 
itane  in  ceteris  quoque  explicandum  est,  quod  Labeonis 
scripta  silentio  praetermiserunt? 

Ulpianus    principalis    fere    nobis    fons    est    senten- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  55 

tiarum  Labeonis  cognoscendaram.  opera  Labeonis  lau- 
dat  haec:  ^praetoris  urbani'  (D.  50,  16,  19)  et  ^praetoris 
per^rini^  libros  (D.  4,  3,  9,  4*),  Re^ponsorum  libros 
(Collat.  12,  7,  3),  librmn  Pithanon  (D.  46,  4,  8,  2),  poste- 
riores  libros  (D.  28,  5,  13,  6.  28,  5,  17,  5.  4,  3,  9,  3. 
48,  13,  11,  2,  6).  libronim  qnoqne  numerum  plemmque 
addit;  nam  laudat  praetoris  urbani  librum  primum,  prae- 
toris  peregrini  librum  trigensimum,  Responsorum  librum 
decimum  quintum,  posteriorum  librum  quartum  (D.  28, 
6,  13,  5.  'eodem  libro'  §  6  D.  28,  5,  17,  6),  nonum 
(D.  33,  9,  3,  2),  trigensimum  septimum  (D.  4,  3,  9,  3). 
qnod  nunc  legitur  ^libro  posteriorum'  (D.  7,  8,  2,  l)  et 
^libro  Pithanon  scripsit'  (D.  46, 4,  8,  2),  fortasse  Triboniano 
tribuendiim  est,  qui  libri  nxmierum  delevisse  videtur  aeque 
atque  in  Pomponii  et  Mareiani  fragmentis,  ubi  haec  legun- 
tnr  ^Labeo  Hbro  posteriorum'  (D.  40,  7,  21.  18,  1,  45). 

Labeonis  ergo  ipsius  libros  Ulpianus  non  raro  vi- 
detur  adhibuisse,  quamquam  eum  saepe  ex  Pomponio 
liausisse  apparet;  nam  haee  apud  eum  legxmtur  ^Pom- 
ponius  refert  Labeo&em  existimasse'  D.  4,  3,  1,  6.  ^Pom- 
pOBius  . .  .  scribit  Labeonem  existimasse'  D.  4,  4,  13,  1. 
^Pomponiud  . . .  traetat  et  ait  . . .  et  ita  Labeonem  quoque 
existimasse  ait'  D.  32,  52,  8.  aliis  vero  locis  haec  le- 
gontur  ^apud  Labeonem  invenio  relatum'  D.  39,  3,  1,  18. 
^apad  Labeon^m  memini  traetatum'  D.  7,  8,  2,  1. 
cf.  Pernice  I  89.     Krueger  p.  217  n.  161  et  p.  218  f. 

Labeonis  certos  libros  laudant  hi  fere  iurisconsulti: 
ad  edictum  libros  Ulpianus  (D.  50,  16,  19  ^Labeo  libro 
primo  praetoris  urbani'.  D.  4,  3,  9*  ^Labeo  .  .  .  libro 
trigeiisimo  praetoris  peregrini^  D.  11,  4,  1,  5  ^Labeo  libro 
inimo  ad  edictum'),  Pithanon  libros  Pomponius  (D.  50, 
16f  243pr«  ^apud  Labeonem  Pithanon  ita  scriptum  est'), 
£pistulaFum  libros  idem  Pomponius  (D.  41, 3,  30,  1  ^Labeo 
libris  Epifftularum  ait'),  Responsorum  libros  Ulpianus 
(CblL  12,  7,  3  ^Labeo  libro  XV  Responsorum  refert'), 
denique  poateriores  libros  Neratius  (D.  39,  2,  47  ^Labeo 
ifi  libris   posteriorum   scribit'),   Pomponius   (D.  40,  7,  21 


56    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

*Labeo  libro  posteriorum  ita  refert^),  Paulus  (D.  48,  13, 
11,  2,  6  ^Labeo  libro  trigensimo  octavo  posteriorum  . .  .* 
D.  12,  6,  6  pr.  ^Labeo  libris  posteriorum  scripsit',  D.  17, 
2,  65,  6  ^Labeo  . . .  posteriorum  liliris  scripsit'),  Ulpianus 
(D.  28, 5, 13, 5  ^apud  Labeonem  libro  quarto  posteriorum*. 
D.  28,  5,  17,  6  ^Labeo  quarto  posteriorum'.  D.  33,  9,  3,  1 
^Labeo  libro  nono  posteriorum*.  D.  4,  3,  9,  3  ^Labeo  libra 
septimo  posteriorum*.  D.  7,  8,  2,  1  ^apud  Labeonem  me- 
mini  tractatum  libro  posteriorum'),  Marcianus  (D.  18, 1,45 
^Labeo  libro  posteriorum'). 

Ubi  cum  aliis  iurisconsiiltis  coniunctim  laudatur, 
Labeo  plerumque  locum  temporis  rationi  convenientem 
obtinet,  ex.  gr.  apud  Pomponium  (D.  35,  1,  8  ^Trebatium 
et  Labeonem'.  D.  41,  1,  28  ^Labeonem  et  Sabinum^),  apud 
Gaium  (Inst.  I  188  *Q.  Mucium,  Ser.  Sulpicium,  Labe- 
onem'),  apud  Paulum  (D.  17,  1,  22,  10  'Trebatium, 
Ofilium,  Labeonem'  D.  14,  3,  2,  3  ^Servium,  Ofilium, 
Labeonem'  D.  41,  1,  26  pr.    ^Servium  et  Labeonem'  D.  18, 

2,  14,  1.  D.  41,  2,  3,  17  'Labeonem  et  Nervam^    D.  41, 

3,  38  pr.  Labeonem  Neratium'),  apud  Ulpianum  (D.  30, 
30,  2.  43,  21,  3,  1  'Servium  et  Labeonem'.  D.  10,  3,  6,  6. 
40,  7,  3,  11  ^Trebatium  et  Labeonem'.  D.  19,  2,  19,  2 
*Servium,  Labeonem,  Sabinum'.  D.  9,  2,  29,  3  ^Labeonem 
et  Proculum'.  D.  19,  2,  13,  8  ^Labeonem  et  Melam'. 
D.  36,  2,  12,  1  ^Labeonem,  Sabinum  et  Celsum  et  Cassiam 
et  lulianum').  ubi  vero  cum  aliis  illius  fere  aetatis  iuri& 
consultis  laudatur,  primum  locum  obtinet,  scilicet  apud 
lavolenum  in  libris  ex  Labeonis  posterioribus  confecti» 
(D.  28, 6,  39  pr.  ^ex  consilio  Labeonis,  Ofilii,  Cascellii,  Tre- 
batii'.  D.  35,1,  40,4.  49,15,27  'Labeo  Ofilius  Trebatius^ 
D.  33,  10,  10  'Labeo  Ofilius  Cascellius'.  D.  33,  7,  26 
*Labeo  Cascellius  Trebatius'.  D.  18,  1,  79.  24,  3,  66,  1. 
2.  32,  100,  4.  33,  1,  17  pr.  33,  7,  4.  33,  7,  26.  33,  10,  11. 
40,  7,  39,  2.  'Labeo  Ofilius'  D.  40,  7,  39, 1,  4  'Labeo 
Ofilius);  uno  tantum  loco  legitur  ^Ofilius  Labeo*  D.  34, 
2,  39.  Ulpianus  quoque  Labeoni  nonnunquam  primum 
locum    tribuit  (D.  19,  1,  13,  22    'Labeo    et  Trebatius'. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  57 

D.  39,  3,  1,  17  ^Labeo  et  Cascellins').  nbi  iuris  consultos 
aetate  priores  cnm  Labeone  nominat,  lavolenns  quoque 
temporis  rationem  seqnitnr  (D.  40,  7,  39  ^Qnintus  Mncius, 
Gallus  et  ipse  Labeo'). 

Librorum,  quibus  Labeo  laudatur,  si  non  auctores, 
sed  argumenta  inscriptionesque  quaeras,  bi  libri  enume- 
randi  sunt:  ad  Q.  Mucium,  ad  Sabinum,  ad  Yitellium, 
ad  Plautium,  Digestorum  libri,  ad  edictum  praetoris  et 
ad  edictum  aedilium  curulium,  Interdictorum  et  Stipu- 
lationum,  libri  de  iure  fisci,  ad  1.  luliam  et  Papiam, 
de  adulteriis,  Quaestionum,  Membranarum,  Epistularum, 
Yariarum  Lectionum,   Begularum  et  Institutionum  libri. 

Frequt^utissime  Labeo  laudatur  libris  ad  edictum; 
secundum,  si  frequentiam  spectes,  locum  obtinent  libri 
ad  Sabinum,  tertium  libri  ad  legem  luliam  et  Papiam 
et  Epistularum  et  Quaestionum  libri. 

Labeonis  sententias  quasdam  cives  Eomanos  pro 
iure  habuisse  docent  et  Proculus  et  Ulpianus:  'Proculus 
indicat  hoc  iure  nos  uti,  quod  Servio  et  Labeoni  pla- 
ciiisset'  D.  41,  1,  26  pr.  Ulpianus  haec  tradit:  ^Labeo 
scribit  et  hoc  iure  utimur'  D.  4,  9,  1,  4.  ^Labeo  scribit 
eoque  iure  utimur'  D.  39,  2,  16,  10  et  D.  43,  26,  8,  7. 
'Labeo  ait . . .  eoque  iure  utimur'  D.  42,  8,  6,  10.  ^Labeo 
sibi  yideri  ait . . .,  quae  sententia  obtinet'  D.  29,  4,  1,  13. 
alias  yero  Labeonis  sententias  reiectas  esse  et  lavolenus 
et  Pomponius  et  Ulpianus  tradunt.  lavolenus  enim  scribit: 
*ait  Labeo  .  .  .  puto  polius  .  . .  quo  iure  ntimur'  D.  23, 
5,  18  ^Labeo  et  Trebatius  negant  . . .  ego  contra  puto 
.  . .  eoque  inre  utimnr'  D.  18,  1,  79.  Pomponius:  ^Labeo 
. . .  scribit .  . .,  sed  alio  iure  utimur'  D.  33, 85.  Ulpianns: 
*nec  utimnr  Labeonis  sententia^  D.  4,  8,  27, 1. 

Ubi  de  Labeonis  sententiis  sermo  est,  nonnunquam 
legitur  ^existimabat',  ^dicebat',  ^pntabat'^  similia.  itaque 
scriptoris  aetate  banc  Labeonis  sententiam  reiectam  fuisse 
putaverim.  testimonia  secundum  scriptorum  tempora  col- 
loco.  Terentius  Clemens  scribit:  ^Labeo  putabat'  D.  37, 
14,10.     Yenuleius:   ^Labeo   existimabat'  D.  46,  8,  8,  2. 


58    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  IQRIS  CONSULTI 


Paulas:  ^Labeo  putabat'  CoUat.  2,5,2.  Yat.  fr.  1.  ^Labeo 
aeeipiebat'  D.  46,  8,  15.  nipianns:  ^Labeo  putabat'  Yat. 
fr.  60.  D.  39,  2,  30,  1.     'Labeo  dieebat^  D.  4,  2,  14,  9. 

Beliquum  est,  nt  conspeetum  eorum  fragmentorum 
proponam,  quibus  Labeonis  eaedem  sententiae  aut  a  du- 
obus  iuris  consultis  aut  ab  eodem  pluribus  locis  yariata 
^eruntur. 


L 


Celsus  libro  sexto  de- 
cimo  Digestorum  D.  28,  5, 
60  pr.  —  Liber  homo  cum 
tibi  servirety  heres  institutus 
iufisu  tuo  adiit.  Trebatius 
esse  eum  heredem,  Labeo 
tunc  non  esse  beredem,  si 
necesaitate  id  fecerit^  non 
quod  alioquin  yellet  obligari. 


Pomponius  librotertio  ad 
Sabinum  D.41, 1,19.  —  Tre- 
batius,  si  liber  homo  bona 
iide  seryiens  iussu  eius  cui 
seryiet,  hereditatem  adisset, 
heredem  ipsum  fieri  nec 
interesse  quid  senserit  [sed 
quid  fecerit].  Labeo  con- 
tra,  si  ez  necessitate  id 
fecisset;  quod  si  ita,  ut  et 
ipse  yeUet,  ipsum  lieri 
heredem. 


n. 


Gell.4,2, 12.  —  eum.., 
cui  dens  deesset,  Servius 
rethiberi  posse  respondit, 
Labeo  in  causa  esse  ret- 
hibendi  negayit:  nam  et 
magna,  inquit,  pars  dente 
aliquo  carent,  neque  eo  magis 
plerique  homines  morbosi 
sunty  et  absurdum  admodum 
est  dicere,  non  sanos  nasci 
homines,  quoniam  cum  in- 
fantibus  non  simul  dentes 
gignuntur. 


Paulus  libro  undecimo 
ad  Sabinum  D.  21, 1, 11.  — 
Cui  dens  abest,  non  est 
morbosus :  magna  enim  pars 
hbminum  aliquo  dente  caret 
neque  ideo  morbosi  sunt, 
praesertim  cum  sine  denti- 
bus  nascimur  nec  ideo  minus 
sani  sumus  donec  dentes 
habeamus,  alioquin  nulliis 
senex  sanus  esset. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO 


59 


m. 


•  Panlus  libro  quadrage- 
inmo  nono  ad  edictum  D.  39, 
3,2,8.  —  Labeo  ait,  cum 
quaeritnr,  an  memoria  ex- 
stet  fiacto  opere,  non  diem 
et  consulem  ad  liquidum 
exquirendum,  sed  sufficere, 
si  quis  sciat  factum  esse, 
hoc  est,  si  factum  esse  non 
ambigatur;  nec  utiqne  ne- 
cesse  esse  superesse  qui 
meminerint,  yenim  etiam  si 
qui  audierint  eos,  qui  me- 
moria  tenuerint. 


Labeo  libro  septimo  Pi- 
thanon  a  Paulo  epitomatoitun 
D.  22,  3,  28.  —  Si  arbiter 
animadTertere  debeat,  an 
operis  feicti  memoria  exstet^ 
hoc  ei  quaerendum  est,  an 
aUquis  meminerit  id  opus 
factum  esse. 


IV. 


Celsus  libro  sexto  Dige- 
storum  D.  12,  1,42,  1.  — 
Labeo  ait,  cum  decem  dari 
curari  stipulatus  sis,  ideo 
non  posse  te  decem  dare 
oportere  intendere,  quia 
etiam  reum  locupletiorem 
dando  promissor  liberari 
ppssit.  quo  scilicet  signi- 
ficat  non  esse  cogendum 
eum  accipere  iudicium,  si 
reum  locupletem  offerat. 


Ulpianus  libro  secundo 
ad  edictum  D.  45,  1,  67,  1. 
—  Eum,  qui  decem  dari 
sibi  curari  stipulatus  sit, 
non  posse  decem  petere,  quo- 
niam  possit  promissor  reum 
locupletem  dando  liberari, 
Labeo  ait,  idque  et  Celsus 
libro  sextoDigestorumrefert. 


V. 


Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  sexto  ad  edictum 
D.  47,  9,  3,  7.  —  quod  ait 
praetor  de  damno  dato,  ita 
demum  locum  habet,  si  dolo 


Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  primo  ad  edictum 
D.  43, 24, 7, 4.  —  Est  et  alia 
exceptio,  de  qua  Celsus  dubi- 
tat,  an  sit  obicienda,  ut  puta 


60    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 


si  incendii  arcendi  caas& 
vicini  aedes  intercidi  et 
quod  vi  aut  clam  mecum 
agatur  aut  damni  iniuria. 
Gallus  enim  dubitat,  an 
excipi  oporteret:  ^quod  in- 
cendii  defendendi  causa 
factxun  non  sit*.  Serviu» 
autem  ait,  si  id  magistra- 
tus  fecisset,  dandam  esse, 
priyato  non  esse  idem  con- 
cedendum;  si  tamen  quid 
vi  aut  clam  factum  sit  ne- 
que  ignis  usque  eo  perve- 
nisset,  simpliciter  litem 
aestimandam;  si  pervenisset, 
absolvi  eum  oportere.  idem 
ait  esse,  si  damni  iniuria 
actum  foret,  quoniam  nuUam 
iniuriam  aut  damnum  dare 
videtur  aeque  perituris  aedi- 
bus.  quod  si  nullo  incendio 
id  feceris,  deinde  postea 
incendium  ortum  fuerit,  non 
idem  erit  dicendum,  quia 
non  ex  post  facto,  sed  ex 
praesenti  statu  damnum  fac- 
tum  sit  nec  ne,  aestimari 
oportere  Labeo  ait. 

VI. 
nipianus  libro  septimo  decimo  ad  Sabinum. 


damnum  datum  sit . . .  quem- 
admodum  ergo  procedit, 
quod  Labeo  scribit,  si  defen- 
dendi  mei  causa  vicini  aedi- 
ficium  orto  incendio  dissi- 
paverim,  et  meo  nomine  et 
familiae  iudicium  in  me 
dandum?  cum  enim  defen- 
dendarum  mearum  aedium 
causa  fecerim,  utique  dolo 
careo.  puto  igitur  non  esse 
verum,  quod  Labeo  scribit. 
an  tamen  lege  Aquilia  agi 
cum  hoc  possit?  et  non 
puto  agendum;  nec  enim 
iniuria  hoc  fecit,  qui  se 
tueri  voluit,  cum  alias  non 
posset.  et  ita  Celsus  scribit. 


D.  7,  1,  12  pr.   —   Ar- 

boribus  evolsis  vel  vi  ven- 
torum  deiectis  usque  ad 
usum  suum  et  villae  posse 
usufructuarium  ferre  Labeo 


Vat.fr.  71.  —  similiterde 
ligno  <^Labeo  ait)>  usque  ad 
usum  suum  ^et  villae  posse 
usufructuarium  ferre  nec 
materia     eum     pro     ligno 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO 


61 


ait,  nec  materia  emn  pro 
ligno  nsnriun,  sihabeatnnde 
utatnr  ligno. 


nsnmm,  si^  habeat  nnde 
ntatnr  li^gno^.  idem  ait 
nsnrom  enm  ^arboribns 
evulsis  vel  vi  ventomm> 
etiam  deiectis. 


m 


Ulpianns 

D.  7,  1,21.  —  Si  servi 
nsnsfrnctns  sit  legatns,  qnid- 
qnid  is  ex  opera  sna  ad- 
qnirit  vel  ex  re  frnctnarii, 
ad  enm  pertinet,  sive  sti- 
puletnr  sive  ei  possessio 
fuerit  tradita.  si  vero  heres 
institntns  sit  vel  legatnm 
acceperit,  Labeo  distingnit, 
cnins  gratia  vel  heres  in- 
stitnitiu:  vel  legatnm  acce- 
perit. 


eodem  libro. 

Vat.  fr.  Tl'*.  —  videndum, 
si  f<[mctn8  servi  legatns  sit> 
—  qnid  contineatur  legato. 
quidqnid  is  ex  opera  s^na 
adqnirit  vel  ex  re  fructuarii, 
ad  enm  pertinet,>  sive  man- 
cipio  accipiat  sive  stip^nle- 
tnr  sive  ei  possessio  fuerit 
tradita.>  similiter  legatario 
adqnirit  et  si  he<^res  insti- 
tutns  sit  vel  legatnm  acce- 
perit,>  nec  recte  de  hoc 
pnto  quaeri,  qnamvis  Labeo 
distin<^gnat,  cnius  gratia  vel 
heres  instituitnr  vel  legatnm 
acceperit)>. 


VIII. 


Ulpianns  libro  octavo 

CoUat.  12,  7,  3.  —  si 
qnis  insnlam  volnerit  exn- 
rere  et  ignis  etiam  ad  vi- 
cini  insnlam  pervenerit, 
Aqnilia  tenebitnr  lege  vi- 
eino  etiam,  non  minus  in- 
qnilinis  ob  res  eomm  exu- 
stas,  et  ita  Labeo  libro  XV 
Responsornm  refert. 


decimo  ad  edictnm. 

D.  9,  2,  27,  8.  —  Si  quis 
insulam  volnerit  meam  exn- 
rere  et  ignis  etiam  ad  vi- 
cini  insnlam  pervenerit, 
Aqnilia  tenebitnr  etiam  vi- 
cino;  non  minns  etiam  in- 
qnilinis  tenebitnr  ob  res 
eomm  exnstas. 


62    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 


Labeolibrosexto 
posteriomm  alavo- 
leno  epitomatoram 
D.24,1,66.— Quod 
vir  ei,  quae  nondum 
yiripotens  nupserit, 
donaverit,  ratum 
futurum    existimo. 


IX. 

XJlpianus  libro 
trigesimo  tertio  ad 
Sabitium  D.  24,  1, 
32,  27.  —  Si  quis 
sponsam  habuerit, 
deinde  eandem  uxo- 
rem  duxerit  cum 
non  liceret,  an 
donationes  quasi  in 
sponsalibns  factae 
valeant,  videamus. 
et  lulianus  tractat 
banc  quaestionem 
in  minore  duodecim 
annis,  si  in  domum 
quasi  mariti  in- 
matura  sit  deducta; 
ait  enim  hanc  spon- 
sam  esse,  etsi  uzor 
non  sit.  sed  est 
verius,  quod  Labe- 
oni  videtur  et  a  no- 
bis  et  a  Papiniano 
Jibro  decimo  Quae- 
stionum  probatum 
est,  ut,  si  quidem 
praecesserint  spon- 
salia,  durent,  quam- 
vis  iam  uxorem 
esse  putet  qui 
duxit;  si  vero  non 
praeeesserint,  ne 
que  Bponsalia  esse, 
quoniam  non  fu; 
erunt,  neque  nup- 


Ulpianus  Ubro 
trigesimo  quinto  ad 
edictum  D.  23, 1, 9. 
—  Quaesitum  est 
apud  lulianum,  an 
sponsalia  sint,  ante 
duodecimum  an- 
num  si  fuerint  nup- 
tiJBke  cdebratae,  et 
semper  Labeonis 
sententiam  probavi 
existimantis,  si  qui- 
dem  praecesserint 
sponsalia,  durare 
ea,  quamvis  in 
domo  loco  nuptae 
esseeoeperit;  si  vero 
non  praecesserint, 
hoc  ipso  quod  in 
domum  deducta  est, 
non  videri  sponsalia 
facta.  quam  sen- 
tentiam  Papinianus 
quoque  probat. 


7.  M.  ANTISTIDS  LABEO 


63 


tias,  qiiod  nuptiae 
eese  non  potoerant, 
ideoqoe  si  spon- 
salia  antecesserint, 
valet  donatio. ' 


Ulpianus  libro  sexto  ad 
edictmn  (praetoris).  D.  3, 2, 
4,  4  =  D.  47,  15,  Ipr.  — 
piaevaricator  .  .  .  est  qnasi 
varicator,  qni  diversam  par- 
tem  adinyat  prodita  caasa 
saa.  qaod  nomen  Labeo  a 
Taria  eertatione  tractnm  ait; 
nam  qai  praevaricator,  ex 
utraqae  parte  constitit,  qain 
immo  ex  adyersa  (ex  altera 
D.  47,  16,  Ipr.). 


Ulpianas  libro  primo  de 
adalteriis  D.  50, 16, 212.  — 
Praeyaricatores  eos  appella- 
mns,  qai  caaeam  adyersariis 
suis  donant  et  ex  parte  acto- 
ris  in  partem  rei  concedant: 
a  yari[c]ando  enim  prae- 
yaricatores  dicti  sant. 


L   Besponsa. 

Labeonem  populo  admisso  consulentibas  respondisse 
Gellias  13,  10, 1  tradit  (^consnlentibas  de  iure  pablice  re- 
sponsitayit').  ios  tamen  illad  respondendi,  quod  ex  Octayiani 
Aogasti  temporibos  a  principibus  dabatur  (Pomponias  §49)\ 
iUom  babaisse  yix  caiquam  est  credibile.  neqae  enim  fieri 
potoit,  ut  ant  Octayianos  Labeoni,  ut  erat  animo  a  Ca^are 
alienissimo,  ias  respondendi  offerret  aat  ille  oblatam  ac- 
-cipere  yellet.  nibilominas  in  eo  genere  plarimum  illam 
yalaisse  inde  apparet,  qnod  non  pauca  eius  responsa  a 
posterioribas  tradantar. 

Non  raro  cam  aliis,  inprimis  Ofilio,  Cascellio,  Trebatio 
de  eadem  re  yidetur  consultus  esse  aut  idem  aat  aliud 

1  Qnod  Fomponius  §§  48.  49  inter  se  pug^nantia  yidetur 
referre,  cum  Mommseno  legendum  esse  puto  'Sabinus  in  equestri 
ordine  [foit  et]  publice  primus  respondit'.    cf.  Krueger  p.  150. 


64    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

yel  contrarium  respondentibns.  legimus  enim  haec  ^Trebatius 
Ofilius  Labeo  responderunt'  D.  17,  1,  22,  10  vel  ^Labeo 
Ofilius  responderunt'  D.  40,  7,  39,  4  vel  ^Labeo  Trebatius 
responderunt'  D.  40,  7,  39,  2  vel  ^Labeo  Ofilius  Trebatius 
responderunt'  D.  35,  1,40,  4.  49,  15,  27  vel  *ex  consilio 
Labeonis  Ofilii  Cascellii  Trebatii'  D.  28,  6,  39  pr.  sed  et 
baec  legimus:  ^Trebatium  contra  Labeonem  respondisse 
dicunt'  GelL  4,  2,  9.  quod  in  Digestis  contraria  responsa 
non  aperte  inveniuntur  (cf.  vero  'Trebatius  ...  ait  • . . 
Labeo  contra'  D.  18,  6,  1,  2.  ^Trebatius  negat  ...  Labeo 
contra'  D.  26, 2, 33.  28, 8, 11. 43,  24,  23, 3),  id  Tribonianum 
effecisse  putandum  est  talia  vel  non  recipientem  vel 
mutantem. 

Fortasse  responsum  Labeonis  traditum  est  a.  768/15 
datum,  illud  dico  in  lavoleni  libro  IX  ex  posterioribus 
Labeonis  D.  19, 2, 57  servatum>  quod  cum  tempestate,  de 
qua  Tacitus  ann.  1,  76  narrat,  cohaerere  potest. 

Labeo  responsa  per  litteras  data  argumentis  instruxit. 
cf.  D.  35,  1,  40,  2.  33,  7,  25  (boc  est  contra  Tuberonem, 
illud  contra  Ofilium  responsum).  quae  argumenta  fortasse 
non  tam  parti,  quam  iudici  proposuit;  nam  quod  Pom- 
ponius  §  49  ait:  ^plerumque  iudicibus  ipsi  scribebant 
(sc.  iuris  consulti)',  in  Labeonem  quoque  cadere  videtur. 

Responsa  eius  partim  in  Besponsorum  partim  in  poste- 
rioribus  libris  videntur  extitisse.  nihilo  minus  quae  aeta- 
tem  tulerunt,  hoc  loco  collocare  idoneum  duxi.  ceterum 
de  nonnuUis  sententiis  a  me  allatis  recte  dubitari  potest, 
utrum  in  responsis  habendae  sint  necne.  de  Besponsorum 
libris  V.  infra. 

Be  testameniis. 
■Be  heredis  institutume. 

1.  D.  28,  7,20.  Labeo  libro  secundo  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Midier,  qtuze  viro  siw  ex 
dote  dictam^  pecuniam,  debehat,  virum  heredem  ita  in- 

1   Trib,  promissam. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  65 

stiiueraty  si  eam  pecuniam,  qmm  doti  dixisset  neque 
petisset  neque  exegisset  puto,  si  vir  denuntiasset  ceteris 
heredihus  per  se  non  stare,  quominus  acceptum  faceret 
id  quod  ex  dote  sibi  deberetur,  staUm  eum  heredem  fu- 
tu/rum,  quod  si  solus  heres  instituttds  eisset  in  tali  con- 
dicione,  nihilo  minus  puto  statim  eum  heredem  futurum, 
quia  advvatog  condicio  pro  non  scripta  acdpienda  est. 

Cf.  D.  30,  104,  1  lulianus  ad  Urseium  Ferocem  ad- 
notans  Labeonis  verba  repetit:  . .  ^quod  &dvvaTog  condicio 
pro  non  scripta  habetur.' 

2.  D.  28,  6,  39  pr.  lavolenus  libro  primo  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Cum  ex  filio  quis  duos  nepotes 
impuberes  habebat,  sed  alterum  eorun^  in  potestate, 
alterum  non,  et  vellet  utrumque  ex  aequis  partibus 
heredem  habere  et,  si  quis  ex  his  impubes  decessisset, 
ad  alterum  partem  eius  transferre,  ex  consilio  Labeonis 
Ofilii  Cascellii  Trebatii  eum  quem  in  potestate  habebat 
8olum  heredem  fecit  et  ab  eo  alteri  dimidiam  partem 
hereditatis,  cum  in  suam  tutelam  venisset,  legavit; 
quod  si  is  qui  in  potestate  sua  esset,  impubes  de- 
cessisset,  alterum  heredem  ei  substituit. 

Labeo  fortasse  solus  consultus  ita  respondit,  ut 
Ofilium  Cascellium  Trebatium  secum  consentire  declararet. 
cf.  I  p.  396. 

Be  legatis, 
Be  fundo  legato, 

3.  D.  ,35, 1,  40,  4.  Idem  (lavolenus)  libro  secundo 
ex  posterioribus  Labeonis.  —  Qui  dotalem  fundum 
nullum  habebat,  ita  legaverat:  ^fundum  Cornelianum, 
quem  i]Ia  mihi*  doti  dedit,  ei  heres  dato'.  Labeo  Ofi- 
lius  Trebatius  responderunt  fundum  nihilo  minus  le- 
gatuin  esse^  quia,  cum  fundus  Cornelianus  in  rerum 
natura  sit,  demonstratio  falsa  legatum  non  peremit. 

1   Trtb.  promisisset. 

larispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.    II.  5 


66    I.  AETATIS  AUGDSTI  ET  TIBERII  lURlS  CONSULTI 

4.  D.  33^  7;  4.  lavolenns  libro  secundo  ex  poste- 
rioribns  Labeonis.  —  Cum  qnidam  duos  fundos  iunctos 
haberet  et  ez  altero  boves,  cum  opus  fecissent,  in 
altemm  reverterentur,  utrumque  fundum  cum  instru- 
mento  legaverat.  Labeo  Trebatius  boves  ei  fundo 
cessuros  putant,  ubi  opus  fecissent,  non  ubi  manere 
consuevissent  ... 

Be  fundi  instrumento  legato. 

5.  D.  33,  7,  25  pr.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Fundi  instrumento  legato  id 
pecus  cedere  putabat  Tubero,  quod  is  fandus  sustinere 
potuisset;  Labeo  contra.  quid  enim  fiety  inquit,  si,  cum 
mille  oves  fundus  sustinere  potuisset^  duo  milia  ovium 
in  eo  fundo  fuerint?  quas  oves  potissimum  legato  ces- 
suras  existimabimus?  nec  quaerendum  esse,  quid  de- 
buisset  parari  pecoris  instrumenti  fundi  causa,  sed 
quid  paratum  esset;  non  enim  ex  numero  aut  multi- 
tudine  legata  aestimandum  esse. 

6.  D.  ibid.  §  1.  —  Quidam  cum  in  fundo  figlinas 
haberet,  figulorum  opera  maiore  parte  anni  ad  opus 
rusticum  utebatur,  deinde  eius  fundi  instrumentum 
legaverat.  Labeo  Trebatius  non  videri  figulos  in  in- 
^trumento  fandi  esse. 

De  servo  legato. 

7.  D.  33,8,22,1.  Labeo  libro  secundo .  posterio- 
rum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Dominus  servum 
qui  cum  eo  vicarium  communem  Jiabehaty  testamento 
manumiserat  et  peculium  ei  legaverat,  deinde  ipsum 
vicarium^  qui  communis  erat,  nominatim  et  ipsi  et 
libertae  suae  legaverat  respondi  partem  quartam  libertaey 
reliquam  partem  liberti  futuram. 

Be  vino  legato, 

8.  D.  33, 1,17,1.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Tini  Falerni,  quod 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  67 

domi  nasceretur^  quotannis  in  annos  singulos  binos 
culeos  heres  meus  Attio  dato'.  etiam  pro  eo  anno^ 
quo  nihil  vini  natum  est,  deberi  duos  culeos^  si  modo 
ex  yindemia  ceterorum  annorum  dari  possit. 

De  supeUectili  hgata. 

9.  D.  33,  10, 10.  lavolenus  libro  tertio  ex  poste- 
rioribus  Labeonis.  —  Qui  vestem  omnem  et  res  plu- 
rium  generum  supellectilis  expenso  ferre  solitus  erat, 
is  uxori  supellectilem  legaverat.  .  .  negabant  vestem 
legato  cessuram  Labeo  Ofilius  Cascellius,  quia  non 
posset  videri  vestis  appellatione  supellectilis  contineri. 

10.  D.  33, 10, 11.  Idem  libro  decimo  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Yasa  aenea  salientis  aquae  posita, 
item  si  quid  aliud  magis  deliciarum  quam  usus  causa 
paratuni  esset,  non  esse  supellectilis  Labeo  Trebatius 
putant. 

11.  D.32,30pr.  Labeo  libro  secundo  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Q%ii  quaUuor  pocula 
oleaginea  hcASat,  ita  legavit:  ^pocula  oleaginea  paria 
duo\  respondi  unum  par  legatum  esse,  quia  non  ita 
esset:  %ina  pa/ria^  neque  ita:  ^poculorum  paria  duo\ 

De  argento  Ugato, 

12.  D.  34,  2,  39, 1.     lavolenus  libro  secundo  ex 

posterioribus  Labeonis.  —  Cum  ita  legatum  esset:  ^ar- 

gentum  quod  domo  mea  erit  cum  moriar',  Ofilius  nec 

quod    depositum    a    se   nec    quod    commodatum   reli- 

quisset  argentum  legatum  videri  respondit.    idem  Cas- 

cellius  de  commodato.     Labeo,  quod  depositum  esset, 

ita  deberi,  si   praesentis  custodiae  causa,  non  perpe- 

tuae  veluti  <^in5  thensauro   depositum  esset,  quia  illa 

verba  *quod   domo  mea  erit'  sic  accipi  debere  ^esse 

solebat'. 

Be  testtidineis  legatis. 

13.  D.  32,  100,  4.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Cui  testudinea  legata  essent, 

5* 


68     I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

ei  lectos  testudineos  pedibus  inargentatis  deberi  Labeo 
Trebatius  responderunt. 

De  mundo  mutiehri  legato, 

14.  D.  34,  2,  39pr.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Si  uxori  mundus  muliebris 
legatus  esset,  ea  tantummodo  deberi  Ofilius  Labeo 
responderunt;  quae  ex  his  tradita  utendi  causa  uxori 
a  viro  fuissent;  aliter  enim  intefpretantibus  summam 
fore  captionem,  si  Yascularius  aut  faber  argentarius 
uxori  ita  legasset. 

De  pecunia  legata. 

15.  D.  33,l,17pr.  Labeo  libro  secttndo  posterioruni 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Legatum  ita  est:  *Attiae, 
dohec  nubat,  quinquaginta  damnas  esto  heres  meus 
dare'  neque  adscriptum  est  ^in  annos  singulos'.  Labeo 
Trebatius  praesens  legatum  deberi  putant.^ 

16.  D.  35, 1,  40,  2.  Idem  (lavolenus)  libro  secundo 
ex  posterioribus  Labeonis.  —  Quidam-  Titio  centum 
legaverat,  deinde  infra  ita  iusserat:  ^quas  pecunias 
cuique  legavi,  eas  heres  meus,  si  mater  mea  moritur, 
dato'.  mortuo  patre  familias  Titius  vixerat  et  viva 
matre  familias  decesserat.  mortua  matre  heredibus. 
Titii  legatum  deberi  Ofilius  respondit,  quoniam  non 
sub  condicione  esset  legatum,  sed  ante  legatum  pure, 
deinde  dies  solvendi  adiecta.  videamus ,  inqnit  Labeo, 
ne  id  falsum  sit,  quia  nihil  intersit,  utrum  ita  scri- 
batur:  ^quas  pecunias  cuique  legavi,  eas  heres  meus, 
si  mater  mea  moritur,  dato'  an  ita:  ^nisi  mater  mea 
moritur,  ne  dato';  utrubique  enim  sub  condicione  vel 
datum  vel  ademptum  esse  legatum. 

Quod  lavolenus  adicit:  ^Labeonis  responsum  probo', 
dubium  est,  utrum  Labeo  ipse  quoque  de  proposita  re 
iustum  responsum  dederit  an  tantummodo  de  Ofilii  responso 
iudicaverit  lavolenusque   improprie   id  responsum  dixerit. 

1  Fl  putat. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  69 

De  peculio  legato. 

17.  D.  33,  8,  22  pr.  Labeo  libro  secundo  poste- 
riorum  a  lavoleno  epitomatorun].  —  DomintiS  servum 
testamento  manumiserat  et  ei  peculium  legaverai.  is 
servus  mille  nummos  domino  debuerat  et  eos  heredi  solvit. 
re^ondi  omnes  eas  res  deheri  orcinOy  si  pecuniam  ordnus 
quam  debuerat  solvisset 

De  fiructu  hortorum  conductorum  Ugato, 

18.  D.  32,  30, 1.  Labeo  libro  secundo  posterio- 
rum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Qui  hortos  ptMicos 
a  re  puhlica  conductos  hahebaty  eorum  hortorum  fructus 
usque  ad  lustrum  quo  conducti  essent,  Aufidio  legaverat 
et  heredem  eam  conductionem  eorum  hortorum  ei  dare 
damnaverat  sinereque  uti  eum  et  frui.  respondi  heredem 
teneri  sinere  frui;  hoc  amplius  heredem  mercedem  quo- 
que  hortorum  rei  puhlicae  praestaturum. 

De  liberlate  testamento  data, 

19.  D.  40,  7,  39,  4.  'lavolenus  libro  quarto  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  'Si  Stichus  Attiae  mille 
nummos  dederit,  liber  esto'.  Attia  vivo  testatore  de- 
cessit.  non  posse  Stichum  liberum  esse  Labeo  Ofilius 
responderunt. 

20.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  heres  servo  pecuniam 
ad  negotiandum  dedisset,  statuliberum  eam  ipsam 
numerando  liberari  ex  testamento  non  posse  Labeo 
Trebatius  respondernnt,  quia  reddere  eam  magis  quam 
darevidereJ.  ^    ^ 

21.  D.  ibid.  §  1.  —  *Stichus  liber  esto,  quando 
aes  alienum  meum  solutum  creditoribusve  meis  satis- 
factum  erit'.  quamvis  heres  locuples  extitisset,  tamen 
non  prius  Stichum  liberam  futurum,  quam  creditores 
pecuniam  aut  satis  accepissent  aliove  quo  modo  sibi 
cavissent,  Labeo  Ofilius  responderunt. 


70    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

22.  D.  28,  8,  11.  lavolenus  libro  quarto  ex 
posterioribas  Labeonis.  —  Qui  filium  libertinum  habebat, 
heredem  eum  iustituerat,  deinde  ita  scripserat:  ^si 
mihi  filius  nullus  erit,  qui  in  suam  tutelam  veniat, 
tum  Dama  servus  liber  esto'.  <nullus  uisi>  is  filius 
pupillus  libertinus  erat.  quaerebatur,  si  Dama  liber 
esset.  Trebatius  negat,  quia  filii  appellatione  liber- 
tinus  quoque  contineretur;  Labeo  contra,  quia  eo  loco 
verum  filium  accipi  oportet. 

^  Be  dote. 

23.  D.23,4,  32  pr.  lavolenus  libro  sexto  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Uxor  viro  fundum  aestimatum 
centum  in  dotem  dederat,  deinde  cum  viro  pactum 
conventum  fecerat,  ut  divortio  facto  eodem  pretio 
uxori  vir  fundum  restitueret.  postea  volente  uxore 
vir  eum  fundum  ducentorum  vendiderat,  et  divortium 
erat  factum.  Labeo  putat  viro  potestatem  fieri  debere, 
utrum  velit  ducenta  vel  fundum  reddere,  neque  ei 
pactum  conventum  remitti  oportere. 

lavolenus  in  adnotatione  adiecta  Labeonem  hoc  ^re- 
spondisse'  ait. 

24  D.  24,  3,  66,  4.  lavolenus  libro  sexto  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Mulier  quae  centum  dotis 
apud  virum  habebat,  divortio  facto  ducenta  a  viro 
errante  stipulata  erat.  Labeo  putat,  quanta  dos  fuisset, 
tantam  deberi,  sive  prudens  mulier  plus  esset  stipulata 
sive  imprudens. 

25.  D.  ibid.  §  2.  —  Filia  familias  divortio  facto 
dotem  patri  reddi  iusserat,  deinde  parte  dotis  perso- 
luta  pater  decesserat.  reliquam  partem,  si  nec  dele- 
gata  nec  promissa  [novandi  animo?]  patri  fuisset, 
mulieri  solvi  debere  Labeo  Trebatius  putant. 

26.  D.  ibid.  §  1.  —  Servis  uxoris  vir  nummos  in 
vestiarium  dederat,  quo  parato  deinde  intra  annum 
divortium    intercesserat.      placuit    Labeoni    Trebatio, 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  71 

qualia  Yestimenta  post  diyortium  esseut,  talia  viro 
reddi.  idem  iuris  futurum  fuisset^  si  ipsa  vestimenta 
yir  emisset  et  servis  dedisset;  quod  si  yestimenta 
non  redderentur,  tum  yirum  pretium  in  dote  com- 
pensaturum. 

Be  tutela, 

27.  D.  26,  2,  33.  layolenus  libro  octayo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Tutoribus  ita  datis  ^Lucium 
Titium  tutorem  do.  si  is  non  yivit,  tum  Gaium 
Flautium  tutorem  do'  Titius  yixerat  et  tutelam  gesse- 
raty  deinde  mortuus  erat  Trebatius  negat  ad  Flau- 
tium  pertinere  tutelam,  Labeo  contra. 

De  possessione  et  usucapime, 

28.  D.  41,  2,  3, 17.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  658®).  —  Labeo  et  Nerya  filius 
responderunt  desinere  me  possidere  eum  locum,  quem 
flumen  aut  mare  occupayerit. 

29.  D.  41,  3,  8  pr.  Faulus  libro  duodecimo  ad 
edictum  (P.  232).  —  Labeo  Neratius  responderunt  ea, 
quae  seryi  peculiariter  nancti  sunt,  usucapi  posse,  quia 
haec  etiam  ignorantes  domini  usucapiunt. 

J)e  emptione  venditione. 
De  fimdo  vendito. 

30.  D.  18,  1,  78, 1.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  layoleno  epitomatorum.  —  Fundum  db  eo 
emistiy  cuius  filii  postea  tutelam  administraSy  nec  vaeuam 
(iccepisti  possessionem.  dixi  tradere  te  tibi  possessionem 
hoc  modo  posse^  ut  pupillus  et  famUia  eius  decedat  de 
fundOy  tunc  demum  tu  ingrediaris  possessionem. 

cf.  D.  8,  1,  20.  lavolenus  libro  V  ex  posterioribus 
Labeonis: . .  •  nulla  eius  modi  iuris  vacua  traditio . . .  6ai.IV 
131*  ...  si  yerbi  gratia  ex  empto  agamus,  ut  nobis  fundus 
mancipio   detur,  debemus  boc  modo  praescribere  ^ea  res 


72    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

agatur  de  fundo  mancipando',  ut  postea,  si  velimos  va- 
Guam  possessionem  nobis  tradi  — . 

31.  D.  18,  1,  79.  lavolenus  libro  quinto  cx 
posterioribus  Labeonis.  —  Fundi  partem  dimidiam  ea 
iege  vendidisti,  ut  emptor  alteram  partem^  quam  reti- 
nebas,  annis  decem  certa  pecunia  in  annos  singnlos 
conductam  habeat.  Labeo  et  Trebatius  negant  posse 
ex  vendito  agi,  ut  id  quod  convenerit  fiat. 

32.  D.  18, 1, 78 pr.  Labeo  libro  quarto  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Fistulas  emptori  acces- 
suras  in  lege  dici/um  erat  quaerebatury  an  castellum^ 
ex  quo  fistulis  aqua  duceretur,  a^cederet  respondi  appa- 
rere  id  actum  esse,  ut  id  quoque  accederet^  licd  scriptura 
non  continetur. 

Be  mandpio  vendito. 

33.  Gell.  4,  2,  7.  —  Labeonem  respondisse  aiunt^ 
rethiberi  posse  (eunuchum)  quasi  morbosum. 

^Eunuchi  e  Syria  Aegyptoque'  a  Cicerone  orat.  70, 
232  nominantur.  in  lustiniani  Digestorum  libris  eunu- 
chorum  nomen  non  reperitur,  sed  praeter  spadones  tan- 
timi  ^castratorum'  et  Hhlibiarum'  vel  ^thlasiarum'  (D.  60, 
16, 128).  in  lustiniani  Codice  titulus  4, 42  est  ^de  eunuchis*. 
Octavianus  Augustus  in  orbe  Bomano  eunuchos  fieri  et 
venire  videtur  prohibuisse  (cf.  Zimmermann,  Ephesos 
S.  106  f.),  unde  Labeonis  de  servo  eunucho  responsum 
ante  illud  tempus  datum  esse  cognoscitur. 

34.  Gell.  ibid.  §  9.  —  De  sterili  . . .  muliere,  si 
nativa  steriUtate  sit,  Trebatium  contra  Labeonem  re- 
spondisse  dicunt.  nam  cum  rethiberi  eam  Labeo  quasi 
minus  sanam  putasset,  negasse  aiunt  Trebatium  ex 
edicto  agi  posse  . . . 

J)e  hcatione  conducfione. 
Be  fundo  locato. 

35.  D.  39, 3,  5.  Paulus  libro  quadragensimo  nono 
ad  edictum  (P.  633).   —   Si  colonus  insciente  domino 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  73 

opns  fecerit^  ex  quo  aqua  vicino  noceat^  Labeo  respondit 
colonum  interdicto  quod  vi  aut  clam  teneri^  dominum 
vero  fundi  aquae  pluviae  arcendae  actione,  quia  is 
solus  restituere  opus  potest;  sed  patientiam  dumtaxat 
eum  praestare  debere^  si  ei  damni  infecti  stipulatione 
caveatur,  et  si  quam  inpensam  in  restitutione  operis 
fecerit,  consecuturum  a  colono  locati  actione  [nisi  si 
quis  ideo  non  putet^  quoniam  non  fuerit  necesse  ipsum 
restituere].  sed  si  iussu  domini  fecisset^  etiam  inter- 
dicto  dominum  teneri. 

Be  doma  facienda  locata, 

36.  D.  19,  2,  60,  3.  Labeo  posteriorum  libro 
qninto  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Lege  dicta  domus 
facienda  locata  erat  ita,  ut  probatio  atit  imprcbatio  loca- 
toris  aut  heredis  eius  esset.  redemptor  ex  voluntate 
locatoris  quaedam  in  opere  permutaverat  respondi  opus 
quidem  ex  lege  dicta  non  videri  factum,  sed  guoniam  ex 
voluntate  locatoris  permutatum  esset,  redemptorem  absolvi 
dehere. 

De  mandato, 

37.  D.  17, 1,  22, 10.  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  487).  —  Si  curator  bonorum  ven- 
ditionem  quidiem  fecerit,  pecuniam  autem  creditoribus 
non  solverit,  Trebatius  Ofilius  Labeo  responderunt 
Iiis  qui  praesentes  fuerunt,  competere  adversus  eum 
mandati  actionem,  his  autem  qui  absentes  fuerunt, 
negotiorum  gestorum  actionem  esse. 

De  commodato, 

38.  D.  9,  2,  57.  lavolenus  libro  sexto  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Equum  tibi  commodavi.  in  eo 
tu  cum  equitares  et  una  complures  equitarent,  unus 
ex  his  irruit  in  equum  teque  deiecit  et  eo  casu  crura 
eqoi  fracta  sunt.    Labeo  negat  tecum  ullam  actionem 


74    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

esse,  sed  si  equitis  culpa  factum  esset^  cum  equite; 
sane  non  cum  equi  domino  agi  posse. 

Ad  legem  Aguiliam. 

39.  Collat.  12, 7, 3.  —  . . .  si  quis  insulam  voluerit 
exurere  et  ignis  etiam  ad  vicini  insulam  pervenerit, 
Aquilia  tenebitur  lege  vicino  [etiam];  non  minus  inqui- 
linis  ob  res  eorum  exustas^  et  ita  Labeo  libro  XY 
Responsorum  refert. 

cf.  D.  9,  2,  27,  8  supra  p.  61. 

? 

40.  D.  12,  2,  41.  Pomponius  libro  singulari  Regu- 
larum  (P.  373).  —  Labeo  etiam  absenti  et  ignoranti 
iuris  iurandi  gratiam  fieri  posse  respondit. 

II.    De  iure  pontificio  commentarii. 

Nominantur  libri  secundum  Verrium  Flaccum  a  Festo 
p.  351^  ^Antistius  Labeo  in  commentario  XY  iuris  ponti- 
fici';  p.  348^  ^Labeo  Antistius  1.  X  commentari  (sic)  iuris 
pontifici';  p.  249^  ^Antistius  <^in  commentario  iuris  ponti- 
fi^calis';  p.  253*  ^Labeo  de  iure  pontificio  1.  XI';  ibid. 
'Antistius  de  iure  pontificali  1.  VIIII'. 

Verrium  Flaccum  in  libris  de  verborum  significatu 
conficiendis  Labeonem  cum  aliis  in  posteriore  tantum 
litterarum  parte,  alibi  nusquam  testem  advocasse  post- 
quam  iam  C.  0.  Mueller  p.  XXIX  observavit,  Reitzenstein 
I.  c.  p.  73  n.  3  extr.  ait:  ^Verrius  hatte  also  ihre  Werke 
erst  zuletzt  zu  seinen  frUheren  Quellen  hinzugezogen, 
vielleicht,  weil  er  sie  erst  nach  den  andem  kennen  lemte'. 

De  ipsius  operis  indole  docte  et  argute,  ut  solet, 
disserit  Pemice  I  40sqq.  in  quibusdam  dubium  remanet, 
utrum  Antistius  an  Comelius  Labeo  laudetur.  de  Comelio 
Labeonev.W.Kahl:  Philologus.  FlinfterSuppl.-Band(1889) 
p.  717—806. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  75 

De  iure  pontificio  ante  Labeonem  scripserunt  Q.  Fabius 
Pictor  (I  p.  9)  et  Q.  Pabius  Maximus  Servilianus  (I  p.  28), 
quem  Labeo  laudat.  eodem  fere  quo  Labeo  tempore  scripsit 
C.  Ateius  Capito,  de  quo  infra  I  8  videndum.  Labeonis 
librorum  in  lustiniani  Digestis  nullam  fieri  mentionem  nemo 
mirabitur.  quae  Ulpianus  Labeonem  D.  50, 16, 38  de  ostento 
et  D.  11,  7,  8  de  ossibus  ab  alio  illatis  a  domino  loci  effo- 
diendis  dixisse  tradit,  non  borum  librorum  videntur  esse. 

Operae  pretium  videtur  esse  monere,  Labeonem  Neptu- 
num  quoque  in  libris  de  iure  pontificio  nominasse  atque  eum 
quidem  ante  ApoIIinem  et  Martem  (Macrob.  sat.  3,  10,  4); 
eum  ergo  deum  praetulit,  quem  cives  Eomani  neglegebant, 
cuius  filium  Sextus  demum  Pompeius  se  esse  praedicavit. 
PreUer  H  126.  428. 

Libri  I  —? 

De  sacerdotibus, 

„Den  Anfang  machte  vielleicbt  eine  Darstellung  der 
Priester§.mter,  ihrer  Zusammensetzung,  ihrer  Funktionen 
und  jedenfalls  auch  ihrer  publicistischen  Vorrechte.  Wenig- 
stens  scheint  das  gleichnamige  Werk  des  Fabius  Pictor 
(v.  I  9  sqq.)  davon  ausgegangen  zu  sein.  Wir  haben 
tlber  diesen  Gegenstand  nur  eine  arg  verstUmmelte  Glosse 
des  Festus,  der,  wenn  die  Erg^nzungen  von  IJrsinus 
richtig  sind,  die  Tracht  der  Pontifices  behandelt  haben 
wUrde.  Eben  hierher  gehSrt  vermutlich  auch,  was  Gellius 
nach  Labeo  tiber  die  Caption  und  die  besondem  Eechts- 
verhHltnisse  der  Yestalinnen  erz§.hlt.  Denn  neben  ihm 
werden  in  Bezug  auf  denselben  Gegenstand  Fabius  Pictor 
und  Ateius  Capito  citiert,  welche  beide  tiber  ius  ponti- 
ficium  geschrieben  haben.  Diese  Darstellung  beschrSbnkte 
sieh  indess  sicher  auf  die  Voraussetzungen  der  Wahl 
(Excnsation  u.  dergl.),  den  Eitus  der  Caption  und  deren 
umnittelbare  rechtliche  Folgen  (Ausscheiden  aus  der 
Familie).  Dagegen  hatte  Labeo  die  anderen  privatrecht- 
licben    Konsequenzen    aus    der    anomalen    Stellung    der 


76    1.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Vestalen    nicht   hier    entwickelt,    sondem   in    seinen  Er- 
lautemngen  zu  den  XII  Tafeln"  Pernice  p.  41. 

1.  Fest.  166*.  —  <(Labeo>  in  commen<(tario  iuris 
pontifici  ait,  nauteam  rubi>dum  quiddam  <6sse,  quo 
pontificum  uestimenta  quaedam]>  colorant. 

2.  Fest.  348*.  —  Secespitam  esse  Antisti<us  Labeo 
ait  cultrum  fe^rreum,  oblongum,  mani<(brio  eburneo, 
rotund^o,  solido,  uincto  ad  ca<(pulum  auro  argentoque]>, 
fixum  clauis  aeneis,  ae<(re  Cyprio,  quo  flami>nes,  flami- 
nicae,   uirgi<(nes   pontificesque   ad  sa]>crificia  utuntur. 

Hoc  fragmentuin  fortasse  potius  iis  libris  quibus  de 
sacris  agitur  attribuendum  est. 

3.  Gell.  1, 12, 1 — 7.  9.  —  Qui  de  uirgine  capienda 
scripserunt^  quorum  diligentissime  scripsit  Labeo  An- 
tistius,  minorem  quam  annos  sex,  maiorem  quam  annos 
decem  natam  negauerunt  capi  fas  esse;  item  quae  non 
sit  patrima  et  matrima;  item  quae  lingua  debili  sen- 
suue  aurium  deminuta  aliaue  qua  corporis  labe  in- 
signita  sit;  item  quae  ipsa  aut  cuius  pater  emanci- 
patus  sit,  etiamsi  uiuo  patre  in  aui  potestate  sit;  item 
cuius  parentes  alter  amboue  semitutem  seruierunt  aut 
in  negotiis  sordidis  uersantur.  sed  [et]  eam,  cuius  soror 
ad  id  sacerdotium  lecta  est^  excusationem  mereri  aiunt; 
item  cuius  pater  flamen  aut  augur  aut  quindecimuirum 
sacris  faciundis  aut  septemuirum  epulonum  aut  Salius 
est.  sponsae  quoque  pontificis  et  tubicinis  sacrorum 
filiae  vacatio  a  sacerdotio  isto  tribui  solet  . . . 

Yirgo  autem  Yestalis  simul  est  capta  atque  in 
atrium  Yestae  deducta  et  pontificibus  tradita  est,  eo 
statim  tempore  sine  emancipatione  ac  sine  capitis 
minutione  e  patris  potestate  exit  et  ius  testamenti  faci- 
undi  adipiscitur. 

Quae  Gellius  ex  Labeonis  libro  arcessivit,  ab  iis, 
quae  aliunde  bausit,  certo  secemi  nequeunt. 

Fest.  p.  260*.  —  Potitus  servitute  <[ab  antiquis 
dicebatur,)>  qui,  ut  ait  Labeo,  servitu<^tem  servit^. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  77 

Festns  sive  Verrias  ad  ea  quae  ex  Gellio  attulimus 
verba  spectasse  videtur.  Huschke  1.  c.  apud  Labeonem 
duo  fragmenta  proponit  (n.  21  et  31),  Lenel  vero  in  P. 
omisso  Gellii  loco  (cf.  I  col.  601  n.  1)  Festi  tantum  verba 
(n.  900).  ceterum  Labeonis  illud  ^servitutem  servire'  ad 
legis  Cinciae  verba  (Vat.  fr.  307)  rettulerim. 

De  dimni  iuris  rehus? 

„Es  war  .  .  iiber  die  res  divini  iuris  zu  sprechen, 
wozu  aucb  das  pomerium  geli5rte,  ubi  auspicabantur 
pontifices.  Hiermit  wHrde  sich  vielleicht  ein  anderes, 
freilich  ebenfalls  nicht  sicher  erganztes  Fragment  bei 
Festus  verbinden,  wonach  der  zuerst  gewShlte  Konsul 
prior  in  augure  legendo  ist."    Pernice  p.  42. 

4.  Fest.  p.  249^  —  <Posime>rium  esse  ait  An- 
tistius  <^in  commentario  iuris  pontifi)>caIis  pomerium, 
id  est  l<^ocum  pro  muro,  ut  ait^  Cato.  olim  quidem 
omne<(m  urbem  comprehendebat  praeter  Aven^tinum, 
nunc  etiam  intra  ae<^dificia  comprehenditur  et  est  muro 
proximum^  quasi  promo6rium.  solet  au<^tem  iis  solis 
dari^  ius  pomerii  proferendi^  ^qui  poptilum  Komanum 
agro  de  hostibus  capto  auxerunt.  antiquissimum  Ro- 
muli  pomerium  Palatini  montis  radicibus  terminabatur. 
protulit  id  Ser.  TuUius  rex.  i>tem  <L.  Cornelius  SuUa 
dictator,  imitatus,  ut)y  vi<^detur,  Tullium  regem,  pro- 
ferre  temptavit)>.  sed  <[pomerium  cum  locus  sit  qui 
finem  urbani  auspici  fa^ciat  <^intra  agrum  effatum  certis 
regionibus  terminatus>  ad  <(captanda  auspicia,  quem 
^  liceat  proferre:>  ne<[mo  tamen  Aventinum  montem 
I  prolato  po>moe<rio  inclusit.  cuius  rei  causa  haec 
affertur,  quod)>  Remus  <(in  eo  auspicatus  sit  avesque 
irritas  habuerit.^  in  se<^quenti  tamen  aetate  et  hic 
inclusus  est.  pomerium]>  si  tac<[tum  fulmine  fuerit, 
periculum  ab  hoste  imminet.  po)>ntifi<^cum  autem  libri 
pomerium  omnem  appellant  locum>  agrumque  <in  quo 
augures  magistratusque  P.  R.  urban)>a  consti<(t;uerent 
auspicia.     ii  docent,  cum  pomerium  profer^retur,  tum 


78    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

^augures  publicos  P.  R.  haec  verba  praeir>e  solitos: 
<^di  tutelares  urbis  pomerium  hoc  iie]>  minus  maiusve 
<faxitis,  sed  iis  quibus  terminavero  region>ibus  eflferatis. 
Totam  glossam,  quantum  quidem  eius  ad  Antistium 
pertinere  posse  videatur,  quamquam  in  tanta  vestigiorum 
paucitate  dubitatio  maxima  est,  exscripsi,  Mommseni 
recensionem  prioris  partis  secutus. 

5.  Fest.  p.  290*.  —  <. . .  a  quo  prius  8e]>cures  ha- 
bitae  <sunt^  eum  et  in  augure  legendo  priorem]>  esse 
ait  Antis<(tius  Labeo  . .  .> 

cf.  L.  Caesarem  I  p.  107  fr.  2. 

Libi-i . .  E^— xvm? 

Le  sacris. 

,,Dann  iiber  Ort,  Zeit,  Art  und  Bitual  der  Sacra. 
In  dieses  Gebiet  schl&gt  Labeos  Definition  der  sacra  popu- 
laria  (Fomacalia,  Parilia  u.  s.  w.)  als  solcher  ...  Die 
Glosse  des  Festus  tlber  septimontium  beweist,  dass  hier 
die  Feste  alle  einzeln  durchgegangen  wurden.  Gewiss 
stand  damit  in*engster  Yerbindung  die  Aafftihrung  aller 
einzelnen  Gotter  mit  ihren  eigenthUmlichen  Funktionen  und 
den  besondern  ihnen  gebUhrenden  Festlichkeiten  . . .  Eine 
solche  Darstellung  fand  sich  unzweifelhaft  in  dem  Werk 
des  Fabius  Pictor.  Und  auch  bei  Labeo  deuten  Spuren 
auf  das  Vorhandensein  einer  9.hnlichen  Aufz&hlung.  Denn 
hierher  mtissen  wir  wohl  seine  Ausserung  Uber  den  Sin- 
golar  penatis  und  die  nicht  ganz  verst&ndUche  Erw&hnung 
der  Hora  (?  "OQxa)  Quirini  und  ihres  stets  geSfEheten 
Tempels  rechnen.  Zu  den  Erorterungen  tiber  die  heiligen 
Orte  gehoren  wohl  auch  die  beiden  r9.tselhaften  Fragmente 
betreffend  die  puilia  saxa  und  den  lapis  scriptus.  In  dem 
Abschnitt  tiber  die  heiligen  Handlungen  war  jedenfalls  von 
Opfem,  Consecrationen  und  Entstihnungen  die  Eede  . .  . 
Ftir  alles  dies  haben  wir  Fragmente  . . ."    Pernice  p.  42  sq. 

6.  Fest.  p.  253*.  —  Popularia  sacra  sunt^  ut  ait 
Labeo,  quae  omnes  cives  fadunt,  nec  certis  famUiis  ad- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  79 

iributa  sunt:  Fomacdlia,  Parilia,  Laralia,  porca  praeci- 
danea. 

Quae  Fest.  p.  65  tradit  ^Consentia  sacra,  quae  ex 
mnltomm  consensu  sunt  statuta'  propter  yerborum  simili- 
tudinem  Eeitzenstein  1.  c.  p.  50  n.  1  ex  Labeonis  libris 
desumpta  esse  conicit. 

7.  Fest.  348^.  —  SeptimontiOy  ut  ait  Antistius  Labeo, 
hisce  montibus  feriae:  PalatiOy  cui  sacrifidum  quod  fit, 
Palatua/r  didtur;  Veliae,  cui  item  sacrificium;  Fagutali, 
Svburae,  CermalOy  Oppio  Caelio  montif  Cispio  monti 

8.  Fest.  250^  —  Puilia  saza  esse  ad  portum,  qui 
sit  secundum  Tiberim^  ait  Fabius  Pictor;  quem  locum 
putat  Labeo  dici^  ubi  fuerit  Ficana  uia  Ostiensi  ad 
lapidem  undecimum. 

9.  Fest.  348^  —  Scriptum  lapidem  esse  ait  et  ita 
uocari  Antistius  Labeo  in  agro  Medullino,  <(in  quo^ 
diuinam  rem  facere<(n>t. 

10.  Fest  253*.  —  Penatis  singulariter  Labeo  An- 
tistius  posse  dici  putat,  quia  pluraliter  Penates  di- 
cantur^  cum  patiatur  proportio  etiam  Peuas  dici^  ut 
optimas^  primas^  Antias. 

cf.  Schanz:  PhiloL  L  c.  313. 

11.  Plutarch,  Quaest.  Rom.  46.  —  Jl&  xC  rhv  rr^g 
"OQxag  vabv  dvecDy^svov  el%ov  of  TCaXaiol  dict  xavrdg] 
ycdrsQov^  &g  ^AvrCeriog  Aafishv  [6r6QriX€^  roi)  JcaQOQfL&v 
dgrdQL  ksyo(iivov  rijv  olov  iyTcsXsvofidvTjv  TtQbg  r& 
xaXd  xal  7CaQ0Q(i&6av  d^sbv  "OQxav  ksyo(iBvriv  ^'oi/ro 
dsiv  hg  ivsQybv  &sl  (iriSsTtors  (iskXstv  (irjS'  ijcoxs- 
Kkst6^ai  (irid*  ikivvsLV*  ij  iiakXov  ... 

12.  Fest.  205*.  —  Oluatum  Antistius  Labeo  ait 
esse  mensurae  genus. 

13.  Fest.  253*.  —  Prop  . . .  .  sta  dolia  ait  dici 
LabeO;  quia .... 

Liber  IX. 

14.  Fest.  253*.  —  *Proculiunt'  promittunt  ait 
significare  Antistius  de  iure  pontificali  1.  VIIIL 


80    I.   AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Liber  X. 

15.  Fest.  348^.  —  Spurcum  vinum  est,  quod  sacris 
adhiberi  non  licet,  ut  ait  Labeo  Antistius  1.  X  com- 
mentari  iuris  pontifici,  cui  aqua  admixta  est  de- 
frutumve  aut  igne  tactum  est  mustumve,  antequam 
defervescat. 

Liber  XI. 

16.  Fest.  253*.  —  Prox,  bona  uox,  uelut  quidam 
praesignificare^  uidetur^  ut  ait  Labeo  de  iure  ponti- 
ficio  L  XL 

Liber  XV. 

17.  Fest.  351*.  —  Sistere  fana  cum  in  urbe  con- 
denda  dicitur,  significat  loca  in  oppido  futurorum 
fanorum  constituere.  quam<(quam^  Antistius  Labeo  ait 
in  commentario  XY  iuris  pontifici,  fana  sistere  esse 
lectisternia  certis  locis  et  dis  habere. 

18^  Fest.  351*.  —  Subigere  arietem  in  eodem 
libro  Antistius  esse  ait  dare  arietem,  qui  pro  se 
agatur  caedatur. 

19.  Plin.  h.  n.  10,14,37.  —  Cliviam  quoque  avem 
ab  antiquis  nominatam  animadverto  ignorari;  quidam 
clamatoriam  dicunt,  Labeo  prohibitoriam. 

Liber  XVIII? 

20.  Macrob.  sat.  3, 10, 4.  —  Labeo  . . .  sexagesimo 
et  octavo  libro  (Vielleicht  ist  einfach  L[ibro]  XVIII 
zu  lesen'  Perniee  p.  46  sq.)  intulit,  nisi  Neptuno, 
Apollini  et  Marti  taurum  non  immolari. 

Pemice  non  Antistium,  sed  Comelium  Labeonem 
laudari  putat.  at  cum  antea  Ateius  Capito  laudetur, 
^Labeo'  ille  potius  Antistius  habendus  est.  Kahl  I.  c.  p.  728. 
Joers  I.  c.  p.  2550. 

1  Huschke  scripsit:  vox,  vel  nt  quidam,  proba  significare. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  81 

Incerti  loci. 

21.  Fest  p.  348*.  —  < >  bem  calo  Antistius 

<( ma^gistratum  publicum  < >. 

Lacnnas  MueUer  ita  expleyit:  <^Septem  dies  vel  sim- 
pliciter  sept]^m  calo  Antistins  <^abeo  ait  proclamare 
ma^gistratnm  publicum,  <^Bi  Nonae  septimanae  faturae 
sunt]>.  sed  Pemice  I  41  sq.  haec  falsa  esse  docet.  quae 
sententia  lectione  a  Thewrewkio  de  Ponor  nuper  prolata, 
qua  ^bem',  non  *em'  in  codice  extat,  probatur. 

Quamquam  verborum  argumentum  non  cognoscitur, 
tamen  hoc  fragmentum  ex  his  Labeonis  libris  videtur 
depromptum  esse,  cum  Yerrium  aliis  Labeonis  libris,  in- 
primis  posterioribus  usum  esse  (cf.  tamen  Huschke  1.  c. 
p.  114  n.  6  et  115  n.  l),  nulla  re  indicetur. 

m.   Ad  XII  tabulas  libri. 

Gellius  Labeonis  libros  modo  ^de  duodecim  tabulis' 
(6,  15,  1),  modo  *ad  duodecim  tabulas'  (l,  12,  18.  20, 
1,  13)  compositos  esse  ait.  de  eorum  numero  nihil  tra- 
ditum  est.  „Eine  auch  nur  ann&hemd  sichere  Meinung 
tiber  den  Umfang  des  Werkes  ist  nicht  wohl  zu  wagen. 
Die  etwas  beh&bige  ErzlLhlung  von  dem  unverschlLmten 
Aufbreten  des  Yeracius  als  Veranlassung  der  Umgestaltung 
der  ZwSlftafelbestimmungen  Uber  Lijurien  . .  hindern,  das 
Buch  lediglich  als  kurzen  Abriss  anzusehen.  Darum  wiiide 
es  sehr  bedenklich  sein,  . . .  einen  Umfang  des  Werkes 
Yon  etwa  drei  Biichem  zu  folgem^'  Pemice  p.  54. 

Ante  Labeonem  inprimis  Seryium  ad  Xll  tabulas 
scripsisse  snpra  yidimus  (I  228  sq.).  post  Labeonem 
unus,  quantum  scimus,  ad  easdem  tabulas  libros  scripsit 
Gaius,  quorum  in  fragmentis  (P.  418 — 438)  Servii  qui- 
dem  et  Aelii  Galli  et  Ofilii  et  Proculi  et  lavoleni  et 
luliani  nomina  reperiuntur,  Labeonis  non  reperitur,  ut 
conicias  Tribonianum  hoc  quoque  loco  Labeonis  verba 
deleyisse. 

lurispr.  antehadr.  relL  ed.  Bremer.   II.  6 


82    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

Becepi  ed.  tantnm  fragmenta,  qnae  diserte  his  libris 
attribnuntar.  qnod  ad  rerum  ordinem  attinet,  Labeonem 
quoque  res  secundum  leges  explicasse  veri  simillimum  est, 
quamquam  in  secundo  libro  furta  tractavit  (Gell.  6,  15,  1), 
de  quibus  octava  tabala  statutum  fuisse  vulgo  existimant 
(Bruns  fontes  p.  31  sqq.  Schoell  XII  tabb.  p.  144  sqq). 
sed  hanc  opinionem  non  satis  fundatam  esse  omnes 
harum  reram  periti  consentiunt.  cf.  Pemice  I,  54.  Lenel 
P.  ad  Gaium  425  n.  2  iam  secunda  tabula  decem  viros 
de  furtis  egisse  nequaqnam  veri  dissimile  esse  iudicat. 
cf.  Sabinussystem  p.  4sq.  itaque  quae  incerta  sunt,  in 
incerto  relinquenda  esse  patavi. 


Liber  11. 
De  furtis. 

1.  Gell.  6,  15,  1.  —  Labeo  in  libro  de  duodecim 
tabulis  secundo  acria  et  seuera  iudicia  de  furtis  ha- 
bita  esse  apud  ueteres  scripsit,  idque  Brutum  solitum 
dicere,  et  furti  damnatum  esse,  qui  iumentum  aliorsum 
duxerat,  quam  quo  utendum  acceperat,  item  qui  lou- 
gius  produxerat,  quam  in  quem  locum  petierat. 

cf.  Bmtum  I  p.  23.  Gai.  m  196  ...  furti  obligatur 
.  .  .  si  quis  equum  gestandi  gratia  commodatum  longius 
aliquo  duxerit,  quod  yeteres  scripserunt  de  eo  qui  in 
aciem   perduxisset. 

Ex  incertis  libris. 
De  legitima  hereditate, 

2.  Gell.  1, 12, 18.  —  . .  in  commentariis  Labeonis, 
quae  ad  duodecim  tabulas  composuit,  ita  scriptum  est: 
Virgo  Vestalis  neque  heres  est  cuiquam  intestato  neque 
intestatae  qnisquam,  sed  bona  eius  in  publicum  redigi 
aiunt.    id  quo  iure  fiixty  quaeritur. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  83 

De  iniuriis, 
Gell.  20,  1, 12  . . «  ita  de  iniuria  poenienda  scriptum 

est:     Sl    INIURIAM    ALTERI    FAXSIT,    VIGINTI    QUINQUB    AERIS 
POENAE    SUNTO. 

3.  Gell.  ibid.  §  13.  —  Labeo  . .  uester  in  libris^ 
quos  ad  duodecim  tabulas  conscripsit,  .  .  .  inquit^ 
L,  Veratius  fuit  egregie  homo  ifnprobm  atque  immani 
uecordia.  is  pro  deledamento  habeiat^  os  hominis  liberi 
manus  suae  palma  uerherare.  eum  seruus  segueiatur 
ferens  crumenam  plenam  assium;  ut  quemque  depal- 
mauerat^  numerari  statim  secundum  duodecim  tabulas 
quinque  et  uiginti  asses  iubehat.  propterea,  inquit,  prae- 
tores  postea  hanc  (sc.  legem)  dbolescere  et  relingpii  censuerunt 
iniuriisque  aestumandis  recuperatores  se  daturos  edixerunt 

IV.   Ad  edictum  praetoris  urbani. 

Labeonem  ad  edictum  praetoris  urbani  libros  scripsisse 
tradit  Ulpianus  libro  undecimo  ad  edictum  (D.  50,  16,  19) 
his  yerbis:  ^Labeo  libro  primo  praetoris  urbani  definit'. 
nam  ^ad  edictum'  aut  inserendum  aut  subintelligendum 
esse  apparet.  eiusdem  tituli  libros  post  Labeonem  Masa- 
rins  Sabinus  composuit  (Paulus  libro  quadragensimo  ad 
edictum  D.  38,  1, 18  ^Sabinus  ad  edictum  praetoris  urbani 
libro  quinto  scribit')  et  Gaius  (P,  8 — 52). 

Qui  ante  Labeonem  ad  praetoris  edictum  libros  com- 
posuerunt,  Servius  Sulpicius  (JE  230)  et  Aulus  Ofilius 
(I  340),  generaliter  quidem  ^ad  edictum'  scripsisse  vel 
^edictum'  composuisse  dicuntur,  sed  quin  urbani  praetoris 
edictum  interpretati  sint,  dubitari  nequit.  sed  ii  quoque 
qui  post  Labeonem  Sabinumque  ad  edictum  libros  edi- 
derunt,  Sextus  Pedius  (P.  1 — 50),  Pomponius  (P.  1 — 173), 
Purius  Anthianus  (P.  1—3),  Paulus  (P.  83—831),  Ulpi- 
anns  (P.  170 — 1756),  ipsi  quoque  dicuntur  scripsisse  ad 
edictum  vel  ad  edictum  praetoris.  itaque  cum  in  lusti- 
niani  Digestis  libri  ad  peregrini  quoque  praetoris  officium 

6* 


84    I.   AETATIS    AUGUSTI  ET  TIBERII  lURlS  CONSULTI 

scripti  nominentur  (D.  4,  3,  9,  4),  dnbitamus,  cuius  tan- 
dem  praetoris  edictum  ab  iUis  explicatum  sit.  certe  ex 
Caracallae  temporibus  sicut  praetoris  peregrini  officium,  ita 
commentarii  ad  edictum  eius  compositi  in  usu  esse  desi- 
erunt.  quaecunque  autem  in  iuris  consultorum  aetate 
Caracallae  priorum  libris  de  urbano  vel  peregrino  prae- 
tore  et  de  huius  vel  illius  edicto  tradita  erant,  Triboniani 
adiutores  deleverunt,  ut  ad  neglegentiam  tantum  nrbani 
vel  peregrini  praetoris  eorumque  edictorum  rara  mentio 
referenda  sit. 

Cum  de  differentiis  inter  duorum  praetorum  edicta 
intercedentibus  pauca  tradita  sint,  certo  definiri  raro  tan- 
tum  licet,  quae  fragmenta  libris  ad  urbani,  quae  libris  ad 
peregrini  praetoris  edictum  scriptis  attribuenda  sint. 

De  institoria  actione  vel  Labeonis  aetate  non  prae- 
torem  peregrinum,  sed  tantum  urbanum  praetorem  edi- 
xisse  D.  5,  1,  19,  3  docet.  v.  quae  infra  p.  94  disputabo 
de  Labeonis  libris  ad  oMcium  praetoris  peregrini  scriptis. 
itaque  quaecunque  Labeo  de  actione  institoria  ait,  ex 
libris  ad  *  praetoris  urbani  edictum  scriptis  deprompta 
sunt.  addenda  autem  videntur  quae  de  tributoria  actione 
vel  ad  edictum  ^quod  cum  eo  qui  in  aliena  potestate 
est'   scripsit. 

Cetera  fragmenta,  quaecunque  alterutrius  operis  sunt, 
cum  his  vel  illis  Labeonis  libris  certo  adscribere  hodie 
non  liceat,  coniunctim  proponenda  sunt. 

Liber  I. 

^Quod  metus  causa  gestum  erit,  ratum  non  habebo'. 

1.  D.  50,  16,  19.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum.  —  Labeo  libro  primo  praetoris  urbani  definity 
quod  quaedam  ^agantur',  quaedam  ^gerantur',  quae- 
dam  ^contrahantur':  et  actum  quidem  generale  verbnm 
esse,  sive  verbis  sive  re  quid  agatur,  ut  in  stipulatione 
vel  numeratione,  contractum  autem  ultro  citroque  obli- 
gationem,    quod    Graeci   6woilkttyiia   vocant,    veluti 


7.  M.  AimSTIUS  LABEO  85 

emptionem  yendiiioiiein,  loeationem  condnetionem,  so- 
cietatem;  gestom  rem  significare  sine  yerbis  £EU2tam. 

Liber  IV. 

^Pro    aliis   ne  postnleiit,   piaeterqriam  pro  parente , 

firatre  sorore,  nxore'. 

2.  GelL  13, 10, 3.  —  Labeo  Antistios  . .  in  libris, 
qaos  ad  praetoris  edictom  scripsit,  molta  posnit  par- 
tim  lepide  atqne  argnte  reperta.  sicnti  boc  est  qnod 
in  qnarto  ad  edictmn  libro  scriptnm  legimns:  Soror, 
inqait,  appeUata  est,  quod  quasi  searsum  nascUur  sqpa- 
raturgue  ab  ea  damo,  in  qua  nata  esi,  et  in  aliam 
familiam  transgreditur. 

Hoc  fragmentam  bis  libris  dandnm  esse  existimo, 
qaod  qoae  Labeo  de  sorore  ait,  aperte  ad  manam  re- 
spiciant,  qaae  iaris  civilis  est.  Gkd.  I  108.  Labeonis 
yerba  ^in  aliam  familiam  transgreditar'  Yeii[>is  Gkdi  1 111 
his  illostrantar:  *in  familiam  Yiri  transibat'. 

Ex  incertis  libris. 
De  instUoria  actUme. 

3.  D.  14^  3, 5, 2.  nipianas  libro  vicensimo  octavo  ad 
edictam  (P.  824^).  —  Labeo  . .  scripsit^  si  qais  peca- 
niis  faenerandis,  agris  colendis,  mercatnris  redemptaris- 
qne  faciendis  praeposaerit,  in  solidnm  eam  teneri. 

4.  D.  ibid.  §  7.  —  • . .  si  tabemarias  serram  saam 
peregre  mitteret  ad  merces  comparandas  et  sibi  mitten- 
das,  loco  institoris  habendam  Labeo  scripsit. 

5.  D.  ibid.  §  8.  —  Idem  ait,  si  libitinarins  servam 
pollinctorem  habaerit  isqae  mortaam  spoliayerit,  dan- 
dam  in  eam  qaasi  institoriam  actionem,  qaamyis  et 
farti  et  inianaram  actio  competeret. 

6.  D.  ibid.  §  9.  —  Idem  Labeo  ait:  si  qtiis  pistor 
servum  suum  solitus  fuit  in  certum  locum  mittere  ad 
panem  vendendum,  deinde  is  pecunia  accepta  praesenti 
Kfl  quibusdamy,  ut  per  dies  singuhs  eis  panem  prae- 


86    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

staret,  conturhaverit,  dubitari  nan  oporiet,  quin,  si  per- 
misit  ei  ita  dari  summas,  teneri  dSieat 

7.  D.  ibid.  §  10.  —  ...  cuin  fullo  peregre  pro- 
ficiscens  rogasset^  ut  discipulis  suis,  quibus  taber- 
nam  instructam  tradiderat,  imperarent,  post  cuius 
profectionem  yestimenta  discipulus  accepisset  et  fu- 
gisset,  fullonem  non  teneri,  si  quasi  procurator  fuit 
relictus;  sin  vero  quasi  institor,  teneri  eum. 

Be  trtbutoria  actione. 

8.  D.  14,  4,  5,  7.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictam  (P.  841).  —  . . .  est  quaesitum,  dominus 
utrum  ita  demum  partietur  ex  merce,  si  quid  ei  mercis 
nomine  debeatur,  an  vero  et  si  ex  alia  causa.  et  Labeo 
ait^  ex  quacumque  causa  ei  debeatur,  parvique  referre, 
ante  mercem  an  postea  ei  debere  quid  serrus  coeperit; 
sufficere  enim,  quod  privilegium  deductionis  perdidit. 

9.  D.  ibid.  §  13  (P.  842).  —  Si  praeter  mercem 
servus  iste  in  tabernam  habeat  instrumentum,  an  hoc 
quoque  tribuatur?    et  Labeo  ait  et  hoc  tribui. 

10.  D.  14,  4,  7,  4.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  846).  —  . . .  si  negaverit  dominus  cui- 
quam  deberi,  videndum  erit,  an  tributoriae  locus  sit. 
et  est  • . .  Labeonis  sententia  tributoriam  locum  habere. 

11.  D.  14,  4,  9,  2.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  847^).  —  Si  servo  testamento  manu- 
misso  peculium  legatum  sit^  non  debere  heredem  tri- 
butoria  teneri;  quasi  neque  ad  eum  pervenerit  neque 
dolo  fecerit,  Labeo  ait. 

^Quod  cum  eo  qui  in  aliena  potestate  est,  negotium  gestum 

esse  dicetur.' 
JDe  peciUio. 

12.  D.  15, 1, 3pr.  1.  nipianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  850^).  —  ...  Labeo  scribit  et  si  se- 
cundo  tertiove  gradu  substitutus  sit  servus  et  delibe- 
rantibus  primis  heredibus  cum  eo  contractum  sit,  mox 


7.  M.  ANnSTIUS  LABEO  87 

repadiantibus  eis  ipse  liber  heresque  exstiterit,  posse 
dici  de  peculio  eum  conyeniri  et  de  in  rem  yerso. 

13.  D.  ibid.  §  12.  —  Ex  furtiva  causa  filio  qui- 
dem  familias  condici  posse  constat.  an  yero  in  patrem 
yel  in  dominum  de  peculio  danda  est^  quaeritur.  et 
est  yeriuSy  in  quantum  locupletior  dominus  factus 
esset  ex  furto  facto,  actionem  de  peculio  dandam. 
idem  Labeo  probat^  quia  iniquissimum  est  ex  furto 
seryi  dominum  locupletari  impune. 

Confirmatio  sententiae  ab  Ulpiano  yidetur  addita  esse. 

14.  D.  15,  1,  6.  Celsus  libro  sexto  Digestorum 
(P.  62*).  —  Definitio  pectdii  quam  Tuiero  expostiit,  ut 
Labeo  ait,  <id  vicariorum  peculia  non  pertinet 

De  Tuberone  v.  I  p.  363. 

15.  D.  15, 1, 1,  5.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  852*).  —  . . .  et  si  quid  furti  actione  servo 
deberetur  vel  alia  actione,  in  peculium  computabitur-, 
hereditas  quoque  et  legatum,  ut  Labeo  ait. 

16.  D.  15,  1, 43.  Paulus  libro  trigensimo  ad  edi- 
ctum  (P.  467).  —  Si  posteaquam  tecum  de  peculio  egi, 
ante  rem  iudicatam  servum  vendideris,  Labeo  ait  etiam 
eius  peculii  nomine,  quod  apud  emptorem  quaesierit, 
damnari  te  debere  nec  succurrendum  tibi;  culpa  enim 
tua  id  accidisse,  qui  servum  vendidisses. 

17.  D.  15,2,1, 10.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  860).  —  Quaesitum  est  apud  Labeonem, 
si,  cum  filius  viveret,  tu  credens  eum  mortuum  annali 
actione  egeris  et,  quia  annus  praeterierat,  exceptione 
sis  repulsus,  an  rursus  experiri  tibi  comperto  errore 
permittendum  est.  et  ait  permitti  debere  dumtaxai 
de  peculio,  non  etiam  de  in  rem  verso. 

De  in  rem  verso, 

18.  D.  15,  3, 1, 1.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  855).  —  Nec  videtur  frustra  de  in 
rem  verso  actio  promissa,  quasi  sufficeret  de  peculio: 


88    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

. . .  Labeo  dicit  fieri  posse,  ut  et  in  rem  versum  sit 
et  cesset  de  peculio  actio. 

19.  D.  15,  3,  3,  3.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  856*).  —  . . .  si  servus  sumpsit  pecuniam, 
ut  se  aleret  et  yestiret  secundum  consuetudinem  do- 
mini,  id  est  usque  ad  eum  modum,  quem  dominus  ei 
praestare  consueYerat,  in  rem  videri  domini  vertisse 
Labeo  scribit. 

20.  D.  ibid.  §  5.  —  Idem  Labeo  ait,  si  servus 
mutuatus  nummos  a  me  alii  eos  crediderit,  de  in  rem 
yerso  dominum  teneri,  quod  nomen  ei  adquisitum  est 

21.  D.  ibid.  §  6.  —  Nec  non  illud  quoque  in  rem 
domini  yersum  Labeo  ait,  quod  mutuatus  seryus  do- 
mino  emit  yolenti  ad  luxuriae  materiam,  unguenta 
forte,  yel  si  quid  ad  delicias  yel  si  quid  ad  turpes 
sumptus  sumministrayit. 

22.  D.  15,  3,  7,  3.  Ulpianus  libro  yicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  856®).  —  ...  Labeo  scribit,  si  odpres  et 
unguenta  servus  emerit  et  ad  funus  erogayerit  quod  ad 
dominum  suum  pertinebat,  yideri  in  rem  domini  yersum. 

23.  D.  ibid.  §  4.  —  Idem  ait  et  si  hereditatem  a 
seryo  tuo  emero  quae  ad  te  pertinebat  et  creditoribus 
pecuniam  solyero,  deinde  hanc  hereditatem  abstuleris 
mihi,  ex  empto  actione  me  id  ipsum  consecuturum; 
yideri  enim  in  rem  tuam  yersum.  nam  et  si  heredi- 
tatem  a  seryo  emero,  ut  quod  mihi  ab  ipso  seryo  de- 
bebatur  compensarem,  licet  nihil  solvi,  tamen  consequi 
me  ex  empto  quod  ad  dominum  pervenit. 

Qmd  iussu. 

24.  D.  15,  4, 1,  9.  nipianus  libro  yicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  865).  —  Si  curatore  adulescentis  vel 
furiosi  vel  prodigi  iubente  cum  servo  contractum  sit, 
putat  Labeo  dandam  quod  iussu  actionem  in  eos 
quorum  servus  fuerit;  idem  et  in  vero  procuratore. 
sed  si  procurator  verus  non  sit,  in  ipsum  potius  dan- 
dam  actionem  idem  Labeo  ait. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  89 

y.    De  offieio  (de  iurisdietioiie?)  praetoris 

peregTini  librL 

Teste  Triboniano  apud  Ulpiannm  libro  XI  ad  edic- 
tnm  baec  legebantor  (D.  4,  3,  9,  4):  ^Labeo  qnoqiie  libro 
tngensimo  praetoris  peregrini  scribit'.  in  qnibns  yeibis 
similiter  atqne  in  illis  ^Labeo  libro  primo  praetoris  nrbani' 
(snpra  p.  83)  yiri  doctissimi  offendenmt.  ^Dieser  Text", 
inqnit  Ejrneger  p.  144,  ,,ist  entweder  verdorben  oder  es  ist 
ad  edictom  za  ergSnzen'^.  et  opinatnr  Monmosen  in  recen- 
sendis  Digestomm  Ubris  yerba  ^praetoiis  peregnni'  ex 
^posteriomm'  cormpta  esse  scribendnmqne  Hibro  trigensimo 
posteriomm'.  at  cnr  tradita  yerba  emendemos,  nnlla 
idonea  jntio  est:  „eine  Verschreibnng  des  landlSnfigen 
Titels  posteriomm,  der  in  'demselben  Fragment  knrz 
yorher  citiert  war,  in  einen  ganz  nngewShnlichen  hat 
wenig  Wahrscheinliches"  Pemice  I  56.  itaqne  in  hoc  qno- 
qne  fragmento  yel  ^ad  edictnm'  yel  *de  officio'  yidetnr 
ant  inserendnm  ant  snbintelligendnm. 

At  Labeonem  de  peregrino  praetore  potnisse  yix  loqni 
Mommsen  St.-K  IP,  1  p.  221  n.  2  contendit,  cnm  signi- 
ficationem  illam  pamm  emendatam  (,yUicorrecte  Bezeich- 
nnng")  esse  dicat.  sed  nt  locntio  Hnrisdictio  peregrina' 
nsitata  erat  (Mommsen  L  c.  p.  196  n.  4),  ita  illa,  cnm  homini- 
bns  in  indiciis  mnltnm  yersatis  propter  breyitatem  ad  nsnm 
aptissima  foisse  yideatnr,  yix  habet,  in  qno  offendamns. 

Idem  Monmisen,  qni  Labeonis  de  officio  praetoris 
peregrini  libros  extitisse  negat  —  „der  angebliche  Com- 
mentar  Labeos  bemht  lediglich  anf  falscher  Anfldsnng 
einer  Abkdrznng'^  (L  c.  p.  221  n.  2)  —  ipse  addit:  „Merk- 
wHrdig  ist  es  nnd  yon  den  neneren  Jnristen  beiweitem 
nicht  geh5rig  beachtet,  dass  ans  nnserer  Litteratnr  das 
edictnm  praetoris  peregrini  gSnzlich  yerschwnnden  ist^'. 
non  miraretnr  yir  doctissimus,  nisi  Labeonis  illos  libros 
ingeniosa,   sed  non   probabili   coniectnra  extingni  yellet. 

Sed  alia  res  offendit:  „allerding8'\  inqnit  Pemice 
I  57,   „ist   es   geradezu  nnm5glich,    dass  Labeo  dreissig 


90    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Bticlier  zum  Peregrinen-Edict  geschrieben  habe".  „Die 
materiellen  Abweichangen  des  Fremdenedicts  vom  st&dti- 
schen  sind  offensichtlich  nicht  bedeutend  genug,  dass  man 
iiber  sie  ein  eigenes  Werk,  noch  dazu  in  dreissig  BUchem 
schreiben  kSnnte'^ 

Certe  Octaviani  Augusti  aetate  praetoris  peregrini  edic- 
tum  non  amplum  erat,  amplissimum  yero  officium  eiusdem 
praetoris,  quod  interpretandum,  cum  id  magno  iuris  consulto 
dignissimum  videretur,  Labeo  sibi  videtur  proposuisse. 

Praetor  peregrinus  ius  dixit  non  solum  inter  cives 
et  peregrinos,  sed  etiam  inter  peregrinos  Bomae  habi* 
tantes,  sive  eiusdem  sive  diversarum  gentium  erant;  cf. 
Mommsen  St.-E.  11  ^  1  p.  196.  220.  itaque  edicti  prae- 
toris  duas  partes  fuisse  necesse  est,  alteram  quae  de 
peregrinis,  alteram,  quae  d%  civium  cum  peregrinis  litibus 
statueret.  atque  cum  peregrini  ii,  qui  eiusdem  gentis 
erant,  suae  civitatis  iure  uterentur  (Gai.  8,  96),  huius 
praetor  peregrinus  rationem  habere  debebat.  exemplo  est, 
quod  Gai.  1,  193  de  lege  Bithynorum  ait,  quae,  ^si  quid 
mulier  contrahat,  maritum  auctorem  esse  iubet  aut  filium 
eius  puberem',  vel  quod  3,  134  de  chirographis  et  syn- 
graphis  tradit,  id  genus  obligationis  peregrinorum,  scilicet 
Graecorum  vel  Asianorum,  proprium  esse.  in  talibus  ergo 
causis  peregrinus  iudex  a  praetore  dabatur.  cf.  Gai.  4, 105 
*interveniente  peregrini  persona  iudicis'.  diversarum  civi- 
tatum  peregrinis  inter  se  litigantibus  vel  secundum  ius 
eius  civitatis,  cuius  civis  reus  erat,  vel  secundum  mores 
inter  has  civitates  usitatos  vel,  si  mores  deficiebant,  se- 
cundum  arbitrium  boni  viri  ius  dicendum  erat;  praetorem 
autem  vel  recuperatores  vel  iudicem  sive  peregrinum 
sive  civem  Romanxmi  dare  oportebat.  Gai.  4,  105.  109. 
exemplum  praebet  Gai.  3, 120,  qui  fidepromissoris  here- 
dem  non  teneri  ait,  ^nisi  si  de  peregrino  fidepromissore 
quaeramus  et  alio  iure  civltas  eius  utatur'.  etiam  si 
peregrinus  peregrino  furtum  fecerat  vel  damnum  iniuria 
dederat,  actionem  denegare  praetor  peregi-inus  vix  poterat. 
cf.  Gai.  4,  37. 


7.  M.  ANTISTIDS  LABEO  91 

Qaod  ad  lites  attinet  qnae  inter  eiYes  Romanos  et 
pereg^iinos  interoedebant,  notmn  est,  peregrinom  quoqae 
res  snas  yindicare  potoisse  (GaL  2,  40.  1,  53)  et  fidei- 
commissa  capere  (GaL  2,  285)  et  ex  serroram  negotiis 
adqnirere  (GraL  1,  52),  deniqne  ex  nnmeratione  pecuniae 
(6aL  3,  132)  vel  ex  stipolatione  (6aL  3,  93.  120)  yel 
ex  ftirto  yel  ex  damno  ininria  dato  (6aL  4,  37)  obligarL 
inter  has  qnoque  partes  a  praetore  vel  recuperatores 
dabantor  yel  nnns  iudex.    6aL  4,  105.  109. 

Prudentinm  interpretationem  in  liis  rebos  wiaTinn' 
momenti  fdisse  appareL  quae  rero  proposuerint,  aliqnatenns 
ex  Graii  eommentuiis  cognoscere  licet.  baec  enim  legontor: 
1,  128  ^nec  enim  ratio  patitor,  nt  peregrinae  condicionis 
bomo  ciyem  Bomannm  in  potestate  babeat  .  .  .  aeqne 
ratio  non  patitor,  nt  peregrinae  condidonis  bomo  in  po- 
testate  sit  civis  Bomani  parentis'.  3,  133  ^transscriptidis 
.  . .  nominibns  an  obligentor  peregrini,  merito  qnaeritor'. 
inprimis  qnaerebant  iaris  consalti,  atrom  certa  qaaedam 
institata  iaris  ciyilis  an  ioris  gentinm  babenda  sint. 
QaL  3,  133  ^quodammodo  inris  ciyilis  est  talis  obligatio; 
qaod  Neryae  placait'.  1,  52  ^in  potestate  . . .  snnt  seryi 
dominoram.  qaae  qaidem  potestas  iaris  gentinm  est; 
nam  apad  omnes  peraeqae  gentes  animadyertere  possamns 
dominis  in  seryos  yitae  necisqae  potestatem  esse,  et  qaod- 
cumqae  per  servam  adqairitar,  id  domino  adqairitar'. 
itaqae  rationem  et  ciyilem  et  natnralem  explorare  pra- 
dentinm  erat. 

Qoae  com  ita  sint,  pro  yarietate  atqae  magnitadine 
renun  explicandaram  ille  libroram  nameras  non  is  est, 
qui  de  nniyerso  opere  dnbitationem  moyeat,  praesertim 
com  librarionim  errore  fieri  potaerit,  at  ^trigensimo'  pro 
^vigensimo'  vel  etiam  XXX  pro  Xn  in  Ubros  irreperet. 

Alfredam  Pemice  in  eximio  illo  opere,  qaod  in- 
scribitor  M.  Antistias  Labeo,  eiasmodi  capat,  qao  pere- 
grinoram  condicio  exponeretar,  scribere  nolaisse  dolen- 
dnm  est.  nam  non  modo  Sabinam,  Nervam,  Cassiam 
(6ai.  3,  133),  sed  etiam  Labeonem  de  peregrinoram  yel 


92    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

provincialium  hominam  condicione  disseraisse  constat 
(D.  5, 1,  19,  3).  certe  quam  coniectoram  Pemice  I  58 
protnlit,  illos  Labeonis  libros  non  separatnm  ac  proprium 
opns,  sed  potias  partem  operis  faisse,  caius  dnarum 
partium  priore  de  orbani,  altera  de  peregrini  praetoris 
officio  disputaretnr,  equidem  non  probandam  esse  existimo. 


Apud  provinciales  quoqae  cam  consaetado  per  servos 
negotia  gerendi  freque^tissima  esset,  praetorem  peregrinnm 
qui  vocatar  de  provincialiam  servis  Bomae  negotiantibas 
statuere,  noxae  reos  coercere  oportebai 

Cam  G^i  illis  verbis  ^in  potestate  sant  servi  domi- 
nornm'  conveniunt  praetoris  in  edicto  de  noxalibus  actioni- 
bas  proposita  ^si  is  in  caias  potestate  esse  dicetur  negabit, 
se  in  sua  potestate  servam  habere'  (D.  9,  4,  21,  2): 
^nam  si  servus  noxam  commiserit,  quamdia  in  taa  po- 
testate  est,  tecam  est  actio'  (6ai.  4,  77).  itaqae  et  Gaius 
de  eo  agit  ^qai  interrogatar,  an  . . .  in  potestate  habeat 
eam  cuius  nomine  noxali  iudicio  agitar  (D.  11,  1,  5)  et 
Paalas  de  domino,  ^qui  servam  in  saa  potestate  esse 
confitetar'  (D.  9,  4,  22,  3)  et  Ulpianas  de  servo,  Me  qao 
qais  in  iure  interrogatus  responderit  in  sna  potestate  esse' 
(D.  11,  1,  16). 

Lenel  Edict  p.  124  sq.  docet:  „Das  ^in  potestate  esse' 
ist  die  thats&chliche  Seite  der  Passivlegitimationy  die 
neben  der  rechtlichen,  dem  Eigentum,  nicht  fehlen  darf  .  .^^ 
at  Gaii  quae  attulimus  verba  aperte  sunt  de  iure  domi- 
noram,  ita  ut  peregrinum,  caius  servas  ab  alio  possessus 
sit,  servum  ^in  saa  potestate'  vel  ^suam  esse'  intendere 
posse  indicet.  itaque  verisimile  non  est,  qaod  idem  vir 
doctissimus  ait,  „da8S  iinser  Edict  nar  die  thatsHchliche 
Seite  der  Passivlegitimation  betrifft,  nicht  die  rechtlicbe^S 
sed  utut  res  se  habet,  certe  in  complnribus  actionibus 
interpretandis  non  modo  civiam  Bomanoram,  sed  etiam 
provincialium  hominum  servos  respiciendos  faisse  apparet. 

Duobus    fragmentis    ex  Labeonis  de  praetore   pere- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  93 

grino  libris,  ut  yidentar,  petitis  de  iis  proYincialium 
servis  agitur,  qni  Bomae  negotiantur:  in  altero  legimos 
hominem  provincialem  servnm  institorem  Yendendamm 
mercium  gratia  tabemae  praeposoisse  (D.  5, 1, 19,  3),  in 
altero  hominis  provincialis  servum  sciente  domino  pecu- 
liarem  mercem  yendere  (D.  4,  3,  9,  4a). 


Liber  XL 

Be  rec^tis:  qui  arhitrium  rec^erint,  ut  senteniiam  dicant. 

1?  D.  4,8,  7pr.  Ulpianus  libro  tertio  decimo 
ad  edictum  (P.  453'').  —  In  servum  Labeo  compromitti 
non  posse  Ubro  undecimo  scribit. 

Fragmentum  his  libris  ideo  attribuere  malo,  quod 
Labeonis  monitum  potius  provincialium  bominnm,  inprimis 
Graecorom  yel  Asianorum  quam  ciyium  Bomanorum  mori- 
bus  convenii 

Liber  XXX. 
De  ddo  malo, 

2.  D.  4,  3, 9, 4.  Ulpianus  libro  undecimo  ad  edic- 
tum  (P.  385®).  —  Labeo  Kbro  trigensimo  praetoris  pere- 
grini  scribit  de  dolo  actionem  serri  nomine  interdum 
de  peculio,  interdum  nozalem  dari  ^oportere?^.  [nam 
si  ea  res  est,  in  quam  dolus  commissus  est,  ex  qua 
de  peculio  daretur  actio,  et  nunc  in  peculio  dandam; 
sin  vero  ea  sit,  ex  qua  noxalis,  hoc  quoque  noxale 
futurum]. 

Inclusa  yerba  non  Labeonis,  sed  Triboniani  esse 
puto.     consentit  Pemice  n^  p.  202  n.  2. 

Ex  incerto  libro. 
Be  institoria  actione? 

3.  D.  5,  1, 19, 1.  Idem  (Ulpianus)  libro  sexagen- 
simo  ad  edictum  (P.  1393).  —  Apud  Labeonem  quae- 


94    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

ritur,  si  homo  provincialis  servum  institorem  venden- 
darum  mercium  gratia  Bomae  habeat,  <(. . .  .^,  quod 
cum  eo  servo  contractum  est,  ita  habendum,  atque  si 
cum  domino  contractum  sit  [quare  ibi  se  debebit  de- 
fendere]. 

Labeonis  verba  mutilata  esse  et  ipsam  quidem 
quaestionem  intercidisse  existimo,  eam  autem  non  aliam 
fuisse  nisi  num  institoria  actio  contra  provincialem  quoque 
hominem  dari  et  posset  et  deberet.  a  praetore  enim  urbano 
institoria  actio  comparata  erat,  cum  civis  Eomanus  filium 
familias  vel  servum,  qui  ex  iure  Quiritium  eius  erat, 
tabemae  praeposuerat,  id  quod  vel  Gaii  verba  4,  69 
indicant;  nam  inprimis  de  ea  actione  disserit,  qua  in  pe- 
culium  filiorum  familias  servorumque  agitur.  itaque 
Augusti  temporibus  praetorem  peregrinum  de  institoria 
actioue  nihil  edixisse  elucet.^  satis  videbatur,  si  ne 
civium  Bomanorum  iides  imminueretur,  praetor  cavisset. 

Cur  Labeo  non  de  ^peregrino',  sed  de  ^provinciali 
homine'  dixerit,  nescio.  sed  provincialem  hominem  non 
alium  esse  atque  peregrinum  negari  nequit.  Cf.  Cicero 
ad  Q.  fratrem  1,  1,  5  ^non  quin  possint  multi  esse  pro- 
vinciales  viri  boni'.  Sueton.  Calig.  39  ^compererat  pro- 
vincialem  locupletem  ducenta  HS  numerasse  vocatoribns, 
ut  per  fallaciam  convivio  interponeretur'.  Tacit.  15,  20 
'praevalidi  provincialium  et  opibas  nimiis  ad  iniurias  mi- 
norum  elati'.  fragm.  de  iure  fisci  §  6  ^edicto  divi  Traiani 
cavetur,  ne  qui  provincialium  cum  servis  fiscalibus  con- 
trahant  nisi . . .' 

Inclusa  verba  ab  Ulpiano  addita  esse  manifestum  est* 
nihilo  minus  Lenel  P.  143  fragmentum  non  sub  rubrica 
Me  institoria  actione',  sed  sub  alia  ^qui  absens  iudicio  de- 

1  cf.  tamen  Karlowa  I  469  sq.:  ^die  exercitoria  und  in- 
stitoria  actio  scheinen  ursprunglich  nur  gegen  rdmische 
Burger  gegeben  zu  sein';  Pemice  I  58:  'Labeo  stellt  Zweifeln 
gegenfiber  fest,  dafs  der  Vertrag  mit  dem  Institor  eines  Pro- 
vinzialen  die  a.  institoria  gegen  diesen  als  den  dominus  be- 
grunde'. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  95 

fensns  non  faerit'  coUocat,  qnamquam  ad  interpretationem 
a.PemicioI58  datam  nostrae  consentaneam  remittit. 

Institores  nonnunqnam  ab  emptoribus  arram  pos- 
tnlasse  D.  14,  3,  5,  15  docet  (^si  institor,  cum  oleum  yendi- 
disset,  anulum  arrae  nomine  acceperit  neque  eum  reddat'), 
quem  morem  maxime  ad  provincialium  hominum  institores 
pertinuisse  inde  cognoscitur,  quod  arra  non  iuris  civilis, 
sed  iuris  peregrini  est.  primum  apud  Gaium  eundem, 
qui  etiam  bypothecam  inter  iuris  consultos  primus  tractat 
(v.  supra  I  p.  218),  arrae  3,  139  mentio  fit:  'emptio  et 
venditio  contrahitur,  cum  de  pretio  convenerit,  quamvis 
nondum  pretiom  numeratum  sit,  ac  ne  arra  quidem 
data  fuerit'.  Schulin,  Gesch.  des  r5m.  Bechts  p.  373  n.  5 
quaerit  qua  ratione  Gaius  id  dicat:  ^im  Gegensatz  zu  ihm 
bekannten  griechischen  Eechten  oder  im  Gegensatz  zum 
Slteren  r5m.  Becht?'    mea  quidem  sententia  hoc  verum  est. 

Alia  fragmenta,  quae  fortasse  iisdem  his  libris  at- 
tribuenda  sunt,  v.  infra. 

VL    Ad  praetoris  sive  urbani  sive  peregrini 

officium. 

Fragmenta  ad  praetoris  officium  pertinentia  ea,  quae 
utrius  praetoris  officio  attribuenda  sint,  diiudicari  hodie 
nequit,  Lenelium  secutus  hoc  loco  coUocavi. 

8i  gms  im  dicenti  non  obiemperaverU. 

1.  D.  2;  3,  ly  3.  Ulpianus  libro  primo  ad  edictum. 
(P.  176).  —  Non  solum  .  .  .  reum,  qui  non  obtempe- 
ravity  hoc  edicto  teneri  Labeo  ait;  verum  etiam  pe- 
titorem. 

De  vadimonio  Bomam  fadendo? 

2.  D.  50, 16,  5;  1.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  se- 
cnDdo  ad  edictum  (P.  105).  —  ^Opere  locato  conducto': 
his  verbis  Labeo  sigmficari  ait  id  opus,  quod  Graeci 
ixotdk£6(ia  vocant,  non  iQyov,  id  est  ex  opere  facto 
corpus  aliquod  perfectum. 


96    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

De  edendo, 

3.  D.  2,  13;  1,  1.  Ulpiamis  libro  quarto  ad  edi- 
ctum  (P.  229).  —  Edere  est  etiam  copiam  describendi 
facere:  vel  in  libello  complecti  et  dare:  vel  dictare. 
eum  quoque  edere  Labeo  ait^  qui  producat  adversarium 
suum  ad  album  et  demonstret  quod  dictaturus  est  vel 
indicando^  quo  uti  velit. 

'▲BGBNTABIAE   MENSAE   EXEBCITOBES   BAIIONEM    ^QUAM   QUIS   POSTULAT 
6IBI   EDI^,    QUAE     AD    SE   PEBTINET,    EDENT   ADIECTO    DIE    ET   CONSULe' 

D.2, 13,4pr.Ulp. 

4.  D.  2, 13,  4,  2.  nipianus  libro  quarto  ad  edi- 
ctum  (P.  232).  —  . . .  et  filius  familias  continetur  his 
verbis,  ut  vel  ipse  cogatur  edere:  an  et  pater^  quaentur. 
Labeo  scribit  patrem  non  cogendum;  nisi  sciente  eo 
argentaria  exercetur. 

5.  D.  2, 13;  6,  3.  Ulpianus  libro  quarto  ad  edi- 
ctum  (P.  239).  —  Rationem  . . .  esse  Labeo  ait  ultro 
citro  dandi  accipiendi^  credendi  <^debendi^,  obligandi 
solvendi  sui  causa  negotiationem:  nec  ullam  rationem 
nuda  dumtaxat  solutione  debiti  incipere.  nec  si  pignus 
acceperit  aut  mandatum;  compellendum  edere:  hocenim 
extra  rationem  esse. 

De  padis  et  conventimUms. 

6.  D.  2;  14,  2  pr.  Paulus  libro  tertio  ad  edictum 
(P.  121).  —  Labeo  ait  convenire  posse  vel  re:  vel  per 
epistulam  vel  per  nuntium  inter  absentes  quoque  posse. 

7.  D,  2, 14,  7,  10.  Ulpianus  libro  quarto  ad  edi- 
ctum  (P.  245).  —  . . .  si  fraudandi  causa  pactum  fac- 
tum  dicatur,  nihil  praetor  adicit.  sed  • . .  Labeo  ait 
hoc  aut  iniquum  esse  aut  supervacuum:  iniquum;  si 
quod  semel  remisit  creditor  debitori  suo  bona  fide, 
iterum  hoc  conetur  destruere:  supervacuum,  si  deceptus 
hoc  fecerit,  inest  enim  dolo  et  fraus. 

1  Fl.  id  dicendo. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  97 

8.  D.  2, 14,  7, 14.  Ulpianus  libro  quarto  ad  edi- 
ctum  (P.  247®).  —  Si  paciscar,  ne  operis  novi  nuntia- 
tionem  exsequar,  quidam  putant  non  valere  pactionem, 
quasi  in  eare  praetoris  imperiumyersetur:  Labeo  autem 
distinguit,  ut,  si  ex  re  familiari  operis  novi  nuntiatio 
sit  facta,  liceat  pacisci,  si  de  re  publica,  non  liceat. 

9.  D.  2, 14,  25, 1.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  tertio  ad 
edictum  (P.  127®).  —  Personale  pactum  ad  alium  non 
pertinere,  quemadmodum  nec  ad  beredem,  Labeo  ait. 

10.  D.  2, 14,  27  pr.  Paulus  libro  tertio  ad  edi- 
ctum  (P.  127^).  —  Si  unus  ex  argentariis  sociis  cum 
debitore  pactus  sit,  an  etiam  alteri  noceat  exceptio? 
Neratius  Atilicinus  Proculus,  nec  si  in  rem  pactus  sit, 
alteri  nocere:  tantum  enim  constitutum,  ut  solidum 
alter  petere  possit.  idem  Labeo:  nam  nec  novare 
alium  posse,  quamvis  ei  recte  solvatur:  sic  enim  et 
his,  qui  in  nostra  potestate  sunt,  recte  solvi  quod 
crediderint,  licet  novare  non  possint. 

In  ius  vocati  ut  eant. 

11«  D.  2,  ^  4, 3.  nipianus  libro  quinto  ad  edictum 
(P.  260).  —  Parentes  etiam  eos  accipi  Labeo  existi- 
mat,  qui  in  servitute  susceperunt,  nec  tamen  (tantum?), 
ut  Severus  dicebat,  ad  solos  iustos  liberos. 

12.  D.  2,  4, 11.  Paulus  libro  quarto  ad  edictum 
(P.  134*).  —  Quamyis  non  adiciat  praetor  causa  cognita 
se  poenale  iudicium  daturum,  tamen  Labeo  ait  mode- 
randam  iurisdictionem:  yeluti  si  paeniteat  libertum  et 
actionem  remittat:  yel  si  patronus  yocatus  non  yenerit: 
aut  si  non  inyitus  yocatus  sit,  licet  edicti  yerba  non 
patiantur. 

Qui  omnim  ne  jposiulent 

13.  D.  3, 1,  1,  5.  nipianus  libro  sexto  ad  edictum 
(P.  276®).  —  Refert , . .  Labeo  Publilium  caecum  Aspre- 
natis  Noni  patrem  ayersa  sella  a  Bruto  destitutum, 
cnm  yellet  postulare. 

lorispr.  antehadr.  reU.  ecL  Bremer.   II.  7 


98    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Qui  nisi  pro  certis  personis  ne  postulent. 

14.  D.  3,  2,  2,  5.  Ulpianus  libro  sexto  ad  edictam 
(P.  279*).  —  Ait  praetor:  ^qui  in  scaenam  prodierit' 
[infamis  est].  scaena  estj  ut  Labeo  definit,  quas  ludo- 
rum  faciendorum  causa  quolibet  locOy  vbi  quis  consistat 
moveaturque  spectaculum  sui  praebiturtis,  posita  sit  in 
ptMico  privatove  vel  in  vico^  quo  tamen  loco  passim 
homines  spectaculi  causa  admittantur. 

15.  D.  3,  2,  4,  4  =  47, 15, 1  pr.  Ulpianus  libro 
sexto  ad  edictum  (P.  281*).  —  Praevaricator  . . .  est  quasi 
yaricatory  qui  diversam  partem  adiuvat  prodita  causa 
sua:  quod  nomen  Labeo  a  yaria  certatione  tractum 
ait,  nam  qui  praeyaricatur,  ex  utraque  parte  constitit 
[quin  immo  ex  adversa  (altera?)]. 

cf.  supra  p.  63. 

16.  D.  3,  2,  8.  Ulpianus  libro  sexto  ad  edictum 
(P.  284*).  —  *Genero'  inquit  ^mortuo':  .  .  .  adiecit 
praetor:  ^cum  eum  mortuum  esse  sciret'  . . .  si  post 
legitimum  tempus  (luctus)  cognovit^  Labeo  ait  ipsa 
die  et  sumere  eam  lugubria  et  deponere. 

De  vadimoniis:  si  ex  noxoHi  causa  agatu/r. 

17.  D,  2, 9, 1, 1.  Ulpianus  libro  septimo  ad  edictum 
(P.  295).  —  *In  eadem  causa'  quid  sit,  yideamus  . . . 
si  desinat  servus  esse  promissoris  vel  actio  amissa 
sit,  non  yideri  in  eadem  causa  statum  Labeo  ait:  yel 
si  qui  pari  loco  erat  in  litigando^  coepit  esse  in  duriore^ 
yel  loco  yel  persona  mutata;  itaque  si  quis  ei  qui  in 
foro  promissoris  conveniri  non  potest  yenditus  aut 
potentiori  datus  sit,  magis  esse  putat,  ut  non  yideatur 
in  eadem  causa  sisti. 

Quando  vadimonia  recuperatoribus  supposUis  fiant, 

18.  D.  50,  16;  14  pr.  Paulus  libro  septimo  ad 
edictum  (P.  159).  —  Labeo  et  Sabinus  existimant^  si 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  99 

vestimentuin  scissum  reddatur  vel  res  corrupta  reddita 
sit,  veluti  scyphi  coUisi  aut  tabula  rasa  pictura,  videri 
rem  ^abesse',  quoniam  earum  rerum  pretium  non  in 
substantia,  sed  in  arte  sit  positum. 

Be  proouratortbus. 

19.  D.  3,3,33pr.  Ulpianus  libro  nono  ad  edictum 
(P.  322).  —  Servum  quoque  et  filium  familias  pro- 
curatorem  posse  babere  aiunt  . .  •  et  negotia  quidem 
peculiaria  servi  posse  gerere  aliquem  et  hoc  casu 
procuratorem  eius  esse  admittimuS;  quod  et  Labeoni 
videtur. 

Be  defendendo  eo  cuius  nomine  qv/is  aget 

20.  D.  3,  3;  43  §  6.  45  pr.  Idem  (sc.  Paulus) 
libro  nono  ad  edictum  (P.  185).  —  <Cognitorem>  qui 
non  cogitur  defendere  absentem,  tamen  si  iudicatum 
solvi  satisdedit  defendendi  absentis  gratia,  cogendum 
<quasi?)>  procuratorem  iudicium  accipere,  ne  decipiatur 
is  qui  satis  accepit:  nam  eos,  qui  non  coguntur  rem  de- 
fendere,  post  satisdationem  cogi.  Labeo  causa  cognita 
temperandum^  et  si  captio  actoris  sit  propter  temporis 
tractum,  iudicium  eum  accipere  cogendum:  quod  si 
ant  adfinitas  dirempta  sit  aut  inimicitiae  intercesserint 
ant  bona  absentis  possideri  coeperint,  |  non  cogendum. 

Be  negotiis  gestis, 

21.  D.  3,  5;  3,  5.  Ulpianus  libro  decimo  ad  edi- 
cium  (P.  347).  —  ...  curatori  . . .  furiosi  vel  furiosae 
adversus  eum  eamve  dandam  actionem  Labeo  ait. 

22.  D.  3,  5^  3;  9.  Ulpianus  libro  decimo  ad  edi- 
ctum  (P.  348).  —  Interdum  in  negotiorum  gestorum 
actione  Labeo  scribit  dolum  solummodo  versari:  nam 
si  affectione  coactus,  ne  bona  mea  distrahantur;  negotiis 
te  meis  optuleris,  aequissimum  esse  dolum  dumtaxat 
te  praestare. 

23.  D.  3, 5,  5,  5.   Idem  (Ulpianus)  libro  decimo  ad 


100    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

edictum  (P.  350).  —  •  • .  si  quis  negotia  mea  gessit  non 
mei  contemplatione;  sed  sui  lucri  causa,  Labeo  scripsit 
suum  eum  potius  quam  meum  negotium  gessisse. 

24.  D.  ibid.  §  6.  —  •  •  •  si  cui  mandavero,  ut  meum 
negotium  gerat^  quod  mibi  tecum  erat  communC;  dicen- 
dum  esse  Labeo  ait^  si  et  tuum  gessit  sciens,  negoti- 
orum  gestorum  eum  tibi  teneri. 

25.  D.  ibid.  §  8.  —  . . .  si  ego  tui  filii  negotia  gessero 
vel  servi;  videamus  an  tecum  negotiorum  gestorum 
babeam  actionem  . . .  Labeo  distinguit . . ,  ut,  si  quidem 
contemplatione  tui  negotia  gessi  peculiaria^  tu  mibi 
tenearis:  quod  si  amicitia  filii  tui  yel  servi,  vel  eorum 
contemplationC;  adversus  patrem  vel  dominum  de  pe- 
culio  dumtaxat  dandam  actionem. 

26.  D.  3, 5, 9, 1.  Ulpianus  libro  decimo  ad  edictum 
(P.  354).  —  . . .  si  insulam  fulsit  vel  servum  aegrum 
curavit;  etiamsi  insula  exusta  est  vel  servus  obit,  aget 
negotiorum  gestorum:  idque  et  Labeo  probat. 

Quod  metus  causa, 

27.  D.  4, 2^  5.  Ulpianus  libro  undecimo  ad  edi- 
ctum  (P.  371^).  —  Metum  accipiendum  Labeo  dicit  non 
quemlibet  timorem^  sed  maioris  malitatis. 

28.  D.  4,  2,  9  pr.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  371**).  —  Pomponius  libro  vicensimo  octavo 
. . « tractaty  si  fundum  meum  dereliquero  audito^  quod 
quis  cum  armis  veniret^  an  buic  edicto  locus  sit?  et 
refert  Labeonem  existimare  edicto  locum  non  esse  et 
unde  vi  interdictum  cessare^  quoniam  non  videor  vi 
deiectus,  qui  deici  non  expectavi  sed  profugi.  aliter 
atque  si^  posteaquam  armati  ingressi  sunt^  tunc  dis- 
cessi:  buic  enim  edicto  locum  facere. 

29.  D.  4,  2,  14,  6.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  377).  —  Labeo  ait,  si  quis  per  metum  reus 
sit  consHiutus  et  ftdeiussorem  volentem  dederitf  et  ipse 
et  fideiussor  liberatur:  si  solus  fideiussor  metu  accessU, 
non  etiam  rem,  solus  fideiussor  liberabitur. 


7.  M<'ANTISTIUS  LABEO  101 

30.  D.  ibid.  §9  (f^.3-?8)  . . .  si  quis  per  vim  stipu- 
latus  cnm  acceptum  nblt^^faceret^  fuerit  in  quadruplum 
condemnatus,  ex  stipulatu.;^W  agentem  adyersus  ex- 
ceptionem  replicatione  adiuVari^  lulianus  putat^  cum 
in  quadruplo  et  simplum  sit  *jrj&Q^«consecutus.  Labeo 
aatem  etiam  post  quadrupli  aiClCion^m  nibilo  minus 
ezceptione  summovendum  eum,  qurtyku  intulit;  dicebat. 

Be  doh  malo,        '•.    ^**. 

31.  D.  4;  3,  1;  2.  Ulpianus  libro  k&gjeojimo  ad 
edictum  (P.  384).  —  Dolum  malum  Servius  : .'.  ij^  defi- 
niit  machinationem  quandam  alterius  decipiendi/caasa, 
cum  aliud  simulatur  et  aliud  agitur.  Labeo  autem 
posse  et  sine  simulatione  id  agi,  ut  quis  circnti!i- 
veniatur:  posse  et  sine  dolo  malo  aliud  agi^  aliud 
simulari;  sicuti  faciunt;  qui  per  eiusmodi  dissimula- 
tionem  [deserviant  et]  tuentur  vel  sua  vel  aliena: 
itaque  ipse  sic  definiit  dolum  malum  esse  omnem 
calliditatem  fallaciam  machinationem  ad  circumvenien- 
dum  fallendum  decipiendum  alterum  adhibitam. 

32.  D.  4,  3, 1,  6.  TJlpianus  libro  undecimo  ad  edi- 
ctum  (P.  385*).  —  . .  Pomponius  refert  Labeonem  existi- 
mare^  etiamsi  quis  in  integrum  restitui  possit^  non 
debere  ei  hanc  actionem  competere:  et  si  alia  actio 
tempore  finita  sit,  hanc  competere  non  debere^  sibi 
imputaturo  eo  qui  agere  supersedit  [nisi  in  hoc  quoque 
dolus  malus  admissus  sit  ut  tempus  exiret?]. 

33.  D.  4,  3,  7,  3.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  385®).  —  Non  solum  .  .  .  si  alia  actio 
non  sity  sed  et  si  dubitetur  an  alia  sit,  putat  Labeo 
de  dolo  dandam  actionem  et  adfert  talem  speciem: 
qui  sermm  mihi  debebat  vel  ex  venditione  vel  ex  stipur- 
latu,  venenum  ei  dedit  et  sic  etm  mandpavit^  vel  fun- 
dum,  et  dum  mandpat^  imposuit  ei  servitutem  vel  aedi- 
ficia  diruit,  arlores  exddit  vel  exstirpavit:  ait  LabeO; 

1  Trib,  tradidit.        2  Trib.  tradit. 


102    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBKRII  lURIS  CONSULTI 

sive  cavit  de  dolo  sive  non^dabdam  in  eum  de  dolo 
actionem,  quoniam  si  cavi;:^  '^^^bium  est^  an  competat 
ex  stipulatu  actio. 

34.  D.  ibid.  §  6.  77=  St.cjuadrupes  tua  dolo  alterias 
damnum  mihi  dederit^'*-quaeritur  an  de  dolo  habeam 
adversus  eum  acti.coafevi  . . .  Labeo  scribit^  si  dominus 
quadrupedis  non^,  dit  solvendo,  dari  debere  de  dolo 
^actionem)>.  *\^ 

35.  D,-ibii*§  7.  —  Idem  Labeo  quaerit,  si  compe- 
ditum  seifvV^ii  meum  ut  fugeret  solverisy  an  de  dolo 
actio  dai^-sit. 

£t,aiit  Quintus  apud  eum  notans:  si  non  misericordia 
ductas.  fecisti,  furti  teneris,  ei  misericordia,  in  factum 
a(3tidhem  dari  debere'. 

*  36.  D.  18,  1,  50.  Idem  (Ulpianus)  libro  undecimo 
ad  edictum  (P.  387).  —  Labeo  scribit,  si  mihi  biblio- 
thecam  ita  vendideris,  si  decuriones  Gampani  locum 
mihi  vendidissent,  in  quo  eam  ponerem,  et  per  me 
stety  quo  minus  id  a  Gampanis  impetrem,  non  esse 
dubitandum,  quin  praescriptis  verbis  agi  possit. 

37.  D.  4,  3,  20  pr.  Paulus  libro  undecimo  ad  edi- 
ctum  (P.  210).  —  Servus  tuus  cum  tibi  deberet  nec  sol- 
vendo  esset,  hortatu  tuo  pecuniam  mutuam  a  me  acce- 
pit  et  tibi  solvit:  Labeo  ait  de  dolo  malo  actionem 
in  te  dandam^  quia  nec  de  peculio  utilis  sit,  cum  in 
peculio  nihil  sit,  nec  in  rem  domini  versum  videatur, 
cum  ob  debitum  dominus  acceperit. 

38.  D.  4,  3,  11,  1.  TJlpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  390*).  —  ...  quibusdam  personis  non  da- 
bitur  (de  dolo  actio),  ut  puta  liberis  vel  libertis  ad- 
versus  parentes  patronosve,  cum  sit  famosa.  sed  nec 
humili  adversus  eum  qui  dignitate  excellet  debet  dari: 
puta  plebeio  adversus  consularem  receptae  auctori- 
tatis,  vel  luxurioso  atque  prodigo  aut  alias  vili  ad- 
versus  hominem  vitae  emendatioris.     et  ita  Labeo. 

39.  4,  3, 13, 1.  Ulpianus  libro  undecimo  ad  edi- 
ctum  (P.  390**).  —  ...  in   causae  cognitione  versari 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  103 

Labeo  ait,  ne  in  pupillum  de  dolo  detur  actio[^  nisi 
forte  nomine  hereditario  conyeniatur]. 

cf.  Pernice  Labeo  II^  1,  201  n.  3. 

40.  D.  4,  3,  21.  Ulpianus  libro  undecimo  ad  edi- 
ctum  (P.  391).  —  ...  si  fm  deferente  me  iuraveri^  et 
absolutus  si^^  postea  periurium  fuerit  adprobatum, 
Labeo  ait  de  dolo  actionem  in  eum  dandam. 

Be  minonbus  vigmti  quingue  mnis, 

41.  D.  4y  4,  13;  1.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictmn  (P.  406).  —  Pomponius  ...  libro  vicensimo 
octaYO  scribit  Labeonem  existimasse;  si  minor  yiginti 
quinque  annis  fundumyendiditettradidit^mancipayit?), 
si  emptor  rursus  eum  alienayit,  [si  quidem  emptor 
sequens  scit  rem  ita  gestam^  restitutionem  adversus 
eum  faciendam:  si  ignoravit  et  prior  emptor  solvendo 
iesset;  non  esse  faciendam:  sin  vero  non  esset  sol- 
vendoj  aequius  esse  minori  succurri  etiam  adversus 
ignorantem^  quamvis  bona  fide  emptor  est. 

Inclusa  verba  a  Tnboniano  addita  esse  Lenel  recte 
suspicatur. 

42.  D.  4;  4,  16,  1.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  406).  —  ...  relatum  est  apud  Labeonem,  si 
minor  circumscriptus  societatem  coierit  vel  etiam  dona- 
tionis  causa,  nullam  esse  societatem  nec  inter  maiores 
quidem  et  ideo  cessare  partes  praetoris. 

43.  D.  4,  4,  46  pr.  Callistratus  libro  primo  edicti 
monitorii  (P.  59).  —  Etiam  ei,  qui  priusquam  nascere- 
tnr  usucaptum  amisit,  restituendam  actionem  Labeo 
scribit. 

Ex  qmbus  ccmsis  maiores  viginti  qui/nque  a/mis  in 

integrum  restUumtur, 

44.  D.  4,  6,  9.     Callistratus  libro  secundo  edicti 
xnonitorii  (P.  68).  —  (Succurritur  etiam  ei,  qui  in  vin- 

1  Trib.  Qaod  si  deferente  me  iorayeris  et  absolatus  sis. 


104    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lURIS  CONSULTI 

culis  fuisset.  qnod  non  solnm  ad  enm  pertinet,  qui 
pnblica  cnstodia  coercetnr,  sed  ad  enm  qnoqne^  qni 
a  latronibns  ant  praedonibns  yel  potentiore  yi  oppres- 
sns  yincnlis  coercebatnr  . .  •)  cnstodiam  antem  solam 
pnblicam  accipi  Labeo  putat. 

45.  D.  4y  6;  13  pr.  Panlns  libro  dnodecimo  ad 
edictum  (P.  227).  —  ...  Labeo  ait  enm  non  contineri, 
qni  liber  et  heres  institutns  sit^  antequam  sit  heres^ 
quia  nec  bona  habeat  et  praetor  de  liberis  hominibns 
loqnatnr. 

46.  D.  4;  6;  17;  L  Ulpianns  libro  nndecimo  ad 
edictum  (P.  432^).  —  Eum  qnoque  cni  sic  legatnm  sit: 
^guina  nMa^  in  annos  singnlos^  quibus  in  Italia  esset'; 
restituendnm,  nt  capiat;  atque  si  in  Italia  fnisset^  • .  • 
Labeo  scribit. 

47.  D.  4,  6.  22;  2.  Paulus  libro  duodecimo  ad 
edictnm  (P.  231).  —  Qnod  edictum  etiam  ad  faridsos 
et  infantes  et  ciyitates  pertinere  Labeo  ait. 

48.  D.  4;  6,  26;  4.  Ulpianns  libro  duodecimo  ad 
edictum  (P.  439).  —  . . .  et  si  magistratus  copia  non  fait; 
Labeo  ait  restitutionem  faciendam. 

49.  D.  ibid.  §  6.  —  . . .  si  dnm  decreto  praetoris  non 
obtemperat;  iuris  dictionem  ei  denegayerit;  non  esse 
enm  restituendnm  Labeo  scribit.  idemqne  si  ex  alia 
insta  causa  non  fnerit  ab  eo  auditns. 

50.  D.  4,  6,  28,  3.  Ulpianus  libro  dnodecimo  ad 
edictnm  (P.  442).  —  Si  quis  saepius  rei  publicae  cansa 
afuit,  ex  novissimo  reditu  tempus  restitutionis  esse  ei 
computandum  Labeo  pntat. 

51.  D.  ibid.  §  4.  —  Si  cnm  in  provincia  domicilinm 
haberes/  esses  [autem]  in  urbe,  an  mihi  annns  cedat, 
qnasi  experinndi  potestatem  habeam?  et  ait  Labeo 
non  cedere. 

1  Fl,  vel.  emend,  Lenel, 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  105 

Quod  fdlso  tutore  auctore  gestum  esse  dicatur, 

52.  D.  27, 6, 2.  Paulus  libro  duodecimo  ad  edictum 
(P.  236).  —  ^Si  id',  inquit  (praetor),  ^actor  ignoraverit.' 
liabeo :  et  si  dictum  sit  ei  et  bona  fide  non  crediderit. 

53.  D.  27,  6,  9, 1.  Ulpianus  libro  duodecimo  ad 
edictum  (P.  424).  —  Has  in  factum  actiones  heredi[bus] 
quidem  competere  ceterisque  successoribus,  in  eos 
reio  non  reddi  Labeo  scribit  nec  in  ipsum  post  annum 
[quoniam  et  factum  puniunt  et  in  dolum  concipiuntur]. 

Qui  arhitriutn  receperint,  ut  sententiam  dicant, 

54.  D.  4,  8,  3  pr.  Idem  (Dlpianus)  libro  tertio 
decimo  ad  edictum  (P.  451).  —  Labeo  ait,  si  compro- 
misso  facto  sententia  dicta  est,  quo  quis  a  minore 
viginti  quinque  annis  tutelae  absolyeretur,  ratum  id  a 
praetore  non  habendum. 

55.  D.  4,  8, 15.  Ulpianus  libro  tertio  decimo  ad 
edictum  (P.  456**).  —  Licet  . . .  praetor  destricte  edicat 
sententiam  se  arbitrum  dicere  coacturum,  attamen 
interdum  rationem  eius  habere  debet  et  excusationem 
recipere  causa  cognita:  ut  puta  si  fuerit  infamatus  a 
litigatoribus,  aut  si  inimicitiae  capitales  inter  eum  et 
litigatores  aut  alterum  ex  litigatoribus  intercesserint, 
aut  si  aetas  aut  valetudo  quae  postea  contigit  id  ei 
munus  remittat,  aut  occupatio  negotiorum  propriorum 
yel  profectio  urguens  aut  munus  aliquod  rei  publicae: 
et  ito  Labeo. 

56.  D.  4,  8,  17, 1.  Ulpianus  libro  tertio  decimo 
ad  edictum  (P.  456®).  —  Si  multo  post  revertantur  ad 
arbitrum  litigatores,  non  esse  cogendum  sententiam 
dicere  Labeo  scribit* 

57.  D.  4,  8, 19  pr.  Paulus  libro  tertio  decimo  ad 
edictum  (P.  245).  —  Qualem  . .  •  sententiam  dicat  arbiter^ 
ad  praetorem  non  pertinere  Labeo  ait,  dummodo  dicat 
quod  ipsi  videtur. 

58.  D.  4,  8,  25  pr.     Ulpianus  libro  tertio  decimo 


106    1.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

ad  edictum  (P.  462).  —  Labeo  ait,  si  arbiter,  cum  in 
compromisso  cautum  esset,  ut  eadem  die  de  omnibus 
sententiam  diceret  et  ut  posset  diem  proferre,  de 
quibusdam  rebus  dicta  sententia,  de  quibusdam  non 
dicta  diem  protulit:  valere  prolationem  sententiaeque 
eius  posse  impune  non  pareri. 

59.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  per  fideiussorem  fuerit  cau- 
tum  in  primo  compromisso,  et  sequens  similiter  pro- 
ferendum  Labeo  dicit. 

60.  D.  4,  8,  27, 1.  Ulpianus  libro  tertio  decimo 
ad  edictum  (P.  463).  —  ...  Labeonis  sententia,  qui 
existimavit,  si  arbiter  aliquem  pecuniam  dare  iusserit 
et  is  decesserit  antequam  daret,  poenam  committi,  licet 
heres  eius  paratus  sit  ofiPerre. 

Nautae,  caupones,  stc^uLaHi  ut  recepta  restituant, 

61.  D.  4,  9,  1,  4,  Ulpianus  libro  quarto  decimo 
ad  edictum  (P.  468).  —  De  exercitoribus  ratium,  item 
lyntrariis  nihil  cavetur:  sed  idem  constitui  oportere 
Labeo  scribit. 

62.  D.  4,  9,  3,  1.  Ulpianus  libro  quarto  decimo  ad 
edictum  (P.  470).  —  ...  Labeo  scribit,  si  quid  naufragio 
aut  per  vim  piratarum  perierit,  non  esse  iniquum  ex- 
ceptionem  ei  (nautae)  dari. 

Be  recepto  argentariorwm. 

63.  D.  13;  5,  27.  Ulpianus  libro  quarto  decimo 
ad  edictum  (P.  472).  —  ...  opinionem  Labeonis  existi- 
mantis;  si^  postquam  quis  recepii^  pro  alio,  dominus  ei 
denuntiet  ne  solvat;  in  factum  exceptionem  dandam. 

Be  noxdlibus  actionibus, 

64.  D.  9, 4,  24.  Paulus  libro  octavo  decimo  ad 
edictum  (P.  289*).  —  lulianus  .  • .  ait  de  eo  qui  manu- 

1   Trib.  constituit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  107 

misit;   si   paratus   sit   defendere  se  manumissuS;   ex- 
ceptionem  dandam  ei  qui  mannmisit.    hoc  et  Labeo. 

65.  P.  9^  4;  26;  5.  Paulus  libro  octavo  decimo  ad 
edictum  (289^).  —  Neque  heredi  neque  in  heredem, 
quod  defunctus  mentitus  est,  actio  danda  est^  nec  in 
ipsum  quolibet  tempore:  nam  liberum  esse  debet  de- 
fendenti  absentem  servum  huius  edicti  poenam  evitare, 
id  est  ut  sine  noxae  deditione  conveniatur.  et  ideo 
si  negaveris  serYum  in  tua  potestate  esse^  postea 
fateri  poterisy  nisi  si  iam  lis  adversus  te  contestata 
est:  nam  tune  audiri  non  df^ebis,  ut  Labeo  ait. 

Be  his  gui  deiecerint, 

66.  D.  9,  3,  5, 4.  Ulpianus  libro  vicensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  689).  —  Cum  . . .  legis  Aquiliae  actione 
propter  hoc  quis  condemnatus  est;  merito  ei,  qui  ob 
hoc  ^condemnatus  est)>;  quod  hospes  vel  quis  alius  de 
cenaculo  deiecit;  in  factum  dandam  esse  Labeo  dicit 
adversus  deiectorem. 

Ulpiani  verba  a  Triboniano  mutata  esse  apparet.  sed 
quid  re  vera  scripserit,  certo  cognosci  nequit.  Mommsen 
ita  scribi  iubet:  ^cum  legis  Aquiliae  actione  propter  hoc 
qois  tenetur';  Lenel  ita:  ^cum  . . .  lege  Aquilia  propter 
hoc  quis  damnas  est'.  Pemice  cum  in  verbis  ^propter 
hoc'  et  ^est'  offendat,  Ulpianum  de  eo  dixisse  conicit,  qui 
quid  fregisset,  ut  ita  fortasse  legendum  sit:  ^cum  e  lege 
Aquilia  quidquid  fregerit,  damnas  sit^. 

67.  D.  9,  3,  6, 1.  Paulus  libro  nono  decimo  ad 
edictum  (P.  800).  —  Labeo  ait  locum  habere  hoc  edi- 
ctum^  si  interdiu  deiectum  sit^  non  nocte. 

Be  heredOatis  petUione. 

68.  D.  5,  3, 18  pr.  Ulpianus  libro  quinto  decimo 
ad  edictum  (P. 518®).  —  ...  videndum,  si  possessor  here- 
ditatis  venditione  per  argentarium  facta  pecuniam 
apud  eum  perdiderit;  an  petitione  hereditatis  teneatur. 


108    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEiai  lURIS  CONSULTl 

quia  nihil  habet  [nec  conseqni  potest].  et^  Labeo 
pntat  enm  teneri^  qnia  sno  pericnlo  male  argentario 
credidit. 

69.  D.  5,  4, 1, 4.  Ulpianns  libro  qninto  ad  edi- 
ctum  (P.  538).  —  . . .  si,  cum  me  ex  parte  dimidia  here- 
dem  dicerem,  trientem  hereditatiB  possiderem,  deinde 
residnum  sextantem  yelim  persequi,  qnaliter  agam 
videamns.  et  Labeo  scribit  utiqne  partem  dimidiam  me 
petere  debere  a  singnlis:  sic  fieri  ut  a  singnlis  sex- 
tantem  consequar,  et  habebo  bessem. 

De  rei  vindicatione, 

70.  D.  6, 1, 13.  Ulpianus  libro  sexto  decimo  ad 
edictum  (P.  553*).  —  . .  •  et  si  deterior  res  sit  facta, 
rationem  index  habere  debebit:  finge  enim  debilitatum 
hominem  yel  verberatum  vel  yulneratum  restitni:  uti- 
que  ratio  per  iudicem  habebitur,  qnauto  deterior  sit 
factus.  quamqnam  et  legis  Aquiliae  actione  conveniri 
possessor  possit:  nnde  quaeritur  an  non  alias  iudex 
aestimare  damnum  debeat,  qnam  si  remittatnr  actio 
legis  Aquiliae.  et  Labeo  pntat  cavere  petitorem  opor- 
tere  lege  Aquilia  non  actnrnm* 

71.  D.  6, 1, 15pr.  Ulpianus  ibid.  (P.  ^^S»»).  —  . .  •  si 
verberatum  tradidit,  Labeo  ait  etiam  iniuriamm  com- 
petere  actionem  petitori. 

12,  D.  6, 1, 19.  Ulpianns  libro  sexto  decimo  ad 
edictnm  (P.  556).  —  Ipsi  qnoque  reo  cavendnm  esse 
Labeo  dicit  ^his  rebus  recte  praestari',  si  forte  fundi 
nomine  damni  infecti  cavit 

Si  servitus  vindicetur. 

73.  D.  8,  5,  4,  2.  Idem  (Ulpianus)  libro  septimo 
decimo  ad  edictum^  (P.  594^).  —  • . .  m  negatoria  actioMj 
ut  Labeo  ait,  fructus  computantur,  quanti  interest  peti- 
toris  non  uti  fundi  sui  itinere  adversarium. 

1  Fl  sed. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  109 

Ad  exhibendum. 

74.  D.  10,  4,  7,  7.  Ulpianus  libro  yicensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  720®).  —  ...  Pomponius  iungit 
eius,  qui  ad  exhibendum  egit^  utroque  tempore  inter- 
fuisse  oportere  rem  ei  restitui^  hoc  est  et  quo  lis  con- 
testatur  et  quo  fit  condemnatio:  et  ita  Labeoni  placet. 

75.  D.  10,  4,  11,  1.  Ulpianus  libro  vicensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  722^).  —  Quo  . . .  loco  exhiberi 
rem  oporteat  vel  cuius  sumptibuS;  videamus.  et  Labeo 
ait  ibi  exhibendam,  ubi  fuerit  cum  lis  contestaretur, 
periculo  et  inpendiis  actoris  perferendam  perducen- 
damye  eo  loci  ubi  actum  sit.  pascere  plane  servum 
yestire  curare  possessorem  oportere  ait. 

Be  sepukhro  violato. 

76.  D.  47, 10,  27.  Idem  (Paulus)  libro  vicensimo 
septimo  ad  edictum  (P.  424).  —  Si  statua  patris  tui 
in  monumento  posita  saxis  caesa  est,  sepulchri  yiolati 
agi  non  posse,  iniuriarum  posse  Labeo  scribit. 

77.  D.  47,  12,  3,  9.  Ulpianus  libro  vicensimo 
quinto  ad  edictum  praetoris  (P.  745).  —  Si  ad  plures 
ius  sepulchri  pertineat,  utrum  omnibus  damus  actionem 
an  ei  qui  occupavit?    Labeo  omnibus  dandam  dicit. 

JDe  sumptibus  funerum, 

78.  D.  11,  7,  14,  3.  Ulpianus  libro  vicensimo 
quinto  ad  edictum  (P.  751).  —  . . .  et  si  quid  in  locum 
foerit  erogatum,  in  quem  mortuus  inferretur,  funeris 
causa  yideri  inpensum  Labeo  scribit,  quia  necessario 
locus  paratur,  in  quo  corpus  conditur. 

79.  D.  11,  7,  14,  12.  Ulpianus  libro  yicensimo 
quinto  ad  edictum  (P.  752).  —  Labeo  ait,  quotiens  quis 
sdlam  actionem  habet  de  funeris  inpensa  consequenda, 
faneraria  eum  agere  non  posse:  et  ideo  si  familiae 
erciscundae  agere  possit,  funeraria  non  acturum:  plane 
si  iam  familiae  erciscundae  iudicio  actum  sit,  posse  agi» 


110    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

80.  D.  ibid.  §  13.  —  ...  Labeo  ait,  si  prohibente 
herede  faneraveris  testatorem,  ex  causa  competere  tibi 
funerariam. 

81.  D.  ibid.  §  15.  —  . . .  si  quis  mandatu  heredis 
funerayit,  non  posse  eum  funeraria  agere  Labeo  scribit, 
quia  habet  mandati  actionem. 

82.  D.  ibid.  §  16.  —  Si  . . .  quasi  negotium  heredis 
gerens  funerayit,  licet  ratum  non  habeat,  tamen  fune- 
raria  eum  agere  posse  Labeo  scribit. 

83.  D.  11, 7, 32, 1.  Paulus  libro  vicensimo  septimo 
ad  edictum  (P.  429).  —  Si  eodem  momento  temporis 
vir  et  uxor  decesserit,  Labeo  ait  in  heredem  viri  pro 
portione  dotis  dandam  hanc  actionem,  quoniam  id 
ipsum  dotis  nomine  ad  eum  pervenit. 

Be  eo  quod  certo  loco  dari  oportet, 

84.  D.  13, 4, 2, 8.  Ulpianus  libro  vicensimo  septimo 
ad  edictum  (P.  784*).  —  .  .  .  de  officio  iudicis  huius 
actionis  loquendum  est,  utrum  quantitati  contractas 
debeat  servire  an  vel  excedere  vel  minuere  quantitatem 
debeat,  ut,  si  interfuisset  rei  Ephesi  potius  solvere 
quam  eo  loci  quo  conveniebatur,  ratio  eius  haberetur. 
lulianus  Labeonis  opinionem  secutus  etiam  actoris 
habuit  rationem,  cuius  interdum  potuit  interesse  Ephesi 
recipere. 

Be  pecmia  constituta. 

86.  D.  13,  5,  3,  2.  Dlpianus  libro  vicensimo  se- 
ptimo  ad  edictum  (P.  788°).  —  Si  is,  qui  et  iure  civili 
et  praetorio  debebat,  in  diem  sit  obligatus,  an  con- 
stituendo  teneatur?  et  Labeo  ait  teneri  constitutum  . .  • 
et  adicit  Labeo  vel  propter  has  potissimum  pecunias, 
quae  nondum  peti  possunt,  constituta  inducta. 

De  commodato. 

86.  D.  13, 6, 1, 1.  Dlpianns  libro  vicensimo  octavo 
ad   edictum    (P.  798).   —    Inter'  commodatum  .  . .  et 


k 


7.  M.  ANTISnUS  LABEO  111 

ntendnm  datDm  Labeo  •  • .  ait  tantnm  interesse^  qnanr 
tnm  inter  genns  et  speciem:  cbmmodari  enim  rem 
mobilem,  non  etiam  soli^  ntendam  dari  eidam  soli. 

87.  D.  13, 6,5, 12,  Ulpianns  libro  vicensimo  octavo 
ad  edictnm  (P.  803).  —  B»em  tibi  dedi,  nt  creditori 
tno  pignori  dares;  dedisti:  non  repigneras,  nt  mihi 
reddas.    Labeo  ait  commodati  actionem  locnm  habere. 

88.  Ibid.  12.  —  Idem  Labeo  . . .  dicit,  si  a  me  cnlpa 
absit  repignerandi,  creditor  antem  nolit  reddere  pignns, 
competere  tibi  ad  boc  dnmtaxat  commodati,  nt  tibi 
actiones  adversns  enm  praestem. 

89.  Ibid.  §  14.  —  Si  de  me  petisses,  ut  triclinium 
tibi  stemerem  et  argentum  ad  ministerium  praeberem, 
et  fecero,  deinde  petisses,  ut  idem  sequenti  die  facerem 
et  cnm  commode  argentum  domi  referre  non  possem, 
ibi  boc  reliquero  et  perierit:  qua  actione  agi  possit 
et  cnins  esset  periculum?  Labeo  de  periculo  scripsit 
mnltnm  interesse,  cnstodem  posni  an  non:  si  posni, 
ad  me  periculum  spectare,  si  minus,  ad  eum  penes 
quem  relictum  est. 

90.  D.  13,  6, 17,  5.  Paulus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  446).  —  Bem  commodatam  perdidi  et 
pro  ea  pretium  dedi,  deinde  res  in  potestate  tua  venit: 
Labeo  ait  contrario  iudicio  ant  rem  mihi  praestare 
te  debere  aut  quod  a  me  accepisti  reddere. 

DeposUi  vd  contra. 

91.  D.  16,  3, 1, 14  Ulpianns  libro  trigensimo  ad 
edictum  (P.  890).  —  .  .  si  fideinssisti  pro  eo  (apud 
quem  deposni),  Labeo  omnimodo  fideiussorem  teneri 
ait,  non  tantnm  si  dolo  fecit  is  qui  depositnm  suscepit, 
sed  et  si  non  fecit,  est  tamen  res  apud  eum. 

92.  D.  ibid.  §  38  (P.  896*).  —  Si*  quis  tabulas 
testamenti  apud  se  depositas  pluribus  praesentibns  legit, 
ait  Labeo  depositi  actione  recte  de  tabulis  agi  posse. 

93.  D.  ibid.  §  41  (P.  896*^).  —  Si  cista  signata  de- 
posita  sit,  ntmm  cista  tantnm  petatur  an  et  species 


114    L  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lUEIS  CONSULTI 

104.  D.  25;  2, 19.  Ulpianus  libro  trigensimo  quarto 
ad  edictum  (P.  980).  —  ...  Labeo  scripsit  uxorem  rerum 
amotarum  teneri,  etiamsi  ad  eam  res  non  peryenerit. 

Furti  nec  manifesti, 

105.  D.  50, 16,  53;  2.  Paulus  libro  quinquagen- 
simo  nono  ad  edictum  (P.  721).  —  ...  dubitatum,  illa 
yerba  ^ope  consilio'  quemadmodum  accipienda  sunt, 
sententiae  coniungentium  aut  separantium  .  .  .  Labeo 
ait,  separatim  accipienda,  quia  aliud  factum  est  eius 
qui  ope,  aliud  eius  qui  consilio  furtum  facit:  sic  enim 
alii  condici  potest,  alii  non  potest. 

Be  furUs:  si  is  qui  testamento  Uber  esse  itissus  erU. 

106.  D.  47;  4;  1,  1.  Ulpianus  libro  trigensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1061).  —  Haec  . . .  acHo,  ut 
Labeo  scripsit,  naturalem  potius  in  se  quam  civilem 
habet  aequitatemy  si  qtiidem  civilis  deficit  actio.  sed 
natura  aequum  est  non  esse  impunitum  eum;  qui  hac 
spe  audacior  factus  est,  quia  neque  ut  servum  se  coer- 
ceri  posse  intellegit  spe  imminentis  libertatis,  neque 
ut  liberum  damnari;  quia  hereditati  furtum  fecit. 

De  Ulpiani  Labeonisqne  verbis  secemendis  dubitari 
potest. 

107.  D.  47.  4;  3.  Ulpianus  libro  tertio  decimo 
ad  edictum  (P.  1063**).  —  Labeo  putavit  sub  con- 
dicione  manumissum  res  amoventem;  si  cito  condicio 
extitit;  hac  actione  conveniendum. 

Si  famUia  furtum  fecisse  dicetur. 

108.  D.  47,  6,  6  pr.  Scaevola  libro  quarto  Quae- 
stionum  (P.  150).  —  Labeo  putat,  si  coheres  meus,  quod 
furtum  familia  cuius  fecisset,  duplum  abstulisset,  me 
non  impediri,  quo  minus  dupli  agam. 

109.  D.  ibid.  §  1.  —  Idem^  si  defunctus  minus 
duplo  abstulit,  adhuc  singulos  heredes  recte  experiri* 


i 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  115 

Be  "bononjm  jpossession^^ms. 

110.  D.  37,  1,  3,  1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
trigeDsimo  nono  ad  edictum  (P.  1085^).  —  Hereditatis 
.  .  •  bonorumve  possessio^  ut  Labeo  scribit,  non  wU 
rerum  possessio  accipienda  est:  est  enim  itms  magis 
quam  corporis  possessio.  denique  etsi  nihil  corporale 
est  in  hereditate,  attamen  recte  eius  bonorum  posses- 
sionem  adgnitam  Labeo  ait. 

cf.  supra  p.  16. 

Be  honorum  possessione  contra  tahulas, 

111.  D.  37,4,8,11.  Ulpianus  libro  quadri^ensimo 
ad  edictnm  (P.  1106).  —  In  adoptionem  datos  filios 
non  summoveri  praetor  voluit,  modo  heredes  instituti 
sint,  et  hoc  iustissime  eum  fecisse  Labeo  ait:  nec 
enim  in  totum  extranei  sunt. 

Le  ventre  in  possessionem  mUtendo, 

112.  D.  37,9, 1,28.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1136).  —  . . .  si  sciens  prudensque 
se  praegnatem  non  esse  consumpserit  (sc.  mulier  yen- 
tris  nomine  in  possessionem  missa),  de  suo  eam  id 
consumpsisse  Labeo  ait. 

De  edicto  Carhoniano,  • 

113.  D.  37, 10,  9.  Neratius  Ubro  sexto  Membra- 
narum  (P.  47).  —  ...  Labeo  scribit,  quotiens  suppositus 
esse  dicitur  pupillus,  cum  quo  de  patris  eius  here- 
ditate  controversia  est,  curare  praetorem  debere,  ut  is 
in  possessione  sit. 

Le  horns  libertorum, 

114.  D.  50, 16, 194.  Ulpianus  libro  quadracensimo 
tertio  ad  edictum  (P.1155). —  Inter  *donum*  et^munus* 
lioc  interest,  quod  inter  genus  et  speciem:  nam  genus 
esse  donum  Labeo  a  donando  dictum,  munus  speciem: 

8* 


116    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lUBIS  CONSULTI 

nam  munus  esse  donum  cum  causa,  ut  puta  natalicium, 
nuptalicium. 

QiHbus  honanm  possessio  liberti  nan  cUxhir, 

115.  D.  37, 14, 10.  Terentins  Glemens  libro  nono 
ad  legem  luliam  et  Papiam  (P.  22).  —  Eum  qui  capi- 
tis  pa^emum  libertum^  accusasset,  ezcludi  a  bonorum 
possessione  contra  tabulas  placuit.  Labeo  existima- 
bat  capitis  accusationem  eam  esse,  cuius  poena  mors 
aut  exilium  esset. 

Unde  cognati, 

116.  D.  38,  8, 1, 1.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1201*).  —  Cognati  . .  appellati 
sunt  quasi  ex  uno  nati,  aut,  ut  Labeo  ait,  quasi 
commune  nascendi  initium  habuerint. 

8i  guis  omissa  causa  testamenti, 

117.  D.  29,4,1,12.  Ulpianus  libro  quinquagesimo 
ad  edictum  (P.  1229*).  —  ...  quaestionis  fuit,  utrum 
is  demum  dolo  malo  facere  yideatur  quo  minus  possi- 
deat,  qui  per  dolum  eam  possessionem  dimittat,  quam 
aliquando  habuit,  an  yero  is  quoque,  qui  hoc  ipsum 
malitiose  fecit,  ne  ab  initio  possidere  inciperet.  Labeo 
sibi  yideri  ait  non  minus  delinquere  eum,  qui  non 
incipiat  possidere,  quam  eum  qui  desinat. 

• 

Be  operis  novi  nuntiatione, 

118.  D.  39,  1,  3,  2.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  secundo  ad  edictum  (P.  1264^).  —  ...  si  socius 
meus  in  communi  insula  opus  noyum  faciat  et  ego 
propiiam  habeam,  cui  nocetur,  an  opus  noyum  nun- 
tiare  ei  possim?  et  putat  Labeo  non  posse  nuntiare, 
quia  possum  eum  alia  ratione  prohibere  aedificare 
[hoc  est  yel  per  praetorem  yel  per  arbitrum  communi 
dividundo?]. 

1  Fh  eum  patronom  qni  capitis  libertnm. 


i 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  117 

Be  danmo  infedo, 

119.  D.  39,2,9,2.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictam  (P.  1272*).  —  Alfenus  . .  scribit,  si  ex 
fondo  tuo  crusta  lapsa  sit  in  meum  fundum  eamque 
petas,  dandum  in  te  iudicium  de  damno  iam  facto, 
idque  Labeo  probat:  nam  arbitrio  iudicis,  apud  quem 
res  prolapsae  petentur,  danmum,  quod  ante  sensi, 
non  contineri,  nec  aliter  dandam  actionem,  quam  ut 
omnia  tollantur,  quae  sunt  prolapsa. 

120.  D.  39,  2,  13,  5.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  tertio  ad  edictum  (P.  1274).  —  Yicinis  . .  in- 
quilinisque  eorum  et  inquilinorum  uzoribus  cayendum 
esse  ait  Labeo,  item  his  qui  cum  his  morentur. 

121.  D.  39,  2,  15,  10.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  tertio  ad  edictum  (P.  1277).  —  Si  publicus 
locus  publice  reficiatur,  . . .  Labeo  scribit . . .  de  damno 
infecto  non  esse  cavendum,  si  quid  yitio  loci  aut 
operis  fiat:  certe  legem  dandam  operis  talem,  ne  quid 
noceat  yicinis  damniye  detur. 

122.  D*  ibid.  §  15.  —  Si  plures  sunt  qui  postulent 
ut  cayeatur,  omnes  mitti  in  possessionem  solent.  idem- 
que  Labeo  probat  et  si  prius  quis  in  possessionem 
missus  sit  et  alius  mitti  desideret. 

123.  D.  ibid.  §  24.  —  Si  qua  sint  iura  debita  his, 
qui  potuerunt  de  damno  infecto  satisdare,  deneganda 
erit  eorum  persecutio  adyersus  eum,  qui  in  posses- 
sionem  missus  est,  et  ita  Labeo  probat. 

124.  D.  ibid.  §  32.  —  Ulud  quaeritur,  ex  quo  tem- 
pore  damni  ratio  habeatur,  utrum  ex  quo  in  posses- 
sionem  yentum  est  an  yero  ex  quo  praetor  decreyit, 
n-fc  eatur  in  possessionem.  Labeo,  ex  quo  decre- 
'fcmn  est. 

125.  D.  ibid.  §  33.  —  Posteaquam  . . .  quis  possi- 
dere  iure  dominii  a  praetore  iussus  est,  nequaquam 
loeus  erit  cautionis  oblationi.  et  ita  Labeo:  ceterum 
twRus^  inquit,  finis  rei  imenietur. 


118    I.   AETATIS  AUGDSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

126.  D.  ibid.  §  34  —  Si  iam  ruerunt  aedes,  an 
in  possessionem  ruinae  Vel  areae  mittendus  sit  nihilo 
minus  is,  cui  cautum  non  est,  videamus.  et  magis 
est^  ut  mitti  debeat,  et  ita  Labeo:  sed  adicit,  si, 
posteaquam  decreverit  praetor  eum  in  possessionem 
mittendum,  tunc  aedes  deciderint. 

127.  D.  ibid.  §  35.  —  Si  quis  metu  ruinae  decesserit 
possessione^  si  quidem^  cum  adiuvare  rem  non  posset, 
id  fecit,  Labeo  scribit  integrum  ius  eum  habere, 
perinde  ac  si  in  possessione  perseverasset:  quod  si, 
cum  posset  succurrere^  maluit  relinquere^  amisisse 
eum  praetoris  beneficium  neque,  si  postea  succurri 
sibi  yelit;  audiendum  eum. 

Be  aqua, 

128.  D.  39,  3,  10,  2.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  tertio  ad  edictum  (P.  1284).  —  Si  flumen  navi- 
gabile  sit,  non  oportere  praetorem  concedere  ductionem 
ex  eo  fieri  Labeo  ait,  quae  flumen  minus  navigabile 
efficiat. 

Si  quis  cum  se  libenm  esse  sciret. 

129.  D.  40,  12,  22,  5.  Ulpianus  libro  quinqaa- 
gensimo  quinto  ad  edictum  (P.  1303).  —  . .  si  per  pro- 
curatorem  scientem  quis  emerit,  ei  nocet,  sicuti  tutoris 
quoque  (scientiam)  nocere  Labeo  putat. 

Quod  publicamts  vi  ademerit, 

130.  D.  39,  4,  4  pr.  Paulus  libro  quinquagensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  651).  —  Si  publicanus,  qui  vi 
ademit,  decesserit,  Labeo  ait  in  heredem  eius^  quo 
locupletior  factus  sit,  dandam  actionem. 

Vi  hononm  raptorum. 

131.  D.  47,  8,  2,  20.  Ulpianus  libro  quinquar 
gensimo  sezto  ad  edictum  (P.  1319).  —  Si  publicanus 
pecus  meum  abduxerit,  dum  putat  contra  legem  vecti- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  119 

galis  aliquid  a  me  factum:  qaamvis  errayerit^  agi 
tamen  cum  eo  vi  bonorum  raptorum  non  posse  Labeo 
ait  [sane  dolo  caret;  si  tamen  ideo  inclusit;  ne  pascar 
tor  et  ut  fame  periret,  etiam  utili  lege  Aquilia]. 

Pemice  Labeo  II^  65  sq. 

132.  D.  47,  8;  3.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  677).  —  Si  cum  domino  intra 
annum  actum  sit,  deinde  cum  manumisso  agatur,  rei 
iudicatae  ezceptionem  nocere  Labeo  ait. 

Be  turha. 

133.  D.  47;  8;  4, 2.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1324).  —  Turbam  . .  appellatam 
Labeo  ait  ex  genere  tumultus  idque  yerbum  ex  Graeco 
tractum  &7cb  rov  d^oqvfiBtv. 

134.  D.  ibid.  §  3.  —  .  .  Labeo  inter  turbam  et 
rixam  multum  interesse  ait:  namque  turbam  multi- 
tudinis  hominum  esse  turbationem  et  coetum,  rixam 
etiam  duorum. 

De  incendio  ruina  naufrastio. 

135.  D.  47, 9, 3, 2.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1331**).  —  Labeo  scribit  aequum 
fuisse,  ut,  siye  de  domo  siye  in  yilla  expugnatis  ali- 
quid  rapiatur,  huic  edicto  locus  sit:  nec  enim  minus 
in  mari  quam  in  yilla  per  latrunculos  inquietamur  yel 
infestari  possumus. 

136.  D.  47, 9, 3, 7.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1333).  —  Labeo  scribit,  si  defen- 
dendi  mei  causa  yicini  aedificium  orto  incendio  dis- 
sipayerim,  et  meo  nomine  et  familiae  iudicium  in  me 
dandum. 

De  iniurUs:  edictim  generdle. 

137.  GoUat.  2,  5,  1.  Paulus  libro  singulari  et 
titalo  de  iniuriis  (P.  881).  —  ...  Labeo  putabat,  apud 
praetorem  iniuriam  Qfi(fiv  dumtaxat  significare. 


120    L  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUBIS  CONSULTI 

138.  D.  47, 10, 1;  1.  2.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  sexto  ad  edictum  (P.  1335).  —  Iniuriam  . . .  fieri 
Labeo  ait  aut  re  aut  verbis:  re^  quotiens  manus  in- 
feruntur:  verbis  autem,  quotiens  non  manus  inferuntur 
[convicium  fit]:  omnemque  iniuriam  aut  in  corpus  in- 
ferri  aut  ad  dignitatem  aut  ad  infamiam  pertinere: 
in  corpus  fit^  cum  quis  pulsatur:  ad  dignitatemy  cum 
comes  matronae  abducitur:  ad  infamiam,  cum  pudi- 
citia  adtemptatur. 

139.  D.  ibid.  §  7.  —  Labeo  scribit^  si  quis  servum 
hereditarium  testamento  manumissum  ante  aditam 
kereditatem  verberayerit,  iniuriarum  heredem  agere 
posse:  at  si  post  aditam  hereditatem  yerberatus  sit^ 
sive  scit  se  liberum  sive  ignorat^  ipsum  agere  posse. 

140.  D.  Aly  lO^  5,  5*  Ulpianus  libro  quinquagen- 
simo  sexto  ad  edictum  (P.  1337).  —  Si  . . .  in  fondum 
[alienum]  qui  domino  ^ab  alio?]>  colebatur^^  introitum 
sit;  Labeo  negat  esse  actionem  domino  fundi  ex  lege 
Oomelia,  quia  non  possit  ubique  domicilitun  habere; 
hoc  est  per  omnes  yillas  suas. 

141.  P.  47,  10,  7,  1.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1339).  —  Si  dicatur 
homo  iniuria  occisus,  numquid  non  debeat  permittere 
praetor  priyato  iudicio  legi  Corneliae  praeiudicari? 
. . .  quid  . . .,  si  quis  idcirco  yelit  iniuriarum  agere, 
quod  gladio  caput  eius  percussum  est?  Labeo  ait 
non  esse  prohibendum:  neque  enim  utique  hoc,  inquit, 
intenditur,  quod  puhlicam  Jiabet  animadversionem. 

142.  D.  ibid.  §  4.  —  ...  praetor  ait  *quid  in- 
iuriae  factum  sit,  certum  dicat'  . . .  certum  eum  dicere 
Labeo  ait,  qui  dicat  nomen  iniuriae,  neque  sub  alter- 
natione,  puta  illud  aut  illud,  sed  illam  iniuriam  se 
passum. 

143.  D.  47,  10,  7,  8.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (1310*).  —  Atrocem  . . . 

1  Mo.:  si  in  fundum  qui  per  alienum  domino  colebatur. 


7.  M.  ANTISnUS  LABEO  121 

imariam  aut  persona  aut  tempore  aut  re  ipsa  fieri 
Labeo  ait.  persona  atrocior  iniaria  fit^  ut  eum  ma- 
gistratni,  cum  parenti  patrono  fiat.  tempore,  si  ludis 
et  in  conspectu:  nam  poptdi  Bomani^  in  conspectu 
an  in  solitudine  iniuria  facta  sit,  multum  interesse 
aity  quia  atrocior  esty  quae  in  conspectu  fiat.  re 
atrocem  iniuriam  haberi  Labeo  ait,  ut  puta  si  vulnus 
illatum  yel  os  alicui  percussum. 

144.  D.  47,  lOy  13^  4.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1347).  —  Si  quis  de 
honoribus  [decemendis]  alicuius  passus  non  sit  decemi 
ut  puta  imaginem  alicui  yel  quid  aUud  tale:  an  in- 
iuriarum  teneatur?  et  ait  Labeo  non  teneri,  quamvis 
hoc  contumeliae  causa  faciet:  etenim  multum  interest^ 
inquit,  contumeliae  causa  quid  fuxt  an  vero  fteri  quid 
in  honorem  alicuius  guis  non  patiatur. 

145.  D.  ibid.  §  5.  —  Idem  Labeo  scribit^  si,  cum 
alium  contingeret  legatio,  alii  hoc  onus  duumvir  in- 
dixerity  non  posse  agi  iniuriarum  ob  laborem  iniun- 
ctam:  aliud  enim  esse  laborem  iniungere,  aliud  in- 
iariam  facere. 

146.  D.  47,  10,  15  pr.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1349).  —  ...  apud 
Labeonem  quaeritur,  si  quis  mentem  alicuius  medi- 
camento  aliove  quo  aUenaverit,  an  iniuriarum  actio 
locum  haberet.  et  ait  iniuriarum  adversus  eum  agi 
posse. 

De  convicio, 

147.  D.  47, 10, 15, 4.  Ulpianus  Ubro  septuagen- 
simo  septimo  ad  edictum  (P.  1350).  —  Convicium  in- 
iuriam  esse  Labeo  ait. 

148.  D.  ibid,  §  6.  —  Idem  ait  'adyersus  bonos 
mores'  sic  accipiendum  non.  eius  qui  fecit,  sed  genera- 
Uter  accipiendum  adversus  bonos  mores  huius  civitatis. 

• 

1  Fl.  praetoris. 


122    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBII  lURIS  CONSULTI 

149.  D.  ibid.  §  7.  —  Conyicium  non  tantum  prae- 
senti,  yerum  absenti  quoque  fieri  posse  Labeo  scribit 
proinde  si  quis  ad  domum  tuam  yenerit  te  absente, 
conyicium  factum  esse  dicitur.  idem  et  si  ad  stationem 
yel  tabemam  yentum  sit;  probari  oportere. 

Be  adtefnptata  pudicUia. 

150.  D.  47, 10, 15, 16.  Ulpianus  ibid.  (P.  1352).  — 
Gomitem  accipere  debemus  eum,  qui  comitetur  et 
sequatur  et,  ut  ait  Labeo,  siye  liberum  siye  seryum 
siye  masculum  siye  feminam:  et  ita  comitem  Labeo 
definit  qui  frequentandi  cuiusque  causa  ut  sequeretur 
desUnatus  in  publico  privatove  abductus  fueriU 

151.  D.  ibid.  §  17.  —  Ahduxisse  videtur,  ut  Labeo 
ait,  non  qui  dbducere  comitem  coepity  sed  qui  perfecit, 
ut  comes  cum  eo  non  esset. 

Ne  guid  infamandi  causa  fiat 

152.  D.  47,  10,  15,  26.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1353).  —  Uoc  edictum 
superyacuum  esse  Labeo  ait,  quippe  cum  ex  generali 
iniuriarum  agere  possumus.  sed  yidetur  et  ipsi  La- 
beoni  . . .  praetorem  eandem  causam  secutum  yoluisse 
etiam  specialiter  de  ea  re  loqui:  ea  enim,  quae  nota- 
biliter  fiunt,  nisi  specialiter  notentur,  yidentur  quasi 
neglecta. 

De  iniuriis  guae  servis  fiunt. 

153.  D.  47,  10,  15,  39.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1356).  —  . .  quaerit 
Labeo,  si  magistratus  municipalis  seryum  meum  loris 
ruperit,  an  possim  cum  eo  ezperiri,  quasi  adyersus 
bonos  mores  yerberayerit.  et  ait  iudicem  debere  in- 
quirere,  quid  facientem  seryum  meum  yerberayerit:  nam 
si  honorem  ornamentaque  petulanter  adtemptantem 
ceciderit,  absolyendum  eum. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  123 

154.  D.  48)  ly  4, 1.  Paulus  libro  qninquageDsimo 
quinto  ad  edictnm  (P.  687).  —  . . .  si  quis  quaestio- 
nem  de  alterius  ser^o  habuisset  .  • .  moderatius  edicto 
praetoris  de  iniuriis  utendum  esse  Labeo  ait. 

155.  D.  47,  10;  15,  42.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1357).  —  . . .  si  iussu 
domini  quis  quaestionem  habeat,  modum  tamen  ex- 
cesserit,  teneri  eum  debere  Labeo  ait. 

156.  D.  47,  10,  15,  46.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1359*).  —  Si  quis  servo 
Terberato  iniuriarum  egerit,  deinde  postea  damni  in- 
iuriae  agat,  Labeo  scribit  eandem  rem  non  esse,  quia 
altera  aetio  ad  damnum  pertineret  culpa  datum,  altera 
ad  contumeliam. 

157.  D.  47,  10,  17,  2.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1359*).  —  Servus 
meus  opera  yel  querella  tua  liagellis  caesus  est  a 
magistratu  nostro  . . .  si  servus  decesserit,  dominum 
eius  agere  posse  Labeo  ait,  quia  de  damno,  quod  per 
iniuriam  factum  est,  agatur.     et  ita  Trebatio  placuit. 

2>e  noxdli  inmriarum  adione, 

158.  D.  47,  10,  17,  7.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1360).  —  Si  iussu 
domini  servus  iniuriam  fecerit,  utique  dominus  con- 
veniri  poterit  etiam  suo  nomine.  sed  si  proponatur 
servus  manumissus,  placet  Labeoni  dandam  in  eum 
actionem,  quia  et  noxa  caput  sequitur  nec  in  omnia 
servus  domino  parere  debet 

De  iucUcatis. 

159.  D.  42, 1, 4,  3.  Ulpianus  libro  quinquagen- 
simo  octavo  ad  edictum  (P.  1371).  —  Ait  praetor: 
^condemnatus  ut  pecuniam  solvat'.  a  iudicato  ergo 
hoc  exigitur,  ut  pecuniam  solvat.  quid  ergo,  si  sol- 
vere  quidem  paratus  non  sit,  satisfacere  autem  paratus 
sit,  quid  dicimus?    et  ait  Labeo  debuisse  hoc  quoque 


124    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

adici  ^neque  eo  nomine  satisfaciat':  fieri  enim  posse^ 
ut  idoneum  expromissorem  habeat. 

160.  D.  50,16,43.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  quin- 
quagensimo  octavo  ad  edictum  (P.  1374*).  —  Verbo 
^yictuB'  continentur,  quae  esui  potuique  cultuiqae 
corporis  quaeque  ad  yiyendum  homini  necessaria  sunt. 
yestem  quoque  yictus  habere  yicem  Labeo  ait. 

161.  D.  ibid.  §  45  (P.  1374^).  —  In  ^stratu'  omne 
yestimentum  contineri  quod  iniciatur  Labeo  ait. 

D.  42, 1,  34.  Licinnius  Eufinus  libro  tertio  decimo 
Regularum  (P.  17).  —  Si  victuro  yel  stratum  inferri  qais 
iudicato  non  patiatur  . . .  cf.  Lenel  Edict  p.  328. 

Qui  absens  iudicio  defensus  non  fuerU, 

162.  D.  42,  4,  7, 10.  Ulpianus  libro  quinquagen- 
simo  nono  ad  edictum  (P.  1390).  —  . .  si  non  defendatur 
furiosus,  curatorem  ei  dandum,  aut  bona  eius  ut  pos- 
sideantur,  nominatim  permittendum  est.  Labeo  autem 
scribit,  si  non  inyeniatur  curator  yel  defensor  furiosi, 
sed  et  si  curator  datus  eum  non  defendat,  tunc  re- 
moyendum  eum  et  oportere  praetorem  dare  curatorem 
aliquem  ez  creditoribus,  ut  non  amplius,  quam  necesse 
est,  ex  bonis  furiosi  yeneat:  eaque  seryanda  Labeo 
ait,  quae  solent  seryari,  cum  yenter  in  possessionem 
mittitur. 

Be  iure  ddiberandi, 

163.  D.  28, 8, 7;  2.  Ulpianus  libro  sexagensimo  ad 
edictum  (P.  1400).  —  Quid  sit  . . .  Meminui  yetabo'  yi- 
deamus.  his  yerbis  praetor  uon  tantum  alienationem 
impedit,  yerum  etiam  actiones  exerceri  non  patitur: 
est  enim  absurdum  ei,  cui  alienatio  interdicitur,  per- 
mitti  actiones  exercere^  et  ita  Labeo  scribit. 

Quemadmodum  in  possessione  esse  oporteat, 

164.  D.  42,  5,  12  pr.  Paulus  libro  quinquagensimo 
nono  ad  edictum  (P.  714).  —  Oum  unus  ex  creditoribus 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  125 

postulat  in  bona  debitoris  se  mitti^  quaeritor;  utrum 
solus  is  qui  petit  possidere  potest,  an^  cum  unus  petit 
et  praetor  permisit,  omnibus  ereditoribus  aditus  sit. 
et  commodius  dicitur,  cum  praetor  permiserit,  non 
tam  personae  solius  petentis^  quam  creditoribus  et  in 
rem  perinissum  videri:  quod  et  Labeo  putat. 

