Skip to main content

Full text of "Jahrbücher des Fränkischen reiches unter Karl dem Grossen"

See other formats


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  Copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  Copyright  or  whose  legal  Copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that 's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  Steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  file s  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  from  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  Copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  off  er  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  white  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  füll  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


W, 


Digitized  by 


Google 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3»a^tM(|ct 


bcr 


Ueutfdicn  (iefd)id)te. 


9lur  SJevanlaffung 

Setner  Jlaje^ät  bes  ftüntp  oott  ßartttn 

herausgegeben 
bei  ber 

fiStttgl*  Äkabemte  Jer  HDi||enrc^afteiu 


SScrtag  t)on  S)un(fcr  &  §umMot. 
1888. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


unter 

tarl  bcm  ©rofeen 

üon 


33anb  I:  768-788. 


bearbeitet  von 


auf  SDetanlaffung 

.Seiner  ilta|e|lat  bes  &Mp  ooit  £ot)ern 

herausgegeben 
bei  ber 

SÖntgL  i^kabemte  ber  )D0t|fenrc^aften. 


33crla0  »on  S)un(fer  &  ißutnblot. 
1888. 


Digitized  by 


Google 


%fit  We^te  toor(et)attfn. 

2)ie  aSerlafietjonbluns. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


G 


^0tt0ott  ^ut  ttftm  9Iitf[age. 


2)ic  uorlicflcnbc  Arbeit  ßc^ört  einer  größeren  ©ammlunfl  öon 
So^rbü^ern  ber  beutfc^en  ©ef^tcbte  an :  borin  (ieot  bie  9ted^tfer« 
ti^unfl  ber  äußeren  jjform,  toorin  fie  ber  (jele^rten  SBelt  flberflebcn 
iptrb;  unb  biefe  ©eftolt  einmol  jugelaffen,  tpirb  anä)  lein  Xabel 
baraud  ernmd^fen  fönnen  baß  fie  burd^ge^enbd  ftreng  unb  geioiffem 
^aft  cinfle^Qlten  worben  ift.  5benno(^  forbert  bie  Äugbe^nunfl,  in 
melci^er  ber  Sa^rbüd^erform  Stec^nung  getragen  ift,  eine  (£rf(örung. 
SSenigftend  bad  t)erfQffunQdgef^id^tlidie  aRaterial,  loirb  man  fogen, 
^ätte  ju  einer  jufammen^Sngcnben  ©arfHeOung  öerioenbet,  nici^t 
iebed  einjelne  ffapitular,  jebe  einjelne  Urfunbe  Sa^r  ffir  3a§r  ge« 
fonbert  aufgeführt  n^erben  foQen.  ®ad  fonnte  bed^alb  nid^t  gefc^e^ 
^en,  toeil  erft  nad^bem  ber  größte  S^eil  ber  Arbeit  öoBcnbet  war, 
bie  3[ufforberung  an  mid^  gelangte  bte  aanje  9tegierung  ßarld  bei? 
®roßen  ju  bearbeiten ;  f o  lange  bie  9ludrfi§rung  bed  jtueiten  X^eitö 
burc^  eine  anbere  iQanb  im  pane  ipar,  t)erftanb  ed  ft^  t)on  felbft 
ba|  biefer  bie  jufammenpn^enbe  ^Bearbeitung  ber  inneren  SSerpit^ 
niffe  Dorbe^Uen  blieb.  Sine  fold^e  wirb  nun  jioar  im  itotittn 
83anbe  folgen,  bai^  im  erften  beobachtete  SJerfa^ren  bort  öerlafjen 
n)erben  mäffen;  aber  ffir  biefen  blieb  unter  fold^en  Umftänben  nichts 
fibrig  als  eme  d^ronologif^e  Sinreil^ung  oon  Kapitularien  unb  Ur« 
funben*  S)enn  aud^  bie  AufammenfteQung  ber  (eiteren  iit  9{egeften^ 
form  erfc^ien  im  ^inblia  auf  bie  bcöorfte^enbe  Ausgabe  ber  faro* 
lingifcfien  Kegeften  burd^  ©idel  nic^t  angejeigt. 

SBä^renb  meiner ^anjen  SKrbeit  ^abe  iä)  nid^tS  fo  fe^r  oer- 
mißt,  atö  eine  fritifdäe  ^Bearbeitung  bed  urfunblic^en  äRateriald  mt 
baS  8Berf  @ideld  fte  t)erfpric^t.  (£d  fann  nic^t  ausbleiben,  baß 
baburd^  meine  eigene  Arbeit  t)ielfad^  ergänzt  unb  berid^tigt  n)irb, 
unb  baS  um  fo  me^r  ba  mir  aud^  baS  n^id^tige  Urfunbenioerl  t)on 
Zarbif  nid^t  jur  Verfügung  ftanb ;  boc^  loirb  ber  ©c^aben  einiger^ 
maßen  n)ieber  gut  gemad^t  toerben  fönnen  im  2.  SBanbe,  mo  bei 
ber  Sefpred^ung  ber  innern  JBer^ältniffc  beS  Sleic^S  auf  bie  Ur^ 
lunben  im  ßufammen^ang  äurftdjulommen  ift,  unb  aud^  folc^e  Ur* 
funben,  bie  loegen  mangelhaften  Datums  Dorläufig  nid^t  unteriju^ 
bringen  loaren,  i^re  ©teile  finbcn  ttjerben,  wie  j.  SB.  bie  ttjid^tige 

327196 

Digitized  by  LjOOQ IC 


VI  S?orroort  gur  1.  Sluflagc. 

Urfunbe  für  bcn  ^ifc^of  Sonftantiud  t)on  (Sf)ur.  3n  einem  anbeten 
fünfte  fann  ic^  fd^on  je^t  auf  Sidel^  äBerf  DertDetfen.  Sa  \A 
unmittelbar  t)or  SBcenbigung  beö  3)rudi^  t)on  ©icfcl  erfahre,  bap 
er  in  ber  Urfunbenle^re,  »eld^e  bie  (Sinleitunfl  ju  ben  Kegeften 
bilben  n)irb,  au^fü^rlic^  t)on  ber  (Spoc^e  ber  langoOarbifd^en  9{e^ 
gterung^ia^re  &axl^  ^anbelt,  laffe  i^  meine  eigne  barauf  btiüa^ 
fid^c  «ft^anblung,  auf  bie  im  Xejt  ©.  146  91.  2  atö  auf  ©jcur^  1. 
öermicfen  ift,  fort,  unb  Derbeffcrc  bie  bort  gemachte  Angabe,  baß 
$at)ia  um  bie  SWitte  3uni  774  gefallen  fei,  ba^in,  baß  na^  bcm 
grgcbniffe  Don  ©idete  gorfd^ungen  ber  Don  ber  tönijjli(|en  Äanjjlei 
angenommene  (Spod^entag  fd^on  in)ifd^en  bem  30.  üRat  unb  2.  3uni 
774  liecjt. 

Sieg  bemnac^  ber  ßuftanb,  morin  bad  urfunblic^e  äRateriat 
augenblicflid^  noc^  vorliegt,  Dieied  ju  n)änfd^en  übrig,  fo  ^at  ba^* 
gegen  fonjt  ber  Bearbeiter  ber  Qtxt  SatU  be8  ©rogen  über  SÄangel 
an  SSorarbeiten  unb  $ilf^mitte(n  fic^  nic^t  ju  bef(a^en.  3^m  fommt 
ju  gute,  baS  grabe  bie  mid^tigften  Dueßen,  bie  fogen.  ßorjc^er 
unb  ffiin^arbfc^en  ?tnnalen  unb  bie  ScbenSbefc^reibung  Statin  Don 
ffiin^arb  in  neuerer  unb  neuefter  Reit  ber  ©cgenftanb  cin^e^enber 
Unterfud^ungcn  Don  9lanfc  unb  ®tefebrec^t  gemefen  flnb ;  i^m  bie* 
tcn  bie  umfaffenben  ©erfe  älterer  unb  neuerer  gorfc^er  eine  Sr* 
letd^terung,  bie  nic^t  banfbar  genug  anerfannt  n^erben  fann.  3)ie 
Häufung  ber  Sitate,  bie  Dießeic^t  bei  biefcm  ober  jenem  Slnftog 
erregen  tonnte,  liefert  eben  nur  ben  SSemeiö  mie  Diel  wir  i^nen 
m  Derbanicn  ^aben,  unb  9liemanb  fann  bereitmifliger  ate  i^  \tU 
ber  bad  ©eftänbnis  ablegen,  bag  o^ne  bie  SEßerfe  Don  äRabtßon, 
Seibnil  unb  Scf^art  unter  ben  älteren,  Don  Stettberg  unb  äBai^ 
unter  Ben  neuen  aud^  bie  Dorliegenbe  Arbeit  nic^t  gefegrieben  mor* 
ben  iüäre. 

©öttingen,  10.  5«oDember  1865. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^ottt»0ti  5ttt  5tt»etieit  Slttflage. 


Soor  ctipa  mx  Sauren  tuurbc  ic^  aufgeforbcrt  eine  jtücitc 
Äuflaflc  bc^  crftcn  ©anbcö  ber  Sa^rbüc^er  bcö  fränfifd^cn  Keic^eg 
unter  ftarl  b.  @r.  ju  bejor^en.  ^ic  Slufforberung  flctangtc  bc^* 
f)alb  an  mic^,  weil  id^  bie  gortfe^ung  öcrfaßt  ^Qtte,  unb  aug 
biefem  @runbe  glaubte  ic^  mi^  berfelben  auc^  ntc^t  entjteben  ju 
bürfen.  ®abet  fonntc  bie  grage  entfte^en,  ob  i(|  ben  SSerjud^ 
mad^en  foÜeJlberö  Arbeit  nur,  mit  $ilfe  ber  feitbem  auf  biejem 
©ebietc  neu  eriAienenen  5ßublifationen ,  ju  reöibiren  ober  aber 
btefelbe  einer  ))öuiaen  Umarbeitung  ju  unterbieten.  (Einige  @rünbe 
tonnten  für  baö  lefetere  SSerfa^ren  jprec^en.  2lbe(  fd^ien  foft  ju 
fc^r  auf  bie  ®efc^i(j^te  einjelner  SBiöt^ümer  unb  Älöfter  foioie  auf 
ben  3nba(t  jebed  einjelnen  Sapitulard  u.  f.  m.  eingegangen  ju  fein 
unb  baourd^  ben  ßuf^i^in^t^^iifl  ^^^  9{eid^^gefc^icqte  noc^  me^r 
jerftüdtt  JU  ^aben  alö  eö  bie  gorm  ber  3a^rbti(|er  o^ne^in  mit 
pc^  bringt.  3lud^  fc^ien  Slbel  ]x^  beinahe  ju  oiel  auf  antiquirte 
Änft^ten  älterer  gorfc^er  ober  aud^  auf  Segenben  ber  fpäteren 
Ueberlieferung  eingelaffen  ju  ^aben^).  @r  tjanbelte  babei  fic^tlid^ 
an^  ftrengftem  5ßfii^tgefüt|l/  um  feiner  Aufgabe,  ben  SBoben  ber 
gefc^ic^tli^en  X^atfac^en  fritifc^  ju  reinigen,  im  ))olIen  Umfange 
gerecht  ju  merben,  aber  man  empfängt  not^ioenbig  bi^n)eilen 
ben  Sinbrucf,  als  ob  offene  Spüren  mit  unnöt^igem  ^aftaufn)anbe 
eingefc^lagen  mürben.  Sennoc^  empfahl  ftc^  bei  naiverer  Ueber^ 
legung  bie  SBefc^ränfung  auf  bie  Slcöifion  unb  bamit  bie  möglid^fte 
Cr^altung  ber  «rbeit  aber«.  3""ä(^ft  ^ätte  eine  gänjlic^e  Um^ 
arbeitung  ober  9ieubearbeitung  noc^  längere  ßeit  in  Slnfprud^  ge« 
nommen,  möj^rcnb  e^  münfc|engmert^  mar  baö  SQBicbererfd^ein'en 
be^  bereite  feit  metireren  Sauren  vergriffenen  ©anbeö,  o^ne  meldten 
auc§  bie  im  ^meiten  93anbe  enthaltene  t^ortfe^ung  gemiffermagen 
in  ber  8uft  f^mebte,  nid^t  ju  fe^r  ju  üerjögern.    Aber  aud&  bie 


')  »Qt.  bie  SRcccnflon  oon  a)ümmlcr  in  ©ober«  ^tfiortjc^er  3eitf(^rift  XV, 
181-182. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


VIII  Vorwort  jut  2.  Auflage. 

5pictät  flCflcn  ba^  Änbcnicn  bc8  öcrftorbcncn  SScrfaffcri^  ^  bod 
ad^tunflöttjcrt^c  crnftc  Streben,  mdc^eö  jeinc  Arbeit  belunbet,  unb 
ber  äBertl^,  ber  it)r  jufommt,  fielen  für  bte  (Sntfc^eibung  nad)  biefer 
@ette  in  bte  äBQgjd^ale,  jumal  td^  mir  fagen  mugte,  bag  ic^  JtDar 
®Qnf  ben  gcflentoärtigcn  beffcren  Hilfsmitteln  feine  Arbeit  ^u  emcn^ 
biren,  aber  wa^rfc^einltd^  nid^t  eine  beffere  neue  an  i^re  ©teile  ju 
fe|en  im  ©tanbe  fein  tüürbe.  ^^cnSborff  nennt  in  bem  @. 
3lbel  getoibmeten  Ärtifel  ber  ÄBflemeinen  35entfc^en  SBio(ira<)^ie 
(I,  lej  biefe  Slrbeit  biejenige,  „bie  feinem  Flamen  baS  wiffenf^aft« 
lid^e  Snbenfen  fid^ern  toirb".  Son  nod^  tocit  größerem  ©etoid^t 
ift  eö,  ba|5  ber  e^rmürbifle  Urheber  biefer  Sa^rbüd^er,  Seopolb 
))on9tonfe,  melden td^  bad  ®(ttcf  ^atte  nod^  etma  einen  äRonat  t)or 
feinem  §infc^eiben^  im  Slpril  1886,  fprec^en  ju  bürfen,  mid^  auö» 
brüdlid^  aufforberte,  „Äbefö  Arbeit  ni^t  ^^u  jerftören".  Uebrigeni^ 
mar  bted  nic^t  bie  einji^^e  Seugerung,  meldte  jeigte,  einen  mie  (eb^ 
haften  SntJ^etl  9ianfe  btS  iule^t  an  ben  Sa^rbüd^ern  nal^m.  @o^ 
nac^  ^abe  ic^  mir  bie  ?lufgabe  aefteHt,  abefs  über  smei  Sa^rje^nte 
alteS  fSixd)  möglic^ft  mit  bem  heutigen  @tanbe  ber  äBiffenfc^aft  in 
©inHang  ju  bringen,  t)om  Koft  ber  ßeit  möglid^ft  befreit  barju» 
bieten,  Auglei^  au^  mo^I  bie  quellenmäßige  SSegrünbung  bed 
wirtlid^  fveftjuftellenben  ju  öerftärfen,  bagegen  waö  nur  auf  un* 
fieserer  Kombination  beruhte  einjuf^ränfen.  Dbfc^on  icb  aud^ 
einiges  mcggelaffen  j^abc,  maS  nic^t  in  bie  betreffenben  3a^tberid&te 
ju  gehören  fc^ien,  toie  ben  «bfc^nitt  über  baS  fäd^ftfd^e  ®efefe  (782), 
über  bie  änorbnung  einer  allgemeinen  SBeeibtgung  (786)  u.  f.  to., 
ift  bod^  ber  Umfang  biefer  Sa^rbücber  nod^  einigermaßen,  nämlic^ 
t)on  534  auf  649  Seiten,  gema^fen.  Äugerbem  ^abe  ic^  eine 
längere  9{ote,  n^elc^e  n)o^I  ni^t  am  richtigen  $Ia^e  ftanb,  ju  einem 
ffircurfc  (IV)  erweitert  unb  ferner  öier  anbere  (Sjcurfe  (III.  V, 
VI.  VIT)  JU  ben  beiben  öon  «bei  öerfaßten  (I.  H)  hinjugcfügt. 
3»an  meiß,  baß  feit  bem  Sa^re  1866,  in  welchem  «ber«  arbeit 
erfc^ien,  unfere  ftenntniß  öon  ben  Urfunben  Äarl'S  b.  0r.  burc^ 
bie  äBerfe  Don  @idfel  unb  SRü^Ibad^er  eine  gan;^  anbere  gen)orben 
ift,  baß  feitbem  bie  neuen  SCuSgaben  beS  Codex  Carolmus  öon 
Saff^,  ber  Kapitularien  öon  SBoretiuS,  ber  S)ic&tungen  jener  ^e* 
riobe  t)on  ©ümmter,  ber  ©riefe  ailuin'S  erfcqienen  finb.  Äuc^ 
einige  neue  SSänbe  ber  Scriptores  ber  Monumenta  Germaniae^ 
Xin  unb  XV  (1),  beffen  8[uSI)ängebogen  id^  mit  geneigter  banfenS^ 
mert^er  (Sriaubniß  ber  Sentralbireftion  noc^  t)or  bem  (Srfc^einen 
einfe^en  burfte,  toaren  ju  benufeen.  Sorrccturcn  mürben  §ieburc^ 
fc^r  erleichtert,  aber  eben  aud^  nid^t  feiten  geboten;  bie  meiften 
unb  eingreifenbften  Äenberungen  machte  bie  anbere  d^ronologifd^e 
Drbnung  ber  ^apftbriefe  im  Codex  Carolinas  not^menbig.  Heber* 
^aupt  \iaic  id)  bie  9{et)ifion  biefed  fremben  ä^ud^e^  atö  eine  nic^t 
nur  mfl^fame,  fonbern  auc^  fd^toierige  Aufgabe  empfunben  unb  toeiß 
mid&  bemnad^  nad^fic^tiger  SSeurt^eilung  um  fo  bedürftiger.  äWan 
toirb  bei  einem  berartigen  SBcrfuc^  überbie^  üon  bem  ftörenben  ®c* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^onrort  jur  2.  ^lufiafle.  IX 

fü^I  begleitet,  bog  bcr  JBcrfaffcr  jclbft  mit  mancher  «cnberung  Dtcl^ 
Ici(§t  mcfit  cinücrftanbcn  fletocfcn  fein  toürbe.  SBic  bic  DucBcn  l^abc 
i(^  aui)  Die  Sitteratur  tpomöglid^  nad^  ben  neueften  ^ui^gaben  citirt. 
^tn  unb  loieber  f)at  mir  tnbcjs  ffiinjclneS  (\efe^lt,  tt)ol)er  id^  bitte 
einige,  nic^t  ja^Ireic^e  Unglciclmäfeigfciten  in  biefcr  SBcj^ie^ung  ju 
ent{$u(bigen. 

grciburg  i.  ».,  15.  Oftober  1887. 

6.  Skmfon. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^tt^fllt 


€eite 

3)ie  Duellen  für  bie  (Sefd^i^te  ^orfd 1 

Staxl  unb  Itorlmann  tM)r  i^rer  2:^ronbeftetguna 9 

Äorf«  ®eburt«tog  6.  10.    ©eburtÄja^r   ©.  10—13.    ©eburtfort  ^.  14. 
iHnb^eh  unb  Sugenb  StaxV»  unb  Itarlmonn'd  <^.  17. 


768 


2;^ung  beS  9{eid9d  @.  23.  2:^ronbef)eisung  jtarrs  unb  jlarlmann'd  @.  30. 
Itarrd  ^erfönlid^feit  unb  Sebendmeife  e.  31.  StwcVS  Umgebung  e.  34. 
5tar(mann*iS  Stattgebet  @.  35.  «Spannung  smtft^en  Statt  unb  Rarlmann 
@.  36.    SbigUram,  ^fc^of  Don  ^tl^  e.  38.^ 


SUtfent^altiBorte  ber  Ifönige  ®    41.     (Srbebung  dunalb*8  oon  Slquttanien 

@.  42.    StaxVi  ^üQ  nad)  Squitanien  ^.  44.    3ufammenfunft  mit  StoxU 

mann  m  2)uadbu>ed  @.  45.    $una(b'0  fjftutbt  ^  9u£u^  üon  Sai^nien 

unb  SuiBIieferung  an  Staxl]  (Srbouung  Don  ^ronfac  @.  46.    jtarfd  Rn^ 
'  -  '     '      '  ^    -^     «  --.   ..       ^  .         .  jj^^ 


nac^  Soikonien;  ßunalb'd  Qhibe  @.  48.  I^erbaitntg  ^u  I3aiem  unb 
Iten  ©.  50.  Unab^ngige  Stellung  Xaffilo'd  ^.  51.  ©bnobe  in  2)ingo(« 
fing  €5.  52.  24)btenbnnb  @.  55.  Uebertragung  be«  ^.  Sorbinian  @.  56. 
Jtaffilo'd  Stellung  im  Ofhn,  I3e!e^mng  ber  jlarantanen  @.  57.  SermS^' 
lung  Xa\fi\o'i  mit  Stutperga  &,  58.  2:afrtto'd  ^teOuna  gu  ben  Sango« 
barben  unb  bem  $apfte  @.  61.  ^ie^ungen  ber  fränfifcben  Stonige  )um 
^opfl  e.  61.  Unorbnungcn  in  9lom  e.  63.  (i^efanbtf^aft  bdS  ^M 
an  bie  ^anfenlönige,  €^9nobe  onf  bem  Lateran  &.  63.  i^erpSnbiaung 
}nnf4en  Staxl  unb  5tarlmami  @.  64.  ©enbung  <Sturm'iS  an  2:affUo;  SReife 
2:afrt(o'd  SU  2)e{tberiud  ®.  66.  (ErftoS  C^itulor  ^arfd  @.  68.  9[gi(freb, 
eifd^of  tnm  Sfittid^  @.  71.  SraniBIation  M  ff,  Otmax  @.  72.  $ei« 
fe^g  bed  ff.  ®orgontu0  in  (Sknrse  @.  73. 


770 


9{et(l^erfammlung  in  SBormiS  <S.  75.  3>4?mmentunft  in  €^I)  B,  77. 
Sieife  ber  jtömgm  8ertraba  nad^  Italien,  ©teOung  bed  ^apfieiS  ^.  77. 
^krmä^lung  5tor('d  mit  einer  SoiJ^ter  bed  Sangoborben^igiS  @.  85.  I3es 
rttcffitbtigung  ber  Slnfprüd^e  M  ^apfie«  @.  85.  $erfe^r  beiS  ^apfled  mit 
5tarlmann  S.  87. 


23 


41 


75 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3n^oIt.  XI 

Cette 
7  71... 88 

Umf<l6tüung  ber  popfllt^en  $otttif  e.  SS.  2)eribenuS'  3ug  naä)  9lom  @.  90. 
abfommen  bed  $apfied  mit  2)efiberutd  6.  91.  ©cbreiben  ht&  ^opfied  an 
5tar(  unb  ^3ertraba  <@.  92.  Umfd^mung  ber  franltfd^  ^Iü9,  (Snt)»«- 
mig  fiarrs  unb  jlarlmann'8  @.  94.  ^erfbgung  ber  langobarbif^en  Qk* 
mafßn  StacVi  ^.  94.  Ibrieai^efa^v  gwtf<^en  Statt  unb  5tar(mann  @.  97. 
2;ob  5{ar(mann'8  @.  98.  verfammlung  in  (Sorbonacunt,  Bereinigung  beiK 
^i^en  Sfttxdfdi  unter  StaxV»  ^errfc^aft  <S.  100.  »flucht  bon  jtorlmann'd 
iSitt»e  unb  IMnbem  $u  ^efiberiuiS,  Sieben>ennä^iung  StcaV»;  (fr^btf(!^of 
StoiebiujB  bon  9louen  f  ©•  104.  6teOung  Za\füo'ii,  ^i^nobe'bon  92eu(J^ing 
B.  106.    ^üftoratoorfc^riften  @.  110. 


772 


Seornn  bei»  ^ac^fenfrieaed,  j^ämpfe  ber  granfen  gegen  bie  Cad^fen  bor  £arl 
S.  112.  S^oiB  (Ebrtflentl^um  tn  @a(^fen  unb  (fnedlonb,  aßif^ndf^ule  in 
lltre(^t  ©.  114.  Siafwin  ingriftJtanb  @.  116.  SJerfommlung  in  STOarflo 
@.  117.  Urfac^en  M  jtriege«  gegen  bie  @a4fen  @.  119.  CT^arafter  be« 
Sa^fenfriegeS  @.  121.  j^fier  'Sorfc^  @.  123.  S(amp\  bei  (Sredhirg 
3.  125.  3rtninfäu(e  @.  126.  Bertrag  ^mifc^en  ^ran!en  unb  Baäf\m 
3.  129.  ^ie  a(^t  Banne;  (Eroberung  unb  QL^nflianifirung  Itämtenf 
0.  130.    2:aufe  bon  3:affUo'd  @o^n  2:4eobo  in  9{om  @.  132. 

773 


Xob  $apfi  etep^an'd  III.;  ^abrian  I.  n^irb  ^opfi  e.  133.  (£rf!e  Sl'^ag« 
regebi  ^abrian'd  S.  135.  Brucb  ^abrian'd  mit  2)ertberiud,  ^nbung  an 
.^arl  @.  136.  Beübung  bon  !3)ertberiu8,  Berbinbung  langobarbifd^er  (i^roger 
mit  Äarl  @.  137.  ^Umg  StaxV»  @.  138.  Unter^anblungen  Äarf«  mit 
bem  fapfi  unb  2>eftbenud  ^.  140.  ^ufbruc^  StatV»  md)  ^talien,  (Sr* 
neuerana  ber  Unter^anblungen  mit  2)eflberiuiS  ^.  141.  (Sinbnngen  kaxVi 
in  Stalten  @.  144.    Belagerung  Don  $aoia  <B.  148. 

774 


gen  Berona,  ©(i^idfal  t>on  j^arlmann*^  B^ittme  unb  @5bnen  @.  150. 

ffol  be«  «utd^ariu«  e.  152.  Stellung  Äarf^  in  gtalien  @.  153. 
ftaffd  Befuc^  unb  ^Unfunft  in  9h)m  €^.  154.  2)ie  @4enfung  RaxV» 
©.  156.  Äarr«  ©teüung  att  ^atrtciu«  ber  »iömer  @.  170.  Dber^o^t 
Äarr§  in  ben  (SJebieten  ber  Äirt^e  e.  173.  <Bpäim  iWa^riti^ten  über  Äarf« 
Unfent^att  in  Sflom  @.  175.  @(^enfung  ber  bionbPWen  Äirc^nreAt«* 
fammmng  burc^  ^abrian  an  5tarl  0.  179.  spätere  (Srbic^tungen  ilber 
Itorfd  auftreten  in  9{om  S.  181.  Sngebli^e  €(^en!nng  «Sac^fend  an  ben 
¥ap9  burti^  ^arl  @.  181.  91ngeb(i4e  Berfügung  StarV»  unb  $abrian'< 
über  bie  ^tragburger  Äirc^e  <S.  184.  Belagerung  oon  ^aoia;  ?lbfatt 
@po(eto'«;  «nfelm  öon  Stonantoto  @.  185.  Ueberjabe  oon  $abia  <B.  187. 
Untem^erfung  bed  Sangobarbenrei(i^  @.  188.  Qhnric^utug  bed  eroberten 
2anbeft  e.  190.  ^ngeblid^e  jiiönung  StaxV»  @.  192.  StaxV»  mälif)x 
caa  Stauen,  @4i(Ifa(  beiS  2)ertberütiS  unb  feiner  ©ema^tin,  2lnmefenbeit 
Äarfd  bei  ber  (Snwei^ung  ber  neuen  Äirc^e  in  Sorfc^  @.  193.  SinfaU 
ber  ©ad^fen  in  ^ffcn,  3erfiörung  bon  gri^l«  @-  197.  iWeberlagen  ber 
©ac^fen;  Streit  jroif^en  SWain^  unb  §ulba  @.  200.  ©rünbung  be« 
Ätojkr«  ^Äfe(b  @.  201.  (Jmporfommen  bon  ^erSfelb  <B.  205.  Ein- 
leitung einer  Unterfuc^ung  über  bte  Orbination  bed  Bifc^ofd  2ul  oon  SJ^ain^ 
burc^  ben  ^?ap|l  e.  207.     gortgefefete  Bedienungen  2nV»  gu  «nglanb 


112 


183 


150 


Digitized  by  VjOOQ IC 


XII  3nDQ(t. 


®.  209.  Sul'd  ^teHmta  au  ftarl;  bie  93er^Imiffe  in  Italien,  eteßung 
Jtorr«  ^unt  $opfle  e.  210.  Streit  bed  $a))fhd  mit  Qh^fd^f  to  t>on 
9laüenna  e.  212.  Burttcf^altun^  jearfiS  e.  214.  dHnmet^ung  ber  neuen 
Sbx^t  tn^al^burg,  s:rani^ation  bed  ^.  ^Rupert  @.  215.  Strennuna  be9 
9tdtbum9  in  ^Uburg  üon  bem  (Stifte  @t.  $eter  @.  217.    ^oltHrc^e 


©cite 


Haltung  «ifc^of  »nrfltf«  @.  218. 


775 


@4enfungen  $taxV9  an  ßerSfelb,  %Ktti  unb  (^t.  l^eniiS  @.  219.  $mi(egten 
für  amirba^  unb  ^rfa  e.  221.  ^eflätigung  bed  ^ftOßanbei»  oon  @t. 
I^entd,  dhitf^eibung  einer  ^treitigfeit  }iDif(4en  Sötf^of  ^er^enrab  k)on  $arid 
unb  ^rab  Don  ^.  Dentis  bim!^  bie  Jhreu^robe  @.  223.  SBieberauf« 
nannte  bed  ^(^fenfriegei^  @.  223.  d^nnabme  üon  ^gtbura,  jtampf 
beim  iOrumdberg  @.  224.  Unterwerfung  ber  Cflfalen  @.  226.  iSrr  (Snaent 
@.  228.  Ueberifon  ber  granfen  bur*  bie  @o(^fen  bei  Silbbecfe  @.  228. 
Untenoerfung  ber  SBeflfalen  @.  232.  ^b  ®regor'd  t)ou  Utre^t  €5. 232. 
SlberiA  Sifd^of  Don  Utre^t,  @tanb  ber  SRiffton  in  ^riedtanb  e.  233. 
^enoimunaen  in  Italien,  gefanbtfd^ftU^er  l<erfe^r  mit  bem  fapfU  &.  235. 
2)er  d^if^of  Don  9iaDenna  @.  238.  S3er^anblungen  mit  bem  $er}og 
üon  ^poleto  &.  241.  Untermerfung  bed  ^ogd  Don  <BpoUio  ^,  248. 
Sufflanb  be«  ^robgaub  non  ^^aul  @.  245.    Jtarl  in  (^(ettfiabt  @.  '246. 


776 


(BttnfKge  Grgebniffe  ber  Unter^onbljttgen  mit  ben  ^a^  ^  3ta(ien  &.  248. 
Sob  drobgmtb'd,  (Einnahme  bon  £rebifo  @.  250.  mafpctaän  StatV»  naäf 
9e»&ltigung  bei  Hufflanbil;  (SonfiiScattonen  @.  252.  tJerfabren  StoxVi 
mit  bem  alten  f>er}ogt^um  tj^riaul  @.  254.  l^erorbnung  filr  Italien  Mm 
20.  ^ebruar  e.  255.  KarTd  WUtttifx  m»  frfinfif^e  fUM,  (Sr^ebuna  ber 
^(Vfen,  (Einnahme  t>on  (Eredburg  burcb  biefelben,  Angriff  auf  €Hgtburg 
@.  259.  9Utfteu4  State»  na^  eat^fen  @.  261.  Unterwerfung  ber 
@a(^en,  ^riinbung  Don  J(ar(j»burg  @.  262. 