Be  instrumenHs  cognoscendis. 

165.  D.  42,  5;  15, 1.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  1421**).  —  Utrum  semel  an 
etiam  saepius  recognitio  et  dispunctio  concedenda  sit 
creditoribus,  videamus.  et  ait  Labeo  amplius  quam 
semel  non  esse  concedendam:  si  quis  tamen,  inquit^ 
ioraverit  non  calumniae  causa  se  postulare  neque 
habere  quae  dispunxerit,  iterum  ei  faciendam  pote- 
statem  ait  nec  amplius  quam  bis. 

Quae  fraudatimis  causa  gesta  ermt. 

166.  D.  42;  8;  6;  6.  Ulpianus  libro  sezagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1451®)-  —  Apud  Labeonem  scri- 
ptmn  est  eum,  qui  suum  recipiat,  nullam  videri  fraudem 
facere,  hoc  est  eum,  qui  quod  sibi  debetur  receperat: 
eum  enim,  quem  prae/or^  inyitum  solvere  cogat,  in- 
pone  non  solvere  iniquum  esse:  totum  enim  hoc  edi- 
ctum  ad  contractus  pertinerCy  in  quibus  se  praetor  non 
interponit;  ut  puta  pignora  yenditionesque. 

167.  D.  ibid.  §  10  (P.  1452).  —  Si  quid  cum  pupiUo 
gestum  sit  in  fraudem  creditorum,  Labeo  ait  omni- 
modo  revocandum,  si  fraudati  sint  creditoreS;  quia 
pupilli  ignorantia,  quae  per  aetatem  contingit,  non 
debet  esse  captiosa  creditoribus  et  ipsi  lucrosa. 

168.  D.  ibid.  §  12.  —  ...  quaeritur^  si  servus  ab 
eo  qui  solvendo  non  sit,  ignorante  domino  ipse  sciens 
rem  acceperit;  an  dominus  teneretur.  et  ait  Labeo 
liactenus  eum  teneri^  ut  restituat  quod  ad  se  pervenit 

1  Fl,  praeses. 


126    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUBIS  CONSULTl 

aut  dumtaxat  de  peculio  damnetur  vel  si  quid  in  rem 
eius  yersum  est. 

De  re  mdicata. 

169.  D.  16;  2f  13.  Ulpianus  libro  sezagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1458).  —  ...  Labeo  ait  . . .  ut,  si 
cui  petitioni  specialiter  destinata  est  compensatio,  in 
ceteris  non  obiciatur. 

De  tdbuUs  exhibendis. 

170.  D.  43,  5;  Sy  9.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1479).  —  Exhibere  . .  apnd  prae- 
torem  oportet^  ut  ex  auctoritate  eius  signatores  ad- 
moniti  yenirent  ad  recognoscenda  signa:  et  si  forte 
non  obtemperent  testes^  Labeo  scribit  coerceri  eos  a 
praetore  debere. 

Ne  quid  in  loco  puhlico  vel  itmere  fiat. 

171.  D.  43^  8;  2;  3.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1492).  —  Publici  loci  appellatio 
quemadmodum  accipiatur  Labeo  definit^  ut  et  ad  areas 
et  ad  insulas  et  ad  agros  et  ad  vias  publicas  itinera- 
que  publica  pertineat. 

172.  D.  ibid.  §  13  (P.  1494).  —  Si  quid  in  loco 
publico  aedificayero,  ut  ea^  quae  ex  meo  ad  te  nullo 
iure  defluebant^  desinant  fluerey  interdicto  me  non 
teneri  Labeo  putat. 

173.  D.  ibid.  §  15  (P.  1494).  —  Idem  ait,  si  in 
publico  aedificem,  deinde  boc  aedificium  ei  obstet^ 
quod  tu  in  publico  aedificayeras,  cessare  hoc  inter- 
dictum,  cum  tu  quoque  illicite  aedificayeris  [nisi  forte 
tu  iure  tibi  concesso  aedificayeras]. 

174.  D.  ibid.  §26  (1499).  —  Si  quis  cloacam  in 
yiam  publicam  immitteret  exque  ea  re  minus  babilis 
yia  [per  cloacam]  fiat^  teneri  eum  Labeo  scribit:  im- 
misisse  enim  eum  yideri. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  127 

175.  D.  ibid.  §  28.  —  Idem  Labeo  seribit,  si  quis 
in  suo  ita  aedificayerit^  ut  aqua  in  via  collecta  re- 
stagnet;  non  teneri  eum  interdictO;  quia  non  immittat 
aquam^  sed  non  recipit. 

176.  D.  ibid.  §  40  (P.  1503),  —  Si  ex  fundo  tuo 
arbor  in  «yiam  publicam  sic  ceciderit^  ut  itineri  sit 
impedimentOy  eamque  pro  derelicto  habeas,  non  teneri 
<^te^  Labeo  scribit:  si  tamen,  inquit,  actor  sua  impensa 
arborem  toUere  paratus  fuerit^  recte  tecum  acturum 
interdicto  de  via  publica  reficienda.  sed  si  pro  derelicto 
non  habeas^  recte  tecum  agi  hoc  interdicto. 

177.  D.  ibid.  §  41.  —  Idem  Labeo  scribit,  si 
yicinus  meus  viam  opere  corruperit,  quamvis  opus, 
qnod  fecit;  tam  mihi  quam  ipsi  utile  sit,  tamen  si  is 
Ticinus  fundi  sui  causa  id  fecerit^  me  [tamen]  non 
posse  hoc  interdicto  conveniri:  si  autem  communiter 
hoc  opus  fieri  curaverimus^  utrumque  nostrum  teneri. 

178.  D.  ibid.  §  42.  —  Hoc  interdictum  locum 
habet  etiam  adversus  eum,  qui  dolo  malo  fecit^  quo 
minns  possideret  tcI  haberet:  etenim  parem  esse  con- 
diciouem  oportet  eius^  qui  quid  possideat  yel  habeat, 
atque  eius^  cuius  dolo  malo  factum  sit,  quo  minus 
possideret  vel  haberet. 

Haec  quoque  Labeonis  esse  ostendunt  verba  ab 
TTlpiano  adiecta  ^et  mihi  yidetnr  vera  Labeonis  sententia'. 

Ne  quid  in  flumine  pubUco  rijpave  eius  fiat  guo  jpeius 

navigetur. 

179.  D.  43, 12, 1, 12.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octaTO  ad  edictum  (P.  1512).  —  ...  hoc  interdictum 
a.d  ea  tantum  flumina  publica  pertinet,  quae  sunt 
navigabilia,  ad  cetera  non  pertinet.  sed  Labeo  scribit, 
non  esse  iniquum  etiam  si  quid  in  eo  flumine;  quod 
narigabile  non  sit,  fiat,  ut  exarescat  vel  aquae  cursus 
impediatur,  utile  interdictum  competere:  ^ne  yis  ei 
fi&t,  quo  minus  id  opus,  quod  in  alveo  fluminis  ripave 


128    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

ita  factnm  sit^  at  iter  cursus  fluminis  deterior  sit  fiat^ 
toUere  demoliri  purgare  restituere  viri  boni  arbitratu 
possit'. 

180.  D.  ibid.  §  16  (P.  1513).  —  Labeo  scribit  non 
esse  dandam  ezceptionem  ei,  qui  interdicto  convenitur: 
^aut  nisi  ripae  tuendae  causa  factum  sit',  sed  ita  ex- 
cipiendum  ait:  ^extra  quam  si  quid  ita  factum  sit;  uti 
de  lege  fieri  licuit'. 

181.  D.  ibid.  §  17  (P.  1514*).  —  Si  in  mari  aliquid 
fiat;  Labeo  competere  tale  interdictum:  ^ne  quid  in 
mari  inve  Utore'  'quo  portus,  statio  iterve  navigio 
deterius  fiat'. 

182.  D.  ibid.  §  18  (P.  1514«).  —  . . .  si  in  flumine 
publico,  non  tamen  navigabili  fiat,  idem  putat  (sc 
Labeo). 

183.  D.  ibid.  §  22.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octaTo  ad  edictum  (P.  1515).  —  Haec  verba  ^factum 
habes'  yel  ^immissum  habes'  ostendunt  non  eum 
teneri^  qui  fecit  yel  immisit,  sed  qui  factum  immissum 
habet.  denique  Labeo  scribit,  si  auctor  tuus  aquam 
deriyaYerit^  te  teneri^  hoc  interdicto^  si  ea  tu  utaris. 

Ne  qmd  m  ftumine  puhlico  . .  .  ficU,  quo  aUter  agua  fluat. 

184.  D.  43;  13, 1, 13.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1519).  —  In  hoc  interdicto  resti- 
tutorio  non  est  iniquum^  ut  Labeo  ait^  venire  etiam, 
quod  dolo  factum  est  quo  minus  haberes. 

TJt  m  flM/mme  pMico  navigare  Uceat, 

185.  D.  48;  14;  1;  7.  Ulpianus  libro  sexafpensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1520).  — '  Publicano  .  .  .,  qui 
lacum  vel  stagnum  conduxit,  si  piscari  prohibeatur, 
utile  interdictum  competere  Sabinus  consentit:  et 
ita  Labeo. 

1  Fl  et.    S,  te  teneri. 


k 


7.  M.  ANnSTIUS  LABEO  129 

Unde  vi:  de  vi  coUidiana. 

186.  D.  43;  16, 1;  28.  Ulpianus  libro  sezagenEdmo 
nono  ad  edictam  (P.  1526).  —  ...  qui  per  vim  pos- 
sessionem  suam  retinnerit^  Labeo  ait  non  yi  possidere. 

187.  D.  ibid.  §  29.  —  Idem  Labeo  ait  enm,  qni 
metn  tnrbae  perterritas  fagerit,  yi  videri  deiectom. 

Uti  possidetis. 

188.  D.  41,  2,  6, 1.  Ulpianns  libro  septuagensimo 
ad  edictum  (P.  1543).  —  8i  quis  ad  nundinas  profectus 
neminem  reliquerit  et,  dum  ille  a  nundinis  redii^  ali- 
quis  occupayerit  possessionem,  yideri  eum  clam  pos- 
sidere  Labeo  scribit.  [retinet  ergo  possessionem  is, 
qui  ad  nundinas  abiit;]  yerum  si  revertentem  dominum 
non  admiserit,  vi  magis  intellegi  possidere,  non  clam. 

189.  D.  43, 17, 3,  4.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
nono  ad  edictum  (P.  1540).  —  ...  yideamus,  si  auctor 
yicini  tui  ex  fundo  tuo  vites  in  suas  arbores  trans- 
duxit,  quid  iuris  sit.  et  ait  Pomponius  posse  te  ei 
denuntiare  et  yites  praecidere,  idque  et  Labeo  seribit. 

190.  D.  ibid.  §  6.  —  Labeo  . . .  scribit:  ex  aedibus 
meis  in  aedes  iuas  proiectum  habeo:  interdicis  mecum, 
si  eum  hcum  possideamus,  qui  proiecto  tegetur.  an,  quo 
facHius  possim  retinere  possessionem  eius  proiectioniSy 
interdico  tecum  sic  ^uti  nunc  possidetis  eas  aedeSy  ex 
guibus  proiedus  esP? 

191.  D.  ibid.  §  7.  —  . . .  si  supra  aedes,  quas  pos- 
sideo,  cenaculum  sit,  in  quo  alius  quasi  dominus 
moretur,  interdicto  uti  possidetis  me  uti  posse  Labeo 
ait,  non  eum  qui  in  cenaculo  moretur;  semper  enim 
superficiem  solo  cedere.  plane  si  cenaculum  ex  pu- 
blico  aditum  habeat,  ait  Labeo  yideri  non  ab  eo  aedes 
possideri,  qui  XQ^dTcrag  possideret,  sed  ab  eo,  cuius 
aedes  supra  oc^mag  essent. 

192.  D.  50,  16,  60, 1.  Idem  (Ulpianus)  libro  sexa- 
gensimo  nono  ad  edictum  (P.  1537*).  —  Loci  appel- 

Inrispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   n.  9 


130    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

lationem   non   solum   ad    rustica,    yerum   ad   urbana 
quoque  praedia  pertinere  Labeo  scribit. 

De  Uinere  actuque  privato. 

193.  D.  43;  19,  3  pr.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  ad  edictum  (P.  1557^).  —  ...  Labeo  scribit:  si,  cum 
a  me  recte  yia  utebaris^  fundum  vendiderO;  per  quem 
utebaris,  deinde  emptor  te  prohibuit:  licet  clam  vi- 
dearis  ab  eo  uti  [(nam  qui  proliibitus  utitur^  clam 
utitur)];  tamen  interdictum  tibi  competere  intra  annum, 
quia  hoc  anno  non  yi  non  clam  non  precario  usus  es. 

194.  D.  ibid.  §  16  (P.  1565).  —  Apud  Labeonem 
quaeritur^  si  pontem  quis  novum  yetit  facere  viae 
muniendae  causa^  an  ei  permittatur:  et  ait  permitten- 
dum,  quasi  pars  sit  refectionis  huiusmodi  munitio. 

195.  D.  8,  5,  2,  3.  Idem  (Ulpianus)  libro  septimo 
decimo  ad  edictum  (P,  594*).  —  ...  Labeo  scribit,  etiamsi 
testator  usus  sit  (sc.  itinere)  qui  legavit  usum  fruc- 
tum,  debere  utile  interdictum  fructuario  dari^  quem* 
admodum  heredi  vel  emptori  competunt  haec  iuter- 
dicta. 

De  aqua  cottidiand  et  aestiva, 

196.  D.  43,  20, 1, 12.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  ad  edictum  (P.  1569).  —  Labeo  scribit,  etsi  qui- 
dam  ductus  aquarum  non  sit  fandi,  quia  quocumque 
duci  possint,  tamen  ad  hoc  interdictum  perkinere. 

197.  D.  ibid.  §  13.  —  Idem  Labeo  scribit,  etiamsi 
praetor  hoc  interdicto  de  aquis  frigidis  sentiat,  tamen 
de  calidis  aquis  interdicta  non  esse  denegauda:  nam- 
que  harum  quoque  aquarum  usum  esse  necessarium 
[nonnunquam  enim  refrigeratae  usum  irrigandis  agris 
praestant]. 

198.  D.  ibid.  §  16  (P.  1570).  —  IUud  Labeo  dicit 
omnes  partes  illius  fundi  loci,  in  quem  aqua^  ducitur, 
eiusdem  numero  esse. 

1  Fl.  fundi,  in  qnem  loci  aqua. 


k 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  131 

199.  p.  ibid.  §  27  (P.  1572).  —  Labeo  putat  per 
hoc  interdictum  prohiberi  quem,  ne  quid  in  illo  fundo 
faciat  fodiat  serat  succidat  putet  aedificet,  qua  ex 
re  ea  aqua,  quam  ille  hoc  anno  per  fundum  tuum 
sine  yitio  duxit,  inquihetur  vitietur  corrumpatur  de- 
teriorve  fiat;  et  similiter  de  aestiva  aqua  debere  in- 
terdici  ait. 

Be  rivis. 

200.  D.  43;  21;  2.  Paulus  libro  sexagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  762).  —  Labeo  non  posse  ait  ex 
aperto  rivo  terrenum  fieri;  quia  commodum  domino 
soli  anferetur  appellendi  pecus  yel  hauriendi  aquam. 

201.  D.  43;  21;  3;  1.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  ad  edictum  (P.  1583^).  —  Servius  et  Labeo  scri- 
bunt;  si  rivum;  qui  ab  initio  terrenus  fuit;  quia  aquam 
non  continebat;  cementicium  velit  facerC;  audiendum 
ease;  sed  et  si  eum  rivum;  qui  structilis  fuit;  postea 
terrenum  faciat  aut  partem  rivi;  aeque  non  esse  pro- 
hibendum. 

202.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  quis  noyum  canalem  vel 
fistulas  in  rivo  velit  collocarC;  cum  id  numquam  ha- 
buerit;  utile  ei  hoc  interdictum  futurum  Labeo  ait. 

J)e  cloacis. 

203.  D.  43;  23,  1,  8.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  primo  ad  edictum  (P.  1589).  —  . . .  ait  praetor 
^quae  ex  aedibus  eius  in  tuas  pertinet'  [aedes  hic  ac- 
cipere  debes  pro  omni  aedificio];  hoc  est  ex  aedificio 
eius  in  tuum  aedificium.  .  .  .  Labeo  putabat  huic 
interdicto  locum  esse  et  si  area  ab  utralibet  parte 
aedium  sit^  et  si  fortC;  inquit;  cloaca  ducta  sit  ex 
urbano  aedificio  in  proximum  agrum. 

204.  D.  ibid.  §  9.  —  Idem  Labeo  etiam  eum,  qui 
privatam  cloacam  in  publicam  immittere  velit;  tuen- 
duni;  ne  ei  vis  fiat. 

205.  D.  43,  23,  2.     Venuleius  libro  primo  inter- 

9* 


132    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

dictoram  (P.  11).  —  Quainqaam  de  reficienda  cloaca, 
Don  etiam  de  nova  facienda  hoc  interdicto  compre- 
hendatur,  tamen  [aeqae  interdicendum]  Labeo  ait,  ne 
facienti  cloacam  yis  fiat^  quia  eadem  utilitas  sit;  prae- 
torem  [enim]  sic  interdixisse^  ^ne  vis  fieret  quo  minus 
cloacam  in  publico  facere  liceret',  idque  Ofilio  et 
Trebatio  placuisse.  ipse  dicendum  ait^  ut  ante^  fiictam 
cloacam  purgare  et  restituere  permittendum  sit  per 
interdictam^  novam  yero  facere  is  demum  concedere 
debeat;  cui  yiarum  publicarum  cura  sit. 

Qmd  vi  aut  dam, 

206.  D.  43^  24,  1;  9.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  primo  ad  edictum  (P.  1592*).  —  ...  Labeo  dicit, 
si  quem  facientem  prohibuero  isque  destiterit  in  prae- 
sentiarum  rursusque  postea  facere  coeperit,  yi  eum 
yideri  fecisse,  nisi  permissu  meo  facere  coeperit  yel 
qoa  alia  iusta  causa  accedente. 

207.  D.  ibid.  §  10.  —  Si  quis  . . .  imbecillitate  im- 
peditur  yel  etiam,  ne  offenderet  yel  te  yel  eum;  qui 
te  magni  faciebat,  ideo  non  yenerit  ad  prohibendum; 
non  yidebitur  adyersarius  yi  fecissO;  et  ita  Labeo 
scribit. 

208.  D.  ibid.  §  11.  —  Idem  ait  et  si  te  yolentem 
ad  prohibendum  yenire  deterruerit  aliquis^  armis  forte, 
sine  uUo  dolo  malo  meo  ac  propter  hoc  non  yeneris, 
non  yideri  me  yim  fecisse. 

209.  D.43,24,3§8  et5pr.  Ulpianus  libro  septua- 
gensimo  primo  ad  edictum  (P.  1592**).  —  Aristo  putat 
eum  quoque  clam  facere,  qui  celandi  animo  cavet^  eum 
quem  prohibiturum  se  intellexerit  et  id  existimat  aut 
existimare  debet  se  prohibitum  iri  |  aut  qui  aliter  fecit, 
quam  denuntiayit:  yel  qui  decepto  facit  eo^  ad  quem 
pertinuit  non  fieri^:  yel  consulto  tum  denuntiat  ad- 
yersario,  cum  eum  scit  non  posse  prohibere:  yel  tam 

1  Fl  ne.       2  Fl  habet.       8  Fl  facere.  em.  Krtteger. 


t 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  133 

sero  denuntiat,  nt  yenire  prohibitnraS;  prins  qnam  fiat^ 
non  possit.  et  haec  ita  Labeonem  probare  Aristo  ait. 

210.  D.  ibid.  §  1.  —  Si  qnis  se  dennntiayerit  opns 
factnrnm,  non  semper  non  videtnr  clam  fecissey  si 
post  dennntiationem  fecerit:  debebit  enim,  et  ita  Labeo, 
et  diem  et  horam  dennntiatione  complecti,  et  nbi  et 
qnod  opns  fntnmm  sit,  neqne  perfnsorie  ant  obscnro 
dicere  ant  denimtiare;  neqne  tam  artare  adyersarinm, 
nt  intra  diem  occnrrere  ad  prohibendnm  non  possit. 

211.  D.  ibid.  §§  8.  9.  —  Haec  verba  'qnod  ti  ant 
dam  f actnm  est'  ait  Mncins  ita  esse  ^qnod  tn  ^fecisti^  ant 
tnomm  quis  ant  tno  inssn  factnm  est'.  Labeo  antem  ait 
plnres  personas  contineri  his  yerbis.  nam  ecce  primnm 
heredes  eomm,  qnos  ennmerat  Mncins,  contineri  pntat. 

212.  D.  ibid.  §  10.  —  Idem  ait  et  adversns  pro- 
cnratorem  tntorem  cnratorem  mnnicipnmye  syndicnm 
alieno  nomine  interdici  posse. 

213.  D.  ibid.  §  13.  —  Et  cnm  interdictnm  sic  sit 
scriptnm  ^qnod  yi  ant  clam  factnm'  esf,  non  ita  ^qnod 
yi  ant  clam  fecisti',  latins  porrigi  qnam  ad  has  personas, 
qnas  snpra  nnmeravimns^  Labeo  pntai 

214  D.  43, 24, 7^  4.  IJlpianns  libro  septnagensimo 
primo  ad  edictnm  (P.  1594).  —  (si  incendii  arcendi 
cansa  vicini  aedes  intercidi  . . .)  qnod  si  nnllo  incen- 
dio  id  feceris,  deinde  postea  incendinm  ortnm  fherii^ 
non  idem  erit  dicendnm  (absolyi  te  oportere),  qnia 
non  ex  post  &ct0y  sed  ex  praesenti  statn  damnnm 
factnm  sit  nec  ne,  aestimari  oportere  Labeo  ait. 

cf.  D.  47,  9,  3,  7. 

215.  D.  43, 24^  llpr.  Ulpianns  libro  septnagen- 
simo  primo  ad  edictnm  (P.  1595^).  —  8i  qnis  in  pn- 
tenm  Ticini  aliqnid  effnderit,  nt  hoc  facto  aqnam  cor- 
mmperety  ait  Labeo  interdicto  qnod  yi  aut  clam  enm 
teneri:  portio  enim  agri  Tidetnr  aqna  yiya,  qnemad- 
modnm  si  qnid  operis  in  aqna  fecisset. 

216.  D.  43, 24, 13, 1.  Ulpianns  libro  septnagen- 
simo  primo  ad  edictnm  (P.1597^).  —  Labeo  scribit,  si 


134    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBII  lURIS  CONSULTI 

filio  prohibente  opus  factum  sit,  et  te  habere  inter- 
dictuni;  ac  si  te  prohibente  opus  factum  es<^se)t^  et 
filium  tuum  nihilo  minus. 

217.  D.  ibid.  §  2.  —  Idem  ait  adversus  filium  fe- 
milias  in  re  peculiari  neminem  clam  yideri  fecisse; 
namquC;  si  scit  eum  filium  familias  esse^  non  yidetor 
eius  celandi  gratia  fecisse,  quem  certus  est  nuUam  se- 
cum  actionem  habere. 

218.  D.  ibid.  §  5.  —  Quaesitum  est,  si^  cum  prae- 
dium  interim  nullius  esset^  aliquid  yi  aut  clam  factum 
sit^  an  postea  dominio  ad  aliquem  devoluto  interdicto 
locus  sit:  ut  puta  hereditas  iacebat,  postea  adiit  here- 
ditatem  Titius,  an  ei  interdictum  competat?  et  est 
apud  Yiyianum  .  • .  relatum  heredi  competere  hoc  in- 
terdictum  eius^  quod  ante  aditam  hereditatem  factum 
sit;  nec  referre  Labeo  ait^  quod  non  scierit,  qui  here- 
des  iuturi  essent:  hoc  enim  posse  quem  causari  etiam 
post  aditam  hereditatem.  ne  illud  quidem  obstare 
Labeo  ait,  quod  eo  tempore  nemo  dominus  fuerit; 
nam  et  sepulchri  nemo  dominus  fuit  et  tamen,  si 
quid  in  eo  fiat^  experiri  possum  quod  vi  aut  clam. 

219.  D.  43;  24:,  15, 1.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  primo  ad  edictum  (P.  1598^).  —  Is,  cui  fundum 
pastinandum  locaYeras,  lapides  sustulit  et  in  yicini 
proiecit  praedium.  ait  Labeo  te  yi  aut  dam  non 
teneri,  nisi  iussu  tuo  id  factum  sit. 

220.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  in  sepulchro  alieno  terra 
congesta  fuerit  iussu  meo,  agendum  esse  quod  vi  aut 
clam  mecum  Labeo  scribit.  et  si  communi  consilio 
plurium  id  factum  sit^  licere  yel  cum  uno  yel  cum 
singulis  experiri:  opus  enim^  quod  a  pluribus  pro  in- 
diyiso  factum  est,  singulos  in  solidum  obligare.  si 
tamen  proprio  quisgtie  eorum  consilio  hoc  fecerit;  cum 
omnibus  esse  agendum^  scilicet  in  solidum. 

cf.  Eisele:.  Archiy  47,  427  sqq. 

221.  D.  43,  24,  22,  3.  Venuleius  libro  secundo 
interdictorum  (P.  17).  —  Si  stercus  per  fundum  menm 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  135 

toleris;  cum  id  te  facere  vetaissem,  quamquam  nihil 
damni  feceris  mihi  nec  fundi  mei  mutayeris^  tamen 
teneri  te  quod  yi  aut  clam  Trebatius  ait.  Labeo 
contra,  ne  etiam  is^  qui  dumtaxat  iter  per  fundum 
meum  fecerit  aut  bovem^  egerit  yenatusye  fuerit  sine 
uUo  opere,  hoc  interdicto  teneatur. 

Si  opus  novum  mmUatum  erit. 

222.  D.  39^  1;  20y  8.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1603).  —  . . .  si  quaeratur^  an  in 
heredem  eiuS;  qui  opus  fecit,  interdictum  hoc  competat, 
sciendum  est  Labeonem  existimasse  in  id  qnod  ad 
enm  peryenit  dumtaxat  dari  oportere  vel  si  quid  dolo 
malo  ipsius  factum  sit,  quo  minus  perreniret. 

De  precario. 

223.  D.  43,  26,  8, 1.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  primo  ad  edictum  (P.  1607^.  —  Quod  a  Titio  pre- 
cario  quis  rogavit,  id  etiam  ab  herede  eius  precario 
habere  videtur  . . .  ergo  et  a  ceteris  successoribus  ha- 
bere  quis  precario  videtur.  idem  et  Labeo  probat  et 
adicit,  etiamsi  ignoret  quis  heredem,  tamen  videri 
eum  ab  herede  precario  habere. 

224.  D.  ibid.  §  7  (P.  1610).  —  Interdictum  hoc  et 
post  annum  competere  Labeo  scribit. 

225.  D.  43,  26,  22,  1.  Idem  (Venuleius)  libro 
tertio  interdictorum  (P.  19).  —  Si  pupillus  sine  tutoris 
auctoritate  precario  rogaverit,  Labeo  ait  habere  eum 
precariam  possessionem  et  hoc  interdicto  teneri.  nam 
quo  magis  naturaliter  possideretur,  nullum  locum  esse 
tntoris  auctoritati:  recteque  dici  ^quod  precario  habes', 
quia  quod  possideat  ex  ea  causa  possideat,  ex  qua 
rogayerit:  nihilque  novi  per  praetorem  constituendum, 
quoniam,  sive  habeat  rem,  officio  iudicis  teneretur^ 
siye  non  habeat,  non  teneatur. 

1  Fl.  avem. 


136    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Be  arhortbus  caedendis. 

226.  D.  43, 21, 1, 2.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1611).  —  Si  arbor  aedibus  alienis 
impendeat  . . .  et  nisi  adimet  dominus  arborem,  Labeo 
ait  permitti  ei;  cui  arbor  officeret,  ut  si  yellet  succi- 
deret  eam  lignaque  toUeret. 

De  homine  libero  exhibendo, 

227.  D.  43,  29,  3, 14.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  primo  ad  edictum  (P.  1618).  —  Hoc  interdictum 
et  in  absentem  esse  rogandum  Labeo  scribit,  sed  si 
non  defendatur,  in  bona  eius  eundum  ait. 

Utruhi, 

228.  D.  44,  3, 15,  2.  Venuleius  libro  quinto  inter- 
dictorum  (P.  24).  —  ...  adiciendum  est  (sc.  in  actione 
danda)  qaod  apud  eum  fuit\  unde  is  emit,  cui  tn 
emendum  mandayeras,  et  quod  apud  eum,  qui  yen- 
dendum  mandavit.  quod  si  is  quoque,  cui  mandatum 
erat,  alii  vendendum  mandayerit,  non  aliter  huius,  qui 
postea  mandaverat,  dandam  accessionem  Labeo  ait, 
quam  si  id  ipsum  dominus  ei  permiserit. 

JDe  miffrando. 

229.  D.  43,  32, 1,  4.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1626).  --  8i  pensio  nondum  de- 
beatur,  ait  Labeo  interdictum  hoc  cessare,  nisi  paratns 
sit  eam  pensionem  solvere. 

• 

Be  interdicto  fra/udatorio. 

230.  D.  42,  8, 10, 10.  Ulpianus  libro  septuagen- 
simo  tertio  ad  edictum  (P.  1648).  — •  Si  quid  in  frau- 
dem  creditorum  fecerit  filius,  qui  se  poterat  abstinere, 
et  in  integrum  sit  restitutus,  quod  se  miscuerat,  vel 

1   Fl,  nnde  emisti  ant  LeMl  haec  verha  gloss.  esse  putat. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  137 

si  quis  fecit  voluntarius  et  item^  yel  per  aetatem  vel 
qoam  aliam  causam  iustam  in  integrum  meruit  restitu- 
tionem^  dicendum  erit  utile  interdictum^  competere  <^tam 
de  iis  quae  in  fraudem  creditorum  fecit  ipse  quam  de 
iis  quae  fecit  testator^.  idem  et  in  servo  necessario. 
sane  cum  illa  distinctione  hoc  admittendum  esse  Labeo 
scribit,  ut  si  quidem  protinus  bona  vendiderunt  credi- 
tores  yel  absentibus  nec^  paciscentibus  creditoribus  se 
necessarius  miscuit,  utriusque  firaus  reyocetur;  id  est 
testatoris  et  ipsius:  si  vero  passi  sunt  necessarium 
creditores  et  quasi  in  creditum .  habuerunt  nomen  eius 
vel  dulcitudine  usurarum  yel  qua  alia  ratione  secuti 
sunt,  dicendum  est^  nihil  reyocari  ex  his  quae  testa- 
tor  alienavit. 

Quae  Labeoni  attribuuntur,  magnam  partem  Tribo- 
nianum  sapere  Pemice  merito  putat. 

231.  D.  42,  8,  25,  1.  Venuleius  libro  sexto  inter- 
dictorum  (P.  26).  —  Si  a  socero  fraudatore  sciens  gener 
accepit  dotem,  tenebitur  hoc  interdicto^  et,  si  restituerit 
eam,  desinit  dotem  habere:  nec  quicquam  emancipatae 
diyortio  facto  restituturum  Labeo  ait,  quia  hoc  inter- 
dictum^  rei  restituendae  gratia,  non  poenae  nomine 
daretur  ideoque  absolvi  solet  reus,  si  restituerit.  sed 
si  priusquam  creditores  cum  eo  experirentur,  reddi- 
derit  filiae  dotem  iudicio  dotis  nomiue  conveDtus, 
nihilo  minus  eum  hoc  interdicto^  teneri  Labeo  ait  [nec 
uUum  regressum  habiturum  ad  mulierem]. 

232.  D.  ibid.  §  6  (P.  27*^).  —  Fructus  . . .  fundo 
cohaesisse  non  satis  intellegere  se  Labeo  ait,  utrum 
dumtaxat  qui  maturi  an  etiam  qui  inmaturi  fuerint, 
praetor  significet:  ceterum  etiamsi  de  his  senserit,  qui 
maturi  fuerint,  nihilo  magis  possessionem  restitui  opor- 
tere.    nam  cum  fundus  alienaretur,  quod  ad  eum  fru- 

ctusque  eius  attineret,  unam  quandam  rem  fuisse,  id 

I 

1  1  Fl,  etiam.        2   Trib,  utilem  actionem.         3  Fl,  vel. 


4  Trib,  bac  actione.        5  Trih,  haec  actio. 


138    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUKIS  CONSULTI 

est  {undum^  cuius  alienationem  omnis  generis  fructus^ 
sequi:  nec  eum^  qui  hiberno  faabuerit  fundum  centum, 
si  sub  tempus  messis  yindemiaeve  fructus  eius  vendere 
possit  decem,  idcirco  duas  res,  id  est  fundum  centum 
et  &uctus  decem  [eum]  habere  intellegendum^  sed 
unam,  id  est  fundum  centum;  sicut  is  quoque  unam 
rem  haberet  qui  separatim  solum  aedium  yendere  possit. 

8i  quis  vadimoniis  non  ohtemperaverit 

233.  D.  2, 11,  2,  4.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  1653).  —  Si  non  propter  yale- 
tudinem  mulier  non  steterit  iudicio,  sed  quod  gravida 
erat;  exceptionem  ei  dandam  Labeo  ait. 

De  doU  mali  exceptione, 

234.  D.  44,  4,  4, 1.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1678^).  —  lulianus  scribsit,  si  quis, 
cum  aeger  esset,  centum  aureos  uxoris  suae  consobrino 
spopondisset,  volens  scilicet  eam  pecuniam  ad  mulierem 
pervenire,  deinde  convaluerit,  an  exceptione  uti  possit, 
si  conyeniatur.  et  refert  Labeoni  placuisse  doli  mali 
uti  eum  posse. 

cf.  Fest.  p.  161  V.  mortis  causa  stipulatio. 

235.  D,  ibid.  §  3.  —  ...  quaeritur,  si  cum  eo,  a 
quo  tibi  sexaginta  deberentur,  compromiseris,  deinde 
per  imprudentiam  poenam  centum  stipulatus  fueris. 
Labeo  putat  convenire  officio  arbitri  iubere  tantum 
tibi  dari,  quantum  re  yera  debeatur,  et  si  non  fiat> 
non  yetare,  ne  quid  amplius  petatur:  sed  etiamsi  id 
omissum  fuerit,  peti  posse  quod  debetur  Labeo  dicit, 
et  si  forte  poena  petatur,  doli  mali  exceptionem  pro- 
futuram. 

236.  D.  ibid.  §  5.  —  ...  Labeo  scribit,  si  quis 
fugitiyum  esse  sciens  emerit  seryum  et  si  stipulatus 

1  Fl,  cnins  omnis  generis  alienationem  fractus. 


7.  M.  ANTISTroS  LABEO  139 

faerit  fugitivxun  non  esse,  deinde  agat  ex  stipulatu, 
non  esse  eum  exceptione  repellendum,  quoniam  hoc 
conyenity  quamvis  ex  empto  actionem  non  haberet; 
sed  si  non  conyenisset^  exceptione  repelletur. 

237.  D.  ibid.  §  7.  —  Labeo  ait,  si  de  homine  petito 
secundum  actorem  fuerit  iudicatum  et  iussu  iudicis 
satisdatum  sit  hominem  intra  certum  diem  tradi,  et 
si  traditus  non  fuisset,  poenam  stipulatus  sit,  peti- 
torem,  qui  et  hominem  yindicat  et  poenam  petit^  ex- 
ceptione  esse  repellendum:  iniquum  enim  esse  et 
hominem  possidere  et  poenam  exigere. 

238.  D.  ibid.  §  13.  —  Marcellus  ait  adyersus  doli 
exceptionem  non  dari  replicationem  dolL  Labeo  quoque 
in  eadem  opinione  est:  ait  enim  iniquum  esse  com- 
munem  malitiam  petitori  [quidem]  praemio  es8e[,  ei 
yero,  cum  quo  ageretur,  poenae^  cum  longe  aequum  sit 
ex  eO;  quod  perfide  gestum  est^  actorem  nihil  consequi]. 

Pemice:  Labeo  II,  1*  p.  90* 

239.  D.  ibid.  §  15.  —  Labeo  et  si  ex  stipulatu 
actio  competat  propter  doli  clausulam,  tamen  nocere 
doli  exceptionem  ait^  si  adversus  bonam  fidem  postea^ 
inquity  factum  erit:  posse  enim  petitorem,  antequam 
stipulatio  committatur,  nihil  dolo  malo  fecisse  et  tunc 
facere  cum  petat;  propter  quod  exceptionem  esse 
necessariam. 

240.  D.  ibid.  §  19.  —  Mandayi  Titio^  ut  a  te  stipu- 
laretur^  deinde  Titius  Seio,  et  stipulatus  a  te  Seius  est 
et  iudicium  edidit:  ait  Labeo  excipiendum  esse  tam 
de  meo  quam  et  Seii  dolo. 

Vadimonhm  sisti. 

241.  D.  2,  11,  9, 1.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
septimo  ad  edictum  (P.  1694).  —  Si  plurium  servorum 
nomine  vadimonii^  causa  una  stipulatione  promittatur, 
poenam  quidem  integram  committi,  licet  unus  status 

1  Fh  si  adversus  ea.        2  Trib,  iifdicio  sistendi. 


140    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

non  sit^  Labeo  ait^  quia  yerum  sit  omnes  statos  non 
esse:  Terum  si  pro  rata  unius  offeratur  poena,  exce- 
ptione  doli  usurum  eum^  qui  ex  hac  stipulatione  con-* 
venitur. 

Eatam  rem  hdberi. 

242.  D.  46,  8,  8,  2.  Venuleius  libro  quinto  decimo 
stipulatiouum  (P.  72).  —  Si  quis  a  procuratore  status 
controYcrsiam  patiatur^  satis  accipere  debet  <^eius  ad- 
sertor)>  a  procuratore,  ne  impune  saepius  pro  suo 
statu  coDveniretur  et^  si  dominus  yenientesque  ab  eo 
personae  ratum  non  habuerunt^  quod  procurator  eum 
in  servitutem  petierit  vel  adversus  procuratorem  ex 
servitute  in  libertatem  petitus  fuerit^  quanti  ea  res 
est,  ei  praestetur^  scilicet  cum  de  libertate  eius  con- 
stiterit,  id  est  quanti  interfuerit  eius  de  statu  suo 
rursus  non  periclitari  et  propter  impendia,  quae  in 
litem  fecerit.  sed  Labeo  certam  summam  comprehen- 
dendam  existimabat^  qnia  aestimatio  libertatis  ad  in- 
finitum  extenderetur. 

243.  D.  46,  8,  15.  Idem  (Paulus)  libro  quarto 
decimo  ad  Plautium  (P.  1206).  —  Amplius  non  peti 
yerbum  Labeo  ita  accipiebat,  si  iudicio  petitum  esset. 

De  stiptMione  ex  qperis  novi  nmtiatione. 

244.  D.  39, 1,  21, 5.  Ulpianus  libro  octogensimo 
ad  edictum  (P.  1750).  —  Quaesitum  est,  si  plures 
domini  aedificent^  an  omnes  cavere  debeant.  et  ait 
Labeo  unum  cayere  debere,  quia  restitutio  operis  fieri 
pro  parte  non  possit. 

245.  D.  ibid.  §  6.  —  Idem  ait  et  si  plures  nuntient, 
curandum  esse,  ut  uni  caveatur,  si  inter  eos  conveniat: 
plane  si  non  conveniat,  et  singulis  erit  cavendum. 

246.  D.  ibid.  §  7.  —  Idem  dicit  adiciendum  esse 
in  stipulatione,  ut  tantum  praestetur,  quanti  unius- 
cuiusque  intersit,  si  hoc  maluerint:  ceterum  si  itafuerit, 
inquit,  cautum  ^quanti  ea  res  erit%  dvbitabitur,  utrum 


7.  M.  ANTIBTIUS  LABEO  141 

ad  totius  c&rporis  aestimcUionem  haec  verha  referuntur 
m  vero  ad  quod  eius  interest  gui  stipulatur. 

Davnm  infedi. 

247.  D.  39,  2,  24,  2.  Idem  (Ulpianus)  libro  octo- 
gensimo  primo  ad  edictum  (P.  1753).  —  ...  vitium  . .  • 
aedium  [et  loci]  esse  Labeo  ait,  quod  accidens  extrin- 
seeus  infirmiores  eas  facit. 

248.  D.  ibid.  §  3.  —  Haec  stipulatio  ntrum  id  solum 
damnum  contineat,  quod  iniuria  fit,  an  vero  omne 
damnum,  quod  extrinsecus  contingat?  et  Labeo  . . . 
scribit  de  damno  dato  non  posse  agi,  si  quid  forte 
terrae  motu  aut  vi  fiuminis  aliove  quo  casu  fortuito 
acciderit. 

249.  D.  ibid.  §  4.  —  Servius  . . .  putat,  si  ex  aedi- 
bu8  promissoris  yento  tegulae  deiectae  damnum  yicino 
dederint,  ita  eum  teneri,  si  aedificii  yitio  id  acci- 
derit,  non  si  violentia  ventorum  vel  qua  alia  ratione, 
quae  vim  babet  divinam.  Labeo  et  rationem  adicit, 
quo,  si  boc  non  admittatur,  iniquum  erit:  quo  enim 
tam  firmum  aedificium  est,  ut  fiuminis  aut  maris  aut 
tempestatis  aut  ruinae  <^aut^  incendii  aut  terrae 
motias  vim  sustinere  possit? 

250*.  D.  ibid.  §  5.  —  Idem  Servius  putat,  si  contro- 
versia  aquae  insulam  subverterit,  deinde  stipulatoris 
aedificia  ceciderint,  nihil  eum  ex  stipulatu  consecuturum, 
quia  id  nec  operis  nec  loci  vitio  factum  est.  si  autem 
aqna  vitiet  fundamenta  et  sic  aedificium  ruisset,  com- 
mitti  stipulationem  ait:  multum  enim  interesse,  quod 
erat  alioquin  firmum,  vi  fiuminis  lapsum  sit  protinus, 
an  vero  ante  sit  vitiatum,  deinde  sic  deciderit.  et 
ita  Labeo  probat;  etenim  multum  interesse,  quod  ad 
Aqoiliam  pertinet^  sanum  quis  hominem  occidat  an 
yero  factum  imbecilliorem. 

260^  D.  ibid.  §  11.  —  ...  Labeo  putat  ...  referre, 
utmm  impulsu  fiuminis  ruit  aedificium  an  deterius 
ante  factum  postea  ceciderit 


142    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lUBIS  CONSULTI 

251.  D.  39,  2,  30^  1.  Ulpianas  libro  octogensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1756).  —  ...  Labeo  putabat  eum^ 
qui  modulorum  aut  rivi  faciendi  causa  opus  faceret^ 
etiam  satisdare  debere^  quia  in  alieno  solo  faceret. 

VI.  Ad  edictum  aedilium  curulinm. 

Ad  hoc  quoque  edictnm  Labeonem  scripsisse  yiri 
docti  recte  ezistimant.  Huschke  Inrispr.  ^  p.  114  n.  2. 
Pemice  I  68.  Earlowa  I  683.  Lenel  I  col.  544,  2.  loers 
Bealencyclop.  1.  c.  p.  255L  Erueger  p.  144  dubitat  („Yiel- 
leicht'^).  secutus  igitnr  est  Labeo  Aulum  Ofilium  (I  344) 
et  Trebatium  Testam  (I  423).  Labeonis  opere  usi  sunt, 
quantum  hodie  quoque  cognoscitnr,  certe  Caelius  Sabinus 
(Gell.  4,  2,  3  ^Caelius  Sabinus  in  libro,  quem  de  edicto 
aedilium  curulium  composuit,  Labeonem  refert . .'.  D.  21, 
1,  17,  12  ^apud  Labeonem  et  Caelinm  qnaeritur.'  ibid. 
§  15  ^Caelius  ait  et  Labeo  probat')  et  Ulpianus,  hic  qui- 
dem  secundum  Caelium  Sabinum  (D.  21,  1,  1  pr.  D.  21, 1, 
17,  12.  14.  15).  postea  huius  Caelii,  ViTiani,  Sexti  Pedii 
libris  ad  idem  edictnm  scriptis  Labeonis  opus  oblitte- 
ratnm  est:  in  Pedii,  Gaii,  Pauli  librorum  ad  edictmn 
illnd  scrlptorum  fragmentis  Labeonis  nomen  nusquam 
reperitur,  at  in  Pauli  Ulpianique  fragmentis  Pedii  nomen 
legitur,  in  Ulpiani  praeterea  Caelii  Sabini  et  Viviani. 

De  mancipiis  vendmdis, 

'Titulus    scriptomm   singulorum   scriptus  sit  curato 

ita,   ut  intellegi  recte  possit,  quid  morbi  vitiique  cuique 

sit,    quis    fugitiyus    errove    sit    noxave    solutns    non    sit' 

Gell.  4,  2,  1. 

De  morhosis, 

1.  Gell.  4,  2,  3.  —  Caelius  Sabinus  in  libro,  quem 
de  edicto  aedilium  curulium  composuit,  Labeonem 
refert;  quid  esset  morbus,  hisce  uerbis  definisse:  mor^ 
his  est  hdbittis  cuiusque  corporis  contra  naturam,  qui 
usum  eius  facit  deteriorem. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  143 

Fragmentnm  fortasse  non  his  libris,  sed  posterioribns 
adscribendum  esse  Pernice  I  69  pntat. 

2.  Gell.  4, 2, 12.  —  Enm . . .  cui  dens  deesset^  Seruius 
redliiberi  posse  respondit,  Labeo  in  causa  esse  red- 
hibendi  negauit;  nam  et  magna,  inquit^  pars  dente  aU- 
guo  carent,  neque  eo  magis  plerique  homines  morbosi  sunt, 
et  absurdum  admodum  est  dicere,  non  sanos  nasci  homines, 
guoniam  cum  infantibus  non  simul  dentes  gignuntur, 

3.  Gell.  4,  2,  9.  10.  —  De  sterila  . . .  muliere,  si 
nativa  sterilitate  sit^  Trebatium  contra  Labeonem  re- 
spondisse  dicunt.  nam  cum  redhiberi  eam  Labeo  quasi 
minus  sanam  putasset^  negasse  aiunt  Trebatium  ex 
edicto  agi  posse,  si  . . . 

Labeonis  sententiam  in  responsa  receptam  hoc  loco 
repetendam  ezistimaYi. 

De  fugitivia, 

4  D.  21,  1;  17, 14.  Ulpianus  libro  primo  ad  edi- 
ctum  aedilium  curulium  (P.  1761**).  —  Erronem  ita 
definit  Labeo  pusillum  fugitivum  esse  et  ex  diverso 
fagitiyum  magnum  erronem  esse. 

5.  D.  11,4,1,5.  Ulpianus  libro  primo  ad  edictum 
(P.  186).  —  ...  fugitivi  . . .  appellatione  ex  fugitiva 
natum  non  contineri  Labeo  libro  primo  ad  edictum 
^aedilium  curulium]>  scribit. 

Lenel  P.  6  fragmentum  libris  ad  edictum  praetoris 
adtribuit  nulla  alia,  ut  videtur,  ratione  ductus,  nisi  quod 
Ulpianus  illud  suis  ad  hoc  edictum  libris  inseruerit.  at 
Pemice  I  68  recte:  „Gradezu  xmm($glich  erscheint  es,  dafs 
er  (Labeo)  bei  Gelegenheit  der  Yerhaftung  der  Ausreifser 
durch  den  Magistrat  . . .  eine  derartige  Bemerkung  tLber 
das  Kind  *  einer  Ausreifserin  gemacht  haben  sollte.  Sie 
weist  vielmehr  deutlich  auf  die  Interpretation  der  Ge- 
w&hrsm&ngel  nach  Aedilenrecht  hin.*' 

6.  D.  21, 1, 17, 12.  Ulpianus  libro  primo  ad  edi- 
ctum  aedilium  curulium  (P.  1761*).  —  Apud  Labeonem 


144    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

et  Gaelium  quaeritur,  si  quis  in  asylum  confugerit 
aut  eo  se  conferat,  quo  solent  yenire  qui  se  venales 
postulant,  an  fugitivus  sit. 

7.  D.  ibid.  §  15.  —  Apud  Caelium  scriptum  est: 
liberti  apud  patronum  habitantis  sic^  ut  sub  una  clave 
tota  eius  habitatio  esset,  servus  ea  mente^  ne  rediret 
ad  eum^  extra  habitationem  liberti  fuit,  sed  intra  aedes 
patroni,  et  tota  nocte  oblituit:  yideri  esse  fugitiyaiu 
Gaelius  ait.  plane  si  talem  custodiam  ea  habitatio 
non  habuit  et  in  ea  cella  libertus  habitavit^  cui  com- 
mune  et  promiscuum  plurium  cellarum  iter  est^  contra 
placere  debere  Gaelius  ait  et  Labeo  probat. 

De  redhibitoria  actione  et  quanti  minoris. 

8.  D.  21,  1,  47  pr.  Paulus  libro  undecimo  ad 
Sabinum  (P.  1832).  —  Si  hominem  emptum  manu- 
misisti,  et  redhibitoriam  et  quanti  minoris  denegan- 
dam  tibi  Labeo  ait,  sicut  duplae  actio  periret. 

9.  D.  21, 1, 64  pr.  Pomponius  libro  septimo  decimo 
Epistularum  (P.  207).  —  Labeo  scribit,  si  uao  pretio 
plures  servos  emisti  et  de  uno  agere  velis,  interaesti- 
mationem  servorum  proinde  fieri  debere,  atque  ut 
fieret  in  aestimationem  bonitatis  agri,  cum  ob  evictam 
partem  fundi  agatur. 

10.  D.  ibid.  §  1.  —  Idem  ait,  si  uno  pretio  plures 
servos  vendidisti  sanosque  esse  promisisti  et  pars  dum- 
taxat  eorum  minus  sana  sit,  [de  omnibus]  ^adversus 
dictum  promissum'  recte  agi. 

De  iumentis  vendtmdis. 

^Qui  iumenta  vendunt,  palam  recte  dicunto,  quid  in 
quoque  eorum  morbi  vitiique  sit  .  .  .  quae  de  iumentorum 
sanitate  diximus,  de  cetero  quoque  pecore  omni  venditores 
faciunto*  D.  21, 1,  38  pr.  §  6.  Ulpianus  Ubro  secundo  ad 
edictum  aedilium  curulium  (P.  1792). 

11.  D.  21, 1;  64,  2.  Pomponius  libro  septimo  de- 
cimo  Epistulamm  (P.  207).  —  . . .  ait  (Labeo)  errare 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  145 

et  fogere   iumentain  posse,   nec  tamen  erronem  aut 
fagitiTnm  esse  agi  posse. 

12.  Gell.  4;  2,  8.  —  Saes  .  • .  femioae  si  sterilae 
essent  et  vennm  issent,  ex  edicto  aediliam  posse  agi 
Labeonem  scripsisse  (aiant). 

1 3.  D.  21, 1, 1  pr.  Ulpianas  libro  primo  ad  edi- 
ctam  aedilinm  caralium  (P.  1758).  —  Labeo  scribit 
edietom  aedilium  cumlium  de  venditionibus  rerum  esse 
tam  earum  quae  soli  sint  quam  earum  quae  mobiles 
aat  se  moyentes. 

Edictom  de  yenalibus  tantom  mancipus,  iimientis, 
praediis  propositum  erat.  cf.  G-ai.  3,  141  ^ait  Caelius 
Sabinos,  si  rem  tibi  yenalem  habenti,  veluti  fundum,  pretii 
nomine  bominem  forte  dederim'. 

Vii.  Besponsorum  libri. 

Laudantur  ab  Ulpiano  libro  XYIII  ad  edictum: 
Collat.  12,  7,  21  ^Labeo  libro  XV  Besponsorum  refert'. 
qnos  libros  cur  eosdem  esse  existimemus  atque  Epistu- 
larum  libros  (y.  Vm),  id  quod  yiri  quidam  docti  faciunt 
(Zimmem  Gteschichte  I  310,  Budorff  Bechtsgesch.  I  179, 
H.  Pemice  Miscell.  p.  22  n.) ,  idonea  causa  non  yidetur, 
quamqnam)  qui  post  Labeonem  Besponsorum  libros  scripse- 
nmt,  non  iidem  Epistolarum  libros  ediderunt,  scilicet 
Masnrius  Sabinus  (P.  9),  MarceUus  (P.  277—292),  Cer- 
Tidius  Scaeyola  (P.  213—314),  Papinianus  (P.  387—749), 
Papirius  Frohto  (P.  1.  2),  Paulus  (P.  1444—1697),  Ul- 
pianus  (P.  2387—2420),  lulius  yel  GaUus  Aquila  (P.  1.  2), 
Herennius  Modestinus  (P.  281 — 346).  sed  cum  AMcanum, 
Ceryidium  Scaeyolam,  Papinianum,  Paulum  non  modo  Be- 
sponsornm,  sed  etiam  Quaestionum  libros  composuisse 
traditum  sit,  non  mirum  yidetur,  si  quis  aUus  iuris  con- 
sultus  idem  et  Besponsornm  et  Epistularum  Ubros  scrip- 
sit,  cum  omnium  horum  operum  argumenta  tantum  ab- 
nt  ut  multum  inter  se  dififerant,  ut  nonnunquam  eaedem 
res  et  in  Epistularum  et  in  Quaestionum  Ubris  referantur. 

laxispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   H.  10 


146    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

cf.  D.  2,  8, 7  pr.  ^Pomponins  libro  Epistularum  refert  .  .  . 
et  .  .  .  Papinianus  libro  tertio  Quaestionum'.  D.  13,  1,  18 
Scaevola  libro  quarto  Quaestionum  ^et  Pomponius  Epistu- 
larum  libro  octavo  . .  .  ait'.  itaque  Besponsorum  libros 
Labeo  primus  yidetur  composuisse. 

Quod  Pernice  161  dicit:  ^es  sind  Zusammenstellungen 
auf  Grund  des  ius  respondendi  wirklich  abgegebener 
Weistlimer*,  ipso  Labeonis  exemplo  reprobari  puto.  recte 
Erueger  p.  132:  ^das  ius  respondendi  hat  diese  Yerdffent- 
lichung  eben  so  wenig  wie  das  respondere  selbst  auf  die 
privilegierten  Juristen  beschrHnkt'. 

Labeonem  plurima  responsa  edidisse  ex  eo  cogno- 
scitur,  quod  decimus  quintus  liber  laudatur.  Paulus  Be- 
sponsorum  Hbros  XXUI  composuit,  Papinianus  et  Mode- 
stinus  XIX,  Scaevola  VI,  Papirius  Fronto  minimum  III, 
Ulpianus  II,  Marcellus  librum  singularem.  Sabinus  quot 
libros  ediderit,  nescimus:  secundus  liber  nominatur.  ampli- 
tudine  igitur  Labeonis  corpus  responsorum  primum  fere 
locum  yidetur  obtinuisse. 

In  quorundam  illorum  librorum  fragmentis  priorum 
iuris  consultorum  responsa  laudantur,  in  Papiniani  libris 
ex.  gr.  Servii  Sulpicii  (^Servio  Sulpicio  placuit'  Vat. 
fr.  294),  in  Pauli  libris  luliani  (^responsum  luliani* 
D.  38,  2,  47)  et  Scaevolae  (^Scaevola  respondit*  D.  5,  1, 
49,  1),  in  Modestini  libris  veterum  responsa  (^cum  .  .  . 
apud  veteres  sit  relatnm  .  .  .  etenim  iuris  auctores  re- 
sponderunt'.  D.  19,  1,  39).  quominus  Labeonis  quoque 
responsa  in  his  libris  laudentur,  certe  per  Tribonianom 
stat,  qui  veterum  disputationes  deleverit.  ex  amplo  opere 
unum  tantum  fragmentum  servatum  est. 

Liber  XV. 

Ad  legem  AguUiam, 

1.  CoUat.  12,  7,  3.  Ulpianus  libro  XVIII  ad 
edictum  (P.  623).  —  . . .  si  quis  insulam  voluerit  exurere 
et  ignis  etiam  ad  vicini  insulam  pervenerit,  Aquilia 


7.  M.  ANTISTIU8  LABEO  147 

tenebitar  lege  Tieioo  etiaiDy  non  minus  inquilinis  ob 
les  eorum  exnstas,  et  ita  Labeo  libro  XY  Besponso- 
ram  refert. 

cf.  D.  9,  2,  27,  8  snpra  p.  61. 

VJULi.   Epistnlarnm  libri. 

Labeonis  Epistnlamm  libri  landantnr  a  Pomponio 
libro  XXX  ad  Sabinnm  D.  41,  3,  30,  1  'Labeo  libris 
Epistalamm  ait'.  ,,Dieses  Citat  ist  so  nnzweideutig  nnd 
hat  Snsserlicb  so  gar  nicbts  IJnwabrscheinliches ,  dass 
die  Zweifel  an  der  Existenz  eines  besondem  labeoniscben 
Werkes  nnter  diesem  Titel  nicbt  berecbtigt  erscheinen'' 
Pemice  I  60.  Cniacius  enim  enmqne  secutns  Mommsen 
Pomponii  yerbis  traditis  ideo  fidem  non  babent,  quod 
hoc  nno  loco  Labeonis  epistnlae  nominentur.  sed  cnr  cnm 
Oniacio  pro  ^Labeo'  potius  *Iavolenns'  vel  cnm  Mommseno 
pro  ^epistnlamm^  potins  ^posteriomm'  scribamns  nnlla 
cansa  est.  cf.  Krueger  p.  143,  Lenel  apnd  Labeonem 
192  n.  1.,  Karlowa  I  669,  Joers  1.  c.  p.  2552.  non  magis 
nobis  eomm  sententia  probatnr,  qni  Labeonis  Epistn- 
lamm  libros  eosdem  esse  volnnt  atqne  einsdem  Bespon- 
somm  libros.     cf.  supra  p.  145. 

Primns  igitur  Labeo  inter  inris  consnltos  Epistula- 
ram  qnoqne  libros  edidit.  secnti  sunt  Procnlns  (P.  1 — 31), 
lavolenns  (P.  70—141),  Neratins  (P.  1.  2),  Celsns  (P.  13), 
Africanns  (P.  1),  Pomponins  (P.  189—201).  Ateii  Ca- 
pitonis  epistnlae  (Gell.  13,  12)  non  ad  ins  videntur  per- 
tinere.  de  epistulamm  apnd  aHos  scriptores  usn  v.  Tenffel- 
Scbwabe  §  46. 

Qui  post  Labeonem  Epistnlamm  libros  composuemnt 
illnm  nonnnnqnam  laudant.  qnomm  fragmenta,  qnae  buc 
pertinent,  snnt  ex  Procnli  libro  Y  (^Labeonis  distinctionem 
valde  probo  qni  scripsit*  D.  32,  86  P.  16),  ex  lavoleni 
Ubro  VII  ('Labeo  freqnenter  scribit'  D.  28,  5,  65  P.  102 
'Labeo  .  .  .,  Procnlns  contra'  D.  50, 16,  116  P.  108),  ex 
Pomponii  libro  X  (Hdem  Labeo  ait'  D.  50,  16,  245  P.  198), 

10* 


148    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

libro  XVI  (^apnd  Labeonem  Pithanon  ita  scriptum  est' 
D.  60,  16,  246  P.  205),  libro  XVII  (^Labeo  scribit*  D.  21, 
1,  64  P.  206).  itaqne  qnaeritnr  num  Labeonis  eae  sen- 
tentiae,  quarum  non  alius  certus  fons  significatur,  ad  eius 
Epistularum  libros  referendae  sint  hanc  quaestionem 
cum  solvere  non  liceat,  unum  ad  hos  libros  fragmentum 
haud  dubie  pertinet. 

Eorum  qui  Labeonem  consulnerunt  partiumque  nomina 
proposita  fuisse  et  res  ipsa  docet  et  aliorum  eiusdem 
argumenti  libri  confirmant.  haec  enim  .ex.  gr.  leguntur: 
^Licinnius  Lucusta  Proculo  suo  salutem  .  .  .  Proculus  _, 
Lucustae  suo  salutem^  D.  31,  48.  ^Quidam  Hiberus  no-  ^ 
mine,  qui  habet  post  horrea  mea  insulam,  balnearia  fecit  x\\ 
secundum  parietem  communem  .  .  .  Proculus  respondit'  fi^ 
D.  8,  2,  13.  ^Butilia  PoIIa  emit  lacum  Sabatenem  Angu-  Vj 
larium  et  circa  eum  lacum  pedes  decem.  quaero  . . .  Pro-  j^ 
culus  respondit'  D.  18, 1,  69.  ^Celsus  . . .  tractat  ex  facto  ^ 
a  Flavio  Bespecto  praetore  consultus'  D.  4,  4,  3,  1.  ^Seius  i^^ 
Satuminus  archigubemus  ex  classe  Britannica  testamento 
fiduciarium  reliquit  heredem  VaJerium  Maximum  therar- 
chum,  a  quo  petit  .  . .  quaero  ergo  . .  .  respondi'  D.  36, 
1,  48. 

De  usucapione. 

D.  41, 3, 30, 1.  Idem  Tsc.  Pomponius)  libro  trigen- 
simo  ad  Sabinum  (P.  751).  —  Labeo  libris  Epistula- 
rum  ait,  si  is,  cui  ad  tegularum  vel  columnarum  usu- 
capionem  decem  dies  superessent,  in  aedificium  eas 
coniecisset,  nihilo  minus  eum  usucapturum,  si  aedi- 
ficium  possedisset. 

IX.  Ilid-ocv&v  libri. 

Tithana  bezeichnet  nicht,  wie  es  die  Vulgata  tiber- 
setzt,  veri  similia,  wahrscheinliche  SlLtze,  sondem  proba- 
bilia  .  . .'  (^plausibel')  Pemice  I  36.  quot  libros  Labeo 
scripserit,  traditum  non  est.  laudantur  libri  a  Pomponio 
in  Epistularum  libris  (^apud  Labeonem  Kthanon  ita  scri- 


7.  M.  ANnSTIUS  LABEO  149 

ptom  est'  D.  50,  16,  246  pr.  P.  205)  et  ab  Ulpiano  in 
libiis  ad  Sabiniim  (^libro  Pithanon  scripsit'  D.  46,  4,  8,  2 
P.  2954).  Panlns  Labeonis  libros  in  epitomen  octo  libro- 
non  coegit,  cmus  firagmenta  nonnnlla  Tribonianns  in 
iQstxniaDi  Digesta  recepit  (Lab.  P.  193 — 226).  in  indice 
librorom  etiam  baec  leguntur:  Aa^g&vog  ytt^av&v  ^ifiJJa 
iofxo.  tamen  genninam  opus  Triboniano  ad  maniis  non 
erat.  qni  aliter  sentinnt,  firagmentorom  quomndam  in- 
scriptionibus  pro  docomento  atnntnr.  haec  enim  in  Di- 
gestis  legontnr:  ^Labeo'  yel  ^idem  libro  primo  Pithanon  a 
Panlo  epitomatomm'  D.  8,  5,  21.  14,  2,  10.  20,  1,  36.  33, 
31.  33,  4,  13.  33,  7,  5.  38,  2,  51.  40,  7,  41.  'Labeo  libro 
secnndo  Pithanon  a  Panlo  epitomatorum'  D.  24,  1,  67. 
47,  2,  92.  ^Labeo  libro  tertio  Pithanon  a  Paulo  epitoma- 
tomm'  D.  43,  16,  20.  ^Labeo  libro  quarto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum'  D.  6,  1,  18.  19,  15,  28.  33,  10, 12. 
50,  16,  244.  ^Labeo  libro  quinto  Pithanon  a  Paulo  epito- 
matorum'  D.  22,  2,  9.  41,  3,  49.  46,  4,  23.  'Labeo'  vel 
Hdem  sexto  Pithanon  a  Paulo  epitomatorum'  D.  6,  1,  79. 
23, 3, 84.  41, 1, 65.  44, 1, 23.  46, 3, 91.  49, 15, 29.  'Labeo 
libro  septimo  Pithanon  a  Paulo  epitomatomm'  D.  22, 3, 28. 
*Idem  libro  octavo  Pithanon  a  Paulo  epitomatorum'  D.  49, 
15,30.  aliis  locis  vero  haec:  ^Labeo  libro  primo  Pithanon' 
yel  'Pithanomm'  D.  19,  1,  53.  19,  2,  62.  33,  7,  29.  'idem 
libro  secnndo  Pithanon'  D.  16,  3,  64.  18,  4,  25.  19,  1,  54. 
^Labeo  libro  tertio  Pithanon'  D.  40,  7,  42.  Tabeo  libro 
quinto  Pithanon'  D.  26,  8,  22.  deniqne  utriusque  generis 
inscriptiones  inter  se  ezcipiunt:  D.  40,  7,  41.  42  ^Labeo 
hbro  Pithanon  a  Paolo  epitomatomm'  et  ^Labeo  libro 
tertio  Pithanon.'  at  altero  inscriptionum  genere  Paali 
epitome  minns  accurate  designatur,  minime  probatur 
genuinnm  Labeonis  opus  adhibitum  esse.  Pemice  I  35. 
Eraeger  p.  143,  19. 

De  rerum  ordine,  quem  Paulus  secutus  sit,  yiri  docti 
dubitant.  „Das  System  des  Auszugs'^  inquit  Kmeger  p.  143, 
„i8t  ans  den  wenigen  BmchstUcken  nicht  sicher  zu  be- 
stimmen;   doch  ist  die  t]l)ereinstimmung  mit  dem  durch 


150    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Sabinus  marsgebend  gewordenen  System  der  Bearbeitung 
des  ius  civile  immerhin  zu  erkennen^^  contra  Lenel 
I  col.  528  n.  3:  ^qualis  in  his  libris  fuerit  rerum  ordo 
explorare  non  potui.  saepius  idem  argumentum  diversis 
libris  traotatur.  fragmenta  librorum  I.  II.  VI.  VII.  VIII 
possunt  fortasse  redigi  ad  ordinem  Sabinianum,  cui  tamen 
ordini  refragantur  fragmenta  libb.  III — V.*  cf.  Pemice 
I  37.  Labeonem  yidetur  Paulus  in  rebus  coUocandis 
secutus  esse. 

Quod  de  iisdem  rebus  in  diversis  libris  agitur,  ez. 
gr.  de  postliminio  non  modo  in  quarto,  sed  etiam  in  sexto 
et  octavo  libro,  de  statuliberis  libro  primo  et  tertio,  de 
re  uxoria  libro  secundo  et  sexto,  facillime  explicatur,  si 
Labeonem,  id  quod  cum  universi  operis  argamento  con- 
yenire  apparet<,  singulos  libros  seorsum  ac  deinceps  edidisse 
statuamus.  itaque  non  totius  operis,  sed  potius  singulorum 
librorum  ordo  explorari  debet;  cum  vero  de  iuris  civilis 
iustitutis  Labeo  disputaverit,  rerum  ordo  cum  Muciano, 
quem  postea  Sabinus  quoque  observavit,  videtur  congruere. 
cf.  tabulam  quam  adieci  p.  152. 

Sententiarum  maxima  pars  sic  incipit:  Si  uxor,  si 
colonus,  si  servus,  si  insula;  vel  sic:  Si  navem,  si  rivum, 
si  epistalam,  si  mercedem,  vel  sic:  Si  quis,  si  quem,  si 
cui,  si  quid,  si  id  quod.  paucae  non  incipiunt  a  voce  si: 
Exhibet  qui  praestat  D.  50, 16,  246  pr.  vel  Potes  agere 
depositi  D.  16,  3,  34  vel  Quemadmodum  urbanus  servus 
et  rusticus  distinguitur  D.  33,  10,  12. 

Aeque  atque  in  libris  posterioribus  (cf.  infra  p.  167) 
et  Hu'  et  ^ego'  exempli  causa  nominantur:  ^Si  ...  ven- 
didisti'  D.  19,  1,  53,  1;  'si  .  .  .  emisti*  D.  33,  7,  29  pr.; 
*si . . .  conduxisti'  D.  14,  2,  10  pr.;  *si .  . .  accusasti*  D.  38, 
2,  51.;  *si  .  . .  rediisti'  D.  49,  16,  29  pr.  *Si  ego  tibi  ac- 
ceptum  feci'  D.  46;  4, 23.;  ^si  epistulam  tibi  misero'  D.  41, 
1,  65  pr.;  ^si  hominem  a  me  petieris'.  itaque  in  horum 
librorum  fragmentis  saepius  quam  in  aliis  Labeonis  ipsa 
verba  deprehendi  consentaneum  est 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO 


151 


>4 


00.2  <o 

2  fl  o' 
d  ^' 


tt 


o8  O     • 


U 

•^  -s 


/-?  •'^ 


2  ^  (N 
3    . 


?     •• 

&  > 


•s» 


9  <0 


^  «•^oo 
os  o 


*  (N 

QCLt 


00   cv. 

•^         r-. 


.5    •- 


•  •      00 
OS  69 
i^       ».1     C)  03 

S  ^    • 


H?    P 


a 


cu 


^    o      ^ 

H   «Log 

M   o  Ei  e« 

2  ^  S  • 
.-2  <o  "C^ 
h3Q      ^ 


»4 

a> 


a 
o 

(D 

Q 


0) 

a 
g 


-»3 

a 


S 


<D  O        ** 

Qt3 


<o  S  ^  o  M  **-•  o 
®  o  o     .  -^  ® 

Q     a:  «^CL 


♦-H       .  /-4         "^  «a    d    P 


>4 


^O 

Q^ 


^  o  o  s  o 

Q         -^ 


o» 


gs 


fTJ    I    S     I 


(D 


0) 


152    L  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUMS  CONSULTI 

Liber  L 

De  legatis, 

De  fundo  legato. 

1.  D.  33;  7;  5.  Labeo  libro  primo  Tti^av&v  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  cui  fundum  et  instrumentum 
eius  legare  vis,  nihil  interest,  quomodo  leges  ^fundum 
cum  instrumento'  an  ^fundum  et  instrumentum'  an  yun- 
dum  instructum\ 

De  aedibus  legcUis. 

2.  D.  32,  31.    Idem  (sc.  Labeo)  libro  primo  Pitha- 

norum  a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  cui  aedes  legatae 

sintf   is   omm  hcSbebit  aedificium,    quod  solum  earum 

aedium  erit 

Be  dote  legata, 

3.  D.  33;  4;  13.    Labeo  libro  primo  Pithanorum 

a   Paulo   epitomatorum.    —   [Paulus:    si    filius 

familiaS;  uxorem  cum  haberet,  dotem  ab  ea  acceperat^ 
deinde  pater  familias  factus  dotem  ei  ut  solet  legavit: 
quamvis  patri  heres  non  erit,  tamen  id  legatum  de- 
bebitur.] 

Pauli  huius  modi  notis  (cf.  n.  6,  37,  41)  certae  quae- 
dam  Labeonis  sententiae,  quarum  non  ipsa  verba  extent, 
videntm*  subesse. 

De  statuUheris. 

4.  D.  40;  7;  41  pr.  Labeo  libro  primo  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  ~  Si  quem  servum  tuum  ad  certum 
tempus  statuliberum  relinquere  viSj  nihil  interest,  utro 
modo  caveas,  ^si  servierU'  an  ^si  operas  dederit  triennio^, 
liber  esto*. 

5.  Ibid.  §  1. [Paulus:  si  quis  liber  esse 

iussus  fuerit;  si  decem  heredi  promisisset;  quam^quam 
ea  promissio  nuUam  rem  habitura  est;  tamen  promit- 
tendo  liberabitur.] 

1  Fl,  si  trieDnio  operas  dederit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  153 

Be  honis  libertorum, 

6.  D.  38^  2,  51.  Labeo  libro  primo  Pitbanon  a 
Paulo  epitomatoram.  —  Si  eundem  liSertum  et  tu  capitis 
accusasti  et  pater  tuus  mammisit,  non  poterit  tibi  eius 
liberti  honorum  possessio  ex  edicto  praetoris  dari. 


De  servitutibus. 

7.  D.  8, 5, 21.  Labeo  libro  primo  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  qua  aqua  nondum  apparet, 
eius  iter  dudus  constitui  non  potest. 

cf.  D.  8,  3,  10.  Idem  (Paulns)  libro  quadragensimo 
nono  ad  edictum.  ^Labeo  ait  talem  servitutem  constitui 
posse,  ut  aquam  quaerere  et  inventam  ducere  liceat:  nam 
si . .  .^    haec  in  libro  postea  scripto  yidetur  probasse. 

Be  emptione  venditione. 
De  fwndo  vendito, 

8.  D.  19,  1,  53,  1.  Labeo  libro  Pitbanon.  —  Si 
eum  fundum  vendidistiy  in  quo  sepulcrum  habuisti,  nec 
nominatim  tibi  sepuicrum  excepisti,  parum  hdbes  eo 
nomine  cautum. 

De  insuila  vendita, 

9.  D.  ibid.  pr.  —  Si  mercedem  insulae  accessuram 
esse  emptori  dictum  est,  quanti  insula  locata  est,  tantum 
emptori  pra£stetur, 

10.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  habitatoribus  hdbitatio  lege 
venditionis  recepta  est,  omnibus  in  ea  habitantibus  praeter 
dominum  recte  recepta  habitatio  est 

11.  D.  20,  1,  35.  Labeo  libro  primo  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  insula,  quam  tibi  ex 
pacto  convento  licuit  vendere,  combusta  est,  deinde  a 
debitore  ^aerepy  suo  restitutay  idem  in  nova  insula 
iuris  habes. 


154    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Be  navi  vendita. 

12.  D.  33,  7,  29.  Labeo  libro  primo  md^av&v.  — 
Si  navem  cum  instrumento  emisti,  praestdri  tibi  dd>et 
scapha  navis. 

cf.  D.  60,  16,  242pr. 

De  locatione  condMctione. 
J)e  navi  conducta. 

13.  D.  14,  2, 10,  2.  Labeo  libro  primo  Pithanon 
a  Paulo  epitomatornm.  —  8i  condtudsH  navem  ampho- 
rarum  duo  mUium  ti  ibi  amphoras  portasH^  pro  duo- 
bus  milibus  amphorarum  pretium  debes. 

14.  D.  ibid.  §  1.  —  Si  ea  condicione  navem  coH' 
duodsti,  ut  ea  merces  tuae  portarentur  easque  merces 
nulla  nauta  necessitate  coactus  in  navem  deteriorem,  cum 
id  sciret  te  fieri  nolle,  transtuUt  et  merces  tuae  cum  ea 
nme  perienmt,  in  qua  novissime  vectae  suntj  hcibes  ex 
condueto  locato  cum  priore  nauta  actionem. 

De  vehendM  mancipiis  conductis. 

15.  D.  14,  2, 10  pr.  Labeo  libro  primo  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  vehenda  mancipia  conr 
duxistiy  pro  eo  mancipio^  quod  in  nave  mortuum  est, 
vectura  tibi  non  debetur. 

De  rivo  faciendo  locato. 

16.  D.  19,2,62.  Labeo  libro  primo  Pithanorum. — 
Si  rivum,  quem  faciendum  conduoceras  et  feceras,  ante- 
quam  eum  prdbares,  labes  corrumpitj  tutm  pericukm  est. 

Liber  IL 
De  dmatione. 

17.  D.  24, 1,  67.  Labeo  libro  secundo  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  uxor  nummis  a  viro  aut 
cib  eo  qui  in  dtis  potestcUe  esset^  sibi  donatis  servum 


7.  M.  ANTI8TIUS  LABEO  155 

emerUy  deinde,  cum  eim  factus  fuerii,  eum  ipsum  donati- 
onis  causa  viro  inanc^verit\  rata  erit  mancipatio^ 
quamvis  ea  mente  facta  fuerit  qua  ceterae  donationeSy 
neque  ulla  actio  eius  nomine  dari  potest. 

De  emptione  venditione. 
De  hereditate  vendita. 

18.  D.  18,  4,  25.  Idem  (Labeo)  libro  secondo 
Pithanon.  —  Si  excepto  fundo  hereditario  veniit  here- 
ditas,  deinde  eius  fundi  nomine  venditor  aliquid  adquisit^ 
Aebet  id  praestare  emptori  hereditatis, 

J)e  fundo  vendito. 

19.  D.  19, 1,  54, 1.  Idem  (Labeo)  libro  secundo 
Pithanon.  —  Si  dolia  octoginta  accedere  fundo,  quae 
infossa  essent^  dictum  eritj  et  plura  enmt  quam  ad  eum 
numerum,  ddbit  emptori  ex  omnibus  quae  vult,  dum  in- 
tegra  det;  si  sola  octoginta  sunt^  qualiacumque  emptorem 
sequentur  nec  pro  non  integris  quicquam  ei  venditor 
praestcibit 

De  servo  vendito. 

20.  D.  19, 1,  54  pr.  Idem  (Labeo)  libro  secundo 
Piihanon.  ~  Si  servus  quem  vendideras  itissu  iuo  ali- 
guid  fecit  et  ex  eo  crus  fregit,  ita  demum  ea  res  tuo 
pericuh  non  est,  si  id  imperasti,  quod  soleboit  ante  ven- 
ditionem  facere,  et  si  id  imperasti,  quod  etiam  non  ven- 
dito  servo  imperalmras  eras, 

De  deposito. 

21.  D.  16,  3,  34.  Idem  (Labeo)  libro  secundo 
Pithanon.  —  Fotes  agere  dq^ositi  cum  eo,  qui  Ubi  non 
aliter  quam  nummis  a  te  acceptis  depositum  reddere 
volueritj  quamvis  sine  mora  et  incorrtyptum  reddiderit. 

1  Trib.  tradiderit.        2  Trib,  traditio. 


156    1.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Be  fmto. 

22.  D.  47,  2,  92.  Labeo  libro  secundo  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  quis,  cum  sciret  quid  sibi 
svibrypif  non  prohibuity  non  potest  furti  agere. 

Liber  ni. 
'  De  servo  legato. 

23.  D.  40,  7, 42.  Labeo  libro  tertio  Pithanon.  — 
8i  quis  eundem  hominem  uxori  suae  legaverit  et^  cum 
ea  nupsisset,  liberum  esse  iusserit  et  ea  ex  lege^  nupserit^ 
liber  fiet  is  homo. 

De  hcatione  condudione. 

24.  D.  43,  16,  20.  Labeo  libro  tertio  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  8i  coUmus  twus  vi  deiectus 
est,  ages  unde  vi  interdido,  idem  si  inquUinus  tuus  vi 
deiectus  fuerit 

Liber  IV. 
Be  penu  legata. 

25.  D.  33, 10, 12.  Labeo  libro  quarto  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Quemadmodum  urbanus  ser- 
vus  et  rusticus  distinguitur  non  loco^  sed  genere  Usus, 
ita  u/rbana  penus  et  supeUex  ad  usum  urbanum,  non  ad 
locum  urbanum  aut  peregriwum  dirigenda  est,  muUum- 
que  inferest,  penus  et  supellex  ea  quae  in  urbe  sit  an 
urbana  legetur  vel  promittatur, 

D.  60,  16,  166  Pomponius  libro  VI  ad  Sabinum. 
^Urbana  familia*  et  rustica  non  loco,  sed  genere  distin- 
guitur'.    cf.  D.  33,  9, 4, 5  Paulus  libro  quarto  ad  Sabinum. 

Be  rei  vindicatione. 

26.  D.  6, 1,  78.  Labeo  libro  quarto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  8i  eius  fundij  guem  alienum 

1  8C.  lulia. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  157 

possideres,  frudum  non  coegisti^  nihil  eius  fmdi  fru- 
ctuum  nomine  te  dare  oportet. 

27.  D.  49, 15,  28.  Labeo  libro  quarto  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  8i  quid  hello  captum  (jet 
amissum  beUo  receptumy  est^  in  praeda  est^  non  post- 
liminio  redit 

De  poena  et  multa, 

28.  D.  50, 16,  244.  Labeo  libro  quarto  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  qua  poena  est,  muUa  est; 
si  qua  mtdta  est,  poena  est. 

Liber  V. 
De  tutela. 

29.  D.  26,  8,  22.  Labeo  libro  quinto  Pitbanon.  — 
Si  quid  esty  quod  pupiUus  agendo  tutorem  suum  libe- 
raturus  est,  td  ipso  tutore  auctore  agi  recte  non  potesL 

Be  usucapione. 

30.  D.  41,  3,  49.  Labeo  libro  quinto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  quid  est  siibreptumy  id 
ustuxqri  non  potest,  antequam  in  domini  potestatem  per- 
venerit 

Be  traiecticiae  pecuniae  poena, 

31.  D.  22,  2,  9.  Labeo  libro  quinto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  traiectidae  pecuniae  poena, 
uH  soletf  promissa  est^  quamvis  eo  die,  qui  primus  soJr 
vendae  pecuniae  fuerit^  nemo  vixerit,  qui  eam  pecuniam 
deberet,  tamen  perinde  committi  poena  potest,  ac  si  fuisset 
heres  debitoris. 

De  liberatione  debitoris. 

32.  D.  46,  4,  23.  Labeo  libro  quinto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  ego  tibi  acceptum  fed, 
ntkHo  magis  ego  a  te  liberatus  sum. 


158    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBII  lURIS  CONSULTI 

Liber  VI. 
Be  dote. 

33.  D.  23,  Sf  84.  Labeo  libro  sexto  Pithanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  8i  de  dote  promissa  agilmr^ 
non  qportet  in  quantum  facere  potest  condemnari  eum 
qui  promisit, 

De  adguirendo  rerum  dommio. 

34.  D.  41, 1,  65  pr.  Labeo  libro  sexto  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  epistulam  tibi  misero, 
non  erit  ea  tm,  antequam  tibi  reddita  fuerit 

35.  D.  ibid.  §  1.  —  Si  qua  insula  in  flumine  pro- 
pria  tua  est,  nihil  i/n  ea  prMici  est 

36.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  qua  insula  in  flumme  publico 
proxima  tuo  fundo  nata  est,  ea  tua  est 

'  37.   D.  ibid.  §  3. [Paulus:   si  insula  in 

flumine  nata  tua  faerit,  deinde  inter  eam  insulam  et 
contrariam  ripam  alia  insula  nata  fuerit;  mensura  eo 
nomine  erit  instruenda  a  tua  insula;  non  ab  agro  tuo, 
propter  quem  ea  insula  tua  facta  fuerit:  nam  quid 
interest;  qualis  ager  sit^  cuius  propter  propinquitatem 
posterior  insula  cuius  sit  quaeratur?] 

38.  D.  ibid.  §  4.  Labeo  libro  eodem.  —  Si  id 
quod  in  puhlico  innatum  aut  aedificatum  est,  publicum 
esty  insula  quoque,  quae  in  flumine  publico  nata  est, 
publica  esse  debeU 

39.  D.  49,  15, 29.  Idem  (Labeo)  libro  sexto 
Pithanon  a  Paulo  epitomatorum.  —  8i  postHmvnio  re- 
disti,  nihUy  dum  in  hostium  potestate  fuisti,  usucapere 
potuisti. 

De  rei  vindicatione. 

40.  D.  6, 1, 79.  Idem  (sc.  Labeo)  libro  sexto 
Pithanon  a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  hominem  a  me 
petieris  et  is  post  litem  contestatam  mortuus  sit,  frudus 
quoad  is  vucerit  aestimari  oportet. 

41.  D.  44,  1,  23.     Labeo  libro  sexto  Pithanon  a 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  159 

Paulo  epitomatorum.  — [Paalus:  si  quis  statuam 

in  municipio  ea  mente  posuit,  ut  ea  municipii  esset^ 
et  eam  petere  vult;  excludi  eum  oportet  praescriptione 
in  factum  data.] 

42.  D.  50, 16,  246  pr.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro 
sexto  decimo  Epistularum.  —  Apud  Labeonem  Pithaiion 
ita  scriptum  est:  exhibety  qui  praestat  eius  de  quo  agitur 
praesentiam. 

Be  Uherdtione  debitoris, 

43.  D.  46,  3,  91.  Labeo  libro  sexto  Pitbanon  a 
Paulo  epitomatorum.  —  Si  debitor  tuus  non  vult  a  te 
liberari  et  praesens  estj  non  potest  invitus  a  te  solm. 

44.  D.  46,  4,  8,  2.  Idem  (Dlpianus)  libro  quadra- 
gensimo  octavo  ad  Sabinum  (P.  2954).  —  Accepto 
liberare  servus  communis  alterum  ex  dominis  etiam 
ab  altero  domino  potest:  id  enim  et  Labeoni  placuit. 
denique  libro  <(sexto?^  Pithanon  scripsit,  si  a  Primo 
domino  Secundo  socio  [domino  suo]  stipulatus  fuerit, 
posse  Secundum  accepto  rogare  et  per  acceptilationem 
Primum  liberare,  quem  ipse  obligaverat:  sic  fieri,  ut 
per  unum  atque  eundem  seryum  et  constituatur  et 
toUatur  obligatio. 

Liber  Vn. 
Be  aqua  pluvia  arcenda. 

45.  D.  22,  3,  28.  Labeo  libro  septimo  Pithanon 
a  Paulo  epitomatorum.  —  8i  arUter  animadvertere 
debeat,  an  operis  facti  memoria  exstety  hoc  ei  qmerefnr 
dum  est,  an  dliquis  meminerit  id  opus  factum  esse. 

Liber  Vm. 
De  posUiminio, 

46.  D.  49, 15,  30.  Idem  (sc.  Labeo)  libro  octavo 
Pithanon  a  Paulo  epitomatorum.  —  Si  id,  quod  nostrum 
hostes  ceperunif  eius  generis  est,  ut  postliminio  redire 


160    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

possitj  simul  atque  ad  nos  redeundi  causa  profugit  ab 
hostibus  et  intra  fines  imperii  nostri  esse  coepit,  post- 
liminio  redisse  extstimandum  est. 

X.  Posteriores  libri  XL(?). 

Gell.  13,  10,  2  ^Sunt  •  .  libri  post  mortem  eius 
(sc.  Labeonis  Antistii)  editi,  qni  posteriores  inscribunttir, 
quorom  librorum  tres  continui,  tricensimus  octavus  et 
tricensimus  nonus  et  quadragensimus  pleni  sunt  .  .  .' 
in  lustiniani  quoque  Digestis  non  raro  Labeonis  libri 
posteriores  nominantur,  scilicet  a  Neratio  D.  39,  2, 47 
^Labeo  in  libris  posteriorum  scribit',  a  Paulo  D.  12,  6,  6 
*Labeo  libris  posteriorum  scripsit'  et  D.  17,  2,  65,  5 
^Labeo  . .  posteriorum  libris  scripsit',  ab  Ulpiano  (v.  infra). 
certi  quoque  eius  operis  libri  afferuntur  et  a  Paulo  et  ab 
Ulpiano,  ab  hoc  liber  IV  (D.  28,  5,  13,  5  ^apud  Labe- 
onem  libro  quarto  posteriorum  quaeritur',  D.  28,  5,  17,  5 
^Labeo  quarto  posteriorum  scripsit'),  liber  IX  (D.  33, 9,  3,  2 
*Labeo  libro  nono  posteriorum  scribit'),  liber  XXXVII 
(D.  4,  3,  9,  3  ^Labeo  libro  trigensimo  septimo  posteriorum 
scribit');  ab  illo  liber  XXX VHI  (D.  48,  13, 11,  2  ^Labeo 
libro  trigensimo  octavo  posteriorum  peculatum  definit', 
D.  ibid.  §  6  ^Labeo  libro  trigensimo  octavo  posteriorum 
scripsit').  librorum  numerus  quadraginta  videtur  fuisse. 
Gell.  13,  10,  2.  cf.  Pemice  I  69  et  infra.  quis  opus  a 
Labeone  relictum  ediderit,  traditum  non  est.  lavolenus 
autem  Priscus  ex  Labeonis  libris  epitomen,  vel,  ut  qui- 
dam  viri  docti  putant,  duas  epitomas  confecit,  quae  res 
diligentius  exploranda  est. 

Tribonianum  in  Digestis  componendis  non  ipsius 
Labeonis  libris,  sed  epitome  tantum  usum  esse  index 
Florentinus  indicat,  qui  haec  habet:  AaPe&vog  posteriorum 
^i^XUc  diKa,  fragmentorum  autem  lavoleni  in  lustiniani 
Digestis  extantium  quod  ad  inscriptionem  attinet,  duo 
babes  genera,  quorum  in  aJtero  lavoleni,  in  aJtero  Labeonis 
nomen  priorem  locum  tenet.     sunt  enim  haec: 


7.  M.  ANTISTICS  LABEO  161 

I.  ^lavolenus  libro  primo  ex  posterioribus  Labeonis' 
D.  21, 1,  53;  28, 6,  39;  29,  2,  60.  62;  35, 1,  39;  50, 16,  217. 
lavolenus  libro  secundo  ex  posterioribus  Labeonis'  D.  29, 
2,  64;  30,  100;  33,  2,  30.  41;  33,  6,  7;  33,  7,4;  34,2,39; 

35,  1,  40;  50,  16,  242.  lavolenus  libro  tertio  ex  p.  L.' 
D.  7,  4,  24;  22,  1,  49;  33,  10,  10;  34,  5,  28;  50,  17,  72. 
^lavolenus  libro  quarto  ex  p.  L/  D.  28,  8,  11;  40,  1,  26; 
40,  7,  39;  18,  1,  79.  'lavolenus  libro  quinto  ex  p.  L.' 
D.  8,  1,  20;  18,  1,  79;  19,  2,  59;  28,  1,  25;  33,  2,  42; 
33,7,26;  41,2,51.  'lavolenus  libro  sexto  ex  p.  L.' 
D.  9,  2,  57;  23,  3,  80.  83;  23,  4,  32;  23,  5,  18;  24,  1,  64; 
24,  3,  66.  ^lavolenus  libro  octavo  ex  p.  Lf  D.  26,  2,  33. 
lavolenus  libro  nono  ex  p.  L.'  D.  19,2,57;  47,2,91; 
47,  10,  44;  49,  15,  27.  ^lavolenus  libro  decimo  ex  p.  L.' 
D.  33,  10,  11;  46,  1,  46.  'lavolenus  libro  quinto  Labe- 
onis  posteriorum'  D.  19,  2, 59.  ^lavolenus  libro  sexto 
posteriorum  Labeonis'  D.  23,  3,  83. 

n.  'Labeo  libro  primo  posteriorum  a  lavoleno  epito- 
matorum'  D.  28,  1,  2;  28,  6,  9.  39;  29,  2,  60.  62;  35, 1,  39. 
'Labeo  libro  secundo  p.  a  I  ep.'  D.  28,  7,  20;  32,  29.  30; 
33,  1,  17;  38,  2,  31;  33, 4, 6;  33, 5,  20;  33,  8,  22;  34,  2,  31; 

36,  4,  14.  'Labeo  libro  tertio  p.  a  L  ep.'  D.  36,  2,  30. 
*Labeo  libro  quarto  p.  a  L  ep.*  D.  8,  1,  19;  18,  1,  78; 
18,  4,  24;  19,  1,  50;  19,  2,  28.  58;  40,  12,  42.  'Labeo 
libro  quinto  p.  a  L  ep.'  D.  18,  1,  80;  19,  1,  51;  19,  2,  60; 
10,  6,  14.  Xabeo  libro  sexto  p.  a  I.  ep.'  D.  3,  5,  42; 
26,  3,  33;  17,  2,  84;  23,  3,  79;  24,  1,  65.  eiusdem  gene- 
ris  est  haec  inscriptio  non  plene  exscripta  Xabeo  libro 
quarto  posteriorum'  D.  40,  12,  42. 

Animadvertendum  est  utriusque  generis  fragmenta 
subinde  in  uno  eodemque  lustiniani  Digestorum  titulo 
inter  se  excipere^  cuius  rei  haec  sunt  praecipua  exempla: 
D.  8,  1,  19  Labeo  libro  quarto  posteriorum  a  lavo- 
leno  epitomatorum;  D.  8,  1,  20  lavolenus  libro  quinto 
ex  posterioribus  Labeonis.  D.  18,  1,  77  lavolenus  libro 
quarto  ex  posterioribus  Labeonis.  D.  18,  1,  78  Labeo 
libro     quarto     posteriorum     a    lavoleno     epitomatorum; 

Iniispr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   II.  11 


162    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURlS  CONSULTI 

D.  18,  1,  79  lavolenus  libro  quinto  ex  p.  L.;  D.  18,  1,  80 
Labeo  libro  quinto  posteriorum  a  I.  ep.  D.  19,  2,  57 
lavolenus  libro  nono  ex  posterioribus  Labeonis;  D.  19, 2,  58 
Labeo  libro  quarto  posteriorum  a  I.  ep.;  D.  19,  2,  59 
lavolenus  libro  quinto  Labeonis  posteriorum;  D.  19,  2,  60 
Labeo  posteriorum  libro  quinto  a  lavoleno  epitomatorum. 
D.  23,  3,  79  Labeo  libro  sexto  posteriorum  a  I.  ep.; 
D.  23,  3,  80  lavolenus  libro  sexto  ex  p.  L.  D.  24,  1,  64 
lavolenus  libro  sexto  ex  p.  L.;  D.  24,  1,  65  Labeo  libro 
sexto  p.  a  I.  ep.  D.  33,  2,  30  lavolenus  libro  secunda 
ex  p.  L.;    D.  33,  2,  31    Labeo  libro    secundo  p.  a  I.  ep. 

Quae  res  mira  ac  notabilis  viros  vel  doctissimos  ad 
eam,  quam  supra  dixi,  opinionem  induxit,  ut  putarent 
lavolenum  non  unam,  sed  duas  epitomas  fecisse  a  Tri- 
boniano  postea  excerptas,  in  his  post  alios  praecipue 
A.  Pemice  I  80,  Krueger  p.  163,  Karlowa  I  681,  loers 
Real-Encycl.  I  2553  sq. 

Quin  etiam  propriam  harum  epitomarum  utriusque 
indolem  describere  A.  Pemice  conatus  esti  „Labeos  un- 
zweifelhaft  in  der  Praxis  hoch  angesehenes  Buch  bot  ihm 
(sc.  lavoleno)  zwei  Seiten  der  Betrachtung  dar.  Einmal 
enthielt  es  eine  Eeihe  von  Theoremen  und  Rechtsregeln, 
die  entweder  wirklich  oder  nach  lavolens  Anschauung^ 
fiir  alle  Zeiten  feststanden,  sei  es,  dafs  si  Labeo  zuerst 
aufgestellt  oder  doch  sie  glttcklich  formuliert  hatte» 
Andererseits  aber  reizten  die  AusfUhrungen  in  diesem 
Werk  vielfach  zum  Widersprach,  mindestens  zur  emeuten 
Prtifung.  Diese  anzuregen  war  nicht  blos  von  theore- 
tischem,  sondern  bei  Labeos  grofsem  Ansehen  in  den 
Gerichten  von  noch  bedeutenderem  praktischen  Interesse. 
Entwarf  lavolenus  den  Plan  zu  einer  Schrift  der  letztern 
Art,  so  entstand  ibm  eine  Zusammenfassung  der  SS.tze 
der  erstera  Art  wie  von  selbst".  utramque  epitomen 
suam  propriam  indolem  habere  novissime  loers  quoque 
studuit  comprobare,  cuius  verba  ita  afferam,  ut  mea 
adnotem. 

„a)  In    der  Labeoreihe   spricht  Labeo   selbst,    ohne 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  163 

dafs  dies  YerhSiItiiis  durch  ein  inquit,  ait  oder  dgl.  an- 
gedeutet  w^re  ...  In  der  lavolenusreilie  spricht  der 
Epitomator  und  berichtet  Uber  Labeos  Ansichten".  at  ipse 
addit,  utrumque  usum  non  esse  constantem;  dicit  enim 
de  altero:  ,;Ausnahmen  kommen  yor,  sind  aber  selten 
frg.  174.  203.  209  pr.  215,3";  de  altero:  „nur  selten 
werden  seine  (sc.  Labeonis)  Worte  direkt,  aber  auch  dann 
immer  als  Citat  des  lavolenus  wiedergegeben". 

„b)  Die  Fragmente  der  Labeoreihe  enthalten  nur 
selten  Citate  frtiherer  oder  zeitgenSssischer  Schriftsteller  . . . 
Die  lavolenusreihe  weist  regelm&fsig  einen  reichen  Schatz 
anderer  zustimmender  oder  abweichender  Meinungen  auf." 
at  ne  sic  quidem  ille  alteram  ab  altera  serie  recte  discer- 
nat.  ipse  •  enim  in  prioris  seriei  fragmentis  his  alios 
scriptores  laudari  ait:  frg.  172,  174,  176,  178,  208,  209, 
221;  in  alterius  nonnullis  fragmentis  aliorum  scriptorum 
nullam  mentionem  fieri:  in  frg.  161,  190,  192,  214,  234. 
cf.  Krueger  p.  163. 

„c)  In  der  Labeoreihe  finden  sich  selten  kritische 
ZusSltze  des  Epitomators,  in  der  lavolenusreihe  bilden  sie 
die  Begel".  at  ipse  addit,  eiusmodi  notas  non  inveniri 
in  his:  frg.  161,  162,  175,  177,  188, 190,  192,  195,  214, 
230,  231,  233,  234. 

„d)  Zus&tze  oder  Bemerkungen  yon  Juristen  nach 
Labeo  und  yon  layolenus  weist  kein  Fragment  der  Labeo- 
reihe  auf,  die  der  layolenusreihe  dagegen  mehrfach". 

„e)  Die  Citate  aus  der  Labeoreihe  reichen  nur  bis 
zum  sechsten  Buch,  die  der  layolenusreihe  weisen  zehn 
Bttcher  auf**. 

TJtriusque  epitomes  indole  exposita  Krueger  p.  163 
hunc  finem  facit:  „Ein  sachlicher  Gegensatz  beider  Aus- 
ztige  tritt  nicht  hervor".  itaque  qua  ratione  ductus  lavo- 
lenns  non  unam  epitomen,  sed  duas  fecerit,  nemo  docebit. 
loers  vero  dicit:  „Man  darf  annehmen,  dafs  ihm  selbst 
schon  zwei  verschiedene  Becensionen  vorlagen".  at  haec 
coniectura  omni  fundamento  caret.  si  re  vera  duae  re- 
censiones  traditae  fuissent,  certe  lavoleni  fuisset  eas  ir 

11* 


164    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 


unaiu  corpus  confundere.  quae  cum  ita  sint,  quod  duas 
epitomas  a  lavoleno  factas  extitisse  opinantur,  difficultas 
illa  nullo  modo  tollitur. 

Aliunde  rem  explicare  aggressus  est  H.  Pemice  in 
Miscellaneis  p.  45  n.  hac  coniectura  proposita:  ^dafs 
das  Buch  von  zwei  Compilatoren  excerpiert  wurde,  von 
denen  der  eine  die . . .  Ansichten  Labeos  unter  dessen  eignem 
Namen  nur  mit  Angabe  der  epitomierten  Quelle  vor* 
fUhrte,  wHhrend  der  andere  umgekehrt  die  Schrift,  durch 
welche  das  Werk  allein  erhalten  war,  in  den  Vordergrund 
stellte  und  deshalb  stets  lavolen  ex  Posterioribus  citierte^S 
qua  coniectura  eam  de  qua  agitur  quaestionem  bene  solvi 
fecillime  concedent,  quicunque  Tribonianum  veterum  sen- 
tentias  proferendo  solidae  doctrinae  gloriam  afifectasse 
consentiunt.  compilatorum  autem  manus  in  his  lavoleni 
fragmentis  etiam  ab  illis  scriptoribus  agndscuntur,  qui 
lavolenum  duas  epitomas  fecisse  coniciunt.  A.  Pernice 
p.  79.  Karlowa  I  681.  loers  L  c.  p.  2553.  ad  horum 
compilatorum  in  conficiendis  Digestorum  libris  rationem 
illustrandam  haec  fragmenta  maxime  idonea  sunt: 


J).  23,  3, 80.  lavolenus 
libro  sexto  ex  posterioribus 
Labeonis.  —  Si  debitor  mu- 
lieris  dotem  sponso  promise- 
lit,  posse  mulierem  ante 
nuptias  a  debitore  eam  pe- 
cuniam  petere  neque  eono- 
mine  postea  debitorem  viro 
obligatum  fatumm  ait  La- 
beo.  falsum  est,  quia 
ea  promissio  in  pendenti 
esset,  donec  obligatio  in 
ea  causa  est. 


D.  23,  3,  83.  lavolenus 
libro  sexto  posteriorum  Labe- 
onis.  —  Si  debitor  mulieris 
dotem  sponso  promiserit, 
non  posse  mulierem  ante 
nuptias  a  debitore  eam  pe- 
cuniam  petere,  quia  ea 
promissio  in  pendenti 
esset,  donec  obligatio 
in  ea  causa  est. 


Yides  eiusdem  lavoleni  fragmenti,  quo  Labeonis  sen- 
tentia  nota  addita  exhibebatur,  formas  duas  easque  diver- 
sas  proponi,  alteram  cum  lavoleno  congruentem,  alteram 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  165 

a  Triboniani  adintore  ita  corruptam,  nt  Labeo  contra 
dixisse  dicatnr  ac  re  vera  dixit:  lavoleni  enim  Labeonem 
refellentis  sententia  in  ipsnm  Labeonem  transfertnr.  ita- 
que  yel  A.  Pernice  1.  c.  ait:  „A]lerdings  darf  man  . .  die 
redigierende  Th&tigkeit  der  Compilatoren  nicht.  nnter- 
sch&tzen;  dafs  sie  . .  hier  eine  einschneidende  war,  daflir 
haben  wir  in  den  .  .  Zwillingsfragmenten  .  .  den  deut- 
lichsten  Beweis". 

Nihilo  minus  idem  coniecturam  a  H.  Pernice  pro- 
positam  probare  non  audet;  haec  enim  p.  80  obicit:  „die 
Annahme;  dafs  zwei  Eeferenten  fUr  dasselbe  Werk  bestellt 
seien,  scheint  die  Yermutung  ganz  entschieden  gegen  sich 
zu  haben.  Wir  mUfsten  die  schlagendsten  Beweise  fordern, 
wenn  wir  dem  gegenUber^  was  wir  von  der  Eile  der  Com- 
pilatoren  bei  der  Bew&ltigung  des  massenhaften  Stoffs 
sonst  wissen,  glauben  soUten,  sie  h&tten  ein  Werk  der 
Yorjulianischen  praktischen  Litteratur  yon  Zweien  be- 
arbeiten  lassen".  at  haec  cum  per  se  ipsa  non  tanti 
momenti  sunt,  ut  coniectura  necessaria  refellatur,  tum  yir 
doctissimus  Triboniani  ambitionem  et  gloriae  captationem 
neglegit,  qui  illustrium  iuris  consultorum  veterum  nomi- 
nibus  libros  suos  ita  omari  yoluit,  quasi  ipsorum  libris 
integris  usus  esset,  quo  studio  factum  est,  ut  in  libro- 
rum  indicem  non  modo  ^Quintu  Muciu  Scaevola  oqov 
Pt§Uov  ?v',  sed  etiam  ^Sabinu  iuris  ciyilion  ^ifiXia  xqia 
reciperet,  quamquam  ne  unus  quidem  eorum  librorum 
ei  ad  xnanus  faerat.  certe  de  Labeonis  de  quo  agitur 
opere  A.  Pemice  I  69  recte  dicit:  „Excerpirt  ist  das- 
selbe  von  den  Compilatoren  sicherlich  nicht"  et  p.  70: 
„unzweifelhaft  ist  es,  dass  nicht  das  Originalwerk  den 
Compilatoren  zur  Hand  war".  at  rem  ea  specie  ornare, 
ut  Labeonis  ipsi  libri  in  Digestis  conficiendis  yideantur 
adhibiti  esse,  operae  pretium  esse  Triboniano  yide- 
batur  nec  tantum  morae  afferre,  ut  a  voto  perficiendo 
desistendum  esse  putaret.  eadem  de  causa  ILla  ad  irri- 
tum  rediguntur,  quae  ad  reiciendam  illam  coniecturam 
A.  Pemice  p.  80  affert:  „Der  Beweis  liegt  einzig  in  d 


166    I.  AETATIS  AUaUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

strengen  Dififerenzirung  der  Titel,  deren  DurchftLhmng 
bei  dem  unterstellten  Yerfahren  h5chst  nnwahrscheinlich 
ist,  denn  sie  wtLrde  yoranssetzen,  dass  auf  die  Inscriptionen 
die  gr5sste  Sorgfalt  verwendet  wurde,  wfthrend  die  Er- 
haltung  derselben  doch  im  Grunde  nur  auf  einer  anti- 
quarischen  Liebhaberei  beruht."  nam  parum  licet  inscrip- 
tionibus  universis  operae  datum  sit,  certe  iis  satis  curae 
datum  est,  quibus  Labeonis  libros  ad  manus  fuisse  pro- 
baretur.  accedit  quod  in  eiusmodi  rebus  ipsa  natura  fert, 
ut  inscriptio  primo  usurpata  repetatur  in  ceteris. 

Ad  confirmandam  illam  coniecturam  faciunt  omnia, 
quae  de  duabus  fragmentorum  seriebus,  maxime  de 
serie,  ut  una  voce  comprehendam,  Labeoniana  a  viris 
doctis  dicta  sunt:  in  his  fragmentis  ipsum  Labeonem 
loqui,  in  iisdem  Labeonis  sententiis,  sive  veris  sive  fictis, 
aliorum  nec  sententias  allatas  nec  notas  additas  esse, 
denique  haec  fragmenta  non  sextum  librum  excedere. 
Triboniani  enim  is  adiutor,  qui  ipsum  Labeonem  lo- 
quentem  introduxit,  eum  neque  aliorum  auctoritate  niti 
neque  ab  aliis  corrigi  volebat;  imperfectum  autem  opus 
sive  taedio  sive  alia  re  victum  eum  reliquisse  consenta- 
neum  est. 

Ceterum  ad  ea,  quae  explicatione  egent,  explicanda 
minime  opus  est  duos  Triboniani  adiutores  statuere,  cum 
unus  sufficiat,  cui  utrumque  mandatum  fuerit,  ut  iragmenta 
et  lavoleni  et  Labeonis  nomine  signata  proponeret.  quod 
si  recte  se  habet,  idem  Triboniani  adiutor  gemina  illa 
fragmenta  confecit,  quorum  cum  alterum  eligendum  esset, 
utrumque  errore  receptum  est.  sed  utut  est,  ad  summam 
hoc  tenendum  est  non  ex  duobus  operibus  haustum,  sed 
unum  idemque  opus  duplici  ratione  excerptum  esse  sive 
a  duobus  viris  sive  ab  uno.  qua  in  re  Palingenesiae 
editor  prorsus  consentit:  *mihi',  inquit  (I  col.  300  n.),  *per- 
suasum  est  unum  fuisse  lavoleni  opus.  compilatores  autem, 
ut  quam  plurimis  antiquissimi  iuris  consulti  fragmentis 
Digesta  omarent,  separasse  propriaque  inscriptione  in- 
signivisse  ea  quae  ipsa  Labeonis  verba  praebebant  frag- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  167 

nenta'.  in  eo  dissentio,  qnod  Triboniani  adiutorem  Labe- 
oiiis  sententias  vel  finxisse  vel  ex  lavoleni  verbis  con- 
feeisse  putayerim. 

lam  Triboniani  sive  eius  adiutoris  in  tractandis  lavo- 
leni  fragmentis  ratio  diligentius  inspicienda  est.  A.  Pemice 
I  73  et  Karlowa  I  681  in  illis  fragmentis  Labeonis  no- 
mine  insignitis,  in  quibus  praeter  rectam  obliqua  oratio 
inyenitur,  compilatores  ex  recta  obliquam  fecisse  putant. 
contra  quis  dixerit:  obliqua  oratione  utentem  Labeonem 
a  lavoleno  plerumque  introduci,  ut  ubi  recta  inveniatur, 
ea  suspicio  oriatur,  qua  eam  Triboniani  adiutori  deberi 
existimemus.  quarum  sententiarum  utri  adstipulandum 
sit  quamquam  dubium  videtur,  tamen  quae  infra  le- 
guntur  fragmenta,  ubicumque  recta  oratio  legitur,  cum 
possint  Labeonis  ipsa  yerba  subesse,  cursiyis  litteris  de- 
scribenda  putavi. 

In  lavoleni  fragmentis  Labeonis  nomine  insignitis  in 
alio  praeterea  genere  compilatorum  manus  cognoscitur. 
pleraque  enim  fragmenta  exempli  causa  He'  quasi  partem 
inducunt:  P.  163.  171,  3.  172,  4.  6.  176.  199, 1.  3.  201. 
204.  205.  209,  1.  212,  2.  4.  5.  8.  213.  218.  219;  aUa  W 
et  *te':  P.  172,  3,  4.  212,  4.  7.  quae  quamquam  in  altera 
quoque  lavoleni  fragmentorum  serie  inveniuntur  (P.  186 pr. 
207.  227,  3.  231  et  217),  in  hac  serie  docendi  forma 
nnnquam  obviam  fit,  in  illa  talia  leguntur:  ^Mandavi 
tibi,  ut  excuteres  .  .  .  renuntiasti  mihi  ...  dixi  (sc. 
iuris  consultus)'  D.  19,  2.  60,  4  vel:  'Servum  meum 
mulionem  conduxisti  . .  •  dico  (sc.  iuris  consultus)';  ^si 
sine  definitione  personae  mulionem  a  me  conduxisti  et 
ego  eum  tibi  dedissem  ...  aio  (sc.  iuris  consultus)' 
D.  ibid.  §  7  vel:  *Qui  fundum  mandatu  meo  in  societate 
mihi  et  sibi  emerat  . .  .  priusquam  mihi  daret . .  .,  ne- 
gavi  (sc.  iuris  consultus)'  D.  32,  30,  4.  talia  diligentem 
scriptorem  non  dicere  cum  palam  sit  neque  alibi,  quan- 
tum  video,  similia  in  iuris  consultorum  libris  inveniantur, 
mala  personarum  confasio  Tribonianum  sapit. 

His  fragmentis  denique  addo  D.  32, 29, 1,  quod  ipsum 


168    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

qnoqne  fragmentum  seriei  Labeonianae  est  (P.  171),  ubi 
haec  verba:  ^Cnm  ita  Jegatum  esset,  ut  Titia  uxor  mea 
habeat'  non  minus  impolita  sunt.  sic  enim  fere  scrip*- 
tum  fuisse  puto:  ^cum  ita  legatum  esset:  Titia  uxor 
mea  partem  capito  . .  /5  Triboniani  vero  adiutor  cum  ora- 
tionem  rectam  in  obliquam  mutaret,  neglegenter  ^meam' 
servavit. 

Nunc  quoniam  lavoleni  fragmenta  separatim  ab 
aliis  examinata  sunt,  si  legentes  illa,  quae  I  67  sq.  de 
Q.  Mucio  dixi^  meminerint,  facile,  opinor,  concedent  con- 
iecturam  ab  H.  Pemice  propositam  optime  fundatam  esse. 

Sequitur,  ut  in  ipsius  epitomes*  a  lavoleno  factae 
indolem  inquiramus.  ac  primum  quidem  in  epitome 
facienda  illum  crisin  quandam  exercuisse  apparet  Labeonis 
sententias  modo  probantem,  modo  improbantem.  utriusque 
generis  habes  exempla.  haec  enim  leguntur:  libro  I  ^Labeo 
ait,  .  . .  quam  sententiam  ego  quoque  probo'  D.  35,  1,  39 
P.  107,  libro  II  ^Labeonis  sententia  vera  est'  D.  32,  29  pr. 
P.  171,  ^Labeo  hoc  probat  idque  verum  est'  ibid.  §  1, 
'Labeo  scribit  .  . .  et  hoc  verum  puto'  ibid.  §  37,  libro  II 
^Labeo  Cascellii  sententiam  probat,  quod  verum  pnto' 
D.  32,  100,  1  P.  173,  ^Labeo  Trebatius  responderunt,  quod 
verum  est'  ibid.  §  4,  *Labeo  id  probat  idque  verum  est' 
D.  33,  6,  7pr.  P.  180,  ^Labeo  probat  .  . .,  quod  verum 
puto'  ibid.  §  1 ,  ^Labeonis  sententiam  probo'  D.  33,  7,  4 
P.  181,  ^Labeonis  sententiam  probo'  D.  33,  7.  25  P.  182, 
*Labeo  . . .  et  hoc  probo'  D.  54,  2,  39  P.  185,  ^Labeonis 
responsum  probo'  D.  35,  1,  40,  2  P.  186,  libro  IV  ^Labeo 
.  . .,  qnod  verum  est'  D.  40,  1,  26,  3  P.  196,  ^Labeo  . . . 
hoc  probo'  D.  18,  1,  77  P.  198,  ^Labeo  .  .  .  haec  vera 
sunt'  D.  40,  12,  42,  libro  VI  'Labeo  negat  . . .  verum 
puto'  D.  9,  2,  57  P,  217,  ^Labeo  putat  .  .  .  Labeonis  sen- 
tentiam  probo'  D.  24,  3,  66,  5  P.  227,  'ait  Labeo,  et  hoc 
verum  est'  ibid.  §  6,  ^ait  Labeo,  .  .  .  et  hoc  verum  puto' 
ibid.  §  7,  libro  IX  ^Labeo  ...  ait  ...  hoc  probo'  D.  19, 
2,  57  P.  229.  sed  et  haec  leguntur:  libro  I  ^Labeo  ait 
...  hoc    falsum    puto'   D.  29,  2,  60  P.  166,    'Antistius 


j 


7.  M.  ANTISTroS  LABEO  169 

Labeo  ait  .  .  .  ego  pnio'  D.  29,  2,  62  P.  166 ,  libro  11 
^Labeo  . .  .  pntat,  sed  rectins  dicetur'  D.  33,  1,  17  P.  174, 
libro  V  ^putat  . . .  Labeo  .  . .  ego  pnto'  D.  8,  1, 20  P.  206, 
^Labeo  et  Trebatins  negant  . .  .  ego  contra  puto'  D.  18, 
1,  79  P.  207,  libro  IX  ^negat  Labeo .  • .,  qnod  falsum 
puto'  D.  47,  10,  44  P.  232. 

Ex  iis,  qui  post  Labeonem  scripserunt,  lavolenus 
nonnunquam  Masurium  Sabinum  secntus  est  (D.  19, 2,  59), 
maxime  vero  Proculum  (D.  29,  2,  62.  32, 100,  2.  3.  35, 1, 
40,  5.  24.  1,  64.  29,  2.  60).  semel  contra  Proculum  et 
Labeonem  Trebatii  sententiam  probat  (D.  26, 2, 33),  semel 
eiusdem  sententiam  contra  Labeonem  (D.  28,  8, 11),  semel 
denique  etiam  Tuberonis  sententiam  contra  Labeonem 
(D.  32,  29,  4).  apparet  igitur  lavolenum  notis  a  Proculo 
ad  Labeonis  libros  posteriores  factis  usum  esse. 


Ad  Labeonis  libros  notas  scripserunt  praeter  Pro- 
eolum  Aristo  et  Aulus.  de  Proculo  haec  habemus:  Paulus 
libris  ad  edictum  (D.  17,  2,  65,  5)  ait  ^Labeo  . . .  posteri- 
omm  libris  scribsit  . . .  Proculus  hoc  ita  verum  esse  ait, 
si . .  .^  aeque  TJlpianus  libris  ad  Sabinum  (D.  7,  8,  2,  1.  4) 
ait  ^apud  Labeonem  memini  tractatum  libro  posteriorum,  et 
ait  Labeo  . . .  Proculus  autem  . . .  notat .  . .'  de  Proculi 
notis  Pemice  I  84  scribit:  „Man  mochte  dieselben  . .  .  mit 
der  Herausgabe  des  Werkes  in  Verbindung  bringen.  Von 
Seiten  der  Chronologie  wird  man  dagegen  kaum  etwas 
einwenden  konnen^'.  epitomen  quoque  eundem  Proculum 
ez  Labeonis  libris  posterioribus  fecisse  alio  loco  (D.  33, 
6,  15.  16)  opineris  probari:  Troculus  libro  secundo 
epistularum'.  ^ldem  libro  tertio  ex  posterioribus  Labeo- 
nis'.  et  attribuit  tales  libros  Proculo  Lenel  P.  34,  quam- 
quam  ab  indice  Florentino,  qui  ^IIqokovXov  imcxol&v 
^i^Xla  i%x(o^  nominat,  absunt.  sed  recte  cum  aliis 
Krueger  p.  154  n.  48:  'In  Dig.  33,  6,  16  ...  ist  Idem 
durch  Versehen  statt  lavolenus  geschrieben;  das  folgt 
nicht   blos    aus   dem   Fehlen   einer  derartigen  Schrift  in 


170    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Dig^  Index  auct.,    sondern    anch    aus    der    Stellrmg    des 
Fragments  am  Schluss  des  Titels/  ; 

Aristonis  atqne  Auli  ad  Labeonem  notas  Ulpianus 
significat  D.  28,  5,  17,  6  'Labeo  quarto  posteriorum  . 
scripsit,  nec  Aristo  vel  Aulus  utpote  probabile  notant^. 
quis  ille  Aulus  sit,  nescimus.  Lenel  apud  Labeonem 
231  n.  2  pro  ^AuIus'  potius  'lavolenus'  (iavol.)  legen- 
dum  esse  putat.  contra  Mommsen  ad  D.  29, 2, 60,  ubi 
haec  leguntur  ^lavolenus  libro  primo  ex  posterioribus 
Labeonis  .  .  .  Paulus.  et  Proculus  Labeonis  sententiam 
improbat  et  in  lavoleni  sententia  est',  pro  ^PauIus'  potius 
^Aulus'  scribi  vult,  id  quod  Krueger  p.  145  n.  33  pro- 
bat.  at  Lenel  apud  lavolenum  165  n.  3  ait  ^Paulum 
qui  et  ipse  Labeonis  pithana  excerpsit  et  tot  iuris 
consultorum  adnotavit  opera,  etiam  hanc  epitomen  adno- 
tasse  nil  est  quod  miremur'.  quod  ad  Aulum  illum 
attinet,  loers  Eeal-Encycl.  11  p.  2422  notat:  ^Das  Be- 
denken,  das  der  blosse  Vomame  erregen  kSnnte,  wird 
dadurch  verringert,  dass  auch  zu  dem  Edictskommentar 
Labeos  eine  Bemerkung  eines  Quintus  liberliefert  ist 
(D.  4,  3,  7,  6).' 

lam  ad  ipsos  Labeonis  libros  posteriores  redeundum 
est,  ut  eorum  naturam  et  indolem  cognoscamus.  Erueger 
p.  144  iure  docet:  Mas  Werk  scheint  sich  nur  mit  dem 
ius  civile  besch&ftigt  zu  haben,  ist  also  in  dieser  Ab- 
grenzung  schon  von  Labeo  als  Erg&nzung  des  Edicts- 
kommentars  angelegt  .  .  .  worden'.  consentit  A.  Per- 
nice  I  76  sq.  nihilo  minus  in  dubio  relinquendum  est, 
num  Labeonis  libros  posteriores  cum  Quinti  Mucii  iuris 
civilis  libris  comparare  liceat.  Pernice,  qui  licere  negat, 
operis  indolem  p.  74  sq.  ita  explicat:  ^die  fortdauemd 
wiederholten  Wendungen  respondi,  respondit,  quaesitum 
est,  ait,  putat,  Labeonis  responsum  probo  u.  s.  w.  weisen 
.  .  .  auf  eine  Eesponsen-  oder  Outachtensammlung  hin. 
Freilich  aber  unterscheiden  sich  die  Posteriora  von  diesen 
Werken  wesentlich.  Sie  behandeln  nSmlich  nicht  bloss 
augenblicklich    praktische     oder    vom    Autor    in    seiner 


7.  IL  ANTISTIUS  LABEO  171 

Prazis  entscbiedene  BechtsfUle,  sondem  sie  erstrecken 
sieh  aach  anf  solche,  die  bei  andem  znm  Spmch  ge- 
kcmunen  sind  nnd  solche,  die  etwa  eine  besondere  Be- 
rohmtheit  erlangt  haben.  . . .  Dadnrch  gewinnt  das  Qanze 
einen  theoretischen,  wissenschaftlichen  Anstrich  nnd  zn- 
gleich  .  . .  einen  gewissen  abschliessenden  Charakter.  Das 
Werk  erscheint  als  eine  Art  kritischer  Uebersicht  tiber 
die  civilistische  Prazis.  . . .  Sein  Ausgangspnnkt  sind  die 
Bechtsgesch&fte,  die  zweidentigen  und  die  dentnngs^higen 
WillensSLnsserangen,  mit  deren  Bichtigstellung  der  Ver- 
&88er  Tag  ftlr  Tag  zu  thnn  hatte.  Darum  haben  wir 
in  den  Eragmenten  des  Werkes  keine  Spnr,  dass  darin 
uber  Intestatsuccession,  flber  Erwerb  der  Erbschaft,  iiber 
Accrescenz,  tiber  origin&ren  Eigenthumserwerb,  tiber  Be- 
sitz  oder  vSterliche  Gewalt  gehandelt  w&re.  Ein  reiner 
Znfall  kann  es  nicht  sein,  dass  alle  diese  Lehren  fehlen. 
. . .  Soniit  erscheint  eine  hauptsSlchliche  Anforderung  an 
jedes  Sjstem,  das  der  Yollst&ndigkeit,  nicht  erflillt  .  . .' 
de  iis  qnae  desiderantur  inris  civilis  capitibus  aliter 
sentit  loers  1.  c.  I  p.  2554:  „Wichtige  Materien  des  Civil- 
rechts  (Intestaterbfolge,  Eigenthumserwerb,  Verbalcon- 
tracte)  fehlen:  den  Orund  hierfCLr  wird  man  kaum  in 
einem  absichtlichen  Uebergehen  suchen  dtLrfen,  sondem 
darin,  dass  Labeo  starb,  ehe  er  diese  Partien  in  Angriff 
nehmen  konnte^S 

Sed  utmm  Labeo  illud  opus  absolutum  an  imper- 
fectum  reliquerit,  a  viris  doctis  ambigitur.  Kraeger 
certe  p.  144  iudicat:  ^Das  Werk  ist,  so  weit  wir  sehen 
k5nnen,  von  Labeo  selbst  noch  fertig  gestellt  worden*. 
rem  certo  diiudicare  non  licet.  Oellii  13,  10,  2  quidem 
verbis,  quibus  vel  ultimorum  Labeonis  libromm  indoles 
adumbratur,  facile  adducaris,  ut  absolutos  illos  fuisse 
eredas.  at  Oellium  de  opere  quale  illa  aetate,  non 
quale  post  ipsam  Labeonis  mortem  extabat,  dicere  iudi- 
candum  est.  itaque  fieri  potuit,  quod  A.  Pernice  p.  78 
factnm  esse  suspicatur:  ^Der  Herausgeber  Labeos  fand 
die  ersten  Blicher  schon  leidlich  geordnet  yor;  das  Ende 


172    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

des  Werkes  musste  aber  nothdtirffcig  aus  den  Commen- 
tarien  des  Yerfassers  aneinander  gereibt  werden.  Diese 
Hypotbese  wiirde  aucb  mit  dem  etymologiscben  Anbange 
zusammenstimmen'.  Joers  vero  quod  l.  c.  dicit,  Mass  man 
den  . . .  Nacblass  der  berlibmten  Juristen  mebrfacb  be- 
arbeitet  bat',  idoneo  fundamento  ita  caret,  ut  a  viro 
docto  ad  illam  de  duplici  lavoleni  epitome  (cf.  supra 
p.  163)  coniecturam  commendandam  propositum  esse  putes. 
sed  baec  bactenus;  illud  certe  probandum  est:  ^Obne 
Frage  batte  Labeo  die  einzelnen  Materien,  soweit  sie 
tLberbaupt  von  ibm  ausgearbeitet  waren,  bereits  in  eine 
gewisse  Ordnung  gebracbt.  . . ,  Wir  kSnnen  unterscbeiden: 
Testament,  Legate,  testamentariscbe  Freilassung,  Eauf 
und  Miete,  anderweite  actiones  bonae  fidei,  Dotalrecbt .  .  ., 
Yormundscbaft ,  Delictsobligationen'. 

Et  yeterum  et  Servii  eiusque  auditorum  sententias 
Labeo  libris  posterioribus  diligentissime  contulit.  landan- 
tur  enim  in  fragmentis  Veteres'  (D.  40,  7,  21  Labeo  .  .  . 
refert  . .  .  et  quod  ita  scriptum  est  *videbitur',  pro  boc 
accipi  debet  ^videri  poterit':  sic  et  verba  legis  duodecim 
tabularum  veteres  interpretati  sunt . .  •),  P.  Mucius  (D.  24, 
3,  66  pr.  I  32),  Q.  Mucius  (D.  32,  29, 1.  40, 7,  39  pr.  Quin- 
tus  Mucius,  Oallus  et  ipse  Labeo  putant  I  73.  82), 
Gallus  (D.  32,29,1.  40,  7,39  pr.  I  119.  120),  Servius 
(D.  18, 1,  80, 2.  23, 3,  79.  24, 3,  66  pr.  28, 1, 25.  Yarum  . . . 
Servium  respondisse  scripsit . . .  Labeo  tum  boc  verum  esse 
existimat  si  .  . .  D.  32,  29,  1  Quintus  Mucius  et  Gallus 
putabant  .  .  .  Servius  Ofilius  .  .  .  Labeo  boc  probat, 
ibid.  §  2.  40,  7,  39  pr.  §  3.  I  167.  170  sq.  177.  182.  183. 
186.  188.  221),  Ateius  (D.  23,  3,  79,  1.  32,  30,  6.  34,  2. 
39,  2  I  269  sq.),  Cinna  (D.  35,  1.  40,  1  I  272),  Aufidius 
vel  Namusa  vel  Servii  auditores  (D.  33,  5,  20.  35,  1,  40, 
3.  33,  4,  6,  1  I  276  sqq.),    Alfenus    vel  Yarus   (D.  28,  1, 

25.  32,  29,  2.  33,  4,  6  I  292.  298.  301),  Ofilius  (D.  28, 
6,  39  pr.  ex  consilio  Labeonis  Ofilii  .  .  .,  32,  29, 1.  32, 100, 
1.  33,  4,  6,  1.  33,  7,  25,  2  Ofilius  non  recte  putat,  33,  7, 

26,  1.  33,  10,  10  negabant  .  . .  Labeo   Ofilius  . .  .,  34,  2, 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  173 

39  pr.  Ofilius  Labeo  respondernnt,  35,  1,  40,  2  Ofilius 
respondit  . .  .  yideamus,  inquit  Labeo,  ne  id  falsum  sit, 
quia . . .,  40,  7, 39  pr.  49, 15, 27  negant . . .  Labeo  Ofilius . . . 
1335.  336  sq.),  CasceUius  (D.  28,  6,  39  pr.  32,  100  pr. 
Cascellins  ait . .  •  neque  id  Labeo  improbat,  ibid.  §  1  Labeo 
Cascellii  sententiam  probat.  33,  4,  6,  1;  33,  7,  4.  26. 
Labeo  Cascellins.  33,  10,  10.  34,  2,  39,  1  I  371  sqq.), 
Tubero  (D.  18.  1,  77  Tubero  respondit.  Labeo  32,  29,  4. 
Labeo  putat,  sed  Tubero  . . .  putat.  33,  6,  7pr.  Ofilius  Cascel- 
lius  Tubero  . . .  putant.  Labeo  id  probat.  33,  7,  25  pr.  pu- 
tabat  Tubero  . .  .  contra  Labeo.  quid  enim  fiet,  inquit, 
8i  .  .  .  I  360.  362),  Trebatius  (D.  18,  1,  45.  18,  1,  79 
Labeo  et  Trebatius  negant.  24,  1,  64.  24,  3,  66,  1.  pla- 
cuit  Labeoni  Trebatio.  ibid.  §  2  Labeo  Trebatius  putant. 
26,  2,  33  Trebatius  negat . . .,  Labeo  contra.  28,  5,  13,  7. 
28,  6,  39  pr.  28,  8,  11.  Trebatius  negat . . .,  Labeo  contra. 
32,  29  pr.  Cascellius  Trebatius  negant  . .  .  Labeo  id  non 
probat.  32,  30  pr.  respondi  .  .  .  idem  et  Trebatius. 
ibid.  §  2  existimo  . . .  quod  et  Trebatius  respondit.   ibid.  §  3. 

32,  100,  1.  2.  3  Trebatius  respondit.  Labeo  autem  id 
non  probat,  si  . .  •  ibid.  §  4  Labeo  Trebatius  responde- 
mnt.  33,  1,  17 pr.  Labeo  Trebatius  ...  putant.  33,  2,  31 
Blaesus  ait  Trebatium  respondisse  .  .  .  ego  hoc  falsum 
puto.     33,  6,  7  pr.  33,  7,  4  Labeo   Trebatius   .  .  .   putant. 

33,  7,  26  pr.  Labeo  Trebatius  putant.  ibid.  §  1  Labeo 
Cascellius  Trebatius.  33,  8,  22  respondi  . . .  quod  et 
Trebatius.  33,  10,  10  Labeo  Trebatius  putant.  40, 7, 39, 2 
Labeo  Trebatius  responderunt.  ibid.  §  4.  negant  Labeo 
Ofilius  Trebatius  49,15,27.  I  397  sqq.  408  sqq.),  Blae- 
sus  (D.  33,  2,  31). 

Horum  iuris  consultorum  responsis  examinatis  pro- 
pria  quoque  responsa  eum  immiscuisse  apparet,  fortasse 
ea,  quae  post  responsorum  libros  editos  dederat. 

Quod  ad  res  tractatas  attinet,  multorum  testamen- 
tormn  iussa  proposuit  interpretanda,  ex.  gr.  ^si  iuraverit, 
heres  esto'  D.  29,  2,  62.  ^uxori  meae,  dum  cum  filio 
meo  Capuae  erit,  heres  meus  ducenta  dato'  D.  32,  30,  5. 


174    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

^nxori  meae  vestem  mundum  mnliebrem,  omamenta 
omnia,  aamm  argentmn  quod  eius  causa  factum  par- 
atumque  est,  omne  do  lego'  D.  32,  100,  2.  ^quae  pe- 
cunia  propter  uxorem  meam  ad  me  venit  quinquaginta, 
tantundem  pro  ea  dote  heres  meus  dato'  D.  33,  4,  6  pr. 
^fundum  Comelianum  quem  iUa  mihi  doti  dedit,  ei  heres 
dato'  D.  35,  1,  40,  4.  ^Attiae  donec  nubat,  quinquaginta 
damnas  esto  heres  meus  dare'  D.  33,  1,  17  pr.  pupillae 
legatum  est  ^quandoque  nupserit'  D.  36,  2,  30.  qui  con- 
cubinam  habebat,  ei  vestem  prioris  concubinae  utendam 
dederat,  deinde  ita  legavit  ^yestem  quae  eius  causa 
empta  parata  est'  D.  32,  29  pr.  ^fructus  annuos  fundi 
Comeliani  Publio  Maevio  do  lego'  D.  33,  2,  41.  *vini 
Falerni,  quod  domi  nascitur,  quotannis  in  annos  singulos 
.  binos  culeos  heres  meus  Attio  dato^  D.  23,  1,  17  pr. 
^quanta  pecunia  ex  hereditate  Titii  ad  me  pervenit,  tan- 
tam  pecuniam  heres  meus  Seiae  dato'  D.  32,  29.  ^qnas 
pecunias  cuique  legavi,  eas  heres  meus,  si  mater  mea 
moritur,  dato'  D.  35,  1,  40,  2.  in  testamento  scriptum 
erat  ^ut  aliquid  in  foro  fiat'  D.  35,  1,  39,  1.  ^si  Stichus 
et  Dama  servi  mei  in  potestate  mea  emnt  cum  moriar, 
tum  Stichus  et  Dama  liberi  sunto  et  fundum  illum  sibi 
habento'  D.  32,  29,  4.  ^Sticho  servo  meo  heres  quinque 
dato  et,  si  Stichus  heredi  meo  biennium  servierit,  liber 
esto'  D.  32,  30,  2.  ^Stichus  liber  esto,  quando  aes  alie- 
num  meum  solutum  creditoribusve  meis  satisfactum  erit' 
D.  40,  7,  39,  1.  ^Calenus  dispensator  meus,  si  rationes  di- 
ligenter  tractasse  videbitur,  liber  esto  suaque  omnia  et 
centum  habeto'  D.  40,  7,  21.  ^Lucium  Titium  tutorem 
do.  si  is  non  vivit,  tum  Gaium  Plautium  tutorem  do' 
D.  26,  3,  33. 

Aliorum  quoque  negotiorum  leges  interpretandas 
proposuit,  inprimis  emptionis  venditionis  et  locationis 
conductionis:  ^fistulas  emptori  accessuras  in  lege  dictum 
erat'  D.  18,  1,  78  pr.  manu  sata  in  venditione  fundi 
excipiuntur  D.  18,  1,  80  pr.  fmmenta  quae  in  herbis 
erant    cum    vendidisses,     dixisti    te,     si    quid    vi    aut 


7.  M.  ANTISTIDS  LABEO  175 

tenipestate  factnm  esset,  praeatatunim  D.  18,  1,  78,  3. 
fuuduffl  emisti  ea  lege,  uti  des  pecaniam  kalendis  InliiB 
D.  19,  1,  51,  1.  fundum  ea  lege  emerat,  ut  soluta  pe- 
fonia  traderetiir  posaessio  D.  18,  1,  78,  2.  enm  colono 
libi  convenit,  ttt  invecta  importata  piguori  essent,  donec 
Qerces  tibi  aolata  aut  satisfactum  esset  D.  20,  6,  14. 
iMator  horrei  propositum  habuit  se  aurnm  argentiim 
raargaritam  non  recipere  suo  periculo  D.  19,  2,  60,  6. 
Ifge  dicta  domus  facienda  loeata  erat  ita,  ut  probatio 
W  improhatio  locatoris  aut  heredis  eiua  esset  D.  19,  2, 
W,  3.  servus  tous  pecuniam  cum  Attio  in  sequestre  de- 
ptsnit  apud  Maecium  ea  condiciane,  ut  ea  tibi  red- 
fisrelor,  si  tuam  esse  probasses,  si  minus,  at  Attio  red- 
derBtor  D.  16,  3,  33. 

lam  VerriuTO  Flaeeam,  id  quod  Huschke  InriBprad,* 
P.  iU,  5  et  115,  1  putat  fieri  potuisse,  Labeonis  libris 
usnni  esae,  temporis  qnidem  ratione  non  prohibemur 
''BJBre,  cum  grammaticus  ille  Labeoni  pancis  annis  videa- 
Wr  superstes  fuisse  (mortuns  enim  fortasse  est  noa 
multo  ante  a.  22.    Mommsen  CIL  I  p.  296'),  sed  in  medio 


Etiam  lavoleni  epitome  edita  genuinum  Labeonia 
»)ms  non  deetitit  in  usn  esEe.  certe  Neratius  (D.  29,  2,  47), 
PoBpomns  (D.  40,  7,  41),  Paulus,  Ulpianua,  Marcianus 
(D.  18,  1,45)  Labeonia  posteriores  libros  laudant,  et  ita 
HDidem,  ut  Ulpianus  vel  librum  XXX  VII,  Paulus 
iibrum  SSXVin  nominet  (D.  4,  3,  9,  3.  48,  13,  II,  2). 
^Mterea  apad  Pomponiom  (1.  c),  UJpianum  (».  7,  S,  H,  1), 
urcianiuD  (1.  c.)  talia  leguntur:  'Labeo  libro  posteriorum 
fafert',  'Labeo  libro  posteriorum  acribit',  'apud  Labeonem 
""wnini  tractatum  libro  posteriomm*,  ut  Tribonianus  sin- 
Siilomm  librorum  ab  fais  iuris  conHultis  nomioatorum 
limsioa  delevisse  videatui.  nam  nbi  pOBteri  Labeonis 
UDTos  generaliter  nominant,  his  verbis  utuntur:  'Labeo 
^  Ubris  posteriorum  scribit'  (D.  39,  3,  47)  vel  'Labeo 
^tis  poBteriorum'  vel  'posteriorum  libris  Bcripsit* 
(■^■12,6,6?^.  17,2,65,5). 


176    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUEIS  CONSULTI 

Itaqae  cum  aliquamdm  et  ipsius  Labeonis  libri  et 
layoleni  epitome  notis  utilissimis  instrncta  simul  ad  usnm 
praesto  fuerint,  dubitari  potest,  an  libri  quartus  et  nonos 
ab  Ulpiano  ad  Sabinum  laudati  potius  ad  illam  epitomen 
referendi  sint.  at  argumenta  fragmentorum  si  inter  se 
comparaveris,  magnam  in  quartis,  maiorem  etiam  in  nonis 
inyenies  dissimilitudinem,  ut  Ulpianum  sua  ex  ipso  La- 
beone  hausisse  facile  concedas.  porro  si  quis,  quod 
D.  40,  12,  42  scriptum  videt  ^Labeo  libro  quarto  poste- 
riorum',  ideo  Triboniani  auctorem  ipsum  illum  fuisse 
suspicetur,  satis  erit  monuisse  et  in  fine  fragmenti  legi: 
'lavolenus:  haec  vera  sunt'  et  indicem  Florentinum  ^La- 
beonis  posteriorum  ^i^XCa  di^a^  (non  rerra^axovra)  no- 
minare. 

Labeonis  integras  sententias  si  quis  proponere  velit, 
non  raro  in  lavoleni  Labeonisque  sententiis  discemendis 
baerebit.  itaque  fidentius  quam  rectius  H.  Pernice  p.  48 
dicit:  ^Man  darf  darauf  rechnen,  die  Worte  Labeos,  niclit 
lavolens  vor  sich  zu  haben'.  cautius  Krueger  p.  163 
n.  138  fieri  posse  iudicat,  ut  sententiae  omnes  ad  Labeo- 
nem  recte  referantur  (Verden  wohl  durchgangig  auf 
Labeo  zuriickgehen').  cf.  A.  Pernice  I  71.  at  in  memoriam 
revocandum  est,  quod  de  geminis  illis  fragmentis  D.  23,  3, 
80  et  83  dictum  est:  ^Sie  geben  einen  Fingerzeig  daftlr, 
wie  die  zahlreichen  Stellen  .  .  .  entstanden  sein  mochten, 
die  lediglich  einen  positiven  Eechtssatz  feststellen.  Mehr- 
fach  wird  hier  ein  Widerspruch  Javolens  gegen  eine 
Meinung  Labeos  durch  Zusammenziehung  beseitigt  sein. 
Wir  dtirfen  diese  Stellen  demnach  nur  mit  grSsster  Vor- 
sicht  als  labeonische  behandeln'  Pemice  I  80. 

Atque  notae  quidem  a  lavoleno  additae  plerumque 
conspicuae  sunt.  sed  in  multis  fragmentis  leguntur  aut 
talia:  puto,  probo,  sentio,  existimo,  respondi,  dixi,  negavi, 
aut  talia:  putat,  probat,  negat,  ait,  existimat,  ut  non 
satis  appareat,  de  utro  dicatur,  lavoleno  an  Labeone, 
cum  in  aliis  multis  fragmentis  Labeo  aperte  significetur. 

Portasse   sermonis  quaedam  proprietates  in  lavoleni 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  193 

guae  volet  tridinaria  sumito  sibique  hcibeto^.,  si  is  dixisset 
quae  vellet^  deinde,  anteqxiam  ea  sumeret,  alia  se  veUe 
dixissety  mutare  voluntatem  eum  non  posse,  ut  alia  su- 
meretj  quia  omne  ius  legati  prima  testatione,  quu  sumere 
se  dixissety  consumpsit  [quoniam  res  continuo  eius  fity 
simul  ac  se  dixerit  eam  swmere]. 

59.  D.  32;29pr.  Labeo  libro  secundo  posteriorum 
a  layoleno  epitomatorum.  —  Qui  coucubinam  habebat^ 
ei  yestem  prioris  concubinae  utendam  dederat,  deinde 
ita  legavit  Vestem  quae  eius  causa  empta  parata 
esset'.  Cascellius  Trebatius  negant  ei  deberi  prioris 
concubinae  causa  parata,  quia  alia  condicio  esset  in 
nxore.  Labeo  id  non  probat^  quia  in  eiusmodi  legato 
non  ius  uxorium  sequendum,  sed  verborum  inter- 
pretatio  esset  facienda  idemque  yel  in  filia  vel  in 
qualibet  alia  persona  iuris  esset. 

Be  mundo  muMebri  legato. 

60.  D.  34,  2,  39  pr.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Si  uxori  mundus  muliebris 
legatus  esset,  ea  tantummodo  deberi  Ofilius  Labeo  re- 
sponderunt,  quae  ex  his  tradita  utendi  causa  uxori 
a  viro  fuissent:  aliter  enim  interpretantibus  summam 
fore  captionem,  si  vascularius  aut  faber  argentarius 
uxori  ita  legasset. 

De  rebus  uxoris  causa  factis  paratisque  ei  legatis, 

61.  D.  32,  100,  2.  lavolenus  libro  secundo  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  ^Uxori  meae  vestem,  mundum 
muliebrem,  ornamenta  omnia,  aurum  argentum  quod 
eius  causa  factum  paratumque  es[se]t  omne  do  lego'. 
Trebatius  haec  verba  ^quod  eius  causa  factum  parairni- 
que  esf  ad  aurum  et  argentum  dumtaxat  referri  putat 

De  servo  legato. 

62.  D.  34,  5,  28.  lavolenus  libro  tertio  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Qui  Tidbebat  Flaccum  fulhnem  et 

lurigpr.  «niehftdr.  reU.  ed.  Bremer.    IL  13 


194    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Philonicnm  pistorem,  uxori  Flaceum  pistorem  legaverat: 
qui  eorum  et  num  uterque  deberetur?  placuit  primo  eum 
legaium  esse,  quem  testator  legare  se  sensisset  quod  si  non 
appareretj  primum  inspidendum  esse,  an  nomina  servorum 
dominus  nota  habuisset:  quod  si  hdbuisset,  eum  deberi,  qui 
nominatus  esset,  tametsi  in  artificio  erratum  esset.  sin 
autem  ignota  [nomina  servorum  essentj^  pistorem  legatum 
videri  perinde  ac  si  nomen  ei  adiectum  non  esset. 

63.  D.  32,  100  pr.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  ^Heres  meus  damnas  esto 
Lucio  Titio  Stichum  servum  meum  reddere'  vel  ita 
^illum  servum  meum  illi  reddito'.  Cascellius  ait  de- 
beri  neque  id  Labeo  improbat. 

64.  D.  32,  29, 3.  Labeo  libro  secundo  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Si  heres  tibi  servo  genera- 
liter  legato  Stichum  tradiderit  isque  a  te  evictus  fuisset, 
posse  te  ex  testamento  agere  Labeo  scribit,  quia  non 
videtur  heres  dedisse,  quod  ita  dederat,  ut  habere  non 
possis  . . .  hoc  amplius  ait  debere  te,  priusquam  iudi- 
cium  accipiatur,  denuntiare  heredi:  nam  si  aliter  fe- 
ceris,  agenti  ex  tesljamento  opponetur  tibi  doli  mali 
exceptio. 

De  navi  legata, 

65.  D.  50,  16,  242  pr.  lavolenus  libro  secundo^  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Malum  navis  esse  partem, 
artemonem  autem  non  esse  Labeo  ait,  quia  pleraeque 
naves  sine  malo  inutiles  essent,  ideoque  pars  navis 
habetur:  artemo  autem  magis  adiectamento  quam  pars 
navis  est. 

Of.  Pithanon  n.  12  (p.  154)  de  vendita  navi. 

De  pecunia  legata. 

66.  D.  33,  4,  6  pr.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Oum  scriptum  esset 
^quae  pecunia  propter  uxcrem  meam  ad  me  venit  quin" 
quaginta,  tanUmdem  pro  ea  dote  heres  meus  dato,'  gmm' 


^^ —  --- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  195 

vis  quadraginia  dotis  fuissent^  tamen  quinquaginta  debere 
Alfenus  Varus  Servium  respondisse  scribit^  quia  pro- 
posita  summa  quinquaginta  adiecta  sit 

67.  Ibid.  §1.  —  Item  ei,  quae  detem  nullam  habe- 
haty  vvr  sic  lej^verat  ^quanta  pecimia  dotis  nomine^  et 
rdiqua,  ^pro  ea  qumquaginta  heres  dato\  deberi  ei  lega- 
km  Ofilius  CascdlvaSy  item  et  Servii  auditores  rettu- 
knmt;  perinde  habendum  esse  ac  si  senm  alicui  mor- 
iuus  aut  pro  eo  centum  legata  essent 

68.  D.  32,  29,  2.  Labeo  libro  secundo  posteriorum 
a  layoleno  epitomatorum.  —  Gam  ita  legatum  esset 
^quanta  pecunia  ex  hereditate  Titii  ad  me  pefvenit, 
tantam  pecuniam  lieres  meus  Seiae  dato',  id  legatum 
putat  Labeo,  quod  acceptum  in  tabulis  suis  ex  ea 
hereditate  testator  rettulisset.  ceterum  negat  cavendum 
heredi  a  legatario,  si  quid  forte  postea  eius  heredi- 
tatis  nomine  heres  damnatus  esset. 

69.  D.  35, 1, 40, 2.  Idem  (lavolenus)  libro  secundo 
ex  posterioribus  Labeonis.  -^  Quidam  Titio  centum 
legaverat,  deinde  infra  ita  iusserat  ^quas  pecunias  cui- 
que  legavi,  eas  heres  meus,  si  mater  mea  moritur, 
dato*.  mortuo  patre  familias  Titius  vixerat  et  viva 
matre  decesserat.  mortua  matre  heredibus  Titii  legatum 
deberi  Ofilius  respondit,  quoniam  non  sub  condicione 
esset  legatum,  sed  ante  legatum  pure,  deinde  dies 
solvendi  adiecta.  videamus^  inquit  Labeo,  ne  id  falr 
sum  sit,  quia  nihil  intersit,  utrum  ita  scribatur  ^quas 
pecunias  cuique  legavi,  eas  heres  meus,  si  mater  mea 
moritur,  dato'  an  ita  ^nisi  mater  mea  moritur,  ne 
dato':  utrubique  enim  sub  condicione  vel  datum  vel 
ademptum  esse  legatum.  _ 

70.  D.  ibid.  §  3.  —  Bominus  servo  HSV^  (rationisy 
eius  legaverat  ^heres  meus  Sticho  servo  meo,  quem  testa- 

mento  Itberum  esse  iussiy  HSV^  quae  in  tdbulis  dd)eo, 
daio\     nihU  servo   legatum  esse  Namusa  Servium  re- 

1  Trib,  aureoa  quinqae. 

13* 


196    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lURIS  CONSULTI 

^midisse  scribit,  quia  dominus  servo  nihil  dd)ere  potu- 
isset.  ego  puto  secundum  mentem  testatoris  natmrale 
magis  quam  civile  defntum  spectandum  esse. 

71.  D.  ibid.  §  5.  —  Thermus  minor  qaorum  arbi- 
tratu  monumentum  sibi  fieri  vellet  t^tamento  scrib- 
seraty  deinde  ita  legaverat  ^Lucio  Publio  Gomeliis  ad 
monumentum  meum  aedificandum  mille  heres  meus 
dato'.  Trebatius  respondit  pro  eo  habendum  ac  si 
ita  legatum  esset^  si  satisdedissent  se  ita  id  monu- 
menttim  ex  ea  pecunia  facturos.  Labeo  Trebatii  sen- 
tentiam  probat^  quia  haec  mens  testantis  fuisset^  ut 
ea  pecunia  in  monumentum  consumeretur. 

De  mnuo  legato. 

72*.  D.  32,  30,  5.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  ^Uxori  mea^,  dum 
cum  filio  meo  Capum  erit,  heres  meus  ducena^  dato\' 
filius  a  matre  migravit.  si  ambo  Capuae  hahitassent, 
legatum  matri  debitu  iri  putav%  quamvis  una  non  habi' 
tassent:  svn  autem  in  aliud  municipium  transissety  tmiu^ 
anni  tantummodo  debitu  iri,  quo  una  habitassent  quanto- 
libet  tempore:  <!^quod  ety  Trebatius  ait.  videamuSy  an 
his  verbis  ^dum  cum  filio  Capuae  erit'  [non]  condicio 
signifi>cetury  [sed  ea  scriptu/ra  pro  supervacuo  debet  haberij 
quod  non  probo.  sin  autem  per  mulierem  mora  non  est^ 
quo  minus  cum  filio  habitet,  legata  ei  deberi. 

Quae  uncis  inclusi  yerba  A.  Pernice  eicienda  esse 
bona  ratione  censet. 

72^.  D.  35,  1,  8.  Pomponius  libro  quinto  ad 
Sabinum.  —  Si  quis  ita  legaverit  ^dum  uxor  mea  cum 
filio  erit,  heres  meus  ei  tantum  dato',  [si  ea  latitans 
patronum  de  medio  discessit,  ut  tamen  consilium  reti- 
neret  habendi  secum  liberosj  deberi  ei  legatum  Treba- 
tius  et  Labeo  aiunt,  [quia  non  omne  momentum  exi- 

1  Trib.  dacenta. 


■■-■     Ml^    U.      -^l        ■      ...Ui 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  197 

gendum  sit  ut  cum  liberis  sit^  sed]  si  eam  mentem  [et 
id  propositum]  habeat^  ne  filium  a  semet  dimittat  neve 
per  eam  stet^  quo  minus  cum  ea  filius  educetur. 

Cf.  I  p.  394  sq. 

73.  D.  33, 1, 17pr.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Legatum  ita  est 
^Attiae,  donec  nubat,  quinquaginta  damnas  esto  heres 
meus  dare'  neque  adscriptum  est  ^in  annos  singulos'. 
Labeo  Trebatius  praesens  legatum  deberi  putat. 

Be  peculio  legato. 

74.  D.  33,  8,  22  pr.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Dominus  servum 
testamento  mammiserat  et  ei  peculium  legaverat:  is 
serms  miUe  nummos  domino  debuerat  et  eos  heredi  solvit. 
respondi  omnes  eas  (peculiares?)  res  deberi  orcmOy  si 
pecuniam  orcinus  quam  debuerat  solvisset 

75.  D.  ibid.  §  1.  —  Dominu^  servum,  qui  cum  eo 
vicariwm  communem  habebat,  testamento  manumiserat 
et  peculium  ei  legaverat,  deinde  ipsum  vicarium,  qui 
communis  erat,  nominatim  et  ipsi  et  libertae  suae  lega- 
verat  respondi  partem  quartam  libertae,  reliquam  partem 
[quartamj  liberti  futuram,  quod  et  Trebatius, 

De  usu  fructu  legato. 

76.  D.  33,  2, 31.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Is  qui  fundum 
tecum  communem  habebat,  tmim  frudum  fmdi  uxori 
legaverat;  post  mortem  eius  tecum  heres  arbitrum  com- 
muni  dimdundo  petierat.  Blaesus  ait  Trebatium  respon- 
disse,  si  arbiter  certis  regionibus  fundum  divisisset,  eius 
partiSf  quae  tibi  obtigerit,  usum  fructum  mulieri  nulla 
ex  parte  deberi,  sed  eius,  quod  heredi  obtigisset,  totius 
lASvm  frudum  eam  habituram,  ego  hoc  falsum  puto; 
nam  cum  ante  arbitrum  commu/ni  dimdundo  coniunctus 
pro  indiviso  ex  parte  dimidia  totius  fundi  t«sws  frmtus 


198    I.  AETATIS  AUGUSTI  BT  TIBEEII  IDRIS  CONSULTI 

mulieris  fuisset^  -  non  potuisse  arhitrum  inter  alias  iudi- 
cando  alterius  ius  mutare. 

77.  D.  33, 2, 30pr.  lavolenos  libro  secundo  ei 
posterioribus  Labeonia.  —  Cui  usus  fructus  legatus 
esset,  donec  ei  totius  dotis  satisfieret,  cum  ei  heres  <^ex 
parte]>  pro  sua  parte  satis  dedisset,  quamyis  reliqui 
satis  non  darent,  tamen  pro  ea  parte  usum  fructum 
desinere  habere  mulierem  ait  Labeo;  idem  fieri  et  si 
per  mulierem  mora  fieret,  quo  minus  satis  acciperet. 

78.  D.  ibid.  §  1.  —  Coloiw  sm  dominus  usum 
fructum  fundiy  quem  is  colebat,  legaverat:  agat  colonus 
cum  herede  ita,  ut  iudex  cogat  heredem  ex  locationis 
actione  eum  liberare. 

79.  D.  33, 2, 41.  lavolenus  libro  secundo  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Gum  ita  legatum  esset  ^fructus 
annuos  fundi  Gorneliani  Publio  Maevio  do  lego', 
perinde  putat  accipiendum  esse  Labeo,  ac  si  usus 
fructus  fundi  similiter  esset  legatus,  quia  haec  mens 
fuisse  testatoris  videatur. 

80.  D.  33,  2,  42.  Idem  (lavolenus)  libro  quinto 
ex  posterioribus  Labeonis.  —  In  fructu  id  esse  in- 
tellegitur,  quod  ad  usum  homims  inductum  est:  neque 
enim  maturitas  noituralis  hic  ^ectanda  est,  sed  id  tem- 
pas,  quo  magis  colono  dominove  eum  frucbum  tollere 
eapedit  itaque  cum  olea  immatura  plus  habeat  redituSj 
quam  si  matura  legatury  non  potest  videri,  si  immaiura 
lecta  est,  in  fructu  non  esse. 

81.  D.  22, 1,  49  =  50, 17,  72.  lavolenus  libro 
tertio  ex  posterioribus  Labeonis.  —  Fructus  rei  est 
vel  pignori  dare  licere. 

82.  D.  7,4,24pr.  lavolenus  libro  tertio  ex  posteri- 
oribus  Labeonis.  —  Gum  usum  fructum  horti  habe- 
rem,  flumen  hortum  occupavit,  deinde  ab  eo  recessit: 
ius  quoque  usus  fructus  restitutum  esse  Labeoni  yide- 
tur[,  quia  id  solum  perpetuo  eiusdem  iuris  mansisset?]. 

Extrema  verba  Pemiceo  monente  inclusi. 


7.  iL  Asnsncs  labeo  199 

83u  D.  ibid.  §  L  —  Idem  ijuis  in  ituiere  et  mcto 
esse  ait  I^Jieo. 

84.   D.  ibid.  §  2.  —  Labeo:  Xec  si 
sMala  ex  fimdo  wto  d  alia  rtg&ta  esstl,  iddm 
sobam  esse  desiaii.  mom  atagis  qmam  siamaAo  ogrtK 

85*.  D.  32,30, 1.  Labeo  libro  secondo  postenorom 
a  LiYoleQo  epitoiiiJitoiiuiL  —  Qui  hortos  pMioos  a  re 
pMiea  eomdmdos  iabeiai^  eorum^  iortormm^  frueims  msgme 
ad  Imsirtmmf  qmo  eomdmdi  essemij  Amfidio  legacerai  ei 
neredem^  eam^  eomdmebomem^  eormtm  horiormm^  ei  dare 
dammmtcerai  simeregme  mH  eMn  d  frmL  respondi  heredem^ 
ieneri  simere  frui;  hoe  am^plius  heredem  mereedem  qwh 
gue  hortorum  rei  pubiieae  praesiatmrum^ 

85\  D.  34^  3y  17.  laTolenas  libio  seoindo  Labe- 
onis  posterionmi.  —  reliqua  qnoque  in  iadicio  locati- 
onis  Teniie. 

Pragmentam  in  Digestis  praecedens  haec  habet: 
T^uliis  libro  nono  ad  Plantiiim.  —  £i  coi  fondnm  in 
quinqaemuimi  locayeram  l^^ayi  qnidqoid  eom  mihi  dare 
£aicere  oportet  opoitebitre  ut  sineret  heres  sibi  habere. 
Nerra  Atilicinns,  si  heres  prohiberet  enm  firai,  ex  con- 
docto,  si  iore  locationis  qoid  retineret,  ex  testamento  fore 
obligatom  aiant,  qoia  nihil  interesset,  peteretar  an  re- 
tineret;  totam  enim  locationem  legatam  viderL'  P&alas 
eandem  rem  Tidetnr  tractare,  de  qaa  Labeo  D.  32, 30, 1  agit 

De  U8U  Ugato. 

86.  D.  7,  8,  2, 1  et  4  pr.  Ulpianos  libro  septimo 
decimo  ad  Sabinanu  —  Domns  asas  relictas  est  aat 
marito  aat  mnlieri:  si  maritO;  potest  illic  habitare 
non  ^solnm^  solas,  yeram  cnm  fiEimilia  qaoqae  saa  . . . 
sed  an  etiam  inquilinam  recipere  possit,  apad  Labe- 
onem  memini  tractatnm  libro  ^. .  .^  posterioram,  et  ait 
Labeo  eam,  qui  ipse  habitat^  inqailinam  posse  reci- 
pere:  idem  et  hospites  et  libertos  snos;  |  ceteram  sine 
eo  ne  hos  quidem  habitare  posse. 


200    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lURIS  CONSULTI 

De  legato  condidondli, 

87.  D.  35, 1,40  pr.  Idem  (lavolenus)  libro  secundo 
ex  posterioribus  Labeonis.  —  Quibtts  diebus  vidnus 
tuus  te  via  publicay  cum  ad  parendum  condidoni  ire 
veUes,  ire  prohibuerit  nec  per  te  staret,  guo  minus  agendo 
ob  calumnias  eum  summoveas,  hi  dies  condicioni  non 
imputabunUir. 

De  legatis  in  incertum  diem  relictis,    y 

88.  D.  36,  2,  30.  Labeo  libro  tertio  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Quod  pupillae  legatum 
est  ^qwmdoque  nupserif,  si  ea  minor  qaam  viripotens 
nupserity  non  ante  ei  legatum  debebitur,  quam  viripotens 
esse  coeperitj  quia  non  potest  videri  nupta,  quae  virum 
pati  non  potest. 

Legatorum  servandorum  causa, 

89.  D.  36,  4, 14.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Quae  legatorum  ser- 
vandorum  causa  in  bonis  est,  in  causa  vescendi  deminuetj 
si  filia  neptis  proneptis  uxorve  esset  nec  nupta  sit  nec 
suum  quicquam  habeat 

Be  Ubertate  reUda, 

90.  D.  40,  7,  21  pr.  Pomponius  libro  septimo  ex 
Plautio.  —  Labeo  libro  <. .  .]>  posteriorum  ita  refert: 
^Calenus  dispensator  meus,  si  rationes  diligenter  tractasse 
videbitur,  liber  esto  suaque  omnia  et  centum  hdbeto^. 
diligentiam  desiderare  eam  debemus,  quae  domino,  non 
qme  servo  fuerit  utilis,  erit  autem  ei  diligentiae  con- 
iuncta  fides  bona  non  solum  in  rationibus  ordinandis, 
sed  etiam  in  reliquo  reddendo.  et  quod  ita  scriptum  est 
^videbitur\  pro  hoc  acdpi  debet  ^videri  poterif:  sic  et 
verba  legis  du^dedm  tabularum  veteres  interpretati  swnt 
^si  aqua  pluvia  nocef,  id  est  ^si  nocere  poterif.  et  si 
quaereretur,  cui  eam  diligentiam  probari  oporteat,  here- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  201 

dum  arbitratum  viri  honi  more  ageniium  sequi  dd^ebimus, 
vduH  si  is  qui  certam  pecuniam  dedisset,  liber  esse  iussus 
est,  non  adscripto  eOy  cui  si  dedissety  ^liber  esset,y  eo 
modo  poterit  liber  esse,  quo  posset^  si  ita  fuisset  scriptum 
'si  heredi  dedissetJ" 

Cf.  D.  40,  4,  8.  Pomponius  libro  qninto  ad  Sabinum 
(P.  479).  Si  ita  sit  scriptum  ^Stichus,  si  rationes  dili- 
genter  tractasse  videbitur,  liber  esto',  diligentiam  deside- 
randam,  quae  domino,  non  quae  servo  erit  utilis,  con- 
ixmcta  fidei  bonae  et  in  reliquis  quoque  reddendis. 

91.  D.  28,  8, 11.  lavolenus  libro  quarto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Qui  filium  libertinum  habebat, 
heredem  eum  instituerat,  deinde  ita  scripserat  ^si 
mihi  filius  nullus  erit,  qui  in  suam  tutelam  veniat; 
tum  Dama  servus  liber  esto'.  ^nullus  nisi^  is  filius 
pupillus  libertinus  erat.  quaerebatuT;  si  Dama  liber 
esset.  Trebatius  negat^  quia  filii  appellatione  liber- 
tinus  quoque  contineretur.  Labeo  contra,  quia  eo 
loco  yerum  filium  accipi  oportet. 

92.  D.  32, 29, 4.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  *Si  Stichus  et  Dama 
servi  mei  in  potestate  mea  erunt  cum  moriar,  tum 
Stichus  et  Dama  liberi  sunto  et  fundum  illum  sibi 
habento'.  si  alterum  ex  his  post  testamentum  factum 
dominus  alienasset  vel  manumisisset,  neutrum  liberum 
fnturum  Labeo  putat;  sed  Tubero  eum  qui  reman- 
sisset  in  potestate,  liberum  futurum  et  legatum  habi- 
turum  putat. 

93.  D.  32,  30, 2.  Labeo  libro  secundo  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Cum  testamento 
scriptum  esset  ^Sticho  servo  meo  heres  quinque  datOy  et 
si  SUchus  heredi  meo  biennium  servierit,  liber  esto%  post 
biennium  legtxtum  deberi  existimo,  quia  in  id  tempus 
et  libertas  et  legatum  referri  d^>eret;  quod  et  Trebatius 
respondit 

94.  D.  40,  7,39 pr.     lavolenus   libro   quarto   ex 


202    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUmS  CONSULTI 

posterioribus  Labeonis.  —  ^Stichum  Attio  do  lego  et, 
si  is  ei  nummos  centum  dederit,  liber  esto'.  si  seryus 
ex  testamento  nummos  Attio  dedisset^  eos  repetere 
heredem  non  posse  Labeo  existimat,  quia  Attius  eos 
a  servo  suo  acceperit,  non  ab  heredis  servo.  eum 
autem  statuliberum  esse  Quintus  Mucius,  Gallus  et 
ipse  Labeo  putant,  Servius  Ofilius  non  esse. 

95.  D.  ibid.  §  1.  —  ^Stichus  liber  esto,  quando 
aes  alienum  meum  solutum  creditoribusve  meis  satis- 
factum  erit'.  quamvis  heres  locuples  eztitisset;  tameu 
non  prius  Stichum  liberum  futurum^  quam  creditores 
pecuniam  aut  satis  accepissent  aliove  quo  modo  sibi 
cayissent,  Labeo  Ofilius  responderunt. 

96.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  heres  servo  pecuniam  ad 
negotiandum  dedisset,  statuliberum  eam  ipsam  nume- 
rando  liberari  ex  testamento  non  posse  Labeo  Treba- 
tius  responderunt,  quia  reddere  eam  magis  quam  dare 
videretur. 

97.  D.  ibid.  §  3.  —  <Cum  ita  quis  scripsisset]> 
^Dama  servus  cum  heredi  meo  annorum  septem 
operas  solverit,  liber  esto'  et  is  servus  intra  septem 
annos  in  iudicio  publico  esset  et  septimus  annus  prae- 
terisset,  Servius  ait  eum  non  liberari  debere,  Labeo, 
et  si  postea  solvisset  annorum  septem  operas,  liberum 
futurum. 

98.  D.  ibid.  §  4.  —  'Si  Stichus  Attiae  mille  nummos 
dederity  liber  esto.'  Attia  vivo  testatore  decessit:  non 
posse  Stichum  liberum  esse  Labeo  Ofilius  responde- 
runt;  Trebatius,  si  ante  testamentum  factum  Attia 
decessisset,  idem:  si  postea,  eum  liberum  futurum. 

99.  D.  ibid.  §  5.  —  Si  servus  operas  [extraneoj 
dare  iussus  esset,  <^extranemy  nullm  nomine  servi  siujls 
operas  dando  liberare  servum  potest  quod  in  pecunia 
aliter  observatur,  utpote  cum  extraneus  pro  eo  [servoj 
dando  pecuniam  servum  liberaret, 

100.  D.  40,  1,  26.  lavolenus  libro  quarto  ex 
posterioribus    Labeonis.    —    Servum    furiosum    omni 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  203 

genere     manamissum    ad     libertatem    perdnci    putat 
posse  Labeo. 

Be  mre  dotinm, 

101.  D.  23,  3,  79, 1.  Labeo  libro  sexto  posierio- 
rum  a  layoleno  epitomatorum.  —  Pater  filiae  nomme 
centum  doti  ita  dixit^  ^cum  commodissimum  esseP. 
Ateius  scripsit  Servium  respondisse,  cum  primum  sine 
iurpitudine  et  infamia  dari  possit,  deberi. 

102.  D.  23,  3,  80.  lavolenus  libro  sexto  ex  poste- 
rioribus  Labeonis.  —  Si  debitor  mulieris  dotem  sponso 
promiserit  (dixerit?)^  posse  mulierem  ante  nuptias  a 
debitore  eam  pecuniam  petere  neque  eo  nomine  postea 
debitorem  yiro  obligatum  futurum  ait  Labeo. 

cf.  D.  23,  3,  83.  layolenus  libro  sexto  posteriorum 
Labeonis.  —  Si  debitor  mulieris  dotem  sponso  promiserit 
(dixerit?),  non  posse  mulierem  et  q.  s.  y.  supra  p.  164. 

Ulp.  6,  2  ^Dotem  dicere  potest  mulier  quae  nuptura 
est  et  debitor  mulieris,  si  iussu  eius  dicat'. 

103.  D.  23,  4,  32  pr.  lavolenus  libro  sexto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Uxor  yiro  fundum  aestima- 
tum  centum  in  dotem  dederat,  deinde  cum  yiro  pactum 
conventum  fecerat,  ut  diyortio  facto  eodem  pretio 
uxori  vir  fundum  restitueret:  postea  yolente  uxore  yir 
eum  fundum  ducentorum  yeudiderat,  et  diyortium  erat 
factum.  Labeo  putat  yiro  potestatem  fieri  debere, 
utrum  yelit  ducenta  yel  fundum  reddere[,  neque  ei 
pactum  conyentum  remitti  oportere]. 

Extrema  yerba  Perniceo  monente  inclusi. 

104.  D.  ibid.  §  1.  —  8i  pater  fHiae  nomine  certam 
pecwniam  in  chtem  promiserat  (diooerat?)  et  pactus  est,  ne 
inmtus  eem  solveret:  nihil  db  eo  exigendum  puto,  quia 
idj  quod  pacto  convento  ne  invitus  eodgeretur  convenerit, 
in  dotis  causam  esse  non  videretur. 

1  IHb.  promisit. 


204     I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

105*.  D.  24,  3,  66,  3.  lavolenus  libro  sexto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Mancipia  in  dotem  aestimata 
accepisti.  pactum  conventum  deinde  factum  est^  ut 
divortio  facto  tantidem  aestimata  redderes  nec  de 
partu  dotalium  ancillarum  mentio  facta  est.  manebit, 
inquit  Labeo,  partus  tuuSy  quia  is  pro  periculo  man- 
dpiorum  penes  te  esse  deberet. 

105^.  D.  23,  3,  18.  Pomponius  libro  quarto  de- 
cimo  ad  Sabinum.  —  Si  mancipia  in  dotem  aestimata 
accepisti  et  pactum  conventum  factum  est,  ut  tantidem 
aestimata  divortio  facto  redderes,  manere  partum  eo- 
rum  apud  te  Labeo  ait,  quia  et  mancipia  tuo  periculo 
fuerint. 

106.  D.  23, 3, 79pr.  Labeo  libro  sexto  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Avus  neptis  nomine  filio 
natae  genero  dotem  dedit  et  moritur,  negat  Servius 
dotem  ad  patrem  reverti  et  ego  cum  Servio  sentiOy  quia 
non  potest  videri  ab  eo  profecta,  qui  nihil  iuris^  sui 
habuisset 

107.  D.  24,  3,  66,  7.  lavolenus  libro  sexto  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Si  quis  pro  muliere  dotem 
viro  promisit,  deinde  herede  muliere  relicta  decesserit, 
qua  ex  parte  mulier  ei  heres  esset,  pro  ea  parte  dotis 
periculum,  quod  viri  fuisset,  ad  mulierem  pertinere 
ait  Labeo,  quia  nec  melius  aequius  esset,  quod  exi- 
gere  vir  ab  uxore  non  potuisset,  ob  id  ex  detrimento 
viri  mulierem  locupletari. 

108.  D.  24,  3,  66  pr.  lavolenus  libro  sexto  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  In  his  rehus,  quas  praeter 
numeratam  pecuniam  doti  vir  habet,  dolum  malum  et 
culpam  eum  praestare  oportere  Servius  ait  ea  sententia 
Publii  Mucii  est;  nam  is  in  Licinnia  Gracchi  uxorcy 
quod  res  dotales  in  ea  seditione,  qua  Gracchus  occisus 
erat,  perissent,  ait,  quia  Gracchi  culpa  ea  seditio  facta 
esset,  Ldcinniae  praestari  debere. 

1  F.  ex  bis  sui. 


€C»I3rZ£XlZIE. 


ciztQCT^fcTT.    prBeB&Knaioi:   «v   n 
iiLjiiOifia  «sMEt  is.  f: 

De  lifTiiiriiii  x.  «eiBm  il  irf. 

110.  D-  &Dd.  f  1-  —  5i  jttsT  jLZJyTKL  man  Sflpet. 

fizDi  T^no  «xTera 

IIL  D-  34, 3.  %,  L  —  Senis  xxons  Tir  rTiTr.inos 
m  TfttTiwriiiw  oedecKty  no  pBnso  oeiztie  ictn  UBsm 
difortiii»  intfticgjment,  juAcnrt  LAbeozd  Ti^^baXiOk 
qimalia  n  tUwm  iili  jKist  crrortrnm  esezrt,  talia  Tiro 
leddL  ideai  inns  f-ji-jnim  fnisdP,  si  ijisA  TesdmecLtai 
vir  CBUBMt  et  Baris  dedisdet.  ^oiiDCsi  TestimejitA  licm 
Teddeientor,    tsim    Timm    pretrcm    ia    cote   c^^mpKi- 

Bai4Ulllll.J 

EztzeKia  reria  PendeDo  moBesie  inchisL 

1 12.  D.  ibid.  §  2.  —  Filia  familiAS  diToriao  £acto 
dotm  palzi  leddi  iuBseraL  deinde  pazte  dotis  per^ 
aolnta  pater  deeesserat.  reliquam  paztemy  si  nec  de- 
kgaia  nec  jiromiBBa  DOTaiidi  animo  jvatzi  ftiis$et^  mu- 
lien  aolTi  debeie  Labeo  Trebatias  pntant. 

113.  D.  ibid.  §  4^  —  Mulier^  quae  eentiim  dotis 
i^iiid  Tinim  babebaty  diTortio  facto  duceuta  a  Tti» 
erraiite  siipiilata  erat.  Labeo  pntat,  quanta  dos  fuis- 
aet^  tjintam  deberiy  sive  jHndens  mulier  plus  esset 
stipiilata  siTe  impradens. 

114.  D.  ibid.  §  5.  —  Uxor  diTortio  facto  partem 
dotis  recejierat,  paztem  apnd  Tirum  reliquezat^  deiude 
alii  nupserat  et  iterum  Tidua  facta  ad  priorem  Tirutf 


206    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUBIS  CONSULTI 

redieraty  cui  centum  denuo^  doti  dederat  neque  eius 
pecuniae^  quae  reliqua  ex  priore  dote  erat^  mentionem 
fecerat.  divortio  facto  reliquum  ex  priore  dote  iisdem 
diebus  virum  redditurum  ait  Labeo^  quibus  reddidisset, 
si  superius  divortium  inter  eos  factum  non  esset^ 
quoniam  prioris  dotis  causa  in  sequentem  dotis  ob- 
ligationem  esset  translata. 

115.  D.  ibid.  §  6.  —  Si  vir  socero  iniussu  uxoris 
manente  matrimonio  dotem  acceptam  fecisset,  etiamsi 
id  propter  egestatem  soceri  factum  esset^  viri  tamen 
periculum  futurum  ait  Labeo. 

De  danationibus  inter  virum  et  uxorem. 

116\  D.  24y  1;  65.  Labeo  libro  sexto  posterio- 
rum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Quod  vir  ei,  quae 
nondum  viripotens  nupserity  donaverit^  ratum  futurum 
existimo. 

116^  D.  24, 1,  32,  27.  Dlpianus  libro  trigensimo 
tertio  ad  Sabinum.  —  Si  quis  sponsam  habuerit, 
deinde  eandem  uxorem  duxerit  cum  non  liceret,  an 
donationes  quasi  in  sponsalibus  factae  valeant,  vide- 
amus  .  .  .  sed  est  verius,  quod  Labeoni  videtur  . . ., 
ut,  si  quidem  praecesserint  sponsalia,  durent,  quamvis 
iam  uxorem  esse  putet  qui  duxit,  si  vero  non  prae- 
cesserint,  neque  sponsalia  esse  . . .  ideoque  si  sponsalia 
antecesserint,  valet  "donatio. 

116^  D.  23, 1,9.  Ulpianus  libro  trigensimo  quinto 
ad  edictum.  —  Quaesitum  est  apud  lulianum,  an 
sponsalia  sint,  ante  duodecimum  annum  si  fuerint 
nuptiae  celd>ratae.  et  semper  Labeonis  sententiam 
probavi  existimantis,  si  quidem  praecesserint  sponsalia, 
durare  ea,  quamvis  in  domo  loco  nuptae  esse  coeperit; 
si  vero  non  praecesserint,  hoc  ipso  quod  in  domum 
deducta  est  nou  videri  sponsalia  facta. 

cf.  supra  p.  62. 
1  Fh  decezn. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  207 

117.  D.  24, 1,  64.  lavolenus  libro  sexto  ex  poste- 
rioribus  Labeonis.  —  Vir  mulieri  divortio  facto  quae- 
dam  idcirco  dederat,  ut  ad  se  reverteretur:  mulier  re- 
versa  erat,  deinde  divortium  fecerat.  Labeo:  Trd>aUus 
inter  Terentiam  et  Maecenatem  respondity  si  verum  di- 
vortium  fuissety  ratam  esse  donationem,  si  simtUakmy^ 
contra. 

JDe  tutdis. 

118.  D.  26,  2,  33.  lavolenus  libro  octavo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Tutoribus  ita  datis  ^Lucium 
Titium  tutorem  do.  si  is  non  vivit,  tum  Gaium  Plau- 
tium  tutorem  do'  Titius  vixerat  et  tutelam  gesserat, 
deinde  mortuus  erai  Trebatius  negat  ad  Plautium 
pertinere  tutelam,  Labeo  contra. 

cf.  quae  Ulpianns  in  libris  ad  edictum  Labeonem 
de  tutelis  dixisse  refert  D.  26,  4,  6,  2;  27,  3,  1,  4,  6; 
27,  4,  3  pr.  infra  237. 

119.  D.  50,16,242,3.  lavolenus  libro  secundo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  ^Viduam'  non  solum  eam, 
quae  aliquando  nupta  fuisset,  sed  eam  quoque  malie- 
rem,  quae  virum  non  habuisset,  appellari  ait  Labeo, 
quia  vidua  sic  dicta  est  quasi  vecors,  vesanus,  qui 
sine  corde  aut  sanitate  esset:  similiter  viduam  dictam 
esse  sine  duitate. 

Be  emptione  venditione, 
De  fwndo  vendito. 

120.  D.  19,  1,  51, 1.  Idem  (Labeo)  libro  quinto 
posteriorum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Quod  si  fun- 
dum  emisti  ea  lege^  uti  des  peamiam  Mlendis  luliis^ 
et  si  ipsis  ccdendis  per  venditorem  esset  fadum,  quo 
minus  pecunia  ei  solveretur,  deinde  per  te  staret,  quo 
minus  solveres,  uti  posse  adversus  te  lege  sua  venditorem 
dixi^  quia  in  vendendo  hoc  ageretur,  ut,  quandoque  per 
emptorem  factum  sit^  quo  minus  pecuniam  solvat,  legis 
poenam  patiatur. 


208    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

121.  D.  18,  1;  79.  lavolenus  libro  quinto  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Fundi  partem  dimidiam  ea 
lege  vendidisti,  ut  emptor  alteram  partem,  quam  re- 
tinebas,  annis  decem  certa  pecunia  in  annos  singulos 
conductam  habeat.  Labeo  et  Trebatius  negant  posse 
ex  vendito  agi,  ut  id  quod  convenerit  fiat. 

122.  D.  18,  1,  78  pr.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Fisttdas  em^tori 
accessmas  in  lege  dictum  erat:  qmerebabiir,  an  casteUum, 
ex  quo  fistulis  aqua  duceretar,  accederet  respondi  ajapa- 
rere  id  actum  esse,  ut  id  quoque  accederet,  licet  scriptura 
non  continetur. 

123.  D.  ibid.  §  1.  —  Fundum  ah  eo  emisti,  cuius 
filii  postea  tutelam  administras^  nec  vacuam  accepisti 
possessionem,  dixi  tradere  te  tibi  possessionem  hoc  modo 
posse,  ut  pupillus  et  familia  eius  decedat  de  fundo,  tunc 
demum  tu  ingrediaris  possessionem. 

124  D.  ibid.  §  2.  —  Qui  fundum  ea  lege  emeraty 
ut  soluta  pecunia  traderetur  ei  possessiOy  duobus  heredi- 
bus  relictis  decessit,  si  unus  omnem  pecuniam  solverit, 
partem  familiae  herciscundae  iudido  servdbit:  neCy  si 
partem  solvat,  ex  empto  cum  venditore  aget^  quoniam 
ita  contractum  aes  alienum  dividi  non  potuit 

125.  D.  18,  1,  80  pr.  Labeo  libro  quinto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Cum  manu  sata  in 
venditione  fwndi  exdpiuntur,  non  quae  in  perpetuo  sata 
sunt  excipi  vide[re]ntwr,  sed  quae  singulis  annis  seri 
solentj  ita  ut  fructus  eorum  tollatur:  nam  aliter  inter- 
pretantibus  vites  et  arbores  omnes  exceptae  videbuntur. 

126.  D.  18,  1,  77.  lavolenus  libro  quarto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  lu  lege  fundi  vendundi  lapi- 
dicinae  in  eo  fundo  ubique  essent  ezceptae  erant,  et 
post  multum  temporis  in  eo  fundo  repertae  erant 
lapidicinae.  eas  quoque  venditoris  esse  Tubero  re- 
spondit;  Labeo  referre  quid  actum  sit:  si  non  appa- 
reat,  non  videri  eas  lapidicinas  esse  exceptas:  neminem 
enim  nec  vendere  nec  excipere  quod  non  sit,  et  lapi- 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  209 

dicinas  nuUas  esse,  nisi  quae  apparent  et  caedantur: 
aliter  interpretantibus  totum  fundum  lapidicinarum 
fore^  si  forte  toto  eo  sub  terra  esset  lapis. 

127.  D.  8,  1, 19.  Labeo  libro  quarto  posteriorum 
a  layoleno  epitomatorum.  —  Ei  fundo,  quem  quis 
vendaty  servitutem  imponi  et  si  <^ipsi}  non  utilis  sit, 
posse  existimo;  veluti  si  aquam  alicui  dedu^cere^  non  ex- 
pedirety  nihilo  minus  constitui  ea  servitus  possit  qum- 
dam  enim  deductione  (deducendo?)^  hdbere  possumus, 
quamvis  ea  nobis  utilia  non  sunt. 

cf.  n.  138  de  servitute  vendita. 

De.  aedibus  venditis, 

128.  D.  39,  2,  47.  Neratius  libro  sexto  Membra- 
namm.  —  ...  Labeo  in  libris  posteriorum  scribit 
binarum  aedium  dominum  utrisque  porticum  super- 
posuisse  inque  eam  aditu  ex  alteris  aedibus  dato 
alteras  aedes  servitute  [oneris]  porticus  servandae  im- 
posita  vendidisse:  totam  porticum  earum  aedium  esse, 
quas  retinuisset;  cum  per  longitudinem  utriusque  do- 
mus  eztensa  <^suspensa)>  esset  transversae  contigna- 
tioni;  quae  ab  utraque  parte  parietibus  domus,  quae 
venisset,  sustineretur. 

129.  D.  19,  2,  58  pr.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Insulam  uno  pretio 
totam  locasti  et  eam  vendidisti  ita,  ut  emptori  m>ercedes 
inquilinorum  accederent  quam/vis  eam  conduxior  maiore 
pretio  hcaretj  tamen  id  emptori  accedit^  quod  tibi  con- 
ductor  deheat 

De  servo  vendito, 

130.  D.  40, 12,  42.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum.  —  8i  servus  quem  (hona  fide}  emeras  in  liber- 
tatem  adsertus^  et  db  iudice  perperam  pro  eo  iudicatum 
est  et  dominus  eius  servi  post  rem  contra  te  iudicatam 

1  Fl,  dedere  ducere.      2  Trib,  debere.      3  Trib,  ad  liber- 
tatem  proclamavit. 

Inrispr.  antehAdr.  reU.  ed.  Bremer.   n.  14 


210    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

te  heredem  fecit  atU  alio  qm  nomine  is  tuus  esse  coe- 
pissety  petere  eum  tuum  esse  poteris  nec  tihi  obstahit  rei 
iudicatae  praescriptio  (exceptio?). 

131.  D.  49,  15,  27.  lavolenus  libro  nono  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Latrones  tibi  servum  eripu- 
erant;  postea  is  servus  ad  Germanos  pervenerat,  inde 
in  bello  yictis  Germanis  servus  venierat  negant  posse 
usucapi  eum  ab  emptore  Labeo  Ofilius  Trebatius,  quia 
verum  esset  eum  subreptum  esse,  nec  quod  hostium 
fuisset  aut  postliminio  redisset,  ei  rei  impedimento  esse. 

De  vino  vendito. 

132*.  D.  19,  1,  51.  Idem  (sc.  Labeo)  libro  quinto 
posteriorum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Si  et  per 
emptorem  et  venditorem  mora  fuisset,  quo  minus 
vinum  probaretur  ^  et  traderetur,  perinde  esse  ait,  quasi 
si  per  emptorem  solum  stetisset:  non  enim  potest 
videri  mora  per  venditorem  emptori  facta  esse  ipso 
moram  faciente  emptore. 

132^.  D.  18,  6, 18.  Pomponius  libro  trigensimo 
primo  ad  Quintum  Mucium.  —  . . .  si  per  venditoren 
et  emptorem  mora  fuerit,  Labeo  . . .  scribit  emptori 
potius  nocere  quam  venditori  moram  adhibitam. 

Be  frumentis  venditis, 

133.  D.  18, 1,  78,  3.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Frumenta  quae  in 
herhis  erant  cum  vendidisses,  dixisti  te,  si  quid  vi  aiU 
tempestate  factum  esset,  praestaturum,  ea  frumenta  nives 
corruperunt.  si  imm^oderatae  fuerunt  et  contra  cortsue- 
tudinem  tempestatiSy  agi  tecum  ex  empto  poterit. 

De  vestimentia  emptis, 

134.  D.  18,1,45.  Idem  (sc.  Marcianus)  libro  quarto 
Regularum.  —  Labeo  libro  <(. .  .)>  posteriorum  scribit,  si 

1  Fl.  praeberetur.   emend.  A.  Faber. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  211 

Testimenta  interpola  quis  pro  novis  emerit^  Trebatio 
placere  ita  emptori  praestandum  quod  interest^  si 
ignorans  interpola  emerit. 

cf.  I  p.  418. 

Be  rerum  tmiversitate  vendita. 

135.  D.  41,  2,  51.  lavolenus  libro  quinto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Quarundam  rerum  animo  pos- 
sessionem  apisci  nos  ait  Labeo:  veluti  si  acervum 
lignornm  emero  et  eum  venditor  toUere  me  iusserit, 
simul  atque  custodiam  posnissem^  traditus  mihi  vide- 
tur.  idem  iuris  esse  vino  vendito,  cum  universae  am- 
phorae  vini  simul  essent.  sed  videamtis,  inquit^  ne  haec 
ipsa  corporis  traditio  sit,  quia  nihil  interest,  utrum  mihi 
an  et  cuilibet  iusserim  custodia  tradatur. 


De  hereditate  vendita, 

136.  D.  18,  4,  24.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
omm  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Hereditatem  Comelii 
vendidisti;  deinde  Attius,  cui  a  te  herede  Gomelius  lega- 
veraty  priusquam  legatum  ab  emptore  perdperet,  te  fedt 
heredem.  recte  puto  ex  vendito  te  actwrum  ut  tibi  prae- 
stetur,  quia  ideo  eo  minus  hereditas  venierit,  ut  id  legor 
tum  praestaret  emptor,  nec  quicquam  intersit,  utrum 
Attio,  qui  te  heredem  fecerit,  pecunia  debita  sit  an  le- 
gatario. 

137.  D.  18, 4,  2,  17.  Dlpianus  libro  quadragen- 
simo  nono  ad  Sabinum.  —  Quod  si  funere  facto 
heres  vendidisset  hereditatem,  an  impensam  funeris 
ab  emptore  consequatur?  et  ait  Labeo  emptorem  im- 
pensam  funeris  praestare  debere,  quia  et  ea,  inquit, 
impensa  hereditaria  esset. 

Yerbis  insequentibus  ^cuius  sententiam  et  lavolenus 
pntat  veram  .  .  /  hanc  sententiam  ex  Labeonis  libris 
posterioribus  petitam  esse  probari  videtur. 

14* 


212    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

De  servitute  vendita, 

138.  D.  8, 1,  20.  lavolenus  libro  quinto  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Quotiens  via  aut  aliud^  ius 
fundi  emeretur^  cavendum  putat  esse  Labeo  per  te 
non'  fieriy  quo  minus  eo  iure  uti  possit;  quia  nulla 
eiusmodi  iuris  vacua  traditio  esset. 

cf.  D.  19,  1,  3,  2.  Pomponius  libro  nono  ad  Sabinum. 
—  Si  iter  actum  viam  aquae  ductum  per  tuum  fundum 
emero,  vacuae  possessionis  traditio  nuUa  est;  itaque  ca- 
vere  debes  per  te  non  fieri  quo  minus  utar. 

139.  D.  18,  1;  80, 1.  Labeo  libro  quinto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Huius  rei  emptionem 
posse  fieri  dixi:  ^quae  ex  meis  aedibus  in  tuas  aedes 
proiecta  sunty  ut  ea  mihi  ita  habere  liceaf,  deqvs  ea  re 
ex  empto  agi. 

Varia  de  emptione  venditione. 

140.  D.  19,  1,  50.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitbmatorum.  —  Bona  fides  non 
patitur^  ut,  cum  emptor  alicuius  legis  heneficio  pecuniam 
rei  venditae  debere  desisset  antequam  res  ei  tradatur, 
venditor  tradere  compelletur  et  re  stia  careret.  possessione 
autem  tradita  futurum  est,  ut  reni  venditor  aeque  amit- 
teret,  utpote  cum  petenti  eam  rem  ^emptor  exceptionem  rei 
venditae  et  traditae  opponere  possit  nec  perinde  sity  guasi 
eam  rem}  petitor  ei  neque  vendidisset  negue  tradidisset. 

141.  D.  46,  1,  46.  lavolenus  libro  decimo  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Cum  lex  venditionibus  oc- 
currere  voluerity  fideiussor  quogue  liberatur,  eo  magis 
guod  per  eius  modi  actionem  ad  reum  pervenitur. 

142.  D.  18,  1,  80,  3.  Labeo  libro  quinto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Nemo  potest  videri 
eam  rem  vendidisse,  de  cuius  dominio  id  agitur,_ne  ad 
emptorem  transeat,  sed  hoc  aut  locatio  est  aut  aliud  genus 
contractus. 

1  Fl.  aliqaid. 


7.    M.    ANTISTIUS  LABEO  213 

J)e  locatione  condtictione. 
De  silva  locata, 

143.  D.  18, 1,  80,  2.  Labeo  libro  quinto  posteri- 
omm  a  lavoleno  epitomatomm.  —  Silva  caedm  in 
guinguennium  venierat  quaer^atur,  cum  glans  decidisset, 
utritis  esset.  sdo  Servium  respondissey  primum  seguen- 
dum  esse  quod  appareret  actum  esse;  quod  si  in  obscuro 
essety  quaecumque  glans  ex  his  arhoribus  quQS  caesae  non 
essent  cecidisset,  venditoris  esse,  eam  autem,  qwie  in  ar- 
'boribus  fuisset  eo  tempore  cum  hae  caederentur,  emptoris. 

Fest.  p.  376^  Yenditiones  dicebantur  olim  censorum 
locationes,  quod  velat  fructus  publicorum  locorom  venibant. 

De  fundo  locato. 

144.  D.  20,  6;  14.  Labeo  libro  quinto  posteri- 
omm  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Cum  coUmo  tibi 
convenit,  ut  invecta  importata  pignori  essent,  donec  merces 
tibi  soluta  aut  <^eonomine?y  satisfactum  esset;  deinde  mer- 
cedis  nomine  fideiussorem  a  colono  accepisti,  saUsfacUm 
tibi  videri  existimo  et  ideo  iUata  pignori  esse  desisse, 

146.  D.  19,  2,  60,  5.  Labeo  posteriomm  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatomm.  —  Messem  in  spicis 
cessante^  colono,  cum  alienam  esse  non  ignorares,  sustu- 
listi.  condicere  tibi  frumentum  dominum  posse  Labeo 
ait,  et  ut  id  faciat,  colonum  ex  conducto  cum  domino 
acturum. 

146.  D.  ibid.  §  1.  —  Heredem  coloni,  quamvis 
colonus  non  est,  nihilo  minus  domino  possidere  existimo. 

Be  domo  locata. 

147.  D.  19,  2,  60  pr.  Labeo  posteriomm  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatomm.  —  Cum  in  plures 
annos  domus  locata  est,  praestare  locator  debet,  ut 
non  solum  habitare  conductor  ex  kalendis  luliis^  cuius- 
que  anni;  sed  etiam  locare  habitatori  si  velit  suo  tem- 

1  Fl.  inspiciente.        2  Fl  illis.  emend.  Femice, 


214    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

pore  possit.  itaque  si  ea  domus  ex  kalendis  lanuariis 
fulta  in  kalendas  lulias  permansisset^  ita  ut  nec 
habitare  quisquam  nec  ostendere  alicui  pos^et;  nihil 
locatori  conductorem  praestaturum;  adeo  ut  nec  cogi 
quidem  posset  ex  kalendis  luliis  refecta  domu  habi- 
tare  [nisi  si  paratus  fuisset  locator  commodam  domum 
ei  ad  habitandum  dare?]. 

148.  D.  19,  2,  28  pr.  Labeo  libro  quarto  poste- 
riorum  epitomatorum  a  lavoleno.  —  Quod  si  domi  ha- 
bitatione  conductor  aeque  usus  fuisset,  partis^  etiam 
eius  domus  mercedem,  quae  vitium  fecisset,  deberi  putat. 

149.  D.  ibid.  §  2.  —  Idem  iuris  esse,  si  potestatem 
conducendi  habebat,  ut  ei^  pretium  conductionis  prae- 
staret.  sed  si  locator  conductori  potestatem  condu- 
cendae  domus  non  fecisset  et  is  in  qua  habitaret  con- 
duxisset,  tantum  ei  praestandum  putat,  quantum  sine 
dolo  malo  praestitisset.  ceterum  si  gratuitam  habita- 
tionem  habuisset;  pro  portione  temporis  ex  locatione 
domus  deducendum  esse. 

De  halineo  conducto, 

150.  D.  19,  2,  58,  2.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Quidam  in  muni- 
cipio  balineum  praestandum  annuis  XX  nummum^ 
conduocerat  et  ad  refectionem  fomacis  fistularum  simi- 
liumque  rerum  C  nummum^  ut  praestarentur  eiy  con- 
venerat.  condudor  C  nummum^  petebat.  ita  ei  dd>eri 
dico,  si  in  earum  rerum  refectionem  eam  pecuniam  im- 
pendi  satisdaret, 

JDe  horreo  locato, 

151.  D.  19,  2,  60,  6.  Labeo  posteriorum  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Locator  horrei 
propositum  hdbuit  se  aurum  argentum  margaritam  non 
recipere  suo  periculo;  deinde  cum  sciret  has  res  inferriy 

1    Fl.   praestaturum.         2    Trih.   uti.        3    Trih.  yiginti 
nammis.      4  Trih.  centum  nummi.      6  Trib,  centum  nnmmos. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  215 

passus  est  jproinde  eum  futunm  tibi  dhligatum  dixi, 
ac  si  (^opositum  non  habuisset,  quoniam  quo^  pro- 
positmn  fuity  remissum  videtur. 

152.  D.  ibid.  §  9.  —  Eerum  custodiamy  quam  hor- 
rearius  conductoribus  praestare  deberety  locatorem  totorum 
horreorum  horreario  praestare  non  debere  puto  [nisi  si 
in  locando  aliter  conveneritj. 

De  area  locata, 

153.  D.  19,  2,  57.  lavolenus  libro  nono  ex  poste- 
rioribus  Labeonis.  —  Qui  domum  habebat,  aream  in- 
iunctam  ei  domui  vicino  proximo  locaverat.  is  vicinus 
cum  aedificaret  in  suo,  terram  in  eam  aream  amplius 
quam  fundamenta  caementicia  locatoris  erant  congessit^ 
et  ea  terra  adsiduis  pluviis  inundata  ita  pariet^  eius 
qui  locaverat  umore  praestituto  madefacto,  aedificia 
corruerunt.  Labeo  ex  locato  tantum  modo  actionem 
esse  ait;  quia  non  ipsa  congestio,  sed  umor  ex  ea 
congestione  postea  damno  fuerit,  damni  autem  iniuriae 
actio  ob  ea  ipsa  sit,  per  quae,  non  extrinsecus  alia 
causa  oblata,  damno  quis  adfectus  est. 

cf.  Tacit.  1,  76  ^continuis  imbribus  auctus  Tiberis 
plana  urbis  stagnaverat.  relabentem  secuta  est  aedi- 
ficiorum  .  . .  strages'  et  supra  p.  64. 

De  vehicuio  conducto. 

154  D.  19,  2,  60,  8.  Labeo  posteriorum  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Vehiculum  con- 
duodsti,  ut  onus  tuum  portaret  et  seorsum^  iter  faceret 
id  cum  pontem  fransiret,  redemptor  eim  pontis  portorium 
pb  eo  exigebat;  quaerebatur,  an  etiam  pro  ipsa  sola  reda 
aortorium  daturus  fuerit  puto,  si  midio  non  ignoravit 
ea  se  transiturum,  cum  vekiculum  locaret,  mulionem 
praestare  debere. 

1  FL  secum. 


216    l  ABTATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

De  mulione  conducto. 

155.  D.  ibid.  §  7.  —  Servum  meum  mulionem  con- 
duxisti;  neglegentia  eius  mulus  tuus  perit  si  ipse  se 
hcasset,  ex  peculio  dumtaxat  et  in  rem  verso  me^  dam- 
num  ttbi  praestaturum  dico.  sin  autem  ipse  eum  locassem, 
non  ultra  me  tibi  praestaturum,  quam  dolum  malum  et 
culpam  meam  abesse;  quod  si  sine  definitione  personae 
mulionem  a  me  conduxisti  et  ego  eum  tibi  dedissem,  cuius 
neglegentia  iumentum  perierit,  illam  quoque  culpam  me 
Ubi  praestaturum  aio,  quod  eum  elegissem,  qui  eiusmx)di 
damno  te  adficeret. 

De  vestimentis  poliendis  locatis. 

156.  D.  19,  2,  60,  2.  Labeo  posteriorum  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Vestimenta  tua 
fullo  perdidit  et  habes  unde  petas  nec  repetere  vis.  agis 
nihilo  minus  ex  hcato  cum  fulhney  sed  iudicem  aesti- 
maturum,  an  possis  adversus  furem  magis  agere  et  ab 
eo  tfuas  res  consequi  fullonis  videlicet  sumptibus;  sed  si 
hoc  tibi  impossibile  esse  perspexerit,  tunc  fuUonem  quir 
dem  tibi  condemndbit,  tum  autem  actiones  te  ei  praestare 
compeUet 

157.  D.  47,  2,  91.  lavolenus  libro  nono  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Fullo  actione  locati  de  do- 
mino  liberatus  est.  negat  eum  furti  recte  acturum 
Labeo.  item  si  furti  egisset,  priusquam  ex  locato  cum 
eo  ageretur  et,  antequam  de  furto  iudicaretur,  locati 
actione  liberatus  esset,  et  fur  ab  eo  absolvi  debet. 
quod  si  nihil  eorum  ante  accidisset,  furem  ei  con- 
demnari  oportere. 

JDe  domo  facienda  hcata. 

158.  D.  19,  2,  60,  3.  Labeo  posteriorum  libro 
quinto  a  lavoleno  epitomatorum.  —  Lege  dicta  domu^ 
facienda  hcata  erat  ita^  ut  probatio  aut  improbatio  hca' 

1  Fl,  in  rem  versam. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  217 

toris  aut  heredis  dus  esset;  redemptor  ex  voltmtate  loca- 
toris  quaedam  in  opere  permutaverat  respondi  opus 
quidem  ex  lege  dicta  non  videri  factum,  sed  quoniam  ex 
voluntate  locatoris  permutatum  esset^  redemptorem  absolvi 
debere. 

159.  D.  ibid.  §  4.  —  Mandavi  tibi,  ut  excuteres, 
quanti  villam  aedificare  velles;  renuntiasti  mihi  du- 
centorum  impensam  (te^  excutere,  certa  mercede  opus 
tibi  locavi,  postea  comperi  non  posse  minoris  trecentorum 
eam  villam  constare;  data  autem  tibi  erant  centum,  ex 
quibus  cum  partem  impendisses^  vetui  te  opu^  facere. 
dixi,  si  opus  facere  perseveraveris,  ex  locato  tecum  <jney 
agere,  ut  pecuniae  mihi  reliquum  restituas, 

De  operis  locatione  generdlia. 

160.  D.  19,  2,  58, 1.  Labeo  libro  quarto  posteri- 
orum  a  lavoleno  epitomatorum.  —  In  operis  hcatione 
non  erat  dictum,  ante  qmm  diem  effici  deberet;  deinde, 
si  ita  factum  non  esset,  quanti  locatoris  interfuisset,  tan- 
tam  pecuniam  conductor  promiserat  eatenus  eam  obli- 
gatianem  contrahi  putOy  quatenus  vir  bonus  de  spatio 
temporis  aestimasset,  quia  id  actum  apparet  essCj  ut  eo 
spatio  absolveretur ,  sine  quo  fieri  non  possit 

De  societate. 

161.  D.  17,  2,  84.  Labeo  libro  sexto  posteriorum 
a  layoleno  epitomatorum.  —  Quotiens  iussu  alicuius 
vel  cum  filio  eius  yel  cum  extraneo  societas  coitur, 
directo  cum  illius  persona  agi  posse,  cuius  persona  in 
contrahenda  societate  spectata  sit 

162.  D.  17,  2,  65,  5.  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  495).  —  Labeo  . . .  posteriorum 
libris  scribsit,  si  renuntiaverit  societati  unus  ex  sociis 
eo  tempore,  quo  interfuit  socii  non  dirimi  societatem, 
committere  eum  in  pro  socio  actione;  nam  si  emimus 
mancipia   inita   societate,    deinde   renunties   mihi   eo 


218    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

tempore,  quo  vendere  mancipia  non  expedit^  hoc 
casU;  quia  deteriorem  causam  meam  facis^  teneri  te 
pro  socio  iudicio. 

Be  mandato, 

163.  D.  12,  6;6pr.  Paulus  libro  tertio  ad  Sabi- 
num  (P.  1643).  —  Si  procurator  tuus  indebitum  sol- 
verit  et  tu  ratum  non  habeas,  posse  repeti  Labeo 
libris  posteriorum  scripsit. 

164.  D.  ibid.  §  1.  —  Idem  Labeo  ait,  si  procura- 
tori  indebitum  solutum  sit  et  dominus  ratum  non 
habeat;  posse  repeti. 

Negotiorum  gestorum. 

165.  D.  3;  5,  42.  Labeo  libro  sexto  posteriorum 
epitomatorum  a  lavoleno.  —  Onm  pecuniam  eitis  nomine 
solvereSy  qui  tibi  nihil  mandaverat,  negotiorum  gestorum 
actio  tibi  com/petity  cum  ea  solutione  dehitor  a  creditore 
liberatus  sit  [nisi  si  quid  debitoris  interfuit  eam  pe- 
cuniam  non  solvi?], 

Liber  XXX  VIL 
De  deposUo, 

166.  D.  4,  3,  9,  3.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
edictum  (P.  385®).  —  Labeo  libro  trigensimo  septimo 
posteriorum  scribit;  si  oleum  tuum  quasi  suum  defendat 
TitiuS;  et  tu  hoc  oleum  deposueris  apud  Seium,  ut  is 
hoc  venderet  et  pretium  servaret,  donec  inter  vos 
deiudicetur  cuius  oleum  esset,  neque  Titius  velit 
iudicium  accipere:  quoniam  neque  mandati  neque 
sequestraria  Seium  convenire  potes  nondum  impleta 
condicione  depositionis,  de  dolo  adversus  Titinm 
agendum. 

167.  D.  16,  3;  33.  Labeo  libro  sexto  posteriorum 
a  lavoleno  epitomatorum.  —  Servus  tuus  pecuniam  cum 
Attio  in  sequestre  deposuit  apud  Maevium  ea  condicione, 
ut  ea  tibi  redderetury  si  tuam  esse  probasseSy  si  minus^ 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  219 

ut  AUio  redderetur,  posse  dixi  cumr  eo,  ojmd  quem  de- 
posita  esset,  incerti  agere  [id  est  ad  exhibendum?]  et 
exhibitam  vindicare,  qtiia  servus  in  deponendo  tu/um  ius 
deterius  facere  non  potuisset 

De  commodato, 

168.  D.  9,  2,  57.  lavolenus  libro  sexto  ex  poste- 
rioribus  Labeonis.  —  Equum  tibi  commodavi;  in  eo  tu 
cum  equitares  et  una  complures  equitarent,  unus  ex 
his  irruit  in  equum  teque  deiecit  et  eo  casu  crura 
equi  fracta  sunt.  Labeo  negat  tecum  ullam  actionem 
esse,  sed  si  equitis  culpa  factum  esset,  cum  equite; 
sane  non  cum  equi  domino  agi  posse. 

Libri  XXXVIII— XL. 

Gell.  13,  10,  2  ^quorum  librorum  (qui  posteriores 
inscribuntur)  tres  continui,  tricensimus  octavus  et  tri- 
censimus  nonus  et  quadragensimus,  pleni  sunt  id  genus 
rermn  ad  enarrandam  et  illustrandam  linguam  Latinam 
conducentium'.  quod  in  fragmentis,  quae  in  lustiniani 
Digestis  servantur  eaque  rarissima,  talia  non  inveniuntur, 
mirum  non  est.  itaque  inde  argumentum  peti  nequit, 
quo  duas  fuisse  operis  epitomas  probetur.  aliter  sentit 
Joers  Bealencycl.  II  2554. 

Liber  XXX Vm. 
Be  furtis. 

169.  D.  48, 13,  11,  2.  Paulus  libro  singulari  de 
iudiciis  publicis  (P.  1267).  —  Labeo  libro  trigensimo 
octavo  posteriorum  peculatum  definit  pecuniae  publicae 
aut  sacrae  furtum  non  ab  eo  factum,  cuius  periculo 
fuit,  et  ideo  aedituum  in  his,  quae  ei  tradita  sunt, 
peculatum  non  admittere. 

170.  D.  ibid.  §  3,  —  Eodem  capite  inferius  scribit 
non   solum  pecuniam  publicam,   sed  etiam  privatair 


220    I.   AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

crimen  pecnlatus  facere^  si  quis  quod  populo^  debetur 
simulans  se  aerarii^  creditorem  accepit^  quamyis  priya- 
tam  pecuniam  abstulerit. 

171.  D.  ibid.  §  6.  —  Eum,  qui  pecuniam  publicam 
liac<^acceptam)yin  usus  aliquos  retinuerit  nec  erogaverity 
lege  teneri  Labeo  libro  trigensimo  octavo  posteriorum 
scripsit;  cum  eo  autem,  qui,  cum  provincia  abiret,  pe- 
cuniam,  quae  penes  se  esset,  ad  aerarium  professas  reti- 
nuerit;  non  esse  residuae  pecuniae  actionem,  quia  eam 
privatus^Jopwto^debeat,  et  ideo  inter  debitores  eumferri: 
eamque  ab  eo  is,  qui  hoc  imperio  utitur,  exigeret^  id 
est  pignus  capiendo,  corpus  retinendo,  multam  dicendo. 

Fest.  p.  218^  Feculatus  est  nunc  quidem  qualecum- 
que  publicum  furtum. 

172.  D.  47, 2,31,1.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2863^).  —  Si  quis  tabulas  in- 
strumentorum  rei  publicae  muuicipii  alicuius  aut  subri- 
puerit  aut  interleverit,  Labeo  ait  furti  eum  teneri; 
idemque  scribit  et  de  ceteris  rebus  publicis  deque 
societatibus  <vertigalium?>. 

173.  D.  47,  2,  91,  1.  lavolenus  libro  nono  ex 
posterioribus  Labeonis.  —  Nemo  opem  aut  consilium 
alii  praestare  potest,  qui  ipse  furti  faciendi  consUium 
capere  non  potest 

174.  D.  47,  2,  23.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2861).  —  ...  Labeo  ait,  nec 
ope  impuberis  furto  facto  <non>  teneri  eum. 

Ex  eodem  vel  sequenti  libro: 

De  iniuria. 

176.  D.  47, 10,  44.  lavolenus  libro  nono  ex  po- 
sterioribus  Labeonis.  —  Si  inferiorum  dominus  aedium 
superioris  vicini  fumigandi  causa  fumum  faceret,  aut 
si  superior  vicinus  in  inferiores  aedes  quid  aut  pro- 
iecerit  aut  infuderit,  negat  Labeo  iniuriarum  agi  posse. 

1  Tnb.  fisco.        2  Trib.  fisci.        3  Tnb.  fiaco. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  221 

XI.  Flane  incertae  sedis  fragmenta. 

Fragmenta  secundum  argumentorum  varietatem  dis- 
posni. 

De  testamentis, 
De  heredibus  instituendis, 

1.  D.  28,  5,  13  pr.  Ulpianus  libro  septimo  ad 
Sabinum  (P.  2486).  —  Interdum  haec  adiectio  ^aeque 
heredes  sunto^  testatoris  voluntatem  exprimit,  ut  puta 
Trimus  et  fratris  mei  filii  aeque  heredes  sunto^;  nam 
haec  adiectio  declarat  omnes  ex  virilibus  partibus  in- 
stitutos,  ut  et  Labeo  scripsit,  qua  detracta  semissem 
fratris  filiiy  semissem  Primus  baberei 

2.  D.  28,  5,  20, 1,  2.  Paulus  libro  secundo  ad 
Sabinum  (P.  1611).  —  Si  iam  mortuo  quadrans,  alii 
dodrans  datus  sit  et  alius  sine  parte  scriptus  sit,  Labeo 
eum,  qui  sine  parte  heres  institutus  sit,  alterum  assem 
habiturum  et  hanc  mentem  esse  testantis. 

3.  D.  ibid.  §  2.  —  Quod  si  vivus  et  mortuus  ex 
parte  dimidia  coniunctim  heredes  instituti  sunt,  ex 
altera  alius,  aequas  partes  eos  habituros  ait,  quia 
mortui  pars  pro  non  scripto  habetur. 

4.  D,  28,  5,  29.      Pomponius    libro    quinto    ad 

Sabinum  (P.  474).   —   Hoc  articulo  *quisque'  omnes 

significantur,    et  ideo  Labeo   scribit,   si  ita  scriptum 

sit   ^Titius   et  Seius  quanta  quisque  eorum  ex  parte 

heredem  me  habuerit  scriptum,   heres  mihi  esto',  nisi 

omnes  habeant  scriptum  heredem  testatorem,  neutrum 

heredem  esse  posse,  quoniam  ad  omnium  factum  sermo 

refertur. 

De  postimis  instituendis, 

5.  D.  28, 2, 6  pr.  Ulpianus  libro  tertio  ad  Sabiuum 
(P.  2445).  —  ...  est  quaesitum,  an  is,  qui  generare 
facile  non  possit,  postumum  heredem  facere  possit  . . . 
spadonem  .  .  .  posse  postumum  heredem  scribere  et 
Labeo  et  Gassius  scribunt,  quoniam  nec  aetas  nec 
sterilitas  ei  rei  impedimento  est. 


222    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

J)e  servo  instituendo. 

6.  D.  28,  5;  21.  Pomponius  libro  primo  ad 
Sabinum  (P.  389).  —  Trebatius  ait  sic  non  recte 
scribi:  ^quisquis  mihi  heres  erit,  Stichus  liber  et  heres 
esto',  liberum  tamen  futurum.  Labeo  et  heredem  eum 
futurum  . . .  putat. 

7.  D.  28,  5,  9,  14.  Ulpianus  libro  quinto  ad 
Sabinum  (P.  2464).  —  Si  quis  ita  scripserit  ^Stichus 
liber  esto  et,  posteaquam  liber  erit,  heres  esto', 
Labeo  Neratius  et  Aristo  opinantur  detracto  yerbo 
medio  ^postea^  simul  ei  et  libertatem  et  hereditatem 
competere. 

8.  D.  28, 5, 65.  Idem  (sc.  lavolenus)  libro  septimo 
Epistularum  (P.  102).  —  Eius  servum,  qui  post  mortem 
meam  natus  erit,  heredem  institui  posse  Labeo  fre- 
quenter  scribit  idque  verum  esse  manifesto  argu- 
mento  comprobat:  quia  servus  hereditarius,  prius- 
quam  adeatur  hereditas,  institui  heres  potest,  quamvis 
is  testamenti  facti  tempore  nullius  sit. 

De  legatis. 
De  fundo  legato. 

9.  D.  31,  49,  2.  Paulus  libro  quinto  ad  legem 
luliam  et  Papiam  (P.  949).  —  Labeo  refert  agrum, 
cuius  commercium  non  habes,  legari  tibi  posse  Treba- 
tium  respondisse. 

10.  D.  30, 47, 6.  Ulpianus  libro  vicensimo  secundo 
ad  Sabinum  (P.  2633).  —  .  .  .  si  fundus  chasmate 
perierit,  Labeo  ait  utique  aestimationem  non  deberi. 

11.  D.  33,  7, 12,  3.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad 
Sabinum  (P.  2609).  —  Quaeritur,  an  servus,  qui  quasi 
colonus  in  agro  erat,  instrumento  legato  contineatur. 
et  Labeo  et  Pegasus  . . .  negaverunt,  quia  non  pro 
instrumento  in  fundo  fuerat,  etiamsi  solitus  fuerat  et 
familiae  imperare. 

12.  D.  ibid.  4.  —  Saltuarium  . . .  Labeo  . . .  putat 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  223 

eum  demum  contineri,  qui  fructuum  seryandorum  gratia 
paratus  sit,  eum  non^  qui  finium  custodiendorum  causa. 

De  aedibus  legatis, 

13.  D.  60,  16,  245.  Pomponius  libro  decimo 
Epistularum  (P.  198).  —  Statuae  adfixae  basibus  struc- 
tilibus  aut  tabulae  religatae  catenis  aut  erga  parietem 
adfixae  aut  si  similiter  cobaerent  lychni,  non  sunt 
aedium;  ornatus  enim  aedium  causa  parantur,  non  quo 
aedes  perficiantur.     idem  Labeo  ait. 

Fortasse  de  yenditis  aedibus  agebatur. 

14.  D.  32,  86.  Proculus  libro  quinto  Epistularum 
(P.  16).  —  Si  ita  legatum  est  *domum  quaeque 
mea  ibi  erunt,  cum  moriar',  nummos  ad  diem  exac- 
tos  a  debitoribus,  ut  aliis  nominibus  collocarentur, 
non  puto  legatos  esse,  et  Labeonis  distinctionem  yalde 
probo,  qui  scripsit  nec  quod  casu  abesset,  minus  esse 
legatum  nec  quod  casu  ibi  sit,  magis  esse  legatum. 

Be  swpeVectiM  legcUa. 

15.  D.  33,  10,  7pr.  Celsus  libro  nono  decimo 
Digestorum  (P.  168).  —  Labeo  ait  originem  fuisse 
supellectilis,  quod  olim  his,  qui  in  legationem  pro- 
ficiscerentur,  locari  solerent,  quae  sub  pellibus  usui 
forent. 

De  auro  Ugato. 

16.  D.  34, 2, 32, 1.  Paulus  libro  secundo  ad  Vitelli- 
um  (P.  2074**).  —  Aurea  emblemata,  quae  in  lapidi- 
bus  apsidibus  argenteis  essent  et  replumbari  possent, 
deberi  Gallus  ait;  sed  Labeo  improbat. 

De  dactyliotheca  legata. 

17.  D.  32,  52,  8.  Ulpianus  libro  yicensimo  quarto 
ad  Sabinum  (P.  2661).  —  Quod  in  bibliotheca  trac- 
tayimus,  idem  Pomponius  libro  sexto  ex  Sabino  in 
dactyliotheca    legata    tractat;    et    ait    anulos    quoque 


224    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

contineri^  non  solum  thecam,  quae  anulorum  causa 
parata  sit;  hoc  autem  ex  eo  coniectat,  quod  ita 
proponitur  quis  legasse:  Mactyliothecam  meam  et  si 
quos  praeterea  anulos  habeo^^  et  ita  Labeonem  quoque 
existimasse  aii 

Be  servis  legatia. 

18.  D.  30,  36  pr.  Pomponius  libro  sexto  ad 
Sabinum  (P.  496).  —  ^Titiae  textores  meos  omnes, 
praeterquam  quos  hoc  testamento  alii  legavi,  lego. 
Plotiae  yernas  meos  omnes,  praeterquam  quos  alii 
legavi,  lego^.  cum  essent  quidam  [et]  vemae  idem  et 
textores,  Labeo  ait,  quoniam  nec  quos  Titiae  textores 
non  legaverit,  aliter  apparere  possit,  quam  si  cognitum 
fuerit,  quos  eorum  Plotiae  legaverit,  nec  quos  Plotiae 
vernas  non  legaverit,  <intellegi  aliter,  quam  si  cognitum 
fuerit  quos  eorum  Titiae  legaverit,^  possit,  neutrius 
legato  exceptos  esse  eos  de  quibus  quaeritur  et  ideo 
communes  ambobus  esse;  hoc  enim  iuris  essd^  et  si 
neutrius  legati  nomine  quicquam  esset  exceptum. 

19.  D.  ibid.  §  1.  —  Quod  si  hoc  modo  esset  lega- 
tum  Hextores  omnes  praeter  vernas'  et  rursus  Vernas 
omnes  praeter  textores',  qui  et  verna  et  textor  esset, 
neutri  fuisse  legatum. 

20.  D.  32,  65  pr.  Marcianus  libro  septimo  In- 
stitutionum  (P.  121).  —  Legatis  servis  exceptis  negotia- 
toribus  Labeo  scripsit  eos  legato  exceptos  videri,  qui 
praepositi  essent  negotii  exercendi  causa,  veluti  qui 
ad  emendum  locandum  conducendum  praepositi  essent; 
cubicularios  autem  vel  obsonatores  vel  eos,  qui  pis- 
catoribus  praepositi  sunt,  non  videri  negotiationis 
appellatione  contineri. 

21.  D.  32,  85.  Pomponius  libro  secundo  ad  Quin- 
tum  Mucium  (P.  226).  —  ...  ^Stichum  qui  meus  erit' 
puto  pro  condicione  accipiendum  nec  interesse,  utrum 
ita  'qui  meus  erit'   an  ita  *si  meus  erit':    utrubique 

1  Fl,  est. 


7.  M.  ANTISTroS  LABEO  225 

condicionem  eam  esse^  Labeo  tamen  scribit  etiam  in 
futurum  tempus  coUatum  hunc  sermonem  ^qui  meus 
erit'  pro  demonstratione  accipiendum. 

22.  D.  30^  5f  1.  Paulus  libro  primo  ad  Sabinum 
(P.  1606).  —  Labeo  ait,  cum  certa  res  aut  persona 
legatur  ita:  'qui  meus  erit  cum  moriar,  heres  dato' 
et  communis  sit,  totum  deberi. 

De  pectmia  legata. 

23.  D.  30,  30,  2.  Ulpianus  libro  nono  decimo  ad 
Sabinum  (P.  2697®).  —  , . .  si  forte  centum  mihi  legata 
sunt  praesentia,  utrum  annua  die  dabuntur  an  yero 
praesentia?  et  ait  Servius  et  Labeo  praesens  deberi. 

De  ammo  legato, 

24.  D.  36,  1,  8.  Pomponius  libro  quinto  ad 
Sabinum  (P.  476).  —  Si  quis  ita  legaverit:.  *dum  uxor 
mea  cum  filio  erit,  heres  meus  ei  tantum  dato',  [si  ea 
latitans  patronum  de  medio  discessit,  ut  tamen  con- 
silium  retineret  habendi  secum  liberos,]  deberi  ei 
legatum  Trebatius  et  Labeo  aiunt,  [quia  non  omne 
momentum  exigendum  sit,  ut  cum  liberis  sit,  sed]  si 
eam  mentem  [et  id  propositum]  habeat,  ne  filium  a 
semet  dimittat  neve  per  eam  stet,  quo  minus  cum  ea 
filius  educetur. 

cf.  I  p.  394  sq. 

25.  D.  36, 2, 12, 1.  Ulpianus  libro  vicensimo  tertio 
ad  Sabinum  (P.  2645).  —  ...  utrum  initio  cuiusque 
anni  an  vero  finito  anno  cedat  (sc.  dies),  quaestionis 
fuit.  et  Labeo  Sabinus  . . .  in  omnibuS;  quae  in  annos 
singulos  relinquuntur,  hoc  probaverunt,  ut  initio  cuius- 
que  anni  huius  legati  dies  cederet. 

De  legato  ad  Ugatarii  heredem  transeunte, 

26.  D.  35, 1,  69.  Gaius  libro  tertio  decimo  ad 
legem  luliam  et  Papiam  (P.  469).  —  Si  ita  expressum 

Jaxispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.    II.  15 


226    I.   AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURlS  CONSULTI 

erit:  ^Titio,  si  voluerit,  do  lego',  apud  Labeonem 
Proculus  notat  non  aliter  ad  heredem  legatarii  perti- 
nere,  quam  si  ipse  legatarius  voluerit  ad  se  pertinere^ 
quia  condicio  personae  iniuncta  videtur. 

27.  D.  36,  2,  22, 1.  Pomponius  libro  quinto  ad 
Quintura  Mucium  (P.  246).  —  . . .  definitio  Labeonis  . .  • 
dicentis  id  demum  legatum  ad  heredem  legatarii 
transire,  quod  certum  sit  debitum  iri,  si  adeatur 
hereditas. 

De  usufiructu  legato. 

28.  D.  7,  6, 1  pr.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2594).  —  Si  fundo  fructuario  servi- 
tus  debeatur,  Marcellus  libro  octavo  apud  lulianum 
Labeonis  et  Nervae  sententiam  probat  existimantium 
servitutem  quidem  eum  vindicare  non  posse,  verum. 
usum  fructum  vindicaturum  [ac  per  hoc  vicinum,  si 
non  patiatur  eum  ire  et  agere,  teneri  ei,  quasi  non 
patiatur  uti  frui?]. 

29.  D,  7,  4,  13.  Paulus  libro  tertio  ad  Sabinum 
(P.  1650).  —  Si  fructuarius  messem  fecit  et  decessit,. 
stipulam,  quae  in  messe  iacet,  heredis  eius  esse  Labeo 
ait,  spicam,  quae  terra  teneatur,  domini  fundi  esse 
fructumque  percipi  spica  aut  faeno  caeso  aut  uva 
adempta  aut  excussa  olea,  quamvis  nondum  tritum 
frumentum  aut  oleum  factum  vel  vindemia  coacta  sit. 

30*.  Vat.  fr.  71.  —  . . .  de  ligno  <Labeo  ait>  usque 
ad  usum  suum  ^et  villae  posse  usufructuarium  ferre 
nec  materia  eum  pro  ligno  usurum,  si^  habeat  unde 
utatur  li<gno>.  idem  ait  usurum  eum  <arboribu8 
evulsis  vel  etiam  <(vi  ventorum^  deiectis. 

30**.  D.  7,  1,  12  pr.  Ulpianus  libro  septimo  de- 
cimo  ad  Sabinum  (P.  2559).  —  Arboribus  evolsis  vel 
vi  ventorum  deiectis  usque  ad  usum  suum  et  villae 
posse  usufructuarium  ferre  Labeo  ait,  nec  materia  eum 
pro  ligno  usurum,  si  habeat  unde  utatur  ligno. 

cf.  p.  60  sq. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  227 

• 

31.  p.  7, 1,  7,  1.  Ulpianus  Ubro  septimo  decimo 
ad  SabiDum  (P.  2558).  —  Rei  soli,  ut  puta  aedium^ 
usu  fructu  legato  quicumque  reditus  est,  ad  usufruc- 
tuarium  pertinet  quaeque  obventiones  sunt  ex  aedi- 
ficiis^  ex  areis  et  oeteris,  quaecumque  aedium  sunt. 
unde  etiam  mitti  eum  in  possessionem  vicinarum 
aedium  causa  damni  infecti  placuit,  et  iure  dominii 
possessurum  eas  aedes,  si  perseveretur  non  caveri, 
nec  quicquam  amittere  finito  usu  fructu.  hac  ratione 
Labeo  scribit  nec  aedificium  licere  domino  te  invito 
altius  tollere^  sicut  nec  areae  usu  fructu  legato  pot- 
est  in  area  aedificium  poni. 

31*.  Vat.  fr.  71^  —  ...  videndum,  si  f<ructus 
servi  legatus  sit]>  —  quid  contineatur  legato.  quidquid 
is  ex  opera  s^ua  adquirit  vel  ex  re  fructuarii,  ad  eum 
pertinet,>  sive  mancipio  accipiat  sive  stip^uletur  sive 
ei  possessio  fuerit  tradita.^  similiter  legatario  ad- 
quirit  et  si  he<^res  institutus  sit  vel  legatum  accepe- 
rit,>  nec  recte  de  hoc  puto  quaeri,  quamvis  Labeo 
distin<^guat,  cuius  gratia  vel  heres  instituitur  vel  le- 
gatum  acceperit]>. 

31^  D.  7, 1,  21.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  septimo 
decimo  ad  Sabinum  (P.  2560).  —  Si  servi  usus  fructus 
sit  legatus,  quidquid  is  ex  opera  sua  adquirit  vel  ex 
re  fructuarii,  ad  eum  pertinet,  sive  stipuletur  sive  ei 
possessio  fuerit  tradita.  si  vero  heres  institutus  sit 
vel  legatum  acceperit,  Labeo  distinguit,  cuius  gratia 
vel  heres  instituitur  vel  legatum  acceperit. 

cf.  p.  61. 

32.  Vat.  fr.  60.  Item  (Ulpianus  libro  XVII  ad 
Sabinum).  —  Dies  . . .  usus  fructus,  <item  usus  non 
prius  cedet  quam  adita  heredi^tate.  et  Labeo  .  .  . 
putabat  etiam  ante  aditam  eam  diem  eius  cedere  ut 
reliquorum  legatorum. 

33.  D.  7, 1, 15,  3.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  Sabinum'  (P.  2582^).  —  . . .  generaUter  Labeo  ait 
[in  omnibus  rebus  mobilibus]  modum  eum  (sc.  cui  usus 

15* 


228    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

9 

fructus  legatus  est)  tenere  debere^  ne  sua  feritate  yel 
saevitia  ea  corrumpat;  alioquin  etiam  lege  Aquilia 
eum  conveniri. 

Cum  ante  haec  verba  de  mancipiis,  ad  quae  vox 
^ea'  yidetur  pertinere,  agatur,  Tribonianum  ^in  omnibus 
rebus  mobilibus'  neglegenter  addidisse  puto.  cf.  D.  7,  1, 
23,  1  ^modicam  quoque  castigationem  fructuario  com- 
petere  Sabinus  respondit'. 

De  i«8u  legato, 

34.  D.  7,  8,  10,  4.  Ulpianus  libro  septimo  de- 
cimo  ad  Sabinum  (P.  2577*)..  —  Si  usus  fundi  sit  re- 
lictuSy  minus  utique  esse  quam  fructum  longeque 
nemo  dubitat.  sed  quid  in  ea  causa  sit,  videndum. 
et  Labeo  ait  habitare  eum  in  fundo  posse  dominum- 
que  probibiturum  illo  venire;  sed  colonum  non  pro- 
hibiturum  nec  familiam,  scilicet  eam,  quae  agri 
colendi  causa  illic  sit.  [ceterum  si  urbanam  familiam 
illo  mittat^  qua  ratione  ipse  prohibetur,  et  familiam 
prohibendam  eiusdem  rationis  est.]  idem  Labeo  ait 
et  cella  vinaria  et  olearia  eum  solum  usurum,  domi- 
num  vero  invito  eo  non  usurum. 

35.  D.  7,  8,  12,  1.  Ulpianus  libro  septimo  de- 
cimo  ad  Sabinum  (P.  2577^).  —  Praeter  habitationem 
quam  habet,  cui  usus  datus  est  deambulandi  quoque 
et  gestandi  ius  habebii  Sabinus  et  Cassius  et  lignis 
ad  usum  cottidianum  et  horto  et  pomis  et  holeribus 
et  floribus  et  aqua  usurum  . . .  idem  N^rva^  et  adicit 
stramentis  et  sarmentis  etiam  usurum,  sed  neque 
foliis  neque  oleo  neque  frumento  neque  frugibus  usu- 
rum.  sed  •  .  .  Labeo  .  .  .  hoc  amplius  etiam  ex  his 
quae  in  fundo  nascuntur^  quod  ad  victum  sibi  suisque 
sufficiat  sumpturum  et  ex  his  quae  Nerva  negavit. 

36.  D.  ibid.  §  2.  —  . . .  si  pecoris  ei  usus  relictus 
est,  puta  gregis  ovilis,  ad  stercorandum  usurum  dum- 
taxat  Labeo  ait,  sed  neque  lana  neque  agnis  neque 
lacte  usurum;  haec  enim  magis  in  fructu  esse. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  229 

37.  D.  7,  8, 12,  6.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinam  (P.  2579).  —  Operas  .  .  .  servi  usaarii 
non  locabit  (sc.  cui  usus  relictus  est)  neque  alii  utendo 
concedety  et  ita  Labeo  . . .  idem  tamen  Labeo  putat, 
si  fundum  conduxerit  quis,  usuarium  servum  posse  ibi 
operari. 

38.  D.  7,  8, 13.  Gaius  libro  septimo  ad  edictum 
provinciale  (P.  172).  —  ...  ipsi  servo  ancillaeve  pro 
opera  mercedem  imponi  posse  Labeoni  placet. 

? 

39.  D.  50,  16,  116.  Idem  (sc.  lavolenus)  libro 
septimo  Epistularum  (P.  108).  —  'Quisquis  mihi  alius 
filii  filiusve  heres  sit':  Labeo  non  videri  filiam  contineri. 

Testamenta  qiiemadmockm  aperiantur, 

40.  D.  50, 1, 5.  Paulus  libro  quadragensimo  quinto 
ad  edictum  (P.  607).  —  Labeo  indicat  eum,  qui  pluri- 
bus  locis  ex  aequo  negotietur,  nusquam  domicilium 
habere;  quosdam  autem  dicere  refert  pluribus  locis 
eum  incolam  esse  aut  domicilium  habere. 

De  hco  religioso, 

41.  D.  50, 16, 38.  Ulpianus  libro  vicensimo  quinto 
ad  edictum  (P.  725).  —  Ostentum  Labeo  definit  omne 
contra  naturam  cuiusque  rei  genitum  factumque. 

Lenel  P.  726  notat:  ^locus  in  quo  ostentum  sepelitur 
religiosus  non  fit'. 

42.  D.  11,  7,  8  pr.  Ulpianus  libro  vicensimo 
quinto  ad  edictum  (P.  731).  —  Ossa  quae  ab  alio 
illata  sunt  vel  corpus  an  liceat  domino  loci  effodere 
vel  eruere  sine  decreto  pontificum  seu  iussu  principis, 
quaestionis  est;  et  ait  Labeo  [exspectandum  vel  per- 
missum  pontificale  seu  iussionem  principis,  alioquin] 
iniuriarum  fore  actionem  adversus  eum  qui  eiecit. 


230    I.  AETATIS  AUGUSTl  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

cf.  Kalb:  Juristenlatein  p.  69  f.  Lenel  qui  apnd 
Labeonem  274  nihil  adnotat,  apud  Ulpianum  731  verba 
^iussu  principis'  a  Triboniano  addita  esse  iudicat;  at 
"principis  iussum  licet  Labeo  vix  pontificum  decreto  aequi- 
paraverit,  tamen  Ulpianus  neglegere  non  potuit.  accedit 
quod  priorum  verba  repetere  non  nimis  verebatur.  Kipp 
Krit.  Vierteljahrsschriffc  XXXTTI,  498. 

Be  adquirenda  heredUate. 

43.  D.  29,  2,  27.  Pomponius  libro  tertio  ad  Sabi- 
num  (P.  408).  —  Neminem  pro  herede  gerere  posse 
vivo  eo,  cuius  in  bonis  gerendum  sit,  Labeo  ait. 

44*.  D.  28,  5,  60  pr.  Celsus  libro  sexto  decimo 
Digestorum  (P.  126).  —  Liber  homo  cum  tibi  servi- 
ret,  heres  institutus  iussu  tuo  adiit.  Trebatius  esse 
eum  heredem;  Labeo  tunc  non  esse  heredem,  si  ne- 
cessitate  id  fecerit,  non  quod  alioquin  vellet  obligari. 

44^.  D.  41,  1,  19.  Pomponius  libro  tertio  ad 
Sabinum  (P.  414).  —  . . .  Trebatius,  si  liber  homp  bona 
fide  serviens  iussu  eius  cui  serviet  hereditatem  adisset, 
heredem  ipsum  fieri  nec  interesse,  quid  senserit^ 
Labeo  contra,  si  ex  necessitate  id  fecisset;  quod  si 
ita,  ut  et  ipse  vellet,  ipsum  fieri  heredem. 

45.  D.  35,  1,  6,  1.  Pomponius  libro  tertio  ad 
Sabinum  (P.  423).  —  Si  servos  certos  quis  manu- 
naisisset,  heres  esse  iussus  erat.  quibusdam  ex.  his 
ante  mortuis  Neratius  respondit  defici  eum  condicione 
nec  aestimabat,  parere  posset  condicioni  nec  ne.  sed 
Servius  respondit,  cum  ita  esset  scriptum  ^si  filia  et 
mater  mea  vivent'  altera  iam  mortua,  non  defici  con- 
dicione.     idem  est  et  apud  Labeonem  scriptum. 

cf.  D.  28,  7, 20, 1  *Si  quis  hereditarium  servum  iussus 
est  manumittere   et  heres  esse'.    v.  libr.  poster.  p.  184. 

46.  D.  30,  12  pr.  Pomponius  libro  tertio  ad 
Sabinum  (P.  420).  —  Si  mihi  et  tibi  eadem  res  le- 

1  Trib,  adiecit  sed  quid  fecerit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  231 

gata  fuerit;  deinde  die  legati  cedente  heres  tibi  ex- 
stitero^  liberum  mihi  esse  Labeo  ait,  ex  meo  legato 
an  ex  eo,  quod  tibi  beres  sim^  adquiram  legatum;  si 
voluero,  eam  rem  ex  meo  legato  ad  me  pertinere,  ut 
tota  mea  sit^  ^sed  et^  ex  hereditario  legato  petere 
eam  posse. 

FamUiae  erdscimdae. 

47.  D.  10, 2,  22  pr.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  634^).  —  ...  Labeo  scribit,  si  unus 
heredum  thensaurum  relictum  a  testatore  effodit, 
familiae  erciscundae  iudicio  eum  teneri,  etsi  cum  ex- 
traneo  conscio  partitus  sit. 

cf.  D.  10,  4,  16  infra.  p.  267. 

De  honis  caducis. 

48.  D.  49, 14,  1, 1.  Callistratus  libro  primo  de 
iure  fisci  (P.  79).  —  An  bona,  quae  solvendo  non 
sint,  ipso  iure  ad  fiscum  pertineant,  quaesitum  est. 
Labeo  scribit  etiam  ea,  quae  solvendo  non  sint,  ipso 
iure  ad  fiscum  pertinere. 

Quod  Labeo  de  populo  vel  aerario  dixit  (cf.  Gai.  2, 150), 
id  Callistratus,  sicut  more  mutato  par  erat,  ad  fiscum 
transtulit.    Pemice  I  348  n.  9.    cf.  Hirschfeld  VG.  I  67  f. 

Be  patria  potestate. 

49.  Gai.  1,  135.  —  . . .  is  qui  ex  eo  filio  con- 
ceptus  est  qui  in  tertia  mancipatione  est,  non  nasci- 
tur  in  avi  potestate ;  sed  eum  Labeo  . . .  existimat  in 
eiusdem  mancipio  esse  cuius  et  pater  sit. 

50.  D.  1,  7,  34.  Paulus  libro  undecimo  Quaestio- 
num  (P.  1368).  —  Quaesitum  est,  si  tibi  fiUus  in  ad- 
optionem  hac  lege  sit  datus,  ut  post  triennium  puta 
eundem  mihi  in  adoptionem  des,  an  actio  uUa  <(fidu- 
ciae?^  sit.  et  Labeo  putat  nuUam  esse  actionem;  nec 
enim  moribus  nostris  convenit  filium  temporalem  habere. 

cf.  Pemice  m  127. 


232    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

51.  D.  48,  6,  24  pr.  Ulpianus  libro  primo  de 
adulteriis  (P.  1941).  —  . . .  ait  lex  (sc.  lulia  de  adulteriis) 
^in  filia  adulterum  deprehenderit'  . . .  voluit  enim  ita 
demum  hanc  potestatem  patri  competere,  si  in  ipsa 
turpitudine  filiam  [de  adulterio?]  deprehendat.  Labeo 
quoque  ita  probat. 

Be  dominica  potestate. 
De  libertate  data, 

52.  .D.  40, 4, 41, 2.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro  sep- 
timo  ex  Plautio  (P.  355°).  —  Labeo  scribit,  si  sic 
libertas  relicta  sit:  ^Stichus  intra  annum,  postquam 
mortuus  ero,  liber  esto',  statim  eum  liberum  esse; 
nam  et  si  ita  sit:  ^si  intra  annum  decimum  heredi 
meo  dederitj  liber  esto',  statim  solvendo  eum^  liberum 
esse  sine  mora  futurum. 

53.  D.  40, 7, 3, 1 1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  vicensi- 
mo  septimo  ad  Sabinum  (P.  2697).  —  oi  quis  heredi 
in  diebus  triginta  proximis  mortis  testatoris  dare 
iussus  fuerit,  deinde  heres  tardius  adierit,  Trebatius 
et  Labeo,  si  sine  dolo  malo  tardius  adierit,  dantem 
eum  intra  dies  triginta  aditae  hereditatis  ad  liber- 
tatem  pervenire. 

54.  D.  33,  8,  8,  5.  Ulpianus  libro  vicensimo 
quinto  ad  Sabinum  (P.  2680^).  —  ...  quaeritur,  si  servus 
cum  domino  de  libertate  pactus  fuerit  et  partem 
pecuniae  dederit  et  ante  quam  residuum  dederit  domi- 
nus  decesserit  liberumque  esse  testamento  iusserit 
cum  peculio  legato,  an  quod  domino  dederit  in  peculio 
sit  imputandum.     et   ait  Labeo  de  peculio  decedere. 

De  statuliberis. 

55.  D.  40,  7,  29,  1.  Pomponius  libro  octavo 
decimo  ad  Quintum  Mucium  (P.  275).  —  Quintus 
Mucius  scribit:  pater  familias  in  testamento  scripserat 

1  Fl  eo. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  233 

^si  Andronicus  servus  meus  heredi  meo  dederit  decem, 
liber  esto'.  deinde  de  his  bonis  coeperat  controversia 
esse.  qui  se  lege  heredem  aiebat  esse^  is  eam  heredi- 
tatem  ad  se  pertinere  dicebat,  alter,  qui  hereditatem 
possidebat;  aiebat  testamento  .se  heredem  esse.  contra^ 
eum  sententia  dicta  erat^  qui  testamento  aiebat  se 
heredem  esse.  deinde  Andronicus  quaerebat,  si  ipsi 
viginti  dedisset,  quoniam  secundum  eum  sententia 
dicta  futurus  fuisset^  liber^  an  nihil  yideatur  sententia 
quae  vicit  ad  eam  rem  valere?  ^respondit  valere.^  qua- 
propter  si  viginti  heredi  scripto  dedisset  et  res  contra 
possessorem  iudicata  esset,  illum  in  servitute  fore. 
Labeo  hoC;  quod  Quintus  Mucius  scribit^  ita  putat 
verum  esse^  si  re  vera  lege  ab  intestato  heres  fuit  is 
qui  vicit;  nam  si  iniuria  iudicis  victus  esset  scriptus 
verus  heres  ex  testamentO;  nihilo  minus  eum  paruisse 
condicioni  ei  dando  et  liberum  fore. 

cf.  I  p.  89. 

56.  D.  31,  11  pr.  Pomponius  libro  septimo  ex 
Plautio  (P.  387).  —  Statuliberum  ab  herede  ne  tunc 
quidem;  cum  dubia  sit  eius  ex  testamento  libertas, 
legatum  sine  libertate  accipere  posse  Labeo  ait,  quia 
servus  eius  esset. 

57.  D.  40,  7,  8,  1.  Pomponius  libro  octavo  ad 
Sabinum  (P.  526*).  —  Si  partes  suas  quisque  here- 
dum  diversis  ementibus  vendiderit,  quas  portiones 
heredibus  dare  statuliber  debuit,  easdem  dabit  emp- 
toribus.  Labeo  autem  ait^  si  nomina  dumtaxat  here- 
dum  in  testamento  posita  sint,  viriles  partes  eis  dan- 
das,  si  vero  ita  ^si  heredibus  dedit',  hereditarias. 

58.  D.  40, 7, 3, 2.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  vicensi- 
mo  septimo  ad  Sabinum  (P.  2697).  —  ...  quaeritur,  si 
forte  debeatur  pecunia  huic  servo  vel  ab  herede,  quod 
in  domini  rationem  plus  erogaverat,  vel  ab  extraneo, 

1  FL  secandnm.  2  Fl.  sententia  dicta  est,  futurnsne 

esset  liber. 


234    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

nec  velit  Iieres  debitorem  convenire  vel  statulibero 
solvere  pecuniam,  an  debeat  ad  libertatem  peryenire; 
quasi  moram  per  beredem  patiatur.  et  aut  legatum 
buic  statulibero  fuit  peculium  aut  non;  si  legatum 
peculium  fuit,  Servius  scribit  moram  eum  libertatis 
passum  ob  hoc  ipsum,  quod  ei  aliquid  ex  ratione 
dominica  deberetur  nec  ei  ab  herede  praestaretur, 
quam  sententiam  et  Labeo  probat. 

Be  iure  patronaius, 

59.  D.  38,  1,  8  pr.  Pomponius  libro  octaro  ad 
Sabinum  (P.  528).  —  Si  quando  duobus  patronis  iura- 
yerit  libertus  operas  se  daturum;  Labeoni  placet  et 
deberi  et  peti  posse  partem  operae,  cum  semper  prae- 
terita  opera,  quae  iam  dari  non  possit,  petatur. 

60.  D.  29,  2,  73.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  septimo 
ad  Plautium  (P.  1143).  —  Si  quis  non  quasi  heres, 
sed  quasi  patroni  filius  egens  a  liberto  paterno  ali 
velit,  procul  dubio  hoc  extra  causam  est  immiscendi 
se  bonis  paternis;  et  ita  . . .  Labeo  scribit. 

De  rmptiis, 

61.  D.  1,  9,  7,  1.  TJlpianus  libro  primo  ad  legem 
luliam  et  Papiam  (P.  1977^).  —  .  .  .  Labeo  scribit 
etiam  eum,  qui  post  mortem  patris  senatoris  natus 
sit,  quasi  senatoris  filium  esse. 

62.  D.  38,  10,  6  pr.  Ulpianus  libro  quinto  ad 
legem  luliam  et  Papiam  (P.  2004).  —  Labeo  scribit 
nepotis  ex  filia  mea  nati  uxorem  nurum  mihi  esse. 

De  iure  dotium, 

63.  D.  32,  43.  Celsus  libro  quinto  decimo  Diges- 
torum  (P,  116^).  —  Si  filiae  pater  dotem  arbitratu 
tutorum  dari  iussisset,  Tubero  perinde  hoc  habendum 

1  Fl,  collatae. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  235 

ait  ac  81  yiri  boni  arbitratu  legatum  sit.  Labeo  quaerit, 
quemadmodum  apparet^  quantam  dotem  cuiusque  filiae 
boni  viri  arbitratu  constitui  oportet;  ait  id  non  esse 
difficile  ex  dignitate,  ex  facultatibus,  ex  numero  libe- 
rorum  testamentum  facientis  aestimare. 

64.  D.  23, 3,41,4.  Paulus  libro  trigensimo  quinto 
ad  edictum  (P.  535).  —  Si  debitor  mulieris  dotem 
promiserit  et  mulierem  heredem  rQliquerit,  Labeo 
perinde  habendum  ait,  ac  si  mulier  ipsa  dotem  pro- 
misisset. 

65.  D.  24, 3, 22, 6.  Ulpianus  libro  trigensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  954).  —  ...  probamus,  quod  Labeo 
probat,  nonnumquam  patri  denegandam  actionem  (sc. 
rei  uxoriae),  si  tam  turpis  persona  patris  sit,  ut  veren- 
.dum  sit,  ne  acceptam  dotem  consumat. 

Yerba  non  integra  sunt,  sed  a  Triboniano  mutata. 
Bechmann  Dotalrecht  II  310  sqq.  Lenel  notat:  ^Ulpianus 
fortasse  haec  fere  dederat:  Labeo  probat  absente  £lia 
nonnumquam  patri  denegandam  actionem  .  .  .' 

66.  D.  25, 1, 1, 3.  Ulpianus  libro  trigensimo  sexto 
ad  Sabinum  (P.  2805).  —  Inter  necessarias  impensas 
esse  Labeo  ait  moles  in  mare  vel  fiumen  proiectas. 
sed  et  si  pistrinum  vel  horreum  necessario  factum 
sit,  in  necessariis  impensis  habendum  ait. 

67.  D.  24, 1, 29, 1.  Pomponius  libro  quarto  decimo 
ad  Sabinum  (P.  599).  —  Si  vir  uxori  lanam  donavit 
et  ^uxor^  ex  ea  lana  vestimenta  sibi  confecit,  uxoris 
esse  vestimenta  Labeo  ait. 

68.  D.  ibid.  31  pr.  —  ...  si  vir  lana  sua  vestimen- 
tum  mulieri  confecerit,  quamvis  id  uxori  confectum 
fuerit  et  uxoris  cura,  tamen  viri  esse  [neque  impedire], 
quod  in  ea  re  uxor  tamquam  lanipendia  fuerit  et  viri 
negotium  procurarit. 

69.  D.  ibid.  31, 1.  —  Si  uxor  lana  sua,  operis  an- 
cillarum  viri,  vestimenta  sui  nomine  confecit  muliebria, 
et  vestimenta  mulieris  esse  et  pro  operis  ancillarum 
viro  praestare  nihil  debere;  sed  viri  nomine  vestimenta 


236    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

confecta  virilia  yiri  esse,  ut  is  lanae  uxori  praestet 
pretium;  sed  si  non  yirilia  yestimenta  suo  nomine 
mulier  confecit,  sed  ea  viro  donavit,  non  valere  dona- 
tionem,  cum  illa  valeat,  cum  ^virilia^  viri  nomine 
confecit;  nec  umquam  operas  viri  ancillarum  aestimari 
convenit. 

70.  D.  24,  3, 18  pr.  Pomponius  libro  sexto  de- 
cimo  ad  Sabinum  (P.  627).  —  Etiam  filios  mulieris, 
qui  patri  heredes  exstiterunt,  in  id  quod  facere  pos- 
sunt  condemnandos  Labeo  ait. 

71.  D.  24,  3,  64,  9.  Ulpianus  libro  septimo  ad 
legem  luliam  et  Papiam  (P.  2010).  —  De  viro  herede- 
que  eius  lex  (sc.  lulia  de  maritandis  ordinibus)  tantum 
loquitur;  de  socero  successoribusque  soceri  nihil  in 
lege  scriptum  est,  et  hoc  Labeo  quasi  omissum  adnotat. 

cf.  D.  ibid.  §  6.  Dabit  autem,  ut  ait  lex,  quod  ad 
eum  pervenit ...  §  7.  Adicitur  in  lege,  ut  et,  si  dolo  malo 
aliquid  factum  sit,  quo  minus  ad  eum  perveniat,  teneatur. 

Be  tutelis. 

72.  Gai.  1, 188.  —  ...  apparet  quot  sint  species 
tutelarum.  si  vero  quaeramus,  in  quot  genera  hae 
species  diducantur,  longa  erit  disputatio;  nam  de  ea 
re  valde  veteres  dubitaverunt  .  .  .  quidam  quinque 
genera  esse  dixerunt,  ut  Q.  Mucius,  alii  tria,  ut  Ser. 
Sulpicius,  alii  duo,  ut  Labeo. 

cf.  I  p.  86. 

73.  Gai.2,229 — 31.  —  Ante  heredis  institutionem 
inutiliter  legatur  .  .  .  nec  libertas  ante  heredis  in- 
stitutionem  dari  potest.  nostri  praeceptores  nec  tu- 
torem  eo  loco  dari  posse  existimant;  sed  Labeo  et 
Proculus  tutorem  posse  dari,  quod  nihil  ex  hereditate 
erogatur  tutoris  datione. 

74.  D.  26,  4,  5,  2.  Ulpianus  libro  trigensimo 
quinto  ad  edictum  (P.  1000).  —  In  legitimis  et  in 
his,    qui  a  magistratibus  dantur,   quaesitum   est,  an 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  237 

uni  decerni  tutela  possit.  et  ait  Labeo  et  uni  recte 
tutelam  decerni;  posse  enim  reliqviOB^  vel  absentes 
vel  furiosos  esse. 

75.  D.  27, 4, 3  pr.  Ulpianus  libro  trigensimo  sexto 
ad  edictum  (P.  1034^).  —  Quid  .  .  .  si  plus  in  eum 
(sc.  pupillum)  impendit  (sc.  t]itor),  quam  est  in  facul- 
tatibus?  yideamus  an  possit  hoc  consequi.  et  Labeo 
scripsit  posse. 

76.  D.  27, 3, 1, 4.  Ulpianus  libro  trigensimo  sexto 
ad  edictum  (P,  1026).  —  . . ,  si  matrem  aluit  pupilli 
tutor,  putat  Labeo  imputare  eum  posse. 

77.  D.  ibid.  §  5.  —  . . .  si  munus  nuptiale  matri 
pupilli  miserit  (sc.  tutor),  non  eum  pupillo  imputa- 
turum  Labeo  scripsit. 

78.  D.  46, 3, 95, 7.  Idem  (sc.  Papinianus)  libro  vi- 
censimo  octavo  Quaestionum  (P.  340).  —  Num  si  furiosi 
vel  pupilli  persona  adiecta  sit,  ita  tutori  vel  curatori 
pecunia  recte  dabitur,  si  condicionis  quoque  implendae 
causa  recte  pecunia  tutori  vel  curatori  datur?  quod 
. .  •  Labeo  et  Pegasus  putaverunt  utilitatis  causa  re- 
cipiendum. 

79.  Vat.  fr.  1.  —  Qui  a  muliere  sine  tutoris 
auctoritate  sciens  rem  mancipi  emit  vel  falso  tutore 
auctore  quem  sciit  non  esse,  non  videtur  bona  fide 
emisse;  itaque  et  veteres  putant  . . .  Labeo  . . .  putabat 
nec  pro  emptore  eum  possidere,  sed  pro  possessore. 

De  rerum  daminio. 

80.  D.  41,  1,  28.  Idem  fsc.  Pomponius)  libro 
trigensimo  tertio  ad  Sabinum  (P.  781).  —  Si  supra 
tuum  parietem  vicinus  aedificaverit,  proprium  eius  id 
quod  aedificaverit  fieri  Labeo  et  Sabinus  aiunt. 

81.  D.  41,  1,  26,  2.  Paulus  libro  quarto  decimo 
ad  Sabinum  (P.  1868^).  —  Si  meam  lanam  infeceris, 
purpuram  nihilo   minus  meam  esse   Labeo   ait,  quia 

1  Fl,  aliquos. 


238    I.  AETATIS  AUGDSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

nihil  interest  inter  purpuram  et  eam  lanam,  qnae  in 
lutum  aut  caenum  cecidisset  atque  ita  pristinum  colo- 
rem  perdidisset. 

82.  D.  12, 4;  15.  Poniponius  libro  vicenaimo  se- 
cundo  ad  Sabinum  (P.  687).  —  Cum  servus  tuus  in 
suspicionem  furti  Attio  venisset,  dedisti  eum  in  quae- 
stionem  sub  ea  causa,  ut,  si  id  repertum  in  eo  non 
esset,  redderetur  tibi.  is  eum  tradidit  praefecto  vigilum 
quasi  in  facinore  deprehensum;  praefectus  vigilum  eum 
summo  supplicio  adfecit.  ages  cum  Attio  dare  eum 
tibi  oportere,  quia  et  ante  mortem  dare  tibi  eum 
oportuerit.  Labeo  ait  posse  etiam  ad  exhibendum 
agi;  quoniam  fecerit  quominus  exhiberet. 

Aquae  pluviae  arcendae, 

83.  D.  39,  3, 1, 17.  Ulpianus  libro  quinquagen- 
simo  tertio  ad  edictum  (P.  1285).  —  ...  sciendum 
est  hanc  actionem  non  alias  locum  habere,  quam  si 
aqua  pluvia  agro  noceat;  ceterum  si  aedificio  vel 
oppido  noceat,  cessat  actio  ista^  agi  autem  ita  poterit 
ius  non  esse  stillicidia  flumina  immittere.  et  ideo 
Labeo  et  Gascellius  aiunt  aquae  quidem  pluviae 
arcendae  actionem  specialem  esse,  de  fluminibus  et 
stillicidiis  generalem  et  ubique  agi  ea  licere. 

84.  D.  ibid.  §  20.  —  Apud  Labeonem  . , .  invenio 
relatum,  si  ex  agro  meo  aqua  fluens  noceat  loco  qui 
est  intra  continentia,  hoc  est  aedificio,  non  posse  me 
aquae  pluviae  arcendae  conveniri;  quod  si  ex  con- 
tinentibus  profluens  in  meum  agrum  defluat  eique 
noceat,  aquae  pluviae  arcendae  esse  actionem. 

85.  D.  ibid.  §  7.  —  Labeo  .  .  .  scribit  ea,  quae- 
cumque  frugum  fructuumque  recipiendorum  causa  fiunt, 
extra  hanc  esse  causam  (sc.  aquae  pluviae  arcendae 
actionis)  neque  referre,  quorum  fiructuum  percipien- 
dorum  causa  id  opus  fiat. 

86.  D.  ibid.  §  18.  —  . . .  si  (sc.  aqua)  publico  oriens 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  239 

yel  ex  loco  sacro  per  fandum  vicini  descendat  isque 
opere  facto  in  meum  fandum  eam  avertat^  aquae 
pluviae  arcendae  teneri  eum  Labeo  ait. 

87.  D.  39,  3,  3,  3.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1286*).  —  Si  . . .  in  privato  opus 
factum  sit  et  publicum  interveniat,  de  toto  agi  posse 
aquae  pluviae  arcendae  Labeo  ait. 

88.  D.  39,  3,  4pr.  Ulpianus  1.  c.  (P.  1286^).  — 
.  .  .  Labeo  scribit,  si  quis  sepulcbrum  aedificaverit, 
ex  quo  aqua  noceat,  etiamsi  operis  domiuus  esse 
desierit  loco  facto  religioso,  attamen  . . .  probandum 
est,  inquit,  aquae  pluviae  arcendae  eum  teneri;  fuit 
enim  dominus,  cum  opus  faceret,  et  si  iussu  iudicis 
compulsus  opus  restituerit,  non  esse  sepulchri  violati 
actionem. 

89.  D.  39,  3,  1,  21.  Ulpianus  1.  c.  (P.  1285).  — 
Sicut  .  .  .  opus  factum,  ut  aqua  pluvia  mihi  noceat, 
in  hanc  actionem  venit,  ita  per  contrarium  quaeritur, 
an  posset  aquae  pluviae  arcendae  agi,  si  vicinus  opus 
fecerit,  ne  aqua,  quae  alioquin  decurrens  agro  meo 
proderat,  huic  prosit.  Ofilius  ,igitur  et  Labeo  putant 
agi  non  posse,  etiamsi  intersit  mea  ad  me  aquam 
pervenire;  hanc  enim  actionem  locum  habere,  si  aqua 
pluvia  noceat,  non  si  non  prosit. 

90.  D.  ibid.  §  22.  —  .  .  .  si  vicinus  opus  tollat 
et  sublato  eo  aqua  naturaliter  ad  inferiorem  agrum 
perveniens  noceat,  Labeo  existimat  aquae  pluviae 
arcendae  agi  non  posse;  semper  enim  hanc  esse  ser- 
vitutem  inferiorum  praediorum,  ut  natura  profluentem 
aquam  excipiant.  plane  si  propter  id  opus  sublatum 
vehementior  aqua  profiuat  vel  corrivetur,  aquae 
pluviae  arcendae  actione  agi  posse  etiam  Labeo  con- 
fitetur. 

91.  D.  ibid.  §  23.  —  Denique  ait  condicionibus 
agrorum  quasdam  leges  esse  dictas,  ut,  quibus  agris 
magna  sint  fiumina,  liceat  mihi,  scilicet  in  agro  tuo, 
aggeres  vel  fossas  habere;  si  tamen  lex  non  sit  agro 


240    I.  ABTATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

dicta,  agri  naturam  esse  servazidam  et  semper  in- 
feriorem  superiori  servire  atque  hoc  incommodum 
naturaliter  pati  inferiorem  agrum  a  superiore  com- 
pensareque  debere  cum  alio  commodo;  sicut  enim 
omnis  pinguitudo  terrae  ad  eum  decurrit,  ita  etiam 
aquae  incommodum  ad  eum  defluere.  si  tamen  lex 
agri  non  inveniatur,  vetustatem  vicem  legis  tenere. 

92.  D.  39,  3,  2,  l.v  Paulus  libro  quadragensimo 
nono  ad  edictum  (P.  632).  —  Apud  Labeonem  pro- 
ponitur  fossa  vetus  esse  agrorum  siccandorum  causa 
nec  memoriam  extare,  quando  facta  est.  hanc  inferior 
vicinus  non  purgabat;  sic  fiebat,  ut  ex  restagnatione 
eius  aqua  fundo  nostro  noceret.  dicit  igitur  Labeo 
aquae  pluviae  arcendae  cum  inferiore  agi  posse,  ut 
aut  ipse  purgaret  aut  te  pateretur  in  pristinum 
statum  eam  redigere. 

93.  D.  ibid.  §  2.  —  Praeterea  si  in  confinio  fossa 
sit  neque  purgari  vicinus  patiatur  eam  partem  quae 
tibi  accedat,  posse  te  magis  <(in  rem  agere  quam]> 
aquae  pluviae  arcendae  Labeo  ait. 

94.  D.  ibid.  §  6.  —  Apud  Namusam  relatum  est, 
si  aqua  fluens  iter  siium  stercore  obstruxerit  et  ex 
restagnatione  superiori  agro  noceat,  posse  cum  inferiore 
agi,  ut  sinat  purgari;  hanc  enim  actionem  non  tan- 
tum  de  operibus  esse  utilem  manu  factis,  verum  etiam 
in  omnibus,  quae  non  secundum  voiuntatem  <[mutata)> 
sint.  Labeo  contra  Namusam  probat;  ait  enim  natu- 
ram  agri  ipsam  a  se  mutari  posse  et  ideo,  cum  per 
se  natura  agri  fuerit  mutata,  aequo  animo  unum- 
quemque  ferre  debere,  sive  melior  sive  deterior  eius 
condicio  facta  sit.  idcirco  et  si  terrae  motu  aut  tem- 
pestatis  magnitudine  soli  causa  mutata  sit,  neminem 
cogi  posse,  ut  sinat  in  pristinum  locum  condicionem 
redigi. 

95.  D.  ibid.  §  7.  —  Idem  Labeo  ait,  si  in  agro 
tuo  aquarum  concursus  locum  excavavit,  aquae  pluviae 
arcendae  actione  agi  non  posse  tecum  a  vicinis;  plane 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  241 

si  fossam  iure  factam  aut  cuius  memoria  non  exstat, 
agi  tecum  posse  aquae  pluyiae  arcendae^  ut  reficias. 

96.  D.  ibid.  §  8.  —  Idem  Labeo  ait,  cum  quaeri- 
tur,  an  memoria  exstet  facto  opere,  non  diem  et  con- 
sulem  ad  liquidum  exquirendum;  sed  sufficere,  si  quis 
sciat  factum  essC;  hoc  est,  si  factum  esse  non  ambi- 
gatur;  nec  utique  necesse  esse  superesse  qui  memi- 
nerint,  verum  etiam  si  qui  audierint  eos,  qui  memoria 
tenuerint. 

97.  D.  ibid.  §  9.  —  Idem  Labeo  ait,  si  vicinus 
torrentem^  averterit,  ne  aqua  ad  eum  perveniat,  et 
hoc  modo  sit  effectum,  ut  vicino  noceatur,  agi  cum 
eo  aquae  pluviae  arcendae  non  posse;  aquam  enim 
arcere  hoc  esse  curare,  ne  infiuat. 

98.  D.  39,  3,  5.  Paulus  libro  quadragensimo  nono 
ad  edictum  (P.  633).  —  Si  colonus  insciente  domino 
opus  fecerit,  ex  quo  aqua  vicino  noceat,  Labeo  respon- 
dit  colonum  interdicto  quod  vi  aut  clam  teneri,  domi- 
num  vero  fundi  aquae  pluviae  arcendae  actione,  quia 
is  solus  restituere  opus  potest;  sed  patientiam  dum- 
taxat  eum  praestare  debere,  si  ei  damni  infecti  stipu- 
latione  caveatur,  et,  si  quam  impensam  in  restitutione 
operis  fecerit,  consecuturum  a  colono  locati  actione 
[nisi  si  quis  ideo  non  putet,  quoniam  non  fuerit 
necesse  ipsum  restituere];  sed  si  iussu  domini  fecisset, 
etiam  interdicto  dominum  teneri. 

99.  D.  39,  3,  2,  10.  Paulus  1.  c.  (P.  632).  — 
. . .  Labeo  putat,  si  quis  vicino  ^in  iure^  cesserit  ius 
ei  esse  aquam  immittere,  aquae  pluviae  arcendae  eum 
agere  non  posse. 

100.  D.  39,  3,  19.  Pomponius  libro  quarto  decimo 
ad  Quintum  Mucium  (P.  269).  —  Labeo  ait,  si  patiente 
vicino  opus  faciam,  ex  quo  ei  aqua  pluvia  noceat,  non 
teneri  me  actione  aquae  pluviae  arcendae. 

101.  D.  39,  3,  2,  5.    Paulus  libro  quadragensimo 

1  Fl.  flumen  torrentem. 

Inriipr.  antehadr.  reU.  ed.  Brezner.    IL  16 


242    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lUBIS  CONSULTI 

nono  ad  edictimL  (P.  632).  —  ...  [Varus  ait:]  aggerem 
qoi  in  fundo  vicini  erat,  yis  aquae  deiecit,  per  quod 
effectum  est,  ut  aqua  pluvia  mihi  noceret.  Yarus  ait, 
si  naturalis  agger  fuit,  non  posse  me  vicinum  cogere 
aquae  pluviae  arcendae  actione^  ut  eum  reponat  yel 
reponi  sinat;  idemque  putat  et  si  manu  factus  fuit 
neque  memoria  eius  exstat;  quod  si  exstet^  putat 
aquae  pluviae  arcendae  actione  eum  teneri.  Labeo 
autem,  si  manu  factus  sit  agger,  etiamsi  memoria 
eius  exstat,  agi  non  posse'  ut  reponatur;  nam  hac 
actione  neminem  co^i  posse^  ut  vicino  prosit,  sed  ne 
noceat  aut  interpellet  facientem,  quod  iure  facere  possit. 

Communi  dividvmdo. 

102.  D.  10, 3, 4, 3.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  nono 
decimo  ad  edictum  (P.  639).  —  Sicut  . . .  ipsius  rei 
divisio  venit  in  communi  dividundo  iudicio,  ita  etiam 
praestationes  yeniunt;  et  ideo  si  quis  impensas  fecerit, 
consequatur.  sed  ^et^  si  non  cum  ipso  socio  agai^ 
sed  cum  herede  socii,  Labeo  . . .  existimat  impensas 
^a  defuncto  factas^  et  fructus  a  defuncto  perceptos 
venire 

103.  D.  10,  3, 19,  4.  Paulus  libro  sexto  ad  Sabi- 
num  (P.  1741).  —  Aquarum  iter  in  iudicium  communi 
dividundo  non  venire  Labeo  ait;  uam  aut  ipsius  fundi  est 
et  ideo  in  iudicium  non  yenit,  aut  separatum  a  fundo, 
diyisum  tamen  aut  mensura  aut  temporibus. 

104.  D.  10,  3,  6,  6.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  639^).  —  Si  quis  in  communem  locum 
mortuum  intulerit,  an  religiosum  fecerit  videndum  . .  • 
Trebatius  • . .  et  Labeo  quamquam  putant  non  esse  locum 
religiosum  factum,  tamen  putant  in  factum  agendum» 

105.  D.  ibid.  §  7.  —  Si  damni  infecti  in  solidum 
pro   aedibus   caveris,   Labeo   ait   communi   dividundo 

1   Flor,   etiamsi    memoria    eins    non   exstat^   agi  poBse. 
em.  CmacitM. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  243 

iudicium  tibi  non  esse,  cum  necesse  tibi  non  faerit  in 
solidum  cavere,  sed  sufficere  pro  parte  tua. 

Be  possessione  et  usucapime. 

106.  D.  41,  2, 1  pr.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  656).  —  Possessio  appellata 
est,  ut  •  .  Labeo  ait,  a  sedibus  quasi  positio,  quia 
naturaliter  tenetur  ab  eo  qai  ei  insistit,  quam  Graeci 
wixojifyv  dicunt. 

107.  D.  41,  2,  3, 17.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P,  658®).  —  Labeo  et  Nerva  filius 
responderunt  desinere  me  possidere  eum  locum,  quem 
flumen  aut  mare  occupaverit 

108.  D.  ibid.  §  5.  —  ...  plures  eandem  rem  in  soli- 
dum  possidere  non  possunt  . .. .  Sabinus  tamen  scribit 
eum  qui  precario  dederit  et  ipsum  possidere  et  eum 
qui  precario  acceperit.  idem  Trebatius  probabat  existi- 
mans  posse  alium  iuste,  alium  iniuste  possidere,  duos 
iniuste  vel  duos  iuste  non  posse.  quem  Labeo  repre- 
hendit,  quoniam  in  summa  possessionis  non  multum 
interest,  iuste  quis  an  iniuste  possideat. 

De  clandestina  possessione  tractat  Labeo  ad  edictum 
praetoris  D.  41,  2,  6,  1  supra  p.  129. 

109.  D.  41,  3,  32,  2.  Pomponius  libro  trigensimo 
secundo  ad  Sabinum  (P.  763*;.  —  Incertam  partem 
possidere  nemo  potest;  ideo  si  plures  sint  in  fando, 
qui  ignorent,  quotam  quisque  partem  possideat,  neud- 
nem  eorum  mera  saptilitate  possidere  Labeo  scribit. 

110.  D.  41,  2,  30,  2.  Paulas  libro  quinto  decimo 
ad  Sabinum  (P.  1870).  —  ...  cum  praetor  idcirco  in 
possessionem  rei  ^iri]>  iussit,  quod  damni  infecti  non 
promittebatur,  possessionem  invitum  dominum  amit- 
tere  Labeo  ait. 

111.  D.  41,  3,  8pr.  Paulus  libro  duodecimo  ad 
edictum  (P.  232).  —  Labeo  Neratius  responderunt  ea, 
quae  servi  peculiariter  nancti  sunt,  <^ab  infante  quoque 

16* 


244    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

et  furioso^  usucapi  posse^  quia  haec  etiam  ignorantes 
domini  usucapiunt. 

112.  D.  41,  3,  4,  7.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  673).  —  Labeo  . . .  ait,  si  res 
peculiaris  servi  mei  subrepta  sit  me  ignorante,  deinde 
eam  nanctus  sit,  videri  in  potestatem  meam  redisse. 

113.  D.  ibid.  9.  —  . . .  si  eam  rem,  quam  servns 
subripuerit,  peculiari  nomine  teneat,  non  videri  in 
potestatem  meam  reversam  Pomponius  ait;  nisi  ita 
habere  coeperimus^  quemadmodum  habuimus,  ante- 
quam  subriperetur^  aut^  cum  rescissemus,  in  peculio 
eum  habere  concessimus;  item  (idem?)  Labeo. 

De  donationibus. 

114.  D.  39,  5,  19,  1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
septuagensimo  sexto  ad  edictum  (P.  1389).  —  Labeo 
scribit  extra  causam  donationum  esse  talium  officiorum 
mercedes  ut  puta  si  tibi  adfuero,  si  satis  pro  te  dedero, 
si  qualibet  in  re  opera  vel  gratia  mea  usus  fueris. 

115.  Vat.  fr.  306.  Item  (Paulus  libro  LXXI  ad 
edictum)  (P.  796^).  —  Quaesitum,  an  et  cognata  cog- 
natae  ultra  exceptum  <(gradum^  donare  possit.  Labeo 
scribit  non  posse. 

116.  D.  39,  5, 18,  3.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
septuagensimo  primo  ad  edictum  (P.  1606).  —  Labeo 
ait,  si  quis  mihi  rem  alienam  donaverit  inque  eam 
sumptus  magnos  fecero  et  sic  mihi  evincatur,  nuUam 
mihi  actionem  contra  donatorem  competere;  plane 
de  dolo  posse  me  adversus  eum  habere  actionem,  si 
dolo  fecit. 

De  servUutUyus, 

117.  D.  8,  6, 17.  Pomponius  libro  undecimo  ex 
Variis  Lectionibus  (P.  838^).  —  Labeo  ait,  si  is,  qui 
haustum  habet,  per  tempus,  quo  servitus  amittitur, 
ierit  ad  fontem  nec  aquam  hauserit,  iter  quoque  eum 
amisisse. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABBO  245 

118.  D.  8,  3,  24.  Pomponius  libro  trigensimo 
tertio  ad  Sabinum  (P.  788).  —  Ex  meo  aquae  ductu 
Labeo  scribit  cuilibet  posse  me  vicino  commodare. 

119.  D.  8,  3, 10.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  quadra- 
gensimo  nono  ad  edictum  (P.  628).  —  Labeo  ait  talem 
seryitutepa  constitui  posse^  ut  aquam  quaerere  et  in- 
ventam  ducere  liceat;  nam  si  liceat  nondum  aedificato 
aedificio  seryitutem  constituere^  quare  non  aeque  liceat 
nondum  inventa  aqua  eandem  constituere  servitutem? 
et  si,  ut  quaerere  liceat  <[in  iure^  cedere  possumus^ 
etiam  ut  inventa  ducatur,  cedi  potest. 

De  aqua  nondum  apparente  tractat  Labeo  Pithanon 
libro  D.  8,  6,  21  supra  p.  153. 

120.  D.  8;  5,  6,  2.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  edictum  (P.  598*).  —  . . .  de  servitute,  quae  oneris 
ferendi  causa  imposita  erit,  actio  nobis  competit.  . . . 
Labeo  . . .  hanc  servitutem  non  hominem  debere,  sed 
rem;  denique  licere  domino  rem  derelinquere  scribit. 

Be  stipiUationilms. 

121.  D.  12, 1, 42, 1.  Celsus  libro  sexto  Digesto- 
rum  (P.  43).  —  Labeo  ait,  cum  decem  dari  curari 
stipulatus  sis,  ideo  non  posse  te  decem  dare  oportere 
intendere,  quia  etiam  reum  locupletiorem  dando  pro- 
missor  liberari  possit. 

cf.  D.  45,  1,  67,  1.  Ulpianus  libro  secundo  ad  edi* 
ctum  (P.  197).  —  Eum  qui  decem  dari  sibi  curari  sti- 
pulatus  sit,  non  posse  decem  petere,  quoniam  possit  pro- 
missor  reum  locupletem  dando  liberari  Labeo  ait;  idque 
et  Celsus  libro  sezto  Digestorum  refert. 

122.  D.  45, 1,  137,  7.  Venuleius  libro  primo  Sti- 
pulationum  (P.  53).  —  Si  ut  aliquid  fiat  stipulemur, 
et  usitatius  et  elegantius  esse  Labeo  ait  sic  subici 
poenam  'si  ita  factum  non  erit'.  at  cum  quid  ne  fiat 
stipulemur,   tunc   hoc   modo   'si  adversus  ea  factum 


246    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

erit';  et  cum  alia  fieri,  alia  non  fieri  eoniuncte  stipu- 
lemur,  sic  comprehendendum  ^si  non  feceris,  si  quid 
adversus  ea  feceris'. 

123.  D.  50, 16, 29-  Idem  (sc.  Paulus)  libro  sexa- 
gensimo  sexto  ad  edictum  (P.  761).  —  Goniunctionem 
. . .  nonnumquam  pro  disiunctione  accipi  Labeo  ait, 
ut  in  illa  stipulatione  ^mihi  heredique  meo  te  here- 
demque  tuum'. 

124.  Pest.  161*.  —  Mortis  causa  stipulatio  exisU- 
matur  fieri,  ut  ait  Antistius  Labeo,  quae  ita  fit,  ut 
morte  promissoris  confirmetur. 

125.  D.  45,  3,  20,  1.  Paulus  libro  quinto  decimo 
Quaestionum  (P.  1396).  —  Apud  Labeonem  ita  scrip- 
tum  est;  Filium  et  filiam  in  sua  potestate  pater  in- 
testabus  reUguit.  filia  eo  animo  fuit  semper,  ut  eodsti- 
maret  nihil  ad  se  ex  hereditate  patris  pertinere.  deinde 
frater  eius  filiam  procreavit  et  eam  infantem  reliquit 
tutores  servo  avito  eius  imperaveruntj  ut  db  eo,  cui  res 
a/vi  hereditatis  vendidermt,  stipulareim;  quanta  pecunia 
ad  eum  pervenisset.  ex  ea  stipulatione  quid  pupillae 
adquisitum  sit,  peto  rescribas. 

In  sequentibus  ut  Labeonis  responsum  legatur,  tan- 
tum  abest,  ut  haec  addantur  ^Paulus:  est  quidem  yemm 
bona  fide  possessum  servum  ex  re  eius  cui  seryit  stipu- 
lantem  possessori  adquirere;  sed  si  res,  quae  ex  heredi- 
tate  ayi  communes  fuerunt,  in  yenditionem  hereditatis 
venerunt,  non  videtur  ex  re  pupillae  totum  pretium  sti- 
pulari  ideoque  utrisque  adquirit'.  itaque  Lenel  apud 
Labeonem  371  n.  1  et  apud  Paulum  1396  verba  illa 
^apud  Labeonem  ita  scriptum  est'  non  ad  seqnentia, 
sed  ad  praecedentia  pertinere  iudicat,  quod  quominus 
verum  videatur,  obstat  vox  ^Paulus'  addita,  quae  praece- 
dentia  non  Panli  esse  aperte  docet.  sed  in  ceteris 
fragmentis  ex  Pauli  Quaestionnm  libris  in  lustiniani 
Digesta  receptis  plerumque  legitur  ^quaero  . .  .  respondi' 
(P.  1274.  1277.  1278.  1280.  1283.  1290.  1316.  1325. 
1326.  1327».  1333.  1336.  1336.  1339  aliisque  mnltis); 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  247 

nisi  illo  loco  nTisquam  nude  Paulus  laudatur.  itaque 
cum  ibi  Triboniani  manus  deprehendi  videatur,  Paulo 
anditorem  aliquem  Labeonis  verba  proposaisse  iudico, 
ut  de  Labeonis  responso  iudicium  ferret,  Tribonianum 
autem  qui  Labeonis  responsum  cum  Paulini  responsi  parte 
et  voce  ^respondi'  delevisset,  Pauli  nomen  inseruisse. 

Be  pecuma  credita. 

126.  D.  46,  3,  19.  Pomponius  libro  vicensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  686).  —  Pugitivus  meus,  cum 
pro  libero  se  gereret,  nummos  mihi  subreptos  credidit 
tibi:  obligari  te  mihi  Labeo  ait  et,  si  eum  liberum 
existimans  solveris  ei,  liberari  te  a  me;  sed  si  alii 
solvisses  iussu  eius  vel  is  ratum  habuisset,  non  liberari, 
quia  priore  casu  mei  nummi  facti  essent  et  quasi 
mihi  solutum  intellegeretur. 

127.  D.  22,  2,  2.  Pomponius  libro  tertio  ex 
Plautio  (P.  335).  —  Labeo  ait,  si  nemo  sit,  qui  a  parte 
promissoris  interpellari  traiecticiae  pecuniae  possit,  id 
ipsum  testatione  complecti  debere,  ut  pro  petitione  id 
cederet. 

De  empUone  venditione. 
Generalia  qiiaedam. 

128.  6ai.  3,  140.  —  Pretium  .  .  .  certum  esse 
debet;  nam  alioquin  si  ita  inter  nos  convenerit,  ut 
quanti  Titius  rem  aestimaverit,  tanti  sit  empta,  Labeo 
negavit  uUam  vim  hoc  negotium  habere. 

129.  D.  19, 1, 13,  23.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  935).  —  .  .  .  si  convenerit, 
cum  res  veniret,  ut  locuples  ab  emptore  reus  detur, 
ex  vendito  agi  posse,  ut  id  fiat. 

Labeonem  loqui  §  22  docet.    cf.  infra  n.  141. 

130.  D.  18,  6,  18.  Pomponius  libro  trigensimo 
primo  ad  Quintum  Mucium  (P.  307).  —  . . .  Labeo  . . . 


248    1.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBJI  lURIS  CONSULTI 

scribit  emptori  potius  nocere  quam  venditori  moraui 
adbibitam. 

131.  D.  21, 2, 51, 4.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  octo- 
gensimo  ad  edictum  (P.  1743).  —  Si  plures  mihi  in 
solidum  pro  evictione  teneantur,  deinde  post  evictionem 
cum  UDO  fuero  expertus,  si  agam  cum  ceteris,  excep- 
tione  me  esse  repellendum  Labeo  ait. 

132.  D.  19, 1, 11, 3.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tri- 
gensimo  secundo  ad  edictum  (P.  931).  —  Redhibitionem 
. . .  contineri  empti  iudicio  et  Labeo  et  Sabinus  putant. 

133.  D.  18, 1,  21.  Paulus  libro  quinto  ad  Sabi- 
num  (P.  1708).  —  Labeo  scripsit  obscuritatem  pacti 
nocere  potius  debere  venditori  qui  id  dixerit  quam 
emptori,  quia  potuit  re  integra  apertius  dicere. 

De  hereditate  vendita. 

134.  D.  10,  2,  4,  3.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  632^).  —  ...  Labeo  scribit  vendita  here- 
ditate  tabulas  testamenti  descriptas  deponi  oportere; 
heredem  enim  exemplum  debere  dare^  tabulas  yero 
authenticas  ipsum  retinere  aut  in  aede  deponere. 

De  fundo  vendito. 

135.  D.  19,  1,  42.  Paulus  libro  secundo  Quae- 
stionum  (P.  1289).  —  Si  duorum  fundorum  venditor 
separatim  de  modo  cuiusque  pronuntiaverit  et  ita 
utrumque  uno  pretio  mandpio  dederit^,  et  alteri  ali- 
quid  desit,  quamvis  in  altero  exsuperet,  forte  si  dixit 
unum  centum  iugera,  alterum  ducenta  habere^  non 
proderit  ei  quod  in  altero  ducenta  decem  inveniuntur, 
si  in  altero  decem  desint.  et  de  his  ita  apud  Labe- 
onem  relatum  est. 

136.  D.  18,  1,  34  pr.  Paulus  libro  trigensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  504).  —  Si  in  emptione  fundi 
dictum  sit  accedere  Stichum  servum  neque  intellegatur, 

1  Fl  tradiderit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  249 

quis  ex  pluribus  accesserit,  cum  de  alio  emptoF;  de 
alio  yenditor  senserit,  nihilo  minus  fundi  venditionem 
yalere  constat;  sed  Labeo  ait  eum  Sticbum  deberi 
quem  venditor  intellexerit. 

137.  D.  18,  2, 11,  1. 13  pr.  Ulpianus  libro  vicen- 
simo  octavo  ad  Sabinum  (P.2711).  —  ...  Sabinus  ait,  si 
tribus  vendentibus  duo  posteriori  addixerint,  unus  non 
admiserit  adiectionem,  huius  partem  priori,  duorum 
posteriori  emptam.  .  .  .  Gelsus  quoque  libro  octavo 
Digestorum  refert  Mucium  Brutum  Labeonem  quod 
Sabinum  existimare. 

138.  D.  18,  2, 14, 1.  Paulus  libro  quinto  ad  Sa- 
binum  (P.  1704).  —  . . .  si  emptor  alium  non  idoneum 
subiecit  eique  fundus  addictus  est,  non  video,  inquit 
(Sabinus?),  quemadmodum  priori  sit  emptus,  cum  alia 
venditio  et  vera  postea  subsecuta  sit.  sed  verum  est 
venditorem  deceptum  ex  vendito  aetionem  habere  cum 
priore  emptore,  quanti  sua  intersit  id  non  esse  factum, 
per  quam  actionem  et  fructus,  quos  prior  emptor  per- 
ceperit  et  quo  deterior  res  culpa  vel  dolo  malo  eius 
facta  sit,  recipiet  venditor.    et  ita  Labeoni  ...  placet. 

139.  D.  19, 1,  13,  24.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  985).  —  Si  inter  emptorem 
praediorum  et  venditorem  convenisset,  ut,  si  ea  prae- 
dia  emptor  heresve  eius  pluris  vendidisset,  eius  partem 
dimidiam  venditori  praestaret  et  heres  emptoris  pluris 
ea  praedia  vendidisset,  venditorem  ex  vendito  agendo 
partem  eius,  quo  pluris  vendidisset,  consecuturum. 

J)e  aedifidis  venditis, 

140.  D.  19,  1,  17,  7.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  938°).  —  Labeo  generaliter 
scribit  ea,  quae  perpetui  usus  causa  in  aedificiis  sunt, 
aedificii  esse,  quae  vero  ad  praesens,  non  esse  aedi- 
ficii;  ut  puta  fistulae  temporis  quidem  causa  positae 
non  sunt  aedium,  verum  tamen  si  perpetuo  fuerint 
positae,  aedium  sunt. 


250    I.   AETATIS  AUGQSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

141.  D.  19, 1, 13,  22.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  935).  —  . . .  ex  vendito  agendo 
consequetur  etiam  sumptus,  qui  facti  sunt  in  re  dis- 
tracta^  ut  puta  si  quid  in  aedificia  distracta  erogatum 
est;  scribit  enim  Labeo  et  Trebatius  esse  ex  rendito 
hoc  nomine  actionem. 

Be  mancipio  vendito. 

142.  D.  21,  2,  5.  Paulus  libro  trigensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  515).  —  Servi  venditor  peculium  ac- 
cessurum  dixit.  si  vicarius  evictus  sit,  nihil  prae- 
staturum  venditorem  Labeo  ait,  quia  sive  non  fuit  in 
peculio,  non  accesserit,  sive  fuerit,  iniuriam  a  iudice 
emptor  passus  est.  aliter  atque  si  nominatim  servum 
accedere  dixisset;  tunc  enim  praestare  deberet  in  pe- 
culio  eum  esse 

143?  D.  19, 1, 11, 5.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tri- 
gensimo  secundo  ad  edictum  (P.  931).  —  Si  quis 
virginem  se  emere  putasset,  cum  mulier  venisset^  et 
sciens  errare  eum  venditor  passus  sit,  redhibitionem 
quidem  ex  hac  causa  non  esse^  verum  tamen  ex  empto 
competere  actionem  ad  resolvendam  emptionem,  ut 
pretio  restituto  mulier  reddatur. 

Ulpianum  alienam  sententiam  afferre  apparet.  cum 
antea  §  3  ^Labeo  et  Sabinus'  nominentur,  eonmdem'  haec 
quoque  verba  esse  non  est  veri  dissimile.  itaque  Lenel 
P.  209  haec  proponit:  *ad  resolvendam  emptionem  ^Labeo 
et  Sabinus  putant?^'. 

144.  D.  19,  1,  13,  22.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  935).  —  Idem  (Labeo?  item?) 
et  si  in  aegri  servi  curationem  impensum  est  ante 
traditionem  aut  si  quid  in  disciplinas,  quae  verisimile 
erat  etiam  emptorem  velle  impendi.  hoc  amplius 
Labeo  ait  et  si  quid  in  funus  mortui  servi  impensum 
sit,  ex  vendito  consequi  oportere,  si  modo  sine  culpa 
venditoris  mortem  obierit. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  251 

Antea  baec  legnntur:  ^scribit  enim  Labeo  et  Treba- 
tins'.    cf.  n.  141. 

145.  Gai.  4,  58.  59.  —  Si  in  demonstratione  plus 
aut  minus  positum  sit^  nihil  in  iudicium  dedncitur,  et 
ideo  res  in  integro  manet;  et  hoc  est  quod  dicitur 
falsa  demonstratione  rem  non  perimi.  sed  sunt  qui 
putant  minus  recte  comprehendi,  ut  qui  forte  Stichum 
et  Erotem  emerit,  recte  videatur  ita  demonstrare  ^quod 
ego  de  te  hominem  Erotem  emi',  et  si  velit^  de  Sticho 
alia  formula  agat,  quia  verum  est  eum  qui  duos 
emerity  singulos  quoque  emisse;  idque  ita  maxime 
Labeoni  visum  est. 

De  equis  venditis. 

146.  D.  19,  5,  20  pr.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
trigensimo  secundo  ad  edictum  (P.  943).  —  Apud  La- 
beonem  quaeritur,  si  tibi  equos  venales  experiendos 
dedero,  ut,  si  in  triduo  displicuisaent^  redderes,  tuque 
desultor  in  his  cucurreris  et  viceris,  deinde  emere 
nolueris,  an  sit  adversus  te  ex  vendito  actio. 

Labeonis  responsum  deest;  TJlpianus  enim  haec  ad- 
dit:  ^et  puto  verius  esse  praescriptis  verbis  agendum;  nam 
inter  nos  hoc  actmn,  ut  experimentum  gratuitum  acci- 
peres,  non  ut  etiam  certares'. 

De  argento  empto. 

147.  D.  ibid.  §  2.  —  Si,  cum  emere  argentum 
velles,  vascularius  ad  te  detulerit  et  reliquerit  et,  cum 
displicuisset  tibi,  servo  tuo  referendum  dedisti  et  sine 
dolo  malo  et  culpa  tua  perierit,  vascularii  esse  detri- 
mentum,  quia  eius  quoque  causa  sit  missum.  certe 
culpam  eorum,  quibus  custodiendum  perferendumve 
dederis,  praestare  te  oportere  Labeo  ait. 

De  vase  vendito, 

148.  D.  19,  1,  6,  4.  Pomponius  libro  nono  ad 
Sabinum  (P.  555).  —  Si  vas  aliquod  mihi  vendideris 


252    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUEIS  CONSULTI 

et  dixeiis  certam  mensuram  capere  vel  certum  pondus 
habere,  ex  empto  tecum  agam^  si  minus  praestes.  sed 
si  yas  mihi  vendideris  ita,  ut  adfirmares  integrum,  si 
id  integrum  non  sit,  etiam  id,  quod  eo  nomine  per- 
diderim;  praestabis  mihi;  si  yero  non  id  actum  sit^  ut 
integrum  praestes,  dolum  malum  dumtaxat  praestare 
te  debere.  Labeo  contra  putat  et  illud  solum  obser- 
vandum;  ut  id,  nisi  in  contrarium^  actum  sit^  omni- 
modo  integrum  praestari  debeat. 

Be  dolio  empto. 

149.  D.  18,  6,  1,  2.  Ulpianus  libro  vicensimo  oc- 
tavo  ad  Sabinum  (P.  2717).  —  Si  dolium  signatum 
sit  ab  emptore,  Trebatius  ait  traditum  id  videri, 
Labeo  contra  . .;  magis  enim  ne  summutetur,  signari 
solere,  quam  ut  traditum  videatur. 

De  locaUone  conductione. 
De  saltu  pascuo  loeato, 

150.  D.  19,  2,  19,  1.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  951).  —  ...  si  saltum  pascuum 
locasti,  in  quo  herba  mala  nascebatur,  .  .  si  pecora 
vel  demortua  sunt  vel  etiam  deteriora  facta,  quod 
interest  praestabitur,  si  scisti;  si  ignorasti,  pensionem 
non  petes,  et  ita  Servio  Labeoni  . . .  placuit. 

De  villa  conducta, 

151.  D.  19,  2,  11,  4.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  947).  —  Inter  conductorem 
et  locatorem  convenerat,  ne  in  villa  urbana  faenum 
componeretur.  composuit;  deinde  servus  igne  illato 
succendit.  ait  Labeo  teneri  conductorem  ex  locato, 
quia  ipse  causam  praebuit  inferendo  contra  cont^- 
tionem^ 

1  Fl.  ut  nisi  in  contrarium  id.        2  Fl.  conductionem. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  253 

JDe  aedibus  locatis. 

152.  D.  19,  2,  19,  4.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  951).  —  Si  inquilinus  ostium 
yel  quaedam  alia  aedificio  adiecerit,  quae  actio  locum 
habeat?  .  .  .  Labeo  scripsit  competere  ex  conducto 
actionem[,  ut  ei  toUere  liceat,  sic  tamen,  ut  damni  in- 
fecti  caveat,  ne  in  aliquo  dum  aufert  deteriorem  cau- 
sam  aedium  faciat,  sed  ut  pristinam  faciem  aedibus 
reddat.] 

cf.  Pemice  11*  p.  387  n.  4. 

153.  D.  19,  2,  13,  7.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  948).  —  Exercitu  veniente 
migravit  conductor,  dein  de  hospitio  milites  fenestras 
et  cetera  sustulerunt.  si  domino  non  denuntiavit  et 
migravit,  ex  locato  tenebitur;  Labeo  autem,  si  re- 
sistere  potuit  et  non  resfitit^,  item  teneri  ait. 

Be  menstms  conductis, 

154.  D.  19,  2,  13,  8.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictnm  (P.  948).  —  Si  quis  mensuras 
conduxerit  easque  magistratus  frangi  iusserit,  si  qui- 
dem  iniquae  fuerunt,  Sabinus  distinguit,  utrum  scit 
conductor  an  non;  si  scit,  esse  ex  locato  actionem,  si 
minus,  non.  quod  si  aequae  sunt,  ita  demum  eum 
teneri,  si  culpa  eius  id  fecit  aedilis.  et  ita  Labeo  et 
Mela  scribunt. 

Be  lacco  cwrando  hcato. 

155.  D.  9,  2, 27,  35.  Ulpianus  libro  octavo  de- 
cimo  ad  edictum  (P.  625*^).  —  . . .  si  tectori  locaveris 
laccum  vino  plenum  curandum  et  ille  eum  pertudit, 
ut  vinum  sit  effusum,  Labeo  scribit  in  factum  agendum. 

De  onere  vehendo  conducto, 

156..  D.  19,  2,  13,  1.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  948).  —  Si  navicularius  onus 

1  Fh  reBistit. 


254    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEII  lURIS  CONSULTI 

Mintnrnas  yehendum  conduxerit  et,  cum  flumen  Min- 
turnense  navis  ea  subire  non  posset;  in  aliam  navem 
merces  transtulerit  eaque  navis  in  ostio  fluminis  per- 
ierit^  tenetum^  primus  navicularius?  Labeo,  si  culpa 
caret,  non  teneri  ait;  ceterum  si  vel  invi.to  domino 
fecit  vel  quo  non  debuit  tempore  aut  si  minus  idonea^ 
navi;  tunc  ex  locato  agendum. 

157.  D.  14,2,2,3.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  trigea- 
simo  quarto  ad  edictum  (P.  521).  —  Si  navis  a  piratis 
redempta  sit,  Servius  Ofilius  Labeo  omnes  conferre 
debere  aiunt;  quod  vero  praedones  abstulerint,  eum 
perdere,  cuius  fuerit^,  nec  conferendum  ei,  qui  suas 
merces  redemerit. 

De  societate. 

158.  D.  38,  1,  36.  Ulpianus  libro  undecimo  ad 
legem  luliam  et  Papiam  (P.  2026).  —  Labeo  ait 
libertatis  causa  societatem  inter  libertum  et  patronum 
factam  ipso  iure  nihil  valere  palam  esse. 

159*.  Grenfell  and  Hunt:  Greek  Papyri.  Series  II 
Oxford  1897  CVII  p.  157.  —  si  so<cietatis  nomine 
faener]>averi<^t;  nam  si  suo  nomine^,  quoniam  sor<^tis 
periculum  ad  eum  pertinu<^erit,  usuras^  ipsum  retinere 
oporte<[t.  suo  nomine>  Labeo  ita  interpretatur  ut 
societ<^a>tis  nomen  praetermittam  — 

159^  D.  17,  2,  67,  1.  Paulus  libro  trigensimo 
secundo  ad  edictam  (P.  496).  —  Si  unus  ex  sociis, 
qui  non  totorum  bonorum  socii  erant,  communem 
pecuniam  faeneraverit  usurasque  perceperit,  ita  demum 
usuras  partiri  debet,  si  societatis  nomine  faeneraverit ; 
nam  si  suo  nomine,  quoniam  sortis  periculum  ad  eum 
pertinuerit,  usuras  ipsum  retinere  oportet. 

Novorum  duorum  fragmentonmi  (cf.  n.  163*),  quae 
editores    Digestis    non    contlneri   putaverunt,    prius    ipse 

1  Fl,  idoneae.  em.  Schroeder,        2  Fl,  faerint. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  255 

repperi,  alterum  P.  Ejmeger.     in  recensendis  fragmentis 
eiusdem  amici  beneficio  photographica  tabnla  usus  sum. 

160.  D.  17,  2,  60  pr.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro 
tertio  decimo'  ad  Sabinum  (P.  585).  —  Socium,  qui 
in  eo,  quod  ex  societate  lucri  faceret^  reddendo  mo- 
ram  adhibuit,  cum  ea  pecunia  ipse  usus  sit,  usuras 
quoque  [eum]  praestare  debere  Labeo  ait,  sed  non 
quasi  usuras,  sed  quod  socii  intersit  moram  eum  non 
adhibuisse;  sed  si  aut  usus  ea  pecunia  non  sit  aut 
moram  non  fecerit,  contra  esse;  item  post  mortem 
socii  nullam  talem  aestimationem  ex  facto  heredis 
faciendam^  quia  morte  socii  dirimatur  societas. 

161.  D.  ibid.  §  1.  —  Socius  cum  resisteret  com- 
munibus  servis  yenalibus  ad  fagam  erumpentibus, 
Yulneratus  est.  impensam,  quam  in  curando  se  fecerit, 
non  consecuturum  pro  socio  actione  Labeo  ait,  quia  id 
non  in  societatem,  quamvis  propter  societatem  impen- 
sum  sit,  sicuti  si  propter  societatem  eum  heredem  quis 
instituere  desisset  aut  legatum  praetermisisset  autpatri- 
monium  suum  neglegentius  administrasset;  nam  nec 
compendium^  quod  propter  societatem  ei  contigisset, 
veniret  in  medium,  veluti  si  propter  societatem  heres 
fuisset  institutus  aut  quid  ei  donatum  esset. 

162.  D.  17,  2,  65,  1.  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  495).  —  ...  bonis  a  creditoribus 
venditis  UDius  socii  distrahi  societatem  Labeo  ait. 

163*.  Grenfell  and  Hunt  1.  c.  p.  156.  —  qui  on<era 
sustinet;  quod  si  iam  di^ssolu^to  matrimonio  societas 
distrahatur>,  iisdem  diebus  prae<^cipi  debet  qui>bus 
et  solvi  debet,  <et  ita^  Servius(?)  et  Labeo  scribunt. 

cf.  notam  ad  n.  159*  additam.  prae^cipi  debet  .  .> 
sc.  dos:  supplevit  Krueger.  signum  ante  ^et  Lab.  scr.* 
non  *a'  habendum  est,  sed  fere  B,  ita  ut  <^SE^E.  videatur 
scriptum  fuisse. 

163^  D.  17,  2,  65,  16.  Paulus  libro  trigensimo 
secundo   ad  edictum  (P.  495).  —   Si  unus   ex  sociis 


256    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERU  lURIS  CONSULTI 

maritus  sit  et  distrahatar  societas  manente  matri- 
monio;  dotem  maritus  praecipere  debet,  quia  apud 
eum  esse  debet  qui  onera  sustinet;  quod  si  iam  disso- 
luto  matrimonio  societas  distrahatur,  eadem  die  reci- 
pienda  est  dos  qua  et  solvi  debet. 

164.  D.  ibid.  §  2.  —  Si  in  rem  certam  emendam 
conducendamve  coita  sit  societas,  tunc  etiam  post 
alicuius  mortem  quidquid  lucri  detrimentive  factum 
sity  commune  esse  Labeo  ait. 

De  mandato. 

165.  D.3,5, 18,2.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  secundo 
ad  Neratium  (P.  1032).  —  Si  libero  homini,  qui  bona 
fide  mihi  serviebat,  mandem,  ut  aliquid  agat,  non 
fore  cum  eo  mandati  actionem  Labeo  ait,  quia  non 
libera  voluntate  exsequitur  rem  sibi  mandatam,  sed 
quasi  ex  necessitate  servili. 

De  furtis. 

166.  D.  47,  2,  1  pr.  Paulus  libro  trigensimo  nono 
ad  edictum  (P.  563).  —  Furtum  a  furvo,  id  est  nigro 
dictum  Labeo  ait,  quod  clam  et  obscuro  fiat  et  plernm- 
que  nocte. 

167.  Gai.  3,  183.  —  Furtorum  •  .  •  genera  Ser. 
Sulpicius  et  Masurius  Sabinus  IIII  esse  dixerunt,  mani- 
festum  et  nec  manifestum,  conceptum  et  oblatum, 
Labeo  duo,  manifestum  et  nec  manifestum;  nam  con- 
ceptum  et  oblatum  species  potius  actionis  esse  furto 
cohaerentes  quam  genera  furtorum. 

168.  D.  47;  2,  23.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2861).  —  ...  Labeo  ait,  nec 
ope  impuberis  furto  facto  <non>  teneri  eum. 

cf.  infra  n.  176. 

169.  D.  47,  2,  25  pr.  1.  Ulpianus  libro  quadra- 
gensimo  primo  ad  Sabinum  (P.  2862).  —  ...  plerique 
probant,  fundi  furti  agi  non  posse*    unde  quaeritur, 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  257 

m  quis  de  fando  vi  deiectus  sit^   an  condici  ei  possit 
qui  deiecit.     Labeo  ne^^at. 

170.  D.  10,4, 15.  Idem(sc.Pomponius)librooctavo 
decimo  ad  Sabinum  (P.  657).  —  Thensaurus  meus  in 
tvLO  fundo  est  nec  eum  pateris  me  effodere;  cum  eum 
loco  non  moveris,  furti  quidem  aut  ad  exhibendum 
eo  nomine  agere  recte  non  posse  me  Labeo  ait,  quia 
neque  possideres  eum  neque  dolo  feceris  quo  minus 
possideres,  utpote  cum  fieri  possit,  ut  nescias  eum 
thensaurum  in  tuo  fundo  esse.  non  esse  autem  in- 
iquum  iuranti  mihi  non  calumniae  causa  id  postulare 
yel  interdictum  vel  iudicium  ita  dari,  ut,  si  per  me 
non  stetit,  quo  minus  damni  infecti  tibi  operis  nomine 
caveatur,  ne  vim  facias  mihi,  quo  minus  eum  then- 
saurum  effodiam  toUam  exportem. 

De  thensauro  cf.  D.  10,  2,  22  pr.  supra  p.  231« 

171.  D.  47,  2,  50,  4.  Ulpianus  libro  trigensimo 
septimo  ad  edictum  (P.  1041*).  —  Cum  eo,  qui  pan- 
num  rubrum  ostendit  fugavitque  pecus,  ut  in  fures 
incideret,  si  quidem  dolo  malo  fecit,  futti  actio  est; 
sed  et  si  non  furti  faciendi  causa  hoc  fecit,  non  debet 
impunitus  esse  lusus  tam  perniciosus;  idcirco  Labeo 
scribit  in  factum  dandam  actionem. 

172.  D.  47,  2,  52,  11.  Ulpianus  libro  trigensimo 
^eptimo  ad  edictum  (P.  1042).  —  Apud  Labe- 
onem  relatum  est,  si  siliginario  quis  dixerit,  ut  quis- 
quis  nomine  eius  siliginem  petisset,  ei  daret,  et  qui- 
dam  ex  transeuntibus  cum  audisset,  petiit  eius  nomine 
et  accepit,  furti  actionem  adversus  eum,  qui  siM  petiU\ 
siliginario  competere,  non  mihi;  non  enim  mihi  negoti- 
um,  sed  sibi  siliginarius  gessit. 

173.  D.  13, 7, 3.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro  octavo 
decimo  ad  Sabinum  (P.  652).  —  Si  quasi  recepturus 
a  debitore  tuo  comminus  pecuniam  reddidisti  ei  pig- 
nus  isque  per  fenestram  id  misit  excepturo  eo,  quem 

1  FL  suppetet. 

lurispr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.    II.  17 


258    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEBJI  lUEIS  CONSULTI 

de  indastria  ad  id  posaerit;  Labeo  ait  furti  te  agere 
cum  debitore  posse  et  ad  exhibendum  [et,  si  agente 
te  contraria  pigneraticia  excipiat  debitor  de  pignore 
sibi  reddito,  replicabitur  de  dolo  et  fraude^  per  quam 
nec  redditum;  sed  per  fallaciam  ablatum  id  intellegitur}. 

De  arboritms  succisis. 

174.  D.  47,  7, 1.  Paulus  libro  nono  ad  Sabinum 
(P.  1803).  —  Si  furtim  arbores  caesae  sint,  et  ex 
lege  Aquilia  et  ex  duodecim  tabularum  dandam  acti- 
onem  Labeo  aii  sed  Trebatius  ita  utramque  dandam, 
ut  iudex  in  posteriore  deducat  id  quod  <^actor?)>  ex 
prima  consecutus  sit  et  reliquo  condemnet. 

cf.  I  p.  419. 

175.  D.  47,  7,  3,  5*.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
secundo  ad  Sabinum  (P.  2887).  —  Radix  . .  arboris  non 
yidetur  arboris  appellatione  contiueri,  quamvis  adhuc 
terra  contineatur,  quam  sententiam  Labeo  . .  probat. 

176.  D.  ibid.  §  6.  —  Labeo  etiam  eam  arborem 
recte  dici  putat,  quae  subversa  a  radicibus  etiam  nunc 
reponi  potest,  aut  quae  ita  translata  est,  ut  poni 
possit. 

Ad  legem  Agmliam, 

177.  D.  9,  2,  5,  2.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  613®).  —  ...  quaerimus,  si  furiosus 
damnum  dederit,  an  legis  Aquiliae  actio  sit.  .  • .  quodsi 
inpubes  id  fecerit,  Labeo  ait,  quia  furti  tenetur,  teneri 
et  Aquilia  eum. 

Ad  capiU  J. 

178.  D.  29,  5,  1,  17.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gesimo  ad  edictum  (P.  1236).  —  Occisorum  appella- 
tione  eos  contineri  Labeo  scribit,  qui  per  vim  aut 
caedem  sunt  interfecti,  ut  puta  iugulatum  strangulatum 
praecipitatumve  sa^o  vel  fuste  vel  lapide  percussum 
vel  quo  alio  telo  necatum. 


7.  M.  ANTISTIUS  LABEO  259 

179.  D.  9,2,7,5.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  614).  —  .  .  si  quis  servum  aegro- 
tum  leviter  percusserit  et  is  obierit,  .  .  Labeo  dicit 
lege  Aquilia  eum  teneri,  quia  aliud  alii  mortiferum 
esse  solet 

180.  D.  9,  2,  9pr.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  614'').  —  .  •  si  obstetrix  medicamen- 
tum  dederit  et  inde  mulier  perierit,  Labeo  distinguit, 
ut,  si  quidem  suis  manibus  supposuit,  videatur  occi- 
disse;  sin  vero  dedit,  ut  sibi  mulier  offerret,  in  factum 
actionem  dandam. 

181.  D.  9,  2,  23,  4.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  616^).  —  .  • .  si  servus,  qui  magnas 
fraudes  in  meis  rationibus  commiserat,  fuerit  occisus, 
de  quo  quaestionem  habere  destinaveram,  ut  fraudium 
participes  eruerentur,  . .  Labeo  scribit  tanti  aestiman- 
dum,  quanti  mea  intererat  fraudes  [servi]  per  eum 
commissas  detegi,  non  quanti  noxa  eius  servi  valeat. 

182.  D.  9,  2,  2,  2.  Gaius  libro  septimo  ad  edic- 
tum  provinciale  (P.  183).  —  .  .  .  an  sues  pecudum 
appellatione  continentur,  quaeritur,  et  .  .  Labeoni 
placet  contineri. 

Ad  capuit  IIL 

183.  D.  9,  2,  29,  3.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  625^).  —  Labeo  scribit,  si,  cum  vi 
ventorum  navis  impulsa  esset  in  funes  anchorarum 
alterius  et  nautae  funes  praecidissent,  si  nullo  alio 
modo  nisi  praecisis  funibus  explicare  se  potuit,  nul- 
lam  actionem  dandam.  idemque  Labeo  et  Proculus 
et  circa  retia  piscatorum,  in  quae  navis  piscatorum 
inciderat,  aestimarunt.  [plane  si  culpa  nautarum  id 
factum  esset,  lege  Aquilia  agendum.]  sed  ubi  damni 
iniuria  agitur  ob  retia,  non  piscium,  qui  ideo  capti 
non  sunt,  fieri  aestimationem ,  cum  incertum  fuerit, 
an  caperentur.  idemque  et  in  venatoribus  et  in  aucupi- 
bus  probandum. 

17* 


260    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Be  condidione. 

184.  D.  12,5,4,3.  Ulpianus  libro  vicensimo  sexto 
ad  edictum  (P.  773**).  —  .  .  quod  meretrici  datur, 
repeti  non  potest,  ut  Labeo  et  Marcellus  scribunt,  sed 
nova  ratione,  non  ea,  quod  utriusque  turpitudo  ver- 
satur,  sed  solius  dantis:  illam  enim  turpiter  facere, 
quod  sit  meretrix,  non  turpiter  accipere,  cum  sit 
meretrix. 

De  facti  et  iuris  ignorantia. 

185.  D.  22,  6,  9,  2.  3.  Paulus  libro  singulari  de 
iuris  et  facti  ignorantia  (P.  908).  —  .  .  facti  igno- 
rantia  ita  demum  cuique  non  nocet,  si  non  ei  summa 
neglegentia  obiciatur  . . .  et  . .  Labeo  definit  scientiam 
neque  curiosissimi  neque  neglegentissimi  hominis  ac- 
cipiendam,  yerum  eius,  qui  cum  eam  rem  curet\ 
diligenter  inquirendo  notam  habere  possit.  sed  iuris 
ignorantiam  non  prodesse  Labeo  ita  accipiendum 
existimat,  si  iuris  consulti  copiam  haberet  vel  sua 
prudentia  instructus  sit,  ut,  cui  facile  sit  scire,  ei 
detrimento  sit  iuris  ignorantia^  cui  non  facile  sit 
scire,  ei  detrimento  non  sit.^ 

De  iuris  dictione. 

186.  D.  2, 1,  6.  Paulus  libro  secundo  ad  edictum 
(P.  96).  —  . .  •  si  is,  qui  mandavit  iurisdictionem,  de- 
cesserit,  antequam  res  ab  eo,  cui  mandata  est  iuris- 
dictio,  geri  coeperit,  solvi  mandatum  Labeo  ait,  sicut 
in  reliquis  causis. 

De  calatis  comitiis. 

187.  Gell.  15,  27, 1.  2.  -  Li  libro  Laelii  Felicis 
ad  Q.  Mucium  primo  scriptum  est,  Labeonem  scribere, 
calata  comitia  esse^  quae  pro  conlegio  pontificum 
habentur  aut  regis  aut  flaminum  inaugurandorum 
causa.    eorum  autem  alia  esse  curiata,  alia  centuriata: 

1  Fl.  ut. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  261 

curiata  per  lictorem  curiatum  calari,  id  est  convocari^ 
centuriata  per  cornicinem. 

Hoc  fragmentum  fortasse  iuris  pontificii  libris  (supra 
p.  74  sqq.)  adtribuendum  erat. 

? 

188.  Fest.  p.  253^  —  <Pube  prae>8ent<i  est  po- 
pulo  praesente,  tftyi/svSoxi^x&gy  ab  <his  qui  puberes 
sunty  omnem  populum  signifi>can<8 ]> 

Reitzenstein  1.  c.  p.  54. 


Denique  praeter  propositas  sententias  alias  quoque 
in  lustiniani  Digesta  sine  auctoris  nomine  receptas  Labeoni 
tribuere  fortasse  licet.  huius  generis  A.  Pemice  in  tractatu, 
qui  est  de  Ulpiano  scriptore  (Sitzungsberichte  der  Akad.  d. 
Wissensch.  Berlin  1885  S.  477,  3;  480,4;  481,  1;  482,4) 
has  esse  iudicat:  D.  2,13,4,  3;  21,2, 11  pr.;  43,  19,  1,  12 
(propter  1.  3  pr.);  44,  4,  4,  4. 

Qui  Labeonem  de  fastis  (Wissowa  de  Macrobii  Satur- 
naliorum  fontibus  1880  p.  28  sq.  cf.  Kahl:  Philol.  Suppl. 
V  728),  ad  legem  luliam  et  Papiam  Poppaeam  (Pemice 
I  66  sq.,  Karlowa  I  683,  Joers  Realencycl.  p.  2561)  vel  ad 
legem  luliam  de  adulteriis  scripsisse  (Joers  1.  c.)  dicunt, 
eomm  coniecturae  idoneis  fundamentis  carent,  neque  est, 
quod  quae  Macrob.  sat.  1,  16,  29  et  Lyd.  de  mens.  4,  20 
legantur,  cum  Wissowa  1.  c.  Comelio  abiudicemus  An- 
tistioque  tribuamus. 


8.   a  ATEIUS  L.  F.  L.  N.  CAPITO 

avo  centurione  SuUano,  patre  praetorio,  non  C.  Ateio 
(I2j69),  a.  737/17  Octaviani  iussu  ludomm  saecularium 
leges  composuit,  a.  758/5  cos.  sufif.,  inde  ex  a.  766/13 
usque  ad  decessum  a.  775/22  curator  aquarum. 


262    I.  AETATIS  ATOUSTI  BT  TXBERH  lURIS  C0N8ULTI 

Auli  Ofilii  (1330)  auditor  (Pomponius  §47),  'hu- 
mani  divinique  inris  sciens'  (Tac.  ann.  3,  70),  ^pontificii 
iuris  inter  primos  peritus'  (Macrob.  Sat.  7,  13, 11)  ^prin- 
cipem  in  civitate  locum  studiis  civilibus  adsecutus'  est 
(Tac.  ann.  3,  75). 

Quo  officio  ille  per  decennium  fere  vir  consularis 
functus  est  curatoris  aquarum,  de  eo  pauca  in  menooriam 
revocare  non  alienum  a  re  puto.  aquis  urbis  Bomae 
Marci  Agrippae  et  Octaviani  Augusti  cura  et  restitutis 
et  amplificatis  denique  a.  743/11  officium  illud  ordinarium 
constitutum  est  ^ad  usum,  tum  ad  salubritatem  atque 
etiam  securitatem  urbis  pertinens,  administratum  per  prin- 
cipes  semper  civitatis  nostrae  yiros'  (Frontin.  c.  1).  post 
M.  Agrippam  ^qui  operum  suorum  et  munerum  yelut  per- 
petuus  curator  fuit^,  cum  primus  curatorum  qui  ez  con- 
sensu  senatus  a  Caesare  Augusto  nominabantur  (ibid. 
c.  100),  Messala  Corvinus  fuisset,  successit  Planco  et  Silio 
cos.  Ateius  Capito  (c.  99.  102).  post  Capitonem  alii 
iuris  consulto  inlustri  curatoris  ofQcium  mandatum  est, 
M.  Cocceio  Nervae,  divi  Nervae  avo,  secundo  Capitonis 
successorL  Capitoni  enim  successit  a.  775/22  Tarius  Bufus, 
Rufo  a.  777/24  Nerva  (c.  102).  adiutores  habebant  cura- 
tores  aquarum  binos  yiros  senatorios,  —  Messalae  Cor- 
yini  adiutores  erant  Postumius  Sulpicius  praetorius  et 
Lucius  Cominius  pedarius  (c.  99);  Capitonis  adiutores 
noti  non  sunt,  —  praeterea  architectos  scribas  librarios 
accensos  praeconesque  et,  cum  eius  rei  causa  extra  urbem 
erant,  lictores  et  seryos  publicos  (c.  100). 

Cuius  officii  maxima  pars  tutela  operum  contine- 
batur  (c.  17.  75.  87.  103.  110).  de  iure  ducendae  aquae 
obseryandum  erat,  ne  quis  sine  litteris  Caesaris,  id  est  ne 
quis  aquam  publicam  non  impetratam  neye  quis  amplius 
quam  impetrayioset,  duceret  (c.  103).  de  iis  quae  contra 
leges  senatusye  consulta  facta  erant,  curator  iudicabat 
cognoscebatque  (c.  127);  itaque  iudiciis  yacabat  priyatis 
publicisque  (c.  101).  de  Capitoms  in  aquis  admini- 
strandis  cura  id  tantum  traditum  est,  quod  ipse  scripsit. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  263 

Frontinus  c.  97  rettulit:  etiam  postqnam  res  ad  cura- 
tores  transiisset  sab  Angnsto  (ergo  Capitone  ipso  qnoque 
caratore),  circum  mazimnm  ne  diebns  qnidem  Indomm 
oircensimn  irrigari  nisi  aedilinm  ant  censomm  permissn. 

Tacitns  de  anno  768/15  haec  refert  (l,  76. 79):  *eodem 
anno  continnis  imbribns  anctns  Tiberis  plana  nrbis  stagna- 
yerat;  relabentem  secnta  est  aedificiomm  et  hominnm 
strages.  igitnr  censuit  Asinins  Gallns,  nt  libri  Sibyllini 
adirentnr.  rennit  Tiberins  perinde  divina  humanaqne 
obtegens;  sed  remedinm  coercendi  flnminis  Ateio  Capitoni 
et  L.  Arruntio  mandatum^.  ^actum  deinde  in  senatn  ab 
Armntio  et  Ateio,  an  ob  moderandas  Tiberis  exnndationes 
verterentnr  flnmina  et  lacns,  per  qnos  angescit,  anditae- 
qne  municipiorom  et  coloniamm  legationes,  orantibns 
Florentinis,  ne  Clanis  solito  alveo  demotus  in  anmem 
Axnnm  transferretnr  idque  ipsis  pemiciem  adferret.  con- 
gmentia  his  Interamnates  dissemere;  pessum  itnros  fecnn- 
dissimos  Italiae  campos,  si  amnis  Nar  (id  enim  parabatnr) 
in  rivos  didnctns  snperstagnavisset.  nec  Beatini  silebant, 
Velinnm  lacnm,  qua  in  Narem  effonditur,  obstmi  re- 
(snsantes,  quippe  in  adiacentia  emptumm.  optume  rebus 
mortalium  eonsulnisse  naturam,  quae  sua  ora  flnminibus, 
suos  cursus,  utque  originem  ita  fines  dederit.  spectandas 
etiam  religiones  maiomm,  qui  sacra  et  Incos  et  aras 
patriis  amnibus  dicayerint.  quin  ipsum  Tiberim  nolle 
prorsus  accolis  fluviis  orbatum  minore  gloria  flnere.  seu 
preces  coloniamm  seu  dif&cultas  operum  sive  superstitio 
valnit,  ut  in  sententiam  Cn.  Pisonis  concederetur,  qui  nil 
mutandum  censuerat'. 

lisdem  fortasse  illis,  de  quibus  Tacitus  narrat,  con- 
tinuis  imbribns  Labeoni  occasio  data  est  respondendi  vel 
scribendi  de  aediflcio  collapso  (D.  19,  2,  57).  cf.  supra 
p.  64  et  p.  215. 


De  Labeone  et  Capitone  disserens  Tacitus  ann.  3,  75 
ait:  ^illa  aetas  duo  pacis  decora  simul  tulit  . . .  Capitonis 


264    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

obseqiiium  dommantibns  magis  probabatur^.  alio  loco, 
ubi  de  maiestatis  qnibusdam  reis  narrat  (3,  70),  vel  ita 
iudicat:  ^Capito  insignitior  infamia  fnit,  quod  humani 
divinique  iuris  sciens  egregium  publicum  et  bonas  domi 
artes  dehonestayit^.  quae  de  Capitonis  servili  ingenio 
ferimtur,  duo  sunt,  quorum  alterum  a  Suetonio  (de 
gramm.  22)  narratur.  M.  enim  Fomponius  Marcellas 
*cum  ex  oratione  Tiberium  reprehendisset,  affirmante  Ateio 
Capitone,  et  esse  illud  latinum,  et  si  non  esset,  futurum 
certe  iam  inde:  ^mentitur',  inquit,  ^Capito:  tu  enim,  Caesar, 
civitatem  dare  potes  hominibus,  verbo  non  potes'.  idem 
narrat  Dio  Cass.  57,  17.  at  Pomponium  illum  Marcellum 
^sermonis  latini  exactorem  molestissimum'  Suetonius  no- 
minat,  et  quanta  cura  Tiberius  peregrinas  voces  reiecerit, 
idem  Suetonius  Tib.  71  narrat:  ^sermone  graeco  . .  .  abs- 
tinuit  maxime  in  senatu,  adeo  quidem  ut  monopolium 
nominaturus  veniam  prius  postularet,  quod  sibi  verbo 
peregrino  utendum  esset;  atque  etiam  cum  in  quodam 
decreto  patrum  ifipiTifia  recitaretur,  commutandam  cen- 
suit  vocem  et  pro  peregrina  nostratem  requirendam, 
aut  si  non  reperiretur,  vel  pluribus  et  per  ambitum  ver'- 
borum  rem  enuntiandam'.  cf.  Dio  Cass.  57,  15.  alterum 
Tacitus  ann.  3,  70  refert:  ^L.  Enninm  equitem  Romanum, 
maiestatis  postulatum,  quod  effigiem  principis  promiscum 
ad  usum  argenti  vertisset,  recipi  Caesar  inter  reos  vetuit, 
palam  aspemante  Ateio  Capitone  quasi  per  libertatem;  non 
enim  debere  eripi  patribus  vim  statuendi  neque  tantum 
maleficium  impune  habendum^.  sed  equitis  insolentiam  a 
Tiberio  contemptam  nihilominus  extraordinaria  poena  a 
senatu  coerceri  debere  (Mommsen:  Abrifs  des  rQm.  Staats- 
rechts  S.  234)  Capito  iure  potuit  existimare. 

Respondendi  munere  Capitonem  functum  esse  negari 
non  potest,  praesertim  cum  ius  ex  principis  auctoritate 
respondendi,  de  quo  Pomponius  §  49  disserit,  inter  pri- 
mos  illi  tributum  esse  necesse  sit.  ac  non  tam  de  privato 
quam  de  publico  iure  eum  respondisse  licet  conicere. 

Fomponius,  ubi  Labeonem  et  Capitonem  alterum  cum 


8.   C.  ATEIUS  CAPITO  265 

ftltero  confert  (§  47),  haec  ait:  ^hi  duo  primnm  yeluti  di- 
yersas  sectas  fecerunt;  nam  Ateius  in  his  quae  ei  tradita 
fuerant,  perseyerabat,  Labeo  . . .  plurima  innoyare  instituit^. 
quid  ille  in  epistula  de  ingenio  Labeonis  post  mortem 
eius  iudicayerit,  supra  p.  11  relatum  est.  Schanz  (Fhilol. 
yol.  42  p.  316)  Capitonem  in  anomalistis  numerat,  sed 
non  alia  ratione  nisi  qua  Lal^eonem  analogistam  fuisse 
iudicat  (y.  supra  p.  25).  ^Tr&fe  dies  fUr  Labeo  selbst 
zu,  so  wUssten  wir  doch  noch  nicht,  wie  Capito  dachte'. 
Pemice  Encycl.  151  n.  3.    cf.  Joers  1.  c.  p.  1909. 

Quid  Capito  in  iure  priyato  praestiterit,  quamquam 
Gellius  10,  20,  2  eum  ^publici  priyatique  iuris  peritissi- 
mum'  praedicat,  nescimus;  ne  id  quidem  aut  memoriae 
proditum  est  aut  coniectura  probabili  statui  potest,  num 
omnino  de  eo  iure  scripserit.  neque  magis  constat,  num 
disciplinarum  illarum  originem  a  Labeone  et  Capitone 
ducentium  dissensus  ad  ius  inprimis  priyatum  pertinuerit. 
cuius  dissensus  fundamentum  ac  principium  etsi  adhuc 
nondum  cognitum  est,  illud  tamen  apparet,  Capitonem  ius 
publicum  summo  studio  coluisse  et  in  restituenda  re  pubUca 
Octayiani  Augusti  adiutorem  fuisse  utilissimum. 

In  libris  quos  composnit,  Catonis  et  Originibus 
(Macrob.  Sat.  14,  1,  5)  et  iuris  ciyilis  commentariis  (Fest. 
p.  164**.  157*  cf.  I  p.  20),  Varronis  epistolicis  quaesti- 
onibus  (Gell.  14,  8,  2),  Tironis  Tullii,  M.  Ciceronis  liberti 
Gell.  4,  10,  6),  Tuberonis  de  officio  senatorio  libris 
Gell.  14,  7,  13  cf.  I  p.  367)  usus  est  perstrinxit  prae- 
terea  Ateium  Philologum  libertinum  Athenis  natum  (Suet. 
de  gramm.  10).  in  quaestione  augurali  auctoritatem  se- 
cutus  est  P.  Seryilii  auguris  (Fest.  p.  351*).  illustrayit 
yeterum  mores,  ex  gr.  de  usu  anuli  (Macrob.  sat.  7,  13, 
11  sqq.),  attulit  pontificum  decretum  Tib.  Coruncanio  ponti- 
fice  maximo  propositum  (Gell.  4,  6, 10),  decretum  aedilium 
plebis  bello  Punico  primo  Fabio  Licino  et  Otacilio  Crasso 
consulibus  in  Appii  Caeci  filiam  ob  yerba  eius  improba 
6t  inciyilia  (Geli.  10,  6,  2 — 4),  decretum  C.  Fannio  et 
M.  Yalerio  Messalla  consulibus  (a.  592/162)  de  iis  factum, 


l 


266    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

qui  Indis  Megalensibiis  antiquo  ritu  ^mutitarent'  (Gtell,  2, 
24,  21),  decretum  tribunorum  in  caasa  Auli  Hostilii 
Mancini  aedilis  curtdis,  qui  cum  in  aedes  Maniliae  mere- 
tricis  vi  irrumperet,  lapidibus  depulsus  erat,  gravitatis 
antiquae  plenum  (Gell.  4,  14,  1 — 6),  aliaque  quae  yiri 
mentem  satis  indicent. 

Fortasse  Pomponii  illa  yerba  indolem  Capitonis  illu- 
sirantia  ^in  his  quae  ei  tradita  fuerant  perseverabat'  a 
Triboniano  mutata  sunt^  ut  potius  sic  scriptum  fuisse 
putemus:  Mn  bis  quae  a  maioribus  tradita  fuerant^ 
certe  quae  Octayianus  Augustus  in  rebus  gestis  c.  8  ait: 
^Legibus  noyi^s  latis  complura  e^xempla  maiorum  exo- 
lescentia  iam  ex  nost<^ro  usu  reduxi  et  ipse^  multarum 
rer^um  exe^mpla  imitanda  pos^teris  tradidiy,  adiutoris 
quoque  studia  declarare  iudico. 

Capitonem  a  posterioribus  iuris  consultis  rarissime 
laudari  constat:  unus  Proculus  sententiam  eius  affert 
(D.  8,  2,  13,  1).  sed  baec  res  satis  mira  non  eo  expli- 
cari  potest,  quod  Ateius  Pomponio  teste  in  his  perseyera- 
yerit,  ^quae  [ei]  tradita  fuerant^  (Krueger  p.  146),  sed  eo, 
quod  de  pablico  inprimis  iure  scripsit  a  iuris  consultis 
tractari  paulatim  desito  —  nemo  certe,  quantum  seimus, 
post  Capitonem  de  iure  pontificio  yel  de  officio  senatorio 
scripsit  nisi  de  hoc  Titius  Aristo,  —  et  a  Triboniana  in 
conficiendis  Digestis  prorsus  neglecto.    cf.  Earlowa  I  685. 

Denique  Pomponius  §§  48.  51.  53  haee  tradit:  ^Ateio 
Capitoni  Massurius  Sabinus  successit'.  ^buic  successit 
Gaius  Cassius  Longinus'.  ^Cassio  Caelius  Sabinus  suc- 
cessit,  .  .  .  Caelio  Sabino  Priscus  layolenus,  . .  .  lavoleno 
Prisco  Aburnius  Valens  et  Tuscianus,  item  Salvius  lulianus'. 

I.   Besponsa. 

Unum  tantum  responsum  seryatum  eet. 

D.  8,  2,  13,  1.  Proculus  libro  secundo  Epistu- 
larum.  —  Parietem  communem  incrustare  licet  secun- 
dum  Capitonis  sententiam. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  267 

Quae  seqnuntur  ^sicut  lieet  mihi  pretioeissimas  pic- 
tnras  faabere  in  pariete  e<Hnmuni;  cetemm  si  demolitus 
sit  yieinna  et  ez  stipulatn  actione  damni  infecti  agatnr, 
non  plttris  quam  vulgaria  teetoria  aestimari  debent'  non 
Capitonis  sunt,  sed  Proculi. 

Alterum  Capitonis  responsum  extaret,  si  Leni^  recte 
coniceret,  D.  24,  3,  44  pro  ^Cato'  potias  ^Capito'  legendam 
esse.  Paulus  enim  libro  quinto  Quaestionum  P.  1333  baec 
ait:  ^Si  socer  a  genero  heres  institutus  adierit  hereditatem, 
quandoque  mortuo  patre  cum  herede  eius  filiam  de  dote 
acturam  Nerva  et  Cato  responderunt,  ut  est  relatum 
apud  Sextum  Fomponium' Digestorum  ab  Aristone  libro 
quinto'.  at  Paulus,  cuius  verba  referuntur,  Catonem 
eiiam  libris  ad  Sabinmn  laudat  (D.  45,  1,  4,  1). 

II.  Decretum  consulis. 

D.  23,  2,  28.  Marcianus  libro  decimo  Institu- 
tionum  (P.  143).  —  Invitam  libertam  uxorem  ducere 
patronus  non  potest; 

D.  23,  2;  29.  Ulpianus  libro  tertio  ad  legem 
luliam  et  Papiam  (P.  1990®).  —  quod  et  Ateius  Capito 
consulatu  suo  fertur  decrevisse.  [hoc  tamen  ita  obser- 
yandum  est,  uisi  patronus  ideo  eam  manumisit,  ut 
uxorem  eam  ducat.] 

Tribonianus  duo  fragmenta  coniunxit  inter  se  aliena. 
^UIpian  hatte  von  Freigelassenen  ge^rochen,  die  mit 
ihrem  Patrone  yerheirathei  sind^  und  war  dann  auf  die 
Verlobten  Ubergegangen.  Die  verheirathete  Freigelassene 
kann  sich  nicht  frei  scheiden,  die  verlobte  darf  dagegen 
zurtlcktreten;  nur  nicht,  wenn  sie  zum  Zwecke  der  Ehe 
freigelassen  worden  ist:  dann  ist  ihr  jede  andere  Ehe 
als  die  mit  dem  Patrone  yerboten'  Pemice  m  S.  310. 

Capito  igitur  non  decreyit:  ^invitam  libertam  uxo- 
rem  ducere  patronum  non  posse'  (P.  2),  sed  potius  liber- 
tam  patrono  sponsam  nuntium  mittere  posse.  hoc  de- 
cretum  a.  758/5  factum  esse  apparet,  lege  Aelia  Sentia 


268    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

iam  lata.  qua  lege  minorem  triginta  annorum  ancillam 
manumittendi  iusta  causa  ezistimabatur,  si  matrimonii 
cansa  mannmitteretur.  Gai.  1, 19.  itaque  quam  litem  Ca- 
pito  consnl  illo  decreto  diremit,  ea  inter  patronum  et 
libertam  non  matrimonii  causa  mannmissam  orta  erat. 
quod  decretum  videtur  ins  fecisse.  certe  notabilia  con- 
sulum  decreta  coUecta  esse  Pomponius  docet  (D.  29,  2,  99). 
cf.  infra  apud  Aristonem. 


in.  De  iure  pontificio  libri. 

Non  minus  qnam  septem  libros  scripsit.  de  Labe- 
onis  eiusdem  argumenti  libris  y.  supra  p.  74  sqq.  homm 
operum  propriam  indolem  accuratius  definire  non  licet. 
Capito  fortasse  libros  composuit  postquam  Octavianus 
Augustus  pontifez  maximus  factus  est,  id  est  post  a.  742/1 2. 
Joers  Bealencycl.  11  p.  1908  ait:  ^Es  ist  nicht  uudenkbar, 
dass  Capito  seine  Studien  bis  auf  die  Urquelle,  das  ponti- 
ficale  Arcbiv,  ausgedebnt  hat'.  Octaviani  ipsius  aetate 
Capitonis  libris  usus  est  Verrius  Flaccus. 

Fraeter  ea  fragmenta,  qnae  Capitoni  disert^  attri- 
buuntur,  alia  non  pauca  apud  Festum  extantia  eiusdem 
operis  esse  B.  Eeitzenstein  illo  quem  supra  p.  5  lau- 
davimus  libro  sagacissime  docuit,  cuius  argumentationes 
paucis  adumbrare  liceat.  C.  0.  Mueller  cnm  rectissime 
animadvertisset  in  omnibns  fere  litteris  Festiani  libri 
binas  intemosci  partes,  quamm  in  alteris  iisdemque  ma- 
ioribus  lemmata  secundum  primam  ac  secundam  vel  ter- 
tiam  quoque  litteram  inter  se  excipiant,  in  alteris  secunda 
ac  tertia  neglegantur,  posteriores  partes  non  Yerrio  auc- 
tori,  sed  Festo  assignavit.  cui  quoniam  quidam  viri  docti 
plus  minusve  adstipulati  snnt,  Eeitzenstein  primo  illo* 
ram  sententias  luculentis  argumentis  impuguat  (p.  7 — 22), 
deinde  cum  quibusdam  glossaram  ordinibus  inter  se  com- 
paratis  Hertz  Sinnio  Capitoni,  Mercklin  Varroni  sna  re- 
stitnerint,  ipse  qnoque  eiusmodi  certos  ordines  complexns 
primo  quidem  hoc  comprobat  (p.  28):  ^Wo  immer  —  in 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  269 

den  ^ersten*  wie  in  den  *zweiten  Theilen'  —  gleichartige 
Glossen  in  unmittelbarer  Verbindung  stehen,  darf  man 
ftir  sie  Yon  vomherein  eine  gemeinsame  Qnelle  annehmen'; 
deinde  cmn  appareat  snb  diversis  lemmatis  easdem  yel 
similes  glossas  afferri  idque  ita  subinde,  ut  lectores  ab 
altera  ad  alteram  remittantur,  haec  declarat  (p.  40): 
^Mag  auch  bei  einzehien  der  angefdhrten  Glossen-Gruppen 
die  'Obereinstimmung  durch  Zufall  entstanden  sein,  ihre 
grosse  Anzahl  iSsst  sich  nur  durch  ein  bewusstes  Be- 
streben  des  Verrius  erklSlren,  innerhalb  der  einzelnen  Buch- 
staben  die  m5glichste  VollstSndigkeit  zu  erreichen  und 
lieber  dieselben  Angaben  an  yerschiedenen  Stellen  zu 
wiederholen,  als  den  nachschlagenden  Leser  auf  einen 
andem  Band  zu  verweisen  —  ein  Bestreben,  welches  in 
dem  Buchwesen  der  Alten  seine  Erkl&rung  findet.  . .  .  M5g- 
lich,  dass  er  oft  aus  dem  GedSchtniss  hinzufdgte,  was  er 
frUher  unter  einem  andem  Lemma  schon  angeftlhrt  hatte. 
Am  einfachsten  ist  es  jedenfalls  bei  der  Mehrzahl  der 
bisher  erw&hnten  Stellen  anzunehmen,  dass  Verrius  ftLr 
yerschiedene  Buchstaben  zugleich  seine  Aufzeichnungen 
machte'.  ad  summam  autem  apparet,  id  quod  ille  iam 
p.  22  dicit:  ^Die  einzehien  Glossen  .  • .  bezeichnen  oder 
yerraten  sich  tiberaus  oft  als  AusztLge  aus  zusammen- 
h&ngenden  Darstellungen,  welche  nach  einzelnen  Stich- 
w5rtem  mehr  oder  minder  geschickt  zerlegt  und  in  die 
verschiedenen  Theile  des  Lexikons  ebgereiht  sind'. 

Quae  ita  de  prioribus  maxime  partibns  erata  sunt, 
ea  glossarum  ordinibus  tum  discerptis  tum  inter  se  col- 
latis  de  posterioribus  explicantur.  ac  prooemii  quasi 
loco  haec  praemittuntur  (p.  41):  ^Dass  der  Verlauf  der 
^zweiten  Theile'  in  den  verschiedenen  Buchstaben  auf- 
fallend  gleichartig  ist,  tritt  schon  in  der  tl^bersicht, 
welche  Mueller  S.  XVII— XXVIU  giebt,  zu  Tage.  Nicht 
weit  entfemt  von  dem  Eingang  derselben  steht  in  den 
meisten  Buchstaben  eine  Gmppe  Catonischer  Glossen,  in 
manchen  auch  zwei  getrennte  Grappen,  im  n9.ch8ten  Zu- 
sammenhang    mit  ihnen    oft   Glossen   zu    den  scenischen 


270    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUEIS  CONSULTI 

Dichtem;  es  folgen  Angafoen  tLfoer  das  5ffentliche  und 
^ivate  Lefoen  in  der  alteren  Zeit;  den  Schluss  foilden 
Anfdhrangen  aas  Yeranius,  Antistiiis  Lafoeo  nnd  dem 
Angar  Messala,  welche  Fragen  des  SacralFechts  foe^ 
handel&'. 

Deinde  ille  tres  ordines  glossarom  ad  naptialem  ritum 
pertiaentium,  qaae  in  posteriorifoas  partifoas  litteraram  P, 
B,  0  eaedemqae  onmes  post  verfoa  ex  Gatcme  et  yestofr- 
tiorifoas  poetis  scenicis  petita  leguntur,  comprehendit  iisqoe 
quae  praecedunt  et  quae  sequantar  respectis  (p.  41 — 44) 
haec  constituit  (p.  44):  ^Die  Quelle  des  Yerrius  ging 
von  einer  Scheidung  der  verschiedenen  Arten  der  feriae 
zu  der  Darstellung  der  Hochzeitsgefor&uche  tlfoer  . . .'  quae 
proxime  sequuntur,  ad  ipsom  Capitonem  pertinent  (p.  45): 
^Unmittelfoar  darauf  folgen  in  den  Buchstafoen  C,  F,  F 
und  M  Angafoen  tLfoer  die  flamines. ...  Im  Bochstafoen  M 
folgt  unter  dem  Worte  Mundus  eine  Angafoe  Ufoer  die 
dies  religiosi,  an  welchen  nach  altem  Herkommen  keia 
Qffentliches  Geschaft  voUzogen  werden  dorfte,  und  an* 
schliessend  hieran  die  Glossen  Mos  und  Municipalia  sacra. 
Der  ersteren  entsprechen  im  Buchstafoen  B  unmittelfoar 
nach  den  Bemerkungen  tlfoer  die  Hochzeitsgefor&uche  die 
Glossen  Bitus,  Beceptus  mos  und,  mit  ihnen  eng  yer- 
foanden,  Beligiosi'.  p.  46 :  ^  . .  entspricht  die  Glosse  Moni- 
cipalia  sacra  der  im  Buchstafoen  P  in  derselfoen  Beihen- 
folge  foegegnenden  Angafoe  Ufoer  die  Pufolica  sacra. . . .' 

^Zwischen  den  Glossen  Palatualis  flamen  und  Pufo- 
lica  sacra  steht  zunftchst  unter  dem  Wort  Portenta  eine 
allgemeine  Bemerkung  tLfoer  die  Benennung  der  Yorzeichen. 
Dann  werden  einzelne  Arten  der  portenta  aufgefUhrt, 
zunftchst  drei  yerschiedene  Arten  der  Blitze,  Postulatoria, 
Pestifera  und  Peremptalia  falgura,  hierauf  unter  dem 
Worte  Pullus  lovis  eine  Bemerkung  Hfoer  den  vom  Blitz 
getroffenen  Q.  Fafoius.  Es  folgt  die  Glosse  Peregrinus 
ager,  welche  sich  efoenfalls  auf  sacrale  Bestimmungen 
foezieht.  Im  Buehstafoen  F  entsprechen  an  der  gleichen 
Stelle  unter  den  W5rtem  Fulguritum,  Fanatica,  Fulmen, 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  271 

Fnlcere  Bemerkangen  tiber  die  Bliize,  welche  in  das  Erd- 
reich  oder  in  einen  Baum  geschlagen  haben,  sowie  £r- 
kl&rungra  der  W5rter  folmen  und  falgnr.  Im  Bnch- 
staben  C  folgt  anf  die  Bemerkung  Uber  die  flamines 
unter  dem  Wort  Cyparissae  eine  Angabe  tLber  eine  Art 
Yon  Wetterlenchten.  Im  Buchstaben  B  steht  in  derselben 
Beihenfolge  die  Glosse  Benovativam  fulgnr. . . .' 

^Die  Qnelle  des  YerritLS  erklSrte  die  Namen  nnd  die 
Bangfolge  der  obersten  Priester  sowie  einzelne  anf  die 
HeiligtUmer  bezllgliche  Bestimmungen  (Mundos),  sodann 
allgemein  die  Bezeichnungen  ftlr  das  Herkommen  auf  dem 
Qebiet  der  Gottesverehrung  (Mos,  Ritus,  Beceptus  mos) 
und  fUr  die  Pflicht  des  Einzelnen,  sich  ausschliefslich  nach 
diesem  Herkommen  zu  richten  (Beligiosi).  Hierauf  folgt 
ein  Abschnitt  tlber  die  portenta  und  besonders  tiber  die 
Blitze  (zunSchst  Uber  die  fulgura,  dann  tLber  die  fulmina), 
sodann  eine  Scheidung  der  Opferhandlungen  in  5ffentliche 
und  private,  althergebrachte  und  spftter  Ubemommene,  wobei 
ausdrtLcklich  auf  die  Bestimmungen  der  pontiflces  hinge- 
wiesen  wird.  Da  fUr  die  Glosse  Mundus  dassechsteBuch 
des  Ateius  Capito  de  pontificio  iure  als  Quelle  an- 
gege  ben  ist,  so  ist  es  wahrscheinlich,  dafs  Eingang  und 
Schlufs  dieser  Abschnitte  ihm  entlehnt  sind.  Dasselbe  ist  fQr 
die  Bemerkungen  ttber  die  Vorzeichen  mSglich'  (p.  46  — 47). 

Magni  deinde  momenti  haec  sunt  (p.  50  sq.):  ^An 
die  Erklftrungen  veralteter  W5rter  aus  den  Formeln  der 
Anguren,  welche  in  dem  Werk  des  Messala  enthalten 
waren,  schliefsen  sich  im  Buchstaben  S  Erl&uterungen 
technischer  Bezeichnungen  aus  der  Angurallehre  an,  welche 
aus  Ateius  Capito  entnommen  sind:  . .  .'  ^Ebenso 
folgen  im  Buchstaben  P  auf  die  aus  Messalla  entlehnten 
Bemerkungen  S.  253,  26  die  leider  sehr  yersttlmmelten 
Glossen:  .  .  .  publicos  .  . .  [Proditio  .  . .]  ...  Der  letzteren 
Glosse  scheint  im  Buchstaben  C  zu  entsprechen  S.  66,  4 
Condictio  .  . .  Der  Glosse  Sinistmm  und  der  ErwlLhnung 
des  Ausdrucks  silentio  surgere  entspricht  die  unmittelbar 
folgende    Glosse    Cubans    auspicatur  ...     In  dem  Buch- 


272    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

staben  M  folgt  aaf  die  ans  demselben  (dem  Werk  des 
Messalla)  entnommenen  Glossen  8.  161,  30  Majorem  con- 
sulem  L.  Caesar  putat  dici  e.  q.  s.  Da  das  Auguralwerk 
des  Caesar  bei  Festus  sonst  nicht  genannt  wird,  so  liegt 
die  Vermutung  nahe,  dafs  Verrius  dasselbe  ebenso  wie  die 
Schrift  des  ...  Augur  Servilius  nur  durch  die  Vermitt- 
lung  des  Ateins  Capito  kannte^ 

Hac  quam  adumbravimus  ratione  ef&citur  triginta 
fragmenta  ex  posterioribus  partibus  partim  sine  dubio 
partim  magua  cum  probabilitate,  quinque  dubitanter  Capi- 
toni  assignanda  esse,  quorum  fragmentorum  quo  facilior 
esset  conspectus,  Beitzenstein  p.  53  sq.  tabulam  proposuit. 

Liber  V. 
De  feriis  praecidaneis, 

1.  Gell.  4,  6,  10.  —  ...  uerba  Ateii  Capitonis 
ex  quinto  libroruni;  quos  de  pontificio  iure  composuity 
scripsi:  Ti6.  Coruncanio  pontifici  maximo  feriae  praed- 
daneae  in  atrum  diem  inauguratae  sunt  collegium  de- 
crevit.  non  habendum  religioni,  quin  eo  die  feriae  prae- 
ddanede  essent. 

Liber  VIL 
Be  mtmdo, 

2.  Fest.  154^  —  Mundus,  ut  ait  Capito  Ateius 
in  1.  VII  pontificali,  ter  in  anno  patere  solet  diebus 
his:  postridie  Volcanalia  <^et  ante  diem  III  Non,  Od,y 
et  OMte  diem  VI  Id.  Nov,:  qui  quid  ita  dicatur,  sic 
refert  Cato  in  commentariis  iuris  civilis:  ^Mundo  nomen 
impositum  estah  eo  mtmdo,  qui  supra  nos  est;  forma 
enim  eius  est,  ut  ex  his  qui  intravere,  cognoscere  potuiy 
adsimilis  illi\  eius  inferiorem  partem  veluti  consecratam 
dis  Manibus  clausam  omni  tempore,  nisi  his  diebus,  qui 
supra  scripti  sunt,  maiores  c(jensuerunt  hdbendarn},  quos 
dies  etiam  religiosos  iudicaverunt  ea  de  causa,  quod  quo 
tempore  ea,  quae  occultae  et  abditae  religionis  deorum 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  273 

Manium  essent,  veluti  in  lucem  quandam  adducerentur 
et  patefierent,  nihil  eo  tempore  in  rep.  geri  voluerunt 
itaque  per  eos  dies  non  cum  hoste  manus  conserebant^ 
non  exercitus  scribehaiur^  non  comitia  habeha^ntur^  non} 
aliud  quicquam  in  rep.^  nisi  quod  ultima  necessitas  ad- 
monebat,  administrabatur, 

Ex  incertis  libris. 
De  flaminihus. 

3.  Fest.  p.  154^.  —  Maximae  dignationis  flamen 
Dialis  est  inter  quindecim  flamines,  et^  cum  ceteri 
discrimina  maiestatis  suae  habeant,  minimi  habetur 
PomonaliSy  quod  Pomona  levissimo  fructui  agrorum 
praesidet,  pomis. 

cf.  Varro  de  Ling.  Lat.  YII  45. 

4.  Plutarch  qu.  Rom.  50.  —  ^i&  tC  6  tsQsifg  tov 
jdibg  &3to%'av(y66rig  ainp  t^g  yvvatxbg  &7C£t(d'sto  ri)v 
S^QX^Vy  d)g  {^A^tijiog  t6t6Qrixsv; 

5.  Paul.  p.  64.  —  Curiales  flamines  curiarum 
sacerdotes. 

6.  Paul.  p.  244.  —  Palatualis  flamen  ad  sacri- 
ficandum  ei  deae  constitutus  erat,  in  cuius  tutela  esse 
Palatium  putabant. 

cf.  Labeonis  fr.  7  p.  79. 

Be  virgine  Vestdli, 

7.  Gell.  1, 12,  8.  —  ...  Capito  Ateius  scriptum 
reliquit,  neque  eius  legendam  filiam,  qui  domicilium 
in  Italia  non  haberet,  et  excusandam  eius,  qui  liberos 
tres  haberet. 

cf.  Labeonis  fr.  3  p.  76. 

De  sacris. 

8.  Pest.  p.  245*.  —  Publica  sacra,  quae  publico 
sumptu  pro  populo  fiunt,  quaeque  pro  montibus,  pagis, 

Inrispr.  antehftdr.  relL  ed.  Bremer.    IL  18 


274    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEH  lURIS  CONSULTI 

curiSy  sacellifl^  at  privata,  qaae  pro  siiigiilis  homini- 
bus,  familiis,  gentibos  fitint. 

9.  PauL  p.  166.  —  MuBicipalia  sacra  yocabantur, 
quae  ante  urbem  conditam  colebantur. 

10.  Pest.  p.  245*.  —  Peregrinus  ager  est,  qui 
neque  Romanus  neque  hostious  babetur, 

Glossam  ^Nefrendes',  quam  Mueller  apud  Fest.  p.  162^ 
sic  proponit:  *Ateiu8  ^Capito  infantes  esse  nondum  fre^n- 
dentes,  id  est  ^frangentesy,  Ateii  Philologi,  non  Capi- 
tonis  esse  Reitzenstein  1.  c.  p.  91  n.  docet,  ^da  ersterer 
oft,  Ateius  Capito  niemals  mit  Aelius  Stilo  (ad  quem 
extremam  glossae  partem  referendam  esse  B.  docet)  und 
den  &Iteren  Grammatikem  zusammengestellt  wird  und  m 
den  sieben  andem  aus  den  Schriften  des  Ateius  Philo- 
logus  entlehnten  Stellen  fUnf  Verse  des  Liyins  angefdhrt 
werden'.  fragmentum  enim  illud  sequuntur  verba  ^^Livius^ 
. .  .  ri:  Quem  ego  ne^frendem  alui  lacteam  immulgen^s 
opem'  (cf.  Paul.  p.  163). 

Quae  cum  ita  sint,  Plin.  h.  n.  14,  13,  16,  vbi 
Ateius  item  cum  Scaevola  et  L.  Aelio  Stilone  (hunc 
dici  hodie  negari  iam  non  potest;  cf.  F.  Mentz  De 
Aelio  Stilone:  Comm.  phil.  Jen.  lY  1890)  coninnctus 
apparet,  de  Plinii  si?e  errore  siye  neglegentia  cogi- 
tandum  est.  leguntur  autem  haec;  ^ScaenoIam  quoque 
et  L.  Aelium  et  Ateium  Capitonem  in  eadem  sententia 
(sc.  de  potione  murrina)  fuisse  nideo,  quoniam  in  Pseu- 
dolo  (v.  741)  sit: 

^PSEUD.^    Quid,  si  opus  sit,  ut  dulce  promat  indidem, 

ecquid  habet?     <CHAB.>    Bogas? 
Murrinam,  passum,  defrutum,  mella<m>  .  . , 

quibus  apparet,  non  inter  uina  modo  murrinam,  sed 
inter  dulcia  quoque  nominatum'.    cf.  I  p.  76. 