777 


Sob  be0  Srjbifc^ofd  Seo  Don  Siabenna  @.  264.  @(^tuugen  an  Alöfter; 
^eflament  bei  Mt0  ^ulrab  Don  et  2)enid  e.  265.  Ikrfa^ren  bei  ber 
Sefet^runa  ©ad^fend  S.  267.  (£in)eUte  (Srfolge  e.  268.  Siei^^^Derfamm« 
lung  in  vabecbont  @.  270.  XBibufinb  ©.  272.  (Sibauung  einer  ilir^e 
in  $aberDom  ©.  278.  Hrabif^e  Q^efanbtf(baft.  JHoller  @alona  (@a(onne) 
^  274.    a^ifPon  in  gfrieillanb.  SMOe^  e.  275.    Siuboer,  SSif^filmei^ 


9(ben4'd  Don  Utrei^t,  etiftSfdpufe  in  Utrecht  @.  277.  mu^Iei^uno  be« 
^enfa^  jwifi^  i^üt  unb  Utred^t,  Unterorbnung  bei  ^3idtDumd  Utre^t 
unter  Adln  &.  278.  Stiftung  Don  j(remilmttnfter  e.  280.  t^bo  mu 
regem  Xaffüo'«  @.  284. 


778 


3uflanb  ber  ma(ommcbanif<ben  SBelt.  Omajjabif^e  ^errf^aft  in  Spanien 
@.  285.  2>ie  fBiberfa^er  Sbbuna^man'ft  in  Spanien  @.  286.  Qnie^« 
gen  ber  ||h^an(en  )u  ben  eara}enen  Dor  ber  3^^  ^o^*^  ^'  288.  Ttot^t 
IkacV»  bei  feinem  gfelbiuge  na^  Spanien  @.  290.  beginn  beS  S^lb^ug«, 
ber  ^önig  in  (Saffinogiluf  (Sl^eneuil)  @.  292.  Uebergang  ber  f^anitn 
über  bie  ^prenäen  @.  294.  ^ufflanb  in  Spanien  gegen  Hbburra^man 
e.  295.  (Einnahme  Don  ^mplona  e.  297.  9(nfunft  ber  ^ranläi  Dor 
earagoffa  e.  298.    9$orgänge  Dor  ^aragoffa  @.  300.    (Erfolgtofigteit  Don 


219 


248 


264 


2S5 


Digitized  by  LjOOQ IC 


anmalt.  XIII 

6eUe 
Äorf»  SclbjuQ  @.  301.  Umf^ir  Äatf«  e.  802.  ©c^rdfunfl  oon  ^om- 
ötono,  ma^uq  übet  bic  ^venäcn  @.  303.  Uebnfatt  üon  SfionceoaKe« 
fe.  304.  UcbÄricbtmig  t)on  @|)onicm  in«  fränftf(^c  Wci*  @.  307.  ®c* 
fmxi  ^bn^ta'd  bed  Scommen  ®.  808.  ^{agregeln  StaxV»  in  "Aquitanien 
@.  310.  (R^una  ber  ^ac^fen  ®.  312.  ^hebeila^e  ber  ^d^ien  bei 
«iM^  @.  314.  «bt  ©unbelanb  Don  ?otfdi  f,  ^tmeric^  «bt  @.  316. 
Uebertragung  be«  ^.  ^ototiu«,  (2h:bbeben  in  !£remfo,  ^et^anblungen  mit 
bem  ^oppe,  gorbenmöen  beffelben  @.  317.  ©egna-  be«  ^Jopfle«  in  Unter* 
itolten  e.  820.  ©ftoDenbonbel  in  gtolien  @.  321.  etellmig  gfhien« 
jnm  ^pp  unb  ju  Äorl  e.  322. 


779 


a)er  Äönig  in  ^eripal  ®.  323.  dopitular  t)on  ßetiftol  @.  324.  (Jinfübrimg 
bcÄ  .^Rennten  unb  Sf^l^ten" ,  abgobcn  »on  Sirc^engütem,  ©ejKmniiingen 
über  ben  ^eimfaU  berfelben  @.  325.  ^efHmmuugen  über  bie  ^anbbabnng 
ber  9{e(bt«pflege  u.  f.  tu.  @.  327.  ^eibinblic^feit  be«  (Sapimlard  für  ba« 
gan^e  9{ei(t^  ^.  330.  ^erjog  ^ilbipranb  Don  ^poleto  in  ^irciniocuin  bei 
SLaxl  ©.  332.  gelbjug  mdl)  @0(^fcn  ©.  333.  !Iob  ©linrm'Ä  öon  ^ulba 
'^'^~     "     lolf  Äbt        ^ ''  '^'^''      *         "     '      .  -.    -    . 


335.    ©augolf  Sbt  öon  gnlbo  @.  336.     $)unger«notb  unb  €5:crbit(t)- 
feit;  9lnorbnung  ton  5Jöfi^  ^-  338. 


78  0 


Siegeluna  bed  ^erbaltniffe«  a^if^^n  bem  ^uBtbum  (Sonflan)  unb  bem  ^lofier 
@t  mUtn  e.  339.  ^erbäCtnig  Don  dleicbenau  ju  &onflan|  <B.  342. 
2:rand(ation  be«  b-  ^igbert  nac^  ^er^felb  ®.  343.  ^ul  erbält  ba«  ^jOium 
@.  344.  9ieid9«oerramm(ung  in  ^ippfpringe  @.  .346.  Marl  an  ber  $Ibe 
@.  347.  Beübung  ^Qte^ab*«  nacb  ti^igmobio.  Mircbücbe  (Sintbei(nug 
@a(^fen«  <B,  349.  9Wegiugoj  oon  TOr^burg  Leiter  ber  SWiffton  in  i^aber* 
bom,  ?lgilfrib  Don  ^ittticb  ber  aWiffion  in  O«nobtücf  @.  350,  2lbt  ^aci* 
Pen«  in'ämorbac^  ber  SWifiion  in  ber  (äJegenb  Don  33erben  @.  853.  3)ic 
SRiffion  in  Opfolen  @.  354.  ©pätere  falfc^e  9?ad)rici^ten  über  bie  @nic^. 
tung  ber  fäd?fif(ien  ©i«t]^ümer  @.  357.  5lngeb(i(^er  ©nflug  be«  'jJappe« 
mif  Äorr«  ÜWagregeln  in  ©acbfen  ©.  358.  (Sbotofter  unb  (Jrfolg  Don 
StoxVi  aWogregeln  @.  358.  ©ejicbwnaen  Äarf«  ju  ben  vgiaoen  jenfeit« 
ber  (5(be  @.  359.  lleberfü^rimg  facbjtfdjer  mUUx  nad)  (Sorbic  2>.  861. 
(SntAurf  eine«  neuen  3uge«  nocb  Statien  <B.  362.  ^acbtpeüung  De«  Sricbi« 
Don  SeneDent  @.  863.  ^ebrängnig  be«  ^^apße«  burd^  bie  (Sriecben  unb 
«riebig  @.  365.  91nliegen  be«  ^appe«  e.  867.  2lufbru(b  toi'«  na* 
3[talien  @.  868.  9flücfgabc  Don  Äirc^engut  an  €l.  83icior  in  3J/ar. 
feifle  @.  370. 

781 


iterr«  iäJefe(jgebung  für  gtatien  @.  ;i72.  ©apitular  Don  ÜWantua  @.  373. 
SSerfa^ren  Äorf«  im  langobarbifcben  5Rei(bc  <5.  376.  @(benfung  ber  <So- 
bino  an  b«i  ^opp  @.  377.  iaufe  be«  jungen  ^ippin,  feine  unb  feine« 
©ruber«  ^ubroig  Salbung  burd»  ben  'ißapp  a.  378.  5$er^(tni6  lafPlo'« 
jum  iJapP  tg.  381.  ^^erbäUnig  be«  ^ßappe«  ju  ben  (5Jrie(ben  @.  383. 
Verlobung  Oonpantin'«  VI.  mit  Äarf«  Xocbter  {Rotrub  @.  384.  Äarl  in 
Oberitatien  @.  i^Sij.  '^ippin  Äönig  Don  3ioüeu,  feine  Umgebung  @.  387. 
©efonntfdjaft  Äarf«  mit  «(fuin,  beffen  ftfi^ere«  lieben  @.  390.  '  ^ränfift^e 
unb  pappßd^e  O^efanbte  bei  ^fp(o  <B,  394.  XafpCo'«  dHbedletPimg  m 
SBorm«  @.  396.  ?ubwig  Äonig  ber  3lquitanier  @.  397.  3nnere  ®n* 
ri(^timg   ^fquitanien«,  ®a«conien«,   ©eptimanien«  B.  899.    ^erjogt^um 


323 


339 


372 


Digitized  by  VjOOQ IC 


XIV  3nJ?aU. 


Sjmtoufe  ^.  401.  Sifd^of  $etnid  twn  ißerbun  @.  403.  SBinteroufenl^oIt 
StaxVi  m  Outer})^  &.  405.  ^(^mierigfehm  ^rnftd^tli^  b«d  fabintfd^en 
^atrhnonmtn  @.  407.    ©onfKgc  (5orrefj)onbcnj  nttt  bem  ^opfit  @.  408. 


eeUe 


782 


©iffcnfc^afilit^e  ©eprcbungen  Äorf«  @.  410.  ^oulu«  S)iacomi5  am  fran- 
tifd^en  ^of  @.  412.  Sufbru^  StatVß  nad)  (Badj\m  <^.  415.  9ind)»ott' 
famtnlinig  in  Si^pfpringe,  (Sinfe^utig  üon  trafen  in  (Saufen  @.  416.  Ca- 
pitulatio  de  partibus  Saxoniae  ^.  417.  SCranölotion  be§  1^.  (&oax, 
©treit  um  ©oard^He,  SRec^töfpmc^  iiiarrd  @.  423.  ®efanbtf(^aft  M 
2)änenfönigg  Sicjifrib  in  Sippfpnnge  €.  425.  Slüarifc^e  (S^efanbte  in  Sipp« 
fptinge  @.  426.*  SfMIcffe^r  Äari'Ä  au3  ©ac^fcn,  ©nfall  b«r  (Sorben  in 
X^ürmgcn  unb  @od^fen  ^.  427.  Slufjlanb  bcr  Sa(^fcn  @.  428.  Sd^teppe 
ber  granfen  am  £üntcl  (^.  430.  Slnfbnn^  StatV»  mä)  ©ad^fen,  gCndj^t 
Sibulinb'iB,  etrafgeritibt  über  bie  €ad^fen  in  ^krben  S.  433.  9le(!^td|pruti^ 
betreffenb  baiS  j^ffer  ällettloc^  ^.  435.  €uein^eim  (©c^man^eim)  Sorfd^ 
»igefproc^en,  (Sinariffe  t)t&  trafen  SD'^ilo  in  bod  Sigentbum  ber  ftird^e  in 
9'Jorbonne  @.  438.  «enebift  oon  «niane  @.  439.  ©i(*of  ©iÄlebert  öon 
iRo^on  unb  ^umat  fr  äBe^fel  in  ber  Leitung  be8  l6iiSt^md  ^onf)an) 
unb  ber  Abteien  €t.  ^aUtn  unb  9lei4rnau  ^.  441.  (Sapitutar  Jtönig 
$ipptn*«  für  Stauen  @.  443.  3npniftion  für  bie  ©ifc^öfe  in  Stalien 
e.  446. 

783 


SlUgemeiner  ^ufftanb  in  €^adftfen  (S.  448.  Xot  ber  itönigin  difbegarb 
@.  449.  9'Jeuer  Sug  no^  @a(^fen,  2:reffen  bei  S)elmoIb  @.  452.  @icg 
StcaV»  an  ber  $afe  @.  455.  3ug  btS  )ur  (5Ibe  ®.  457.  24)b  ber  j^onigins 
Ttsstttx  ©erlroba,  »ermä^Iung  Äor!*«  mit  Äajhroba  @.  458.  ©iftfeof 
2(rbeo  öon  greifing  f  @.  459.  Sapitular  ?5ippin*8  ©.  461.  ©ejie^/ungen 
Äarf«  jum  ?3app,  (gtreitigfeiten  tm  Älojler  «gt  Sincenso  om  ©oltnmo 
©.  464. 

784 


Slufjlanb  in  Sad^fen  unbjjricfilanb  ®.  469.  9?euer  3ng  Äorl'«  naäf  (gad^fen 
@.  470.  angeblicher  Sertrag  öon  ^gc^öningen  @.  472.  <Sieg  be«  jungen 
Äarl  über  bie  @a(^fen  im  ©reingou  B.  473.  Äarl'8  SBinteraufentbalt  in 
(gre^burg  (S.  476.  Äompf  ber  ij?aiern  bei  ©ojen  ©.  477.  ©enbung  an 
ben  $apft  ^.  478.  ^rtfe^ung  bed  Streits  mifäftn  ^onflan^  unb  *St. 
(Sollen  @.  479.  <Setbf!änbige  @teUung  t)on  SReidtjenau  <S.  481.  Unter- 
»erfung  <gt.  ©aUeniS  unter  (lonflan)  ^.  482.  SRi^bobo  9tbt  Don  Sorfd^; 
poppfi^eÄ  «ßrioileg  für  gulbo  @.  484.  ©ifc^of  filberi(^  öon  Utrecht  f 
*e.  485.  gutrab  öon  @t.  2)eniÄ  f  ^-  486.  ÜWaginariua  «bt  toon  @t. 
2)eniS,  Kngitram  üon  SU^efe  oberfler  foniglic^er  j^oplan  @.  487.  !^ie  9n« 
gilram'f(^  j^apitel  @.  489.  iQdif^of  Sirgil  Don  ^atjburg  f,  baS  $er« 
brübemng^bnd^  öon  et  ^ter  (g.  490. 

785 


^treif^ge  iniS  innere  ^ac^feniS  2>.  493.  9letd^iBt>erfammtung  in  ^abetbom, 
^önig  Submig  Don  tlqnitonien  in  ^aberborn  ^.  494.  3"d  ^^  h^^  Karbens 
gau  0.  495.  Unterl^onblungen  mit  SBibutinb  unb  ^bbt  ^.  496.  SDiUd^ab 
roieber  in  Söigmobia  e.  498.    2:aufe  ©ibufinb*«  unb  2(bbi*«  in  Ättigni? 


410 


448 


469 


493 


Digitized  by  VjOOQ IC 


3n^ft.  XV 

Seite 
<B.  499.  (genbnna  StatV9  an  ben  $apft,  ?(norbnung  dnel  2)anlfef}e$ 
@.  500.  ^noebltAed  ^(^reiben  ^arriS  an  j^.  Cffa  Don  aJ2etda  @.  501. 
©agen^afte  ueberliefcnmaen  über  SBibuIinb  @.  502.  SBibutinb'd  fßt* 
ft^am  e.  504.  SSibuImb*«  Zoti  unb  iBegrabntg  e.  506.  SBibuftnb'd 
9^a^I0inmen  «&.  507.  Ueberaabe  Don  (S^erono  S.  509.  9inu)  ^tf^of 
ixm  2a(^Tg  <^.  511.  9{ii(ftntt  bcB  «if^ofd  a^egtnao^  t>tm  SStnburg 
@.  514.  $ennoe(f  Qtfd^of  üon  SBirjburg  >^.  515.  Mfnbung  oon  jnoper 
9{en^bt  e.  516. 


786 


Uitimbe  für  finSbadf  e.  518.  Unru^  in  t^erfd^iebenen  ^^nitn  bf#  Slei^d 
^.  519.  i8erfdbn>5nnig  bed  ^rbrab  in  X^tinoen  <B.  521.  Unterbrü(fimg 
bcrfdben  S.  524.  (grVbung  b<r  ©retagnc  @.  525.  ^^ibjug  nad^  ber 
©retognc  unter  «ubulf  @.  526.  Wrict«t)frtantm(ung  in  SBorm«,  Ccfhafnng 
ber  e^nlbtgen  e.  527.  Se^te  Seiten  l^urs  t)on  äRain$,  feine  f^erbinbung 
mit  Cngfanb  ^B.  530.  fBad^t^um  t)on  ^eidfelb  e.  538.  9ngebli(i^  ©ttf* 
tung  bed  5Moflerd  SIetbenflabt  bun^  ?u(  e>.  534.  24)b  bed  iBtfc^ofd  SBitta 
t)on  Quraburg  in  Warn,  M'»  in  $er9feQ>  e.  535.  9li(^ulf  (Sr)bif(bof 
tNm  SRotiQ  &,  537.  Sereinigung  be#  leitt^umd  iBuroburg  mit  SRaui) 
e.  588.  «ebte  »)on  ^eiÄfelb  na(^  8ul  @.  540.  »erbSltniffe  gtolien», 
felbflänbige  Stellung  bcB  9[ri(^ii»  t)on  ^eneoent  <^.  542.  Stellung  ^affilo'd 
|n  ben  isorg&ngen  in  Italien  @.  544.  ^Bej^e^ungen  be8  %ri($id  ut  ben 
Arielen  @.  545.  Stellung  ÄarF«  jum  ^apfle  vg.  546.  ©egieminjen 
^dbrion'd  )u  ben  (Sried^  ^.  549.  Sfnfbru^  S(axV9  naA  Italien;  ^dqta 
unb  SBunber  (^.  551.  «ngebli^er  9(ufent^t  in  et  SDi^aurice  ®.  552. 
Sntunft  StaxV»  in  Italien,  (ma%  an  bie  italifd^en  Beamten  @.  553.  )6er« 
orbnung  geifUi^en  ^^altd  aud  unbefKmmter  3^^  ^-  ^^^-  ^^^^  ^^n 
gloren}  na^  9{om  ^.  556. 

787 


Uttter^anbbmgen  Mvifd^  Stoxl  unb  Hric^iB'  ^o^n  9lomuatb  in  9lom  <^.  557. 
@ie  f(^em  @.  559.  Jtorl  nadf  ((opua  @.  560.  Untenoerfuno  bed 
Slrid^  ®.  563.  Sebingungen  ber  Untermerfung  @.  564.  Sngoli^er 
Senate  bed  9inäfi»  @.  566.  Unter^anbfung  StaxVs  mit  gried^ifd^en  Qk« 
fanbten  in  dapna  @.  567.  9(u|Iofung  ber  Verlobung  9totrub'd,  Qnu^ 
mit  ben  (S^rie^en  @.  569.  ^nbilegien  für  benä}entmiif(^e  S^xä^tn  unb 
Ptofier  &.  570.  Ck^enfung  benetmitonifc^er  unb  tuiSftf^er  (^t&bte  an  ben 
^opp  @.  571.  Xafflto  ruft  bie  Vermittlung  be«  ^fte«  an  @.  572. 
^qdtan  btefed  9$erfn(^  €$.  574.  SngebUd|^er  «Streit  s^ifc^en  rdmifc^en 
unb  franfif(<^en  Gängern  3.  576.  Äarl  in  Dberitafien  @.  577.  ©efeö- 
aeberiWe  X^tigfeit  Äarl'«  für  gtalien  @.  578.  Äarl  in  ^arna,  31b* 
fu^rung  toorne^mer  Sangobarben  'm9  fränfifd^e  9{eid^  e.  582.  RaxT»  9lüc{« 
bbr  no4  SBotmd,  Drbnung  ber  fäc^ftfd^en  i^er^Itniffe  @.  583.  SSiUe^ab'd 
!9if4of8»ei^,  fa(f(^  etiftnng^urfunbe  bes  eiBtbumd  Bremen  ^.  585. 
SiMKib'iS  le^te«  SBirfen  unb  ^b  0.  588.  ^If^e  @tiftung«urfunbe 
beS  8i0aumd  9^ben  @.  589.  $(bt  ^emrab  amfflonar  in  Ißeflfalen, 
SUidte^r  Siubger'Ä  nac^  Rricfilanb  jur  ©ieberaufnal^me  ber  SWiffion  2.  593. 
?iubger  ouf  ff^^flotonb  €5.  594.  wei(^«t)erfommfung  in  ©orm«  @.  595. 
5<ft>J«g  g«gen  tofflto  ©.  597.  Slbfan  ber  «aiem  öon  Jaffilo  ®.  599. 
Unterwerfung  Xa\fio'»  ^.  600.  Ser^Itnig  j^arl'«  gu  ben  (&x\t^tn  unb 
bem  ^apfle  (B.  602.  Slob  bed  ^erjogd  Srid^i«  üon  9enet)ent  @.  603. 
jtriegerifcbe  Hbrt^ten  ber  &x\t^\  e.  605.  Kbelc^id  in  (Ealobrien  @.  606. 
dapmat  ^Jippin'«  für  gtalien  (Dftober,  ^ax>\a)  @.  607.  «ob  be«  «if(^ofÄ 
©ittibalb  oon  (Kd^fläbt  «S.  608. 


518 


557 


Digitized  by  LjOOQ IC 


XVI  3«^>"- 


788 

«eDoOmäd^ttgte  ^oif«  in  ^taüen  e.  611.  9lei(e  berfelben  na4  ®enet)ent 
0.  612.  @4ettem  btefer  ^efonbtf^aftiMre  @.  614.  Untcr^anblmgen 
ber  ®(nA)entaner  mit  ben  ©rieben  B.  615.  Haltung  be«  $apficiS  (2).  tl6. 
dkfä^Itd^e  Sage  ^orfd  >£.  620.  ^nfCogen  gegen  2:aff!(o  a.  621.  9let40- 
Derfammüutg  in  Stmel^m  ^,  622.  ^ef^anbütng  Der  SlnfUigen  gegen 
XoffUo  @.  6^.  »mirt^ieümtg  Xaflito*«  @.  625.  2:afflto,  feine  ^xan 
uwb  Äinber  in  ÄC5|!er  aefledt  @.  626.  Xoffilo'«  fpätere  (Jntfagung  aufber 
@^obe  in  gronffurt  (794)  e.  628.  Umtriebe  be«  ^otofle«  gegen  ©timoolb 
"^    ^'^"       '  ■  ^  "      "      ■    «enetjent  ^.  631.     Unguöerläffiafeit 


«^.  630.    (Shtfetuna  (S^rimoalb'd  in 

(i)timoaIb'iS  0.  632.  SngriffiSbemegungen  ber  QJriec^en  @.  632.  9hel^ 
(age  ber  d^riec^en  in  C^abrien  @.  634.  2)ie  ^nfprü^c  bed  $apßed  bleiben 
unbefiiebigt  ^.  685.  Angriffe  wib  SfliebetCagen  ber  «ooren  @.  639. 
9toer  Eingriff  unb  nene  91ieberlage  ber  Slooren  @.  640.  Drbmmg  ber 
boirifdjen  ©er^ältniffe  @.  642.  Indiculus  Amonis  @.  645.  Stampft 
m  ^quitanieiT,  ^erfommlung  in  Wlox9  ^ot^orum  (SRourgonbou)  @.  646. 
$er!|ältni6  J^arl'd  ^u  ben  fponifd^en  €ara)enen,  Hbbnna^man'd  Zoh,  ^e< 
beutung  biefe«  iJreigniffe«  für  Äotl'«  (Kntrottrfe  @.  647. 


Seite 
611 


(ggcttr  f  c 


651 

(J^cur«  I.        Ueber  ©ertricu«  «bt  gu  @t.  ?eter  in  ^algburg 653 

d^^curd  II.      lieber  bod  2:ob»S)o^r  ^regor'd  üon  Utredpt  unb  bie  ^ronolo« 

gifc^e  anorbnung  ber  SDWfftonÄt^tigTeit  be«  Siubger  ....  655 
d^curd  III.     ^emerfungen   über  €))ra(^gebrau($  unb   €ttC  ber  Annales 

Laurissenses  maiores 657 

CSjcur«  IV.      Au  ber  (Sontroüerfe  über  bie  Annales  Sithieneee    ....  665 

(JjcurÄ  V.       ueber  Karoli  M.  Capitulare  primum 667 

(t^cwa  VI.     Ueber  bie  ^tit  ber  ^ermä^tung  ^axVi  mit  ^ifbegarb  unb  ber 

®eburt  be«  jüngeren  Aar! 671 

(SpirjS  VII.    Ueber  bie  (^ronofogifc^e  (Sinrei^ung  üon  Cod.  Carol.  9hr.  59  674 


IBrriAttgungen  unD  92o4trdgc 676 

DrucffcWer 678 

«ffllfter 679 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3Dte  OueQen  für  bie  @ef(i^ic^te  RaxV^  bed  (Krogen  (offen  an 
Qaf)l  unb  SSefd^affcnl^ett  t)ie(  )u  münfc^en  fibri^;  t)on  mani^en  ber 
»ii^tigftcn  SScr^ältntffc  unb  »cflcbcn^ctten  bleibt  unfere  Äenntnife 
burd^QUd  Ifldenl^Qft  unb  unftd^et;  aber  üerglid^en  mit  ber  früheren 
Seit  unb  aud^  felbft  mit  einigen  ^bfc^nitten  ber  fpäteren  ift  man 
über  bic  ©efd^ic^te  ÄarF^  fogar  öer^ältnifemägi^  aut  unterrichtet. 
Rum  großen  I^eil  ift  ba8  Äarl'iJ  eigenem  SSerbtenft;  feine  ©orgc 
^r  bie  SSerbreitung  miffenfd^aftlid^er  Jöilbung,  einer  j^ö^eren  {leiftigeu 
finltur^  äber^QUt)t  feine  aan^e  grogartiae  X^ätigfeit  im  Jhiege  n)ie 
im  fj^rieben  fibte  m^  auf  bie  @efd^i(i^tf(|reibung  einen  förb'ernben 
6influfe,  rief  ei^entKc^  erft  eine  toirllid^e  beutfd^e  ®efd^i(^tfcbreibung 
in$  fieben.  S)ie  Knnalen  erlangen  bie  eigent^mli^e  93ebeutung, 
ti)el(^e  fie  in  ber  (Sefd^ic^tfd^reibung  für  längere  3^^^  gen)innen, 
unter  ber  unmittelbaren  Sinn^irfung  ber  S^emfi^ungen  RaxV^  um 
bie  §c6ung  ber  gelehrten  SBilbung ;  bie  annaliftifc^e  ©ef^id^tfc^rei^ 
bung  entftanb  nii^t  erft  unter  i^m,  aber  fi^  ^<^^  t)or^er  im  ®an}en 
überaus  bürftig  gett)efen  nad^  Sn^It  unb  fl^orm;  je^t  bage^en 
»erben  bie  ännalen  toie  mit  einem  @(^Iage  ouffouenb  reidj» 
baltiger;  fie  öerlieren  ben  blo^  notijen^aftcn  ®$arafter,  »eilten  fie 
m  ba^in  meift  gel^abt,  unb  ergeben  fi(|  ju  ber  audgebilbeten  f^orm 
einer  jufammen^ängenben  (SriäMung.  3)ie  beiben  Knnalentoerfe, 
in  toeu^en  biefer  ^Suffc^mung  fic^  oarfteQt,  ftnb  bie  fogenannten 
firögeren  Sorf^er  tlnnalen  unb  bie  fogenannten  @in^arb'f(^en  9l)u 
nalen,  biefe  toic^tig  burd^  bie  gortfd^ritte  in  ber  gorm,  jene  burc§ 
ben  im  93crglei(|  mit  ben  älteren  SInnalen  grogen  dieicp^um  an 
@tof[.  ^iefe  beiben  Qnnalen  bilben  bie  @runblage  für  bie  SSe^ 
orbcitung  b^r  ©efc^id^te  Äarl'«  be8  ©rogen. 

Ueber  bie  (Sntfte^ung  unb  äbfaffung  biefer  Ännalentoerte  ift 
übrigens  mänieg  ungewiß.  ®ine  frühere  annähme*)  ging  ba^in, 
baS  bie  Sorfcqer  9lnnalen  ettna  feit  bem  3a^re  768  auf  gleic^^ 


^)  %on  $er|}  in  htx  fbtdgabe  bei  Monumenta,  SS.  I,  124  ff. 
3a^«K  h.  hm.  W^-  -  STbcl-Simfoti,  Aatl  b.  Ot.    I.  »b.   2.  9(iifl.         1 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2  (Sinlettung. 

jcitiflcn  8tufjet(^nunflcn  beruf)tcn  unb  fett  789  ober  boc^  796^) 
ein^arb  jum  SSerfaffcr  Ratten,  ber  bann  md)  Slbf^lufe  bed  SBScrfcd 
829  baS  (Sanje  einer  öorjjuflönjcije  fprac^üc^en  Umarbeituncj  unter* 
tüorfen  f)abe,  aU  beren  gruc^t  bie  foßenannten  Ännalen  (&m\)atV^ 
ju  betrad&len  feien.  ®d  ift  jeboc^  feitfier  eine  ganje  Heine  fiitteratur 
über  biefc  Hnnalcn  cntftanben,  in  »elc^er  fe^r  öerfd^tebene  Än^ 
fiepten  Dertreten  finb*).  «IS  bie  gefic^ertften  ©rflebniffc  biefer 
gorf^ungen  bürften  fic^  folflenbe  iufammenfaffen  laffen.  ©er 
crfte  X^et(  ber  fog.  Sorfc^er  Stnnalen  ift  offenbar  erft  nac^  788 
niebcvgefdbricben  ttjorben;  er  reicht,  nac^  ftiliftifc^en  Äenn^eic^en 
ju  urt^eilcn,  biö  jum  (Snbc  beö  Salpg  794»).  J)iefe  «rbeit  |at 
Den  aöert^  felbftänbiger,  jiemlic^  gleichseitiger  Auf jetc^nunj^en ;  ob 
barin  ältere,  lürjcre  Duellen  benufet  finb,  iji  boc^  minbeftenö 
jttjeifel^aft*).  SBer  ber  SJcrfoffer  toax,  bleibt  bunlel:  icbenfalf« 
wo^l  ein  Oeifilic^er,    aber  fein  Sorfc^er  Wlbni)^),  fonbern  ein 


1)  @o  fß^mii  in  bot  ißad^dbten  Don  ber  9,  9(.  UniDerfit&t,  So^rg.  1857, 
@.  46  ff. 

s)  3.  gfrefe,  De  Einhardi  vita  et  scnptis.  S)tf[.  8er(tn.  1846.  9lanle,  S^ 
SttM  fränftfc^-bfutfd^er  fteu^annalifien,  in  mfy,  ber  «erOner  «Tab.  b.  S.  a.  b. 
3.  1854,  @.  415—435.  B.  E.  Simson,  De  statu  quaestionis  sintne  Einhardi 
necne  sint  quos  ei  ascribnnt  annales  imperii.  !S)t|T.  i?5ntg8berg.  1860.  iSB.  dKefe^ 
breibi,  2)ie  fr&ntif^en  ftönigdannden  unb  i^r  Urfpmng,  im  äRttn<&ner  ^iftor.  jMr" 
hn6i  für  1865,  ©.  187  ff  91.  a)orr,  a)ie  bÄf(^  ^(^riften  ®n^rt>*»,  ?nJ^t. 
ber  {labt.  9lealf4u(e  in  Stbing,  1866.  (&to.  SBoIff,  ihntifAe  Seitrage  jur  Ü^ef^ic^t^ 
Äorr«  be«  Großen  (768—771).  3)iff.  aWorburg.  1872,  @.  76  ff.  (C^cur«.  Ueber 
bie  fog.  (Jin^arb'fc^  iJraje.)  gfr.  (Ärorb ,  2)ic  fränfif<tlen  8Rei(^ÄuraoIen  oon  741 
bi<  829  unb  i^re  Umarbeitung,  in  ^^^ungen  pa  beutf<^en  (Skfd^id^te  XIII,  425  ff 
(S.  2)ün3elmann,  Seitrage  |ur  ^ritif  ber  farolingifc^en  Kunden,  im  9^enen  fixdfuo 
ber  ®efeUf(^.  f.  öttcre  beutft^^  (SJefcbid^tÄhmbe  IL  475  ff.  ^.  0.  S^bd,  2)ie  foro» 
lingifc^jen  «nnolen.  Weine  ^florif^e  @(^riften  JII,  1—40:  8Re^Ii!,  @.  41—64. 
©.  @imfon,  3ttr  groge  nod^  ber  Cntfle^ung  ber  fog.  Annales  Laurissenses  ma- 
jores, in  gforfdmngen  jur  beutfc^en  (8kf(^id)te  XX,  205  ff  D.  ^amad,  2>a«  w* 
ro(ingif(4e  unb  baiS  b^aantinif^e  9let<^.  S)ifT.  (S^öttingen.  1880,  <^.  91  ff.  (Q^xutd* 
Ueber  ben  officieüen  ober  prioaten  Urfprung  ber  üon  ^erf}  ald  Annales  Laurissenses 
majores  unb  Annales  Einhardi  bezeichneten  ^nnaten.)  SR.  9Ranitiu9,  (Sin^rb0 
®er!e  unb  i^  etil,  «Reue«  «rd^iü  u.  f.  m.  VII,  517  ff ;  9?0(%trag  ebb.  VIII,  197 
bi«  198.  3.  ©emo^«,  Sur  JWtif  faroÜngifAer  Unnalen.  ©trogburg.  1883,  bef. 
@.  140  ff.  «.  a)orr,  ©eiträge  gur  (ßn^arb«froge,  «Reue«  «rt^  X,  241  ff;  9te*" 
wort  öon  $.  »).  ©tobet,  ebb.  ®.  305—307;  iRac^trog  üon  a)on,  ebb.  XI,  475  ff; 
Sflaäfmxt  bon  e^bel,  ebb.  e.  489.  SBattenbad^,  2)eutf(l^lanb«  ®ef<^ie^t«quellen  im 
aRitteloIter  u.  f.  m.  5.  «ufl.  I,  180  ff 

«)  »gt.  unten  (gjcur«  III.  «nbere  nehmen  onbere  «bfcbnitte  on:  789—796 
(OHefebrec^t);  ebenfoü«,  aber  noc^  oon  bemfelben  ©erfaffer  ((Hn«irb);  792—796  JC 
(a)ünaelmann);  789  bi«  SRitte  801  (©enuu?«).  «üL  femer  0.  9?.  1  über  bie  «n- 
fUt  öon  ®ai|5,  mit  »eitlem  SRonitiu«  unb  2)orr  iibercinfiimmen. 