Moneat  quis  in  indice  non  solum  XIY,  sed  etiam  XV 
libri  eundem  Capitonem  nominari;  at  cum  H.  Brxmn  (De 
auctorum  indicibns  Plinianis.  Bonnae  1856)  comproba- 
verit  libros  XIY  et  XV  initio  unum  formasse  volumen. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  275 

qnod  postea  divisum  sit,  indicezDque  ad  id  Yolumen  con- 
fectmn  pancis  mutatis  quinto  decimo  quoque  libro  prae- 
positum  esse,  triplex  illa  Capitonis  memoria  ad  unum 
errorem  revocanda  est,  si  modo  cetera  quadrant.  et 
quadrant  cetera;  a  Yerrio  enim  locum  Plinianum  petitum 
esse  primum  notabilis  illa  Scaevolae,  Aelii,  Ateii  et  apud 
Festum  p.  162*^  et  apud  Plinium  collatio  yel  in  indices 
translata  docet;  tum  ex  Yerrii  yerborum  thesauro  hunc 
si  non  multa,  at  certe  non  nulla  petivisse  inde  elucet,  quod 
Verrius  in  indicibus  I.  XIV  et  XV,  non  in  ipsis  libris 
laudatur.  yox  autem  ^murrina'  apud  Festum  p.  145^ 
in  priore  litterae  M  parte  extabat;  in  prioribus  autem 
partibus  saepius,  nusquam  in  posterioribus  L.  Aelius  cum 
aliis  auctoribus  componitur  (cf.  Beitzenstein  p.  92  sq.); 
postremo,  ne  quid  desit,  Ateium  Philologum  poetarum  testi- 
moniis  permultum  tribuisse  (cf.  Fest.  p.  162',  181*,  375*) 
Plinianus  quoque  locus  docet.  ceterum  cf.  Non.  p.  551,7: 
Murrina,  potio  confecta.  Varro  Anthropopoli:  non  modo 
vinum  dare,  sed  etiam,  utPIautus  ait,  ^miurrinam,  passum, 
defrutum'  cum  eis  quae  Mueller  Fest.  p.  XXIX.  XXX  de 
Verrio,  Varronis  ^gnavo  cultore,  qui  ipse  a  Varrone 
colebatur*,  dicit  (H.  SchrOder). 

Be  more  et  ritu, 

11.  Paul.  p.  156.  —  Mos  est  in&titutum  patrium 
pertineiis  maxime  ad  religiones  oerimoniasque  anti- 
quorum. 

12.  Eest.  p.  289*.  —  Beceptus  mos  est,  quem  sua 
sponte  civitas  alienum  adscivit 

13.  Fest.  p.  289*.  —  Religiosi  dicuntur,  qui  facien- 
darum  praetermittendarumque  rerum  divinarum  secun- 
dum  morem  civitatis  dilectum  habent  nec  se  super- 
stitionibus  inplicant. 

14.  Paui.  p.  272.   —  Bitus   mos  vel  consuetudo. 

Fragmenta  quae  subieci  iisdem  libris  tribuenda 
esse  puto. 

18* 


276    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

De  iure  anulorum, 

15.  Macrob.  Sat.  7,  13, 11.  —  Si  volentibus  vobis 
erit,  ...  in  medium  profero,  quae  de  hac  eadem 
causa  apud  Ateium  Capitonem  pontificii  iuris  intei* 
primos  peritum  legisse  memini.  qui  cum  nefas  esse 
sanciret,  deorum  formas  insculpi  anulis,  eo  usque  pro- 
cessit,  ut  et  cur  in  hoc  digito  vel  in  bac  manu  gesta- 
retur  anulus,  non  taceret.  VetereSy  inquit,  non  oma- 
tuSy  sed  siffnandi  causa  anulum  secum  circtmferehant 
unde  nec  plus  hdbere  quam  unum  licehat  nec  cuiquam 
nisi  liberOf  qu>os  solos  fides  decerety  quae  signaculo  con- 
tinetur.  vdeo  ius  anulorum  famuli  non  habebant,  im- 
primebatur  autem  sculptura  materiae  anuli,  seu  ex  ferro 
seu  ex  auro  foret^  et  gestabatur,  ut  quisque  vellet^  quor 
cunque  manu,  quolibet  digito.  postea,  inquit,  usus 
luxuriantis  aetatis  signaturas  pretiosis  gemmis  coepit 
inscuJpere,  et  certatim  haec  omnis  imitatio  la^cessivit,  ut 
de  augmento  pretii,  quo  sculpendos  lapides  parassent, 
gloriarentur.  hinc  factum  est,  ut  usus  anulorum  exem- 
ptus  dexterae,  quae  multum  negotiorum  gerit,  in  laevam 
relegaretur,  quae  otiosior  est^  ne  crebro  motu  et  offido 
manus  dexterae  pretiosi  lapides  frangerentur.  electus 
autem,  inquit,  in  ipsa  laeva  manu  digitus  minimo  proxi- 
mus  quasi  aptior  ceteris,  cui  commendaretur  anuli  pre- 
tiosita^.  nam  poUex,  qui  nomen  abeo,  quodpoUet^  accepit, 
nec  in  sinistra  cessat  nec  minus  quam  tota  fnanus  semper 
in  officio  est.  unde  et  apud  Cfraecos  &vxC%biq,  inquit, 
vocatur,  quasi  manus  altera.  poUid  vero  vicinus  nudus 
et  sine  tuitione  alterius  appositi  videhatwr;  nam  poUex  ita 
inferior  est,  ut  vix  radicem  eius  excedat.  medium  et  mini- 
mum  vitaverunt  ut  inqptoSj  alterum  magnitudinCy  brevitate 
nlterum,  et  electus  esty  qui  db  utroque  clauditur  et  minus 
officii  gerit  et  ideo  servando  anulo  magis  accommodatus 
est.    haec  sunt,  quae  lectio  pontificalis  habet. 

cf.  quae  Gell.  10,  10  de  Apionis  doctrina  tradit  et 
D.  50,  16,  74.    Paulus  libro  secundo  ad  edictum  aedilium 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  277 

cumlium  (P.  842).  —  ^Signatorius  anulus  omamenti  ap- 
pellatione  non  continetur'  et  D.  34,  2,  25,  10.  Ulpianus 
libro  quadragensimo  quarto  ad  Sabinum  (P.  2914).  — 
^Omamenta  muliebria  sunt,  quibus  mulier  omatur,  veluti 
. . .  anuli  praeter  signatorios  . .  .' 

De  riiu  wuptiarum, 

16.  Paul.  p.  89.  —  Flammeo  amicitur  nubens 
ominis  boni  causa,  quod  eo  assidue  utebatur  flami- 
nica,  id  est  flaminis  uxor^  cui  non  licebat  facere 
divortium. 

De  anno, 

17.  Macrob.  Sat.  1,  14,  5.  —  ...  Ateius  Capito 
annum  a  circuitu  temporis  putat  dictum^  quia  veteres 
*an*  pro  ^circum*  ponere  solebant,  ut  Cato  in  Origini- 
bus  ^oratorum  an  terminum'^  id  est  circa  terminum,  et 
'ambire'  dicitur  pro  circumire. 

De  divis  et  diis, 

18?  Serv.  ad  Aen.  5,  45.  —  ...  Varro  et  Ateius 
contra  sentiunt^  dicentes  ^divos'  perpetuos,  Meos^,  qui 
propter  sui  consecrationem  timentur,  ut  sunt  dii  Manes. 

Fortasse  hoc  fragmentum  cum  sequenti  potius  Ateio 
Philologo  attribuendum  est.  sed  v.  Huschke  I.  c.  p.  122  n.  1. 

Be  urhis  Bomae  a^tiquissimo  nomine, 

19?  Serv.  ad  Aen.  1, 273.  —  Ateius  adserit,  Romam 
ante  adventum  Euandri  diu  Yalentiam  vocitatam,  sed 
post  graeco  nomine  Bomen  vocitatam. 

Eorundem  librorum  fortasse  sunt,  quae  de  portentis 
apud  Festum  leguntur.  Eeitzenstein  p.  4  7.  cf .  supra  p.  2  70  sq. 

De  portentis, 

20.  Fest.  p.  246*.  —  Portenta  existimarunt  qui- 
dam  gravia  esse^  ostenta  bona.    alii  portenta  quaedam 


278    L  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

bona^  ostenta  qnaedam  tristia  appellari.  portenta^  qaae 
qnid  porro  tendatur,  indieent^  ostenta,  qnae  tantnmmodo 
ostendant)  monstra^  ^quae]>  praeeipiant  quoque  remedia. 

De  fidmimbus, 

21.  Paul.  p.  92.  —  Fulmen  dictum  a  fluore 
flammae. 

22.  Ibid.  —  Fanatiea  dicitur  arbor  fulmine  icta. 

23.  Ibid.  —  Fulguritum^  id  quod  est  fulmine 
ictum^  qui  locus  statim  fieri  putabatur  religiosus,  quod 
eum  deus  sibi  dicasse  videretur. 

24.  Fest.  p.  245*.  —  PuUus  lovis  dicebatur 
Q.  FabiuSy  cui  Eburno  cognomen  erat  propter  can- 
dorem^  quod  eius  natis  fulmine  icta  erat.  antiqui 
autem  puerum,  quem  quis  amabat^ .  pullum  eius  di- 
cebant. 

25.  Ibid.  —  Pestifera^  quae  mortem  aut  exilium 
ostenduni 

De  fulguribus, 

26.  Paul.  p.  92.  —  Fulcere  prisci  pro  ferire  dice- 
bant;  unde  fulgus  dictum  est. 

27.  Fest,  p.  289*.  —  Renoyativum  folgur  yocatur^ 
cum  ex  aliquo  fulgure  functio  fieri  coepit^  si  faetum 
est  simile  fulgur,  quod  idem  significat 

28.  Fesi  p.  245*.  —  Postularia  fulgora^  quae  yoto»* 
rum  aut  sacrificiorum  spretam  religionem  desiderant. 

29.  Ibid.  —  Peremptalia^  quae  superiora  fulgura 
aut  portenta  peremunt^  id  est  tollunt. 

30.  Paul.  p.  64.  —  Cyparissae  appellantur  acies 
quaedam  ignea?,  quae  noctS%parere  solent  ad  simili- 
tudinem  cupressi. 

Denique  dubitanter  Capitoni  attribuit  Beitzenstein 
p.  53  has  glossas  inter  se  excipientes: 

31.  Paul.  p.  64.  —  Coninquere  deputare. 

32.  Ibid.  —  Carnifieis  loco  habebatur  is  qui  se 
yulnerasset,  ut  moreretur. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  219 

33.  Ibid.  —  Capita  deorum  appellabaHtur  fasei- 
euli  faeti  ex  verbeuis. 

34.  Ibid.  —  Oonsiptum  clavis  praefixum. 

35.  Ibid.  —  Gomiscarum  divarum  locus  erat  trans 
Tiberim  eomicibus  dicatus,  quod  in  lunonis  tutela  esse 
putabantur. 

lY.  De  iure  sacrifieierum  libri. 

Laudantur  libri  a  Macrob.  Sat.  3, 10, 3:  ^cuius  (sc.  Ateii 
Oapitonis)  verba  ex  libro  primo  de  iure  sacriiiciorum 
haec  sunt'.  quos  libros  quod  complures  yiri  docti  operis 
de  iure  pontificio  partem  foisse  volimt,  probari  nequit. 
loers  I.  c.  p.  1906.  similis  argumenti  libros  scripserunt 
Octayius  Hersennius  (I  110),  Servius  Sulpicius  Bufus 
(I  224),  GraniuB  Flaccus  (I  261).  Capito  id  videtur 
spectasse,  ut  Octavianum  Augustum  in  aacris  restaurandis 
adiuvaret.     bis   quoque  libris  Yerrius  Flaccus  usus  est. 

Liber  I. 
Qua&  hosHaa  lovi  iwmolare  liceat. 

1.  MacroK  Sat.  3, 10, 3.  —  cuvaa  (sc.  Ateii  Capitonis) 
verba  ex  libro  primo  de  iure  sacrificiorum  haec  smxt: 
Itaque  lovi  tawro  verre  ariete  immolari  non  licet, 

2.  Ibid.  3^  10,  7.  —  Ateius  . . .  Capito  . . .  adiecit 
baec  verba:  Si  quis  forte  tauro  lovi  fecerit,  piaculum  dato. 

Ex  incertis  libris. 
2>e  cwiMurio  Mcrifido, 

3.  Fest  285*.  —  ButUae  caneSy  id  est  non  proctd 
a  rubro  cohre,  immolantury  ut  ait  Ateiua  Capito,  canoh 
rio  sacrificio  pro  frugHms  dqfrecandae  saevUiae  causa 
sideris  canieulae. 

De  saerificio  CereaiL 

4.  Fesi  238^.  —  Poream  auream  et  argenteam 
dici  ait  Capito  Ateius^  quae,  ei  si  numero  hostiarum 


280    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

non  sint;  nomen  tamen  earum  habere;  alteram  ex  aurO; 
alteram  ex  argento  factam  adhiberi  sacrificio  Oeriali, 

? 

5.  Fest.  ibid.  —  Pulcher  bos  appellatur  ad  eximi- 
am  pinguitudinem  perductus. 

Hanc  quoque  glossam  Capitoni  tribuendam  esse 
Beitzensteiu  1.  c.  p.  29  monet. 

De  sacrificio  gentis  Clauduie. 

6.  Fest.  ibid.  —  Fropudiantis  porms  dicim  est^ 
ut  ait  Capito  Ateius,  qui  vn  sacrificio  gentis  Claudiae 
velut  piamenttm  et  exsolutio  omnis  coniractae  rdigi-, 
onis  est 

Y.  De  iure  auguralL 

De  hac  quoque  re  Capitonem  scripsisse  indicant  non- 
nulla  fragmenta  ex  libris  eius  in  libros  de  significatu  yer- 
borum  a  Yerrio  Flacco  recepta.  cf.  Beitzenstein  1.  c.  p.  50  sq, 
in  stella  interpretanda  P.  Servili  auguris  auctoritatem 
secutus  esse  dicitur,  idemque  L.  Caesaris  libris  (I  p.  106) 
yidetur  usus  esse. 

1,  Fest.  p.  351*.  —  Stellam  significare  ait  Ateius 
Oapito  laetum  et  prosperum  ^auspicium^  auctoritatem 
secutus  P.  Servili  auguris.  ^cuius  rei  indicium  esse 
eam^  stellam,  quae  ex  lamella  aerea  adsimili  stellae 
locis  inauguratis  infigatur. 

Utor  recensione  a  Beitzensteinio  L  c.  p.  51  proposita. 

2.  Fest  ibid.  -  Sinistrum  in  auspicando  signi- 
ficare  ait  Ateius  Capito  laetum  et  prosperum  auspi- 
cium,  at  silentium,  ubi  dumtaxat  uacat  uitio.  [igitur 
silentio  surgere  cum  didtur^  significat  non  interpellari^ 
quo  minus  rem  gerat;  at  sinistrum^  hortari  quoque 
auspicia  ad  agendum,   quod  animo  quis  proposuerit]. 

Inclusa  yerba  Yerrii  videntur  esse. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  281 

3.  Fest.  p.  161*.  —  Maiorem  consulem  L.  Gaesar 
putat  dici  yel  eum^  penes  quem  fasces  sint,  vel  eum, 
qui  prior  factus  sit;  praetorem  autem  maiorem  urba- 
num^  minores  ceteros. 

Beitzenstein  1.  1.  p.  51  (v.  supra  p.  272).  cf.  Labe- 
onis  fr.  5  p.  78. 

Has  praeterea  glossas  Capitoni  attribuit  Beitzen- 
stein  p.  54: 

4.  PauL  p.  66.  —  Gondictio  in  diem  certum  eius 
rei,  quae  agitur^  denuntiatio. 

cf.  Serv.  ad  Aen.  3,  117.  —  'Tertia  lux'  hoc  qui- 
dam  iuxta  speciem  auguralem  positum  tradunt,  quae 
appellatur  condictio,  i.  e.  denuntiatio,  cum  denuntiatur, 
ut  ante  diem  tertium  quis  ad  inaugurandum  adsit  . . . 

5.  Pest.  p.  253'*.  —  <Proditio  diei  est)>  prodictio; 
nam  quod  prod<^  . . .  prae^sens  yalet. 

cf.  Keitzenstein  p.  51.  Mueller  locum  sic  restituit: 
namque  prod^ere  prodicere  interdum  et  in  prae^sens  valet. 

cf.  Fest.  p.  289*.  —  Eeferri  diem  prodictam,  id  est 
anteferri,  religiosum  est,  ut  ait  Yeranins  . . . 

6.  Paul.  p.  66.  —  Cubans  auspicatur^  qui  in  lecto 
quaerit  augurium. 

7.  Fest.  347^  —  SoKda  sella  At<eius  Capito 
ait  . . .  sedere^  iubetur^  cum  mane  surg<ens  auspicandi 
gratia  eyigi]>layit^  quod  antiqui  expresse  <nulla  plane 
inte)>riore  parte  excavat^as  ad  auspiciorum  usum 
fa)>ciebant  sedes. 

Beitzenstein  p.  13  hoc  fragmentum,  in  quo  non 
^ait',  sed  ^at'  codice  exhibeatur,  Ateio  Capitoni  attribuit, 
cum  Mueller  scribat:  Solida  sella,  ait  <Yerrius,  sedere 
tum  quis^. 

8.  Fest.  p.  253^ publicos  est,   ut  

et  iure  augurum  


282    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

Mueller  locum  sic  restitmt:  ^Bdregrinus  ager  secun- 
dam  augures^  publicos  est  ^ager  pacatus  extra  Bomao. 
et  Oabiu.^  qui  usu)>  et  iure  augurum  ^a  peregriao  difl- 
cemitur^.     cf.  Beitzenstein  p.  51. 

VI.  De  officio  senatorio  liber. 

Laudatur  a  Oell.  4,  10,  7  ^Capito  Ateius  in  libro 
quem  de  ofQcio  senatorio  composuit'.  dubitari  potest,  num 
bic  liber  pars  sit  Comeetaneorum,  sed  ita,  ut  magis  videa- 
tur  proprium  opusculum  fuisse.  c£  loers  L  c.  p.  190& 
quod  Octavianus  Augustus  senatum  a  patre  omni  auctori- 
tate  orbatum  in  pristinam  condicionem  restituere  stude*- 
bat,  Capitonem  ut  hunc  librum  ederet  yidetur  adduxisse. 

1.  Gell.  4, 10, 1 — 7.  —  Ante  leg^m,  quae  nune  de 
senatu  habendo  observatur,  ordo  rogandi  sententias 
yarius  fuit.  alias  primus  rogabatur,  qui  princeps  a 
censoribus  in  senatum  lectus  fuerat,  alias  qui  desig- 
nati  consules  erant;  quidam  e  consulibus  studio  aut 
necessitudine  aJiqua  adducti,  quem  is  yisum  erat 
honoris  gratia  extra  ordinem  sent^tiam  primum  roga- 
bant.  obseryatum  tamen  est,  cum  extra  ordinem 
fieret;  ne  quis  quemquam  ex  alio  quam  ex  consalari 
loco  sententiam  primum  rogarei  C.  Caesar  in  con- 
sulatU;  quem  cum  M.  Bibulo  gessit,  quattuor  solos 
extra  ordinem  rogasse  sententiam  dicitur.  ex  his 
quattuor  principem  rogabat  M.  Crassum;  sed  postquam 
filiam  Cn.  Pompeio  desponderat,  primum  coeperat  Pom- 
peium  rogare.  eius  rei  rationem  reddidisse  eum  sena- 
tui  Tiro  TuUius,  M.  Ciceronis  libertus,  refert,  itaque 
se  ex  patrono  suo  audisse  scribii  id  ipsum  Capito 
Ateius  in  libro  quem  de  officio  senatorio  compoauit, 
scriptum  reliquit. 

Ubi  Capitonis  relatio  incipiat,  incertum  est. 

2.  GelL  ibid.  §  8.  —  In  eodem  libro  Gapitonis 
id  quoque  scriptum  est:  C^  inquit^  Caesar  cows¥A  M. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  283 

Catonem  smknUam  rogavit,  CcUo  rem^  qme  consnde- 
haim-y  qxioniam  non  e  reptMica  vidd)atury  perfid  noldMxi. 
eim  rei  dueendae  gratia  longa  oraHone  utAedsur  exime- 
hatque  dieendo  di&m.  erat  enim  ius  senatori,  u4  sen^ 
tenHam  rogaius  diceret  antey  qtnequid  veUet  aliae  rei  et 
guoad  velUt,  Caesar  consul  viatorem  vocavit  eumque^ 
eum  finem  non  faceret,  prendi  hquentem  et  in  ccnrcerem 
dud  iussit.  senatus  consurrexit  et  prosequAatur  Catmem 
in  carcerem.  .  hac^  inquit^  invidia  faeta  Caesar  destitit 
et  mitti  Catonem  iussit. 


Vli.   Goniect.aneorum  vel  Coniectanei  libri. 

Operia  argumentum  convenire  videtur  cum  iis  quae 
OetaYianom  Augustum  in  indice  rerum  a  ee  gestaram 
rettuli  scripsisse  supra  p.  266.  in  eolligendis  rebus  Capito 
Yarronis  et  Q.  Aelii  Tuberonis  libris  usus  est.  noyem 
niTnimum  erant  libri,  singuli  propriis  titulis  inseripti.  GeU. 
4,  14, 1  ^librum  VJLLL  Ateii  Capitonis  Coniectaneorum  . , ., 
qui  inscriptus  est  de  iudiciis  publicis*. 

*Coniectane<Miim  libri,  qui  etsi  ad  ius  yidentur  om- 
nes  pertinuisse,  tamen  iuris  explicandi  causa  talia  quoque 
traetarunt,  qnae  per  se  spectata  non  minus  grammaticum 
sapiunt  quam  iuris  peritum'  Bitschl:  Parerga  I  373. 


Liber  Vm. 
De  iudioiis  publicia. 

1.  Gell.  4>  14, 1-6.  —  Cum  Ubrum  Vm  Ateii 
Gapitonis  Coniectaneorum  legeremus^  qui  inscriptus 
est  de  iudiciis  publicis,  decretum  tribunorum  yisum  est 
gravitatis  antiquae  plenum.  propterea  id  meminimuS; 
idque  ob  hanc  causam  et  in  hanc  sententiam  scrip- 
tum  est:  Auius  Hostilius  Mandnus  aedilis  curulis  fuit. 
is  Maniliae  meretrid  diem  ad  pqpulum  dixit,  quod  e 
tahulato  dus  noctu  lapide  ictus  esset,  vulnusque  ex  eo 
lapide  ostendebat.    Manilia  ad  trihums  pMd  provocavit 


284    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

aptid  eos  dixit,  comessatorem  Mancinum  ad  aedes  suas 
venisse;  eum  sibi  redpere  non  fuisse  e  re  sm,  sed  cum 
vi  irrumperety  lapidibus  depulsum.  Tribuni  decreverunt 
aedilem  ex  eo  loco  iure  deiectum,  quo  eum  venire  cum 
coroUario  non  decuisset;  propterea  ne  cum  populo  aedilis 
ageret,  intercesserunt 

2.  Gell.  10,  6,  2 — 4.  —  Appii . . .  illius  Caeci  filia  a 
ludis  quos  spectaverat  exieus  turba  undique  conflu- 
entis  fluctuantisque  populi  iactata  est.  atque  inde 
egressa  cum  se  male  habitam  diceret:  ^quid  me  nunc 
factum  esset',  inquit,  ^quantoque  artius  pressiusque 
conflictata  essem,  si  P.  Claudius,  frater  meus,  navali 
proelio  classem  navium  cum  ingenti  civium  numero 
non  perdidisset?  certe  quidem  maiore  nunc  copia 
populi  oppressa  intercidissem.  sed  utinam',  inquit, 
^reviviscat  frater  aliamque  classem  in  Siciliam  ducat 
atque  istam  multitudinem  perditum  eat^  quae  me  nunc 
male  miseram  convexavit'.  ob  haec  mulieris  yerba 
tam  improba  ac  tam  incivilia  C.  Fundanius  et  Tiberius 
Sempronius,  aediles  plebei,  multam  dixerunt  ei  aeris 
gravis  yiginti  quinque  milia.  id  factum  esse  dicit 
Capito  Ateius  in  commentario  de  iudiciis  publicis 
bello  Poenico  primo,  Fabio  Licino  et  Otacilio  Crasso 
consulibus. 

Eidem  libro  attribuas,  quod  subieci  fragmentum. 

3.  Fest.  273*.  —  ...  Capito  Ateius  in  eadem 
quidem  opinione  est  (sc.  atque  Aelius  Gallus);  sed 
exemplo  adiuvat  interpretationem  (sc.  vocis  *reus'). 
nam  in  secunda  tabula  secunda  lege,  in  qua  scriptum 
est:  quid  horum  fuit  unum  iudici  arbitrove  reove,  eo 
dies  diffensus  esto,  hic  uterque,  actor  reusque,  in 
iudicio  rei  vocatur,  itemque  accusator  de  via  citur 
{videtur  fuisse:  nunc  uterque  actor  et  qui  in  iudicium 
vocatur  itemque  accusator  reus  dicitur  Th.  Mommsen) 
more  vetere  et  consuetudine  antiqua. 

Mueller  fr.  aliter  constituit.    cf.  I  p.  249. 


8.  C.  ATEIUS  CAPITO  285 

Liber  IX. 

Be  senatu  misque  consuUis? 

Qui  fragmenta  ex  libro  de  officio  senatorio  prolata 
(supra  p.  282  sq.)  hac  referunt,  iidem  hnnc  libmm  illo 
titulo  insigniunt.  de  senatu  habendo  scripsit  antea  Nico- 
stratus  (I IIOX 

4.  Gell.  14, 8, 2.  —  M Varro  in  quarto  Episto- 

licarum  Quaestionum  et  Ateius  Gapito  in  Goniectane- 
orum  YIIII  ius  esse  praefecto  (sc.  urbi  Latinarum 
causa  relicto)  senatus  habendi  dicunt;  deque  ea  re 
adsensum  esse  Gapito  <^arro)>Dem  Tuberoni  contra 
sententiam  lunii  refert:  nam  et  tribunis^  inquit,  pleins 
senatus  hcibendi  ius  erat^  quamquam  senatores  non  essenty 
ante  Atinium  plebiscitum. 

5.  Gell.  14,  7, 12. 13.  —  ...  quod  ait  (sc.  Varro) 
senatusconsultum  duobus  modis  fieri  solere,  aut  con- 
quisitis  sententiis  aut  per  discessionem,  parum  con- 
venire  videtur  cum  eo,  quod  Ateius  Gapito  in  Goniec- 
taneis  scriptum  reliquit.  nam  in  libro  VIIII  Tuberonem 
dicere  ait  nullum  senatusconsultum  fieri  posse  non 
discessione  facta,  quia  in  omnibus  senatusconsultis, 
etiam  in  iis,  quae  per  relationem  fierent,  discessio 
esset  necessaria,  idque  ipse  Gapito  uerum  esse  affirmat. 

Ex  libris  incertis. 

6.  Gell.  2,  24,  2.  —  Legi  . . .  nuper  in  Gapitonis 
Ateii  Goniectaneis  senatus  decretum  uetus  G.  Fannio 
et  M.  Valerio  Messalla  consulibus  factum,  in  quo 
iubentur  principes  civitatis,  qui  ludis  Megalensibus 
antiquo  ritu  mutitarent,  id  est  mutua  inter  sese  domi- 
nia  agitarent,  iurare  apud  consules  verbis  conceptis, 
non  amplius  in  singulas  cenas  sumptus  <(se)>  esse  fac- 
turos,  quam  centenos  vicenosque  aeris  praeter  olus 
et  far  et  vinum,   neque  vino  alienigena,   sed  patriae 


286    I.  AETATIS  ATODOTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

usuroS;  neque  argenti  in  convivio  plus  pondo  quam 
libras  centum  inlaturos. 

7.  Gell.  2,  24, 15.  —  Esse  . . .  dicit  Oapito  Ateius 
edictun);  divine  Augusti  an  Tiberii  Caesaris  non  satis 
commemini,  quo  edicto  per  dierum  Farias  fiollemnitates 
a  trecentis  sestertiis  adusque  duo  sestertia  sumptus 
cenarum  propagatus  est,  ut  his  saltem  finibus  luxuriae 
effervescentis  aestus  coerceretur. 

Non  sine  ratione  loers  1.  c.  p.  1905  totum  caput, 
quod  Gelli^s  2,  24  de  legibus  sumptuariis  conscripsit, 
Capitonis  fortasse  libro  deberi  conicit. 

Eiasdem  operis  Tidentur  quae  subieci. 

8.  Frontin.  de  aquis  97.  —  Quanio  opeie  .  .  . 
curae  fuerit,  ne  quis  violare  ductus  aquamve  non  eon- 
cessam  deriyare  auderet,  cum  ex  multis  apparere  potest, 
tum  et  ex  hoc,  quod  circus  mazimus  ne  diebus  quidem 
ludorum  drcensium  nisi  aedilium  aut  censorum  per- 
missu  irrigabatur,  quod  durasse  etiam;  postquam  res 
ad  ouratores  transiit  sub  Augusto,  apud  Ateium  Gapi- 
tonem  legimus. 

Capitonem  de  aquis  scripsisse  certum  est,  sed  num 
singolare  de  ea  re  opus  ediderit,  nihil  constat. 

9.  Gell.  20,  2,  3.  —  Nos  . . .  in  Capitonis  Ateii 
Coniectaneis  inyenimus  siticines  appellatos,  qui  apud 
sitos  canere  soliti  essent^  hoc  est  vita  functos  et 
sepultos,  eosque  habuisse  proprium  genus  tubae,  qua 
canerenty  a  ceterorum  tubicinum  differens. 

10.  Plin.  h.  n.  18, 11, 28.  —  Certum  . . .  fit  (ec.  pis- 
tores  Romae  non  fuisse  ad  Persicum  usque  bellum, 
ipsosque  Quirites,  mulieres  puta,  panem  fecisse)  Ateii 
Capitonis  sententia,  oocos  tum  panem  lautioribus 
coquere  solitos,  pistoresque  tantum  eos,  qui  far  pise- 
bant,  nominatos. 

11.  Sueton.  de  gramm.  10.  —  L.  Ateins  Philologus 
libertinus   Athenis    est    natus.     hunc    Capito    Ateius 


8.  C.  ATEroS  CAPITO  287 

notus  iurisconsultus  inter  grammaticos  rhetorem^  inter 
rlietores  grammaticum  fuisse  ait. 

12.  Lyd.  de  magistr.  prooem.  —  t&  yA(f  istitfifJiAa 
t&v  &Q%6vtayv  iatb  0fy6€%mv  lafiiav  6  fiaCiX^  Nw^ag 
t^  xoXttsia  alci^yaysv^  &6%e^  nal  t&v  Sxkav  tb  diio- 
fM%ov  &%b  raXat&v,  xal  (idiftvQsg  fihv  toittov  8  ts 
KojUtiov  ml  4koivti/fioq. 

Hoc  fragmentum  cur  Ateio  abiudicemus  causa  idonea 
non  est.     cf.  loers  1.  c.  p.  1907. 

13.  Gell.  10,  20,  2.  —  Ateius  Capito  . . .  quid  lex 
eesety  hisee  verbis  definivit:  Lex^  inquit,  est  gmerale 
iiuseum  pcpuli  aut  pUbiSy  rogante  magistratu. 

14.  6ell.  10;  20;  5.  —  Piebem  . . .  Gapito  in  eadem 
definitione  seorsum  a  populo  divisit;  quoniam  in  po- 
pulo  omnis  pars  civitatis  omnesque  eius  ordines  con- 
tineantur;  ^plebes'  vero  ea  dicatur^  in  qua  gentes 
civiam  patriciae  non  insunt. 

Explicationem  qnoque  Gapitonis  videri  esse  loers  1.  c. 
recte  monet.  cf.  Oai.  1,3:  ^plebs  autem  a  populo  eo  distat, 
quod  populi  appellatione  universi  cives  signifieantur,  con- 
numeratis  etiam  patriciis,  plebis  autem  appellatione  sine 
patriciis  ceteri  cives  significantur'. 

15.  Gell.  10,  20,  6.  —  Plebiscitum  ...  est  secun- 
dum  eum  Gapitonem  lex,  quam  plebes,  uon  populus 
accipit. 

Vin.  Epistnlae? 

Ateium  epistolas  aeque  atque  Labeonem  (siipra 
p.l47sq.),  Proculum  aliosque  iuris  consultos  edidisse 
quamquam  negari  certe  nequit,  tamen  iis  quae  Oellius 
13,  12, 1 — 4  ex  quadam  epistula  Ateii  Capitonis  affert 
(cf.  supra  p.  11),  non  satis  probatur. 


288    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

9.  FABIUS  MELA. 

De  vita  eius  nihil  accepimus  nisi  quod  de  eius  aetate 
suspicari  licet  (v.  infra).  de  cognomine  Melae  v.  Wilmanns 
Exempla  11  387.  Annaeus  Mela  (Tac.  ann.  16,  17)  et 
Mela  (Plin.  h.  n.  19,  110)  reperiuntur  inter  procuratores. 
responsum  Fabii  nullum  traditur,  ut  respondendi  munere 
eum  fonctum  non  esse  conicias.  at  nonnulla  ex  libris 
eius,  quorum  decimus  nominatur  (D.  46,  3,  39  pr.),  sed 
neque  argumentum  neque  titulus  traditur,  in  lustiniani 
Digesta  recepta  sunt. 

Cum  Servii  libris  usus  sit  (D.  33,  9,  3,  10  ^Servius 
apud  Melam  .  .  .  scribit')  et  Proculus  de  Fabii  sententia 
iudicayerit  (D.  9,  2,  11  pr.  ^Mela  scribit  . .  .  in  quocumque 
eorum  culpa  sit,  eum  . . .  teneri.  Proculus  in  tonsore 
esse  culpam'),  huius  fere  de  qua  agimus  aetatis  est. 
post  Labeonem  eum  scripsisse  Ulpianus  yidetur  indicare 
his  verbis  (D.  19,  2,  13,  8)  *ita  Labeo  et  Mela  scribunt* 
et  Paulus  probare,  cum  tradit  (D.  25,  2,  3,  4):  ^Mela 
Fulcinius  aiunt*.     de  Prisco  Fulcinio  v.  infra. 

Praeter  Servii  Sulpicii  (D.  33,  9,  3,  10)  libros 
Melam  etiam  GalU  Aquilii  (D.  19,  1,  17,  6  'Gallus 
autem  Aquilius,  cuius  Mela  refert  opinionem')  usum 
esse  constat.  de  Labeone  res  dubia  est;  compluribus 
enim  locis  Ulpianus  Melae  et  Labeonis  sententias  dein- 
ceps  ita  proponit,  ut  Melae  sententia  tum  priorem  locum 
teneat  (D.  9,  2,  27,  34  'Mela  scribit  ../  §  35  Item  . . . 
Labeo  scribit'.  D.  47,  10,  15,  45  'Mela  scribit'.  §  46 
^Labeo  scribit*.  D.  15,  3,  7,  2  'Hlud  verum  non  est,  quod 
Mela  scribit.  . .  .'  §  3  ^lllud  plane  verum  est,  quod 
Labeo  scribit'),  tum  posteriorem  (D.  19,  5,  20  pr.  ^apud 
Labeonem  quaeritur'.  §  1  *Item  apud  Melam  quaeritur'. 
D.  27,  3,  1,  5  ^Labeo  scripsit'.  §  6  ^Mela  existimat'. 
D.  43, 14, 1, 6  'et  ita  Labeo'.  §  7  'et  ita  Mela  scribit').  sed 
ut  illi  aliquo  modo  coniuncti  esse  videntur,  ita  eius  conexus 
natura  definiri  non  potestf  cum  in  Melae  fragmentis  hodie 
quoque  extantibus  Labeonis  nomen  nusquam  legatur. 


9.   FABIUS  MELA  289 

Agriculturae  Mela  nasqaam  mentionem  facit,  pecoris 
semel  (D.  43,  14,  1,  8,  9),  saepissime,  similiter  atque  Al- 
fenus  Varus  (I  282  sq.),  urbanoram  servoram,  artificum, 
negotiationis.  leguntur  enim  haec:  faber,  qui  servum 
fabricam  docuit  (D.  17,  1,  26,  8);  servus  lapidario  com- 
modatus,  qui  sub  machina  periit  (D.  13,  6,  5,  7);  servo 
meo  argentum  dedisti,  ut  pocula  tibi  faceret  ex  quolibet 
argento  (D.  15,  3,  7,  2);  tonsor,  qui  cum  pila  quidam  lu- 
derent,  servi  gulam  praecidit  adiecto  cultello  (D.  9,  2, 
llpr.);  fugitiyus,  qui  cum  apud  furem  esset,  pecuniam 
adquisiit  et  ez  ea  servos  paravit  (D.  17,  1,  22,  9);  man- 
gones  yel  yenaliciarii  (D.  50,  16,  207);  maiora  pondera 
tibi  commodata,  cum  emeres  ad  pondus  (D.  47,  2,  52,  22); 
mensurae  conductae  quas  magistratus  frangi  iussit  (D.  19, 
2,  13,  8);  soluturus  pecuniam  signatam  apud  nummula- 
rium,  quoad  probaretur,  deposui  (D.  46,  3,  39  pr.);  in 
annum  babitationem  aliquis  conduxit  et  pensionem  totius 
anni  dedit,  deinde  insula  post  sex  menses  ruit  vel  incendio 
consumpta  est  (D.  19,  2,  19,  6);  creditor  post  solutam 
pecuniam  pignus  non  reddit  (D.  47,  2,  52, 7);  seryus  meus 
opera  vel  querella  tua  flagellis  caesus  est  a  magistratu 
nostro  (D.  47,  10,  17,  2). 

Fabiana  fragmenta  omnia  ex  commentariis  ad  edic- 
tum  conscriptis  petita  esse  (cf.  Lenel  P.  I  col.  691  n.  1) 
adeo  non  probabile  est,  ut  magna  pars  iuris  civilis  libris 
yideatur  attribuenda. 

Laudatur  Mela  a  Proculo  (D.  9,  2,  11  pr.),  fortasse 
a  Fulcinio  Prisco  (D.  25,  2,  3,  4)  et  Nerva  (D.  33,  1,  14), 
oerte  a  Pomponio  (D.  43, 23, 1, 12),  ab  Africano  libris  Quae- 
stionum  (libro  III  D.  50,  16,  207  P.  23  et  libro  Vm 
D.  46,  3,  39  pr.  P.  90,  quo  Melam  *libro  decimo'  scribere 
tradit),  a  Venuleio  interdictorum  libris  (D.  42,  8,  25,  7 
P.  28),  a  Paulo  libris  ad  Sabinum  (D.  25,  2,  3,  4  P.  1774) 
et  ad  edictum  (libro  XXXII  D.  17,  1,  22,  9.  11  P.  487, 
17,  1,  26,  8  P.  488,  libro  XXXV  D.  23,  4,  i2,  2,  3  P.  536, 
libro  LI  D.  40,  12,  24,  4  P.  646),  ab  UJpiano  aeque  libris 
ad    Sabinum    (libro  XIX   D.  33,  4,  1,  14.  15    P.  2599, 

loriBpr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.    H.  19 


290    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

libro  XXII  D.  33,  9,  3,  10  P.  2641),  ad  edictum  (libro  III 
D.  5,  1,  2,  6  P.  213,  libro  XVin  D.  9,  2,  11  pr.  P.  614^ 
9,  2,  27,  34  P.  625^  XIX  D.  10,  3, 4, 1  P.  638,  XXV  D.  11, 
7, 14,  2  P.  760^  XXVm  D.  13,  6,  6,  7  P.  802,  XXIX  D.  15, 
1,  21  pr.  P.  863,  D.  16,  3,  7,  2  P.  856^  XXXI  D.  17,  2,  52, 
13  P.  922^  XXXII  D.  19,  1, 17,  6  P.  938^  D.  19, 2, 13, 8 
P.  948,  D.  19,  2,  19,  6  P.  951*,  D.  19,  5,  20,  1  P.  943, 
XXXIII  D.  24,  3,  24,  2  P.  967,  XXXVI  D.  27,  3,  1,  6 
P.  1026,  XXXVn  D.  47,  2,  52,  7.  18.  22.  23  P.  1042,  LV 
D.  7,  7,  6pr.  P.  1295,  LVH  D.  47,  10,  15,  45  P.  1359% 
D.  47, 10, 17, 2  P.  1359^  LXVIII  D.  43, 14, 1, 8. 9  P.  1520, 
LXXI  D.  43,  23, 1, 12  P.  1589),  denique  fideicommissonim 
(D.  33,  1,  14  P.  1866,  D.  34,  1,  14  pr.  P.  1867). 

Probantur  Melae  sententiae  ab  Africano  (D.  50,  16, 
207  'Mela  .  .  .  ait,  et  recte',  D.  46,  3,  39  'Mela  .  .  . 
scribit.  quod  verum  est'),  Paulo  (D.  17,  1,  22,  11  *tene- 
bitur,  sicuti  Mela  quoque  scripsit*),  Ulpiano  (D.  19,  2,  19, 
6  ^rectissime  Mela  scripsit^  D.  47,  2,  52,  22  *Mela  scrip- 
sit  et  ego  puto');  aliae  in  dubitationem  vocantur  aut 
reiciuntur  a  Nerva  (D.  33,  1,  14  ^Mela  ait,  sed  est  ... 
Nervae  sententia'),  Pomponio  (D.  43,  23,  1,  12  ^Fabius 
Mela  scribit  . . .  verendum  tamen  esse  Pomponius  scribit, 
ne  . . .'),  Ulpiano  (D.  15,  3,  7,  2  Hllud  verum  non  est,  quod 
Mela  scribit*.  D.  9,  2,  27,  34  ^Mela  scribit,  .  .  .  mihi  autem 
videtur*.  D.  11,  7,  14,  2  *MeIa  scripsit  .  .  .  credo  tamen'. 
D.  33,  1,  14  ^Mela  ait,  sed  est  verior  Nervae  sententia'). 
Venuleius  denique  cives  alio  iure  uti  docet  ac  Mela  com- 
mendaverit  (D.  42,  8,  26,  7  ^hoc  interdictum  etiam  in 
ipsum  fraudatorem  datur,  licet  Mela  non  putabat  in 
fraudatorem  id  dandum').  in  lustiniani  Digestis  com- 
ponendis  Melae  libri  adhibiti  non  sunt. 

I.  luris  civilis  libri? 

NonnuUa  Melae  fragmenta  iuris  civilis  librorum 
videri  esse  iam  supra  dixi.  quorum  in  numero  illud  quo- 
que  fragmentum  ex  libro  decimo  ab  Africano  petitum,  quo 


9.  FABIUS  MELA  291 

fortasse  de  emptione  venditione  agitur,  habendnm  videtar, 
ita  ut  ea  fragmenta  quibus  de  (testamento  et  de)  legatis, 
de  re  uxoria  et  de  tutelis  agitur,  primis  libris  attribuere 
liceat. 

Liber  X. 

1.  D.  46,  3,  39  pr.  Idem  (Africanus)  libro  oc^ 
tavo  Quaestionum  (P.  99).  —  Si  soluturus  pecuniam 
idbi  iussu  tuo  signatam  eam  apud  nummularium,  quoad 
probaretur,  deposuerim,  tui  periculi  eam  fore  Mela 
libro  decimo  scribit. 

jEx  incertis  libris. 
De  legatis, 

2.  D.  33,  9,  3, 10.  Ulpiauus  libro  vicensimo  se- 
cundo  ad  Sabinum  (P.  2641).  —  Servius  apud  Melam 
et  unguentum  et  chartas  epistulares  penoris  esse  scribit. 

De  Servio  cf.  I  221. 

3.  D.  33,  1,  14.  Ulpianus  libro  secundo  fidei- 
commissorum  (P.  1866).  —  Si  cui  annuum  fuerit  re- 
lictum  sine  adiectione  summae,  nihil  videri  huic  ad- 
scriptum  Mela  ait. 

4.  D.  34, 1, 14pr.  Ulpianus  libro  secundo  fidei- 
commissorum  (P.  1867).  —  Mela  ait,  si  puero  vel 
puellae  alimenta  relinquantur,  usque  ad  pubertatem 
deberi. 

De  fundo  dotali  legato  et  de  dote  relegata  v.  in- 
fra  n.  8  et  9. 

De  re  uxoria, 

5.  D.  23,  4,  12,  2.  Paulus  libro  trigensimo  quinto 
ad  edictum  (P.  636).  —  Si  mulier  pacta  sit,  ne  am- 
plius  quam  pars  dimidia  dotis  a  se  petatur  et  poenam 
stipulata  sit,  Mela  ait  alterutro  eam  contentam  esse 
oportere:  vel  exceptione  pacti  et  acceptam  facere 
poenae  obligationem,  vel  si  ex  stipulatu  agat,  dene- 
gandam  ei  exceptionem. 

19* 


292    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

6.  Ibid.  §  3.  —  Si  fundo  aestimato  in  dotem  dato 
pacta  sit  mulier,  ut,  quanto  pluris  yenierit,  id  in  dote 
sit;  Mela  ait  servandum,  cum  et  ex  contrario  con- 
venire  possit,  ut,  si  minoris  Yenierit^  ipsa  debeat. 

7.  D.  24,  S,  24,  2.  Ulpianus  libro  trigensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  957).  —  Quotiens  mulieri  satisdandum 
est  de  solutione  dotis  post  certum  tempus^  si  maritus 
satisdare  non  possit,  tunc  deducto  commodo  temporis 
condemnatio  residui  repraesentatur;  sed  si^  cum  mari- 
ius  satisdare  posset^  nollet^  in  solidum  eum  condem- 
nandum  Mela  ait  non  habita  ratione  commodi  temporis. 

8.  D»  33,  4, 1,  14.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2599).  —  Mela  scripsit^  si  fundus  in 
dote  sit  et  specialiter  sit  legatus,  mox  generaliter 
dos  relegata,  non  bis,  sed  semel  deberi  fundum. 

9.  D.  ibid.  §  15.  —  Ibidem  Mela  coniungit,  si  fon- 
dus  in  dote  fuit  locatus  a  marito  ad  certum  tempus, 
uxorem  non  alias  fundum  ex  relegatione  consequi, 
quam  si  caverit  se  passuram  colonum  frui;  dummodo 
ipsa  pensiones  percipiat. 

10.  D.  25,  2f  3;  4.  Paulus  libro  septimo  ad  Sabi- 
num  (P.  1774).  —  Si  fiiia  familias  res  amoverit,  Mela 
Fulcinius  aiunt  de  peculio  dandam  actionem^  quia  dis- 
plicuit  eam  farti  obligari,  vel  in  ipsam  ob  res  amotas 
dari  actionem.  sed  si  pater  adiuncta  filia  de  dote 
agat^  non  aliter  ei  dandam  actiOnem,  quam  si  filiam 
rerum  amotarum  iudicio  in  solidum  et  cum  satis- 
datione  defendat. 

De  tutelis, 

11.  D.  27,  3,  1,  6.  Ulpianus  libro  trigensimo 
sexto  ad  edictum  (JP.  1026).  —  8i  pupillis  tutores 
pater  dedit,  inter  quos  et  libertum  suum^  perque 
eum  voluerit  tutelam  administrari ,  et  tutores  certam 
summam  ei  statuerunt,  quia  aliter  se  exhibere  non 
poterat,  habendam  eius  rationem  quod  statutum  est 
Mela  existimat. 


9.  FABIUS  MELA  293 

Be  UheraU  causa. 

12.  D.  40, 12,  24;  4.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  quin- 
quagensiino  primo  ad  edictum  (P.  646).  —  Si  is  qui 
in  libertatem  ads€ritur\  furti  aut  damni  iniuria  ab 
aliquo  arguatur,  Mela  ait  interim  eum  vadimonium 
facere  dd)ere\  ne  melioris  condicionis  sit  qui  dubiae 
libertatis  est,  quam  qui  certae;  sed  sustinendum 
iudicium,  ne  praeiudicium  libertati  fiat.  aeque  si  cum 
possessore  hominis  furti  agi  coeperit,  deinde  is  cuius 
nomine  agebatur,  in  libertatem  adserim  sH^^  sustinen- 
dum  iudicium,  ut,  si  liber  iudicatus  sit,  in  ipsum 
transferatur  iudicium,  et,  si  damnatio  facta  sit,  iudi- 
cati  actionem  potius  in  eum  dandam. 

Communi  dividundo. 

13.  D.  10,  3,  4,  1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  nono 
decimo  ad  edictum  (P.  638).  —  De  puteo  quaeritur, 
an  communi  dividundo  iudicio  agi  possit,  et  ait  Mela 
ita  demum  posse,  si  solum  eius  commune  sit. 

Be  emptione  venditione. 

14.  D.  19, 1,  17,  6.  Ulpianus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  938®).  —  Si  ruta  et  caesa  ex- 
cipiantur  in  venditione,  ea  placuit  esse  ruta,  quae 
eruta  sunt,  ut  harena,  creta  et  similia;  caesa  ea  esse, 
ut  arbores  caesas  et  carbones  et  his  similia.  Gallus 
autem  Aquilius,  cuius  Mela  refert  opinionem,  ...  ait 
frustra  in  lege  venditionis  de  rutis  et  caesis  contineri, 
[quia,  si  non  specialiter  venierunt,  ad  ezhibendum  de 
his  agi  potest]. 

de  Gallo  Aquilio  v.  I  120. 

15.  D.  19, 5, 20, 1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  trigen- 
simo  secundo  ad  edictum  (P.  943).  —  ...  apud  Melam 

1   Tr%b.   proclamat.        2   Trib,    cavere  debere  iudicio  se 
Bisti.        3  Trib.  proclamaverit. 


294    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERn  lURIS  CONSULTI 

quaeritur^  si  mulas  tibi  dedero  ut  experiaris  et,  si 
placuissent^  emeres;  si  displicuissent,  ut  in  dies  sin- 
gulos  aliquid  praestares,  deinde  mulae  a  grassatoribus 
fuerint  ablatae  intra  dies  experimenti^  quid  esset  prae- 
standum  ^  utrum  pretium  [et  merces]  an  merces  tan- 
tum.  et  ait  Mela  interesse,  utrum  emptio  iam  erat 
contracta  an  futura^  ut;  si  ^sit^  facta^  pretium  petatur, 
si  futura^  merces  petatur. 

nipianus  addit:  ^sed  non  exprimit  de  actionibus'. 

Be  locatione  conductione. 

16.  D.  19,  2,  19,  6.  Ulpianus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  951).  —  8i  quis  cum  in  annum 
habitafcionem  conduxisset,  pensionem  totius  anni  de- 
derit,  deinde  insula  post  sex  meuses  ruerit  vel  in- 
cendio  consumpta  sit,  pensionem  residui  temporis 
.  . .  Mela  scripsit  ex  conducto  actione  repetiturum, 
non  quasi  indebitum  condicturum;  non  enim  per  er- 
rorem  dedit  plus,  sed  ut  sibi  in  causam  conductionis 
proficeret, 

17.  D.  9,  2,  27,  34.  Ulpianus  libro  octavo  de- 
cimo  ad  edictum  (P.  625®),  —  Si  quis  servum  con- 
ductum  ad  mulum  regendum  commendaverit  et^  ille 
ad  pollicem  suum  eum  alligaverit  et  de  loro^  mulus 
eruperit  sic,  ut  et  pollicem  avelleret  servo  et  se  prae- 
cipitaret,  Mela  scribit,  si  pro  perito  imperitus  locatus 
sit;  ex  conducto  agendum  cum  domino  ob  mulum 
ruptum  vel  debilitatum;  sed  si  ictu  aut  terrore  mulus 
turbatus  sit;  tum  dominum  eius^  id  est  muli,  et  servi 
cum  eo  qui  turbavit  habiturum  legis  Aquiliae  actionem. 

18.  D.  19,  2y  13,  8.  Ulpianus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  948).  —  Si  quis  mensuras  con- 
duxerit  easque  magistratus  frangi  iusserit,  si  quidem 
iniquae  fuerunt,  Sabinus  distinguit,  utrum  scit  con- 
ductor  an  non;   si  scit,   esse  ex  locato  actionem,  si 

1  FL  ei  mulum.        2  Fl,  de  loro  et. 


9.  FABIUS  MELA  295 

minaS;  non.  quod  si  aequae  sunt,  ita  demam  eum 
teneri,  si  culpa  eius  id  fecit  aedilis.  et  ita  Labeo  et 
Mela  scribunt. 

De  sodetate, 

19.  D.  17,  2,  52, 13.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tri- 
gensimo  primo  ad  edictum  (P.  922^).  —  ...  Mela  scribit, 
si  yicini  semipedes  inter  se  contulerunt,  ut  ibi  craticium 
parietem  inter  se  aedificarent  ad  onera  utriusqae 
sustinenda,  deinde  aedificato  pariete  alter  in  eum  in- 
mitti  non  patiatur,  pro  socio  agendum.  idemque  et 
si  aream  in  commune  emerint,  ne  luminibus  suis  of- 
ficeretur,  et  alteri  tradita  (mancipio  data?)  sit  nec 
praestet  alteri  quod  convenit,  pro  socio  actionem  esse. 

De  mandato. 

20.  D.  17, 1,  22, 11.  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum.  —  . . .  si  is  cui  mandatum  est,  ut  ali- 
quid  mercaretur,  mercatus  non  sit  neque  renuntiaverit 
se  non  empturum  idque  sua,  non  alterius  culpa  fecerit, 
mandati  actione  teneri  eum  convenit.  hoc  amplius 
tenebitur,  sicuti  Mela  . .  scripsit,  si  eo  tempore  per 
fraudem  renuntiaverit,  cum  iam  recte  emere  non 
posset. 

21.  D.  17, 1,  26,  8,  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  488).  —  Faber  mandatu  amici 
sui  emit  servum  decem  et  fabricam  docuit,  deinde 
yendidit  eum  yiginti,  quos  mandati  iudicio  coactus 
est  solvere;  mox  quasi  homo  non  erat  sanus,  emptori 
damnatus  est;  Mela  ait  non  praestaturum  id  ei  man- 
datorem,  nisi  posteaquam  emisset,  sine  dolo  malo  eios 
hoc  habere  yitium  coeperit  seryus.  sed  si  iussu  man- 
datoris  eum  docuerit,  contra  fore;  tunc  enim  et  mer- 
cedem  et  cibaria  consecuturum  [nisi  si  ut  gratis  do- 
ceret  rogatus  sit]. 

22.  D.  11,  7,  14,  2.  Dlpianus  libro  yicensimo 
quinto    ad    edictum  (P.  750^).  —   Si  cui  funeris  sui 


296    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

curam  testator  mandaverit  et  ille  accepta  pecunia 
funus  non  duxerit,  de  dolo  actionem  in  eum  dandam 
Mela  scripsit. 

23.  D.  17, 1,  22,  9.  Paulus  libro  trigensimo  se- 
cundo  ad  edictum  (P.  487).  —  Fugitivus  meus  cum 
apud  furem  esset,  pecuniam  adquisiit  et  ex  ea  servos 
paravit  eosque  Titius  mancipio^  a  venditore  accepit. 
Mela  ait  mandati  actione  me  consecuturum,  ut  re- 
stituat  mihi  Titius  <servos>,  quia  servus  meus  man- 
dasse  Titio  videbatur,  ut  mancipio^  acciperet,  si  modo 
rogatu  servi  hoc  fecerit:  quod  si  sine  voluntate  eius 
venditor  Titio  mancipaverit^j  tunc  posse  me  ex  empto 
agere,  ut  mihi  eos  venditor  manciparei\  venditorem- 
que  per  condictionem  a  Titio  repetiturum,  si  servos 
mandpaveni^  Titio  quos  non  debuerit,  cum  debere  se 
existimaret. 

Be  commodato. 

24.  D.  13,6,5,7.  Ulpianus  libro  vicensimo  octavo 
ad  edictum  (P.  802).  —  ...  Mela  scripsit,  si  servus 
lapidario  commodatus  sub  machina  perierit,  feneri 
fabrum  commodati,  qui  neglegentius  machinam  colli- 
gavit. 

Be  furtis. 

26.  D.  47,  2,  52,  7.  Ulpianus  libro  trigensimo 
septimo  ad  edictum  (P.  1042).  —  Eum  creditorem, 
qui  post  solutam  pecuniam  pignus  non  reddat^  teneri 
furti  Mela  ait,  si  celandi  animo  retineat. 

26.  D.  ibid.  §  18.  —  Si  ex  duobus  sociis  omnium 
bonorum  unus  rem  pignori  acceperit  eaque  subrepta 
sit,  Mela  scripsit  eum  solum  furti  habere  actioDcm, 
qui  pignori  accepit,  socium  non  habere. 

27.  D.  ibid.  §  22.  —  Maiora  quis  pondera  tibi 
commodavit,  cum  emeres  ad  pondus;  furti  eum  ven- 

1  Trib.  per  traditionem.        2  Trib,  tradiderit.        3  Trib. 
traderet. 


9.  FABIUS  MELA  297 

ditori  teneri  Mela  scribit;  te  quoque^  si  scisti  [nam 
non  ex  yoluntate  venditoris  accipis,  cum  erret  in 
pondere]. 

28.  D.  ibid.  §  23.  —  Si  quis  servo  meo  per- 
suaserit,  ut  nomen  suum  ex  instrumento  puta  em- 
ptionis  toUeret^  . .  Mela  scripsit  • . .  furti  agendum. 

Be  davnm  iniuria  dato. 

29.  D.  9,  2,  llpr,  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  614®;.  —  . .  Mela  scribit,  si,  cum  pila 
quidam  luderent,  vehementius  quis  pila  percussa  in 
tonsoris  manus  eam  deiecerit  et  sic  servi  quem  tonsor 
habebat,  gula  sit  praecisa  adiecto  cultello;  in  quocun- 
que  eorum  culpa  sit,  eum  lege  Aquilia  teneri. 

De  iniuria. 

30.  D.  47,  10,  15,  45.  Ulpianus  libro  quinqm- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1359).  —  Interdum 
iniuria  servo  facta  ad  dominum  redundat,  interdum 
non;  nam  si  pro  libero  se  gerentem  aut  cum  eum 
alterius  potius  quam  meum  existimat  quis,  non  cae- 
surus  eum,  si  meum  scisset,  non  posse  eum,  quasi 
mihi  iniuriam  fecerit,  sic  conveniri  Mela  scribit. 

31.  D.  47,  10,  17,  2.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  septimo  ad  edictum  (P.  1359^).  —  Servus 
meus  opera  vel  querella  tua  flagellis  caesus  est  a 
magistratu  nostro.  Mela  putat  dandam  mihi  iniuriarum 
adversus  te,  in  quantum  ob  eam  rem  aequum  iudici 
videbitur. 

n.  Ad  edictum  praetoris. 

Quin  Fabius  Mela  etiam  ad  edictum  praetoris 
scripserit,  dubitari  non  potest.  quae  huius  loci  videntur 
esse,  luliani  edicti  orcQnem  seoutus  propono,  quamvis 
incertum  sit,  num  hic  ordo  idem  sit  atque  priorum  tem- 
porum  edicti. 


298    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBEEU  lURIS  CONSULTI 

De  vadimonio  Romam  faciendo. 

1.  D.  6, 1,  2,  6.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tertio  ad 
edictum  (P.  213).  —  . .  si  dubitetur,  utrum  in  ea  quis 
causa  sit,  ut  domum  revocare  possit  nec  ne,  ipse 
praetor  debet  causa  cognita  statuere.  quod  si  con- 
stiterit  in  ea  eum.esse  causa,  ut  domum  revocet,  de- 
bebit  vadimonium  promittere^,  statuente  praetore  in 
quem  diem  promittat.  sed  utrum  nuda  cautione  an 
satisdato,  Marcellus  dubitat:  mihi  videtur  sola  pro- 
missione,  quod  et  Mela  scribit.  [alioquin  compelletur 
iudicium  accipere  quam  invenire  eos  qui  satis  pro 
eo  dent.] 

De  actione  qua  in  pecuUum  fUiorum  servorumque  agitur. 

2.  D.  15, 1,  21  pr.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  853).  —  Summa  cum  ratione  etiam 
hoc  peculio  praetor  imputavit,  quod  dolo  malo  domini 
factum  est,  quominus  in  peculio  esset.  sed  dolum 
malum  accipere  debemus,  si  ei  ademit  peculium;  sed 
et  si  eum  intricare  peculium  in  necem  creditorum 
passus  est,  Mela  scribit  dolo  malo  eius  factum. 

De  tributoria  actione. 

3.  D,  50,  16,  207.  Africanus  libro  tertio  Quae- 
stionum  (P.  23).  —  Mercis  appellatione  homines  non 
contineri  Mela  ait,  et  ob  eam  rem  mangones  non 
mercatores,  sed  venaliciarios  appellari  ait. 

cf.  D.  14,  4,  1,  1.  Ulpianus  libro  yicensimo  nono  ad 
edictum.  —  Licet  mercis  appellatio  angustior  sit,  ut  neque 
ad  servos  fullones  vel  sarcinatores  vel  textores  vel  ve- 
naliciarios  pertineat,  tamen  Pedius  . . .  scribit  et  q.  s. 

De  in  rem  verso. 

4.  D.  15,  3,  7,  2.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  856°).  —  ...  Mela  scribit,   si  servo 

1  Trib.  cavere  in  iudicio  sisti. 


9.  FABIUS  MELA  299 

meo  argentum  dederis,  ut  pocula  tibi  faceret  ex  quo- 
libet  argento^  mox  factis  poculis  servus  decesserit, 
esse  tibi  adversus  me  de  in  rem  verso  actionem^  quo- 
niam  possum  pocula  vindicare. 

Si  ex-  libertate  in  servitutem  petatur? 

6.  D.  7,  7,  6  pr.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
quinto  ad  edictum  (P.  1295).  —  Cum  de  servi  operis 
artificis  agitur,  pro  modo  restituendae  sunt^  sed  me- 
diastini  secundum  miuisterium^  et  ita  Mela  scribit. 

cf.  Lenel  edictum  perpet.  p.  309. 

De  actione  in  fraudatorem  danda. 

6.  D.  42,  8,  25,  7.  Venuleius  libro  sexto  inter- 
dictorum  (P.  28).  —  ...  Mela  non  putabat  in  frau- 
datorem  eam  (sc.  actionem)  dandam,  quia  nulla  actio 
in  eum  ex  ante  gesto  post  bonorum  yenditionem 
daretur  et  iniquum  esset  actionem  dari  in  eum,  cui 
bona  ablata  essent. 

Be  interdidis, 

7.  D.  43;  14^  1;  8.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1520).  —  Si  quis  velit  inter- 
dictum  tale  movere,  ut  locus  deprimatur  pecoris  ap- 
pellendi  gratia,  non  debet  audiri,  et  ita  Mela  scribit. 

8.  D.  ibid.  §  9.  —  Idem  ait  tale  interdictum 
competerC;  ne  cui  vis  fiat^  quo  minus  pecus  ad  flumen 
publicum  ripamve  fluminis  piiblici  appellatur. 

9.  D.  43,  23,  1,  12.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1589).  —  . . .  Pabius  Mela  scribit 
competere  hoc  interdictum  (sc.  de  cloacis),  ut  in  vicini 
aedes  veniat  et  rescindat  pavimenta  purgandae  cloa- 
cae  gratia. 


300    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

10.  M.  COCCEIUS  NERVA 

Tiberii  principis  familiarissimiis,  cos.  a.  775/22,  ex 
a.  777/24  curator  aquarum,  a.  786/33  ob  infaustam  rei 
publicae  condicionem  ipse  sibi  mortem  conscivit  ^dum 
integer,  dum  intemptatus'  (Tac.  ann.  6,  26).  filiura  reli- 
quit  Cocceium,  aeque  iuris  peritum,  patrem  Nervae  prin- 
cipis   de  quo  infra. 

*Scientia  iuris  inlustris'  (Frontin.  de  aquis  102\ 
*onmis  divini  humanique  iuris  sciens'  (Tac.  ann.  6,  26), 
^legxmi  peritia'  instructus  (Tac.  ann.4, 58)  non  modo  respon- 
dendi  munere  functus  est,  sed  etiam  libros  de  iure  civili 
videtur  scripsisse.  num  ius  respondendi  habuerit,  nesci- 
mus.  Labeonis  quasi  successorem  dissensiones  inter  iuris 
consultos  intercedentes  eundem  auxisse  Pomponius  §  47 
tradit. 

Secutus  videtur  esse  et  Catonem  (D.  24,  3,  44  pn 
*Nerva  et  Cato  responderunt')  et  Alfenum  Varum  (D.  6, 
1,  5,  3  ^Yarus  et  Nerva  utilem  in  rem  actionem  dabant'), 
in  primis  vero  Labeonem  (^Labeoni  et  Nervae  placet^ 
D.  18,  2,  14,  1;  ^Labeonis  et  Nervae  sententiam'  D.  43, 
8,  2,  27),  a  quo  subinde  etiam  recessit  (^Labeo  scribit  .  .  . 
Nerva  autem  scribit'  D.  43,  8,  2,  28).  uterque  dixit  de 
bibliotheca  (D.  32, 52, 8.  32,  52,  7),  de  fenestra  (D.  13,  7,  3. 
20,  2,  9),  de  margarita  vel  de  unionibus  (D.  19,  6,  17,  1. 
44, 4,  4,  8),  de  provinciali  homine  vel  de  peregrino  (D.  5, 1, 
19,3.  6ai.  3, 133).  ingenium  Nervae  hoc  denique  prodit, 
quod  uxorem  furtum  non  facere  putavit,  quia  societas 
vitae  quodammodo  dominatm  eam  faceret  (D.  25,  2,  l)  et 
quod  latiorem  culpam  in  tutore  dolum  esse  existimavit 
(D.  16,  3,  32). 

Inter  auditores  habuit  fortasse  Proculum  (*Nerva 
ProculuB  aiunt'  D.  12,  1,  9,  9.  20,  4,  3;  *Nerva  et  Pro- 
cuW  D.  18, 1, 1, 1.  41, 1, 1,  7.  Gai.  2, 15. 195;  'Proculus  et 
Nerva'  D.  30, 26, 2)  et  Atilicinum  (^Nerva  Atilicinus  respon- 
derunt'  D.  12,  4,  7pr.;  *Nervae  et  Atilicini  sententiae' 
D.44, 4, 4,  8;  'Nerva  et  Atilicinus  . . .  putaverunt'  D.  32, 19. 


10.  M.  COCCEIUS  NERVA  301 

'Nerva  Atilicinns  aiunt'  D.  17,  1,  45,  7.  34,  3,  16;  'Ati- 
licinus  Nerya'  D.  35,  2,  49  pr.),  de  qnibus  infra  viden- 
dum  est. 

Sententias  Nervae  praeterea  laudant  Celsus  filius 
Digestorum  libris  (D.  16,  3,  32  P.  91),  Salyius  lulianus 
item  Digestorum  libris  (D.  12, 4, 7 pr.  P.  266  cf.  D. 7, 6, 1  pr.), 
Abumius  Valens  libris  fideicommissorum  (D.  32, 19  P.  14), 
Sextus  Pomponius  et  Digestorum  libris  (D.  24,  3,  44  pr.) 
et  libris  ad  Sabinum  (libro  V  D.  30,  26,  2  P.  448,  libro  XI 
D.  21,  2,  29  pr.  P.  573),  Gaius  libris  rerum  cottidianarum 
(D.  41,  1,  7,  7)  et  Institutionum  (2,  15.  195.  3,  133), 
Ulpius  Marcellus  Digestorum  libris  (D.  7,  6, 1  pr.),  Domi- 
tias  Ulpianus  libris  ad  Sabinum  (libro  XVII  D.  7,  8,  12,  1 
P.  2577^  Ubro  XVm  D.  7,  5,  3  P.  2590^  D.  7,  6,  1  pr. 
P.  2594,  Ubro  XXIV  D.  32,  52,  7  P.  2661,  libro  XXV 
D.  33,  8,  6,  4  P.  2860),  ad  edictum  (libro  XVI  D.  6, 1, 5, 3 
P.  549^,  libro  XIX  D.  10,  3,  6,  3  P.  639^^,  libro  XXVI 
D.  12,  1,  9,  9  P.  769*,  libro  XXIX  D.  15, 1, 11, 3  P.  852^ 
libro  LXVm  D.  43,8,2,28.  29  P.  1499,  libro  LXXI 
D.  43,  24,  3,  4  P.  1592^,  libro  LXXVI  D.  44,4,4,8 
P.  1678^*),  fideicommissorum  (D.  33,  1,  14  P.  1866),  luUus 
Paulus  item  Ubris  ad  Sabinum  (libro  V  D.  18,  2,  14,  1 
P.  1704,  Ubro  VII  D.  25,2,1  P.  1773"),  ad  edictum 
(Ubro  XXin  D.  18,  1,  1,  1  P.  502,  Ubro  XXXVI  D.  24, 
1,  36, 1  P.  541),  ad  Plautium  (libro  V  D.  17,  1,  45,  7 
P.  1114,  D.  18,  1,  57  pr.  P.  1116,  D.  20,  4,  13  P.  1118, 
Ubro  VI  D.  23,  3,  56,  3  P.  1128,  libro  IX  D.  34,  3,  16 
P.  1172»,  Ubro  XII  D.35,2,49pr.  P.1188),  Quaestionum 
(D.  24,3,  44  pr.  P.  1333),  de  officio  praefecti  vigilum 
(D.  20,  2,  9  P.  1058). 

Probantur  vel  improbantur  Nervae  sententiae  a  Pro- 
culo  (D.  16,  3,  32  *Quod  Nerva  diceret  .  . .,  Proculo  dis- 
pUcebat'),  Pegaso  (D.  33,  8,  6,  4  ^Pegasus  negat,  idem 
Nerva'),  Celso  fiUo  (D.  16,  3,  32  *Quod  Nerva  diceret, 
.  .  .  mihi  verissimum  videtur'.  D.  21,  2,  29pr.  ^falsum 
esse  quod  Nerra  respondisset  .  .  .  Celsus  fiUns  aiebat'), 
Neratio    (D.  15,  1,  11,  3    ^Neratius    et    Nerva    putanfc'), 


/ 


302    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERH  lURIS  CONSULTI 

luliano  (D.  16, 1, 11,3  ^et  Neratius  et  Nerva  putant,  item 
lulianus  . . .  scribit'),  Ulpiano  (D.  10,  3,  6,  3  'Nerva  reete 
esistimat'.  D.  12,  1,  llpr.  *mihi  videtur  Nervae  dis- 
tinctio  verissima^  D.  43, 8, 2, 28  *Labeo  scribit  . . .  Nerva 
autem  melius  scribit'  D.  33,  1, 14  ^Mela  ait,  sed  est  verior 
Nervae  sententia'.  D.  43,  24,  3,  4  ^Nerva  scribit  .  . .  hoc 
ita  verum  est,  si  non'.  D.  12,  1,  9,  9  'Nerva  Proculus  . . . 
aiunt,  et  est  verum',  D.  32,  52,  7  ^eleganter  Nerva  ait'. 
D.  44,  4,  4,  8  ^exstat  Nervae  et  Atilicini  sententia  .  .  ., 
sed  est  verius  ...'),  Paulo  (D.  18,  1,  1,  1  ^Sabinus  et 
Cassius  .  .  .  putant  . . .  sed  verior  est  Nervae  et  Proculi 
sententia^.  D.  24,  1,  36,  1  ^quidam  et  Nerva  putant  • . ., 
quam  sententiam  veram  esse  accepi'). 

I.   Eesponsa. 

Ea  tantum  recepi,  quae  diserte  responsa  nominantur, 
quamquam  et  aliae  sententiae  facile  eiusdem  generis  esse 
possunt.  non  ab  ipso  Nerva,  sed  post  eius  mortem  ab 
amico,  fortasse  Atilicino,  responsa  in  libros  redacta  sunt. 

De  dote. 

1.  D.  12,4, 7  pr.  lulianus  libro  sexto  decimo  Diges- 
torum  (P.  266).  —  Qui  se  debere  pecuniam  mulieri 
putabat,  iussu  eius  dotis  nomine  promisit  (dixit?) 
sponso  et  solvit;  nuptiae  deinde  non  intercesserunt. 
quaesitum  est,  utrum  ipse  potest  repetere  eam  pecuni- 
am  qui  dedisset,  an  mulier.  Nerva  Atilicinus  respon- 
derunt,  quoniam  putasset  quidem  debere  pecuniam, 
sed  exceptione  doli  mali  tueri  se  potuisset,  ipsum  repe- 
titurum;  sed  si,  cum  sciret  se  nihil  mulieri  debere, 
promisisset  (dixisset?),  mulieris  esse  actionem,  quoniam 
pecunia  ad  eam  pertineret. 

2.  D.  24,  3,  44  pr.  Paulus  libro  quinto  Quaesti- 
onum  (P.  1333).  —  Si  socer  a  genero  heres  institutus 
adierit  hereditatem,  quandoque  mortuo  patre  cum 
herede   eius   filiam    de    dote   acturam  Nerva  et  Cato 


10.  M.  COCCEIUS  NERVA  303 

responderunt,  ut  est  relatum  apud  Sextum  Pomponium 
Digestorum  ab  Aristone  libro  quinto. 

De  emptione  venditione, 

3.  D,  21,  2,  29  pr.  Pomponius  libro  undecimo  ad 
Sabinum  (P.  573).  —  Si  rem,  quam  mihi  alienam 
yendideras,  a  domino  redemerim,  falsum  esse  quod 
Nerva  respondisset  posse  te  a  me  pretium  consequi 
ex  vendito  agentem,  quasi  habere  mihi  rem  liceret, 
Gelsus  filius  aiebat  ... 


n.   .  . .  libri. 

Nervae  libros  Ulpianus  tantum  laudat,  sed  is  et  libris 
ad  Sabinum  (D.  7,  6,  3  'Nerva  scribit')  et  ad  edictum 
(D,  43,  8,  2,  28.  29,  43,  24,  3,  4  'Nerva  scribit^.  quod 
priorum  testimonia  desunt,  aut  a  Triboniano  ea  deleta 
esse  suspiceris  aut  eum  qui  Nervae  responsa  collegit,  una 
cum  his  ceteras  quoque  sententias  a  Nerva  in  chartulis 
relictas  in  unum  Digestorum  corpus  redactas  edidisse. 
cf.  quae  in  Atilicino  exposui. 

Certe  quae  Nerva  scripta  reliquit,  ut  praecipue  in 
libris  ad  Sabinum  a  Pomponio  Paulo  Ulpiano  afferuntur, 
non  tam  ad  edictum  praetoris  quam  ad  ius  civile  re- 
spiciunt.     responsa  supra  relata  hoc  loco  omisi. 

De  legatis. 
De  bonorum  parte  legata, 

1.  D.  30,  26,  2.   Pomponius  libro  quinto  ad  Sabi- 

num  (P.  448).  —  Cum  bonorum  parte  legata  dubium 

sit,  utrum  rerum  partes  an  aestimatio  debeatur,  .  .  . 

Proculus  et  Nerva  rerum  partes  esse  legatas  existi- 

maverunt. 

De  hihliotheca  legata. 

2.  D.  32,  52,  7.  Ulpianus  libro  vicensimo  quarto 
ad  Sabinum  (P.  2661).  —  .  .  .  si  bibliothecam   lega- 


304    I.  AETATIS  AUGUSTl  BT  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

verit;  utrum  armarium  solum  vel  armaria  [continebun* 
tur]  an  vero  libri  quoque  contineantur,  quaeritur.  et 
• . .  Nerva  ait  interesse  id  quod  testator  senserit;  nam 
et  locum  siguificari  <[bibliothecae  appeHatione,  sicuti 
dicimus  ^in^  bibliothecam  eo';  alias  armarium^  sicuti 
dicimus  ^eboream  bibliothecam  emit';  alias  libros^ 
sicuti  dicimus  ^bibliothecam  <(Graecam^  emisse'. 

Be  servi  peculio  legato. 

3.  D.  33,  8,  6,  4.  Ulpianus  libro  vicensimo  quinto 
ad  Sabinum  (P.  2680).  —  . . .  an  et  quod  dominus 
scripsisset  se  servo  debere,  peculio  legato  cederet? 
Pegasus  negat,  idem  Nerva. 

De  servo  legato. 

4.  D.  35,  2,  49  pr.  Idem  (Paulus)  libro  duodeeimo 
ad  Plautium  (P.  1188).  —  Plautius.  Servo  quem 
tibi  legaveram,  fundum  legavi  . . .  Nerva  Sabinus  pri- 
mum  in  servo  rationem  legis  Falcidiae  habendam  et 
quota  pars  ex  eo  decederet,  eam  partem  in  fundo 
legato  inutilem  futuram,  deinde  ex  reliquis  partibus 
fundi  legis  Falcidiae  portionem  deeessuram,  sicut  ex 
omnibus  legatis. 

De  rebus  per  vindieationem  relictis, 

5.  6ai.  2,  195^  —  Nerva  .  .  et  Proculus  ceteri- 
que  illius  scholae  auctores  non  aliter  putant  rem  (sc. 
per  vindicationem  legatam)  legatarii  fieri,  quam  si 
voluerit  eam  ad  se  pertinere. 

De  armuo  legato. 

6.  D.  33,  1,  14.  Ulpianus  libro  secundo  fidei- 
commissorum  (P.  1866).  —  Si  cui  annuum  fuerit  relic- 
tum  sine  adiectione  summae,  . . .  est  verior  Nervae  sen- 
tentia,  quod  testator  praestare  solitus  fuerat,  id  videri 
relictum. 


10.  M.  COCCEIUS  NEEVA  306 

JDe  %i8u>fru4:iu  legato, 

7.  D.  7,  6, 1  pr.  Ulpianus  libro  octavo  decimo  ad 
Sabinuin  (P.  2596).  —  Si  fundo  fructuario  servitus 
debeatur,  Marcellus  libro  octavo  (septimo?)  apud  lulia- 
num  Labeonis  et  Nervae  sententiam  probat  existiman- 
tium  servitutem  quidem  eum  vindicare  non  posse, 
verum  usum  fructum  vindicaturum  ac  per  hoc  vicinum, 
si  non  patiatur  eum  ire  et  agere^  teneri  ei^  quasi  non 
patiatur  uti  frui. 

8.  D.  Ij  6y  3.  Ulpianus  libro  octavo  decimo  ad 
Sabinum  (P.  2590^).  —  Post  quod  (sc.  senatus  con- 
sultum)  omnium  rerum  usus  fructus  legari  poterii 
an  et  nominum?  Nerva  negavit  . . .  idem  . . .  Nerva 
ipsi  quoque  debitori  posse  usum  &uctum  legari  scri- 
bit  et  remittendas  ei  usuras. 

Be  U8U  legato, 

9.  D.  7,  8,  12,  1.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2677^).  —  Sabinus  et  Cassius  et  lig- 
nis  ad  usum  cottidianum  et  faorto  et  pomis  et  holeri- 
bus  et  floribus  et  aqua  usurum  (sc.  eum  cui  fundi  usus 
relictus  est);  non  usque  ad  compendium,  sed  ad  usum, 
scilicet  non  usque  ad  abusum;  idem  Nerva,  et  adicit 
stramentis  et  sarmentis  etiam  usurum,  sed  neque  foliis 
neque   oleo    neque  frumento  neque  frugibus  usurum. 

Be  fundi  locati  mercede  legata. 

10.  D.  34,  3, 16.  Paulus  libro  nono  ad  Plautium 
(P.  1172).  —  Ei  cui  fundum  in  quinquennium  loca- 
veram  legavi  quidquid  eum  mihi  dare  facere  oportet 
oportebitve  ut  sineret  heres  sibi  habere.  Nerva  Ati- 
licinus,  si  heres  prohiberet  eum  frui,  ex  conducto,  si 
iure  locationis  quid  retineret,  ex  testamento  fore  obli- 
gatum  aiunt,  quia  nihil  interesset,  peteretur  an  reti- 
neret;  totam  enim  locationem  legatam  videri. 

lorltpr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   IL  20 


306    I.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lUBJS  CONSULTI 

Be  legato  sub  modo  relicto, 

11.  D.  32, 19.  Valens  libro  quinto  fideicommis- 
sorum  (P.  14).  —  Si  tibi  legatum  est  vel  fideicommis- 
sum  relictum,  uti  quid  facias,  etiamsi  non  interest 
heredis  id  fieri,  negandam  tibi  actionem,  si  non  caveas 
heredi  futurum,  quod  defunctus  voluit,  Nerva  et  Atili- 
cinus  . . .  putaverunt. 

JDe  dote. 

12.  D.  23,  3,  56,  3.  Idem  (Paulus)  libro  sexto  ad 
Plautium  (P.  1128).  —  Si  pecunia  et  fundus  in  dote 
sint  et  necessariae  impensae  in  fundum  factae,  Nerva 
ait  dotem  pecuniariam  minui. 

De  donatione  inter  mrum  et  morem. 

13.  D.  24,  1,  36,  1.  Paulus  libro  trigensimo  sexto 
ad  edictum  (P.  541).  —  Sponsus  alienum  anulum 
sponsae  muneri  misit  et  post  nuptias  pro  eo  suum 
dedit.  quidam  et  Nerva  putant  fieri  eum  mulieris, 
quia  tunc  factam  donationem  confirmare  videtur,  non 
novam  inchoare. 

JDe  retms  db  uxore  amotis, 

14.  D.  25,  2, 1.  Paulus  libro  septimo  ad  Sabinum 
(P.  1773).  —  Rerum  amotarum  iudicium  singulare  in- 
troductum  est  adversus  eam  quae  uxor  fuit,  quia  non 
placuit  cum  ea  furti  agere  posse,  quibusdam  existi- 
mantibus,  ne  quidem  furtum  eam  facere,  ut  Nerva  . ., 
quia  societas  vitae  quodammodo  dominam  eam  faceret. 

Be  tutela? 

15.  D.  16,  3,  32.  Celsus  libro  undecimo  Dige- 
storum  (P.  91).  —  Quod  Nerva  diceret  latiorem  culpam 
dolum  esse  .  •  • 

De  rerum  domimo, 

16.  D.  6, 1,  5,  3.  Ulpianus  libro  sexto  decimo 
ad  edictum  (P.  549**).  —  De   arbore  quae  in  alienum 


10.  M.  COCCEIUS  NEEVA  307 

agram  translata  coaluit  et  radices  immisity  Yarus  et 
Nerva  utilem  in  rem  actionem  dabant;  nam  si  non- 
dum  coaluit,  mea  esse  non  desinet. 

17.  Gai.  2,  15.  —  <^AnimaIia  quae  collo  dorsove 
domantur,  . . .  nostrae  quidem  scholae  auctores)>  statim 
nt  nata  sunt,  mancipi  esse  putant;  Nerva  vero  et 
Proculus  . . .  non  aliter  ea  mancipi  esse  putant^  quam 
si  domita  sunt,  et  si  propter  nimiam  feritatem  domari 
non  possunt^  tunc  videri  mancipi  esse  incipere^  cum 
ad  eam  aetatem  pervenerint^  qua  domari  solent. 

18.  D.  41,  1,  7,  7.  Gaius  libro  secundo  rerum 
cottidianarum  sive  aureorum  (P.  491^).  —  Cum  quis 
ex  aliena  materia  speciem  aliquam  suo  nomine  fecerit, 
Nerva  et  Proculus  putant  hunc  dominum  esse  qui 
fecerit,  quia  quod  factum  est,  antea  nullius  fuerat. 

cf.  Gai.  2,  79. 

Communi  dividundo. 

19.  D.  10,  3,  6,  3.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  &Wi^).  —  Si  quid  post  acceptum  com- 
muni  dividundo  iudicium  fuerit  impensum,  Nerva  . . . 
existimat  etiam  boc  venire  (sc.  in  iudicium). 

Be  rebus  creditis, 

20.  D.  12,  1,  11  pr.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
vicensimo  sexto  ad  edictum  (P.  769**).  —  Rogasti  me, 
ut  tibi  pecuniam  crederem;  ego  cum  non  haberem, 
lancem  tibi  dedi  vel  massam  auri,  ut  eam  venderes 
et  nummis  utereris.  si  vendideris,  puto  mutuam  pecu- 
niam  factam.  quod  si  lancem  vel  massam  sine  tua 
culpa  perdideris  prius  quam  venderes,  utrum  mihi  an 
tibi  perierit,  quaestionis  est.  mihi  videtur  Nervae  dis- 
tinctio  verissima  existimantis  multum  interesse,  vena- 
lem  habui  hanc  lancem  vel  massam  nec  ne,  ut,  si 
venalem  habui,  mihi  perierit,  quemadmodum  si  alii 
dedissem  vendendam;  quodsi  non  fuit  propositum  hoc 

20* 


308    1.  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

ut  yenderem,  sed  haec  causa  fuit  yendendi^  ut  tu 
utereris ,  tibi  eam  perisse  [et  maxime  si  sine  usuris 
credidi]. 

De  tramscripticiis  nominibm. 

21.  Gai.  3;  133.  —  Transscripticiis  . .  nominibus 
an  obligentur  peregrini,  merito  quaeritur,  quia  quo- 
dammodo  iuris  civilis  est  talis  obligatio,  quod  Nervae 
placuit. 

De  emptione  venditione. 

22.  D.  18,  2, 14, 1.  Paulus  libro  quinto  ad  Sabi- 
num  (P.  1704).  —  . . .  si  emptor  alium  non  idoneum 
subiecit  eique  fundus  addictus  est,  uon  video,  inquit 
(Sabinus?),  quemadmodum  priori  sit  emptus,  cum  alia 
yenditio  et  yera  postea  subsecuta  sit.  sed  verum  est 
venditorem  deceptum  ex  yendito  actionem  habere  cum 
priore  emptore,  quanti  sua  intersit  id  non  esse  factum, 
per  quam  actionem  et  fructus,  quos  prior  emptor  per- 
ceperit  et  quo  deterior  res  culpa  yel  dolo  malo  eius  facta 
sit,  recipiet  yenditor.    et  ita  Labeoni  et  Nervae  placet. 

23.  D.  18, 1,  57  pr.  Paulus  libro  quinto  ad  Plauti- 
um  (P.  1116).  —  Domum  emi,  cum  eam  et  ego  et 
venditor  combustam  ignoraremus.  Nerva  Sabinus 
Cassius  nihil  venisse,  quamvis  area  maneat,  pecuniam- 
que  solutam  condici  posse  aiunt. 

24.  D.  20,  4, 13.  Paulus  libro  quinto  ad  Plautium 
(P.  1118).  —  Insulam  tibi  yendidi  et  dixi  prioris  anni 
pensionem  mihi,  sequentium  tibi  accessuram  pignorum- 
que  ab  inquilino  datorum  ius  utrumque  secaturum. 
Nerva  Proculus,  nisi  ad  utramque  pensionem  pignora 
sufficerent,  ius '  omnium  pignorum  primum  ad  me 
pertinere,  quia  nihil  aperte  dictum  esset,  an  commu- 
niter  ex  omnibus  pignoribus  summa  pro  rata  servetur; 
si  quid  superesset,  ad  te. 

25.  D.  18, 1,  1, 1.  Paulus  libro  trigensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  502).  —  . .  an  sine  nummis  venditio 
dici  hodieque  possit,  dubitatur,  veluti  si  ego  togam 


10.  M.  COCCEIUS  NERVA  309 

dedi;  ut  tunicam  acciperem  . . .  Nerva  et  Procnlus  per- 
mutationem,  non  emptionem  hoc  esse  (sc.  putant). 

Nervae  responsum  de  emptione  yenditione  v.  p.  303. 

Be  locatione  conductione, 

26.  D.  20,  2,  9.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  singulari 
de  officio  praefecti  vigilum  (P.  1058).  —  ...  Nerva 
iuris  consultus  . .  per  fenestram  monstraverat  servos 
detentos  ob  pensionem  liberari  posse. 

Be  mandaio. 

27.  D.  17,  1,  45,  7.  Paulus  libro  quinto  ad  Plauti- 
um  (P.  1114).  —  Quod  mihi  debebas  a  debitore  tuo 
stipulatus  sum  periculo  tuo,  posse  me  agere  tecum 
mandati  in  id  quod  minus  ab  illo  servare  potero, 
Nerva  Atilicinus  aiunt,  quamvis  id  mandatum  ad  taam 
rem  pertineat. 

De  deposito. 

28.  D.  12, 1,  9,  9.  nipianus  libro  vicensimo  sexto 
ad  edictum  (P.  769).  —  Deposui  apud  te  decem,  postea 
permisi  tibi  uti.  Nerva  Proculus  etiam  autequam 
moveantur,  condicere  quasi  mutua  tibi  haec  posse  ^me^ 
aiunt 

De  pignore. 

29.  D.  44,  4,  4y  8.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1678^).  —  . .  quaeritur,  si  uni- 
ones  tibi  pignori  dedero  et  convenerit,  ut  soluta 
pecunia  redderentur,  et  hi  uniones  culpa  tua  perierint 
et  pecuniam  petas.  exstat  Nervae  et  Atilicini  sen- 
tentia  dicentium  ita  esse  excipiendum:  *si  inter  me 
et  te  non  convenit,  ut  soluta  pecunia  uniones  mihi 
reddantur'. 

De  pectdio. 

30.  D.  15,  1,  11,  3.  Dlpianus  libro  vicensimo 
nono  ad  edictum  (P.  852^).  —  Est  . .  quaestionis,  an 


310    L  AETATIS  AUGUSTI  ET  TIBERII  lURIS  CONSULTI 

id,  quod  dominus  semel  deduxit  cum  conveniretur, 
rursus  si  conveniatur;  de  peculio  eximere  debeat,  an 
vero  veluti  solutum  ei  yideatur  semel  facta  deductione. 
et  Neratius  et  Nerva  putant^  . . .  si  quidem  abstulit 
hoc  de  peculio,  non  debere  deduci,  si  vero  eandem 
positionem  peculii  reliquit,  debere  eum  deducere. 

Ne  quid  in  loco  pribUco  fiat, 

31.  D.  43,  8;  2,  28.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1499).  —  . .  Labeo  scribit,  si 
quis  in  suo  ita  aedificaverit,  ut  aqua  in  via  coUecta  re- 
stagnet^  non  teneri  eum  interdicto^  quia  non  immittat 
aquam,  sed  non  recipit.  Nerva  autem  . .  scribit  utrum- 
que  teneri.  plane  si  fundus  viam  publicam  contingat  et 
ex  eo  aqua  derivata  deteriorem  viam  faciat,  quae 
tamen  aqua  ex  vicini  fundo  in  tuum  veniat,  si  qui- 
dem  necesse  babeas  eam  aquam  recipere,  interdictum 
locum  habebit  adversus  vicinum  tuum;  si  autem  ne- 
cesse  non  sit,  non  teneri  vicinum  tuum,  te  tamen 
teneri;  eum  enim  videri  factum  habere,  qui  ius^  eius 
aquae  faabeat. 

32.  D.  ibid.  §  28.  —  Idem  Nerva  scribit,  si  tecum 
interdicto  agatur,  nihil  ultra  te  facere  cogendum,  quam 
ut  arbitratu  eius  qui  tecum  experitur  cum  vicino  ex- 
periaris;  ceterum  aliter  observantibus  futurum,  ut 
tenearis  etiam,  si  iam  bona  fide  cum  vicino  egeris 
neque  per  te  stet,  quo  minus  arbitratu  actoris  cum 
vicino  experiaris. 

33.  D.  ibid.  §  29.  —  Idem  ait,  si  odore  solo  locus 
pestilentiosus  fiat,  non  esse  ab  re  de  re  ea  inter- 
dicto  uti. 

34.  D.  43,  24,  3,  4.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1592').  —  .  .  si  praeses  vel 
curator  rei  publicae  permiserit  in  publico  facere,  Nerva 
scribit  exceptionem  locum  non  habere,  ^ia  etsi  ei  loco- 

1  Fl,  usam. 


11.  INCERTI  311 

nm,  inquit,  puhlicorum  proctiratio  data  est,  concessio 
tamen  data  non  est 

Neryam  de  curatore  tantnm  dixisse  apparet. 


11.  INCERTI. 

Viri  docti  Yitellium  quendam  inter  huius  aetatis 
iuris  consultos  numerant  (Erueger  p.  146.  Earlowa  I  685. 
Lenel  P.  II.  col.  1223 — 1224),  sed  mea  quidem  sententia 
non  iure.  y.  quae  infra  apud  Masurium  Sabinum  de  hac 
re  disputabo. 

Praeterea  monendum  est,  A.  Cornelium  Celsum, 
qui  ^mediocri  ingenio'  Tiberii  aetate  de  artibus  liberalibus 
libros  composuit,  etiam  de  iurisprudentia  videri  scripsisse. 
cf.  Quintil.  12,  11,  24  (^cum  . .  .  non  solum  de  his  omni- 
bus  conscripserit  artibus,  sed  amplius  rei  militaris  et 
rusticae  et  medicinae  praecepta  reliquerit').  0.  Jahn 
^Ober  rSmische  EncyklopSdien':  Yerh.  der  sHchs.  Gesellsch. 
der  Wissensch.  1852.  II  276  sq.  Teuffel-Schwabe  §  280 
n.  6  in  f. 


n.  TIBERn  GAH  CLAUDn  NEEONIS 
TEMPORUM  lURIS  CONSULTI. 

1.  Domitias  Afer.  ^  2.  Masnrins  Sabinas. 

1.  DOMITIUS  AFEE 

Nemansensis,  cos.  suff.  a.  39,  ex  a.  49  usque  ad  de- 
cessiun  a.  59  curator  aquarum,  qnamyis  moribus  infamatus. 

^Summus  illius  aetatis  orator'  (cf.  Mejer  Orat.  fr. 
p.  565)  a  Dione  Cassio  60,  33  inter  prudentissimos  aetatis 
eiusdem  iuris  peritos  refertur  (6  Jofiluog  6  Ag>Qog  nXst'* 
fSxov  rcDV  xo'^'  iavxhv  iv  tm  fSwayoQevuv  xuslv  lcxvCag), 

De  testibus  libri  11. 

Quintil.  5,  7,  7  ^libri  duo  a  Domitio  Afro  in  hanc 
rem  (sc.  de  testibus)  compositi'.  Eruegero  p.  154  n.  49 
dubitanti,  num  hi  libri  ad  ius  pertineant,  opponendus  est 
Arcadii  Charisii  liber  singularis  de  testibus  (P.  3 — 6) 
et  lustiniani  Digestorum  titulus  de  testibus  (22,  5).  quod 
priorum  iuris  consultorum  eiusdem  argumenti  libri  non 
nominantur,  ea  videtur  causa  esse,  quod  ex  Caracallae 
aetate  haec  res  prorsus  mutata  est. 

Testium  tam  in  iudiciis  quam  in  negotiis  civium 
Bomanorum  atque  testamentis  usus  satis  notus  est.  de 
testimonio  in  iudiciis  dicendo  initio  principatus  novis  legi- 
bus  statutum  est,  ex  gr.  lege  lulia  de  vi  publica  et  privata. 
Bruns  font.  p.  114.  accesserunt  Aogusti  Tiberiique  tem- 
poribus  plura  senatus  consulta,  scilicet  a.  Chr.  a.  26  Statilio 
et  Tauro,  p.  Chr.  a.  20  Cotta  et  Messala,  a.  29  duobus 


1.  DOMITIUS  AFER    2.  MASURIUS  SABINUS     313 

Geminis  consulibns,  adversus  eiim  qui  quid  aliud  quam 
testamentum  seiens  <^dolo  malo  falsum^  signaverit  signa- 
riye  curaverit,  item  qui  ad  falsas  testationes  faciendas 
testamentaque  falsa  invicem  dicenda  aut  consignanda  dolo 
malo  coierit,  item  qui  ob  instruendam  advocationem  testi- 
moniave  pecuniam  acceperit  pactusve  fuerit  societatemve 
coierit  aut  aliquam  de  ea  <^re  pac]>tionem  interposuerit^ 
item  si  quis  ob  denuntiandum  vel  non  denuntiandum  re* 
mittendumve  testimonium  pecuniam  acceperit  (CoUat.  8, 7). 
iuris  consultorum  in  hac  quoque  re  officium  fuisse  appa- 
ret.  cf.  Gai.  2,  105  (^reprobatum  est  in  ea  re  domesticum 
testimonium'). 

Fragmenta  librorum  servata  non  sunt. 


2.  MASURIUS'  SABINUS 

iortasse    Veronensis    (in   titulo    enim  Veronensi  V  3924 
inter   curatores    templi    alicuius    nominatur    C.   Masurius 

1  Nomen  modo  'Masurius'  modo  'MaBsurins'  scribitnr: 
'Masflurius  haben  die  Digesta  (1,  2,  2,  48.  19,  2,  69.  30,  80. 
45, 1, 105.  50, 7, 1.  50, 16, 144)',  addo  D.  38, 10, 10, 6;  'Cod.  Inst. 
6, 24, 14  pr.  und  Inst.  2,  14  pr.,  Masurins  6ai.  3,  188  und  Arrian. 
Epict.  4,  3;  bei  Persius  (5,  90),  Plinins,  Gellius  und  Macrobius 
Bchwanken  die  Handschriften'  Exueger  p.  150,  1.  de  InBt.  2^ 
14  pr.  vir  doctiBsimus  errat,  cum  in  editione  ab  ipso  parata  ^Masu- 
rius'  legatur.  sed  pro  Masario  praeterea  facit  'Masuria  M.  f.  Mar- 
cella'  Wilmanns  n.  570  in  inscriptione  Romae  a.  p.  C.  29  facta» 
addendum  est  apud  Athenaeum  sexies  Maao^qiog,  MaccovQio^ 
quinquies  legi.  m  hac  tanta  scripturae  varietate  dizerit  quis 
proBodiam  a  Fersio  poeta  observatam  ('£zcepto  si  quid  Masurl 
rubrica  vetavit'  5,  90)  seqnendam  scribendumque  esse  ^Masu- 
rius'.  at  et  videmns  ex.  gr.  Lucanum  et  Silium  Italicum  modu- 
landi  facilitate  illo  certe  superiores  Sabnrrae  nomen  satis  notum 
versus  gratia  in  ^Sabnra'  vel  'Sabbura'  corrumpere  non  dubi- 
tavisse,  et  apud  Athenaeum  semel  eztat  MaveovQiog  (I  p.  1  c),. 
unde,  sive  8  recte  scribatur  sive  ss,  primam  nominis  syilabam 
lon|fam  esRe  conicias  et  fuisse  temj^us,  quo  (v.  Lindsay,  The 
Latm  Linguage  p.  69.  110)  pronunnatio  inter  'MansuriuB'  et 
'M9,s(8)nrinB'  variaret.    Schroeder. 


314    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Sabinus  C.  f.  cf.  Borghesi  Opp.  7  p.  171),  satis  humili 
loco  natus,  Atei  Capitonis,  ut  yidetur,  auditor,  iuris  doctri- 
nam  professus,  cum  ei  amplae  facultates  non  essent,  ^pluri- 
mum  a  suis  auditoribus  sustentatus  est'  (Pomponius  §  50). 
qui  cum  assessoris,  ut  conicere  licet,  munere  functus  esset, 
quinquaginta  fere  annos  natus  in  equestrem  ordinem 
receptus  concessumque  ei  est  a  Tiberio  Caesare,  ut  ex 
principis  auctoritate  responderet,  quo  factum  videtur  esse, 
ut  equestris  ordinis  primus  publice  responderet  (Pompo- 
nius  §§  48,  50).^  yixit  usque  ad  Neronis  tempora;  nam 
apud  Gai.  2,  218  haec  de  legato  per  praeceptionem  le- 
guntur:  \  .  si  extraneo  legatum  fuerit,  inutile  est  legatum, 
adeo  ut  Sabinus  existimaverit,  ne  quidem  ex  <^senatus^ 
consulto  Neroniano  posse  convalescere;  nam  eo,  inquit, 
senatus  consulto  . .  .'.  quamquam  A.  Pemice  Encycl.  d. 
EW.  p.  152  aliter  seniit.^  de  Masurii  sub  principibus 
Tiberium  sequentibus  fatis  nihil  traditum  est.  sed  Sueto- 
nius  c.  34  Gaium  Caligalam  et  de  Homeri  carminibus 
abolendis  cogitasse  narrat  et  de  iuris  consultis  quasi  scien- 

1  Dig.  1,  2,  48—50  leguntur  haec:  'MasBurius  Sabinus  in 
equestri  ordioe  fait  et  publice  primus  respondit'  et  postea: 
'primus  divus  Angustus,  ut  maior  iuris  aactoritas  haberetur, 
constituit,  ut  ex  auctoritate  eius  responderent,  et  ex  eo  tem- 
pore  peti  hoc  pro  beneficio  coepit  .  .  .  ergo  Sabino  concessum 
est  a  Tiberio  Caesare,  ut  populo  responderet,  qui  in  equestri 
ordine  iam  grandis  natn  et  fere  annoram  quinquaginta  receptus 
est'.  quae  cum  inter  se  pugnent,  Mommsen  priora  illa  rerba 
ita  emeodat,  ut  'fuit  et'  ab  ioterpolatore  additum  esse  coniciat, 
qaam  cooiectaram  etsi  in  nniversum  accipio,  tamen  Pomponii 
yerba  a  Tribooiani  adiutore  prorsas  matata  esse  putarerim. 

2  Yerba  Tiri  doctissimi  haec  sant:  'dafs  er  bis  in  Neros 
Zeit  gelebt  habe,  wird  Tielfach,  wahrscheinlich  nicht  mit  Recht, 
angenommcn  (Gaius  2,  218)'.  temporum  enim  ratiooe  ductus 
non  tam  de  Masurio  quam  de  Caelio  Sabino  agi  valt,  cum 
Cassias,  Masurii  successor,  iam  a.  65  relegatus,  huius  autem 
saccessor,  Caelins  Sabinus,  iam  a.  69  consul  factus  sit.  quae 
quamquam  minime  neglegenda  saot,  tamen  apnd  Gaiam  I.  I. 
'<-Caelias^  Sabions'  legi  opus  non  est.  scholae  enim  prin- 
cipes  praesertim  turbnlentis  illis  temporibus  non  usqae  ad 
mortcm  officio  fuoctos  esse  facile  licet  conicere. 


2.  MASURIUS  SABINUS  *  315 

tiae  eorum  omnem  usum  abolituram  saepe  iactasse,  se 
effectnram,  ne  qnid  respondere  possent  praeter  eum.  quae 
minitationes  etiamsi  inprimis  ad  Sabinam  et  principi  sab- 
inde  in  respondendo  obsistentem  et  in  iuris  quaestionibas 
decidendis  primom,  qaantum  scimus,  Homeri  testimonio 
atentem  (D.  18, 1, 1, 1)  pertinere  videantar,  attamen  bene- 
ficium  illud  Masario  a  Tiberio  concessam  et  a  Gaio  ipso 
initio  imperii  comprobatum  postea  adimere  iuris  aactori 
qaamvis  molesto  idoneam  non  videtar  duxisse. 

Apud  Atbenaeum  Naacratitam  vel  potius  eias  epito- 
matorem  de  Masurio  qaodam  haec  legimas  (XIY  p.  623  e): 
MaoovQtog  6  navxa  &Qi(Sxog  xorl  (SO(pbg  (xcxl  yccQ  vofuov 
^ivyV^^S  oidsvbg  devveQog  %al  mQl  fiov(StKiiv  ivdiaxQl^oav 
aieC'  aitxBxai  yaQ  nai  x&v  dQycivaiv)  et  apud  prooemii 
scriptorem  (cf.  Kaib.  praef.  p.  XXIX  sqq.)  haec  (I  p.  lc): 
Mav(SovQiog^  vofioav  i^riytixiig  nal  7td(Srjg  Ttaidslag  oi  %aQ- 
iQytog  imfiileuxv  Ttoiovfisvog^  fiovog  noiifixrig^  M]q  xal  Y,axa 
x^v  aXkriv  Ttaidslav  oidsvbg  dsvxsQog  %al  xrjv  iy%vxXiov  oi 
naQiQyoag  i^i/^ooxcog  *  S7oa(Sxov  yccQ  cov  iitsdsUvvxo  &g  fiovov 
xovxo  ri(S%riKCDg  icpaivsxo^  xoiavxy  TtoXvfiad-sCa  ix  TtaCdcav 
cvvsxQaipri'  iiii^a^v  ds  rjv  Ttotrjxiig  oidsvbg  dsvxsQog^  tpri^C^ 
x&v  fisx^  ^AqxCXo^ov  Ttoirix&v,  qaae  verba  si  satis  habe- 
amos  monaisse  in  Masariam  Sabinum  cadere  posse,  uberri- 
mum  certe  de  eius  indole  et  eruditione  ac  doctriDa  testi- 
monium  temere  abiciamas.  Kaibelio  enim,  viro  doctissimo, 
editori  Athenaei,  credendum  est  Athenaei  Masariam  neqae 
eandem  qaem  Sabinam  neque  diversam  esse,  sed  a 
Naucratita  illam  maximae  inter  dipnosophistas  auctoritatis 
personam  ad  similitadinem  eius  qao  agimas  Masurii 
fictam  esse.  cadont  igitar  illa  yerba  in  Sabinom  demptisqae 
iis,  qaae  abandantiae  caidam  stadii  atqae  admirationis 
tribaenda  sant,  pro  iadicio  in  samma  veri  simili  possunt 
haberL  ceterum  Athenaeo  Masurium  at  Homeri  amatorem 
et  existimatorem  obversatum  esse  inde  conicias,  qaod 
oratio  Masarii  sententiis  ab  Homero  petitis  referta  est.^ 

1  In  hoc  commate  Schroederi  verbis  usub  sum. 


316    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NETRON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Sabinum  aliquamdia  simul  cam  Nerra  patre  consu* 
lentibus  responsa  dedi&se  apparet;  quo  factom  est,  ut 
dissen^o  a  Capitone  et  Labeone  quasi  hereditate  relictA 
augeretur  (Pomponius  §  48),  cuias  dissensionis  eximium 
exemplum  praebet  Gai.  3,  133  (^Nervae  placnit.  Sabino 
autem  . . .  visum  est'). 

Sabinus,  qui  primus  de  regulanim  natura  dixit 
(D.  50,  17,  1),  iuris  quoque  civilis  regulas  videtur  mnltas 
et  composuisse  et  proposuisse.  certe  cum  in  libris  ad  Sabi- 
num  et  Pomponius  (D.  30, 12,2)  et  Ulpianus  (D.  26, 8,1) 
diserte  iuris  civilis  regulas  proponunt,  tum  in  lustiniani 
Digestorum  titulo,  qui  ^de  diversis  regulis  iuris  antiqui'' 
inscribitur  (50,  17),  fragmenta  2 — 49  ex  Sabinianis  libris 
petita  sunt  praemissa  Sabini  illa  sententia  de  regulae 
natura.  idem  Masurius  primus  videtur  ad  rhetorum  exem- 
plum  Bomae  scholam  aperuisse,  ita  ut  inter  statioBes 
illas  a  Oellio  13,  13  commemoratas  Sabiniana  fortasse 
princeps  habenda  sit,  quae  eadem  Cassii  opinor  opibus 
instructa  Cassiana  statio  nuncupata  est. 

Auditores  habuit  cum  alios  tum  C.  Cassium  Longi- 
num  (D.  4,  8,  19,  2  ^Cassius  sententiam  magistri  sui  bene 
excusat  et  ait  Sabinum  non  de  ea  sensisse  sententia' 
et  q.  s),  Minicium,  qui  postea  Sabinum  de  iure  interro- 
gavit  (D.  12,  1,  22  Idem,  sc.  lulianus,  libro  quarto  ex 
Minicio  . . .  ^quaesitum  est  ...  Sabinus  respondit'),  Ur- 
seium  Ferocem,  qui  Sabini  responsa  refert  (Coll.  12,  7,  9 
^Urseius  refert  Sabinum  re^ondisse').  Cassius  ille  ^opibus- 
vetustis'  praeeellens  (Tac.  ann.  16,  7)  cum  primis  in  iis 
nnmerandus  est,  a  quibus  Masurius  sustentatus  esse  dicitur. 

Librorum  a  Masurio  compositorum  Pomponius  men- 
tionem  nullam  facit.  Fastorum  libros  nominat  Macrobius 
sat.  1,  4,  6.  15,  commentarios  de  indigenis  Q^IIius  4,  9,  8^ 
de  furtis  librum  idem  11,  18,  12,  idem  de  iure  civili 
libros  4,  1,  21.  5,  13,  5.  11,  18,  20,  Memorialium  libros 
idem  4,  20,  11.  5,  6,  13.  7,  7,  8  et  Macrob.  sat  3,  6,  11 
(Memorabilium  Ejss.,  memorialium  cod.  Par.),  ad  edictum 
praetoris  urbani  libros  Paulus  D.  38,  1,  18,   adsessorium 


2.  MASUHIUS  SABINUS  317 

librum  Ulpianus  D.  47,  10.  6,  8,  ad  YiteUium  libros  idem 
D.  32,  46.  33, 7,  8  pr.  33,  7, 12, 27.  33, 9, 3pr.  34, 2, 19, 17 
et  Tryphoninus  D.  39,  9,  22,  denique  Eesponsorum  libros 
Callistratus  D.  14,  2,  4pr.  accedunt  fortasse  libri  ad  edic- 
tum  aedilium. 

Adde  quod  et  Minicius  et  Urseius  Ferox  Sabini  re- 
sponsa  collegerunt,  Aristo  notas  ad  Sabinum  atque  eas 
ad  iuris  civilis,  ut  yidetur,  libros  scripsit,  denique  Pom- 
ponius,  Paulus,  Ulpianus  ad  eosdem  Sabini  libros  com- 
mentarios  composuerunt. 

Quanta  in  Masurio  fuerit  auctoritas,  inde  maxime 
coUigitur,  quod  post  Ateium  Capitonem  scholae  princeps 
habebatur  (Venul.  D.  45,  1,  138  pr.  ^Sabinus  ait;  Proculus 
autem  et  ceteri  diversae  scholae  auctores'  et  Gai.  2,  244 
^Sabinus  et  Cassius  . . .  putant  . . .  sed  diversae  scholae 
auctores')  discipulisque  ac  fautoribus  Sabiniauorum  nomen 
datum  est  (D.  24, 1,  11,  3.  41,1,11).  inter  Sabinianos 
a  Pomponio  numerantur  inprimis  Cassius,  Caelius  Sabinus, 
lavolenus,  Yalens,  Tuscianus,  lulianus,  quibus  accedunt 
ipse  Pomponius  et  Gaius. 

Ut  iam  ad  reliquias  Masurianae  doctrinae  accedamus, 
res  maxime  notabiles  in  Masurii  fragmentis  hae  fere  in- 
veniuntur:  urbs  (Plin.  n.  h.  16,  44,  86),  municipium  et 
municipes  (D.  1,  8,  8,  2.  35,  1,  14),  civitas  (D.  49,  15, 
12,  9),  cives  (Gell.  5,  6,  14),  toga  (GeU.  1, 18,  14),  in- 
genui  et  ingenuorum  iura  (GeU.  5.  19,  11 — 13),  offici- 
orum  ordo  (GeU.  5,  13,  5),  equitum  census  (GeU.  4,  20, 11), 
homines  Ubertini  ordinis  (GeU.  5,  19, 11),  aerarii  (Gell.  4, 
20,  11),  cUens  (Gell.  5,  13,  5),  hospes  (GeU.  5,  13,  5), 
athleta  (D.  3,  2,  4  pr.),  princeps  (D.  34,  2,  29),  sena- 
tus  (GeU.  5,  6,  27),  magistratus  (Macrob.  sat.  3,  6, 11), 
pontifices  (GeU.  10,  15,  17.  Macrob.  1,  4,  15),  miUtes 
(GelL  5,  6,  27),  rubrum  mare  (D.  34,  2,  14,  18),  peregrini 
(Gai.  3, 133),  hostes  (PUn.  h.  n.  15,  30,  40.  GeU.  5,  6,  14. 
D.  30,  104,  2,  7),  pugna  et  proeUum  (Gell.  5,  6, 14),  vic- 
toria  (Plin.  h.  n.  16,  44,  86). 

Accedunt  multa,  quae  ad  ius  sacrum  pertinent.    dixit 


318     n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NJf&ON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

eniin  Sabinus  de  muris  sanctis  (D.  1,  8, 8,  2),  de  re- 
Hgioso  (Gell.  4,  9,  8),  de  pontificibus  (Gell.  10,  15,  17. 
Macrob.  sat.  1,  4,  15),  de  caerimoniis  (Gell.  10,  15,  18. 
4,  9,  8),  de  love  (Macrob.  1,  4,  6),  de  aquila  (Plin.  h.  n. 
10,  7,  8),  de  flamine  Diali  (Gell.  10,  15,  17),  de  Vinali- 
orom  die  (Macrob.  1,  4,  6),  de  agonio  Martiali  vel  Libe- 
ralium  die  (Macrob.  1,  4,  15),  quo  adulescentnli  puberes 
facti  togam  virilem  accipiebant,  de  Satumalibus  (Macrob. 
1,  10,  5),  de  die  Lucarium  (Macrob.  1,  4,  15),  de  Fratrum 
Arvalium  collegio  (Gell.  7,  7,  8),  de  dea  Angeronia  et  ara 
Volupiae  (Macrob.  1,  10,  8),  de  Hercule  victore  (Macrob. 
3,  6,  11),  de  triumpbo  (Plin.  h.  n.  7,  43.  44.  15,  30.  40) 
et  curru  triumpbantis  (Plin.  h.  n.  15,  29,  38),  de  ovan- 
tibus  (Gell.  5,  6,  27),  de  Volcanali,  quod  Bomulus  con- 
stituit  ex  victoria  de  decumis  (Plin.  h.  n.  16, 44,  86), 
de  civica  corona  (Gell.  5,  6,  14),  de  lauro  ut  suffimento 
caedis  hostium  et  purgatione  (Plin.  h.  n.  15,  30,  40),  de 
spina  nuptiarum  facibus  auspicatissima  (Plin.  h.  n.  16, 
18,  30),  de  lupino  adipe,  quo  novae  nuptae  postes  perun- 
gere  solitae  sint,  ne  quid  mali  medicamenti  inferretur 
(Plin,  h.  n.  28,  9,  37). 

Adiungo  quae  ad  agriculturam  et  agricolarum  vitam 
spectant.  agitur  de  cultura  (D.  33,  7, 8pr.)  deque  eo  quod 
agri  colendi  causa  fiat  (D.  39,  1,  1,  8),  de  fundo  instructo 
(D.  33,  7,  12,  27)  et  de  instrumento  fundi  (D.  33,  7,  8pr), 
cum  de  universa  familia  (D.  33,  9,  3pr),  tum  de  homini- 
bus  ^qui  agrum  colunt  et  qui  eos  exercent  praepositique 
sunt  iis,  quorum  in  numero  sunt  vilici  et  monitores'  (D.  33, 
7,  8  pr.),  de  iumentis  universis  (D.  33,  9,  3  pr.),  separatim 
de  bobus  domitis  (D.  33,  7,  8  pr.)  et  de  eo  quod  iumen- 
torum  causa  apparatum  est  (Gell.  4,  1,  21),  de  pecoribus 
stercorandi  causa  paratis  (D.  33,  7,  8  pr.),  de  pastoribus 
(Plin.  n.  h.  16,  18,  30)  et  de  fetu  pecorum  (D.  7, 1,  68,  1), 
de  vasis  ad  agrum  colendum  utilibus,  ^quae  sunt  aratra 
ligones  sarculi  falces  putatoriae  bidentes  et  si  qua  similia 
dici  possunt',  et  de  iis  quae  fructus  cogendi  conservan- 
dive  gratia  parata  sunt,  ^quemadmodum  torcularia  corbes 


l 


2.  MASURIUS  SABINUS  319 

faJcesque  messoriae  falces  fenariae  qnali  yindeiniatorii 
exceptoriique,  in  quibus  uvae  comportantur',  de  doliis 
et  cuppis  (D.  33,  7,  8  pr.).  agitur  de  horto  et  pomis  et 
holeribus  et  floribus  (D.  7,  8,  12,  l),  de  apibus  et  avibus 
(D.  33,  7,  12,  13),  de  saltu  pascuo  (D.  19,  2,  19, 1),  de 
fundo  locato  (D.  24, 3,  26, 4),  de  colono  (Gell.  11, 18,13. 
D.  12, 1,  22),  de  cella  olei  et  vini,  quae  venire  solebant 

D.  33,  9,  4,  2),    de    aceto,    (D.  33,  6,  9pr.),    de   lana 

b.  32,  70,  2). 

Ex  domorum  instfumento  haec  afferuntur:  vela  quae 
in  hypaethris  extenduntur  quaeque  sunt  circa  columnas 
(D.  33,  7,  12,  20),  pictura  (D.  50,  16,  14  pr.),  libri 
et  bibUotheca  (D.  32,  52,  3,  7),  scalae  (D.  8,  2,  19,  2); 
praeterea  aurum  et  argentum  (D.  34,  2,  19,  13.  13, 
7,  36  pr.),  gemmae  (D.  34,  2,  19,  17),  in  his  argento 
auroye  inclusae  (D.  34,  2,  19,  13),  denique  lapilli  et  mar- 
garitae  (D.  34,  2,  19,  18). 

Addo  quae  de  patre  familias,  matre  familias,  filio 
familias,  filia  familias  dicuntur.  mentio  fit  boni  patris 
familias  (D.  7,  1,  9,  2);  instructo  fundo  omnia  ea  contineri 
definit,  quae  eo  collocata  sint,  ut  instructior  esset  pater 
familias  (D.  33, 7,  12,  27);  disserit  de  rebus  vel  ante 
ductam  uxorem  yel  postea  a  patre  familias  paratis 
(D.  32, 45);  penu  ea  quoque  contineri  constituit,  quae 
iumentorum  causa  apparata  sint,  quibus  dominus  utatur 
(Gell.  4,  1,  21.  D.  33,  9,  3pr.);  yini  appellatione  omni& 
significari  dicit,  quae  vini  numero  pater  familias  habuerit 
(D.  33,  6,  9  pr.).  matris  familias  in  fragmentis  servatis 
diserte  mentio  non  fit.  at  de  lanae  appellatione  Sabinum 
dixisse  traditur  (D.  32,  70,  2)  et  ^ancillae  usu  dato  ad 
lanificium  eam  non  mitti  nec  ex  operis  mercedem  capi, 
sed  sibi  lanam  facere  iure  cogere'  statuisse  (D.  7, 8, 12, 6). 
praeterea  de  iis  dixit,  quae  pater  familias  ex  his,  qui- 
bus  ipse  uti  solebat,  uxori  adsignavit  ita  ut  ea  mulieris 
TLsibus  proprie  adtributa  sint  (D.  32,  25),  de  uxore 
praegnate  relicta  (D.  5,  1,  28,  5),  de  uxori  legatis  iis 
rebuS;  quae  eius  causa  paratae  sint  (D.  32,  45),  de  usu- 


320    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  ICIRIS  CONS. 

fractu  nxori  cam  liberis  legato  (Vat.  36).  de  filio  familias 
dicit  colono  (D.  43,  24,  19),  de  eo  qui  argentariam 
exerceat  (D.  2,  13,  4,  1)  et  qui  ez  noxali  causa  mancipio 
detur  (Gai.  4^  79),  denique  de  filia  familias  uxore  (D.  24, 
1,  11,  3.  24,  3,  2.  1). 

lam  ea  propono  quae  Sabinum  de  mercatura  et  de 
negotiatione  dixisse  tradunt.  agitur  de  mercatura  insti- 
tuenda  (Macrob.  sat.  3,  1,  11),  de  mercatoribus  (D.  33,  9, 
4,  27),  de  personis  mercatorum,  qui  promercalia  et  usuaria 
isdem  in  loeis  habent  (Gell.  4,  1,'  23),  de  publicano  qui 
lacum  vel  stagnum  conduxit  (D.  43,  14,  1,  7),  de  quaestu 
yel  de  lucro,  quod  ex  emptione  venditione,  locatione  conduc- 
tione  descendit  (D.  17,  2,  7),  de  filio  familias,  qui  sciente 
patre  argentariam  exercet  patrique  quaestum  refert  (D.  2, 
13,  4,  2),  de  transcripticiis  nominibus  (Gai.  3, 133),  de 
fractuario,  qui  navis  usufructu  legato  navigatum  eam 
mittendam  putat,  licet  naufragii  periculum  immineat 
(Yat.  fr.  72),  de  mercibus  quibusdam  navis  onustae 
levandae  causa,  quia  intrare  flumen  vel  portum  non 
potuerat  cum  onere,  traiectis  in  scapham,  quae  summersa 
est  (D.  14,  2,  4pr.),  de  navi  quae  in  tempestate  iactu 
mercium  unius  mercatoris  levata  alio  loco  summersa  est, 
ita  ut  ceterorum  mercatorum  merces  per  urinatores  ex- 
tractae  sint  data  mercede  (D.  ibid.  §  l),  de  ancilla  ad  lani* 
ficium  missa,  ut  ex  operis  merces  capiatnr  (D.  7,  8,  12,  6). 

Sequitur,  ut  negotia  et  delicta  proponantur  nota- 
bilia,  quorum  Sabinus  mentionem  facit.  legimus  de  eo 
qui  uxori  donavit  servum  ita,  ut  eum  intra  annum  manu- 
mitteret  (D.  24,  1,  7,  8),  de  viro  qui  in  quinquennium 
locavit  fundum  dotalem  et  post  primum  annum  di- 
vortium  fecit  (D.  24,  3,  25,  4),  de  rebus  uxoris  quas  ea 
inscia  vel  invita  maritus  in  dotem  dedit  (Yai  fr.  269), 
de  uxore  quae  res  viri  amovit  (D.  25,  2,  l),  de  filio  cui 
non  iussu  patris  dos  data  est  (D.  24,  3,  22,  12),  de  £Iio 
qui  fideiussor  acceptus  est  (D.  15,  1,  3,  9),  de  filia  mea 
mancipata  et  aegra,  cui  vir  in  hoc  repu^um  misit,  ut 
mortua    ea    dotem    potius    heredibus    eius    quam    mihi 


^* 


2.  MASURIUS  SABINUS  321 

redderet  (D.  24,  3,  59),  de  filia  patri  furtum  faciente 
(D.  25,  2, 1),  de  vitiosis  aedibus  conductis  (D.  39,  2, 13,  6), 
de  doliis  locatis  (D.  19,  1,  6,  4),  de  domo  facienda  con- 
ducta  (D.  19,  2,  69),  de  eo  qui  bponsionis  causa  anulos 
*^  accepit  nec  tamen  reddit  victori  (D.  19,  6,  17,  5)  vel 
qui  in  pignore  dando  pro  auro  aes  subiecit  creditori 
(D.  13,  7,  36  pr.)  vel  qui  de  manu  mihi  nummos  excussit 
(D.  9,  2,  27,  21)  vel  qui  in  adulterio  deprehensus  redemit 
-'         se  (D.  12,  5,  4pr.). 

^  Addo  quae  praecipue  de  mancipiis  et  libertis  disse- 

'"        ruit.     dixit  de  servo  ab  eo  qui  facultates  suspectas  habet, 

herede  instituto  (Gai.  2, 54),  de  legato  quod  servo  communi 

-^        sine  libertate  unus  ex  dominis  reliquit  (D.  17,2,63,9),  de 

servo  quem  imprudens  a  fure  bona  fide  emi  (D.  12, 1,  31.  l), 

►  *  •     qui  ex  peculio  hominem  paravit  (D.  12, 1,  31,  1),  qui  fide- 

iussit  (D.  15, 1,  47,  l),  qui  rem  deposuit  (D.  16.  3, 4),  qui, 

^       cum  apud  furem  esset,  furi  dari  stipulatus  est  (D.  45,  3, 14), 

^         de  servo  commodatoris  qui  rem  subripuit  (D.  47,  2.  54,  l), 

*         de   duobus  servis  qui  invicem  sibi  persuaserunt  et  ambo 

simul  aufugerunt  (D.  47,  2^  36,  3),  de  servo  qui  ancillam 

-: "        quam   subripuit  pro  libertate  sua  dedit  (D.  41,  3,  4,  16), 

0^        de    domino   qui   servo    suo  uti  furtum  faceret  imperavit 

^        (Gell.  11,  18,  24),  de  sollicitatore  fugitivi  qui  cum  rebus 

r-        aufugerit  (D.  47,  2,  86,  2),  de  eo  qui,  cum  fugitivus  praeter 

;-•        oculos  forte  domini  iret,  obtentu  togae,  tanquam  se  amici- 

ens,  ne  videreiur  a  domino,  obstitisset  (Gell.  11,  18,  14), 

^        de   domino  qui  servum  ideo  manumisit,  ne  furti  cum  eo 

^       agi  posset  (D.  47,  2,  42.  1),  de  servo  qui  arbores  cecidit 

^<s        {D.  47,  7,  7,  5),  de  servis  inquilini  qui  insulam  exusserunt 

j"        (CoU.  12,  7,  9),   de   servo   communi,   qui  proprium  meum 

servum  corrupit  (D.  11,  1,  14.  2),   de   servo  ab  hostibus 

rapto  et  manumisso  (D.  49,  16,  12,  9),  de  servo  a  duobus 

pro  parte  dimidia  separatim  in  servitutem  petito  (D.  40, 

12,  30),  de  actoris  servo,  qui  sine  voluntate  domini  fecit, 

quominus  vadimonium  sistam  (D.  2,  10,  2);  de  statulibero 

qui  servum  heredi  vendidit  (D.  33,  8,  8,  4);  de  servo  qui, 

cum  duorum  in  eo  ususfructus  esset,  uni  nominatim  stipu- 

larispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   II.  21 


322  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IURI8  CONS. 

latus  est  ex  ea  re,  quae  ad  utroaq^e  pertii]fet  (D.  45, 
3,  32),  de  fructuario,  qui  servunL  torquet  vel  flagellis 
caedit  (Yat.  fr.  72);  de  ancillae  usu.dato  (D.  7,  8,  12  pr.), 
de  vendita  virgine  vel  muliere  (D.  19, 1,  11,  6),  de  paeto 
ne  ancilla  prostituatur  (D.  18,  7,  6  pr.),  de  muliere  qua^ 
vulvae  vitio  semper  mortuos  parit  (D.  21,  1,  14  pr.);  dixit 
de  operis  libertorum  (D.  38,  1,  18)  et  de  hominibus  liber- 
tini  ordinis,  qui  per  adoptiones  in  iura  ingenuorum  in- 
vadere  tentant  (Gell.  5, 19,  12). 

Demque  dizit  de  iudice  ignorantia  iuris  lapso  (D.  24, 
3,  17,  2)  et  de  homine  iniuria  iudicis  damna^to  (D.  17, 
2,  62, 18).  

Egpregios  vet^rum  mores  imitandos  Sabinus  proposuit 
(Gell.  11,  IB,  11),  maxime  quod  in  officiis  apud  maiores 
observatum  est  (Gell.  5, 13,  5).  itaque  haec  leguntur: 
'plerique  veterum  et  Sabinus  et  Ca^sius  . . .  responderont' 
(D.  41,  2,  3,  18).  ^et  veteres  putant,  et  Sabinus  et 
Cassius  scribunt'  (Vat.  fr.  1).  ^perpetuo  Sabinus  pro- 
bavit  veterum  opinionem  exifitimantium'  (D.  12,  5,  6). 
^Sabinus  existimat  . .  .  quod  et  antiqms  placuit'  (D.  9,  2, 
27,  2i). 

In  nonnullis  Q.  Mucium  ut  veterum  principem  se- 
cutns  est:  ^Quintus  Mucius  etSabinus  existimant'  (D.  21, 
2,  75).  ^Quintus  Mucius  scribit  .  .  .  idem  Sabinus  .  .  . 
scribit'  (D.  33,  9,  3  pr.).  ^Sabinu9  existimabat  . . .  idque 
defendebat  exemplo  penus  legatae.  Mucius  etenim  .  .  . 
scripsit'  (D.  45,  1,  115,  2). 

Servii  quoque  sententias  rettulit  (D.  34,  2,  19,  17), 
quem  in  aliis  rebus  probavit  (^Servius  Sulpicius  et  Ma- 
surius  Sabinus  .  .  .  dixerunt'  Gai.  3,  183;  ^ita  Servio 
Labeoni  Sabino  placuit'  D.  19,  2,  19,  l),  in  aliis  reliquit 
(^Servius  negavit  . .  .  sequimur  Sabini  opinionem  contra 
sentientis'  Gai.  3,  156.  Gaius  2,  244,  ubi  quaeritur,  num 
ei  qui  in  potestate  sit  eius  quem  heredem  instituimus, 
recte  legemus,  Sabinum  aeque  a  Servio  discessisse  narrat). 
quem.ad  modum  Servio  U£us  sit,  ea  docent  quae  subieci. 


2.  MASURIUS  SABINUS 


323 


Macrob.  Sat.  3,  3,  8.  — 
Seryius  Snlpicius  religionem 
esse  dictam  tradidit,  quae 
propter  sanctitatem  aliquam 
remota  ac  seposita  a  nobis 
sit,  quasi  a  relinquendo 
dicta,  ut  a  carendo  caeri- 
monia. 


OteU.  4,  9,  8.  —  Masurius 
. . .  Sabinus  . . .  ^Beligiosum', 
inquit,  ^est  quod  propter 
sanctitatem  aliquam  remo- 
tum  ac  sepositum  a  nobis 
est,  verbum  a  relinquendo 
dictum,  tanquam  caerimo- 
niae  a  carendo'. 


quamquam  Servium  Macrobii  errore  Sabini  loco  posi- 
tum  esse  Huschke  p.  93  n.  7  conicit. 

Ofilii  quoque  rationem  habuit;  Pomponius  enim 
D.  45,  3,  6  tradit:  ^Ofilius  • . .  dicebat  . . .  quae  sententia 
et  . .  .  Sabini  dicitur',  et  his  duobus  fragmentis  inter  se 
coUatis  Sabinum  etiam  in  definiendo,  quis  morbosus,  quis 
sanus  esset,  Ofilium  secutum  esse  apparet. 


D.  21,  1,  10  pr.  Ulp.  — 
. . .  Ofilius  ait,  si  homini  digi- 
tus  sit  abscisus  membrive 
quid  laceratum,  quamvis  con- 
sanaverit,  si  tamen  ob  eam 
rem  eo  minus  uti  possit,  non 
videri  sanum  esse. 


Gell.  4,  2, 15.  —  ^Verba 
Masurii  Sabini  apposui  . .  . 
Furiosus  mutusve  cuive  quod 
membrum  lacerum  laesum- 
que  est  aut  obest,  quo  ipse 
minus  aptus  sit,  morbosi 
sunt'. 


Yel  Labeonem  saepius  secutus  est  (^Labeo  . .  . 
putat  . . .  quod  et  . . .  Sabinum  respondisse  Minicius  re- 
fert'  D.  19,  1,  6,  4.  ^Labeo  et  Sabinus  putant'  D.  19,  1, 
11,  3.  ^Labeo  et  Sabinus  aiunt'  D.  41,  1,  28.  ^Labeo  et 
Sabinus  ezistimant'  D.  50,  16,  14  pr.  ^Labeo  Sabinus  . .  . 
probavenmt'  D.  36,  2,  12,  1.  ^Sabinus  ait  .  .  .  hoc  et 
Labeo'  D.  28,  5,  17pr.  ^Sabinus  consentit,  et  ita  Labeo' 
D.  43,  14,  1,  7.  cf.  D.  7,  1,  15,  3  et  7,  1,  23,  1),  nonnun- 
quam  vero  reliquit  (^Labeo  scribit  . . .,  sed  Sabinus  . .  . 
respondit'  D.  2,  13,  4,  2.  ^Labeo  . .,  Sabinus  autem*  D.  3, 
3,  43,  6.  ^Labeo  ait  ...  vel . . .,  ut  Sabinus  ait'  D.  47, 
2,  1  pr.).  quemadmodum  Sabinus  definitionem  a  Labeone 
propositam  amplificaverit,  luculentnm  exemplum  docet: 

21* 


324     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 


Gell.  4,  2,  3.  —  Caelius 
Sabinus  .  .  .  Labeonem  re- 
fert,  quid  esset  morbus,  hisce 
verbis  definisse:  Morbus  est 
habitus  cuiusque  corporis 
contra  naturam,  qui  usum 
eius  facit  deteriorem. 


D.  21,  1,  1,  7  Ulp.  —  .  .  . 
sciendum  est  morbum  apud 
Sabinum  sic  deiinitum:  esse 
habitum  cuiusque  coi^poris 
contra  naturam,  qui  usum 
eius  ad  id  facit  deteriorem, 
cuius  causa  natura  nobis 
eius  corporis  sanitatem  dedit. 


Cum  Nerva  raro  tantum  consentit  (*Nerva  Sabinus' 
D.  18,  1,  57pr.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  .  idem  Nerva,  et 
adicit'  D.  7,  8,  12,  1),  plerumque  dissentit  (^  .  .  quod 
Nervae  placuit . . .  Sabino  autem  . . .  visum  est'  Gai.  3, 133. 
^quibusdam  existimantibus  .  .  .,  ut  Nerva  .  .  .,  aliis,  ut 
Sabino'  D.  25,  2,  1.  ^Sabinus  quidem  . .  .,  Nerva  vero' 
Gai.  2,  195.  ^Nerva  et  Proculus  putant  . . .  Sabinus  et 
Cassius  .  .  .  putant'  Gai.  2,  79.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  . 
putant,  Nerva  et  Proculus'  D.  18,  1, 1, 1.  *Sabinus  quidem 
et  Cassius  . . .,  Proculus  et  Nerva  .  .  .  existimaverunt' 
D.  30,  26,  2.  ^nostrae  quidem  scholae  auctores  . . .,  Nerva 
vero  et  Proculus  . .  .  putant'  Gai.  2,  15). 

Cassium,  Sabini  auditorem,  in  plurimis  fragmentis 
cum  Sabino  consentire  nemo  mirabitur  (^Sabinum  recte 
respondisse  Cassius  refert'  D.  1,  8,  8,  2.  ^Sabinum  re- 
spondisse  Cassius  rettulit  et  sibi  placere'  D.  8,  1,  4pr. 
^Sabinus  et  Cassius  responderunt'  D.  3,  2,  4  pr.  24,  3,  22, 
12.  41,  2,  3,  18.  ^Sabinum  et  Cassium  respondisse  aiunt' 
D.  29,  7,  14  pr.  cf.  D.  17,  2.  52,  18.  ^Sabinus  respondit 
et  Cassius  . .  .  scripsit'  D.  7,  1,  23,  1.  ^Sabinus  dicebat 
.  .  .  Gaius  idem'  D.  24,  3,  59.  ^Sabinus  et  Cassius  opi- 
nati  sunt'  D.  7,  1,  68,  1.  ^Sabinus  et  Cassius  .  . .  credi- 
derunt'  Gai.  4,  79.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  .  dixerunt' 
D.  16.  3,  14,  1.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  .  putaverunt' 
D.  26,  7,  37  pr.  33,  7,  12,  13.  'Sabinus  .  .  .  et  Cassius 
. . .  existimaverunt'  D.  30,  26,  2.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  . 
putant'  D.  9,  4,  15.  31,  22,  1,  38,  7.  28,  2,  3,  6.  41,  3,  4, 
16.  Gai.  1,  196.  2,  79.  195.  244.    'Sabinus  et  Cassius  . . . 


2.  MASURIUS  SABINUS  .  325 

existimant'  D.  15,  1,  42.  18,  1,  35,  5.  ^Sabinus  et  Cassius 
scribunt'  Vat.  fr.  1.  ^Sabinus  Cassius  . . .  aiunt'  D.  8,  6, 
2.  39,  3,  1,  8.  9.  10.  60,  16,  215.  'Sabinus  et  Cassius 
putabant'  D.  42,  3,  4,  1.  ^Sabino  Cassio  .  . .  placuit'  D.  2, 
1,  11  pr.  ^Sabino  et  Cassio  .  .  .  placuit'  D.  41,  2,  1,  5. 
^adeo  .  .  .  ut  Sabino  et  Cassio  placuerit'  Gai.  3,  161. 
Vulgo  dicitur  Sabino  et  Cassio  placere'  Gai.  4,  114. 
^Sabino  .  .  .  et  Cassio  visum  est'  Gai.  3,  133.  ^Sabini 
et  Cassii  sententia'  D.  15,  1,  3,  9.  40,  4,  57.  41,  3,  10  pr. 
47,  2,  43,  5.  *quae  sententia  et  Cassii  et  Sabini  dicitur' 
D.  45,  3,  6.  'Sabinum  refertur  existimasse  .  .  .,  cuius 
sententiae  Cassius  quoque  est'  D.  40,  12,  30.  ^Sabinus  et 
Cassius'  D.  7,  8,  12,  1.  18,  1,  1,  1.  35,  1,  6,  1.  'Sabinus 
Cassius'  D.  5,  1,  28,  5.  12,  1,  31,  1.  18,  1,  57  pr.  'secun- 
dum  Sabinum  et  Cassium'  D.  43,  16,  1,  14).  nonnunquam 
magistri  sententiam  explicat  (^Cassius  ignorantiam  Sabi- 
num  ita  accipiendam  existimasse  refert'  D.  22,  6,  3,  1. 
^Cassius  sententiam  magistri  sui  bene  excusat  et  ait, 
Sabinum  non  de  ea  sensisse  sententia . . .,  sed  de  . .  .' 
D.  4,  8,  19,  2). 

Proculus,  quiNervae  successit,  a  quo  alterius  scbolae 
sectatores  postea  Proculiani  appellati  sunt,  Sabinum  saepe 
quidem  reliquit  (Collat.  12,  7,  9  ^Urseius  refert  Sabinum 
respondisse  .  .  .  Proculus  autem  respondit  .  . .'.  D.  45,  1, 
138  pr.  ^Sabinus  ait,  Proculus  autem'.  D.  46,  3,  93,  3 
^secundum  Sabini  sententiam,  licet  Proculus  dissentiat'. 
D.  29,  7,  14  pr.  ^Sabinum  et  Cassium  respondisse  *  aiunt 
Proculo  dissentiente'.  D.  30,  26,  6  ^Sabinus  quidem  et 
Cassius  . .  .,  Proculus  et  Nerva  . ..  existimaverunt'.  D.  41, 
1,  7,  7  ^Nerva  et  Proculus  putant  .  . .  Sabinus  et  Cassius 
.  .  .  putant'.  ^Labeo  et  Sabinus  aiunt,  sed  Proculus'  D.  41, 
1,  28.  ^Sabintis  quidem  et  Cassius  .  .  .  Nerva  vero  et 
Proculus'  Gai.  2,  195),  nonnunquam  vero  secutus  est 
(^Sabinus  Proculus  .  .  .  dicunt'  D.  35,  1,  14.  ^Sabinus 
Proculus  .  .  .  putant'  D.  45,  1,  8.  ^Sabino  et  Proculo' 
D.  25,  2,  1,  cf%  ^Sabino  Cassio  Proculo  placuit'  D.  2,  1, 
11  pr.    ^Sabinus  et  Cassius  et  Labeo  et  Proculus'  D.  7,  8, 


326     II.   TIB.  GAIl  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

12,  1.     ^Sabinus  et  Cassius  seribunt  .  .  .  Proculus  .  .  .' 
Vat.  fr.  1). 

Qaod  ad  posteriores  iuris  prudentes  aftinet,  qui 
quidem  ante  Hadriani  aetatem  Sabini  rationem  habeant, 
utile  videtur  primo  loco  Sabinianos,  deinde  Proculianos, 
postremo  eos  afferre  qui  utri  scholae  dediti  fuerint 
nescimus. 

In  Caelii  Sabini  fragmentis  Masurius  nusquam 
laudatur. 

lavolenus  Priscus  Sabinum  laudat  et  in  Epistu- 
larum  libris  (^respondit:  secandum  Massurii  Sabini  opini- 
onem  puto  te  ex  stipulatu  agere  non  posse;  nam  is  recte 
existimabat,  si'  D.  45,  1;  105)  et  in  libris  ex  posterioribus 
Labeonis  confectis  (^Massurius  Sabinus'  D.  19^2,  59)  atque 
ita  quidem,  ut  utroque  loco  de  Sabini  sententia  responsum 
det.  notablle  praeterea  est,  quod  qui  lavolenum  D.  42, 
5,  28  consuluit,  scripsit:  ^me  illud  maxime  movet,  quod 
praeceptoribus  tuis  placet'. 

In  Proculianis  videndum  est  de  Nerva  filio,  Longino, 
Pegaso,  Celso  patre,  Neratio.     Pomponius  §§  52.  53. 

Atque  in  Nervae  fragmentis  in  lustiniani  Digesta 
receptis  Sabini  mentio  non  fit,  quamquam  Ulpianus  libris 
ad  Sabinum  Nervam  laudat.  Longini  nomen  in  lustiniani 
Digestis  nusquam  apparet. 

Pegasus,  cuius  nomen  et  in  Pomponii  et  in  XTlpiani 
libris  ad  Sabinum  inyenitur,  in  respondendo  Sabinum 
modo*  secutus  est  (^Sabinus  et  Pegasus  responderunt' 
D.  12,  5,  4pr.),  modo  reliquit  (^Pegasus  respondit  .  .  . 
Sabinus  autem  existimabat'  D.  43,  1,  115,  2). 

In  Celsi  patris  fragmentis,  quae  pauca  tradita  suni, 
Sabini  nomen  nusquam  extat. 

Neratius  Priscus,  qui  in  Pomponii  Pauli  Ulpiani 
libris  ad  Sabinum  nonnunquam  laudatur,  Sabinum  laudat 
Membranarum  libris  (^Sabino  . . .  placet,  ut  apud  Nera- 
tium  libro  quarto  Membranorum  scriptum  est'  D.  8,  6,  12. 
^Neratius  Sabinus  .  .  .  aiunt*  D.  24,  3,  17,  2.  ^Sabinus 
putat  .  .  .  Neratius  quoque  dicebat'  D.  9,  4,  21,  6). 


2.  MASURIUS  SABINUS  327 

Inter  eos  qui  neque  Sabinianis  neqae  Proculianis 
cefto  adnumerari  possunt,  qui  multi  sunt,  nonnuUi,  quo- 
rum  paaca  ifragmenta  eztatit,  Sabinum  neglegunt,  iti  his 
Yarius  Luculliis,  Paconius,  Campanus,  Yalerius  Severus, 
PutedlanuSy  Servilius.     de  reliquis  haec  dicenda  sunt. 

Sextus  Pedius  in  libris  ad  edictum  praetoris 
Sabinum  laiidat  (^Sabinus  ait  et  Pedius  probat'  D.  50, 
16, 13,  1). 

Fufidius,  qui  fdrtasse  idem  habendus  est  atque 
Aufidius  Chius,  quem  XJlpianus  libris  ad  Sabinum  nominat, 
Sabini  sententias  attulit  (^quamquam  apud  Fufidium  Sabino 
placiBat'  Oai.  2,  154). 

Priscus  Fulcinius,  quamquam  in  Pomponii  Pauli 
Ulpiani  libris  ad  Sabinum  laudatur,  ipse  in  fragmentis 
de  Sabino  nihil  refert. 

Yiyianus,  qui  auctorum  responsa  Becundum  priorum 
libros  rettulit,  praeter  Cassii  et  Proculi  Sabini  quoque 
sententias  affert  (D.  29,  7, 14  pr.  Scaevola:  ^Quidam  re- 
ferunt,  quanttm  repeto  apud  Yivianum,  Sabini  et  Cassii 
et  Proculi  expositam  esse  in  quaestione  huius  modi  con- 
troTersiam  .  .  .  quod  Sabinum  et  Cassium  respondisse 
aiunt  Proculo  dissentiente.  nimirum  autem  Sabini  et 
Cassii  collectio,  quam  et  ipsi  reddunt,  illa  est  quod'). 

AtilicinuB,  qui  in  Pomponii  PauH  Ulpiani  libris 
ad  Sabinum  nonnunquam  laudatur,  in  aliis  rebus  cum 
Kerva  et  Proculo  stabat  (v.  infra,  ubi  de  Atilicino  g^dera- 
liter  dicctodtun  est),  in  aHis  cum  Sabino  et  Cassio  sen- 
tiebat  (^Sabinus  et  Atilicinus  responderunt  . . .  idem  ex- 
istimaterunt'  D.  10,  8,  6,  4.  5.  ^AtiliciHus  SabinuB  Oa&sius 
responderunt'  D.  17,  2,  52,  18.  ^Atilicinus  Sabiniis  Cas- 
sius  . .  .  aiunt'  D.  45,  2,  17). 

Octavenus,  qui  in  Poinp(dnii  et  tllpiani  libris  ad 
8abinam  laudatur,  ideintidem  Sabinuim  seksutua  est  (^Sabinus 
Cassius  Octavehus  aititt'  D.  8,  6,  27.  ^nec  offendetur  . . . 
Sabitii  sententia  .  .  .  id6m  et  Octav^nus  probat'  D.  7,  8, 
12,  6). 


328     11.  TIB.  GAIl  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Plautius,  qui  in  Pauli  et  Ulpiani  libris  ad  Sabinum 
laudatur  et  in  libris  suis  auctorum  sententias  contulit^ 
praeter  Nervam  et  Proculum  et  Cassium  Sabinum  quo- 
que  laudat  (Plautius:  ^Atilicinus  Nerva  Sabinus  .  .  .; 
Cassius  .  .  .'  D.  36,  2,  49  pr.).  ^ad  Plautium*  vero  scripse- 
•  runt  et  lavolenus  (P.  142 — 169)  et  Neratius  (P.  64)  et 
Pomponius  (P.  326—371)  et  Paulus  (P.  1071  —  1246), 
qui  eosdem  auctores  laudant.  itaque  quaeritur,  nonne  eo- 
.rum  sententiae  ex  Plautii  libris  petitae  sint.  atque  Lenel 
P.  II  col.  13  n.  1  magnam  partem  Plautio  deberi  certissi- 
mum  iudicat  et  adicit:  ^in  Pauli  quidem  .  .  .  libris  pro 
certo  dixerim  ex  Plautio  ea  omnia  desumpta  esse,  in 
quibus  Sabini  Cassii  Nervae  Proculi  Atilicini  aliorumque 
veterum  responsa  vel  opiniones  referuntur'.  itaque  utile 
videtur  Sabini  sententias  in  libris  ad  Plautium  relatas 
hoc  loco  proponere.  in  lavoleni  quidem  et  Neratii  libro- 
rum  fragmentis  Sabinus  non  laudatur;  apud  Pomponium 
quidem  laudatur,  sed  tantum  ex  Pauli  Ulpianique  testi- 
monio  (D.  9,  4,  31  Paul.  ^Sabinus  et  Cassius  putant .  .  ., 
quod  Pomponius  probat'.  Vat.  fr.  76  UIp.  ^Pomponius  ait 
libro  VII  ex  Plautio  .  .  .  quamquam  Sabinus  responderit'); 
in  Pauli  denique  fragmentis  Sabinus  saepius  laudatur, 
scilicet  his  locis:  D.  18,  1,  67  P.  1116  ^Nerva  Sabinus 
Cassius  . . .  aiunt'  D.  22,  1,  38,  7  P.  1132  'Sabinus  et 
Cassius'.  D.  9,  4,  31  P.  1142  (v.  supra).  D.  46,  2,  17 
P.  1168  ^Atilicinus  Sabinus  Cassius  . . .  aiunt'.  D.  46, 3, 32 
P.  1166  'Sabinus  ait'.  D.  36,  2,  49  P.  1188  (v.  supra). 
D.  40,  7,  20,  3  P.  1227  'Sabinus'.  D.  60,  17,  1  P.  1230 
'ut  ait  Sabinus'.  D.  6, 1,  28,  6  P.  1232  'Sabinus  Cassius'. 
D.  12,  1,  31,  1  P.  1236  'Sabinus  Cassius'.  cf.  3,  3,  61 
P.  1074  *omnibus  placuit*. 

Minicius,  qui  a  Pomponio,  et  Urseius  Ferox,  qui 
ab  Ulpiano  libris  ad  Sabinum  laudatur,  ad  quos  iuris- 
consultos  postea  lulianus  libros  scripsit,  non  modp  Cassii 
et  Proculiy  sed  etiam  Sabini  sententias  proposuerunt  (Mi- 
nicius:  ^Sabinus  respondit'  D.  12,  1,  22.  'Sabinum  re- 
fertur   existimasse'  D.  40,  12,  30.     ^Sabinum  respondisse 


2.  MASURIUS  SABINUS  329 

Minicius  refert'  D.  19, 1,  6, 4.  Urseius:  ^Sabinus  respondit* 
D.  7,  1,  35,  1,  30,  104,  7.  32,  63.  40,  4,  18.  41,  3,  35. 
'Sabino  placuit'  D.  7, 1, 35.  'negat . . .  Sabinus'  D.  45,  3, 14. 
'Sabinus  ait'  D.  30, 104,  2.  ^Sabinus  dicebat'  D.  24,  3,  59. 
^Urseius  vefert  Sabinum  respondisse'  Coll.  12.  7,9).  apud 
lulianum  D.  40,  12,  30  haec  leguntur:  ^Sabinum  refertur 
existimasse  . . .,  cuius  sententiae  Cassius  quoque  est  et 
ego  sum'.  quae  verba  utrum  luliani  an  Minicii  sint, 
dubitari  potest. 

Titius  Aristo,  cuius  in  Pomponii  Pauli  Ulpiani  ad 
Sabinum  libris  frequens  est  meutio,  notas  ad  Sabinum 
scripsit  (^Aristo  notat  apud  Sabinum'  D.  7,  8,  6.  ^Aristo 
notat'  D.  33,  9,  3,  1  Ulp.  ad  Sab.),  scilicet  in  Digestorum^ 
ut  conicere  licet,  libris. 

Inter  iurisconsultos  aetatis  Hadriani,  ex  qua  schola- 
rum  dissensiones  iam  senescere  atque  in  oblivionem  abire 
coeperunt,  nominandi  sunt  Celsus  filius,  Salvius  lulianus, 
Sextus  Pomponius.  cxim  Celsus  Proculi  inprimis  senten- 
tias  proferat,  lulianus  ultimus  Sabinianae  scholae  princi- 
pum  sit,  qui  quidem  a  Pomponio  §  53  laudentur,  neuter 
vero  alterum  laudet,  similis  inter  eos  aemulatio  videtur 
intercessisse,  atque  Severi  aetate  Paulus  habuit  cum 
Ulpiano  (Krueger  p.  224).  Pomponius  vero,  Sabinianae 
scholae  fautor,  non  tam  iuris  consultus  quam  praeceptor 
habendus  est  (Krueger  p.  176). 

Celsus  filius,  cuius  nomen  in  Pomponii  Pauli 
Ulpiani  libris  ad  Sabinum  frequens  est,  ipse  in  Diges- 
torum  libris  Sabinum  saepius  laudat  (^sicuti  Sabino  quo- 
que  videbatur'  D.  8,  2,  9  P.  31.  ^quod  et  Sabino  recte 
placet,  ut  apud  Neratium  libro  quarto  Membranarum 
scriptum  est'  D.  8,6,12  P.  199.  ^Celsus  scripsit  idque  ait 
Sabino  placuisse'  D.  8, 5, 19  P.  12.  ^Celsus  scribit  . . .  et 
ita  Sabinum  et  Cassium  putare'  D.  33,  7,  12.  20  P.  164*. 
^Sabinus  probavit  .  .  .  in  qua  sententia  etiam  Celsus  est' 
D.  12,  5,  6.  *Celsus  .  . .  refert  Mucium  Brutum  Labeonem 
quod  Sabinum  existimare;  ipse  quoque  Celsus  idem  pro- 
bat,   et  adicit'  D.  18.  2,  11,  1.     'Celsus  .  .  .  Sabini  sen- 


330     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

tentiam  seqaitur'  D.  28,  5,  9,  13.  ^Sabinus  putat  .  .  ., 
quam  sententiam  et  Celsos  . . .  probat'  D.  7,  5,  3,  1  P.  152. 
^Labeo  Sabinufl  et  Celsus  ...  hoc  probaverttiit'  D.  36, 
2,  12,  1). 

lulianus,  quem  libros  ad  Minicium  et  XJtlBeium 
Ferocem  composuisse  rettulimus,  in  his  Sabini  sententias 
Tefert.  leguntur  enim  in  libris  ad  Minicium  haec:  D.  12, 
1,  22  P.  867  'Sabinus  respondit*.  D.  40, 12,  30  P.  876 
^Sabinum  refertur  ezistimasse  . . .,  cuins  sententiae  Cas- 
sius  quoque  est  et  ego  sum';  in  libris  ad  IJFseium  haec: 
D.  7,  1,  35  P.  887  ^hoc  quoque  prftestabitur,  ut  Sabino 
placuit'.  ^Sabinus  respondit*.  D.  30, 104,  2  fet  7  P.  888 
^Sabinns  ait\  'Sabinus  respondit*.  D.  24,  8,  59  P.  895 
*Sabinns  dicebat*.  D.40,  4,  18  P.  901  'Sabinus  reBpohdit*. 
D.  41,  3,  35  P.  913  'Sabinus  respondit'.  D.  45,  3,  14 
P.  917  ^negat  . . .  Sabinus'.  in  Digestomm  quoque  libris 
Sabinum  saepe  laudat;  nam  vel  ipse  vel  Oaius  vel  Ulpia- 
nus  vel  Paulus,  qui  luliani  his  libris  usi  sunt,  haec  tradunt: 
D.  17,  2,  63,  9  P.  236^  'ait  lulianus  Sextum  Pomponium 
Teferre  Sabinum  respondentem  . . .  dt  posse  hanc  sententiam 
defendi  lulianus  ait'.  D.  18,  2,  llpr.  P.  243  ^Quod  . . . 
Sabinus  scribit  . . .,  ratione  eiusmodi  defendit  .  .  .  sed 
lulianus  . . .  scripsit . . .'.  D.  19, 1,  24^  1  P.  253  ^Sabinus 
dixit  . . .  Cassius  veram  opinionem  Sabini  rettulit,  in  qua 
ego  quoque  sum'.^  D.  25,  2,  1  P.  308  ^quibusdain  existi- 
mantibus  . . .,  aliis  ut  Sabino  .  .  .,  in  qua  sententia  et 
lulianus  .  .  .  est'.  D.  28,  2.  3,  6  P.  418*  'Sabinus  et 
Cassius  et  lulianus  putant'.  6ai.  2,  218  P.  1169  ^adeo 
ut  Sabinus  existimaverit  .  .  •  Sed  luliano  .  .  .  placuit'. 
Vat.  fr.  86  P.  508  ^ait  Sabinus  . . .  sed  lulianus  ...  re- 
lata  Salbini  scriptura  ait'.  D.  36,  3,  12, 1  P.  539^  'Labeo 
Sabinus  et  . . .  lulianus  .  . .  probaverunt  . . .  inde  lulia- 
nus  axt'.  D.  39,  2,  40,  3  P.  580  ^scripsit  lulianus,  quod 
et  Sabinus  f>rob&t'.    D.  40,  4,  57  ^quam  sentemtiam  lulia- 

1  Lenel  notat:  ^Triboniani  manum  suspicor;  lulianus  enim 
videtur  improbasse  Sabini  Bententiam'. 


2.  MASURIUS  SABINUS  331 

nus  adeo  seqaitur,  ut  existimet  . . .  sed  hoc  non  est  con- 
sequens  Sabini  et  Cassii  sententiae,  quam  et  ipse  sequi 
videtur,  qui  existimant . .  .*.  D.  40,  7,  20,  3  P.  696  *Sa- 
binus  .  .  .  lulianus  autem  ait'.  D.  41,  2,  1,  5  P.  607* 
^Sabino  et  Cassio  et  luliano  placuit'. 

Sextus  Pomponius  Sabinum  laudavit  cum  in  libris 
ad  edictum  (^Sabinus  putavit,  . . .  quam  sententiam  et  Pom- 
ponius  probat'  D.  10, 4, 9, 7  P.  107^)  et  de  fideicommissis 
(•Sabinus  dicit'  D.  40,  5,  34  P.  217)  et  ex  Plautio  fSabinus 
et  Cassius  putant  . . .  quod  Pomponius  probat*  D.  9,4,31 
P.  361),  tum  in  libris  ad  Sabinum  (^Cassius  ignorantiam 
Babinam  ita  accipiendam  existimasse  refert'  D.  22,  6,  3 
P.  416.  ^Sabinus  .  . .  et  Cassius  .  . .,  quae  sententia  ad- 
mittenda  est'  D.  35, 1, 6  P.  423.  ^Sabinus  . . .  et  Cassius 
. . .  existimaverunt'  D.  30,  26,  2  P.  448.  'Sabinus  Procu- 
lus  . . .  dicant^  D.  36,  1,  14  P.  621^  ^Sabinus  respondit' 
D.  18, 1, 20  P.  648.  ^quod  . . .  Sabinum  respondisse  Mini- 
cius  refert'  D.  19,  1,  6,  4  P.  666.  ^ait  lulianus  Sextum 
Pomponium  referre  Sabinum  respondentem'  D.  17, 2, 63, 9 
P.  607.  ^Sabinus  ait'  D.  26,  2,  8,  1  P.  633.  'Sabinus  ait' 
D.  36,  3,  10  P.  721.  ^quae  sententia  et  Oas^ii  et  Sabini 
dicitur^  D.  46.  3,  6  P.  726.  ^Labeo  et  Sabinus  aiunt' 
D.  41,  1,  28  P.  781.     'Sabinus  aif  D.  8,  2,  26  P.  782). 

Sequuiitur  Aburnias  Yalens  et  Tuscianus,  quos 
Pomponias  §  63  aeque  atqae  lulianum  lavoleno  Prisco 
successisse  tradit.  ille  in  fragmentis  a  lustiniano  «ervatis 
alios  iaris  consultos  laudat,  Sabinum  nusquam  laudat;  faic 
in  lustiniani  Digestorum  fragmentis  ne  ipse  quidem  laudatur. 

Sequitur  Gaius,  qui  Sabinum  laudst  et  libris  de 
manamissionibas  (^hoc  est  consequens  Sabini  et  Cassii 
sententiae'  D.  40,  4,  67  P.  480)  et  Berum  Cotidianarum 
(^Saldnus  et  Cassius  putant'.  ^Sabinus  et  Cassius  sense- 
runt^  D.  41, 1-,  7,  7  P.  491*)  et  ad  edictum  provinciale 
C^Sabmo  . .  .  placuit*  D.  2,  1,  11  pr.  P.  356.  'Sabinus  ait' 
D.  2,  9,  4  P.  129.  ^Sabinus  et  Cassius  patant  . .  ,  quod 
et  vernm  est'  D.  9,  4,  15  P.  130.  ^Sabinus  et  Cassius  ... 
quod  et  vemm  e&t'  D.  16,  3, 14, 1  P.  230.     *Sahinus  et 


332     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Cassius  existimant'  D.  18,  1,  35,  3  P.  238^.  'ita  Sabino 
placet'  D.  4,  3,  39  P.  364)  et  Institutionum  commentariis 
(^Sabinus  qaidem  et  Cassius  .  .  .  putant'  1,  196.  Hdque 
maxime  placuit  Sabino  et  Cassio'  2,  79.  ^quamquam 
apud  Fufidium  Sabino  placeat'  2, 154.  ^Sabino  . ..  placuit' 
2,  178.  ^Sabinus  et  Cassius  .  . .  putant'  2,  195.  ^adeo 
ut  Sabinus  existimaverit'  2,  218.  ^Sabinus  et  Cassius  ... 
putant'  2,  244.  ^Sabino  . .  .  et  Cassio  visum  est'  3,  133. 
^sequimur  Sabini  opinionem'  3,  156.  Hdque  maxime  Sa- 
bino  et  Cassio  placuit'  3,  161.  ^Ser.  Sulpicius  et  Masurius 
Sabinus  .  .  .  dixerunt'  3,183.  ^Sabino  placuit'  3,218. 
^Sabinus  et  Cassius  . . .  crediderunt'  4,  79.  ^vulgo  dicitur 
Sabino  et  Cassio  placere'  4,  114.  ^hanc  opinionem  — 
Sabinus  et  Cassius  secuti  fuerint'  4,  170). 

Post  Gaium  laudaverunt  Sabinum  Venuleius  Sa- 
turninus  libris  Stipulationum  (^Sabinus  scribit'  D.  45,  1, 
137  P.  53.  ^Sabinus  ait  ...  Proculus  autem  .  .  .  sed 
ego  cum  Proculo  sentio'  D.  45,  1,  138  P.  60.  ^Sabinus 
ait'  D.  46,  8,  8  P.  72.  ^Quintus  Mucius  et  Sabinus  ex- 
istimant'  D.  21,  2,  75  P.  73),  Ulpius  Marcellus  Di- 
gestorum  libris  (^non  habebit  . . .  actionem,  scilicet  se- 
cundum  Sabini  opinionem'  D.  9,  2,  36  P.  237  ^Massurius 
Sabinus  probat'  D.  30,  80.  P.  apud  lulian.  455.  ^Sabinus 
Proculus  .  . .  putant  .  .  .  haec  et  Marcellus  probat'  D.  45, 
1,  8  P.  217.  cf.  ^idem'  sc.  Marcellus  ^ait:  placuisse  scio 
Sabinianis'  D.  21,  1,  11,  3  P.  87),  Cervidius  Scaevola 
libris  Quaestionum  (^Quidam  referunt,  quantum  repeto 
apud  Yivianum,  Sabini  et  Cassii  et  Proculi  expositam 
esse  .  . .  controversiam  .  .  .  ego  autem  ausim  senteniiam 
Proculi  verissimam  dicere'  D.  29,  7,  14  P.  160.  ^con- 
fundetur  obligatio  secundum  Sabini  sententiam,  licet  Pro- 
culus  dissentiat'  D.  46, 3,  93  P.  193.  ^ScaevoIa  noster  ait, 
putare  se  debere,  quod  Sabinus  scribit^  a  capite  rationem 
reddendam  sic  intellegi'  D.  3,  5,  18,  1  P.  317),  Aemilius 
Papinianus  item  libris  Quaestionum  (^Sabinus  .  .  . 
existimabat  . . .  idque  defendebat  exemplo  penus  legatae. 
Mucius  etenim   .  .  .   scripsit  idque  . .  .-  receptum   est  ... 


k 


2.  MASURIUS  SABINUS  333 

itaque  potest  Sabini  sententia  recipi'  D.  45,  1,  116  P.  79. 
*Sabiniim  respondisse  Cassius  rettulit  et  sibi  placere'  D.  8, 
1,  4  P.  129.  ^Sabinus  ait  ...  unde  manifestum  est  pro- 
hibendi  ius  esse'  D.  10,  3,  28  P.  140.  ^ait  Papinianus, 
cum  Sabini  sit  sententia  recepta,  .  . .  recte  dici'  D.  24,  1, 
7,  8  P.  182.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  .  putaverunt'.  ^se- 
eundum  Sabini  et  Cassii  sententiam  eveniet,  ut'  D.  26, 
7,  37  pr.  §  2  P.  199.  ^Sabinus  .  .  .  existimabat  .  .  .  sed 
cum'  D.  35,  1,  71  P.  264.  ^Sabinus  respondit  .  . .  idque 
sumpsit  ex  defuncti  voluntate  .  . .  propter  falsam  tamen 
demonstrationem'  D.  35,  1,  72  P.  272.  ^merito  Sabinus  . . . 
existimavit,  scilicet  si  .  .  .  quod  in  depositi  quoque  actione 
dicendum  est . . .'  D.  26,  9,  3  P.  291.  ^doli  exceptionem 
quidam  obstaturam  putant,  Sabinus  non  obstaturam,  sed 
ratio  faciet,  ut'  D.  18,  7,  6pr.  P.  323.  'nobis  aliquando 
placebat  .  . .  sed  in  contrarium  me  vocat  Sabini  sententia, 
qui  .  .  .  arbitratus  est'  ibid.  §  1),  Claudius  Tryphoni- 
nus  libris  Disputationum  (^quia,  ut  Sabinus  scribit  .  .  . 
verum  hoc  non  multum  onerat  praesentem  inspectationem' 
D.  49, 15, 12,  9  P.  13.  'idem  et  Sabinus  . . .  scripsit'  D.  34, 
9,  22  P.  15). 

lulius  Paulus  Sabinum  laudat  cum  in  libris  ad 
Plautium  (D.  18,  1,  57  P.  1116  'Nerva  Sabinus  Cassius 
. .  .  aiunt'.  D.  22,  1,  38,  7  P.  1132  'Sabinus  et  Cassius 
.  .  .  putant,  . . .  quod  puto  recte  dici'.  D.  9,  4,  31  P.  1142 
^Sabinus  et  Cassius  putant .  . . ,  quod  Pomponius  probat 
et  est  verum'.  D.  45,  2,  17  P.  1158*  ^Atilicinus  Sabinus 
Oassius  . . .  aiunt*.  D.  45,  3,  32  P.  1166  ^Sabinus  ait ... 
videndum  esse  .  .  .  sed  verius  est'.  35,  3,  49  P.  1188 
^Atilicinus  Nerva  Sabinus  .  .  .  Cassius  .  .  .  Cassii  sen- 
tentia  utimur;  nam  et  divus  Pius  rescripsit .  .  .'  D.  40, 
7,  20  P.  1227  ^Sabinus  .  . .  lulianus  autem  ait'.  D.  5, 
1,  28,  5  P.  1232  'Sabinus  Cassius'.  D.  12,  1,  31  P.  1235 
^Sabinus  Cassius  .  .  .  et  hoc  verum  est^;  nam  et  lulianus 

1  Lenel  notat:  'Suspicor  manum  Triboniani  . . .  ceque 
ei;im  probare,  sed  improbare  videtur  lulianus  Sabini  Gassii- 
que  opinionem'. 


334     II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

ait'),  ad  Neratium  (D.  3,  6,  18,  1  P.  1032*  'Scaevola 
Doster  ait  putare  se  quod  Sabinus  scribit  ...  sic  intel- 
legi'),  ad  legem  luliam  et  Papiam  (D.  50,  16,  144  P.  975 
^Libro  Memorialium  Massurius  scribit'),  ad  legem  Falci- 
diam  (D.  35,  2,  1,  19  P.  921«  ^quaeritur  .  .  .  et  Sabinu» 
.  .  .  putat  •  .  .  Marcellus  consultus  . .  .  respondit'),  ad 
legem  Fufiam  Caniniam  (D.  50,  16,  215  P.  926  'Sabinua 
et  Cassius  aiunt'),  de  gradibus  et  adfinibus  et  nominibua 
eorum  (D.  38,  10, 10,  16  P.  876  'Massurius  ait*),  Regu- 
larum  libris  (D.  30,  122,  1  P.  1430  'Sabinus  ait  .  . .  haec 
sententia  vera  est'),  libris  ad  edictum  praetoris  (D.  18, 
5,  6  P.  102  'Sabinus  ait'.  D.  2,  14,  17,  4  P.  127»-  'hoc 
iure  nos  uti  Pomponius  scribit;  secundum  Sabini  autem 
sententiam'.  D.  2,  10,  2  P.  155  'Sabinus  . . .  ait'.  D.  50^ 
16.  14  pr.  P.  159  ^Labeo  et  Sabinus  existimant'.  D.  3, 
3,  43,  6  et  3,  3,  45  P.  185*"^  'Labeo  . . .  Sabinus  autem'. 
D.  4,  3,  29  P.  213^  'Sabinus  putat'.  D.  27,  6,  8  P.  237 
^Sabinus  scribit'.  D.  4,  8,  19  P.  245  ^Sabinus  . . .  putavit. 
Cassius  sententiam  magistri  sui  bene  ezcusat  et  ait  Sa- 
binum  non  de  ea  sensisse  sententia  .  . .'.  D.  11,  3,  14 
P.  307  'Sabinus'.  D.  5,  3,  36,  5  P.  321«  'naturalis  ratio 
expostulat .  . .,  sicut  Sabino  quoque  placuit'.  D.  8,  6,  2 
P.  355  ^Sabinus  Cassius  Octavenus  aiunt'.  D.  18, 1,  1,  1 
P.  502  ^Sabinus  et  Cassius  . . .  putant  . .  •  Sabinus  Ho- 
mero  teste  utitur  .  .  .'.  D.  47,  2,  1  P.  563  ^Sabinus  ait'. 
D.  47.  2,  64  P.  564  'Sabinus  ait'.  D.  38,  1,  18  pr.  P.  573"^ 
^Sabinus  ad  edictum  praetoris  urbani  libro  quinto 
scribit'.  D.  39,  2,  18,  11  P.  625  'Sabini  sententia  vera. 
est  existimantis'.  D.  41,  2,  1,  5  P.  657  ^sicut  Sabino  et 
Cassio  et  luliano  placuit'.  D.  42,  2,  3,  3  P.  668»  *qui- 
dam  putant  Sabini  sententiam  veriorem  esse  .  . .  quibua 
consentio'.  ^contra  naturam  .  .  .  est  . .  .  Sabinus  tamen 
scribit  . . .  idem  Trebatius  probabat  . .  .  quem  Labeo  re- 
prehendit  . . .  quod  est   verius'.     D.  41,  2,  3,  18  P.  658** 

1  Lenel  notat:  'Non  Bine  ratione  Cuiacius  hoc  fragmentum 
non  ex  Pauli  libria  ad  Neratinm  esse  desumptum  Buspicatur^ 
sed  ex  eiusdem  libro  nono  ad  edictum  .  .  .'. 


2,  MASUmnS  SABINUS 

^plerique  yeteram  et  Sabanns  et  Caesius  recte  responde- 
nmt'.  D.  41,  4,  2,  2  I^.  604  ^potest  diei  secundam  Sabi- 
niun  . . .  est  tamen^  ^Sabinus  . . .  sed  videamus'.  D.  41, 
Bj  4, 16  P.  673  ^Sabinus  et  Cassius  non  putant . . .,  et 
hoe  verum  est'.  B.  33,  1,  4  P.  733  ^Sabinus,  cuius  sen* 
tentia  vera  est . . .,  ait'.  D.  42,  8,  9  P.  742  ^quaesitum 
est  ...  sed  yerior  est  Sabini  sententia'.  D.  43,  1  P.  766 
*Sabinu9  respondit*.  Vai  fr.  307  P.  796^  'Sabinus  .  .  . 
<putaty.  D.  45,  1,  83  P.  798  ^Sabinus  ait'.  D.  21,  2, 
9  P.  826  ^Sabinus  ait  . . .  sed'),  tum  in  libris  ad  Yitellium 
(D,  2a,  3,  10  P.  2063  'Sabinus  existimat*.  D.  28,  5,  18 
P.  2064  ^Sabinus'.  D.  33,  7,  18,  12  P.  2071*  'Sabinus') 
et  ad  Masurium  Sabinum,  (D.  28, 5, 10  P.  1602  ^ezpeditius 
est  quod  Sabinus  scribit'.  D.  45,  1,  8  P.  1625  ^quaeritur 
.  . .  Sabinus  Proculus  . . .  putant,  quod  est  verius'  D.  33, 
9,  4,  2  'inquit  Sabinus'.  D.  17,  2,  38  P.  1734  ^Sabinus 
eiistimavit*.  D.  8,  2,  19  P.  1738  ^Sabinus  recte  scribit'. 
D.  24,  3,  1.7,  2  P.  1766^  'Neratius  Sabinus  .  .  .  aiunt'. 
D.  25,  2,  1  P.  1773  ^quibusdam  existimantibus  . .  .,  aliis, 
ut  Sabino  et  Proculo  .  . .  in  qua  sententia  et  lulianus 
rectissime  est'.  Vat.  fr.  1  P.  1782*  *et  veteres  putant  et 
Sabinus  et  Cassins  scribunt*.  D.  18,  1,  27  P.  1782.^  'non 
videtur  .  . .,  ut  et  Sabinus  scripsit'.  D.  47,  2,  42  P.  1799 
^Sabinus  respondit'). 

Ulpianus,  quamquam  plurimos  composuit  libros,  Ma- 
surium  laudat  tantummodo  in  libris  ad  edictum  praetoris 
(^Labeo  scribit . . .,  sed  recte  Sabinus  respondit'  D.  2, 13,4 
^Sabinus  putat,  quod  est  verius'  D.  2,  14, 10,  1  P.  250*. 
P.  232.  ^Sabinus  et  Cassius  responderunt'  D.  3,  2,  4  pr. 
P.  279^.  ^Sabinus  ait  et  Pedius  probaV  D.  50,  16,  13,  1 
P.  300.  ^quaesitum  est . . .  in  qua  specie  rectissime  Sabinus 
scribit,  si  quidem  . . .  quod  si . . .  sed  et  hic  puto  . . .  et  ita 
Pomponius  scribit'  D.  13,  7,  36  pr.  P.  386.  ^quidam  recte 
putant,  quamvis  Sabinus  et  Cassius  . . .  existimant'  D.  15, 
1,  42  P.  418.  ^et  puto  ...  et  ita  Sabinus  scribit'  D.  4, 
8,  29  P.  466*.  ^non  putat  Papinianus  . . .  sed  Sabinus  in 
statulibero  contra,  et  id  verius  est,  quia'  D.  5,  3,  13,  6 


336    11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

P.  512.  ^qiiaeritur  .  .  .  et  optinuit  Sabini  et  Cassii  sen- 
tentia'  D.  41,  3,  10  pr.  P.  570^  'Urseius  refert  Sabinum 
respondisse  .  .  .  Proculus  autem  respondit . .  .  idem  servan- 
dum  .  .  .  scribit,  quae  sententia  habet  rationem'  Collat.  12, 
7.  9  P.  623.    ^Sabinns  scribit  .  .  .  idem  erit  et  si'  D.  10, 

2,  12pr.  P.  632^.  ^Sabinus  et  Atilicinus  responderunt  .  .  . 
idem  existimaverunt'  D.  10,  3,  6,  4.  6  P.  639**.  Videndum 
«st  an  .  .  .  et  Sabinus  putat'  D,  9,  4,  21,  6  P.  681.  *Sa- 
binus  ait'  D.  10,  4,  9,  3  P.  721.  'Sabinus  putavit  . .  ., 
quam  sententiam  et  Pomponius  probat'  D.  10,  4,  9,  7 
P.  722*.  Vessat  repetitio,  idque  Sabinus  et  Pegasus  re- 
«ponderunf  D.  12,  5,  4pr.  P.  773^.  *nec  enim  recipienda 
est  Sabini  opinio,  qui  .  .  .  putat;  quemadmodum  enim  .  .  . 
aget' .  .  .?'  D.  19,  5,  17,  5  P.  806.  ^  . .  quaeritur  . . .  et 
•est  vera^Sabini  et  Cassii  sententia  existimantium'  D.  15, 
1,  3,  9  P.  851.  ^apud  veteres  tractatur,  an  . .  .  et  Atili- 
«inus  Sabinus  Cassius  responderunt  .  .  .  cui  congruit, 
quod  Servium  respondisse  Aufidius  refert'  D.  17,  2,  52,  18 
P.  922.  Verum  est  quod  Sabino  videtur'  D.  17,  2,  63  pr. 
P.  923.  ^Labeo  et  Sabinus  putant  et  nos  probamus' 
D.  19,  1,  11,  3  P.  931.  'Sabinus  distinguit'  D.  19,  2,  13, 
8  P.  948.  Mta  Servio  Labeoni  Sabino  placuit*  D.  19,  2, 
19,  1  P.  951.     ^Sabinus  et  Cassius   responderunt'    D.  24, 

3,  22,  12  P.  955*.  Hdem  ...  probandum  est  ...  quae  sen- 
tentia  Sabini  fuit  existimantis'  D.  27,  4,  1,  1  P.  1034*. 
^Sabinus  ait . .  .,  quae  sententia  vera  est'  D.  47,  7,  7,  5 
P.  1073.  *quaeritur  an  ...  et  Sabinus  ait  .  . .  quae  sen- 
tentia  verior  est'  D.  39,  2,  13,  6  P.  1274.  \  .  .  videamus. 
et  extat  Sabini  sententia  .  . .  et  verior  est  Sabini  sen- 
tentia'  D.  39,  2,  15,  12  P.  1278.  'illud  quaeritur  .  .  . 
Labeo  .  .  .  Sabinus  .  .  .  ego  puto  . . .  modo  hanc  modo 
illam  sententiam  probandam'  ibid.  §  32  ^Sabinus  Cassius 
. .  .  aiunt'  D.  39,  3,  1,  8  P.  1285.  'Idem  aiunt'  ibid.  §  10. 
^ldem  aiunt'  ibid.  §  11.  ^Sabinus  ait  ...  quae  sententia 
vera  est'  D.  39,  3,  6  pr.  P.  1286^  'Sabinus  .  . .  ait,  et 
ita  res  se  habet'  D.  47,  10,  5,  8  P.  1337.  'Sabinus  ait' 
D.  43,  24,  19  P.  1367.      'Sabinus    et    Cassius    putabant^ 


2.  MASURIUS  SABINUS  337 

D.  42,  3,  4  P.  1380  ^magisque  est,  ut  putem  istic  Sabini 
sententiam  admittendam,  scilicet  ut'  D.  29,  2, 71^  9  P.  1406. 
^interdictum  competere  Sabinus  consentit,  et  ita  Labeo' 
D.  43,  14,  1,  7  P.  1620.  ^agi  posse  Sabinus  ait  ...  Sa- 
bini  sententia  yera  est'  D.  43,  16,  1,  13  P.  1524.  ^sunt 
qui  putant  secundum  Sabinum  et  Cassium  .  .  .  et  hoc 
verum  est'  ibid.  §  14.  ^et  magis  est  ut .  .  .,  et  ita  Sabinus 
scribit'  D.  43,  24,  3,  5  P.  1592^  ^Sabinus  et  Celsus  scri- 
bunt  eoque  iure  utimur'  D.  46,  26,  8,  1  P.  1607*^.  ^scien- 
dum  est  .  .  .  apud  Sabinum  sic  definitum  esse  .  . .  ego 
puto'  D.  21,  1,  1,  7  P.  1760.  'quaeritur  .  .  .  et  ait  Sabi- 
nus'  D.  21,  1,  14  pr.  P.  1760»)  vel  ad  edictum  aedilium 
curulium  (D.  21,  1,  1,  7  P.  1760*  *sciendam  est  morbum 
apud  Sabinum  sic  definitum  esse*.  D.  21.  1,  14  P.  1760* 
^quaeritur  ...  et  ait  Sabinus')  et  ad  Sabinum,  (^Sabinus 
et  Cassius  et  lulianus  putant  . .  .,  quae  sententia  com- 
probata  est'  D.  28,  2,  3,  6  P.  2433.  'Celsus  expeditissi- 
mam  Sabini  sententiam  sequitur'  D.  28,  6,  9,  13  P.  2463*. 
^quod  Sabinus  ait,  .  . .  excutiamus'  D.  28,  6, 17  pr.  P.  2488. 
^Sabinus  scribit  . . .  quam  sententiam  puto  veriorem'  D.  7, 
4,  10,  6  P.  2555.  ^Sabinus  ait  .  .  .  quam  sententiam  puto 
veram'  D.  7, 1,  9, 2  P.  2569.  ^Sabinus  respondit  et  Cassius 
Bcripsit'  D.  7,  1,  23,  1  P.  2560*.  'putant  .  .  .  idem  et 
Sabinus'  Vat.  fr.  72^  P.  2560°.  *ego  . . .  luliani  sententiam 
non  ratione  adcrescendi  probandam  puto,  sed  eo  quod  . . . 
urgetur  tamen  luliani  sententia  argumentis  Pomponi, 
quamquam  Sabinus  responderit,  ut  et  Celsus  . . .  refert . . .' 
Vat.  fr.  75  P.  2562*.  ^quod  ait  Sabinus,  .  .  .  quale  sit 
videndum  .  . .  Sabinus  certe  . . .  non  ostendit,  utrum  . . . 
necne.  sed  lulianus  . . .  relata  Sabini  scriptura  ait  . . . 
lulianus  sabicit,  Sextum  quoque  Pomponium  referre  .  .  . 
et  %it . . .,  Aristonem  autem  adnotare,  haec  vera  esse: 
et  sunt  vera*  Vat.  87  P.  2570.  ^Sabinus  et  Cassius  opi- 
nati  sunt'  D.  7,  1,  68,  1  P.  2674.  Uta  et  Aristo  notat 
ad  Sabinnm'  D.  7,  8,  6  P.  2575*.  ^Sabinus  et  Cassius 
.  .  .  idem  Nerva,  et  adicit  .  .  .  sed  Sabious  et  Cassius 
«t  Labeo   et  Proculus   hoc  amplius  .  .  .  et  ex   his  quae 

lorispr.  antehadr.  relL  ed.  Bremer.    II.  22 


1 


338     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUIlIS  CONS. 

Nerva  negavit.  luventius  etiam  .  .  .,  quae  sententia 
mihi  vera  videtur'  D.  7,  8,  12,  1  P.  2577^.  'idem  tamen 
Labeo  putat  ...  quid  enim  interest  .  .  .?  quare  .  .  . 
poterit  . . .  nec  offendetur  iila  Sabini  sententia  . . .  idem 
et  Octavenus  probaf  D.  7,  8,  12,  6  P.  2679.  'Sabinus^ 
putat  .  .  .  quam  sententiam  et  Celsus  . . .  probat,  quae 
mihi  non  inarguta  videtur'  D.  7,  5,  6,  1  P.  2691*.  *Per- 
petuo  Sabinus  probavit  veterum  opinionem  . .  .,  in  qua- 
sententia  etiam  Celsus  est*  D.  12,  6,  6  P,  2591^  ^Sabinus 
scribit  et  ita  et  Celsus'  D.  13,  3,  2  P.  2591^  *et  aii 
Sabinus  .  . .  quod  recte  expressit;  semper  enim  cum  quae- 
rimus' ...  D.  34, 2, 19, 13  P.  2606.  'refert  Sabinus  . . .  ibi- 
dem  Sabinus  ait'  ibid.  §  17.  ^Sabinus  .  .  .  evidenter 
enumerat*  D.  33,  7,  8pr.  P.  2607.  ^continebitur:  nec 
mirum;  cum  et  . . .  contineri  Sabinus  et  Cassius  putave- 
runt'  D.  33,  7, 12,  13  P.  2609  'Celsus  scribit  . . .  et  ita 
Sabinum  et  Cassium  putare'  ibid.  §  20  P.  2610.  ^Sabinus 
.  .  .  scribit  .  .  .  quam  sententiam  cottidie  increscere  ei 
invalescere  videmus  .  . .  et  Sabinus  definit  et  Cassius  . . . 
notat'  D.  33,  7,  12,  27  P.  2611.  *Sabinus  .  . .  ita  scripsit' 
D.  32,  45  P.  2635.  ^et  Sabinus  putat .  . .,  cuius  sententia 
utimur'  D.  30,  70,  2  P.  2639.  'Quintus  Mucius  scribit 
.  .  .  idem  Sabinus  . .  .  scribit  . . .  sed  Aristo  notat'  D.  33, 
9,  3pr.  §  1  P.  2641.  *plerumque  sentiendum  est,  quod 
Sabinus  ait  ...  ex  his  et  huiusmodi  apparet  voluntati» 
quaestionem  Sabinum  interpretatum,  et  utique  non  dubi- 
taret,  si'  D.  32,  50  pr.  §  3  P.  2643.  'quaestionis  fuit.  et 
Labeo  Sabinus  et  Ceisus  et  Cassius  et  lulianus  . . .  hoc 
probaverunt,  ut'  D.  36,  2,  12, 1  P.  2646^  'Sabinus  scri- 
bit  ...  igitur  et  . .  .  habebuntur'  D.  33,  6,  9  pr.  P.  2648. 
^Sabinus  existimat.  quae  sententia,  si  voluntas  non  ad- 
versetur,  mihi  quoque  placet'  D.  33,  6,  13  P.  2651. 
^  .  .  non  nocebit . .  .,  ut  et  Sabinus  significat'  D.  30,  50,. 
1  P.  2659.  *Sabinus  scribit,  idem  et  Cassius'  D.  32,  52, 
3  P.  2661.  ^quod  . .  .  scribit  Sabinus  .  . .  non  per  omnia 
verum  est;  nam  interdum'  ibid.  §  7*.  'et  est  verum  quod 
Sabino  placuit  .  .  .  plus  ait  Sabinus  ...  his  consequenter 


2.  MASURIUS  SABINUS  339 

quaeritur,  si'  D.  33,  8,  8,  3.  4  P.  2680^.  ^eleganter  scribit 
Sabinas  .  . .  sed  et  si  .  . .  aeque  dicendum  erit'  D.  18,  2, 
4,  6  P.  2708\  ^Sabinus  scribit  .  .  .  et  ita  utimur.  quid 
tamen  si'  D.  18,  2,  9  P.  2710.  'Quod  autem  Sabinus 
scribit .  .  .,  ratione  eiusmodi  defendit  . .  .  sed  lulianus  . . . 
scripsit'  D.  18,  2,  11  pr.  D.  2711*.  *item,  quod  Sabinus 
ait,  ...  ita  demum  verum  est  si'  ibid.  §  1.  'Celsus  .  .  . 
refert  Mucium  Brutum  Labeonem  quod  Sabinum  existi- 
mare;  ipse  quoque  Celsus  idem  probat'  D.  18,  2, 13pr. 
P.  2711^  'idcirco  dicit  Sabinus'  D.  47,  3,  17,  2  P.  2736. 
^nec  adicit  Sabinus  .  .  .,  fortasse  haec  ideo  quia'  D.  17, 
2,  9  P.  2739^.  ^Cassius  putatj  quod  ita  demum  valebit, 
ut  et  Sabinus  scribit,  si'  D.  17,  2,  29,  1  P.  2742.  'et  ait 
Papinianus,  cum  Saljini  sit  sententia  recepta,  . . .  quae 
sententia  mihi  probatnr'  D.  24,  1,  7,  8  P.  2769.  'Sabi- 
nus  ait.  ei  ergo'  D.  24,  3,  2,  1  P.  2800.  'vere  Sabinus 
scribit'  D.  26,  1,  11,  1  P.  2808.  lulianas  quidem  ...  . 
scribit . .  .,  quod  ferendum  non  est.  debebit  igitur  .  .  . 
recte  itaque  Sabinus  disposuit,  ut  diceret'  D.  23,  3,  23 
P.  2817.  ^quodsi  .  . .  potuit,  dicimus  . .  .,  et  ita  et  Sa- 
binus  ait'  D.  47,  2,  21,  8  P.  2868.  'Idem  Pomponius  ait, 
quod  et  Sabinus  significat'  D.  47,  2,  36,  2  P.  2865.  *et 
potest  dici  .  .  .,  quemadmodum  .  .  .  Sabinus  scripsit' 
ibid.  §  3.  ^Sabinas  hoc  explicuit  addendo'  D.  16,  3,  11 
P.  2869°.  ^nuUi  fit,  quippe  cum  placeat  Sabini  et  Cassii 
sententia  existimantium'  D.  47,  2,  43,  6  P.  2870  ^sed  et 
si  ...  est,  consequenter  . .  .  Sabinus  voluit'  D.  39,  2,  37 
P.  2890^.  ^quod  si  .  . .  decidit,  rectissime  Sabinus  scripsit 
. . .  sed  si  .  .  .  melius  est  dicere'  D.  59,  2,  40,  1  P.  2892. 
^scripsit  lulianus  quod  et  Sabinus  probat'  D,  29,  2,  40,  3 
P.  2893^  ^merito  igitur  Sabinus  ait,  si'  Vat.  fr.  269 
P.  2903^  'Sabinus  ait'  D.  21,  1,  9  P.  2911.  'et  scrip- 
tura  Sabini,  red  et  verum  patitur'  D.  46,  1,  1,  6  P.  2949®. 
^si  autem  non  apparet,  dicendum  est  qaod  Sabinus'  D.  46, 
1,  41  pr.  P.  2974). 

Callistratus  et  Marcianus,  Ulpiani  fere  aequales, 
inter  antiquos  iuris  consultos  postremi  Sabinum  laudant. 

22* 


340    II.  TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

in  Callistrati  Quaestionum  libris  baec  leguntur:  ^ratio 
haberi  debet  .  . .  idque  Sabinus  quoque  .  .  .  probat  .  .  . 
sed  si  . .  .  rationem  haberi  debere  . . .  Sabinus  aeque  re- 
spondit'  D.  14,  2,  4  pr.  §  1  P.  98;  in  Marciani  Regularum 
libris  haec:  ^Sabinum  recte  respondisse  Cassius  refert' 
D.  1,  8,  8  P.  256;  *CeIsus  scripsit,  idque  ait  Sabino  pla- 
cuisse'  D.  8,  5,  19  P.  274.  cf.  ^Sabinianis  visum  est,  quae 
sententia  vera  est'  D.  41,  1,  11  P.  79. 

In  Macri  (P.  1 — 68)  denique  et  in  Modestini 
fragmentis  (P.  1 — 348)  neque  Sabini  neque  Sabinianorum 
mentio  fit. 

Yidendum  est  de  Sabini  libris  a  lustiniano  nominatim 
laudatis.  praeter  Tryphoninum,  qui  libros  ad  Vitellium 
(D.  34,  9,  22)  et  Callistratum,  qui  librum  II  Responsorum 
affert  (D.  14, 2, 4, 1),  Paulus  librum  V  ad  edictum  praetoris 
urbani  (D.  38,1,88)  et  Memorialium  librum  (D. 50, 16, 144), 
Ulpianus  vero  Ubros  ad  Vitellium  (D.  32, 45. 33,  7, 12,  27. 
33,  9,  3  pr.  34,  2,  19,  17)  et  adsessorium  librum  affert 
(D.  50,  16,  144).  Sabinum  aliquid  ^scripsisse'  vel  ^scri- 
bere'  iidem  saepe  referunt,  scilicet  Paulus  non  modo  libris 
ad  Sabinum  (D.  8,  5,  10.  18,  1,  27),  sed  etiam  ad  Nera- 
tium  (D.  3,  5,  18,  l)  et  ad  edictum  (D.  27,  6,  8.  41,  2, 
3,  5),  et  Ulpianus  similiter  non  modo  libris  ad  Sabinum 
(D.  7,  4,  10,  7.  13,  3,  2.  18,  2,  9.  18,  2,  11  pr.  25,  1, 11, 1. 
32,  52,  7.  33,  6,  9  pr.  39,  2,  40,  1),  sed  etiam  ad  edictum 
(D.  4,  8,  29.  10,  2,  12  pr.  13,  7,  36  pr.  43,  24,  3,  5). 

Masurii  omnes  fere  posteriores  iuris  consultos  rati- 
onem  habuisse  vel  inde  cognoscitur,  quod  eius  verba  yel 
sententiae  apud  posteriores  non  raro  inveniuntur  auctore 
non  laudato,  quam  rem  diligentius  explorare  ut  viri  docti 
curae  habeant,  vehementer  optandum  est.  hoc  loco  pauca 
attulisse  satis  habeo. 

1.  Ad  legem  Aeliam  Sentiam: 


Sabinus: 

D.  40,  4,  57  Gai. 
— ...  Sabini  et  Cassii 


Gaius: 

D.  40,  9,  10.  — 
. .  saepe . . .  de  facul- 


Tribonianus: 

I.  1,  6,  3.  —  In 
fraudem  . .  credito- 


2.  MASGRIUS  SABINUS 


341 


sententiae,  .  . .  qui 
existimant  consili- 
um  c^iu^que  manu- 
mittentis  spectari 
debere  . . .  qui  sub 
ea  condicione  (sc. 
cum  aes  alienum 
solutum  erit,  ser- 
vum  suum  libe- 
rum  esse  iubet, 
adeo  sine  fraudis 
consilio  liberum 
esse  iubet,  ut  aper- 
tissime  curare  vi- 
deatur,  ne  credi- 
tores  sui  frauda- 
rentur. 


tatibus  suis  am- 
plius,  quam  in  his 
est,  sperant  liomi- 
nes.  quod  frequen- 
ter  accidit  his  qui 
transmarinas  nego- 
tiationes  et  aliis 
regionibus,  quam  in 
quibus  ipsi  moran- 
tur,  per  servos  at- 
que  libertos  ex- 
ercent;  quod  saepe, 
adtritis  istis  nego- 
tiationibus  longo 
tempore,  id  igno- 
rant  et  manumit- 
tendo  sine  fraudis 
consilio  indulgent 
servis  suis  liber- 
tatem. 


rum  manumittere 
videtur,  qui  vel  iam 
eo  tempore  quo  ma- 
numittit  solvendo 
non  est,  vel  qui 
datis  libertatibus 
desiturus  est  sol- 
vendoesse.  praeva- 
luisse  tamen  vide- 
tur,  nisi  animum 
quoque  fraudandi 
manumissor  babuit, 
non  impediri  liber- 
tatem,  quamvis  bo- 
na  eius  creditoribus 
non  sufficiant;  sae- 
pe  enim  de  facul- 
tatibus  suis  am- 
plius  quam  in  his 
est  sperant  homi- 
nes.  itaque  tunc 
intellegimus  impe- 
dirilibertatem,  cum 
utroque  modo  frau- 
dantur  creditores, 
id  est  et  consilio 
manumittentis  et 
ipsa  re,  eo  quod 
bona  non  suffectura 
sunt     creditoribus. 


Sabinus: 


2.  De  furtis. 


D.  13,7,  36pr.Ulp.  —  Si 
quis  in  pignore  pro  auro 
aes  subiecisset  creditori,  qua- 


Paulus: 


D.  47,  2,  20  pr.  —  Cum 
aes  pignori  datur,  etiamsi 
aurum  esse  dicitur,  turpiter 


342    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 


liter  teneatur,  quaesitum  est.  fit.    sed  si  datum  est  aurum, 

in   qua  specie  .  .  .  Sabinus  deinde,  cum  dixisset  se  pon- 

scribit,  si  quidem  dato  auro  derare   aut  obsignare  velle, 

aes  subiecisset,  furti  teneri;  aes   subiecit,    furtum  fecit; 

quod  si  in  dando  aes  subie-  rem    enim    pignori    datam 

cisset,  turpiter  fecisse,  non  intervertit. 
furem  esse. 

Imperatorum   quoque  rescripta  ad  Sabini  verba  respicere 
videtur  probari  his  quae  subieci. 


D.  3,  1,  11.  Tryphoninus 
libro  quinto  Disputationum. 
—  A  principe  nostro  rescrip- 
tum  est  non  prohiberi  tuto- 
rem  adesse  pupillo  in  nego- 
tio,  in  quo  advocatus  con- 
tra  patrem  eius  fuisset. 


Gell.  6,  13,  6.  —  Masu- 
rius  .  .  Sabinus  in  libro 
iuris  civilis  tertio  .  . ,  verba 
ex  eo  libro  haec  sunt:  .  . . 
^etiam  adversus  quem  ad- 
fuissent,  eius  filiis  tutores 
relicti  in  eadem  causa  pu- 
pillo  aderant'. 

Cum  Tryphonini  Disputationum  pars  prior  Caracalla 
et  Geta  imperantibus,  id  est  anno  211  vel  anni  sequentis 
initio  videatur  scripta  esse  (Krueger  p.  201.  Lenel  P.  II 
col.  351  n.),  huius  rescripti  auctorem  Papinianum  fuisse 
censeas  (cf.  Erueger  p.  198  ad  n.  62),  quem  Sabiuum 
maximi  aestimasse  supra  p.  332  vidimus. 

Sabini  libros  aliquamdiu  in  scholis  usui  fuisse  pro 
certo  licet  statuere;  postea  Ulpiani  libri  ad  Sabinum  in 
orieutis  scholis  adhibiti  sunt  et  id  quidem  usque  ad  lustiniani 
tempora.  cf.  Krueger  p.  219.  320.  360.  cf.  137  n.  64.  65. 
primo  p.  Chr.  saeculo  de  controversiis  inter  Sabinum  et 
Proculum  intercedentibus  in  scholis  disputatum  esse  Gaii 
Institutionibus  comprobatur.  cf.  D.  29,  7,  14pr.  non  casu 
factum  esse  puto,  ut  in  Disputationum  et  Quaestionum  et 
Epistularum  libris  Sabini  sententiae  proponerentur,  scilicet 
in  lavoleni  Epistularum  libris  (D.  45,  1,  105.  42,  5>  28), 
in  Tryphonini  Disputationum  libris  (D.  34,  9,  22),  in 
Quaestionum  denique  libris  et  Scaevolae  (D.  29,  7,  14  pr. 
46,  3, 93, 3)  et  Papiniani  (libro  II  D.  45, 1, 1 15,  2;  libro  VU 


2.  MASURIUS  SABINUS  343 

D.  8, 1,  4  pr.  10, 3,  28;  libro  XI  D.  26,  7,  37  pr.;  Hbro  XVII 
D.  35,  1,  71,  3;  libro  XVHI  D.  36,  1,  72,  8;  libro  XX 
D.  26,  9,  3)  et  Callistrati  (D.  14,  2,  4  pr.  §  1). 

Non  paucas  Sabini  sententias  ius  feci&se  apparet, 
<^aamquam  aliae  eius  sententiae  iam  Pii  aetate  abiectae 
erant.  Gaias  enim  Inst.  2, 154  tradit  ^quamquam  . . .  Sabino 
placeat  .  .  .,  sed  alio  iure  utimur';  idem  libris  cottidianis 
D.  7,  1,  3  *abolita  est  ...  quorundam  veterum  sententia 
6xistimantium  etiam  fundi  locive  furtum  fieri',  quam  sen- 
tentiam  Sabinum  sustinuisse  constat.     Gell.  11,  18,  13. 

Contra  Severi  et  Caracallae  temporibus  non  nullas 
Sabini  sententias  receptas  esse  cum  Fapinianus  tum  Ulpia- 
nus  probat.  apud  bunc  enim  baec  leguntur:  D.  24, 1,7, 8 
"^et  ait  Papinianus,  cum  Sabini  sit  sententia  recepta'. 
D.  41,  3,  lOpr.  ^et  obtinuit  Sabini  et  Cassii  sententia'. 
D.  47,  2,  43,  5  ^cum  placeat  Sabini  et  Cassii  sententia^ 
D.  33,  7,  12,  27  ^Sabinus  . . .  scribit  .  .  .,  quam  senten- 
tiam  cottidie  increscere  et  invalescere  videmus'.     D.  28, 

2,  3,  6  ^Sabinus  et  Cassius  et  lulianus  putant  .  .  .,  quae 
sententia  comprobata  est'.  D.  18,  2,  9  ^Sabinus  scribit . . . 
et  ita  utimur^  D.  32,  70,  2  ^Sabinus  . . .  putat,  cuius 
sententia  utimur'.  D.  43,  26,  8,  1  ^et  ita  et  Sabinus  et 
Cassius  scribunt  eoque  iure  utimur.'  | 

Bestat  ut  eorum  scriptorum,  quorum  operibus  posteri- 
ores  in  cognoscendis  Sabini  sententiis  praeter  ipsius  libros 
usos  esse  videmus,  tabulam  proponam.  primus  Sabini  sen- 
tentias  rettulisse  dicitur  Cassius  (D.  1, 8,  8,  2.  19, 1, 24,  l); 
eum  secuti  sunt  Fufidius  (Gai.  2, 154),  Urseius  (CoUat.  12, 
7,  9),  Plautius  (D.  35,  2,  49  pr.),  Minicius  (D.  19,  1,  6,  4), 
Vivianus  (D.  29, 1,  7, 14  pr.),  Aristo  (D.  7, 8, 6;  cf.  7, 1,  7, 3), 
Neratius  (D.  8,  6,  12),  Celsus  (D.  33,  7,  12,  20.  8,  5,  19), 
Pomponius  (D.  17,  2,  63,  9),  Julianus,  Papinianus,  alii. 

Cassii  libris  usi  sunt,  ut  videntur,  Minicius  (D.  40, 
12,  30),  Pomponius  (D.  22,  6,  3, 1),  Papinianus  (D.  8, 1, 4pr.), 
Marcianus  (D.  1,  8,  8, 2),  Fufidii  Gaius  (Inst.  2,  154), 
Urseii    lulianus    (D.  7,  1,  35.   24,  3,  59.   41,  3,  35.   45, 

3,  14)  et  Ulpianus  (CoU.  12,  7,  9),  Plautii  Paulus  (D.  35, 


344    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

2,  49  pr.  40,  7,  20,  3,  50,  17,  l),  Minicii  Poinponius 
(D.  19,  1,  6,  4)  et  Inlianus  (D.  40,  12,  30.  12,  1,  22), 
Viviani  Scaevola  (D.  29,  7,  14  pr.),  Aristonis  Ulpianm 
(D.  7,  8,  6),  Neratii  Celsus  (D.  8,  6,  12),  Pomponius 
(D.  41,  10,  3)  et  Paulus,  ut  videtur  (D.  24,  3,  17,  1),  Celsi 
Ulpianus  (D.  28,  5,  9,  13.  33,  7,  12,  20.  43,  26,  8,  1)  et 
Marcianus  (D.  8,  5, 19),  Pomponii  lulianus  (D.  17,  2,  63, 9), 
luliani  Ulpianus  (D.  17,2,63,9),  Papiniani  idem  Ulpianus 
(D.  24,  1,  7,  8). 

Yalentinianus  III  cum  a.  426  lege  de  constitutionum 
usu  proposita  Papiniani  Pauli  Ulpiani  et  Modestini  libros 
confirmaret,  edixit  (C.  Th.  1,  4,  3):  ^eorum  quoque  scien- 
tiam,  quorum  tractatus  atque  sententias  praedicti  omnes 
suis  operibus  miscuerunt,  ratam  esse  censemus,  ut  Scae- 
volae  Sabini  luliani  atque  Marcelli  omniumque,  quos  illi. 
celebrarunt,  si  tamen  eorum  libri  propter  antiquitatis 
incertum  codicum  collatione  firmentur'.  in  interpretatione 
ad  hanc  legem  facta  adnotatur:  ^Scaevola  Sabinus  lulia- 
nus  atque  Marcellus  in  suis  corporibus  non  inveniuntur, 
sed  in  praefatorum  opere  tenentur  inserti'.  cf.  Krueger 
p.  263  sq. 

lustinianus  postquam  nova  Digesta  componere  sta- 
tuit,  cum  ante  omnia  veterum  iuris  consultorum  contro- 
versias  tollere  vellet,  a.  630  ^quinquaginta  decisiones^ 
proponendas  curavit  (Cod.  c.  cordi  §  l).  eiusdem  anni 
est  Constitutio,  quae  C.  6,  29,  3  legitur:  ^Quod  certatum 
est  apud  veteres,  nos  decidimus  . . .  veteres  animi  turbati 
sunt,  quid  de  paterno  elogio  statuendum  sit.  cumque 
Sabiniani  existimabant,  si  vivus  natus  est,  etsi  vocem  non 
emisit,  ruptum  testamentum  [apparet],  quod,  etsi  mutus 
fuerat,  hoc  ipsum  faciebat,  eorum  etiam  nos  laudamus 
sententiam  et  sancimus,  si'.  insequenti  anno  plures  con- 
stitutiones  editae  sunt,  quae  aeque  ad  nostram  rem  faciunt, 
scilicet  Iin  k.  Aug.  (C.  6,  26, 10)  X*um  quidam  duobus  in- 
puberibus  filiis  suis  heredibus  institutis  adiecit,  si  uterque 
impubes  decesserit,  illum  sibi  esse  heredem,  et  dubitabatur 
apud  antiquos  legum  auctores,  utrumne  ...  an  . . .,  placuit 


2.  MASURIUS  SABINUS  345 

Sabino  . . .  nos  eiusdem  Sabini  yeriorem  sententiam  existi- 
mantes  .  .  .  censemus  .  .  .'  III  k.  Aug.  (C.  6,  24,  14) 
^Cum  in  libris  Ulpiani,  quos  ad  Massurium  Sabinum  scrip- 
sit,  talis  species  relata  est,  banc  apertius  expedire  nobis 
yisum  est'.  XV  k.  Nov.  (C.  3,  33,  17)  'Ex  libris  Sabini- 
anis  quaestio  nobis  relata  est,  per  quam  dubitabatur  .  . . 
et  ideo  sancimus'.  XI  k.  Nov.  (C.  3,  34,  14)  ^Cum  talis 
quaestio  in  libris  Sabinianis  vertebatur  . . .,  nobis  placuit 
ita  causam  dirimere  ut').  K.  Nov.  (C.  6,  40,  3,  2  ^quia 
apud  XJlpianum  in  libris  Sabinianis  invenimus  quaedam 
verba,  quae  effugiunt  legis  miscellae  observationem  .  .  ., 
sancimus'. 

In  Institutionibus  quoque  non  modo  praecipuae  vete- 
rum  dissensiones,  sed  etiam  nonnulla  stricti  iuris  prae- 
cepta  abolentur:  II,  1,  25  ^post  multas  Sabinianorum  et 
Proculianorum  ambiguitates  placuit  media  sententia  existi- 
mantium'.  11,  20,  36  ^poenae  quoque  nomine  inutiliter 
legabatur  . .  .  nec  ex  militis  quidem  testamento  talia  legata 
valebant  . .  .  eo  amplius  nec  beredem  poenae  nomine  adici 
posse  Sabinus  existimabat  .  .  .  at  huiusmodi  scrupulosi- 
tas  nobis  non  placuit  et  generaliter  .  .  .  constituimus'. 
ni,  23,  2  'pretium  in  numerata  pecunia  consistere  debet. 
nam  in  ceteris  rebus  an  pretium  esse  possit  .  .  .,  valde 
quaerebatur.  Sabinus  et  Cassius . . .  putant  posse . . .  diversae 
scholae  auctores  contra  sentiebant  aliudque  esse  existima- 
bant  permutationem  rerum,  aliud  emptionem  et  vendi- 
tionem  . .  .  sed  Froculi  sententia  dicentis  permutationem 
propriam  esse  speciem  contractus  a  venditione  separatam 
merito  praevaluit  . . .'.  III,  24,  4  ^item  quaeritur,  si  cum ' 
.  .  .  utrum  emptio  et  venditio  an  locatio  et  conductio 
contrikhi  videatur.  Cassius  ait  materiae  quidem  emp- 
tionem  venditionem  contrahi,  operae  autem  locationem  et 
conductionem.  sed  placuit  tantum  emptionem  et  vendi- 
tionem  contrahi'.  (Gaius,  ex  cuius  Inst.  3,  147  Triboniani 
adiutores  haec  petierunt,  scripsit:  ^plerisque  placuit'.) 
m,  26,  6  ^adeo  haec  ita  sunt,  ut  quaesitum  sit,  an  man- 
dati  teneatur  qui  mandavit  tibi,  ut  Titio  pecuniam  fene- 


346     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IQRIS  CONS. 

rares;  sed  optinuit  Sabini  sententia  obligatorium  esse  .  .  . 
mandatom'.  ib.  8  ^is  qui  exsequitur  mandatum  non  debet 
excedere  fines  mandati  .  .  .  adeo  quidem,  ut  Sabino  et 
"Cassio  placuerit,  etiamsi  . .  .  inutiliter  te  acturum;  diver- 
sae  scholae  auctores  recte  te  .  . .  acturum  existimant:  quae 
sententia  sane  benignior  est'.  lY,  3, 15  ^ac  ne  plurimi  qui- 
dem  verbum  adicitur'  scilicet  in  tertio  legis  Aquiliae  capite. 
^sed  Sabino  recte  placuit  perinde  habendam  aestimationem, 
ac  si  etiam  hac  parte  plurimi  verbum  adiectum  fuisset'. 
(Gaius,  cuius  verbis  Tribonianus  hoc  quoque  loco  usus 
est,  Inst.  3,  218  tantum  dixit  ^sed  Sabino  placuit'.) 
in  Digestis  denique  componendis  non  modo  scholarum 
controversiae,  quam  maxime  fieri  potuit,  sed  plerumque 
etiam  cum  Cassii  et  Proculi,  tum  Sabini  nomen  dele- 
tum  est. 

lam  ad  ipsum  Sabinum  revertendum  est,  ut,  quae 
initio  de  eo  dicere  coepimus,  ad  finem  perducamus.  in 
antiquis  et  novis  legibus  interpretandis  Masurium  in- 
genuam  mentem  exhibuisse  haec  exempla  docent:  secun- 
dum  legis  XII  tabularum  verba  ^si  pater  filium  ter 
venum  duit,  filius  a  patre  liber  esto'  diversae  scholae 
auctores  ex  noxali  quoque  causa  filium  familias  ter  man- 
oipio  dari  debere  existimabant.  at  Sabinus  in  hac  re 
unam  mancipationem  sufficere  docuit,  cum  tres  legis  XII 
tabularum  mancipationes  ad  voluntaria  tantum  negotia 
pertinerent.  Gai.  4,  79.  legis  Aquiliae  caput  tertium, 
quo  is  qui  damnum  dedit,  tanti  obligatar,  quanti  ^in 
diebus  XXX  proximis'  ea  res  fuerit,  non  adiecto  verbo 
*plurimi'  quod  in  piimo  legis  capite  legitur  (^quanti 
ea  res  in  eo  anno  plurimi  fuerit'),  priores  iurisconsulti 
ita  interpretati  erant,  ut  liberum  esse  iudici  putarent,  vel 
ad  id  tempus  ex  diebus  XXX  aestimationem  redigere, 
quo  plurimi  res  fuerit,  vel  ad  id  quo  minoris  fuerit. 
at  Sabino  placuit  proinde  habendum  ac  si  etiam  hac 
parte  ^plurimi'  verbum  adiectum  esset.  Gai.  3,  218.  in 
lege  lulia  de  bonorum  cessione  interpretanda  priores 
iuris    consulti   censuerant   debitorem  tantum  ab  eo,    cui 


2.  MASURIUS  SABINUS  347 

• 

bona  cessa  essent,  non  amplius  inquietari  posse.  at  Sa- 
binas  existimayit,  eum  qni  bonis  cessisset,  ne  ab  aliis 
quidem,  quibus  deberet,  posse  inquietari  (D.  42,  3,  4,  1). 

Idem  iusta  severitate  uti  sciebat;  nam  vel  eum 
fnrti  teneri  docuit,  ^qui  alienam  rem  attrectavit,  cum  id 
se  invito  domino  facere  iudicare  deberet*  (Gell.  11, 
18,  20).  ^Die  SpS,teren  und  mit  ihnen  lustinian  er- 
fordem  zum  Thatbestand  des  Diebstahls,  dafs  der  ThSter 
weifs,  er  nehme  wider  Willen  des  EigenthUmers:  is  solus 
fur  est,  qui  adtrectavit,  quod  invito  domino  se  facere 
scivit  (D.  47,  2,  46,  7).  Offenbar  ist  Sabins  Anschauung 
die  strengere:  fiir  ibn  giebt  die  unsittUche  Gesinnung 
den  Ausschlag'  Pemice  II^  113.  idem  Sabinus  officia 
civium  Bomanorum  a  veteribus  tradita,  sed  eztremis 
liberae  rei  publicae  temporibus  prorsus  neglecta  quasi 
vitae  communis  regulas  sanctissimas  proposuit  (Gell.  5, 
13,  5),  quae  regulae  a  posterioribus  ut  molestissimae 
reiectae  sunt.  unde  fragmentis  in  lustiniani  Digesta  re- 
ceptis  Sabinianae  doctrinae  naturam  vix  ezprimi  apparet. 

De  peregrinis  quoque  Sabinum  dixisse  traditum  est: 
^Sabino  . . .  et  Cassio  ...  visum,  si  a  re  in  persons^ 
fiat  nomen  transscripticium,  etiam  peregrinos  obligari;  si 
vero  a  persona  in  personam,  non  obligari'  Gai.  3,  133. 
qua  in  re  a  Nerva  dissentiebat,  qui  peregrinos  nullo  modo 
transscripticio  nomine  obligari  putavit  (v.  supra  p.  308). 
^Welcher  Grund  Sabinus  und  Cassius  zu  dieser  Unter- 
scheidung  bewog,  ist  nicht  aufgeklSrt.  Yielleicht  haben 
sie  die  transscriptio  a  re  in  personam  des  praktischen 
Bedtlrfnisses  halber  auch  im  Verkehr  der  ESmer  mit  Pere- 
grinen  zugelassen,  damit  die  rSmischen  Hausbiicher  auch 
zur  Abwickelung  von  Schulden  der  Peregrinen  gegenilber 
r5mischea  Btlrgern  dienen  konnten'  Earlowa  II,  756. 

Existit  quaestio,  num  Sabinus  de  peregrini  in  Italia 
et  de  civis  in  provincia  mortui  funere  scripserit:  natn 
hunc  locum  disputationis  fuisse  veterumque  sententia  tali 
funere  neqiie  Italicum  neque  provinciale  solum  religiosum 
factum  esse  certum  est.     cf.  Gai.  2,  7  ^in  provinciali  solo 


348     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

• 
placet   plerisque    solum    religiosum    non    fieri'.      ceterum 

peregrinornm    in  Italia    vel  Bomae    mortuorum   sepulcra. 

quamvis  religiosa    non    essent,    tamen  fortasse  iam    illis 

temporibus    pro    religiosis    habebantur.     cf.  Gai.  2,  7    et 

4,  37.    de  servorum  quoque  qui  in  iusta  servitute  fuerunt^ 

sepulcris   dicendum   erat,   quae  non  pro   religiosis  babita 

esse  videmus.     D.  11,  7,  2pr.   ^Locum  <fundi  Italici^  in 

quo   servus  <(civis  Romani)>  sepultus   est  religiosum  esse 

Aristo  ait'. 

In  eomm,  qui  a  Gaio  aliisque  inris  peritis  generaliter 
ut  praeceptores  laudantur,  numerum  quin  Sabinus  quoque 
referendus  sit,  dubium  esse  nequit.  quod  sic  habendum  esse^ 
ubicunque  praeceptorum  vel  auctorum  voce  Gaius  utitur 
2,  195,  200.  3,  98,  inde  elucet,  quod  qui  a  Gaio  3,  114 
nostri  praeceptores,  iidem  a  Paulo  D.  18,  1,  1,  1  'Sabinus 
et  Cassius'  nominantur.  inter  ^Cassianos'  quoque  Sabi- 
num  XJIpianus  aperte  coliocat,  cum  ea  quae  Gaius  1,  196 
Sabinum  et  Cassium  ceterosque  nostros  praeceptores  quos 
vocat  putare  tradit,  in  libro  sing.  Begul.  11,  18  Cassianos 
dicere  referat.  at  inter  ^Sabinianos'  Sabinum  referri  po- 
tuilse  vix  credas. 

Quaeritur,  quae  tandem  ratio  inter  hanc  scholam  ei 
eam  intercedat  quae  a  Labeone  originem  duxit,  postea 
Proculianorum  nominatam.  quam  rationem  fere  eandem 
esse  iudicandum  est  qua  Capitonis  a  Labeonis  doc- 
trina  differebat.  atque  ut  de  Sabino  et  Capitone  priu& 
dicam,  uterque  de  Boma  antiquissima  disseruit  (Serv.  ad 
Aen.  7,  273  v.  supra  p.  277  et  Plin.  h.  n.  16,  44,  86. 
Gell.  7,  7,  8  V.  infra),  uterque  de  aliegenis  vel  indigenia 
(Gell.  2,  24,  2.  4,  9,  8),  de  love  (Macrob.  3,  10,  7.  1,  4,  6), 
de  ilamine  Diali  (Plut.  Q.  Rom.  60.  Gell.  10,  15,  17,18), 
de  multa  propter  verba  inproba  atque  incivilia  ab  aedili- 
bus  plebi  dicta  vel  de  responso  parum  reverenti  censo- 
ribus  dato,  propter  quod  eques  in  aerarios  relatus  est 
(Gell.  10,  6,  2—4.  4,  20,  11),  uterque  de  Octaviani 
Augusti  vel  Tiberii  edictis  vel  decretis  vel  responsis  dixit 
(GelL  2,  24,  16.  1,  12,  8.  6,  6,  14),  uterque  principum   in 


2.  MASDRIUS  SABINUS  349 

restitnenda  re  publica  studia  adiuvabat.  certe  cum 
Augusto  magni  fuisset  sincerum  atque  ab  colluvione 
servilis  sanguinis  incorruptum  servare  populum,  Sabinus 
id  neque  permitti  dixit  neque  permittendum  unquam 
putavit,  ut  homines  libertini  ordinis  per  adoptiones  in 
iura  ingenuorum  invaderent  (Gell.  5,  19,  12).  de  Labeone 
aiitem  et  Sabino  monendum  est,  nonnuUa  a  Labeone  dili- 
genter  explicata  in  Sabini  fragmentis  ne  tangi  quidem, 
ez.  gr.  tabernam,  tabemarium,  institorem.  cuius  rei  causa 
si  non  haec  est,  quod  Sabinus  ea  prorsus  praetermisit, 
a  Sabino  explicata  vel  a  posterioribas  iuris  consultis  vel 
a  Triboniano  neglecta  esse  putandum  est.  accedit,  quod 
in  Labeonis  fragmentis  lovis  quidem  nulla  mentio  fit,  at 
Neptunus  laudatur,  cuius  neque  in  Capitonis  neque  in 
Sabini  fragmentis  memoria  extat.  denique  fortasse  huius 
loci  est,  quod  Sabinus  in  rebus  sacris  interpretandis 
aliorum  opinionem  reiecit:  ^Vinaliorum  dies,  inquit,  Tovi 
sacer  est,  non,  ut  quidam  putant,  Yeneri'  (Macrob.  1,  4,  6). 
^Sabinus  Masurius  pedibus  ingredi  ovantes  dicit,  sequenti- 
bus  eos  non  militibus,  sed  universo  senatu'  (Gell.  5, 6, 27). 
de  his  ac  talibus  rebus  cives  multum  disseruisse  Plinius 
h.  n.  15,  30,  40  eo  docet^  quod  Sabini  interpretationem 
reiciendam  esse  existimavit:  'ob  has  causas  equidem  credi- 
derim,  honorem  ei  (sc.  lauro)  habitum  in  triumphis  potius 
quam  quia  suffimentum  sit  caedis  hostium  et  purgatio, 
ut  tradit  Masurius.' 

Ex  iis,  quae  in  lustiniani  Digestis  leguntur,  de  ratione 
inter  Sabinum  et  Labeonem  intercedente  vix  quicquam 
discimus.  ^Unter  den  vierzehn  Fragmenten,  die  fUr  das 
Yerh&ltnis  Sabins  zu  Labeo  in  Betracht  kommen,  bekunden 
nur  zwei  eine  Meinungsverschiedenheit,  alle  andern  iJheT' 
einstimmung'  Pemice  I  88.  at  idem  vir  doctus  p.  90  addit: 
^AUerdings  l&fst  sich  selbst  nach  unserer  dtLrftigen  tlber- 
lieferung  ein  gewisser  Gegensatz  zwischen  Labeo  und 
Sabinus  nicht  verkennen'.  rursus  confitetur  p.  91:  ^Es 
l&fst  sich,  soweit  ich  sehe,  nirgends  ein  tiefer  gehender, 
eigentlich   principieller  Unterschied  zwischen  Labeo  und 


350     II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

Sabinus  entdecken'.  tamen  quod  adhuc  non  certo  cognos- 
citur,  quin  id  re  vera  exstiterit,  dubitare  vix  licet,  neque 
est  cur  in  hac  re  Pernicei  praeceptum  p.  90  datum  se- 
quamur:  ^die  Darstellung  des  Scbulgegensatzes,  wie  sie 
Pomponius  .  .  .  giebt,  ftir  der  Wirklicbkeit  nicbt  ganz  ent- 
sprecbend  zu  balten'.  dissensus  fundamentum,  nisi  fallor, 
non  tam  in  iure  privato,  quam  in  iure  sacro  et  publico 
positum  est. 

Nonnulla  tradita  sunt  quibus  Sabinus  a  Labeone 
dissenserit.  primum  monendum  est  de  pubertate:  Labeo 
enim  annis  pubertatem  aestimandam,  Sabinus  eum  pube- 
rem  esse  iudicavit,  qui  babitu  corporis  pubertatem  osten- 
deret,  id  est  qui  generare  posset  (Gai.  1,  196.  cf.  Pemice 
I,  209).  deinde  tutorem  ante  beredis  institutionem  dari 
posse  Labeo  existimavit,  Sabinus  negavit  (Gai.  2,  231). 
cum  iilius  familias  argentariam  exerceret,  patrem  ratio- 
nem  edere  non  alias  cogendum  esse  Labeo  putavit,  ^nisi 
sciente  eo  argentaria  exercetur';  sed  Sabinus  respondit, 
tunc  quoque  cogendum  esse,  cum  quaestus  patri  referatur 
(D.  2,  13,  4,  2).  dissentiunt  de  tempore,  ex  quo  damni 
ratio  babeatur,  cum  missio  in  possessionem  facta  sit: 
Labeo  id  tempus  spectandum  esse  putavit,  ex  quo  decre- 
tum  est,  Sabinus,  ex  quo  ventum  est  in  possessionem 
(D.  39, 2, 15,  32).  furti  nomen  Labeo  a  farvo,  Sabinus  a 
fraude  ducendum  existimavit  (D.  47, 2, 1  pr.),  furtorumque 
genera  Labeo  duo,  Sabinus  quattuor  esse  dixit  (Gai.  3, 183). 
fundi  aediumve  furtum,  quod  Labeo  fieri  posse  negavit, 
Sabinus  fieri  docuit  (Gell.  11,  18,  12).  fundum,  de  quo 
possessor  vi  deiectus  sit,  condici  ei  posse  qui  deiecit^  Labeo 
negavit  (D.  47, 2, 25,1),  Sabinus  existimavit  (D.  13,3,2). 
Labeo  eum  exbibere  putavit,  ^qui  praestat  eius  de  quo 
agitur  praesentiam'  (D.  50,  15,  246  pr.),  Sabinus  eum  qui 
rem  deteriorem  exbibuerit,  non  exbibere,  itaque  ad  ex- 
bibendum  teneri  ait  (D.  10,  4,  9,  3).  Labeo  servum  a 
domino  qui  facultates  suas  suspectas  babuit,  liberum  et 
beredem  institutum,  si  creditoribus  satis  non  facerit  bona- 
que  eius  veneant,  ignominia  adfici  putavit  priores  scentus,. 


k 


2.  MASURIUS  SABINUS  351 

Sabiniis  yero  ignominia  enm  eximendom  esse.  Gai.  2, 154. 
argnmenta  quoqne  ab  utroqne  nsurpata  nonnnnquam  affe- 
mntnr.  Labeo  tutorem  ante  heredis  institutionem  dari 
posse  ideo  existimavit,  ^qnod  nihil  ex  hereditate  erogatnr 
tutoris  datione'  (Gai.  2^231);  fnrtnm  a  furvo  dictum  idea 
putavit,  ^quod  clam  et  obscure  fiat  et  plerumque  nocte^ 
(D.  47,  2,  Ipr.);  fnrtonim  deniqne  dno  tantnm  genera 
esse  pntavit,  quod  conceptum  et  oblatum  species  potiu& 
actionis  essent  furto  cohaerentes  quam  genera  fnrtorum 
(Gai.  3,  183).  Sabinus  vero  necessarium  heredem  illum 
ignominia  ideo  eximendum  esse  pntavit,  ^qnia  non  suo 
vitio  sed  necessitate  iuris  bonomm  venditionem  pateretur'^ 
(Gai.  2,  154). 

Denique  monendum  est,  Graecis  vocibus  Labeonem 
saepe  usum  esse,   abstinnisse   Sabinum. 

Quae  cnm  ita  sint,  Sabinns  etsi  veteris  iuris  insti- 
tnta,  qnae  qnidem  probaret,  servabat  (cf.  Gell.  5, 19, 13,14}, 
tamen  nova  praecepta  proponere,  si  modo  iusta  essent, 
non  dubitabat.  illud  vero  maximi  momenti  est,  quod  civinm 
officia  plenius  et  severins  interpretatus  est,  qnam  hominibas 
pnblicae  libertatis  studiosis  videtur  placuisse.  ad  sum- 
mam:  eius  disciplinae  pnblicae  custos  ac  vindex  videtnr 
extitisse,  de  qua  Fanlns  in  libris  ad  Sabinum  haec  ait: 
^disciplina  castrorum  antiquior  fnit  parentibus  Eomanis- 
qnam  caritas  liberoram'  D.  49, 16,  19,  7  P.  1893. 

1.  Besponsa. 

Masnrium,  qni  in  eqnestri  ordine  publice  primus  re- 
spondit  (Pomponins  §  49),  plurima  responsa  dedisse  con- 
sentaneum  est.     praeceptoris  responsa  tradidemnt  Cassius 

('Sabinnm respondisse  Cassins  refert'  D.  1, 8, 8, 2.  ^Sabi- 

num  respondisse  Cassius  rettuIit'D.8,l,4pr.),Fnfidins(Gai. 
2, 154  ^quamquam  apud  Fufidium  Sabino  placeat'),  Urseius 
Ferox  (^Urseius  refert  Sabinnm  respondisse'  Coll.  1 2,  7,  9), 
Minicins  (^Sabinum  respondisse  Minicins  refert'  D.  19, 1, 6> 
4),  Celsns  filins  (^Sabinus  respondit,  nt  et  Celsns  . .  *  re- 


352     11.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

fert'  Vat.  fr.  76,  3.  cf.  D.  33,  7,  12,  20  'Celsus  scribit  .  .  . 
et  ita  Sabinum  . . .  putare'),  Pomponius  (^Sabinus  respondit' 
D.  18,  1,  20.  ^Sextum  Pomponium  referre  Sabinum  re- 
spondentem'  D.  17,  2,  63,  9),  lulianus  (^Sabinus  respondit' 
D.  7,  1,  36.  12,  1,  22.  30,  104,  7.  32,  63.  40,  4,  18  pr.  41, 
3,  36.  cf.Vat.fr.  76,  3),  Papinianus  (^Sabinus  respondit* 
D.  36,  1,  72,  8),    Callistratus   CSabinns  respondit'    D.  14, 

2,  41,  1),  Paulus  ('Sabinus  respondit'  D.  16,  1,  47,  1. 
43,  1,  4.  ^Sabinus  et  Cassius  .  .  .  responderunt'  D.  41,  2, 

3,  18),  Ulpianus  ('Sabinus  respondit'  D.  2,  13,  4,  2.  'Sa- 
binus  et  Cassius  responderunt'  D.  3,  2,  4pr.  24,  3,  33,  12. 
^Atilicinus  Sabinus  Cassius  responderunt'  D.  17,  2,  62,  18). 
quorum  ex  collectionibus  posteriores  hauserint,  raro  signi- 
ficatur.  Pomponius  semel  Minicium  (D.  19,  1,  6,  4),  lulia- 
nus  semel  Pomponium  auctorem  laudat  (D.  17,  2,  63,  9); 
Vivianus  ad  incertos  remittit  ('Quidam  referunt,  quan- 
tum  repeto  apud  Vivianum,  Sabini  et  Cassii  et  Proculi  . .  . 
controversiam  .  . .  Sabinum  . . .  respondisse  aiunt'  D.  29,  7, 
14  pr.  ^Sabinum  . . .  respondisse  aiunt^),  similiter  Scaevola 
(^Sabinum  .  . .  respondisse  aiunt*  D.  29,  7, 14  pr.).  Celsum 
credas  a  patre  responsa  accepisse;  lulianus  ab  Urseo  Feroce, 
in  quem  commentarios  composuit,  quem  Ulpianus  quoque 
quasi  fontem  affert  (CoII.  12,  7,  9),  sua  videtur  habuisse. 
Marcianus  Cassium  auctorem  nominat  (D.  1,  8,  8,  2). 

Eas  quoque  Sabini  sententias,  quas  a  prioribus  tra- 
ditas  esse  Celsus  Pomponius  lulianus  Gaius  aiunt,  quippe 
quae  a  iustis  Sabini  libris  petita  esse  vix  possint,  pro 
responsis  habeo.  denique  eorum  quoque  responsorum,  quae 
sine  auctoris  nomine  in  libris  vel  ad  Sabinum  vel  ad 
Plautium  afferuntur,  si  non  multa,  at  certe  pars  ad 
Sabinum  referenda  est. 

Hoc  loco  ea  congessi,  quae  sine  dubio  Masurii  sunt. 

De  servo  cum  Ubertate  herede  mstUuto. 

1.  Gai.  2, 153. 154.  —  Necessarius  heres  est  seryus 
cum  libertate  heres  institutus,  ideo  sic  appellatus^ 
quia   sive  velit  sive  nolit^   omni  modo  post  morteni 


2.  MASURIUS  SABINUS  353 

testatoris  protinus  liber  et  heres  est.  unde  qui  facul- 
tates  suas  suspectas  habet,  solet  servum  suum  primo 
aut  secundo  vel  etiam  ulteriore  gradu  liberum  efc 
heredem  instituere,  ut  si  creditoribus  satis  non  fiat^ 
potius  huius  heredis  quam  ipsius  testatoris  bona  ye- 
neant^  id  est  ut  ignominia  quae  accidit  ex  venditione 
bonorum,  hunc  potius  heredem  quam  ipsum  testatorem 
contingat;  quamquam  apud  Fufidium  Sabino  placeat 
eximendum  eum  esse  ignominia,  quia  non  suo  yitio 
sed   necessitate  iuris  bonorum  venditionem  pateretur. 

De  legatis, 
De  partitione  legata, 

2.  D.  30,  104,  7.  Idem  (sc.  lulianus)  libro  primo  ad 
Urseium  Ferocem  (P.  888).  —  Si  socero  a  genero  suo 
herede  instituto  pars  hereditatis  alii  legata  fuisset, 
deducta  dote  eum  debiturum  esse  partem  hereditatis 
legatam  Sabinus  respondit,  quemadmodum,  si  pecunia 
ex  crediti  causa  socero  debita  fuisset,  ea  deducta 
partem  hereditatis  daturus  fuisset. 

De  fundi  instrumento  legato. 

3.  D.  33,  7, 12, 13.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad 
Sabinum  (P.  2609).  —  . .  et  aves  instrumento  (sc.  agri) 
exemplo  apium  contineri  Sabinus  et  Cassius  putaverunt. 

De  supeUectili  legata, 

4.  D.  ibid.  §  20.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad  Sa- 
binum  (P.  2610).  —  De  velis,  quae  in  hypaethris  ex- 
tenduntur,  item  de  his,  quae  sunt  circa  columnas, 
Celsus  scribit  magis  supellectili  adnumeranda  et  ita 
Sabinum  et  Cassium  putare. 

De  eo  quod'8ervo  communi  relictum  est. 

5.  D.  17,  2,  63,  9.  Ulpianus  libro  trigensimo  primo 
ad  edictum  (P.  924).  —  Si  servo  communi  legatum 

Inrispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   IL  23 


354    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

sine  libertate  unus  ex  dominis  reliquit,  hoc  ad  solum 
socium  pertinet;  an  tamen  jpro  socio  iudicio  com- 
municari  debeat  cum  herede  socii^  quaeritur.  et  ait 
lulianus  Sextum  Pomponium  referre  Sabinum  respon- 
dentem  non  communicari. 

Be  usufructu  legato, 

6.  D.  7,  1,  35  pr.  Idem  (sc.  lulianus)  libro  prima 
ad  Urseium  Perocem  (P.  887).  —  Si  usus  fructus  le- 
gatus  est,  sed  heres  scriptus  ob  hoc  tardius  adit,  ut 
tardius  ad  legatum  perveniretur,  hoc  quoque  prae- 
stabitur^  ut  Sabino  placuit. 

7.  Ibid.  §  1.  —  Usus  fructus  servi  mihi  legatus 
est  isque,  cum  ego  uti  frui  desissem,  liber  esse  iussus 
est;  deinde  ego  ab  herede  aestimationem  legati  tuli: 
nihilo  magis  eum  liberum  fore  Sabinus  respondit 
(namque  yideri  me  uti  frui  homine,  pro  quo  aliquam 
rem  habeam),  condicionem  autem  eius  libertatis  ean- 
dem  manere,  ita  ut.  mortis  meae  aut  capitis  deminu- 
tionis  interventu  liber  futurus  esset. 

8.  D.  7,  1,  23, 1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  sep- 
timo  decimo  ad  Sabinum  =  Vat.  fr.  72, 1  (P.  2560^).  — 
. . .  modicam  quoque  castigationem  fructuario  compe- 
tere  Sabinus  respondit  et  Cassius  libro  octavo  iuris 
civilis  scripsit,  ita  ut  neque  torqueat,  neque  flagellis 
caedat. 

9.  Vat.  fr.  72,  2.  —  lidem  fructum  operae  gladia- 
toriae  eius  (sc.  servi)  usque  ad  praemia  fructuario  putant 

competere  posse,  ut  vero  pugnet,  cogi  non  posse 

idem  et  Sabinus,  quamvis  navis  ^usu  fructu  legato  navi- 
gatum  mittendam)>  putet,  licet  naufragii  peri<(culum 
immineat)>  .  .  .  neque  id  contrarium  est  supra  dictis; 
naves  enim  ad  hoc  parantur,  <ut  navigent;^  homine 
autem  aliter  uti  possumus. 

cf.  D.  7,  1,  12,  1.  Ulpianus  libro  septimo  decimo  ad 
Sabinum.  —  Navis  usu  fructu  legato  naviga^um  mittendam 


2.  MASURIUS  SABINUS  355 

puto,  licet  naufragii  periculum  immineat;   navis  etenim  ad 
hoc  paratur,  nt  naviget. 

10.  Vat.  fr.  75,  3.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2562).  —  ...  quamquam  Sabinus  re- 
sponderit,  ut  et  Celsus  <Iibro  XVIII  et?>  lulianus 
libro  <[XXXV?>^  Dig.  refert,  eum,  qui  partem  usus 
fructus  in  iure  cessit,  et  amittere  partem  et  ipso  mo- 
mento  recipere. 

De  falsa  legati  demomtratione, 

11.  D.  35,  1,  72,  8.  Idem  (sc.  Papinianus)  libro 
octavo  decimo  Quaestionum  (P.  272).  —  Falsam  legati 
demonstrationem  non  facere  legatum  Sabinus  respondit, 
yeluti  si  quis,  cum  Titio  nihil  legasset,  ita  scriptum 
reliquerit:  ^ex  centum,  quae  Titio  legavi,  quinquaginta 
heres  Seio  dato'  idque  sumpsit  ex  defuncti  voluntate, 
quia  non  animo  legandi,  sed  deminuendi  legatum,  quod 
falso  datum  existimaret,  ita  scriberet. 

De  repetendis  legaiis, 

12.  D.  32,  63.  Idem  (sc.  lulianus)  libro  primo 
ad  Urseium  Ferocem  (P.  889).  —  In  repetendis  legatis 
haec  verba  quae  adici  solent  ^item  dare  damnas  esto' 
et  ad  condiciones  et  ad  dies  legatorum  easdem  repe- 
tendas  referri  Sabinus  respondit. 

Be  legatis  codiciUo  adscriptis  vel  ademptis, 

13.  D.  29,  7, 14  pr.  Scaevola  libro  octavo  Quae- 
stionum  (P.  160).  —  Quidam  referunt,  quantum  repeto 
apud  Vivianum,  Sabini  et  Cassii  et  Proculi  expositam 
esse  in  quaestione  huiusmodi  controversiam:  an  legata, 
quae  posteaquam  instituti  mortem  obierunt  codicillis 
adscripta  vel  adempta  sunt,  a  substitutis  debeantur, 

1  V  Celsus.  —  lulianuB  libro  XVIIIL  Mommsin  Celsus  — 
libro  XVIII.  Huschke  vero  iif/re  ait:  ^verisimilius  est,  librarium 
duplici  hifiorum  Digestorum  citatione  in  errorem  inductum  esse 
quam  luliani  mentionem  sine  cautsa  intru8isst\ 

23* 


1 


356     n.   TIB.  aAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IQEIS  CONS. 

id  est  an  perinde  datio  et  ademptio  etiam  hoc  tem- 
pore  codicillis  facta  yaleat  ac  si  testamento  facta 
esset.  quod  Sabinum  et  Cassium  respondisse  aiunt  . . . 
Sabini  et  Cassii  collectio^  quam  et  ipsi  reddunt^  illa 
est,  quod  codicilli  pro  parte  testamenti  habentur  obser- 
vationemque  et  legem  iuris  inde  traditam  servent. 

Triboniani  manus  (^collectio,  quam  et  ipsi  reddunt' 
^inde')  aperta  est. 

De  libertate  relicta. 

14.  D.  40,  4,  18  pr.  Idem  (sc.  lulianus)  libro  se- 
cundo  ad  Urseium  Ferocem  (P.  £01).  —  Qui  duos 
heredes  instituebat,  post  alterius  mortem  servum 
liberum  esse  iusserat;  is  ex  cuius  morte  libertas  pen- 
debat,  vivo  testatore  decesserat.  Sabinus  respondit 
<statim>  liberum  futurum. 

De  dote, 

15.  D.  35, 1.71,  3.  Idem  (sc.  Papinianus)  libro 
septimo  decimo  Quaestionum  (P.  264).  —  ^Titio  genero 
meo  heres  meus  dotis  Seiae  filiae  meae  nomine  cen- 
tum  dato'  .  . .  Sabinus  . .  existimabat  nupta  muliere  Titio 
sine  cautione  legatum  deberi,  quoniam  pecunia  dotis 
efficeretur. 

16.  D.  24,  3,  22,  12.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
trigensimo  tertio  ad  edictum  (P.  955).  —  . .  .  si  filio 
data  sit  (sc.  dos)  non  iussu  patris,  Sabinus  et  Cassius 
responderunt  nihilo  minus  cum  patre  agi  oportere; 
videri  enim  ad  eum  pervenisse  dotem,  penes  quem  est 
peculium. 

17*.  Vat.  f.  269.  Ulpianus  libro  XLVI  ad  Sabi- 
num  (P.  2903^).  —  ...  Sabinus  ait,  si  inscia  uxore 
vel  invita  maritus  in  dotem  dedit,  rem  mariti  non 
esse  factam  et  ideo  vindicari  ab  herede  mulieris  posse. 

Mommsen  notat:  ^maritus  vocabulum  delevi  ego  eo 
quoque  nomine  molestum  quod  moz  repetitur,  supplendum- 


2.  MASURIUS  SABINUS  357 

qiie  censeo  cogitatione  id  quod  proxime  praecedit  pater. 
neque  enim  ferendum  est  quod  posuit  Czyhlarz  (Dotal- 
recht  p.  181)  eodem  versu  maritum  primum  significare 
socerum,  deinde  generum,  quamquam  in  re  ipsa  yerum 
vidit/    at  Lenel  P.  monet  ^cave  quid  mutes'. 

17^  D.  23,  3,  34.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tri- 
gensimo  tertio  ad  Sabinum  (P.  2903^).  —  Mater  cum 
filiae  aurum  dedisset  utendum^  pater  puellae  id  aurum 
in  dotem  viro  adpendit;  dein  mortua  est  mater. 
^Sabinus  respondit,^  si  inscia  invitave  uxore  vir  id 
aurum  in  dotem  dedisset,  manere  id  aurum  heredis 
matris  vindicarique  ^posse  et  eo  minorem  dotem  viro 
datam  esse. 

Tribonianus,  quem  verba  ^Sabinus  respondit'  dele- 
visse  puto,  perverse  scripsit:  *in  dotem  dedisset,  manet 
.  .  .  vindicarique  potest  et .  . .  datum  esse  placuit'.  verba  ita, 
ut  supra  factum  est,  reddenda  esse  structura  posterioris 
enunciati  partis  docet.  secundo  hoc  fragmento  eandem 
speciem  referri  quae  priori  et  quidem  accuratius  apparet. 

18.  D.  24,  3,  59.  lulianus  libro  secundo  ad  Ur- 
seium  Ferocem  (P.  895).  —  Filiae  meae  emancipatae 
et  aegrae  vir  in  hoc  repudium  misit,  ut  mortua  ea 
dotem  potius  heredibus  eius  quam  mihi  redderet. 
Sabinus  dicebat  utile  mihi  eius  dotis  reciperandae 
iudicium  dandum  esse. 

Communi  dividtmdo. 

19.  D.  10,  3,  6,  4.  Ulpianus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  639^).  —  .  .  et  partum  venire  (sc. 
post  acceptum  communi  dividundo  iudicium)  Sabinus 
et  Atilicinus  responderunt. 

20.  Ibid.  §  5.  —  . .  et  accessionem  et  decessio- 
nem  hoc  iudicium  accipere  idem  existimaverunt. 

Be  possessione  et  usucapione. 

21.  D.  41,  2,  3,  18.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  658).  —  Si  rem  apud  te  de- 


358     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

positam  furti  faciendi  causa  contrectaveris,  desino 
possidere.  sed  si  eam  loco  non  moveris  et  infitiandi 
animum  habeas,  plerique  veterum  et  Sabinus  et  Cassius 
.  .  responderunt  possessorem  me  manere^  quia  furtum 
sine  contrectatione  fieri  non  potest  nec  animo  furtum 
admittatur. 

22.  D.  41,  3,  35.  lulianus  libro  tertio  ad  Urseium 
Ferocem  (P.  913).  —  Si  homo,  cuius  usus  fructus  le- 
gatus  erat,  ab  herede  numquam  possessus  subreptus 
fuisset,  quaesitum  est,  quia  heres  furti  actionem  non 
haberet,  an  usucapi  possit.  Sabinus  respondit  nullam 
eius  rei  usucapionem  esse,  cuius  nomine  furti  agi 
possit^  agere  autem  furti  eum^  qui  frui  deberet,  posse. 

Be  servitutibus. 

23.  D.  8, 1,  4  pr.  Papinianus  libro  septimo  Quae- 
stionum  (P.  129).  —  Servitutes  ipso  quidem  iure  ne- 
que  ex  tempore  neque  ad  tempus  neque  sub  condicione 
neque  ad  certam  condicionem,  verbi  gratia  ^quamdiu 
Yolam',  constitui  possunt;  sed  tamen  si  haec  adiciantur, 
pacti  vel  per  doli  exceptionem  occurretur  contra  pla- 
cita  servitutem  vindicanti,  idque  .  .  Sabinum  respon- 
disse  Cassius  rettulit. 

24.  D.  8;  5, 19.  Marcianus  libro  quinto  Regularum 
(P.  274).  —  Si  de  communi  servitute  quis  bene  qui- 
dem  deberi  intendit,  sed  aliquo  modo  litem  perdidit 
culpa  sua^  non  est  aequum  hoc  ceteris  damno  esse; 
sed  si  per  collusionem  cessit  lite  adversario^  ceteris 
dandam  esse  actionem  de  dolo  Celsus  scripsit,  idque 
ait  Sabino  placuisse. 

25.  D.  8,  6,  12.  Celsus  libro  vicensimo  tertio  Di- 
gestorum  (P.  199).  —  Qui  fundum  alienum  bona  fide 
emit,  itinere  quod  ei  fundo  debetur  usus  est:  retinetur 
id  ius  itineris,  atque  etiam,  si  precario  aut  vi  deiecto 
domino  possidet;  fundus  enim  qualiter  se  habens  ita^ 
cum  in  suo  habitu  possessus  est,  ius  non  deperdit,  ne- 


2.  MASURIUS  SABINUS  359 

que  refert,  iuste  nec  ue  possideat,  qui  talem  eum  pos- 
sidei  quare  [fortius]  et  si  aqua  per  rivum  sua  sponte 
perfluxit,  ius  aquae  ducendae  retinetur.  quod  et  Sa- 
bino  . . .  placet;  ut  apud  Neratium  libro  quarto  Mem- 
branarum  scriptum  est. 

De  mutuo. 

26.  D.  12,  1,  22.  Idem  (sc.  lulianus)  libro  quarto 
ex  Minicio  (P.  867).  —  Vinum,  quod  mutuum  datum 
erat;  per  iudicem  petitum  est;  quaesitum  est,  cuius 
temporis  aestimatio  fieret,  utrum  cum  datum  esset  an 
cum  litem  contestatus  fuisset  an  cum  res  iudicaretur. 
Sabinus  respondit,  si  dictum  esset  quo  tempore  red- 
deretur^  quanti  tunc  fuisset,  si  dictum  non  esset,  quanti 
tunc  fuisset,  cum  petitum  esset.  interrogavi  (sc.  Mi- 
nicius?),  cuius  loci  pretium  sequi  oporteat.  respondit, 
si  convenisset,  ut  certo  loco  redderetur,  quanti  eo 
loco  esset;  si  dictum  non  esset,  quanti  ubi  esset  petitum. 

Be  emptione  venditione. 

27.  D.  18,  1,  20.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro 
nono  ad  Sabinum  (P.  548).  —  Sabinus  respondit,  si 
quam  rem  nobis  <non  solum>  fieri  velimus,  <sed> 
etiam  <dari]>,  veluti  statuam  vel  vas  aliquod  [seu 
vestem],  ut  nibil  aliud  quam  pecuniam  daremus, 
emptionem  videri,  nec  posse  ullam  locationem  esse, 
ubi  corpus  ipsum  non  detur  ab  eo  cui  id  fieret;  aliter 
atque  si  aream  darem,  ubi  insulam  aedificares,  quo- 
niam  tunc  a  me  substantia  proficiscitur. 

Karlowa  Rechtsgescb.  n  647  n.  1. 

De  locatione  conductione, 

28.  CoUat.  12,  7,  9.  Ulpianus  libro  XVm  ad 
edictum  (P.  623).  —  . . .  si  qui  servi  inquilini  insulam 
exusserint,   libro  X  Urseius   refert  Sabinum   respon- 


1 


360    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

disse  lege  Aquilia  servorum  nomine  dominum  noxali 
iudicio  conveniendum ;  ex  locato  autem  dominum  teneri 
negat. 

29.  D.  14,  2,  4pr.  Callistratus  libro  .  secundo 
Quaestionum  (P.  98).  —  Navis  onustae  levandae  causa^ 
quia  intrare  flumen  vel  portum  non  potuerat  cum 
onere,  si  quaedam  merces  in  scapham  traiectae  sunt 
aut  extra  flumeU;  ne^  periclitetur  aut  in  ipso  ostio  vel 
portu,  eaque  scapha  summersa  est,  ratio  haberi  debet 
inter  eos,  qui  in  nave  merces  salvas  habent,  cum  his 
qui  in  scapha  perdiderunt^  proinde  tamquam  si  iactura 
facta  esset,  idque  Sabinus  quoque  libro  secundo  Re- 
sponsorum  probat. 

30.  D.  ibid.  §  1.  —  .  .  si  navis,  quae  in  tem- 
pestate  iactu  mercium  unius  mercatoris  levata  est,  in 
alio  loco  summersa  est  et  aliquorum  mercatorum 
merces  per  urinatores  extractae  sunt  data  mercede, 
rationem  haberi  debere  eius,  cuius  merces  in  naviga- 
tione  levandae  navis  causa  iactae  sunt,  ab  his,  qui 
postea  sua  per  urinatores  servaverunt,  Sabinus  aeque 
respondit.  eorum  vero,  qui  ita  ^non^  servaverunt, 
invicem  rationeni  haberi  non  debere  ab  eo,  qui  in 
navigatione  iactum  fecit,  si  quaedam  ex  his  mercibus 
per  urinatores  extractae  sunt.  [eorum  enim  merces  non 
possunt  videri  servandae  navis  causa  iactae  esse,  quae 
perit] 

De  urinatorum  collegio  v.  Orelli  4115  =  CIL  VI 
1872.    cf.  XIV  303. 

31.  D.  19,  1,  6,  4.  Pomponius  libro  nono  ad  Sa- 
binum  (P.  555).  —  .  .  si  vas  mihi  vendideris  ita, 
ut  adfirmares  integrum,  si  id  integrum  non  sit,  etiam 
id,  quod  eo  nomine  perdiderim,  praestabis  mihi;  si 
vero  non  id  actum  sit,  ut  integrum  praestes,  dolum 
malum   dumtaxat  praestare  te  debere.     Labeo  contra 

1  Fl.  traiectae  sunt  ne  aut  extra  fiumen  periclitetur. 


2.  MASURIUS  SABINUS  361 

putat  et  illud  solum  observandum^  ut,  uisi  in  contra- 
rium  id  actum  sit,  omnimodo  integrum  praestari  debeat. 
•  . .  quod  et  in  locatis  doliis  praestandum  Sabinum  re- 
spondisse  Minicius  refert. 

De  sodetate, 

32.  D.  17,  2,  52,  18.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
trigensimo  primo  ad  edictum  (P.  923).  —  ...  apud 
veteres  tractatur,  an  socius  omnium  bonorum,  si  quid 
ob  iniuriarum  actionem  damnatus  praestiterit,  ex  com- 
muni  consequatur  ut  praestet.  et  Atilicinus  Sabinus 
Cassius  responderunt,  si  iniuria  iudicis  damnatus  sit, 
consecuturum,  si  ob  maleficium  suum,  ipsum  tantum 
damnum  sentire  debere. 

De  peculio, 

33.  D.  15, 1,  47,  1.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  quarto 
ad  Plautium  (P.  1001).  —  Sabinus  respondit  non  alias 
dandam  de  peculio  actionem  in  dominum,  cum  servus 
fideiussisset,  nisi  in  rem  domini  aut  ob  rem  peculiarem 
fideiussisset. 

De  furtis, 

34.  D.  47,  2,  42,  1.  Paulus  libro  nono  ad  Sa- 
binum  (P.  1799).  —  Interdum  et  manumissus  et  qui 
eum  manumisit,  ob  furtum  tenetur,  si  ideo  manu- 
misit,  ne  furti  cum  eo  agi  possit.  sed  si  cum  domino 
actum  faerit,  ipso  iure  manumissum  liberari  Sabinus 
respondit,  qaasi  decisum  sit. 

De  condictione, 

35.  D.  12,  5,  4  pr.  Dlpianus  libro  vicensimo  sexto 
ad  edictum  (P.  773).  —  .  .  si  ob  stuprum  datum  sit, 
vel  si  quis  in  adulterio  deprebensus  redemerit  se; 
cessat  enim  repetitio,  idque  Sabinus  et  Pegasus  re- 
sponderunt. 


362  11.  TIB.  QAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

De  iis  qui  nisi  pro  certis  personis  postulant. 

Praetor  ait:  ^  .  .  qui  artis  ludicrae  pronuntiandive 
€ausa  in  scaenam  prodierit'  D.  3,  2,  1. 

36.  D.  3,  2,  4  pr.  Ulpianus  libro  sexto  ad  edic- 
tum  (P.  279).  —  Athletas  .  .  Sabinus  et  Cassius  re- 
sponderunt  omnino  artem  ludicram  non  facere;  virtutis 
enim  gratia  hoc  facere. 

Sueton.  Aug.  45:  Athletis  et  conservavit  privilegia 
et  ampliavit. 

Qui  rationes  edere  debent 

^Argentariae  mensae  exercitores  rationem»  <^quam  quis 
postulat  sibi  edi,])  quae  ad  se  pertinet,  edent  adiecto  die 
et  consule'  D.  2,  13,  4  pr. 

37.  D.  2,  13,  4,  2.  Dlpianus  libro  quarto  ad 
edictum  (P.  232).  —  .  .  et  filius  familias  continetur 
his  verbiS;  ut  vel  ipse  cogatur  edere.  an  et  pater, 
quaeritur.  Labeo  scribit  patrem  non  cogendum^  nisi 
sciente  eo  argentaria  exercetur;  sed  . . .  Sabinus  re- 
spondit  tunc  id  admittendum,  cum  patri  quaestum 
refert. 

Be  X  viris  stlitibu^  iudicandis? 

38.  D.  40,  12,  30.  lulianus  libro  quinto  ex  Mi- 
nicio  (P.  875).  —  Duobus  petentibus  hominem  in 
servitutem  pro  parte  dimidia  separatim,  si  uno  iudicio 
liber,  altero  servus  iudicatus  est,  commodissimum  est 
60  usque  cogi  iudices,  donec  consentiant;  si  id  non 
continget,  Sabinum  refertur  existimasse  duci  serTum 
debere  ab  eo  qui  vicisset. 

De  interdictis. 

39.  D.  1,  8,  8,  1.  Marcianus  libro  quarto  Bega- 
larum  (P.  256).  —  In  municipiis  quoque  muros  esse 
sanctos  Sabinum  .  .  respondisse  Cassius  refert,  pro- 
hiberique  oportere  ne  quid  in  his  immitteretur. 


2.  MASURIUS  SABINUS  363 

cf.  D.  43,  6,  2  Hermogenianus.  —  In  muris  itemque 
portis  et  aliis  sanctis  locis  aliquid  facere,  ex  quo  dam- 
num  aut  incommodum  irrogetur,  non  permittitur. 

40.  D.43,  1,4.  Paulus  libro  sexagensimo  septimo 
ad  edictum  (P.  766).  —  Ex  quibus  causis  annua  inter- 
dicta  sunt,  ex  his  de  eo^  quod  ad  eum  cum  quo  agitur 
pervenity  post  annum  iudicium  dandum  Sabinus  re- 
spondit. 

11.  Pastorum  libri. 

Laudantur  a  Macrobio  (v.  infra).  ante  Masurium 
de  fastis  videtur  scripsisse  M.  lunius  Gracchanus  (I  37) 
et  scripsit  sine  dubio  L.  Cincius  (I  252). 

Liber  IL 

1.  Macrob.  sat.  1,4,6.  —  Masurius  fastorum  se- 
cundo  Vinaliorum  dieSy  inquit,  lovi  sacer  est,  non,  ut 
quidam  putant,  Veneri. 

Varro  1.  1.  6,  16.  Vinalia  a  vino;  bic  dies  lovis, 
non  Veneris.  cf.  6,  20  Vinalia  Rustica  dicuntur  a.  d.  XII 
kal.  Sepi,  quod  tum  Veneri  dedicata  aedes  et  orti  ei  deae 
dicantur. 

2.  Macrob.  ibid.  §  15.  —  Masurius  .  .  secundo 
fastorum  Liberalium  dies,  inquit,  a  pontificibus  agonium 
Martiale  appellatur. 

3.  Macrob.  ibid.  —  et  in  eodem  libro  eam  noctem 
deincepsque  insequentem  diem^  qui  est  Lucarium  non 
dixit  Lucariorum. 

Ex  incertis  libris. 

4.  Macrob.  sat.  1, 10,  5.  —  Masurius  et  alii  uno 
die,  id  est  quarto  decimo  kalendas  lanuarias  fuisse 
Saturnalia  crediderunt. 

5.  Macrob.  ibid.  §  8.  —  Masurius  adicit  simu- 
lacrum  buius  deae  (sc.  Angeroniae)  ore  obligato  atque 
signato  in  ara  Volupiae  propterea  coUocatum,   quod 


364     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

qui  suos  dolores  anxietatesque  dissimulaut,  perveniant 
patientiae  beneficio  ad  maximam  voluptatem. 

Volupia  ^GOttin  eines  vorztlglichen  behaglichen  Wohl- 
seins,  daher  auch  unter  den  Gottheiten  puerilis  aetatis 
angerufen'  Preller  U,  36. 

De  impatientia  doloris  et  de  valetudinis  adversae 
impatientia  cf.  ex.  gr.  Hadriani  rescriptum  D.  49,16,  6,7, 
Paulum  S.  R.  V,  12, 1,  Ulpianum  D.  29, 5, 1, 23  et  28,  3,  6, 7 ; 
de  animi  patientia  Ulpianum  D.  3,  2,  23. 

III.   De  indigenis. 

Cum  Gell.  4,  9,  8  conmientarios  laudet  'quos  de  in- 
digenis  composuit'  (sc.  Masurius  Sabinus),  non  de  sin- 
gulari  libro  cogitandum  est.  argumentum  non  tam  ex 
uno  quod  servatum  est  fragmento,  quam  ex  nomine  cog- 
noscitur.  Ateius  enim  Capito  decretum  vetus  protulit, 
in  quo  iubentur  principes  civitatis,  qui  ludis  Megalensibus 
antiquo  ritu  mutitarent,  iurare,  non  Vino  alienigena  sed 
patriae  usuros*  (Gell.  2,  24,  2),  quod  vinum  a  Plinio  14, 
6,  8  indigena  nominatur,  unde  illum  ut  Capitonis  audi- 
torem  hanc  rem  plenius  tractandam  sibi  proposuisse 
conicias  nec  de  hominibus  tantum  indigenis  Latinis,  sed 
etiam  de  rebus  scripsisse.  Columella  quidem  felicissimum 
fundum  eum  iudicavit,  qui  colonos  indigenas  haberet  (1,  7), 
et  longe  omnem  bovem  indigenam  meliorem  quam  pere- 
grinum  (6,  2).  praeterea  boves,  iuveneos  et  iuvencas,  quae 
lovi  et  lunoni  ex  ritu  Romano  immolabantur  (Preller  I 
213  sq.  281),  indigenas  esse  oportebat.  Ovid.  Am.  3,  13,  4 
(^Casta  sacerdotes  lunoni  festa  parabant  Per  celebres 
ludos  indigenamque  bovem').  accedit,  quod  agriculturae 
matrimoniique  eosdem  deos  apud  veteres  Romanos  fuisse 
constat.  in  patria  natum  id  far  esse  oportebat,  quod 
virgines  Vestales  in  penu  Vestae  ad  usum  sacrificiprum 
deponebant;  farreum,  cum  virgo  in  domum  mariti  de- 
ducebatur,  ante  eam  camilli  portabant  (Preller  II  173. 215). 
Cf.   quae   de  confarreationis  ritu  ne  Antonini  Pii  quidem 


2.  MASURIUS  SABINUS  365 

aetate  oblitterato  traduntur:  ^farreo  in  manum  con- 
veniunt  per  quoddam  genus  sacrificii,  quod  lovi  farreo 
fit,  in  quo  farreus  panis  adhibetur,  unde  etiam  confarreatio 
dicitur'  (Gai.  1,  112). 

lam  inde  ex  extrema  Augusti  aetate  cum  ipsis 
peregrinis  multas  quoque  res  peregrinas  in  Italiam  trans' 
portatas  esse  Plinius  narrat,  ex.  c.  a  S.  Papirio  cos.  a.  36 
(Plin.  16,  47  ^Malorum  plura  sunt  genera  .  .  .  Medica 
autem  Graeci  vocant  patriae  nomine.  aeque  peregrina 
sunt  zizipba  et  tubures,  quae  et  ipsa  non  pridem  venere 
in  Italiam,  haec  ex  Africa,  illa  ex  Sjria.  Sex.  Papirius, 
quem  consulem  vidimus,  primus  utraque  attulit  divi 
Augusti  novissimis  temporibus  in  castris  sata^)  vel  a 
L.  Vitellio,  principis  patre  (Plin.  16,  83,  9,  ubi  de  ficis 
agitur,  ^omnia  baec  in  Albense  rus  e  Syria  intulit 
L.  Vitellius,  qui  postea  censor  fuit,  cum  legatus  in  ea 
provincia  esset,  novissimis  Tiberii  Caesaris  temporibus'. 
16,  91  ^de  pistaciis  et  ipso  nucum  genere  .  .  .  retulimus. 
et  haec  autem  idem  Vitellius  in  Italiam  primus  intulit 
eodem  tempore')  vel  ab  Optato  Elipertio  classis  praefecto 
(Plin.  9,  62,  ubi  de  piscibus  sermo  est,  ^nunc  principatus 
scaro  datur  .  .  .  promuntorium  Troadis  Lectum  nunquam 
sponte  transit.  inde  advectos  Tiberio  Claudio  principe 
Optatus  Elipertius  praefectus  classis  inter  Ostiensem  et 
Campaniae  oram  sparsos  disseminavit . . .  novum  incolam  mari 
dedit  . .  .,  ne  quis  peregrinas  aves  Bomae  parere  miretur'). 
de  re  cf.  V.  Hebnii  eximium  librum  ^CuIturpflanzen  und 
Hausthiere'.  ceterum  iam  *M.  Van'0  in  satura,  quam 
tuqI  ids<SfidixfX)v  inscripsit,  .  .  .  ciborum  exquisitas  delicias 
comprehendit.  nam  pleraqae  id  genus,  quae  helluones  isti 
terra  et  mari  conquirunt,  exposuit  . . .'  Gell.  6,  16,  1. 
notandum  est,  quod  Friedlaender  II l^  p.  30  monet:  ^Bei 
dem  von  Horaz  geschilderten  Gastmahl,  mit  dem  der  reiche 
Nasidienus  MHcen  und  dessen  Freunde  bewirthet,  kommen 
nur  inl&ndische  Schtlsseln  vor'.  de  peregrinae  vestis  usu 
V.  Marquardt  VII  480  sq.    Friedlaender  III  66. 

Denique  Sabinum  de  diis  indigetibus  eorumque  sacris 


366     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IURI8  CONS. 

scripsisse  non  est  cur  negetur.  neqne  enim  satis  ezplo- 
ratrnn  esse  puto,  quod  Mommsen  (Histor.  Zeitschr.  LXIV 
405)  ait:  ^Der  Gegensatz  der  dii  indigetes  und  der  dii 
noyeusiles  im  rSmischen  Himmel  ist  sicher  nur  als 
factischer  angesehen  worden'^  praesertim  cum  ipse  moneat, 
^dass  von  den  in  Rom  verehrten  Gottheiten  nur  Jupiter, 
Mars  und  Qnirinus  Priester  aus  der  AltbUrgerschaft 
(flamines  maiores)  erhielten'.  quod  Sabinus  in  illo  frag- 
mento  legentes  ad  caerimoniarum  veriloquium  remittit 
(Verbum  a  relinquendo  dictum  tamquam  caerimoniae  a 
carendo^),  cum  probabilitate  suspiceris  in  illis  libris  supra 
de  caerimoniis  dictum  fuisse ;  certe  iisdem  fere  temporibus, 
quibns  hi  commentarii  compositi  sunt,  non  modo  de 
caerimoniarum  veterum  difficultatibus  apud  patres  tracta- 
batur  (Tac.  ann.  4,  16),  sed  extemas  quoque  caerimonias 
Romae  propagatas  magistratus  severe  coercebant.  Suet. 
Tib.  36.  in  his  rebus  tractandis  Sabinus  non  potuit  non 
eadem  fere  docere,  quae  et  Cicero  de  legibus  2,  8,  19 
praecepit  ^separatim  nemo  habessit  deos  neve  novos  neve 
advenas  nisi  publice  adscitos'  (cf.  2, 25)  et  Livius  4,  30,  11 
tradidit,  ^ne  qui  nisi  Romani  dii  neu  quo  alio  more 
quam  patrio  colerentur'. 

In  lustiniani  Digestorum  libris  ueque  indigenae  neqae 
alienigenae  vocem  reperiri  nemo  mirabitur;  at  in  codicibus 
Theodosiano  et  lustiniano  nonnonquam  obvenit,  ex.  gr.  in 
Diocletiani  et  Maximiani  constitutione  a.  290  data  (C.  8, 
48,  1  ^Si  lex  municipii,  in  quo  te  pater  emancipavit, 
potestatem  duumviris  dedit,  ut  etiam  alienigenae  liberos 
suos  emancipare  possint'  et  q.  s.). 

In  commentariis  de  indigenis  scribendis  Masurium 
libris  Servii  Sulpicii,  utpote  quem  in  defiuienda  religiosi 
notione  ad  verbum  fere  secutus  sit,  usum  esse  illud  frag- 
mentum  docet.  quod  commentarios  non  ad  ius  pertinuisse 
Krueger  p.  153  ait,  non  verum  est  de  iure  sacro. 

Gell.  4, 9,  8.  —  Masurius  . .  Sabinus  in  commentariisy 
quos  de  indigenis  composuit:  Beligiosam,  inquit,  est^ 
quod  propter  sanctitatem  aliguam  remotum  ac  sepositum 


2.  MASURIUS  SABINUS  367 

a   nobis  est,  verhum  a  relinqumdo   dicium,  tamquam 
caerimoniae  a  carendo. 

cf.  Servium  Sulpicium  I  p.  241  fr.  3. 

IV.    Adsessoriorum  vel  Adsessorius  liber. 

Laudatur  ab  Ulpiano  (v.  infra).  post  Masurium 
Puteolanus  libros  adsessoriorum  scripsit  (D.  2,  14,  12: 
Tuteolanus  libro  primo  adsessoriorum  seribit').  cuiua 
opusculi  neque  de  titulo  neque  de  argumento  viri  docti 
consentiunt.  ^liber  assessoriorum',  quod  nomen  Karlowa  I 
687  cum  aliis  proposuit,  videtur  reiciendum,  cum  ^in 
adsessorio',  quod  traditur,  ^libro'  videatur  supplendum. 
argumentum  vero  ad  adsessoris  officium,  de  quo  Paulus 
librum  singularem  composuit  (P.  1049 — 52)  et  lustiniani 
Digestorum  titnlo  1,  22  agitur,  illustrandum  videtur  per- 
tinuisse,  quamquam  fietbmann-JBEollweg  B5m.  Civilprozefs 
n  137  n.  9  docet  ^Die  libri  adsessoriorum  des  Sabinus 
und  Puteolanus  enthielten  Bechts^Ue,  wie  sie  auch  frtlher 
von  den  Beisitzem  gesammelt  werden  konnten^.  contra  iure 
dicit  H.  Pernice  Miscellanea  p.  22  n.  5.  sicut  Celsus  pater 
in  consilio  Duceni  Veri  consulis  fuisse  traditur  (D.  31, 29  pr.) 
et  Paulus  praetorem  se  adsidente  interlocutum  esse  narrat 
(D.  4,  2,  9,  3),  ita  Masurium  quoque  in  magistratuum,  in- 
primis  praetorum  consilio  adesse  consuevisse  et  ea  quae 
usu  didicerat,  in  hunc  librum  contulisse  licet  conicere. 
ceterum  de  huius  aetatis  iurisperito  adsessore  v.  A.  Pernice 
Z.  d.  Sav.-St.  XIV  143  n.  4  eosque  qui  ibi  laudantur. 

D.  47,  10,  5,  8.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
sexto  ad  edictum  (P.  1337).  —  Hac  lege  (sc.  Cornelia 
de  iniuriis)  permittitur  actori  ius  iurandum  deferre, 
ut  reus  iuret  iniuriam  se  non  fecisse.  sed  Sabinus 
in  adsessorio  etiam  praetores  exemplum  legis  secu- 
turos  ait. 

V.  Memorialium  libri. 

Laudantur  a  Gellio,  Macrobio,  Paulo  idque  nominatim 
libri  I,  II,  Vn,  XI  (v.  infra).     Plinius  quoque  in  naturali 


368    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON-.  TEMP.  lURIS   CONS. 

historia  Masurii  libris  videtur  usus  esse.  argumentum 
quamquam  a  iure  alienum  fuisse  Krueger  p.  152  contendit, 
aperte  ad  ius  publicum  et  sacrum  pertinet.  in  libris  com- 
ponendis  Masurius  inter  alios  et  S.  Papirium  et  Granium 
Flaccum  videtur  adhibuisse  (v.  fr.  6).  veteris  iuris  exempla 
proferens  nominavit  Publium  Scipionem  Nasicam  et  Marium 
Popilium  censores,  L.  Papirium  praetorem,  Marcum  Oc- 
tavium  Herennium,  qui  prima  adolescentia  tibicen  postea 
instituit  mercaturam  et  re  bene  gesta  decimam  Herculi 
dedicavit. 

Liber  I. 

Be  Fratribus  Arvaltbus. 

1.  Gell,  7,  7,  8.  —  Sabinus  Masurius  in  primo 
Memorialium,  secutus  quosdam  historiae  scriptores^ 
Accam  Larentiam  Bomuli  nutricem  fuisse  dicit.  Ea, 
inquit,  mulier  ex  dmdeciy^  filiis  maribus  unum  morte 
amisit  in  illius  locum  Romulus  Accae  sese  filium  dedit 
seque  et  ceteros  eius  filios  Fratres  Arvales  appellavit  ex 
€0  tempore  collegium  mansit  Fratrum  Arvalium  numero 
duodedm,  cuius  sacerdotii  insigne  est  spicea  corona  et 
albae  infulae, 

In  actis  Fratrum  Arvalium  vittae  spiceae  nominantur 
cf.  Preller  II  28  n.  4.  infulae  in  lustiniani  Digestorum 
libris  nusquam,  in  Cod.  Tb.  saepius  mentio  fit. 

Liber  11. 
De  HerciUe, 

2.  Macrob.  sat.  3,  6,  11.  —  Huius  commenti  (sc 
de  Hercule  Victore)  causam  Masurius  Sabinus  Me- 
morialium  libro  secundo  aliter  exponit.  Marcus,  inquit, 
Octavius  Herennius  prima  adulescentia  tibicen,  postquam 
artis  diffisus  suae  est,  instituit  mercaturamy  et  bene  re 
gesta  decimam  Herculi  profanavit  postea  cum  navi- 
gans  hoc  idem  ageret,  a  praedonibus  drcumventus  for- 
tissime  repugnavit  et  vic^r  recessit  hunc  in  somnis 
Hercules  docuit  sua  opera  servatum.    cui  Octavius  impe- 


2.  MASUEIUS  SABINUS  369 

trato  a  magistratibus  loco  aedem  sacravit  et  signum, 
Victoremque  indsis  litteris  appellavit.  dedit  ergo  epi- 
theton  deo,  quo  et  argumentum  veterum  vietoriarum  Her- 
culis  et  commemoratio  novae  historiae,  quae  recenti  Ro' 
mano  sacro  catisam  dedit,  contineretur. 

De  Herculis  in  foro  boario  ara  maxima  deque  decuma 
ei  debita  v.  Preller  II  284. 

Liber  VIL 
De  cemura? 

3.  Gell.  4, 20,  IL  —  . .  aliud  refert  Sabinus  Masurius 
in  septimo  Memoriali  severe  factum.  Censores,  inquit, 
Ptiblius  Scipio  Nasica  et  Marcus  Fopilius  cum  equitum 
censum  agerent,  equum  nimis  strigosum  et  male  habitum, 
sed  equitem  eius  uberrimum  et  habitissimum  viderunt,  et 
^cur\  inquiunt,  Hta  est,  nt  tu  sis  quam  equus  curatior?' 
^Qtwniam',  inquit,  ^ego  me  curo,  equum  Statius  nihili 
servos\  visum  est  parum  esse  reverens  responsum  rela- 
tusque  in  aerarios^  ut  mos  est 

Liber  XL 

In  hoc  libro  Sabinum  de  civica  corona  dixisse  Gell.  5, 

6, 13  tradidit,  qui  in  fine  capitis  (§27)  eundem  etiam  de 

ovatione  dixisse  ait,  quod  nescio  an  in  eodem  libro  factum 

sit.    cum  his  fragmentis  a  Oellio  servatis  Pliniana  quaedam 

coniungenda  sant,  quae  ipsa  quoque  ex  undecimo  Memori- 

alium  libro  petita  esse   apparet.     ceterum   maxima  pars 

earum  rerum,  quas  Gellius  capite  illo  refert,  Sabino  videtur 

attribuenda    esse.      cf.    Dirksen:    flinterlassene    Scbriften 

I  67  sq. 

J)e  coronis  militaribus. 

4?  Gell.  5,  6,  1—4.  —  Militares  coronae  multi- 
fariae  sunt.  quamm  quae  nobilissimae  sunt^  has  ferme 
esse  accepimus:  triumphalem^  obsidionalem,  civicam, 
muralem,  castrensem,  navalem.  est  ea  quoque  corona, 
quae  ovalis  dicitur,  est  item  postrema  oleaginea,  qua 

loriapr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   n.  24 


370     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

nti  solenty  qui  in  proelio  non  faerant,  sed  triampham 
procarant. 

5?  Ibid.  §§  5 — 7.  —  Triumpbales  coronae  sunt 
^ureae,  quae  imperatoribus  ob  honorem  triumphi  mit- 
tuntur.  id  vulgo  dicitur  aurum  coronarium.  haec 
antiquitus  e  lauru  erant,  post  fieri  ex  auro  coeptae. 

6?  Ibid.  §§8—10.  —  Obsidionalis  :esty  quam  ii 
qui  liberati  obsidione  sunt^  dant  ei  duci  qui  libefayit. 
ea  corona  graminea  est,  observarique  solitum,  ut  fierete 
gramine^  quod  in  eo  loco  gnatum  esset^  intra  quem 
clausi  erant  qui  obsidebantur.  hanc.coronam  grami- 
neam  senatus  populusque  Bomanus  Q.  Fabio  Maximo 
dedit  bello  Poenorum  secundo^  quod  urbein  Bomam 
obsidione  hostium  liberasset.  v 

7?  Ibid.  §§11.  12.  —  Civica  corona  appellatui-^ 
quam  civis  civi/a  quo  in  proelio  seryatus  est^  testem 
vitae  salutisque  perceptae  dat.  ea  fit  e  &onde  quemea, 
quoniam  cibus  victusquie  antiquissimus  quercus  capi 
solitus. 

8.  Ibid.  §  14.  —  Masurius  .  ,  Sabinus  in  un- 
decimo  librorum  Memorialium  civicam  coronam  tum 
dari  solitam  dicit,  cum  is,  qui  civem  servaverat,  eodem 
tempore  etiam  hostem  occiderat  neque  locum  in  ea 
pugna  reliquerat;/aliter  ius  civicae  coronae  negat  co^'- 
cessum.  Tiberium  tamen  Gaesarem  consultum ,  an 
civicam  coronam  capere  posset,-  qui  civem  in  proelio 
servasset  et  hostes  ibidem  duos.interfecisset,  sed  locum^ 
in  quo  pugnabat,  non  retinuisset  eoque  loco  hostiBS 
potiti  essent,  rescripsisse  dicit,  eum  quoque  civica 
dignum  videri,  quod  appareret,  e  tam  iniquo  loco 
civem  ab  eo  servatum,  ut  etiam  a  fortiter  pugnantibu:!» 
retineri  non  quiverit.  hac  corona  civica  L.  Gellius, 
vir  censorius,  in  senatu  Giceronem  consulm  donari 
a  republica  censuit,  quod  eius  opera  esset  atrocissima 
illa  Gatilinae  coniuratio  detecta  vindicataque. 

9?  Ibid.  §§  16—19.  —  Muralis  est  corona,  qua 
donatur  ab  imperatore,  qui  primus  murum  subiit  in- 


2.  MASURIUS  SABINUS  371 

que  oppidum  hostium  per  yim  ascendit;  idcirco  quasi 
muri  pennis  decorata  est.  castrensis  est  corona^  qua 
donat  imperator  eum,  qui  primus  hostium  castra  pug- 
Dans  introivit;  ea  corona  insigne  valli  habet.  navalis 
est,  qua  donari  solet/ maritimo  proelio  qui  primus  in 
hostium  navem  vi  armatus  transiluit;  ea  quasi  navium 
rostris  insignita  est.  et  muralis  autem  et  castrensis 
et  navalis  fieri  ex  auro  solent. 

10?  Ibid.  §§  20— 23.  —  Ovalis  corona  murtea  est; 
ea  utebantur  imperatores  qui  ovantes  urbem  introibant. 
ovandi  ac  non  triumpbandi  causa  est,  cum  aut  bella 
non  rite  indicta  neque  cum  iusto  hoste  gesta  sunt,  aut 
hostium  nomen  humile  et  non  idoneum  est,  ut  ser- 
Yorum  piratarumque,  aut,  deditione  repente  facta,  in- 
pulverea,  ut  dici  solet,  incruentaque  yictoria  obvenit. 
cui  facilitati  aptam  esse  Yeneris  frondem  crediderunt^ 
quod  non  Martius^  sed  quasi  Yenerius  quidam  tri- 
umphus  foret.  ac  murteam  cofonam  M.  Grassus,  cuin 
bello  fugitivorum  confecto  ovans  rediret^  insolenter 
aspematus  est  senatusque  consultum  faciundum  per 
gratiam  curavit^  ut  lauro^  non  myrto^  coronaretur. 

Be  triumpho  et  ovaUone, 

11.  Plin.  h.  n.  7, 43, 44.  —  Triumphare  P.Ventidium 
de  Parthis  voluit  (sc.  fortuna)  quidem  solum^  sed 
eundem  in  triumpho  Asculano  Cn.  Pompei  duxit  puerum, 
quamquam  Masurius  auctor  est^  bis  in  triumpho  ductum. 

12.  Plin.  15,  29,  38.  —  Masurius  auctor  est, 
curru  quoque  triumphantes  mjvtea  corona  usos. 

Agitur  de  triumpho  in  Albano  monte.    Preller  I  216. 

13.  Plin.  15,  30,  40.  —  Ob  has  causas  equidem 
crediderim^  honorem  ei  (sc.  lauro)  habitum  in  triumphis 
potius,  quam  quia  suffimentum  sit  caedis  hostium  et 
purgatio,  ut  tradit  Masurius. 

Agitur  de  triumpho  in  Capitolio.  Preller  I  229  sq. 
in  Domitiani  nummis  ludorum  saecularium    causa   factis 

24* 


372     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

praeter  FRVGes   etiam  SVFfiinenta  nominantur.     Preller 
II  89  sq. 

Panl.  epit.  p.  117.  —  Laureati  milites  sequebantur 
currum  triumphantis,  ut  quasi  purgati  a  caede  humana 
intrarent  urbem.  itaque  eandem  laurum  omnibus  suffi- 
tionibus  adhiberi  solitum  erat. 

14.  Plin.  16,  44,  86.  —  .  .  altera  lotos  in  Vol- 
canali,  quod  Romulus  constituit  ex  victoria  de  decumis, 
aequaeva  urbi  intellegitur,  ut  auctor  est  Masurius. 

Fragmentum  hoc  loco  collocare  visum  est.  cf.  Preller 
II  150. 

15.  Gell.  5,  6,  27.  —  Praetereundum  non  est,  quod 
ad  ovationes  attinet,  super  quo  dissensisse  veteres 
scriptores  accipio.  partim  enim  scripserunt,  qui  ovaret, 
introire  solitum  equo  vehentem;  at  Sabinus  Masurius 
pedibus  ingredi  ovantes  dicit,  sequentibus  eos  non 
militibus,  sed  universo  senatu. 

Ex  incertis  libris. 
Be  flamine  Biali, 

16.  Gell.  10,  15, 17. 18.  —  Sub  tecto  uti  Uceret  (sc. 
flamini  Diali  sine  apice  esse),  non  pridem  a  pontificibus 
constitutum,  Masurius  Sabinus  scripsit,  et  alia  quaedam 
remissa  gratiaque  aliquot  caerimoniarum  facta  dicitur. 

Flamini  Diali  et  flaminicae  sub  Octaviano  Augusto 
et  Tiberio  principibus  nonnuUa  remissa  esse  et  Gai.  1,  136 
et  Tacit.  ann.  3,  71  tradunt.  cf.  Liy.  5,  52,  13  et  supra 
Q.  Fabium  Pictorem  I  p.  10  sq. 

De  caerimoniis  etiam  in  commentariis  de  indigenis 
Masurius  dixit:  y.  supra  p.  365. 

17.  Plin.  10,  7,  8.  —  Masurius  sanqualem  ossi- 
fragum  esse  dicit,  inmusulum  autem  puUum  aquilae, 
priusquam  albicet  cauda. 

Fragmentum  priori  adieci,  quod  aquila  loyis  nuntia 
habebatur. 


2.  MASURIUS  SABINUS  373 

Fest.  p.  317^.  —  Sanqualis  avis  a^ppellatar,  quae  in 
com^mentaris  augara^libns  ossifra^ga  dicitur,  qoia  in 
<^Sangi  deiy  tutela  est. 

De  ritu  nuptiarum. 

18.  Plin.  16;  16,  30.  —  In  eosdem  situs  comitatur 
et  spina^  nuptiarum  facibus  auspicatissima,  quoniam 
inde  fecerint  pastores,  qui  rapuerunt  Sabinas,  ut  auctor 
est  Masurius. 

19.  Plin.  28,  9,  37.  —  Masurius  palmam  lupino 
adipi  dedisse  antiquos  tradidit;  ideo  novas  nuptas  illo 
perunguere  postis  solitas,  ne  quid  mali  medicamenti 
inferretur. 

Serv.  in  Verg.  Aen.  4,  458.  li,  qui  de  nuptiis  scri- 
psisse  dicuntur,  tradunt,  cum  nova  nupta  in  domum  mariti 
ducitur,  solere  postes  unguine  lupino  oblini.  Martian. 
Cap.  2,  149.  Iterducam  et  Domiducam,  Unxiam,  Cinxiam, 
mortales  puellae  debent  in  nuptias  convocare,  ut  . . .  cum 
postes  unguent  faustum  omen  affigas.  Non.  Marc.  p.  69. 
Adipatum  veteres  honeste  pro  pingui  et  suculento  et 
opimo  posuerunt. 

De  pellice. 

20.  D.  50, 16, 144.  Paulns  libro  decimo  ad  legem 
luliam  et  Papiam  (P.  975).  —  Libro  <. .  .>  Memorialium 
Massurius  scribit  ^pellicem'  apud  antiquos  eam  habitam, 
quae,  cum  uxor  non  esset,  cum  aliquo  tamen  vivebat; 
quam  nunc  vero  nomine  amicam,  *paulo  honestiore 
concubinam  appellari. 

cf.  Sextum  Papirium  I  135  (fr.  9*-^)  et  Granium 
Flaccum  I  261. 

De  iusto  fUio. 

21.  Plin.  7,  5,  4  =  Gell.  3,  16,  23.  -  -  Masurius 
auctor  est,  L.  Papirium  praetorem,  secundo  herede  lege 
agente,  bonorum  possessionem  contra  eum  dedisse,  cum 


374    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

mater  partum  se  XIII  mensibus  diceret  tulisse,  quoniam 
nullum  certum  tempus  pariendi  statutum  yideretur. 

Hanc  quoque  rem  ad  ius  divinuin  spectare  certum 
est.  cf.  D.  38,  16,  3,  12  Ulp.  ad  Sab.  (P.  2528).  'De 
eo  . . ,  qui  centesimo  octogensimo  secundo  die  natus  est, 
Hippocrates  scripsit  et  divus  Pius  pontificibus  rescripsit 
iusto  tempore  videri  natum/ 

VI.  Responsorum  libri. 

Laudantur  a  Callistrato  (v.  infra):.  ^Sabinus  . .  .  libro 
secundo  Besponsorum  probat,'  quamquam  viri  docti  non 
Sabini,  sed  Urseiiibros  intellegendos  coniciunt.  cf.  Lenel 
P.  II  col.  189  n.  2.  ante  Sabinum  Besponsorum  libri 
editi  sunt  a  Labeone  (p.  145),  post  eum  a  Neratio  et 
aliis  multis. 

Liber  II. 

1.  D.  14, 2;  4  pr.  Gallistratus  libro  secundo  Quaesti- 
onum  (P.  98).  —  Navis  onustae  levandae  causa,  quia 
intrare  flumen  vel  portum  non  potuerat  cum  onere, 
si  quaedam  merces  in  scapham  traiectae  sunt  aut  extra 
flumen,  ne  periclitetur  aut  in  ipso  ostio  vel  portu, 
eaque  scapha  summersa  est;  ratio  haberi  debet  inter 
eos  qui  in  nave  merces  salvas  habent^  cum  bis  qui  in 
scapha  perdiderunt,  proinde  tamquam  si  iactura  facta 
esset,  idque  Sabinus  quoque  libro  secundo  Responsorum 
probat. 

cf.  supra  p.  360. 

2.  D.  ibid.  §  1.  —  . .  si  navis,  quae  in  tempestate 
iactu  mercium  uniu3  mercatoris  levata  est^  in  alio 
loco  summersa  est  et  aliquorum  mercatorum  merces 
per  urinatores  extractae  sunt  data  mercedey  rationem 
haberi  debere  eius^  cuius  merces  in  navigatione  levandae 
navis  causa  iactae  sunt,  ab  his^  qui  postea  sua  per 
urinatores  servaverunt,  Sabinus  aeque  respondit.  eorum 
vero,  qui  ita  <[non>  servaverunt,  invicem  rationem 
haberi  non  debere  ab  eo,  qui  in  navigatione  iactum 


2.  MASUEIUS  SABmUS  375 

fecit,  si  quaedam  ex  his  mercibus  per  urinatores  ex- 
tractae  sunt.  [eorum  enim  merces  non  possunt  yideri 
servandae.  navis  causa  iactaeesse,  quae  perit] 

'  Hoc  fragmehtum  ex  eodem  libro  Besponsorum  petitum 
videtur.     cf.  p.  360.  • 

yn..Ad,Vitellium.libri. 

Laudantur  a  Trypbonino  (^Sabinus  libris  ad  Yitellium 
scripsit'  :  D. :  34, :  9,^  22)  ^  et  Ulpiano  (^Sabinus  libris  ad 
Yitellium  ...  scripsit'  vel  ^scribit*  vel  *refert'  vel  ^enu- 
merat'  D.  32,  45.  33,  7,  12,  27.  33,  9,  3pr.  34,  2,  19, 
17.  33,  7,  8  pr.).  Vitellium  iuris  consultum  nescio  quem 
putant  fuisse  Labeoni  fere  aequalem,  qui  libros  ediderit 
a  Sabino  postea  commentariis  illustratos.  Krueger  p.  146. 
Karlowa  I  687.  Lenel  P.  II  col.  1223  et  1224.  at  cum 
neque  iuris  consultus  Yitellius  usquam  laudetur  neque 
respdnsorum  vel  librorum  eius  uUae  reliquiae  deprehen- 
dantur,  verba  ^ad  Yitellium'  ita  interpretor,  ut  potius 
Sabinus  libros  quosdam  amico  cuidam  Yitellio  dedicasse 
videatur.  hunc  autem.Augustirerum  procuratorem,  equi-. 
tem  illum  Bomanum  esse  suspicor  a  Suetonio  Yitell.  2 
nominatum,  cui  pro.  amicitia,  ipsius,  id  quod  fingere  licet, 
precibus  commotus  Sabinus /  o^cii  administrandi  praecepta 
prpposuerit. ;  in  procuratoris  -  enim,  /cum  is  legata  vel 
hereditates  principi  ^relictas  exigere  deberet,  usum  ea  quae 
a  .  Sabino .  his .  libris ,  tractantur ,  optime.  quadrant.  de  his 
procuratoribus,  quibus.  iam  sub  Tiberio  opus  erat,  v.  Hirsch- 
feld  YG.  p.  54  ff..  editi/libri  videntur  post  senatus  con- 
sultum  Turpillianum  a.  61.    cf.  D.  34, 9,  22. 

Ad  Sabini  hos  libros  notas  scripserunt  et  Cassius 
(^Sabinus  definit  et  Cassius  apud  Yitellium  notat'  D.  33, 
7,  12,  27.  vel  Krueger  p.  146  n.  45  ait  ^moglicher  Weise 
bezieht  sich  die  Nota  auf  die  Bearbeitung  des  Sabinus^) 
et  Faulus;  is  enim  libros  lY  ad  Yitellium  composuit 
(P.  2062—2092),  in  quibus  Sabini  verbis  relatis  (P.  2063. 
2064.  2071*)  Cassu  (P.  2070),  Proculi  (P.  2074),  Pedii 
(P.  2070),  Neratii  (P.  2070),  Pomponii  (P.  2068«),  Scae- 


376    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

volae  (P.  2062.  2069.  2070.  2071».  2082)  suasque  ipsius 
sententias  (P.  2064)  addidit.  Erueger  quoque  p.  205 
monet:  *Hier  liegt  wohl  nicht  das  ursprtingliche  Werk 
des  Yitellius  zu  Grunde,  sondern  die  Bearbeitung  des- 
selben  durch  Sabinus  .  . .'  aeque  Lenel  iadicat:  ^PauIus 
in  his  commentariis  Sabini  potissimum  ad  Yitellium  libros 
yidetur  esse  secutus',  quod  nihilo  minus  commentarios 
non  ad  Sabinum,  sed  ad  Yitellium  inscripserit,  vel  inde 
explicare  licet,  quod  Augusti  procurator  quasi  procu- 
ratorum  patronus  habebatur  vel  quod  libri  ad  Yitellium 
scripti  per  breviloquentiam  ^Vitellius'  nominari  solebant, 
quod  magis  placet.  adiumento  est,  quod  Sabini  iuris 
civilis  libros  per  similem  breviloquentiam  ^Sabinus'  nomi- 
natos  esse  apparet;  nam  commentarii  a  Pomponio  Paulo 
Ulpiano  ad  hos  libros  compositi  Uibri  ad  Sabinum' 
appellati  sunt.  Paulum  cum  non  modo  ad  Sabini  iuris 
civilis,  sed  etiam  ad  eiusdem  libros  ad  Yitellium  scriptos 
commentarios  edere  animum  induxisset,  aut  verbosissimo 
ac  molestissimo  titulo  aut  eo  quo  usus  est,  uti  necesse 
erat.  *ad  Brutum'  quoque  (sc.  Ciceronis)  commentarios 
scribi  potuisse  existimandum  est. 

Neque  librorum  numerus  traditur  neque  certus  liber 
laudatur.  videtur  autem  Sabinus  et  Q.  Mucii  (D.  33, 
9,  3  pr.)  et  Galli  (D.  34,  2,  32,  1)  et  Tuberonis  (D.  ibid.) 
et  Labeonis  (D.  ibid.  cf.  34,  2,  32,  6)  libris  usus  esse, 
quorum  iuris  consultorum  sententias  a  Paulo  prolatas  ab 
hoc  in  ipsius  ad  Yitellium  libros  ex  Sabini  libris  trans- 
latas  esse  licet  conicere.  sed  haec  quoque  fragmenta 
proponere  ausus  non  sum. 

Denique  pauCa  dicenda  sunt  de  Q.  Mucio  et  de 
Scaevola  in  libris  ad  Yitellimn  nominatis,  quorum  in 
librorum  fragmentis  non  modo  Q.  Mucius  laudatur,  sed 
sententiae  quoque   sine   auctoris  nomine  videntur  afPerri. 


D.  34,  2,  10  Pomponius 
libro  quinto  ad  Quintum 
Mucium  (P.  244).  —  Quin- 


D.  32,  46  Ulpianus  libro 
vicesimo  secundo  ad  Sabinum 
(P.  2635).  —  Sabinus  libris 


2.  MASURroS  SABINUS 


377 


tus  Mucius  ait:  si  pater 
familias  uxori . .  •  ita  legavit 
^quod  eios  causa  emptum 
paratumye  esset',  id  videtur 
legasse,  quod  magis  i]Hus 
quam  communis  usus  causa 
paratum  esset. 


ad  Yitellium  ita  scripsit: 
quod  in  usu  frequentissime 
yersatur,  ut  in  legatis  uxoris 
adiciatur,  ^quod  eius  causa 
paratum  sit,'  hanc  interpre- 
tationem  optinuit,  quod 
magis  uxoris  causa  quam 
communis  promiscuique  usus 
causa  paratum  foret. 

D.  32,  46  Ulpianus  1.  L 
—  (post  verba  supra  allata) 
neque  interesse  yisum  est, 
ante  ductam  uxorem  id  pater 
familias  paravisset  an  post- 
ea,  an  etiam  ex  his  rebus 
quibus  ipse  uti  soleret,  uxori 
aliquid  adsignavisset,  dum 
id  mulieris  usibus  proprie 
adtributum  esset. 


D.  24,  1,  61  Pomponius 
libro  quinto  ad  Quintum 
Mucium.  —  Q.  Mucius  ait: 
cum  in  controversiam  venit, 
unde  ad  mulierem  quid  per- 
yenerit,  et  yerius  et  bonestius 
est  quod  non  demonstratur 
unde  habeat,  existimari  a  viro 
aut  qui  in  potestate  eius 
esset,  ad  eam  pervenisse. 

Quibus  fragmentis  inter  se  comparatis  apparet  Sabinum 
in  his  libris  referre  Quinti  Mucii  interpretationem  ius 
fecisse. 

In  Pauli  ad  Yitellium  libris  nunquam  Q.  Mucius, 
saepe  'Scaevola'  laudatur  (D.  28,  2,  19;  33,  4,  16;  33,  7, 
16,  4;  33,  7,  18,  13;  34,  2,  32,  4.  7;  7,  1,  50.  P.  2062. 
2067.  2070».  2074^  2077.  2082);  at  nihilo  minus  ex 
Sabini  libris,  ut  yidetur,  etiam  res  a  Mucio  tractatae  affe- 
runtur.  Sabinus  enim  ille,  quem  Paulus  laudat  (D.  28, 
3,  10;  33,  7,  18,  12),  idem  est,  qui  in  libris  ad  Vitellium 
disputat. 


D.  28,  5,  36,  3  Ulpianus 
libro  quarto  Disputationum. 
—  . . .  est  apud  Mucium  rela- 
tum,  cum  fundus  erat  legatus 
.  .  .  cum  his  quae  ibi  sunt. 


D.  33,  7,  18,  12  Paulus 
libro  secundo  ad  Yitellium. 
—  Sabinus :  Cui  fundus  quae- 
que  ibi  sint  legata  sunt . . . 


378  II.  TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Be  testamentis. 
De  heredibus  instituendis. 

1.  D.  28,  5,  18.  Paulus  libro  primo  ad  Vitellium 
(P.  2064).  —  Sabinus:  Quaesitum  est,  si  plus  asse  pater 
familias  distribuisset  et  aliquem  sine  parte  fecisset 
heredem,  utrumne  is  assem  habiturus  foret .  an  .  id 
dumtaxat,  quod  ex  dupondio  deesset.  et  hanc  esse 
tolerabilissimam  sententiam  puto,  ut  eadem  ratio  in 
dupondio  omnique  o^re^  deinceps  quae  in  asse  ser- 
vetur. 

De  testamento  rupto, 

2.  D.  28,  3.  10.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  primo  ad 
Vitellium  (P.  2063).  — ...  nec  filius  postliminio  rediens 
rumpit  patris  testamentum,  ut  Sabinus  existimavit 

De  teatamenti  inoffidosi  querela? 

3.  D.  34,  9,22.  Tryphoninus  libro  quinto  Dispu- 
tationum  (P.  15).  —  Tutorem,  qui  pupilli  sui  nomine 
falsum  yel  inofficiosum  testamentum  dixit,  non  per- 
deire  sua  legata,  si  non  'optinuerit,  optlma  ratione 
d^fenditur  et,  si  Hbertum  patris  pupilli  sui  nomine 
capitis  accusaverit,  non  repelli  a  bonorum  possessione 
contratabulas,  quia  officii  necessitas  et  tutbrisfides 
excusata  esde  debet.  nec  quisquam  iudicum  calumnia 
notabit  tutofem,  qui  non  suis  simultatibus  accusationem 
sub  nomine  pupilli  instituit,  sed  cogente  forte  matre 
pupilli  vel  libertis  patris  instantibus.  et  si  tutor 
reum  aliquem  postulaverit  pupilli  nomine  et  ideo  nQa 
sit  exsecutus,  quod  interim  ad  pubertat.em  pupillas 
pervenerit,  non  oportet  dici  in  Turpillianum  eum  senatus 
consultum  incidisse.  discreta  sunt  enim  iura,  quamvis 
plura  in  eandem  personam  devenerint,  aliud  tutoris, 
aliud  legatarii;  et  cum  non  suae  personae  iure,  sed 
pupiUi  accusaverit,  propriam  poenam  mereri  non  debet. 

1  Fh  re. 


2.  MASURIUS  SABINUS  379 

denique  puplllo  relicta  in  eo  testamento,  nisi  a  prin- 
cipe  conservata  sint,  pereunt:  adeo  ille  est  accusator, 
is  defensor  et  quasi  patronus.  idem  et  Sabinus  libris 
ad  Vitellium  scripsit. 

Quae  Trjphonini,  quae  Sabini  sint,  diiudicari  nequit. 

Be  legatis, 

De  ftmdo  legato, 

'  4.  D.  33,  7, 18, 12.  Paulus  libto  secundo  ad  Vitel- 
lium  (P.  2071).  —  Sabinus:  Cui  fundus  quaeque  ibi 
sint  legata  sunt^  ei  fundus  et  omnia,  quae  in  eo  solita 
sunt  esse  quaeque  ibi  maiore  parte  anni  morari  et  hi^ 
qui  in  eum  manendi  causa  recipere  se  consueverunt^ 
legati  yidentur.  at  si  qua  consulto  in  fundo  congesta 
oontractave  sunt,  quo  legatum  cumularetur,  ea  non 
videntur  legata  esse. 

5.  D.  33,  7, 8pr.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad  Sabi- 
num  (P.  2607).  —  In  instrumento  fundi  ea  esse,  quae 
fructus  quaerendi  cogendi  conservandi  gratia  parata 
Bunt,  Sabinus  libris  ad  Vitellium  evidenter  enumerat. 
quaerendi,  veluti  homines  qui  agrum  colunt,  et  qui 
eos  exercent  praepositive  sunt  is,  quorum  in  numero 
Bunt  vilici  et  monitores;  praeterea  boves  domiti,  et 
pecora  stercorandi  causa  parata^  vasaque  utilia  culturae^ 
quae  sunt  aratra  ligones  sarculi  falces  putatoriae  bi- 
dentes  et  si  qua  similia  dici  possunt.  cogendi,  quem- 
admodum  torcularia  corbes  falcesque  messoriae  falces 
fenariae  quali  vindemiatorii  exceptoriique,  in  quibus 
uvae  comportantur.  couservandi,  quasi  dolia,  licet 
defossa  non  sint,  et  cuppae. 

Quae  Ulpianiy  quae  Sabini  sint,  in  incerto  relinquen- 
dum  est 

6.  D.  33,  7,  12,  27.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad 
Sabinum  (P  2611).  —  . . .  si  fundus  non  sit  cum  instru- 
mento  legatus,  sed  ita  ut  instructus  sit,  quaesitum  est, 
an  plus  contineatur,  quam  si  cum  instrumento  legatus 


380    U.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

esset.  et  Sabinus  libris  ad  Yitellium  scribit  fatendum 
esse  plus  esse,  cum  instructus  fundus  legetur,  quam 
si  cum  instrumento.  .  .  .  Sabinus  definit  et  Cassius 
apud  Yitellium  notat:  omnia  quae  eo  coUocata  sunt^ 
ut  instructior  esset  pater  familias,  instructo^  inquit, 
continebuntur,  id  est  quae  ibi  habuit,  ut  instructior 
esset. 

De  veste  mundo  muliebri  . . .  uasari  legatis, 

7?  D.  34, 2, 32, 6.  Paulus  libro  secundo  ad  Vitellium 
(P.  2075).  —  Labeo  testamento  suo  Neratiae  uxori 
suae  nominatim  legavit  vestem  mundum  muliebrem 
omnem  ornamentaque  muliebria  omnia  lanam  linum 
purpuram  versicoloria  facta  infectaque  omnia  et  cetera. 
sed  non  mutat  substantiam  rerum  non  necessaria 
yerborum  multiplicatio,  quia  Labeo  testamento  lanam 
ac  deinde  versicoloria  scripsit,  quasi  desterit  lana  tincta 
lana  esse,  detractoque  verbo  yersicolorio  nihilo  minus 
etiam  yersicoloria  debebuntur,  si  non  appareat  aliam 
defuncti  voluntatem  fuisse. 

De  penu  Ugata. 

8.  D.  33,  9,  3.  Ulpianus  libro  vicensimo  secundo 
ad  Sabinum  (P.  2641).  —  Qui  penum  legat  quid  legato 
complectatur,  videamus.  et  Quintus  Mucius  scribit 
libro  secundo  iuris  civilis  penu  legata  contineri,  quae 
esui  potuique  sunt.  idem  Sabinus  libris  ad  Vitellium 
scribit.  quae  harum,  inquit,  patris  familiae  uxoris^vey 
liberorumve  eius  vel  famiHae^  quae  circa  eos  esse  solet, 
item  iumentorum,  quae  dominici  usus  causa  parata  sunt. 

cf.  I  p.  74. 

De  legatis  iis  quae  uxoris  causa  parata  sunt, 

9.  D.  32,  45.  Ulpianus  libro  vicensimo  secundo  ad 
Sabinum  (P.  2635).  —  Sabinus  libris  ad  Vitellium  ita 
scripsit:  qu^d  in  usu  frequentissime  versatur,  ut  in  legatis 


2.  MASURIUS  SABINUS  381 

uxoris  adiciatur  ^quod  eius  causa  paratum  sit\^  hanc 
interpretationem  optinuit,  quod  magis  uxoris  causa  quam 
communis  promiscuique  usus  causa  paratum  foret.  nequ^ 
interesse  visum  est,  ante  ductam  uxorem  id  pater  familias 
paravisset  an  posteay  an  etiam  ex  his  rebus,  quihus  ipse 
uti  soleret  uxori,  aliquid  adsignavissety  dum  id  mulieris 
imlms  proprie  adtrHmtum  esset 

cf.  D,  32,  78,  6.  Paulus  libro  secundo  ad  Vitellium 
(P.  2098).  —  Cum  vir  ita  legasset:  ^quae  uxoris  causa 
parata  siinty  ei  do  lego  .  .  .' 

Be  auro  legdUo, 

10?  D.  34,  2,  32,  1.  Paulus  libro  secundo  ad 
Vitellium  (P.  2074**).  —  Aurea  emblemata,  quae  in 
lapidibus  apsidibus  argenteis  essent  et  replumbari 
possent,  deberi  Gallus  ait,  sed  Labeo  improbat.  Tubero 
antem,  quod  testator  auri  numero  habuisset,  legatum 
deberi  ait:  alioqnin  aurata  et  inclusa  vasa  alterius 
materiae  auri  numero  non  habenda. 

De  margaritts  et  gemtnis  legatia. 

11.  D.  34,  2, 19, 14.  Ulpianus  libro  vicensimo  ad 
Sabinum  (P.  2606).  —  . .  in  coronis  mensarum  gemmae 
coronis  cedent  et  hae  mensis.  in  margaritis  quoque 
et  auro  idem  est  ...  idem  et  in  gemmis  anulis  in- 
clusis  [gemmae  autem  sunt  perlucidae  materiae],  quas, 
ut  refert  Sabinus  libris  ad  Vitellium,  Servius  a  lapillis 
eo  distinguebat,  quod  gemmae  essent  perlucidae  ma- 
teriae,  velut  smaragdi  chrysolithi  amethysti,  lapilli 
autem  contrariae  superioribus  naturae,  ut  obsidiani 
yeientani. 

12,  Ibid.  §  18.  —  Margaritas  . . .  nec  gemmis  nec 
lapillis  contineri  satis  constitisse  ibidem  Sabinus  ait, 
quia  concha  apud  rubrum  mare  crescit  et<[ei>  coalescit.* 

1  FL  parata  sint. 

2  Fl.  mare  et  crescit  et  coalescit. 


382  II.  TIB.  GAn  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

YIII.  De  furtis  liber  singularis. 

Laudatur  a  Gellio  11,  18,  12:  ^Sabini .  librum ,  cui 
titulus  est  de  furtis.'  itaque  non  iuris  civilis  librorum, 
etsi  in  his  quoque  de  furtis  agebatur,  pars  habendus 
est.  eiusdem  argumenti  libros  cum  nemo  inter  ceteros 
iuris  consultos,  quantum  scimus,  ediderit,  Sabinum  ea, 
quae  Labeo  de  furtis  docuerat,  emendanda  sibi  propo- 
suisse  suspiceris:  certe  non  modo  in  furti  vocis  yeriloquio 
et  notione  eias  delicti  definienda,,  sed  etiam  in  furtorum 
generibus  constituendis  a  Labeone  recessit.  idem  fortasse 
legum  Eomanarum  de  furtis  praecepta  etiam  ad  peregrinos 
interdum  transferri  et  posse  et  debere  docuit.  Gains 
quidem  4^37  ait:  ^civitas  Romana  peregrino  fingitur,  si  eo 
nomine  agat  aut  cum  eo  agatur,  quo  nomine  nostris  legibus 
actio  constituta  est,  si  modo  iustum  sit  eam  actionem 
etiam  ad  peregrinum  extendi  . . .  item  si  peregrinus  furti 
agat,  civitas  ei  Romana  fingitur/  monendum  est  apud 
veteres  Aegyptios  furta  omnia  fuisse  licita  et  inpunita 
(Gell.  11,  18,  16)  et  ludaicam  SibjIIam  ob  eam  rem 
Aegyptiorum  deos  ludibrio  habuisse.  Friedlieb  fragm.  p.  7. 
cf.  Schuerer,  Geschichte  I^  p.  51  sqq. 

De  fragmentis  huic  de  quo  agimus  libro  attribuendis 
dubitari  potest,  praesertim  cum  Sabinus  praeter  iuris 
civilis  libros  etiam  in  libris  ad  edictum  praetoris  urbani 
de  furtis  dixisse  videatur. 

1?  D.  47,  2,  Ipr.  Paulus  libro  trigensimo  nono 
ad  edictum  (P.  563).  —  Furtum  a  furuo,  id  est  nigro 
dictum  Labeo  ait,  quod  clam  et  obscuro  fiat  et  plerum* 
que  nocte,  vel  a  fraude,  ut  Sabinus  ait. 

2?  Gell.  11, 18, 11.  —  Manifestum  . . .  furttm  est^ 
ut  ait  Masurius,  quod  deprehenditur  ^  dum  fit  faciendi 
finis  esty  cum  perlatum  est,  quo  ferri  coeperat 

Gai.  3,  184  ^Manifestum  furtum  quidam  id  esse  dixe- 
runt,  quod  dum  fit,  deprehenditur.  alii  vero  ulterins, 
quod  eo  loco  deprehenditur,  ubi  fit,   veluti  si  in   oliveto 


2.   MASURIUS  SABINUS  .383 

olivanim,  in  vineto  uvariuii  furtum  factum  est,  quamdiu  in 
60  oliveto  aut  vineto  fur  sit;  aut  si  in  domo  furtum  factum 
sit,:  quamdiu  in  ea  domo  fur  sit.  alii  adhuc  ulterius  eo  usque 
manifestum  furtum  esse  dixerunt,  donec  perferret  eo  quo 
perferre  fur  destinasset,  alii  adhuc  ulterius,  quandoque 
eam  rem  fur  tenens  visus  fuerit'.  >  Sahini  sententiam 
tertio  loco  Gaium  proferre  apparet. .  aliorum  quoque  sen- 
tentias  Sahinum  protulisse  et  reiecisse  verisimillimum  est. 

3.  Gell.  1.  c.  §  12.  —  Furti  concepti,  item  ohlati, 
tripli  poena  est.  sed  quod  sit  oblatum,  quod  con- 
ceptum  .  . .  qui  legere  volet,  inveniet  Sabini  librum,  cui 
titulus  est  -de  furtis. 

Gai.  3,  186.  187  ^Conceptum  furtum  dicitur,  cum 
apud  aJiquem  testihus  praesentihus  furtiva  res  quaesita 
et  inventa  sit  .  .  .  ohlatum  furtum  dicitur,  cum  res 
furtiva  tihi  ah  aliquo  ohlata  sit  eaque  apud  te  concepta 
sit;  utique  si  ea  mente  data  tihi  fuerit,  ut  apud  te  potius 
quam  apud  eum  qui  dederit^  conciperetur'. 

4.  Gell.  1.  c.  §  13.  —  In  quo  (sc.  Sabini  libro)  id 
quoque  scriptum  est,  . . .  non  hominum  tantum  neque 
rerum  moventium  /  quae  auferri  occulte  et  subripi 
possunt,  sed  fundi  quoque  et  aedium  fieri  furtiim; 
condemnatum  quoque  furti  colonum,- qui  fundo  quem 
conduxerat  vendito,  possessione  eius  dominum  inter- 
vertisset. 

D.  41,  3,  38  Gai.  ^quorundam  veterum  sententia 
existimantium,  etiam  fundi  locive  furtum  fieri'. 

5.  Gell.  1.  c.  §  14.  —  Atque  id  etiam  .  . .  Sabinus 
dicit,  furem  esse  hominis  iudicatum,  qui  cum  fugi- 
tivus  praeter  oculos  forte  domini  iret,  obtentu  togae, 
tanquam  se  amiciens,  ne  videretur  a  domino,  obstitisset. 

« 

IX.    luris  civilis  lihri  III. 

Masurium  Sahinum  iuris  civilis  lihros  tres  scripsisse 
docent  Gellius  (4, 1,  21  ^Masurius  autem  Sahinus  in  iuris 
civilis   secundo'.     4,  2,  15   Verha  Masurii  Sahini  apposui 


384    IL  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

ex  libro  iuris  civilis  secundo'.     11,  18,  20  Verba  sunt 
Sabini  ez  libro  iuris  civilis  secundo'.    5, 13,  5  ^Masurius 
autem    Sabinus   in   libro   iuris    ciyilis    tertio')    et    index 
Florentinus    (^Sabini   iuris  civilion  Pi^Xla   xQla).     huius 
operis    usum    frequentissimum   fuisse    satis    apparet;    ad 
quod  cum  referenda  videntur  et  'Masuri  rubrica',  quam 
Persius  5,  90  laudat,  et  ^Ma0ovQCov  v6^i^  quos  Arrianus 
Epist.  4,  3    affert,    tum    notas    scripsit    Traiani    aetate 
Titius    Aristo    (D.  7,  8,  6),    commentarios    composuerunt 
Hadriani  aetate  Sextus  Pomponius,  Severi  vel  Caracallae 
aetate   lulius  Paulus   et  Domitius  Ulpianus,   Pomponius 
quidem  libros  XXXVI,  Paulus  XVI,  Ulpianus  LI.    poste- 
ris  temporibus  neque  Sabini  libri  neque  Pomponii  com- 
mentarii,   sed  Pauli   potius  Ulpianive   videntur  adhibiti; 
certe   in  fragmenta  Vaticana  ante   a.  426   confecta  non 
pauca  ex  Ulpiani  libris  recepta  sunt  (§§  59 — 64.  70 — 72. 
74 — 89.  269).     in  scholiis  Sinaiticis  ad  Ulpiani  eosdem 
libros    inter   a.    439    et    533,    fortasse    a.    472    scriptis 
(CoUect.  libr.  iur.  anteiust.  III  265 — 282)  Pauli  quoque 
libri  ad  Sabinum  laudantur  (p.  274.  277.  278).     at  neque 
ipsius  Sabini  neque  Pomponii  illorum  librorum  ulla  am- 
plius    mentio    fit.      Tribonianus   vero    in   novis    Digestis 
componendis    non    modo    Pauli    et   Ulpiani,    sed    etiam 
Pomponii  libris  ad  Sabinum  usus  est,  Ulpiani  uberrime, 
parcissime  Pauli:    Pomponii  enim  librorum  fragmenta  ex 
Leneliana  computatione  plus  quadringenta  (P.  378 — 803), 
Pauli  fere  trecenta  (P.  1598 — 1893),  Ulpiani  fere  quin- 
genta   septuaginta    (P.   2421 — 2992)    servata    sunt.      ut 
haec    fragmenta   in   novis    Digestis    multorum    titulorom 
vel    magnam    vel    maiorem    vel    maximam    partem    ex- 
plent  ab  eisque  saepe  tituli  incipiunt,  ita  ipsius  Sabini 
opus,  quamquam  nomen  eius  in  indice  Florentino  legitur, 
adhibitum  non  est.     quodsi  quis  Triboniani  in  illis  frag- 
mentis  tractandis   rationem    examinaverit,   is  eum  multa 
delevisse   intelleget,   deletis  alia  substituisse,   alia   addi- 
disse,  nonnulla  in  brevius  contraxisse,  in  summa  Sabiniani 
operis  memoriam  prorsus  fere  extinxisse,  quo  factum  est, 


2.  MASURIUS  SABINUS  385 

cit  Cassii  quidem  iuris  civilis  libri  in  lastiniaui  Digestis 
nonnanquam  laudentur,  Sabini  vero  librorum  yix  uUum 
fragmentum  extet  integrum. 

In    hoc    genere    operae    pretium   yidetur   fragmenta 

Mucii    cum    fragmentis    a    Triboniano    ex    Sabini    iuris 

dvilis  libris  in  nova  Digesta  receptis  comparare.    in  Mucii 

enim    fragmentis    vel    operis    titulus   vel   libri   numerus 

freqnens  est  (D.  33,  9.  3  pr.  ^Quintus  Mucius  scribit  libro 

secundo  iuris  civilis'.     D.  34,  2.  27  pr.   ^Quintus  Mucius 

libro    secundo    iuris    civilis  ...  deiinit'.      D.   32,  55  pr. 

^Quintus  Mucius  libro  secundo  refert'  D.  32, 55  pr.  ^Mucius 

libro  quarto  decimo  scribit'  D.  17, 4, 30),  in  Sabini  fragmen- 

tis  nunquam  indicatur,  quamquam  nominantur  et  libri  ad 

Vitellium  (D.  32,  45  'Sabinus  libris  ad  Vitellium'.    D.  33, 

7,  8pr.    'Sabinus    libris    ad    Vitellium'.      ibid.   12   §  37 

*Sabinus   libris    ad  Yitellium'.     D.  33,  9,  3  pr.   ^Sabinus 

Ubris  ad  ViteUiam*.     D.  34,  2,  19, 17  'Sabinus  Ubris  ad 

VitelUum*.    D.  34,  9,  22  'Sabinus  Ubris  ad  VitelUum')  et 

ad    edictum   praetoris   urbani  (D.  38,  1,  18   ^Sabinus  ad 

edictum  praetoris  urbani  Ubro  quinto^)  et  Besponsorum 

(D.  14,  2,  4pr.   ^Sabinus   quoque    Ubro    secundo  Bespon- 

Borum')  et  Uber  Memorialium  (D.  50, 12, 144  ^Ubro  Memori- 

aUum  Massurius  scribit')  et  ^adsessorius'  (D.  47,  10,  5,  8 

^Sabinus  in  adsessorio  . . .  ait').     praeterea  Mucii  senten- 

tiae   nonnuUa  ita   solent   proponi:    ^Quintus  Mucius   ait' 

(D.  24,  1,  51.  33,  1,  7.  34,  2,  10)  vel  'Quintus  Mucius 

Scaevola  ait*  (D.  17,  1,  48)  vel  ^Quintus  Mucius  scribit* 

(D.  8,  3,  15.  9,  2,  39.  18,  1,  66,  2.  40,  7,  39,  1),  in  Sabini 

fragmentis  simile  nihil  usquam  legitur.     quae  tam  mira 

res  vix  aUter  expUcari  potest,  nisi  si  a  Sabini  iuris  civilis 

Ubris  Triboniani  animum  satis  aUenum  fuisse  statuimus. 

Sabinus  enim  in  bis  Ubris  iuris  Quiritium  vindex  atque 

cnstos    exstitit,    cuius   ^scrupulositas'    ipsi   lustiniano,  id 

quod  diserte  ait,  ^non  placuit'  (I.  2,  20,  36)  n^que  potuit 

placere:  nam  quod  soUemnis  iuris  civilis  mos  postulabat, 

id  ipsum  iam  ut  ^incivile'  aspemabatur  (I.  2,  20,  34),  et 

qnod  ex.  gr.  de  Latinis  lunianis  ^putabat  antiquitas',  eidem 

larispr.  anteh«dr.  rell.  ed.  Bremer.   EL  25 


386     n.   TIB.  GAII  CLADD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

*sati8  acerbtim'  videbatur  (C.  7,  6,  8).  itaque  quamquam 
alias  Sabini  sententias  ut  benigniores  probabat,  iuris  ciyiliB 
libros  in  indicem  librorum  referri  satis  esse  yisum  est. 
Nam  cum  nova  Digesta  componeret,  de  Sabini  quoque 
sententiis  vel  reiciendis  yel  recipiendis  Tribonianus  non 
potuit  non  diiudicare.    quae  traduntur,  haec  fere  sunt. 

1)  I.  2,  20,  34 — 36  ^Ante  heredis  institutionem  in* 
utiliter  antea  legabatur  .  .  .  pari  ratione  nec  libertas 
ante  heredis  institutionem  dari  poterat  . . .  post  mortem 
quoque  heredis  aut  legatarii  simili  modo  inutiliter  lega- 
batur  . . .  poenae  quoque  nomine  inutiliter  legabatur  et 
adimebatur  vel  transferebatur  .  . .  quin  etiam  nec  liber- 
tatem  poenae  nomine  dari  posse  placebat.  eo  amplius 
nec  heredem  poenae  nomine  adici  posse  Sabinus  e^isti- 
mabat  .  .  .  at  huiusmodi  scrupulositas  nobis  noa 
placuit  . . .'  cf.  Cod.  6,  23,  24,  8,  37,  11.  6,  41,  1. 

2)  I.  3,  26,  8  ^Is  qui  exsequitur  mandatum  non  debet 
excedere  fines  mandati.  ut  ecce  si  quis  usque  ad  centnm 
aureos  mandaverit  tibi,  ut  fundum  emeres  .  •  .,  neque 
pluris  emere  debes  .  . .,  adeo  quidem,  ut  Sabino  et  Cassio 
placuerit,  etiam  si  usque  ad  centum  aureos  cum  eo 
agere  velis,  inutiliter  te  acturum.  diversae  scholae  auc- 
tores  recte  te  usque  ad  centum  aureos  acturum  existi- 
mant.  quae  sententia  sane  benignior  est  . .  .' 

3)  L  4,  3.  14.  15  ^Hoc . .  capite  (sc.  legis  Aquiliae) 
non  quanti  in  eo  anno,  sed  quanti  in  diebus  triginta 
proximis  res  fuerit,  obligatur  is  qui  damnum  dederit.  ac 
ne  plurimi  quidem  verbum  adicitur,  sed  Sabino  recte 
placuit  perinde  habendam  aestimationem  ac  si  etiam  hac 
parte  plurimi  verbum  adiectum  fuisset'.  Gbius,  cuius 
verbis  Tribonianus  ubus  est  3,  218  tantum  modo  scripserat: 
^sed  Sabino  placuit'. 

4)  Cod.  6,  26,  10  ^Cum  quidam  duobus  impuberibus 
£Iiis  suis  heredibus  institutis  adiecit,  si  uterque  impubes 
decesserit,  illum  sibi  esse  heredem,  et  dubitabatur  apud 
antiquos  legum  auctores,  utrumne  tunc  voluit  substitutnm 
admitti,  cum  uterque  filius  eius  in  prima  aetate  decesse- 


2.  MASURIUS  SABINUS  38T 

rit,  an  alterutro  decedente  ilico  sabBtitattis  in  eias  partem 
saccedat,  placuit  Sabino  substitationem  tanc  locam  habere, 
cam  aterqae  decesserit  ...  nos  eiasdem  Sabini  yeri- 
orem  sententiam  existimantes  . .  .  censemus'  et  q.  s. 

Nihilo  minus  Sabini  sententiae  in  lustiniani  Digestis 
fere  nasqaam  videntar  inveniri  integrae.  tamen  qai  ani- 
versi  operis  indolem  accaratias  explorare  volet,  ei  ad  Pom- 
ponii,  Panli,  Ulpiani  fragmenta  accedendam  est,  in  quibns 
genainae  Sabini  sententiae  non  solam  illoram,  sed  etiam 
Triboniani   verbis   obratae  atqae  contaminatae  sunt. 

Sabini  libros  iuris  civilis  lU  in  schola  Sabiniana 
pro  doctrinae  fundamento  faisse  tno  iure  conicias.  magistri 
doctrinam  Cassias  Longinus  plenius,  at  videtar,  sois  de 
iare  civili  libris  exsecatas  est.  qai  libri  ipsi  qaoqae  a 
Titio  Aristone  notis  explanati  et  a  lavoleno,  laliani  prae- 
ceptore,  excerpti  sunt. 

Post  Cassiam  Longinam  nemo  amplias,  qaantam 
scimas,  ioris  civilis  libros  edidit:  iam  honorarii  iuris  in- 
primis  a  Plaatio  tractati  et  Hadriani  iossu  ab  laliano 
compositi  praecipaas  erat  asas.  itaqae  Celsas  filias  et 
lulianus  qai  post  edictam  ita  constitutam  Digestorum  libros 
scripserant,  in  his  ias  civile  et  ius  honorariam  ita  com- 
posuerunt,  ut  huic  primariam  locum  tribaerent,  illud  qaasi 
supplementum  adicerent. 

Eodem  fere  tempore,  qao  Celsas  et  lalianas  hos 
libros  ediderunt,  Sextus  Pomponias,  Sabinianae  scholae 
caltor,  quem  etiam  ad  Q.  Maciam  libros  XXXIX  com- 
posuisse  vidimas  (cf.  I  p.  59),  antea  ad  Sabinam  libros 
scripsit  XXXY  vel  XXXVI,  de  qaoram  fragmentis  apad 
lastinianam  servatis  supra  p.  384  dixi.  in  his  fragmentis 
neqae  Sabini  iuris  civilis  libroram  asqaam  mentio  fit, 
neqae  Sabinas  ipse  saepe  laudatar,  sed  his  tantum  locis 
P.  416  (^Cassias  ignorantiam  Sabini  ita  accipiendam 
existimasse  refert').  423  (^Sabinus  qaoque  et  Cassius'). 
448  (^Sabinas  quidem  et  Cassias  . . .,  Proculos  et  Nerva') 
621^  ('Sabinas  Proculas').  648  ('Sabinas  respondit'). 
555  (^Sabinum  respondisse  Minicias  refert').   633  (^Sabinns 

26* 


I 


388     n.   TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

ait').  726  (^sententia  et  Cassii  et  Sabini').  781  (^Labeo 
et  Sabinus  aiunt;  sed  Proculas').  praeter  Sabinum  Pom- 
ponius  non  modo  Cassium  laudat  (P.  416.  448.  489.  671. 
726.  750),  cum  tamen  librum  non  nominet,  et  Aristonem 
(P.  414.  432.  498.  524.  586.  597.  695.  702.  741),  sed 
etiam  Proculum  (P,  420.  448.  456.  504.  550.  559.  601. 
616.  620.  687.  760.  781.  788),  cuius  sententiam  P.  788 
veriorem  esse  iudicat,  et  Celsum  vel  Celsum  filium  (P.  418. 
447.  508.  533.  573.  574^  616^  720.  796)  et  lulianum 
(P.  760). 

Id  ius  civile,  quo  illa  aetate  utebantur,  Pomponius 
explicandum  sibi  proposuerat.  itaque  dixit  de  iure  nostro 
(P.  410)  vel  de  iure  civili  (P.  460)  vel  de  iure  soUenmi 
P.  635).  disserit  praeterea  de  legibns  XII  tabularum 
P.  400.  784)  et  de  lege  Aquilia  (P.  744).  accedunt  et 
^senatus  consultum'  (P.  473)  et  ^rescriptum  divi  Traiani' 
de  relegatorum  bonis  (P.  431).  honorarii  quoque  iuris  in 
fragmentis  nonnunquam  mentio  iit,  sed  ibi  tantum,  ubi 
de  bonorum  possessione  quaedam  tradit  (P.  390.  399. 
428. 429. 430. 433).  nam  praeter  'hereditatem'  vel  Matam' 
(P.  389)  vel  'fideicommissam'  (P.  428)  vel  'legitimam' 
(P.  430^  433)  bonorum  quoque  possessionem  delineare 
rerum  conexu  cogebatur.  praetoris  partes  in  temperandis 
rebus,  ex.  c.  condicionibus,  consistere  vel  eo  capite  ait, 
quo  de  legatis  tractat  (P.  421).  similiter  in  libris  qnos 
ad  Q.  Mucium  scripsit,  praetorem  id  supplere  tradit,  ^qnod 
legi  deest'  (P.  325). 

Laudantur  denique  iuris  consulti  plurimi,  inter  hos 
veteres  quoque:  Servius  (P.  392.  423.  430.  749.  cf.  733), 
Alfenus  (P.  547),  OfiUus  (P.  498.  628.  648.  726.  753), 
Trebatius  (P.  389.  414.  476.  634.  760),  non  minus  Labeo 
(P.  389.  408.  414.  420.  423.  474.  475.  496.  510. 526.  528. 
555.  585. 599».  604. 627.652. 657.686.751.763».781.788). 
traditur  quod  'constat'  (P.  381.  417.  511.  554».  593.  646. 
667.  688».  701.  768),  Vo  ^^^  utimur'  (P.  572)  vel 
qua  ^sententia'  utimur  (P.  384),  quod  'placuit'  (P.  42  6^ 
740)  vel  quod  Vacet'  (P.  395.  432.  475.  528.  535.  594. 


2.  MASUBIUS  SABINUS  389 

599^  649.  680.  732.  748.  757.  769.  799)  vel  quod 
'inagis  placet'  (P.  403),  quod  Verum  est'  (P.  509.  544. 
554.  555.  789.  803)  vel  Verius  est'  (P.  513.  600^  696^ 
735.  781)  vel  quae  *sententia  verior  est'  (P.  788),  quod 
^magis  est'  (P.  699),  'propius  est'  (P.  747),  ^humanius 
est'  (P.  779^.  779*^),  alia  similia.  de  scholamm  quoque 
controversiis  Pomponium  disputasse  nonnulla  fragmenta 
docent  (P.  448.  750.  788). 

Quasnam  res  quam  diligenter  Pomponius  tractaverit, 
exempla  demonstrant  haec  ex  primis  libris  petita:  dixit 
de  testibus  in  ordinando  testamento  adhibendis  idque  ita, 
nt  quaereret,  num  omnes  testes  vel  uno  anulo  signare 
testamentum  possent  (P.  383);  dixit  de  codicillis  testa- 
mento  confirmatis  et  de  iis  quoque,  quibus  aliquid  ad- 
scripsit  postea  deletum,  ut  tamen  appareret  (P.  435); 
dixit  de  legata  penu  (P.  500),  supellectile  (P.  491.  cf.  393\ 
veste  (P.  393. 487),  mundo  (P.  487 pr.),  unguentis  (P.  489, 1), 
statua  (P.  443.  487  pr.),  argento  (P.  487  §  1.  488),  auro 
rP.  393),  domo  (P.  490  §  1),  fundo  (P.  436),  homine 
(P.  439),  armento  et  iumento  (P.  492),  urbana  vel 
rustica  familia  (P.  493.  487pr.),  grege  (P.  442),  nave 
(P.  424  §  4),  et  ita  quidem,  ut  in  penore  tractando 
vel  eius  rationem  haberet,  cui  penus  legata  sit  praeter 
vinnm  vel  omnis  penus  praeter  vinum  qnod  Romae  erit, 
in  veste  legata  et  de  virili  et  de  muliebri  veste  accurate 
diceret,  in  argento  legato  de  pondere  argenti  et  de  argento 
facto,  in  hoc  et  de  argento  escario  et  potorio,  in  domo 
vel  fundo  et  de  instructo  legato  vel  cum  instrumento 
legato.  egit  de  usufructu  vel  usu  aedium  (P.  456),  areae 
(P.  459),  nomismatum  aureorum  vel  argenteorum,  quibus 
pro  gemmis  uti  solent  (P.  457),  fundi  (P.  466),  gregis 
(P.  458),  in  specie  de  usufructu  uxori  cum  liberis  relicto 
(P.  461),  de  aedium  usu  viduae  relicto  (P.  467.  469), 
et  ita  quidem,  ut  in  hoc  legato  quaereret,  ^an  nuptiis 
contractis  post  constitutum  usum  mulier  habitare  cum 
marito  possit  vel  etiam  cum  socero'  (P.  467),  et  in 
aedium  usu  mulieri  relicto  vel  de  legato  hac  condicione 


390    II.  TIB.  GAII   CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

dato  ^si  a  viro  diyortisset'  (P.  469).  quemadmodttm 
aatem  Tribonianus  Pomponii  yerba  mtitilaverit,  exemplo 
licet  demonstrare.  ex  Pomponii  libro  VI  de  penu  legata 
pauca  tantom  verba  serrata  sunt,  in  Pauli  yero,  qui 
Pomponium  auctorem  habebat,  fragmentis  plura  et  accu- 
ratiora. 

Pomponii  liber  VI  D.  33,  Paulus  libro  IV  D.  33, 9, 

6,  2pr.  (P.  500).  —  Cum  4,  6  (P.  1676).  —  Si  cui 
alii  penum,  alii  vinum  lega-  penus  legata  sit  praeter  vi- 
tum  esset,  excepto  vino  om-  num,  omnis  penus  legata 
ne  penum  ad  aJium  legata-  videtar  excepto  vino;  sed 
rium  pertinebit.  si  ita  scriptum  sit  ^omnem 

penum  praeter  vinum  quod 
Bomae  erit',  sola  penus  quae 
Romae  est  legata  videtor, 
et  ita  et  Pomponius  libro 
sexto  ad  Sabinum  scribit. 

In  Pomponii  libris  alias  praeterea  Sabini  sententias 
nomine  eius  carentes  inesse  nemo  negabit;  quas  certo 
explorare  hodie  vix  licet,  praesertim  cum  Tribonianos  ne 
Pomponii  quidem  verba  intacta  reliquerit.  delevit  autem 
totum  librum  XXVIII,  ut  de  argumento  eius  ne  coniec- 
tura  quidem  fieri  possit;  delevit  fere  totum  librum  XVI, 
quo  de  societate  agebatur,  cuius  unum  tantum  fragmen- 
tum  recepit  (P.  577);  item  fere  totos  libros  XX,  XXV, 
XXXI,  quibus  de  damno  infecto,  de  verborum  obligatioue, 
de  rei  vindicatione,  ut  videtur,  tractabatur,  quorum  vel 
quattuor  vel  tria  fragmenta  (P.  676—679.  754—756)  vel 
septem  tantum  versus  servati  sunt  (P.  717 — 719).  delevit 
iurisconsultorum  quorundam  vel  placita  vel  nomina,  sermo- 
nis  ratione  neglecta,  ita  ut  talia  legantur  P.  390  §§3.4: 
^Sed  si  sub  condicione  quis  heres  institutus  sit  et  grave 
aes  alienum  sit,  quod  ex  poena  crescit  et  maxime  ai 
publicum  debitum  imminet,  per  procuratorem  solvendum 
aes  alienum,  sicuti  cum  venter  in  possessione  sit  aut 
pupillus  heres  tutorem  non  habeat.    et  ideo  ait  causae 


2.  MASURIUS  SABINUS  391 

cognitionem  adiectam  propter  eos  qui'  et  q.  s.  P.  577 
^Adeo  morte  socii  solvitor  societas,  at  nec  ab  initio 
pacisci  possimus,  ut  heres  etiam  succedat  societati.  haec 
ita  in  priyatis  societatibus  ait'.  aliis  locis  cum  iuris  consulti 
nomine  id  quoque  yerbum,  ez  quo  totum  enuntiatum  penderet, 
deletum  est  cuius  rei  exempla  sunt  haec:  P.  396^  ^Si 
Titius  et  Seius  separatim  ita  stipulati  easent:  fundum  illum, 
si  illi  non  dederis,  mihi  dare  spondes?  finem  dandi 
alteri  fore,  quoad  iudicium  acciperetury  et  ideo  occupan- 
tis  fore  actionem'.  P.  404  ^Minorem  annis  duodecim 
nuptam  tunc  legitimam  uxorem  fore,  cum  apud  virum 
explesset  duodecim  annos'.  P.  422*  ^Si  ita  scriptum  sit: 
si  in  quinquennio  prozimo  Titio  filius  natus  non  erit, 
tum  decem  Seiae  heres  dato,  si  Titius  ante  mortuus  sit, 
non  statim  Seiae  decem  deberi,  quia  hic  articulus  tum 
eztremi  quinquennii  tempus  significat'.  P.  428  ^Si  eman- 
cipatus  filius  nepoti  in  potestate  avi  relicto  ab  extraneo 
herede  fideicommissam  hereditatem,  si  liberatus  avi  potes- 
tate  Msset,  reliquisset,  si  suspectus  avus  sit  quasi  con- 
sumpturus  bona  nepotis,  non  esse  ei  dandam  bonorum 
possessionem'.  P.  442  ^Si  grege  legato  aliqua  pecora 
yivo  testatore  mortua  essent  in  eorumque  locum  aliqua 
essent  substituta,  eundem  gregem  videri,  et  si  deminutum 
ex  eo  grege  pecus  esset  et  vel  unus  bos  superesset,  eum 
yindicari  posse,  quamvis  grez  desisset  esse,  quemadmodum 
insula  legata,  si  combusta  esset,  area  possit  vindicari'. 
P.  464  ^Ex  silva  caedua  pedamenta  et  ramos  ez  arbore 
nsufructuarium  sumpturum,  ez  non  caedua  in  yineam 
sumpturam,  dum  ne  fundum  deteriorem  faciat'.  P.  456 
^Si  arbores  vento  deiectas  dominus  non  tollat,  per  qaod 
incommodior  is  sit  ususfructus  yel  iter,  suis  actionibus 
usufructuario  cum  eo  ezperiendum'.  P.  459  ^Si  areae 
ususfructus  legatus  sit  mihi,  posse  me  casam  ibi  aedi- 
ficare  custodiae  causa  earum  rerum,  quae  in  area  sint'. 
P.  477  ^Si  ita  sit  scriptum:  Stichus,  si  rationes  diligenter 
tractasse  videbitur,  liber  esto,  diligentiam  desiderandam, 
quae  domino,  non  quae  servo   erit  utilis,  coniuncta  fidei 


392    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS, 

bonae  et  in  reliquis  quoqne  reddendis'.  P.  496  §  1 
^Quod  si  hoc  modo  esset  legatnm:  textores  omnes  praeter 
vemaS;  et  rursus:  vemas  omnes  praeter  textores,  qui  et 
yerna  et  textor  esset,  neutri  fuisse  legatum'.  P.  521  §  1 
^Si  Titiae  legatum  relictum  est,  si  arbitratu  Seii  nup- 
sisset,  et  viTO  testatore  Seius  decessisset  et  ea  nupsisset, 
legatum  ei  deberi'.  P.  549  ^Si  hereditas  yenierit  eius, 
qui  yivit  aut  nuUus  sit,  nihil  esse  acti,  quia  in  rerxuu 
natura  non  sit  quod  yenierit'.  P.  555  ^si  .  .  non  id 
actum  sit,  ut  integrum  praestes  (sc.  yas  yenditum),  dolum 
malum  dumtaxat  praestare  te  debere'.  P.  608  §  1  ^  .  si 
emancipata  in  matrimonio  decedat,  collaturos  herede» 
bonorumye  possessores  et  patrem  pro  portione  dotis 
quam  recipit  et  yirum  pro  portione  dotis  quam  lucratus 
est'.  P.  677  Tost  yenditionem  et  traditionem  quod  noci- 
tum  sit  ei  fundo,  de  quo  ante  iudicium  acceptum  sit 
aquae  pluyiae  arcendae,  nihilo  minus  eo  iudicio  yendito- 
rem  posse  consequi'  et  q.  s.  P.  680  §  1  ^  .  quae  res 
moyeri  possint  et  in  ea  iudicia  yeneant,  si  interea  sub- 
reptae  sint,  furti  agere  eos,  quorum  istae  res  periculo 
fuerint,  posse'.  ut  sententiae  ita  relatae  yariomm  iuris 
consultomm  esse  apparet  semelque  Labeonis  sententia  ex 
posterioribus  eius  libris  petita  (P.  477  cf.  supra  p.  201) 
agnoscitur,  sic  aliae  facile  Sabini  esse  possunt. 

Mutata  quoque  nonnunquam  Pomponii  yerba  esse 
cognoscitur.  in  definitione  P.  491  proposita  hac  ^Supellex 
est  domesticum  patris  familiae  instmmentum,  quod  neque 
argento  auroye  facto  yel  vesti  adnumeretur'  Triboniani 
manus  manifesto  deprehenditur.  alia  priorum  iuris  consulto* 
rum  yerba  a  Pomponio  prolata  a  Triboniano  ita  mutata  esse, 
ut  illomm,  de  quibus  dubitaretur,  loco  certum  ius  poneretur, 
ex  magno  exemplorum  numero  selecta  haec  docent:  P.  395 
'Si  ex  toto  fando  legato  testator  partem  alienasset, 
reliquam  dumtaxat  partem  deberi  placet,  quia  etiam  si 
adiecisset  aliquid  ei  fundo,  augmentum  legatario  cederet'* 
P.  471  pr.  'Si  ita  legatus  esset  usus  fundi,  ut  instmc- 
tus  esset,  earum  rerum,  quae  instmmento  fundi  essent. 


2.  MASURIDS  SABINUS  395 

perinde  ad  legatarium  usns  pertinet  ac  si  nominatim  ei 
earum  renim  nsns  fructus  legatns  fnisset'.  P.  475  ^Si 
quis  sub  condicione  heredes  instituisset,  si  invicem 
cayissent  se  legata  eo  testamento  relicta  reddituros, 
placet  remitti  eis  condicionem,  quia  ad  fraudem  legum 
respiceret,  quae  vetarent  quosdam  legata  capere,  quamquam 
et  si  cautum  esset  in  ipsa  actione  exceptione  tuendus 
esset  promissor'.  P.  487  ^idem  est,  cum  alteri  mundus 
muliebris,  alteri  argentum  omne  legatum  esset,  de  ar- 
gento  quod  in  mundo  esset.  item  si  duae  statuae  mar- 
moreae  tibi  et  deinde  omne  marmor  legatum  esset, 
praeter  duas  nulla  statua  marmorea  legata  est  tibi'. 
P.  490  ^MuIier  villae  custos  perpetua  fundo  qui  cum  in- 
strumento  legatus  esset  aut  instructo  continebitur'. 
P.  487  ^idem  est,  cum  alteri  mundus  muliebris,  alteri 
argentum  omne  Jegatum  esset,  de  argento,  quod  in 
mundo  esset.  item  si  duae  statuae  marmoreae  tibi  et 
deinde  omne  marmor  legatum  esset,  praeter  duas  nulla 
statua  marmorea  legata  est  tibi'.  P.  500  ^Cum  alii 
penum,  alii  yinum  legatum  esset,  excepto  vino  omne 
penum  ad  alium  legatarinm  pertinebit'.  P.  594  ^MuIie- 
rem  absenti  per  litteras  eius  vel  per  nuntium  posse 
nubere  placet,  si  in  domum  eius  deduceretur;  eam 
vero  quae  abesset  ex  litteris  vel  nuntio  suo  duci  a 
marito  non  posse;  deductione  enim  opus  esse  in  mariti, 
non  in  uxoris  domum,  qnasi  in  domicilium  matrimonii'. 
P.  601  §  8  ^Si  vir  uxori  munus  immodicum  calendis 
Martiis  aut  natali  die  dedisset^  donatio  est'.  P.  649 
^Tutores  quibus  administratio  decreta  non  esset,  tam- 
quam  extraneos  recte  a  pupillo  emere  placet'.  P.  667  §  1 
*Si  unus  servus  tuus  hausisset  et  abstulisset,  alter 
hauriendo  deprehensns  esset,  prioris  nomine  nec  mani- 
festi,  alterius  manifesti  teneberis'.  P.  688^  ^Ex  ea  stipu- 
latione,  quae  per  vim  extorta  esset,  si  exacta  esset 
pecunia,  repetitionem  esse  constat'.  P.  754  ^Si  fundi 
possessor  eum  excoIuisset...et  postea  fundus  evincatur, 
consita  tollere  non  potest'.    P.  757  ^Si  colonus  non  dese- 


394    n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TBMP.  lURlS  CONS. 

rendae  possessionis  causa  exisset  de  fundo  et  eo  redis- 
set,  eundem  locatorem  possidere  placet'.  itaque  ea  quae 
^constare'  vel  ^placere'  in  Pomponii  fragmentis  dicuntar, 
non  raro  a  Triboniano  fictisi  sant.  cf.  P.  395.  475.  594. 
€49.  688*.  757. 

Non  multo  post  Fomponium  Oaius  Institutiones  illas 
ediditf  in  quibus  iuris  civilis  et  honorarii  praeceptis  con- 
iunctis  non  modo  Sabini  quasdam  sententias  profert 
(1,  196.  2,  79. 154.  178.  195.  218.  244.  3,  133.  156.  161. 
183.  218.  4,  79.  114.  170),  sed  etiam  de  Sabinianae 
doctrinae  usu  nonnuUa  tradit,  quae  hoc  loco  repetere 
Qon  alienum  videtur.  cum  Sabino  placuisset,  servum  ab 
eo,  qui  facultates  suas  suspectas  haberet,  heredem  insti- 
tutum  eximendum  esse  ignominia,  quae  accideret  ex 
venditione  bonorum,  quia  non  suo  vitio,  sed  necessitate 
iuris  bonorum  venditionem  pateretur,  Gaius  2, 154  addit 
^sed  alio  iure  utimur'.  de  legato  per  vindicationem 
disserens  2,  195  haeo  dicit:  *in  eo  solo  dissentiunt 
prudentes,  qubd  Sabinus  quidem  et  Cassius  .  . .  quod  ita 
legatum  sit,  statim  post  aditam  hereditatem  putaut  fieri 
legatarii,  etiamsi  ignoret  sibi  legatum  esse,  sed  posteaquam 
gcierit  et  ^spreverit^y  legatum,  proinde  esse  atque  si  legatum 
non  esset;  Nerva  vero  et  Proculus  . . .  non  aliter  putant 
rem  legatarii  fieri,  qiiam  si  voluerit,  eam  ad  se  pertinere', 
addit  vero:  ^sed  hodie  ex  divi  Pii  constitutione  hoc  magis 
iure  uti  videmur;  quod  Proculo  placuit'.  3,  156,  postquam 
de  eo,  quod  tua  gratia  tibi  mandarem,  dizit,  supervacuum 
esse  mandatum  ita  ut  tibi  mandati  non  tenear,  addidit- 
que:  ^et  adeo  haec  ita  sunt,  ut  quaeratur,  an  mandati 
teneatur  qui  mandavit  tibi,  ut  Titio  pecuniam  faenerares. 
Servius  negavit',  ita  pergit  \6edy  sequimur  Sabini  opinionem 
contra  sentientis',  denique  3, 182  cum  dixerit:  ^furtorum 
autem  genera  Ser.  Sulpicius  et  Masurius  Sabinus  quatnor 
esse  dixerunt  .  •  .,  Labeo  duo',  addit,  ^quod  sane  verius 
videtur,  sicut  inferius  apparebit'. 

Severo,  ut  videtur,  imperante,  cuius  aetate  iam  cum 
Cervidius   Scaevola    Digestorum    et    Besponsorum    libroa 


2.  MASURIUS  SABINUS  395 

ediderat  tmn  Papinianus  quoque  Besponsorum  libros 
conscribebat,  Faalus  ad  Sabinum  libros  XYI  composuit, 
in  quibus  et  Pomponii  libris  ad  Sabinum  usus  est 
(libro  IV  P.  1676:  ^et  ita  et  Pomponius  libro  sexto  ad 
Sabinum  scribit')  et  Scaevolae  libris  (libro  VII  P.  1760 
^et  ita  Scaevolae  quoque  nostro  yisum  est').  in  Scaevolae 
ntroque  opere  similiter  atque  in  Celsi  lulianique  Digestorum 
libris  et  ius  honorarium  et  ius  civile  ita  propositum  erat, 
ut  de  illo  priore  parte,  de  hoc  altera  ageretur.  at  Paulus 
in  libris  ad  Sabinum  ius  inprimis  civile  ita  ezplicandum 
sibi  propoBuit,  ut  iuris  honorarii  aliquatenus  rationem 
haberet.  itaque  de  legibus  dixit,  scilicet  de  XII  tabulis 
(P.  1866.  1890),  de  lege  AquiUa  (P.  1795.  1804.  1806. 
1806.  1807».  1809),  Fabia  (P.  1741),  Comelia  (P.  1634), 
Falcidia  (P.  1639),  luHa  de  residuis  (P.  1836),  AeUa 
Sentia  (P.  1696),  de  senatus  consultis  (P.  1638^  1664. 
1741.  1781),  de  rescriptis  (P.  1638. 1642»)  et  mandatis 
principum  (P.  1864).  laudat  veteres  (P.  1782),  scilicet 
RutiUum  (P.  1782),  Mucium  (P.  1732.1807^),  Servium 
(P.  1732.  1868»»),  Ofilium  (P.  1774),  Trebatium  (P.  1606. 
1806),  non  minus  Labeonem,  Nervam,  Sabinum,  Cassium 
et  Cassianos,  Proculum,  Aristonem,  Plautium,  Neratium, 
Celsum,  luliannm,  Pomponium,  Marcellum,  Seztum  Caeci- 
lium,  aUos.  proposuit  denique,  quod  constat,  quo  iure 
utimur,  quod  placuit  vel  magis  placuit  vel  quod  placet, 
quod  verum  vel  verius  est,  quod  utiUtatis  causa  recep- 
tum  est. 

SabinuB  non  saepe  laudatur  idque  his  locis:  Ubro  I 
P.  1602  (^ergo  expeditius  est  quod  Sabinus  scribit'), 
libro  n  P.  1626  (^Sabinus  Proculus  . . .  putant,  qaod  est 
verius'),  Ubro  IV  P.  1676  §  2  ('quod  fere,  inquit  Sabi- 
nuB,  evenit'  et  q.  b.),  libro  VI  P.  1734  (^quod  Sabinus  in 
omnibus  bonae  fidei  iudicus  existimavit',  P.  1738  ^Sabi- 
nuB  recte  scribit'),  libro  VII  P.  1766^  ('Neratius  Sabinus 
•  .  .  aiunt%  P.  1773  ^quibusdam  existimantibuB  .  .  .,  ut 
Herva  Cassio  .  . .,  aUis,  ut  Sabino  et  Proculo  . . .,  in  qua 
^ententia  et  luUanus  rectissime  est'),  Ubro  VIII  P.  1782* 


396    n.   TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

(^et  yeteres  putant  et  Sabinus  et  Cassius  scribunt', 
P.;  1782^  ^non  videtur  bona  fide  emere,  ut  et  Sabinus 
scripsit'),  libro  IX  P.  1799  (^Sabinus  respondit'). 

Tribonianum  in  Pauli  quoque  libris  excerpendis  multa 
reiecisse,  nonnuUa  delevisse,  alia  mutasse  yidemus.  cuius 
generis  capita  reiecta  sint,  hoc  exemplum  docet.  scholiis 
Sinait.  12  (Collat.  libr.  II  p.  277  =  P.  1767)  memoriae 
proditum  est  Paulum  libro  YII  de  muliere,  quae  abortum 
fecit;  fusius  dixisse:  quod  si  invito  marito  abortum  fecerit, 
sexta  dotis  eam  multari,  quasi  pepererit.  in  eiusdem 
libri  fragmentis  a  Triboniano  servatis  abortus  nusquam 
mentio  fit. 

lurisconsultorum  quoque  a  Paulo  laudatorum  nomina 
saepius  deleta  esse  his  exemplis  comprobatur:  P.  1671 
^Supellectili  legata  haec  continentur . . .,  item  vasa  aeuea  vul- 
^aria,  id  estquae  nonproprie  essent  loco  adtributa\  P.  1676 
^.  .  .  utrum  quae  (sc.  penus)  est  intra  continentia  legata 
videtur  an  vero  ea  sola  quae  est  intra  mnrum.  et  quidem 
urbes  fere  omnes  muro  tenus  finiri,  Romam  continentibus  et 
urbem  Romam  aeque  continentibus'.  P.  1693  ^Si  is  qui 
filium  haberet  in  nepotis  locum  adoptasset  perinde  atque  si  ex 
eo  filio  natus  esset,  et  is  filius  auctor  factus  non  esset:  mortuo 
avo  non  esse  nepotem  in  potestafce  filii'.  P.  1712  ^nam  et  si 
totus  ager  post  emptionem  flumine  oceupatus  esset,  periculum 
esset  emptoris'.  P.  1760  ^Si  maritus  sub  condicione  a  patre 
heres  institutus  sit,  interim  uxoris  rei  uxoriae  actionem  pen- 
dere'.  P.  1789  ^Si  eo  consilio  arca  refracta  sit,  ut  uniones 
puta  tollerentur,  hique  furti  faciendi  causa  contrectati  sint, 
eorum  tantummodo  fartum  factum  videri'.  in  aliis  deniqtie 
fragmentis  iurisconsultorum  sententiae  a  Paulo  oratione 
obliqua  relata  in  certi  iuris  regulas  mutatae  sunt.  P.  1664 
'Scyphi  electione  data  si  non  omnibus  scjphis  exhibitis  lega- 
tarius  elegisset,  integram  ei  optionem  manere  placet. 
cf.  quae  supra  p.  394  de  Pomponii  fragmentis  dixi. 