*)  eeine  älteren  Oueßen  finb  nac^  ®iefebre(i^t,  @.  203.  218  ff,  bie  Annales 
s.  Amandi  unb  Petaviani. 

»)  Bo  f4on  8«an!e  @.  484;  ©aife  0.  a.  D.:  ©ottenba*  I,  181  f.;  W«* 
bredjt  e.  196  f.  «über«  e^bel,  nadj  beffen  3lnfi(bt  „ber  3n^lt  ber  Souriffenfe« 
ouf  jeber  @eite  fl(^  al«  gute«  Sorfd^  jttoßergewäc^«  b«ftt"«fleut* ,  bem  iebo*  in 
biefer  ©e)ie!|ung  anc^  ein  i^m  fonft  ^ufnmmenber  9lecenfent  (2B.  91.)  mtberfpn^t 
(2it.  (£entra!bl.  1880  9hr.  40  @p.  1316).  —  ©emo^  ^o(t  bie  geforamten  Ann. 
Lauriss.  mai.  nur  für  ehte  ^toatarbeit. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S)ie  OueOen  fttr  bie  (»ef<^l4te  StatVü.  3 

aWann,  bcr  ju  bcm  ^ofc  in  bcn  näd^ftcn  Scjic^ungcn  ftanb.  Ucbcr 
feine  ^erfönlid^Icit  ift  nichts  befannt.  2)cn  §ö()cpunft  crreicfit 
leine  a)atftenunfl,  »o  er  ju  bcn  Sauren  787  unb  788  über  bie 
Sertoidelungen  mit  Strtd^iiS  t)on  SSeneDent  unb  namentUd^  mit 
loffilo  öon  aSaiern  berichtet,  ^ier  toirb  bie  ©rjä^lung  am  aud* 
füt)rlic^ften  unb  einfle^cnbften,  ber  Stnt^eil  bed  SSerfafferd  am  leb^^ 
^ofteften.  9uc^  bie  X^eilna^me  bei»  ^apfteiS  ^obriau  an  biefen 
aSerl)anbIunflen  wirb  genau  öcrfotgt.  SKan  f)ot  oeglaubt  eö  toa^r* 
fc^einlid^  machen  ju  tonnen,  bag  biefer  X^eil  ber  nnnalen  in  93aiern 
oufflejeid^net  fei,  unb  jwar  Don  bem  Crabif^of  ärno  öon  @ali=» 
bürg  ober  boc^  unter  feiner  äRittuirfung  Don  einem  ©eiftli^en 
feiner  Äirc^e^).  S)ie  anf)alt«punfte,  totl^t  bie  Slnnalen  felbft  für 
eine  fot^e  SSermut^ung  gewähren,  finb  aber  boc^  too^I  nic^t  be* 
ftimmt  genug,  um  barauö  einen  fidleren  ©c^lufe  auf  ben  SSerfaffer 
jie^en  ju  fönnen^)-  5)ie  ©prad^e  ift  eine  barbarijc^e,  bai»  Sulgär* 
latein  ber  bama(igen  ßeit,  immerijin  aber  nic^t  fc^lec^ter  afö  bie« 
jenige,  todijt  man  bamald  in  9iom  ft^rieb,  tt)ie  fie  un^  in  ben 
©riefen  unb  ben  Biographien  ber  bamaligen  5ßäpfte  begegnet.  Slud^ 
ift  mit  SWefTi^t  auf  bie  romanifc^en  SEßorte  biefe^  erften  I^eite 
ber  gebadbten  ^[a^rbüc^er  fogar  bie  SKeinung  audgefproc^en  morben, 
baß  oer  SJerfaffer  beffelben  ein  9iomane  gewefen  fei^).  Ob  ber 
SJctfaffer  am  ^ofe  fclbjt  lebte,  ift  ebenfalls  ameifcl^aft;  er  toar 
aber  jebenfa0d  oortreffhi^  unterrichtet:  ein  SSort^eil,  ben  er  ^c^ 
a0erbingiS  ni(^t  immer  }u  9lu^en  machte,  inbem  er  ed  für  feine 
^flic^t  gehalten  JU  ^aben  fd^cint,  bem  ^ofe  Ungünftigei»,  Unfäße 
ber  fränfif(^en  SÖaffen  unb  bergtci^en  ju  Derf^toeigen  *).  2iud) 
^terau^  folgt  aber  noc^  nic^t  unbebingt,  oag  er  unter  ber  Sluffic^t 
unb  ftontrole  bei»  ^ofeiS  fd^rieb,  bag  mx  in  feiner  9lrbeit  baiS  (Er» 
Aeugnig  einer  förmlichen  amtti^en  @efd^ic^tf(^reibung  t)or  uniS 
oaben.  (Er  n^irb  ^ö^ft  n^a^rfc^einlid^  im  Auftrag  unb  mit  Unter« 
ftü|ung  beS  $of^,  er  fönnte  aber  aQenfad^  auc$  o^ne  beibei»  im 
Sntereffe  bed  ßofS  gefc^rieben  ^aben. 

S)agegen  ftet)t  bann  bie  ®ef(^ic^te  ber  folgcnben  3a^re  (t)on 
795  an)  ju  ber  ganjen  bid^erigen  @riä^(ung  in  einem  auffaQenben 
@egcn^a|e.    SBefonber«  ift  ber  SSerfaffer  ber  ©pra^e  »eit  mäc^^ 


»)  ©icfeferec^t  @.  198  ff. 

')  ftugeibein  f^c^t  entf^teboi  gegen  Wau>  eme  ^teOe,  m  n>el(^  er  feO)fl  fe^r 
f^Ie^t  tüegbmmt,  7£r7,  @.  170  (ApostoUciis  vero  cum  cognovisset  de  instabi- 
litate  vel  mendacia  eorom);  man  tarnt  üKefebred^t  (®.  202  "St.  21)  md)i  ut« 
geben,  bafi  biefe  »orwttrfc  fidj  nur  auf  XafjUo  bejögen,  a)ie  gnterptetatum  ber 
Ann.  £inh.  ifl  offoibar  genauer  att  bieientge  9iegtno')^. 

')  @.  unten  (E^cnnS  ID. 

*)  ^gt-  i*  ®-  ^c  Annales  Laur.  mal.  unb  bie  Annales  Einhardi,  SS.  I, 
158  f.,  über  bie  Weberlage  ber  gronfen  in  ben  ^^renÄen;  SS.  I,  162  ff.  ober  ben 
Äom^jf  om  ©iintel,  «onfc,  3»  Ärit»,  @.  433;  (»iefebre(bt,  @.  196.  2)tc  ©e- 
merfungen  öon  @^bel,  @.  17  ff,  Änbem.  obft^n  fie  einige«  »Kotige  entbalten,  bieran 
niAt«;  bgl.  an*  ßornacf  a.  a.  O.  @.  93  ff.;  ©imfon,  mgorf<bnngen  jur  beutfc^en 
(M*t*te  XX,  205-206.  ?{u(^  ©ema^,  @.  173-177,  fHmmt  epbel  nur  tbeiU 
»eife  bei. 

1* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


4  (Einleitung. 

tiflcr  afe  bcr  ©d^rcibcr  bc8  erftcn  %f)t\%  überhaupt  in  bcr  ^au 
fteQuna  \o  getoonbt,  bag  man  fielet;  er  ^at  an  ben  tDiffenfc^aftltc^cn 
ScftrcDungcn  am  ^ofc  fctbcr  eifrigen  ant^eil  genommen.  I)a  ferner 
bie  Schreibart  bed  flnnaliften  groge  Se^nltdgfeit  mit  berjjentgen 
©in^arb'iS  in  feiner  Sebengbefd^reibung  Äart'd  jciflt^);  ba  überbieg 
nad^  einem  freiließ  »cnifl  juöerlöffiaen  späteren  3cußniffe  biefe 
Sa^rbüd^er  ate  ein  SBerf  (SxnfyxxV^  oeäeid^nct  ttjcrben*)  —  \o  be^ 
re^tiflt  aQei^  sufammcn  genommen  ju  ber  SSermut^ung,  (gin^arb 
l^abe  minbeftend  einen  n)efentlic^en  Slnt^eil  an  ber  ^ortfe^ung  bcr 
Sogenannten  Sorfdjcr  Ännalen  gel^abt^).  Sft  l^icrüber  unb  über 
ben  Umfang  biefe«  Äntl^eit«  aber  auc^  feine  ©ettJig^eit  ju  erreichen, 
fo  fann  bagegcn  an  bem  (St)arafter  biefer  flufieid^nungen  ate  einer 
üom  $of  auige^enben  ®efc|ic^tiSerAä^lung  !ein  gegrfinbeter  ßtoeifel 
befte^en.  %nä)  n^irb  burc^  mancqe  äRerhnate  bezeugt,  bag  bie 
Stufieid^nungen,  meldte  bi«  829  reichen,  gleichzeitig  gemad^t  tonthtn, 
toenn  aud^  nic^t  immer  3a^r  für  3a^r,  bodg  ni^t  Diel  fpäter  atö 
bie  ©reigniffe  fic^  jugetragcn  ^abcn*). 

Sieben  bicfen  fogen.  größeren  Sorf(^er  Ännalen  ae^en  bann  aber 
nod^  bie  fooen.  Sin^arb^^c^en  Snnalen  ^er.  Ob  |te  iebod^  biefen 
$Wamen  mit  Wed^t  ober  mit  Unrecht  füf)ren,  wirb  »o^l  nie  mit  ©id^er«» 
t|cit  entf(^ieben  merben  fönnen.  ^a^  9Ber{  ift  eigentlich  feine  felb^ 
ftänbige  Arbeit,  fonbern  eine  Umarbeitung  jener  älteren,  fogen. 
Sorfc^er  Snnalen  big  801;  t)on  ba  ab  faßt  ed  bi«  auf  ganj  ge^ 
riwftföfliflc  acnberungen  mit  ben  Icfetcren  jufammen.  S)er  näc^ftc 
Qtocd  ttjar,  ben  Sn^lt  ber  alten  Slnnalen  in  beffercr  gorm  toieber- 
jugebcn;  aber  ber  Serfaffer  begnügte  fic|  bamit  ni^t.  ©r  ftel^t 
auf  einem  ungleich  freieren  ©tanbpunft  atö  ber  SBerfaffer  ber  alten 
Slnnaten,  erjät)lt  offen  unb  unbefangen  au(^  folc^e  Unfälle,  toelc^e 
bie  alten  ^nnalen  abfic^tlic^  ocrfc^'n^eigen ,  unb  gcn^innt  baburc^ 
aud^  für  bie  ®efd^i(^te  bcr  früt)eren  3af)re  einen  größeren  SBäert^ 
atö  fonft  blo«  abgeleitete  Duellen  ju  ^aben  pflegen.  SRan  fic^t, 
baß  ber  Ueberarbeiter  au«  ben  SRitt^cilungen  t)on  ®en)ä^r«männcm 
gefd^öpft  ^at,  bie  »enigften«  fc^r  gut  untenic^tet  fein  fonntcn; 
aud^  fdbeint  i^m  minbeften«  ttieitoeife  ba«  SOtaterial  felbft  t)orgeIegen 
JU   ^aben,    meldte«    bereit«  in   ben  älteren  Stnnalen  oerarbeitet 

1)  2)ie)er  fpra^Ii^en  @ette  ber  ^roqe  baben  9)^anitiuS  intb  2)orc  f^r  ctnge^enbe 
Untcrfnc^unaen  gewibmct;  bat  and)  unten  ©b.  Il^ffijcnr«  VI. 

«)  OdiloniB  epist  ad  Ingrannum,  SS.  aV,  379-^80. 

^)  2)en  (fintt)anb,  bog  (ünfyxi^  fetbfi  in  ber  9$orrebe  ^vx  ^ebeniSbef^reibung 
StcaV9  nod^  twn  feiner  Hufjeicbnung  ber  t^atm  StotV»  ttmcA  nnffe,  otfo  mratö^« 
fi(4  felbfl  an  ben  Hnnolen  gearbeitet  ^en  fdnne,  ^t  (SKefebrec^t,  0.  209  f.,  wo^l  ge« 
nttaenb  entfr&ftet.  ^,  b.  ^bel  l^it  i^n  freitiA  nrieber  ^enxnrge^lt,  um  su  bemeifen, 
baf  biefe  9lei4iSannaIen  flber^upt  ni^t  am  ^ofe  entfianben  fein  fönnten  (&.  14  ff. 
44  f.);  bfli.  bagegen  @imfon,  gwfc^*  XX,  211— 212:  au(^  «em^m  S.  82 
(bgl.  unten  e.  7  9^.  2).  2)ag  QHn^b  in  ber  Vita  Karoli  Kmtalen  benu^te, 
f(^t  uiumeifel^aft;  »emt  nid^t  bie  Ann.  Einhardi,  fo  bod)  bie  Lanrissensee. 

*)  i>o%  bie  9?o<bric^ten  nic^t  aüe  3a^r  für  3abr,  fonbern  bisweilen  erfl  nadS^ 
tängeren  3wif(^enräumen  oufgejeit^net  »urben,  bemerft  OJiefebrec^t,  @.  208.  <5r. 
ftebKc^  förnien  aber  biefe  3wif^enraume  nic^t  getoefen  fein.  S5gt.  femer  unten  ©b. 
II»  (IjcurÄ  VI. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


2)te  OueHen  fttr  bte  O^efc^id^te  StaxVi.  5 

toarO-  äRani^e  düge  biefer  alteren  Siebaftion  finb  ^ier  freißc^ 
ouc^  Dcnpifd^t.  3n  Dielen  ßujäfeen,  bie  ber  Ucberarbeiter  liefert, 
berfi()rt  er  fid^  in  ^inftc^t  auf  3n^alt  unb  ^u^brud  febr  na^e 
mit  ber  Sebcn^befi^reibunfl  ftarr«  öon  ©in^arb ;  wie  bie  SWciften  ^) 
«nnebmen,  weil  biefe  au8  bcn  foflen.  @inl)arb*f^en  annale«  gc* 
f^öpft  t)at,  obfc^on  auc^  baS  um^efe^rte  SSer^ältnig^)  feine^meg^ 
audQcfd^loffen  erfc^eint.  3n  ftiliftijc^er  Sejiehunfl  fte^t  biefc  lieber* 
arbcitunfl  äiemlid^  auf  gleicher  ^ö^e  wie  ©in^arb'd  JBiograp^ie 
MaxV^  unb  bie  ^ortfe^ung  ber  fogen.  Sorfc^erSa^rbüc^er,  tDenigfteniS 
wie  ber  lc|te  S^^cil  biefer  fjortfcfeunfl,  wä^renb  ein  früherer  3lb* 
i^nitt  berfelben  einen  xxoä)  reineren  Stil  jeigt.  UebrigeniS  würben 
üucfi  nod^  einige  anbere  Ueberarbeitungen  jener  auiSfü^rlic^en  3a^r« 
büc^cr  Derfaßt:  eine,  bie  bis  805  gereicht  ju  ^aben  fd^eint,  in  em^ 
j^lnen  löruc^ftilden  erhalten  unb  befonberS  in  bcn  fpäteren  äReger 
«nnalen  benufet,  enthält  einige  eigentümliche  S)etaite.  (Sine  anbere 
<uon  797—811)  ift  in  ben  Xantener  Sa^rbüc^ern  fowie  in  ben 
jogen.  SInnalen  Don  @t.  ÜRajimin  (in  Xrier),  bejw.  in  einem  nid^t 
me^r  befanntcn,  mit  bem  3a^re  790  an^ebenben  SBerfe  erfcnnbar, 
it)el(^cd  in  biefen  beiben  ju  ©runbe  cjelegt  ift*).  %nd)  an  ben 
SInnalen  Don  ^ulba,  beren  erfter  S^etl  tebod^  grögtcnt^eils  un^ 
ielbftänbig  unb  inSbefonbere  für  bie  ©efd^id^tc  StaiV^  beS  ©rogen 
ot)nc  SBert^  ift,  mag  ©in^arb  möalid^erwcife  ein  Änt^eil  juju* 
jc^reiben  fein®),  obfd^on  bieS  wo^l  laum  wa^rfc^einlic^  ift®), 

Ueber^aupt  würbe  auf  bem  Oebiete  ber  annaliftifc^cn  ®c* 
fc^id^tSaufjeic^nungen  eine  ^iemlic^  lebhafte  S^ätigfeit  entwidelt. 
aSon  befonberer  SBid^tigfeit  finb  bie  Ännalcn  Don  @t.  Slmanb. 
Sluf  anberen,  ni^t  me^r  Dor^anbenen  alten  8(nnalen  berutjen  im 

')  »flL  unten  «b.  II,  (gjcur«  VI. 

^)  9lante;  gfrefe;  2)ün5etmann  @.495  ff.;  I6eni]^ehn,  @.  82  ff.,  bem  bie  nm« 
^(fe^rte  flnnobme  fogar  unbegreiflich  unb  abfurb  erjd^eint. 

»)  @o  Simßon,  De  statu  etc.  @.  44  ff.;  ®icfebredjt  6.  216  ff ;  (Jbrorb 
€$.  460. 

^)  ^ugerbem  1^  es  and)  »o^l  no<i^  eine  an  »enigen  ©teden  et»ad  abmeid^enbe 
9teba(tion  ber  Annales  LauriBBenses  mal  gegeben,  mt\ä)t  in  ben  foa.  Annales 
Enhardi  Fuldensis,  811.  821.  826,  SS.  I,  355.  357.  359,  ben  Sithienses  821, 
SS.  Xni,  38,  ber  Vita  Hludowici  be«  Asfaronomus  c.  34.  40,  SS.  11,  626. 
630,  enbüd^  l^ieUeid^t  aud^  in  ben  Chroniques  de  S.  Denis,  Bouquet  V,  259,  er« 
fennbar  ifl  fßal  Simson,  De  statu  etc.  @.  56.  59—60;  2)erf.  lieber  bie  Anna- 
les Enhiurdi  Fuldensis  unb  Annales  Sithienses  €$.  24  iR.  1.  26;  3a^rbtt(^er 
ÄarfÄb.  ®r.  U,  gunt  3.  811;  3aW)ü*er  «ubmig'«  b.  Sr.  1,  169  91.  1.  267  91.  6. 
268  9^.  1.  n,  299—300;  SBattenba^,  2)eutf(^Ianb9  (S^efd^tc^ti^ueaen  in  Win.  5.  ^ufl. 
I,  212  92.  1.  9ttm>ei(^enber  Hnft^t  Sßai^,  9?a(^rid^ten  oon  ber  &.  H.  Unio.  gn 
Ofötthtgen.  1864  9h.  3,  @.  59—60.  —  Wix  fügen  ^ingu,  bog  iene  9lebaftiou  anberer« 
feitd  ber  in  ben  Ann.  Bertiniani  enthaltenen  na^e  gefianben  ^  b<^ben  fd^eint;  \>al 
Sa^rbfl^er  Submig'i»  b.  ^r.  II,  298  92.  4;  gorf^nngen  inx  beutfd^en  (Skf4i($te 
XVIII,  610. 

^)  !Bgl  Annales  Enhardi  Fuldensis  ad  a.  838.  SS.  I»  361:  hucusque 
Enhardus  (Annales  Yburgenses,  SS.  XVI,  436:  Emhart);  ^ergu  befonber« 
^lber«(£oger,  2)eutf4e  Sitteroturaeitung  1886  9h:.  43  ©p.  1530,  rotläfvc  bemerft, 
bog  ein  $nlber  TV^ii  (Sin^ort  erfl  879  geflorben  ifl  (Ann.  necrol.  Fuld.  SS. 
XIFI,  184).  —  Confratemitat  Augiens.,  ed.  Piper  (M.  G.\  ®.  202. 

«)  »gl.  unten  igjcnr«  IV. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


6  (Sinleitung. 

ftlofter  ®otit  niebergefd^riebene  Sa^rbüc^cr,  n^elc^e  in  bcn  fogen. 
petQt)tQmf(i^en  Snnalen  mit  benen  üon  @t.  Smonb  cumbinirt 
ftnb.  GbenfaUiS  au^  ben  ©orjer  Stnnalen  ftnb  fiorfc^er  %n^ 
nakn  ^er))orgeQQttgen,  toelc^e  in  ben  irrt()üm(ic^  fo^^enonnten  SRofel* 
annalen,  bie  t)tclme^r  am  äRain  entftonbcn  ju  fem  fd^ctnen,  unb 
einer  in  fiorfc^  felbft  entftanbenen  Slbleituna  crfialten  finb  ^).  Änbcre 
Heinere  Slnnalcn,  bie  aud  bem  alamanni^cn  Älofter  SKurbai^  (im 
©Ifafe)  ^eröorgcpanflen  finb,  ^abcn  eine  unterfleorbnete  ©cbeutung, 
©eftr  f^tDQC^  finb  aud^  noc^  bie  Äeimc  annaliftifc^cr  ©efc^id^t* 
fd^reibuna,  bie  im  Often,  in  @al;;burg  anfangen  fic^  ju  regen  f 
unb  ebenfo  ^at  %ulta,  ein  ^albeS  Sa^r^unbert  fpäter  ber  i^auptfi^ 
biefer  Oattung  ber  ©efd^ic^tfri^reibung,  bamal^  nur  erft  fleringfüflige 
anfange  baDon  aufjutoeifcn.  3n  ©ac^fen  DoHenbd  fe^It  jebc  ©pur 
ba))on ;  bie  Slnnalen  eine^  fäi^fifd^en  ^ic^terd,  xodäft  bie  ©cfc^ic^te 
Äarrs  t)on  SBeginn  feiner  Slflein^errfc^aft  nac^  bcm  Xobc  fcinei^ 
99ruberiS  ^arlmann  btd  ut  feinem  eigenen  Zobe  enthalten,  gehören 
erft  bem  @nbe  bc^  9.  SaJ^r^unbert^  an  unb  finb  burc^aud  nn^^ 
felbftänbig.  ©ie  befielen  im  ttjcfentlid^en  aud  einer  SSerjfification 
ber  fogen.  (Sin^arb'fc^en  Slnnalen  unb  finb  ()öc^ften^  baburci^  t>on 
einigem  S03ert^,  bafe  ber  a)id^ter  einige  Slac^ricfiten  über  bie  Äu* 
ftänbc  ber  ©ac^fen  gibt  unb  im  legten  Steile  feiner  Slrbeit,  Jeit 
801,  eine  für  unö  verlorene,  pet)t  man  rec^t  and  !urjen  Aufsei^* 
nungen  befte^enbe  Duede  benu^t  ju  ^aben  fc^eint^). 

SBei  weitem  weniger  ffiifer  für  annaliftifc^e  äufjeic^nungeu 
fc^eint  in  ben  romanifd^cn  ^^ei(en  bed  dieid^ed  Dor^anben  getoejen 
ju  fein,  in  @a0ien  unb  in  Italien  gleich  wenig. 

9uc^  fonft  finb  bie  Wid^tigften  Srjeugniffe  ber  @efd^ic^tf(^rei^ 
bung  au«  lenen  Sauren  beutfegen  Urfprung«.  Sieben  ben  annalen 
tommcn  befonberd  in  SSetrac^t  bie  ^Biographien ,  unb  unter  biefen 
^at  eine  große  SBerül^mt^eit  erlangt  bie  ficbeniSbcfc^rcibung  Äarl'^ 
oon  (Sin^arb.  83om  litterar^^iftorifc^en  ©tanbpunft  au^  ift  bai^ 
auc^  t)onfommen  gerechtfertigt;  ba^  Heine  S3uc^  übertrifft  in  SSejug 
auf  bie  gorm  alle«,  toad  öor^er  unb  im  ®runbe  aud^  noc^  xoaS 
Sa^r^unberte  nac^^er  auf  bcm  gctbe  ber  83ioprapt)ic  gcleiftct  worbcn 
ift^):  aber  atö  @ef(^ic^tSqucUc  befi^t  c^  ntc^t  ben  ^o^cn  fßkttt)^ 


1)  fßal  über  baiS  ii^er^aititig  biefer  Snnalen  )u  einanber  (S^iefdnrec^t,  &.  203. 
223  ff.;  SBSaiii,  Ueber  bie  Annales  Petaviani  unb  Mosellani,  in  9?a^n4ten  twn 
ber  ®.  «.  Unit).  1875  9^.  1.,  @.  1  ff.  —  S)ie  Annales  Laureshamense» 
\dtmta  fp&ter  in  ^3remen,  u.  a.  bin:<^  Stac^ri^ten  Aber  ben  9tf4of  föiOe^ob,  er« 
9&n§t  unb  fortgefe^  gu  fein.  3n  biefer  erweiterten  (^aft  »urben  fte,  nHe  a  f^dnt, 
m  beut  ChronicoD  MoiBdacenee,  fonne  in  ber  Vita  WiUehadi  benu^t,  ügl. 
gorfi^nngen  im  bentf<^en  i^^i^te  XIX,  138  ff. 

^)  (S^enauer  über  bie  loom  ^id^ter  benu^ten  OueOen  ^belt  ^ntfon,  2)er  ^eta 
^pi  unb  ber  ^ebe  gu  ^%  in  ben  jj^c^ungen  gur  bentfcben  (iefd^i^te,  I,  318  ff. 

^)  ^m  unb  nneber  finben  fli^  auerbingd  ungef^tcEte  SBieber^tnn^en;  fo  c  3: 
Qxor  eins  et  filii  . . .  Italiam  fuga  petiit  et  . .  .  sab  Desiderii  refns  Lan- 
gobardorom  patrodmam  se  cum  liberis  suis  contulit;  c.  4:  Karolua 
vero  post  inchoatom  a  se  bellum  Don  prios  destitit,  quam  et  Deeiderium 
regem,  quem  longa  obsidione  fatigaverat,  in  deditionem  susciperet,  ^liunrv 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)ie  Oueflm  für  bie  ^efci^t^te  StatVü.  ^ 

bcn  man  iftm  faft  big  auf  unjerc  Qüi  bcijulcgcn  pflefltc.  Daß  cä 
crft  nac§  Äarl'g  3;obc  gcfc^ricben  würbe,  t^ut  feiner  JBebeutunfl 
feinen  (Sintrafl,  bcnn  »cnige  SWänner  founten  über  Äarfg  Scben 
unb  I^aten  beffer  untcrrid^tet  fein  atö  (Sinljarb;  fein  fSud)  lann 
burc^aud  mitjät)(en  unter  ben  g(eid|jeitigen  Dueßen ;  bie  SBebenfen, 
meiere  fetner  »raud^barfeit  alö  ^auptqueße  für  bie  ©efd^id^tc 
MaxV^  entfleaenfte^en,  ^aben  anberc  Urfa^en.  (Sin^arb  felber  legt 
feiner  Schrift  garnii^t  biefc  SBebeutung  bei;  ni(^t  eine  förmli^e 
©efc^ic^te  ftarl'^  will  er  fci^reiben,  fonDcrn  nur  ein  furje«  fiebeng* 
bilb  Don  i^im  entwerfen^),  unb  biefe  aufgäbe  ^at  er  auf«  glän* 
Aenbfte  gclöft.  (5§  ift  wa^r,  baß  er  fic^  im  Äuöbrud  mit  <)einUci^er 
©trenge  an  feine  flaffifd^en  SMufter  banb  unb  namentlich  öon 
©ueton'fc^en  9teben^arten  unb  SBenbungen^)  einen  übermäßigen 
©ebraud^  machte,  bem  ©ueton  auc^  feine  ®i^pofition  entlel^nte; 
bcnnod^  ift  ba^  (Sefammtbilb,  ba«  (gin^arb  öon  ftarl  entwirft,  un* 
jtocifel^aft  ^iftorifd)  treu,  unb  bamit  ^at  bie  ©d^rift  i^ren  ^aupt* 
jtoecf  erfüllt.  Sei  bicfem  5ßlane  fommen  bie  einzelnen  (gretgniffc 
unb  X^aten  StaxV^  erft  in  jmeiter  Sinie  in  93etrac^t,  unb  beS^alb 
ifi  cd  mar  ju  bebaucrn  aber  auc^  erf lärlic^ ,  bafe  fie  t^eite  f e^r 
unt)oIlflänbig ,  tt)eitö  fe^r  ungenau  erjä^It  finb.  Ueber  manc^ed 
fc^meijjt  (Sin^arb  abfic^tli(^,  über  anbered  ift  er  offenbar  garniert 
unternd^tet ;  er  begebt  mcf)rfaci^c  Srrt^ümer,  bie  cntmcber  ein  ßeid^eu 
üon  Slac^Iäffigfcit  ober  Don  mangelhafter  Äenntniß  finb.  Siüer  bad 
9Keifte  oerbient  ©lauben,  unb  ungead^tet  ber  unleugbaren  SJ^ängel 
enthält  bie  ©c^rift  bo^  auc^  totefe  Wi^tige  angaben ,  ^auptfäd^Ud^ 
über  bie  $erfönlic^feit  unb  bie  gamilie  bed  ftaiferd,  aber  auc^ 
über  einjelne  ©reigniffe,  bie  ft(^  fonft  nirgcnbd  finben  unb  DoH* 
fommen  Jiuüerläfficj  finb. 