Ulpianum  et  libros  ad  edictum  LXXXIII  et  ad 
Sabinum  LI  edidisse  constat;  non  constat  de  tempomm 
ratione,  utrum  horum  operum  post  utrum  publici  inris 


2.  MASURIUS  SABINUS 


397 


factum  sit.  Ulpianum  vero  libros  ad  Sabinum  bis  edi* 
disse  yiri  docti  inde  coUigunt,  quod  lustinianus  c.  Cordi 
§  3  haec  tradit:  ^in  antiquis  etenim  libris  non  solum 
primas  editiones,  sed  etiam  secundas,  quas  repetitae  prae- 
lectionis  yeteres  nominabant,  subsecutas  esse  invenimus, 
quod  ex  libris  Ulpiani  viri  prudentissimi  ad  Sablnum 
scriptis  promptum  erat  quaerentibus  reperire'.  cf.  Erueger 
p.  219.  Demburg  Instit.  des  Gaius  p.  102  n.  4.  contra 
Pitting  Das  castrense  pecul.  p.  XXXII  n.  18  iudicat:  ^Die 
Stelle  der  const.  Cordi  §  3  . .  .  bietet  fllr  die  Annahme 
einer  zweiten  Ausgabe  des  Sabinuscommentars  selbst 
schwerlicli  einen  genUgenden  Anhalt'.  Karlowa  quoque 
Ip.  744  dubitat.  sed  cum  nemo  doceat,  quid  lustinianus 
yerbis  illis  re  yera  significayerit,  dubitatio  parum  habet 
rationis.  cf.  P.  11  col.  1019  n.  2.  itaque  cum  et  repetita 
Sabini  praelectio,  qua  Tribonianus  usus  est,  et  librorum 
ad  edictum  prior  pars  (scilicet  llbri  I — L)  Caracalla  im- 
perante  conscripta  sit,  libros  ad  Sabinum  ante  libros  ad 
edictum  editos  esse  credendum  est.  sed  libro  XXXIII 
ad  Sabinom  Ulpianus  libri  XXXV  ad  edictum  mentio- 
nem  facit: 


UIp.  ad  Sab.  L  XXXm 
D.  24,  1,  32,  27.  —  Si  quis 
sponsam  habuerit,  deinde 
eandem  uxorem  duxerit  cum 
non  liceret,  an  donationes 
quasi  in  sponsalibus  factae 
yaleant,  yideamus.  et  lulia- 
nus  tractat  hanc  quaestio- 
nem  in  minore  duodecim 
anniS;  si  in  domnm  quasi 
mariti  inmatura  sit  deducta 
.  .  .  sed  est  yerius,  quod 
Labeoni  yidetur  et  a  nobis 
et  a  Papiniano  libro  decimo 
quaestionum  p  r  0  b  a  t  u  m  e  s  t, 
ut  et  q.  s. 


Ulp.  ad  edict.  I.  XXXV 
D.  23,  1,  9.  —  Quaesitum 
est  apud  lulianum,  an  spon- 
salia  sint,  ante  duodecimum 
annum  si  fuerint  nuptiae  cde- 
hratae.  et  semper  Labeonis 
sententiam  probayi  existi- 
mantis,  si  quidem  praecesse- 
rint  sponsalia 

quam  sententiam  Papini- 
anus  quoque  probat. 


398     n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

Quod  XJlpianus  ita  in  libro  ad  Sabinum  ait,  in 
secunda  demum  editione  videtur  addidisse.  ad  edictum 
yero  libros  post  Caracallae  constitutionem  illam,  ex  qua 
^in  orbe  Romano  qui  sunt,  cives  Romani  effecti  sunt', 
editos  esse  inde  efQcitur,  quod  eam  iibro  XXII  affert 
(P.  667).  itaque  commentarios  suos  novis  quoque  civi- 
bus  tisui  esse  voluit;  idem  eum  in  libris  ad  Sabinum 
conficiendis  spectasse  putandum  est.  ceterum  non  modo 
Pomponii  libris  ad  Sabinum,  sed  etiam  Papiniani  Quae- 
stionum  et  Responsorum  libris  usns  est.  laudat  Pom- 
ponii  libros  libro  XVII  (P.  2681  *Pomponiu8  libro  quinto 
ad  Sabinum  scribit'),  XX  (P.  2606  §  6  'Pomponius 
libro  quinto  ex  Sabino  distinguit'),  XXIV  (P.  2661  §  8 
*Pomponi\is  libro  sexto  ex  Sabino  .  .  .  tractat'),  XXVII 
(P.  2699  §  7  ^Pomponins  libro  octavo  ex  Sabino  scrip- 
sit'),  XXVIII  (P.  ^^OS**  'Pomponius  libro  nono  ex  Sabino 
scribit'),  XXIX  (P.  2734  §  6  ^Pomponius  quoque  libro 
decimo  ad  Sabinum  probat^  P.  2736  'dicit  igitur  Pom- 
ponius  libro  septimo  ex  Sabino'),  XXXVI  (P.  2803**  'Pom- 
ponius  libro  quinto  decimo  ex  Sabino'.  P.  2829^  Tomponius 
libro  sexto  decimo  ex  Sabino  scripsit'),  XXXVIl  (P.  2837 
Tomponius  libro  sexto  decimo  ad  Sabinum  scripsit'),  XL 
(P.  2868  §  2  ^ex  libro  octavo  Pomponii  ad  Sabinum'),  XU 
(P.  2876°  ^et  ait  Pomponius  libro  nono  decimo  ex  Sabino'. 
P.  2887  ^Pomponius  libro  nono  decimo  ad  Sabinum  probat'), 
XLIV  (P.  2913^  Tomponins  libro  vicesimo  secundo  ad  Sabi- 
num  recte  scribit'),  Papiniani  Quaestionnm  libros  libro  XII 
(P.  2614  §  7  ^Papinianus  libro  sexto  decimo  Quaestionum'), 
XV  (P.  2632  Tapinianus  libro  nono  decimo  Quaestionum 
ait'.  P.  2636  Tapinianus  putat  libro  Quaestionum'),  XVU 
(P.  2661  Tapinianus  libro  septimo  decimo  Quaestionum 
scribit'.  P.  2662*  Tapinianus  qnoque  libro  XVII  Quaesti- 
onum'.  P.  26  76**  *et  Pomponius  libro  quinto  et  Papinianns 
libro  nono  decimo  Quaestionum  probat'.  P.  2676  Tapini- 
anus  consentit  libro  octavo  decimo  Quaestionum'),  XAIV 
(P.  2673  §  9  Tapinianus  quoque  libro  septimo  decimo 
Quaestionum  scribit'),  XXIX  (P.  2733^  'Papiniamis  libro 


2.   MASURIUS  SABINUS  399 

i 

duodecimo  QuaeBtionnm  probat'),  XXXI  (P.  2751®  §  12 
^Papinianns  libro  decimo  Quaestionum  ait'.  P.  2755  §  1 
^Papinianas  autem  Hbro  undecimo  Quaestionum  . . .  ait'), 
XXXni  (P.  2782  ^quod  .  .  .  et  a  nobis  et  a  Papiniano 
libro  decimo  Quaestionam  probatum  est'),  eiusdem  Bespon* 
sorum  libros  libro  XX  (P.  2610  §  23  Tapinianus  quoque 
libro  septimo  Eesponsorum  ait'.  P.  2611  §  43  ^Papini- 
anus  eodem  libro  Hesponsorum  ait'),  XXI  (P.  2622^  ^et 
Papinianos  libro  ondecimo  Eesponsorum  refert'),  XXXII 
(P.  2772  ^et  Papinianus  libro  qoarto  Besponsorum  scrip- 
sit'.  P.  2780  ^ita  et  Papinianus  libro  quarto  Besponsoiiim 
senslt'). 

Masurius  quoque  Sabinus  saepe  nomero  laudatar, 
scilicet  libro  I  (P.  2433  §  6  ^Sabinus  et  Cassius  et  luli* 
anus  putant  .  .  .,  quae  sententia  comprobata  est'),  V 
(P.  2463*  Telsus  ezpeditissimam  Sabini  sententiam  sequi- 
tar*),  VII  (P.  2488  ^quod  Sabinus  ait  . . .,  excutiamus'), 
XVII  (P.  2555  §  7  'Sabinus  scribit'.  P.  2559*  'Sabina» 
ait  . . .,  quam  sententiam  puto  veram'.  P.  2560^  Hdem 
et  Sabinus'.  P.  2562*  ^quamquam  Sabinus  responderit, 
ut  et  Celsus  lulianus  lib.  XVIII  Dig.  refert'.  P.  2570 
^noyissime  quod  ait  Sabinus  . . . ,  qaale  sit  yidendum  . . . 
Sabinus  certe  yerbis  istis  non  ostendit,  utrum  • . .  necne. 
sed  lalianus  libro  XXXV  Digestoram  relata  Sabini  scrip- 
tara  ait'.  P.  2574  ^Sabinus  et  Cassias  opinati  sunt'. 
P.  2575*  *et  Aristo  notat  ad  Sabinum'.  P.  2577^  'Sabi- 
nus  et  Cassias  .  • .  idem  Nerya  . . .  sed  Sabinus  et  Cassius 
et  Labeo  et  Procalus  hoc  amplias  . .  .  et  ex  his  quae 
Nerya  negavit'.  P.  2579  ^nec  offendetur  illa  Sabini  sen* 
tentia'),  XVIII  (P.  2591*  ^Sabinus  putat  . . .,  qaam  sen- 
tentiam  et  Celsus  libro  octavo  decimo  Digestorum  probat, 
quae  mihi  non  inarguta  videtur'.  P.  2591^  ^Perpetuo 
Sabinas  probavit  veteram  opinionem  exisiimantium  . . ., 
in  qua  sententia  etiam  Celsus  est^.  P.  2591®  ^Sabinus 
scribit,  et  ita  et  Celsus,  sed  ita  si  . . .'),  XX  (P.  2606  §  13 
^Perveniamas  et  ad  gemmas  . .  •  et  ait  Sabinus'.  ibid.  §  17 
^Oemmae    autem   sunt  .  .  .,    ut  refert  Sabinus  libris  ad 


400    11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

Vitellimn  ../  ibid.  §  18  Hbidem  Sabinus  ait'.  R  2607 
^Sabinus  Hbris  ad  VitelHum'.  P.  2609  §  13  'Sabinus  et 
Cassius  putaverunt'.  P.  2610  §  20  ^Celsus  scribit  . . .  et 
ita  Sabinum  et  Cassium  patare\  P.  2611  ^et  Sabinus 
libris  ad  VitelHum  scribit  . . .  quam  sententiam  cottidie 
increscere  et  invalescere  yidemus  .  .  .  et  Sabinus  definit 
et  Cassius  apud  Vitellium  notat'),  XXII  (P.  2636  *Sabi- 
nus  Hbris  ad  VitelHum  ita  scripsit'.  P.  2639  §  2  ^Quae- 
sitnm  est . . .  et  Sabinas  putat . . .,  caias  sententia  utimar'. 
P.  2641  pr.  ^Qaintus  Mucias  scribit  libro  secundo  iuris 
ciyilis  . . .  idem  Sabinus  libris  ad  VitelHum  scribit'),  XXHI 
(P.  2643  ^plerumque  sentiendum  est,  quod  Sabinus  ait'. 
P.  2645^  ^  . .  quaestionis  fait.  et  Labeo  Sabinus  et  Celsus 
et  Cassius  et  lulianus  .  •  .  hoc  probaverant'.  P.  2648 
^haec  omnia  .  .  .  non  continentur,  si  modo  .  .  .  alioquin 
Sabinus  scribit'.  P.  2651  ^Sabinus  existimat.  qaae  sen- 
tentia  . . .  mibi  quoque  placet'),  XXIV  (P.  2669  *ut  et 
Sabinus  significat'.  P.  2661  §  2  ^Sabinus  scribit.  idem 
et  Cassius'.  ibid.  §  7^  ^quod  igitur  scribit  Sabinus  . .  . 
non  per  omnia  verum  est'),  XXV  (P.  2680^  §  3  'et  est 
verum  quod  Sabino  placuit'.  ibid.  §  4  ^PIus  ait  Sabinus'), 
XXXVm  (P.  2708*^  §  5  'eleganter . . .',  P.  2710  'Sabinus 
scribit  .  • .  et  ita  utimur'.  P.  2711^  ^Quod  autem  Sabi- 
nas  scribit  .  . .,  ratione  eiasmodi  defendit  . .  •  sed  lulianus 
libro  quinto  decimo  Digestorum  scripsit  . .  .  item  quod 
Sabinus  ait,  ...  ita  demum  verum  est,  si'.  P.  2711^ 
^Celsus  quoque  Hbro  octayo  Digestorum  refert  Mucium 
Brutum  Labeonem  qaod  Sabinum  ezistimare.  ipse  quo- 
que  Celsus  idem  probat'),  XXIX  (P.  2736  ^idcirco  dicit 
Sabinus'),  XXX  (P.  2739^  'nec  adiecit  Sibinus  .  .  .  et 
ita  .  . .  Qaintas  Mucius  scribit'.  P.  2742  T/assias  putat, 
quod  ita  demum  yalebit,  ut  et  Sabinas  scribit,  si'),  XXXII 
(P.  27 6 7*^  ^et  ait  Papinianus,  cum  Sabini  sit  sententia 
recepta,  qui  putat'),  XXXV  (P.  2800  'Sabinus  ait'),  XXXVI 
(P.  2808  Vere  Sabinus  scribit'.  P.  2817  Vecte  itaque 
Sabinus  disposuit,  ut  diceret  qaod'),  XL  (P.  2868  ^dici- 
inus  . . .  et  ita  et  Sabinus  ait'),  XLI  (P.  2866  ^Pomponius 


2.  MASUBIUS  SABINUS  401 

ait  •  .  .,  quod  et  Sabinus  significat'.  ^Sabinus  scripsit'. 
P.  2869«  Menique  Sabinus  hoc  explicuit-addendo'.  P.  2870 
'cum  placeat  Sabini  et  Cassii  sententia  existimantium'), 
XLII  (P.  2890^  'consequenter  . . .  Sabinus  voluit'.  P.  2892 
^rectissime  Sabinus  scripsit'.  P.  2893®  *et  scripsit  luli- 
anus,  quod  et  Sabinus  probat'),  XLIII  (P.  2903^  ^merito 
igitur  Sabinus  ait'),  XLIV  (P.  2911  'Sabinus  ait'),  XLVIII 
(P.  2949®  *et  scriptura  Sabini,  sed  et  verum  patitur,  ut'. 
P.  2974  Micendum  est  quod  Sabinus'). 

Sabini  iuris  civilis  libri  nuUo  loco,  Cassii  non 
raro  in  Ulpiani  fragmentis  diserte  laudantur,  scilicet 
iibro  Vin  (P.  2491  §  4  ^Gaius  Cassius  libro  secundo 
iuris  civilis  scribit*),  XVII  (P.  2568  §  3  ^Cassius  quoque 
scribit  libro  octavo  iuris  civilis*.  P.  2669  §  6  ^Cassius 
ait  libro  octavo  iuris  civilis*.  P.  2660^  ^Sabinus  respon- 
dit  et  G-aius  libro  octavo  iuris  civilis  scripsit'.  P.  2674^ 
^Gaius  Cassius  libro  octavo  scribit'.  ^Gaius  Cassius  scribit 
libro  decimo  iuris  civilis'),  XXXVII  (P.  2837  'Cassius  Ubro 
sexto  scripsit*). 

Quae  Tribonianum  de  Ulpiani  ad  Sabinum  libris  ad- 
hibendis  inde  ex  anno  630  constituisse  constat,  ea,  cum 
ad  illius  de  hac  re  deliberationes  illustrandas  valeant, 
secundum  temporum  rationem  huc  afferre  non  alienum 
videtur. 

a.  630  d.  K.  Aug.:  C.  4,  6,  10,  1  (^Uipianus  qui- 
dem  . . .,  et  tam  Marcellum  quam  Celsum  sibi  consonantes 
refert.  Papinianus  autem  . . .  et  huiusmodi  sententiae 
sublimissimum  testem  adducit  Salvium  lulianum  .  .  . 
nobis  haec  decidentibus  luliani  et  iPapiniani  placet  sen- 
tentia  . .  .'). 

—  d.  XK.  Nov.:  6,49,7  (^Domitius  Ulpianus  con- 
stituendum  esse  super  his  putavit.     sancimus  itaque'). 

631  d.  Iin  K.  Aug.:  C.  6,  26,  10  ('dubitabatur,  quid 
iuris  sit,  tam  Ulpiano  quam  Papiniano  . . .  voluntatis  esse 
quaestionem    scribentibus  .  .  .  nos  itaque  •  .  .  censemus'). 

—  d.  Iin  K.  Aug.:  C,  6,  26,  11  (^secundum  quod 
apud  Ulpianum  invenimus, . . .  quaerebatur  .  . .  quaerebatur 

larispr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   II.  26 


402     11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMR  lURIS  CONS. 

secundum   Ulpianum   volnntas   testantis  .  .  .  nobis   autem 
videtuO. 

—  d.  m  K.  Aug.:  C.  6,  24,  14  ('Cum  in  libris  Ulpi- 
ani,  quos  ad  Massurium  Sabinom  scripsit,  talis  species 
relata  est,  hanc  apertius  expedire  nobis  visum  est'). 

—  d.  XV  K.  Nov.:  C.  3,  33, 17  QEx  libris  Sabinianis 
quaestio  nobis  relata  est,  per  quam  dubitabatur  .  .  .  et 
ideo  sancimus').   - 

—  d.  XI  K.  Nov.:  C.  3, 34, 14  pr.  C^Cum  talis  quaestio 
in  libris  Sabinianis  vertebatur  . . .,  nobis  placuit  ita  causam 
dirimere  ut'). 

—  d.  K.  Nov.:  C.  6, 40,  3, 2  (^quia  apud  Ulpianum  in 
libris  Sabinianis  invenimus  quaedam  verba,  quae  effagiunt 
legis  miscellae  observati6nem  . . .,  sancimus'). 

Ulpianum  quoque  libris  ad  Sabinum  ius  civile  ex- 
plicasse  apparet.  atque  disserit  de  moribus  nostrae  civi- 
tatis  (P.  2469.  2476.  2684),  de  legibus  XII  tabularum 
(P.  2423^  2628.  2529.  2836.  2838),  de  lege  Aquilia 
(P.  2582.  2745^  2858.  2861.  2863.  2888.  2905.  2985), 
Comelia  (P.  2512),  Fabia  (P.  2866.  2745^*  «),  Palcidia 
(P.  2544),  Atilia  (P.  2833),  Vellaea  (P.  2446.  2463.  2469) 
vel  lunia  Vellea  (P.  2829),  lulia  peculatus  (P.  2917), 
lulia  de  adulteriis  (P.  2430),  de  novis  legibus  (P.  2634), 
de  senatus  consultis,  ex.  gr.  de  eo  quod  factum  est  Clau- 
dianis  temporibus  (P.  2526),  de  Neroniano  (P.  2569),  de 
Orfitiano  (P.  2614),  de  Tertulliano  (P.  2517),  de  rescrip- 
tis  principum,  ex.  gr.  divi  Traiani  (P.  2431),  divi  Pii 
(P.  2423^),  divi  Marci  (P.  2430^),  imperatoris  nostri 
Antonini  Augusti  (P.  2523),  non  minus  de  orationibus  prin- 
cipum,  ex.  gr.  eiusdem  imperatoris  nostri  Ajitonini  Augusti 
(P.2773).  affertquodplacet  (P.2422.26.30.37.44.  60.  64\ 
66^  91.  2506. 12^  21. 26^  54.  2606. 39.  80^  83.  97.  2725. 
27.  34.  35.  42.  47^  58^  60^  2870.  2922.  24. 29.  50)»  quod 
placuit  (P.  2468^  72».  2514.  28».  58. 96.  2634. 80^  271 2\ 
68^.  2839.  66.  97.  2909.  40),  quod  optinuit  (P.  2474.  83». 
2574.  2635),  quod  constat  (P.  2422^  23^  63.  72^  2554. 
2610.  2766.  2877.  2928),  quod  verum  est  (P.  2510.  13^ 


2.  MASURIUS  SABINUS  403 

26.  70.  75.  76.  83^  96^*  ^*  2609.  38.  54.  2717.  41^  51. 
66^  2856.  61.  62.  2919^),  quod  verius  est  (P.  2468.  73. 
88.  2521.  77.  89.  2655.  98.  2733^  82.  2824.  2903.  92^ 
2980),  quo  iure  utimur  (P.  2446.  64.  84.  89.  2611.  42. 
2710.  51*.  2836.  46^  77.  2106.  30.  52°.  57.  67*.  ^  82. 89), 
qua  sententia  utimur  (P.  2437.  2639.  67.  2710),  quae  sen- 
tentia  recepta  (P.  2455)  vel  comprobata  est  (P.  2433), 
quae  seutentia  verior  habetur  (P.  2456*.  2548.  87.  2764) 
vel  aequior  est  (P.  2519),  quod  magis  est  (P.  2433. 
2514.  30.  2612^  2704.  7^  66^  2850.  68.  75.  2962^  67). 
honorarii  quoque  iuris  nonnunquam  mentio  fit,  ex. 
gr.  bonorum  possessionis,  ubi  de  testamentis  agitur 
(P.  2425^),  honorariae  actionis  vel  obligationis,  ubi  de 
legatis  (P.  2597*^)  vel  de  novationibus  (P.  2926)  vel  de 
acceptilatione  (P.  2956)  sermo  est.  accedit  quod  prae- 
torem  exemplum  inris  civilis  sequi  tradit  (P.  2566). 

Ulpiani  quoque  &agmenta  ex  libris  ad  Sabinum 
petita  non  raro  a  Tkiboniani  adiutore  mutata  videntur. 
ac  primum  quidem  iuiis  consultorum  nomina  deleta  sunt: 
P.  2430°  ^Sed  si  detenti  sint  inviti  ibi  testes,  putant 
non  valere  testamentum'.  P.  2661  ^Si  fundum  certo 
die  praestari  stipuler  et  per  promissorem  steterit,  quo- 
minus  eo  die  praestetur,  consecuturum  me,  quanti  mea 
intersit  moram  facti  non  esse'.  P.  2606  §  10  ^(Sed  cui 
vasa  sint  legata,  non  solum  ea  continentur  quae  .  .  . 
sustineant;)  et  ideo  scutellas  vel  promulsidaria  contineri'. 
deinde  aliorum  sententiae  ab  Ulpiano  oratione  obliqua 
relatae  solito  more  pro  iure  certo  proponuntur:  P.  2431  ^Si 
ex  fundo  fuisset  aliquis  solus  institutus,  valet  institutio 
detracta  fundi  mentione'.  P.  2539  Tartitionis  nomen  non 
semper  dimidium  significat...posse  et  vicensimam 
et  tertiam  . . .'  P.  2606  §  10  'Sed  cui  vasa  sint  legata, 
non  solum  ea  continentur  . . .  et  ideo  . . .  contineri'. 

Quomodo  Sabini  verba  Ulpianus  interpretatus  sit, 
exemplo  satis  utili  illustratur.  Gellius  enim  11,  18,  21 
baec  Sabini  verba  refert:  ^qui  alienum  iacens  lucri  faci- 
endi  causa  sustulit,  fnrti  obstringitur,  sive  scit,  cuius  sit, 

26* 


404    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

sive  nescit'.  in  fragmento  autem  ex  Ulpiani  libro  XTiT 
petito  haec  legontur  (P.  2870):  ^Qui  aliennm  quid  iacens 
lacri  faciendi  causa  sustulit,  furti  obstringitur,  sive  scit 
cuius  sit  sive  ignoravit:  nihil  enim  ad  furtum  minuendum 
facit,  quod  cuius  sit  ignorat.  quod  si  dominus  id  dere- 
liquit,  furtum  non  fit  eius,  etiamsi  ego  farandi  animnm 
habuero;  nec  enim  fartum  fit  nisi  sit  cui  fiat;  in  pro- 
posito  autem  nulli  fit,  quippe  cum  placeat  Sabini  et 
Cassii  sententia  ezistimantium  statim  nostram  esse  desi- 
nere,  quam  derelinquimus.  sed  si  non  fait  derelictum, 
putavit  tamen  derelictum,  furti  non  tenetur.  sed  si  neque 
fuit  neque  putayit,  iacens  tamen  tulit,  non  ut  lucretor, 
sed  redditurus  ei  cuius  fait,  non  tenetur  furti.  proinde 
yideamus,  si  nescit  cuius  esset,  sic  tamen  tulit  quasi 
redditurus  ei  qui  desiderasset  vel  qui  ostendisset  rem 
suam,  an  furti  obligetur.  et  non  puto  obligari  eum'. 
itaque  Sabini  sententiam  ad  verbum  fere  reddidisse  Ulpia- 
num  apparet.  at  quaeritur,  utrum  eius  verba  quasi  aliena 
proposuerit,  id  quod  Lenelio  placet,  an  ut  sua  et  propria 
quamyis  mutata  eo  consilio,  ut  rem,  priusquam  fusius 
ezplicaretur,  brevissime  proponeret^  quod  magis  placet. 


Qaemadmodum  extremis  liberae  rei  publicae  tem- 
poribus  Q.  Mucius  (I  p.  59),  ita  initio  principatus  Masu- 
rius  Sabinus  iuris  civilis  libris  novae  iurisprudentiae 
fundamenta  struxit.  de  editionis  tempore  nihil  constat  nisi 
ante  a.  62  eam  factam  esse,  quo  anno  Persius  mortuus  est. 
num  de  senatusconsulto  Neroniano^  de  quo  Masurium 
dixisse  Oaius  2,  218  tradit,  et  de  Turpiliano  anni  61,  de 
quo  idem  dixisse  yidetur,  in  iuris  ciyilis  libris  egerit, 
quamquam  rei  yidetur  conyenire,  in  incerto  relinquendum 
est.  nihil  tamen  obstat,  quominus  hos  libros  si  non 
primum,   at  certe  iterum  a  sene  editos   esse  coniciamus. 

De  operis  indole  et  natura  tam  Hbrorum  paucitate 
quam  fragmentis  a  Oellio  ad  verbum  relatis  hoc  certom 
est,  non  tironum,  sed  iuris  peritorum   usui  id  destinatum 


2.  MASURIUS  SABINUS  405 

fuisse.  qtdn  veterum,  inpriniis  Mucii  Serviique  libris  Masu- 
rius  U8US  sit,  son  est  dubium;  at  eorum  ipsa  verba  ple- 
rumque  relata  esse  minime  credendum  est.  nam  quod  in 
Pomponii  Pauli  Ulpiani  commentariis  veterum  verba  affere- 
bantur,  non  idem  necesse  est  de  Sabino  verum  esse.  quod 
vero  IJlpianus  libris  ad  Sabinum  dicit  (D.  33,  9,  3  pr.): 
*.  .  .  Quintus  Mucius  scribit  . .  •  idem  Sabinus  libris  ad 
Vitellium  scribit*,  cum  simile  nihil  de  iuris  civilis  libris 
Sabini  tradatur,  id  quidem  pro  argumento  non  babeo,  cum 
horum  librorum  mentionem  Tribonianus  saepe  delevisse 
videatur.  de  singulis  dubitare  licet.  nam  iquod  Ulpianus 
libris  ad  Sabinum  D.  33,  9,  3,  7  ait:  ^si  qua  iumenta  agris 
deserviebant  vel  locabantur,  legato  non  cedere  cibaria  eorum', 
haec  verba  Q.  Mucii  esse  recte,  nisi  fallor,  putant  a 
Sabino  allata.  quemadmodum  Sabinus  Mucii  doctrina  usus 
sit,  Papinianus  docet,  cum  haec  ait  (D.  45;  1,  115,  2):  ^si 
quis  ita  stipuletur:  si  Pamphilum  non  dederis,  centum 
dari  spondes?  .  .  .  Sabinus  •  .  •  existimabat  .  .  .  postquam 
homo  potuit  dari,  confestim  agendum  .  .  .  idque  defen- 
debat  exemplo  penus  legatae.  Mucius  etenim  heredem,  si 
dare  potuisset  penum  nec  dedisset,  confestim  in  pecuniam 
legatam  teneri  scripsit'. 

Ea  quoque,  quae  Ulpianus  libris  ad  Sabinum  D.  33, 
9,  3,  9  tradit  (^Ligna  et  carbones  ceteraque,  per  quae 
penus  conficeretur,  an  penori  legato  contineantur,  quaeri- 
tnr.  et  Quintus  Mucius  et  Ofilius  negaverunt:  non  magis 
quam  molae,  inquiunt,  continentur.  idem  et  tus  et  ceras 
contineri  negaverunt.  sed  Eutilius  et  ligna  et  carbones, 
quae  non  vendendi  causa  parata  sunt,  contineri  ait.  Sex- 
tus  autem  Aelius  etiam  tus  et  cereos  in  domesticum 
usum  paratos  contineri  legato  scribit')  sine  dubio  e  Ma- 
surio  petita  sunt.  nam  apud  Gellium  4,  1,  22  is  locus 
exstat  e  Sabini  libro  II  in  breve  coactus.  nec  minus 
ea  quae  Ulpianus  D.  47,  2,  21  pr.  affert  (Volgaris  est 
quaestio,  an  is  qui  ex  acervo  frumenti  modium  sustulit, 
totius  rei  fiirtum  faciat  an  vero  eius  tantum  quod  ab- 
stulit.     Ofilius   totius    acervi    furem  esse  putat;  nam  et 


406     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

qui  aurem  alicuius  tetigit,  iaquit  Trebatius,  totum  eum 
videri  tetigisse;  proinde  et  qui  dolium  aperuit  et  inde 
paryum  yini  abstulit,  non  tantum  eius  quod  abstulit, 
verum  totius  videtur  fur  esse'),  a  Sabino  videtur  babere; 
sed  utrum  ex  iuris  civilis  libris  an  ex  libro  singulari 
de  furtis  petita  sint,  incertum  est.  rarissime  enim  Sabi- 
num  priorum  iurisconsultorum  sententias  in  iuris  civilis 
libris  rettulisse  inde  conicias,  quod  eius  rei  neque  in 
fragmentis  a  Gellio  servatis  neque  in  ceteris,  quae 
eorundem  libromm  videntur  esse,  vestigia  deprebendun- 
tur.  adiumento  est,  quod  Ulpianus  libris  ad  Sabinum 
D.  18,  2,  13  pr.,  ubi  de  fiindi  emptione  agitur,  haec  ait: 
^Celsus  quoque  libro  octavo  Digestorum  refert  Mucium 
Brutum  Labeonem  quod  Sabinum  existimare',  ita  ut 
Masurius  neque  Bruti  neque  Labeonis  mentionem  fscerit, 
nisi  forte  Ulpianum  hoc  loco  Sabini  libris  abstinuisse 
putas. 

Sabinum  legum  atque  senatus  consultorum  diligenter 
rationem  habuisse  consentaneum  est.  afferuntur  autem  m 
librorum  fragmentis  leges  XII  tabularum  (Gai.  4,  79,  cf. 
3,  183),  lex  AquiUa  (Gai.  3,  218.  Collat.  13,7,  19.  D.9,2, 
36,  1),  lex  Cincia  (Vat.  fr.  307.  cf.  §  269),  lex  Atinia 
(D.  50, 16, 215).  respicit  praeterea  aperte  ad  legem  luliam 
de  cessione  bonorum  (D.  42,  3,  4,  l)  et  fortasse  etiam  ad 
legem  Viselliam  (Gell.  5,  19,  11).  quin  ceterarum  qnoque 
novarum  legum,  inprimis  legis  luliae  et  Papiae  Pop- 
paeae  rationem  habuerit,  dubitari  minime  potest,  quam- 
quam  vel  in  Pomponii  Pauli  Ulpiani  librorum  ad  Sabinum 
scriptorum  fragmentis  diserte  nusquam  harum  legum  mentio 
fit.  nam  Triboniani  adiutorem  ea  quae  de  legibus  dicta 
erant,  delevisse  putandum  est.  quod  ad  senatus  consulta 
attinet,  de  Neroniano  Masurium  dixisse  Gaius  2,  218  tra- 
dit,  illius  ipsis  verbis  allatis  (^eo^  inquit,  senatus  consulto 
ea  tantum  confirmantur,  quae  verborum  vitio  iure  civili 
non  valent,  non  quae  propter  ipsam  personam  legatarii 
non  deberentur').  ea  quoque  senatus  consulta  a  Masurio 
respecta  esse  putaverim,  quae  et  Tiberio  et  Claudio  prin- 


2.  MASURIUS  SABINUS  407 

cipibus  de  disciplina  ciyitLm  proposita  sunt,  scilicet  a.  16, 
ne  vestis  serica  viros  foedaret  (Tac.  ann.  2,  22.  Dio 
Oass.  57,  15)  yel  ne  vasa  auro  solida  ministrandis  cibis 
fierent  (Tac.  et  Dio  Cass.  ibid.),  a.  22  de  modo  supellec- 
tili  adhibendo  (Sueton.  Tib.  34),  a.  33  et  a.  47  de 
foenore  cohibendo  (Suet.  Tib.  48  Tac.  6,  16,  17.  11,  13), 
a.  47  de  advocatoram  aviditate  (Tac.  ann.  11,  5,  7.  Plin. 
ep.  5,  21).  quod  de  his  ac  talibus  rebus  Sabinum  dixisse 
neque  fragmenta  ipsius  neque  Pomponii  Pauli  Ulpianique 
librorum  satis  videntur  indicare,  mirum  non  est;  at  prae- 
cepta  illa  neglegi  a  Sabino  vix  potuerunt. 

Masurium  aeque  atque  magistrum  contra  luxuriam 
pro  veterum  modestia  et  parsimonia  stetisse  hoc  exem- 
plum  videtur  docere.  antiqms  temporibus  ipsos  Quirites, 
mulieres  puta,  panem  fecisse,  ^pistores'  eos  nominatos,  qui 
far  pisebant,  ^cocos'  vero  panem  lautioribus  coquere 
solitos  Capito  monuerat  (II  p.  286).  Tiberio  principe 
aedilibus  negotium  datum  est  popinas  ganeasque  usque 
eo  inhibendi,  ut  ne  opera  quidem  pistoria  proponi  venalia 
sinerent.  Sueton.  Tib.  34.  Sabinus  autem,  ubi  de  ^penore' 
dixit,  neque  instrumentum  pistrini  neque  vasa  cocitatoria 
penu  contineri  videtur  statuere,  id  quod  Paulus  P.  1827 
pro  iure  observari  tradit.  similiter  vel  Ulpianus,  qui 
P.  2609  §§  5.  9  mulieres  affert  quae  panem  coquant  et  vas 
aeneum,  in  quo  sapa  coquatur,  §  12  dubitari  posse  ait, 
miliarium  argenteum  vel  sartago  vel  aliud  vas  ad  coquen- 
dum  an  escario  contineatur. 

Denique  Masurium  ad  quaestionem  certam  definien- 
dam  Eomero  teste  usum  esse  videmus.  Paulus  enim  D.  18, 
1,  1,  1  ait:  ^an  sine  nummis  venditio  dici  hodieque  possit, 
dubitatur,  veluti  si  ego  togam  dedi,  ut  tunicam  acciperem. 
Sabinus  et  Cassius  esse  emptionem  et  venditionem  putant. 
.  • .  Sabinus  Homero  teste  utitur,  qui  exercitum  Graecorum 
aere  ferro  hominibusque  vinum  emere  refert,  illis  versibus'. 
sequuntur  II.  7,  472  sqq.  quod  argumentum  a  Sabino 
propositum  a  scholae  quoque  Sabinianae^  quae  vocatur, 
fautoribus    usurpatum  esse   G-aius  tradit,    qui  3,  141   in 


408    11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

eadem  quaestione  inter  nostros  praeceptores  et  diversae 
scholae  auctores  agitata  illos  argomento  uti  Oraeco  poeta 
Homero  refert.  ipsa  vero  Sabini  aetate  disputatum  est  cum 
de  Homero  tum  de  Mose  inprimis  Alexandriae  (Mommsen 
Y  p.  517  n.  2  et  p.  496),  Bomae  apud  patres  de  sacris 
Aegyptiis  ludaicisque  pellendis  (Tac.  ann.  2, 85)  atque  Gaio 
principe  vel  de  Homeri  carminibus  abolendis  cogitatum 
(Sueton.  c.  34).  

Berum  ordinem  a  Masurio  in  iuris  ciyilis  libris  ob- 
servatum  postquam  viri  docti  iam  inde  a  lacobo  Gotho- 
fredo  indagare  temptaverunt,  nuperrime  argute  et  scite, 
ut  assolet,  0.  Lenel  proposuit  libello  ^Das  Sabinus- 
system.  Strafsburg  1892'.  ;  hunc  in  plerisque  sequitur 
Affolter  libro  qui  inscribitur  ^Das  r5mische  Institutionen- 
System,  sein  Wesen  und  seine  Oeschichte'.  Berlin  1897 
p.  13sqq. 

Masurium  per  quattuor  capita  res  dispertiyisse  Lenel 
I.  c.  p.  93  sqq.  docuit,  ita  ut  primo  capite  de  heredi- 
tatibus,  altero  de  personis,  tertio  de  obligationibus,  quarto 
praecipue  de  rei  vindicatione  et  de  rebus  yideatur  dizisser 
in  summa  Lenelio  assentiendum  est  rem  ita  comprehen- 
denti  (p.  104):  ^Betrachte  ich  das  System  . . .  im  Oanzen^ 
so  scheint  es  mir  den  Vorwurf,  den  ihm  Voigt  macht, 
dafs  es  einen  Btickschritt  gegen  das  Mucianische  bedeute, 
in  keiner  Weise  zu  verdienen.  BegrtLndeten  Einwendungen 
nnterliegt  es  nur,  wenn  man  des  Sabinus  Werk  als  Lehr- 
mittel  fUr  AnfUnger  auffafst.  Sieht  man  davon  ab,  so  ist 
seine  Anordnung  im  Ganzen  von  einfachen  und  ver- 
st&ndigen  Gesichtspunkten  beherrscht'.  quomodo  autem 
capita  illa  per  libros  m,  quibus  Masurium  res  explicasse 
constat,  distribuerit,  hanc  quaestionem  Lenel  obiter  tantum 
tetigit  (I.  c.  p.  15  sq.).  Affolter  vero  I.  c.  p.  32  sqq.  de  hac 
re  nova  quaedam  affert,  sed  non  probanda.  ipse  ea  pro- 
feram  quae  et  rebus  ipsis  et  veterum  testimoniis  probari 
video.  atque  primo  quidem  libro  Masurius  dixit  de 
hereditatibus,    quae    vel    ex    testamento    vel    ex    legibus 


2.  MASUmUS  SABINUS  409 

defematur,  secxindo  de  legatis  (nam  boc  libro  de  penore 
legato  dictum  esse  Gellius  4, 1,  21 — 23  tradit,  quod  ut 
refelleret,  Affoltero  minime  contigit),  de  personis,  de 
obligationibus,  (de  fortis  et  de  aedilicio,  nt  videtur,  edicto 
Masnrinm  boc  libro  dixisse  idem  Gellius  11,  18,  20 — 24 
et  4,  2,  15  probat),  tertio  denique  libro  de  rei  vindi- 
catione  et  de  rebus.  quaeritur  tantum  de  fragmento 
Sabini  illo  eiusdem  Gellii  testimonio  5,  13,  5  ez  tertio 
libro  petito,  quo  de  officiis  dixit.  Lenel  enim  p.  16 
ait:  ^Diese  Stelle  mit  einiger  Sicberbeit  in  dem  .  .  • 
Sjstem  unterzubringen,  ist  in.  E.  unm5glicb'.  quod  vero 
conicit:  *Vielleicht  kCnnte  sie  der  Lebre  von  der  BQrg- 
scbaft,  deren  Uebemabme  von  den  RSmem  als  ein  officium 
betracbtet  wurde,  zuzuweisen  sein',  placere  nequit,  cum  neque 
in  fragmenti  argumentum,  neque  in  rerum  ordinem  quadret. 
Masurium  de  officiis  dixisse  Earlowa  I  p.  689  conicit 
vel  tutelam  vel  postliminium  explicantem.  sed  qui^  de 
tutelae  officio  cogitat,  certe  is  cogitur  iudicare,  errore  Gellium 
libro  tertio  id  adtribuisse,  quod  re  vera  secundo  libro  Sabinus 
explicaverit.  quod  idem  vir  doctissimus  secundo  loco  conicit, 
'dafs  Sabinus  bei  der  Darstellung  der  Eriegsgefangenscbaft 
und  des  postliminium  am  Scblufs  des  Werks  auf  das  bospi- 
tium  einging  und  dadurcb  zur  Besprecbung  des  Bang- 
verb&ltnisses  der  officia  gefUbrt  wurde',  remm  quidem 
ordini  explorato  convenit.  at  multo  magis  placet,  quod 
Erneger  proposuit,  qui  optimo  iure  p.  152  docet:  ^im 
dritten  Bucb  wurde  tLber  die  Bangordnung  der  Bei- 
standspflicbt  in  Becbtsb&ndeln  gesprocben'.  adiu- 
mento  est,  quod  Masurium  de  ^dierum  diffissionibus  compe- 
rendinationibus  et  aliis  quibusdam  legitimis  ritibus'  dixisse 
Gellius  14,  2,  1  satis  indicat;  neque  dissentit  Lenel,  cum 
p.  85  Masurium  de  legis  acldone  sacramento,  de  formula 
petitoria,  de  iudicis  datione  et  de  comperendinatione  egisse 
conicit.  itaque  de  patroni  quoque  officio  non  dicere 
Masurium  vix  potuisse  apparet. 

De    singulis   rebus   in  fragmentis  ipsis  proponendis 
dicetur. 


410  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

lam  videndum  est  de  Sabini  sententiis  ex  Pomponii 
Fatili  Ulpiani  libris  probabiliter  eruendis.  in  Palingenesia 
e  Pomponii  fragmentis  unius  tantum  partem  priorem 
scilicet  P.  577,  Sabino  attribuit  Lenel,  e  Pauli  fragmen- 
tis  nullum,  ex  Ulpiani  multa.  cf.  P.  2341  pr.  §§  3  et  5. 
2436.  2436*  pr.  2438.  2446*  pr.  2469  pr.  2494  pr., 
§  3.  2524  pr.  2596*.  2643  pr.  2739*.  2745*.  2762  §  2. 
2858  pr.  2869* pr.  2870  §  4.  2874^  2885».^  2903*.  2949^ 
§  6.  2960*,  quamvis  non  onmia  baec  in  Sabini  fragmenta 
coatulerit. 

Inter  varia  indicia,  quibus  nixus  yir  doctissimus  illa 
fragmenta  Sabino  danda  iudicat,  principalia  illa  sunt,  quod 
Ulpianus  modo  verba  quaedam  praemissa  explicat,  modo 
de  eo  disputat  ^quod  dicitur',  ita  ut  et  praemissa  illa  et 
quae  dicuntur  pro  Sabini  verbis  habeantur.  at  neutrum 
indicium  satis  probabile  est. 

Ac  de  secundo  prius  videndum  est.  apud  Ulp.  2494 
legitur:  *Quod  dicitur:  "proximus  a  filio  postumo  heres, 
dum  mulier  praegnas  est  aut  putatur  esse,  adire  heredi- 
tatem  non  potest;  sed  si  scit  non  esse  praegnatem,  potest", 
accipe'  et  q.  s.  Lenel  non  dubitat,  quin  id  ^quod  dicitur* 
a  Sabino  didtum  sit  (cf.  n.  3).  at  eadem  verba  apud 
eundem  Ulpianum  in  iisdem  libris  saepius  legnntur,  scilicet 
P.  2503  rquod  dicitur'!  2768«  §  1  ('sed  quod  dicitur'). 
2806  pr.  (^quod  dicitur'),  nec  non  apud  Paulum  P.  1780 
('quod  dicitur*),  1792  (^quod  dicitur').  alia  simiHa  apnd 
Ulpianum  in  iisdem  libris  inveniuntur,  scilicet  ^quod  dici- 
mus'  P.  2855.  2878,  'quod  solemus  dicere'  P.  2457.  2603^ 
2964*,  •quod  dictum  est'  P.  2709.  2879,  alia,  nec  tamen 
quae  ita  ab  Ulpiano  proponuntur,  Sabino  Lenel  tribuit. 
aperte  posteriores  iurisconsulti  non  modo  ea  quae  ^con- 
stant'  vel  quibus  ^utimur',  sed  ea  quoque,  quae  vulgo 
dicunt  vel  tradunt  vel  putant,  saepe  vel  explicant  vel 
refemnt.  cuius  generis  plura  invenies  ex.  gr.  apud  Gaium 
non  modo  in  Institutionum  libris  (3,  141  'quod  yulgo 
putant'.  4,  104  *quod  vulgo  dicitur^  114  *quod  vulgo 
dicitur'),  sed  etiam  ad  edictum  provinciale  (P.  180  Vulgo 


«.  MASURIUS  SABINUS  411 

traditum  est'.  185  Vulgo  dicitur'),  apud  Papinianam 
(P.  291  'quod  autem  vulgo  dicitur*.  353  §  5  *quod  vulgo 
dicitur'.  §  6  ^quod  vulgo  probatum  est'.  *quale  est  quod 
vulgo  diceretur*)  aliaque. 

Sequitur,  ut  ad  prius  indicium  a  Lenelio  observatum 
accedamus,  propositis  idoneis  exemplis  ex  Palingenesia 
petitis:  P.  2435  ^^Heredes  palam  ita,  ut  exaudin  possunt, 
nuncupandi  sunt''.  licebit  ergo  testanti  et  q.  s.  2436 
^^Si  quid  post  factum  testamentum  mutari  placuit,  onmia 
ex  integro  facienda  sunt".  quod  vero  quis  obscurius  in 
testamento  vel  nuncupat  vel  scribit,  an  post  sollemnia 
explanare  possit,  quaeritur  et  q.  s.  2438  ^^Uno  contextu 
actus  testari  oportet''.  est  autem  uno  contextu  et  q.  s. 
2446  ^^Postumi  ...  nominatim  exberedandi^sunt,  ne  te- 
stamentum  adgnascendo  rumpant''.  postumos  autem  dici- 
mus  et  q.  s.  2469  ^^Moribus  introductum  est,  ut  quis 
liberis  impuberibus  testamentum  facere  possit'',  donec 
masculi  ad  quattuordecim  annos  perveniant,  feminae  ad 
duodecim.  quod  sic  eiit  accipiendum  et  q.  s.  2524  ^^Post 
consanguineos  admittuntur  agnati,  si  consanguinei  non 
sunt*'.  merito;  nam  si  et  q.  s.  P.  2960  "Debitor  mulieris 
iussu  eius  pecuniam  viro  expromisit;  deinde  vir  acceptam 
eam  iussu  mulieris  fecit.  res  mulieri  perit".  hoc  quomodo 
accipimus? 

De  huius  generis  fragmentis  idem  quod  supra  dicen- 
dnm  est:  Ulpianus  his  quoque  locis  vel  ea  proponit, 
quae  vulgo  tradebantur,  vel  iuris  civilis  regulas,  quas 
plenius  explicandas  esse  existimabat.  itaque  ne  haec  qui- 
dem  Sabini  verba  iudicandi  iusta  causa  est.  de  singulis 
in  ipsis  fragmentis  proponendis  disserendum  erit. 

Quod  denique  ad  collocanda  Sabini  fragmenta  attinet, 
unicuique  ea  praemittenda  duxi,  quae  de  ipsius  rei  ori- 
gine  et  progressu  inprimis  a  Gaio  traduntur,  ut  illud 
fandamentum  aliquatenus  appareat,  quo  et  Sabinum  in 
etatuendis  et  explicandis  sententiis  suis  et  posteros  quoque 
iuris  consultos,  de  quorum  sententiis  nobis  *  videndum 
erit,  uti  necesse  erat. 


414    11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

non  exigi;  nam  si  vel  sensu  percipiat^  sufficere,  qnod  rescrip- 
tum  Ulpianus  ad  Sabinum  libro  I  refert  (D.  28,  1,  20,  9 
P.  2430°).  nuncupatiyum  enim  testamentum  illa  aetate 
in  usu  esse  fere  desiit. 

^Servus  quoque  merito  ad  soUemnia  adhiberi  non 
potest'  (Ulpianus  libro  I  ad  Sabinum  D.  28,  1,  20,  7 
P.  2430®),  ne  ita  quidem,  si  babetur  liber.  Hadrianus 
demum  rescripsit,  testes  utrum  seryi  an  liberi  fuissent,  non 
oportere  in  hac  causa  tractari,  ^cum  eo  tempore,  quo  testa- 
mentum  signabatur,  omnium  consensu  liberorum  loco  habiti 
sunt  nec  quisquam  eis  usque  adhuc  status  controversiam 
moverit^    C.  6,  23,  1. 

De  testibus  dixerunt  in  libris  ad  Sabinum  Pomp. 
D.  22,  6, 10  P.  379;  PauL  D.  22,  6,  9  P.  1598;  Ulp.  D.  28, 
1,  18  pr.  D.  28,  1,  20.  50,  17,  2.  28,  1,  20,7—10. 
P.  2423%  2430;  aliis  fortasse  fragmentis.  cf.  Lenel  I.  c. 
p.  21  n.  1. 

1?  D.  28, 1,  21,  2.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  se- 
cundo  ad  Sabinum  (P.  2437).  —  In  testamentis,  in 
quibus  testes  rogati  adesse  debent,  ut  testamentum 
fiat^  alterius  rei  causa  forte  rogatos  ad  testandum  non 
esse  idoneos  placet. 

De  libripende  videtur  dixisse  Ulpianus  D.  41,  1,  17 
P.  2428.  de  aere  certe  dixit  idem  D.  50,  16, 159  P.  2429 
(^Etiam  aureos  nummos  aes  dicimus*).  — 

^ln  testamento,  quod  per  aes  et  libram  fit,  duae  res 
aguntur,  familiae  mancipatio  et  nuncupatio  testamenti'. 
UIp.  20,  9. 

De  familiae  mancipatione. 

Familiae  mancipatio  ita  agitur:  qui  facit  testamentum 
mancipat  alicui  dicis  gratia  familiam  suam;  in  qua  re  his 
verbis  familiae  emptor  utitur:  ^familia  pecuniaque  tua  endo 
mandatelam  custodelamque  meam,  quo  tu  iure  testa- 
mentum  facere  possis  secundum  legem  publicam,  hoc  aere 
esto  mihi  empta'.  deinde  aere  percutit  libram,  idqae 
aes  dat  testatori  velut  pretii  loco.    Gai.  2,  104.  cf.  2,  149* 


2.  MASURIUS  SABINUS  415 

*8i  ideo  non  iure  factom  sit  testamentum,   quod  familia 
non  venierit'. 

De  familiae  maucipatione  aperte  dixit  Ulpianus  libro 
primo  ad  Sabinum  (R  2427—29). 

^  De  heredis  institutione  generdlia  quaedam, 

^Testamenta  vim  ex  institutione  heredis  accipiunt  et 
ob  id  velut  caput  et  fundamentum  intellegitur  totius 
testamenti  heredis  institutio'.  Oai.  2,  229.  ^inutile  est 
testamentum,  in  quo  nemo  recto  iure  heres  instituitur'. 
Gai.  2,  248. 

2?  D.  28,  5, 1  pr.  Ulpianus  libro  primo  ad  Sa- 
binum  (P.  2431).  —  Qui  testatur,  ab  heredis  institu- 
tione  [plerumque]  debet  initium  facere  testamenti. 

Lenel  1.  c.  p.  22  haec  verba  Sabino  attribuenda 
censet. 

3.  Gai.  2,  231.  —  Nostri  praeceptores  nec  tuto- 
rem  eo  loco  (sc.  ante  heredis  institutionem)  dari  posse 
existimant. 

Fragmentum  quod  fortasse  ad  caput  de  tutelis  per- 
tinet  (v.  librum  II),  hoc  loco  proponere  malui. 

Heres  aut  voce  testatoris  nuncupatur  aut  scriptura 
continetur.  de  utroque  testamento,  et  quod  nuncupativum 
et  quod  per  scripturam  factum  nominari  solet,  Sabinum 
dizisse  inde  apparet,  quod  vel  Ulpianus  in  librorum  ad 
Sabinum  fragmentis  de  utroque  disserit;  haec  enim  ex. 
gr.  aflfert:  D.  28,  1,  21  pr.  P.  2435  'licebit  .  .  testanti 
vel  nuncupare  heredes  vel  scribere'.  D.  28,  6,  1,  1 
P.  2431  ^lnstitutum  heredem  eum  quoque  dicimus,  qui 
scriptus  non  est,  sed  solummodo  nuncupatus'. 
D.  ibid.  §  3  ^pertinet  ad  eum  qui  non  per  scripturam 
testatur'.  D.  28,  1,  21,  1  P.  2436  ^quod . .  quis  obscurius 
in  testamento  vel  nuncupat  vel  scribit'.  D.  ibid.  §  1 
^si  notam  postea  adiecerit  legato  vel  sua  voce  vel 
litteris'. 


416    II.  TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

De  testamento  verbis  fouiiendo. 

Itaque  testamentum  noncupatiyam  hoc  fere  modo 
fieri  Sabinus  generaliter  ezposuisse  mihi  videtur:  familiae 
mancipatione  peracta  a  testatore  heredem  solemni  more 
iustitui,  legata  et  libertates  relinqui,  uxori  et  liberis 
tutorem  dari.  \ 

De  testamento  per  ecripturam  faciendo, 

De  hoc  testamento  satis  constat.  quod  qui  facit 
testamentum,  postquam  tabulas  testamenti  yel  scripserit 
yel  scribenti  dictaverit,  has  tenens  ita  dicit:  ^Haec  ita 
ut  in  his  tabulis  cerisque  scripta  sunt,  ita  do^  ita  lego'. 
itaque  quae  in  tabulis  testamenti  specialiter  scripta  sunt, 
ea  yidetur  generali  sermone  nominare  atque  confirmare. 
Gai.  2,  104. 

In  Pomponii  et  Pauli  et  Ulpiani  plerisque  &agmentis 
de  testamento  per  scripturam  facto  agitur.  itaque  et 
Pomponius  de  testium  signis  (y.  infra)  et  Ulpianus  de  eo 
dicit  qui  ^per  notas'  scripsit  nec  minus  de  testamentario 
(D.  28,  6,  9,  3.  4  P.  2460«). 

Advereus  testamentariorum  fraudes  inde  ex  Tiberii 
temporibus  et  senatus  consulta  et  principum  constitutiones 
facta  sunt,  sc.  a.  16  sc.  Libonianum  (D.  26,  2,  29),  edi- 
ctum  Claudii  (D.  48,  10,  15pr.),  Nerone  principe  nova 
senatus  consulta.  Sueton.  Ner.  17  ^adversus  falsarios 
tunc  primum  repertum,  ne  tabulae  nisi  pertusae  ac  ter 
lino  per  foramina  traiecto  obsignarentur;  cautum  ut 
testamentis  primae  duae  cerae,  testatorum  modo  nomine 
inscripto,  vacuae  signaturis  ostenderentur,  ac  ne  qui 
alieni  testamenti  scriptor  legatum  sibi  ascriberet'.  cf. 
Gai.  2,  161. 

Ad  senatus  consultum  Libonianum  scripsit  Paulus  vel 
Hbrum  singularem  (D.  48,  10,  22  P.  1899)  et  Ulpianus 
in  libro  quinto  ad  Sabinum  de  testamentario  ait,  qui 
contra  voluntatem  testatoris  condicionem  detrazit  vel 
mutavit  aut  maiorem  partem  adscripsit  (D.  28,  6,  9,  3.  6 
P.  2460°). 


2.  MASURIUS  SABINUS  417 

De  tesUzHone. 

Testamento  vel  illo  yel  hoc  modo  facto  testator  haec 
addit  finemqtLe  facit:  ^ita  testor  itaque  vos  Quirites  testi- 
monium  mihi  perhibetote'.  Gai.  2,  104.  UIp.  20,  9.  cf. 
UIp.  20,  1  ^testamentum  est  mentis  nostrae  iusta  con- 
testatio',  et  inprimis  Ulpianum  libro  primo  ad  Sabinum 
D.  28,  1,  20,  8  (^suprema  contestatio'  y.  infra).  iam  kestes 
testamenti  per  scriptaram  facti  tabulas  signant.  de  testium 
signis  et  de  anulo  ad  signandum  adbibito  dixit  Pompo- 
nias  libro  primo  ad  Sabinum  (D.  3,  2,  10,  5  P.  383). 

De  muUerum  testamento, 

^Observandum  praeterea  est,  ut  si  mulier  qaae  in 
tutela  est;  faciat  testamentum,  tutore  auctore  £a.cere  de- 
beat;  alioquin  inutiliter  iure  civili  testabitur'.  G-ai.  2,  118. 
exceptae  sunt  virgines  Yestales,  qaas  veteres  in  honorem 
sacerdotii  a  tatela  liberas  esse  voluerunt.  Oai.  1,  145. 
^in  bonis  libertinarum  nullam  iniuriam  antiquo  iare  patie- 
bantar  patroni.  cum  enim  hae  in  patronorum  legitima 
tatela  essent,  non  aliter  scilicet  testamentam  facere  pot- 
erant  quam  patrono  auctore.  itaque  sive  auctor  ad  testa- 
mentam  faciendam  factus  erat,  ^aut  sibi  impatare  de- 
bebat,  qaod  heres  ab  ea^  relict^us  non  erat,  aut  ipsam 
ex  testamento,  si  heres  fa^ctus  erat,  sequebatur  here- 
ditas'.  sed  postea  lex  Papia  qaattuor  liberorum  iure 
libertinas  tatela  patronorum  liberavit  et  eo  modo  con- 
cessit  eis  etiam  sine  tutoris  auctoritate  condere  testa- 
mentam.  Gai.  3,  43.  44.  patronoram  legitimae  tatelae 
yel  Antonini  Pii  aetate  yim  aliquam  habere  intellegebantur 
eo  quod  hi  ad  testamentom  faciendum  auctores  fieri  non 
cogebantar.     Gai.  1,  192. 

Addenda  guaedam, 

4?  D.  28, 1, 21, 3.  Ulpianus  libro  secundo  ad  Sabi- 
num  (P.  2438).  —  Dno  contexta  actus  testari  oportet 

5?  D;  28, 1,  20,  8.  Ulpianus  libro  primo  ad  Sa- 
binum  (P.  2430°),  —  ...  yeteres  putayerunt  eos,  qui 

larlspr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   n.  27 


418     11.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

propter  sollemnia  testamenti  adhibentur^  durare  debere^ 
donec  suprema  contestatio  peragatur. 

6?  D.  28,  1,  21,  1.  Ulpianus  libro  secundo  ad 
Sabinum  (P.  2436).  —  Si  quid  post  factum  testamen- 
tum  mutari  placuit,  omnia  ex  integro  facienda  sunt. 

Qui  testamenta  facere  possmd. 

Impubes  mutus  surdus  furiosus  itemqne  prodigus, 
cni  lege  bonis  interdictum  est,  testamentum  facere  non 
possunt;  item  neque  Latinus  lunianus  neque  is  qui  de- 
diticiorum  numero  est.     Ulp.  20,  12. 13.  14. 

Filius  familiae  testamentum  facere  non  potest, 
quoniam  nihil  suum  habet,  ut  testari  de  eo  possit.  sed 
divus  Augustus  constituit,  ut  filius  familiae  miles  de  eo 
peculio  quod  in  castris  adquisivit,  testamentum  facere 
poBsit.     UIp.  20,  10. 

^Qui  de  statu  suo  incertus  est  factus,  quod  patre 
peregre  mortuo  ignorat  se  sui  iuris  esse,  testamentnm 
facere  non  potest*.     UIp.  20, 11. 

Quae  Pomponius  Paulus  Ulpianus  in  libris  ad  Sa- 
binum  de  hoc  capite  dixerunt,  a  Triboniano  fere  omnia 
neglecta  sunt,  nisi  quod  Ulpianus  de  prodigo,  cui  lege 
bonis  interdictum  est  (P.  2423),  de  eo,  quem  ob  carmen 
famosum  senatusconsultum  intestabilem  esse  iubet  (P.  2434)^ 
de  filii  familias  militis  testamento  (P.  2427)  dicit. 

7?  D.  28, 1,  18  pr.  Ulpianus  libro  primo  ad  Sa- 
binum  (P.  2423*).  —  Is  cui  lege  bonis  interdictum 
est  testamentum  facere  non  potest  et,  si  fecerit,  ipso 
iure  non  valet. 

Quod  Ulpianus  addit:  ^qnod  tamen  interdictione 
yetustius  habuerit  testamentutn,  hoc  yalebit.  merito  ergo 
nec  testis  ad  testamentnm  adhiberi  poterit . .  f  eius  prior 
pars  e  Sabino  petita  yidetur. 

8?  D.  ibid.  §  1  (P.  2424).  —  Si  quis  ob  carmen 
famosum  damnetur,  senatus  consulto  expressum  est^ 
ut  intestabilis  sii 


.     2.  MASURIUS  SABINUS  419 

Fermce  I  p.  240  n.  3  iudicat:  ^in  der  . .  .  Stelle  re- 
produciert  Ulpian  den  Sabin*. 

De  heredihus  instUuendis, 

^Non  tamen,  ut  iure  civili  valeat  testamentum,  suf- 
ficit  ea  observatio,  quam  supra  exposnimns  de  familiae 
venditione  et  de  testibus  et  de  nuncupationibus,  sed  ante 
omnia  requirendum  est,  an  institutio  heredis  sollemni 
more  facta  sit'.  ^sollemnis  autem  institutio  haec  est: 
Titius  heres  esto^    Gai.  2,  116.  117.    cf.  UIp.  21. 

Heredes  institui  possunt,  qui  testamenti  factionem 
cum  testatore  habent.  dediticiorum  numero  heres  institui 
non  potest,  quia  peregrinus  est.  Latinus  lunianus  si  quidem 
mortis  testatons  tempore  vel  intra  diem  cretionis  civis 
Eomanus  sit^  heres  esse  potest;  quod  si  Latinus  manserit, 
lege  lunia  capere  hereditatem  prohibetur.  idem  iuris  est 
in  persona  caelibis  propter  legem  luliam.  UIp.  22, 1 — 3. 
mulier  ab  eo  qui  centnm  milia  aeris  census  est,  per  legem 
Yoconiam  heres  institui  non  potest.  QaL  2,  274.  incerta 
persona  heres  institui  non  potest,  velut  hoc  modo:  quis- 
quis  primus  ad  funus  meum  pervenerit,  heres  esto,  quoniam 
certum  consilium  debet  esse  testantis.  nec  municipia  nec 
municipes  heredes  institui  possunt,  quoniam  incertum  corpus 
est,  et  neque  cemere  universi  neque  pro  herede  gerere 
possunt,  ut  heredes  fiant.  deos  heredes  instituere  non 
possumus  praeter  eos,  quos  instituere  concessum  est. 
UIp.  32,  4—6. 

Servos  heredes  instituere  possumus,  nostros  cum  liber- 
tate,  alienos  sine  libertate,  sed  eos  tantum,  quorum  cum 
dominis  testamenti  factionem  habemus.  Ulp.  22,  7.  9. 
cf.  Gai.  1,  23.  26.  2,  110.  186—190,  287. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  disserunt 
de  hac  re  Pomp.  392.  394  (fortasse  etiam  396—397), 
XJIp.  2460 — 2466.     Pauli  fragmenta  non  exstant. 

9?  D.  28,  5,  9,  9.  Ulpianus  libro  quinto  ad  Sa- 
binum  (P.  2461).  —  Heres  institui,  nisi  ut  certe  de- 
monstretur,  nemo  potest. 

27* 


420    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Lenel  1.  c.  p.  27  sq.  ait:  ^lrre  ich  nicht,  so  erkenne 
ich  seinen  (sc.  Sabini)  Lapidarstil'. 

10?  D.  ibid.  §  12.  (P.  2463*).  —  Heredes  iuris 
successores  sunt^  et  si  plures  instituantur^  dividi  inter 
eos  a  testatore  ius  oportet;  quod  si  non  fiat,  omnes 
aequaliter  heredes  sunt. 

Lenel  1.  c.  p.  28:  ^mag  wSrtliches  Referat  aus  Sa- 
binus  sein'. 

Ulpianus  de  herede  in  utroque  testamento,  et  yerbis 
et  per  scripturam  facto,  instituendo  separatim  videtur 
dixisse.  certe  P.  2460  iterum  ac  saepius  de  herede 
scripto,  nunquam  de  herede  dicto  disserit.  quamquam 
P.  2461  de  eo  ait,  qui  dixit  et  de  eo  qui  non  dixit,  sed 
indubitabili  signo  nomen  heredis  demonstrayit.  accedit 
quod  P.  2435  diserte  de  herede  ait  palam  nuncupando 
ita,  ut  exaudiri  a  testibus  possit. 

11?  D.28,  l,2lpr.  Idem  (Ulpianus)  libro  secundo 
ad  Sabinum  (P.  2435).  —  Heredes  palam  ita,  ut  ex- 
audiri  possint,  nuncupandi  sunt. 

cf.  Ulp.  D.  28,  5,  1  P.  2431.  ^lnstitutum  autem  here- 
dem  eum  quoque  dicimus,  qui  scriptus  non  est,  sed 
solummodo  nuncupatus'.  Gai.  2,  104  ^nuncupare  est 
palam  nominare^  Ulp.  D.  28,  6.  9,  8  P.  2461:  *si 
nomen  heredis  quidem  non  dixerit,  sed  indubitabili 
signo  eum  demonstraverit,  quod  paene  nihil  a  nomine 
distat,  . . .  valet  institutio'. 

De  hac  institutione  idem  Ulpianus  ait  D.  28,  5,  1, 
P.  2431  ^Qui  neque  legaturus  quid  est  neque  quemquam 
exheredaturus,  quinque  verbis  potest  facere  testamentum, 
ut  dicat:  ^Lucius  Titius  mihi  heres  esto'.  haec  autem 
scriptura  pertinet  ad  eum  qui  non  per  scripturam  testatur. 
qui  poterit  etiam  tribus  verbis  testari,  ut  dicat:  ^Lucius 
heres  esto';  nam  et  *mihi^  et  ^Titius'  abundat^ 

Testamentum  per  scripturam  faciendum  non  tribus 
tantum  vel  quattuor  verbis  constitui  posse  Ulpianus  satis 
indicat.    utrum  testamentum  ipse  scripsisset  an  alii  dicta- 


2.  MASURIUS  SABINUS  421 

visset  et  cni,  testatorem  declarare  oportuisse  iudico.  cf. 
testamentnm  Dasumii  (inBrunsii  fontib.p.  270sq.)  1. 123  sq. 
Xtestamentum  scribendum  curavi  per  . .  ,y  ntidiu<^m  C^am- 
panum  testamentarium'. 

De  filio  famUias  vel  instituendo  vel  exheredando. 

^Qui  filium  in  potestate  habet,  curare  debet  ut  eum 
vel  heredem  instituat  vel  nominatim  exheredet;  alioquin 
si  eum  silentio  praeterierit,  inutiliter  testabitur'.  Oai.  2, 123. 

12.  Gai.  2, 123.  —  ...  adeo  quidem^  ut  nostri  prae- 
ceptores  existiment,  etiamsi  vivo  patre  filius  defunctus 
sit^  neminem  heredem  ex  eo  testamento  existere  posse^ 
quia  scilicet  statim  ab  initio  non  constiterit  in- 
stitutio. 

Exheredatio  sollemni  more  his  verbisfit:  ^exheres  esto'. 
sed  siquidem  filius  a  patre  exheredetur,  nominatim  exhe- 
redari  debet:  alioquin  non  videtur  exheredari.  nominatim 
autem  exheredari  videtur  qui  ita  exheredatur:  Titius  filius 
meus  exheres  esto.     Oal  2,  127. 

Edicto  divi  Augusti  cautum  est,  ne  pater  filium 
militem  exheredaret  (D.  28,  2,  26),  quod  edictum  Sabinus 
praetermittere  non  potuit. 

De  postumis  liberis  vel  instituendis  vel  exheredandis^ 

*Postumi  quoque  liberi  vel  heredes  institui  debent 
vel  exheredari*.  Oai.  2,  130. 

Imperante  Tiberio  a.  28  lege  lunia  Yellaea  (Brunsii 
font.  p.  119)  ^exheredationis  modus  notatur,  ut  virilis 
sexus  <(postumi^  nominatim,  feminini  vel  nominatim  vel 
inter  ceteros  exheredentur,  dum  tamen  iis  qui  inter  ceteros 
exheredantur,  aliquod  legetur'.    Oai.  2,  134. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  disserunt 
de  hac  re  Pomp.  387.  388,  Paul.  1601,  Ulp.  2444—2446. 

13?  D.  28,  3,  3pr.  Ulpianus  libro  tertio  ad  Sa- 
Linum  (P.'2446).  —  Postumi  per  virilem  sexum  de- 


422  11.  TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

scendentes   ad  '  similitudinem  filiornm  nominatim  ex- 

heredandi  sunt^  ne  testamentum  adgnascendo  rumpant. 

Haec  yerba  Sabino  attribuenda  esse  Lenel  inde  conicit 

quod  Ulpianus   pergit:  Postumos  autem  dicimus  et  q.  s. 

De  cretione  a  testatore  imjperata. 

^Extraneis  heredibus  solet  cretio  dari,  id  est  finis 
deliberandi,  ut  intra  certum  tempus  vel  adeant  heredi- 
tatem,  vel  si  non  adeant,  temporis  fine  summoveantur^ 
Gai.  2f  164.  ^L.  Titius  heres  esto  cemitoqne  in  diebus 
^centum^  proximis  quibus  scies  poterisque'.    GaL  2,  174. 

14.  D.  22,  6,  3.  Pomponius  libro  tertio  ad  Sa- 
binum  (P.  416).  —  Plurimum  interest,  utrum  quis  de 
alterius  causa  et  facto  non  sciret  an  de  iure  suo 
ignorat.  sed  Cassius  ignorantiam  Sabinum  ita  ac- 
cipiendam  existimasse  refert:  non  deperditi  et  nimium 
securi  hominis. 

De  instituti  heredis  ^ignorantia'  et  ^scientia'  y.  Paulus 
ad  Sabinum  D.  37, 1, 10  (P.  1624)  et  Gaius  2, 172  \ . .  cre- 
tione  data  nulli  dies  computantur,  nisi  quibus  scierit  quis- 
que  se  heredem  esse  institutum'. 

De  instUutione  condicionali. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  de  hac 
re  disserunt  Pomp.  390.  391,  Paul.  1603.  1604 (?),  Ulp. 
2463—2457. 

15.  D.  35, 1,  14.  Pomponius  libro  octavo  ad  Sa- 
binum  (P.  521**).  —  Titius  si  statuas  in  municipio 
posuerit,  heres  esto'.  si  paratus  est  ponere,  sed  locos 
a  municipibus  ei  non  datur,  Sabinus  Proculus  heredem 
eum  fore  et  in  legato  idem  iuris  esse  dicunt. 

16.  D.  35, 1,  6, 1.  Pomponius  libro  tertio  ad  Sabi- 
num  (P.  423).  —  Si  servos  certos  quis  manumisisset, 
heres  esse  iussus  erat.  quibusdam  ex  his  ante  mor- 
tuis   Neratius    respondit    defici    eum    condicione    nec 


i 


2.   MASURIUS  SABINUS  423 

aestimabat^  parere  posset  condicioni  nec  ne.  sed  Ser- 
yius  respondit,  cum  ita  esset  scrlptum  ^si  filia  et  mater 
mea  Tivent^  altera  iam  mortua^  non  defici  condicione. 
idem  est  et  apud  Labeonem  scriptum.  Sabinus  quo- 
que  et  Cassius  quasi  impossibiles  eas  condiciones  in 
testamento  positas  pro  non  scriptis  esse. 

17.  D.  28,  5, 23,  3.  4.  Pomponius  libro  primo  ad 
Sabinum  (P.  390).  —  . . .  si  sub  condicione  quis  heres 
institutus  sit  et  graye  aes  alienum  sit,  quod  ex  poena 
crescity  et  maxime  si  publicum  debitum  imminet^ 
per  procuratorem  solvendum  aes  alienum,  sicuti  cum 
yenter  in  possessione  sit  aut  pupillus  heres  tutorem 
non  habeat.  et  ideo  ait  causae  cognitionem  adiectam 
propter  eos,  qui  sine  dilatione  peregre  essent  yel 
aegritudine  vel  valetudine  ita  impedirentur,  ut  in  ius 
produci  non  possint,  nec  tamen  defenderentur. 

Ad  quem  illud  ^ait'  pertineat,  an  fortasse  ad  Sabinum, 
in  incerto  relinquendum  est.  Mommsen  potius  scribendom 
conicit  Hdeo  Labeo  ait'. 

18.  L  2,  20,  36.  —  ...  nec  heredem  poenae  no- 
mine  adici  posse  Sabinus  existimabat,  veluti  si  quis 
ita  dicat:  ^Titius  heres  esto.  si  Titius  filiam  suam 
Seio  in  matrimonium  coUocaverit,  Seius  quoque  heres 
esto';  nihil  enim  intererat,  qua  ratione  Titius  coerceatur, 
utrum  legati  datione  an  coheredis  adiectione. 

Oai.  2,  243  ^quamquam  non  immerito  quibusdam 
placeat  poenae  nomine  institui  non  posse;  nihil  enim 
interest,  utrum  legatum  dare  iubeatur  heres,  si  fecerit 
aliquid  aut  non  fecerit,  an  coheres  ei  adiciatur,  quia  tam 
coheredis  adiectione  quam  legal^i  datione  conpellitur,  ut 
aliquid  contra  propositum  suum  faciat  aut  non  faciat'. 

De  substitutionilms, 

^lnterdum  duos  pluresve  gradus  heredum  facimus, 
boc    modo:    L.    Titius   heres    esto    cernitoque   in   diebus 


^  I 


424    II.   TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

^centum^  proximis  quibus  scies  poterisque.  quodni  ita 
creveris,  ezheres  esto.  tum  Mevins  heres  esto  cemito- 
que  in  diebus  centum  et  reliqua  .  . .  primo  itaque  gradu 
scriptuB  beres  hereditatem  cemendo  fit  heres  et  substi- 
tutus  excluditur;  non  cemendo  summovetur,  etiamsi  pro 
herede  gerat,  et  in  locum  eius  substitutus  succedit  .  . . 
sed  si  cretio  sine  ezheredatione  sit  data,  id  est  in  haec 
verba:  si  non  creyeris,  tum  P.  Mevius  heres  esto,  illud 
diyersum  inyenitur,  quod  si  prior  omissa  cretione  pro  herede 
gerat,  substitutum  in  partem  admittit  et  fiunt  ambo  aequis 
partibus  heredes.  quodsi  neque  cemat  neque  pro  herede 
gerat,  tum  sane  in  universum  summovetur,  et  substitutus 
in  totam  hereditatem  succedit'.     Oai.  2, 174.  176. 177. 

In  libromm  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  de  sub- 
stitutione  pupillari  disserunt  Pomp.  398 — 400,  Ulp.  2468. 
2469.  Pauli  fragmenta  non  exstant.  de  substitutione 
Yulgari  iam  antea  yidetur  actum,  ubi  de  institutione  con- 
dicionali  sermo  est. 

19.  Gai.  2,  178.  —  . .  Sabino  . .  placuit^  quamdiu 
cemere  et  eo  modo  heres  fieri  possit  prior^  etiamsi 
pro  herede  gesserit,  non  tamen  admitti  substitutum; 
cum  yero  cretio  finita  sit^  tum  pro  herede  gerente 
admitti  substitutum. 

20.  D.  28,  2,  3,  6.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  primo 
ad  Sabinum  (2433).  —  Si  ita  testatus  sit  pater  fa- 
milias,  ut  a  primo  quidem  gradu  filium  praeteriret,  a 
secundo  solo  exheredaret^  Sabinus  et  Gassius  et  lalia- 
nus  putant  perempto  primo  gradu  testamentum  ab  eo 
gradu  exordium  capere,   unde  filius  exheredatus   est. 

Gai.  2,  179  ^Liberis  nostris  impuberibus  quos  in 
potestate  habemus,  non  solum  ita,  ut  supra  diximus, 
substituere  possumus,  id  est  ut  si  heredes  non  extiterint^ 
alius  nobis  heres  sit,  sed  eo  amplius  ut  etiamsi  heredes 
nobis  extiterint  et  adhuc  impuberes  mortui  fuerint,  sit  iis 
aliquis  heres'. 

21?  D.  28^  6^  2.    Ulpianus  libro  sexto  ad  Sabinum 


2.  MASUEIUS  SABINUS  425 

(P.  2469).  —  Moribus  introductuin  est,  ut  quis  liberis 
impuberibus  testamentum  facere  possit. 

Haec  yerba  Lenel  a  Sabino  petita  esse  ideo  putat, 
quod  Ulpianus  addit:  ^quod  sic  erit  accipiendum,  si  sint 
in  potestate',  argumento  usus  parum  idoneo. 

22.  C.  6,  26, 10  pr.  Idem  (Imp.  lustinianus)  A.  lo- 
banni  pp.  (a.  531).  —  Cum  quidam  duobus  impuberi- 
bus  filiis  suis  heredibus  institutis  adiecit,  si  uterque 
impubes  decesserit,  illum  sibi  ess6  heredem,  et  dubi- 
tabatur  apud  antiquos  legum  auctores,  utrumne  tunc 
Yoluit  substitutum  admitti,  cum  uterque  filius  eius  in 
prima  aetate  decesserit,  an  alterutro  decedente  ilico 
s^bstitutus  in  eius  partem  succedat,  placuit  Sabino 
substitutionem  tunc  locum  habere^  cum  uterque  de- 
cesserit:  cogitasse  enim  patrem  primo  decedente  fratrem 
suum  in  eius  portionem  succedere. 

23.  D.  42,  5,  28  pr.  lavolenus  libro  primo  Epistu- 
larum  (P.  75).'  —  Pater  familias  impuberi  filio,  si 
ante  pubertatem  decessisset,  substituit  heredem  .  .  . 
quaero  . . .  me  illud  maxime  movet,  quod  praeceptori- 
bus  tuis  placet  unum  esse  testamentum.   respondit  . . . 

D.  28,  6,  20  pr.  TJlpianus  libro  sexto  decimo  ad  Sa- 
binum  (P.  254).  —  Patris  et  filii  testamentum  pro  uno 
habetur. 

*.  . .  duo  quodammodo  sunt  testamenta,  aliud  patris, 
aliud  filii,  tamquam  si  ipse  filius  sibi  heredem  instituisset; 
aut  certe  unum  est  testamentum  duarum  hereditatum'. 
Gai.  2,  180. 

De  rwpto  vel  irrito  facto  testamento* 

^Si  quis  post  factum  testamentum  adoptaverit  sibi 
filium,  .  . .  testamentum  eius  rumpitur  quasi  agnatione  sui 
heredis.  idem  iuris  est,  si  cui  post  factum  testamentum 
uxor  in  manum  conveniat,  . . .  nam  eo  modo  filiae  loco  esse 
incipit  et  quasi  sua.  nec  prodest,  sive  haec  sive  ille  qui 
adoptatus    est,   in    eo   testamento    sit   institutus  institu- 


426     11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

tave,  . . .  filius  qnoque  qui  ex  priiua  secundave  mancipatione 
mannmittitnr,  quia  revertitur  in  potestatem  patriam,  rumpit 
ante  factum  testamentum;  nec  prodest,  si  in  eo  testamento 
heres  institutns  yel  exheredatus  fuerit.  sinule  ius'  est  ^in 
eius  persona  cuius  nomine  ex  senatuscousulto  erroris  causa 
probatur,  quia  forte  ex  peregrina  vel  Latina,  quae  per 
errorem  quasi  ciyis  Romana  uxor  ducta  est,  natus'  est. 
^posteriore  quoque  testamento  quod  iure  factum  est, 
superius  rumpitur.  . . .  alio  quoque  modo  testamenta  iure 
facta  infirmantur,  veluti  cum  is  qai  fecerit  testamentom, 
capite  deminutus  sit'.  Gai.  2,  138 — 145.  *potest  ut  iure 
facta  testamenta  contraria  voluntate  infirmentur.  apparet 
autem  non  posse  ex  eo  solo  infirmari  testamentum,  quod 
postea  testator  id  noluerit  valere,  usque  adeo,  ut  si  linum 
eius  inciderit,  nihilo  minus  iure  civili  valeat.  quin  etiam  si 
deleverit  quoque  aut  combusserit  tabulas  testamenti,  nihilo 
minus  non  desinent  valere  quae  ibi  fuerint  scripta,  licet 
eorum  probatio  difficilis  sit'.  Gai.  2,  161. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  disserunt 
de  hac  re  Pomp.  424—427,  Paul.  1626—1630,  Ulp.  2502 
— 2511,  et  hic  quidem  tribus  libris  (IX — XI).' 

24.  D.  28,3, 10.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  primo  ad 
Vitellium  (P.  2063).  —  ...  nec  filius  postliminio  rediens 
rumpit  patris  testamentum,  ut  Sabinus  existimavit. 

cf.  Bechmann:  lus  postliminii  p.  37  sq. 

25?  C.  6,  29,  3.  —  .  .  certatum  est  apud  vete- 
res  .  .  .  cum  igitur  is  qui  in  ventre  portabatur  prae- 
teritus  fuerat,  qui,  si  ad  lucem  fuisset  redactus,  suus 
heres  patri  existeret,  si  non  alius  eum  antecederet 
et  nascendo  ruptum  testamentum  faciebat,  si  postumus 
in  hunc  quidem  orbem  devolutus  est,  voce  autem  non 
emissa  ab  hac  luce  subtractus  est,  dubitabatur,  si  is 
postumus  ruptum  facere  testamentum  potest  veteres 
animi  turbati  sunt,  quid  de  patemo  elogio  statuendum 
sit  .  .  .  Sabiniani  existimabant,  si  vivus  natus  est, 
etsi  vocem  non  emisit,  ruptum  testamentum. 


2.  MASURIUS  SABINUS  427 

Hiinc  locumprotuli,  qtLamyis  Sabinum  inter  ^Sabinianos' 
non  iusbe  referri  appareat. 

De  adquirenda  vd  omittenda  hereditate, 

Tn  libronim  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  de  bac 
re  disserunt  Pomp.  402—423,  Paul.  1608—1626,  Ulp.2471 
— 2501,  et  hic  quidem  iterum  tribus  libris  (VI — K). 

26?  D.  29,  2,  30, 1.  Ulpianus  libro  octavo  ad  Sa- 
binum  (P.  2494).  —  .  .  dicitur:  proximus  a  filio 
postumo  heres^  dum  mulier  praegnas  est  aut  putatur 
esse,  adire  hereditatem  non  potest;  sed  si  scit  non 
esse  praegnatem^  potest. 

A  Sabino  id  'dici'  Lenel  pro  certo  statuit. 

Ad  Ulpiani  verba  e  libro  ad  Sabinum  octavo  petita 
D.  43,  16,  13  P.  2497  *Neque  unde  vi  neque  aliud 
interdictum  famosum  est'  Lenel  Sabinus-Sjstem  p.  31 
n.  2  haec  notat:  ^Meine  in  der  Palingenesie  ausgesprochene 
Yermuthung  ist  wenig  wahrscheinlich. .  . .  Am  ehesten 
mQchte  ich  jetzt  glauben,  dass  Sabinus  gelegentlich  der 
in  Nr.  2494  besprochenen  Materie  die  Infamie  der  mulier 
per  calumniam  ventris  nomine  in  possessionem  missa 
bertLhrt  und  dabei  eine  allgemeine  Bemerkung  Uber  die 
Infamie  gemacht  habe,  die  nun  yon  Ulpian  in  Nr.  2497* 
2498  sei  ed  ausgefHhrt  sei  es  eingeschrHnkt  wird^ 

27?  D.  29,  2, 13 pr.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  sep- 
timo  ad  Sabinum  (P.  2479).  —  Is  qui  <sine  cretione> 
heres  institutus  est  [vel  is  cui  legitima  hereditas  de- 
lata  est],  repudiatione  hereditatem  omittit. 

Ulpianus  pergit:  *hoc  ita  verum  est,  si'  et  q.  s. 
Lenel  I.  c.  p.  30  notat:  *Der  Eingang  von  Nr.  2479,  der 
Yon  Ulpian  im  Folgenden  einsohrSnkend  interpretirt  wird, 
dUrfte  in  seiner  ursprUnglichen  Gestalt  dem  Sabinus  an- 
gehOren'. 

Ad  Ulpiani  fragmentum  P.  2472*  (D.  29,  2,  6:  'Qui 
in  aliena   est   potestate,    non   potest   iavitum  hereditati 


428    II.  TIB.  GAII  CLADD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

obligare  eum  in  cniiis  est  potestate,  ne  aeri  alieno  pater 
obligaretur')  Lenel  L  c.  p.  29  sagaciter  notat:  ^Sabinus 
wird  gesagt  haben,  der  extraneus  heres  kSnne  nach  freiem 
Belieben  antreten  oder  ausschlagen:  der  Eommentator 
schr&nkt  dies  durch  jenen  Satz  ein'. 

De  portionibus  distrilmefndis. 

28.  D.  28,  5,  17  pr.  Ulpianus  libro  septimo  ad 
Sabinum  (P.  2488).  —  .  •  quod  Sabinus  ait,  si  cui 
pars  adposita  non  est,  excutiamus.  duos  ex  quadran- 
tibus  heredes  scripsit^  tertium  sine  parte:  quod  assi 
deest,  feret;  hoc  et  Labeo. 

29.  D.  ibid.  §  1.  —  Unde  idem  tractat,  si  duos 
ex  undecim,  duos  sine  parte  scripsit^  mox  unus  ex  his, 
qui  sine  parte  fuerunt,  repudiaverit,  utrum  omnibus 
semuncia  <^accrescat^  an  ad  solum  sine  parte  scriptum 
pertineat,  et  variat.  sed  Servius  omnibus  adcrescere 
air.  ... 

^ldem'  non  Labeo  sed  Sabinus  videtur  esse.  at  qui 
§  2  nominatur  ^idem'  (^Servius  . .  ait,  quam  sententiam 
veriorem  puto :  nam  .  .  .  instituuntur,  quod  et  Celsus  . . . 
probat.    idemque  putat' .  . .),  non  Sabinus  est,  sed  Celsus. 

30».  D.  28,  5,  9, 13.  Ulpianus  libro  quinto  ad  Sa- 
binum  (P.  2463).  —  Si  duo  sint  heredes  instituti,  unus 
ex  parte  tertia  fundi  Corneliani,  alter  ex  besse  eiusdem 
fundi,  Celsus  expeditissimam  Sabini  sententiam  se- 
quitur,  ut  detracta  fundi  mentione  quasi  sine  partibus 
heredes  scripti  hereditate  potirentur. . .  . 

30^.  D.  28.  5,  10.  Paulus  libro  primo  ad  Sabinum 
(P.  1602).  —  Si  alterius  atque  alterius  fundi  pro  parti- 
bus  quis  heredes  instituerit,  perinde  habebitur,  quasi 
non  adiectis  partibus  heredes  scripti  essent;  nec  enim 
facile  ex  diversitate  pretw  partium^  poiiiones  in-' 
veniuntur.     ergo   expeditius   est  quod  Sabinus  scribit, 

1  Fl.  pretium. 


2.  MASURIUS  SABINUS  429 

perinde  habendnni;  ac  si  nec  fandum  nec  partes  no- 
minasset. 

J)e  hereditatibus  quae  dh  intestato' ad  nos  pertinent. 

Prioram  iuris  consuUnrum  sententiae  fere  nuUae 
yidentur  traditae.     de  uno  Trebatio  v.  I  p.  413. 

Pomponii  Paulique  perpauca  fragmenta  exstant  ad 
hanc  rem  pertinentia,  Pomponii  novem  (P.  428 — 434), 
sed  quibus  fere  omnibus  de  bonorum  possessione  tracte- 
tur,  Pauli  duo  (P.  1631.  1632)  vel,  cum  prius  etiam  ad 
priora  referre  liceat,  potius  unum  certum.  Ulpiani  quidem 
librorum  XII — XIV  plura  fragmenta  exstant  (P.  2512 
— 2628),  sed  plerisque  de  iure  post  Sabini  tempora 
statuto  agitur,  inprimis  de  senatusconsultis  Tertulliano 
et  Orphitiano  Hadriani  et  Marci  Aurelii  aetate  factis 
(P.  2614 — 17.  19 — 22)  vel  de  decretis  et  rescriptis  divi 
Pii  (P.  2619.  2624.  2628.  2529),  divi  Marci  (P.  2626*'^), 
divorum  Marci  et  Veri  (P.  2612°),  imperatoris  nostri  et 
divi  patris  eius  (P.  2614.  2623)  vel  solius  imperatoris 
nostri  Antonini  Augusti  (P.  2612°.  2617*).  cf.  P.  2622, 
in  cnius  principio  intercidit  rescriptum  Severi,  ad  quod 
ea  quae  sequuntor  pertinent.  denique  Ulpiani  fragmenta 
aeque  atque  Pomponii  et  de  bonorum  possessione  et  de 
praetore  sunt  (P.  2614.  2619.  2621.  2622.  2623). 

Sabinus,  ubi  de  legitimiB  heredibus  dixit,  ad  bonorum 
quoque  possessionem  videtur  spectasse. 

0 

Be  ingemiorum  hereditatibm. 

Legitimomm  heredum  Oaius  tres  ordines  statuit 
(suorum,  agnatomm,  gentilium),  Ulpianus  quattuor  (suo- 
rum,  consanguineomm,  reliquorum  agnatorum,  gentilium). 
in  hao  re  Oaium  ut  Sabinianae  scholae  fautorem  se- 
cutus  sum. 

Intestatorum  ingenuomm  hereditates  ex  lege  XII 
tabulamm  primum  ad  suos  heredes  pertinent.  Gai.  3,  1. 
Dlp.  26,  1. 


430    II.   TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

De  8ui8  heredihw, 

^Soi  . .  heredes  ezistimantur  liberi  qni  in  potestate 
morientis  fuerunt.  . .  .  nec  interest,  utnun  naturales  sint 
liberi  an  adoptiyi.  . . .  uxor  quoque  quae  in  mann  est,  sua 
heres  est,  quia  filiae  loco  est.  .  . .  postumi  quoque  qui  si 
yivo  parente  nati  essent,  in  potestate  eius  futuri  forent, 
sui  heredes  sunt.  .  . .  idem  iuris  est  de  his  quorum  nomine 
ex  lege  Aelia  Sentia  vel  ex  senatusconsulto  post  mortem 
patris  causa  probatur  .  .  .  quod  etiam  de  eo  filio  qui  ex 
prima  secundave  mancipatione  post  mortem  patris  manu- 
mittitur,  intellegemus*.     Gai.  3,  2 — 6. 

^  .  cum  filius  filiave  et  ex  altero  filio  nepotes  nep- 
tesve  extant,  pariter  ad  hereditatem  vocantur;  nec  qui 
gradu  proximior  est,  ulteriorem  excludit.  aequum  enim 
videbatur  nepotes  neptesve  in  patris  sui  locum  portionem- 
que  Buccedere.  pari  ratione  et  si  nepos  neptisve  sit  ex 
filio  et  ex  nepote  pronepos  proneptisve,  simul  omnes 
vocantur  ad  hereditatem.  et  quia  placebat  nepotes  nep- 
tesve,  item  pronepotes  proneptesve  in  parentis  sui  locum 
succedere,  conveniens  esse  visum  est  non  in  capita,  sed 
in  stirpes  hereditatem  dividi;  ita  ut  filius  partem  dimi- 
diam  hereditatis  ferat  et  ex  altero  filio  duo  pluresve 
nepotes  alteram  dimidiam  . . .'    Gai.  3,  7.  8. 

Fortasse  Sabinus  huius  aequitatis  et  suasor  et 
auctor  fuit,  ita  ut  de  ea  re,  de  qua  apud  Germaniae 
gentes  initio  saecnli  XVI  ambigebatur  (Stobbe  Bechts- 
quellen  11  203  sq.  Stintzing  Bechtswissensch.  I  167), 
iuris  consulti  Bomani  iam  initio  principatus  disputavisse 
videamus. 

31.  Plin.  h.  n.  7, 5, 4  =  Gell.  3, 16, 23.  —  Masurius 
auctor  est,  L.  Papirium  praetorem,  secundo  herede 
lege  agente,  bonorum  possessionem  contra  eum  dedisse, 
cum  mater  partum  se  XIII  mensibus  diceret  tulisse, 
quoniam  nullum  certum  tempus  pariendi  statum 
ei  videretur. 

Quod   de   bonorum  possessione  dicitur,  non  ad  ynl' 


2.  MASURIUS  SABINUS  431 

garem,    sed   ad    yindicias  in  hereditatis   petitione    dictas 
pertinet. 

Ulpianus  libro  XIV  ad  Sabinum  D.  38,  16,  3,  10.  12 
P.  2528^^  ait:  ^Post  decem  menses  mortis  natus  non  ad- 
mittetur  ad  legitimam  hereditatem.  de  eo  autem  qui 
centensimo  octogensimo  secundo  die  natus  est,  Hippocrates 
scripsit  et  divus  Pius  pontificibus  rescripsit  iusto  tempore 
videri  natum'. . . . 

De  agnalis. 

^Si  nullus  sit  suorum  heredum,  tunc  hereditas  per- 
tinet  ex  eadem  lege  XII  tabularum  ad  agnatos  . . .  eodem 
patre  nati  fratres  agnati  sibi  sunt,  qui  etiam  consanguinei 
Yocantur,  nec  requiritur  an  etiam  matrem  eandem  habu- 
erint.  item  patruus  fratris  filio  et  invicem  is  illi  agna- 
tus  est  ...  non  tamen  omnibus  simul  agnatis  dat  lex 
Xn  tabularum  hereditatem,  sed  his  qui  tum  cum  cer- 
tum  est  aliquem  intestatum  decessisse,  proximo  gradu 
sunt.  nec  in  eo  iure  successio  est.  ideoque  si  agnatus 
proximus  hereditatem  omiserit,  vel  antequam  adierit, 
decesserit,  sequentibus  nihil  iuris  ex  lege  competit'. 
Gai.  3,  9. 

^Quod  ad  feminas  tamen  attinet,  in  hoc  iure  aliud  in 
ipsarum  hereditatibus  capiendis  placuit,  aliud  in  ceterorum 
ab  his  capiendis.  nam  feminarum  hereditates  proinde  ad  nos 
agnationis  iure  redeunt  atque  masculorum;  nostrae  vero 
hereditates  ad  feminas  ultra  consanguineorum  gradum 
non  pertinent.  itaque  soror  fratri  sororive  legitima  heres 
est;  amita  vero  et  fratris  filia  legitima  heres  esse  <^non 
potest.  sororis  autem  nobis  loco  est^  etiam  mater  aut 
noverca  quae  per  in  manum  conventionem  apud  patrem 
nostrum  iura  filiae  nacta  est.  .  .  .  si  ei  qui  defunctus 
erit,  sit  frater  et  alterius  fratris  filius,  .  • .  frater  potior 
est,  quia  gradu  praecedit .  . .  quodsi  defuncti  nullus  frater 
extet,  (sedy  sint  liberi  fratrum,  ad  omnes  .  .  hereditas 
pertinet'.    Gai.  3,  14 — 16. 

32.   Gai.  3,  16.  —   .  .  quaesitum   est,    si  dispari 


432    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NBEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

forte  numero  sint  nati,  ut  ex  uno  unus  vel  duo,  ex 
altero  tres  vel  quattuor^  utrum  in  stirpes  diyidenda 
sit  hereditas^  sicut  inter  suos  heredes  iuris  est,  an 
potius  in  capita. 

De  hac  re  Sabinum  quoque  dixisse  verisimile  esi 
certe  Gaius  addit:  ^iam  dudum  tamen  placuit  in  capita 
diyidendam  esse  hereditatem.' 

33.  D.  38,  10,  10,  16.  Idem  (sc  Paulus)  libro 
singulari  de  gradibus  (P.  876).  —  Personae  quas 
enumeravimus  a  patrui  magni  filio  ei,  de  cuius  cog- 
natione  quaeritur,  propius  sobrinis  vocantur.  nam,  ut 
Massurius  ait,  quem  quis  appellat  propiorem  sobrino, 
ei^  est  patris  matrisve  consobrinus  aut  consobrina, 
<^ipse]>  ab  eo  consobrini  consobrinaeve  filius  filia  no- 
minatur. 

Fortasse  Sabinus  Q.  Mucium  (I  p.  104)  secntus  hae 
occasione  oblata  monuerat,  agnatos  heredes  ex  lege  duo- 
decim  tabularum  eosdem  esse  atque  legitimos  tutores. 
cf.  Ulpianus  D.  26,  4,  1  P.  26  sq.     Lenel  1.  c.  p.  34. 

De  gentilibfis. 

^Si  nullus  agnatus  sit,  eadem  lex  XII  tabularum 
gentiles  ad  hereditatem  vocat'.  Gai.  3,  17.  idem  Ghdus 
Hotum  gentilicium  ius  in  desuetudinem  abiisse'  addit,  nec 
compertum  habemus,  num  Sabini  aetate  etiamtum  in  usu 
fuerit.  in  usu  fuisse  inde  conicias,  quod  Suet.  Claud.  c. 
12.  tradit  ^peregrinae  condicionis  homines  vetuit  usurpare 
Bomana  nomina  dumtaxat  gentilicia'. 

De  libertorum  libertarumque  honis. 

De  Iibei*torum  bonis  quod  ad  nostram  rem  attinet, 
statutum  est  cum  novis  legibus,  scilicet  Papia  et  Aelia 
Sentia  et  lunia  (Norbana),  tum  senatus  consultis  inprimis 
Claudio  principe,  scilicet  Lupo  et  Largo  consulibus  (a.  42), 

1  Fl.  qui. 


2.  MASURIUS  SABINUS  433 

Suillio  Bufo  et  Ostorio  Scapula  consulibus  (inter  a.  41 
«t  47),  postea  Traiani  constitutione,  senatus  consulto 
Hadriano  auctore  facto  aliisque  praeceptis. 

^Libertorum  intestatorum  bereditas  primum  ad  suos 
heredes  pertinet,  deinde  ad  eos,  quorum  liberti  sunt, 
Telut  patronum  patronam  liberosve  patroni'.  ^ad  liberos 
patronorum  bereditas  .  .  pertinet  ita,  ut  in  capita,  non 
in  stirpes  dividatur'.  UIp.  27,  1.  4.  *eivis  Bomani  liberti 
bereditas  ad  duos  pluresve  patronos  aequaliter  pertinet, 
licet  dispar  in  eo  servo  dominium  habuerint.  . .  item  in 
bereditate  civis  Eomani  liberti  patronus  alterius  patroni 
filium  excludit,  et  filius  patroni  alterius  patroni  nepotem 
repellit^.  Gai.  3,  59.  60.  ^ad  filium  . .  patroni  nepotesque 
ez  filio  et  pronepotes  ex  nepote  filio  nato  prognatos  omni 
modo  pei*tinet,  etiamsi  a  parente  fuerint  exberedati^. 
Gai.  3,  58. 

^  .  Lege  Papia  aucta  sunt  iura  patronorum,  quod  ad 
locupletiores  libertos  attinet.  cautum  est  enim  ea  lege, 
ut  ex  bonis  eius  qui  restertiorum  centum  milium  plurisve 
patrimonium  reliquerit,  et  pauciores  quam  tres  liberos 
babebit,  sive  is  testamento  facto  sive  intestato  mortuus 
erit,  virilis  pars  patrono  debeatur'.     Oai.  3,  42. 

*Li  bonis  libertinarum  nullam  iniuriam  antiquo  iure 
patiebantur  patroni  . .  .  (v.  supra  p.  417)  .  sed  postea  lex 
Papia  cam  quattuor  liberorum  iure  libertinas  tutela  patro- 
norum  liberaret  et  eo  modo  concederet  eis  etiam  sine  tutoris 
auctoritate  condere  testamentum,  prospexit,  ut  pro  numero 
liberorum  quos  liberta  mortis  tempore  babuerit,  virilis  pars 
patrono  debeatur  .  .  .  <^quod  si  omnibus  liberis  superstes 
fuerit,  tota^  bereditas  ad  patronum  pertinet'.    Gai.  3, 43. 44. 

^Patronae  olim  ante  legem  Papiam  boc  solum  ius 
babebant  in  bonis  libertorum,  quod  etiam  patronis  ex 
lege  XII  tabularum  datum  est.  . . .  sed  lex  Papia  duobus 
Hberis  bonoratae  ingenuae  patronae,  libertinae  tribus, 
eadem  fere  iura  dedit,  quae  ex  edicto  praetoris  patroni 
babent;  trium  vero  liberorum  iure  bonoratae  ingenuae 
patronae  ea  iura  dedit,  quae  per  eandem  legem  patrono 

Inrispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   IL  28 


434    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

data  snnt;  libertinae  autem  patronae  non  idem  inris  prae- 
stitit.  quod  autem  ad  libertinarum  bona  pertinet,  siqui- 
dem  intestatae  decesserint,  nihil  novi  patronae  liberis 
honoratae  lez  Papia  praestat.  itaque  si  neque  ipsa  patrona 
neque  liberta  capite  deminnta  sit,  ex  lege  XII  tabulanun 
ad  eam  hereditas  pertinet  et  ezcluduntur  libertae  liberi; 
quod  iuris  est  etiam,  si  liberis  honorata  non  sit  patrona; 
numquam  enim  . . .  feminae  suum  heredem  habere  possunt. 
si  vero  vel  huius  vel  illius  capitis  deminutio  intenreniat, 
rursus  liberi  libertae  excludunt  patronam,  quia  legitimo 
inre  capitis  deminutione  perempto  evenit,  ut  liberi  Hbertae 
cognationis  iure  potiores  habeantur'.     Gai.  3,  49.  51. 

^Sequitur,  ut  de  bonis  Latinorum  libertinorum  dispi- 
ciamus.  quae  pars  iuris  ut  manifestior  fiat,  admonendi 
sumus,  . . .  eos  qui  nunc  Latini  luniani  dicuntur,  olim  ex 
iure  Quiritium  servos  fuisse,  sed  auxilio  praetoris  in  liber- 
tatis  forma  servsuri  solitos;  unde  etiam  res  eorum  peculii 
iure  ad  patronos  pertinere  solita  est;  postea  vero  per 
legem  luniam  eos  omnes  quos  praetor  in  libertate  taebatur, 
liberos  esse  coepisse  et  appellatos  esse  Latinos  lunianos; 
.  . .  legis  itaque  luniae  lator,  cum  intellegeret  futnmm 
ut  ea  fictione',  quam  statuit,  ^res  Latinorum  defunctorum 
ad  patronos  pertinere  desinerent,  . . .  necessarium  existi- 
mavit,  ne  beneficium  istis  datum  in  iniuriam  patronorum  con- 
verteretur,  cavere,  ut  bona  eorum  proinde  ad  manumissores 
pertinerent,  ac  si  lex  lata  non  esset.  itaque  iure  quodam- 
modo  peculii  bona  Latinorum  ad  manumissores  ea  lege  per- 
tinent  .  . .  Latinorum  autem  bona  tamquam  peculia  seryo- 
rum  etiam  ad  extraneos  heredes  pertinent'.  Gai.  3, 55 — 58. 

Tostea  Lupo  et  Largo  consulibus  (a.  42)  senatus 
censuit,  ut  bona  Latinorum  primum  ad  eum  pertinerent 
qui  eos  liberasset,  deinde  ad  liberos  eorum  non  nomina- 
tim  exheredatos,  uti  quisque  proximus  esset,  tunc  antiquo 
iure  ad  heredes  eorum  qui  liberassent,  pertinerent'.  Gai.  3, 63. 

^Eorum  autem,  quos  lex  Aelia  Sentia  dediticiorum 
numero  facit,  bona  modo  quasi  civium  Bomanorum  liber- 
torum,  modo  quasi  Latinorum  ad  patronos  pertinent.    nam 


2.  MASURIUS  SABINUS  436 

eonim  bona  qui,  si  in  aliquo  vitio  non  essent,  mannmissi 
ciyes  Bomani  fatnri  essent,  quasi  civinm  Eomanorum 
patronis  eadem  lege  tribunntur.  .  . .  eorum  vero  bona  qui, 
si  non  in  aliquo  yitio  essent,  manumissi  futuri  Latini 
essent,  proinde  tribuuntur  patronis,  ac  si  Latini  decessissent'. 
Gai.  3,  74—76. 

^Ex  eadem  lege  XII  tabularum  libertarum  et  in- 
puberum  libertorum  tutela  ad  patronos  liberosque  eorum 
pertinet.  quae  et  ipsa  tutela  legitima  vocatur,  non 
quia  nominatim  ea  lege  de  bac  tutela  cavetur,  sed 
quia  proinde  accepta  est  per  interpretationem,  atque  si 
verbis  legis  introducta  esset.  eo  enim  ipso,  quod  beredi- 
tates  libertorum  libertarumque,  si  intestati  decessissent, 
iusserat  lex  ad  patronos  liberosve  eorum  pertinere,  credi- 
derunt  veteres  voluisse  legem  etiam  tutelas  ad  eos  perti- 
nere,  quia  et  agnatos  quos  ad  hereditatem  vocavit,  eosdem 
et  tutores  esse  iusserat'.     6ai.  1,  165. 

De  libertorum  bonis  Pomponius  libro  IV  ad  Sabi- 
num  (P.  432.  433),  Ulpianus  libro  XV  (P.  2025.  2526) 
dixerunt.  bic  etiam  senatus  consultum  afifert,  ^quod  factum 
est  Claudianis  temporibus  Suillio  Eufo  et  Ostorio  Scapula 
consulibus  de  adsignandis  libertis'.  de  Latinorum  et  dedi- 
ticiorum  bonis  nibil  tradi  mirum  non  est,  cum  lustinianus 
a.  530  *de  dediticia  libertate  toUenda'  (C.  7,  5)  et  a.  531 
*de  Latina  libertate  tollenda'  (C.  7,  6)  statuerit. 

De  bis  quoque  rebus  Sabinum  diligenter  dixisse 
pro  certo  licet  statuere.  de  nonnullis  disputatum  esse 
Gaius  docet,  cum  refert,  quod  'quaeritur'  (3,  68.  71), 
quod  ^quidam  putant'  (3,  47.  64),  quae  Cassii,  Caelii 
Sabini,  Pegasi,  lavoleni  sententia  sit  (3,  70.  71),  quod 
*plerisque  placuit'  (3,  15),  quod  'plerique  improbant* 
(3,  7l\  quod  Verius  est'  (3,  64*),  quod  ^constare  videtur' 
(3,  69).     sed  Sabini  sententias  certo  eruere  non  lieet. 

Be  honorum  possessione  patrono  patronaeve  data. 

^OIim  • .  licebat  liberto  patronum  suum  inpune  testa- 
ment.0  praeterire.    nam  ita  demum  lex  XII  tabularum  ad 

28* 


436    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

hereditatem  liberti  vocabat  patrontim,  si  intestatas  mortnas 
esset  libertns  nnllo  suo  herede  relicto.  itaqne  intestato 
qnoqne  mortno  liberto,  si  is  sunm  heredem  reliquerat, 
nihil  in  bonis  eius  patrono  inris  erat.  et  si  qnidem  ex 
natnralibus  liberis  aliquem  snnm  heredem  reliqnisset,  nnlla 
videbatur  esse  querella;  si  vero  vel  adoptivns  filins  flliaye 
vel  nxor  quae  in  manu  esset,  sna  heres  esset,  aperte 
iniqnum  erat  nihil  iuris  patrono  snperesse.  qna  de  cansa 
postea  praetoris  edicto  haec  iuris  iniqnitas  emendata  est. 
sive  enim  faciat  testamentum  libertns,  iubetur  ita  testari, 
nt  patrono  sno  partem  dimidiam  bonomm  suornm  relin- 
qnat,  et  si  ant  nihil  ant  minus  qnam  partem  dimidiam 
reliqnerit,  datur  patrono  contra  tabulas  testamenti  partis 
dimidiae  bonomm  possessio;  si  yero  intestatns  moriatur 
sno  herede  relicto  adoptivo  filio  vel  uxore  qnae  in  mann 
ipsins  esset, . .  datur  aeqne  patrono  adversus  hos  snos  here- 
des  partis  dimidiae  bonorum  possessio.  prosnnt  autem 
liberto  ad  exclndendnm  patronnm  naturales  liberi,  non 
solum  quos  in  potestate  mortis  tempore  habet,  sed  etiam 
emancipati  et  in  adoptionem  dati,  si  modo  aliqna  ex  parte 
heredes  scripti  sint,  aut  praeteriti  contra  tabnlas  testa- 
menti  bonornm  possessionem  ex  edicto  petierint;  nam  ex- 
heredati  nnllo  modo  repellunt  patronnm'.  Gai.  3, 40. 41. 
"^cum  antem  testamento  facto  moritur  liberta,  ea  qnidem 
patrona  quae  liberis  honorata  non  est,  nihil  inris  habet 
eontra  libertae  testamentnm;  ei  vero  qnae  liberis  honorata 
sit,  hoc  ins  tribnitur  per  legem  Papiam,  quod  habet  ex 
edicto  patronns  contra  tabulas  liberti^  Gai.  3,  52.  de  hac 
qnoqne  re  Sabinum  dixisse  rerum  conexn  satis  probatur. 

Liber  II. 

Fragmentis  ex  hoc  libro  a  Gellio  petitis  Sabinum 
cnm  de  legatis  (4,  1,  21 — 23)  tnm  de  emptione  vendi- 
tione  (4,  2,  16)  et  de  fni-tis  (11,  18,  20.  21.  23.  24) 
dixisse  comprobatur.  qnas  res  hoc  qnem  proposni  ordine 
ab    eo    tractatas    esse    satis   confirmant  Pomponii  Pauli 


2.  MASURIOS  SABINUS  437 

Ulpiani  ad  Sabinum  libri.  Pomponius  enim  dixit  de  lega- 
tis  libris  V — VII,  de  emptione  venditione  libris  IX — XI, 
de  furtis  libris  XVm— XIX ;  Panlus  de  legatis  libris  III— IV, 
de  emptione  venditione  libris  V — VI,  de  furtis  libro  IX; 
Ulpianus  denique  de  legatis  libris  XV — XXV,  de  emptione 
venditione  XXVIII— XXX,  de  furtis  libris  XL— XLn. 
quae  cum  ita  sint,  in  his  rebus  tractandis  Sabinus  Mucianum 
ordinem  non  videtur  reliquisse. 

In  imiversum  secundo  libro  Masurium  praeter  legata 
ius  ad  personas  attinens  et  obligationes  ezplicasse  ezistimo. 
Lenel,  qui  idem  statuit,  ea  capita^  quae  de  iure  dotium 
et  de  tutelis  inscribit,  obligationibus  destinata  fuisse 
iudicat,  quod  probari  nequit.  immo  huius  libri  eam 
partem,  qua  de  personarum  iure  tractabatur,  pleniorem 
atque  uberiorem  faisse  iudico,  illaque  duo  capita  cum 
praemissis  eidem  parti  adtribui  et  posse  et  deberi. 

Quae  refragari  videntur,  scilicet  quae  vir  doctissimus 
inscribit  de  ^(mancipatione  et)  emptione  venditione'  et 
de  ^societate  et  communione',  ipsa  quoque  cum  illa  parte 
affinitatem  quandam  babent.  nam  alterum  potius  de  con- 
sortio  et  de  societate  videtur  fiiisse;  consortium  autem 
suorum  heredum  sequela  est  patriae  potestatis  vel  manus 
morte  patrisfamilias  iam  eztinctae,  ita  ut  sui  ^domestici 
heredes'  sint  hereditatemque  communem  possideant.  huic 
vero  consortio  societas,  quae  ^ius  quodammodo  fratemi- 
tatis  in  se  habeat'  (D.  17,  2,  63  pr.),  optime  potuit 
adiungi.  alterum  illud,  quo  de  mancipatione  et  emptione 
venditione  agebatur,  caput  non  tam  de  rerum,  quam  de 
liberarum  et  servilium  personarum  mancipatione  fuisse 
iure  licet  statuere,  ita  ut  de  coemptione,  de  adoptione, 
de  mancipii  causa,  denique  de  remancipatione  et  de  emanci- 
patione  dietum  fuerit.  personarum  autem  mancipationi  rerum 
quoque  mancipatio  adiungebatur  et  ^imaginariae  venditioni', 
id  est  mancipationi,  vera  emptio  venditio. 

Haec  qui  probaverit,  Sabinum  primo  huius  libri 
capite  de  legatis,  secundo  de  his  qui  sui  vel  alieni  iuris 
sunt,   tertio   de  delictis,   quarto  de  obligationibus  dizisse 


438    II.  TIB,  GAII  CLAUD.  NERON.  TBMP.  lURIS  CONS. 

cognoscet.  cnm  tertio  libro  tantum  de  Tindicationibns 
dictom  sit,  in  personam  actiones  secundo  libro  et  qnidem 
singulas  suo  loco  Sabinum  explicasse  putandum  est. 

De  Ugatis, 

De  legatis  dizerunt  Cato  (I  p.  20),  Manilius  (p.  25), 
P.  Mucius  (p.  33),  Eutilius  Bafus  (p.  44sq.),  Q.  Mucius 
(p.  68.  73  sq.  82  sq.),  Cornelius  Maximus  (p.  111), 
Aquillius  Gallus  (p.  119sq.),  Servius  (p.  170  sq.  220  sq.), 
C.  Ateius  (p.  269  sq.),  Cinna  (p.  272),  Namusa  (p.  276  sq.), 
Alfenus  (p.  283.  294  sq.),  Ofilius  (336.  348.  364),  Tubero 
(p.  360sq.),  Cascellius  (p.  371  sq.),  Trebatius  (p.  398sq. 
408  sq.),  Labeo  (II  p.  66  sq.  152.  186  sq.  222  sq.),  Mela 
(p.  291),  Nerva  (p.  303  sq.). 

^Legatum  est  quod  legis  modo,  id  est  imperative, 
testamento  relinquitur'.    Ulp.  24^  1. 

De  codicillis  testamento  confirmatis. 

De  codicillorum  usu  inde  ab  Augusti  temporibns 
recepto  v.  I  2,  25  pr.  (I  p.  398). 

^.  .  legatum  codicillis  relictum  non  aliter  valet,  quam 
si  a  testatore  confirmati  fuerint,  id  est  nisi  in  testamento 
caverit  testator,  ut  quidquid  in  codicillis  scripserit,  id 
ratum  sit.'  ^codicillis  nemo  heres  institui  potest  neque 
exheredari,  quamvis  testamento  confirmati  sint'.  Gkd. 
2,  270».  273. 

1  ?  D.  49, 15, 12, 5  Tryphoninus  libro  quarto  Dispu- 
tationum  (P.  13).  —  Codicilli,  si  quos  in  tempore 
captivitatis  scripserit,  non  creduntur  iure  subtili  con- 
firmati  testamento^  quod  in  civitate  fecerat. 

De  legatorum  genenbus. 

^Legatorum  .  •  genera  sunt  quattuor:  aut  enimpervin- 
dicationem  legamus  aut  per  damnationem  aut  sinendi 
modo  aut  per  praeceptionem'.    Oai.  2,  192. 


2.  MASUBJLUS  SABINUS  439 

Be  eo  quod  per  vindicationem  legatum  est, 

*Per  vindicationem  hoc  modo  legamus:  Titio  verbi 
gratia  bominem  Sticbum  do  lego  . . .  ideo  autem  per  yindi- 
•cationem  legatum  appellatur,  quia  post  aditam  beredita- 
tem  statim  ex  iure  Quiritium  res  legatarii  fit;  et  si  eam 
rem  legatarius  vel  ab  berede  yel  ab  alio  quocumque  qui 
«am  possidet,  petat,  vindicare  debet,  id  est  intendere 
•suam  rem  ex  iure  Quiritium  esse  .  .  .  eae  autem  solae  res 
per  vindicationem  legantur  recte,  quae  ex  iure  Quiritium 
ipsius  testatoris  sunt.  sed  eas  quidem  res  quae  pondere 
numero  mensura  constant,  placuit  sufficere,  si  mortis 
iempore  sint  ex  iure  Quiritium  testatoris,  veluti  vinum 
oleum  frumentum  pecuniam  numeratam.  ceteras  res  vero 
placuit  utroque  tempore  testatoris  ex  iure  Quiritium  esse, 
debere,  id  est  et  quo  faceret  testamentum  et  quo  more- 
xetur;  alioquin  inutile  est  legatum  . . .  illud  constat,  si 
duobus  pluribusve  per  vindicationem  eadem  res  legata 
sit,  sive  coniunctim  sive  disiunctim,  et  omnes  veniant 
■ad  legatum,  partes  ad  singulos  pertinere  et  deficientis  por* 
tionem  collegatario  adcrescere.  coniunctim  autem  ita 
legatur:  Titio  et  Seio  bominem  Sticbum  do  lego;  dis- 
iunctim  ita:  L.  Titio  bominem  Sticbum  do  lego.  Seio 
^undem  bominem  do  lego'.     Gai.  2,  193 — 196.  199. 

2.  Gai.  2,  195.  —  In  eo  . .  dissentiunt  prudentes, 
quod  Sabinus  quidem  et  Cassius  ceterique  nostri 
praeceptores  quod  ita  legatum  sit^  statim  post 
aditam  bereditatem  putant  fieri  legatarii^  etiamsi 
ignoret  sibi  legatum  esse^  sed  posteaquam  scierit  et 
<^8preverit^  legatum^  proinde  esse  atque  si  legatum 
non  esset. 

3.  Gai.  2,  200.  —  Illud  quaeritur^  quod  sub  con- 
dicione  per  vindicationem  legatum  est^  pendente  con- 
dicione  cuius  esset.  nostri  praeceptores  heredis  esse 
putant  exemplo  statuliberi,  id  est  eius  servi  qui 
testamento  sub  aliqua  condicione  liber  esse  iussus  est; 
quem  constat  interea  heredis  servum  esse. 


440  11.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

Be  eo  quod  per  damncUionem  legatum  est. 

Ter  damnationem  hoc  modo  legamus:  Heres  metLS 
Sticbum  servum  meum  dare  damnas  esto  .  .  .  eoque 
genere  legati  etiam  aliena  res  legari  potest,  ita  ut 
beres  redimere  rem  et  praestare  aut  aestimationem  eius 
dare  debeat.  ea  quoque  res  quae  in  rerum  natura  non 
est,  si  modo  futura  est,  per  damnationem  legari  potest, 
velut  fructus  qui  in  illo  fundo  nati  erunt  aut  quod  ex 
illa  ancilla  natum  erit.  quod  autem  ita  legatum  est, 
post  aditam  bereditatem,  etiamsi  pure  legatum  est,  non, 
ut  per  vindicationem  legatum,  continuo  legatario  ad- 
quiritur,  sed  nibilo  minus  beredis  est,  et  ideo  legatarios 
in  personam  agere  debet,  id  est  intendere  beredem  sibi 
dare  oportere;  et  tum  beres,  si  res  mancipi  sit,  man- 
cipio  dare  aut  in  iure  cedere  possessionemque  tradere 
debet;  si  nec  mancipi  sit,  sufficit  si  tradiderit.  .  .  est  et 
illa  differentia  buius  et  per  yindicationem  legati,  quod 
si  eadem  res  duobus  pluribusve  per  damnationem  legata 
sit;  siquidem  coniunctim,  plane  singulis  partes  debentur, 
sicut  in  illo  quod  per  vindicationem  legatum  est,  si  yero 
disiunctim,  singulis  solidum  debetur.  ita  fit,  ut  scilicet 
beres  alteri  rem,  alteri  aestimationem  eius  praestare 
debeat.  et  in  coniunctis  deficientis  portio  non  ad  colle- 
gatarium  pertinet|  sed  in  bereditate  remanet.  quod  autem 
diximus  deficientis  portionem  in  per  damnationem  quidem 
legato  in  bereditate  retineri^  in  per  yindicationem  vero 
collegatario  adcrescere,  admonendi  sumas  ante  legem 
Papiam  boc  iure  civili  ita  fuisse;  post  legem  vero  Papiam 
deficientis  portio  caduca  fit  et  ad  eos  pertinet  qui  in  eo 
testamento  liberos  babent.  et  quamvis  prima  causa  sit 
in  caducis  vindicandis  beredum  liberos  babentium,  deinde 
si  beredes  liberos  non  babeant,  legatariorum  liberos 
babentium,  tamen  ipsa  lege  Papia  significatur,  ut  colle- 
gatarius  coniunctus,  si  liberos  babeat,  potior  sit  beredibus, 
etiamsi  liberos  babebunt'.    Gai.  2,  201 — 207. 

De  legato  per  damnationem  relicto  legatarius  beredem 
per    aes    et   libram   liberat   ita,   ut  beres  testamento   se 


2.  MASURIUS  SABINUS  441 

dare  danmatum  esse  dicat.  ^de  eo  tamen  tantum  potest 
heres  eo  modo  liberari,  quod  pondere  nnmero  constet,  et 
ita  si  certnm  sit.  qnidam  et  de  eo  qnod  mensura  con- 
stat  idem  existimant^.  Gai.  3, 175.  si  legati  per  damna- 
tionem  relicti  nomine  agitnr,  adversus  infitiantem  dupli 
actio  constituitur.    6ai.  4,  171. 

*. . .  auctore  Nerone  Caesare  senatusconsultum  factum 
est  quo  cautum  est,  ut  si  eam  rem  quisque  (per  vindi- 
cationem)  legaverit  quae  eius  numquam  fuerit,  proinde 
utile  sit  legatum,  atque  si  optimo  iure  relictum  esset; 
optimum  autem  ius  est  per  damnationem  legati,  quo  genere 
etiam  aliena  res  legari  potest'.     6ai.  2,  197. 

4:.  D.  30, 104^  2  Idem  (lulianus)  libro  primo  ad 
Urseium  Ferocem  (P.  388).  —  Etiam  rem  hostium  posse 
legari  Sabinus  ait,  si  aliquo  casu  emi  possit. 

5.  D.  46,  2, 17.  Paulus  libro  octavo  ad  Plautium 
(P.  1158).  —  Sive  a  certis  personis  heredum  nominatim 
legatum  esset,  sive  ab  omnibus  excepto  aliquo,  Atilicinus 
Sabinus  . . .  pro  hereditariis  partibus  tantum^  eos  lega- 
tum  debituros  aiunt,  quia  hereditas  eos  obligat. 

6.  D.  80;  122,  1.  Paulus  libro  tertio  Begnlarum 
(P.  1430).  —  '^Lucius  Titius  et  Gaius  Seius  Publia 
Maevio  decem  dare  damnas  sunto':  Gaius  Seius  heres 
non  exstitit.  Sabinus  ait  Titium  solum  legatum  debi- 
turum;  nam  Seium  pro  non  scripto  habendum  esse. 

7.  D.  36,  3, 10.  Pomponius  libro  yicensimo  sexto 
ad  Sabinum  (P.  721).  —  Si  a  te  herede  legatum  mihi 
sit  sub  condicione  tuque,  postquam  adieris  hereditatem^ 
satisdederis  legatorum  et  post  mortem  tuam  ante 
aditam  tuam  hereditatem  condicio  legati  extiterit, 
Sabinus  ait  ^ponsores^  mihi  teneri,  quia  omnimodo 
dari  oporte<^re^t  legatum  et  in  rem  esset  concepta 
stipulatio. 

8?  Gai.  2,  198.  —  . .  si  quis  rem  suam  legaverit^ 

1  Fl,  totam. 

2  Trib,  fideiusBores. 


442     n.   TIB.  GAIl  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

deinde  post  testamentum  factum  eam  alienaverit^  pleri- 
que  putant  non  solum  iure  civili  inutile  esse  legatum,  sed 
nec  ex  senatus  consulto  confirmari.  quod  ideo  dictum 
estf  quia  et  si  per  damnationem  aliquis  rem  suam 
legaverit  eamque  postea  alienaverit,  plerique  putant, 
licet  ipso  iure  debeatur  legatum,  tamen  legatarium 
petentem  posse  per  exceptionem  doli  mali  repelli, 
quasi  coutra  voluntatem  defuncti  petat. 

9?  Gai.  2,  208.  —  . .  plerisque  placuit,  quantum 
ad  . .  ius  quod  lege  Papia  coniunctis  constituitur,  nihil 
interessc;  utrum  per  vindicationem  an  per  damnationem 
legatum  sit. 

10.  D.  33, 1, 4.  Paulus  libro  sexagesimo  secundo 
ad  edictum  (P.  733).  —  Si  in  singulos  annos  alicui 
legatum  sit,  Sabinus  . . .  plura  legata  esse  ait  et  primi 
anni  purum,  sequentium  condicionale:  videri  enim 
hanc  inesse  condicionem  ^si  vivat'  et  ideo  mortuo  eo 
ad  heredem  legatum  non  transire. 

11.  D.  36,  2, 12, 1.  Ulpianus  libro  vicesimo  tertio 
ad  Sabinum  (P.  2645^).  —  . .  utrum  initio  cuiusque  anni 
an  vero  finito  anno  cedat,  quaestionis  fuii  et  Labeo 
<^ety  Sabinus  .  • .  in  omnibus^  quae  in  annos  singulos 
relinquuntur,  hoc  probaverunt,  ut  initio  cuiusque  anni 
huius  legati  dies  cederet. 

12.  D.  22, 1, 38, 7.  Paulus  libro  sexto  ad  Plautium 
(P.  1132).  —  Si  actionem  habeam  ad  id  consequen- 
dum  quod  meum  non  fuit,  veluti  <(ex  legato  per  dam- 
nationem  vel^  ex  stipulatu,  fructus  non  consequar, 
etiamsi  mora  facta  sit:  quod  si  acceptum  est  iudicium, 
tunc  Sabinus  et  Cassius  ex  aequitate  fructus  quoque 
post  acceptum  iudicium  <[perceptos)>  praestandos  putant, 
ut  causa  restituatur. 

cf.  6ai  2,  280  ^fideicommissorum  nsurae  et  frnctus 
debentur,  si  modo  moram  solutionis  fecerit  qui  fidei- 
commissum  debebit;  legatorum  vero  usurae  non  de- 
.bentur.' 


2.  MASUBIUS  SABINUS  443 

Be  eo  quod  sinendi  modo  legatum  est. 

^Sinendi  modo  ita  legamas:  beres  meus  damnas  esto 
sinere  L.  Titium  hominem  Stichum  sumere  sibique  babere . . . 
eo  modo  non  solum  suam  rem  testator  utiliter  legare 
potest;  sed  etiam  beredis  sui;  cum  alioquin  per  vindi- 
cationem  nisi  suam  rem  legare  non  potest,  per  damna- 
tionem  autem  cuiuslibet  extranei  rem  legare  potest.  sed 
si  quidem  mortis  testatoris  tempore  res  vel  ipsius  testa- 
toris  sit  yel  beredis,  plane  utile  legatum  est,  etiamsi  testa- 
menti  faciendi  tempore  neutrius  fuerit*.    Gai.  2,  209 — 211. 

13?  6ai.  2,  212.  —  Quodsi  post  mortem  testatoris 
ea  res  (scilicet  quae  sinendi  modo  legata  est)  beredis 
esse  coeperit,  quaeritur;  an  utile  sit  legatum.  et 
plerique  putant  inutile  esse. 

^Sicut  autem  per  damnationem  legata  res  non  statim 
post  aditam  bereditatem  legatarii  efficitur,  sed  manet 
beredis  eo  usque  donec  is  tradendo  vel  mancipando  vel 
in  iure  cedendo  legatarii  eam  fecerit,  ita  et  in  sinendi 
modo  legato  iuris  est ;  et  ideo  buius  quoque  legati  nomine 
in  personam  actio  est:  quidquid  beredem  ez  testamento 
dare  facere  oportet.  sunt  tamen  qui  putant  ex  boc 
legato  non  videri  obligatum  beredem,  ut  mancipet  aut  in 
iure  cedat  aut  tradat,  sed  sufficere,  ut  legatarium  rem 
sumere  patiatur,  quia  nibil  ultra  ei  testator  imperavit, 
quam  ut  sinat,  id  est  patiatur,  legatarium  rem  sibi  babere'. 
Gai.  2,  213.  214. 

14?  6ai.  2,  215.  —  Maior  illa  dissensio  in  boc 
iegato  intervenit,  si  eandem  rem  duobus  pluribusve 
disiunctim  legasti;  quidam  putant  utrisque  solidam 
deberii  nonnulli  occupantis  esse  meliorem  condicionem 
aestimant,  quia  cum  eo  genere  legati  damnetur  beres 
patientiam  praestare,  ut  legatarius  rem  babeat,  se- 
quitur,  ut  si  priori  patientiam  praestiterit  et  is  rem 
sumpserit,  securus  sit  adversus  eum  qui  postea  legatum 
petierit^  quia  neque  babet  rem^  ut  patiatur  eam  ab  eo 
sumi,  neque  dolo  malo  fecit  quominus  eam  rem  baberet. 


444  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Be  iis  guae  per  praeceptionem  legantur, 
^Per   praeceptionem   hoc    modo   legamus:    L.   Titia& 
hominem  Stichnm  praecipito'.     Gai.  2,  216. 

15.  Gai.  2,  217.  218.  —  . .  nostri  . .  praeceptores 
nuUi  alii  eo  modo  legari  posse  putant,  nisi  ei  qui  aliqua 
ex  parte  heres  scriptus  esset;  praecipere  enim  esse 
praecipuum  sumere;  quod  tantum  in  eius  persona  pro- 
cedit  qui  aliqua  ex  parte  heres  institutus  est,  quod 
is  extra  portionem  hereditatis  praecipuum  legatum 
habiturus  sit.  ideoque  si  extraneo  legatum  fuerit^ 
inutile  est  legatum^  adeo  ut  Sabinus  existimaverit,  ne 
quidem  ex  <(senatus^  consulto  Neroniano  posse  con- 
valescere;  nam  eo,  inquit,  senatus  consulto  ea  tantum  con- 
firmanttir  quae  verborum  vitio  iure  civili  non  valent,  non 
quae  propter  ipsam  personam  legatarii  non  deberentun 

16.  Gai.  2,  219 — 220.  —  Item  nostri  praeceptores 
quod  ita  legatum  est  nulla  <(alia^  ratione  putant 
posse  consequi  eum  cui  ita  fuerit  legatum,  quam 
iudicio  familiae  erciscundae,  quod  inter  heredes  de 
hereditate  erciscunda,  id  est  dividunda,  accipi  solet; 
officio  enim  iudicis  id  contineri,  ut  ei  quod  per  prae- 
ceptionem  legatum  est^  adiudicetur.  unde  intellegimus 
nihil  aliud  secundum  nostrorum  praeceptorum  opinio- 
nem  per  praeceptionem  legari  posse  nisi  quod  testa- 
toris  sit;  nulla  enim  alia  res  quam  hereditaria  dedu- 
citur  in  hoc  iudicium.  itaque  si  non  suam  rem  eo 
modo  testator  legaverit,  iure  . .  civili  inutile  erit  lega- 
tum  . . .  aliquo  tamen  casu  etiam  alienam  rem  <^per^ 
praeceptionem  legari  posse  fatentur,  veluti  si  quis  eam 
rem  legaverit,  quam  creditori  fiduciae  causa  mancipio 
dederit;  nam  officio  iudicis  coheredes  cogi  posse  existi- 
mant  soluta  pecunia  luere  eam  rem^  ut  possit  praeci- 
pere  is  cui  ita  legatum  sit. 

Be  partitione  legaia. 
De  partitione  legata  dizemnt  Q.   Mucius  (I  p.  82), 
Gallus  (p.  119),  Servius  (p.  221),  Ofilius  (p.  336),  Labeo 


2.  MASURIUS  SABINUS  445 

(11  p.  186);  in  libris  ad  Sabinnm  Pomponius  libro  V  (D.  30, 
36,  2  P.  448),  Paulus  libro  Ul  (P.  30,  16  et  30,  23 
P.  1638»-^),  Ulpianus  libro  XV  (D.  60, 16, 164, 1  P.  2639). 

17.  D.  30,  26,  2.  Pomponius  libro  quinto  ad  Sabi- 
num  (P.  448).  —  Cum  bonorum  parte  legata  dubium 
sit,  utrum  rerum  partes  an  aestimatio  debeatur,  Sabi- 
nus  quidem  et  Cassius  aestimationem,  Proculus  et 
Nerva  rerum  partes  esse  legatas  existimaverunt. 

Ad  legem  FcUcidiam. 

^  .  olim  quidem  licebat  totum  patrimonium  legatis 
atque  libertatibus  erogare  nec  quicquam  heredi  relinquere 
praeterquam  inane  nomen  heredis;  idque  lex  XII  tabu- 
larnm  permittere  videbatur,  qua  cavetur,  ut  quod  quis- 
que  de  re  sua  testatas  esset,  id  ratum  haberetur,  his 
yerbis:  Uti  legassit  suae  rei,  ita  ins  esto.  quare  qui  scripti 
heredes  erant,  ab  hereditate  se  abstinebant,  et  idcirco 
plerique  intestati  moriebantur.  itaque  lata  est  lez  Furia, 
qua,  exceptis  personis  quibusdam,  ceteris  plus  mille  assi- 
bus  legatomm  nomine  mortisve  causa  capere  permissum 
non  est.  sed  et  haec  lex  non  perfecit  quod  volnit;  qui 
enim  verbi  gratia  quinque  milium  aeris  patrimonium 
habebat,  poterat  quinqne  hominibus  singulis  millenos 
asses  legando  totum  patrimonium  erogare.  ideo  postea 
lata  est  lex  Yoconia,  qua  caatum  est,  ne  cni  plus  lega- 
torum  nomine  mortisye  causa  capere  liceret  qnam  here- 
des  caperent.  ex  qua  lege  plane  quidem  aliquid  utique 
heredes  habere  yidebantur;  sed  tamen  fere  yitium  simile 
nascebatur;  nam  in  multas  legatariomm  personas  distri- 
buto  patrimonio  poterat  ^testator^  adeo  heredi  minimnm 
relinquere,  ut  non  expediret  heredi  huius  lucri  gratia  totius 
hereditatis  onera  sustinere.  lata  est  itaque  lex  Falcidia, 
qna  cantum  est,  ne  plus  ei  legare  liceat  qnam  dodran- 
tem.  itaqne  necesse  est,  nt  heres  qnartam  partem  here- 
ditatis  habeat.  et  hoc  nnnc  inre  utimnr'.  Oai.  2, 224 — 227. 

18.  D.  35,  2,  49  pr.    Idem  (sc.  Paulus)  libro  duo- 


446    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

decimo  ad  Plautium  (P.  1188).  —  Plautius.  Servo, 
quem  tibi  legaveram,  fundum  legavi.  . . .  Sabinus  pri- 
mum  in  servo  rationem  legis  Falcidiae  babendam  et 
quota  pars  ex  eo  decederet,  eam  partem  in  fundo 
legato  inutilem  futuram,  deinde  ex  reliquis  partibus 
fundi  legis  Falcidiae  portionem  decessuram,  sicut  ex 
omnibus  legatis. 

19.  D.  30,  80.  Apud  lulianum  libro  trigesimo 
secundo  Digestorum  Marcellus  notat:  Is,  qui  sola 
triginta  reliquerat,  Titio  triginta  legayit,  Seio  yiginti, 
Maevio  decem.  Massurius  Sabinus  probat  Titium  quin- 
decim,  Seium  decemi  Maevium  quinque  consecuturos, 
ita  tamen,  ut  ex  his  pro  rata  portionis  Falcidiae 
satisfiat. 

20.  D.  35,  2,  1,  19.  Paulus  libro  singulari  ad 
legem  Falcidiam  (P.  921®).  —  De  impensa  monumenti 
nomine  facta  quaeritur,  an  deduci  debeat  (sc.  in  Fal- 
cidiae  ratione).  et  Sabinus  ita  deducendum  putat,  si 
necessarium  fuerit  monumentum  extruere. 

Be  inutUUer  rdictis  legcUis, 

^Ante  heredis  institutionem  inutiliter  legatnr.' 
Gai.  2,  229.  Htem  legata  Graece  scripta  non  valent^ 
Gtu.  2,  281.  *a  legatario  legari  non  potest.  legatum  ab 
eo  tantum  dari  potest,  qui  heres  institutus  est'.  Ulp.  24, 
20,  21.  nullo  modo  legari  potest  peregrino.  Gui.  2,  218. 
Latini  legata  capere  probibentur  per  legem  luniam.  Gai. 
2, 110.  1,  23.  Hncertae  personae  legatum  inutiliter  relin- 
quitur'.  Gai.  2,  238.  ^postumo  quoque  alieno  inutiliter 
legatur*.     Gai.  2,  240. 

21.  Gai.  2,  244.  —  An  ei  qui  in  potestate  sit 
eius  quem  heredem  instituimus,  recte  legemus  quaeri- 
tur.  Servius  recte  legari  putat,  sed  evanescere  lega- 
tum,  si  quo  tempore  dies  legatorum  cedere  solet,  ad- 
huc  in  potestate  sit;  ideoque  sive  pure  legatum  sit  et 
yiyo  testatore  in  potestate  heredis  esse  desierit,  siye 


2.  MASUEIUS  SABINUS  447 

snb  condicione  et  ante  condicionem  id  acciderit;  deberi 
legatnm.  Sabinus  et  Cassius  snb  condicione  recte 
legariy  pure  non  recte,  pntant;  licet  enim  vivo  testa- 
tore  possit  desinere  in  potestate  beredis  esse,  ideo 
tamen  inutile  legatum  intelligi  oportere,  quia  quod 
nuUas  yires  habiturum  foret^  si  statim  post  testamen- 
tum  factum  decessisset  testator,  hoc  ideo  valere,  quia 
yitam  longius  traxerit,  absurdum  esset. 

22.  Gai.  2,  236.  —  PoeDae  .  .  nomine  inutiliter 
legatur.  poenae  autem  nomine  legari  videtur  quod 
coercendi  heredis  causa  relinquitur;  quo  magis  heres 
aliquid  faciat  aut  non  faciat,  veluti  qnod  ita  legatur: 
^Si  heres  meus  filiam  suam  Titio  in  matrimonium 
coUocaverit;  X  <^milia^  Seio  dato'  vel  ita:  ^si  filiam 
Titio  in  matrimonium  non  conlocaveris,  X  milia 
Titio  dato'. 

I.  2,  20,  36  haec  leguntur:  Toenae  quoque  nomine 
inutiliter  legabatur  . . .  nec  libertatem  poenae  nomine  dari 
poese  placebat.  eo  amplius  nec  heredem  poenae  nomine 
adici  posse  Sabinus  ezistimabat'.  cf.  supra  p.  423 
quibus  verbis  cum  satis  indicetur  Sabinum  etiam  antea 
relata  pro  inutilibus  legatis  habuisse,  Sabini  si  non  verba, 
at  certe  sententiam  Gaius  refert. 

23.  Gai.  3,  98,  —  .  .  legatum  sub  inpossibili 
condicione  relictum  nostri  praeceptores  proinde  deberi 
putant,  ac  si  sine  condicione  relictum  esset. 


Generales  de  legatis  regnlas  exdpinnt  in  libris  ad 
Sabinum,  interiectis  quibusdam  quae  ad  regulas  illas 
videntur  recurrere,  hae  fere  legatorum  species:  usus- 
fructus  et  usus  legatus,  dos  relegata,  vinum  et  argentum 
legatum,  instrumentum  et  supellex  legata,  uxoris  causa 
parata  legata,  lana  linum  purpura  vestimenta  legata, 
penus  legata,  vinum  legatum,  libri  chartae  bibliotheca 
legata,  lignum  legatum,  peculium  legatum.  in  his  pro- 
ponendis  Sabinus  maxime  personas,  quibus  res  illae  relin- 


448    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

qui  solent,  Tidetur  ita  respezisse,  ut  primo  uxoris,  deinde 
liberoram,  tom  propinquoram  vel  amieorum,  denique 
libertorum  vel  servorum  rationem  haberet. 

De  legato  uxori  relicto  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  72. 
77.  78),  Gallus  (p.  119),  Servius  (p.  170.  173.  178.  180. 
181. 186),  GfiHus  (p.  335.  336. 337. 364),  Tubero  (p.  360), 
Cascellius  (p.  371.  372.  373),  Trebatius  (p.  399.401.409. 
410.  411),  Labeo  (II  p.  65.  67.  68.  185.  190.  191.  193. 
194.  196.  199.  225),  Mela  (p.  292).  de  legato  filiae  re- 
licto,  si  arbitratu  Lucii  Titii  nupserit  vel  quamdiacumque 
yidua  faerit,  dixit  Seryius  (I  p.  171. 183  cf.  p.  299),  de 
legato  filio  relicto  non  disseritur,  at  de  eo  quod  uxori 
relinquitur,  ^dum  cum  filio  Capuae  erit'  vel  ^dum  cum 
filio  erit'  (I  p.  411.  II  p.  196). 

Libris  ad  Sabinum  disserit  de  legato  filio  familias 
relicto  Ulpianus  (D.  36,  2,  14,  2  P.  2668),  in  specie  de 
legato,  ^cum  is  in  tutelam  suam  pervenerit'  (D.  32,  50 
P.  2643);  idem  de  legato  filiae  ita  relicto  ^cum  nupserit' 
(D.  35, 1, 10  P.  2644);  de  legato  filiae  familias  relicto, 
^cum  in  tutelam  pervenerit'  Paulus  (D.  32,  51  P.  1678); 
de  legato  mulieri  ^dum  nupta  erit'  relicto  Pomponiufl 
(D.  50,  16,  89, 1  P.  504).  de  legato  filio  familias  impuberi 
relicto  ipse  dixit  Sabinus  (D.  32^  50  pr.).  non  modo  caput 
Me  legatis  in  diem  incertam  relictis',  sed  etiam  yinum 
legatum,  libros  chartas  bibliothecam  legata,  denique  libera- 
tionem  legatam  ad  legata,  quae  liberis  relinqui  solent, 
referenda  esse  putaverim. 

A  prioribus  iuris  consultis  legata  praeterea  afi^eruntur 
vel  pupillae  (II  p.200)  vel  libertae  (I  p.  399  II  p.  66)  vel 
concabinae  (I  p.  393.  409)  vel  colono  (II  p.  198)  vel  servo 
(I  p.  171.  278.  301  II  p.  66.  69.  197.  304)  vel  puero  vel 
puellae  (11  p.  291)  relicta.  in  libris  ad  Sabinum  XJlpianas 
de  eo  disserit,  quod  cognatis  legatam  est  (D.  34,  5,  19 
P.  2682).  ceterum  rubricas  de  ligno  vel  de  peculio  legato 
apte  ad  libertos  et  servos  referri  apparet.  denique  in 
capitibus,  quibus  de  peculio  legato  Pomponius  Paulus 
Ulpianus  dissemnt,  semper  fere  de  servo  vicariove  agitur. 


2.  MASURIUS  SABINUS  449 

D.  7,  2, 8  P.  461),  Ulpianus  libro  XVH  (Vat.  fr.  88  D.  7,  2, 8 
semel  tantam  de  peculio  sermo  est,  quod  'serro  vel  filio 
praeiegare  velis'  (D.  33,  8, 10  Pomp.  P.  617)  vel  de  pe- 
cnlio,  quod  Gnaeus  Domitius  ^filiae  suae'  legavit  (D.  33, 
8,  6,  4  Ulp.  P.  2680»). 

Inter  rubricas  a  Lenelio  statutas  non  inveniri  rubri- 
cam  ^de  annuis  legatis'  inscriptam  mirum  est,  quippe  quae 
in  lustiniani  Digestis  33,  1  ita  proposita  sit,  ut  frag- 
menta  ex  Pomponii  Ulpianique  libris  ad  Sabinum  petita 
(1 — 3)  in  principio  huius  tituli  posita  sint,  sequenti  autem 
fragmento  quarto  Sabini  sententia  proferatur.  cf.  Sabini 
sententias  sub  rubrica  ^de  eo  quod  per  damnatibnem  le- 
gatum  est'  p.  442  prolatas. 

Denique  de  infitrumento  legato  videndum  est.  de 
fundi  instrumento  vel  de  fundo  instructo  dixerunt  Servius 
(Ip.  173  sq.  cf.  p.  277),  Namusa  (p.  277),  Ofilius  (336  cf. 
p.  354),  Tubero  (p.  360),  Trebatius  (p.  360.  408),  Labeo 
(II  p.  66);  de  villae  instrumento  Servius  (I  p.  176);  de 
vineae  instrumento  Comelius  Maximus  (p.  111)  et  Servius 
(p.  176);  de  domus  instrumento  Tubero  (p.  360);  de 
tabemarum  instruendarum  causa  factis  paratisque  Servius 
(p.  182). 

In  libris  ad  Sabinum  dixemnt  de  instrumento  legato 
Pomponius  libro  sexto  (P.  490 — 493),  Paulus  libro  quarto 
(P.  1668-1670),  Ulpianus  libro  vicesimo  (P.  2607—2611). 
Sabinus,  quem  de  fundi  instrumento  respoudisse  (supra 
p.  363)  et  in  libris  ad  Vitellium  scripsisse  constat  (p.  379), 
in  iuris  quoque  civilis  libris  eandem  rem  omittere  non 
potuit.     cf.  Lenel  1.  c.  p.  46. 

De  usufructu  legato, 

De  usufractu  legato  dixerant  Servius  (I  p.  174)  vel 
Alfenus  (p.  299),  Labeo  (II  p.  226);  de  usufructu  uxori 
legato  Trebatius  (I  p.  401),  Blaesus  (11  p.  3),  Labeo 
(p.  197.  198  sq.).  in  libris  ad  Sabinum  de  usufructu 
nxori  legato  scripserunt  Pomponius  libro  V  (Vat.  fr.  88. 

Iiurifpr.  antehadr.  reU.  ed.  Brexner.   IL  29 


450    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

et  12  P.  2570).  in  iisdem  libris  de  usufnicta  ^com  liberis' 
uxori  relicto  (Vat.  fr.  86.  D.  7,  2,  8  Pomp.  P.  461,  trip. 
P.  2570)  et  de  usufructu  vel  filio  familias  (Ulp.  P.  2553») 
vel  nurui  (Paul.  P.  1651)  vel  servo  (UIp.  2553.  2562. 
2565)  relicto  sermo  est. 

Be  fundi  usufrwAu, 

24.  D.  7, 1,  9,  2.  Idem  (sc.  Clpianus)  libro  sep- 
timo  decimo  ad  Sabinum  (P.  2559).  —  .  .  si  lapidici- 
nas  habeat  (fundus?)  et  lapidem  caedere  velit  (sc.  fruc- 
tuarius),  vel  cretifodinas  habeat  vel  barenas,  omnibos 
his  usurum  Sabinus  ait  quasi  bonum  patrem  familias. 

25.  D.  7,  ly  68, 1.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2574).  —  Fetus  . .  pecorum  Sabinus 
et  Cassius  opinati  sunt  ad  fructuarium  pertinere. 

Be  servi  tMufructu. 

26?  Gai.  2,  91.  —  De  his  . .  servis  in  quibus  tan- 
tum  usumfructum  habemus,  ita  placuit^  ut  quidquid 
ex  re  nostra  vel  ex  operis  suis  adquirant,  id  nobis 
adquiratur;  quod  vero  extra  eas  causas,  id  ad  dominum 
proprietatis  pertineat.  itaque  si  iste  servus  heres  in- 
stitutus  sit  legatumve  quod  ei  datum  fuerit^  non 
mihi,  sed  domino  proprietatis  adquiritur. 

27  ?  Gai.  2,  94.  —  De  illo  quaeritur,  an  per  eum 
servum  in  quo  usumfructum  habemuS;  possidere  ali- 
quam  rem  et  usucapere  possimus,  quia  ipsum  non 
possidemus. 

De  navis  usufructu. 

28*.  Vat.fr.  72. idem  et  Sabinus,  quamvis 

navis  <^usu  fructu  legato  navigatum  mittendam  pate^t; 
licet  naufragii  periculum  immineat. 

28  ^  D.  7,  1, 12, 1.  Dlpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2560®).  —  Navis  usu  fructu  legato 
navigandum  mittendam  puto,  h'cet  naufragii  periculum 
immineat. 


2.  MASURIUS  SABINUS  451 

cf.  D.  6,  1,  36,  1.  Gaius  libro  septimo  ad  edictnm 
proyinciale  (P.  154).  Cnlpae  . .  reus  est  possessor . .  qui 
navem  a  se  petitam  adyerso  tempore  nayigatmn  misit,  si 
ea  naufragio  perempta  est. 

29.  D.  7,  4, 10,  7.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2555^).  —  In  navis  .  .  usu  fructu  Sa- 
binus  scribit,  si  quidem  per  partes  refecta  sit,  usum 
fructum  non  interire;  si  autem  dissoluta  sit,  licet  is- 
dem  tabulis  nuUa  praeterea  adiecta  restaurata  sit,  usum 
fmctum  extinctum. 

De  pectmiae  usufructu. 

30.  D.  7,  5,  5,  1.  Ulpianus  libro  octavo  decimo  ad 
Sabinum  (P.  2591).  —  Si  pecuniae  sit  usus  fructus 
legatus  [yel  aliarum  rerum^  quae  in  abusu  consistunt] 
nec  cautio  interyeniat^  videndum,  finito  usu  fructu 
an  pecunia  quae  data  sit  [vel  ceterae  res,  quae  in 
absumptione  sunt],  condici  possi[n]t.  Sabinus^  putat 
posse  condici. 

De  usufructu  uxori  cum  liberis  relicto, 

31».  Vat.  fr.  86  (Ulp.  1.  XVII  ad  Sab.).  -  , . .  ait 
Sabinus,  si  uxori  cum  liberis  usus  fructus  legetur, 
amissis  liberis  eam  habere  . . . 

31  ^  D.  7,  2,  8pr.  Ulpianus  libro  septimo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2570).  —  Si  mulieri  cum  liberis  suis 
usus  fructus  legetur,  amissis  liberis  ea  usum  fructum 
habet. 

De  uaufructu  filio  famtlias  vel  servo  relicto, 

32?  C.  3,  33, 17  (a.  531).  —  Ex  libris  Sabinianis 
quaestio  nobis  relata  est,  per  quam  dubitabatur,  si 
usus    fructus   per   seryum    adquisitus   yel   per   filium 

1  Trib,  data  sit  yel  ceterae  res  qnae  in  absnmptione  sunt, 
condici  poBsint.  sed  si  qnidem  adhuc  constante  nsu  fructa 
cautiODem  quis  velit  condicere,  dici  potest  omissam  cautionem 
posse  condici  incerti  condictioDe:  sed  si  finito  usu  fructu  ipsam 
quantitatem,  Sabinus.  cf.  Gradenwitz  InterpolatioDen  p.  27  Bq. 
cf.  Zeitschr.  XVII,  141. 

29* 


452    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

familias  capitis  deminatione  filii  magna  vel  media  vel 
morte  yel  emancipatione  vel  servi  quacunque  alienatione 
vel  morte  vel  manumissione  potest  adhuc  remanere. 

cf.  Pomp.  P.  463.    Ulp.  P.  2560—2652. 

Be  iASu  legato. 

De  usu  legato  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  78),  Tubero 
(p.  361),  Labeo  (II  p.  199.  228).  in  libris  ad  Sabinum  de 
eadem  re  scripserunt  Pomponius  libro  V  (P.  467 — 471), 
Paulus  libro  HI  (P.  1651—1653),  Ulpianus  Ubro  XVH 
(P.  2675—2576).  disserunt  de  usu  fundi  Pomp.  471. 
Paul.  1653.  Ulp.  2577*,  de  usu  villae  Ulp.  2577*,  praetorii 
UIp.  2577^  aedium  Pomp.  467.  469,  domus  Paul.  1651. 
Ulp.  2575*'*,  de  usu  pecoris,  in  specie  gregis  ovilis,  boum 
armenti  et  equitii  Ulp.  2578,  servi  Pomp.  471.  472. 
Ulp.  2579.  2580,  de  usu  ministerii  Uip.  2579.  de  personis 
quibus  usus  relictus  est,  scilicet  de  vidua  dixit  Pomp.  467. 
Ulp.  2575*,  de  nuru  Paul.  1651,  de  uxore  Paul.  1652,  de 
muliere  Pomp.  468.469.  UIp.2757*»,  de  marito  UIp.  2876, 
de  filio  familias  Ulp.  2579. 

De  fundi  usu. 

33.  D.  7,  8, 12, 1.  Ulpianus  libro  decimo  septimo 
ad  Sabinum  (P.  2577*).  —  Praeter  habitationem  quam 
habety  cui  usus  (sc.  fundi)  datus  est^  deambulandi  quo- 
que  et  gestandi  ius  habebit.  Sabinus  efc  Cassius  et 
lignis  ad  usum  cottidianum  et  horto  et  pomis  et  holeri- 
bus  et  floribus  et  aqua  usurum,  non  usque  ad  com- 
pendium,  sed  ad  usum  ...  idem  Nerva^  et  adicit  ... 
neque  foliis  neque  oleo  neque  frumento  neque  frogi- 
bus  usurum.  sed  Sabinus  • . .  etiam  ex  his  quae  in 
fundo  nascuntur,  quod  ad  victum  sibi  suisque  sufficiat 
sumpturum  et  ex  his  quae  Nerva  negavit. 

De  aediwm  rmt, 

34.  D.  7,  8,  4,  1;  7,  8,  6.    Ulpianus  libro    septimo 
decimo  ad  Sabinum  (P.  2575*).  —  Mulieri . .  si  usus  (sc. 


2.  MASUBIUS  SABINUS  453 

aedium?)  relictus  sit,  posse  eam  et  cum  marito  habi- 
tare  Quintus  Mucius  primus  admisit  . . .  |  non  solum 
autem  cum  marito,  sed  et  cum  liberis  libertisque  habi- 
tare  et  cum  parentibus  poterit;  et  ita  et  Aristo  notat 
ad  Sabinum. 

Sabinum  id  non  sine  distinctione  admisisse  Aristonis 
nota  probat.  mulierem  vel  ^cum  libertis'  habitare  posse, 
minime  probavit  Sabinus.  de  habitatione  legata,  de  qua 
Ulpianus  P.  2576  disserit,  Sabinum  non  videri  dixisse 
Lenel  1.  c.  p.  42  monuit. 

35?  D.  7y  8,  8.  Ulpianus  libro  septimo  decimo  ad 
Sabinum  (P.  2575^).  —  .  .  si  usus  aedium  mulieri 
legatus  sit  ea  condicione  ^si  a  viro  diyortisset',  re- 
mittendam  ei  condicionem  et  cum  viro  habitaturam. 

Ulpianus  addit:  ^quod  et  Pomponius  libro  quinto 
probat';  itaque  fortasse  Sabini  responsum  subest. 

De  dote  rdegata. 

De  dote  relegata  dizerunt  Servius  (I  p.  170),  Na- 
musa  (p.  277),  Alfenus  (p.  301),  Ofilius  (p.  338),  Cas- 
cellius  (p.  371).  ex  libris  ad  Sabinum  de  hac  re  frag- 
menta  extant  Pauli  P.  1662.  1663,  Ulpiani  P.  2596—2600; 
Pomponii  non  extant.  quae  Pomponius  exposuit,  a  Tri- 
boniano  deleta  sunt.  Sabini  quoque  fragmenta  certa 
non  traduntur.  quae  D.  33,  4,  1  pr.  §  1  afferontur:  ^Cum 
dos  relegatur,  yerom  est,  id  dotis  legato  inesse,  quod 
aetione  rei  uxoriae  inerat.  et  ideo  si  inter  yirum  et 
uxorem  convenerat,  ut  .morte  viri  soluto  matrimonio  filio 
communi  interyeniente  dos  apud  mariti  heredem  remaneret, 
et  maritus  decedens  dotem  relegayerit,  stari  pacto  non 
debet  ob  hoc  quod  dos  relegata  est'  Ulpianum  a  Sabino 
petiyisse  Lenel  ].  I.  p.  43  putat;  sed  quod  additur:  Verum 
et  citra  relegationem  hoc  probari  debet',  non  idoneum 
argnmentum  est.  idem  yir  doctisBimus  ad  UIp.  2597  n.  7 
conicit,  Sabinum  uiile  esse  legatum  dotis  propter  commo- 
dum  repraesentationis  scripsisse. 


454    in.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Be  argento  vd  awro  legato. 

De  argento  legato  dixemnt  Q.  Macias  (I  p.  77), 
Servius  (p.  176),  C.  Ateias  (p.  269),  Alfenos  (p.  296), 
Ofilias  (p.  337),  Cascellias  (p.  372),  Trebatias  (p.  409), 
Labeo  (II  p.  67. 192);  de  anro  legato  Q.  Mucias  (I  p.  77), 
Aqoillias  Gallas  (p.  120),  Servias  (p.  176),  Tubero 
(p.  361),  Trebatias  (p.  409),  Labeo  (11  p.  223). 

Ex  libris  ad  Sabinam  de  argento  legato  fragmenta 
extant  Pomponii  P.  487.  488.  489  et  Ulpiani  P.  2606 
§§  2—6.  8.  9.  11  —  13,  de  auro  legato  Paali  P.  1666  et 
Ulpiani  P.  2606  pr.  §§  1.  7.  16.  20. 

36.  D.  34,  2, 19, 13.  Ulpianus  libro  yicesimo  ad 
Sabinum  (P.  2606).  —  Perveniaraus  .  .  ad  gemmas 
iuclusas  argento  auroque.  et  ait  Sabinus  auro  argen- 
tove  cedere.     ei  enim  cedit,  cuius  maior  est  species. 

Ulpianus  addit:   ^quod  recte  expressit'. 

Principiam  quoque  propositi  fragmenti  Sabini  esse 
Lenel  1.  c.  p.  46  suspicatar:  ^Cum  aurum  vel  argentum 
legatom  est,  quidquid  auri  argentiqae  relictam  sit,  legato 
continetar  sive  factum  sive  infectum;  pecuniam  autem 
signatam  placet  eo  legato  non  contineri.' 


Be  supeUectili  legata. 

De  supellectili  dixenint  fortasse  Q.  Mucias  (I  p.  76), 
certe  Servius  (p.  177),  Alfenus  (p.  295),  Ofilius  (p.  337. 
364),  Tubero  (p.  360),  Cascellias  (p.  372. 373),  Trebatius 
(p.  408),  Labeo  (H  p.  67.  156.  191.  233);  de  sacra 
supellectili  ab  ornamentis  discernenda  Granios  Flaccus 
(I  p.  261).  de  finibus  inter  instramentum  villae  vel 
domus  et  sapellectilem  stataendis  disputaveront  Seryins 
(p.  176),  Ofilius  (p.  354),  Cascellius  (p.  372),  Trebatius 
(p.  408),  Labeo  (II  p.  189). 

Sabinum  de  eadem  re  responsa  dedisse  constat  (supra 
p.  353)  neque  his  libris  tacere  potuit.  quominus  senten- 
tiae  eius  inveniantur,  per  Tribonianum  factum  est.    certe 


2.  MASURIUS  SABINUS  455 

Fomponius  et  Paulus  in  libris  ad  Sabinum  de  hoc  legato 
dixerunt.  Lenel  1.  c.  p.  46  de  rubrica  dubitat:  ^Ob  dies 
Legat  bei  Sabinus  vorkam,  steht  dahin.  Bei  Ulpian 
finden  wir  es  nicht  ez  professo  behandelt.  Yerd9.chtig 
ist,  dass  Pomponius  D.  33,  10,  1  supellex  als  domesticum 
patris  familiae  instrumentum  definiert;  die  Er5rterung 
kSnnte  hiemach  sehr  wohi  an  das  instrumentum  legatum 
angekntlpft  sein.'  itaque  quam  rubricam  in  Falingenesia 
apud  Fomponium  libro  VI:  ^De  instrumento  legato 
et  supellectili  legata'  proponit,  eam  apud  Faulum  in 
has  duas  discerpit:  ^De  instrumento  yel  instracto  legato' 
et  ^De  supellectili  legata'.  quod  Ulpiani  fragmenta  de 
supellectili  legata  desunt,  aeque  Triboniano  tribuendum 
videtur. 

Luxuriam  peregrinam  in  magnifica  inprimis  supellectili 
adhibenda  iam  yulgatam  initio  principatus  viros  graves 
cohibere  veterumque  modestiam  revocare  ac  reducere 
studuisse  constat,  ipso  principe  Augusto  antiquo  more 
utente.  Suet.  Aug.  73  ^Listromenti  eius  et  supellectilis 
parsimonia  apparet  etiam  nunc  residuis  lectis  atque 
mensis,  quorum  pleraque  vix  privatae  elegantiae  sint.  ne 
toro  quidem  cubuisse  aiunt  nisi  humili  et  modice  in~ 
strata'.  Capito  attulit  senatus  decretum,  in  quo  iuben- 
tur  principes  civitatis  iurare  apud  consules,  se  argenti  in 
convivio  non  plus  pondo  quam  libras  centum  illaturos. 
Oell.  2,  24,  2  (supra  p.  285).  Tiberio  principe  a.  16  apud 
patres  ^decretum'  est,  ^ne  vasa  auro  solida  ministrandis 
cibis  fierent'.  ^excessit  Fronto  ac  postulavit  modum  ar- 
gento  supellectili  familiae.'  Tac.  ann.  2, 33.  usitata  quae- 
dam  vasa  fictilia  etiam  tum  Vasa  Numae'  appellabantur. 
Fers.  2,  69.  luv.  6,  342.  cf.  Marquardt  VU  p.  634.  de 
prioris  saeculi  severitate  vel  in  lustiniani  Digestis  sermo 
est.  D.  33, 10,  7,  1  Celsus:  ^.  .  .  fictili  aut  lignea  aut 
vitrea  aut  aerea  denique  supellectili  utebantur'.  D.  33, 
10,  3,  5  Faulus  Kbro  quarto  ad  Sabinum  (F.  1671). 
^  .  .  craterem  argenteum  non  esse  in  supellectili  nec 
ullum  vas  argenteum  secundum  saeculi  severitatem  non- 


456     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

dum  adiaittentis  Bnpellectilem  argenteam'.  Papiniattnft 
D,  33, 10,  9,1  \  .  argenteos  leetos,  item  argentea  eande- 
labra  snpellectili  cedere  posterior  aetas  recepit'. 

Fortasse  ex  Sabini  libris  Celsus  et  Panlus  illa 
petiemnt.  certe  Sabinnm,  siqnidem  de  supellectili  dixit, 
vasa  auro  solida  ministrandis  cibis  apparata  supellectili 
legatae  cedere  oportet  negasse.  ez  quo  tempore  autem 
senatus  illad  decretum  iam  neglegebatur  (Celsus  D.  33, 10,  2 
ait:  Ham  ex  auro  atque  gemmis  supellectili  utuntor'^ 
atque  Seneca  epp.  87,  7  ^aurea  supellex  etiam  in  Tia  s&- 
quitur'),  sententia  illa  amplius  defendi  non  potoit.  neque 
aliter  ac  de  aureis  illis  yasis  Sabinus  fortasse  de  quibus- 
dam  argenteis,  quae  postea  pro  sctpellectili  habebantur^ 
statuit;  nam  quod  Papinianus  D.  33, 10, 9, 1  ait:  ^Supellee- 
tilis  mensas  esse  cuiuscumque  materiae,  scilicet  vel  ar- 
genteas  yel  argento  inclusas  placet',  non  Sabino,  sed 
posteris  demum  iuris  consultis  placuisse  puto. 

Si  uxoris  causa  parata  legantur, 

De  auro  quod  uxoris  causa  paratum  est  yel  erit,  dixit 
Mucius  (I  p.  78);  de  lana  lino  purpura,  quae  uxoris  causa 
parata  sxmt,  Seryius  (p.  178)  et  Alfenus  (p.  296);  de 
yeste,  mundo  muliebri,  omamentis  omnibas,  auro,  argento^ 
quod  uxoris  causa  factum  paratumque  est,  Trebatius 
(p.  409);  de  yeste  quae  concubinae  eausa  parata  est, 
Cascellius  (p.  373),  Trebatius  (p.  409),  Labeo  (H  p.  193). 

Ex  libris  ad  Sabinum  ad  boc  legatum  spectat  fortasse 
fragmentum  Pauli  P.  1675,  certe  spectant  Ulpiani  fragmenta 
P.  2635 — 2638.  Pomponii  fragmenta  non  extant.  Lrael 
qui  apud  Paul.  P.  1675  ad  Pomponii  librum  VI  ^sub 
bac  rubrica'  remittit,  rubricam  re  yera  omisit. 

Sabini  fragmenta  certa  non  tradontur.  quae  TJlpia- 
nus  D.  32^45  pr.  P.  2635  tradit:  Hoe  legatum  ^uxoria 
causa    parata'    generale    est    et    continet    tam    yestem 

1  Yerba  qoae  tradnntnr  eorrupta  yidentar. 


! 


l 


2.  MASUmUS  SABINUS  457 

qnam  argentum  anmm  ornamenta  ceteraque  qnae  uzoris 
gratia  parantnr,  Lenel  1.  c.  p.  48  ex  Sabini  hoc  libro 
petita  esse  snspicatur. 

De  lana  lino  purpura  vestimentis  legatis, 

De  lana  legata  dixemnt  Q.  Mucins  (I  p.  77)^  Servins 
(p.  178),  Alfenns  (p.  296);  de  lino  et  pnrpura  legata 
Servins  (p.  178.  180),  idem  de  lana  purpnrea  legata 
(p.  180);  de  vestibns  vel  yestimentis  legatis  Servius 
(^.  171\  Namnsa  (p.  276),  Alfenns  (p.  296),  Ofilins 
p.  337),  Cascellins  (p.  373),  Trebatius  (p.  409),  Labeo 
n  p.  67.  192).  ex  Hbris  ad  Sabinum  fragmenta,  qnibuB 
hae  res  proprie  tractentnr,  neqne  Pomponii  neqne  Panli, 
sed  tantnm  Ulpiani  (P.  2639.  2640)  tradita  snnt:  Tribo- 
niannm  mnlta  deleyisse  apparet. 

Yestis  Bomanae  nsnm  Angnstns  severe  rednxerat. 
Snet.  Ang.  40  ^etiam  habitum  vestitnmqne  pristinnm  redn- 
cere  stndnit  ac  .  .  negotinm  aedilibus  dedit,  ne  quem 
posihaG  paterentnr  in  foro  circove  nisi  positis  lacemis 
togatam  consistere'.  senatorii  ordinis  yiros  non  alia  veste 
nisi  ab  nxore  ant  filia  confecta  nti  decere  monnerat. 
ibid.  64  ^filiam  et  neptes  ita  instituit,  ut  etiam  lanificio 
assuefaceret'.  73  ^yeste  non  temere  ^ia  qnam  domestica 
nsns  est,  ab  sorore  et  nxore  et  filia  neptisqne  confecta'. 
quod  opus  Neronis  aetate  mnlieribus  iam  taedio  fuisse 
Golnmella  docet  XII  praef.  9  ^ . .  cnm  pleraeque  sic  luxn 
et  inertia  diffluant,  nt  ne  lanificii  qnidem  curam  snscipere 
dignentnr  .  • .'  Tiberio  principe  a  patribns  decretum  erat, 
^ne  yestis  serica  yiros  foedaret'  (Tac.  ann.  2,  33)  et  contra 
matronas  dictnm^  qnae  publice  stola  non  uterentur.  Ter- 
tnlUan.  de  pallio  4.  Marquardt  VII  p.  564.  Gains  yero 
princeps  ^yestitn  .  .  et  cetero  habitn  neqne  patrio  neqne 
ciyili  ac  ne  yirili  quidem  semper  nsus  est'.  Sneton. 
Cal.  52. 

Sabinum  de  his  rebns  hoc  loco  dixisse  licet  pntare 
cf.  Lenel  1.  c.  p.  48  sq. 


468  II.  TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

De  lana  Ugata. 

37.  D.  32,  70,  2.  Ulpianus  libro  vicesimo  secundo 
ad  Sabinum  (P.  2639).  —  Quaesitum  est,  utrum  lanae 
appellatione  ea  sola  contineatur  quae  neta  non  est  an 
et  ea  quae  neta  est,  ut  puta  stamen  et  subtemen:  et 
Sabinus  et  uetam  contineri  putat. 

D.  32,  70,  12.  Ulpianus  P.  2639.  ^  .  constabat  apud 
yeteres  lanae  appellatione  versicoloria  non  contineri'.  nnm 
TJlpiani  verba  D.  ibid.  pr.  1  ^Si  cui  lana  legetar,  id 
legatum  yidetur  quod  tinctum  non  est,  sed  aito(pvig, 
sive  autem  peGtita,  est  sive  inpecti^a,  lanae  appellatione 
continetar',  e  Sabino  petita  sint,  quod  Lenel  I.  c.  p.  48 
fiuspicatur,  iniudicatum  relinquamus. 

De  lino  legoito. 

Num  Ulpiani  verba  D.  32,  70,  11  P.  2639:  *Lino  .. 
legato  tam  peQiibim  quam  inpecti^um  continetur  quodque 
netum  quodque  in  tela  est,  quod  est  nondum  detextum', 
e  Sabino  petita  sint,  qaod  item  Lenel  1.  c.  p.  49  conicit, 
aeque  in  incerto  relinquendum  est. 

Be  vestibus  legatis. 

Sabinum  de  vestium  generibus,  inprimis  de  vestibus 
virilibus  et  muliebribus  disputasse  verisimile  est.  in 
Pomponii  Ulpianique  fragmentis  sermo  est  de  veste  virili 
et  muliebri  et  communi  (Pomp.  P.  487.  710.  Ulp.  2913*), 
de  infantili  (Pomp.  P.  710)  (P.  709),  de  pueriU  (UIp. 
P.  2913^),  de  mancipiorum  vestimentis  (Pomp.  709  Ulp., 
P.  2913^  2909),  apud  Ulpianum  praetorea  de  veste 
funebri  (P.  2582^),  de  scaenica  (P.  2582  ^^),  de  toga, 
praetexta,  stola,  tunica,  paenula,  paJlio,  sago  (P.  2933*), 
denique  de  laneis,  lineis,  sericis,  bombycinis  (P.  2913*). 

Vestimenti  definitionem  ab  Ulpiano  libro  XXII  pro- 
positam  (D.  34,  2,  22  P.  2640  Vestimentum  id  est  quod 
detextum  est,  etsi  desectum  non  sit,  id  est  si  sit  con- 
summatum')  e  Sabino  petitam  esse  Lenel  1.  c.  p.  49  conicit. 


2.  MASURIUS  SABINUS  459 

larisconsultorum  erat  statuere^  quomodo  vestes  et 
ornamenta  inter  se  discemenda  sint.  qua  de  re  in  libris 
ad  Sabinum  dixerunt  Paulus  1834,  Ulpianus  2913^ 

Sabini  sententiae  huc  spectantes  neque  traduntur 
neque  coniectura  satis  certo  restitui  possunt.  fortasse 
Oiilii  interpretationem  secutus  est  Hogam'  ab  eo  dictam 
esse  contendentis,  ^quod  ea  tegamur'  (D.  50,  16,  158 
I  p.  355).  certe  libris  ad  Sabinum  Pomponius  P.  153 
eandem  affert,  et  Paulus  vestium  naturam  esse  tradit, 
^quod  corpus  tegant'  (Paul.  1834);  nihilominus  mitras  et 
anademata,  ^quamvis  corpus  tegant,  tamen  ornamen- 
torum,  non  yestis  esse'  putat.  nec  minus  Ulpianus  fascias 
crurales  pedulesque  et  inpilia  Vestis'  loco  esse  ait,  ^quia 
partem  corporis  vestiunt'  (P.  2913^)  et  capitia  zonas 
mitras  muliebribus  vestimentis  adnumerat,  quod  ^magis 
capitis  tegendi  qaam  omandi  causa  sunt  comparata' 
(P.  2913»). 

Yestes  sericas  yel  purpureas  a  testatore  contra  veti- 
tum  comparatas  legatasque  non  contineri  virili  veste 
Sabinus  non  potuit  non  statuere.  yel  Ulpianus  P.  2913 
de  vestimentis  ait,  quibus  ^sine  reprehensione'  vel  vir  yel 
uxor  utatur. 

Be  penu  legata, 

De  penu  dixemnt  ante  Sabinum  S.  Aelius  (I  p.  15), 
Rutilius  Rufus  (p.  44),  Q.  Mucius  (p.  94),  Servius  (p. 
178.  220.  cf.  p.  175),  Ofilius  (p.  349),  Trebatius  (p.  409), 
Labeo  (11  p.  156.  189),  Mela  (p.  291).  in  librorum  ad 
Sabinum  fragmentis  eadem  de  re  dicunt  Pomponius  P.  500, 
Paulus  P.  1676.  1917,  Ulpianus  P.  2641.  Sabinum  et 
iuris  civilis  libris  et  libris  ad  Yitellium  de  penu  dixisse 
constat  (supra  p.  380). 