Dag  ©uc^  Sin^arb'g  bat  neben  feinen  anberen  SJorjügen  au^ 
noc^  bed^atb  befonberen  SBert^,  weil  ed  bie  erftc  $rofanbiograp^ic 
ift  welche  bie  bcutfc^e  ©efc^ic^tfc^reibung  auf^uweifen  ^at.  Qcif)U 
reid^er  finb  aber  no^  immer  bie  lirc^Uc^en  ^Biographien,  t)on  benen 
einige  auc^  für  bie  ®efc^ic^tc  Äarr^  eine  t)ert)orragcnbe  SBebeutung 
^aben.  ®a^in  gehören  namentlich  bie  Sebcnöbefd^reibungen  beö 
t).  ©türm  t)on  (gtgtl,  beg  \).  ßiubger  t)on  Slltfrib ;  aud^  bie  be§  i). 


eins  Adalgisum,  in  quem  spes  omnitun  inclinatae  videbantur,  non  solum 
regno,  sed  etiam  Itaua  excedere  coimelleret,  omnia  Romanis  erepta  resti- 
tueret  ...  —  Finis  tarnen  huios  oelli  foit  eubacta  Italia  et  rex  Desi- 
derioB  jperpetuo  exilio  deportatus  et  filins  eins  Adalgisus  Italia  pulsus  et 
res  a  Langobardorum  regibus  ereptae  Adriano  Romanae  ecdesiae  rectori 
restitutae.  16ennut^fi<i^  ftno  biefe  Steber^olungen  burc^  nod^trSglic^e  Q^nfc^attungen 
Deranlagt 

»)  ffiie  au<^  ®tefebred)t,  2>.  210,  audbrüdli*  iertoor^ebt. 

«)  »gr.  bierüber  3aff6,  Bibl.  rer.  Germ.  IV.  501— 503;  «itfg.  üon  3[off^- 
SBotteiiDad)  (1876);  txm  $er4«9Bat$  (1880);  ^x.  ^nribt,  De  Einhärdo  Suetonii 
imitatore,  $roflr.  ber  f.  ^tubienanflalt  in  ^o^reut^  1880 ;  äl^onitiu«,  9{eued  %xdfio 
VL  f.  w.  VII,  530  ff.:  »ernVim  in  ©iflor.  «uffäfee  bem  ?Inbenfen  on  ®.  ©oift 
gewibmet,  @.  74  ff.  Unbebaitenb  i|l  ®.  3anfe,  3)er  ©nftug  ©ueton'«  anf  bie  ^i- 
jbrifd^e  »«(^tigfeit  QRn^arb*«  in  ber  vita  Karoli.    »lofloder  ©iff.    «erlin,  1872. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


8  (Smtdtintg. 

SSäiflcbab ,  obfd^on  ftc  crft  geraume  3^'*  «^c^  Äarl  bem  ®ro6en 
flcf^rieben  ift;  jelbft  bie  no^  faßtet  Derfagte  bc«  ^.  Siaftoin 
ober  Sebuin  toon  ^ucbdb.  SBte  bie  Heiligenleben  entölten  aud^ 
bie  Zrondlotionen  manche  ^iftorifc^  t9ertt)t)o(Ie  gfioe  unb  brauch« 
bare  eingaben,  j^utoeiten  t)on  ntc^t  geringem  mtturl^iftorifci^en 
3tttcreffe. 

SBeniper  reicb  ift  bie  ausbeute,  ttjcld^e  bie  allgemeinen  ©bro* 
nilen  fottJic  bie  Sof algejc^ic^ten ,  bie  ©efc^i^ten  einjelncr  Siö* 
tpmer  unb  Ätöfter  gctüä^ren.  S)ie  erfte  S^nft  ber  tefetercn  Art, 
beiS  $aulud  Siaconud  (Sefc^ic^te  ber  S^ifd^öfe  üon  äße^,  t)erban!t 
i^re  Sntfte^ung  unmittelbar  ber  an  ftarr^  $of  gegebenen  An* 
regung;  afle  anberen  würben  erft  in  einer  fpäteren  geit  abgefaßt, 
aber  jum  Ifieil  toenioften«  mit  SBcnufeung  älterer  unb  verlorener 
?lufÄei(^nungcn,  jum  i^eil  auf  ©runb  münbli^er  Ueberlicfcrungen. 
bie  oarin  jum  erften  SRal  f(^riftlic^  nicbergclcgt  finb,  unb  babur^ 
erbalten  fie  au(^  für  unfcre  3^**  SBSert^.  dagegen  bringen  bie 
au0emeinen  (S^ronifen  bed  9.  unb  10.  3a^r^unbertd  ffir  bie  ®e^ 
f^tc^te  Aarrs  nid^ti^  irgenb  Sr^ebtic^ed  bei ;  unb  xoa^  nod^  fpätere, 
tute  i.  35.  ©igebert,  ctiua  Jlcuci^  ju  entl^alten  f(^einen,  ift  öoflenbö 
mit  ocr  größten  8Sorfi(|t  anfjune^mcn. 

Söä^renb  aber  ba«  fränlifc^e  ?Rcid^  jetbft  in  unferem  3citraum 
an  glcic^jettigcn  ober  beinal)e  gleic^jeitigen  ©c^riftfteÜern  mcnigftenS 
nic^t  arm  ift,  treffen  toir  foldje  in  3talicn  faft  garniert  an.  @inc 
SÄugna^me  bilben  beinahe  nur  bie  Scbenöbcfc^rciDungcn  ber  ?ßäpfte, 
uon  tüelc^en  für  un^  bie  ©tep^an'S  HI.,  ^abrian'S  I.  unb  Sco'g  HI. 
in  93etra(|t  fommen;  t)ier  finb  ba^cr  auc^  jüngere  ©efd^it^tfd^reiber, 
wie  ©rc^empert,  ber  JBerfaffer  einer  ©ef^tc^te  ber  tangobarbifc^en 
^errfc^aft  in  JBeneDent,  bann  ber  unbefannte  SSerfaffer  ber  (£f)ronif 
uon  ©alerno  u.  a.  nidgt  ju  t)erfc^mä^en ;  unb  au(^  ein  gried^ifc^er 
©c^riftfteQer,  X^eop^aneiS,  gtebt  einige  nic^t  unwichtige  ^uf< 
f^lüffe. 

Siatürlicb  tonnte  e8  ni(^t  festen,  baß  in  Dielen  ber  fpäteren 
©efc^ic^tdwerte  bie  @age  fi^  an  bie  ©teile  ber  ©efc^ic^te  brängte 
ober  bod^  neben  i^r  einen  ^lab  einnahm;  unb  Wenige  5ßerfönlic^^ 
feiten  gibt  eö,  bereu  \\i)  im  fiaufe  ber  3cit  bie  Sage,  ia  felbft 
bie  wiUfürlic^e  2)id^tung  fo  uoQftänbig  unb  in  fol^em  Umfang  be^» 
mäc^tigte,  wie  eben  ÄarfiS  beö  ©roßcn.  Äarl  ift  ja  ber  aRittel» 
punft  eineiS  eigenen  ©agenireifeö  geworben;  ate  foI(^er  erf^eint 
er  befonber^  in  bem  torgeblid^en  S^erfe  beS  2:urpin,  bad  ^ier  gar 
feine  (Srwö^nung  finben  fönnte,  wenn  eiS  fic^  nid^t  audbrüdli^ 
burc^  feinen  litel  für  Oefc^ic^te  ausgäbe,  ©ein  Snijalt  liegt 
nnferer  5lufgabe  ebenfo  fern,  wie  bie  übrige  fagenl^afte  Sitteratur 
über  ftarl;  wogegen  anbere  ©dbrtften  tro|  einzelner  fagen^after 
Seftanbt^eile  bod^  au(^  atö  @efcgi(^tdque0en  i^ren  äBertl^  behalten. 
Sigentlicl  fü^rt  fc^on  bad  befannte  Wttt  hc^  SKön^d  t)on  6t. 
iSallen  über  bie  I^aten  Äarl'ä  l^inüber  ju  jener  fagen^aften  Sitte* 
ratur;  bei  i^m,  ber  nac^  einer  neuerbing^  mit  glüdlic^em  Erfolge 

Digitized  by  LjOOQ IC 


2)te  OueHen  fttr  bie  (Befd^ic^te  StcaVi.  9 

tmeber  aufgcftentenSermut^una^)  melletd^t  mttiRotfer  bcmStommler 
ibcnti^c^  tft  finbcn  tt)ir  bic  crftcn  Änfäj^c  einer  umfaffenbcn  ©oflcn* 
btlbung  fiber  ßarl;  ober  bennoc^  iftfein  SBud^  aud^  atö  @efd^id^tö^ 
qu€Qe  ipenigfiend  ntd^t  ganj  unbroud^bar. 

9(n  bie  (äefd^tc^tfd^reiber  teilten  ft^  bann  nod^  oerfc^iebene 
anbete  OueQen  an.  85on  großem  SBertl^e  finb  bie  SBricfe,  bic  nur 
aber  fe^r  unflleid^  fiber  bie  lange  Slegierungi^eit  Jtarl'd  ücrt^eilt 
finb.  SSon  jtarl  felbft  finb  freili^  blöd  n^cnige  auf  un^  gefommen; 
bagegen  getoäbren  bie  Schreiben  Sllfuin^d  eine  reiche  Sudbeute, 
!ommen  aber  faft  ade  erft  ber  ®efd^ic^te  ber  itueiten  ^älftc  ))on 
StaxV^  9Iegierung  ju  gute.  S)afar  ift  aud  ber  erften  ^Ifte  ber 
»rieftpec^fel  ber  ^ßäpfte  mit  Äarl  weit  öoaftänbiger  ate  aud  ber 
j^n^eiten  ermatten,  unb  jmar  burc^  9avV^  eigenem  Öerbienft,  n^elc^er 
791  bic  ©amralnng  ber  SSriefe  t)eranftalten  lieg,  (£d  finb  afler* 
bingd  nur  93riefe  ber  ^öpfte,  feiner  Don  Aarl  fctbft  aufgenommen ; 
aber  aud^  fd^n  bei  biefer  SSefd^ränfung  getoätjrt  bie  ©ommtung 
bie  ergiebi^fte  ttudfunft  fiber  bie  iBejie^ungen  ^ix  {Rom. 

Ungleid^  größer  atö  bie  ber  ©riefe  ift  bie  3«^^  ^^^  ""^  ^' 
i)altenen  Urfunben,  bie  gleic^faüd  manche  n^i^tige  9uff(^(flffe  ge^ 
n)äl)rcn.  ®er  $rit)aturfunben  finb  cd  nod^  mc^r  atö  ber  öffent^ 
lieben,  unb  ade  X^cile  bed  9ici(|d,  ^eutfc^lanb,  @aOien  unb  Stalten 
liefern  ba^u  i^ren  93eitrag.  SDoju  fommcn  bann  nod^  old  n^eitere 
Duellen  bie  ©efefee,  bie  bei  ber  umfaffenbcn  gefcfegeberif(^cn  SSSirf^ 
famleit  Äarl'd  eine  crl^öbtc  ©cbcutung  erhalten,  aber  frcl(i(^  ffir 
bic  erfte  ^älfte  feiner  ^Regierung  meit  n)eniger  ald  ffir  bic  j^meite, 
ba  erfi  tt>ä^renb  ber  Icbteren  biefe  ©citc  feiner  I^ätig!eit  in  bcm 
großartigen  äRaßftobc  beginnt,  n)clc^er  mit  Sted^t  bad  Staunen  ber 
5lad^tDclt  crttjcdft  tjat. 


Äarl  ift  ber  bcrflbmtcfte  Sproß  bed  gefeierten  Ärnulfingifc^en 
©efc^Iec^td;  bcm  bad  fränfifc^e  8lcid&  nadj  einer  Reit  bed  ticfftcn 
JBerfaDd  feine  Sieugrünbung  Dcrbanfte.  ©d^on  fein  SSatcr  unb 
@roßt)ater,  in  gcioinem  @innc  alle  feine  SSorfa^rcn  bid  hinauf  ju 
0rnu(f  )}on  äRe^  Ratten  an  bcm  92eubau  gearbeitet;  aber  Äarl  ^at 
i^n  DoQenbet  unb  bad  @cbäube  gefrönt  Sic  ber  @runb  baju 
gelegt  lourbe,  crjö^It  bie  ®efc^id^te  Starl  aRartcQ'd  unb  $ippin'd; 
if)rc  I^ten  finb  bie  Einleitung  ju  ber  ®efc§i(^tc  Äarl'd  bed 
©roßcn. 

ftarl  ift  ber  ältere  @of|n  $ippin*d,  auf  ben  fpäter  Don  feinem 
@roßDater  $ippin  bcm  äRittlcren  ber  ©einame  ,,ber  Äurje''  ober 
„Äleine"  übertragen  worben  ift*),  unb  ber  ©ertraba  ober  Serttja/ 

1)  %la(.  st,  Semner,  in  ßiflotif^e  Huffd^e  bem  Hnbenfen  an  &.  föai^  oetmb« 
mct,  ©.  97  ff.;  an*  @imfon  m  3eltf<^.  f.  b.  (Befc^tc^  M  Obcn^wn«  i».  g.  II, 
59  ff.  Ä.  untai  «b.  II,  QttcvM  VII. 

«)  »gl  ßflin,  3abrbü(^  @.  9  91.  6;  OcÖner,  Äönig  ^pm  S.  11  iR.  6; 
f&a%  3)»<&.  III,  2.  anfl.  ©.  91  91.  2;  on^  ber  ©etname  ,Pius'  fbrnrnt  Dor. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


10  dHiUeitung. 

einer  lochtet  ßcribert'^  ober  ß^ariberf^,  ®rafen  öon  Saon^). 
Die  Umftänbe  feiner  ®eburt  tt)ic  bann  aud^  ^cine  Stnb^eit  finb 
in  Dunfel  ^e^üßt^)|  ber  Ort  ber  ®eburt  bleibt  ööflifl  ungewig, 
über  bie  ßett  finb  einige  Änflabcn  üor^anben^  aber  wiberfpre^enbe- 
Die  geringften  @c^U)iertgfeiten  mad^t  ber  ®eburti^tag.  (Sin  Sorfdber 
ftalenbar  au^  bem  9.  3a^r^unbert  üer^eid^net  ben  2.  %pri(  atö  @e« 
burt^tag  bed  ru^mreid^en  ^aiferd  Uaxl^),  tooxnnttx  freiließ  jtoar 
nic^t  flarl  ber  fta^le,  aU  bcffen  @eburtdtag  ber  13.  Suni  üöQig 
feftfte^t*),  möfllic^ertoeifc  aber  auc^  Sari  HI.  (ber  in  fpäteren 
Sa^r^unberten  ^o^enanntc  ,,S)tcfe'0  berftanben  jein  lönnte*);  man 
bat  aber  ein  gen)tffeiS  9ied^t,  n^enn  in  ®efc^ic^töaufjeic^nungen  ein« 
fad^  ))on  Jtaifer  ftarl  bie  Siebe  ift,  babei  ^unöd^ft  an  Sari  ben 
®rogen  ju  benfen®);  unb  \o  mag  ed  immerhin  begränbet  fein,  bag 
fpäter  ber  2.  Slpril  atö  ber  ©eburtötaa  Sarrs  angefe^en  n)arb^). 
ga^lreid^er  unb  )um  X^eil  alter  ftnb  bie  eingaben  über  Sarl'^ 
©eburtiSJa^r,  aber  fte  finb  unter  einanber  unDereinbar.  Die  Sa^re 
742,  743  unb  747  toerben  genannt,  unb  ttjenigftenS  bie  Seugniffe 
für  742  unb  747  üerbienen  JBeac^tung.  Diejenigen  für  743  finb 
erft  fe^r  fpät^)  unb  ba^er  o^ne  äBert^,  berufen  fogar  üielleic^t 
nur  auf  JBerfe^en,  unb  aud^  bie  Slac^rii^ten  über  ba^  öon  ftarl 
erreichte  Seben^alter,  auiS  toeld^en  fid^  743  aU  3a^r  feiner  @eburt 


1)  Annales  Bertiniani  749,  rec.  Waitz  (^annoDfr  1883)  <B,  1:  Plppinus 
coniogem  duxit  Bertradam  coffnomine  Bertam,  uharibertiLaadunensis  comitis 
filiam.  HOe  anbent  Ibiaabcn  f&n  bie  ^erfimft  ber  i6ertraba,  äuget  biefet  bun^  Ur« 
bmben  befiatigtrn.  fbtb  fagenboft  ®enauercd  bei  6abn,  j^Ja^rbttd^er  bed  fr&nfif(!ben 
9ifxdi&  e.  5  u.  151  ff.;  OdiSner  e.  18.  352.  Urber  bte  3eit  ber  IBennai^lung 
f.  miten  @.  13  9i.  1.  3. 

^)  £iDhard.  Vita  Kar.  c.  4,  rec.  Waitz  (^atmooer  1880)  @.  5:  De  cuius 
nativitate  atque  infantia  vel  etiam  pueritia,  qaia  neque  scriptis  umquam 
aliquid  declaratom  est  neque  quisquam  modo  supereese  invenitnr  qui  horum 
se  dicat  habere  notitiani,  scribere  ineptum  iudicaus  .  .  . 

^)  MabilloQ,  De  re  diplom.  supplem.  c.  9  9{.  1,  ^.  88:  IV.  non.  Aprilis 
nativitas  domini  et  gloriosisslmi  Oaroli  imperatoris  et  semper  augusti. 

*)  @.  a^l^Ibacber,  9{eaefhn  beiS  Jtoiferretcbd  unter  ben  5(arofingent  @.  276 ; 
^mfon,  Sobtbtt^er  bei  frfinnf(^  ^ndfi  unter  Subioig  bem  gfn>ntnien  I,  198  9^.  1 ; 
2)ihnmler,  (Befd^.  b.  oftftfinf.  9{ei(^  I,  43  9^.  9. 

^)  Ueber  biefe  8ebenfen  ))gL  ßa^n,  8ur  le  iieu  de  naifisance  de  Charle- 
maffne;  extrait  du  t.  XL  des  M^moires  couronnös  et  autres,  pu- 
blik par  TAcad^mie  royale  de  Belgiqne,  @.  73  f.,  tt)o  nur  irrt^iimfiod  bad 
ilalenbar  flatt  tnd  9.  ind  11.  So^^unbert  perobgefe^t  nnrb.  —  9?eben  biefer  ^rift 
^^n'd  ift  ^fi(^tlt(^  bed  t^>(denben  au(&  ber  Hud^a  }u  t>erdei(!bfn ,  weld^  er  ba« 
rau«  in  feinen  Sal^rbtt^em  741-752,  @.  238  ff.  (fb^  XXVm.)  gibt 

^)  Sugerbem  oermeifen  9K(!^ter  unb  Sbffi,  fbrnokn  bed  franfifcpen  füaäi»  im 
Zeitalter  ber  jtaroünger  0.  28,  mit  Sftedyt  auf  bie  groge  gürforge,  bereu  fO^  ba^ 
jclofler  $orf4  gerabe  xmn  Statt  bem  ®t.  }u  erfreuen  gehabt  potte. 

^)  ®o^  Capefigue,  Charlemagne  I,  136,  ben  26.  ^Omax  ^at,  ifl  uiAt 
jn  ertennen;  in  ben  Annales  Fuldenses.  bie  er  anfttj^t  ifl  biefet  Saturn  nic^t  auf« 
jufinben.    (Ebenfo  falf(^  aüegirt  er  fttr  ben  2.  flptU  bie  Cont.  i^  ^rebgar. 

»)  <B.  Annales  s.  Emmer.  min.  S8.  XIII,  47  (fiterer  Sufo^);  auä)  Ann. 
8.  Stephani  Frising.,  ibid.  ®.  51 ;  ügl.  Hahn,  8ur  le  iieu  de  naissance  €>.  69  ; 
WOßaäfvc,  9tegeflen  e.  53. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


StaxVü  dkfmrtfja^r.  H 

ju  crflcbcn  fd^cint^),  finb  fcinc^tocflö  ^uucrläifi^  unb  flcimu*). 
Doflc^cn  nennen  mehrere  eingaben,  bie  fid^  ollcrbinfl«  jum  I^eit 
auf  eine  unb  biefclbe  Cueöc  iurüdfütircn  laffcn,  baö  Sa^r  742«), 
unb  auc^  bie  angäbe  (gin^arb*«  in  feiner  Scbcnöbefc^reibung 
Äarrg,  xoomäi  Äarl  ein  Älter  Don  72  So^ren  errcid^te*),  fc^eint 
borauf  ^injutt)ei|en.  ^oäf  auij  bicfc  Bcwfluiffc  Derlieren  bei  näherer 
Prüfung  Diet  tjon  i^rem  ©cwic^t;  fclbft  oic  ältcften  finb  ebcnjo  toic 
baö  ©n^arb'g  mei[t  erft  nod^  fiorr^  lobe  aufgejeidinct*),  b«c  an^ 
bcrcn  DoIIcnb«  ot)nc  autljentifc^en  Sffiertt).  gemer  enthält  oud^  jene 
Sd^rift  ein^arb'«  fonft  \o  niannigfacl^c  t^atföd^lid^e  Srrt^ümer,  ba^ 
felbft  i^r  beftimmter  ^inA)eii^  auf  742  nic^t  o^ne  loeiterei^  glaube 
»ürbifl  ift;  er  ^ot  foflor  baä  oücrbinfl^  tt)oI)l  übcrflülfigc*)  5Be=^ 
benfen  erregt,  baß  er  nid^t  reAt  paffe  p  jener  SScrftc^crun^  ffiin» 
^arb'd  in  ben  Anfängen  feined  fßnä)^,  9iienianb  n^iffe  etmai^  @td^ere^ 
über  Äarrö  ©eburt^).  S)oc^  I)at  ein^arb'8  äeugnife  tt)enigften^ 
mcl)r  ®ett)ic^t  atö  ba«  t^eife  unbeftimmte®),  t^eil^  unjuuerläftige 
ber  Ännaten,  toenn  aud^  frcilid^  fein  entfd^eibenbe«.  ®ic  ficfierfte 
«uöfunft  müßte  ftarr«  ©rabfd^rift  getoä^ren,  bie  (Sinl)arb  (eiber 
mitt^eilt;  ober  biefelbe  brüdt  ffd^  gcrabe  etwa«  unbeftimmt  \t>  axi^^ 


>)  Annales  s.  Emmer.  Ratisp.  mal.  814,  SS.  I,  98 :  Carolas  Imperator 
obiit  etaÜB  saae  anno  71.;  AnnaJes  Einh.  814,  SS.  I,  201:  DomnuB  Karins 
.  .  .  anno  aetatis  circiter  septuagesimo  primo  .  .  .  rebus  humanis  excetsit; 
DgL  Ann.  necrolog.  Prumiens.  SS.  XIII,  219;  bie  in  biefem  %aU  foum  p 
nennenben  Annales  Quedlinburg.  SS.  III,  41  etc.  &.  Hahn  ^.  56  ff.  u.  unten 
«b.  n.  j.  3.  814. 

^)  iQ^e  man  fielet,  beieid^en  bie  Ann.  Einh.  i^re  lOercc^mmg  felbft  nur  ai» 
eine  ungefa^.  Stugerbent  tagt  fid^  biefelbe  fe^r  gut  mit  ber  Knnol^me,  bag  Stax\ 
742  gmren  mürbe,  vereinigen,  ^umal  er  fd^on  im  Januar  814  fUirb. 

'*)  @o  bie  Annales  luvav.  maiores,  f.  Supplem.  SS.  III,  122;  bie  Ann. 
lavav.  minores,  SS.  I,  88;  bie  Annales  Salisburg.  SS.  I,  89;  bgt  ferner  Ann. 
Aquenses,  SS.  XXIV,  85  91  3;  oudf  Ann.  s.  Amandi  brev.  SS.  II,  184 
(obt^on  ^er  bie  (Srgangnnh  oon  ^t^:  natus  est  itoax  fe^r  »ol^rfc^einli^l^,  aber 
immerhin  }n>eife(baft  if%;  Witfiba^  a.  o.  O.):  fobann  auc^  Ann.  I^mbcrt  SS. 
ni,  35;  Ann.Altahens.  SS.  XX,  782;  Wolf  her.  Vita  Godehardi  ep.  Hildesh. 
poster.  c.  2,  SS.  XI,  198  (ba^u  (Q^feud^ter,  2)ie  Slnnaten  «Hm  Sheberoltaic^,. 
i)iff.  (Sdttingen  1870,  €^.25.  82;  ^erm.  Sorena,  2)ie  ^a^rbü^er  oon  ^eriSfelb, 
2>iff.  Seipjig  1885,  &.  48,  lüel^e  na^gumeifen  fu^en,  bag  btefe  Angaben  auf  ber- 
lorenen  alteren  '^M^  fbxnalta  imO^,    SBottenbac^  2)(0D.  5.  91.  II,  490). 

SMe  9lot^  ber  Annales  Fuld.  antiqui  ^u  742,  SS.  III,  116:  Carolus  rex 
Francorum  ge!^  aamid^t  bier^er,  beliebt  ftd^  auf  jtarl  9>{artca,  (outet  in  ber  Ori« 
omalbanbfd^ft:  f^rolus  (dux).  gibt  alfo  badXobe^ia^  ^atl  SRartell'd  an;  ogl. 
Mittel,  Urf>er  bie  Driginal^anbfc^ft  ber  Annales  Fuldenses  antäquissimi ,  %ou 
fi^ungen  |ur  bentfd^  QkWdiit  IV,  458. 

*)  iSnhard.  Vita  Karoli  c.  30:  deccssit,  anno  aetotis  suae  septua- 
gesimo secundo.  fixa  (Ein^arb  ging  bann  biefe  Angabe,  StoxX  fei  72  ^al^r  alt 
geftorben,  n^ieber  in  fpätere  tw^d^nungen  über,  bie  baber  nid^t  meiter  in  iBetracbt 
nmitnen.  ^.  übrigend  Hahn,  Sur  le  lieu  de  naiss.  ^.  55  ff.  u.  unten  8b.  11, 
a-  3.  814. 

»)  a)ie  Annales  luvav.  min.  finb  erfl  816  nicbergefc^eben,  SS.  I,  86. 

•)  «gL  Oettner  e.  486. 

')  ©e^e  oben  e.  10  9t.  2. 

8)  »gl.  oben  91.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


12  d^mttttimg. 

ftarl  fei  als  ein  ©iebjifler  geftorbcn^).  Sicllcici^t  fommt  bicfer 
Unbeftimmt^eit  ein  orögereS  ©ctoid^t  ju  atö  bcn  ^nflaben  ber 
^Nnnalen  unb  felbft  Sin^arb'S;  eS  ift  nur  noc^  bie^^rage,  ob  etoa 
für  747  beffere  S^wflwiff^  iptcc^en. 

Oft  finb  bie  3^"fl"*ffc  fö^  747  faft  ganj  fiberfc^en  ober  ein* 
fac^  als  irrt^ämli^  bejeic^net  morben  ^).  @te  bürfen  aber  immer^ 
^in  nid^t  uubcrücfftc^tigt  bleiben,  obfc^on  fie  weniger  er^eblic^  finb 
ald  bie  für  742^).  S)ie  einjige  aui^fü^rlid^ere  9lac^ric^t  auS  StaxV^ 
Änabenalter,  bie  tt)ir  bcfifeen*),  »ürbe  fogar  bicfer  angäbe  lur 
aSeftätigung  bienen  fönnen  unb  gleid^fallS  für  747,  »enn  nic^t  für 
748*),  atö  baS  Sa^r  feiner  ®eburt  beroeifen,  wenn  fie  juüerläffiger 
toäre.  2lud^  bie  unbeftimmte  gaffung  üon  &axV&  ®rabfci[|rift 
tt)ürbe  bie  a3ermutl)ung,  Äarl  fei  nic^t  DoHc  70  3a^re  alt  ge* 
n)orben,  an  fic^  mo^l  julaffen  unb  nic^t  gegen  747  bemeifen.  £ie 
fibrigen  bürftigen  9iaci^ric^ten  aud  IStaxi'^  Sugenb^eit  enthalten 
nic^td,  moraud  ein  ^albmegd  fieserer  ©d^lug  auf  fetn  Sllter  unb 
bie  Seit  feiner  ©eburt  gejogcn  »erben  fönnte®).  ÄQcin,  fo  wenig 
baS  ©eburt^ia^r  «arfg  unbebingt  feftfteljt,  fo  ift  742  boc^  ent* 
fc^ieben  beffcr  beglaubigt  ai^  747  ober  gar  743^). 


^)  Einhard.  Vita  Kar.  c.  31 :  Sub  hoc  conditoiio  situm  est  corpus  Ka- 
roli  Ma^  atque  orthodox!  imperatoris.  Qui  regnum  Francorum  nobiliter 
ampliayit  et  per  annos  XL VII  feliciter  rexit    Decessit  septuagenanus  .  .  . 

^)  @o  toon  $0«,  SS.  I,  10  92.  1. 

>)  ^a»  Sa^r  747  ^aben  bie  Annales  Petav.  SS.  I,  11,  id)o4  nur  ald  3u' 
fa6  eine«  Codex  (09I.  SSai^  in  iRac^ri^ten  üon  ber  (&,  9t.  Unib.  1875  9h:.  1 
0.  4  9{.  1);  ferner  bte  Annales  Laubac.  SS.  L  10  unb  bie  Annales  Lobiens. 
SS.  XIII,  227. 

$bt(^  in  ber  neuefien  9Ui^abe  ber  Annales  Petaviani,  au&  einer  jtoroeier, 
je^t  batifanif^en  ßanbf(^ft,  im  Spicilegiuin  Romanum  VI,  188,  febU  ber3ufaj^^ 
mdbrenb  bie  ^aabe  ber  Annales  Laubac.  unb  Lobiens.  aOerbing^  aaem  Vmfd^ein 
waof  bon  ben  Annales  Petav.  unab^ngig  iß,  wie  fc^on  Hahn,  Sur  le  neu 
de  naissance  @.  81,  bennut^et.  2)er  erße  2^eit  ber  llnnales  Laubacenses  be^ 
rubt  t^eild  auf  bcn  Ann.  s.  Amandi,  tbeitö  auf  einer  anbeten  Ouelle,  melcbe  au(b 
in  ben  Ann.  Stabulenses  (SS.  XIII  41-42),  ben  Ann.  Auscienses  (SS.  III, 
171)  u.  f.  ».  erlennbor  ifl.  2)ie  9totia  über  bie  (Geburt  $taxV9  be0  (fi^rogen  ift  jebo<^ 
oul  feiner  üon  biefen  beiben  OueQen  gef(^9|)ft,  fonbem,  mie  man  üenmit^  md<^te, 
in  £obbed  ober  Stttti^b  entsprungen«  ^terauf  fü^  bie  UebereinfHmmung  ber,  übrigen^ 
erfl  bem  (Snbe  beiS  10.  Sa^unbertl  ange^^drenben  Ann.  Lobienses,  bie  fl<^  aud^ 
no4  in  einigen  anberen  SpöOen  mi,  IVJ.  741.  846.  855.  858)  ^t  l^gl.  ^r* 
fc^ungen  »tr  beutf(^  OM^i^te  XXV,  875  ff. 

^)  @.  Transl.  s.  Germani,  SS.  XV,  5  ff.  2)tefer  Translation,  mel(^  755 
fiottfanb,  mobnte  jtart  anad>U(^  aU  puer  septennis  bei;  f.  unten. 

'^)  2)aB  fie  eigentli^  gunacbfl  auf  748  führen  miiibe ,  bemetten  mit  9le<&t 
9h(^tcr  u.  Ito^I,  ^ratalen  beiS  fränfif«^  9i6äfi  im  ^eitoUer  ber  itarotinger  I,  28. 

*)  Sufommengefieat  finb  biefe  eingaben  üon  Satfn,  Sur  le  lieu  @.  81  ff. 
(ügL  3amtii(^er  @.  248),  ber  ober  suütel  (Sktoi^t  baranf  legt;  f.  anbitrfeitiS 
Oä0ner  ^.  486. 

'')  2)ie  a^eiflen  nehmen  742  an;  üon  ben  filteren  3.  fß.  Pagi  ad  a.  742 
9^.  22.  28,  ber  namemüt^  bad  3^0^(6  ^^  Transl  s.  G^ermani  mit  SteAt 
nidit  geltm  laffen  nnQ;  Mabilion,  De  re  dipL  suppl.  @.  38;  Annales  ord. 
s.  Bened.  II,  116:  (Sd^ort,  Francia  orient.  I,  444;  üon  ben  neueren  u.  a. 
2)iü|)o(bt,  Seben  Jtaifer  StaxU  be«  d^rogen  @.  23.  227;  ^er^,  SS.  I,  10  9L  1  nnb 
biete  anbere;  sule^t  and)  W^amkoenig  et  Gerard,  Histoire  des  Carolingiens  I, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^axV»  (Skburtfjatr.  13 

i^ür  xotldit^  Sobr  man  [\ä)   übrigen^  aud)  entjc^eiben  mag, 

io  bleiben  immer  noc^  6^tüterifl!eitcn  jitrüd.  ^ippin  Dcrmä^Itc 
ic^  mit  SSerttobo  laut  eijter  barfiber  uot^nbenen  Slad^ric^t  er[t 
im  Saläre  749^),  unbeö  fd^cint  bcbenfltc^,  biefed,  »enn  au(^  frei^ 
lic^  unftd^ere  3ewflni|  in  graac  au  [teilen  *).  (Sine  anbete  Angabe, 
nac^  n^el^er  jene  S^e  744  getd^loflen  tt^urbe  ^) ,  ifl  jebenfaOd  no(!^ 
toeniflcr  ma^gebenb.  S)a6  ftarl  noc^  fpfiter  afö  749  geboren  \\t, 
folgt  baraug  nic^t,  »o^l  aber,  ba^  er  geboren  ift  ju  einer  ßeit, 
ba  ^tppin  noc^  nic^t  in  rechtmäßiger  (Sge  mit  feiner  fpäteren  (Se^ 
ma^lin  lebte*).  9Kan  toirb  fic^  nid^t  barauf  berufen  bürfen,  ba§ 
bie  @agen  über  S3ert^a  unb  ^axV^  @eburt  bieg  ju  beftStt^en 
fc^ienen*^);  hingegen  fönnte  el^er  ate  eine  SBeflätigung  baö  ©d^toeigen 
erf (feinen,  bai^  Sin^arb  fiber  ftarl'd  ®eburt  beoba^tet;  bann  aber 
baS  feinbfelige  SBer^ältnig  jmifdjen  ftarl  unb  feinem  93ruber  Aart^ 
mann,  greilic^  ift  bcffen  Urfadie  nic^t  mit  ©ic^cr^it  ju  ermitteln«); 
aber  bie  näd^ftliegenbe  SBermut^ung  ift  bie,  Jtarlmann  babe  ben 
Dor  ber  förmli^en  Sermä^Iung  feineiS  Saterd  geborenen  ^arl  nic^t 
a\&  ebenbürtig  anerfennen  moQen  unb  für  ftcb  eine  be^orju^te 
©tettiing  in  nnfprud^  genommen,  ftarlmann  felbft  foQ  erft  tm 
Sa^r  751  geboren  fein''). 

148;  OetiSner  a.  a.  O.  ®.  486.  503;  WliSÜßad^tx  @.  58—54;  2)ümmler,  StSoem. 
^bütiüäft  »iogr.  XV,  127  (ba  flc^  au*  im  «it.  (Jcntealbl  1885  %f.  51  ep.  1731 
aeöoi  747  ertfärt):  @tchiborff  bei  (ferf*  imb  ©ruber,  (gnc^op.  II,  @.  83.  62.  — 
jbtc  bclmf^en  ^robemifer  Potain  unb  Vrenbt  ^aben  über  742  ober  743  biiShrtirt  (f. 
ßabn,  3al>rbü<^er  @.  241  ^,  8.  10,  wo  bie  genaueren  Zitate).  —  gilr  747  ent- 
vSfnbtt  fiäf  luetft  Le  Ck)inte,  Annales  eccles.  Franc.  V,  175;  bamt  mit  ouiSfttbr« 
fi^er  $3egrttnbnng  ^oüfn,  Sur  le  lieu  de  naissance  €^.  74  ff.  (bg(.  SabrbüAer 
@.  243,  mo  er  biefe  Wmcäfmt  xotxd^aa  M  „ben  übrigen  oöIOg  eoenbürttg'  be« 
yaäftttiy.  9u(^  <to.  fBolff,  JMtifc^e  $3eitr&ge  {ur  Qk\Ai^tt  StcM  b.  (Shr.  768—771 
6.  1--13,  neigt  M  biefer  Unnabme  gn,  inbem  er  fi(!p  geqen  Oettner  »enbet  0. 
iibrigemS  Aber  bte  yitteratnr  ^cäfti  in  ber  angeführten  ^ri}t 

^)  S^^  ^^  Annales  Bertin.,  ed.  Waitz  @.  1,  )u  ben  Annales  Laur. 
mal.,  DgL  o.  @.  10  ^.  1. 

^  iBefümmt  erffdrt  fi*  bagegen  Mabillon,  Annales  U,  appendix  @.  755^ 
aber  o^ne  auSretAenben  ®mnb.  |pr  nnmer  Ratten  bie  betreffenbe  Angabe  aucp 
Oettner  ®.  419  9^.  6;  SBoIff,  Stdl  8eitr.  @.  12—13.  37.  2)ie  Annales  Bertin., 
obfd^on  erfl  im  9.  ^al^r^bert  gefd^rieben ,  muffen  fiir  eine  fo  \JfmtSit  9h>^  jeben« 
falte  fofl  not^enbig  emen  befonberen  9n^(tdpun!t  in  einer  filteren  oeßimmten  md^c^t 
gelobt  ^oben. 

>)  3n  ben  bon  (S^otbmann  mitget^eiUen  abmalen,  SRmt»  %n^ib  XII,  404:  744. 
[Con]ianctio  Pippini  regis  et  Bertrade  regine. 

*)  ^  i(!ber  anbem  Unnol^me  ifl  man  genötl^igt,  fid^  über  ha&  Rax^nii  ber 
Doeüen  bimüegjufe^  9u(^  Hahn,  Sur  le  lieu  de  naissance  ®.  86,  neigt  |td^ 
biefer  9xqUbt  sn,  ^  fie  aber  ^a^rbüc^er  @.  5  »ieber  aufgegeben.  2)ag  ^ertraba 
oon  ^em  i^oter  einen  5ü^l  tnm  9tommer0^m  M  a)>lttgtft  erl^tlten  ^at,  Urfunbe 
$t)))»in'0  für  ^prttm,  9JHI^Ibacber  fitt,  93;  Mabillon,  Annales  U,  706;  9e^er,  Ur^ 
hmbenbuc^  jur  (ikfcb.  ber  mittelr^ifd^en  2:erritonen  I,  19,  worauf  ^mn  o.  a.  O. 
(bgL  ebb.  €>.  152)  mnmeifi,  fbmmt  für  bie  3f<<beflimmung  in  feiner  Sktfe  in  8e« 
trad^  ^enn  1)  »iffen  nnr  nic^t,  mte  lange  Heribert  (CL^opribert)  lebte,  unb  er  fann 
749  nod^  re<!^t  tool^I  gelebt  ^aben;  2)  fc^eint  ^ertraba  jenen  ^efife  oielme^r  bon  ibrem 
Soter  aeecbt  sn  ^en  (religolt). 

^  8gL  Hahn,  Sur  le  lieu  de  naissance  ©.  85;  3a^bü(5er  e.  243. 

•)  8gt  unten. 

^  Annales  Petaviani,  SS.  I,  11,  aber  mdi  nur  in  jener  einen  §anb* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


14  (Smieüung. 

JBlcibt  bcmnad)  fc^on  bic  Qtit  tjon  Äatr^  ©cburt  unfletoig^), 
fo  fc^ipcbt  über  feinem  ®eburtöort  noc^  ein  t)icl  flrö^crc«  Dunfcl^). 
S)arübcr  fe^It  cö  an  icbcr  äuucrläffiflcn  angäbe,  unb  ein  JBlid  auf 
bie  {)ier{)er  gehörigen  92a(^tic^ten  le^rt,  baf  ed  unmöglich  t)t,  m 
einem  beftimmten  ffirflebnig  ju  aelanßen.  ^ennoc^  fmo  äa^lreidje 
SSermut^unocn  barüber  aufgeftcut;  aber  bie  aro§e  3^^^  ber  Orte, 
meldte  jÄr  Äarr«  ©eburtöort  au^gefleben  »erben ,  rü^rt  eben  nur 
gerabe  ba^cr,  bog  nirflenbö  ein  fefter,  fixerer  «n^altöpunft  ju 
finbcn  ift.  Slid^t  barauf  fommt  eö  beö^alb  an,  ben  ®eburtöort 
auSfinbig  ju  machen,  fonbern  bie  unbeflriinbeten  SSermut^ungen 
barfiber  jnrüdjumeifen. 

©leid^  baiS  einjige  urfunblic^e  d^^fl^^B'  ^^^  ^ier^er  gejogen 
»orben  ift,  ^t  mit  ber  tj^age,  um  bie  eö  fic§  ^anbelt,  garnidgtiS 
AU  fc^affen.  ®ie  Urfunbe,  worin  ftarl  bem  Älojler  fjulba  ^t^ 
fifeungen  bei  Sargl)el  an  ber  Unftrut  fd^enlt^),  unb  »orin  er 
JBarggel  ate  feinen  ®eburt«ort  bejcic^nen  fofl,  ift  fe^r  üerbäc^tig, 
ja  o^ne  Qtüti\d  unecht*),  aber  felbft  wenn  fie  eö  ni^t  wäre, 
fönnte  fie  für  ftarl*^  ®eburt^ort  nic^td  beroeifcn,  ba  fie  garniert 
t)on  it)m  rebet*).  3n  ber  nad^  ber  SRitte  be^  12.  Sa^r^unbertg 
üeranftalteten  Sammlung  ber  fjulbaifc^en  Urfunben  ift  jener  ©d^en^ 


fc^rift  ()>g(.  0.  e.  12  91.  8X  in  welt^ev  bie  (iebuit  StarV»  iniS  5^^  747  gefegt 
wirb,  fo  ba|  aud^  biefe  Angabe  nic^t  att  fUl^er  gelten  fann  unb  oiefleic^t  fogar  ebenfo 
unTi(!^tig  ifl  mie  jene:  bjt.  Oetöner  a.  a.  O.;  Tliüflba^a  @.  50.  —  ma  fobiel 
fd^eint  gefid^ert,  bog  $ippm  im  3<4re  751  bereite  mel^r  aU  einen  €^^n  ^atte,  ogL 
'  ^n,  Sobrbft^er  @.  244  9{.  2;  Smi^lbad^  9hr.  58  (smifc^  «ugufl  750  unb 
0.  751);  Tardif,  Monuments  historiques  @.  45  9h:.  54:  pro  nos  vel  fiUos 
nostros,  falU  bied  nid^t  etn^a  burd^  «5Knber'  ju  ttberfe^  ip. 

0  2)ie  yiaäixxdiitn.  bie  j^ort  fogar  ein  lUter  \>on  81  3abren  erreid^  faffen, 
Annales  Mellic.  SS.  IX,  495,  unb  Annales  s.  Radbert.  Salisburg.  SS.  IX, 
769,  flnb  fo  fpät,  bag  f^e  neben  ben  anbem  feine  (Srmä^nung  oerbienen. 

«)  JBgL  ou(i  ^af^n,  gabrbüc^er  be«  fränfifc^en  Weic^«  741—752,  0.  238  ff. 

*)  ©et  ^ronfe,  Codex  diplomaticus Fuldensis  @.  46  iRr.  74:  .  .  .  dona- 
mus  et  contradimus  domino  nostro  salvatori  Jesu  Christo  sanctoque  Boni- 
facio martiri,  qui  in  Fuldensi  requiescit  monasterio,  terram  conceptionis 
nostre,  hoc  est  totam  comprovinciam  circa  flumen  Unstrut  ipsamque  curtem 
nostram  in  Yargalaha  cum  omnibus  compertinentüs  suis  .  .  . 

^)  ^  caiif  2)ronfe  @.  46  9^.  unb  nod^traglic^  ouA  Hahn,  Sur  le  lieu  de 
naissance  <B,  111  f.  $g(.  femer  liefet,  Urfunben  ber  jcarolinger  II,  411;  9^1« 
bo(^  9hr.  356. 

'^)  2)ad  Sort  conceptio  bebeutet  auf  feinen  %aU  (Geburt  3^f^fL  ^nnte 
^5d9fhn«  fd^einen,  ob  t»  für  (£m^fdngnig  m  nehmen  fei,  nne,  auger  bielen  netteren, 
iuUt^t  andf  ^bn  0.  18  ff.  unu;  ober  ob  ed  nid^t  oielnte^r  ein  ©tficC  urbar  ge« 
machten  SanbeiS,  bifang.  be^eic^net,  mie  fd^on  Eckhart,  Francia  orient  I,  445,  nod^« 
juroeifen  frn^t.  Se(}tereÄ  oerbient  entfc^ieben  ben  SJorjug;  ogt  ffiaij,  bei  &tfU\, 
bt|lonf(^e  3^<^^ft  VII,  217,  mo  fiir  conceptio  bie  Öebeutung  bon  bifang  ur* 
lunbtic^  enoiefen  ifl.  Uebrigeuj^  fommt  für  bie  grage  no^  ber  (Sdbt^t  ber  Urtuiä>e 
in  ©etrac^t  eine  ©c^enfung  be8  ?ul,  ber  on  fjulba  im  3.  774  ober  785  ebenfofl« 
bitter  in  $arg^t  f4cnft,  coemptionem  praeaiorum  quam  coemi  in  viUa  Far- 
gaia,  2)ronfe  @.  46  iRr.  75.  2)urd^  btefe  Urfunbe,  bie  a^ar  bd  85^mer«SBi0, 
Hegest,  archiepp.  Maguntin.  @.  48  9hr.  74  atö  gefalf^t  begeid^net  mirb,  aber 
in  ber  :i:bat  nur  inter|)olirt  ip  (»gl.  gfote  in  ^rfd^ugen  jin:  beutfc^en  ©efc^iAte  XVlII, 
506;  SWit^lbac^er  a.  a.  O.;  ou(^  «ettberg  I,  609,  welc^  |le  unbebenfcic^  gelten 
lägt),  wirb  bie  Unec^t^eit  ber  anbem  fa|l  jnr  ®en?ig^eit. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


StcaV»  (Sk&uttdort  15 

fung  StatVi  eine  Angabe  beigefügt,  toeld^e  augenfc^einlic^  jur  Sriäu« 
terung  berfelben  bienen  foll^);  biefe  Angabe  fte^t  aber  f^on  üöQig 
ouf  bem  ©oben  ber  Soge  unb  gibt  übet  Äarfi^  ®eburt  fo  wenig 
«uöfunft  tt)ie  bic  Urfunbe  felbjl. 

S>ie  Eingabe  im  Urfunbenbud^e  bon  fl^ulba  ift  ober  nur  bie 
erfte  @pur  ber  Soge  über  bie  ®eburt  9avV^;  aOmä^Iic^  bilbete 
fic^  biefelbe  immer  weiter  oud,  unb  einjig  unb  allein  auf  bem 
@runbe  biefer  fagen^aften  Ueberlieferungen  ru^en  bie  Slnfprfic^e 
uerfc^iebencr  Drte  in  SBaiern/ ftarrs  ©eburtöort  ju  fein.  Äorte* 
bürg  bei  SKünd^en  unb  ftarfeburg  bei  Dbcrjeigmering;  bann  Äarte* 
ftabt  am  SD^ain  u.  a.  ergeben  ^nfprüc^e;  aber  bie  @ef(^i^te  ^at 
barauf  feine  SHldfic^t  p  nehmen;  fie  finb  audfc^Iieglid^  ^rjeug« 
niß  ber  ©age^. 

a)ie  Duellen  geben  nirgenbö  eine  bcftimmte  9lad^ri(§t.  9lur 
ein  ©c^riftfteaer  fprid^t  fid^  beftimmt  über  Äarl'^  ©cburtöort  au«, 
©otfrteb  t)on  JBiterbo,  ber  Sngel^eim  nennt®);  aber  er  ift  fo  fpät 
unb  ^at  eine  folc^c  SSorliebe  für  SRärc^en,  bag  er  für  bie  Dor^ 
(iegenbe  grage  garnid^t  atö  OueQe  gelten  fann.  2)ie  Slngabe  be« 
SBönc^ö  t)on  ©t.  ©allen,  Äarl  ^abc  auf  feinem  heimatlichen  JBoben 
einen  3)om,  ben  Dom  in  Sld^en,  erbauen  laffen*),  lautet  fo  un» 
beftimmt,  ba§  barau«  unmöglid^  gefc^loffen  werben  fann,  er  fei  in 
lld^en  geboren^);  nic^t  einmal  ba^  bie  @egenb  t)on  Sld^en  feine 
^etmat  mar,  iß  bamit  gcfagt,  unb  augerbem  ift  jener  aJ2önd^  ganj 
unjuucrlöffig  ®).  Sbenfo  aQgemein  gel^alten  ift  bie  Slngabe  bei^ 
fonft  biefer  3^^*  nä^er  fte^cnben  unb  glaubmürbigeren  drmolbu« 
iRigcffui^,  ber  Äarl  Don  fic^  fagen  lägt,  fjrancien  ^abe  i^n  er* 
jeiigt^X  ein  äuiJbrudt,  ber  eben  nur  bebeuten  fann,  Äart  fei  t)on 


0  9n  Ironie,  Traditiones  et  antiqaitates  Fuldenses  ^.  64:  Fenmt 
priscae  aetatis  homines.  <)aod  Pippinus  .  .  .  dum  esset  in  eadem  carte 
una  cum  s.  Bonifacio,  aivina  revelatione  previdit  sanctissimiis  pontifex, 
qnod  ex  praefiato  rege  Pippino  ea  nocte  concipi  debuisset  puer  .  .  .  nnde 
natHB  rex  eandem  terram  conceptionis  sue  dedit  s.  Bonifacio.  —  Wl^U 
bad^^  a.  a.  O.  ^t  biefe  (Eijä^lung  roo^I  mit  Unred^t  für  bad  @ubfh:at  bor  gef&(f4< 
tcn  Urftmbe.  «u<^  ^abn  a.  a.  D.  e.  20  ff.  unb  112  C3a^rbü(^  e.  238)  be. 
t^caipttt,  conceptio  ndigte  in  ber  Urlunbe  biefelbe  SBebeutuna  ^oben  »ie  in  bem  3u- 
fo^,  bie  fagen^afu  Q^sO^tung  M  3ufa^  reid^e  toeit  über  ba«  12.  So^mibert 
hinauf  bis  on  bie  Qkta^t  ber  (Sefc^^te,  oieHeid^t  Wva»  S.  ^a^l^mibert.  (£d  »trb 
aber  fd^wer  fein,  für  biefe  mo^^einlid^  unhaltbare  ^ermut^ung  ^emeife  beizubringen. 

*)  (Sine  3ufammenflel(ung  ber  ^er^  gehörigen  Angaben,  bie  augal^alb  m 
Sötmäfü  ber  ^d^ic^te  faflen,  gibt  Hahn,  Sur  le  lieu  de  naissance  etc.  ®.  37  ff. 
<3abribtt4er  @.  238—239),  »o  überhaupt   bie  @age   andftt^u^   berttctfi^tigt  \fL 

8)  3m  Pantheon  23,  3,  88.  XXn,  209. 

«)  Monach.  Sangall.  De  Carolo  Magno  I,  28,  Jaff6  IV,  659:  in  f^etd- 
tali  solo  ba^cam,  anticjuis  Romanoram  operibus  praestantiorem,  fabncare 
propria  dispositione  mohtns. 

^)  S)ennod)  ^t  biefe  «nnol^me  bie  loeitcfle  Verbreitung  erlangt ;  fie  flnbet  j!(^ 
M  Mabillon,  De  re  dipl.  Suppl.  @.  39;  Annales  II,  117;  Eckhart,  Francia 
Orient.  I,  446;  2)ip))o(bt  @.  83.  228  u.  o.  (DgL  jebo<^  unten  @.  16). 

«)  SgL  an4  £^^n  a.  a.  D.  @.  28  f. 

')  Ermoldus  Nigell.  II,  63,  Poet.  Lat  aev.  Carolini  II,  26:  Francia 
me  genuit  .  .  . 


Digitized  by  LjOOQ IC 


16  (Smldtimg. 

@cburt  rin  ?lnflc^öriflcr  bc^  fränfijc^cn  ©tommc«,  unb  bcr  fc^ipcr^ 
li^  auc^  nur  auf  ein  beftimmteiS  @ebict  bejogen  werben  barf^). 
S)tc  9lac^rici^t  fagt  alfo  blo^  baffclbc,  roa^  o^nc^in  fcftftc^t,  bafe 
ftarl  fränfifc^cr,  bcutfc^ct  öcrfunft  war,  junäc^ft  afö  bcr  @o^n 
bcd  ^[rnulftngerd  $it>ptn,  aber  auc^  burc^  feine  aJZutter,  bie  ja 
anä)  fränftfcber  Äbftammung  mar*). 

^ei  biefem  (Sraebntg  mug  bie  t^orfc^ung  fielen  bleiben,  unb 
fc^on  bie  bebcutenbjten  ber  älteren  §orfc^er  ^aben  baö  erfannt®). 
3)ennod^  ftnb  fortoä^renb  SSerfud^c  gemalt  »orbcn,  unb  in  ber 
neueren  3^i^  ^^^  Derboppeltem  (Sifer ,  ben  @eburtdort  ftarr^  ge^ 
nauer  ju  beftimmen.  ^a  bie  8luSfaaen  ber  DueOen  unmittelbar 
nic^t^  ergeben,  fu^t  man  auf  einem  ummeg  jum  Qitk  ju  fornmen» 
Tlan  glaubte  ermitteln  ju  fönnen,  n^o  ^ippin  }ur  Qext  ber  @eburt 
S:axV^  fi(^  gerabe  aufgehalten  ^abe;  mobei  bie  SSorauiSfe^ung  ift, 
bag  er  überaß  t)on  93ertraba  begleitet  mar.  @d  liegt  auf  ber  |)anb, 
ba|  biefer  9Beg  nur  ju  grunblofen  Sermut^unaen  fü^rt,  aud^  bei^« 
t)alb,  meil  ja  bie  ßeit  liou  RaxV^  ®eburt  felbft  nic^t  gemife  ift^ 
aber  folc^er  SSermut^ungen  ftnb  ed  nic^t  menige,  unb  jmar  be« 
fc^ränten  fie  fic^  balb  auf  bie  Eingabe  bed  ^eimatlanbed  im  ad» 
gemeinen,  balb  mollen  fie  genau  ben  Ort  ber  ®cburl  beftimmen. 
^arl  foQ  nit^t  geboren  fein  in  S)eutf(^(anb,  fonbern  in  f^ranfreicfy 
jiWifd^cn  Seine  unb  ßoire*),  nac^  genaueren  JBeftimmungen  in 
@t.  2)eni^  ober  Ouierjt);  auc^  SSSorm^  fott  9lnfprüd^e  ^ben;  unb 
oor  Mem  p  ®unften  tjerfd^iebener  belgifd^er  Orte  —  mie 
übrigen^  au^  tjon  Kc^en,  ba«  fi4  auc^  hierauf  beruft*^)  — 
toirb  geltenb  gemacht,  bag  bort  ^tpptn  t)er^ältnigmägig  am 
^äufigften  fic^  aufgebalten,  bag  bort  feine  ^auSbefi^ungen  unb  bie 
meiften  föniglic^cn  ^faljen  gelegen  ^aben.  3n  ber  %f)at  fällt 
biefer  Umftanb  ju  fünften  SBeigien^  ind  @ttoxd)t;  aber  alle 
Änfprüc^e  beftimmter  einjclner  Orte,  Don  Süttid§,  ber  ©tabt 
ober  toenigfteng  il^rer  Umgcgcnb,  tjon  SopiUa  (Supiöe,  bei 
ßüttic^)*),  ^criftal  u.  a.  finb  Döflig  au^  ber  Suft  gegriffen  unb 

1)  @.  bie  9(udffi^ntngeH  bei  ^^n  a.  a.  D.  <B.  42  ff. 

*)  ©.  öjcur«  I.  bei  ^hn,  ^a\jm^  @.  löl  ff. 

^)  3n  ber  ^njeiae  ber  ^rtft  t>on  ,H^&ax»  ^ar  la  naissance  de  Charte- 
magne  k  Li^ge;  Biblioth^ue  de  l'Ecole  des  Chartee  1855  ®.  185,  txMy 
mit  9te(^t  bemerft:  -Les  grands  ^rudite  da  17.  si^ie,  Le  Cointe,  Mabillon 
et  autres  ^taient  d^k  arriv^  k  ce  rösultat  n^adf,  dont  Ttiistoire  peut  k^ 
la  ri^ear  parfaitement  prendre  son  parti."  ^iir  oog  gerabe  SRobillon  biefed 
9o&  nt(^  mit  Le  Cointe  (f.  unten)  u.  a.  t^t,  berat  er  entf(!^bet  m  oiti^brütflii!^ 
für  a^en,  f.  oben  ^.  15  91.  5. 

*)  feo  befonber«  Danville  in  einem  eignen  Memoire  pour  prouver  (jue 
Charlemagne  est  n^  en  France  et  non  pas  en  Aliemagne,  in  ben  M^moires 

?abli^  par  la  socidt^  royale  des  Antiquaires  de  France,  Tom.  VIII  (Paris 
829X  815  ff.    ^ca  Memoire  fntifirt  fi4  felbfl,  inbem  e«  fi6  für  bie  ^Mmrt 
StaxVi  im  3a^re  742  auf  ba9  3^P$  ^^^  Lambert  beruft.    2)ie  übrigen  8er« 
mut^unaen  unb  gar  bie  Dafür  geuenb  gemachten  (Sd^eingrünbe  afle  onjufül^ren  ifl 
überflüfftg:  bie  3nfammenflenung  gibt  Hahn  a.  a.  O. 
^)  »gl.  oben  0.  15. 

^)  ^  Henauz.  Charlemagne  d'apr^  les  traditions  li^eoises,  6.  ^. 
(1878),  @.  46.  50.    «gL  aWü^Iba|er  @.  54. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^axVü  (Geburtsort.  17 

t)crbicttcn  feine  aBiberle^ung.  ®Ä  bleibt  babci,  bog  bcr  ©ebwrt«:» 
ort  ftarl'd  and)  nic^t  einmal  mit  annä^ernbet  @id^er^eit  ftc^  be« 
fümmen  lägt,  noc^  Diel  weniger  afö  bie  Qtit  feiner  ®e6urt,  bic 
menioftenS  nic^t  gan^  im  S)unre(n  (iegt^). 

äluc^  bie  S^QC^rtc&ten  Aber  Aarfd  Ainb^eit  unb  Sugenb,  über 
bie  ganje  Qtii  üor  feiner  I^ronbefteigung  ftnb  anwerft  bürftig, 
noc^  bflrftiger  bie  über  feinen  JBrnbcr.  Rum  erften  a?al  begegnet 
ftarl  bei  (Gelegenheit  bei^  SSefud^^  $apft  ^tep^nd  n.  im  fränfifd^en 
Sieic^e  im  Sa^rc  754:  ba  begibt  er  ft^  —  mol^l  fd^on  @nbe  S)e)em^ 
ber  753  —  im  Auftrage  feine«  SSaterä  bem  $apfte  eine  ©trede 
9Seg«  entgegen,  geleitet  i^n  nac^  ber  föniglic^en  $fah  ^ontico 
(^ont()ion)  unb  ift  jugcgen  bei  bem  feierlid^en  (Empfange,  oen  jenem 
ber  Äöni(5  bort,  im  3anuar  754,  bereitet 2).  (Sin  ^albe«  3aftr 
fpäter,  tt)ie  e«  Reifet  am  28.  3uli^),  ba  5ßippiu  t)on  Stephan  in 
®t.  3)eni«*)  aK  Äönig  ber  fjranfen  gefalbt  toirb,  empfangen  gleich* 
jcitig  auc|  feine  Sö^ne  bie  Salbung*)  unb  beSgleid^en  bie  ^t^ 


1)  Chrfamit  t^at  boiS  fd^on  Le  Cointe  V,  176;  Gaillard,  Hbtoire  de  Charle- 
magne  II,  2.  entf  Reibet  f!4  tvenig^en«  triebt  bffHmntt  für  einen  Ort;  au4»^poIbt 
0.  a.  O.  (i>gL  0.  &.  12  9^.  7)  rfi  nic^t  ganj  flc&er;  paf^n  tommt  ebenfofliB  gu  einem 
oemeinenDen  (Ergcbni|:  Wamkoeni^  et  Gerard,  1. 153,  (5nnen  i^re  inflc^t,  totmad) 
txa  Qkbitt  innfqm  maaS  unb  Vifftm  boi?  (fi^eburtiSIanb  JtorT«  ifl,  au(^  nur  aU  eine 
Sermut^ung  au^|)re(^en,  bie  bod^  nix!^  3^<f^^  gemattet 

*)  Fredegar.  Chronic,  cont  c.  119,  bei  Bouauet,  SS.  rer.  Gkill.  et 
Francic.  Y,  2;  oaL  Chron.  Moissiacense  unb  Ann.  Mettens.  753  (auB  gemein« 
famer  OneOe),  SS.  I,  292.  331:  Vita  Stepb.  II.  bei  Moratori,  SS.  rerum 
ItaUc.  ni,  1,  ®.  168;  mUßaä^a  e.  32.  54;  Dettner  a.  a.  O.  @.  127. 

s)  3)ie<  ^atuni  (5.  Kai.  Augnsti)  nad^  einer  angeb(i4  glei^^eitigen  9uf« 
Seid^nung  bei  ^uin.  Lib.  de  s.  Dionysio,  SS.  XV,  2,  unb  bann  an  inelen 
anberen  ^HeOen,  t)gL  ^(^ungen  jur  bemf^en  (fi^efc^i^te  XIX,  175  ff.;  Oettner 
S.  154  91.  1;  155  9l.  3;  ©ai^  S)»®.  III,  2.  Slufl.  ©.  69  9L  2;  aadf  bei 
Kegino,  SS.  I,  556,  ift  5.  Idns  Ang.  in  Kalendas  m  emenbiren  (fonifc^,  2)ie 
^l^ronit  be«  9iegino  bi9  813  @.  85).  2)ie  Ann.  Berdniani,  ed.  Waitz  e.  1, 
^oben  ben  27.  Mi  (6.  Kai.  Angosti). 