Penoris  notionem  ab  antiquo  ritu  Bomano,  quem 
Augustus  pontifex  maximus  redintegravit,  pendere  satis 
apparet.  cf.  Preller  II  157  sq.  163.  169.  173.  itaque 
Masurium,  quem  in  hac  quoque  re  vetemm  morem  tenuisse 
consentaneum    eBt,     diligenter    dixisse    de    esculento    et 


460    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

posculento  putandum  est.  quae  Pomponius  de  esctilenta. 
penn  exposuit,  eorum  nihil  seryatum  est.  dicunt  autem  de 
posculento  et  Pomponius  et  Paulus  et  TJIpianus,  mmirum 
de  vino  et  oleo  familiae  usibus  recondito.  de  Sabini  sen- 
tentia  nihil  accuratius  traditnm  est,  nisi  illud:  ^ea,  in 
quibus  esse  solemus,  oleum  forte,  garum  muriam  mel 
ceteraque  his  similia'  ab  eo  penore  esculento  exempta. 
esse.  Aristo  enim  in  notis  ad  Sabinum  haec  quoque  penore- 
legato  contineri  statuit,  id  quod  IJlpianus  libro  XXII  ad 
Sabinum  (D.  33,  9,  3,  1)  tradit.  accedit,  quod  acetum  a 
Sabino  quoque  penori  attribui  significat;  quod  quin  penori 
cedat,  neminem  dubitare  docet  (D.  ibid.  §.  5). 

Gentium  mores  ritusque  a  Eomanis  alienos,  sed  a- 
mancipiis  servatos  ad  hanc  quoque  rem  perturbandam 
yaluisse  exemplum  yidetur  docere.  cum  Numa  pisces 
non  squamosos  diis  offerri  yetuisset  (Plin.  n.  h.  32,  2,  20 
I  p.  135),  garum  quoque  ex  talibus  piscibus  factum  a 
Eomanis  adeo  repudiari  oportebat,  ut  in  penum  referri 
non  posset.  Plinius  n.  h.  31,  95  de  garo  castimoniali 
dicit  ludaeorum  superstitioni  sacrisque  dicato,  quod  e^ 
piscibus  squamo  carentibus  fiat. 

38.  Gell.  4,  1,  21—23.  —  Masurius  . .  Sabinus 
in  iuris  civilis  secundo^  etiam  quod  iumentorum  cau8& 
apparatum  esset,  quibus  dominus  uteretur,  penori 
attributum  dicit.  ligna  quoque  et  virgas  et  carbones^ 
quibus  conficeretur  penus,  quibusdam  ait  videri  esse 
in  penu.  ex  his  autem,  quae  promercalia  et  usuaria. 
isdem  in  locis,  esse  ea  sola  penoris  putat,  quae  satia 
sint  usu  annuo. 

Affolter:  Instit.-S7stem  p.  33  sq.  non  de  legata,  sed 
de  vendita  penu  Sabinum   cogitare  parum  felLciter  dicit.. 

Q.  Mucius  de  iis  tantum  scribit  quae  familiae  causa, 
nihil  de  iis  quae  iumentorum  causa  apparata  essent 
(Gell.  4,  1,  17  I  p.  74).  at  Ofilius  'et  hordeum  sive 
familiae  sive  iumentorum  gratia'  penore  legato  contineri 
statuit  (I  p.  351),  cuius  sententiam  receptam  esse  Sabinua 


2.  MASUBIUS  SABINUS  461 

probat  ('attributnm  dicitO.  Ulpianus  Ubro  XXII  (P.  2641) 
43abiiii  verba  cum  refert  tam  amplificat  et  expticat:  ^et 
iumentorum  cibaria  penui  continentur,  sed  eomm  iumen- 
iorum  quae  usibus  ipsius  (sc.  patrisfamilias)  et  ami- 
eorum  deserviunt.  ceterum  si  qua  iumenta  agris  deser- 
Tiebant  vel  locabantur,  legato  non  cedere  cibaria  eorum'. 
niim  extrema  verba  e  Mu«io  petita  eint  (e£  I  p.  75), 
dubium  remanet. 

39?  D.  33,  6,  2pr.  Pomponius  libro  sexto  ad 
Sabinum  (P.  500).  —  Cum  alii  penum,  alii  vinum 
legatum  esset,  excepto  vino  omne  penum  ad  alium 
legatarium  pertinere  <^Sabinus  existimavit?^ 

In  Digestis  legitur:  ^pertinebit',  quam  yocem  Tribo- 
niano  tribuendam  esse  apparet.  cf.  D.  33,  9,  4,  6  Paulus 
libro  lY  ad  Sabinum  dicit  (P.  1676)  ^Si  cui  penus  legata 
sit  praeter  yinum,  omnis  penus  legata  yidetur  excepto 
vino*. 

40.  D.  33,  9,  4, 2.  Paulus  libro  quarto  ad  Sabinum 
(P.  1676).  —  .  .  si  quis  solitus  fructus  suos  vendere 
penum  legaverit,  non  omnia,  quae  et  promercii  <et 
usus^  causa  habuit,  legasse  videtur,  sed  ea  sola,  quae 
in  penum  sibi  separabat.  quod  si  promiscue  uti  sole- 
bat,  tunc  quantum  ad  annuum  usum  eius  sufficeret 
familiaeque  eius  ceterorumque,  qui  circa  eum  sunt, 
legato  cedet,  quod  fere,  inquit  Sabinus,  evenit  in  per- 
sonis  mercatonm  aut  quotiens  cella  est  olei  et  vinij  quae 
venire  solehanty  in  hereditate  relicta. 

D.  32,  60,  2  Alfenus  libro  secundo  Digestorum  a 
Paulo  epitomatorum.  ^Lana  lino  purpura  uxori  legatis, 
quae  eius  causa  parata  essent,  cum  multam  lanam  et 
omnis  generis  reliquisset,  quaerebatur,  an  omnis  debere- 
tor.  respondit,  si  nihil  ex  ea  destinasset  ad  usum  uxoris, 
sed  onmis  commixta  esset,  non  dissimilem  esse  delibera- 
tionem,  cum  penus  legata  esset  et  multas  res  quae  penus 
essent  reliquisset,  ex  quibus  pater  familias  vendere  soli- 
tus  esset.     nam   &i  vina  diffudisset  habiturus  usioni  ipse 


462     II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

et  heres  eius,  tamen  omne  in  penu  existimari.  sed  cum 
probaretur  eum  qui  testamentum  fecisset  partem  penus 
yendere  solitum  esse,  constitutum  esse,  ut  ex  eo,  quod 
ad  annum  opus  esset,  heredes  legatario  darent.  sic  mihi 
placet  et  in  lana  fieii'  et  q.  s.  cum  ea  quae  Paulus  in 
Alfeni  epitome  explicat,  ad  idem  redeunt  cum  eis  qaae 
ad  Sabinum  affert^  Paulus  eam  Sabini  sententiam  quam 
Gellius  profert,  yidetur  libro  ad  Sabinum  plenius  expli- 
casse.  quod  de  fructibus  ad  annuum  usum  sufficientibus 
statutum  esty  a  rustica  vita  originem  sumpsisse  apparet. 
cf.  Preller  1 197. 

41.  D.  45,  1;  115 y  2  Papinianus  libro  secundo 
QuaestioDum  (P.  79).  —  .  .  si  quis  ita  stipuletur:  Si 
Pamphilum  non  dederis,  centum  dari  spondes?  . . .  Sabi- 
nus  . .  existimabat  ex  sententia  contrahentium;  posi- 
quam  homo  potuit  dari^  confestim  agendum  et  tamdiu 
ex  stipulatione  non  posse  agi^  quamdiu  per  promissorem 
non  stetit,  quominus  hominem  daret;  idque  defendebat 
exemplo  penus  legatae.  Mucius  etenim  heredem^  si 
dare  potuisset  penum  nec  dedisset,  confestim  in  pe- 
cuniam  legatam  teneri  scripsit. 

Mucii  sententiam  y.  I  p.  74.  de  re  cf.  Pergament: 
Eonventionalstrafe  p.  3  sqq. 

Be  legato  suh  condidone  dato. 

D.  35,  1,  14  Pomponius  libro  octavo  ad  Sabinum 
(P.  521^)  V.  fr.  16  (supra  p.  422):  'Sabinus  Proculus  . . . 
in  legato  idem  iuris  esse  dicunt'. 

De  legatis  in  diem  incertam  relictis, 

De  his  legatis  librorum  ad  Sabinum  fragmenta  sunt 
Pomponii  P.  501—604,  Pauli  P.  1678—1679,  Ulpiani 
P.  2642—2646. 

42.  D.32, 50pr.  Idem  (sc.  Dlpianus)  libro  yicesimo 
tertio   ad  Salainum  (P.  2643).   —   Cum    filio  familias 


2.   MASXmiUS  SABINUS  463 

ita  legatur:  ^cum  is  in  tutelam  suam  pervenerit'^ 
pubertatis  tempus  significatur.  et  sane,  si  impuberi 
filio  familias  legatum  sit,  plerumque  sentiendum  est, 
quod  Sabinus  ait^  ut  non  et  pater  familias  fiat^  sed 
ut  pubes. 

cf.  D.  ibid.  §  3.  ^  .  .  apparet  voluntatis  quaestionem 
Sabinum  interpretatum,  et  utique  non  dubitaret,  si  puberi 
et  multo  magis  maiori  yiginti  quinque  annis  ita  sit  lega- 
tum,  de  sua  potestate  testatorem  sensisse.' 

Be  vmo  legato. 

De  Tino  legato  dixerunt  Ofilius  (I  p.  336),  Cascellius 
(p.  372),  Tubero  (p.  360),  Trebatius  (p.  399),  qui  de  vino 
quoque  *in  amphoris'  omni  (p.  399)  et  de  vino  *cum  vasis* 
legato  respondit  (p.  409),  Labeo  (II  p.  66. 190),  et  Ofilius 
quidem  de  vino  cum  oleo,  frumento  aceto  aliisque  irebus 
uzori  legatis,  Labeo  aeque  de  vino  uxori  legato,  de  vino 
^in  ampboris'  omni,  de  vini  Falemi,  quod  domi  nasceretur, 
quotannis  in  annos  singulos  binis  cnleis  dandis. 

Li  librorum  ad  Sabinnm  fragmentis  de  vino  legato 
disserunt  Pomponius  P.  605.  606,  Paulus  P.  1680.  1681 
et  Ulpianus  P.  2647—2662. 

43?  D.  33,  6,  9pr.  Ulpianus  libro  vicesimo  tertio 
ad  Sabinum  (P.  2648).  —  Si  quis  vinum  legaverit, 
omne  continetur,  quod  ex  vinea  natum  vinum  per- 
mansit. 

Definitionem  a  Sabino  petitam  esse  inde  conicere 
licet,  quod  non  modo  continuo  laudatur,  sed  etiam  ad- 
ditur:  ^alioquin  Sabinus  scribit'. 

44.  D.  ibid.  —  .  .  Sabinus  scribit,  omnia  vini  ap- 
pellatione  contineri,  quae  vini  numero  pater  familias 
habuit. 

45.  D.  33,  6, 13.  Ulpianus  libro  vicesimo  tertio 
ad  Sabinum  (P.  2651).  — •  'Ex  eo  vino  quod  in  illo 
fundo  nascetur,  heres  meus  amphoras  decem  quotannis 


464    II.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

in  annos  singulos  dato\  quo  anno  natum  non  fnisset, 
ex  superiore  anno  eius  fundi  eum  numerum  ampho- 
rarum  heredem  daturum  Sabinus  existimai 

De  liberatione  legata, 

In  libronim  ad  Sabinum  fragmentis  de  liberatione 
legata  disserunt  Pomponius  P.  507 — 609  et  Ulpianus 
P.  2653-^2657.     Pauli  fragmenta  non  exstant. 

^Es  scheint,  dafs  zu  Sabinus^  Zeiten  die  Zul&ssigkeit 
des  Liberationslegates  noch  bestritten  war  und  dafs  Sabi- 
nus  dies  erwShnte.  Darauf  deute  ich  den  Beginn  der 
Er5rterung  Ulpians  in  D.  34,  3,  3pr.  P.  2653:  Liberatio- 
nem  debitoris  posse  legari  iam  certum  est'.  Lenel  L  c.  p.  50. 

De  regula  Catoniana? 

De  regula  Catoniana  v.  supra  I  p.  20. 
Unius  Ulpiani  fragmenta  e  libris  ad  Sabinum  petita 
de  hac  regula  sunt  P.  2663—2665. 

De  libris  chartis  hiblioihecis  legatis. 

De  libris  legatis  apud  priores  nihil  invenitur.  de 
bibliotheca  legata  dixit  Nerva  (11  p.  303).  in  librorum 
ad  Sabinum  fragmentis  neque  Pomponius  neque  Paulus 
de  his  rebus  disserit,  sed  tantum  Ulpianus  F.  2661. 

46'.  D.  32,  52,  3.  Ulpianus  libro  vicesimo  quarto 
ad  Sabinum  (P.  2661).  —  Libris  . .  legatis  bibliothecas 
non  contineri  Sabinus  scribit. 

46^  D.  ibid.  §  7.  —  .  .  .  scribit  Sabinus  libros 
bibliothecam  non  sequi. 

Legata  quemadmodum  solvaniur, 

De  hac  re  (cf.  supra  p.  440)  videntur  in  libris  ad  Sab. 
dicere  Paul.  P.  1683. 1684,  UIp.  P.  2666—2670.  Pomponii 
fragmenta  non  extant.  Lenel  L  c.  p.  5 1  explicat :  ^Den  Commen- 
tatoren  werden  auch  hier  von  Sabinus  entschiedene  Einzel- 


2.  MASURIUS  SABINUS  465 

fSlle  zu  Gninde  liegen.  So  k5nnte  z.  B.  —  mehr  als  die 
MCglichkeit  behaupte  ich  nicht  —  bei  UIp.  Nr.  2667 
D.  33,  1,  3  das  pr.  (Si  legatnm  sit  relictnm  annua  bima 
trima  die,  triginta  forte,  dena  per  singnlos  debentor  annos, 
licet  non  faerit  adiectum  ^aequis  pensionibos')  von  Sabinus 
sein  nnd  die  folgende  Er5rterung  yeranlafst  haben'.  in 
TJlpiani  firagmentis  et  fiiins  familias  et  pupilins  cnm  tntore 
landantnr. 

De  adimendis  vd  transferendis  legatis. 

Xegatnm  qnod  datnm  est,  adimi  potest  vel  eodem 
testamento  yel  codicillis  testamento  confirmatis,  dum 
tamen  eodem  modo  adimatnr,  qno  modo  datum  est'. 
UIp.  24,  29. 

Ex  libris  ad  Sabinum  Ulpiani  tantum  fragmenta  ex- 
stant  P.  2671 — 2676.  *Anch  hier  yermnte  ich  bei  Sabinus 
keine  allgemeinen  Grundsfttze,  sondem  nnr  Einzelentschei- 
.dnngen,  wie  etwa  die  in  D.  34,  4,  3pr.  (UIp.  Nr.  2673): 
Si  qnis  ita  legayerit:  Titio  fandxuu  do  lego;  si  Titius  de- 
cesserit,  heres  mens  dare  danmas  esto,  recte  translatum 
legatum  yidetur'.     Lenel  I.  c.  p.  52. 

De  repetitime  legatorum. 

De  hac  re  dixerunt  in  librorum  ad  Sabinum  fragmentis 
Pomponius  P.  613,  Paulus  P.  1686,  Ulpianus  P.  2677. 

De  Ugno  legato. 

De  ligno  legato  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  73),  Ofilius 
(p.  348).  de  ligno,  quo  penus  conficeretur,  y.  supra 
p.  460.  in  libris  ad  Sabinum  de  hac  re  dixeruDt  Paulus 
libro  quarto  P.  1686,  Ulpianus  libro  yigesimo  quinto 
P.  2679.  Pomponii  sententiae  non  traduntur.  Sabinus  quo- 
que  de  ligno  legato  yidetur  dixisse.  de  ligni  et  materiae 
appellatione  et  priores  disputayerunt,  scilicet  Mucius, 
OfOius,  Labeo,  et  posteriores.    quae  Ulpianus  D.  32,  55  pr. 

Iiuiflpr.  «ntehadr.  rell.  ed.  Bremer.   H.  30 


466     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

P.  2679  de  eadem  re  tradit,  a  Sabino  petita  esse  Lenel 
I.  c.  p.  52  coniicit.  sunt  autem  fere  haec:  ^Ligni  [appel- 
latio]  nomen  generale  est,  sed  sic  separatnr,  nt  sit  aliquid 
(potius:  aliud)  materia,  aliquid  (potins:  alind)  lignom. 
materia  est,  qnae  ad  aedificandxun  falciendum  necessaria 
est,  lignnm,  quidquid  combarendi  causa  paratum  est'. 


Be  peculio  legato. 

De  peculio  legato  dixerunt  Servius  (I  p.  171),  Alfenus 
p.  301),  Tubero  (p.  362),  Trebatius  (p.  399),  Labeo 
n  p.  69.  197). 

Sabinum,  cum  ipsum  quoque  de  peculio  legato  dixisse 
constet,  boc  libro  id  fecisse  consentaneum  est.  peculii 
definitionem  a  Tuberone  propositam  videtur  probasse. 


f 


Tubero: 

D.  15,  1,  5,  4 
UIp.  —  Peculium 
.  .  Tubero  .  .  sic 
definit,  . . .  quod 
servus  domini  per- 
missu  separatum  a 
rationibns  domini- 
cis  babet,  deducto 
inde  si  quid  do- 
mino  debetur. 


Pomponius  ad 
Sabinum: 

D.  15,  1,  4.  — 
Peculii  est  non  id, 
cuius  servus  seor- 
sum  a  domino  ra- 
tionemhabueritjSed 
quod  dominus  ipse 
separaverit  suam  a 
servi  rationem  dis- 
cemens. 


Paulus  ad  Sabinum : 

D.  15,  1,8.  — 
Non  statim  quod 
dominus  yoluit  ex 
re  sua  peculii  esse, 
peculium  fecit,  sed 
si  tradidit  aut,  cum 
apud  eum  esset,  pro 
tradito  habuit  . . . 


47.  D.  33,  8,  8,  3.  Ulpianus  libro  yicesimo  quinto 
ad  Sabinum  (P.  2680^).  —  . .  quaeritur,  si  servo  liber- 
tas  data  sit,  si  decem  dedisset  heredi,  peculiumque 
ei  legatum  sit,  an  decem,  quae  dedisset  heredi,  debeant 
de  peculio  decedere.  et  . . .  Sabino  placait,  hoc  minus 
esse  in  peculio  legato. 

48.  D.  ibid.  §  4.  —  .  .  ait  Sabinus,  si  statuliber 
servum  heredi  vendiderit,  perinde  desinere  eum  in 
peculio  esse,  atque  si  extraneo  vendidisset. 


J 


2.  MASURIUS  SABINUS  467 

49?  D.40,4, 10  pr.  Paulus  libro  qnarto  ad  Sabinum 
(P.  1690).  —  Si  peculium  praelegatum  est  et  vicarius 
liber  esse  iussus  sit  (est?),  liberum  eum  esse  constat. 
multum  enim  interest  inter  genus  et  speciem:  speciem 
enim  eximi  de  genere.  placet;  quod  est  in  peculio  le- 
gato  et  vicario  manumisso.  • 

Paulum  hoc  loco  Sabinum  secutum  esse  Pemice 
I  384  n.  9  ezistimat. 

Be  libertate  relicta, 

De  libertate  relicta  dixerunt  Servius  (I  p.  185), 
Alfenus  (p.  300),  Ofilius  (p.  338.  339),  Trebatius  (p.  401. 
412),  Labeo  (II  p.  69.  200.  230). 

*.  .  is  qui  in  fraudem  creditorum  vel  in  fraudem  pa- 
troni  manumittit,  nibil  agit,  quia  lez  Aelia  Sentia  inpedit 
libertatem.'  ^  .  lege  Fufia  Caninia  certus  modus  consti- 
tutus  est  in  servis  testamento  manumittendis'.  Gai.  1, 
37.  42.  cf.  2,  228  ^in  libertatibus  .  .  dandis  nimiam 
licentiam  conpescuit  lex  Fufia  Caninia'.  ^si  testamento 
scriptis  in  orbem  servis  libertas  data  sit,  quia  nullus  ordo 
manumissionis  invenitur,  nulli  liberi  erunt,  quia  lex  Fufia 
Caninia  quae  in  fraudem  eius  facta  sint  rescindit'.  Gai.  1, 
46.  ^Libertas  sicut  dari,  ita  et  adimi  tam  testamento 
quam  codicillis  confirmatis  potest,  ut  tamen  eodem  modo 
adimatur,  quo  et  data  est.'  Ulp.  2,  12.  ^qui  directo 
testa  mento  liber  esse  iubetur,  velut  hoc  modo  Sticbus 
servus  meus  liber  esto  . . .  is  ipsius  testatoris  fit  libertus. 
nec  alius  ullus  directo  ex  testamento  libertatem  habere 
potest,  quam  qui  utroque  tempore  testatoris  ex  iure  Quiri- 
tium  fnerit,  et  quo  faceret  testamentum  et  quo  morere- 
tur'.     Gai.  2,  267. 

Libris  ad  Sabinum  libertatem  relictam  tractat  Pom- 
ponius  libro  VH  P.  518—620,  Paulus  libro  IV  P.  1690, 
1691.  Ulpiani  fragmenta  non  extant.  Lenel  I.  c.  p.  53  notat: 
^Ob  dieser  .  .  .  Abschnitt  auf  Sabinus  zurtLckgeht,  wage 
ich  nicht  zu  entscheiden.  An  sich  wHre  es  ja  wohl  denk- 
bar,    dafs   Sabinus    am   Schlusse    der  Legatenlehre    auch 

30* 


468     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEBON,  TEMP.  lURIS  CONS. 

die  directe  Hinterlassang  der  Freiheit  bertLhrt  hS.tte; 
dass  die  Eechtstellung  speciell  der  statu  liberi  erst  weiter 
unten  behandelt  wird,  wtLrde  kein  durchschlagender  Gegen- 
grund  sein'.  lustinianum  legis  FuRae  Caniniae  praecepta 
abolevisse  moneo:  v.  I.  1,  7  de  lege  Fufia  Caninia  tollenda. 

50.  Gai.  2, 236.  —  Nec  libertas  . .  poenae  nomine 
dari  potest. 

cf.  Inst.  2,  20,  36:  ^nec  libertatem  poenae  nomine 
dari  posse  placebat.  eo  amplius  nec  heredem  poeoae 
nomine  adici  posse  Sabinus  existimabat'.  yerbis  apud 
Gaium  sequentibus  ^quamvis  de  ea  re  fuerit  quaesitum' 
Sabini  sententiam  Gai  aetate  iam  receptam  fuisse  efficitur. 

51.  D.  40,  4,  57.  Gaius  libro  tertio  de  manu- 
missionibus  (P.  480).  —  Si  locuples  egenti  heres  ex- 
stiterity  videamus^  an  ea  res  testamento  datis  liber- 
tatibus  profieiat^  ut  creditores  fraudari  non  yideantur 
. .  .  mihi  traditum  est  hoc  iure  nos  uti,  ut  ad  rem 
non  pertineat,  locnples  an  egens  heres  extiterit,  sed 
quarum  facultatium  testator  decesserit.  quam  sen- 
tentiam  lulianus  adeo  sequitur^  ut  existimet  ne  eum 
quidem  libertatem  consecuturum,  quem  is  qui  solyendo 
non  essety  ita  liberum  esse  iussisset:  ^cum  aes  alieuum 
solutum  erit,  Stichus  liber  esto'.  sed  hoc  non  est 
consequens  Sabini  et  Cassii  sententiae,  quam  et  ipse 
sequi  yidetur,  qui  existimant  consilium  cuii^que  mann- 
mittentis  spectari^  debere. 

52.  D.  40,  5,  34,  2.  Pomponius  libro  tertio  fidei- 
commissorum  (P.  217).  —  Seryus  legatus  erat  Cal- 
purnio  Flacco  isque  rogatus  erat  eum  manumittere  et, 
si  non  manumississet,  idem  seryus  Titio  legatus  erat 
et  is  aeque  rogatus  erat,  ut  eum  manumitteret:  si  non 
manumississet,  liber  esse  iussus  erat.  Sabinus  dicit 
inutiliter  legatum  fore  et  ex  testamento  eum  continao 
liberum  futurum. 

1  FL  quemque  .  .  .  apectare. ' 


2.  MASURIUS  SABINUS  469 

De  his  qui  in  alima  potestate  sunt, 

In  libTorum  ad  Sab.  scriptoriim  fragmentis  de  per- 
sonis  alienae  potestati  snbiectis  dissernnt  Paul.  1.  IV 
P.  1692.  1692,  Ulp.  1.  XXVI  P.  2684—2696.  Pomponii 
fragmenta  non  ezstant.  ^Was  nns  von  Ulpian..  erhalten 
ist,  bezieht  sicb  durcbweg  aiif  Fragen,  die  in  die  Lehre 
Yon  der  y&terlichen  Gewalt  geh5ren:  WahDsinn  des  pater 
flEunilias,  Gefangenschaft  desselben,  Hindemisse  der  iastae 
nuptiae,  Adrogation,  Adoption.  Die  . . .  knrzen  Fragmente 
ans  Paulns  . .  betreffen  die  Emancipation  nnd  Adoption. 
Bei  dieser  Sachlage  scheint  es  mir  . . .  nicht  gerechtfertigt, 
mit  Leist  nnd  Earlowa  die  Existenz  eines  yon  der  yliter- 
licken  Oewalt  handelnden  Abschnittes  im  Sabinnssjstem 
zu  bezweifeln  ...  Es  ist  an  sich  wahrscheinlich,  dafs  in 
einem  Ciyilrechtssystem  die  y&terliche  Gewalt  nicht  nn- 
er5rtert  blieb,  nnd  es  ist  unwahrscheinlich,  dafs  die 
sSmtlichen  BruchsttLcke  yon  Ulpian  .  .  einem  Ezcurse  an- 
gehSren  . .  .  Auch  dafs  auf  den  Abschnitt  de  statuliberis 
noch  ein  solcher  de  operis  libertomm  folgt,  spricht  dafUr, 
dafs  wir  es  hier  nicht  mit  einem  Anh&ngsel  der  Legaten- 
lehre,  sondem  mit  einem  StUck  eines  neuen,  wenn  auch 
nicht  sehr  umfangreichen,  doch  eines  Hauptteils  des 
Systems  —  de  iure  personamm  handelnd  —  zu  thun 
haben.  Geht  man  nun  hieyon  aus,  so  dr^gt  sich  sofort 
die  Vermutung  auf,  dafs  Sabinus  hier  nicht  nur  yon  der 
y&terlichen  Gewalt  gehandelt  haben  werde;  er  wird  yiel- 
mehr  alle  Formen  der  familienrechtlichen  Abhftngigkeit 
besprochen  haben,  eine  ErSrtemng,  yon  der  uns^  da  manus 
und  mancipium  im  lustinianischen  Becht  unpraktisch  ge- 
worden  waren,  weder  direct  noch  dnrch  die  Commentare 
yermittelt  etwas  Ubrig  bleiben  kounte^   Lenel  I.  c.  p.  53  sq. 

^  . .  quaedam  personae  sui  iuris  sunt,  quaedam  alieno 
iuri  subiectae  sunt.  rursus  eamm  personamm  quae  alieno 
iuri  subiectae  sunt,  aliae  in  potestate,  aliae  in  manu, 
aliae  in  mancipio  sunt.  yideamus  nunc  de  his  quae  alieno 
iuri  subiectae  sint;  nam  si  cognoyerimus,  quae  istae  per- 


470    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

sonae  sint,  simnl  intellegemns,  qoae  sni  inris  sint.  ac 
prins  dispiciamus  de  iis  qui  in  aliena  potestate  snnt.' 
Gai.  1,49—51. 

De  iis  qui  in  patria  poiestate  sunt, 

^  .  .  fere  . .  nulli  alii  snnt  homines,  qni  talem  in  filios 
suos  habent  potestatem  qualem  nos  habemns.'  Gai.  1,  55. 
^in  potestate  nostra  snnt  liberi  nostri  quos  instis  nnptiis 
procreayimus'  yel  ^quos  adoptamus'.  Gai.  1,  55.  97. 
Xitaque  liberos  suos  in  potestate  habent  ciyes  Bomani,) 
si  ciyes  Bomanas  uzores  duxerint  yel  etiam  Latinas  pere- 
giinasye  cum  quibus  conubium  habeant.  cum  enim 
conubium  id  efficiat,  ut  liberi  patris  condicionem  sequiui- 
tur,  eyenit,  ut  non  solum  ciyes  Romani  fiant,  sed  etiam 
in  potestate  patris  sint.  unde  et  yeteranis  quibusdam 
concedi  solet  principalibus  constitutionibus  conubium  cum 
his  Latinis  peregrinisye  quas  primas  post  missionem 
uxores  duxerint;  et  qui  ex  eo  matrimonio  nascuntur,  et 
ciyes  Bomani  et  in  potestate  parentium  fiunt.'  Gai.  1, 56. 57. 

^Non  tamen  onmes  nobis  uxores  ducere  licet;  nam 
a  quamndam  nuptiis  abstinere  debemns.  inter  eas  enim 
personas,  quae  parentum  liberorumye  locum  inter  se 
optinent,  nuptiae  contrahi  non  possunt,  nec  inter  eas 
conubium  est  .  . .  et  si  tales  personae  inter  se  coierint, 
nefarias  et  incestas  nnptias  contraxisse  dicuntur.  et  haec 
adeo  ita  sunt,  ut  quamyis  per  adoptionem  parentum 
liberorumye  loco  sibi  esse  coeperint,  non  possint  inter 
se  matrimonio  coniungi,  in  tantum  ut  etiam  dissoluta 
adoptione  idem  iuris  maneat  . .  •  inter  eas  quoque  perso- 
nas,  quae  ex  transyerso  gradu  cognatione  iunguntur,  est 
quaedam  similis  obseryatio,  sed  non  tanta.  sane  inter 
fratrem  et  sororem  prohibitae  sunt  nuptiae,  siye  eodem 
patre  eademque  matre  nati  fuerint,  siye  alterutro  eorum. 
. .  .  fratris  filiam  uxorem  ducere  licet,  idque  primum  in 
usum  yenit,  cum  diyus  Claudius  Agrippinam  fratris 
sui  filiam  uxorem  duxisset;  sororis  yero  filiam  nxoreni 
dncere  non  Ucet  . .  .  item  amitam  et  materteram  uxorem 


1 


2.  MASURIUS  SABINUS  *       471 

dticere  non  licet.  item  eam  quae  mihi  qnondam  socrns 
ant  nnms  aut  privigna  aut  noverca  fuit.  ideo  antem 
diximus  quondam,  qnia  si  adhuc  constant  eae  nuptiae, 
per  quas  talis  adfinitas  quaesita  est,  alia  ratione  mihi 
nupta  esse  non  potest,  quia  neque  eadem  duobus  nupta 
esse  potest,  neque  idem  duas  uxores  habere.  ergo  si  quis 
nefarias  atque  incestas  nuptias  contraxerit,  neque  uxorem 
habere  videtnr  neqne  liberos;  itaque  hi  qui  ex  eo  coitu 
nascuntur,  matrem  quidem  habere  videntur,  patrem  yero 
non  utique;  nec  ob  id  in  potestate  eius  sunt,  sed  tales 
sunt  quales  sunt  hi  quos  mater  vulgo  concepit  . .  .' 
Gai.  1,  58—64. 

^AIiquando  autem  evenit,  ut  liberi  qui  statim  ut 
nati  sunt,  parentum  in  potestate  non  fiant,  ii  postea 
tamen  redigantur  in  potestatem.  veluti  si  Latinus  ex 
lege  Aelia  Sentia  uxore  ducta  filium  procreayerit  aut  Lati- 
num  ex  Latina  aut  civem  Eomanum  ex  ciye  Bomana, 
non  habebit  eum  in  potestate;  sed  si  postea  causa  pro- 
bata  ius  Quiritium  consecutus  fuerit,  simul  eum  in 
potestate  sua  habere  incipit.  item  si  ciyis  Eomanus  Lati- 
nam  aut  peregrinam  uxorem  duxerit  per  ignorantiam, 
cum  eam  ciyem  Bomanam  esse  crederet,  et  filium  pro- 
creayerit,  hic  non  est  in  potestate  eius,  quia  ne  quidem 
ciyis  Bomanus  est,  sed  aut  Latinus  aut  peregrinus,  id 
est  eius  condicionis  cuius  -  et  mater  fuerit,  quia  non  aliter 
quisque  ad  patris  condicionem  accedit,  quam  si  inter  patrem 
et  matrem  eius  conubium  sit;  sed  ex  senatus  consulto 
permittitur  causam  erroris  probare,  at  ita  uxor  quoque  et 
filius  ad  ciyitatem  Bomanam  perveniunt,  et  ex  eo  tem- 
pore  incipit  filius  in  potestate  patris  esse.  idem  iuris 
est  si  eam  per  ignorantiam  uxorem  duxerit,  quae  dedi- 
ticiomm  numero  est,  nisi  quod  uxor  non  fit  civis  Bomana. 
item  si  civis  Bomana  per  errorem  nupta  sit  peregrino 
tamquam  civi  Bomano,  permittitur  ei  causam  erroris 
probare,  et  ita  filius  quoque  eius  et  maritus  ad  civitatem 
Bomanam  perveniunt,  et  aeque  simul  incipit  filius  in 
potestate   patris  esse.     idem  iuris  est  si  peregrino  tam- 


472     II.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUillS  CONS. 

qnam  Latino  ex  lege  Aelia  Sentia  nnpta  sit;  nam  de 
hoc  specialiter  senatusconsulto  cavetar  . . .  praeterea 
si  ciyis  Bomanus  qni  se  credidisset  Latinnm  esse,  ob  id 
Latinam  oxorem  dnxerit,  permittitur  ei  filio  nato  erroris  1 
cansam  probare,  tamqnam  si  ex  lege  Aelia  Sentia  nxorem 
dnxisset.  item  his  qni  cnm  cives  Bomani  essent,  pere- 
grinos  se  esse  credidissent  et  peregrinas  uxores  dnxissent, 
permittitur  ex  senatnsconsnlto  filio  nato  cansam  erroris 
probare;  qno  facto  fiet  nxor  ciyis  Eomana  et  filius  non 
solnm  ad  ciyitatem  Romanam  peryenit,  sed  etiam  in 
potestatem  patris  redigitur.'     Gai.  1,  66 — 71. 

^Non  solnm  tamen  naturales  liberi  .  .  .  in  potestate 
nostra  snnt,  yemm  et  bi  qnos  adoptamns.  adoptio  autem 
dnobns  modis  fit,  ant  populi  anctoritate  ant  imperio 
magistratns,  yeluti  praetoris.  popnli  auctoritate  adop- 
tamns  eos  qui  sni  iuris  snnt,  qnae  species  adoptionis 
dicitur  adrogatio  . . .  imperio  magistratus  adoptamns  eos 
qni  in  potestate  parentnm  snnt  . . .  et  qnidem  illa  adoptio 
qnae  per  popnlum  fit,  nusqnam  nisi  Bomae  fit'.  Oai.  1, 
97—100. 

53?  Gai.  1,  101.  .  .  per  popnlum  feminae  non 
adoptantur,  nam  id  magis  placuit. 

Fortasse  Sabini  sententia  snbest. 

^ltem  inpnberem  apud  populum  adoptari  aliqnando 
prohibitnm  est,  aliqnando  permissum  est  • . .  illnd  ntrius- 
qne  adoptionis  conminne  est,  quod  et  hi  qni  generare 
non  possunt,  quales  snnt  spadones,  adoptare  possnnt. 
feminae  yero  nullo  modo  adoptare  possnnt,  qnia  ne  qoi- 
dem  natnrales  liberos  in  potestate  habent  . . .  sed  et  illa 
quaestio,  an  minor  natn  maiorem  natn  adoptare  possit, 
ntriusqne  adoptionis  commnnis  est.  illnd  proprinm  est 
eins  adoptionis  qnae  per  populnm  fit,  qnod  is  qui  liberos 
in  potestate  habet,  si  se  adrogandum  dederit,  non  solum 
ipse  potestati  adrogatoris  subicitur,  sed  etiam  liberi  eius 
in  einsdem  finnt  potestate  tamqnam  nepotes.'  Gai.  1, 
102—107. 


2.  MASURIUS  SABINUS  473 

^Hi  yero  qni  in  potestate  parentis  snnt,  mortno  eo 
sni  iuris  finnt.  sed  hoc  distinctionem  recipit;  nant 
mortno  patre  sane  omni  modo  filii  filiaeve  sni  iuris  effici- 
nntur;  mortuo  yero  avo  non  omni  modo  nepotes  neptesye 
sni  iuris  finnt,  sed  ita,  si  post  mortem  avi  in  patris  sui 
potestatem  recasnri  non  snnt.  itaque  si  moriente  avo 
pater  eomm  et  vivat  et  in  potestate  patris  sui  fuerit^ 
tunc  post  obitum  avi  in  patris  sni  potestate  fiimt;  si 
vero  is,  quo  tempore  avus  moritnr,  ant  iam  mortuus  est 
aut  exiit  de  potestate  patris,  tunc  hi,  qui  in  potestatem 
eins  cadere  non  possnnt,  sni  iuris  fiunt.  cum  autem  is 
cui  ob  aliquod  maleficium  ez  lege  Comelia  aqua  et  igni 
interdicitur,  civitatem  Bomanam  amittat,  sequitur  ut^ 
quia  eo  modo  ez  numero  civium  Bomanomm  tollitur^ 
proinde  ac  mortuo  eo  desinant  liberi  in  potestate  eins 
esse;  nec  enim  ratio  patitur,  ut  peregrinae  condicionis 
homo  civem  Bomanum  in  potestate  habeat.  pari  ratione 
et  si  ei  qui  in  potestate  parentis  sit,  aqna  et  igni  inter- 
dictum  faerit,  desinit  in  potestate  parentis  esse,  quia> 
aeque  ratio  non  patitur,  ut  peregrinae  condicionis  homo- 
in  potestate  sit  civis  Bomani  parentis.  quodsi  ab  hosti- 
bus  captus  fuerit  parens,  quamvis  servus  hostium  fiat,. 
tamen  pehdet  ius  liberorum  propter  ius  postliminii  . .  . 
itaque  reversus  habebit  liberos  in  potestate.  si  vero  illic 
mortnns  sit,  erunt  quidem  liberi  sui  iuris;  sed  utmm  ex 
hoc  tempore  quo  mortuus  est  apud  hostes  parens,  an  ex 
illo  qno  ab  hostibus  captus  est,  dubitari  potest.  ipse 
quoque  filius  neposve  si  ab  hostibus  captus  fuerit,  simi- 
liter  dicemus  propter  ius  postliminii  potestatem  quoqua 
parentis  in  suspenso  esse.  praeterea  exeunt  liberi  virilis 
sexns  de  parentis  potestate,  si  flamines  Diales  inauguren- 
tnr,  et  feminini  sexus,  si  virgines  Yestales  capiuntur.  . . 

^Praeterea  emancipatione  desinnnt  liberi  in  potestate 
parentnm  esse.  sed  filius  quidem  tribus  mancipationibus, 
ceteri  vero  liberi,  siv^e  masculini  sexus  sive  feminini, 
una  mancipatione  exeunt  de  parentum  potestate;  lex 
enim  XII   tabularum    tantum   in   persona  filii  de  tribus 


474     11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

mancipationibiis  loqnitnr  .  . .  eaqne  res  ita  agitnr:  man- 
cipat  pater  filium  alioui;  is  enm  yindicta  mannmittit;  eo 
facto  revertitur  in  potestatem  patris;  is  enm  itemm 
mancipat  vel  iidem  yel  alii  . .  .  isque  enm  postea  simi- 
liter  yindicta  manumittit;  eo  facto  rnrsus  in  potestatem 
patris  reyertitur;  tertio  pater  enm  mancipat  yel  eidem 
vel  alii,  .  . .  eaqne  mancipatione  desinit  in  potestate  patris 
esse,  etiamsi  nondum  mannmissns  sit,  sed  adhuc  in 
cansa  mancipii  .  .  . 

\Praeterea  parentes,  liberis  in  adoptionem  datis,  in 
potestate  eos  habere  desinunt.  et  in  filio  quidem,  si  in 
adoptionem  datnr,  tres  mancipationes^  et  dnae  interce- 
dentes  mannmissiones  proinde  finnt,  ac  fieri  solent,  cnm 
ita  enm  pater  de  potestate  dimittit,  nt  sui  inris  efficiatnr. 
deinde  ant  patri  remancipatur,  et  ab  eo  is  qni  adoptat, 
yindicat  apud  praetorem  filinm  siium  esse,  et  illo  contra 
non  yindicante  a  praetore  yindicanti  filius  addicitnr; 
aut  non  remancipatur  patri,  sed  ab  eo  yindicat  is  qui 
adoptat,  apnd  quem  in  tertia  mancipatione  est  ...  in 
ceteris  yero  liberorum  personis,  sen  mascnlini  seu  feminini 
sexns,  una  scilicet  mancipatio  snfficit,  et  aut  remancipan- 
tur  parenti  ant  non  remancipantnr'.     Gai.  1,  127 — 134. 

XPi^a-eterea  mulieres  quae  in  manum  conyeniunt,  in 
patris  potestate  esse  desinunt;  sed  in  confarreatis  nnptiis 
de  flaminica  Diali  senatusconsulto  ex  relatione^  Mazimi 
et  Tuheronis  cautum  est,  ut  haec  quod  ad  sacra  tan- 
tum  videatur  in  manu  esse,  qnod  yero  ad  ceteras  causas 
proinde  habeatur,  atque  si  in  manum  non  conyenissei 
<^coemptione  autem  facta  mulieres  omni  modo^  potestate 
parentis  liberantur;  nec  interest  an  in  yiri  sui  manu  sint 
an  extranei,  quamyis  hae  solae  loco  filiamm  habeantnr, 
quae  in  yiri  manu  sint'.    Gai.  1,  136. 

De  iis  qui  in  manu  sunt, 

^Nunc  de  his  personis  yideamus  quae  in  manu  nostra 
8unt  .  .  .  sed  in  potestate  qnidem  et  masculi  et  ieminae 


2.  MASURIUS  SABINUS  475 

6686  solent;  in  mannm  autem  feminae  tantum  conyeniunt. 
olim  itaqne  tribns  modis  in  mannm  conveniebant:  nsn, 
farreo,  coemptione.  nsn  in  manum  conveniebat  qnae 
anno  continuo  nupta  perseverabat;  qnia  enim  velnti  annua 
possessione  nsncapiebatnr,  in  familiam  viri  transibat  filiaeque 
locum  optinebat.  itaqne  lege  XII  tabnlarnm  cantum  est, 
nt  si  qna  nollet  eo  modo  in  manum  mariti  convenire, 
ea  qnolannis  trinoctio  abesset  atque  eo  modo  nsnm  cnins- 
qne  anni  interrumperet.  sed  hoc  totum  ius  partim 
legibns  snblatum  est,  partim  ipsa  desnetndine  oblitteratum 
est.  farreo  in  mannm  conveninnt  per  qnoddam  genus 
sacrificii  qnod  lovi  Farreo  fit;  in  quo  farreus  panis  ad- 
bibetur,  unde  etiam  confarreatio  dicitur;  conplnra  prae- 
terea  huius  inris  ordinandi  gratia  cum  certis  et  sollenmi- 
bns  verbis,  praesentibus  decem  testibus,  aguntur  et  fiunt . . . 
coemptione  vero  in  manum  conveniunt  per  mancipationem, 
id  est  per  quandam  imaginariam  venditionem;  nam  ad- 
hibitis  non  minns  quam  Y  testibus  civibus  Bomanis  puberi- 
bus,  item  libripende,  emit  is  mulierem,  cuius  in  manum 
convenit.  potest  autem  coemptionem  facere  mulier  non 
solnm  cum  marito  suo  sed  etiam  cum  eztraneo;  scilicet 
aut  matrimonii  causa  facta  coemptio  dicitur,  aut  fiduciae; 
quae  enim  cum  marito  suo  facit  coemptionem,  ut  apud 
eum  filiae  loco  sit,  dicitur  matrimonii  causa  fecisse 
coemptionem;  quae  vero  alterins  rei  causa  facit  coemptio- 
nem  aut  cum  viro  suo  aut  cum  eztraneo,  veluti  tutelae 
evitandae  causa,  dicitnr  fiduciae  causa  fecisse  coemptionem/ 
. .  etiam  testamenti  faciendi  gratia  fiduciaria  fit  coemptio ; 
non  aliter  enim  feminae  testamenti  faciendi  ius  habent^  ex- 
eeptis  quibusdam  personis,  quam  si  coemptionem  fecerint 
remancipataeqne  et  manumissae  fuerint.  ^^sed  admonendum 
est,  feminam  quae  fiduciae  causa  cum  extraneo  coemp- 
tionem  fecerit,  filiae  locum  apud  eum  non  fieri;  sed  quae^ 
fiduciae  causa  cnm  viro  suo  fecerit  coemptionem,  nihilo 
minus  filiae  loco  incipit  esse.*     Gai.  1,  108 — 116^ 

54?  Gai.  1,  115^  —  . .  si  omnino  qualibet  ex  causa 
uxor  in  manu  viri  sit^  placuit  eam  filiae  iura  nancisci. 


476    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

Hoc  qaoque  loco  nescio  an  Sabini  sententia  subsit» 
\In  mann  autem  esse  mnlieres  desinunt  isdem  modis^ 
quibus  filiae  familias  potestate  patris  liberantxir;  sicnt 
igitnr  filiae  familias  una  mancipatione  de  potestate  patris 
exeunt,  ita  eae  quae  in  manu  sunt,  una^  mancipatione 
desinunt  in  manu  esse,  et  si  ex  ea  mancipatione  manu- 
missae  fuerint,  sui  iuris  efQciuntur.  <^inter  eam  yero 
quae  cum  eztraneo,  et  eam  quae  cum  yiro  suo  coemptio- 
nem  fecerit,  hoc  interest,  quod  illa  quidem^  cogere 
coemptionatorem  potest,  ut  se  remancipet,  cui  ipsa  velit, 
^baec  autem  yirum^  nibilo  magis  potest  cogere,  qaam  et 
filia  patrem.  sed  filia  quidem  nullo  modo  patrem  potest 
cogere,  etiamsi  adoptiya  sit;  baec  autem  yimm  repudio 
misso  proinde  compellere  potest,  atque  si  ei  numquam 
nupta  foisset.'     Gai.  1, 137.  137% 


Be  iis  qui  in  mancipii  causa  stmt 

^Superest  ut  ezponamus,  quae  personae  in  mancipio 
sint.  omnes  igitnr  liberorum  personae,  siye  mascnlini 
sive  feminini  sexus,  quae  in  potestate  parentis  snnt, 
mancipari  ab  boc  eodem  modo  possunt,  quo  etiam  servi 
mancipari  possunt.  idem  inris  est  in  earum  personis  quae 
in  manu  sunt.  ^nam  feminae  a^  coemptionatoribus  eodem 
modo  possunt  <^mancipari,  quo  liberi  a  parente  mancipan- 
tur^'.  Xea  quidem  quae  coemptionem  facit,  non  de- 
ducitur  in  servilem  condicionem;  a  parentibus  autem  et 
a  coemptionatoribus^  mancipati  mancipataeye  servorum 
loco  constituuntur,  adeo  quidem,  ut  ab  eo  cuius  in  mancipio 
sunt,  neque  bereditatem  neque  legata  aliter  capere 
possint,  quam  si  simul  eodem  testamento  liberi  esse 
iubeantur,  sicut  iuris  est  in  persona  servorum.  sed 
di£Eerentiae  ratio  manifesta  est,  cum  a  parentibus  et  a 
coemptionatoribus  isdem  yerbis  mancipio  accipiantur,  qui- 
bus  servi;  quod  non  similiter  fit  in  coemptione.'  Gai  1, 
116—118.  123. 

^li  qui  in  causa  mancipii  sunt,  quia  servorum  loco 


2.  MASURIUS  SABINUS  477 

habentur,  vindicta,  censn,  testamento  mannmissi  sni  inris 
£nnt .  nec  tamen  in  hoc  casa  lex  Aelia  Sentia  locnm  habet. 
itaque  nihil  reqnirimus,  cnius  aetatis  sit  is  qni  manu- 
mittit  et  qui  mannmittitur;  ac  ne  illud  quidem,  an  patro- 
Bum  creditoremye  mannmissor  habeat.  ac  ne  nnmems 
qnidem  lege  Fufia  Caninia  finitus  in  his  personis  locnm 
habet.  quin  etiam  invito  quoque  eo  cnins  in  mancipio 
sunt,  censa  libertatem  conseqni  possnnt,  excepto  eo  qnem 
pater  ea  lege  mancipio  dedit,  ut  sibi  remancipetur;  nam 
qnodammodo  tnnc  pater  potestatem  propriam  reservare 
sibi  videtar  eo  ipso,  quod  mancipio  recipit.  ac  ne  is 
qnidem  dicitnr  invito  eo  cuins  in  mancipio  est,  censn 
libertatem  conseqni,  qnem  pater  ex  noxali  cansa,  velnti 
qnod  furti  eins  nomine  damnatns  est,  mancipio  actori 
dedit;  nam  hnnc  actor  pro  pecnnia  habet.  in  snmma 
admonendi  sumns  adversus  eos  quos  in  mancipio  habemus, 
nihil  nobis  contumeliose  facere  licere;  alioqnin  iniuriarnm 
tenebimur/    Gai.  1, 138— -141. 

Be  iusta  servUute. 

^ln  potestate'  deniqne  ^sunt'  servi  dominomm  .  quae 
quidem  potestas  inris  gentinm  est;  nam  apud  omnes 
peraeque  gentes  animadvertere  possumns  dominis  in  servos 
yitae  necisqne  potestatem  esse;  et  qnodcumqne  per  servnm 
adquiritur,  id  domino  adqniritnr'.  ^cetemm  cnm  apnd 
ciyes  Bomanos  duplex  sit  domininm  (nam  yel  in  bonis  yel 
ex  iure  Qniritinm  yel  ex  utroqne  inre  cniusqne  seryns 
esse  intellegitnr),  ita  demum  serynm  in  potestate  domini 
esse  dicemus,  si  in  bonis  eins  sit,  etiamsi  simul  ex  inre 
Qniritium  eiusdem  non  sit;  nam  qui  nudnm  ins  Qniritium 
in  seryo  habet,  is  potestatem  habere  non  intellegitur.' 
Gai.  1,  52.  54.  ciyibus  Bomanis  non  Micet  supra  modnm 
et  sine  cansa  in  seryos  suos  saeyire.  . .  male  enim  nostro 
iure  uti  non  debemns;  qua  ratione  et  prodigis  interdi- 
citar  bonorum  snorum  administratio.'  Gai.  1,  53.  prae- 
fectns  nrbi  seryos   de  dominis  qnerentes  andit,  si  yere- 


478     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

cnnde  expoBtnlent,  si  saevitiam,  si  dnritiam,  si  famem,  si 
obscoenitatem  apnd  enm  ezponant.  D.  1,  12,  1,  8.  ^post 
legem  Petroniam  et  senatns  consulta  ad  eam  legem  per- 
tinentia  dominis  potestas  ablata  est  ad  bestias  depng- 
nandas  sno  arbitrio  servos  tradere.'    D.  48,  8,  11,  2. 

55?  Gai.  3;  166.  —  . .  placet  ex  nuUa  causa  ei 
(sc.  qui  nudum  ius  Quiritium  in  servo  habet)  adquiri 
posse;  adeo  ut  etsi  nominatim  ei  dari  stipulatus 
fuerit  servuS;  mancipiove  nomine  eius  acceperit,  quidam 
existiment  nihii  ei  adquiri. 

^Servi  autem  aut  nascnntur  ant  fiunt  .  nascuntur  ez 
ancillis  nostris,  fiunt  aut  iure  gentium,  id  est  ex  captivi- 
tate,  aut  iure  civili,  cum  homo  liber  maior  viginti  annis 
ad  pretium  participandum  sese  venumdari  passus  est.' 
1. 1, 3, 4.  ^ex  ancilla  et  libero  iure  gentium  servus  nascitur, 
et  contra  ex  libera  et  servo  liber  nascitur.  animadvertere 
tamen  debemus,  ne  iuris  gentium  regulam  vel  lex  ali- 
qua  vel  quod  legis  vicem  optinet,  aliquo  casu  commu- 
taverit.*  Gai.  1,  82.  83.  *ecce  enim  <. .  e  lege  — >  ex  an- 
cilla  et  libera'  possimt  ^liberi  nasci;  nam  ea  lege  cavetnr, 
ut  si  quis  cum  aliena  ancilla  quam  credebat  liberam  esse 
coierit,  siquidem  masculi  nascantur,  liberi  sint,  si  vero 
feminae,  ad  eum  pertineant,  cuius  mater  ancilla  fuerit'. 
eadem  lex  iubet,  ^ut  ex  libera  et  servo  alieno  quem 
sciebat  servum  esse,  servi  nascantur'.  Gai.  1,  85.  86. 
item  ^ex  senatus  consulto  Claudiano'  potest  ^civis  Romana 
quae  alieno  servo  volente  domino  eius  coiit,  ipsa  ex  pac- 
tione  libera  permanere,  sed  servum  procreare;  nam  quod 
inter  eam  et  dominum  istius  servi  convenerit,  eo  senatns 
consulto  ratum  esse  iubetur'.     Gai.  1,  84. 

^Si  ancilla  ex  cive  Bomana  conceperit,  deinde  manu- 
missa  civis  Bomana  facta  sit,  et  tune  pariat,  licet  ciyis 
Romanus  sit  qui  nascitur,  sicut  pater  eius,  non  tamen  in 
potestate  patris  est,  quia  neque  ex  iusto  coitu  conceptus 
est  neque  ex  uUo  senatus  consulto  talis  coitus  qnasi  ius- 
tus  constituitur*.     Gai.  1,  88. 


2.  MASURIUS  SABINUS  479 

56?  Gai.  1,  89.  —  Quod  . .  placuit,  si  ancilla  ex 
eive  Romano  conceperit,  deinde  manumissa  pepererit, 
qui  nascitur  liberum  nasci,  naturali  ratione  fit;  nam 
fai  qui  illegitime  concipiuntur,  statum  sumunt  ex  eo 
tempore  quo  nascuntur. 


Communia  quaedam  de  his  qui  in  aliena  poiestate  sunt, 

^Cum  pater  familias  se  in  adoptionem  dedit,  mulierve 
in  manum  convenit,  omnes  eins  res  incorporales  et  cor- 
porales  quaeque  ei  debitae  sunt,  patri  adoptivo  coemptiona- 
toriye  adqniruntur,  exceptis  his  quae  per  capitis  deminu- 
tionem  pereunt,  quales  sant  osusiructus,  operarum  obligatio 
libertomm  quae  per  iusiurandum  contracta  est,  et  lites 
contestatae  legitimo  iudicio.  ex  diverso  quod  is  debuit, 
qui  se  in  adoptionem  dedit  quaeve  in  manum  convenit, 
non  transit  ad  coemptionatorem  aut  ad  pAtrem  adoptivum, 
nisi  &i  hereditariam  aes  alienum  fuerit.  tunc  enim  quia 
ipse  pater  adoptivas  aat  coemptionator  heres  fit,  directo 
tenetur  iure;  is  vero  qui  se  adoptandum  dedit  quaeve  in 
manum  conveait,  desinit  esse  heres/  Gai.  3,  83.  84. 
cf.  2,  86.  ^adquiritur'  itaque  ^nobis  non  solum  per  nosmet 
ipsos,  sed  etiam  per  eos  quos  in  potestate  manu  mancipiove 
habemus'.  ^igitur  quod  liberi  nostri  quos  in  potestate 
habemus,  item  qaod  servi  nostri  mancipio  accipitmt  vel 
ex  traditione  nanciscuntur,  sive  quid  stipulentur  vel  ex 
aliqualibet  causa  adquirunt,  id  nobis  adquiritur;  ipse  enim 
qui  in  potestate  nostra  est,  nihil  suam  habere  potest. 
et  ideo  si  heres  institutus  sit,  nisi  nostro  iussu  hereditatem 
adire  non  potest;  et  si  iubentibus  nobis  adierit,  hereditas 
nobis  adquiritur  proinde  atque  si  nos  ipsi  heredes  in- 
stituti  essemus;  et  convenienter  scilicet  legatum  per  eos 
nobis  adquiratur.  dum  tamen  sciamus,  si  alterius  in  bonis 
sit  servuS;  alterias  ex  iure  Quiritium,  ex  omnibus  causis 
ei  soli  per  eum  adquiri,  cuius  in  bonis  esi'   Gai.  2, 87 — 88. 

^Communem  servum  pro  dominica  pai*te  dominis  ad- 
quirere  certam  est,  excepto  eo  quod  uni  nominatim  stipu- 


480  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IUBI8  CONS. 

lando  ant  mancipio  accipiendo  illi  soli  adquirit,  velnt 
cnm  ita  stipnletor:  Titio  domino  meo  dari  spondes?  ant 
cnm  ita  mancipio  accipiat:  Hanc  rem  ex  iure  Quiritimn 
L.  Titii  domini  mei  esse  aio  eaqne  ei  empta  esto  hoc 
aere  aeneaque  libra'.     Gai.  3,  167. 

57.  D.  45,  3,  6  Pomponius  libro  vicensimo  sexto 
ad  Sabinum  (P.  726).  —  Ofilius  recte  dicebat  et 
fiduciae  causa  mancipio  accipiendo  vel  ctim  creditore 
vel  cum  amico  contractae^  posse  soli  ei  adquiri  (sc.  per 
servum  communem),  qui  iussit;  quae  sententia  et  . . 
Sabini  dicitur. 

59.  Gai.  3, 167*.  —  Illud  quaeritur  an  quod  do- 
mini  nomen  adiectum  efficit^  idem  faciat  unius  ex  do- 
minis  iussum  intercedens.  nostri  praeceptores  perinde 
ei  qui  iusserit  soli  adquiri  existimant,  atque  si  nomi- 
Batim  ei  soli  stipulatus  esset  seryus  mancipiove  ac- 
cepisset. 

^Non  solum  autem  proprietas  per  eos  quos  in  potestate 
habemus  adquiritur  nobis,  sed  etiam  possessio;  cuius  enim 
rei  possessionem  adepti  fuerint,  id  nos  possidere  videmus; 
unde  etiam  per  eos  usucapio  procedit.  per  eas  yero  per- 
sonas  quas  in  manu  mancipiove  habemus,  proprietas  quidem 
adquiritur  nobis  ex  omnibus  causis  sicut  per  eos  qui  in 
potestate  nostra  sunt;  an  autem  possessio  adquirator, 
quaeri  solet,  quia  ipsas  non  possidemus.'  ^in  summa 
sciendum  est  his  qui  in  potestate  manu  mancipiove  snnt, 
nihil  in  iure  cedi  posse;  cum  enim  istarum  personarum 
nihil  suum  esse  possit,  conveniens  est  scilicet,  ut  nihil 
suum  esse  in  iure  vindicare  possint.'    Gai.  2,  89.  90.  96. 

(De  ingenuis  et)  de  libertis. 

Absoluto  capite  quo  de  personis  alienae  potestati 
snbiectis  agebatur,  de  libertis  tractatum  foisse  inde  licet 

1  Trib,  per  traditionem  accipiendo  veldeponendo  commo- 
dandoque.  restituU  Lenel  P.  Pomp.  726.  Sdb.  207;  anUa 
P,  Ca88.  125  aliter. 


2.  MASURIUS  SABINUS  481 

oonicere,  quod  Pomponius  libro  VIII,  Paulus  libro  V, 
Ulpianus  libris  XXVII  et  XXVIII  de  statuliberis  et  de 
operis  libertorum  dixerunt.  cuius  partis  quod  frag- 
menta  nuUa  exstant,  non  est  cur  miremur.  ^Hat  Sabinus, 
wie  Gaius,  nur  die  BescbrSnkungen  der  Freilassung  und 
die  yerschiedenen  Eategorien  der  liberti  zur  ErSrterung 
gebracht,  so  waren  seine  und  seiner  Commentatoren  Aus- 
i^hrungen  fiir  die  Compilatoren  fast  durchaus  unpraktisches 
Material,  das  ihnen  keine  Gelegenheit  zu  jBzcerpten  bot/ 
Lenel  1.  c.  p.  55.  cum  Sabini  sententia  a  Gell.  5, 19, 11  — 14 
relata  huius  loci  esse  videatur,  non  de  libertis  solum, 
sed  etiam  de  ingenuis  dictnm  fuisse  putaverim. 

^ .  liberorum  hominum  alii  ingenui  sunt,  alii  libertini. 
ingenui  sunt,  qui  liberi  nati  sunt;  libertini  qui  ex  iusta 
servitute  manumissi  sunt.  rursus  libertinorum  <^tria  sunt 
genera;  nam  aut  cives  Bomani  aut  Latini  aut  dediticiorum^ 
Humero  sunt/    Gai.  1,  10 — 12. 

^ln  cuius  persona  tria  haec  concurrunt,  ut  maior  sit 
annorum  triginta,  et  ex  iure  Quiritium  domini,  et  iusta 
ac  legitima  manumissione  liberetur,  id  est  vindicta  aut 
censu  aut  testamento,  is  civis  Eomanus  fit  . . .  quod  autem 
de  aetate  servi  requiritur,  lege  Aelia  Sentia  introductum 
est.  nam  ea  lex  minores  XXX  annorum  servos  non  aliter 
voluit  manumissos  cives  Bomanos  fieri,  quam  si  vindicta, 
apud  consilium  iusta  causa  manumissionis  adprobata, 
liberati  fuerint.  iusta  autem  causa  manumissionis  est 
yeluti  si  quis  filium  filiamve  aut  fratrem  sororemve 
naturalem  .  . .  aut  ancillam  matrimonii  causa  apud  con- 
silium  manumittat.  consilium  autem  adhibetur  in  urbe 
Boma  .  •  quinque  senatorum  et  quinque  equitum  Boma- 
norum  puberum  . . .  Bomae  certis  diebus  apud  concilium 
manumittuntur  .  maiores  vero  triginta  annorum  servi 
semper  manumitti  solent/    Gai.  1,  17 — 20. 

De  manumissione  vindicta  facienda  fortasse  sermo 
erat  ubi  de  vindicatione  agitur,  id  est  libro  III,  ita  ut 
boc  loco  tantum  de  manumissione  censu  facienda  accura- 
tius  dictum  fuerit. 

Iuriipr.  anteliadr.  reU.  ed.  Bremer.    II.  31 


482    U-   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Censu  manumittniitTir  qui  lustrali  censu  Bomae  iussu 
dominorum  inter  ciyes  Romanos  censum  profitentur.  Ulp. 
fr.  1,  8.  ^magna  autem  dissensio  est  inter  peritos,  utrum 
eo  tempore  vires  accipiant  omnia,  quae  in  censu  aguntur, 
an  eo  tempore  quo  lustrum  conditur.  sunt  enim  qui  existi- 
mant  non  alias  vires  accipere  quae  in  censu  aguntur,  nisi 
haec  dies  sequatur,  qua  lustrum  conditur.  existimant  enim 
censum  descendere  ad  diem  lustri,  non  lustrum  recarrere 
ad  diem  census.  quod  ideo  quaesitum  est,  quoniam  omnia 
quae  in  censu  aguntur  lustro  confirmantur/     Dosith.  17. 

Si  aliquid  eorum,  quae  diximus,  deerit,  servi  manu- 
missi  Latini  erunt.  qui  ^homines  Latini  luniani  appellantur, 
Latini  ideo,  quia  adsimulati  sunt  Latinis  coloniariis,  luniani 
ideo,  quia  per  legem  luniam  lihertatem  acceperunt,  cum 
olim  seryi  yiderentur  esse.  non  tamen  illis  permittit  lex 
lunia  vel  ipsis  testamentum  facere,  vel  ex  testamento 
alieno  capere,  vel  tutores  testamento  dari'.  Gai.  1, 17. 22. 23. 
^Latini  yero  multis  modis  ad  ciyitatem  Eomanam  peryeniunt. 
statim  enim  ex  lege  Aelia  Sentia  minores  triginta  annorum 
manumissi  et  Latini  facti  si  uxores  duxerint  yel  ciyes 
Eomanas  yel  Latinas  coloniarias  yel  eiusdem  condicioni» 
cuius  et  ipsi  essent,  idque  testati  fuerint  adhihitis  non 
minus  quam  septem  testihus  ciyihus  Bomanis  puherihus, 
et  filium  procreayerint,  cum  is  filius  anniculus  esse  coeperil^ 
datur  eis  potestas  per  eam  legem  adire  praetorem  ...  et 
adprohare  se  ex  lege  Aelia  Sentia  uxorem  duxisse  et  ex 
ea  filium  anniculum  hahere;  et  si  is  apud  quem  causa 
prohata  est,  id  ita  esse  pronuntiayerit,  tunc  et  ipse 
Latinus  et  uxor  eius,  si  et  ipsa  <[eiusdem  condicionis  sit, 
et  filius,  si  et  ipse^  eiusdem  condicionis  sit,  ciyes  Romoni 
esse  iuhentur  . . .  <^praeterea  ex  lege  Yisellia  tam  maiores 
quam  minores  triginta  annorum  manumissi  et  Latini  facti 
ius  Quiritium  adipiscuntur^,  id  est  fiunt  ciyes  Bomani^ 
si  Romae  inter  yigiles  sex  annis  militayerint  . . .  item 
edicto  Claudii  Latini  ius  Quiritium  consecuntur,  si  nayem 
marinam  aediiicayerint,  quae  non  minus  quam  decem  milia 
modiorum  frumenti  capiat,  eaque  nayis  yel  quae  in  eina 


2.  MASURIUS  SABINUS  483 

loctLm  substituta  sit,  sez  annis  frumentTim  Bomam  porta< 
yerit.  praeterea  a  Nerone  constitntum  est,  ut  si  Latinus 
qui  patrimonium  sestertium  CC  milinm  plurisye  habebit, 
in  urbe  Boma  domum  aedificaverit,  in  quam  non  minus 
quam  partem  dimidiam  patrimonii  sui  inpenderit,  ius 
Quiritium  consequatur'.    Gai.  1,  28 — 33. 

Pessima  denique  libertas  eorum  est,  qui  serri  magna 
turpitudine  notabiles  manumissi  sunt.  ^lege'  enim  ^Aelia 
Sentia  cavetur,  ut  qui  servi  a  dominis  poenae  nomine 
yincti  sint,  quibusve  stigmata  inscripta  sint,  deve  quibus 
ob  noxam  quaestio  tormentis  habita  sit  et  in  ea  noxa 
fuisse  conyicti  sint,  quiye  ut  ferro  aut  cum  bestiis  depug- 
narent  traditi  sint,  inye  ludum  cu^todiamye  coniecti  Ai' 
erint,  et  postea  yel  ab  eodem  domino,  yel  ab  alio  manu- 
missi,  eiusdem  condicionis  liberi  fiant,  cuius  condicionis  sunt 
peregrini  dediticii'.  *huius  ergo  turpitudinis  seryos  quo- 
cnmqne  modo  et  cuiuscumque  aetatis  manumissos,  etsi 
pleno  iure  dominorum  fuerint,  numquam  aut  ciyes  Bo- 
manos  aut  Latinos  fieri  dicemus  .  .  nec  ulla  lege  aut 
senatus  consulto  aut  constitutione  principali  aditus  illis 
ad  ciyitatem  Bomanam  datur.  quin  etiam  in  urbe  Boma 
yel  intra  centesimum  urbis  Bomae  miliarium  morari 
prohibentur;  et  si  qui  contra  ea  fecerint,  ipsi  bona- 
que  eorum  publice  yenire  iubentur  ea  condicione,  ut 
ne  in  urbe  Boma  yel  intra  centesimum  urbis  Bomae 
miliarium  seryiant  neye  unquam  manumittantur;  et  si 
manumissi  fuerint,  servi  populi  Bomani  esse  iubentur  .  et 
haec  ita  lege  Aelia  Sentia  comprehensa  sunt.'  ^qui  de- 
diticiorum  numero  sunt,  nullo  modo  ex  testamento  capere 
possimt,  non  magis  quam  quilibet  peregrinus.'  Gai.  1,  26. 
13.  16.  26.  27.  25. 

59?  Gai.  1,  25.  —  . .  •  nec  ipsi  testamentum  facere 
possunt  (sc.  qui  dediticiorum  numero  sunt)  secundum 
id  quod  magis  placuit. 

Sabini  fortasse  sententia  subest. 

60.   Gell.  5, 19, 11—14.  —  Libertinos  . .  ab  in- 

31  • 


484    II.   TIB.  GAH  CLAUD.  NEBON.  TEMP.  IQRIS  CONS. 

genuis  adoptari  quidem  iure  posse  Masurius  Sabinus 
Bcripsit.  sed  id  neque  permitti  dicit  neque  permittendum 
esse  umquam  putat^  ut  bomines  libertini  ordinis  per 
adoptiones  in  iura  ingenuorum  invadant.  alioquin, 
inquit,  si  iuris  ista  antiguitas  servetur,  etiam  servus  a 
domino  per  praetorem  dari  in  adqptionem  potest,  idque 
ait  plerosque  iuris  veteris  auctores  posse  fieri  scripsisse. 

cf.  D.  23, 2, 32  Marcellus  libro  primo  ad  legem  luliam 
et  Papiam  (P.  268).  Sciendnm  est  libertinum,  qni  se  in- 
genuo  dedit  adrogandum,  quamvis  in  eias  familia  ingenui 
iura  sit  consecutus,  ut  libertinum  tamen  a  senatoriis  nnptiis 
repellendum  esse. 

De  statuUberis. 

De  statuliberis  dizerunt  Q.  Mucius  (Ip.  120cf.p.  89), 
Gallus  (p.  120),  Servius  (p.240),  OfiHus  (D.  40,  7. 39  pr., 
cuius  sententia  p.  339  errore  praetermissa  est),  Labeo 
(II  p.  202.  232  sq.);  in  libris  ad  Sab.  Pomp.  1.  Vm 
P.  521  —  527,  Paul.  1.  V  P.  1695—1698,  Ulp.  1.  XXVII 
et  XXVin  P.  2697—2701. 

61.  D.  40,  7,  20,  3.  Paulus  libro  sexto  decimo 
ad  Plautium  (P.  1227).  —  Is,  cui  servus  pecuniam 
dare  iussus  est  ut  liber  esset^  decessit.  Sabinns,  si 
decem  habuisset  parata^  liberum  fore^  quia  non  staret 
per  eum^  quo  minus  daret. 

62.  D.  5, 3, 13, 6.  Idem  (sc.  Ulpianns)  libro  quinto 
decimo  ad  edictum  (P.  512).  —  .  .  si  accepta  certa 
quantitate  restituere  rogatus  est  (sc.  hereditatem  heres), 
non  putat  Papinianus  ab  herede  petendam  hereditatem, 
quoniam  pro  herede^  quod  condicionis  implendae  gratia 
accepity  non  possidetur.  sed  Sabinus  in  statulibero 
contra. 

63.  D.  9,  4,  15.  Gaius  libro  sexto  ad  edictum 
proyinciale  (P.  130).  —  (Si  statuliber  sit  is  cuius  no- 
mine  noxali  iudicio  actum  est,  et  ante  deditionem 
«xstiterit  condicio)  praetor  decernere  debet  translationem 


2.  MASURIUS  SABINUS  485 

iudicii  in  statuliberum  fieri;  si  vero  rei  iudicandae  tem- 
pore  adhuc  in  suspenso  sit  statuta  libertas^  Sabinus 
et  Gassius  liberari  heredem  putant  mane^ndo^  ser- 
Yum;  quia  toto  suo  iure  cederet. 

De  operis  libertorum, 

De  operis  libertorum  diierunt  Servius  (I  p,  186), 
Alfenus  (p.  305),  Labeo  (II  p.  234);  in  Ubris  ad  Sab. 
Pomp.  1.  Vin  P.  528  et  Ulp.  L  XXVHI  P.  2702»^»«*  2703. 

Operamm  obligatio  libertinorum  per  iusiurandom 
contrabitur.  Gai.  3,  83.  patrono,  qui  liberto  operas  in- 
dicere  yelit,  redditur  interdictum,  ut  exbibeatur  libertus. 
Gai.  4, 162. 

De  mancipatione. 

In  librorum  ad  Sab.  &agmentis  yidentur  de  manci- 
patione  tractare  Pomp.  529.  630,  Paul.  1699.  1700,  Ulp. 
2704 — 2706,  quamquam  Lenel  1.  c.  p.  57  sq.  dubitat.  vir 
enim  doctissimus  monet,  Mafs  in  den  sSmtlichen  er- 
haltenen  CommentarbruchsttLcken  nur  von  dem  Yorbehalt 
und  der  Auflage  von  Servituten  durch  lex  mancipi  die  Bede 
ist'.  ^Es  ist  entschieden  auffallend,  dafs  aus  der  sicher 
recht  umfangreichen  Lebre  von  der  Mancipation^  wenn 
sie  an  dieser  Stelle  stand,  nur  so  wenige,  alle  auf  einen 
ganz  speziellen  Punkt  convergierende  Fragmente  ihren 
Weg  in  die  Digesten  gefunden  haben  sollen,  da  doch 
sonst  die  Compilatoren  bekanntlich  gar  viele  die  Manci- 
pation  betreffende  Entscheidungen  im  Wege  der  Literpolation 
ihren  Zwecken  angepafst  haben'.  at  mancipatio  non 
magis  quam  nezus,  utpote  qua  proprium  civium  Boma- 
norum  ius  contineatur,  a  Sabino  neglegi  potuit. 

XOmnes  res  aut  mancipi  sunt  aut^  nec  mancipi 
mancipi  sunt  ^velut  fundus  in  Italico  solo,^  item  aedes 
in  Italico  solo,  ^item  servi  et  ea  animalia  quae  coUo 
dorsove  domari  solent,  velut  boves  equi  muli  asini;  item 
servitutes  praediornm  rusticorum;   nam^  servitutes  prae- 

1  Trib.  tradendo. 


486     11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

diorum  nrbanoram  nec  mancipi  sunt.  item  stipendiaria 
praedia  et  tribntaria  nec  mancipi  sunt.  sed  qnod  diximus 
^ea  animalia  qnae  domari  solent,^  mancipi  esse,  ^quomodo 
inteiligendnm  sit,  quaeritar,  quia  non  statim  ut  nata  sunt, 
domantur  . .  .]>/    Gai.  2,  14*.  15. 

64.  Gai.  2, 15.  —  <Nostrae  .  .  scholae  auctores^ 
statim  ut  nata  sunt  mancipi  esse  putant  (sc.  ea  aui- 
malia  quae  coUo  dorsove  domari  solent). 

^ltem  ferae  bestiae  nec  mancipi  sunt  yelut  ursi, 
leones;  item  ea  animalia  quae  fere  bestiarum  numero  sunt, 
yeluti  elephanti  et  cameli;  et  ideo  ad  rem  non  pertinet, 
quod  haec  animalia  etiam  collo  dorsove  domah  solent  ... 
item  fere  omnia  quae  incorporalia  sunt,  nec  mancipi  sunt, 
exceptis  servitutibus  praediorum  rusticorum.'    Gai.  2, 1 6. 17. 

^Magna  autem  differentia  est  inter  mancipi  res  et 
nec  mancipi.  nam  res  nec  mancipi  ipsa  traditione  pleno 
iure  alterius  fiunt,  si  modo  corporales  sunt  et  ob  id  re- 
cipiunt  traditionem  . . .  in  eadem  causa  sunt  provincialia 
praedia,  quorum  alia  stipendiaria  alia  tributaria  vocamus. 
stipendiaria  sunt  ea  quae  in  his  provinciis  sunt,  quae 
propriae  populi  Eomani  esse  intelleguntur;  tributaria  sont 
ea  quae  in  his  provinciis  sunt,  quae  propriae  Caesaris 
esse  creduntur.  mancipi  vero  res  sunt  quae  per  manci- 
pationem  ad  alium  transferuntur;  unde  etiam  mancipi  res 
sunt  dictae.  quod  autem  valet  ^mancipatio,  idem  valet 
et  in  iure  cessio>.'     Gai.  2,  18 — 22. 

^Est  autem  mancipatio  .  .  .  imaginaria  quaedam 
venditio  .  . .  eaque  res  ita  agitur.  adhibitis  non  mians 
quam  quinque  testibus  civibus  Bomanis  puberibus  et 
praeterea  alio  eiusdem  condicionis,  qui  libram  aeneam 
teneat,  qui  appellatur  libripens,  is  qui  mancipio  accipit| 
rem  tenens  ita  dicit:  Hunc  ego  hominem  ex  iure  Quiritinm 
meum  esse  aio  isque  mihi  emptus  esto  hoc  aere  aeneaque 
libra.  deinde  aere  percutit  libram  idque  aes  dat  ei  a  quo 
mancipio  accipit  quasi  pretii  loco.  eo  modo  et  servUes 
et  liberae  personae  mancipantur;  animalia  quoque,  quae 


2.  MASUBIUS  SABINUS  487 

mancipi  sunt  . . .  item  praedia  tam  urbana  qoam  rostica 
qnae  et  ipsa  mancipi  sunt  .  .  .  m  eo  solo  praediorum 
mancipatio  a  ceterorum  mancipatione  differt,  quod  personae 
seryiles  et  liberae,  item  animalia  quae  mancipi  sunt,  nisi 
in  praesentia  sint,  mancipari  non  possunt;  adeo  quidem, 
ut  eum  qni  mancipio  accipit,  adprehendere  id  ipsnm  quod 
ei  mancipio  datur,  necesse  sit.  unde  etiam  mancipatio 
dicitur,  quia  manu  res  capitur.  praedia  yero  absentia 
solent  mancipari.  ideo  autem  aes  et  libra  adhibetur,  quia 
olim  aereis  tantum  nummis  utebantur  . . .  eoramque  num- 
morum  yis  et  potestas  non  in  numero  erat  sed  in  pondere 
. . .  qui  dabat  olim  pecuniam,  non  numerabat  eam,  sed 
appendebat'.     Gai.  1, 119—122. 

In  mancipanda  proprietate  servitus  detrahi  potest, 
item  ususfractus.    Gai.  2,  33.   Vat.  fr.  47.  50. 

^Quodsi  neque  mancipata  neque  in  iure  cessa  sit  res 
mancipi  ^,  sed  tantum  ixadita,  ex  iure  Quiritium  eius 
permanet,  qui  eam  tradidit,  si  quidem  iustum  dominium 
habuit,  in  bonis  vero  eius  efficitur,  qui  rem  accepit,  donec 
eam  possidendo  usucapiat^/     GaL  2,  26. 

JDe  emptione  venditione. 

De  emptione  venditione  dixerunt  Sext.  Aelius  (Ip.  15), 
Cato  (p.  22),  Brutus  (p.  23),  Manilius  (p.  27),  Q.  Mucius 
(p.  92sq.  102),  Aquillius  Gallus  (p.  120),  Servius  (p.l98), 
Alfenus  (p.  313  sq.),  Ofilius  (p.  339.  344  sq.),  Tubero 
(p.  363),  Trebatius  (p.  402. 416sq.  423),  Labeo  (11  p.  71  sq. 
142  sq.  153  sq.  155.  207  sq.  247  sq.),  Mela  (p.  293  sq.), 
Nerva  (p.  303.  808). 

In  libris  ad  Sab.  scriptis  de  emptione  yenditione 
dixerunt  Pomp.l.IX— XI  P.  531—535,  Paul.  1.  V  P.  1701 
—1726,  Ulp.  1.  XXVm  et  XXIX  P.  2705— 2735. 

^Sabinus  wird  in  der  Lehre  yom  Eauf  sehr  oft  citiert 
und  gar  manches  dayon  wird  den  libri  iuris  civilis  zu- 
zuweisen  sein.  Ist  dies,  was  ich  fHr  wahrscheinlich  halte, 
bei  den  Citaten  in  den  Commentatorstellen  . . .  der  Fall, 


488     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

so  wtirde  erhellen,  dafs  Sabinus  sich  sowohl  bei  der  ad- 
dictio  in  diem,  wie  auch  bei  der  Frage  der  ZustlLndigkeit 
der  actio  fnrti  erheblich  in  das  Detail  eingelassen  hat.* 
Lenel.  1.  c.  p.  60. 

GeneraUa  quaedam. 

^Emptio  et  yenditio  contrahitur,  cum  de  pretio  con- 
yenerit,  quamvis  nondum  pretium  numeratum  sit...pretium 
in  numerata  pecunia  consistere  debet/  Gai.  3,  139.  141. 
^Victoriatus  .  . .  olim  ut  peregrinus  nummus  loco  mercis, 
ut  nunc  tetradrachmum  et  drachma,  habebatur.'  Yolusius 
Maecianus  de  assis  distrib.  §  45. 

65*.  Gai.  3, 141.  —  . .  in  ceteris  rebus  an  pretium 
esse  possit,  veluti  homo  aut  toga  aut  fundus  alterius 
rei  ^pretium  esse  possit^,  valde  quaeritur.  nostri  prae- 
ceptores  putant  etiam  in  alia  re  posse  consistere  pretiam. 
unde  illud  est  quod  vulgo  putant  per  permutationem 
rerum  emptionem  et  venditionem  contrahi^  eamque 
speciem  emptionis  venditionisque  vetustissimam  esse, 
argumentoque  utuntur  Graeco  poeta  Homero  qui  aliqua 
parte  sic  ait\ 

Sequuntur  Hiad.  7,  472—475. 

65^  D.  18,  1, 1, 1.  Paulus  libro  trigensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  502),  —  . .  an  sine  nummis  venditio 
dici  hodieque  possit,  dubitatur,  veluti  si  ego  togam 
dedi,  ut  tunicam  acciperem.  Sabinus  et  Cassius  esse 
emptionem  et  venditionem  putant,  Nerva  et  Proculus 
permutationem,  non  emptionem  hoc  esse.  Sabinas 
Homero  teste  utitur^  qui  exercitum  Graecorum  aere 
ferro  hominibusque  vinum  emere  refert  illis  versibus  . . . 

65°.  I.  3,  23,  2.  .  .  in  ceteris  rebus  an  pretium 
esse  possit,  veluti  homo  aut  fundus  aut  toga  alteriua 
rei  pretium  esse  possit,  valde  quaerebatur.  Sabinus 
et  Cassius  etiam  in  alia  re  putant  posse  pretium  con- 
sistere;  unde  illud  est  quod  vulgo  dicebatur  per  per- 
mutationem    (quae    sequuntur   eadem    sunt    atque    quae 


2.  MASURIUS  SABINUS  489 

apud  Gaium  leguntur)  argumentoque  utebantur  Graeco 
poeta  HomerOy  qui  aliqua  parte  exercitum  Achivorum 
yinum  sibi  comparasse  ait  permutatis  quibusdam  rebus^ 
his  verbis. 

66?  D.  18, 1, 4.  Pomponius  libro  nono  ad  Sa- 
binum  (P.  533*).  —  Et  liberi  hominis  et  loci  sacri  et 
religiosiy  qui  haberi  lion  potest^  emptio  intellegitur, 
si  ab  ignorante  emitur. 

Pemice  II'  p.  379  n.  2  hanc  Sabini  sententiam  esse 
conicit. 

67?  Ad  Pomponium  D.  30,  35  P.  534  Lenel  notat: 
^Scripserat,  ut  videtur,  Sabinus  emptionem  posse  sub 
condicione  contrahi,  qua  occasione  Pomponius  de  negotiis 
quaerit,  quae  condicionem  non  recipiant'. 

68?  Ad  rubricam  Me  custodia  a  venditore  prae- 
standa'  Pomponii  fragmenta  P.  567  —  570  praemissam 
Lenel  notat:  ^Sabinus  scripsisse  videtnr  venditori,  quippe 
qui  custodiam  praestet,  furti  actionem  competere  de  re 
vendita.' 

De  actionibus  empti  vel  venditi, 

^Si  in  demonstratione  plus  aut  minus  positum  sit, 
nihil  in  iudicium  deducitnr,  et  ideo  res  in  integro  manet. 
.  . .  sed  sunt  qni  putant  minus  recte  conprehendi,  ut  qui 
forte  Stichum  et  Erotem  emerit,  recte  videatur  ita  de- 
monstrare:  quod  ego  de  te  hominem  Erotem  emi,  et  si 
velit,  de  Sticho  alia  formula  agat,  quia  verum  est  eum 
qui  duos  emerit,  singulos  quoque  emisse;  idque  ita  mazime 
Labeoni  visum  est.  sed  si  is  qui  unum  emerit,  de  duobus 
egerit,  falsum  demonstrat.'  Gai.  4, 58. 59.  ^si . .  ex  empto 
agamus,  ut  nobis  fundus  mancipio  detur,  debemus  hoc 
modo  praescribere:  ea  res  agatur  de  fundo  mancipando, 
nt  postea,  si  velimus  vacuam  possessionem  nobis  tradi^ 
Tel  tradit<^a  ea  re  de  evictione  nobis  caveri,  iterum  ex 
empto  agere  possimus^.'  Gai.  4, 131^  *res  empta  manci- 
patione  et  traditione  perfecta  si  evincatur,  auctoritatis 
yenditor  duplo  tenus  obligatur.'    Paul.  S.  II,  17,  3. 


490  11.  TIB.  GAH  CLAUD.  NEBON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

JDe  fundo  empto  vendito, 

69.  D.  18,  2,  4,  5  Ulpianus  libro  vicensimo  octavo 
ad  Sabinnm  (P.  2708^*).  —  Cum  . .  tunc  recedatur  ab 
emptione,  nbi  pure  contrahitur;  vel  tunc  non  impleatur, 
ubi  sub  condicione  fit,  cum  melior  condicio  sit  allata: 
si  falsus  emptor  subiectus  sit,  . .  scribit  Sabinus  priori 
rem  esse  emptam,  quia  non  videtur  melior  condicio 
allata  esse  non  existente  vero  emptore. 

70.  D.  18,  2,  9.  Ulpianus  libro  vicensimo  octavo 
ad  Sabinum  (P.  2710).  —  Sabinus  scribit  licere  ven- 
ditori  meliorem  condicionem  oblatam  abicere  sequique 
primam  quasi  meliorem. 

71.  D.  18, 2, 11  pr.  Ulpianus  libro  vicensimo  octavo 
ad  Sabinum  (P.  2711*).  —  Quod  .  .  Sabinus  scribit 
fundum  in  diem  addici  non  posse  rursus,  qni  semel 
fuerat  in  diem  addictus,  ratione  eiusmodi  defendit, 
quia  prioris,  inquit,  emptoris  statim  fit,  scilicet  gmsi  non 
videatur  melior  condicio  aUata,  si  non  secure  secundo 
emptori  fundus  addicitu/r^  sed  alia  licitatio  prospidtur. 

72.  D.  ibid.  §  1.  —  ...  Sabinus  ait,  si  tribus  ven- 
dentibus  duo  posteriori  addixerint,  unus  non  admiserit 
adiectionem,  huius  partem  priori,  duorum  posteriori 
emptam  . . . 

73?  D.  18,  2, 14, 1,  Paulus  libro  quinto  ad  Sa- 
binum  (P.  1704),  —  . .  si  emptor  alium  non  idoneum 
subiecit  eique  fundus  addictus  est,  non  video,  inquit, 
quemadmodum  priori  sit  emptus,  cum  alia  venditio 
et  vera  postea  subsecuta  sit. 

Num  ^inquit'  de  Sabino  dictum  sit,  quaeritor. 
qna  de  re  Lenel,  quamquam  P.  Sab.  89  ita  esse  conicit, 
apnd  Paulum  nihil  notat. 

De  domus  emptione. 

74.  D.  18,1, 57  pr.  Paulus  libro  quiuto  ad  Plautinm 
(P.  1116).  —  Domum  emi,  cum  eam  et  ego  et  venditor 
combustam  ignoraremus.    Nerva  Sabinus  Cassius  nibil 


2.  MASURIUS  SABINUS  491 

veniBse^  quamyis  area  maneaty  pecuniamque  solutam 
condici  posse  aiunt. 

JDe  mancipio  empto. 

75.  D.  21,  2,  9.  Paulus  libro  septuagesimo  sexto 
ad  edictum  (P.  826).  —  Si  vendideris  servum  mihi 
Titii,  deinde  Titius  heredem  me  reliquerit^  Sabinus 
amissam  actionem  ait/  quouiam  servus  non  potest  evinci. 

76?  D.  18, 1, 13.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro  nono 
ad  Sabinum  (P.  544).  —  . .  si  servo  meo  vel  ei  cui 
mandavero  vendas  sciens  fugitivum  illo  ignorante, 
me  sciente,  non  teneri  te  ex  empto  verum  est. 

Femice  I,  503:  Mafs  die  Entscheidung  von  Sabinos 
ausgeht,  mufs  man  aus  dem  verum  est  folgem'.  quod 
fieri  posse,  non  debere  mihi  quidem  videtur. 

77.  D.  18,  7,  6pr.  Idem  (sc.  Papinianus)  libro  vi- 
censimo  septimo  Quaestionum  (P.  323*).  —  Si  venditor 
ab  emptore  caverit,  ne  serva  manumitteretur  neve 
prostituatur,  et  aliquo  facto  contra  quam  fuerat  ex- 
ceptum  evincatur  aut  libera  iudicetur,  et  ex  stipulatu 
poena  petatur,  doli  exceptionem  quidam  obstaturam 
putant,  Sabinus  non  obstaturam. 

78.  D.  ibid.  §  1.  —  Nobis  aliquando  placebat  non 
alias  ex  vendito  propter  poenam  homini  irrogatam 
agi  posse,  quam  si  pecuniae  ratione  venditoris  inter- 
esset,  veluti  quod  poenam  promisisset:  ceterum  viro 
bono  non  convenire  credere  venditoris  interesse,  quod 
animo  saevientis  satisfactum  non  fuisset.  sed  in  con- 
trarium  me  vocat  Sabini  sententia,  qui  utiliter  agi 
ideo  arbitratus  est,  quoniam  hoc  minoris  homo  venisse 
videatur. 

JDe  vino  empto. 

79.  D.  18, 1, 35, 5.  Gaius  libro  decimo  ad  edictum 
provinciale  (P.  238®).  —  . . .  si  vinum  ita  venierit,  ut  in 

1    Trtb,  ait  amissam  actionem  pro  evictione.     Lend  P.: 
amisBam  auctoritatem. 


492     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

singulas  amphoras^  item  olenm^  ut  in  singulos  metretas, 
item  frumentum^  ut  in  singulos  modios,  item  argentam^ 
ut  in  singulas  libras  certum  pretium  diceretur^  quae- 
ritur^  quando  videatur  emptio  perfici.  quod  similiter 
scilicet  quaeritur  et  de  bis  quae  numero  constant^  si 
pro  numero  corporum  pretium  fuerit  statutum.  Sabinus 
et  Cassius  tunc  perfici  emptionem  existimant,  cum  ad- 
numerata  admensa  adpensave  sint^  quia  venditio  quasi 
sub  hac  condicione  videtur  fieri,  ut  ^in  singulas  am- 
phoras  contrahatur  aut]>  in  singulos  metretas  aut  in 
singulos  modios  quos  quasve  admensus  eris,  aut  in 
singulas  libras  quas  adpenderis;  aut  in  singula  corpora 
quae  adnumeraveris. 

80?  D.  18, 6, 1, 4.  Ulpianus  libro  vicesimo  octavo 
ad  Sabinum  (P.  2717).  —  Si  doliare  vinum  emeris  nec 
de  tradendo  eo  quicquam  convenerit,  id  videri  actum,  ut 
ante  evacuarentur  quam  ad  vindemiam  opera  eorum  fu- 
tura  sit  necessaria;  quod  si  non  sint  evacuata,  faciendum^ 
quod  veteres  putaverunt,  per  corbem  venditorem  men- 
suram  facere  et  effiindere;  veteres  enim  hoc  propter  men- 
suram  suaserunt;  si,  quanta  mensura  esset,  non  appa- 
reat;  videlicet  ut  appareret^  quantum  emptori  perieriL 

Verba  ^id  videri  actum'  ad  Sabini  fortasse  sententiam 
remittunt. 

JDe  consortio  et  de  societate. 

Quamquam  Fomponius  de  societate  libro  XII  et  de 
indiciis  divisoriis  libro  XIII  dixit,  Sabinum  primum  de  con- 
sortio  egisse  puto. 

De  consortio. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fra^entis  de  con- 
sortio  dissenmt  Pomp.  1.  XIII  P.  588—593,  Paul.  1.  VI 
P.  1738—1741,  Ulp.  1.  XXX  P.  2748—2750. 

Familiae  erciscundae. 

^  .  iudicio  familiae  erciscundae,  quod  inter  heredes 
de  hereditate  erciscunda,   id  est  dividunda  accipi  soIet\ 


2.  MASURIUS  SABINUS  493 

Oai.  2,  219.    ^potest  constitai  (sc.  nsusfructus)  et  familiae 
erciscnndae  . .  .  iudicio  legitimo'.    Vat.  fr.  47'. 

81.  D.  10;2, 12pr.  Ulpianns  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  632*^).  —  .  .  post  litem  contestatam 
Sabinns  scribit  in  familiae  erciscundae  iudicium  yenire 
et  adiudicari  posse  (sc.  partum  editum). 

Commtmi  dividundo. 

^  .  si  . . .  agatur  . .  inter  socios  communi  diyidundo'. 
6ai.  4, 42.  ^potest  constitui  (sc.  ususfructus)  . . .  communi 
dividundo  iudicio  legitimo'.    Yat.  fr.  47'. 

82*.  D.  10,3^28.  Papinianus  libro  septimo  Quae- 
stionum  (P.140).  —  Sabinus  ait  in  re  communi  neminem 
dominomm  iure  facere  quicquam  invito  altero  posse. 

82^.  D.  8,  2y  26.  Paulus  libro  quinto  decimo  ad 
Sabinum  (P.  1880).  —  In  re  communi  nemo  dominorum 
iure  servitutis  neque  facere  quicquam  invito  altero 
potest  neque  prohibere  quominus  alter  faciat:  nuUi 
enim  res  sua  servit. 

Fragmentum  huic  capiti  quam  ei  quo  de  serYitutibus 
agitur,  attribuere  malui. 

83.  D.  8^2, 19^2.  Panlus  libro  sexto  ad  Sabinum 
(P.  1738).  —  Scalas  posse  me  ad  parietem  communem 
habere  Sabinus  . .  scribit^  quia  removeri  hae  possunt. 

84'?  D.  17,2,34.  Gaius  libro  decimo  ad  edictum 
provinciale  (P.235).  —  Inter  eos  quoque^  quibus  here- 
ditario  iure  communis  res  est,  posse  et  communi  divi- 
dundo  agi  (Sabinus  scribit?). 

84*?  D.  10,  2,  44  pr.  Panlus  libro  sexto  ad  Sabi- 
num  (P.  1740).  —  Inter  coheredes  etiam  communi 
dividundo  agi  potest,  ut  res  dumtaxat  quae  eorum 
communes  sint  et  causae  ex  his  rebus  pendentes  in 
indicium  yeniant,  de  ceteris  vero  in  integro  sit  familiae 
erciscundae  iudicium. 

cf.  Lenel  I.  c.  p.  63,  qui  neutrum  tamen  fragmentum 
in  Sabini  fragmentorum  numerum  recepii 


494    IL   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

Finium  reffundorum, 

^si  agatur  .  .  .  inter  yicinos  finiam  regnndoram'. 
Gai.  4,  42. 

De  societcUe. 

De  societate  dixerant  Q.  Mncins  (Ip.  95sq.),  Seryins 
(p.  206.  222.  241),  Aufidins  (p.  218),  Alfenns  (p.  318), 
Cascellins  (p.  374),  Mela  (II  p.  295);  in  Ubris  ad  Sab. 
scriptis  Pomp.  1.  XII  et  Xm  P.  577—587,  PanL  L  VI 
P.  1728—1741,  Ulp.  L  XXX  P.  2738—2747. 

^Societatem  coire  solemns  ant  totomm  bonormn  ant 
nnins  alicnins  negotii,  veluti  mancipiomm  emendomm  ant 
yendendomm.  magna  autem  qnaestio  fhit,  an  ita  coiri 
possit  societas,  nt  qnis  maiorem  partem  lucretur,  minorem 
damni  praestet.  qnod  Q.  Mncins  ^contra  natnram  socie- 
tatis  esse  existimavit.  sed  Ser.  Snlpicins,  cnins^  etiam  prae- 
valnit  sententia,  adeo  ita  coiri  posse  societatem  ezistimaYit, 
nt  dizerit  illo  quoque  modo  coiri  posse,  nt  qnis  nihil 
omnino  damni  praestet,  sed  Incri  partem  capiat,  si  modo 
opera  eins  tam  pretiosa  videatnr,  nt  aeqnum  sit  enm  cnm 
hac  patione  in  societatem  admitti.  nam  et  ita  posse  coiri 
societatem  constat,  ut  nnns  pecnniam  conferat,  alter  non 
conferat,  et  tamen  lucrum  inter  eos  commnne  sit;  saepe 
enim  opera  alicnins  pro  pecnnia  valet.  et  illnd  certum 
est,  si  de  partibus  Incri  et  damni  nihil  inter  eos  con- 
venerit,  aeqnis  ex  partibns  commodnm  et  incommodnm 
inter  eos  commnne  esse.  sed  si  in  altero  partes  expressae 
fuerint,  velnt  in  lucro,  in  altero  vero  omissae,  in  eo  qaoqne 
qnod  omissnm  est,  similes  partes  erunt.  manet  autem 
societas  eo  usqne,  donec  in  eodem  consensn  perseverant. 
at  cnm  aliquis  rennntiaverit  societati,  societas  solvitor. 
sed  plane  si  qnis  in  hoc  rennntiaverit  societati,  nt  ob- 
veniens  aliqnod  lucmm  solns  habeat,  veluti  si  mihi  totoram 
bonomm  socins,  cnm  ab  aliqno  heres  esset  relictus,  in 
hoc  renuntiaverit  societati,  nt  hereditatem  solns  Incri 
faciat,  cogetnr  hoc  Incmm  communicare.  si  qnid  yero 
alind  Incri  fecerit  qnod  non  captaverit,  ad  ipsnm  solnm 


2.  MASURIUS  SANSBUI  495 

pertinet.  mihi  yero  qnidqnid  oznnino  post  rennntiatam  socie- 
tatem  adqniritur,  soli  conceditnr.  solTitnr  adhnc  societas 
etiam  morte  socii^  qnia  qni  societatem  contrahit,  certam 
personam  sibi  eligit.  dicitnr  etiam  capitis  deminntione 
solvi  societatem,  qnia  ciyili  ratione  capitis  deminntio  morti 
coaeqnatnr;  sed  utiqne  si  adhnc  consentiant  in  societatem, 
nova  yidetnr  incipere  societas.  item  si  cnins  ex  sociis 
bona  pnblice  ant  privatim  yenierint,  solvitnr  societas.' 
Gai.  3, 148—154. 

Sabinnm  de  argentariis  qnoqne  sociis  dixisse  Lenel 
Lc.p.  61  conicit:  certe  de  iis  non  modo  Labeonem  (Ip.97\ 
sed  etiam  Procnlnm  dizisse  traditnm  est  (D.  2, 14, 27pr.). 

85.  D.  17,  2,  7.  Ulpianus  libro  trigesimo  ad 
Sabinum  (P.  2739*).  —  Coiri  societatem  et  simpliciter 
licet;  et  si  non  fuerit  distineturo;  videtur  coita  esse 
uniyersomm  quae  ex  quaestu  yeniunt,  boc  est^  si  quod 
lucrum  ex  emptione  yenditione^  locatione  conductione 
descendit. 

Seqnnntnr  D.  17,  2,  9  P.  2739*  haec:  'nec  adieoit 
Sabinns  hereditatem  yel  legatnm  vel  donationes  mortis 
causa'  et  q.  s. 

86.  D.  17,  2,  29, 1.  Ulpianus  libro  trigensimo  ad 
Sabinum  (P.  2742).  —  Ita  coiri  societatem  posse,  ut 
nullam  partem  damni  alter  sentiat,  lucmm  yero  com- 
mune  sit,  Gassius  putat.  quod  ita  demum  yalebit,  ut 
et  Sabinus  scribit,  si  tanti  sit  opera,  qnanti  damnum 
est.  plemmque  enim  tanta  est  industria  socii,  ut  plus 
societati  conferat  quam  pecunia,  ita  si  solus  nayiget^ 
si  solus  peregrinetur,  pericula  subeat  solus. 

87?  D.  17,  2, 14  pr.  Ulpianus  libro  trigesimo  ad 
Sabinum  (P.  2740*).  —  Si  convenerit  inter  socios,  ne 
intra  certum  tempus  communis  res  dividatur,  non 
videtur  convenisse,  ne  societate  abeatur. 

Seqnnntur  haec:  ^qnid  tamen,  si  hoc  convenit,  ne 
abeatnr?  an  valeat?  eleganter  Pomponius  scripsit  frustra 
hoc  eonvenire'  et  q.  s. 


496     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

88.  D.  17,  2,  16, 1.  Ulpianus  Hbro  trigesimo  ad 
Sabinum  (P.  2740*).  —  Qui  . .  paciscitur  ne  diyidat, 
nisi  aliqua  iusta  causa  intercedat,  nec  vendere  poterit, 
ne  alia  ratione  efficiat,  ut  dividatur. 

Sequuntur  haec:  ^sed  sane  potest  dici,  yenditionem 
quidem  non  impediri,  sed  exceptionem  adversus  emptorem 
locum  habere,  si  ante  dividat  quam  divideret  is  qni  ven- 
didit.'  Pernice  I  p.  483  iudicat:  ^Die  Anfangsworte  rtlhren 
oiTenbar  von  Sabinus  her,  der  sogar  den  Yerkauf  des 
ideellen  Anteiles  an  der  gemeinschaftlichen  Sache  hindem 
will.'    consentit  Lenel  I.  c.  p.  62  sq.,  qui  in  P.  nihil  notat 

89?  D.17,2,59pr.  Pomponius  libro  duodecimo  ad 
Sabinum  (P.  577).  —  Adeo  morte  socii  solvitur  societas, 
ut  nec  ab  initio  pacisci  possimus^  ut  heres  etiam  suc- 
cedat  societati. 

Haec  sequuntur:  ^haec  ita  in  privatis  societatibus 
ait;  in  societate  vectigalium  nihilo  minus  manet  societas 
et  post  mortem  alicuius,  sed  ita  demum'  et  q.  s.  Mommsen 
scribi  iubet:  ^societatibus;  at  in'.  contra  Lenel  p.  63: 
^Pomp.  . .  citiert  den  Sabinus  deutlich'.  in  P.  ad  Yerbnm 
^ait'  idem  vir  doctissimus  notat:  ^Sabinus,  ut  yidetur', 
nec  tamen  yerba  in  Sabini  fragmentorum  numenim  ad- 
mittit. 

90?  D.  17, 2;  45.  Idem  (Ulpianus)  libro  trigensimo 
ad  Sabinum  (P.  2745*).  —  Rei  communis  nomine  cum 
socio  furti  agi  potest,  si  per  fallaciam  dolove  malo 
amoyit  [vel  rem  communem  celandi  animo  contrectet]. 

Hanc  quoque  sententiam  Lenel  I.  c.  p.  63  Sabino  at- 
tribuendam  conicit. 

91.  D.  17,  2,38pr.  Paulus  libro  sexto  ad  Sabi- 
num  (P.  1734).  —  Pro  socio  arbiter  prospicere  debet 
cautionibus  in  futuro  damno  yel  lucro  pendente  ex 
ea  societate.  quod  Sabinus  in  omnibus  bonae  fidei 
iudiciis  existimavit  ^observandum?^,  sive  generalia 
sunt,  yeluti  pro  socio,  negotiorum  gestorum,  tutelae, 
sive  specialia,  veluti  mandati,  commodati,  depositi. 


2.  MASURIUS  SABINUS  497 

Lenel  1.  c.  p.  100  sq.  ait:  ^Wariim  sind  unter  den 
freien  Vertragsobligationen  nnr  Eauf  nnd  SocietlLt  nebst 
Oommunion  erSrtert  nnd  niclit  auch  die  Ubrigen  bonae-fidei- 
Obligationen?  Die  Thatsache  selbst  halte  ich  ftlr  kaum 
zweifelhaffc  . .  .  Die  ErklSmng  dafdry  dafs  Sabinus  sich 
anf  Kauf  ond  Societ&t  beschrSnkt,  wird  wahrscheinlich 
darin  zn  suchen  sein,  dafs  er  —  yielleicht  ausgesprochener 
Mafsen  —  ausschliefslich  diejenigen  b.  f.  Obligationen 
Yorfiihren  wollte,  filr  die  es  eine  AnknUpfung  im  alten 
ius  ciyile  gab.  Diese  AnknQpfung  bot  ftir  den  Eauf  die 
Mancipation,  ftlr  die  Societ&t  die  CommunionsverhlLltnisse, 
w&hrend  fHr  Miete,  Mandat  u.  s.  w.  derartige  Ankntipfungs- 
punkte  fehlten.' 

De  iure  dotium. 

De  iure  dotium  dixerunt  Cato  (I  p.  19),  P.  Mucius 
(p.  32),  Servius  (p.  170.  171.  188.  227),  C.  Ateius 
(p.  270),  Aufidius  (p.  277),  AKenus  (p.  304),  OfiHus  (p.  338. 
342.  365),  Tubero  (p.  361),  Cascellius  (p.  371),  Trebatius 
.  402.  413),  Labeo  (H  p.  70.  168.  203  sq.  234  sq.),  Mela 
.  291  sq.) ;  in  libris  ad  Sab.  scriptis  Pomponius  L  XIV — XVI 
P.  694—637,  Paulus  1.  VI.  VH  P.  1742—1779,  Ulpianus  1. 
XXXI— XXXVI  P.  2751—2823. 


t 


De  dotvum  generibus, 

^Dos  aut  profecticia  dicitur,  id  est  quam  pater  mulieris 
dedit,  aut  adventicla,  id  est  ea  quae  a  quoyis  alio  data  est.^ 
Ulp.  6,  3. 

Quae  apud  Ulpianum  libro  XXXI  ad  Sabinum 
leguntur  (D.  23,  3,  5pr.  P.  2751):  Trofecticia  dos  est, 
quae  a  patre  vel  parente  profecta  est  de  bonis  yel  facto 
eius^,  Lenel  1.  c.  p.  63  dubitanter  Sabino  tribuit. 

De  dote  canstUuenda, 

^Dos  ant  datnr  aut  dicitur  aut  promittitur.  dotem 
dicere  potest  mulier  quae  nuptura  est  et  debitor  mulieris, 
si  iussu  eius  dicat;  item  parens  mulieris  nrilis  sexus  per 

Inrlspr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   IL  32 


498  II.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

yirilem  sexnin  cogiiatione  innctas,  yelnt  pater  avns  patemns. 
dare  promittere  dotem  omnes  possnnt.^  Ulp.  6,  1.  2.  cf. 
de  yerborom  obligationibns  infra  p.  529. 

Be  dotis  fructu, 

^. .  dotale  praedinm  maritns  invita  mnliere  per  legem 
Inliam  prohibetnr  alienare,  quamvis  ipsins  sit  vel  manci- 
patnm  ei  dotis  causa  vel  in  iure  cessum  vel  usncaptnm. 
qnod  qnidem  ins  utmm  ad  Italica  tantnm  praedia  an  etiam 
ad  proyincialia  pertineat,  dubitatnr.'    Gai.  2,  63. 

Be  doncUtonibiis  inter  vinm  et  uxorem, 

De  his  donationibns  dixemnt  Trebatins  (I  p.  402), 
Labeo  (11  p.  206),  Nerva  (p.  306);  in  libris  ad  Sabinnm 
scriptis  Pomp.  1.  XIV  P.  698—601,  Paul.  1.  Vn  P.  1747 
—  1753,  Ulp.  1.  XXXn  et  XXXm  P.  2760—2782,  et 
ita  qnidem,  ut  Ulpiani  liber  XXXTTT  fere  totns  de 
Caracallae  oratione  fnisse  videatur. 

^lnter  vimm  et  uxorem  donatio  non  yalet  nisi  certis 
ex  cansis,  id  est  mortis  causa,  divortii  causa,  servi  manu- 
mittendi  gratia.'    Ulp.  7,  1, 

92?  D.  24, 1^31,8.  Pomponius  libro  quarto  decimo 
ad  Sabinum  (P.  601).  —  Si  vir  uxori  munus  immodi- 
cum  calendis  Martiis  aut  natali  die  dedisset,  do- 
nsAionem  esse. 

Legitur  hodie:  Monatio  est^  at  alterius  sententiam 
afferri  apparet. 

93?  D.  25,1, 11, 1.  Ulpianus  libro  trigesimo  sexto 
ad  Sabinum  (P.  2808).  —  Donationem  inter  virum  et 
uxorem  circa  impensas  quoque  inhibitam  .  .  Sabinus 
scribit» 

cf.D.  24, 1,  31, 8.  Pomponius  libro  quarto  decimo  ad 
Sabinum  TP.  601)  ^.  .  .  donatio  est;  sed  si  ^fecisset^ 
impensas  (sc.  vir),  quas  faceret  mulier,  qno  honestius  se 
tueretur,  contra  est'. 

94?   D.  24,  1,  26  pr.     Paulus   libro   septimo   ad 


2.  MASURIUS  SABmUS  499 

Sabinmn  (P.  1751).  —  Si  eum  qui  mihi  vendiderity 
iusserim  eam  rem  uxori  meae  donationis  causa  dare 
et  is  possessionem  iussu  meo  tradiderit;  liberatus  erit^ 
quia,  licet  illa  iure  civili  possidere  non  intellegatur, 
certe  tamen  venditor  nibil  habet  quod  tradat. 

Pemice  II,  186  n.  33  iudicat:  ^Paulus  schreibt  dem 
Sabinus  einfach  nach.' 

95.  D.  24, 1;  7,  8.  Ulpianus  libro  trigesimo  primo 
ad  Sabinum  (P.  2767).  —  Uxori  quis  donavit  servum 
ita,  ut  eum  intra  annum  manumitteret  . . .  et  ait  Papi- 
nianus^  cum  Sabini  sit  sententia  recepta^  qui  putat 
tunc  fieri  servum  eius  cui  donatur^  cum  coeperit 
libertas  imponi  . . . 

Lenel  ad  UIp.  2767  notat:  ^ante  §  8  exciderunt 
Sabini  verba,  quibus  manumissionis  causa  donationem 
factam  valere  significavit'. 

Pro  ^donayit'  fortasse  scribendum  esse  ^mancipio 
dedit  nummo  uno'  A.  Pemice  conicit. 

96?  D.  24, 1,  9,  2.  Ulpianus  libro  trigesimo  se- 
cundo  ad  Sabinum  (P.  2768).  —  Inter  virum  et  uxo- 
rem  mortis  causa  donationes  receptae  sunt. 

Sententiam  a  Sabino  petitam  esse  Lenel  L  c.  p.  65 
existimat. 

97.  D.  24^  1,  11,  3.  Ulpianus  libro  trigensimo 
secundo  ad  Sabinum  (P.  2768®).  —  Idem  (sc.  Marcellus) 
ait:  placuisse  scio  Sabinianis,  si  filiae  familias  uxori 
maritus  tradet  (mancipio  det?  sc.  servum),,  donationem 
eius  cum  omni  suo  emolumento  fieri,  si  viyo  adhuc 
marito  sui  iuris  fuerit  effecta. 

De  mortis  causa  sermo  est.  fragmentum  addere 
idoneum  duxi. 

9 

Soluto  fMMfnanio  quemadmodum  dos  reddatur. 

^Mortua  in  matrimonio  muliere  dos  a  patre  profecta 
ad  patrem  reyertitar,  quintis  in  singulos  liberos  in  in- 
finitnm  relictis  penes  virum.    quod  si  pater  non  sit,  apud 

82* 


500    ir.   TIB.  GAU  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

maritam   remanet.     adyenticia    autem  dos  semper  penes 
maritum  remanet,  praeterquam  si  is  qui  dedit,  ut  sibi 
redderetur,  stipulatus  fuerit  ...  divortio  facto,  si  quidem 
sui  iuris  sit  mulier,  ipsa  habet  rei  uzoriae  actionem  . . . 
quod  si  in  potestate  patris  sit,  pater  adiuncta  filiae  per- 
sona  babet  actionem  rei  uioriae;  nec  interest,  adventicia 
sit  dos  an  profecticia.     post  divortium  defuncta  muliere 
herede  eius   actio  non  aliter  datur,   quam  si  moram  in 
dote  mulieri  reddenda   maritus   fecerit.     dos   si  pondere 
numero  mensura  contineatur,  annua  bima  trima  die  red- 
ditur,  nisi  si  ut  praesens  reddatur,  convenerit.     reliquae 
dotes   statim  redduntur.     retentiones    ex    dote   fiunt  aut 
propter  liberos  aut  propter  mores  aut  propter  impensas 
aut  propter  res  donatas  aut  propter  res  amotas.    propter 
liberos  retentio  fit,  si  culpa  mulieris  aut  patris  cuius  in 
potestate  est,  divortium  factum  sit:  tunc  enim  singulorum 
liberorum  nomine  sextae  retinentur  ex  dote,  non  plures 
tamen  quam  tres  . .  .    morum  nomine  graviorum  quidem 
sexta  retinetur,  leviorum  autem  octava.    graviores  mores 
sunt  adulteria  tantum,  leviores  omnes  reHqui.    mariti  mores 
puniuntur  in  ea  quidem  dote,    quae  a  die  reddi  debet, 
ita  ut  propter  maiores  mores  praesentem  dotem  reddat, 
propter  minores  senum  mensum  die.     in  ea  autem  quae 
praesens  reddi  solet,  tantum  ex  fructibus  iubetur  reddere, 
quantum  in  illa  dote  quae  triennio  redditur  repraesentatio 
facit.    inpensarum  species  sunt  tres:  aut  enim  necessariae 
dicuntur  aut  utiles  aut  voluptuosae.    necessariae  sunt  im- 
pensae,  quibus  non  factis  dos  deterior  futura  est,  velut 
si  quis  ruinosas  aedes  refecerit.     utiles  sunt,  quibus  non 
factis  quidem  deterior  dos  non  fuerit,  factis  autem  fructuosior 
effecta  est,  veluti  si  vineta  et  oliveta  fecerit.    voluptuosae 
sunt,  quibus  neque  omissis  deterior  dos  fieret  neque  faotis 
fructuosior  effecta  est,  quod  ev«nit  in  viridiariis  et  picturis 
similibusque  rebus.'    Ulp.  6,  4 — 17. 

In  libris  ad  Sab.  scriptis  de  his  rebus  dixenint 
Pomp.  I.  XV  et  XVI  P.  607—637,  Paul.  I.  VII  P.  1760 
—1779,  UIp.  I.  XXXV  et  XXXVI  P.  2796—2823. 


2.  MASURIUS  SABINUS  501 

98.  D.  24, 3, 2,1.  Ulpianus  libro  trigesimo  quinto 
ad  Sabinum  (P.  2800).  —  . .  si  in  patris  potestate  est 
(sc.  filia  uxor)  [et  dos  ab  eo  profecta  sit],  ipsius  et 
filiae  dos  est.  denique  pater  non  aliter  quam  ex  volun- 
tate  filiae  petere  dotem  nec  per  se  nec  per  procura- 
torem  potest.     sic  ergo  et  promittendum  Sabinus  ait. 

99.  D.  24,  3,  25,  4.  Paulus  libro  trigesimo  sexto 
ad  edictnm  (P.  543).  —  Si  vir  in  quinquenniMm  loca- 
verit  fundum  et  post  primum  forte  annum  diyortium 
intervenerit,  Sabinus  ait  non  alias  fundum  mulieri 
reddi  oportere,  quam  si  caverit,  si  quid  praeter  unius 
anni  locationem  maritus  damnatus  sit,  id  ^a^  se  prae- 
statum  iri;  sed  et  ^id^  mulieri  cayendum,  quidquid 
praeter  primum  annum  ex  locatione  vir  consecutus 
faerit^  se  ei  restituturum. 

Sabini  orationem  yix  agnoscas. 

100.  D.  23, 3, 33.  Ulpianus  libro  <^trigensimo^  sexto 
ad  Sabinum  (P.  2817).  —  ...  Sabinus  disposuit,  ut 
diceret  quod  pater  vel  ipsa  mulier  promisit  viri  periculo 
non  esse^  quod  debitor,  id  viri  esse,  quod  alius,  scilicet 
donaturus,  eius  periculo  ait;  cui  adquiritur. 

101?  D.25,  l,5pr.  Ulpianus  libro  trigesimo  sexto 
ad  Sabinum  (P.  2806).  —  Quod  dicitur  necessarias 
impensas  dotem  minuere,  sic  erit  accipiendum,  . . .  non 
ut  ipsae  res  corporaliter  deminuantur,  ut  puta  fundus 
vel  quodcumque  aliud  corpus;  etenim  absurdum  est 
deminutionem  corporis  fieri  propter  pecuniam.  ceterum 
haec  res  efticiet^  desinere  esse  fundum  dotalem  vel 
partem  eius. 

Sabini  virmn  cum  uxore  fundum  communem  habere 
existimantis  sententiam  ab  Ulpiano  reici  iudicat  Pemice 
I,  396  sq. 

102.  D.  25,  2,  8, 1.  Pomponius  libro  sexto  decimo 
ad   Sabinum  (P.  633).  —  Sabinus  ait,  si  mulier  res 

1  MamtMen  scrtbi  iubet  contra  haec  efQciet.    Triboniani 
tnantis  pidetur  subesse. 


502    11.   TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

quas  amoyerit  non  reddat^  aestimari  debere  quanti  in 
litem  yir  iurassei 

103?  D.  10,  2,  46.  Paulus  libro  septimo  ad  Sabi- 
num  (P.  1760).  —  Si  maritus  sub  condicione  a  patre 
heres  institutus  sit,  interim  rei  uxariae^  actionem 
pendere. 

Num  Sabini  sententia  subsit,  in  incerto  relinquen- 
dum  est.      « 

104  D.  24, 3, 17, 2.  Paulus  libro  septimo  ad  Sabi- 
num  (P.  1766).  —  Si  in  iudicio  rei  uxoriae^  iudex 
ignorantia  iuris  lapsus  condemnaverit  maritum  in 
solidum,  Neratius  Sabinus  doli  ezceptione  eum  uti 
oportere  aiunt  eaque  tutum  fore. 

Be  tutda. 

De  tutela  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  86. 104),  Servius 
(p.  184.  189.  221.  229),  OfiUus  (p.  339.  356),  Trebatius 
(p.  414),  Labeo  (Hp.  71.  157.  207.  236),  Mela  (p.  292), 
denique,  quantum  conicere  licet,  Nerva  (p.  306). 

In  libris  ad  Sab.  scriptis  tutelam  tractant  Pomp. 
1.XVI  et  XVn  P.  638— 651,  Paul.l.  Vm  P.  1780—1786, 
Ulp.  1.  XXXVI— XL  P.  2824—2855. 

^. .  ex  his  personis  quae  neque  in  potestate  neque  in 
manu  neque  in  mancipio  sxmt,  quaedam  vel  in  tutela  sunt 
yel  in  curatione.'    Oai.  1, 142. 

De  tfdelae  generibus. 

^si  .  .  quaeramus,  in  quod  genera  bae  species  (sc. 
tutelarum)  diducantur,  longa  erit  disputatio;  nam  de  ea 
re  yeteres  yaJde  dubitaverunt.'    Gai.  1, 188. 

De  testamentaria  ttUela. 

^Permissum  est . .  parentibus,  liberis  quos  in  potestate 
Bua  habent,  testamento   tutores  dare:   masculini  quidem 

1  Trtb.  uzoris  de  dote. 

2  Trih.  dotis. 


2.  MASURIUS  SABINUS  503 

seztLS  inpnberibns,  ^feminim  autem  sezus  cninscamque 
aetatis  sint,  et  tnnc  qao)>qne  cmn  nnptae  sint.  veteres 
enim  yoluemnt  feminas,  etiamsi  perfectae  aetatis  sint, 
. . .  in  tutela  esse.  itaqne  si  qnis  filio  filiaeqne  testamento 
tntorem  dederit,  et  ambo  ad  pnbertatem  pervenerint^  filins 
qnidem  desinit  babere  tntorem,  filia  vero  nihilo  minns  in 
tntela  permanet;  tantnm  enim  ex  lege  Inlia  et  Papia 
Poppaea  inre  liberorum  liberantnr  feminae.  loquimur 
antem  exceptis  yirginibus  YestalibuS;  quas  etiam  yeteres 
in  honorem  sacerdotii  liberas  esse  volnemnt;  itaque  etiam 
lege  XII  tabnlarum  cantum  est.  nepotibns  autem  neptibus- 
qne  ita  demnm  possumus  testamento  tntores  dare,  si  post 
mortem  nostram  in  patris  sui  potestatem  recasuri  non 
sint.  itaqne  si  filius  mens  mortis  meae  tempore  in  pote- 
state  mea  sit^  nepotes  ex  eo  non  potemnt  ex  testamento 
meo  habere  tntorem,  quamvis  in  potestate  mea  fnerint, 
scilicet  qnia  mortuo  me  in  patris  sni  potestate  fntnri  snnt. 
cnm  tamen  in  conpluribns  aliis  cansis  postnmi  pro  iam 
natis  habeantnr,  et  in  hac  cansa  placnit  non  minns  postnmis 
quam  iam  natis  testamento  tutores  dari  posse,  si  modo 
in  ea  cansa  sint,  nt  si  vivis  nobis  nascantur,  in  potestate 
nostra  fiant  . . .  ^uxori^  quae  in  mann  est,  proinde  ac 
filiae,  item  nnrui  qnae  in  filii  manu  est,  proinde  ac  nepti 
tntor  dari  potest.  rectissime  autem  tutor  sic  dari  potest: 
L.  Titium  liberis  meis  tntorem  do  .  sed  et  si  ita  scriptnm 
8it:  Liberis  meis  vel  uxori  meae  Titins  tutor  esto,  recte 
datns  intellegitnr.  in  persona  tamen  uxoris  quae  in  mann 
est,  recepta  est  etiam  tntoris  optio,  id  est  ut  liceat  ei  per- 
xnittere  qnem  velit  ipsa  tutorem  sibi  optare,  hoc  modo: 
Titiae  uxori  meae  tntoris  optionem  do.  qno  casn  licet  nxori 
^tntorem  optare^  vel  in  omnes  res  vel  in  nnam  forte  ant 
dnas.  cetemm  ant  plena  optio  datnr  aut  angnsta.  plena 
ita  dari  solet^  ut  proxime  supra  diximns.  angnsta  ita  dari 
solet:  Titiae  nxori  meae  tutoris  optionem  dnmtaxat  semel 
do,  ant  dnmtaxat  bis  do.  qnae  optiones  plnrimum  inter 
86  differunt.  nam  qnae  plenam  optionem  habet,  potest 
semel  et  bis  et  ter  et  saepins  tutorem  optare;  qnae  vero 


504  n.  TIB.  GAn  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDBIS  CONS. 

angnstam  habet  optionem,  si  dumtaxat  semel  data  est 
optio,  amplius  qnam  semel  optare  non  potest;  si  dumtaxat 
bis,  amplias  qnam  bis  optandi  facnltatem  non  habet. 
vocantnr  autem  hi  qui  nominatim  testamento  tutores 
dantur,  datiyi,  qui  ex  optione  sumnntnr,  optivi.'  Gai.  1, 
144—164. 

105.  Gai.  2, 231.  —  (Ante  heredis  institutionem  in- 
utiliter  legatur  . . .)  nostri  praeceptores  nec  tutorem 
eo  loco  dari  posse  existimant 

Fragmentum  iam  supra  p.  415  relatum  hoc  loco  repe- 
tendum  putayi. 

106?  D.  26, 2, 8, 1.  TJlpianus  libro  vicesimo  quarto 
ad  Sabinum  (P.  2671).  —  .  .  si  sub  condicione  fderit 
tutor  datus,  defiiciente  condicione  tutor  non  erit. 

Cum  praemissa  sint  haec  verba:  ^Tutor  datus  vetari 
tutor  esse  potest  vel  testamento  vel  codicillis',  se- 
quantur  haec:  ^Tutorem  autem  et  a  certo  tempore  dare 
et  usque  ad  certum  tempus  licet  et  sub  condicione  et 
usque  ad  condicionem',  Mommsen  notat:  ^§  1  collocari 
debuit  post  §  2'.  at  Lenel  in  Pal.  monet:  ^haud  scio 
an  §  1  Sabini  aliusve  cuiusdam  iuris  consulti  referatur 
sententia,  quam  Ulpianus  interpretatur  §^  2'. 

De  legitima  ttUela. 

^Quibus  testamento  quidem  tutor  datus  non  sit,  iis 
ex  lege  XII  tabularum  agnati  sunt  tutores,  qui  vocaatnr 
legitimi  . . .  et  olim  quidem,  quantum  ad  legem  XII  tabu- 
larum  attinet,  etiam  feminae  agnatos  habebant  tutores. 
sed  postea  lex  Claudia  lata  est,  quae  quod  ad  feminas 
attinet,  agnatorum  tutelas  sustulit;  itaque  masculus  qui- 
dem  inpubes  fratrem  puberem  aut  patruum  habet  tuto- 
rem,  femina  vero  talem  habere  tutorem  non  potest.  sed 
agnationis  quidem  ius  capitis  deminutione  perimitur  .  . . 
et  ideo  si  ex  duobus  liberis  alterum  pater  emancipaverit, 
post  obitum  eius  neuter  alteri  agnationis  iure  tutor  esse 
potest.    cum  autem  ad  agnatos  tutela  pertinet,  non  simul 


2.  MASURIUS  SABINUS  505 

ad  oznnes  pertinet,  sed  ad  eos  tantnm  qni  proximo  gradu 
STint/  Gai.  1,  166.  167.  158.  163.  164.  quae  Gaius  de 
legitima  gentilium  tutela  videtur  dixisse,  legi  non  potuerunt. 
illa  yero  aetate  ^totum  gentilicium  ius  in  desuetudinem 
abiisse'  dixit  3,  17. 

^Ex  eadem  lege  XU  tabularum  libertarum  et  in- 
puberum  libertorum  tutela  ad  patronos  liberosque  eorum 
pertinet.  quae  et  ipsa  tutela  legitima  vocatiir  . . .  exemplo 
patronorum  receptae  <[sunt  et  aliae  tutelae,  quae  et  ipsae 
legitimae  vocantur.  nam  si  quis  filium  nepotemve  ex 
filio  et  deinceps  inpuberes,  aut  filiam  neptemve  ex  filio 
et  deinceps  tam  puberes  quam  inpuberes  alteri  ea  lege 
mancipio  dederit,  ut  sibi  remanciparentur,  remancipatosqu& 
manumiserit,  legitimus  eorum  tutor  erit^.  sunt  et  aliae 
tutelae,  quae  fiduciariae  vocantur,  id  est  quae  ideo  nobi& 
conpetunt,  quia  liberum  caput  mancipatum  nobis  vel  a 
parente  vel  a  coemptionatore  manumiserimus.  sed  Lati- 
narum  et  Latinorum  inpuberum  tutela  non  omni  modo 
ad  manumissores  eorum  pertinet,  sed  ad  eos  quorum  ante 
manumissionem  ^ex  iure  Quiritium  faerunt;  unde  si  ancilla^ 
ex  iure  Quiritium  tua  sit,  in  bonis  mea,  a  me  quidem 
solo,  non  etiam  a  te  manumissa,  Latina  fieri  potest,  et 
bona  eius  ad  me  pertinent,  sed  eius  tutela  tibi  conpetit; 
nam  ita  lege  lunia  cavetur;  itaque  si  ab  eo  cuius  et  in 
bonis  et  ex  iure  Quiritium  ancilla  fuerit,  facta  sit  Latina, 
ad  eundem  et  bona  et  tutela  pertinent.' 

^Agnatis  et  patronis  et  liberorum  capitum  manu- 
missoribus  permissum  est  feminarum  tutelam  alii  in  iure 
cedere;  pupillorum  autem  tutelam  non  est  permissum 
cedere,  quia  non  videtur  onerosa,  cum  tempore  pubertatis 
finiatur.  is  autem  cui  ceditur  tutela,  cessicius  tutor  vo- 
catur;  quo  mortuo  aut  capite  deminuto  revertitur  ad  eum 
tutorem  tutela  qui  cessit;  ipse  quoque  qui  cessit  si  mortuus 
aut  capite  deminutus  sit^  a  cessicio  tutela  discedit  et  re- 
yertitur  ad  eum  qui  post  eum  qui  cesserat,  secundum 
gradum  in  ea  tutela  babuerit.  sed  quantum  ad  agnatos 
pertinet,  nihil  boc  tempore  de   cessicia  tutela  quaeritur. 


506  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

cnm  agnatorum  tutelae  in  feminis  lege  Claudia  sublatae 
sint/    Gai.  1,  166—172. 

107?  Gai.  1,  172.  —  . .  fiduciarios  . .  quidam  puta- 
verunt  cedendae  tutelae  ius  non  habere,  cum  ipsi  se 
oneri  subiecerint. 

Potest  Sabini  sententia  subesse. 

^Quod  etsi  placeat,  in  parente  tamen  qui  filiam 
neptemve  aut  proneptem  alteri  ea  lege  mancipio  dedit, 
nt  sibi  remanciparetur,  remancipatamque  manumisit,  idem 
dici  non  debet,  cum  is  et  legitimus  tutor  habeatur  et  non 
minus  huic  quam  patronis  honor  praestandus  sit.' 

^Praeterea  senatusconsulto  mulieribus  permissum  est 
in  absentis  tutoris  locum  alium  petere;  quo  petito  prior 
desinit;  nec  interest  quam  longe  absit  is  tutor.  sed  excipitur, 
ne  in  absentis  patroni  locum  liceat  libertae  tutorem  petere. 
patroni  autem  loco  habemus  etiam  parentem  qui  ex  eo, 
quod  ipse  sibi  remancipatam  filiam  neptemve  aut  pro- 
neptem  manumisit,  legitimam  tutelam  nactus  est.  ^sed^ 
huius  quidem  liberi  fiduciarii  tutoris  loco  numerantur; 
patroni  autem  liberi  eandem  tutelam  adipiscuntur^  quam 
et  pater  eorum  habuit.  sed  aliquando  etiam  in  patroni 
absentis  locum  permittitur  tutorem  petere,  veluti  ad 
hereditatem  adeundam.  idem  senatus  censuit  et  in  per- 
sona  pupilli  patroni  filii.  nam  et  lege  lulia  de  maritandis 
ordinibus  ei  quae  in  legitima  tutela  pupilli  sit,  permittitur 
dotis  constituendae  gratia  a  praetore  urbano  tutorem  petere. 
sane  patroni  filius  etiamsi  inpubes  sit,  libertae  efficietur 
tutor,  quamquam  in  nulla  re  auctor  fieri  potest,  cum  ipsi 
nihil  permissum  sit  sine  tutoris  auctoritate  agere.  item 
si  qua  in  tutela  legitima  furiosi  aut  muti  sit,  permittitur 
ei  senatusconsulto  dotis  constituendae  gratia  tutorem 
petere.  quibus  casibus  salyam  manere  tutelam  patrono 
patronique  filio  manifestum  est.  praeterea  senatus  censuit, 
ut  si  tutor  pupilli  pupillaeve  suspectus  a  tutela  remotus 
sit,  sive  ex  iusta  causa  fuerit  excusatus,  in  loeum  eius 
alius  tutor  detur^  quo  facto  prior  tutor  amittet  tutelam 


1 


2.  MASURIUS  SABINUS  507 

• .  .  olim  cum  legis  actiones  in  usn  erant,  etiam  ex  illa 
43ausa  tutor  dabatur,  si  inter  tutorem  et  mulierem  pupillumve 
lege  agendum  erat;  nam  quia  ipse  tutor  in  re  sua  auctor 
esse  non  poterat,  alius  dabatur,  quo  auctore  legis  actio 
perageretur;  qui  dicebatur  praetorius  tutor,  quia  a  praetore 
nrbano  dabatur/    Gai.  1,  172 — 184. 

108.  6ai.  1,184.  — ..  post  sublatas  legis  actiones 
quidam  putant  hanc  speciem  dandi  tutoris  in  usu  esse 
desiisse,  aliis  autem  placet^  adhuc  in  usu  esse,  si  legi- 
timo  iudicio  agatur. 

Posteriorem    sententiam    Sabinum    protulisse    veri- 

simile  est. 

De  tutore  a  magistratu  dato, 

^Si  cui  nullus  omnino  tutor  sit,  ei  datur  in  urbe 
Boma  e  lege  Atilia  a  praetore  urbano  et  maiore  parte 
tribunorum  plebis,  qui  Atilianus  tutor  vocatur;  in  pro- 
yinciis  vero  a  praesidibus  proYinciarum  <[ex  lege^  lulia  et 
Titia.  et  ideo  si  cui  testamento  tutor  sub  condicione  aut 
6x  die  certo  datus  sit,  quamdiu  condicio  aut  dies  pendet, 
tutor  dari  potest;  item  si  pure  datus  fuerit,  quamdiu 
nemo  heres  existat,  tamdiu  ex  his  legibus  tutor  petendus 
«st;  qui  desinit  tutor  esse,  posteaquam  aliquis  ex  testamento 
tutor  esse  coeperit.  ab  hostibus  quoque  tutore  capto  ex 
his  legibus  tutor  peti  debet;  qui  desinit  tutor  esse,  si 
is  qui  captus  est,  in  civitatem  reversus  fuerit;  nam  reversus 
recipit  tutelam  iure  postliminii.'    Gai.  1,  186 — 187. 

De  auctoritate  tiUoris, 

Tupillorum  pupillarumque  tutores  et  negotia  gerunt 
«t  auctoritatem  interponunt,  mulierum  autem  tutores  auctori- 
tatem  dumtaxat  interponunt.  si  plures  sint  tutores,  omnes 
in  omni  re  debent  auctoritatem  accommodare  praeter  eos 
qui  testamento  dati  sunt;  nam  ex  his  vel  unius  auctoritas 
sufficit.  tutoris  auctoritas  necessaria  est  mulieribus  quidem 
in  his  rebus:  si  lege  aut  legitimo  iudicio  agant,  si  se 
obligent,  si  civile  negotium  gerant,  si  libertae  suae  per-. 


508     n.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

mittant  in  contubemio  alieni  servi  morari;  si  rem  mancipi 
aJienent',  si  testamentom  faciant.  IJlp.  11,  25.  26.  27» 
Gai.  2, 118.  112. 

^. .  Mulieres  . .  quae  perfectae  aetatis  sunt,  ipsae  sibi 
negotia  tractant,  et  in  quibasdam  causis  dicis  gratia  tutor 
interponit  auctoritatem  suam;  saepe  etiam  invitus  auctc»: 
fieri  a  praetore  cogitur  . . .  sane  patronorum  et  parentum 
legitimae  tutelae  vim  aliquam  habere  intelleguntur  eo 
quod  hi  neque  ad  testamentum  faciendum  neque  ad  res 
mancipi  alienandas  neque  ad  obligationes  suscipiendas 
auctores  fieri  coguntur,  praeterquam  si  magna  oausa  ali- 
enandarum  rerum  mancipi  obligationisque  suscipiendae 
interyeniat;  eaque  omnia  ipsorum  causa  constituta  sunt^ 
ut,  quia  ad  eos  intestatarum  mortuarum  bere\litates  per- 
tinent,  neque  per  testamentum  excludantur  ab  bereditate, 
neque  alienatis  pretiosioribus  rebus  susceptoque  aere  alieno 
minus  locuples  ad  eos  hereditas  perveniat.'  Gai.  1 , 1 90 — 1 9 2. 

Fupillis  in  omnibus  rebus  tutoris  auctoritas  necessaria 
est,  in  quibus  etiam  mulieribus,  hoc  amplius  in  rebus 
nec  mancipi  alienandis.  Ulp.  11,  27.  Gai.  2,  80.  84.  pu- 
pillus  enim,  qui  iam  aliquem  iutellectum  habet,  omne 
negotium  recte  gerit,  ut  tamen,  sicubi  tutoris  auctoritas 
necessaria  est,  adhibeatur  tutor.  Gai.  3,  107.  masculns 
minor  annorum  XITTI  testamentum  facere  non  potest^ 
etiamsi  tutore  auctore  facere  velit.    Gai.  2,  113. 

^. .  si  quando  mulier  mutuam  pecuniam  alicui  sine 
tutoris  auctoritate  dederit,  quia  facit  eam  accipientis^  com 
soilicet  pecunia  res  nec  mancipi  sit,  contrahit  obligationem. 
at  si  pupillus  idem  fecerit,  quia  non  facit  accipientis  s^ine 
tutoris  auctoritate]),  nullam  contrahit  obligationem;  unde 
pupillus  yindicare  quidem  nummos  suos  potest,  aicubi 
extent,  id  est  petere  suos  ex  iure  Quiritium  esse.'  Gai.  2, 
80—82. 

^At  ex  contrario  omnes  res  tam  mancipi  quam  neo 
mancipi  mulieribus  et  pupillis  sine  tutoris  auctoritate  solyi 
possunt;  quoniam  meliorem  condicionem  suam  facere  eie 
etiam  sine  tutoris  auctoritate  concessum  est.     itaqne  si 


2.  MASURIUS  SABINUS  509 

debitor  pecmiiani  pupillo  solvat,  facit  quidem  pecnniam 
pupilli,  sed  ipse  non  liberatur,  quia  nullam  obligationem 
pupillus  sine  tutoris  auctoritate  dissolvere  potest,  quia 
nullius  rei  alienatio  ei  sine  tutoris  auctoritate  concessa 
est;  sed  tamen  si  ex  ea  pecunia  locupletior  factus  sit  et 
adhuc  petat,  per  exceptionem  doli  mali  summoveri  potest. 
mulieri  yero  etiam  sine  tutoris  auctoritate  recte  solvi 
potest;  nam  qui  solvit,  liberatur  obiigatione,  quia  res  nec 
mancipi  ...  a  se  dimittere  mulieres  etiam  sine  tutoris 
auctoritate  possunt.  quamquam  hoc  ita  est,  si  accipiat 
pecuniam;  at  si  non  accipiat,  sed  habere  se  dicat  et  per 
acceptilationem  velit  debitorem  sine  tutoris  auctoritate 
liberare,  non  potest.^    Oai.  2,  83.  84.  cf.  3,  171. 

Si  mulier  aut  pupillus  sine  tutoris  auctoritate  pro- 
miserit,  nihilo  minus  sponsor  vel  fidepromissor  accedere 
potest,  quamvis  qui  promiserit,  non  fuerit  obligatus. 
Gai.  3,  119.  si  quod  tu  mihi  debes,  a  muliere  pupillove 
sine  tutoris  auctoritate  stipulatus  fae>ro,  prima  obli- 
gatio  novationis  iure  tollituri  licet  posterior  inutilis  sit. 
Gai.  3, 176. 

In  librorum  ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  de  tutoris 
auctoritate  interponenda  disserunt  Paul.  1782.  1783, 
Ulp.  2843  pr.  quod  Paulus  (D.  26,  8,  3)  refert:  ^Etiamsi 
non  inteirogatus  tutor  auctor  fiat,  valet  auctoritas  eius, 
cum  se  probare  dicit  id  quod  agitur:  hoc  est  enim  auctorem 
fieri^,  minime  Sabini  sententiam  esse  apparet. 

109*.  D.  18, 1,27.  Paulus  libro  octavo  ad  Sabinum 
(P.  1782).  —  . .  qui  sine  tutoris  auctoritate  a  pupillo 
emit  vel  falso  tutore  auctore,  quem  scit  tutorem  non 
esse,  non  videtur  bona  fide  emere,  ut  et  Sabiuus 
scripsit. 

109^  Vat.  fr.  1.  —  <Qui  a  muliere]>  sine  tutoris 
auctoritate  sciens  rem  mancipi  emit  vel  falso  tutore 
auctore  quem  sciit  non  esse,  non  videtur  bona  fide 
emisse;  itaque  et  veteres  putant  et  Sabinus  et  Cassius 
scribunt. 

109°.  D.  41,  1,  11.     Marcianus    libro   tertio   In- 


510  II.  TIB.  GAn  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS, 

stitutionum  (P.  79).  —  Pupillus  quantum  ad  ad- 
quirendum  non  indiget  tutoris  auctoritate,  alienare 
yero  nuUam  rem  potest  nisi  praesente  tutore  auctore, 
et  ne  quidem  possessionem  ^  quae  est  naturalis^  ut 
Sabinianis  visum  est. 

109^  D.  41,  2,  29.  Ulpianus  libro  trigensimo  ad 
Sabinum  (P.  2737^).  —  Possessionem  pupillum  sine  tu- 
toris  auctoritate  amittere  posse  constat,  non  ut  animo, 
sed  ut  corpore  desinat  possidere;  quod  est  enim  facti, 
potest  amittere.  alia  causa  est,  si  forte  animo 
possessionem  yelit  amittere:  hoc  enim  non  potesi 

Qtnbus  modis  tutela  finiatur. 

^Tutela  autem  liberantur  ingenuae  qoidem  trium 
^liberorum  iure,  libertinae  vero  quattuor,  si  in  patroni^ 
liberorumye  eius  legitima  tutela  sint;  nam  ceterae  qnae 
alterius  generis  tujtores  habent,  trium  liberorum  inre  tutela 
liberantur.  potest  autem  pluribus  modis  libertina  alterius 
generis  ^tutorem^  habere,  yeluti  si  a  femina  manumissa  sit; 
tunc  enim  e  lege  Atilia  petere  debet  tntorem,  yel  in 
proyinc^iis  e  lege  lul^ia  et  Titia;  nam  in  patronae  tntela 
esse  non  potest.  item  si  ^a^  masculo  mannmissa  ^fuerit^  et 
auctore  eo  coemptionem  fecerit,  deinde  remancipata  et 
manumissa  sit,  patronum  quidem  habere  tutorem  desinit, 
incipit  autem  habere  eum  tutorem  a  quo  manumissa  est, 
qui  fiduciarius  dicitur.  item  si  patronus  eiusye  filius  in 
adoptionem  se  dedit,  debet  liberta  e  lege  Atilia  yel  Inlia 
et  Titia  tutorem  petere.  similiter  ex  isdem  legibos  petere 
debet  tutorem  liberta,  si  patronus  decesserit,  nec  ullum 
yirilis  sexus  liberomm  in  familia  reliquerit.  mascnli 
autem  cum  puberes  esse  coeperint,  tutela  liberantur/ 
Gai.  1,  194—196. 

110.  Gai.  1, 196.  —  P<uberem .  .>  Sabinus  quidem 
et  Cassius  . . .  eum  esse  putant,  qui  habitu  corporis 
pubertatem  ostendit^  id  est  eum  qui  generare  potest; 
sed   in   his   qui  pubescere  non  possunt^   quales  sunt 


2.  MASURIDS  SABINUS  511 

spadoneS;  eam  aetatem  esse  -spectandam^  cnius  aetatis 
puberes  fiunt. 

^Desinont  antem  esse  tntores,  qni  vel  removentnr  a 
tntela  ob  id  qnod  suspecti  visi  snnt  vel  ex  insta  cansa 
sese  excusant/  L  1,  22,  6.  ^seiendnm  est  suspecti  crimen 
e  lege  duodecim  tabnlamm  descendere/  I.  1,  26  pr. 
=  D.  26,  10,  1,  1.  cf.  Gai.  1,  1B2  (supra  p.  606).  *ex- 
cusantnr  autem  tutores  . . .  plerumque  . .  propter  liberos 
.  .  exemplo  ceteromm  munemm;  nam  et  tutelam  .  .  . 
placuit  publicum  mnnus  esse.'    I.  1,  25  pr. 

De  tuielae  iudicio. 

(^Mulieres  . .  quae  perfectae  aetatis  snnt,  ipsae  sibi 
negotia  tractant  . . .')  ^unde  cum  tutore  nullnm  ex  tutela 
iudicium  mnlieri  datur;  at  ubi  pupillorum  pnpillarumTe 
negotia  tutores  tractant,  ei  post  pubertatem  tutelae  iudicio 
rationem  reddunt\  6ai.  1,  191.  ^in  qno  iudicio  solet 
quaeri,  an  alia  de  re  qnam  de  calculis  cognosci  oporteat, 
an  fidem  praestare  debeat  tantnm,  non  etiam  consilium 
et  eventum.'  QnintiL  7,  4,  35.  ^qnibusdam  indiciis  dam- 
nati  ignominiosi  fiunt,  velnti  . . .  tutelae.'    Gai.  4, 182. 

111.  D.  26,  7,  37pr.  Idem  (sc.  Papinianus)  libro 
nndecimo  Quaestionnm  (P.  199).  —  Tutorem,  qui 
tntelam  gerit,  Sabinus  et  Cassius,  prout  gerit,  in 
singnlas  res  per  tempora  velnt  ex  plnribns  causis  ob- 
ligari  pntavemnt. 

JDe  ratimtbus  distrahendis  actione, 

^Actione  de  rationibns  distrahendis  nemo  tenetur, 
nisi  qui  in  tutela  gerenda  rem  ex  bonis  pupilli  abstulerit.' 
D.  27,  3,  2  Paul.  1.  VIII  ad  Sab.  (P.  1785).  ^proponitur  ex 
lege  duodecim  tabulamm'  actio  ^adversum  tutorem  in 
duplnm.'    D.  26,  7,  55,  1  Tryphoninns. 

112?  D.  47,  2,  33.  Ulpianns  libro  qnadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.2864).  — Tutor  administrationem 
quidem  remm  pnpillarium  habet,  intercipiendi  antem 


512    II.   TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

potestas  ei  non  datur;  et  ideo  si  quid  furandi  animo 
amoverit^  furtum  facit  nec  usucapi  res  potest.  sed  et 
furti  actione  tenetur,  quamvis  et  tutelae  agi  cum  eo 
possit.    quod  in  tutore  scriptum  est,  idem  erit  . . . 

Eortasse  ad  Sabinum  Ulpianus  respicit. 

De  delidis. 

^Transeamus  nunc  ad  obligationes  quae  ex  delicto 
nascuntur,  yeluti  si  quis  furtum  fecerit, . . .  damnum  dederit, 
iniuriam  commiserit;  quarum  omnium  rerum  uno  genere 
consistit  obligatio.'    Qai.  3, 182. 

Sabinum  hoc  capite  non  modo  de  furtis,  de  damno 
iniuria  dato  et  de  iniuria,  sed  etiam  de  damno  infecto 
dixisse  constat.  Lenel  1.  c.  p.  71.  idem  noxales  actiones 
legibus  constitutas  praetermittere  non  potuit. 

De  furiis. 

De  furtis  dixerunt  S.  Aelius  (Ip.  16),  Brutus  (p.  23\ 
Manilius  (p.  26),  P.  Mucius  (p.  33),  Q.  Mucius  (p.  98sq.), 
Servius    (p.  208.  223  sq.),    Alfenus    (p.  324),    Trebatius 
p.  418),    Labeo    (II  p.  82.  114.  219  8q.  266  sq.),    Mela 
p.  296  sq.). 

In  libris  ad  Sab.  scriptis  de  furtis  dixerunt  Pomp. 
1.  XVm  et  XIX  P.  662—674,  Paul.  L  IX  P.  1787—1802, 
Ulp.  L  XL— XLII  P.  2856—2886. 

Quae  Sabinus  libro  non  nominato  de  furtis  dixisse 
traditur,  num  huic  capiti  attribuenda  sint,  ideo  incertum 
manet,  quod  idem  de  furtis  et  librum  singularem  conscripsit 
et  ad  edictum  praetoris  urbani  dixit. 

De  furti  notione  defimenda. 

^Furtum  .  .  fit  non  solum  cum  quis  intercipiendi 
causa  rem  alienam  amovet,  sed  generaliter  cum  quis  rem 
alienam  inyito  domino  contrectat.  itaque  si  quis  re  quae 
apud  eum  deposita  sit  utatur,  furtum  committit,  et  si 
quis  utendam  rem  acceperit  eamque  in  alium  usum  trana- 


\ 


2.   MASURIUS  SABINUS  513 

tulerit,  farti  obligatur,  yeluti  si  quis  argentum  utendum 
acc^erit,  quasi  amicos  ad  cenam  invitaturus,  et  id  peregre 
secum  tulerit,  aut  si  quis  equnm  gestandi  gratia  commo- 
datum  longius  aliquo  duxerit,  quod  veteres  scripserunt 
de  eo  qui  in  aciem  perduxisset/  ^interdum  .  .  etiam 
liberorum  hominum  furtam  fit,  yeluti  si  quis  liberorum 
nostrorum  qui  in  potestate  nostra  sint,  sive  etiam  uxor 
quae  in  manu  nostra  sit,  sive  etiam  iudicatus  vel  aucto- 
ratus  meus  subreptus  fuerit.  aliquando  etiam  suae  rei 
quisque  furtum  committit,  yeluti  si  debitor  rem  quam 
«reditori  pignori  dedit,  subtraxerit,  yel  si  bonae  fidei 
possessori  rem  meam  possidenti  subripuerim.  unde  placuit 
eum  qui  servum  suum  quem  alius  bona  fide  possidebat, 
ad  se  reversum  celaverit,  furtum  committere.  rursus  ex 
diyerso  interdum  alienas  res  occupare  .  .  concessum  est, 
nec  creditur  furtum  fieri,  veluti  res  hereditarias  quarum 
heres  non  est  nactus  possessionem,  nisi  necessarius  heres 
«xtet  . .  .  item  debitor  rem  quam  fiduciae  causa  creditori 
mancipayerit  aut  in  iure  cesserit,  . . .  sine  furto  possidere 
.  .  potest',  scilicet  'soluta  pecunia'.  Gai.  3,  196.  196. 
199—201.  2,  60. 

Inter  veteres  illos  quos  de  equo  in  aciem  perducto 
«cripsisse  Ga.ius    tradit,    Sabinus   fortasse    habendus    est. 

113.  Gell.  11,  18,  20.  —  Verba  sunt  Sabini  ex 
libro  iuris  civilis  secnndo:  Qui  alienam  rem  attredavit, 
cum  id  se  invito  domino  facere  iudicare  deberety  furti 
ienetur, 

114.  D.  47, 2, 43, 5.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2870).  —  Quod  si  dominus  id 
(quid?)  dereliquit,  furtum  non  fit  eius^  etiamsi  ego  furaudi 

animum   habuero quippe   cum   placeat  Sabini   et 

Cassii  sententia  existimantium  statim  nostram  esse 
desinere  rem,  quam  derelinquimus. 

Num  hanc  sententiam  hoc  loco  Sabinus  protulerit,  non 
«onstat. 

115.  D.  13,  7,  36pr.    Ulpianus  libro  undecimo  ad 

lurispr.  antehadr.  relL  ed.  Bremer.    IL  33 


514    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

edictum.  —  Si  quis  in  pignore  pro  auro  aes  sub- 
iecisset  creditori,  qualiter  teneatur,  quaesitum  est.  in 
qua  specie  . .  Sabinus  scribit,  si  quidem  dato  auro 
aes  subiecisset;  furti  teneri;  quod  si  in  dando  aes  sub- 
iecisset^  turpiter  fecisse^  non  furem  esse. 

Paulus  libro  nono  ad  Sabinum  (D.  47,  2,  20  pr. 
P.  1787).  ^Cum  aes  pignori  datur,  etiamsi  aurum  esse 
dicitur,  turpiter  fit,  furtum  non  fit.  sed  si  datum  est 
aurum,  deinde,  cum  dixisset  se  ponderare  aut  obsignare 
velle,  aes  subiecit,  furtum  fecit  .  .' 

IJlpianus  libro  quadragensimo  ad  Sabinum  (D.  13, 7, 1, 1 
P.  2867).  ^  . .  si  quis  aurum  ostenderit  quasi  pignori 
daturus  et  aes  dederit  . . .' 

116?  D.  13,  7,  4.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2874^).  —  Si  convenit  de  dis- 
trahendo  pignore  sive  ab  initio  sive  postea,  non  tantum 
venditio  valet,  verum  incipit  emptor  dominium  rei 
babere. 

Cum  haec  sequantur:  ^sed  etsi  non  convenerit  de 
distrahendo  pignore,  hoc  tamen  iure  utimur,  ut  liceat 
distrahere',  Lenel  P.  illa  verba  Sabini  esse  censet. 

117?  D.  17,  2,  45.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  tri- 
gensimo  ad  Sabinum  (P.  2745*).  —  Eei  communis 
nomine  cum  socio  furti  agi  potest,  si  per  fallaciam 
dolove  malo  amovit  vel  rem  communem  celandi  animo 
contrectet  . . . 

Quod  post  plura  interiecta  (D.  17,  2,  47  P.  2745**) 
haec  leguntur  (D.  17,  2,  51  pr.  P.  2745*^):  ^merito  autem 
adiectum  est  ita  demum  furti  actionem  esse,  si  per  falla- 
ciam  et  dolo  malo  amovit  .  .  .',  priore  commatis  parte 
Sabini  verba  referri  Lenel  P.  putat  colligi  posse. 

118?  D.  47,2,43pr.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2869*).  —  Falsus  creditor,  hoc 
est  is,  qui  se  simulat  creditorem,  si  quid  acceperit, 
furtum  facit  nec  nummi  eius  fient. 


2.  MASURIUS  SABINUS  515 

Sequuntur  haec:  ^Falsus  procurator  furtum  quidem 
facere  videtur;  sed  Neratius  videndum  esse  ait,  an  haec 
sententia  cum  distinctione  yera  sit  ut'  et  q.  s.,  ut  Sabini 
sententia  videatur  exprimi. 

119».  Gell.  11,  18,  21.  —  Item  alio  capite  (sc. 
yerba  sunt  Sabini  ex  libro  iuris  civilis  secundo):  Qui 
alienum  tacens  (iacens)  lucri  faciendi  causa  sustulit, 
furti  oistringitur,  sive  scit,  cuius  sit,  sive  nescit 

119^  D.  47, 2, 43, 4,  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2870).  —  Qui  alienum  quid 
iacens  lucii  faciendi  causa  sustulit,  furti  obstringitur 
sive  scit  cuius  sit  sive  ignoravit.  [nihil  enim  ad  furtum 
minuendum  facit,  quod  cuius  sit  ignoret.] 

Lenel  P.  Ulp.  2870  extrema  quoque  verba  Sabini 
esse  censet.     at  yide  Kipp.  1.  c.  p.  542. 

120?  Gai.  3, 208.  — ...  sciendum  est  quaesitum  esse 
an  inpubes  rem  alienam  amovendo  furtum  faciat. 
plerisque  placet,  ...  ita  demum  obligari  eo  crimine 
inpuberem,  si  proximus  pubertati  sit  et  ob  id  intellegat 
se  delinquere. 

cf.  Gai.  3,  109.      Sabini    sententia    subesse    potest. 

121?  D.47,2,21pr.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
ad  Sabinum  (P.  2858).  —  Volgaris  est  quaestio,  an 
is  qui  ex  acervo  frumenti  modicum  sustulit,  totius  rei 
furtum  faciat  an  vero  eius  tantum  quod  abstulit. 
Ofilius  totius  acervi  furem  esse  putat;  nam  et  qui 
aurem  alicuius  tetigit,  inquit  Trebatius,  totum  eum 
yideri  tetigisse;  proinde  et  qui  dolium  aperuit  et  inde 
parvum  vini  abstulit,  non  tantum  eius  quod  abstulit, 
verum  totius  videtur  fur  esse. 

E  Sabino  Ulpianum  hanc  quaestionem  recepisse 
yerisimile  est. 

122.  D.  47, 2, 21, 8.   Dlpianus^  libro  quadragensimo 

1  8ic  F^:  Paulus  F^  cum  B, 

33* 


516     n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

ad  Sabinum  (P.  2858).  —  . .  si  maioris  ponderis  quid 
aperuit  aut  refregit,  quod  toUere  non  possit^  non 
est  omnium  rerum  cum  eo  furti  actio,  sed  earum 
tantum  quas  tulit  [quia  totum  tollere  non  potuit]. 
proinde  si  involucrum,  quod  toUere  npn  potuit^  solyit^ 
ut  contrectet^  deinde  contrectavit  quasdam  res^  quamyis 
singulas  res,  quae  in  eo  fuerunt^  toUere  potuerit^  si 
tamen  totum  involucrum  toUere  non  potuerit,  sin- 
gularum  rerum^  quas  tulerit;  fur  est^  ceterarum  non 
est.  quod  si  totum  vas  tollere  potuit,  dicimus  eum 
totius  esse  furem^  licet  solyerit,  ut  singulas  vel  quas- 
dam  toUeret;  et  ita  et  Sabinus  ait. 

123?  D.  47,2,48^5.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
secundo  ad  Sabinum  (P.  2885*).  —  Ancilla  si  subri- 
piatur  praegnas  vel  apud  furem  concepit^  partus  furtivus 
est^  sive  apud  furem  edatur  sive  apud  bonae  fidei  posses- 
sorem. 

Sequuntur  haec:  ^sed  in  hoc  posteriore  casu  fiirti 
actio  cessat.  sed  si'  et  q.  s.  priora  yerba  Sabini  esse 
Lenel  P.  censet.  cf.  Pemice  II^  P.  360  n.  2. 

124?  D.  ibid.  §  5.  —  Idem  et  in  pecudibus  ser- 
vandum  est  et  in  fetu  eorum,  quod  in  partu. 

Haec  quoque  Sabini  esseLenelP.  censet.  cf.PemiceLc. 

De  fwrtortjm  generihus, 

125.  Gai.  3, 183.  —  Furtorum  . .  genera  Ser.  Sul- 
picius  et  Masurius  Sabinus  IIII  esse  dixerunt;  mani- 
festum  et  nec  manifestum^  conceptum  et  oblatum. 

His  verbis  apparet  Sabinum  contra  Labeonem,  qui 
duo  tantum  geuera  constituerat  (supra  p.  256),  disputavisse. 

De  mani/esfo  furto. 

^Poena  manifesti  furti  ex  lege  XII  tabularum  capi- 
talis  erat.  nam  liber  verberatus  addicebatur  ei  cxii 
furtum  fecerat.  utrum  autem  servus  efficeretur  ex  ad- 
dictione  an  adiudicati  loco  constitueretur,  veteres  quae- 


2.  MASURIUS  SABINUS  517 

rebant  . . .  sed  postea  inprobata  est  asperitas  poeuae  et . . . 
quadrupli  actio  praetoris  edicto  constituta  est.'    Gai.3,189. 

126.  Gell.  11, 18, 11.  —  Manifestum  , .  furtum  est, 
ut  ait  MasuriuSy  quod  deprehenditur,  dum  fit  faciendi 
finis  esty  cum  perlatum  est,  quo  ferri  coeperat 

Hoc  fragmentum  quamquam  a  Gellio  ex  Sabini  libro 
singulari  videtur  petitum  esse  (v.  supra  p.  382),  tamen 
hoc  loco  repetendum  putavi. 

De  furto  nec  manifesio, 

^Quod  manifestum  non  est,  id  nec  manifestum  est.' 
^nec  manifesti  furti  poena  per  legem  XII  tabularum  dupli 
inrogatur,  eamque  etiam  praetor  conservat.'  Gai.  3, 185. 190. 

De  concepto  et  oblato  furto. 

*Conceptum  furtum  dicitur,  cum  apud  aliquem  testi- 
bus  praesentibus  furtiva  res  quaesita  et  inventa  sit.  nam 
in  eum  propria  actio  constituta  est,  .  .  .  quae  appellatur 
concepti.  oblatum  fartum  dicitur,  cum  res  furtiva  tibi 
ab  aHquo  oblata  sit  eaque  apud  te  concepta  sit  .  .  .  nam 
tibi,  apud  quem  concepta  est,  propria  adversus  eum  qui 
obtulit,  .  . .  constituta  est  actio,  ^quae]>  appellatur  oblati.' 
*concepti  et  oblati  poena  ex  lege  XII  tabularum  tripli 
est,  eaque  similiter  a  praetore  servatur.'  Gai.  3,  186. 
187.  191. 

De  eo  cuius  ope  consilio  furtum  factum  est. 

'Interdum  furti  tenetur  qui  ipse  furtum  non  fecerit, 
qualis  est  cuius  ope  consilio  furtum  factum  est.  in  quo 
numero  est  qui  nummos  tibi  excussit,  ut  eos  alius  sub- 
riperet,  vel  obstitit  tibi,  ut  alius  subriperet,  aut  oves  aut 
boves  tuas  fngavit,  ut  alius  eos  exciperet.  et  boc  veteres 
scripserunt  de  eo  qui  panno  rubro  fugavit  armentum.' 
Gai.  3,  202. 

Inter  Veteres'  Sabinus  iterum  fortasse  habendus  est. 

De  quibus  rebus  hoc  capite  disputatum  fuerit,  Pauli 
Marcianique  verba  indicant:  'Qui  servo  fugae  consilium 
dedit,  furti  quidem  actione  non  tenetur,  sed  servi  corrupti*^ 


518    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

D.  2,  31,  33  et  'Furtum  non  committit,  qui  fagitivo  iter 
monstrayit'  D.  47,  2^  63.  Sabinum  farti  eos  obligari  cen- 
suisse  putaverim. 

127.  Gell.  11,  18,  24.  —  . .  ne  id  quidem  Sabinus 
dubitare  se  ait,  quin  dominus  furti  sit  condemnandus, 
qui  servo  suo,  uti  furtum  faceret,  imperavii 

Hanc  sententiam,  quamvis  nesciamus,  num  ex  iuris 
civiiis  libris  petita  sit,  tamen  attulL  sed  quae  apud 
Gellium  antecedunt:  ^meminisse  debemus,  secundum  ea 
quae  supra  scripsi,  furtum  sine  ulla  quoque  attrectatione 
fieri  posse,  sola  mente  atque  animo,  ut  furtum  fiat,  ad- 
nitente^,  non  Sabini,  sed  Gellii  sunt. 

128.  D.  47, 2, 36;  2.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2865).  —  .  .  Pomponius  ait, 
si  cum  rebus  aufugerit  fugitivus,  posse  furti  actione 
soUicitatorem  conveniri  rerum  nomine,  quia  opem 
consilium  contrectatoii  tulit.   quod  et  Sabinus  significat. 

129.  D.  ibid.  §  3.  —  Si  duo  servi  invicem  sibi 
persuaserunt  et  ambo  simul  aufugerunt^  alter  alterias 
fur  non  est.  quid  ergo,  si  invicem  se  celaverunt? 
fiermc^  potest,  ut  invicem  fures  sint?  et  potest  dici 
alterum  alterius  furem  esse,  quemadmodum,  si  alii 
singulos  subripuissent,  tenerentur,  quasi  alter  alterios 
nomine  opem  tulisset:  quemadmodum  rerum  quoque 
nomine  teneri  eos  furti  Sabinus  scripsit. 

Cui  ffirti  actio  competat 

^Furti  autem  actio  ei  conpetit  cuius  interest  rem 
salvam  esse,  licet  dominus  non  sit.  itaque  nec  domino 
aliter  conpetit  quam  si  eius  intersit  rem  non  perire.  unde 
constat  creditorem  de  pignore  subrepto  furti  agere  posse; 
adeo  quidem,  ut  quamvis  ipse  dominus,  id  est  ipse  de- 
bitor,  eam  rem  subripuerit,  nihilo  minus  creditori  conpetat 
actio  furti.  item  si  fullo  polienda  curandave  aut  sarci- 
nator  sarcienda  vestimenta  merbede  certa  acceperit  eaque 

1  Fh  fieri  enim. 


2.  MASURIDS  SABINUS  519 

furto  amiserit,  ipse  farti  habet  actionem,  non  dominus,  quia 
domini  nihil  interest  ea  non  periisse,  cmn  iudicio  locati 
a  fallone  ant  sarcinatore  snum  consequi  possit,  si  modo 
is  fallo  aut  sarcinator  rei  praestandae  suMciat;  nam  si 
solvendo  non  est,  tunc  quia  ab  eo  dominus  suum  consequi 
non  potest,  ipsi  furti  actio  conpetit,  quia  boc  casu  ipsius 
interest  rem  salvam  esse.  quae  de  fullone  aut  sarcinatore 
diximus,  eadem  transferemus  et  ad  eum  cui  rem  commo- 
davimus.  nam  ut  illi  mercedem  capiendo  custodiam  prae- 
stant,  ita  bic  quoque  utendi  commodum  percipiendo  similiter 
necesse  babet  custodiam  praestare.  sed  is  apud  quem 
res  deposita  est,  custodiam  non  praestat,  tantumque  in 
eo  obnoxius  est,  si  quid  ipse  dolo  <^malo^  fecerit.  qua  de 
causa  <^si)>  res  ei  subrepta  fuerit,  quia  restituendae  eius 
nomine  depositi  non  tenetur,  nec  ob  id  interest  rem  salvam 
esse,  furti  agere  non  potest,  sed  ea  actio  domino  conpetit.' 
Gai.  3,  203—207. 

De  arhoribus  sucdsis, 

De  arboribus  succisis  dixemnt  incertus  quidam  (I  p.  8), 
Trebatius  (p.  419),  Labeo  (II  p.  258);  in  librorum  ad  Sab. 
scriptorum  fragmentis  Pomp.  675,  Paul.  1803.  1804, 
Ulp.  2887. 

Sabinum  de  boc  delicto  vel  in  libris  ad  edictum  praeto- 
ris  urbani  dixisse  indicat  XJlpianus  D.  47, 4, 7, 5  v.  infra  p.  5  71. 

De  lege  Aquilia. 

De  lege  Aquilia  dixerunt  Brutus  (I  p.  24),  Q.  Mucius 
(p.  88),  Servius  (p.  210),  Alfenus  (p.  284  sq.  324  sq.), 
OfiHus  (p.357),  Labeo  (Hp.  74.106.258),  Mela  (p.297); 
in  librorum  ad  Sab.  fragmentis  Paul.  1805 — 1809,  Ulp. 
P.  2888.    Pomponii  fragmenta  non  exstant. 

^Damni  iniuriae  actio  constituitur  per  legem  Aquiliam, 
cuius  primo  capite  cautum  est,  ^ut  si]>  quis  bominem  alienum 
aHenamve  quadrupedem  quae  pecudum  numero  sit,  iniuria 
occiderit,  quanti  ea  res  in  eo  anno  plurimi  faerit,  tantum 
domino  dare  damnetur.    iniuria  autem  occidere  intellegitur. 


620  II.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 


4 


cuius  dolo  aut  culpa  id  acciderit;  nec  uUa  alia  lege 
damnum  quod  sine  iniuria  datur,  reprehenditur;  itaque 
inpunitus  est  qui  sine  culpa  et  dolo  malo  casu  quodam 
damnum  committit.  nec  solum  corpus  in  actione  huixis 
legis  aestimatur;  sed  sane  si  servo  occiso  plus  dominis 
capiat  damni  quam  pretium  seryi  sit,  id  quoque  aestimatar, 
yeluti  si  servus  meus  ab  aliquo  heres  institutus  anteqnam 
iussu  meo  hereditatem  cemeret,  occisus  fuerit;  non  enim 
tantum  ipsius  pretium  aestimatur,  sed  et  hereditatis  amissae 
quantitas.  item  si  ex  gemellis  vel  ex  comoedis  yel  ex 
sjmphoniacis  unus  occisus  fuerit,  non  solum  occisi  fit 
aestimatio,  sed  eo  amplius  <^id)>  quoque  computatur  quod 
ceteri  qui  supersunt,  depretiati  sunt.  idem  iuris  est 
etiam  si  ex  pari  mulamm  unam  yel  etiam  ex  quadrigis 
equorum  unum  occiderit.  cuius  autem  seryus  occisus  est,  is 
liberum  arbitrium  habet  yel  capitali  crimine  reum  fiacere 
eum  qui  occiderit,  yel  hac  lege  damnum  persequi.  quod 
autem  adiectum  est  in  hac  lege :  ^quanti  in  eo  anno  plurimi 
ea  res  fuerit',  illud  efficit,  si  clodum  puta  aut  luscum 
seryum  occiderit,  qui  in  eo  anno  integer  ^faerit,  ut  non 
quanti  fuerit,  cum  occideretur,  sed  quanti  in  eo  anno 
plurimi^  fuerit,  aestimatio  fiat;  quo  fit,  ut  quis  plus  in- 
terdum '  consequatur  quam  ei  damnum  datum  est.^ 

'Capite  secundo  <^adversus^  adstipulatorem  qui  pecu- 
niam  in  fraudem  stipulatoris  acceptam  fecerit,  quanti  ea  res 
est,  tanti  actio  constituitur.  qua  et  ipsa  parte  legis  damni 
nomine  actionem  introduci  manifestum  est  . . .' 

^Capite  tertio  de  omni  cetero  damni  cavetur.  itaque 
si  quis  servum  vel  eam  quadrnpedem  quae  pecudom 
^numero  est,  yulneraverit,  sive  eam  quadrupedem  quae 
pecudum^  numero  non  est,  veluti  canem,  aut  feranai 
bestiam,  veluti  ursum,  leonem,  yulneraverit  vel  occiderit, 
hoc  capite  actio  constituitur.  in  ceteris  quoque  animalibus^ 
item  in  omnibus  rebus  quae  anima  carent,  damnum  iniuria 
datum  hac  parte  vindicatnr.  si  quid  enim  ustum  aut 
ruptum  aut  fractum  ^fuerit)>,  actio  hoc  capite  constituitur 
• .  .  hoc  tamen  capite  non  quanti  in  eo  anno,  sed  quanti 


.  2.  MASURIUS  SABINUS  521 

in  diebus  XXX  proximis  ea  res  faerit,  daiQnatur  is  qui 
danmum  dederit.  ac  ne  ^plurimi'  quidem  verbum  adicitur/ 
Gai.  3,  210—218. 

'Ceterum  placuit  ita  demum  ex  ista  lege  actionem 
es^e,  si  quis  corpore  suo  damnum  dederit;  ideoque  alio 
modo  danmo  dato  utiles  actiones  dantur,  veluti  si  quis 
alie^um  Jbominem  aut  pecudem  incluserit  et  fame  neca- 
yerit,  aut  iumentum  tuum  tam  yehementer  egerit,  ut 
rumperetur;  item  si  quis  alieno  servo  persuaserit,  ut  in 
arborem  ascenderet  vel  in  puteum  descenderet,  et  is 
ascendendo  aut  descendendo  ceciderit  <^et]>  aut  mortuus 
fherit  aut  aliqua  parte  corporis  laesus  sit;  sed  si  quis 
alienum  servum  de  ponte  aut  ripa  in  flumen  proiecerit 
et  is  suffbcatus  fuerit,  corpore  suo  damnum  dedisse  eo 
quod  proiecerit;  non  difflciliter  intellegi  potest.'  Oai.  3,  ^9. 

130.  D.  9,  2y  36,  1.  Marcellus  libro  yicensimo 
primo  Digestorum  (P.  237).  —  Si  dominus  seryum, 
quem  Titius  mortifere  yulnerayerat,  liberum  et  here- 
dem  esse  iusserit  eique  postea  Maeyius  extiterit  beres, 
non  habebit  Maeyius  cum  Titio  legis  Aquiliae  actionem, 
scilicet  secundum  Sabini  opinionem,  qui  putabat  ad 
heredem  actionem  non  transmitti,  quae  defuncto  com- 
petere  non  potuit;  nam  sane  absurdum  accidet,  ut 
heres  pretium  quasi  occisi  consequatur  eius,  cuius 
heres  exstitit.  quod  si  ex  parte  eum  dominus  heredem 
cum  libertate  esse  iusserit^  coheres  eius  mortuo  eo 
aget  lege  Aquilia. 

131*.  Gai.  3, 218.  —  ...  quidam  putayerunt  liberum 
esse  iudici  ad  id  tempus  ex  ^ebus  XXX  aestimationem 
redigere,  quo  plurimi  res  fuerit,  yel  ad  id  quo  minoris 
fuerit.  sed  Sabino  placuit  proinde  habendum  ac  si 
etiam  hac  parte  ^plurimi'  yerbum  adiectum  esset;  nam 
legis  latorem  contentum  fuisse,  ^quod  prima  parte  eo 
yerbo  usus  esset>. 

131**.  I.  4,  3,  14.  15.  —  Hoc  . .  capite  non  quanti 
in  eo  anno,  sed  quanti  in  diebus  triginta  proximis  res 
fuerit;  obligatur  is  qui  damnum  dederit.    ac  ne  ^plurimi' 


522     11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

quidem  verbum  adicitur,  sed  Sabino  . .  placuit  perinde 
habendam  aestimationem,  ac  si  etiam  hac  parte  'plurimi' 
yerbum  adiectum  fuisset;  nam  plebem  Romanam,  quae 
Aquilio  tribuno  rogante  hanc  legem  tulit,  contentam 
fuisse^  quod  prima  parte  eo  verbo  usa  est. 