2)«S  bei  mbuin  a.  a.  D.  mitget^te  ®ttt(f  nnrb  je^t  att  unedbt  ongefe^n, 
ogL  Jaff^  Regest  Pont  Rom.  ed.  2».  I.  9lr.  2316;  ©ai^,  SS.  XV,  2  iR.  1 ; 
2)«®.  IV  2.  «uf!.  @.  705;  ©attenboc^  2)®0.  5.  «uff.  V,  120,  »o  freüi^ 
eigentlich  flbexafl  nur  txm  ber  Revelatio  ostensa  s.  Stephano  papae,  bem  angeb* 
fi^en  8er«i^  bei  ^opfle«,  bie  9tebe  tft  —  SB.  SRarten«,  2)ie  römifc^  grrage  unter 
$^)mt  unb  Aorl  b.  <Br.  @.  22.  30.  41  ff.  (9^eue  Erörterungen  über  bie  römtfc^e 
^[rage  @.  10—11),  melc^er  bie  bei  f^ilbuin  mitgelbeiCte  Angabe  ebenfalls  t)ermtrft, 
fwl^t  bie  Smia^me  su  begcttnben,  bog  bie  Salbung  ^pbx*»  unb  feiner  ^5^ne  bur<ib 
€Hep^  in  einem  frühen  3^tpun(t,  nne  er  meim  im  fjfebruar  754,  ßa^efunben 
liobi.  ©eiknb,  Beitfc^.  f.  ^mtienred^t  XVII,  370,  fHmmt  i^  bei,  aber  äot«  III, 
2.  «ufl.  @.  69  %.  2  wiberflJricbt 

*)  Sgl  amib  Ann.  Lobiens.  753,  SS.  XIII,  228.  $inft(^i(^  anberer,  falfd^ 
Ingoben  bei  Ort«  (f^erri^rei  x.,  Astron.  V.  Hlud.  19,  SS.  U,  616  i)  Dgl. 
OeUner  e.  153;  mw^tbaä^  e.  34;  SRorten«  a.  a.  O.  @.  45. 

^)  ^  onSec  ber  0.  9{.  3  ermahnten  Revelatio  bie  im  3.  767  aufgefejste  fog. 
Claasala  de  Rppino  ober  Nota  monachi  s.  I^onjsii  de  unctione  Pippini 
r^^,  toett^e  mit  lener  faft  mörttid^  flbereinftimmt,  aber  fc^toerltc^  i^re  OneOe  bubet, 
SS.  rer.  Merowinff.  I,  465  f.;  SS.  XV,  1;  ba^  jlrufc^  bei  ffiattcnbod^  I, 
5.  Hüft  @.  406;  femer  eine  fia%oiji  anberer  €^tellen,  mek^  fafi  üoQfianbig  bei 
da^tb.  b.  btfib.  9efi!^.  -  VbtUSim\on,  Staxl  b.  «r.  I.  8b.  2.  «ufL       2 


Digitized  by  VjOOQ IC 


18  (Smiämng. 

ftcQunfl  ju  ^Qtricicrn  bcr  {Römer  ^).  Än^arid  foll  fic^  augcrbcm 
für  bie  Srüber,  namentlid^  für  Raxl,  eine  anbere  (Erinnerung  au^ 
it)rer  Suflcnb  fnüpfen,  ber  einzige  aSorfoH  aud  i^rer  früheren  Qtxt, 
über  ben  mir  audfü^rtic^  ftunoe  ^aben. 

9Dad  Sciljr  nod^bem  ©tep^an  II.  in  Pallien  eingetroffen  mar, 
bei  ^ippin  $ilfe  gefuc^t  unb  ibn  jum  ftönige  gefatbt  ^atte,  fanb 
bie  Uebertraflunfl  ber  @>e6etne  oe^  ff.  ©ermann«,  ber  576  otö  f8u 
fd^of  Don  $Qrii^  geftorben  n)ar,  au«  einer  bem  l^.  ©^mp^orian 
getoei^ten  ©eitenfopeüe  in  ben  E^or  ber  Älofterfirc^e  be«  ^eiligen 
ftreujc«  unb  bei^  t).  SSincentiu«  unter  grogen  ^ierlic^feiten  ftatt 
am  24.  unb  25.  3uli^).  Ueber  bai^  Sal^r  fann  man  im  R^^if^^ 
fein.  8u«  ber  Angabe,  ber  junge  Äarl  ^abe  ber  ^eierlid^tcit  alö 
fiebeniä^riger  Anabc  beigetoo^nt^),  fönnte  man  fc^ltegen,  bag  bie« 
felbe  754  erfolgte,  »enn  bie  Wac^ric^t,  bafe  fiarl  im  Sa^rc  747 
geboren  fei,  feftftünbe  ober  auc^  nur  ®lauben  t)erbiente.  f^rü^er 
fann  fie  auc^  in  ber  X^at  nic^t  ftattgefunben  ^ben,  ba  ©tep^an 
erft  754  in«  fränfifc^e  SReic^  fam*).  «ber  ber  SBortlaut  ber  ffir* 
ja^lung  beutet  e^er  auf  ba«  3a^r  755  ^in,  unb  fetbft  t)orau«< 
qefcfet,  ba§  bcr  Scrfaffer  berfclben  ben  3a]^re«anfang  auf  Dftem 
(e^t,  ©tep^an  nac^  feiner  Sted^nung  alfo  fd^on  753  in  ^ont^ion 
anlam,  fo  bleibt  boc^  immer  ba«  ®ebenfen ,  warum  be«  ^apjle« 


Sßai«  2)$<S^.  m,  2.  %tfl.  @.  69  92.  2  unb  OdiSner  e.  155  92.  3.  160  92.  6  an« 
aeftt^rt  finb;  ba^u  Ann.  Einh.  8S.  I,  139;  Breviarium  Erchamberti,  SS  11, 
328;  axL^  Afonach.  Sangall.  I,  10,  Jaff6  IV.  639.  Oefonberc  (fnoai^nuna  t)er« 
btenen  noa;  bie  ant^entif^en  Sefi&ttmmgm  btefer  2:^atfa(&€  int  Cod.  Carolin.  9hr.  7. 
26.  35.  45.  47,  JaflP^  IV,  41.  104.  122.  152.  160. 

^)  fß%\.  Nota  de  unctione  Pippini  regis,  1.  c. ;  Cbron.  Moiss.  unb  Ann. 
Mett.  754,  SS.  I,  293.  332.  773,  ÖS  XUI,  28  (auÄ  gcmeinfamer  OueOc);  ©cd^ 
UI.  2.  «up.  @.  85  92.  1;  OeI«ner  e.  160  92.  7;  goi^(^.  j.  boitfdjai  Okf^.  XX, 
408—404.  Xk  gemid^tigfUn  S^niffc  bietet  md)  ^ia  ber  Codex  Carolinus,  mo 
andf  Stasi  unb  jtarlmann  in  ben  ^nfcnpttonen  ber  fpftteren  ^fUic^en  Briefe  fletd  att 
patricii  Romanorum  bqeid^net  merben;  boL  au<^  ib.  92r.  37,  @.  129:  Carolo 
et  Carlomanno  exceUentissimis  regibuB  Francorum  et  patncüs  Bomanorum; 
femer  Vita  Steph.  III.  bei  Muratori  1.  c.  e.  176—178;  V.  Hadriani  I,  ib. 
@.  180.  181.  183-186. 

*)  2)ie  3«^^n*»"«"9  föntet,  Transl.  s.  Germanl,  SS.  XV,  5:  anno 
sequenti,  ex  quo  apostoiicae  sedis  Stephanus  pontifex  ingressus  Qallias, 
exceUentissimi  Pippini,  ouem  idem  unxit  in  regem,  expetivit  auxilium. 
2)en  Sog  gibt  boiS  Martyrologium  Usuardi,  bei  Mabillon  III,  2,  85 ,  unb  ber 
äR!dn4  äimotn  Don  &.  (Btxmmn,  Mirac.  s.  Germani  I,  17,  ib.  @.  110;  bgl 
Oettner,  Jt9nig  $tp)nn  e.  233  92.  1  unb  Wäßadfcc  e.  36  (51.  54). 

*)  Transl.  s.  Germani,  SS.  XV,  6:  qui  (Carolus)  tunc  puer  septennis 
operi  pii  genitoris  interftüt;  f.  unten  &,  1^  92.  5. 

^)  2)ie  Ann.  s.  Germani  Paris^  SS.  III,  167,  »elc^e  erft  and  bem  (Snbe 
bed  11.  So^r^unbert«  flammen  unb  i^re  92oth  iUber  ben  betreffenben  Vorgang  ber 
Transl.  s.  Germani  entlebnen ,  fe^t  ^pin^d  ^(bung  burd^  ^^tep^on  tniS  ^dbt 
750  (»gl  Ann.  s.  Dionysü  750,  SS.  Xllt  719),  fo  bog  bie  UÄerttogung  be«  t. 
O^ermanuiS  nac^  i^nen  751  fallen  »iirbe  (ogL  Oettner  ®.  502).  Q^  ifl  aber  nH>bl 
ni(^t  anjun^men,  bag  i^re  DueQe  fu!^  in  einer  qXndftn  d^nologifd^  SBenoirrung 
befanb,  offiofon  eS  fl4  bann  in  geunffer  Krt  letzter  ern&ren  »inbe,  bag  fle  Statt 
boraalÄ  erft  ein  «(ter  öon  fteben  Safycin  gibt;  »gl.  SS.  XV,  5  92.  3. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


bei  ber  %cxtx  feine  Smä^nung  gefc^te^t.  3ft  ed  benfbar,  bag 
Stephan,  ber  bamatö  ganj  in  ber  9Iä^e,  in  @t.  ®enid,  Dertoetlt 
^aben  ^oll,  bei  einer  fo  ^ofjen  firc^Iic^en  geier  nic^t  äUfleflen  »ar? 
6oate  et  ettPQ  burc^  bie  Shranf ^eit,  bte  i^n  u^ö^renb  jeined  Sufent^ 
\)aia  in  @t  ®enig  befiel,  baran  Det^inbert  toorben  fein^?  fflcnn 
ber  $opft  jur  ßeit  ber  ^eier  in  bem  nahen  @t  ®eniÄ  t)em)eilte; 
fo  ift  ba«  t)öflifle  ©c^toeigen  be^  Serfaffer«  ber  (Srjä^Iunfl  über 
ben  @runb  feiner  äbwefen^eit  jebenfaU^  fe^r  auffaflenb*),  um  fo 
me^r,  ba  er  in  einem  anbercn  ßufammenl^Qnge  ben  SSefudb  @te))^Qn'd 
bei  $ippin  unb  feine  Salbung  auSbrüdtlic^  nennt  ^).  Sd  fann  ba» 
^er  angenommen  »erben,  bafe  bte  Sian^lation  755  ftattfanb*). 
S)er  2Jlbnd)  Don  @t.  @ermain  beiS  ^x6^,  totläjex  bie  Xrandlation 
befc&rieben  ^t  tüiö  ben  Hergang  fpäter  aud  bem  SRunbc  Äarr« 
felbft  t)ernommen  baben*^)  —  eine  SBcrfid^erung ,  bie  aller  äöa^r* 
ft^einlic^Ieit  nac^  leinen  @lauben  Derbient*).  Seine  ©d^ilberung 
tft  anfc^aulid^  unb  lebenbig,  enthält  aber  eine  SBunbergefc^id^te 
juemlicli  aetoö^nlic^en  ©c^lage^^).  Die  ^öc^ften  SBürbenträger  bed 
vicxd)^,  »ifc^öfe  nnb  ®ro§e,  »aren  Derfommelt,  um  ber  feierlichen 


^)  a)kfc  «rftarung  gcbm  Le  Cointe  V,  485;  Pagi  a.  754  n.  5;  Eckhart, 
Franda  Orient  1, 532.  Wtba  bie  5tron!<^  be0  ^?apj!e«l.  bi«  Vita  Steph.  hn  Mu- 
ratori  8S.  lU,  1,  168  unb  ben  angeb^en  9rtef  ^Wof^axC»  fdbfl  bei  Hilduin  L  c. 
SS.  XV,  2.  9gL  fiber  benfelben  nnb  bte  oaa  ibm  abgeleiteten  8eri(bte  gorfc^unaen 
uir  bcntf^fen  (Sefd^ic^te  XIX.  175  ff.:  b(uu  aber  Saff^,  Retr.  Pont  Korn.  ed.  2», 
fe.  2316;  SBBoi^j,  S8.  XV,  2  «R.  1;  ««(».  IV,  2.  «uff.  @.  703;  ffiattenbac^ 
aXBO.  I,  5.  «ufl.  e.  120  91.  2;  oben  @.  17  9J.  3. 

>)  8at  aud^  Oetoner  e.  568;  anbererfeitd  aber  o.  @.  17  9{.  3  über  bie  ^n* 
fübt  Don  äRortend  btnfi^tlii!^  be0  S^Vpmüta  ber  ®aflmng  ber  föniglid^en  fjamttie 
bnrd^  ^He^^^n. 

»)  Oben  @.  18  92.  2,  »o  bie  Sik)rte  fo  (auten,  a\»  ob  nid^t  blo«  bie  Snfunft 
^epl^n*«  in  dkiOien,  fonbem  an(^  bie  ^aOmng  ftppm*»  bad  3a^  tM»  ber  5£ranjS« 
lation  flattgefunben  l^te. 

*)  gfttt^  entf^ieben  fi4  aSe  «Stimmen  für  754;  fo  bebeutenb  fd^ien  i^en  bie 
^aOfci^t,  Stax\  fei  baniaB  ein  ihtabe  oon  fleben  Mfm  geroefen,  in«  (Betritt  }u 
fallen;  auger  ben  oben  92. 1  genannten  Mabillon,  AnDales  II,  168  unb  Acta  S§. 
III,  2,  87  n.  b;  Bouquet  V,  XXXVIII;  Bouillart,  Histoire  de  Tabbaye  royale 
de  St  Qermain  des  Prez  @.  19 ,  unb  ^ulef^t  caidf  Hahn.  Sur  le  Ueu  de  nais* 
sance,  @,  74;  bagegcn  für  755  Oeliner  e.  283,  503;  ©olff,  Ärit.  ©ettr.  e.  7 
9L  8. 

*)  (Sr  fagt,  SS.  XV,  6:  —  qnaliter  illud  expleverit,  licet  Ipse  non  vi- 
derim,  tameu  miütis  qui  haec  viderant  narrantibus  agnovi.  £^  quibus 
Omnibus  unum  in  hoc  opere  auctorem  excellentissimum  ponere  placuit, 
domnum  videlieet  Carolnm  gloriosissimum  imperatorem ;  qui  tunc  puer 
septennis  operi  pii  ^enltoris  interfuit  et  ea  quae  ibi  vidit  admiranda  me> 
moiia  diligenter  retinebat  et  admiranda  facundia  fatebatur. . . 

^)  fßofi  auA  Oel^ner  @.  234.  501  („l^ai  bte  nun  folgenbe  9iebe  ßaifer 
Stad'^  in  ibrem  SBorlont  me^r  atd  rbetorifd^e  f^ction  fei,  unrb  nH>b(  9Kemanb  be« 
baupten  mouen');  anber«  VMi  SS.  aV,  4;  ogl.  aud^  SBattenbac^  S)a)Ci.  5.  9lufl. 
I,  140  92.  1  unb  unten  @.  20  ünm,  4. 

')  Oettner  @.  501  »eij  auf  eine  UebereinfKmmung  mit  ber  Vita  Sturmi  ^in; 
oiftaid^  S^ge  ftnben  fi(^  aber  o^ne  3^^f^  ^  ^^^^  berartigen  Segenben. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


20  (Sinlettung. 

tonblung  bei^utpo^nen  ^) ;  aud^  $tppin  felbft  unb  feine  beiben 
ö^ne  tDQten  }ugegett.  Stuf  fiarl  mochte  bie  ^ter  einen  tiefen 
Sinbrucf,  bic  njunberbaren  GErfc^einunacn ,  tjon  welchen  bie  Ueber* 
ttQgunfl  bei^  ^eiligen  begleitet  n^ar,  bcfc^öftigten  i^n  lebbaft.  S)er 
JtöniQ  felbft  legte  mit  ^anb  an,  um  bie  9ieliquien  an  iqren  neuen 
ätu^eplab  )u  tragen;  aber  ber  @arg  blieb  unbett^eglid^  fte^n  unb 
aQc  SBerfu^c,  i^n  in  bie^ö^c  ju  ^ebcn,  »aren  Dergeblid) »).  5)ie 
aanje  SBerfammlung  toax  über  biefe  (Erfc^einung  auf^  Sleugerfte 
betroffen  unb  tougte  ftd^  ben  3^^"  ^^^  ^ligcn  ni^t  ju  crflären, 
bi^  i^r  enblid^  einer  bcr  ^nn^efenben  bie  Urfac^e  baDon  entbedte. 
Sr  machte  ben  J^öniQ  barauf  aufmerffam,  bag  fic^  in  ber  Stä^e 
bed  filofterd  ein  föntglic^ed  ßofgut  ^alatiolum  (^alaifeau)*^)  be« 
finbe,  beffen  gi^linen  fic^  fortroäl^renb  bic  getoaltt^ätigften  ©n» 
ariffe  in  bie  umliegenbcn  S3efigun()en  bed  ^lofterd  ;^u  ©c^ulben 
lommen  liegen,  unb  meinte,  bcr  ^eilige  tooüt  burd^  feine  Säcige^ 
rung,  fiel  wegtragen  ju  laffen,  ben  SBunfc^  na^  bem  Scfifee  üon 
^alatiolum  ju  erlennen  geben,  ^ippin  befolgte  biefen  ^atf);  er 
fc^enfte  bem  ^eiligen  auf  ber  Stelle  $alatiolum  mit  aQem  Qu* 
bebör;  ber  @arg  fd^ien  plöblic^  aQcd  @en)i^t  verloren  ju  boben 
unb  ttjurbc  unter  bem  fiobgefang  ber  @eiftlic|fcit  unb  bem  3ubel 
be^  SSoIte  an  ben  Ort  feiner  Seftimmung  gcbrad^t.  ^ort  an* 
gefommen,  fenfte  [x6)  ber  @arg,  o^ne  j[cbe  »erü^rung  bcr  Iräger,. 
i)on  felbft  in  bad  ®rab ;  ein  ^errlid^er  ®erud^  ftieg  au^  bem  ®rabe 
auf  unb  erfüQte  bic  ^rd^c  Xiefed  ©taunen  bemächtigte  fic^  ber 
antt)cfenben;  ber  junge  Äarl  aber,  in  feiner  finblic^en  greube, 
fprang  unt)orft(|ttg  in  bai^  @rab  hinein  unb  t)crIor  babci  feinen 
erften  3ö|n. 

Diefer  jtoar  au«ffi()rli(^e,  aber  fe^r  fragtoürbige*)  ^ttidft  über 
ein  Srlebnif  Äarl'«  au«  feiner  frühen  Sugenb  fielet  atcr  ganj  t»er* 
einjelt  ba;  »ä^renb  ber  folgenbcn  Satire  bi«  ju  feiner  I^ron* 
befteigung  wirb  fein  unb  feine«  Sruber«  Warne  nur  nod)  feiten 
genannt.  SRur  eine  gelcgentlid^e  Eingabe  fönnte  barauf  ^inbcuten, 
baß  fie  am  üäterlic^en  §ofe  mit  Sorgfalt  erjogen  würben,    ©er 


0  Oettner  brinat  biefe  ^orgdtige  in  rnimittelbaren  3ufaininenl^g  mit  ber 
e^nobe  M>n  Serneuil  tm  Snlt  755  {&.  503). 

«)  »qL  Oeöner  @.  501  unb  o.  @.  19  91.  7. 

«)  Ueber  Palatiolum  (^olaifeou,  S)ep.  ©eine,  %vt,  53erfaüle«)  f.  Guörard, 
Polyptyque  de  Tabb^  Inninon  I,  ©.  828  —  831.  ü,  @.  6— 23;  Oelftier 
@.  235.  501. 

^)  Sottenbo^  Dencarf  frü^  (2)<BCi.  4.  9(ufL  I,  121  9^.  2)  biefe  SM  bem 
(0T.  in  ben  9Runb  gelegte  Ükf^i^te  att  eine  „alberne".  SurttdDHtenber  ändert  fic^ 
Oeldner,  e.  234.  501,  unb  ba  feit^  au4  Stoi^,  SS.  XV,  4,  bie  (Sti/OfirnQ  in 
^üti  genommen  ^t,  »ieber^lt  SBattenbac^  in  ber  5.  Süß.  @.  140  9{.  1  fein 
Urt^  niAt  me^. 

Ilnffaing  ifl  iebod^  anc^  ber  twn  Ocldner  {&.  502)  conflotirte  Um^anb,  bog 
^imotn  (in  ber  smetten  ^Ifte  beft  9.  3o^^.)  bie  betreffotbe  @(^rift  nid^t  gefannt 
l^at,  fonbem  et|l  iene  im  11.  So^unbert  gefd^rtcbenen  Snnoten  txm  6t  Qkrmain 
bed  ^^  (0.  @.  18  9).  4)  fie  bemi^en. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SiaxVii  unb  iladmaim'tf  Sugenb.  21 

S^ofttop^  t^red  aSftterd  Slbal^arb,  ^ofd^afiu«  StabbertuS,  be« 
^Qu^ct,  bag  biefcr  ^ufammen  mit  kaxl  in  ader  tDeltüc&cn  ftlufl^ 
^cit  wntcrri^tct  worbcn  \t\^),  toobcx  freiließ  öoii  tt)ijjcn|c6aftlic^cr 
^(udbilbung  nur  fet)r  n)enig  bie  8tebc  fein  fann ').  2)Qg  Karl  üon 
^ugenb  auf  burd^  (Sltern  unb  £et)rcr  im  fatholi{(^cn  Glauben 
unterliefen  morben  fei,  bezeugt  aOerbingi^  aud^  ^Ifuin*^).  9luger^ 
bem  erf (feinen  bie  beiben  ^rfiber  bann  nod)  einiae  äRale  q(^  ^e^ 
cleiter  $ippin'^  auf  feinen  ihieg^pgen.  3m  Sa^re  761  mac^t 
Jtarl  ben  t^^lb/^ug  gegen  SBaifar  r>on  Squitanien  mtt^),  unb  hai 
So^t  borouf  folgen  $ippin  fogar  fc^on  beibe  @ö^ne  ind  f^elb^). 
^ud^  fonft  finb  Spuren  baüon  t)or^nben,  bag  Stavi  unb  ftarlmann 
in  biefen  3a()ren  t)on  bem  SSater  \n^  öffentliche  :8eben  eingeffi^rt 
ttjurben.  3n  einer  Urfunbe  t)om  10.  Suni  760  beftätigt  ^ippin 
bem  Älofter  änifola  (@t.  dalaxS)  im  ®au  Don  ßeman«  bie  3m^ 
munitat  unb  Dertei^t  i^mtiuger  feinem  eignen  nun  auc^  no(!^  befon^ 
berd  ben  @c^u|  feined  @o^ned  ftarP);  }n)ei  Sa^re  fpäter,  am 
13.  Sluguft  762,  geben  Aarl  unb  Jtarlmann  aui^brädlic^  i^re  Sin* 
loiQigung  ju  ber  Don  \f)xcn  (Eltern  vorgenommenen  Siudftattung  bed 
AloftcrS  ißrüm  mit  ©fitern  aud  ben  f^amilienbefi^un^en  ^ippin'i^  unb 
ber  Äönigin  JBertraba ') ;  763  toerbcn  i^nen  bereit«  einige  ©raffc^aften 
übertragen  ^).  Uebrigend  bleibt  ci  ungemig,  ob  unb  n)te  totxt  fie  in 
bie  öffentli^en  Angelegenheiten  perfönlid^  eingriffen;  tocnigften« 
bei  ftarlmann  ift  faum  anjune^men,  bag  er  bie  Ißermaltung  feiner 
©raffc^aften  fogicid)  fetber  übernahm,  ba  er  nac^  ribuarifc^em  Siecht 


1)  Vita  Adalhardi  c.  7,  SS.  II,  525:  Qui  com  esset  regali  i)ro8apia, 
Pippini  magni  regis  nepos,  Caroli  consobrinus  augusti,  inter  palatii  tiroci- 
nia  omni  mundi  pradentia  eraditos,  una  cum  terrarum  principe  marätris 
adhibitoB  .  . . ;  58,  Mabillon,  A.  S.  o.  s.  Ben.  IV,  1,  €^.  829  (Jam  si  de  in- 
6titatione  aj^tur,  eraditos  fuit  idem  alter  Movses  omni  sapientia  praesentis 
vitae,  quasi  unos  ex  filiis  rerä);  bgL  Enck,  De  s.  AdaUiardo  (2)tn.  V^flnflet 
1878)  €>.  6  f.  —  (Sine  gnolffe  ©^tmendeit  tnac^,  bog  ^Ibalbarb  erft  um  752  ge« 
fwrm  (9ad  B.  5  92.  2),  alfo  ei^fiA  jfmfifx  demefm  p  fein  f(^t  od»  Stcal 

')  fßojli  vaüm,  Sit  toi^ai,  baß  StaxX  in  feiner  3ugenb  nicitt  fd^retben  gelernt  ^tte. 

>)  AlciuD.  Ad  versus  EUpantnm,  1.  I.  c.  16,  Opp.  ed.  Proben.  I,  882: 
—  in  fide  catholica,  in  qua  lUe  ab  ineunte  aetate  natritus  fuit  et  optime 
a  christianissimis  parentibus  et  magistris  catholicis  edoetus. 

*)  Annales  s.  Amandi,  SS.  I,  10,  unb  Annales  Petav.  SS.  I,  11 ;  coO* 
fftbr&!tKr  Annales  Lauriss.  maL  SS.  I,  142;  ogL  au4  Ann.  Einhardi, 
SS.  It  143  (In  hac  expedltione  fuit  cum  re^e  fiUus  eins  primogenitus  Kar- 
ins, ad  quem  post  patris  obitum  imperii  summa  conrersa  est);  Ann. 
Lauriss.  min.  ed.  Waitz  (e.'9.  ber  »eilin.  Wab.  1882)  @.  412;  OeI0net 
e.  349. 

^)  Annales  S.  Amandi  L  c;  Annales  Petav.  1.  c.;  Oetdner  @.  351. 

•)  SRfi^lba^er  9hf.  89;  Bouquet  V,  704  f.;  Oetenet  ®.  342  f.  Ueber  bie 
Ikrbinbung  ber  3mmnnitat  mit  bem  JtOnigM^n«  bat  SBai«  IV,  2.  «nfi.  e.  288  ff. ; 
fiber  bie  UebertraannQ  M  S&mMdiuM  an  Statl  ebb.  @.  239. 

t)  WOflbQä^  9h.  93;  Mabillon,  Annales  II,  705  ff.;  ogL  OeiiSner, 
€.  352-853.  357. 

*)  Annales  Petaviani,  SS.  I,  11:  deditque  comitatus  dilectis  filiis  suis, 
Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  496  (aliquos  comptadus),  Annales  Lauresh.  SS. 
I,  28 ;  Oetener  ©.  379  91.  3. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


22  (tmldtnng. 

crft  mit  'bcm  fünfje^ntcn  Sa^rc  öoDiä^rig  würbe  0.  SSon  einet 
Xt)ei(no^me  ber  93rflber  an  ben  etgentlid^ien  Sieoierungdgefc^äften 
ift  iebenfaDd  nir^enbd  bie  9{ebe;  fie  Derfd^toinben  unter  oen  übrioen 
©rofeen  be«  SReic^«,  bi«  fie  nac^  bem  lobe  5ßippin*S  felber  ben 
I^ron  befticflen. 


1)  iQ3gL  Sdai^  III,  2.  9(ufl.  @.  282  iR.  1,  mäbrenb  ^raut,  2)te  iBonnunN 
]djaH  III,  114.  115  9?.  4,  iinrid^tig  ba«  12.  )!e&eniSia9r  old  3:miim  ber  9Rttnbtg« 
fett  amtimmt  9(u4  beßStigt  bie  f^er  twn  jtotl  bor^enotnmene  I3frlet^tmg  ganzer 
92et(^dt^e  an  feine  miitben^rigen  <S5bne,  baß  beromge  ^^erteil^ungen  hM  nontinett 
fein  fonntqi,  t)g(.  Satt  a.  o.  O.  ®.  281. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


768. 

Sine  ber  lebten  8{egterunfl^^anb(ungen  ^ippin'iS  xoax  bie 
Xl^eilunfl  bed  fräntifd^en  9it\^i  unter  feine  beiben  @öi)ne.  @c^on 
unter  ben  SReromngern  tt^or  bie  X^eilung  bed  Siei^d  unter  bie 
Derfc^iebenen  @ö^ne  bed  Jiönigd  Siegel  geroefen,  bie  bonn  bur^ 
Staxl  SRarted  quc^  unter  ben  ftorohngern  (Seltung  getoann;  bie 
(Sleic^bered^ti^ung  beiber  99rfiber,  ttaiV^  unb  ftorlmonn^  roor  fo 
f elbftt)erflänbh(§ ,  bog  5ßapft  ©tep^n  IL  bei  feiner  »ntocfen^eit 
am  fränfifc^en  ^of  fie  fc^on  atö  ftnaben  ju  ftönigen  falbte^). 

(Sin^arb*)  jteDt  bicfen  ^erflonfl  in  einer  ffieife  bor,  welche 
jeigt,  bag  er  barüber  ni^t  rec^t  SBefd^eib  mugte,  unb  bie  feinen 
@Hauben  Derbient.  (Sr  erjäblt,  na^  $ippin'd  Xobe  feien  bie 
iJrranfen  ju  einer  oOgemeinen  Steic^i^Derfornmiuna  {ufantmenactreten 
unb  hätten  beibc  ©ruber  atö  Äönifle  eingefefet,  jo  jnjar,  boi  beibe 
ben  meid^i^förper  ßleid^mägig  unter  einanber  t^eilen,  Staxl  benienigen 
I^eil  er^ltcn  foQte,  ben  einji  i^r  SSater  ^ippin,  Äarlmann 
jenen,  meieren  bamatö  i^r  O^eim  ftarlmann  empfangen  ^tte. 
S)iefer  93orfd^(ag  fei  üon  beiben  fidnigen  angenommen  n)orben,  bie 

')  «mt  UI,  2.  «Hfl.  @.  95;  09L  0.  @.  17. 

^  Vita  Rar.  c.  8,  ed.  Waitz  @.  4:  Franci  siquidem,  facto  80I- 
lempniter  generali  conventu,  ambos  eibi  reges  constitnunt,  ea  con- 
ditione  praemiwa,  nt  totum  regni  corpus  ex  aequo  partirentur,  et  Ka- 
rolus  eam  partem  quam  pater  eorum  Pipptnus  tenuerat,  Karlouiannus  vero 
eam  cui  patmos  eorum  Karlomannus  praeerat  regendi  jj;ratia  susciperet. 
Snsceptae  sunt  utrimque  conditiones,  et  pars  regni  divisi  luzta  modum  sibi 

rpodtnm  ab  utro<{ue  recepta  est  (^nfi^tlt^  ber  iluiSbntctimetfe  ügl.  c.  1, 
8:  Eaque  conditione  a  rege  proposita  et  ab  illis  suscepta  tractum  per 
tot  anuos  bellum  constat  esse  tinitum  ut  .  .  .  ).  Ueber  bie  Sf^tfo^e  ber 
^tfäSm^  t)%t  femer  au4  Einh.  V.  Karoli  c  8 :  Post  mortem  patris  cum  firatre 
regnnm  jMurtitns;  Epist  Carolin.  1  ((Sottoalf  on  Jtorl,  c.  775).  Jafl'^  IV,  337: 
quod  sortisti  regnum  cum  ftutri  tuo  Francorum;  Ann.  Einh.  769,  ^^-  I{ 
147 :  Postquam  nii  duo  fratres  patri  succedentes  regnum  inter  se  partiti 
sunt;  Chron.  Moiseiacense,  88.  I,  294:  Repiumque  illius  (sc.  Pippiui)  filii 
sui  Rarolus  ot  Karlomannus  inter  se  dividunt;  femer  mui^  befonüer^  Divisio 
regnorum  a.  806  c  4,  Capp.  I,  128  (sicut  quondaro  divisum  est  inter  nos 
et  fratrem  nostrum  Karlomannum  .  .  .  ). 

Digitized  by  LjOOQ IC 


24  768. 

bann  jcbcr  fein  X^cilrcic^  nac^  SRagflabc  bcffclbcn  in  SScpfe  gc* 
nommcn  Ratten.  S)cn  tt)at)rcn  ^ctflancj  criä^It  ein  anberer  Sc^^ 
ric^tctftattcr,  ber  vierte  gortfefecr  grebeflar'g  ^),  beffen  DarftcHuna 
bann,  burd^  SSetmittelung  einer  t)erloten  gegangenen  Duette,  aucq 
in  bie  äRe^er  Sa^rbüd^er  übergegangen  t[t^).  ®anac^  na^m 
$ippin  felber  in  feiner  lefeten  Seben^jeit  bie  SSert^eilung  be^  Weid^d 
unter  feine  beiben  ©ö^ne  unter  bem  Seirat^  fetner  ©roßen  uor, 
unb  biefei^  93erfa{)ren  entfpric^t  ganj  bem  frühen  @ebrauc^e. 

Sin^arbgibt,  n)ie  gefagt,  an,  fiarl  t)abt  ben  %f)tH  erhalten, 
n)el^er  na^  Rarl  aRartetl'iS  Xob  $ippin,  Aarlmann  ben,  totld)tx 
$ippin'd  SEfruber  Jiarlmann  jugefaden  fei^).  Sin  ftc^  ^at  bie^ 
nic^tg  äuffaflenbed.  SKan  fönnte  meinen,  ba  5ßippin  ber  jüngere, 
Äarlmann  ber  ältere  SBrubcr  getoefen  xoat,  ptte  iefet  Dielme^r 
Sari  feine«  D^imö  ftarlmann  änt^eil  erhalten  muffen:  aber  un» 
bebingt  not^menbig  erfc^eint  einefolc^e  93oraudfe6ung  nic^t^).  ^a* 
gegen  ift  (Sin^arb'«  SBcric^t  mit  bemjenigen  ber  gortfefeung  grebe» 

Sar'd  auc^  in  biefer  ä^ejie^ung  ^um  X^eil  unt)ereinbar.  vtaä)  ber 
[ngabe  Sin^arb'iS  mürbe  anjune^men  fein,  bag  ftarl  9teuftrien, 
93urgunb  unb  bie  $rot)enee,  ftarlmann  ^uftraften,  Sllamannien 
unb  X^firingen  erhalten  babe.  2)agegen  erjä^It  bie  S<^rtfe|ung 
bei^  J^rebegar,  Aar!  t)abe  Suftrafien  erhalten,  Jtarlmann  93urgunb, 
bie  $rot)enec,  ®ot^ien,  \>a^  (Elfag  unb  !l(amannien ;  Squitanien  fei 
Steiften  beiben  SBrübern  pet^cilt  »orben*^).  Snbcffen  laffen  ficj^ 
aud^  gegen  bie  Sotlftönbtgleit  unb  S^^^^I^ff^fl^^i^  biefed  93e» 
ric^t«  @inn)enbungen  ergeben,  ^xd^i  nur  Saiernd  unb  X^üringeni^, 
fonbern  felbft  iWeuftrien«  gcf^ic^t  ^ier  gar  leine  (Srtt)äf)nung. 
SBeniger  in  SSetrac^t  fommt,  bag  nac^  ben  fogen.  Sint)arb'fd^en 
Ännalen  Äquitanien  nid^t  jtoifd^en  ben  SBrflbem  get^eilt,  fonbern 

^)  Fredegar.  chron.  cont.  IV,  c.  136,  bei  Bouquet  V,  9 :  —  cemeusque 
(Pippinus),  quod  vitae  pericalum  evadere  non  potuisset,  omnes  proceres  suos, 
duces  et  comites  Francorum,  tarn  episcopos  quam  sacerdotes  ad  se  venire 
praecepit  ibique  una  cum  consensu  Fiancorum  et  procerum  suorum  seu 
et  episcoporum  regnum  Francorum^  quod  ipse  tenuerat,  aeqnali  sorte  inter 
praedictos  filios  suos  Carolum  et  Carlomauum,  dum  adhuc  ipse  viveret, 
mter  eos  divisit 

Hincmar  de  vilia  Novilliaco,  Opp.  ed.  Sirmond  II,  832,  enDä^nt  eben* 
fa0jS  btf  ^erfttgnng  $ippin*iS,  lagt  icbod^  ben  iRat^  bfr  d^rogen  an  bie  ©opne  nad^ 
feinem  Sobe  ^njutreten:  Defunoto  Pippino  rege  .  .  .  iilii  eins  Carlomannus 
et  Carolua,  seeundum  dispositioDem  patris  sui  et  consiUnm  regni  primorum, 
diviserunt  inter  se  regnum  patemum. 

^)  Annales  Mettenses,  SS.  I,  385;  ügl.  SBattenbodj^,  2)eutf41iinbft  (i(ef(&t(4ti« 
queDen  5.  «ufl.  I,  192.  II,  118.  483. 

«)  »fli.  0.  @.  23  ««.  2. 

*)  9[u4  in  c.  4  ber  Divisio  regnorum  a.  806,  Capitularia  regum 
Francorum  ed.  ßoretius,  I,  127— ISS,  iß  —  freilii!^  f(^n  OUS  geo(trcq)^(l^i 
(ftrünben,  bie  in  unferem  ^dXU  nid^t  Dorlogen  —  auf  benirtide  Snatogien  feine 
Süldfidbt  genoninten. 

^)  FVedegar.  chron.  cont.  1.  c:  Austrasiorum  regnum  Carole  seniori 
filiertem instituit:  Carlomanno  verojuniori  filio  reipum  Burgundia,  Pro- 
vincia,  Gothia,  Alesacis  et  Alamannia  tradidit:  Aquitaniam  .  .  .  inter  eos 
divisit. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S:^Iung  beS  ^aäftS.  25 

«arl  juQcfoQcn  tüärc^);  bcnu  bicfc  Slngabc  bürftc  aUcrbinflö  un=^ 
cic^tta  tcin^).  3ebo(^  fd^eint  cd  quc^  na^  einem  Paragraphen 
ber  fpäter,  im  3at)rc  806,  uon  Äarl  felbft  flctroffcnen  fndäi^ 
t^ilunfl,  bcren  lejt  und  üorließt,  ald  muffe  Äarlmann'd  3ici<^ 
me^  im  Oflen,  badicnijje  Äarr«  me^r  im  SBeften  fleießen  ^aben*). 
ffiiefc  ©tcQc  aenjä^t  und  ja  eine  jtoar  Iciber  nur  fet)r  inbircfte, 
ober  aut^entifd^ere  SBele^runfl  ald  bie  anberen  g^Mfln'ff^-  9lac§ 
i^r  bürftc  man  ju  ber  8ermutl)unfl  bercc^tiflt  fein,  ba|  ftarl  außer 
«uftrafien  auc^  ßanj  SReuftrien  empfangen  ^aben  wirb*). 

SRan  f)at  nio^l  auc^  gemeint,  in  Suftraften  unb  iReufhien 
Rotten  beibe  Könige  gemeinf$aftH($  ge^errfc^t ,  in  bicfen  Gebieten, 
ben  Äcmlanbcn  bed  Äcid^d,  l)ätten  me  SSrüber  n>cnigftend  einige 
^iec^te  gemeinf^aftlid^  befeffen  *),  jjum  minbeften  in  Weuftricn,  über 
bcffcn  ©c^idfal  bie  gortfefeung  grebcgar'd  fc^tocigt.  «ber  fonft 
fe^lt  beinahe  jebe  ©pur  einer  folc^n  ©emeinfamtcit*). 


^)  Ann.  Einbardi  769,  SS.  I,  147:  Po«tqaam  hii  dno  fmtree  patri 
succedentes  reenum  inter  se  partiti  sunt,  Aquitania  provincia,  quae  in  sortem 
maioris  nata  Karli  regis  cesserat  —  ipse,  cui  eaaem  provincia  sorte  ob- 
▼enerat,  rez  Karins. 

*)  %fix  entfd^eben  fa(f4  ftflfirt  fte  9lantf,  9b^]^.  ber  berliner  Sllab.  1854, 
e.  419.  421. 

*)  Divisio  regnorum  a.  806,  c.  4,  Capitularia  regum  Francorum 
I,  127  — 128:  Haec  autem  tali  ordine  disponimus,  ut  si  Karolus,  qui 
maior  natu  est,  prius  quam  caeteri  fratres  sui  diem  obierit,  pars  regni 
quam  habebat  dividatnr  inter  Pippiuum  et  Hludnwicum,  sicut  quondam  di- 
Visum  est  tnter  nos  et  (ratrem  nostrum  Karloma  nnum,  eo  modo  ut  Pip- 

Sinus  illam  portionem  habeat,  quam  frater  noster  Karlomannus  babuit, 
luduwicus  vero  illam  partem  accipiat  quam  nos  in  illa  portione  (parti- 
tione?)  suscepimus;  t)gL  Vsn  unten  i3b.  II.  3.  3   806. 

*)  2)tc«  fu^t  Ddlner,  Itönig  ^ipptn  e.  420  ff.  523  ff.,  ouf  btc  betreffenbe 
&dU  ber  Divisio  t).  3.  806  geßttgt,  na^^utpeifen.  Wlh  i^m  fttmmen  ttbcrein 
aRfi^tbod^KT,  2)ie  Weaeflen  bed  j(aiferretc(^  unter  ben  jtaroltngem  @.  49;  Stanfe, 
SMtaef^kbte  V.  2,  @.  108  9i.  1;  epnmer'SXenfe,  ^botloiB,  l3ocbein.  @.  16; 
9hr.  30,  9lebenfarte;  mäfUX'fMti,  «nnolen  b.  bcutfcb.  m^.  im  SR.««.  II,  26.  — 
Okflen  06»nte»  9(udftt^rungen  menbet  fi^  <ieo.  SBolff,  Mttfd^e  Oekr&se  e.  14--36. 

gfo  eine  X^eUrni^  9{euflriett0  entf(^et  fä)  fc^on  Leibniz,  Annales  imperii 
occidentis  Hrunsvicenses  I,  @.  10  f.,  bann  de  la  Bruöre  in  einer  befonoeren 
Vbtonblung  am  ^d^Iug  fetner  Histoire  du  r^e  de  Charlemagne,  unb  auf 
tbn  ^  benifenb  GaiUaid,  Histoire  de  Charlemagne  11,  4;  2)im)olbt  €^.  22; 
fttr  eine  X^Kiiung  9}euflrieniS  unb  flußrafleniS  Kroeber  in  ber  Bibliothöque  de 
i'Ecole  des  Chartcs  (f.  unten)  unb  eictel  I,  245—247.  —  IBgl.  ou^  Eckhart, 
Franda  oriental.  I,  600;  ^  SS.  I,  147  92.  41 ;  IRettberg  I,  423. 

iRa4  ber  Annahme  jener  ^otf^er  mürbe  boiS  9letdi^  bnrd^  ^tp^mi  nid^t  m  eine 
toeflliil^e  unb  dßlic^e,  fonbem  in  eine  nörblicbe  unb  fttbli^e  ^fte  get^ 
toorben  fein,  fo  bog  bte  ndrblid^  StwA  gehörte  unb  einen  grogen  9oaen  biloete,  bur^ 
wttdfm  bie  ffibli^K  ftarlmann  ^ugebdrige  bon  brei  Letten,  oon  SQkfien,  9h)rben  unb 
Oflen,  ein<)efc^loffen  n)ar. 

^)  8gl.  »ai«  lU,  2.  «ufL  @.  96. 

*)  2)te  Oc)et((nutm  Aar(mann'0  altf  r^ni  socius  Stad%  bei  (Sin^arb,  Vita 
Kar.  c.  6,  auf  roelAe  Smt  a.  a.  O.  92.  2  (Semid^  legt,  gei^  bo4  »ob!  nur  baoon 
am.  bog  itail  unb  Porfmann  fU^  in  bie  6errf(^aft  über  ba«  franfifc^  9lei<^  tbettten ; 
ber  Soibnnt  societas  aber,  Vita  c.  3,  tp  o^e  3metfd  bter  nur  tbentifci^  mit  bem 
twranigc^enben  concordia.    9hu^  bte  Sßorte   post  administratum  communitcr 


Digitized  by  VjOOQ IC 


26  768. 

SBaicrnö  unb  iprinacnö  flcfc^ic^t  in  bcr  Sortfcfeung  bc^ 
grcbcflar,  wie  berührt,  cbcnfaüg  feine  ffirtoä^nung.  t^üringen 
^at  Dermutl)lid^  ju  StaxV^  «nt^cil  flc^ört  M. 

JBaicrn  ftano  mit  bcm  Sieicö  in  fo  lofcr  SSerbinbung,  baß  ed 
bei  ber  I^etlung  taum  in  Sctroc^t  ^cfommcn  fein  wirb;  bcnn  ber 
fränfifc^c  Äönig  l)attc  bort  fo  (jut  wie  nic^t^  ju  fagcn,  feine  Ober* 
^errlid^feit  über  ©atern  war  mc^t  Diel  me^r  ate  ein  bloßer  5Ramc 
unb  tonnte  bo^er  leicht  ftarl  unb  ftarlmann  gemeinfc^aftlic^ 
bleiben  2). 

iDtan  ^at  Derfu^t,  aud  ben  urfnnblic^en  ^^uflniffen  über  bic 
9icgierung«^anblungen  ber  beibcn  Äönige,  mit  ^ilfe  ber  in  ben 
Urfunben  unb  fonft  fiberlieferten  Sln^aben  fiber  bie  %ufent^altdorte 
ber  bciben  SSrfiber  eine  genauere  Stnfic^t  in  bie  ^bgrenjung  ber 
beibcn  9Ieic^dplften  ju  gewinnen  ^).  9lber  ou^  auf  oiefem  993ege 
werben  mand^e  gweifel  nic^t  gclöft  unb  feine  rechte  Älar^eit  er« 
rei^t.  3)iefe  eingaben  beftötigen  junä^ft  biejenigen  ber  9ortfe|ung 
bed  t!^rebegar  in  93cjug  auf  bad  Slfag  unb  auf  SSurgunb;  bie 
wenigen  aud  jenen  l^a^rcr  erhaltenen  Urfunben  fflr  biefe  ®ebtete 
rühren  alle  t)on  jtarlmann  6er*) ,  unb  bafe  bie  ^roöencc  ju  StaxU 


biennio  regnam  fdnnten  ntc^t  in  ber  angebeutdm  9{t(^tmtg  ümoert^  »erben.  3n 
betreff  anberer  nur  fci^barer  Seweife  üol.  unten  <^.  28  Hl.  4. 

>)  @o  nimmt  au(^  JhuxJ^eiibauer,  Sef^ic^te  X^itrinaeniS  in  ber  faroftngif(^ 
unb  fa(^fif(^en  »}eit,  e.  3  an;  ^d  l,  245  9^.  4  ^ft  a  jeboi^  nic^t  fite  m* 
zweifelhaft;  t)fll.  unten  e.  29  91.  3. 

2)  ma^  III,  2.  %üfi,  e.  96.  3u  »eit  ge^t  aber  a^annert,  Heltefle  (Skfcbi^te 
^ajoanend  unb  feiner  Setiw^ner,  B.  229,  n^enn  er  meint,  bur(^  bie  Ueberge^ung 
^aierniS  bei  ber  2:^Iung  bed  9tei(^9  ^abe  $tp{nn  fHQfd^nmgenb  anerfennen  »olKen, 
btefeftj&er^ogtl^um  je^5re  gami(^t  att  8ef!anbt^  jur  fr&nfifqien  SD^onon^ie;  babur(^ 
(obe  $ipptn  ben  tfmmbllem  ^ur  91u:6f5^nung  mit  %a\fiiß  gdegt. 

•)  kroeber,  Partage  du  rojaome  des  Francs  entre  Charlemagne  et 
Carloman  I.,  in  ber  Bibfioth^ue  de  l'Ecoie  des  Chartes  IV,  2,  ann6e  1856, 
e.  341  ff.;  a^nfi«^  ©ide!  I,  245—247. 

*)  9la±  ^urgrnib  gehören  )n>et  Urfunben  ftarlmann'iS  für  bod  iHofler  9tooaIefe, 
aiim^tba^er  ^.  117  unb  124;  in«  (Slfag  eine  Urfitnbe  für  bo«  fttofler  9Rttnfler  im 
(Bregorient^  oom  22.  ^ar^  769,  SPtttblba«^  9^r.  115,  Bouquet  V,  715;  femer 
ein  3mmnniiatiSbrief  für  ba«  @t.  SD^aelSflofler  auf  ber  9iteininfel  $«>nau,  Wau 
bac^er  9h:.  121,  Bouquet  V,  720;  oon  ^Srtoatnrfnnben ,   bie  na^  Jtarlmann'iS  m* 

?ieruna9ja^  red^nen,  )n>et  föeigenburger  Urtuuben  Dom  1.  3uli  unb  25.  Oftober 
71,  3eu6,  Traditiones  possessionesqae  Wizenbui^enses  9{r.  245  unb  189. 
^  ber  Urfunbe  bei  3^  ^-  ^1 ,  bie  ouiS  bem  eiflen  wegierungdia^  jTarl'iS  batirt 
$,  »irb  oon  bem  Uebergang  ber  ^errfc^aft  im  (Slfag  an  Karl  noc^  AorCmonn^iS 
Zo'b  an  gerechnet,  »ie  man  unbebenflid»  annehmen  barf,  ba  au(^  triel  \pättt  nac^- 
XD^Wäf  na4  btefer  (Spoc^  geregnet  roirb;  bad  ^eigt  bie  Urfunbe  9hr.  238,  melcbe 
baS  ^atum  tragt  anno  40.  re^ante  Karolo  rege  et  imperii  eins  12,  alfo 
812  ift  att  bad  40fle  9iegierung«)a4r  i^arl'd  gered^net.  ifein  audrei^enber  <0nmb 
Hegt  oor,  bie  Urfunbe  Jladmann'iS  für  bad  Jaoßer  (Shrmifelben  im  Sprenae(  oon 
SBafel,  bei  Trouillat,  Monuments  de  Thistoire  de  Tancien  6v6ch^  de  B&le,  I, 
78  9h.  41  (@i(fel  C.  13,  «um.  @.  226;  SWü^lba(^er  9h.  127)  mit  «etlberg  II, 
97  »t  beanflanben.  %u(^  in  ba  Urfunbe  iiarlmann'iS  für  (mr0^eimmfin|ler  an 
ber  SU  im  (Etfaggau  (©icfd  C.  9,  «tom.  e.  224.  I,  181  9^.  3;  aKfi^jlbad^ 
9h.  122),  md^e  9{(ttberg  II,  81  9^.  35  ebenfafl«  oermirft,  ifl  gmar  ber  Xc^  Über- 
arbeitet, txa  ^rototoQ  )ebo(^  ec^t.  !3)ie  in  biefem  2)i|)(om  ermahnte,  Derforene  3m« 
munitatiSinfunbe  $i))pin'iS  n^irb  oudf  enva^t  im  Chronioon  Ebmheimense,  c  13, 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Sl^bntg  M  9tei(^ed.  27 

mann'ö  änt^cil  gci^örtc,  ^ctgt  bic  cinjigc  Don  i^m  erhaltene  äRünjc, 
bic  in  Ärlc^  fleprägt  tft^). 

S)ag  ftarlmann  auc^  ©otbien  erhielt,  erfc^eint  bur^aud  flloub« 
(id^  unb  felbflDcrftänblt^.  Seiest  ganj  fo  etnfo^  t)ct^ä(t  ed  fic^ 
mit  ^(Qmannien.  äJerfc^iebene  alamonnifc^e  Urfunben,  fömmtlic^ 
@t.  ®oIIen  angcbörig,  jö^len  nac^  StcgierungSia^ren  ^arlmann'iS '), 
mad  ju  ber  9lacqrt(^t  über  bic  3:t)etlung  in  bcr  t^^ortfe^unft  bei^ 
gtcbcflar  pofet;  aber  ?lnfto6  crrcat,  ba§  einige  anberc  ©t.  ©aHer 
Urfun'ben  bie  Stegierungdja^re  ScaxV^  jä^Ien.  (£g  ftel^t  jeboc^ 
nic^tö  im  33ege  unb  ift  fogor  bad  einzig  richtige  SSerfo^ren,  an^ 
june^men,  ba|  im  le^teren  %aü  bie  9tegicrung  StaxV^  erft  t)om 
Xobe  ftarlmann'S  an  gerechnet  lourbe^).  ^og  Staxl  erft  nad^ 
feinet  SBruberö  lob  bie  ^errfc^aft  über  Älamannien  jufiel,  ift 
Ic^on  aUein  bur^  bie  noc^  ftarlmann'd  StcoierungSjo^ren  jä^lenben 
Urfunben  ^inlänglic^  ertt)te{en,  unb  aOe  ^toeifel,  ob  Slamannien 
jum  ^nt^etl  ftarlmann'^  gehörte,  finb  ^altloS. 

aSBeit  ungctoijfer  ift  toie  toir  fc^on  fa^en,  ba«  ©c^idfal  Suftra* 
ften«  unb  5Reuftrien8  bei  ber  I^eitung.  Äuftrafien  toirb  ^toar  in 
ber  ^ortfe^ung  be^  ^^^rebegar  audbrücflic^  atö  Stei^dt^eil  SaxV^ 
angeführt,  unb  bamit  ftimmt  überein,  bog  &axi  toä^renb  ber  er{ien 
Sabre  feiner  Slegieruna  SBei^nac^ten  unb  Oftern  regelmäßig  in 
Äuftraften  feierte*),  au|er  Dftem  769,  too  er  fic^  fd^on  auf  bem 
SRarfc^  nad^  Äquitanien  befanb*).  flnö)  einige  Urfunben  jeigen 
Äarl  tn  Äuflröfien®);  aber  ouc^  Äarlmann  übt  aiegierungörec^te 

SS.  XXIII,  438;  bie  Urfmibe  ftarlmann*«  fetbfl  oHerbingd  ni(^t.  UneAt  iß  bogeaen 
bie  Urfunbe  StatC»  für  (Sber^fKttnmfttifier  Dom  7.  a^Sn  770  (@i(tel  II,  224.  425; 
9Rii^lba(^cr  9^.  13-5;  «rttbcrg  II,  81  91.  35). 

')  Kroeber  1.  c.  @.  344. 

^)  S9  ftnb  ^(^enfungfn  an  @t.  QMm,  im  Urtmibnibn^  ber  llbtei  @t. 
(fallen,  bearbeitet  Don  ffiartmann,  ^.  I,  9h:.  52—56;  Dgl  au4  SD'Htt^Inngen  gut 
Daterifinb.  Qk\d^  beraudg.  oom  p.  ^Berein  in  Bt,  fallen  XIX,  9.  202  91.  13. 
XII.  60  9^.  192.  3n  ber  Vita  s.  Galli  c.49  ^t  t»:  .  .  .  quod  nimc  inse- 
renaum  est,  quarto  anno  r^i  Carlomanni  actum  est;  mä)  im  16erbrttberung9< 
blieb  Don  @t.  dkülen  »irb  i^arimann  enoSj^. 

*)  ^ier^er  geboren  bie  Urtimben  bei  SBortmonn  9h.  57—62,  bie  fämmtli<^ 
nad)  ben  3  erflen  9tegienntgdjabren  StaxVi  batiren.  jDa  anbere  @t  Malier  Ur« 
fmiben  bie  StegienmoiSia^e  jtarlmann'i^  joblen,  fo  Derfte^t  t»  ßc^  eigentlidf^  gan)  Don 
felbfl,  ba§  bie  ^errf^aft  StaxV^  ^ier  erft  Dom  ^obe  i^arlmann'iS  an  gered^net  »irb, 
weil  fte  eben  erft  Don  biefem  3^t^un(t  an  begann,  ^ie  BufammenfteUnng  bd  SSart* 
mann  @.  58  ergibt,  bag  aerabe  anfangiS  bte  3<i^li<n9  ber  ^fafyct  Stad*»  Dom  2)e« 
j^ember  771,  alfo  Dom  2:oDe  5tar(mann^9  an,  bie  gem5bnlid)e  war  unb  bag,  wie 
Skrtmann  felbfl  Dermut^et.  erfl  fpater  auf  768  }urü(fQegangen  warb,  ^edbülb  barf 
in  jenen  Urhmben,  fßartmann  9{r.  57—62,  unbebentiid)  771 ,  nid^t  7(>8  att  ^o6)t 
angenommen  werben,  nadf  welkem  (Bmnbfo^  mit  9{e(^t  fd^on  92eugart  Derfä^rt, 
Codex  diplomaticiis  Alemanniae  I.  9h:.  53  ff. 

*)  Ännales  Lauriss.  mai.  SS.  I,  146—148;  Ann.  Einh.  SS.  I,  147- 
149;  Fragm.  Basil.,  Ann.  Mett.  SS.  XIII,  27;  Ann.  Lobiens.  ib.  <B.  228; 
Dgl.  aadf  unten. 

'^)  Oficm  769  feierte  Äarl  in  9loiicn,  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  146; 
Ann.  Einh.  SS.  I,  147. 

«)  Äarl  f<ben!t  an  @t.  SJeni«  bo8  Heine  Ätoper  @t.  3)i^  in  ben  ©ogefen  in 
einer  Urfunbe,  bie  in  9(^en  aujtgeftellt  iß.  6i(fel  K.  1 ;  WtüVbaäitt  9hr.  128 ; 
Tardif,  Monmnents  bistoriques  ®.  52—53  9hr.  63.    3n  ^ertftal  ift  eine  Urhrnbe 

Digitized  by  VjOOQ IC 


28  768. 

in  äuftroftcn  au8,  erlägt  Urfunbcn  für  ouftrafifc^c  Älöftcr  0.  toirb 
in  $rtt)aturfunben  otö  itöntfl  oufgefä^rt')  uiib  Dcrmcilt  fetbft  in 
Äuftraftcn*).  —  ©bcnfo  unflor  »ic  ba^  Äuftraficnd  ifl  baö  SJcr» 
^ältnife  Slcuftricn^*).  3n  bcm  SBeric^t  ber  5ört)c^uufl  bci^^rcbc» 
flor  toirb  cd,  xok  bcrcitö  bcmcrft,  ganj  übergangen;  toa«  tuir  auf 
anberem  Sßege,  namentlich  burc^  Urfunben  barüber  erfahren,  fü^rt 
cbenfaB«  }u  feinem  fixeren  ffirgebnig.  3n  Sleuftrien  fanb  bte  ffir* 
bebung  betber  SSrüber  ju  ftönigen  ftatt,  bie  ftarfs  in  iRo^on,  bie 
ftarlmann'd  in  @oiffond^);  beibe  Könige  fteUen  Urfunben  für 
neuftrifc^c  Ätöfter    au§®)   unb   öcrweilen    auf   neuftrifc^em   SBo» 


State»  fflr  tca  ^tep^ottiStlofirr  (^t  Qföenne)  bd  ^gerd  aui^efldU,  ^kfel  K.  6; 
&iin.  e.  227;  SJ^lba^er  9h:.  134:  Bouquet  V,  719. 

»)  ©idel  C.  6;  SKü^OKic^a  9ir.  118;  eidel,  ©fitrage  V,  84  9lr.  3,  eine 
Urtunbe  ftarimaim'd  für  d^tentacb.  ^e  ift  batirt  au»  bem  et]^  3a^  ftar(mamt*iS, 
ber  barm  auf  Otiten  Ui  W>ted  Sbebert  bod  JHoflo^  in  feinen  ^ub' aufnimmt  unb 

2 im  bte  ^mmunitSt  beflftägt;  bgl.  cud^  Kroeber  a.  a.  O.  @.  346  9^.  1  unb  ferner 
ne  Urtunbe  JTorl'iS  Srm^lbac^er  9h.  334;  GaUia  christiana  XIII  b,  304,  morin 
biefer  bie  bon  Jtorlmonn  bem  Stfofler  (o^ne  Urtunbe)  gemachten  ^d^entungen  be« 
ftätigt 

*)  SOemgfletiiS  in  ber  $recarie  <Brinbert*iS  fär  ben  8if(l(H>f  i^^abalbeuiS  bon 
9krbun  fiber  (Miter  im  (&au  bon  Serbun,  tt)el4e  er  an  @t  ^amt»  gefd^eutt  l^it, 
Balozius.  Capitularia  r^.  Franc.  II,  824;  bat.  DeliSner  a.  a.  D.  S.  524  9{.  5. 

')  ^ie  Urtunbe  für  ^onau,  oben  ®.  26  9c.  4,  ift  au^efleOt  in  2)iebenbofen. 