132.  D.  9, 2, 27, 21.  Ulpianus  libro  octavo  decimo 
ad  edictum  (P.  624).  —  8i  quis  de  manu  mihi  nummos 
excusserity  Sabinus  existimat  damni  iniuriae  esse  ac- 
tionem,  si  ita  perierint,  ne  ad  aliquem  pervenirent, 
puta  si  in  filumen  yel  in  mare  vel  in  cloacam  ceci- 
derunt;  quod  si  ad  aliquem  pervenerunt,  ope  consilio 
furtum  factum  agendum,  quod  et  antiquis  placuit. 
idem  etiam  in  factum  dari  posse  actionem  ait. 

D.  9,  2,  43  a  Pomponio  libro  nono  decimo  ad  Sabi- 
nuit  (P.  744)  Sabini  verba  referri  Pemice  I  p.  363 
iudicat.  haec  enim  leguntur:  ^Ob  id  quod  ante  quam 
hereditatem  adires  damnnm  admissum  in  res  hereditarias 
est,  legis  Aquiliae  actionem  habes,  quamvis^  post  mortem 
eius,  cui  heres  sis,  acciderit:  dominum  enim  lex  Aquilia 
appellat  non  utique  eum  qui  tunc  fuerit,  cum  damnum 
daretur  .  .  .'  addit  autem  vir  doctissimas:  ^Es  sind  Er- 
w&gungen  der  Billigkeit,  die  Sabin  . .  .  sich  nicht  die 
MUhe  giebt,  durch  irgend  welche  juristische  Eonstruktion 
zu  untersttltzen;  im  Oegenteile,  er  findet  sich  mit  dem 
Wortlaut  des  aquilischen  Oesetzes  dtLrftig  genug  ab^. 
sed  num  Sabini  verba  Pomponius  referat,  nihilo  minns 
dubium  est. 

De  damno  infedo. 

De  damno  infecto  dixenmt  Labeo  (11  p.  117.  141); 
in  libris  ad  Sab.  scriptis  Pomp.lXX  et  XXI  P.  676— 683, 
sed  ita,  ut  de  fr.  676 — 679  dubitari  possit,  PauL  I.  X 
P.  1810—1813,  Ulp.  I.XLII  P.  2889—2894. 

^Tantum  ex  duabus  causis  permissum  est  lege  agere: 
damni  infecti  et  si  centumvirale  iudicium  futurum  est  . . . 

1  Fl.  quod. 


2.  MASURIUS  SABINUS  523 

damni  vero  infecti  nemo  yult  lege  agere,  sed  potius 
stipulatione  quae  in  edicto  proposita  est,  obligat  ad- 
yersarinm  suum,  idque  et  commodius  ias  et  plenius  est/ 
Gai.  4,  31.  ^Es  ist  schwerlich  ein  Znfall,  dafs  .  .  in 
Ulpians  Commentar  wiederholt  yon  der  actio  damni  in- 
fecti  gesprochen  wird,  eine  Bezeichnung,  die  im  Edicts- 
commentar,  da  wo  die  stipnlatio  damni  infecti  ex  professo 
commentiert  wird,  nirgends  gebrancht  wird.'  Lenel  I.  c.  p.  71. 

133.  D.  39, 2, 35. 37.  TJIpianus  libro  quadragensimo 
secundo  ad  Sabinum  (P.  2890*'^).  —  In  parietis  com- 
munis  demolitione  ea  quaeri  oportet,  satis  aptus  fuerit 
oneribus  ferendis  an  non  fuerit  aptus.  |  . . .  quod  si 
fuerit  idoneus  paries^  qui  demolitus  est^  in  actionem 
damni  infecti  yenit  id^  quanti  interfuit  actoris  eum 
parietem  stare:  merito;  nam  si  non  debuit  demoliri^ 
restituere  eum  debet  proprio  sumptu.  sed  et  si  qui 
reditus  ob  demolitionem  amissus  est^  . .  restitui  eum 
Sabinus  yoluit. 

134.  D.  39;  2;  40^1.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
tertio  ad  Sabinum  (P.  2892).  —  Quotiens  communis 
parietis  yitio  quid  accidit;  socius  socio  nihil  praestare 
debet;  cum  communis  rei  yitio  contigerit.  quod  si, 
quia  alter  eum  presserat  yel  onerayerat^  idcirco  damnum 
contigit,  consequens  est  dicere  detrimentum  hoc,  quod 
beneficio  eius  contingit;  ipsum  sarcire  debere.  quodsi 
aequaliter  utriusque  oneribus  pressus  decidit^  . .  Sabinus 
scripsit,  parem  utriusque  causam  esse. 

135.  D.  ibid.  §  3.  Ulpianus  1.  1.  (P.  2893«).  — 
.  .  si  plurium  sint  aedes^  quae  damnosae  imminent, 
utrum  adyersus  unumquemque  dominorum  in  solidum 
competat  an  in  partem?  et  scripsit  lulianuS;  quod 
et  Sabinus  probat,  pro  dominicis  partibus  conyeniri 
eos  oportere. 

De  iniuriis, 

De  iniuriis  dixerunt  P.  Mucius  (I  p.  33),  Seryius 
(p.  210),  OfiUus  (p.  357),  Trebatius  (p.  419),  Labeo  (II 


524    II.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

p.  119.  220),  Mela  (p.  297);  in  librorum  ad  Sab.  frag- 
mentis  Paul.  P.  1814—1816,  UIp.  2895.  2896.  Pomponii 
fragmenta,  quae  qnidem  buc  pertineant,  desunt. 

^lninria  autem  committitur  non  solum  cum  qnis 
pugno  puta  aut  fuste  percussus  yel  etiam  yerberatns  erit, 
sed  etiam  si  cui  convicium  factum  fuerit,  sive  quis  bona 
alicuius  qnasi  debitoris  sciens  eum  nibil  sibi  debere  pro- 
scripserit,  sive  quis  ad  infamiam  alicuius  libellum  aut 
carmen  scripserit,  sive  quis  matrem  familias  ant  prae- 
textatum  adsectatns  fuerit,  et  denique  aliis  plnribus  modis. 
pati  autem  iniuriam  videmur  non  solum  per  nosmet  ipsos, 
sed  etiam  per  liberos  nostros  qnos  in  potestate  babemus; 
item  per  uxores  nostraS;  qnamvis  in  mann  nostra  ^non)^ 
sint.  itaque  si  filiae  meae  qnae  Titio  nupta  est,  iniuriam 
feceris,  non  solum  filiae  nomine  tecum  agi  iniuriarum 
potest,  yerum  etiam  meo  quosqne  et  Titii  nomine.  seryo 
autem  ipsi  quidem  nuUa  iniuria  intellegitnr  fleri,  sed  domino 
per  eum  fieri  yidetur;  non  tamen  isdem  modis  quibus  etiam 
per  liberos  nostros  yel  uxores  iniuriam  pati  yidemur,  sed 
ita  cum  qnid  atrocius  commissum  fuerit,  quod  aperte  in 
contumeliam  domini  fieri  yidetnr,  yeluti  si  quis  alienum 
seryum  yerberayerit  .  .  .' 

Toena  autem  iniuriarnm  ex  lege  XII  tabularom 
propter  membrnm  quidem  ruptum  talio  erat;  propter  os 
yero  fractnm  aut  conlisum  trecentomm  assium  poena  erat, 
si  libero  os  fractum  erat,  at  si  seryo,  CL;  propter  cetera» 
yero  ininrias  XXV  assium  poena  erat  constituta.  et  yi- 
debantur  illis  temporibus  in  magna  panpertate  satis  idoneae 
istae  pecuniariae  poenae.  sed  nunc  alio  iore  utimur. 
permittitur  enim  nobis  a  praetore  ipsis  iniuriam  aestimare, 
et  iudex  yel  tanti  condemnat  quanti  nos  aestimayerimns, 
yel  minoris,  prout  ei  yisum  fuerit.'     Gai.  3,  220 — 224. 

Legem  Comeliam  de  ininriis  (Big.  47, 10, 5)  a  Gaio 
neglectam  Sabinus  non  praetermisit;  certe  eum  de  hac 
lege  yel  in  libro  adsessorio  dixisse  constat.  cf.  D.  47, 10, 6, 8 
supra  p.  367. 

^Sed  nos  apud  quosdam  scriptum  inyenimns,  . . .  in 


2.  MASUEIUS  SABINUS  525 

.  .  omnibus  (sc.  actionibus),  ex  quibus  damnatus  unus- 
quisque  ignominia  notatur,  eum  qui  plus  quam  oporteret 
demonstraverit,  litem  perdere,  veluti  . .  si  is  cui  pugno 
mala  percussa  est,  in  actione  iniuriarnm  etiam  aliam 
partem  corporis  percussam  sibi  demonstraverit.'  Gai.  4,  60. 

Be  noxoMbm  actionibus? 

De  noxalibus  actionibus  dixerunt  Q.  Mucius,  ut  yidetur 
(I  p.  88),  Servius  (p.  216,  quo  loco  errore  Me  iudiciis 
publicis'  scriptum  est),  Alfenus  (p.  328),  Labeo  (11  p.  123), 
in  librorum  ad  Sab.  fragmentis  Pomp.  664,  Paul.  1792, 
•Ulp.  2868». 

*Ex  maleficiis  filiorum  familias  servorumque,  veluti 
si  furtum  fecerint  aut  iniuriam  commiserint,  noxales 
actiones  proditae  sunt,  uti  liceret  patri  dominove  aut  litis 
aestimationem  sufferre  aut  noxae  dedere.  . .  constitutae  sunt 
autem  noxales  actiones  aut  legibftis  aut  edicto  praetoris: 
legibus,  velut  farti  lege  XII  tabularum,  damni  iniuriae 
lege  Aquilia.'  Gai.  4, 75.  76.  ^quem  pater  ex  noxali  causa, 
veluti  quod  furti  eius  nomine  damnatus  est,  mancipio 
actori  dedit . .  hunc  actor  pro  pecunia  habet.'   Gai.  1,  140. 

136.  D.  47,  2,  17,  2.  TJIpianus  libro  trigensimo 
nono  ad  Sabinum  (P.  2735).  —  Cum  . .  servus,  quem 
emi  traditttsque  mihi  est,  a  me  redhibeatur,  non  est 
in  ea  causa,  ut  perinde  habeatur^  atque  si  meus 
namquam  faisset,  sed  et  fuit  et  desiit.  idcirco  dicit 
Sabinus  eum,  si  ^rtum  fecit,  in  ea  esse  causa,  ut  furti 
eius  nomine  is  qui  redhibuit  agere  non.  possit. 

137.  Gai.  4,  78.  —  . .  si  filius  patri  aut  servus 
domino  noxam  commiserit,  nulla  actio  nascitur  .  .  . 
ideoque  et  si  in  alienam  potestatem  pervenerit  aut  sui 
iuris  esse  coeperii,  neque  cum  ipso  neque  cum  eo 
coius  nunc  in  potestate  est,  agi  potest.  unde  quae- 
ritur,  si  alienus  servus  filiusve  noxam  commiserit  mihi, 
et  is  postea  in  mea*  esse  coeperit  potestate,  utrum 
intercidat  actio  an  quiescat.    nostri  praeceptores  inter- 


526     II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

cidere  putant,  quia  in  eum  casum  deducta  sit^  in  quo 
consistere  non  potuerit;  ideoque,  licet  exierit  de  mea 
potestatc;  agere  me  non  posse. 

cf.  D.  47,  2,  18.  Paulus  libro  nono  ad  Sabinum 
(P.  1792).  Quod  dicitur  noxam  caput  sequi,  tunc  verum 
est,  ut  quae  initio  adversus  aliquem  nata  est  caput  no- 
centis  sequatur  <^, .  .y  ideoque  si  servus  tuus  fnrtum  mihi 
fecerit  et  dominus  eius  effectus  eum  vendidero,  non  posse 
me  agere  cum  emptore  Cassiani  putant. 

138.  Gai.  4,  79.  —  Cum  . .  filius  familias  ex 
noxali  causa  mancipio  datur^  . . .  Sabinus  et  Cassius 
.  .  .  sufficere  unam  mancipationem  crediderunt  et  . . 
tres  legis  XII  tabularum  ad  voluntarias  mancipationes 
pertinere. 

De  condictione, 

De  condictione  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  100),  Servius 
(p.  212),  Alfenus  (p.  aCO),  Labeo  (II  p.  260);  in  Hbris 
ad  Sab.  scriptis  Pomp.  L  XXI  et  XXII  P.  684—705, 
Paul.  1.  X  P.  1817—1825,  Ulp.  1.  XLHI  et  XLIV  P.2897 
—2910. 

^Condicere  autem  denuntiare  est  prisca  lingua  .  .  . 
nam  actor  adversario  denuntiabat,  ut  ad  iudicem  capiendum 
die  XXX  adesset.  nunc  vero  non  proprie  condictionem 
dicimus  actionem  in  personam  <(es8e,  qua^  intendimus  dari 
nobis  oportere.'  \ .  certum  est  non  posse  nos  rem  nostram 
ab  alio  ita  petere:  si  paret  eum  dare  oportere  .  nec  enim 
quod  nostrum  est^  nobis  dari  potest  . . .  plane  odio  furum, 
quo  magis  pluribus  actionibus  teneantur,  receptum  est,  ut 
extra  poenam  dupli  aut  quadrupli  rei  recipiendae  nomine 
fures  etiam  hac  actione  teneantur:  si  paret  eos  dare 
oportere,  quamvis  sit  etiam  adversus  eos  actio  qua  rem 
nostram  esse  petimus.'    Gai.  4,  18.  4. 

139.  D.  12,  5,  6.  nipianus  libro  octavo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  259*^).  —  Perpetuo  Sabinus '  probayit 
veterum  opinionem  existimantium  id,  quod  ex  iniusta 
causa  apud  aliquem  sit,  posse  condici. 


2.  MASUBIUS  SABINUS  527 

140?  D.  12,  6,  14.  Pomponms  libro  yicensimo 
primo  ad  Sabinnm  (P.  684).  —  . .  hoc  natura  aequum 
est  ueminem  cum  alterius  detrimento  fieri  locu- 
pletiorem. 

*K6nnte  von  Sabin  herrtihren'  Pemice  III,  218  n.  4. 

141?  D.  12, 5,  Ipr.  Paulus  libro  decimo  ad  Sabi- 
num  (P.  1817*).  —  Omne  quod  datur  aut  ob  rem 
datur  aut  ob  causam,  et  ob  rem  aut  turpem  aut 
honestam:  turpem  autem,  aut  ut  dantis  sit  turpitudo, 
non  accipientis,  aut  ut  accipientis  dumtaxat,  non  etiam 
dantis,  aut  utriusque. 

142?  D.  ibid.  §  1.  —  Ob  rem  . .  honestam  datum 
ita  repeti  potest,  si  res,  propter  quam  datum  est, 
secuta  non  est. 

Pemice  I,  421  has  quoque  sententias  ad  Sabinum 
referri  posse  existimat. 

143.  D.  13,  3,  2.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  octavo 
decimo  ad  Sabinum  (P.  259P).  —  ...  ei,  qui  vi  ali- 
qnem  de  fundo  deiecit,  posse  fundum  condici  Sabinus 
scribit. 

cf.  D.  47,  2,  25  Ulpianus  libro  quadragensimo  primo 
ad  Sabinum  (P.  2862).  Verum  est,  quod  plerique  pro- 
bant,  fundi  furti  agi  non  posse.  unde  quaeritor,  si  quis 
de  fundo  vi  deiectus  sit,  an  condici  ei  possit  qui  deiecit. 
Labeo  negat. 

144.  D.  19, 1, 24, 1.  lulianus  libro  quinto  decimo 
Digestorum  (P.  253).  —  Servum  tuum  imprudens  a 
fure  bona  fide  emi;  is  ex  peculio  quod  ad  te  pertinebat 
hominem  paravit,  qui  mihi  traditus  est  .  posse  te  eum 
hominem  mihi  condicere  Sabinus  dixit,  sed  si  quid 
mihi  abesset  ex  negotio  quod  is  gessisset,  invicem  me 
tecum  acturum  de  peculio. 

XJlpianus  addit:  ^Cassius  veram  opinionem  Sabini 
rettulit'. 

cf.  D.  12, 1, 31, 1.    Idem  (Paulus)  libro  septimo  decimo 


528    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMR  lURIS  CONS. 

ad  FlaTitiniu,  qno  loco  eadem  yerba  ez  luliano  refernntur 
nisi  quod  haec  leguntnr:  Hraditus  est.  Sabinus  Cassius 
posse  te  mihi  hominem  condicere,  sed'  et  q.  s. 

145.  D.  19,  5,  17,  5.  Ulpianus  libro  vicesimo 
octavo  ad  edictum  (P.  806).  —  Si  quis  sponsionis 
causa  anulos  acceperit  nec  reddit  victori  .  . .,  condici 
et  furti  agi  ex  hac  causa  putat  (sc.  Sabinus). 

Ulpiani  verba  plena  sunt:  ^  .  .  victori,  [praescriptis 
yerbis]  actio  in  eum  competit;  nec  enim  recipienda  est 
Sabini  opinio,  qui  condici  .  .  .  putat'. 

146.  D.  7, 5,  5, 1.  Ulpianua  libro  octayo  decimo 
ad  Sabinum  (P.  2591).  —  Si  pecuniae  sit  ususfructus 
legatus  [vel  aliarum  rerum  quae  in  abusu  consistunt], 
nec  cautio  interveniat,  videndum,  finito  usufructu  an 
pecunia  quae  data  sit  [vel  ceterae  res,  quae  in  ab- 
sumptione  sunt],  condici  possint  . . .  Sabinus  putat 
posse  [condici]. 

Ulpianus  addit  ^quam  sententiam  et  Celsus  libro 
octavo  decimo  Digestorum  probat.'  de  loquendi  genere  cl 
Gradenwitz  p.  28. 

147.  Gai.  3,  91.  —  Is  . .  qui  non  debitum  accepit 
ab  eo  qui  per  errorem  solvit,  re  obligatur.  nam 
proinde  ei  condici  potest:  si  paret  eum  dare  oportere, 
ac  si  mutuum  accepisset.  unde  quidam  putant  pu- 
pillum  aut  mulierem  cui  sine  tutoris  auctoritate  non 
debitum  per  errorem  datum  est,  non  teneri  condictione, 
non  magis  quam  mutui  datione. 

Pemice  l,  422  iudicat:  ^Das  ist  die  altsabinianische 
Auffassung.'  idem  vir  doctissimus  hoc  quod  subieci  frag- 
mento  Sabini  sententiam  exprimi  putat. 

148?  D.  12, 6, 2  pr.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  sexto 
decimo  ad  Sabinum  (P.  2544^).  —  Si  quis  sic  solverit, 
ut,  si  apparuisset  esse  indebitum  [vel  Falcidia  emer- 
serit],  reddatur,  repetitio  locum  habebit:  negotium  enim 
contractum  est  inter  eos. 

Pemice:  Labeo  III,  247  n.  2. 


2.  MASURIUS  SABINUS  529 

149?  D.  12,  6,  23, 2.  3.  Ulpianus  libro  quadragen- 
simo  tertio  ad  Sabinum  (P.  2897).  —  Si  quis  post  trans- 
actionem  nihilo  minus  condemnatus  fuerit,  dolo  quidem 
id  fit,  sed  tamen  sententia  yalet  . . .  ideo  condemnatus 
repetere  potest,  quod  ex  causa  transactionis  dedit. 

^Haec  commata  .  . .  suspicor  Sabini  esse.'    Lenel  P. 

150?  D.  39, 6, 35, 3.  Paulus  libro  sexto  ad  legem 
luliam  et  Papiam  (P.  962).  —  . .  qui  mortis  causa  donat, 
qua  parte  se  cogitat,  negotium  gerit,  scilicet  ut,  cum 
conyaluerit,  reddatur  sibi;  nec  dubitayerunt  Cassiani, 
quin  condictione  repeti  possit  quasi  re  non  secuta 
propter  hanc  rationem,  quod  ea  quae  aut  ita  dantur, 
ut  aliquid  facias,  aut  ut  ego  aliquid  capiam,  aut  ut 
Lucius  Titius,  aut  ut  aliquid  optingat,  condictio  se- 
quitur. 

Fl,  haec  hdbet:  rationem,  quod  ea  quae  dantur  aut 
ita  dantur  . . .  aliquid  faciam  . . .  optingat,  et  in  istis  con- 
dictio  sequitur. 

Be  verborum  oUigationibus. 

De  yerborum  obligatione  dixerunt  Cato  (I  p.  21), 
Manilius  (p.  27),  Q.  Mucius  (p.  101. 104),  Aquillius  Gallus 
(p.ll4),  Seryius  (p.  197.226),  Tubero  (p.362),  Trebatius 
(p.  423),  Labeo  (II  p.  246);  in  libris  ad  Sab.  scriptis  de 
yerb.  obl.  dixerunt  Pomp.  1.  XXIV— XXVII  yel  XXVIII 
P.  712—738,  Paul.  1.  XL  XII  P.  1836—1853,  Ulp.  L 
XLV— L  P.  2918—2982. 

^Verbis  obligatio  fit  ex  interrogatione  et  responsione, 
yeluti  dari  spondes?  spondeo;  dabis?  dabo;  promittis? 
promitto;  fidepromittis?  fidepromitto;  fideiubes?  fideiubeo; 
facies?    faciam.'    Gai.  3,  92. 

Sunt  et  aliae  obligationes,  quibus  yerbis  obligamur, 
ut  tamen  nulla  praecedente  interrogatione  obligatio  eon- 
trahatur,  yelut  si  mulier  siye  sponso  uxor  futura  siye  iam 
marito  dotem  dicat.  sed  dotis  dictione  non  solum  ipsa 
mulier  obligatur,  sed  et  pater  eius,  item  debitor  mulieris 

Iurispr.  antehadr.  reU.  ed.  Bremer.   II.  34 


530    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

inssu  eius,  dum  sponso  mulieris  doti  dicat,  quod  debet. 
item  uno  loquente  et  nulla  praecedente  interrogatione 
obligatio  contrahitur,  si  libertus  patrono  operas  se  daturum 
esse  iuravit.  ^haec  sola  causa  est,  ex  qua  iureiurando 
contrahitur  obligatio  .  .  .  cum  quaeritur  de  iure  Boma- 
norum.'     Gai.  3.  96*.  96  et  Gai.  epit.  2,  9. 

De  stipuloitionum  genenbus, 

^Sed  haec  quidem  yerborum  obligatio:  dari  spondes? 
spondeo  propria  civium  Bomanorum  est',  ^adeo  . .  .,  ut  ne 
quidem  in  Graecum  sermonem  per  interpretationem  proprie 
transferri  possit,  quamvis  dicatur  a  Graeca  yoce  fLgurata 
esse.  unde  dicitur  uno  casu  hoc  yerbo  peregrinum  quoque 
obligari  posse,  yeluti  si  imperator  noster  principem  ali- 
cuius  peregrini  populi  de  pace  ita  interroget:  Pacem 
futuram  spondes?  yel  ipse  eodem  modo  interrogetnr^ 
Gai.  3,  93.  94. 

^Ceterae'  yerborum  obligationes  ^iuris  gentium  snnt^ 
itaque  inter  onmes  homines,  siye  ciyes  Bomanos  siye 
peregrinos,  yalent,  et  quamyis  ad  Graecam  yocem  ex- 
pressae  fuerint,  yeluti  hoc  modo:  ^JAcBig^  8(o6g}  .  Sfxo- 
loysig;  SfioXoycb  .  Tclotsi  Kslsveig;  nUsxBi  x£A£i;a>.  Ttoi/i^Big^ 
'jtoiifi^siy  ^  tamen  inter  ciyes  Bomanos  yalent,  si  modo 
Graeci  sermonis  intellectum  habeant.'     Gai.  3,  92. 

^Possumus  . .  ad  id  quod  stipulamur,  aJium  adhibere 
qui  idem  stipuletur,  quem  yulgo  adstipulatorem  yocamnB. 
et  huic  proinde  actio  conpetit  proindeque  ei  recte  solyitar 
ac  nobis;  sed  quidquid  consecutus  erit,  mandati  iudicio 
nobis  restituere  cogitur.  ceterum  potest  etiam  aliis  yerbia 
uti  adstipulator  quam  quibus  nos  usi  sumus.  itaque  si 
yerbi  gratia  ego  ita  stipulatus  sim:  dari  spondes?  ille 
sic  adstipulari  potest:  idem  fide  tua  promittis?  yel:  idem 
fideiubes?  yel  contra.  item  minus  adptipulari  potest,  plns 
non  potest.  itaque  si  ego  sestertia  X  stipulatus  sim,  ille 
sestertia  V  stipulari  potest;  contra  yero  plus  non  potest. 
item    si    ego    pure    stipulatus    sim,    ille    sub    condicione 


2.  MASURIUS  SABINUS  531 

stipulari  potest;  contra  yero  non  potest.  non  solum 
autem  in  quantitate  sed  etiam  in  tempore  minns  et  plns 
intellegitur;  plus  est  enim  statim  aliquid  dare,  minus  est 
post  tempus  dare.  in  hoc  antem  iure  quaedam  singnlari 
iure  obserrantur.  nam  adstipulatoris  heres  non  «habet 
actionem.  item  serms  adstipnlando  nihil  agit,  quamvis 
ex  ceteris  omnibus  causis  stipulatione  domino  adquirat.' 
Gai.  3, 110—114. 

151?  Gai,  3, 114.  —  Idem  de  eo  qui  in  mancipio 
est;  magis  placuit  (sc.  quod  adstipulando  nihil  agit); 
nam  et  is  servi  loco  est. 

Sabini  sententia  potest  subesse. 

^Is  autem  qui  in  potestate  patris  est,  agit  aliquid; 
sed  parenti  non  adquirit,  quamyis  ex  omnibus  ceteris 
causis  stipulando  ei  adquirat.  ac  ne  ipsi  quidem  aliter 
actio  conpetit,  quam  si  sine  capitis  deminutione  exierit 
de  potestate  parentis,  veluti  morte  eius  aut  quod  ipse 
flamen  Dialis  inauguratus  est  .  . .'  G^i.  3,  114. 

De  adpromissorilMS. 

^Pro  eo  quoque  qui  promittit  solent  alii  obligari/ 
quorum  alios  sponsores,  alios  fidepromissores,  alios  fide- 
iussores  appellamus.  sponsor  ita  interrogatur:  idem  dari 
spondes?  fidepromissor  ^ita^:  idem  fidepromittis?  fide- 
iussor  ita:  idem  fide  tua  esse  iubes?  . .  sponsores  quidem 
et  fidepromissores  et  fideiussores  saepe  solemus  accipere, 
dum  curamus  ut  diligentins  nobis  cautum  sit;  adstipula- 
torem  yero  fere  tunc  solum  adhibemus,  cum  ita  stipulamur, 
ut  aliquid  post  mortem  nostram  detur. .  .' 

^Sponsoris  yero  et  fidepromissoris  similis  condicio  <^est^, 
fideiussoris  valde  dissimilis.  nam  illi  quidem  nullis  ob- 
ligationibus  accedere  possunt  nisi  verborum,  quamvis  in- 
terdum  ipse  qui  promiserit,  non  fuerit  obligatus,  velut 
si  mulier  aut  pupillus  sine  tutoris  auctoritate  aut  quilibet 
post  mortem  suam  dari  promiserit.  at  illud  quaeritur, 
si   servus  aut  peregrinus  spoponderit,  an  pro  eo  sponsor 

34* 


532    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

aut  fidepromissor  obligetur.     fideiussor  vero  omnibus  ob- 
ligationibus,  id  est  sive  re  sive  verbis  sive  litteris  sive 
consensu  contractae  fuerint  obUgationes,  adici  potest.    ac 
ne  illud   quidem  interest,  utrum  civilis  an  naturalis  ob- 
ligaticb  sit  cui  adiciatur^  adeo  quidem,  ut  pro  servo  quoque 
obligetur,  sive  extraneus  sit  qui  a  servo  fideiussorem  ac- 
cipiat,  sive  ipse  dominus  in  id  quod  sibi  debeatur.    prae- 
terea  sponsoris  et  fidepromissoris  heres  non  tenetur,  nisi 
si    de    peregrino  fidepromissore   quaeramus,    et  alio  iure 
civitas  eius  utatur;  fideiussoris  autem  etiam  heres  tenetur. 
item    sponsor    et   fidepromissor   lege  Furia   biennio   libe- 
rantur,  et  quotquot  erunt  numero  eo  tempore  quo  pecunia 
peti  potest,  in  tot  partes  diducitur  inter  eos  obligatio  et 
singuli  <(in^  viriles  partes  obligantur.    fideiussores  vero  per- 
petuo  tenentur,  et  quotquot  erunt  numero,  singuli  in  soli- 
dum  obligantur.    itaque  liberum  est  creditori  a  quo  velit 
solidum  petere  . . .   sed  cum  lex  Furia  tantum  in  Italia 
locum    habeat,    evenit  ut  in  ceteris  provinciis   sponsores 
quoque  et  fidepromissores  proinde  ac  fideiussores  perpetno 
teneantur   et  singuli  in  solidum  obligentur  . .  .  praeterea 
inter  sponsores  et  fidepromissores  lex  Appuleia  quandam 
societatem  introduxit.    nam  si  quis  horum  plus  sua  portione 
solverit,    de    eo   quod  amplius   dederit^   adversus  ceteros 
actiones  constituit.    quae  lex  ante  legem  Euriam  lata  est, 
quo  tempore  in  solidum  obligabantur.    unde  quaeiitur  an 
post    legem    Furiam    adhuc    legis    Appuleiae    beneficium 
supersit.      et    utique    extra    Italiam    superest;    nam    lex 
quidem  Furia  tantum  in  Italia  valet,  Appuleia  vero  etiam 
in  ceteris  provinciis.     sed  an  etiam  ^in^  Italia  beneficiam 
legis  Appuleiae  supersit,  valde  quaeritur.     ad  fideiussores 
autem  lex  Appuleia  non  pertinet.     itaque  si  creditor  ab 
uno    totum    consecutus   fuerit,    huius   solius  detrimentiun 

erit,  scilicet  si  is  pro  quo  fideiussit,  solvendo  non  sit 

praeterea  lege  Cicereia  cautum  est^  ut  is  qui  sponsores 
aut  fidepromissores  accipiat^  praedicat  palam  et  declaret, 
et  de  qua  re  satis  accipiat  et  quot  sponsores  aut  fide- 
promissores  in   eam   obligationem  accepturus  sit;   et  nisi 


2.  MASURIUS  SABINUS  533 

praedixerit,  permittitur  sponsoribus  et  fideproinissoribus 
intra  diem  XXX  praeiudicium  postulare,  quo  quaeratur 
an  ex  ea  lege  praedictum  sit;  et  si  iudicatum  fuerit  prae- 
dictum  non  esse,  liberantur.  qua  lege  fideiussorum  mentio 
nulla  fit.  sed  in  usu  est  etiam  si  fideiussores  accipiamus^ 
praedicere/ 

^Sed   beneficium   legis   Corneliae    omnibus   commune 

est.    qua  lege  idem  pro  eodem  apud  eundem  eodem  anno 

yetatur  in  ampliorem  summam  obligari  creditae  pecuniae 

quam    in   XX  milia.     et  quamvis   sponsores   vel  fidepro- 

missores   in   ampliorem  pecuniam,   veluti  si  sestertium  C 

milium  <^se  obligaverint,  tamen  dumtaxat  XX  tenebantur^. 

pecuniam   autem   creditam  dicimus  non  solum  eam  quam 

credendi   causa  damus,   sed   omnem  quam  tum  cum  con- 

trahitur  obligatio,  certum  est  debitum  iri,  id  est  <^quae^ 

sine  ulla  condicione  deducitur  in  obligationem.    itaque  et 

ea  pecunia  quam  in  diem  certum  dari  stipulamur,  eodem 

numero  est,  quia  certum  est  eam  debitum  iri,  licet  post 

tempus  petatur.     appellatione  autem  pecuniae  omnes  res 

in  ea  lege  significantur.     itaque  si  vinum  vel  frumentum 

aut    si    fundum    vel    hominem    stipulemur,    haec  lex  ob- 

servanda  est.     ex  quibusdam  tamen  causis  permittit  ea 

lex  in  infinitum  satis  accipere,  veluti  si  dotis  nomine,  vel 

eius  quod  ex  testamento  sibi  debeatur,   aut  iussu  iudicis 

satis  accipiatur.     et  adhuc  lege  lulia  de  vicesima  here- 

ditatium  cavetur,  ut  ad  eas  satisdationes  quae  ex  ea  lege 

proponuntur,  lex  Comelia  non  pertineat.     in   eo   quoque 

iure  par  condicio  est  omnium,  sponsorum,  fidepromissornm, 

fideiussorum,  quod  ita  obligari  non  possunt,  ut  plus  de- 

beant  quam  debet  is  pro  quo  obligantur.     at  ex  diverso 

nt  minus  debeant,  obligari  possunt^  sicut  in  adstipulatoris 

persona    diximus.     nam    nt    adstipulatoris    ita    et  horum 

obligatio  accessio  est  principalis  obligationis,  nec  plus  in 

accessione  esse  potest  quam  in  principali  re.    in  eo  quoque 

par    omnium  causa   est,   quod   si  qnid  pro  reo  solverint, 

eins   reciperandi  cansa  habent  cum  eo  mandati  iudicinm. 

et  hoc  amplins  sponsores  ex  lege  Publilia  propriam  habent 


534    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

actionem  in  duplum,  quae  appellatur  depensi'.  6ai.  3, 
115—127. 

In  hoc  capite  Ulpianus  etiam  de  yadimoniis  dixit 
P.  2933.  2934.  Lenel  L  c.  p.  79  conicit:  'Sabinus  wird 
gelegentlich  der  BtLrgschaft  das  vadimonium  als  einen 
Fall  der  satisdatio  erwa.hnt  haben.  Ygl.  auch  Fomponius 
P.  722  D.  46,  1,  6,  1.  2/ 

'Cum  autem  in  ius  yocatus  faerit  adyersarius,  neque 
eo  die  finiri  potuerit  negotium,  yadimonium  ei  faciendum 
est,  id  est  nt  promittat  se  certo  die  sisti.  finnt  autem 
yadimonia  quibusdam  ex  causis  pnra,  id  est  sine  satis- 
datione,  quibusdam  cum  satisdatione  ...'  Gai. 4, 184. 185. 

JDe  servorim  stipulatione. 

152.  D.  45, 3, 32.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  nono  ad 
Plantium  (P.  1166).  —  Si  cum  duorum  ususfrtietus  esset 
in  seryOy  [et]  is  seryus  uni  nominatim  stipulatus  sit 
ex  ea  re,  quae  ad  utrosque  pertinet,  Sabinus  ait, 
quoniam  soli  obligatus  esset^  yidendum  esse,  quem- 
admodum  alter  usuarius  partem  suam  recipere  possit, 
quoniam  inter  eos  nuUa  communio  iuris  esset. 

Mommsen  soli  <(nominato  promissor^,  A,  Pernice  po- 
iius  uni  vel  alteri  scribendum  esse  conicit 

153.  D.45, 3, 14.  lulianus  libro  tertio  ad  Urseium 
Ferocem  (P.  917).  —  Seryus  meus  cum  apud  furem 
esset^  furi  dari  stipulatus  est:  negat  furi  deberi  Sabi- 
nus,  quia  eo  tempore,  quo  stipulatus  est,  ei  non 
seryiret. 

De  inutUibm  stipulationibi^. 

^Si  id  quod  dari  stipulamur,  tale  sit,  ut  dari  non 
possit,  inutilis  est  stipulatio,  yelut  si  quis  hominem  liberom 
quem  seryum  esse  credebat,  aut  mortuum  quem  yiyum 
esse  credebat,  aut  locum  sacrum  yel  religiosum  quem 
putabat  humani  iuris  esse,  dari  <(stipuletur.  item  si  quis 
XQm  quae  in  rerum  natura  esse  non  potest,  yelut  hippo- 
centaurum,^  stipuletur,  aeque  inutilis  est  stipulatio.    item 


2.  MASDEIUS  SABINUS  535 

«i  quis  sub  ea  condicione  stipnletur  quae  existere  non 
potest,  yeluti  si  digito  caelum  tetigerit,  inutilis  est  stipu- 
latio  . . .  praeterea  inutilis  est  stipulatio,  si  quis  ignorans 
rem  suam  esse,  dari  sibi  eam  stipuletur;  quippe  quod 
alicuius  est,  id  ei  dari  non  potest.  denique  inutilis  est 
talis  stipulatio,  si  qxds  ita  dari  stipuletor:  post  mortem 
meam  dari  spondes?  yeIita:<(post  mortem  tuam  dari  spondes? 
yalet  autem,  si  quis  ita  dari  stipuletur:  cum  moriar  dari 
spondes?  yel  ita:^  cum  morieris  dari  spondes?  id  est  ut 
in  noyissimum  yitae  tempus  stipulatoris  aut  promissoris 
obligatio  conferatur.  nam  inelegans  esse  yisum  est  ab 
beredis  persona  incipere  obligationem.  rursum  ita  stipulari 
non  possumus:  pridie  quam  moriar,  aut:  pridie  quam 
morieris  dari  spondes?  quia  non  potest  aliter  intellegi 
^pridie  quam  aliquis  morietur',  quam  si  mors  secuta  sit; 
rursus  morte  secuta  in  praeteritum  reducitur  stipulatio 
et  quodammodo  talis  est:  heredi  meo  dari  spondes? 
quae  sane  inutilis  est.  quaecumque  de  morte  diximus, 
eadem  et  de  capitis  deminutione  dicta  intellegemus.  adhuc 
inutilis  est  stipulatio,  si  quis  ad  id  quod  interrogatus 
erit,  non  responderit,  yeluti  si  sestertia  X  a  te  dari 
stipuler,  et  tu  sestertia  Y  promittas,  aut  si  ego  pure 
stipuler,  tu  sub  condicione  promittas.  praeterea  inutilis 
est  stipulatio,  si  ei  dari  stipulemur,  cuius  iuri  subiecti 
non  sumus.'    Gai.  3,  97 — 103. 

154.  D.  45,  1,  83,  7.  Paulus  libro  septuagensimo 
secundo  ad  edictum  (P.  798).  —  Stichum,  qui  decessit, 
si  stipuler,  si  quidem  condici  etiam  mortuus  potuit, 
ut  furi,  utiliter  me  stipulatum  Sabinus  ait;  si  yero  ex 
aliis  causis,  inutiliter,  quia  et  si  deberetur,  morte  pro- 
missor  liberetur. 

156.  Gai.  3,  103.  —  .  .  illud  quaesitum  est,  si 
quis  sibi  et  ei  cuius  iuri  subiectus  non  est,  dari  stipu- 
letar,  in  quantum  yaleat  stipulatio.  nostri  praeceptores 
putant  in  uniyersum  yalere  et  proinde  ei  soli  qui 
stipulatus  sit,  solidum  deberi,  atque  si  extranei  nomen 
non  adiecisset. 


536    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

^. . .  praeterea  inutilis  est  stipulatio,  si  ab  eo  stipuler 
qai  iuri  meo  subiectus  est,  item  si  is  a  me  stipuletnr. 
<^sed^  servus  quidem  et  qui  in  mancipio  est  et  filia  familias 
et  quae  in  manu  est  non  solom  ipsi  cuius  inri  subiecti 
subiectaeve  sunt,  obligari  non  possunt,  sed  ne  alii  quidem 
uUi.  mutum  neque  stipulari  neque  promittere  posse  palam 
est.  idem  etiam  in  snrdo  receptum  est,  quia  et  is  qui 
stipulatur,  verba  promittentis,  et  qui  promittit,  verba 
stipulantis  exaudire  debet.  furiosus  nuUum  negotium 
gerere  potest,  quia  non  intelligit  quid  agat.  pupiUus 
omne  negotium  recte  gerit,  ut  tamen,  sicubi  tutoris  auc- 
toritas  necessaria  sit,  adhibeatur  ^tutor^,  veluti  si  ipse  ob- 
ligetur;  nam  aUum  sibi  obligare  etiam  sine  tutoris  anc- 
toritate  potest.  idem  iuris  est  in  feminis  quae  in  tutela 
sunt.  sed  quod  diximus  de  pupillo,  utique  de  eo  verum 
est  qui  iam  aliqnem  intellectum  habet.  nam  infans  et 
qui  infanti  proximus  est,  non  multum  a  furioso  differt, 
quia  huius  aetatis  pupilli  nullum  intellectum  habent;  sed 
in  his  pupillis  propter  utilitatem  benignior  iuris  inter* 
pretatio  facta  est/    Gai.  3,  104 — 109. 

^lUud  dubitari  potest,  si  quis  <(interroganti:  dari  spon- 
des?  respondeat:  promitto  vel  dabo,  vel  si  quis  interro- 
ganti:  promittis?  respondeat:  SfioXoym,  an  recte  obU- 
getur?^.'  Gai.  3,  96.  de  simUibus  responsis  in  Ubrorum 
ad  Sab.  scriptorum  fragmentis  Ulpianus  disserit  P.  2949* 
^Si  quis  ita  interrogawti:  dabis?  responderit:  quid  ni?  .  .* 
et  P.  2949°  §  6  ^si  quis  Latine  interrogaverit,  respon* 
deatur  ei  Graece'.  qao  loco  quae  leguntur:  ^eadem  an 
alia  lingua  respondeatur,  nihil  interest'  vel  mendosa  sunt 
vel  negUgentis,  cum  insequentia  verba:  ^proinde  si  quis 
Latine  interrogaverit,  respondeatur  ei  Graece,  . . .  obUgatio 
constituta  est;  idem  per  contrarium.  sed  utrum  hoc  usque 
ad  Graecum  sermonem  tantum  protrahimus  an 
vero  et  ad  alinm  .  .  .,  dabitari  potest'  pro  ^alia* 
potius  ^altera  Ungua'  scribendum  esse  doceant.  ceterum 
Triboniani  manus  agnosci  potest.  cf.  L  3,  16,  1:  ^utmm 
autem  Latina  an  Graeca  vel  qua  alia  lingua  stipulatio 


2.  MASURIUS  SABINUS  5^7 

concipiatur,  nihilinterest'.    de  utriusque  sermonis  nsu 
Sabinum  dixisse  indicat  Ulpianus. 

156.  D.  45;  1;  1,  6.  nipianus  libro  quadragesimo 
oetavo  ad  Sabinum  (P.  2949*^).  —  . .  scriptura  Sabini 
. . .  patitur^  ut  omnis  sermo  contineat  verborum  ob- 
ligationem^  ita  tamen^  ut  uterque  alterius  linguam  in- 
tellegat  sive  per  se  sive  per  yerum  interpretem. 

Ulp,  2949*  ^Stipulatio  non  potest  confici  nisi  utro- 
que  loquente'.  ^si  sine  verbis  adnuisset'  is  qui  interro- 
gatus  est,  non  ^in  ea  causa  est,  ut  obligetur\  ^non 
tantum  autem  civiliter,  sed  nec  naturaliter  obligatur,  qui 
ita  adnuit'. 

157?  D.  45;  1,  1;  2.  Ulpianus  libro  quadragesimo 
octavo  ad  Sabinum  (P.  2949*).  —  Si  quis  ita  interro- 
ganti  'dabis?*  responderit  'quidni?',  et  is  utique  in  ea 
causa  est;  ut  obligetur;  contra  si  sine verbis adnuisset . .. 
et  ideo  recte  dictum  est  non  obligari  pro  eo  nec 
fideiussorem  quidem. 

Pemice  I  p.  404  Ulpianum  hoc  quoque  loco  Sabinum 
sequi  existimat.  Lenel  tacet,  quamquam  ^dictum  est' 
eodem  iure  ad  Sabinum  referri  potest  atque  ^scriptum  est'. 

158.  D.  45, 1, 137, 5.  Venuleius  libro  primo  Stipu- 
lationum  (P.  53).  —  Si  ab  eo  stipulatus  sim,  qui 
efficere  non  possit^  cum  alio  possibile  sit,  iure  factam 
obligationem  Sabinus  scribit. 

159?  D.  45, 1,36.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
octavo  ad  Sabinum  (P.  2961).  —  Si  quis,  cum  aliter 
eum  convenisset  obligari,  aliter  per  machinationem 
obligatus  est,  erit  quidem  suptilitate  iuris  obstrictus, 
sed  doli  exceptione  uti  potest:  quia  enim  per  dolum 
obligatus  est,  competit  ei  exceptio.  idem  est  et  si 
nuUus  dolus  intercessit  stipulantis,  sed  ipsa  res  in  se 
dolum  habet;  cum  enim  quis  petat  ez  ea  stipulatione^ 
hoc  ipso  dolo  facit,  quod  petit. 

Pemice  II^  S.  233  Sabini  sententiam  esse  suspicatur. 


538  n.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

De  adione  ex  sUpulatu. 

160.  D.  2,  14,  10,  1.  Ulpianus  libro  quarto  ad 
edictum  (P.  250*).  —  Si  pacto  subiecta  sit  poenae 
stipulatio,  quaeritur,  utrum  pacti  exceptio  locum  habeat 
an  ex  stipulatu  actio.  Sabinus  putat,  ...  utraque  via 
uti  posse  prout  elegerit  qui  stipulatus  esi 

161.  D.  45,  1,  41  pr.  Ulpianus  libro  quinqua- 
gensimo  ad  Sabinum  (P.  2974).  —  Eum,  qui  ^kalendis 
lanuariis'  stipulatur,  si  adiciat  ^primis'  vel  ^proximis', 
nuUam  habere  dubitationem  palam  est.  sed  et  si  dicat 
^secundis'  vel  Hertiis'  vel  quibus  aliis,  aeque  dirimit 
quaestionem.  si  autem  non  addat  quibus  lanuariis, 
facti  quaestionem  inducere,  quid  forte  senserit,  hoc  est 
quid  inter  eos  acti  sit  . . .  si  autem  non  appareat, 
dicendum  est  quod  Sabinus,  primas  kalendas  lanuarias 
spectandas. 

162.  D.  45, 1,  8.  Paulus  libro  secundo  ad  Sabi- 
num  (P.  1625).  —  In  illa  stipulatione:  'si  kalendis 
Stichum  non  dederis,  decem  dare  spondes?'  mortuo 
homine  quaeritur,  an  statim  ante  kalendas  agi  possit. 
Sabinus  Proculus   exspectandum   diem  actori  putant. 

163.  D.  45,  1,  138  pr.  Idem  (sc.  Venuleius)  libro 
quarto  Stipulationum  (P.  60).  —  Eum  qui  certarum 
nundinarum  diebus  dari  stipuletur,  primo  die  petere 
posse  Sabinus  ait. 

164.  D.  45, 1, 115,  2.  Papinianus  libro  secundo 
Quaestionum  (P.  79).  —  . .  si  quis  ita  stipuletur:  ^si 
Pamphilum  non  dederis,  centum  dari  spondes?'  .  .  . 
Sabinus  .  .  existimabat  ex  sententia  contrahentiam, 
postquam  homo  potuit  dari,  confestim  agendum  et 
tamdiu  ex  stipulatione  non  posse  agi,  quamdiu  per 
promissorem  non  stetit,  quominus  hominem  daret,  idque 
defendebat  exemplo  penus  legatae.  Mucius  etenim 
heredem,  si  dare  potuisset  penum  nec  dedisset,  con- 
festim  in  pecuniam  legatam  teneri  scripsit,  idque  .  .  . 
receptum  est. 


1 


2.  MASURIUS  SABINUS  539 

Quibus  modis  ohUgatio  tollatur. 
De  sohxtione, 

^Tollitur  autem  obligatio  praecipue  solutione  eius 
quod  debetur/    Qai.  3,  168. 

165.  Gai.  3,  168.  —  .  .  quaeritur,  si  quis  con- 
sentiente  creditore  aliud  pro  alio  solverit,  utrum 
ipso  iure  liberetur,  quod  nostris  praeceptoribus  placuit, 
an  ipso  iure  maneat  obligatus,  sed  adversus  petentem 
exceptione  doli  mali  defendi  debeat . . . 

166.  D.  45, 1, 105.  Idem  (sc.  lavolenus)  libro  se- 
cundo  Epistularum  (P.  84).  —  Stipulatus  sum  Damam 
aut  Erotem  servum  dari:  cum  Damam  dares,  ego 
quominus  acciperem,  in  mora  fui.  mortuus  est  Dama. 
«  . .  is  (sc.  Masurius  Sabinus)  .  .  existimabat^  si  per 
debitorem  mora  non  esset,  quo  minus  id  quod  debebat 
solveret,  continuo  eum  debito  liberari. 

De  confusione, 

167.  D.  46, 3,  93, 3.  Scaevola  libro  singulari  qaae- 
stionum  publice  tractatarum  (P.  193).  —  Quid  . .,  si 
fideinssor  reum  heredem  scripserit?  confundetur  ob- 
ligatio  secundum  Sabini  sententiam  . . . 

De  novatione. 

*Praeterea  novatione  toUitur  obligatio;  veluti  si  quod 
tu  mihi  debeas,  a  Titio  dari  stipulatus  sim.  nam  interventu 
novae  personae  nova  nascitur  obligatio  et  prima  tollitur 
translata  in  posteriorem,  adeo  ut  interdum,  licet  posterior 
stipulatiio  inutilis  sit,  tamen  prima  novationis  iure  tollatur; 
veluti  si  quod  mihi  debes,  a  Titio  post  mortem  eius  vel  a 
muliere  pupillove  sine  tutoris  auctoritate  stipulatus  fuero . . . 
non  idem  iuris  est,  si  a  servo  stipulatus  fnero;  nam  tunc 
<^prior]>  proinde  adhuc  obligatus  tenetur,  ac  si  poste^  a 
nullo  stipulatus  fuissem.'  6ai.  3,  176.  novatio  non  fit,  ^si 
id    quod   tu  mihi  debes,    a  peregrino  cum   quo  sponsus 


540    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDEIS  CONS. 

commiLiiio     non     est,     spondes     yerbo     stipulatus     sim'. 
Gai.  3,  179. 

In  librorum  ad  Sab.  fragmentis  de  noyatione  dis- 
serunt  Ulp.  P.  2925—2932,  Paul.  P.  1838.  de  Pomponii 
fragmentis  P.  712.  716,  si  modo  in  genuinam  formam  re- 
stituantur,  ipsis  quoque  ad  novationem  respicientibns  y. 
notas  Palingenesiae  adiectas. 

168?  Gai.  3, 177.  —  . .  si  eadem  persona  sit,  a 
qua  postea  stipuler,  ita  demum  noyatio  fit,  si  quid  in 
posteriore  stipulatione  noyi  sit^  forte  si  . . .  sponsor 
adiciatur  aut  detrahatur. 

Sabini  sententiam  referri  inde  conicias,  quod  Gai.3,178 
adicit:  ^quod  de  sponsore  diximus,  non  constat;  nam  di- 
yersae  scholae  auctoribus  placuit  nihil  ad  noyationem  pro- 
ficere  sponsoris  adiectionem  aut  detractionem'. 

De  aceeptilatione, 

^Quod  .  •  ex  yerborum  obligatione  tibi  debeam ,  id 
si  yelis  mihi  remittere,  poterit  sic  fieri,  ut  patiaris  haec 
yerba  me  dicere:  quod  ego  tibi  promisi,  habesne  acceptum? 
et  tu  respondeas:  habeo.  quo  genere  ...  ^tantum  eae  ob- 
ligationes  solyuntur,  quae  ex  yerbis  consistunt,^  non  etiam 
ceterae;  consentaneum  enim  yisum  est  yerbis  factam  ob- 
ligationem  posse  aliis  yerbis  dissolyi.  sed  id  quod  ex 
alia  causa  debeatur,  potest  in  stipulationem  deduci  et  per 
<[acceptilationem  dissolyi  .  .  .^  ...  an  autem  in  partem 
acceptum  fieri  possit,  quaesitum  <est>.'  Gai.  3,  169. 
170.  172. 

In  librorum  ad  Sab.  fragmentis  de  acceptilatione 
dicunt  Pomp.  727.  728.  737,  Paul.  1851—1863,  Ulp. 
2955—2957.2959.2960.2979—2982  aliisque  locis. 

169?  D.  23, 3, 36.  Idem  (sc.  Dlpianus)  libro  quadra- 
gesimo  octayo  ad  Sabinum  (P.  2960*).  —  Debitor 
mulieris  iussu  eius  pecuniam  yiro  expromisit,  deinde 
yir  acceptam  eam  iussu  mulieris  fecit  .  res  mulieri 
perit. 


2.  MASUEIUS  SABINUS  541 

Ex  insequentibus  verbis  ^hoc  quomodo  accipimus? 
utram'  et  q.  s.    Lenel  Sabini  sententiam  afferri  colligit. 

170?  D.46,4,8pr.  Idem(sc.Ulpianus)libroquadra- 
gensimo  octavo  ad  Sabinum  (P.  2949^).  —  An  inutilis 
acceptilatio  utile  habeat  pactum,  quaeritur. 

Pemice  1406  ait:  ^Sabinus  also  war  zweifelhaft,  ob 
eine  Acceptilation  ein  pactum  de  non  petendo  enthSlt'^ 
^nicht  Ulpian;  denn  Paulus  hat  fr.  27  §  9  de  pact.  2,  14 
keinen  Zweifel'. 

*Tollitur  adhuc  obligatio  litis  contestatione,  si  modo 
legitimo  iudicio  fuerit  actiun.  nam  tunc  obligatio  quidem 
principalis  dissolvitur,  incipit  autem  teneri  reus  litis  con- 
testatione.  sed  si  condemnatus  sit,  sublata  litis  contestatione 
incipit  ex  causa  iudicati  teneri.  et  hoc  ^est^  quod  apud 
veteres  scriptum  est,  ante  litem  contestatam  dare^debi- 
torem  oportere,  post  litem  contestatam  condemnari  oportere, 
post  condemnationem  iudicatum  facere  oportere.  unde  fit, 
ut  si  legitimo  iudicio  debitum  petiero,  postea  de  eo  ipso 
iure  agere  non  possim,  quia  inutiliter  intendo:  dari  mihi 
oportere,  quia  litis  contestatione  dari  oportere  desiit. 
aUter  atque  si  imperio  contin^nti  iudicio  egerim;  tunc 
enim  nihilo  minus  obligatio  durat,  et  ideo  ipso  iure  postea 
agere  possum,  sed  debeo  per  exceptionem  rei  iudicatae 
vel  in  iudicium  deductae   summoveri.'     Gai.  3,  180.  181. 

De  liUerarum  obligatione. 

Litterarum  obligationis  neque  apud  priores  iuris 
consultos  mentio  fit  neque  in  librorum  ad  Sabinum  frag- 
mentis;  tamen  sic  habendum  est:  Hn  einem  Civilrechts- 
system  mufs  die  litterarum  obligatio  behandelt  gewesen 
sein,  aller  Wahrscheinlichkeit  nach  vor  oder  hinter  der 
verborum  obligatio'.  Lenel  1.  c.  p.  78.  quod  in  librorum 
Sabinianorum  reliquiis  nullum  vestigium  reperitur,  non 
6st  mirandum:  ^Der  r5m.  Litteralcontract  ist  gegen  Ende 
des  dritten  Jahrhunderts  mit  der  Sitte  der  Buchfiihrung 
und  der  zunehmenden  Bedeutung  der  Stipulationsurkunden 


542    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  IDRIS  CONS. 

Yerschwiinden,  das  Justmianische  Becht  kennt  ihn  nicht 
mehr*.     Czyhlarz  Institut.  ^  p.  167. 

^Litteris  obligatio  fit  veluti  nominibns  transscripticiis. 
£[t  antem  nomen  transscripticium  duplici  modo,  vel  a  re  in 
personam  vel  a  persona  in  personam.  <^a  re  in  personam 
trans)>scriptio  fit,  veluti  si  id  quod  tu  ex  emptionis  causa 
aut  conductionis  aut  societatis  mihi  debeas,  id  expensum 
tibi  tulero.  a  persona  in  personam  transscriptio  fit,  veluti 
si  id  quod  mihi  Titius  debet,  tibi  id  expensum  tulero,  id 
est  si  Titius  te  delegaverit  mihi.  alia  causa  est  eorum 
nominum  quae  arcaria  vocantur.  in  his  enim  rei,  non 
litterarum  obligatio  consistit,  quippe  non  aliter  valent, 
quam  si  nnmerata  sit  pecunia,  numeratio  autem  pecuniae 
re  facit  obligationem.  qua  de  causa  recte  dicemus  arcaria 
nomina  nullam  facere  obligationem,  sed  obligationis  factae 
testinfonium  praebere.  unde  <(non)>  proprie  dicitur  arcariis 
nominibus  etiam  peregrinos  obligari,  quia  non  ipso  nomine, 
sed  numeratione  pecuniae  obligantur;  quod  genus  ob- 
ligationis  iuris  gentium  est.^    Gai.  3, 128 — 132. 

171.  Gai.  3, 133.  —  Transscripticiis  . .  nominibus 
an  obligentur  peregrini^  merito  qnaeritur,  quia  qno- 
dammodo  iuris  civilis  est  talis  obligatio,  quod  Nervae 
placuit.  Sabino  autem  ...  visum  est,  si  a  re  in  per- 
sonam  fiat  nomen  transscripticium;  etiam  peregrinos 
obligari*,  si  vero  a  persona  in  personam^  non  obligari. 

^Praeterea  litterarum  obligatio  fieri  videtur  chiro- 
graphis  et  syngraphis,  id  est  si  quis  debere  se  aut  daturum 
se  scribat;  ita  scilicet  si  eo  nomine  stipulatio  non  fiat. 
quod  genus  obligationis  proprium  peregrinorum  est'. 
Gai.  3,  134.  qua  de  re  v.  Mitteis:  Reichs-  und  Volks- 
recht  in  den  Sstlichen  Provinzen  des  r5m.  Eaiserreichs 
(1891)  p.  460sqq. 

Hoc  capite  de  argentariis  quoque  Sabinum  dixisse 
et  consentaneum  est  et  eo  probabile  fit,  quod  illius 
commentatores  de  iisdem  egisse  fragmentis  quibusdam 
videtur  indicari,  scilicet  Paul.  1836,  Ulp.  2916.  2916. 
2917.    Lenel  1.  c.  p.  76  sqq. 


2.  MASURIUS  SABINUS  54» 

^^ln  bonae  fidei  antem  iudiciis  libera  potestas  per- 
mitti  videtnr  iudici  ex  bono  et  aequo  aestimandi,  quantnm 
actori  restitui  debeat,  in  quo  et  illud^  continetur,  ut 
habita  ratione  eius  quod  invicem  actorem  ex  eadem  causa 
praestare  oporteret,  in  reliqunm  eum  cum  quo  actnm  est, 
condemnare  . . .  ^liberum  est^  tamen  iudici  nullam  omnino 
inyicem  conpensationis  rationem  habere;  ^nec  enim  aperte^ 
formulae  yerbis  praecipitur,  sed  quia  id  bonae  fidei  iudicio 
conveniens  yidetur,  ideo  officio  eius  contineri  creditur. 
alia  causa  est  illins  actionis  qua  argentarius  experitur: 
nam  is  cogitur  cum  conpensatione  agere,  et  ea  con- 
pensatio  yerbis  formulae  exprimitur,  adeo  quidem  ut 
ab  initio  conpensatione  facta  minns  intendat  sibi  dari 
oportere.  ecce  enim  si  sestertium  X  milia  debeat  Titio, 
atque  ei  XX  debeantur,  sic  intendit:  Si  paret  Titium  sibi 
X  milia  dare  oportere  amplius  quam  ipse  Titio  debet' 
^conpensatur  autem  hoc  solum  quod  praesenti  die  debetur. 
praeterea  conpensationis  quidem  ratio  in  intentione  poni- 
ttix;  quo  £[t,  nt  si  facta  conpensatione  plus  nummo  uno 
intendat  argentarius,  causa  cadat  et  ob  id  rem  perdat'. 
Gai.  4,  61—65.  67.  68. 

172?.  Gai.  4,  66.  —  .  .  in  conpensationem  hoc 
solum  yocatur  quod  eiusdem  generis  et  naturae  est^ 
velnti  peennia  cnm  pecunia  conpensatnr,  triticum  cum 
tritico,  vinnm  cum  yino,  adeo  nt  qnibusdam  placeat 
non  omni  modo  yinum  cnm  yino  ant  triticum  cum 
tritico  conpensandum;  sed  ita  si  einsdem  natnrae 
qnalitatisque  sit. 

Hoc  capite  etiam  de  publica  pecunia  disserunt  Paulus 
P.  1835  etUlpianusP.  2917,  Ulpianus  praeterea  de  tabemis 
quae  in  solo  publico  sunt,  yenditis.  quarum  rerum  ut 
cnra  ab  aedilium  curuHum  officio  non  aliena  est,  ita  in 
argentariorum  negotiis  explicandis  facile  mentio  fieri  potuit. 
Lenel  ad  Ulp.  2915  notat:  ^haud  scio  an  etiam  auri  et 
argenti  commercium  aliqua  ratione  ad  aedilium  curulium 
curam  pertinnerit'  et  ad  Ulp.  2917:  ^poterat  etiam  aliqua 
aedilium    cumlium  de  argentariis  iurisdictio  esse   Sabini 


544    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

aetate^.  at  Ulpianus  libro  XLVI  iterum  de  argento  auroque 
legato  disserit,  qna  de  re  enm  iam  libro  XX  dixisse 
constat.  Lenel  p.  77  ait:  ^Gewifs  hat  dies  Bruchsttick 
mit  den  GeschlLften  der  argentarii  unmittelbar  nichts  zu 
thun;  es  enthfilt  einen  Excurs,  aber  schon  einen  solchen, 
zu  dem  schon  eine  Notiz  des  Sabinus  tlber  den  Namen 
der  argentarii,  ebenso  aber  auch  eine  solche  Uber  die 
BoIIe,  die  Gold  und  Silber  in  dem  Gesch&ftsbetrieb  spielte, 
den  Anlafs  gegeben  haben  kann'.  at  cum  argentariorum 
nomen  parum  rationis  praebuerit  rem  actam  repetendi, 
res  ab  Ulpiano  hoc  loco  explicatas  cum  argentariorum 
negotiis  cohaerere  existimo,  fortasse  ita,  ut  Ulpianus  de 
argentario  testatore  dixerit.  certe  de  yasculario  aut 
fabro  argentario  uxori  legante  Labeonem  et  layolenum 
dixisse  traditur  (D.  34,  2,  39).  similiter  Sabinus  vel  supra 
p.  346  dixit  de  negotiatore  penuario  oleum  vel  vinum 
legante. 

Praeterea  hoc  capite  cum  Pomponius  Paulus  Ulpianus 
aedilium  curulium  edictum  videntur  explicasse  (Pomp. 
P.  706— 710,  Paul.  P.  1828— 1834,  Ulp.  P.  2911—2914), 
tum  ipse  Sabinus  de  sano  et  morboso  mancipio  dixisse 
traditur  (Gell.  4,  2,  15).  quae  cum  ita  sint,  Lenel  I.  c. 
p.  78  conicit,  Mafs  Sabinus  bei  ErwHhnung  der  trans- 
scriptio  a  re  in  personam  gesagt  haben  wird,  der  Elage 
des  argentarius  aus  diesem  Contract  k5nnten  mancherlei 
Einreden  entgegengesetzt  werden,  namentlich  z.  B.  wenn 
seine  Forderung  aus  der  Versteigerung  von  Sclaven  hervor- 
gegangen  sei,  die,  dafs  der  Sclave  morbosus  gewesen  oder 
dafs  die  Kleider  und  Omamente,  die  der  Sclave  zur  Zeit 
des  Verkaufs  trug,  nicht  mitgeliefert  worden  seien.  Und 
hieran  wird  Sabinus  einen  kleinen  Excurs  tiber  den  Begriff 
des  morbosus  angekntLpft  haben,  dem  die  AnfUhrung  bei 
Gellius  entnommen  ist.  Die  Commentatoren  aber  konnten 
bei  dieser  Gelegenheit  das  ganze  S.dilicische  Edict  erSrtem'. 
qua  in  coniectura  cum  non  videam,  quid  potius  proponatur, 
acquiescendum  puto.  certe  et  Gaius  4,  126*  de  auctione 
agit  quam  argentarius  habere  solet,  et  exstant  tabulae 


2.  MASURIUS  SABINUS  545 

apochas  pecnuiae  propter  auctionem  solutae  exhibentes 
inde  ex  a.  15  p.  C.  asque  ad  a.  57  scriptae,  in  quibus 
auctionibus  non  modo  iumenta,  sed  etiam  mancipia  utrius- 
que  serus  yenibant.    y.  Brunsii  fontes  p.  315  sqq. 

173».  Gell.  4,  2,  15.  —  Verba  Masurii  Sabini 
apposui  ex  libro  iuris  eivilis  secundo:  Furiosus  mutttsve 
cuive  quod  membrum  lacerum  laesumve  est  aut  ohest^ 
qm  ipse  minus  aptus  sit,  morbosi  sunt. 

173^  D.  21, 1, 9.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  quadra- 
gesimo  quarto  ad  Sabinum  (P.  2911;.  —  Mutum 
morbosum  esse  Sabinus  ait.  [morbum  enim  esse  sine 
voce  esse  apparet.] 

174.  Gell.  4,  2,  15.  —  Qui  natura  longe  minus 
videty  tam  sanus  est  quam  qui  tardius  currit. 

175.  D.  21,  1,  14  pr.  Ulpianus  libro  primo  ad 
edictum  aedilium  curulium  (P.  1760*).  —  Quaeritur 
de  ea  muliere,  quae  semper  mortuos  parit,  an  morbosa 
sit;  et  ait  Sabinus,  si  yulvae  yitio  hoc  contingit,  mor- 
bosam  esse. 

176.  D.  21,  1,  1,  7.  Ulpianus  libro  primo  ad 
edictum  aedilium  curulium  (P.  1760^).  —  . .  sciendum 
est  morbum  apud  Sabinum  sic  definitum  esse:  habitum 
cuiusque  corporis  contra  naturam,  qui  usum  eius  ad 
id  facit  deteriorem,  cuius  causa  natura  nobis  eius 
eorporis  sanitatem  dedit;  id  autem  alias  in  toto  corpore, 
alias  in  parte  accidere;  namque  totius  corporis  morbus 
est  puta  q^&itsig  febris,  partis  yeluti  caecitas,  licet 
homo  ita[que]  natus  sit,  yitiumque  a  morbo  multum 
difiPerre,  ut  puta  si  quis  balbus  sit;  nam  hunc  yitiosum 
znagis  esse  quam  morbosum. 

Denique  inter  Pomponii  Pauli  Ulpiani  fragmenta, 
quae  quidem  ad  hoc  caput  yideantur  pertinere,  nonnullis 
eum  de  vestimento  (Pomp.  709)  vel  de  veste  (Paul.  1833) 
vel  de  vestibus  (Ulp.  2913*^)  vel  diserte  de  muliebri 
veste  (Pomp.  709.  710),  tum  de  omamentis  (Paul.  1834) 
vel  diserte  de  omamentis  muliebribus  tractatur  (Ulp.2914). 

lurlspr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.    IL  35 


546    n.  TIB.  GATI  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS, 

in  notis  ad  Paul.  1833  et  ad  Ulp.  2913  Lenel  ait:  'vi- 
dentnr  aediles  ut  de  iumentorum  ornamentis  ita  de  man- 
cipiorum  vestibas  et  omamentis  edixisse'.  quae  coniectura 
eo  conmiendatur  quod,  ut  TJlpianus  fr.  2914  §  10,  ita- 
Paulus  libro  II  ad  ed.  aed.  cur.  (fr.  842)  anulum  signa- 
torium  omamenti  appellatione  non  contineri  scribit.  cf. 
Lenel  in  libello  quem  inscripsit  das  Sabinussystem  p.  74. 
ad  coniecturam  illam  probandam  facit  praeterea  cum  quod 
in  Pomponii  fragmento  P.  709  de  servi  vestimento  agitur, 
quod  peculii  est  vel  non  est,  tum,  quod  in  libro  qui  dicitur 
Schulchan  arukh  haec  leguntur  scilicet  in  Oermanorum 
linguam  translata:  *Wer  Einem  eine  Sclavin  verkauft,  hat 
auch  das  Zeug,  das  sie  anhat,  mit  verkauft,  selbst  wenn  es 
100  (Stticke)  wSren;  hingegen  hat  er  nicht  mit  verkauft  Arm- 
bSnder,  Nasenringe,  Ringe  und  Ketten  am  Halse.  Sagt 
er  aber:  die  Sclavin  und  Alles,  was  sie  anhat,  verkaufe 
ich  dir,  so  mag  sie  Zeug  im  Wert  von  100  Minen  an- 
haben:  alles  ist  mit  verkauft'^.  quod  ita  ludaeorum  libro 
statuitur,  idem  fortasse  aedlLes  cumles  in  litibus  diri- 
mendis  sequebantur.  adiumento  est,  quod  statutum  illud 
e  responsomm  collectione  ad  initia  Christianae.  aerae  ut 
videtur  referenda  petitum  est,  quod  ludaeorum  legislatore» 
inde  ex  secundo  saeculo  medio  plura  e  iure  Bomano 
mutuasse  constat  (Kmeger  p.  138),  quod  ladaei  manci- 
pioram  commercio  usi  sunt.    Bmnner  Rg.  I  p.  228  n.  21. 

Ceterum  vestimentis  quibusdam  et  omamentis  non 
raro  fraudis  causa  mancipia  induta  fuisse  Seneca  ep.  80, 9 
docet:  ^detrahis  vestimenta  venalibus,  ne  qua  vitia  corporis 
lateant  . . .  ementibus  omamenta  ipsa  suspecta  sunt'. 

At  quid   de  fragmentis  apud  Pomponium  P.  710  et 


1  Yersionem  mecum  commuiiicavit  Sam.  Landaner  collega 
Argentoratensis,  qui  vir  doctissimus  haec  addit:  'Ich  w^le 
den  Ausdruck  Zeug,  weil  er  g,hnlich  vieldeutig  wie  der  hebr. 
Plural  Kelim,  der  ja  in  der  vorletzten  Zeile  die  Schmuck- 
sacheD,  die  vorher  erw3.hnt  werden,  mit  umfafst.'  cf.  I.  de 
Pavly:  Ghosen-Mispat  oder  Civil-  und  Strafrecht  des  Juden- 
tums.     St.  Ludwig  i.  E.  1898.     §  220  S.  108. 


2.  MASURIUS  SABINUS  547. 

Ulpiannm  P.  2913*^  servatis  dicendum  est,  quibus  diserte 
de  yeste  vel  yestimentis  legatis  agitur,  quas  res  iam 
libro  XXn  ab  Ulpiano  tractatas  esse  constat?  cuius 
iteratae  tractationis  ratio  videtur  similis  esse  illi  quam 
in  argento  auroque  legato  valuisse  supra  conieci. 

Si  quid  video,  Sabinus  hoc  capite  non  tam  de  edicto 
quam  potius  de  officio  aedilium  curulium  ea  quae  utilia 
yidebantur  proposuit,  ex.  gratia  de  coercitione  fabrorum 
et  negotiatorum,  inprimis  fabrorum  argentariorum  (Tac. 
ann.  2,  33  enim  a  patribus  decretum  esse  tradit:  ^ne  vasa 
auro  solida  ministrandis  cibis  fierent^),  item  negotia- 
torum  argentariorum,  venaliciorum,  vestiariorum.  itaque 
Ulpianus,  qui  de  argentariorum  legatis  hoc  capite  videtur 
dixisse,  similiter  venaliciorum  vel  vestiariorum  legata 
fcangere  potuit.  de  Sabino  non  idem  iudico;  at  Ulpiani 
aetate  negotiatores  illos  permultos  fuisse  constat. 

Liber  IH. 

Libro  tertio  Sabinus  de  vindicationibus,  de  adquirendo 
rerum  nec  mancipi  dominio,  de  servitutibus,  de  fiducia,  de 
postliminio  videtur  dixisse.  lustiniani  Digestorum  hi 
tituli  inter  se  excipientes  De  iudiciis:  ubi  quisque  agere 
vel  conveniri  debeat  (5,  i\  de  inofficioso  testamento  (6, 2), 
de  hereditatis  petitione  (6,  3),  de  rei  vindicatione  (6,  1) 
si  non  primi  capitis  argumentum  fere  indieant,  at  certe 
illis  rebus,  quas  Sabinus  hoc  loco  videtur  exposuisse 
(Lenel  p.  81 — 85),  optime  conveniunt. 

De  vindicationilms. 

^Appellantur  .  .  in  rem  .  .  actiones  vindicationes.' 
Gai.  4,  5.  ^actiones  quas  in  usu  veteres  habuerunt,  legis 
actiones  appellabantur.'  Gai.  4,  11.  ^per  legem  Aebutiam 
et  duas  lulias  sublatae  sunt  istae  legis  actiones  effectum- 
que  est,  ut  per  concepta  verba,  id  est  per  formulas  litigemus. 
tantum  ex  duabus  causis  permissum  est  lege  agere:  damni 
infecti    et   si    centumvirale   iudicium  futurum  est.     sane 

36* 


548    n.  TIB.   GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

quidem  cum  ad  centumyiros  itur,  ante  lege  agitur  sacra- 
mento  apnd  prjietorem/    Gai.  4,  30.  31. 


De  legis  actione  sacramento. 

Si  in  rem  agitur,  res  de  qua  controversia  est,  in  iure 
yindicatur.  mobilia  quidem  et  moventia,  veluti  iumentum 
yel  homo  in  ius  adferri  adducive  debent.  si  de  fdndo 
controversia  est,  in  partem  eius,  scilicet  in  glebam  in  ius 
adlatam,  vindicatio  fit.  olim  praetores  yindiciarom  dicen- 
darum  causa  in  agrum  proficiscebantur,  et  in  re  prae- 
senti  apud  praetorem  correptio  manus  ex  duodecim  tabulis 
fiebat.  sed  postquam  praetores  propagatis  Italiae  finibus 
satis  iurisdictionis  negotiis  occupati  proficisci  ad  longin- 
quas  res  gravabantur,  institutum  est  tacito  consensu,  ut 
litigantes  ex  iure  manum  consertum  vocarent,  id  est  alter 
alterum  in  rem,  de  qua  ageretur,  vocaret.  qui  vindicat, 
in  iure  ait  yeluti:  ^Fundus  qui  est  in  agro  qui  Sabinus 
yocatur,  eum  ego  ex  iure  Quiritium  meum  esse  aio;  inde 
ibi  ego  te  ex  iure  manum  consertum  yoco*.  Cicero  pro 
Mur.  12, 27.  itaque  profecti  simul  in  agrum,  de  quo  litigator, 
glebam  in  urbem  ad  praetorem  deferunt  et  in  ea  tamquam 
in  toto  agro  yindicant.  Gai.  4,  16.  Gell.  20, 10,  8,  9.  si 
de  aedibus  controyersia  est,  eadem  litigantes  dicunt  atque 
tegulam  ex  aedibus  sumptam  in  ius  adferunt.  si  de  naye 
controyersia  est,  partem  inde  defringunt.    Gai.  4,  17. 

Itaque  yel  in  ipsam  rem,  de  qua  controyersia  est, 
yel  in  rei  partem  perinde  atque  in  totam  rem  praesentem 
yindicatio  fit  soUemnibus  yerbis.  qui  yindicat,  festucam 
tenet;  deinde  ipsam  rem  yel  rei  partem,  yeluti  glebam, 
adprehendit  et  ita  dicit:  Hunc  ego  fundum  ex  iure 
Quiritium  meum  esse  aio  secundum  suam  causam.  sicut 
dixi,  ecce  tibi,  yindictam  inposui,  et  simul  glebae  festu- 
cam  inponit.  adyersarius  eadem  similiter  dicit  et  facit. 
cum  uterque  yindicayit,  praetor  dicit:  mittite  ambo  fun- 
dum;  illi  mittunt  glebam.  qui  prior  yindicayit,  ita 
alterum    interrogat:    ^postulo    anne    dicas    qua    ex   causa 


2.  MASURIUS  SABINUS  549 

vindicaveris*.  ille  respondet:  ^ius  feci  sicat  vindictam 
inpostii'.  deinde  qni  prior  vindicavit,  dicit:  ^quando  tu 
iniuria  vindicavisti,  D  aeris  sacramento  te  provoco*.  ad- 
versarius  quoque  dicit  similiter:  *et  ego  te'.  denique 
praetor  secundum  alterum  eorum  vindicias  dicit,  id  est 
interim  aliquem  possessorem  constituit,  eumque  iubet 
praedes  adversario  dare  litis  et  vindiciarum,  id  est  rei 
et  fructuum.  alios  autem  praedes  ipse  praetor  ab  utroque 
accipit  sacramenti,  quod  id  in  publicum  cedit.  festuca 
autem  utuntur  quasi  hastae  loco,  signo  quodam  iusti 
dominii.  ^unde  in  centumviralibus  iudiciis  hasta  prae- 
ponitur'  Gai.  4,  16.^  quam  vindicationem  Gellius  20, 10, 1 
illa  qnoque  aetate  in  usu  fuisse  tradit:  ^ex  iure  manum 
consertum  verba  sunt  ex  antiquis  actionibus,  quae,  cum 
lege  agitur  et  vindiciae  contenduntur ,  dici  nunc  quoque 
apud  praetorem  solent'.  idem  Gellius,  quod  commentariis 
inferendum  existimavit,  id  se  ^ex  iureconsultis'  et  *ex 
libris  eorum'  didicisse  ait  (20,  10,  6).  in  his  autem 
iuris  consultis  Sabinum  licet  numerare,  quippe  quem 
Gellius  frequenter  commemoret. 

De  iudiciis  legitimis  et  iis  guae  imperio  continentur, 

^Omnia  . .  iudicia  aut  legitimo  iure  consistunt  aut  im< 
perio  continentur.  legitima  snnt  iudicia  quae  in  urbe  Boma 
vel  intra  primum  urbis  Eomae  miliarium  inter  omnes  cives 
Eomanos  sub  uno  iudice  acdpiuntur;  eaque  <^e^  lege  lulia 
iudiciaria,  nisi  in  anno  et  sex  mensibus  iadicata  fuerint 
expirant  .  .  .  imperio  vero  continentur  recuperatoria  et 
quae  sub  uno  iudice  accipiuntur  interveniente  peregrini 
persona  iudicis  aut  Iitigatoris.  in  eadem  causa  sunt,  quae- 
cumque  extra  primum  urbis  Eomae  miliarium  tam  inter 
cives  Eomanos  quam  inter  peregrinos  accipiuntur.  ideo 
autem    imperio    contineri   iudicia   dicuntur,    quia   tamdiu 

1  Quae  apud  Gaium  leguntur,  ita  mutavi,  nt  pro  tempore 
imperfecto  praesens,  pro  homine  exempli  gratia  nominato 
fundum  substituerem. 


550    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

valent,  quamdiu  is  qui  ea  praecepit,   imperiuin  habebit/ 
Gai.  4,  103—105. 

1  ?  Gai.  1, 184.  —  Olim  cum  legis  actiones  in  usu 
erant,  . . .  tutor  dabatur,  si  inter  tutorem  et  mulierem 
pupillumve  lege  agendum  erat;  nam  quia  ipse  tutor 
in  re  sua  auctor  esse  non  poterat,  alius  dabatnr^  quo 
auctore  legis  actio  perageretur;  qui  dicebatur  prae- 
toriius  tutor,  quia  a  praetore  urbano  dabatur.  sed 
post  sublatas  legis  actiones  quidam  putant  hanc  spe- 
ciem  dandi  tutoris  in  usu  esse  desiisse,  aliis  autem 
placet  adhuc  in  usu  esse,  si  legitimo  iudicio  agatur. 

Sabini  sententiam  subesse  licet  conicere.  cf.  Cassii 
sententiam  ab  Ulpiano  libro  XXXVII  ad  Sabinum  (P.  2837) 
relatam. 

De  necessarionm  in  Uttbus  officio, 

2.  Gell.  5,  13,  5.  —  Masurius  .  .  Sabinus  in 
]ibro  iuris  civilis  tertio  antiquiorem  locum  hospiti 
tribuit  quam  clienti.  verba  ex  eo  libro  haec  sunt: 
In  officiis  apud  maiores  ita  oiservatum  est:  primum 
tutelae,  deinde  hospiti,  deinde  clienti,  tum  cognato,  postea 
adfini.  aequa  causa  femina^  viris  potiores  habitaSj 
pupillarisque  tutela  muliebri  praelata.  etiam  adversus 
quem  adfuissent,  eius  filiis  tutores  relicH  in  eadem  causa 
pupillo  aderant 

cf.  quae  supra  p.409  exposui.  de  necessariorum  officiis 
dixit  Aelius  Gallus  (Ip.  247),  Labeo  de  officioram  mercedibus 
quae  extra  causam  donationum  sint,  utputa  si  tibi  adfuero 
(II  p.  244). 

De  officio  iudids, 

3.  Gell.  14, 2, 1. 2.  —  ...  libros  utriusque  linguae 
de  officio  iudicis  scriptos  conquisivi,  ut  . . .  rem  iu- 
diciariam  . . .  cognoscerem.  atque  in  dierum  quidem 
diffissionibus  conperendinationibusque  et  aliis  quibasdam 
legitimis  ritibus  ex  ipsa  lege  lulia  et  ex  Sabini  Masorii 
et  quorundam  aliorum  iurisperitorum  commentariis 
commoniti  et  adminiculati  sumus. 


2.  MASURIUS  SABINUS  551 

4?  Gai.  4,  114.  —  Superest  ut  dispiciamus,  si 
ante  rem  iudicatam  is  cum  quo  agitur,  post  acceptum 
iudicium  satisfaciat  actori^  quid  officio  iudicis  conveniat^ 
ntrum  absolvere,  an  ideo  potius  damnare,  quia  iudicii 
accipiendi  tempore  in  ea  causa  fuerit,  ut  damnari 
debeat.  nostri  praeceptores  absolvere  eum  debere 
existimant;  nec  interesse  cuius  generis  sit  iudicium. 
et  hoc  est  quod  vulgo  dicitur  Sabino  et  Gassio  placere 

omnia  iudicia  absolutoria  esse.    de  bonae  fidei 

iudiciis  autem  idem  sentiunt^  quia  in  eiusmodi  iudiciis 
liberum  est  officium  iudicis.  tantumdem  et  de  in  rem 
actionibus  putant^  quia  formulae  verbis  id  ipsum  ex- 
primatur. 

De  in  mre  cessione? 

^ln  iure  cessio  .  .  hoc  modo  fit:  apud  magistratum 
populi  Bomani,  veluti  praetorem,  is  cui  res  in  iure^  ceditur, 
rem  tenens  ita  dicit:  Hunc  ego  hominem  ex  iure  Qairitium 
meum  esse  aio.  deinde  postquam  hic  vindicaverit,  praetor 
interrogat  eum  qoi  cedit,  an  contra  vindicet;  quo  negante 
aut  tacente  tunc  ei  qui  yindicaverit,  eam  rem  addicit; 
idque  legis  actio  vocatur.  hoc  fieri  potest  etiam  in  pro- 
vinciis  apud  praesides  earum.'    6ai.  2,  24.  25. 

In  iure  cessio  idem  valet  atque  mancipatio.  Gai.  2, 22. 
*sed  iura  praediorum  urbanoram  in  iure  cedi  ^tantum^  pos- 
sunt'.  Gai.  2, 29.  item  ^usus  fractus  in  iure  cessionem  tantum 
recipit.  nam  dominus  proprietatis  alii  asumfractam  in  iure 
oedere  potest,  ut  ille  usumfructum  habeat  et  ipse  nudam 
proprietatem  retineat.  ipse  usufructuarius  in  iure  cedendo 
domino  proprietatis  usumfructum  efficit,  ut  a  se  discedat 
«t  convertatur  in  proprietatem;  alii  vero  in  iure  cedendo 
nihilo  minus  ius  suum  retinet;  creditur  enim  ea  cessione 
nihil  agi.  sed  haec  scilicet  in  Italicis  praediis  ita  sunt, 
quia  et  ipsa  . .  in  iure  cessionem  recipiunt.  provincialia 
vero  praedia  in  iure  cessionem  non  recipiunt.  ^sed  cum 
ususfructus  et  hominum  et  ceterorum  animalium  con- 
stitui    possit,    intellegere    debemus    horum   usumfructum 


552    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

etiam  in  provinciis  per  in  iure  cessionem  constitni  posse'. 
Gai.  2,  30—32. 

Be  hereditatis  vindicatione. 

De  hereditatis  vindicatione  dixerunt  Servius  (I  p.  186), 
AKenus  (p.  303),  Labeo  (II  p.  107).  Sabinum  de  ea  lioc 
loco  dixisse  iudicandum  est. 

5.  D.  30,  50,  1.  Idem  (sc.  Dlpianus)  libro  vi- 
cesimo  quarto  ad  Sabinum  (P.  2659).  —  Si  heredi- 
tatis  iudex  contra  heredem  pronuntiaverit  non  agentem 
causam  vel  lusorie  agentem,  nihil  hoc  nocebit  legatariis. 
quid  ergo,  si  per  iniuriam  fuerit  pronuntiatum,  non 
tamen  provocavit?  iniuria  ei  facta  non  nocebit  lega- 
tariis,  ut  et  Sabinus  significat. 

De  inofficiosi  testamenti  querela? 

Inde  ex  Augusti  aetate  querelam  de  inofficioso  testa- 
mento  admissam  esse  traditur.  Yal.  Max.  1,  7,  3.  4.  5. 
Sabinum,  qui  de  querela  libris  ad  Vitellium  videtur  scrip- 
sisse  (supra  p.  378),  eandem  rem  hoc  quoque  libro  tractasse 
censendum  est.  certe  Ulpianus  libro  quadragensimo  octavo 
ad  Sabinum  (D.  6,  2,  24  P.  2959)  de  querela  dixit. 

De  in  iwre  cessione  hereditatis, 

Hereditas  quoque  in  iure  cessionem  tantum  recipit. 
Gai.  2,  34. 

6.  Gai.  3,  85 — 87.  —  . .  si  legitimam  hereditatem 
heres,  antequam  cemat  aut  pro  herede  gerat,  alii  in 
iure  cedat,  pleno  iure  fit  ille  heres,  cui  cessa  est  here- 
ditas,  proinde  ac  si  ipse  per  legem  ad  hereditatem 
vocaretur.  quodsi  posteaquam  heres  extiterit,  cesserit^ 
adhuc  heres  manet  et  ob  id  Qreditoribus  ipse  tenebitur; 
sed  res  corporales  transferet  proinde  ac  si  singulas 
in  iure  cessisset,  debita  vero  pereunt,  eoque  modo 
debitores  hereditarii  lucrum  faciunt.  idem  iuris  est, 
si  testamento  scriptus  heres  posteaquam  heres  extiteril^ 
in  iure  cesserit  hereditatem;  ante  aditam  vero  herer 


2.  MASUBIUS  SABINUS  553 

ditateiu  cedendo  nihil  agit.  suus  auteiu  et  necessarius 
beres  an  aliquid  agant  in  iure  cedendo  quaeritur. 
nostri  praeceptores  nihil  eos  agere  existimant. 

Eandem  rem  Gaius  explicat  2,  34 — 37,  ubi  ad  ex- 
tremum  haec  leguntur:  ^nostri  praeceptores  putant  nihil 
agere  necessarium  heredem,  cum  in  iure  cedat  hereditatem'. 
Pomponium  quoque  in  libro  XXXI  ad  Sabinum  de  in 
iure  cessione  hereditatis  videri  dixisse  (D.  46, 3, 25  P.  766) 
Lenel  1.  c.  p.  87  notat. 

JDe  vindicatione  patriae  potestatis  vel  mamus? 

^Per  hanc  . .  actionem  (sc.  rei  vindicationem)  liberae 
personae,  quae  sunt  iuris  nostri^  utputa  liberi  qui  sunt 
in  potestate,  non  petuntur,  . .  .  nisi  forte,  inquit  (sc.  Pom- 
ponius),  adiecta  causa  quis  yindicet;  et  si  quis  ita  petit 
^filium  suum'  vel  *in  potestate  ex  iure  Quiritiuin'^  videtur 
mihi  et  Pomponius  consentire  recte  eum  egisse:  ait  enim 
adiecta  causa  ex  iure^  Quiritium  vindicare  posse.*  D.  6,  1, 
1,  2.    Ulp.  ad  ed. 

JDe  rei  vindicatione. 

De  rei  vindicatione  dixerunt  Servius  (Ip.l92),  Alfenus 
(p.  283.  307),  Trebatius  (p.  415),  Labeo  (11  p.  108.  166. 
158  sq.).  ad  eandem  actionem  respicere  videntur  frag- 
menta  Pomponii  P.  739—742,  PauH  P.  1867. 1858,  Ulpiani 
P.  2986—2988. 

*. .  .  is  qui  ex  edicto  bonorum  possessionem  petiit, 
ficto  se  herede  agit.  cum  enim  praetorio  iure,  non  legi- 
timo  succedat  in  locum  defuncti,  non  habet  directas 
actiones  et  neque  id  quod  defuncti  fuit,  potest  intendere 
suum  esse  .  . .  itaque  ficto  se  herede  intendit  velut  hoc 
modo:  iudex  esto,  si  A.  Agerius  (id  est  ipse  actor) 
L.  Titio  heres  esset,  tum  ^si  eum)>  fundum  de  quo  agitur, 
ex  iure  Quiritium  eius  esse  oporteret.*    Gai.  4,  34. 

1  Tn&.  Eomano. 

2  Trib,  lege. 


554    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

De  manumissione  vindicta? 

De  hac  manmnissioiie  Sabinas  fortasse  hoc  loco  dirLt. 
V.  supra  p.  481. 

Yindicta  manumittantiir  servi  qai  in  iasta  servitute 
sant,  apad  magistratam  popali  Bomani,  velat  consalem 
praetoremve  yel  proconsalem.  UIp.  1, 7.  lex  Aelia  Sentia 
^minores  tri^ta  annorum  servos  non  aliter  volait  mana- 
missos  cives  Romanos  fieri,  qaam  si  vindicta,  apad  con- 
siliam  iosta  caasa  manamissionis  adprobata,  liberati  f aerint'. 
Gai.  1;  18.  ^item  eadem  lege  minori  viginti  annoram  domino 
non  aliter  manumittere  permittitur,  qaam  vindicta  apad 
consilium  iasta  caasa  manamissionis  adprobata'.  Gai.  1, 38. 
^mutas  et  sordus  seryum  vindicta  liberare  non  possunt.' 
Paul.  S.  4,  12,  2. 

De  confessoria  et  negatoria  actione? 

^ .  si  agat  ius  sibi  esse  fundo  forte  vel  aedibus  utendi 
fruendi  vel  per  fundum  yicini  eundi  agendi  yel  ex  fundo 
yicini  aquam  ducendi,  iu  rem  actio  est.  eiusdem  generis 
est  actio  de  iure  praediorum  urbanorum^  yeluti  si  agat 
ias  sibi  esse  altius  aedes  suas  tollendi  prospiciendiye  yel 
proiciendi  aliquid  yel  immittendi  in  vicini  aedes.  contra 
quoque  de  usufructu  et  de  seryitutibas  praediorum  rusti- 
corum,  item  praediorum  urbanorum  inyicem  quoque  pro- 
ditae  sunt  actiones,  ut  quis  intendat  ius  non  esse  ad- 
yersario  utendi  fruendi,  eundi  agendi  aquamye  ducendi, 
item  altius  tollendi  prospiciendi  proiciendi  immittendi: 
istae  quoque  actiones  in  rem  sunt,  sed  negatiyae.  .  .  sed 
istae  .  .  actiones,  quarum  mentionem  habuimas  .  .  .  ex 
legitimis  et  ciyilibus  causis  descundunt.'    I.  4,  6,  2.  3. 

Finium  regtmdorum, 

^Finium  regundorum  actio  .  . .  pro  yindicatione  rei 
est.'  D.  10,  1;  1  Paulus.  ^adiudicatione  dominia  nancis- 
cimur  . .  .  per  formulum  finium  regundorum,  quae  est 
inter  yicinos.'    UIp.  fr.  19,  16. 

Sabinum  de  hac  actione  dixisse  satis  indicat  D.  10, 1, 5 


2.  MASURIUS  SABINUS  555 

ex  Pauli  libro  quinto  decimo  ad  Sabinum  (P.  1874)  pe- 
titom  atque  in  novorum  Digestorum  titulum  ^finium  regun- 
dorum*  receptum.  Cuiacius  observ.  XXII,  38  conicit  non 
modo  ea,  quae  Paulus  D.  10,  1,  4,  7  ex  Pomponio  de 
actione  finium  regundorum  tradit  sumpta  esse  ex  Pomponii 
libro  XXXIII  ad  Sabinum,  sed  etiam  verba  §  6  ^qui 
communem'  et  q.  s.  esse  Sabini^  ^quibus  subicitur  inter- 
pretatio  ez  libris  Pomponii'. 

De  adquirendo  rerum  nec  mancipi  dominio. 

Quoniam  priore  capite  Sabinum  de  mancipi  rerum 
dominio  adquirendo  dixisse  vidimus  (p.  485),  hoc  loco  de 
nec  mancipi  rerum  dominio  disputat.  Hugurium',  cuius 
Pomponius  P.  752  rationem  habet,  ab  aedibus  diversum 
nec  mancipi  res  habebatur  (cf.  Ofilius  I  p.  365),  aeque  at- 
que  navis,  de  qua  Paulus  P.  1868**  disputat. 

De  traditione, 

^. . .  apparet  quaedam  naturali  iure  alienari,  qualLa 
sunt  ea  quae  traditione  alienantur,  quaedam  civili;  nam 
mancipationis  et  in  iure  cessionis  ...  ius  proprium  est 
civium  Bomanorum  .  .'  Gai.  2,  65.  ^magna  .  .  differentia 
est  inter  mancipi  res  et  nec  mancipi.  nam  res  nec  mancipi 
ipsa  traditione  pleno  iure  alterius  fiunt,  si  modo  corporales 
sunt  et  ob  id  recipiunt  traditionem.  itaque  si  tibi  vestem 
vel  aurura  vel  argentum  tradidero  sive  ex  venditionis 
cansa  sive  ex  donationis  sive  quavis  alia  ex  causa,  statim 
tua  fit  ea  res,  si  modo  ego  eius  dominus  sim.  in  eadem 
causa  sunt  provincialia  praedia.'    Gai.  2,  18 — 21. 

De  accessione. 

De  accessione  dixerunt  Alfenus  (I  p.  304),  Labeo 
(n  p.  237),  Nerva  (p.  306  sq.).  Sabinum  de  eadem  re 
dixisse  apparet.    cf.  Pomp.  P.  761  §  1.  Paul.  P.  1868^  §  1. 

^. .  id  quod  in  solo  nostro  ab  aliquo  aedificatum  est, 
quamvis  ille  suo  nomine  aedificaverit,  iure  naturali  nostrum 


556    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

fit,  quia  superficies  solo  cedit.  muitoque  magis  id  accidit 
et  in  planta  quam  quis  in  solo  nostro  posuerit,  si  modo 
radicibus  terram  conplexa  fuerit.  idem  contingit  et  in 
frumento  quod  in  solo  nostro  ab  aliquo  satum  fuerit'. 
Gai.  2,  73—75. 

7.  D.  41, 1,  28.  Idem  (sc.  Pomponius)  libro  tri- 
gensimo  tertio  ad  Sabinum  (P.  781).  —  Si  supra  tuum 
parietem  yicinus  aedificaverit,  proprium  eius  id  quod 
aedificaverit  fieri  Labeo  et  Sabinus  aiunt. 

Be  nova  specie  ex  aUena  materia  facta, 

De  hac  re  dixit  Nerva  (11  p.  307),  nec  minus  Sabinus, 
cf.  Pompon.  P.  750  §  1.    Paul.  P.  1868**»  pr. 

8*.  D.  41,  1,  7,  7.  Gaius  libro  secundo  Rerum 
Cottidianarum  sive  Aureorum  (P.  491^).  —  Cum  quis 
ex  aliena  materia  speciem  aliquam  suo  nomine  fecerit, 
•  .  .  Sabinus  et  Cassius  magis  naturalem  rationem 
efficere  putant,  ut  qui  materiae  dominus  fuerit,  idem 
eius  quoque,  quod  ex  eadem  materia  factum  sit,  do- 
minus  esset,  quia  sine  materia  nuUa  species  effici 
possit,  veluti  si  ex  auro  vel  argento  vel  aere  <tuo^ 
vas  aliquod  fecero,  vel  ex  tabulis  tuis  navem  aut 
armarium  aut  subsellia  fecero,  vel  ex  lana  tua  vesti- 
mentum,  vel  ex  vino  et  melle  tuo  mulsum,  vel  ex 
medicamentis  tuis  emplastrum  aut  collyrium,  vel  ex 
uvis  aut  olivis  aut  spicis  tuis  vinum  vel  oleum  vel 
frumentum. 

8^  Gai.  2,  79.  —  In  aliis  .  .  speciebus  naturalis 
ratio  requiritur»  proinde  si  ex  uvis  <aut  olivis  aut 
spicis^  meis  vinum  aut  oleum  aut  frumentum  feceris^ 
quaeritur,  utrum  meum  sit  id  vinum  aut  oleum  aut 
frumentum  an  tuum.  item  si  ex  auro  aut  argento 
meo  vas  aliquod  feceris,  vel  ex  tabulis  meis  navem 
aut  armarium  aut  subsellium  fabricaveris,  item  si  ex 
lana  mea  vestimentum  feceris,  vel  si  ex  vino  et  melle 
meo    mulsum    feceris,    sive    ex    medicamentis    meis 


2.  MASUBIUS  SABIN.US  557 

emplastrum  aut  coUyrium  feceris;  ^quaeritur,  utrum 
tuum  sit  idy  quod  ex  meo  eSecens,y  an  meum.  quidam 
materiam  et  substantiam  spectandam  esse  putant^  id 
est  ut  cuius  materia  sit,  illius  et  res  quae  facta  sit 
yideatur  esse,  idqu6  maxime  placuit  Sabino  . . . 

De  occupatime? 

^Nec  .  .  ea  tantum  quae  traditione  nostra  £unt, 
naturali  nobis  ratione  adquiruntur,  sed  etiam  ^quae]>  occu- 
pando  ideo  ^acqu^isierimus,  quia  antea  nuUius  essent; 
qualia  sxmt  omnia  quae  terra  mari  caelo  capiuntur. 
itaque  si  feram  bestiam  aut  volucrem  aut  piscem  <(ceperimus, 
qnidquid  ita)>  captum  ^fuerit,  id  statim  nostrum  fit  et  eo 
us)>que  nostrum  esse  intellegitar,  donec  nostra  custodia  coer- 
ceatur;  cum  vero  custodiam  nostram  eyaserit  et  in  natu- 
ralem  libertatem  se  receperit,  rursns  occupantis  fit,  quia 
nostrum  esse  desinit.  naturalem  autem  libertatem  recipere 
videtur,  cum  aut  oculos  nostros  evaserit,  aut  licet  in 
conspectu  sit  nostro,  difficilis  tamen  eius  persecutio  sit. 
in  bis  autem  animalibus  quae  ex  consuetudine  abire  et 
redire  solent,  veluti  columbis  et  apibus,  item  cervis  qui 
in  silvas  ire  et  redire  solent,  talem  habemus  regulam  tradi- 
tam,  ut  si  revertendi  animum  habere  desierint,  etiam  nostra 
esse  desinant  et  fiant  occupantium.  revertendi  autem 
ftTiiTiriTmn  videntur  desinere  habere,  cum  revertendi  con- 
suetudinem  deseruerint.  ea  quoque  quae  ex  hostibus  capi- 
nntur,  naturali  ratione  nostra  fiunt.'    GaL  2,  66 — 69. 

Ulius  regulae  nescio  an  Sabinus  auctor  habendus  sit. 

De  usucojpione. 

^  .  si  tibi  rem  mancipi  neque  mancipavero  neque  in  iure 
cessero,  sed  tantum  tradidero,  in  bonis  quidem  tuis  ea 
res  efficitur,  ex  iure  Quiritium  vero  mea  permanebit,  donec 
tu  eam  possidendo  usucapias.  semel  enim  inpleta  usu- 
capione  proinde  pleno  iure  incipit,  id  est  et  in  bonis  et 
ex  iure  Quiritium  tua  res  esse,  ac  si  ea  mancipata  vel  in  iure 


558  II.  TIB.  GAn  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

cessa  ^esset.  usucapio  autem^  mobilium  quidem  rerum 
anno  conpletur,  fundi  yero  et  aedium  biennio;  et  ita  lege 
XII  tabularum  cautum  est.' 

^Ceterum  etiam  earum  rerum  usucapio  nobis  conpetit, 
quae  no^  a  domino  nobis  traditae  fuerint,  sive  mancipi 
sint  eae  res  sive  nec  mancipi,  si  modo  eas  bona  fide  ac- 
.ceperimus,  cum  crederemus  enm  qui  traderet,  dominum  esse.' 

^Sed  aliquando  etiamsi  maxime  quis  bona  fide  alienam 
rem  possideat,  non  tamen  illi  usucapio  procedit,  velut  si 
quis  rem  furtivam  aut  vi  possessam  possideat;  nam  furti- 
vam  lex  Xn  tabularum  usucapi  prohibet,  vi  possessam 
lex  lulia  et  Plautia.  item  provincialia  praedia  usucapionem 
non  recipiunt.  <(item  olim)>  mulieris  quae  in  agnatorum 
tutela  erat,  res  mancipi  usucapi  non  poterant,  praeterquam 
si  ab  ipso  tutore  <(auctore)>  traditae  essent;  idque  ita  lege 
XTI  tabularum  cautum  erat.  item  liberos  homines  et  res 
sacras  et  religiosas  usucapi  non  posse  manifestum  esi 
quod  ergo  vulgo  dicitur  furtivarum  rerum  et  vi  posses- 
sarum  usucapionem  per  legem  XII  tabularum  prohibitam 
esse,  non  eo  pertinet,  ut  ne  ipse  fur  quive  per  vim  possidet, 
usucapere  possit  (nam  huic  alia  ratione  nsucapio  non 
conpetit,  quia  scilicet  mala  fide  possidet),  sed  nec  ullus 
alius,  quamquam  ab  eo  bona  fide  emerit;  usucapiendi  ius 
habeat.  unde  in  rebus  mobilibus  non  facile  procedit,  ut 
bonae  fidei  possessori  usucapio  conpetat,  quia  qui  alienam 
rem  vendidit  et  tradidit^  fartum  committit;  idemque  ac- 
cidit  etiam  si  ex  alia  causa  tradatur  .  . .' 

^Fundi  quoque  alieni  potest  aliquis  sine  vi  posses- 
sionem  nancisci,  quae  vel  ex  neglegentia  domini  vacet,  vel 
quia  dominus  sine  successore  decesserit  vel  longo  tempore 
afuerit;  quam  si  ad  alium  bona  fide  accipientem  trans- 
tulerit,  poterit usucapere  possessor.'  Gai.  2,41 — 43. 46 — 61. 

9.  D.  50^  16;  215.  Paulus  libro  singulari  ad 
legem  Fufiam  Caniniam  (P.  926).  —  In  lege  Atinia 
in  potestatem  domini  rem  furtivam  venisse  videri^  et 
si  eius  vindicandae  potestatem  habuerity  Sabinus  et 
Gassius  aiunt. 


2.  MASURIUS  SABINUS  559 

^Bursus  ex  contrario  accidit,  ut  qui  sciat  alienam 
rem  se  possidere,  usucapiat,  veluti  si  rem  hereditariam, 
cuitis  possessionem  heres  nondum  nactus  est,  aliquis  posse- 
derit;  nam  ei  concessum  ^est  usu)>capere;  si  modo  ea  res 
est  quae  recipit  usucapionem.  quae  species  possessionis  et 
usucapionis  pro  herede  vocatur.  et  in  tantum  haec  usn- 
capio  concessa  est,  ut  et  res  quae  solo  continentur,  anno 
ustLcapiantur.  quare  autem  hoc  casu  etiam  soIL  rerum 
aimua  constituta  sit  usucapio,  illa  ratio  est,  quod  olim 
rerom  hereditariarum  possessione  velut  ipsae  hereditates 
usucapi  credebantur,  scilicet  anno.  lex  enim  XTT  tabularum 
soli  quidem  res  biennio  usucapi  iussit,  ceteras  vero  anno. 
ergo  hereditas  in  ceteris  rebus  videbatur  esse,  quia  soli 
non  est,  quia  neque  corporalis  est.  ^et^  quamvis  postea 
creditum  sit  ipsas  hereditates  usucapi  non  posse,  tamen 
in  omnibus  rebus  hereditariis,  etiam  quae  solo  tenentur, 
annua  usucapio  remansit  .  .  .  necessario  tamen  herede 
extante  nihil  ipso  iure  pro  herede  usucapi  potest.  adhuc 
etiam  ex  aliis  causis  sciens  quisque  rem  alienam  usucapit; 
nam  qui  rem  alicui  fiduciae  causa  mancipio  dederit  vel 
in  iure  cesserit,  si  eandem  ipse  possederit,  potest  usu- 
capere,  anno  scilicet,  ^etiam)>  soli  si  sit.  quae  species  usu- 
capionis  dicitur  usureceptio,  quia  id  quod  aliquando  habuimus, 
recipimus  per  usucapionem.  sed  fiducia  contrahitur  aut  cum 
creditore  pignoris  iure,  aut  cum  amico,  quo  tutius  nostrae 
res  apud  eum  sint.  et  siquidem  cum  amico  contracta  sit 
fiducia,  sane  omni  modo  conpetit  ususreceptio;  si  vero 
cum  creditore,  soluta  quidem  pecunia  omni  modo  conpetit, 
nondum  vero  soluta  ita  demum  conpetit,  si  neque  con- 
duxerit  eam  rem  a  creditore  debitor,  neque  precario  roga- 
verit,  ut  eam  rem  possidere  liceret;  quo  casu  lucrativa 
usucapio  conpetit.  item  si  rem  obligatam  sibi  populus 
yendiderit  eamque  dominus  possederit,  concessa  est  usus- 
receptio.  sed  hoc  casu  praedium  biennio  usurecipitur,  et 
hoc  est  quod  vulgo  dicitur  ex  praediatura  possessionem 
usurecipi;  nam  qui  mercatur  a  populo,  praediator  appellatur.' 
Gai.  2,  52—61. 


560    11.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Quod  autem  placuit  de  servis,  in  quibtLS  usumfractiiin 
habemus,  scilicet  ut  quidquid  ex  re  nostra  yel  ex  operis 
tuis  adquirant,  id  nobis  adquiratur,  ^idem  placet  de  eo 
qui  a  nobis  bona  fide  possidetur^  sive  liber  sit  sive  alienus 
servus  . . .  itaque  quod  extra  duas  istas  causas  adquiritur, 
id  vel  ad  ipsum  pertinet,  si  liber  est,  vel  ad  dominum, 
si  servus  est.  sed  bonae  fidei  possessor  cum  usuceperit 
servum,  quia  eo  modo  dominns  fit,  ex  omni  causa  per 
eum  sibi  adquirere  potest.  usufructuarius  vero  usucapere 
non  potest:  primum  quia  non  possidet,  sed  habet  ius  utendi 
fruendi,  deinde  quia  scit  alienum  servum  esse.  .  .  per 
eum  . .  quem  bona  fide  possidemus,  sine  dubio  et  possi- 
dere  et  usucapere  possumus*.    Gai.  2,  91 — 94. 

10.  D.  41,  3,  ift  pr.  Ulpianus  libro  sexto  decimo 
ad  edictum  (P,570^).  —  Si  aliena  res  bona  fide  empta 
sit,  quaeritur,  ut  usucapio  currat^  utrum  emptionis 
initium  ut  bonam  fidem  habeat  exigimus,  an  tradi- 
tionis.  et  optinuit  Sabini  et  Cassii  sententia  traditionis 
initium  spectandum. 

11.  D.  41,  4,  2,  2.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  664*).  —  Si  sub  condicione 
emptio  facta  sit^  pendente  condicione  emptor  usu  non 
capit.  idemque  est  et  si  putet  condicionem  extitisse, 
quae  nondum  exstitit;  similis  est  enim  ei,  qui  putat 
se  emisse.  contra  si  exstitit  et  ignoret^  potest  dici 
secundum  Sabinum,  qui  potius  substantiam  intaetur 
quam  opinionem,  usucapere  eum. 

12.  D.  ibid.  §  3.  —  Sabinus,  si  sic  empta  sit  (sc.  res), 
ut;  nisi  pecunia  intra  diem  certum  soluta  esset,  inempta 
res  fieret,  non  usucapturum  nisi  persoluta  pecunia. 

13.  D.  41, 2,  3,  3.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  658*),  —  ...  Brutus  et  Manilius 
putant  eum  qui  fundum  tm  cepit^  etiam  thensaumm 
cepisse  quamvis  nesciat  in  fundo  esse  . . .  quidam  putant 
Sabini  sententiam  veriorem    esse   nec  alias  eum   qui 

1  Trib.  longa  posseBsione  cepit. 


'    2.  MASURIUS  SABINUS  .     .  561 

scit  possidere,  nisi  si  loco  motus  sit,   quia  non  sit 
sub  custodia  nostra. 

14.  D.  41,  3,  4, 16.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  673).  —  De  illo  quaeritur,  si 
serTus  meus  ancillam,  quam  subripuit,  pro  libertate 
sua  mihi  dederit,  an  partum  apud  me  conceptum  usu- 
capere  possim.  Sabiuus  et  Cassius  non  putant,  quia 
possessio,  quam  servus  yitiose  nanctus  sit,  domino 
noceret. 

De  donationibus. 

De  donationibus  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  84),  Servius 
(p.  188),  Alfenus  (p.  304),  Labeo  (II  p.  244).  Sabinum, 
quem  de  lege  Giucia  dixisse  videmus,  de  muneribus  et 
beneficiis  quoque  disputasse  consentaneum  est.  arg.  Pomp. 
ad  Sab.  D.  24, 1,  31  §  8  P.  601. 

15»?  D.  43,  26,  14.  Paulus  libro  tertio  decimo 
ad  Sabinum  (P.  1863).  —  Interdictum  de  precariis 
merito  introductum  est,  quia  nuUa  eo  nomine  iuris 
ciyilis  actio  esset:  magis  enim  ad  donationes  et  bene- 
ficii  causam,  quam  ad  negotii  contracti  spectat  pre- 
carii  condicio. 

15^?  D.  47,  2, 14, 11.  Ulpianus  libro  yicensimo 
nono  ad  Sabinum  (P.  2734).  —  ...  cum  non  est  .. 
civilis  actio,  quia  simile  donato  precarium  est,  ideo- 
que  et  interdictum  necessarium  visum  est  ... 

Ulpiani  fragm.  Vindob.  (CoUect.  libr.  iur.  11  p.  168): 
*Precarium  est,  quod  precibus  petenti  utendum  conpeditur 
tamdiu,  quamdiu  is  qui  concessit  patitur  .  quod  genus 
liberalitatis  ex  iure  gentium  descendit  et  distat  a  donatione 
eo,  quod  qui  donat  sic  dat,  ne  reeipiat,  at  qui  precario 
concedit,  sic  dat  quasi  tunc  recepturus,  cum  sibi  libuerit 
precarium  solvere.     et  est  simile  commodato  . .  / 

D.  43,  26,  1,  1  Uip.  Precarium  est,  quod  precibus 
petenti  utendum  conceditur  tamdiu,  quamdiu  is  qui  con- 
cessit  patitur.  quod  genus  liberalitatis  ex  iure  gentium 
descendit. 

larispr.  antehadx.  reU.  ed.  Bremer.   II.  36 


562    n.  TIB.  GAn  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURlS  CONS. 

16.  Vat.  fr.  307.  Item  (sc.  Paulus  1.  LXXI  ad 
ed.).  —  Item  exeipit  (sc.  lex  Cincia),  ^si  quis  a  servis 
quique  pro  seryis  servitutem  servierunt  accipit  ^isve^ 
duit'.  his  yerbis  ^si  quis  a  serris'  s^rvis  liberti  con- 
tinentur^  ut  patronis  dare  possint.  sequentibus  vero 
excipitur,  ut  is  qui  bona  fide  serviit,  si  postea  liber 
pronuntiatus  sit,  possit  dare  ei  cui  serviit.  Sabinus  utra- 
que  scriptura  ^libertos  putat^  contineri  et  &is  idem  dictum. 

17.  Yat.  fr.  §  266.  Ulpianus  libro  I  ad  edictum 
de  rebus  creditis.  —  ..  si  quis  contra  legem  Cinciam 
obligatus  non  excepto  solverit^  debe&it  dici  repetere 
eum  posse,  nam  semper  exceptione  Ginciae  uti  potuit, 
nec  solum  ipse^  verum,  ut  Proculiani  contra  Sabinianos 
putanty  etiam  quivis^  quasi  popularis  sit  haec  exceptio, 
sed  et  heres  eius. 

Fragmentum,  quamvis  Sabinus  inter  Sabinianos  referri 
nequeat,  proponere  placuit. 

De  sermMibus  praediorum  rtisticonm  et  urbanarum. 

18^  D.  8,  2,  26.  Paulus  libro  quinto  decimo  ad 
Sabinum  (P.  1880).  —  In  re  communi  nemo  dominorum 
iure  servitutis  neque  facere  quicquam  invito  altero 
potest  neque  prohibere^  quominus  alter  faciat;  nuUi 
enim  res  sua  servit. 

18^  D.  10;  3y  28.  Papinianus  libro  septimo  Quae- 
stionum  (P.  140).  —  Sabinus  ait  in  re  communi 
neminem  dominorum  iure  facere  quicquam  invito 
altero  posse. 

De  Uinere,  actu,  via, 

De  itinere  aut  actu  dixit  Servius  (Ip.  195),  de  itinere 
et  via  Labeo  (11  p.  130). 

19?  G.  3, 34, 14.  Idem  (sc.  Imp.  lustinianus)  A.  lo- 
hanni  pp.  (a.  531).  —  Gum  talis  quaestio  in  libris 
Sabinianis  vertebatur:  quidam  etenim  pactns  est  cum 
suo  yicinoy  ut  liceat  ei  vel  per  se  vel  per  suos  homines 
per  agrum  vicini  transitum  facere  iterque  habere  uno 


2.  MASUBIUS  SABINUS  563 

tantnmmodo  per  quinquenniQm  die^  quatenus  ei  licentia 
sit  in  suam  silvam  inde  transire  et  arbores  ezcidere 
vel  facere,  quidquid  ei  fuerit  yisum,  et  quaerebatury 
quando  huiusmodi  serritus  non  utendo  amittitur^  et 
quidam  putayerunt,  si  in  primo  yel  secundo  quin- 
quennio  per  eam  yiam  non  itum  est,  eandem  servitu- 
tem  penitus  toUi  quasi  per  biennium  ea  non  utendo 
deperdita,  singulo  die  quinquennii  pro  anno  numerando, 
aliis  aliam  sententiam  eligentibus  . . . 

20.  D.  8;  1,  9.  Celsus  libro  quinto  Digestorum 
(P.  31).  —  .  •  constitit,  ut  qua  primum  yiam  direxisset 
(sc.  is  cui  simpliciter  via  per  fundum  cuius  piam  in 
niro  cedatur  vel  relinquatur),  ea  demum  ire  agere  de- 
beret  nec  amplius  mutandae  eius  potestatem  haberet, 
sicuti  Sabino  quoque  videbatur,  qui  argumento  rivi 
utebatur,  quem  primo  qualibet  ducere  licuisset,  pos- 
teaquam  ductus  esset,  transferre  non  liceret. 

Be  aqua. 

De  itinere  aquae  dixerunt  Q.  Mucius  (I  p.  94.  104)^ 
Servius  (p.  196.  236),  Ofilius  (p.  343),  Labeo  (II  p.  131). 

21.  D.  8,  Ij  9.  Celsus  libro  quinto  Digestorum 
(P.  31).  —  .  .  argumento  rivi  utebatur  (sc  Sabinus)^ 
quem  primo  qualibet  ducere  licuisset;  posteaquam 
ductus  essety  transferre  non  liceret. 

22?  D.  8y  2y  28.  Paulus  libro  quinto  decimo  ad 
Sabinum  (P.  1881).  —  Poramen  in  imo  pariete  con- 
clavis  vel  triclinii^  ^si^  quod  esset  proluendi  pavimenti 
causa^  id  neque  flumen  esse  neque  tempore  adquiri 
placuit. 

Be  aqua  jpluvia. 

23.  D.  39;  3;  1,  8.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1286).  —  . .  Sabinus  Cassius  opus 
manu  factum  in  hanc  actionem  venire  aiunt,  nisi  si 
quid  agri  colendi  causa  fiat. 

36* 


664    II.  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

24.  Ibid.  §  9.  —  Sulcos  tamen  aquarios,  qui  sUjceg 
appellantur^  si  quis  faciat;  aquae  pluviae  actione  eum 
teneri  ait. 

Ad  vocem  ait  Lenel  notat:  ^Sabinm?  Cassius?  Labeo 
(§  7)?  aiunt  5cr.?  ait  deV'^ 

25.  Ibid.  §  10.  ' —  Idem  aiunt,  si  aqua  naturaliter 
decurrat,  aquae  pluviae  arcendae  actionem  cessare; 
quod  si  opere  facto  aqua  aut  in  superiorem  partem 
repellitur  aut  in  inferiorem  derivatur,  aquae  pluviae 
arcendae  actionem  competere. 

26.  Ibid.  §  11.  —  Idem  aiunt  aquam  pluviam 
in  suo  retinere  vel  superficientem  ex  vicini  in  suum 
derivare,  dum  opus  in  alieno  non  fiat,  omnibus  ius 
esse;  prodesse  enim  sibi  unusquisque;  dum  alii  non 
nocet;  non  prohibetur;  nec  quemquam  hoc  nomine 
teneri. 

27.  D.  39,  3;  6  pr.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1286°).  —  Si  tertius  vicinus  opus 
fecerit,  unde  decurrens  aqua  per  fundum  primi  vicini 
mei  mihi  noceat,  Sabinus  ait  posse  me  vel  cum  primo 
vel  cum  tertio  omisso  primo  agere. 

Be  servitut%bus  praediorum  urhanorum. 

De  hoc  servitutis  genere  dixerunt  Gallns  (I  p.  120), 
Servius  (p.  196),  Labeo  (II  p.  246). 

28.  D.  8, 2,25,1.  Pomponius  libro  trigensimo  tertio 
ad  Sabinum  (P.  782).  —  Si  ex  tribus  aedibus  in  loco 
impari  positis  aedes  mediae  superioribus  serviant 
aedibus,  inferiores  autem  nulli  serviant,  et  paries 
communis,  qui  sit  inter  aedes  inferiores  et  medias, 
altius  a  domino  inferiorum  aedium  sublatus  sit,  iure 
eum  altius  habiturum  Sabinus  ait. 

29?  D.  ibid,  pr.  —  Hoc  quod  dictum  est  de 
immissis,  locum  habet  .  • . 

Praemissa  sunt  haec:  D.  8,  2,  24  Paolus  libro  quinto 
decimo  ad  Sabinum.  Cuius  aedificium  iure  superius  est,  ei 
ius  est  in  infinito  supra  suum  aedificium  imponere,    dum 


2.  MASURIUS  SABINUS  565 

inferiora    aedificia    non    graviore    servitute    oneret   quam 
pati  debent. 

Fortasse  de  eo  agitur,  quod  Sabintun  dixisse  Pom- 
ponius  rettulit  hodie  ignotxim,  Lenel  P.  notat:  ^Non 
Yidentnr  haec  ad  ea  spectare,  qnae  Paulus  tractat  frag- 
mento  praecedenti,  sed  ad  Sabini  locum,  quo  ille  definierat, 
posse  constitui  ius  tignorum  immittendorum  supraque  ea 
tigna  aedificandi.    cf.  fr.  781'.    cf.  Sabinussystem  p.  88. 

De  servUuiium  Uhertatisve  usucapione? 

De  seryitutium  et  de  libertatis  quoque  usucapione 
Sabinus  videtur  dixisse.  cf.  Pomp.  I  P.  770 — 772.  Lenel 
L  c  p.  87. 

^Libertatem  servitutiam  usucapi  posse  verius  est, 
quia  eam  usucapionem  sustnlit  lex  Scribonia,  quae  servi- 
tutem  constituebat,  non  etiam  eam,  quae  libertatem 
praestat  sublata  servitute.'  D.  41,  3,  4,  28  Paul.  ad 
edictum. 

De  fiducia. 

De  fiducia  dixit  Q.  Mucius  (I  p.  102);  aliorum  sen- 
tentiae  a  Triboniano  vel  deletae  vel  mutatae  sunt.  ez 
libris  ad  Sabinum  scriptis  Pomponii  tantum  fragmenta 
extant  (P.  797 — 801)  et  ita  quidem,  ut  pro  fiduciae 
pignoris  vox  posita  sit.  res  fiduciae  causa  datae, 
quarum  in  Pomponi  fragmentis  mentio  fit,  non  aliae  sunt 
nisi  fundi  (P.  797*^  798.  799  pr.  801)  et  mancipia 
(P.  799  §  1). 

cf.  supra  de  coemptione  p.  475,  de  tutela  p.  506, 
de  nsucapione  p.'559. 

De  postliminio, 

De  postliminio  dixenmt  Brutus  (I  p.  24),  incertus 
quidam  (p.  41),  Q.  Mucius  (p.  96),  Servius  (p.  240),  Gallus 
(p,  248),  Labeo  (II  p.  159).  in  libris  ad  Sab.  scriptis 
Pomp.  I.  XXXVI  P.  803,  Paul.  I.  Xtl  P.  1893. 

De  filio  postliminio  redeunte  Sabinus  supra  p.  426. 


566    n.  TIB.  GML  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

30.  D.  49,  15, 12,  9.  Tryphoninus  libro  qoarto 
DisputatioDum  (P.  13).  —  ...  apud  hostes  manumissus 
liberatur,  et  tamen  si  eum  nanctus  dominus  ipsius 
Tetus  intra  praesidia  nostra  fuisset,  quamvis  non  se- 
cutum  res  nostras,  sed  dum  eo  consilio  venisset,  ut 
ad  illos  reverteretur,  servum  retineret  iure  postliminiL 
quod  in  liberis  aliter  erat:  non  enim  postlimiuio  re- 
vertebatur,  nisi  qui  hoc  animo  ad  suos  venisset,  ut 
eorum  res  sequeretur  illosque  relinqueret,  a  quibus 
abisset,  quia,  ut  Sabinus  scribit,  de  sua  civitate^ 
cuique  constituendi  facultas  libera  est,  non  de  do- 
minii  iure. 

31?  D.47, 2, 41pr.  Ulpianus  libro  quadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P,  2868*).  —  Si,  cum  quis  in 
hostium  potestate  esset^  furtum  ei  factum  sit  et  post- 
liminio  redierit,  poterit  quis  dicere  eum  furti  habere 
actionem. 

cf.  Pernice  I,  378  n.  62. 

32?  D.  49, 15,  20.  Pomponius  libro  trigensimo 
sexto  ad  Sabinum.  —  Yerum  est  expulsis  hostibus 
ex  agris  quos  ceperint  dominia  eorum  ad  priores  do- 
minos  redire  nec  aut  publicari  aut  praedae  loco  cedere; 
publicatur  enim  ille  ager  qui  ex  hostibus  captus  sii. 


E  Pomponii  Pauli  Ulpiani  libris  ad  Sabinum  plures 
etiam  Sabini  sententias  licebit  eruere,  si  quidem  in  has  res 
diligentius  inquiBitum  faerit.  y.  ex  gr.  de  Pomponii  libris 
Pemice  Labeo  I  327.  448.  II^  347.  379.  m  218,  de  Pauli 
libris:  I  312.  313.  384,  de  Ulpiani  libris  I  313.  H*  217. 
233.  376.  cf.  Cuiacii  obs.  VII,  39.  XXH,  38.  XXIV,  30. 

X.    Ad  edictum  praetoris  urbani. 

Laudantur  libri  a  Paulo  (D.  38,  1,  17):  ^Sabinus  ad 
edictum  praetoris  urbani  libro  quinto  scribit^  eiusdem 
argumenti   libros   ante  Sabinum  Labeo  composuit  (supra 

1  FI.  qua  ciyitate. 


2.  MASURIUS  SABmUS  567 

p.  83  sqq.).  neqiie  post  Sabinum  deerant,  qni  similes 
libros  ederent,  inter  qnos  Gains  numerandns  est.  scripsit 
enim  Antonini  Pii,  ut  videtnr,  aetate  ^ad  edictum  praetoris 
nrbani'  libros,  qui  in  Instiniani  Digestis  vel  hoc  nomine 
yel  ^ad  edictum  praetoris'  vel  ^ad  edictum  urbicum'  saepius 
affenmtur. 

Praetoris  nrbani  et  praetoris  peregrini  edicta  yel 
Oaii  aetate  diyersa  fuisse  ipse  diserte  tradit;  in  Instit.  1,  6 
enim  haec  leguntur:  ^amplissimum  ius  est  in  edictis  duo- 
rum  praetorum,  urbani  et  peregrini'.  ex  Caracallae  demum 
aetate  peregrini  praetoris  edictum  in  usu  esse  desiit  ita- 
que  et  Paulus  et  Ulpianus  ^ad  edictum  praetoris'  tantum 
scripsisse  mirum  non  est.  Pomponii  libros  ad  edictum 
praetoris,  quos  edicto  a  luliano  iam  composito  scripsit,  quibus 
et  Paulus  et  Ulpianus  saepe  usi  sunt,  Tribonianus  non 
adhibuit.  cum  librorum  numerus  maior  fuerit  quam  LXXX 
(laudatur  liber  LXXXHI  P.  38,  5,  1,  14.  27),  quaerere 
licet,  nnm  et  urbani  et  peregrini  praetoris  edicta  his  libris 
Pomponius  exposuerit. 

Sabini  libros  a  posterioribus  non  neglectos  esse  facile 
credendum  est.  quod  uno  tantum  Pauli  fragmento  ex 
libro  XL  petito  (P.  572)  Sabini  ad  edictum  praetoris 
urbani  liber  laudatur,  ne  conicias  non  saepius  nume- 
rum  adiectum  fuisse:  ceteris  numeris  deletis  Triboniani 
neglegentia  factum  yidetur,  ut  quinti  libri  mentio  extet. 

Cum  in  Digestorum  quoque  libris  ius  honorarium 
tractatum  fuisse  constet,  de  Celsi  et  luliani  et  Marcelli 
et  Scaeyolae  Digestis  yidendum  est,  quatenus  in  libris 
iari  honorario  destinatis  Sabini  mentio  facta  sit.  atque 
in  his  libris  eum  laudant  Celsus  (P.  12.  31.  46.  76. 
122.  141.  149.  162.  164*.  198?),  lulia^us  (P.  236.  263. 
608.  680.  cf.  243.  418.  469.  639^  696^  607*),  MarceUus 
(P.  217). 

Sabini  cum  Labeonis  eiusdem  argumenti  libris  non 
licet  comparare;  illud  tantum  constat,  primo  libro  Labe- 
onem  de  negotiorum  generibus,  quinto  Sabinum  de  liber- 
torum  operis  dixisse. 


568    II.  TIB.  GAU  CLADD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Liber  V. 
Be  operis  libertorum. 

1.  D.  38, 1;  18.  Idem  (Paulas)  libro  quadragensimo 
ad  edictum  (P.  573).  —  Suo  victu  vestituque  operas 
praestare  debere  libertum  Sabinus  ad  edictum  praetoris 
urbani  libro  quinto  scribit;  quod  si  alere  se  non  possit, 
praestanda  ei  a  patrono  alimenta. 

Ex  incertis  libris. 

Reliqua  fragmenta  ad  ordinem  edicti  a  luliano  com- 

positi  digessi. 

De  iwrisdictione. 

2.  D.  2,  l;llpr.  Gaius  libro  primo  ad  edictum 
proTinciale  (P.  56).  —  Si  idem  cum  eodem  pluribus 
actionibus  agat,  quarum  singularum  quantitas  intra 
iurisdictionem  iudicantis  sit,  coaceryatio  yero  omnium 
excedat  modum  iurisdictionis  eius,  apud  eum  agi  posse 
Sabino  . . .  placuit. 

Gaium  scripsisse  Hurisdictionem  duumyirorum'  Lenel 

conicit. 

De  vitdimoniis, 

3.  D.  2,  10,  2.  Paulus  libro  sexto  ad  edictum 
(P.  155).  —  Si  actoris  servus  domino  sciente  et  cum 
possit  non  prohibente  dolo  fecerit,  quo  minus  vcuti- 
monium^  sistam,  Ofilius  dandam  mihi  exceptionem  ad- 
yersus  dominum  ait,  ne  ex  dolo  servi  dominus  lucretur. 
si  vero  sine  voluntate  domini  servus  hoc  fecerit, 
Sabinus  noxale  iudicium  dandum  ait  nec  factum  servi 
domino  obesse  debere  nisi  bactenus  ut  ipso  careat, 
quando  ipse  nihil  deliquit. 

4^  D.  50,  16,  14  pr.  Paulus  libro  septimo  ad 
edictum  (P.  159).  —  Labeo  et  Sabinus  existimant,  si 
vestimentum  scissum  reddatur  vel  res  corrupta  reddita 

1  Trib,  in  indicio. 


2.  MASURIUS  SABINUS  569 

sit,  yelnti  scyphi  coUisi  aut  tabula  rasa  pictura^  videri 
rem  ^abesse',  quoniam  earum  rerum  pretium  non  in 
substantia,  sed  in  arte  sit  positum. 

4^  D.  50, 16, 13, 1.  Idem  (sc.Ulpianus)  libro  septimo 
ad  edictum  (P.  300). — Res  ^abesse'  videntur,  ut  Sabinus 
ait  et  Pedius  probat^  etiam  hae,  quarum  corpus  manet, 
forma  mutata  est;  et  ideo  si  corruptae  redditae  sint 
vel  transfiguratae,  videri  abesse,  quoniam  plerumque 
plus  est  in  manus  pretio  quam  in  re. 

cf.  Lenel  Edict.  p.  68  sq. 

*  Be  defendendo  eo  cuwa  nomine  quis  aget 

5.  D.  3,  3,  43,  6  et  45  pr.  Idem  (sc.  Paulus)  libro 
nono  ad  edictum  (P.  185).  —  Qui  non  cogitur  defendere 
absentem,  tamen  si  iudicatum  solvi  satisdedit  de- 
fendendi  absentis  gratia,  cogendum  iudicium^  accipere^ 
ue  decipiatur  is  qui  satis  accepit;  nam  eos  qui  non 
doguntur  rem  defendere,  post  satisdationem  cogi. 
Labeo  causa  cognita  temperandum,  et  si  captio  actoris 
sit  propter  temporis  tractum,  iudicium  eum  accipere 
cogendum  . . .  |  Sabinus  autem  nuUas  praetoris  partes 
esse  ad  compellendum  defendere,  sed  ex  stipulatu  ob 
rem  non  defensam  agi  posse;  at  si  iustas  causas 
habeat,  cur  iudicium  accipere  nolit,  ^onsores^  non 
teneri,  quia  vir  bonus  arbitraturus  non  fuerit,  ut  qui 
iustam  excusationem  adferret,  defendere  cogeretur. 

In  aliis   quoque   Triboniani  manus  videtur  subesse. 

De  dolo  tndlo. 

6?  D.  4,  3,  34.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  quadra- 
gensimo  secundo  ad  Sabinum  (P.  2894*).  —  Si  cum 
mihi  permisisses  saxum  ex  fundo  tuo  eicere  vel  cretam 
vel  harenam  fodere,  et  sumptum  in  hanc  rem  fecerim, 

1  Trib,  cogendiim  procnratorem  iudicium.    Lenel  fortasse 
scribendum  putcU  sicut  procuratorem. 

2  Trib,  fideiussoreB. 


570    IL  TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

et  non  patiaris  me  toUere;  nuUa  alia  quam  de  dolo 
malo  actio  locum  habebit. 

Pemicen*S.217:  ^MSglicherweise  rlihrt  die  AuTsenmg 
.  . .  ihrem  Inhalte  nach  yon  Sabin  her'. 

7.  D.  4,  3y  29.  Paulus  libro  undecimo  ad  edictum 
(P.  213^).  —  Sabinus  putat  calculi  ratione  potius  quam 
maleficii  heredem  conveniri,  denique  famosum  non 
fieri;  ideoque  in  perpetuum  teneri  oportere. 

D.  4,  3,  26  Gaias.  ^ln  heredem  eatenus  datumm 
se  eam  actionem  proconsul  poUicetur,  quatenus  ad  eum 
pervenerit,  id  est  quatenus  ex  ea  re  locupletior  ad  eum 
liareditas  yenerit'. 

De  in  integrum  restitutionibus. 

8.  D.  27,6, 8.  Paulus  libro  daodecimo  ad  edictum 
(P.  237).  —  (Si  ex  pluribus,  qui  dolo  mslo  auctores 
facti  sunt,  unus  conyentus  sit,  ceteri  non  liberantar.) 
et  ideo  si  nihil  aut  non  totum  seryatum  sit,  in  reli- 
quos  non  denegandam  <(actionem)>  in  id  quod  deest 
Sabinus  scribit. 

Num  ^in  id  quod  deest'  Sabini  yerba  sint,   Pemice 

dttbitat. 

Be  receptis, 

9.  D.  4,  8, 19,  2.  Paulus  libro  tertio  decimo  ad 
edictum  (P.  245).  —  . .  yidendum  erit,  an  mutare 
sententiam  possit  (sc.  arbiter)  . . .  et  Sabinus  .  .  pu- 
tayit  posse. 

Sequuntur  haec:  ^Cassius  sententiam  magistri  sui 
bene  excusat  et  ait  Sabinum  non  de  ea  sensisse  senteniia, 
quae  arbitrium  finiat,  sed  de  praeparatione  causae,  ut  puta 
si  iussit  litigatores  calendis  adesse,  mox  idibus  iubeat; 
nam  mutare  eum  diem  posse.' 

10.  D.  4,  8,  29.  Ulpianus  libro  tertio  decimo  ad 
edictum  (P.  466).  —  Adyersus  sententiam  arbitri  fit, 
si  petatur  ab  eo  a  quo  arbiter  peti  yetuii    quid  ergo 


2.  MASURIUS  SABINUS  571 

si  a  fideiussore  eias  petatur^  an  poeua  committatur? 
. . .  et  ita  Sabint»  scribit;  nam  r^  Swdfisv  a  reo  petit 

De  noxdUbua  actionibiM, 

11.  D.  47,  7,  ly  5.  Dlpianus  libro  trigensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1073).  —  . .  si  servo  suo  non 
praeceperit  dominus  (sc.  ut  arbores  alienas  caedat), 
sed  ipse  sua  yoluntate  id  admiserit,  Sabinus  ait  com- 
petere  noxale,  ut  in  ceteris  maleficiis. 

12.  D.  9^4, 21, 6.  Ulpianus  libro  vicensimo  tertio 
ad  edictum  (P.  681).  —  Si  iusiurandum  exegit  actor 
reusque  iuravit  (sc.  se  servum  in  potestate  non  habere), 
deinde  postea  noxali  velit  actor  experiri,  videndum 
est,  an  exceptio  iurisiurandi  debeat  adversus  actorem 
dari.  et  Sabinus  putat  non  esse  dandam,  quasi  de 
alia  re  sit  iuratum,  hoc  est  tunc  non  fuisse  in  po- 
testate.  modo  vero  cum  in  potestate  deprehendatur, 
de  facto  eius  posse  agi. 

13.  D.  2j  9,  4.  Gaius  libro  sexto  ad  edictum  pro^ 
yinciale  (P.  129).  —  Si  cum  uno  ex  dominis  noxali^ 
agetar,  an  pro  parte  socii  satisdare  debet?  et^  Sabinus 
ait  non  debere,  quia  quodammodo  totum  suum  hominem 
defenderet,  cui  in  solidum  defendendi  necessitas  esset, 
nec  auditur,  si  pro  parte  paratus  sit  defendere. 

De  servo  corrupto. 

14.  D.  11,  3,  14,  2.  Paulus  libro  nono  decimo 
ad  edictum  (P.  307).  —  Si  servus  communis  meus  et 
tuus  proprium  meum  servum  corruperit,  Sabinus  non 
posse  agi  cum  socio,  perinde  atque  si  proprius  meus 
servus  corrupisset  conservum. 

De  rei  vindicatione. 

15.  D.  4, 3, 39.  Gaius  libro  vicensimo  septimo 
ad  edictum  provinciale  (P.  364).  —  Si  te  Titio  op- 

1  FL  noxalis. 

2  Fl  deberet. 


572    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

tuleris  de  ea  re  quam  non  possidebas  in  hoc  ut  alius 
usucapiat^  et  iudicatum  solvi  satisdederis;  quamvis 
absolutus  sis,  de  dolo  malo  tameu  teneberis;  et  ita 
Sabino  placet. 

16.  D.  5, 3, 36, 5.  Paulus  libro  vicensimo  ad  edic- 
tum  (P.  321*).  —  Fructus  intelleguntur  deductis  im- 
pensis,  quae  quaerendorum  cogendorum  conseryan- 
dorumque  eorum  gratia  fiunt.  quod  non  solum  in 
bonae  fidei  possessoribus  naturalis  ratio  expostulat, 
verum  etiam  in  praedonibus,  sicut  Sabino  . .  placuit. 

17?  p.  5,  3,  38.  Paulus  ibid.  (P.  321^).  —  Plane 
in  ceteris  necessariis  et  utilibus  impensis  posse  separari, 
ut  bonae  fidei  quidem  possessores  has  quoque  imputent, 
praedo  autem  de  se  queri  debeat^  qui  sciens  in  rem 
alienam  impendit. 

^Der  Anfang  von  fr.  38  riihrt  anscheinend  von  Sabin 
her;  darauf  deutet  die  indirekte  Eede  und  der  enge  Zu- 
sammenhang  mit  fr.  37  [potius  36]  §  5'  Pemice  IP 
889  n.  1. 

Ad  eodhihendum, 

18.  D.  10,4,9, 3.  Ulpianus  libro  vicensimo  quarto 
ad  edictum  (P.  721).  —  . .  si  quis  rem  deteriorem  ex- 
hibuerit,  . .  ad  exhibendum  eum  teneri  Sabinus  ait. 

19.  D.  ibid.  §  7.  Ulpianus  (P..722*).  —  Quia  . . 
causa  petitori  in  hac  actione  restituitur;  Sabinus  pu- 
tavit  partum  quoque  restituendum^  sive  praegnas  fuerit 
mulier  sive  postea  conceperit. 

Commodati  vel  contra. 

20.  D.  47,  2,  54, 1.  Paulus  libro  trigensimo  nono 
ad  edictum  (P.  564).  —  Si  servus  commodatoris  rem 
subripuerit  et  solvendo  sit  is  cui  subreptum  est,  Sa- 
binus  ait  posse  et  commodati  agi  cum  eo  et  contra 
dominum  furti  servi  nomine;  sed  si  pecuniam,  quam 
dominus  exegit,  reddat,  evanescere  furti  actionem; 
idem  et  si  remittat  commodati  actionem. 


2.  MASURIDS  SABINUS  573 

Be  tributoria  actione, 

21.  D.  26,  9,  3.    Papinianus  libro  vicensimo  Quae- 

stionum    (P.  291).  —  ...  Sabinus    tributoria   actione 

pupillum   conveniendum    ex   dolo   tutoris   existimavit, 

scilicet  si  per  iniquam  distributionem  pupilli  rationi- 

bus  favit 

De  pecuUo, 

22.  D.  41,  2,  1,5.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  657*).  —  . .  adquirimus  posses- 
sionem  per  servum  aut  filium,  qui  in  potestate  est,  et 
quidem  earum  rerum,  quas  peculiariter  tenent,  etiam 
ignorantes,  sicut  Sabino  . . .  placuit,  quia  nostra  vo- 
luntate  intellegantur  possidere,  qui  eis  peculium  habere 
permiserimus. 

23.  D.  15,  1,  42.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro  duo- 
decimo  ad  edictum  (P.  418).  —  In  adrogatorem  de 
peculio  actionem  dandam  quidam  . .  putant,  quamvis 
Sabinus  et  Gassius  ex  ante  gesto  de  peculio  actionem 
non  esse  dandam  existimant. 

24.  D.  15, 1,  3,  9.  Ulpianus  libro  vicensimo  nono 
ad  edictum  (P.  851).  —  .  .  si  filius  fideiussor  vel 
quasi  interventor  acceptus  sit,  an  de  peculio  patrem 
obliget,  quaeritur.  et  est  ...  Sabini  et  Cassii  sententia 
existimantium  semper  obligari  patrem  de  peculio  et 
distare  in  hoc  a  servo. 

Depositi  vel  contra, 

25.  D.  16,3, 14, 1.  Gaius  libro  nono  ad  edictum 
provinciale  (P.  230).  —  Sive  . .  cum  ipso  apud  quem 
deposita  est  actum  fuerit  sive  cum  herede  eius  et  sua 
natura  res  ante  rem  iudicatam  interciderit,  veluti  si 
homo  mortuus  fuerit,  Sabinus  et  Oassius  absolvi  debere 
eum  cum  quo  actum  est  dixerunt,  quia  aequum  esset 
naturalem  interitum  ad  actorem  pertinere[,  utique  cum 
interitura  esset  ea  res  et  si  restituta  esset  actori]. 

Ii^lusa  verba  Pemice  eicit. 


574  II.  TIB.  GAH  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

26.  D.  16,  3, 11.  Ulpianus  libro  qaadragensimo 
primo  ad  Sabinum  (P.  2869®).  —  Quod  servus  deposuit; 
is  apud  quem  depositum  est  servo  rectissime  reddet 
ex  bona  fide;  nec  enim  conTenit  bonae  fidei  abnegare 
id  quod  quis  accepit,  sed  debebit  reddere  ei  a  quo 
accepit,  sic  tamen,  si  sine  dolo  omni  reddat[,  hoc  est, 
ut  nec  culpae  quidem  suspicio  sit].  denique  Sabinus 
hoc  ezplicuit  addendo:  nec  uUa  causa  intervenit,  quare 
putare  possit  dominum  reddi  nolle. 

Pernice  Labeo  U'  p.  311  et  417.  Eisele  Z.  d. 
Sav.-St.  XI,  6. 

MandaH  vel  contra, 

27*.  Gai.  3,  156.  —  . .  si  tua  gratia  tibi  mandem, 
superracuum  est  mandatum  . . .  et  adeo  haec  ita  suni^ 
ut  quaeratur  an  mandati  teneatur  qui  mandavit  tibi; 
ut  Titio  pecuniam  faenerares.  [sed]  Servius  negavit; 
nec  magis  hoc  casu  obligationem  consistere  putavity 
quam  si  generaliter  alicui  mandetur,  uti  pecuniam 
suam  faeneraret.  ^sed^  sequimur  Sabini  opinionem 
contra  sentientis^  quia  non  aliter  Titio  credidisses^ 
quam  si  tibi  mandatum  esset. 

27^  I.  3, 26, 6.  —  Tua  gratia  intervenit  mandatum, 
yeluti  si  ...  cuius  generis  mandatum  magis  consilium 
est  quam  mandatum  et  ob  id  non  est  obligatorium 
. . .  et  adeo  haec  ita  sxmt,  ut  quaesitum  sit^  an  man- 
dati  teneatur  qui  mandavit  tibi,  ut  Titio  pecuniam 
fenerares.  sed  optinuit  Sabini  sententia  obligatorium 
esse  in  hoc  casu  mandatum,  quia  non  aliter  Titio  credi- 
disses,  quam  si  tibi  mandatum  esset. 

28*.  Gai.  3, 161.  —  Cum  . .  is  cui  recte  manda- 
verim,  egressus  fuerit  mandatum,  ego  quidem  eatenus 
cum  eo  habeo  mandati  actionem,  quatenus  mea  inter- 
est  inplesse  eum  mandatum,  si  modo  inplere  potuerit; 
at  ille  mecum  agere  non  potest.  itaque  si  manda- 
verim  tibi,  ut  verbi  gratia  fundum  mihi  sestertiis  G 
emeres,  tu  sestertiis  CL  emeris,  non  habebis  mecum 


2.  MASDRIUS  SABINUS  575 

mandati  actionemy  etiamsi  tanti  velis  mihi  dare  fun- 
dum,  quanti  emendum  tibi  mandassem;  idque  mazime 
Sabino  . .  •  placuit. 

28^  I.  3;  26,  8.  —  Is  qui  ezsequitur  mandatum 
non  debet  excedere  fines  mandati.  ut  ecce  si  quis  us- 
que  ad  centum  aureos  mandaverit  tibi,  ut  fundum 
emeres  yel  ut  pro  Titio  sponderes^  neque  pluris  emere 
debes  neque  in  ampliorem  pecuniam  fideiubere,  alio- 
quin  non  habebis  cum  eo  mandati  actionem;  adeo 
quidem,  ut  Sabino  .  .  .  placuerit,  etiamsi  usque  ad 
centum  aureos  cum  eo  agere  velis,  inutiliter  te  acturum. 

29.  D.  3^5, 18,1.  Idem  (sc.  Paulus)  libro  secundo 
ad  Neratium  (P.  1032).  —  Scaevola  noster  ait  putare 
se,  debere  quod  Sabinus  scribit  a'  capite  rationem 
reddendam  sic  intellegi,  ut  appareat,  quid  reliquum 
fuerit  tunc,  cum  primum  liber  esse  coeperit,  non  ut 
dolum  aut  culpam  in  servitute  admissam  in  obliga- 
tionem  revocet.  itaque  si  inveiiiatur  vel  malo  more 
pecunia  in  servitute  erogata,  liberabitur. 

30.  D.  43, 16,  1,  14.  nipianus  libro  sexagensimo 
ad  edictum  (P.  1524).  —  .  .  secundum  Sabinum  et 
Cassium,  qui  ratihabitionem  mandato  comparant. 

Mnpti  venditi. 

31.  D.  18,  5,  6.  Paulus  libro  secundo  ad  edictum 
(P.  102).  —  Si  convenit,  ut  res  quae  venit,  si  intra 
certum  tempus  displicuisset^  redderetur,  ex  empto  actio 
est,  ut  Sabinus  putat. 

32.  D.  2f  14, 17, 5.  Paulus  libro  tertio  ad  edictum 
(P.  127*).  —  Pactum  conventum  cum  venditore  factum 
. . .  secundum  Sabini  . .  sententiam  etiam  si  in  per- 
sonam  conceptum  est,  et  in  emptorem  valet:  quin 
prodesBe^  existimat  et  si  per  donationem  successio 
facta  sit. 

1  Fl.  patare  se  qaod  Sabinns  scribit  debeie  a. 

2  Fl,  qui  hoc  esse. 


576    11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lUEIS  CONS. 

LocdUi  conducH, 

33.  D.  19,  2,  19,  1.  Ulpianus  libro  trigesimo 
secundo  ad  edictum  (P.  951).  —  . . .  si  saltum  pascuum 
locasti,  in  quo  berba  mala  nascebatur  . . .  si  pecora 
yel  demortua  sunt  yel  etiam  deteriora  facta,  quod 
interest  praestabitur,  si  scisti;  si  ignorasti,  pensionem 
non  petes,  et  ita  Servio  Labeoni  Sabino  placuit. 

34.  D.  19, 2, 59.  lavolenus  libro  quinto  Labeonis 
posteriorum.  —  Marcius  domum  faciendam  a  Flacco 
conduxerat;  deinde  operis  parte  effecta  terrae  motu 
concussum  erat  aedificium.  Massurius  Sabinus,  si  vi 
naturali,  veluti  terrae  motu  hoc  acciderit,  Flacci  esse 
periculum. 

35.  D.  19,  2,  13,  8.  Ulpianus  libro  trigesimo 
secundo  ad  edictum  (P.  948).  —  Si  quis  mensuras 
conduxerit  easque  magistratus  frangi  iusserit,  si  quidem 
iniquae  faerunt,  Sabinus  distinguit,  utrum  scit  con- 
ductor  an  non:  si  scit,  esse  ex  locato  actionem,  si 
minus,  non.  quod  si  aequae  sunt,  ita  demum  eum 
teneri,  si  culpa  eius  id  fecit  aedilis.  et  ita  Labeo  et 
Mela  scribunt. 

Tutelae  vel  contra. 

36.  D.  27,  4, 1,  2.  Ulpianus  libro  trigesimo  sexto 
ad  edictum  (P.  1034*).  —  ...  si  curator  sit  vel  pu- 
pilli  vel  adulescentis  vel  furiosi  vel  prodigi,  dicen- 
dum  est  etiam  his  contrarium  dandum  (sc.  iudicium). 
idem  in  curatore  quoque  ventris  probandum  est.  quae 
sententia  Sabini  fuit  existimantis  ceteris  quoque  cura- 
toribus  ex  isdem  causis  dandum  contrarium  iudicium. 

Be  furtis, 

37.  D.  25, 2,1.  Paulus,  libro  septimo  ad  Sabinum 
(P.  1773).  —  Rerum  amotarum  iudicium  singulare  in- 
troductum  est  adversus  eam  quae  uxor  fuit,  quia  non 
placuit  cum  ea  furti  agere  posse,  quibusdam  existi- 
mantibus  ne  quidem  furtum  eam  facere,  .  • .  aliis,  ut 


2.  MASURIUS  SABINUS  577 

Sabino  et  Proculo^  iuxtum^  quidem  eam  facere;  sicuti 
filia  patri  faciat^  sed  farti  non  esse  actionem  con- 
stituto  iure. 

cf.  Czyhlarz  Dotalrecht  p.  348  sq. 

38.  D.  9,4,31.  Paulus  libro  septimo  ad  Plautium 
(P.  1442).  —  Quod  ait  praetor,  cum  familia  furtum 
faciat,  ad  eum  modum  se  actionem  daturum,  ut  tantum 
actor  consequatur,  quantum  si  liber  fecisset  con- 
sequeretur^  quaeritur,  utrum  ad  pecuniae  praestationem 
respiciat  an  etiam  ad  noxae  deditionem,  ut^  si  ex 
pretiis  noxae  deditorum  duplum  colligatur,  sequentes 
actiones  inhibeantur.  Sabinus  et  Oassius  putant  pretium 
quoque  noxae  deditorum  imputari  debere. 

De  damno  infeeto. 

89.  D.  39,  2, 18,  1 1.  Paulus  libro  quadragensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  625).  —  Stipulatione  damni  infecti 
interposita  Sabini  sententia  . .  est  existimantis,  ut,  si, 
dum  aedificatur  intra  diem  stipulationi  comprehensum, 
supra  parietem  meum  domus  deciderit  eumque  vitia- 
verit,  licet  post  diem  stipulationis  paries  decidat, 
possim  agere,  quia  damnum  iam  tunc  acceperim,  cum 
paries  vitiosus  factus  sit.  nec  quicquam  obstare,  quo 
minus  etiam  antequam  decidat  agi  possit,  et,  si  ita 
concussus  sit  paries,  ut  nulla  ratione  refici  possit 
ideoque  deponendus  est,  non  minoris  litem  aestimandam, 
quam  si  decidisset. 

40.  D.  39, 2, 13, 6.  Dlpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1274).  —  De  illo  quaeritur,  an 
inquilinis  suis  dominus  aedium  cavere  possit.  et 
Sabinus  ait  inquilinis  non  esse  cavendum:  aut  enim 
ab  initio  vitiosas  aedes  conduxerunt  et  habent  quod 
sibi  imputent,  aut  in  vitium  aedes  inciderunt  et  possunt 
ex  conducto  experiri. 

1  Fl.  fnrto. 

2  Fl,  ntputa. 

lurispr.  antehadr.  rell.  ed.  Bremer.   II.  37 


578    11.   TIB.  GAII  CLAUD.  NEEON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

41.  D.  39^  2,  32.  Gaias  libro  yicensimo  octayo 
ad  edictum  proyinciale  (P.  371).  —  ...  si  unas  aedes 
communes  tecum  habui  eaeque  yitium  faciant  et  circa 
refectionem  earum  cessare  yidearis,  nostri  praeceptores 
negant  cayere  te  debere,  quia  ipse  reficere  possim  re* 
cepturus  pro  parte,  quod  impenderim^  iudicio  societatis 
aut  communi  diyidundo  . . .  et  est  plane  nostrorum 
praeceptorum  haec  aententia,  ut  credamus  inutilem  esse 
damni  infecti  stipulationem;  quo  casu  damnum  alia 
actione  sarciri  possit. 

42.  D.  39^  2, 15, 32.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1278).  —  Hlud  quaeritur,  ex  quo 
tempore  damni  ratio  habeatur,  utrum  ex  quo  in  posses- 
sionem  yentum  est  an  yero  ex  quo  praetor  decreyit, 
ut  eatur  in  possessionem.  Labeo,  ex  quo  decretum 
est;  Sabinus,  ex  quo  yentum  est  in  possessionem. 

43.  D.  39;  2, 15, 12.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
tertio  ad  edictum  (P.  1278).  —  An  . .  in  totas  aedes 
missio  locum  habeat,  yideamus.  et  extat  Sabiui  sen- 
tentia  in  totas  aedes  mittendum:  alioquin  si  ex  super- 
ficiej  inquit,  damnum  timeatury  non  hahebit  res  exitum, 
nec  profuturum  in  possessionem  eius  rei  mitti,  quam 
quis  possidere  non  possit  aut  ei  non  expediat. 

In  Sabini  sententia  per  ^inquit'  relata  miro  modo 
orationem  claudicare  notat  Pernice. 

Qui  neque  sequantur  neque  ducantwr, 

44.  D.  42,  3,  4,  1.  Idem  (sc.  Ulpianus)  libro 
quinquagensimo  nono  ad  edictum  (P.  1380).  —  Sabi- 
nus  et  Cassius  putabant  eum  qui  <(ex  lege  Iulia]> 
bonis  cessit  ne  quidem  ab  aliiS;  quibus  debet,  posse 
inquietari. 

Quihus  ex  causis  in  poi:se88ionem  eatur. 

45.  D.  29,  2,  71,  9.  Ulpianus  libro  sexagesimo 
primo  ad  edictum  (P.  1406).  —  Haec  yerba  edicti 
(sc.  ^si  per  eum  eamye  factum  erit,  quo  quid  ex  ea 


2.  MASURIUS  SABINUS  579 

hereditate  amoveretar')  ad  eum  pertinent^  qui  ante 
quid  amovit,  deinde  se  abstinet.  ceterum  si  ante  se 
abstinuit^  deinde  tunc  amovit^  hic  videamus  an  edicto 
locus  sit.  magisque  est^  ut  putem  istic  Sabini  sen- 
tentiam  admittendam^  scilieet  ut  furti  potius  actione 
creditoribus  teneatur. 

46.  D.  42,  8,  9.  Paulus  libro  sexagensimo  se- 
cundo  ad  edictnm  (P.  742).  —  Is,  qui  a  debitore, 
cuius  bona  possessa  sunt,  sciens  rem  emit,  iterum  alii 
bona  fide  ementi  vendidit:  quaesitum  est^  an  secun- 
dus  emptor  conveniri  potest.  ...  est  Sabini  sententia 
bona  fide  emptorem  non  teneri,  quia  dolus  ei  dumtazat 
nocere  debeat,  qui  eum  admisit. 

De  loco  publico  fruendo. 

47»  D.  43,  14, 1,  7.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
octavo  ad  edictum  (P.  1520).  ^  Publicano  . .,  qui  lacum 
vel  stagnum  conduxit,  si  piscari  prohibeatur,  utile  inter- 
dictum  competere  Sabinus  consentit.    et  ita  Labeo. 

Unde  tn. 

48?  D.  43, 16, 1,  27.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
nono  ad  edictum  (P.  1526).  —  Vim  vi  repellere  licere 
Cassius  scribit. 

Apud  Dorotheum  scbol.  41  Bas.  60,  17  Cassii  loco 
6  Za^lvog  laudatur.    cf.  Pemice  II*  76. 

49.  D.  43, 16, 1,  18.  Ulpianus  libro  sexagensimo 
nono  ad  edictum  (P.  1524).  —  Quotiens  verus  pro- 
curator  deiecerit,  cum  utrolibet  eorum,  id  est  sive 
domino  sive  procuratore,  agi  posse  Sabinus  ait  et 
alterius  nomine  alteri  eximi,  sic  tamen,  si  ab  altero 
eorum  litis  aestimatio  fuerit  praestita;  non  enim  ex- 
cusatus  est,  qui  iussu  alicuius  deiecit,  non  magis  quam 
si  iussu  alicuius  occidit;  cum  autem  falsus  est  pro- 
curator,  cum  ipso  tantum  procuratore  interdici  debere. 

Tribonianum  nonnulla  delevisse,  alia  (^sic  tamen') 
addidisse  Pemice  suo  jure  suspicatur. 

87* 


580    n.  TIB.  GAII  CLAUD.  NERON.  TEMP.  lURIS  CONS. 

Uti  po88idet%8. 

50.  Gai.  4,  170  (ubi  de  interdicto  secundario  nar- 
rat,  contextu  maximam  partem  deleto  haec  leguntur)  — 
quamvis  hanc  opinionem  —  Sabinus  et  Gassius  se- 
cuti  fuerint  — . 

De  itinere  actttque  privato. 

51.  D.  8;  6,  2.  Paulus  libro  vicensimo  primo  ad 
edictum  (P.  355).  —  Qui  iter  et  actum  habet,  si 
hiennio^  tantum  ierit,  non  perisse  actum,  sed  manere 
Sabinus  Oassius  Octayenus  aiunt;  nam  ire  quoque  per 
se  eum  posse  qui  actum  haberet. 

Quod  vi  avt  clam  factum  erit,  ut  restituatiMr. 

52.  D.  4S,  24^  3, 5.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1592).  —  Si  quis  paratus  sit 
se  iudicio  defendere  adversus  eos,  qui  interdicendum 
putant,  ne  opus  fiat:  an  videatur  desinere  vi  facere? 
et  magis  est,  ut  desinat,  si  modo  satis  offerat  et 
defendere  paratus  est,  si  quis  agat;  et  ita  Sabinus 
scribit. 

53.  D.  43, 24;  19.  Ulpianus  libro  quinquagensimo 
septimo  ad  edictum  (P.  1367).  —  Interdictum  quod 
vi  aut  clam  competere  <^a]>  filio  familias  colono  a]> 
boribus  succisis  Sabinus  ait. 

De  precario, 

54.  D.  41;  2;  3;  5.  Paulus  libro  quinquagensimo 
quarto  ad  edictum  (P.  658*).  —  . .  plures  eandem  rem 
in  solidum  possidere  non  possunt:  . . .  Sabinus  tamen 
scribit  eum  qui  precario  dederit  et  ipsum  possidere 
et  eum  qui  precario  acceperit.  idem  Tubatius  pro- 
babat  ezistimaus  posse  alium  iuste,  alium  iniuste 
possidere  .  • .,  quem  Labeo  reprehendit  . . . 

55.  D.  43,26,8,1.  Ulpianus  libro  septuagensimo 
primo  ad  edictum  (P.  1607^).  —  Quod  a  Titio  precario 

1  Trih.  statuto  tempore. 


2.  MASURIUS  SABINUS  581 

quis  rogavit,  id  etiam  ab  herede  eius  precario  habere 
videtur;  et  ita  et  Sabinus  et  Gelsus  scribunt. 

J)e  rei  iitdicatae  exceptione, 

56.  D.  46;  8,  8  pr.  Venuleius  libro  quinto  decimo 
stipulationum  (P.  72).  —  Procurator  ad  ezhibendum 
egit  et  adversarius  absolutus  est,  quia  non  possidebat. 
at  cum  possessionem  eiusdem  rei  nanctus  esset^  agit 
cum  eo  dominus  ad  exhibendum.  Sabinus  ait  spon- 
sores^  non  teneri,  quoniam  haec  alia  res  sit;  nam  et 
si  dominus  egisset^  mox,  absoluto  adversario  quia  non 
possideret;  ex  integro  ageret,  non  obstaturam  rei  iu- 
dicatae  exceptionem. 

XI.    Incertae  sedis  fragmenta. 

1.  D.  5,  1,  28,  5.  Paulus  libro  septimo  decimo  ad 
Plautium  (P.  1232).  —  Si  pater  familias  mortuus  esset 
relicto  uno  filio  et  uxore  praegnate,  non  recte  filius 
a  debitoribus  partem  dimidiam  crediti  petere  potest, 
quamvis  postea  unus  filius  natus  sit  nec  guaquam 
potuermt^  plures  nasci,  cum  per  rerum  naturam  certum 
fuerit  unum  nasci.  sed  Sabinus  . .  partem  quartam  peti 
debuisse,  quia  incertum  esset  an  tres  nascerentur;  nec 
rerum  naturam  intuendam^  in  qua  omnia  certa  essent, 
cum  futura  utique  fierent,  sed  nostram  inscientiam 
aspici  debere. 

Fragmentum  fortasse  in  libris  iuris  civilis  capiti  de 
legitimis  heredibus  adtribuendum  erat. 

2.  D.  50,  17,  1.  Paulus  libro  sexto  decimo  ad 
Plautium  (P,  1).  —  ...  per  regulam  .  .  brevis  rerum 
narratio  traditur  et,  ut  ait  Sabinus,  quasi  causae  con' 
iectio  est,  quae  simul  cum  in  aliquo  vitiata  est^  perdit 
officium  suum. 

1  Trib,  fideiussoreB. 

2  Fl.  natuB  sit  quia  poterant. 


582  n.  TIB.  GAU  CLADD.  NERON.  TEMP.  lUBIS  CONS. 

3.  INOEETAE  ORIGmiS  EESPONSA. 

Be  fundo  legato. 

1.  D.  33,  7,  18,  11.  Paulus  libro  secundo  ad  Vi- 
tellium  (P.  20).  —  Gassius  ait  responsum  esse,  tametsi 
mancipia  instructi  fundi  sint,  tamen  yideri  eos  solos 
legatos  esse,  qui  nominati  essent,  quod  appareret  non 
intellexisse  patrem  familias  instrumento  quoque  servos 
adnumeratos  esse. 

De  in  factum  actione. 

2.  D.  41,  1,  55.  Proculus  libro  secundo  Epista- 
larum.  —  ...  actionem  mihi  in  factum  dari  oportere, 
veluti  responsum  est,  cum  quidam  poculum  alterius 
ex  nave  eiecisset. 


Corrigenda. 

p,  67  lin,  1:  na8C€[re]tur. 

p,  95  lin.  8  pro  apud  Gainm  potius  apud  lulianum. 

p.  96  fir.  5:  mandatum  <^8U8ceperit>. 

p,  100  fr,  27:  sed  maioris  mali.    cf.  WdlffUn  hrit.  V.LSehr. 

XXXIII,  165, 
p,  102  ad  fr.  36:   ^nicht  VMverddchtig'  Pernice  Z,  d,  Sav.-St 

IX,  257. 
p.  197  fr.  73  in  f.\  deberi  putawt. 
p,  201  lin.  7:  P.  477. 
p.  207  lin.  17:  infra  p.  237. 
p.  249  fr.  140:  [at  puta  .  .'  aedium  sunt.]  Eisele  Z.  d,Sav.'St. 

XI,  15. 
p.  252  fr.  148:  ut  id  [nisi  . . .  sit.]    Eisele  ibid.  X,  309. 
p.  254  fr.  159^  in  f.:  ut  80ciet<a>ti8  nomin  — .    Kruger  ibid. 

XVIII,  216  n.  6. 
p.  362  fr.  39:  D.  1,  8,  8,  2. 
p.  381  fr.  11:  D.  34,  2,  19,  14—17. 


Wissenschaftliche  Ausgaben 

griechischer  und  lateinischer  Schriftsteller 


im  Yerlage  Ton 


B.  Q.  Teubner  ^  in  Leipzig. 


— »x — 

Samnilaiig  wissensehaftlicher  Commeiitare 
zn  grieehisehen  nnd  romischen  Schriftstellern. 

Sophokles  Elektra.    Yon  G-.  Kaibel.     geh.  n.  JCe.^,  in  Leinw. 

geb.  n.  JC  1. — 
Lnerez  Buch  m.    Yon  B.  Heinze.    geh.  n.  JC  4.—,  in  Leinw. 

geb.  n.  JC  6. — 
Aetna.     Yon    S.  Sudhaus.    geh.  n.  JC  6.  — ,    in   Leinw.    geb. 

n.  JC  7. —  

Kritische  nnd  kommentierte  Ansgaben. 

Nene  Erscheinungen  1895—1898. 
Aets  Apostolomm:  s.  Lucas. 

ApoUomns'  Ton  Kitium  illustrierter  Kommentar  zu  der  Hippo- 

krateischen  Schrift  rtaql  aQ&qwv.    Herausgegeben  von  Her- 

mann  SchSne.  Mit  81  Tafeln  in  Lichtdruok.  A.  n.  JC  10.— 

Aristophanls  JBquites.  Bec.  A.  t.  Yelsen.  £d.  II  cur.  K.  Zacher. 

n.  JC  3.— 
Batraebomaohia,  die  Homerische,  des  Karers  Pigres  nebst  Scholien 

und  Paraphrase,  hrsg.  von  A.  Ludwich.   n.  JC  20. — 
Enripidjs  Fabulae  edd.  B.  Prinz  etN.  Wecklein. 

Yol.  n.  P.  I :  Iphig.Taur.  n.  .ie:  2 .  40. 

II.  „  n:  Supplices.  n.JC2. — 

Bacchae.  n.  JC2.  — 


V0I.L 

„   I. 
I. 


n 


n 


n 


n.  ,',ni: 


P.IV:  Electra.  n.JC2.— 

V:  lon.    n.  JC  8.80. 

„  JL.    „  VI:  Helena.  n.JCS. — 

„  I.  „  VII  :Cyclop8.n.*^  1.40. 

[Lncas.]   Aeta  Apostolorum  s.  L.  ad  Theophilum 

formam  quae  vid.  Bomanam  rec.  Fr.  Blass. 

[ ]  Evangelinm  see.  Lucam  s.  L.  ad  Theoph. 

formam  quae  vid.  Bomanam  rec.  Fr.  Blass. 


Ub.  alter.  Sec. 

n.  JC  2.— 
lib.  prior.  Seo. 

n.  M  4. — 
Christ.  S46 


Mit  S2  Tafeln  in  Licht- 


Hiscellanea  Tironiana.    A.  d.  Cod.  Vat.  Lat.  Beg 

(foL  99—114)  hrsg.  ▼.  W.  Schmitz. 

druck.    4.    In  Mappe.    n.  JC  20. — 
Pindarl  carmina  prolegg.  et  comm.  instr.  ed.  W.  C  h  r i  s  t.  n.JCll.  — 
Platonis  Sophista  ed.  O.  Apelt.    n.  0IC  5.60. 
Statius'  Silvae,  herausg.  u.  erkL  ▼.  Fr.  Vollmer.    n.  .^  16.— 
TheophrastS  Charaktere,  hrsg.,  tibers.  u.  erkl.  v.  d.  PhiloL  Gesellsch. 

zu  Lelpzig.    n.  JC  6. — 
Tbncvdidis  Historiae  rec.  C.  Hude.    Tom.  I.    n.  »^  10.— 
Verglli  Maronis,  P.,  opera  iteram  rec.  O.  Bibbeok.  4  voll.    gr.  8. 


VoL  I.  Buo.  et  Georg.  n.JCb. — 
—  IL  Aen.  I— VI.  n.  ^  7.20 


VoL  ni.  Aen.  VII— Xn.  n 
—  rv.    App.    Verg. 


n. 


JC7. 20. 


Unter  der  Presse  und  in  Vorbereitung  befinden  sich: 
Didasoaliae  apostolorum  Latine  redditae  fragmenta  Veronensia 

ed.  E.  Hauler. 
Fabnlae  Aesopioae  edd.  KnOll  et  Hausrath. 
Itineraria  Romana  edd.  O.  Cuntz  et  W. Kubitsohek. 


Bibliotheca  Scriptorum 
Graecorum  et  Romanorum  Teubneriana. 

Neue  Erscheinnngen. 
Anthologla  Latina  edd.  BuecheleretBiese.  P.  11:  Garm.  epigr.' 

conl.  F.  Bueoheler.    F.  n.    n.  JL  5.20. 
lypica  ed.  Th.  Bergk.  Ed.  IV  cur.  E.  Hiller(-0.  CrusiuB). 

Apnlei  Metamorphoseon  11.  XI  ed.  y.  d.  Yliet.    n.  «^  3. — 
Aristotelis  parva  naturalla  ed.  W.  Biehl.    JL  1.80. 
Aaffnstioi,  S.  Anreli,  oonfessionum  1.  Xm  rec.  P.  KnSll.  JH^A^. 
BaorU  fahulae  rec.  0.  Cruaiue.    Acc.  fab.  dact.  et  iamb.  rell. 
Ignatii  al.  tetrast.  reo.  C.  F.  MlLller.    Ed.  mai.    n.  Jt  8.40. 

Ed.  min.  n.  Jt  4. — 

Bacohylidis  carmina  ed.  F.  Blass.    n.  c^  2.40. 
Caesaris  commentarii  rec.  B.  KtLbler.    Vol.  III.  1.  B.  Alex.  B.  Air. 
Bd.  mai.  J£  1.—    Ed.  min.  Jt—.^.    Vol.  m.  2.    B.  Hisp. 
Fragmenta.    Indices.    JL  1.50. 
Ciceronis   opera   ed.  C.  F.  W.  Mueller.     Pars  m.     EpiBtulae. 
Vol.  I.    ^8.60.    (=  Nr.  19—22  ^  Jl.—.^^TS!^.%%  JL  —.60.) 

Vol.  11.    Ji.  4.20.    (=  Nr.  24-27  Ji  JL  1.—,  Nr.  28 

JL  —.60.) 
Gnclidisopera  edd.  Heiberg  et  Menge.  VoLVI.Vn.  jen../^5. — 
Eadocia,  Proclus,  Claudianus ,  Blemyomacliia  ed.  A.  Ludwioh. 

n.  %H.  4. — 
Firniicas  Haternns  edd.  W.  K  r  o  1 1  et  F.  S  k  u  t  s  c  h.  Fasc.  X.ti.JL^.  — 
Galeni  de  victu  attenuante  liber.    Primum  graece  ed.  C.  Kalb- 

fleisch.    n.  Jt  1.40. 
Gemini  elementa  astronomiae  reo.  Manitius.    u.  Ji.  8. — 
Herondae  Mimiambi.  Accedunt  Phoenicis  Coronistae  Mattii  Mimi- 
amborum fragmenta.  Ed.  O.Crusius.  Ed. m minor. n.  «^ 2 . 40. 
Heronis  Alexandrini  opera.    Vol.  I.    Pneumatica.    Automata  ed. 

W.  Schmidt.    [U.  d.  Pr.] 
Hippooratis  opera  quae  fer.  omnia.    Vol.  I  reo.  H.  Euehlewein. 

Prolegg.  conscrr.  Ilberg  et  Kuehlewein.  n.  JL  6. — 
Horati  Flacci  carmina  rec.  L.  MtLller.   Ed.  m.   Ed.  min.  Jt  — .75. 

Ed.  mai.  Jtl.— 
losephi  opera  rec.  S.  A.  Naher.  6  toII.  Vol.  VL  (Schlufs.)  n.  JL  4. — 
Inrisprndentiae  antehadrianae  quae  Bupersunt  ed.  Bremer.   P.  I. 

n.  Jt  5. — 
Lactantius  Flacidns:  s.  Statius.    VoL  m. 
Lydi,  Laarentii,  1.  de  ostentis  et  Calendaria  Graeca  omnia  ed.  0. 

Wachsmuth.    Ed.  n.  n.  JL  6. — 
Hnsioi  scriptores  Graeei  rec.  C.  lanus.    n.  Jt%.— 
Hytlio^aplii   Gr.ieci.    Vol.  m.     Faac.  I.     Pseudo-Eratosthenis 

Catasterismi  rec.  A.  Olivieri.    tx.  Jt  1.20. 
Palladii,  Rutilii  Tauri  Aemiliani,  opus  agrioulturae  rec.  J.  C. 

Schmitt.    n.  JL  5.20. 
Patrnm    Nicaenorani    nomina    graece,    latine,    syriace,    coptice, 
arabice,    armeniace    edd.    H.    Gelzer,    H.    Hilgenfeld, 
O.  Cuntz.    n.  Jt  6.— 
Philopooi  de  opificio  mundi  11.  Vn  rec.  W.  Beiohardt.  n.  <^  4. — 
Pindari  carmina  rec.  W.  Christ.    Ed.  II.    .^1.80. 
Plini  nat.  hist.  ed.  C.  Mayhoff.   VoU.  IV.   V.    je  u.  JL^.— 
Plntarchi  Moralia  rec.  G,  N.  Bernardakia.  Vol.  Vn.   n.  Jt  4.— 
Ptolemaei,  Cl.,  opera.    Vol.I.  Syntaxia  ed.  Heiberg.    n.  ^8.— 
Statins,   P.  Papinius.    Vol.  m.    Lactantii  Placidi  commentarioi 
rec.  K.  Jahnke.   n.  M.  8. — 


MiiiiiiiiiiiiH 

3  blQS  Qbe  37Q  155 


miiiinliiiii 

3  blQS  Qbe  37Q  155