^)  iRcM  t5nnte  ^mar  glauben,  auf  bie  bei  ber  9tei4dtl}eUung  sn>if(^en  Karl  unb 
Jtadmann  maggebenb  ,gen)efenen  (Srunbfä^  falle  ein  meitered  ^Ö^t  bnr(^  bie  in  ber 
Biblioth^ue  de  TEcole  des  Cbartes  2.  8^r.  tom.  2.  @.  72,  bann  aadf  bei 
Tardif  1.  c.  ^.  53  9h.  67  beroffemft(^te  Urtunbe,  auf  mel^e  guerft  ^ttel  (I,  247) 
oufmertfam  machte.  2>iefe  Urtunbe,  morin  ein  geroiffer  9{egefreb  unb  feine  g^ou 
Srt^bare  mit  einer  g^ou  9{autlinbe  ein  Haufgefd^aft  obfc^eßen,  ^t  ben  Sd^lug: 
Actum  est  ...  do  vigo  publigo  at  ecclesia  sancti  Martini,  in  minse  junium, 
quot  fecit  düs  auinque,  anum  primom  re^ate  sab  domno  Carlo  et  Carlo- 
manno roffis  glorioaissimus,  alfo  5.  Sunt  769.  ^ier  merben  alfo  in  eina 
neuflrif<^  Urtunbe  bie  9tegicrungiSjabre  ber  beiben  jfönige  neben  einanber  g^oblt; 
ebenfo  tmt  ed  femer  in  einer  €k^tung  bed  (trafen  (Soncor  für  Sorf4  bom  1. 3uni  770, 
SS.  XaI,  351:  anno  secundo  regnantibus  gloriosissimis  rc^bus  Karolo  et 
Karlomanno  (f.  Deiner,  Jtönig  ^ippm  &.  524).  2)ie0  tonnte  ber  erm&bmen  9(n* 
na^me  bon  92ku(}  (III,  2.  9ufl.  ®.  97;  bgl.  o.  ^.  23)  QttnfHg  fc^en,  bag 
9{euftrien  unb  mdi  luftrofien  ni(^t  get^  »urben,  fonbem  für  btefe  (Gebiete  eine 
aewiffe  (i^emeinfc^aft  blieb.  2)0^  tjl  biefer  <^(^üi6  teinäSmegiS  not^menbig.  2)a  bie 
übrigen  neuftdfdien  unb  auflraftf4en  Urtunben  nur  enttoeber  na4  StaxV»  ober  nadf 
itarlmann*iS  9{egteruiig9ia^en,  ni(^t  na4  beiben  gemeinfd^ftlid)  batiren,  fo  ift  bte 
tu  ben  enoUmtcn  Urmnben  jem&^lte  jDatimng  nt(^t  aU  eine  Su^obme  oon  bem 
im  übrigen  waä^,  fonbem  btelmel^r  ald  eine  ^uilnol^me  bon  bem  in  9{euffarim  unb 
^fhrafien  felbfl  übüd^  ^Berfa^ren  p  betrachten.  (H  tarn  aud)  3>if<^  f<i"#  ^6  bte 
einzigen  bie  Sa^re  beiber  A5nige  i(&bl^ben  Urtunben  gerabe  biefem  unb  ni^t 
einem  anberen  ^<i(^t(ei(  angehören.  3ebenfalU  ben>eifen  fle  nH>^(  nur,  nne  (ebenbig 
bod  8emu6tfein  ber  3uf<tinmenge^5rigteit  be«  gan^n  Mdifi  mar,  unb  natüriid)  am 
lebenbiaflen  in  ben  jtemlanbat 

*)  »gl.  unten  e.  :30. 

*)  Statt  befl&tigt  ber  Ibtei  (Sorbie  bei  Kmiend  bie  Immunität,  Bouquet  \\ 
715;  ebenfo  ber  Abtei  ©it(^  (^.  Omer).  Bouquet  V,  717  (bgl.  Foicwin. 
Qest  abb.  s.  Bertini  Sith.  c.  34,  SS.  XIII,  613);  bem  9le(tor  (Bunt!^  für  bo« 
jilofler  6t  9ubtn  bei  9ngerd  meliere  Tillen,  Bouquet  1.  c:  bem  @t^^ndt(ofter 
bei  9ngcnB  bie  Immunität,  Bouquet  V,  719.  flBeinger  in  Setra^t  tommt,  bog 
itarl  an  @t  2)enil  ba«  Silöflenein  6t  2)i6  in  ben  Sogefm  f^entt,  6i(fe(  K.  1; 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^CffüHmq  M  9ld(^.  29 

ben^);  in  neuftrifc^cn  $rtDatuthtnben  toerben  bte  9icfltentngdtQ^re 
kaxV^  fle^Q^(t^).  Ueber  bog  @(^tdfal  ä^otcmS  unb  X^ringend 
fehlen  utfunblid^c  d^^piff^  überhaupt  ^). 

SebenfaQd  fc^etnt  tut  $ipptn  bei  ber  X^ei(ung  bcd  9iei<4d  bic 
obetfte  StudTtc^t  bte  auf  bte  (Sr^altung  ber  Sleic^dein^it  oemefen 
ju  fein  *).  ^ei^^alb  t^eilte  ec  ni^t  f o ,  bafe  bem  einen  trüber 
bte  gemtanifc^en,  bem  anbern  bte  tomantf^en  fiänber  zufielen,  benn 
baburc^  n>Qrc  ber  gefonberten  tJrottenttutdlung  ber  t^erfc^tebencn 
9lattonaIttäten,  alfo  ber  immer  toettcren  Entfernung  ber  ctnjelnen 
Scftanbt^etlc  bei^  JReic^8  t)on  etnanbcr  SSorfc^ub  gelciftet  toorben ; 
fonbcm  er  traf  Sütforae,  bafe  bte  aScöölferung  eincö  jcben  ber 
beiben  X^etlrcic^e  aud  ©ermanen  unb  Siomanen  gemifc^t  n>ar,  boc^ 
fo,  bag  in  ftarr^  9tet^  bte  @ermanen,  in  Aarlmann'd  bie  dio* 
manen  überwogen.  @o  bilbetc  baS  @efüf)I  ber  3ufammenge^örig« 
fett  bei  ben  SBcroo^nem  ber  gefpaltenen,  früher  tjereinigtcn  ^ro* 
t)in^en  ein  ©egengen^ic^t  gegen  bte  politijc^e  Xrennung  unb  ^ie(t 
aud^  bei  ber  ^eDöiferung  bad  93en)ugtfetn  ber  (£tnf)eit  rege;   bte 


affüblba^rr  9h.  128;  Tardif,  Monuments  historiques  €$.  52—58  9hr.  63;  benn 
^.  2)1^  ^tte  fü^  in  $i))pm'iS  (Bf»ere  befintben,  »or  mfl^(^l^  nt^t  t)ertn5qe 
bec  Mnäfiüi^imq,  fonbern  a\J^  ^mtdgut  an  jtarl  gehmraten  (boc  est  monasteriolo 
aliqno  qni  nuncupatur  Ad-Sancto-Deodato  infra  Vosago  silva,  sicut 
emn  domnus  et  g^itor  noster  Pippinus  in  sua  vestitura  tenuisse  conpro- 
batnm  esth  üflC^Saift  HI,  2.  2lufl.  @.  97  W.  1;  eidd  I,  246;  SRti^tbac^a 
0.  0.  D.  ilugnbem  ^atte  bie[e  ^enfuna  t^  befonboen  ©runb  badn ,  bog  in 
@t  Xtm9,  »0  md^  Stcxl  SD^orteH  ru^te  miüßadin  @.  19;  ^epfig«  i^arl  iD^arteO 
^.  103;  SBoit}  a.  a.  O.  @.  76),  StaxVii  Ikter  hmabm  lag  (bgl.  nntm)  unb 
QXtdf  er  fdbß  einmat  bort  begraben  pi  tofxhm  mtfnfd^te  (Dgl.  unten  ).  3.  769 
unb  8b.  II.  i  3.  814);  ein  mm\di,  ber  an  fi(^  feineftoeg«  amSfc^tiegt.  bog  et. 
2)eni<  S^un  9fleid)  Jtarlmann'iS  ^e^örte.  "Xbt  %t(rab  fteg  flc^  ^er  bie  ^M)tlegien  t)on 
St  2>enis  burdy  ftaxlmonn  nneber^olt  beftStigen,  txm  ftarl,  fo  lange  ftortmann  (ebte, 
nie;  au4  voac  berfelbe  jiarfmann'ft  ftapeöan  CDgl  unten  9b.  11).  ^nbeffen  jene  ^ri* 
inl^ien  (äffen  ftc^  tneHeidf^t  an4  auf  anbete  Sfeife  erftaren  (Oettner,  itonig^^pin 
@.  528  f.).  @.  Urfunben,  Äarlmann'«  für  et  Xan»  Tardif  e.  58  ff.  9h.  64. 
66;  Biblioth^e  de  TEcole  des  Chartes  a.  a.  O.  e.  848;  Bouqnet  V,  721, 
unb  eine  Urfunbe  fttr  bod  JHofier  Argentoilum  (Urgentem!),  Bouqnet  V,  718, 
anSgefteOt  in  "^onü^n. 

1)  ^ortmann  in  ^nt^,  e.  28  9t.  6;  in  eamouffi)  unb  Vttign^,  voo  bie  Ur« 
fnnben  fiir  et.  !S)emd  au^efiellt  finb:  in  ^ttignt^,  mo  er  bu  Urlunbe  fttr  äRfinflrr  int 
(Sregorientbal  aulfleflt  oben  e.  26  91. 4.  3n  eamoufft)  parb  er  cxid^  (f.  unten  i.  3. 
771).  —  Äarl  flrtlt  bie  Urfunbe  fttr  «orbie,  oben  e.  28  91.  6,  in  ber  villa  Audnaca 
(OrtTflIe  bei  ^bntO)  auS. 

^  2)ie  Urfunbe,  »orin  (Brimulfrib  an  et  Xtn\9  iittter  in  pago  Belviacinse 
(8eaut>oift«)  fc^enft,  Tardif  e.  55  f.  9h.  68  (bier  in  ben  3annar  770  gefegt),  i|l 
batirt  nad)  bem  ^weiten  9{eqierung8ja^  iforfiS  (Data  in  minso  Januario,  annum 
secundum  regnante  domino  nostro  Carlo  eloriosissimo  re^e),  wobei  freifidf^ 
ober  nn^er  ungcnng  bleibt,  ob  bie  9tegierungi9iabre  StaxVi  ^er  mc^t  erfl  tnm  Jfort« 
mann'iS  Xob  an  gerettet  fbtb,  unb  boffelbe  gilt  tnm  ber  Urfunbe  bed  eigerab  fttr 
eit^  (et  Omer)  bei  Gudrard,  Cartulaire  de  l'abbaye  de  St  Bertin  (Col- 
lection  des  Cartolaires  de  France  tom.  III),  e.  59;  ryal  Dettner  a.  a.  O. 
e.  524. 

>)  $gL  eidel  I,  245  9t.  4,  n>el<ber  bemcrft,  ba§  fl(b  auS  ber  3&b^  ^^ 
9legicnntgita^re  ftorf«  in  ben  ^tiibn  Urfunben  feine  (£ntf4etbung  entnehmen  tagt; 
t>gL  oben  e.  26  9t.  1. 

♦)  »gt  ©ai»  HI,  2.  «uf[.  e.  96. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


30  768. 

Jtönige  felbft  ober  tuaren  gcnöt^igt,  innerhalb  t^rcr  Staaten  auf 
betbe  9lationalitäten  Stüctfic^t  ju  nehmen  unb  ben  @egenfa|  jtui* 
fc^en  benfelben  möglic^ft  au^jugleic^en.  @d  tuar  eine  2:^eilung, 
bei  welcher  ber  SSeßriff  ber  Cinlgeit  bed  ©anjen  fo  gut  ei^  irfleno 
ging  gen^afirt  blieb. 

^iefe  2(norbnung  umr  bie  Ie|te  n>ic^tige  iD2aBregeI  $ip))in'S, 
Don  ber  mx  Äunbe  ^abcn.  dt  parb  om  24.  September  768*). 
SScibe  SBrüber  tourben  an  bemjelben  Jag,  9.  Oftober,  ouf  einer 
Serfammlung  i^rer  Orogen,  Äarl  in  5Ro^on,  ftarlmann  in  ©oiffon^, 
beibe  alfo  auf  neufirifc^em  ®ebiet,  feierlich  p  Königen  erhoben  ^). 


1)  Annales  Lauriss.  mal.  SS.  1, 146:  8.  Kalend.  Octob.,  überdnfliminenb 
mit  Annales  Einhardi  SS.  I,  147,  foipte  mit  ben  Annales  s.  Amandi  mib  An- 
nales Petav.  SS.  I,  12. 13  (cod.  Tilian.:  9.  Kai.  Oct).  Huc^  Diele  anbere  altere 
Smtaten  aeben  einfümmi^  ben  24.  ©ept.  old  SobeiStog  an;  bgl.  Ann.  Guelferb., 
Nazar.,  Alamann.,  SS.  I,  30 — 31;  Ann.  Stabulens.  Ausciens.  Laubacens. 
SS.  XUI,  42.  in,  171.  I,  12  (gforfdjunaen  jur  bentf^en  (Bef^tc^te  XXV,  375  f.); 
Ann.  Lauriss.  min.  ed.  Waitz,  @.  412;  bte  ^eriSfelber  9nnalen  (Soren^  ^,  85); 
Ann.  Weissemburg.,  SS.  I,  111:  Ann.  Lausann.  SS.  XXIV,  778;  f.  femer 
Ann.  necrolog.  Prumiens.,  SS.  XIII,  219  etc.  «broeidjenb  ben  23.  ©cpt.  baben, 
außer  bem  Codex  Tilianus  ber  Ann.  Petav.,  Ann.  SangalL  mal.  (SD^ittbet* 
ümgen  )ur  Daterianb.  ®ef(^.  ^eraui^.  üom  ^r.  herein  in  <St  (Bauen  XlA), 
e.  270:   IX  Kai.  Octobris:  au(b  Ann.  Flaviniac.,  ^banbt  ber  t.  fac^f.  (def. 


rS.  Oftober)  in  nocte  die  sabbato;  ügl.  ba^u  ebb.  ®.  202  9^.  11.  9ud}  bei 
mt^mo,  S».  I,  557,  fle^t  8.  Id.  Octobr.,  xoaS  aber  ma^rf^etnlic^  in  8.  Kai. 
Octobr.  )u  emenbiren  iß  ((Srmtfcb,  2>ie  (S^ronif  be<  9{egino  b\»  813,  ®.  85).  Del«« 
ner  a.  a.  D.  e.  424  91.  10;  SRiHlbad^er  @.  50.  -  Eckhart  I,  600  entleibet 
fi^  aanj  mit  Unrecht  für  ben  8.  Oftober,  2>ippo(bt  @.  22  o^ne  jeben  (Brunb  für 
ben  28.  ^ptember. 

^)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  146:  Domnus  vero  Carolus  et  Carlomannus 
elevati  sunt  in  regnum,  et  domnus  Carolus  7.  Idus  Octob.  in  Noviomo 
civitate,  Carlomannus  in  Suessionis  civitate  similiter;  baiS  2>atum  geben  auä) 
bie  Annales  s.  Amandi,  SS.  I,  12:  et  ELarlus  et  Karlomannus  ad  re^ 
uncti  sunt  7.  Id.  Octobris:  bie  Annales  Petav.  SS.  I,  13:  et  filii  eius 
(sc.  Pipini)  Karolus  et  Karlomannus  uncti  fuerunt  in  r^^,  7.  Idus  Octo- 
bris (Ann.  Max.  SS.  XUL  21);  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88.  III,  122:  Ka- 
rolus rex  factus  7.  Idus  Octobris;  Hincmar.  De  villa  Novilliaco,  Opp.  ed. 
Sirmond.  II,  832:  —  diviserunt  inter  se  regnum  patemum  et  elevati  sunt 
in  re^es  VII.  Idus  Octob.  Carlomannus  in  Suessionis  et  Carolus  in  Noviomo, 
sicut  m  annali  regum  scriptum  habemus.  —  Unric^dg  Ann.  Sangall.  Baluzii, 
et.  (&aUa  Vättl^.  5ur  txitert  ^efd).  XIX,  201— 202:  etinsequente  die  (pgl.  o. 
92.  1)  VI  id.  Octobr.  (^  10.  Oftober)  sie  domne  (!)  reges  Karins  et  Karlo- 
mannus benedictionem  regalem  acceperunt,  domnus  rex  Karolus  in  No- 
viamaco  civitate  et  Karlomannus  in  buessiones  civitate,  in  sede  patris 
sui  (ogl  ebb.  ^.  U,  »o  bted3)atum  »ol^l  mitStetbt  nur  auf  einen @<!(ntibfe^Ier  §U' 
rttcf geflirrt  n>irb).  Fredegar.  Chron.  cont,  c.l37,  BouquetLc,  nennt  ben  18.  <^e|}« 
tember,  toa»  aber  ein  2^butn  fein  mug.  €k>nfl  ift  bte  bortige  2)arfleQung  bie  ge« 
nauefle:  ^aä)  ^pirCü  2^b  Carolus  et  Carlomannus  unusquisque  cum  leudi- 
bus  suis  ad  propriam  sedem  regni  eorum  venientes,  instituto  placito  ini- 
toque  conslLo  cum  proceribus  eorum,  mense  Septembri  die  dominico  14. 
kal.  Oct  Carolus  aa  Noviomem  urbem  et  Carlomannus  ad  Saxonis  civi- 
tatem  pariter  uno  die  a  proceribus  eorum  et  consecratione  sacerdotum  sub- 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Staä!&  VofönTu^fett  31 

Unter  3ufttinmung  ber  ©rogen,  meiere  eben  biefe  Sr^ebung  t^or* 
normen  ^),  unb  oufd  neue  Dcrjc^en  mit  ber  firc^lic^en  SBei^e,  rocl^c 
i^nen  bie  ^ifcböfe  burc^  n)teberI)olte  Salbung  ert^etlten^),  be- 
ftiegen  fte  ben  Z^ron. 

$taxl  unb  jtartmann  befonben  ft^,  otö  fte  jur  Siegicrung 
famen,  noc^  in  jugenblic^em  ^(ter;  bocq  n^ar  i^r  S^arafter  n^eni^«* 
ftend  jc^on  inforoeit  aud^bilbet,  bag  fie  fic^  mit  93en)ugtfein  tn 
berfc^iebenen  poiitifc^en  Slicfitungen  betoegten.  S^eftimmtei^  ift  und 
aöerbing«  nur  über  bie  ^erfftnlic^feit  StatVd  überliefert;  eS  ift  on^ 
pne^men,  bog  bie  @^ilberung,  meiere  Sin^arb  k)on  i^m  entn?irft, 
in  ber  ^auptfac^e  qu(!^  fc^on  in  feiner  Sugenb  für  ihn  jutrifft. 
Äarl  »ar  Don  breitem,  träftigem  Äörperbou,  öon  ftattli^er,  boc^ 
nic^t  fibermägig  groger  ©eftolt  (feine  @röge  betrug  fteben  feiner 
güBe)*);  obgleich  fein  ^al«  bid  unb  etwa«  furA  toax^),  liefe  bad 
Gbenmofe  feiner  übrigen  ©lieber  ou^  bied  uergcffen.  ^er  @$äbe( 
mar  runb  geformt,  bie  Slafe  bon  etwaö  me^r  ald  mittlerer  ©röfee, 
bie  Singen  leb^ft  unb  fe^r  grog ;  ber  ganje  Sudbrucf  bed  SntH^cd 
fpiegelte  Offenheit  unb  ^eiterfeit  toieber*).  3)abei  aber  mar  fein 
%[udfe^n  jugleic^  mürbig  unb  ac^tunggcbietenb ,  feine  Haltung 
männlich,  fein  @ang  feft,  feine  ©timme  ^eü  unb  beutüc^,  menn 
auc^  ein  menig  fc^mad^  im  Ser^ältnig  ^u  ber  impontrenben  @c^ 
ftalt*),  feine  ©efunb^eit  fräftig  unb  crft  tn  ben  mx  Ie|ten  Sauren 
feinet  ßebcnd  ^äufig  burc^  yfieber  angegriffen,  mie  auc^  burd^ 


limati  sunt  in  regno;  ffxma^  Ann.  Mett  SS.  I,  335  (gleicbfoltö  mit  bemfdben 
2)atmn).  —  Ann.  Einh.  SS.  I,  147,  o^ne  XageSangabe:  Filii  vero  Karins  et 
KarlomannuB  consensa  omniom  Francomm  reges  creati,  et  Karlas  in  No- 
viomo  civitate,  Karlmannus  in  Suessona  insi^ia  regni  susceperant;  Ann. 
Moeellan.  SS.  XVI,  496:  Pippinus  rex  obiit  et  Karins  elevatus  est  ad  regem 
ad  Noviona  civitate  et  Kariamannus  ad  Sexiones  civitate;  Ann.  Lauresham., 
SS.  I,  30:  Et  Carlus  elevatur  ad  reffem  ad  Noviama  civitate,  et  Carlo - 
mannns  ad  Suessiones  civitatem.  Ann.  Sithienses,  SS.  XIII,  35:  filii  eins 
f»c.  Pippini)  Carlus  et  Carlomannus  infiilas  regni  suscipiunt;  Ann.  E^hardi 
Fnld.  SS.  I,  348:  ^Hiaue  eins  (sc.  Pippini)  Karolus  et  Karlomannus  infulas 
regni  suscipiunt  etc.  ^^Ibod^,  9tegeft(n  &.  51. 

1)  Frede^ar.  Chron.  cont.  (Dgl  t)or.  9(nmfg.);  Ann.  Mett.  1.  c.  fagen  bafür: 
per .  .  .  elecüonem  omnium  optimatum;  Einn.  V.  Karoli  c.  3:  Jnranci  si- 
quidem,  &cto  sollempniter  ffeneraii  conventu.  ambos  sibi  reges  constituunt 
(ogL  ^Qu  j^od^  oben  e.  23  T). 

*)  Xq$  bie  consecratio  eben  in  ber  @a(bmig  befUmb,  ^etgt  bie  Angabe  ber  An- 
nales s.  Amandi  unbPetav.(o.@.30  iR.  2).  2)te  rrtt^e  ^M>m^  bur^  ^tep^on  II. 
fd^fiegt  eine  SSieberl^Iimg  nid^  auB,  toit  Setbni§  I,  9  unb  Eckhart  I,  600  meinen. 

')  Vita  Kar.  c.  22:  Corpore  fuit  amplo  atque  robusto,  statura  emi- 
nenti,  quae  tarnen  iustam  non  excederet  —  nam  Septem  suorum  pedum 

nritatem  eins  constat  habuisse  mensuram.    (Ueber  ben  Rn\aii  mensuram 

excederet  in  A  2  etc.  t)g(.  I^fldert.  ^3er.  b.  !.  fa^f.  (ütf.  b.  ®iff.  p\fil* 
,,ai  1884, 1.  II,  e.  176  «R.  30.)  3)ie  Vita  Aleuini,  c  8,  SS.  XV,  190  \pnd)t 
ton  $toaV4  ^tpaüi^  ^dfinl/di  (corporis  ineffabili  pulchritudine). 

*)  SknigHend  in  \p^Uxm  ^obren  t^ttt  er  au(^  emen  fleinen  ^ngebaud^. 

*)  Vita  Kar.  1.  c:  facie  laeta  et  hilari;  Karolus  M.  et  Leo  papa, 
V.  24—25,  Poet  I^t.  aev.  Carolin.  I,  366  f. 

•)  L.  c:  voce  dara  quidem,  sed  quae  minus  corporis  formae  conve- 
niret 


Digitized  by  LjOOQ IC 


32  768. 

anbcrc  Seiben  ßcftftrt^).  ©eine  Irac^t  toar  bte  fräniifc^e:  auf  bem 
Seibe  ein  leinene^  ^emb,  borüber  ein  jfleib,  bod  mit  feibenent 
@aum  t)erbrömt  mar;  bte  Oberfc^enfel  trug  er  mit  leinenen  ^ofen^ 
bte  Unterfdöenfcf  mit  einer  Art  toon  ©trüinpfen  bebedft;  aufeerbem 
beibc  mit  SBinben  umtounben,  mä^renb  bie  ^fijse  in  ©tiefet  ein^ 
gefc^nürt  ti)aren.  3m  Sßinter  fc^ä^te  er  ©c^ultern  unb  Sruft  burd^ 
eine  S3ruftbefleibung  an^  ^ifc^otter^  unb  ß^'t'^Ip^Ij;  barüber  trug 
er  noc^  einen  meergrünen  ober  bläulichen  iD^antel  unb  an  ber 
©eite  bcftänbig  bad  ©c^mert,  beffen  @riff  unb  @e^enf  t)on  @olb 
ober  ©Über  toaren.  SSi^meilen  trug  er  auc^  ein  mit  (Sbelfteinen  t)er^ 
)iertei^  ©^toert,  jeboc^  nur  an  ^o^en  ürc^lic^en  ^efttogen^)  ober 
menn  ©efanbtc  frember  äJölfer  Dor  i^m  erfd^ienen.  ^remblänbifc^c 
ftleibun^^ftüde,  auc^  bie  fc^önften,  t^erfc^mä^te  er  anjuleaen,  auger 
bag  er  tu  9tom  auf  SSunfc^  ber  $äpfte  ti)iebcr^olt  römifc^e  Xrac^t 
—  lange  lunica,  6^lamt)^  unb  römifc^e  ©anbalen  —  anlegte^), 
an  fSfeften,  wo  er  auc^  jene^  prächtige  Sc^ttjert  su  tragen  ppegte^ 
fc^ritt  er  aderbingd  in  mit  @o(b  burc^wirftem  bleibe,  mit  Sbel« 
fteinen  befe^ten  ©c^u^en,  mit  einer  golbenen  ©pangc,  welche  ben 
aRantel  ju{ammen{)ielt,  unb  einem  t)iabem  aud  @olb  unb  dhcU 
fteinen  auf  bem$au))te  einher;  fonft  unterfc^ieb  fic^  feine  ftleibung 
wenig  bon  ber  gemeinen  SSolfötrad^t*).  (Sinfac^  wie  feine  Älei- 
bung  war  auc^  feine  Seben^weife,  er  war  mägig  in  ©peife  unb 
Iranf,  obfd)on  in  bicfem  me^r  atö  in  jener;  ba^  ^ften,  meinte  er, 
f^abe  feinem  Äörper^).  ©in^arb  weil  biä  in  bie  ffeinften  SinjcU 
Reiten  feine  Sebendweife  ju  fc^ilbern,  o^ne  babei  jebod^  überaQ 
jWifc^en  früher  unb  fpäter  ju  unterfc^eiben;  boc^  faat  er  wenigften^, 
t>a^  ©(^reiben  ^abe  ftar(  fo  fpät  angefangen,  bag  er  tro|  aller 
äRü^e  e^  nic^t  me^r  weit  barin  gebracht  ^abe;  um  fo  me^r  wirb 
erft  Don  ber  fpäteren  fteit  gelten,  waS  er  t)on  bem  großen  @ifcr 
ÄarCö  erjä^It,  fic^  wiflenfc^aftlic^e  ©ilbung  anpeigncn,  Sateinifc^ 
unb  ®riec^if4  iu  lernen,  in  ber  SR^etorii,  S)ialcftif  unb  Äftro* 
nomie  fic^  unterrichten  ju  laffen^). 

^ie  Uebungen  bed  ftörperd  betrieb  ber  ^önig  raftlo^,  mit  un^ 
ermübüc^er  £uft.  Steiten  unb  Sagen,  ftünfte,  in  benen  bie  frän« 
fifc^e  9lation  ^ert)orragtc ,  waren  auc^  fein  ftete§  äJergnügen. 
Ueberbied  war  er  ein  ganj  t)orifiglic^er  ©c^wimmer^).  ^ft^ 
mä^Ier  ^ielt  er  fe^r  feiten,  nur  an  l^otjen  tJ^fttagen,  bann  jebod^ 
mit  einer  grogen  ^^^l  öon  ©äften.  S)ie  tägliche  ^aitptma^ljeit 
beftanb  nur  auiS  bier  ®ängen,  auger  feinem  Siebling^eri^t,  bem 

')  «flL  mitoi  »b.  IL  i.  3  814. 

')  nonnisi  in  praecipuis  festivitatibiis;  Dgl.  bo)n  c.  28,  koo  tf  twm  SBet^ 
tKU^tttage  ^e$t:  quamvis  praecipaa  festivitas  esset 

«)  »gl.  unten  »b.  H.  §.  3.  800. 

^)  V.  Karoli  c.  23;  oaL  ba}u  c  d2  unb  in  ^Qug  auf  bie  fr&nfiff^  Xtad^t 
äber^anpt  Monach.  SangalL  l,  34,  Jaff^  IV,  665. 

*)  V.  Kar.  c  24. 

«)  V.  Kar.  c.  25;  öoL  unten  ©b.  II. 

^)  V.  Rar.  c  22  (ogt  Raban.  De  prociDctu  Romanae  mib'ciae  12,  ed. 
©ünrailer,  3eltf(^r.  f.  b.  «.  XV,  448.  451). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


StaxV&  $(Tf5n(t(9!eh.  33 

SBilbbratcn,  locld^cn  bic  3äflcr  an  ©ptegcn  l)crcinjuttaflcn  pficfl* 
tcn  *).  gür  flciftigcn  ®cnuJ3  njä^rcnb  bcr  lafcl  Jorgtc  ein  aWufit 
ftfid  ober  ein  SSorlefet:  JKad  lieg  fic^  Qud  ©efc^tc^töbüc^ern  ober 
Quc^  ang  ben  @d)riftcn  beö  ^.  äufluftinug,  bcfonber^  flcrn  auö  bcffcn 
SDBcr!  De  dvitate  dei  öorlcfen.  3m  Sommer  pflegte  er  nac^  bem 
aRittagSmo^I  noc^  ein  n^enig  Obft  ju  nehmen  unb  noc^  einmal  ^u 
trinfen,  um  ftc^  bann  au^eüeibet,  mie  bei  yiad)t,  auf  jn)ei  btö 
brei  ©tunben  jur  8lu^e  ju  legen ,  tt)ä^renb  er  umgefe^rt  toä^renb 
bei^  nächtlichen  ©d^Iafd  mebrfa^,  mer,  fänf  iD2a(,  ntc^t  allem  er« 
toac^te,  Jonbern  auc^  öom  Säger  aufftanb  ^). 

©elaffen^eit*),  ÜKilbe,  fieutfeügfett*),  Sreigebipfeit*^)  gel^örten 
JU  ben  ©runb^figen  feiner  unber!ennbar  im  »efentUc^en  gutartigen 
Statur.  S)er  ^önig  fprac^  fo  geläufig  unb  gern,  bag  man  t^n 
faft  rebfelig  nennen  fonnte*).  3)er  greunbfc^aft  toar  er  leicht  ju« 
gfinglic^  unb  bann  in  i^r  nic^t  tt)anbelbar,  fonbern  treu');  ben 
SÄitgliebern  feiner  gamilie,  befonbcrö  feinen  löd^tern  gegenüber, 
KebeDoH  unb  jättlic^,  ia,  in  merftoürbigem  ftontraft  mit  ber  ©^a^ 
rafterftärfe  unb  Sntfc^loffen^eit,  bic  er  als  8legent  jeigte,  feineiS^ 
toejjö  frei  öon  SBeic^^eit  unb  ©c^tt)äc^e®).  Dem  ßiebeSaenug  toar 
er  m  ^o^em  @rabe  ergeben  *),  boc^  fc^eint  bie  große  ß^^l  bon  Äon== 
lubinen,  bie  er  l^atte,  feinen  eigentlichen  S[nfto§  erregt  ju  l^aben. 
©n^arb  fpric^t  Don  i^nen  toic  t)on  ßagergenoffinnen  bei8  ftönigö, 
bie  nur  nicf)t  bie  gleiche  ©tellung  mit  ben  (Gemahlinnen  Ratten; 
jebenfall«  fpricöt  er  üon  i^nen  unb  ben  Äinbern,  loelc^e  Äarl  mit 
i^nen  jeugte^**),  o^nc  irgenbtoel^e  ©c^eu  ober  gurücf^altung. 


»)  V.  Kar.  c  24,  ügl.  22. 

«)  V.  Kar.  c.  24. 

»)  Ib.  c.  18,  28;  Ann.  Einh.  771,  SS.  I,  151;  Ann.  Nazar.  786,  SS.  I, 
41-42. 

*)  y.  Kar.  c.  20:  a  suae  naturae  benignitate  ac  solita  mansuetudine ; 
Ann.  £inh.  787,  SS.  I,  173:  sicut  erat  natura  mitissimus;  Ann.  Nazar.  1.  c: 
eo  quod  erat  pradens  ac  mitis  —  quoniam  erat  mitissimus  atque  sapien- 
tisfiimiis  super  onmes  reges  qui  fuerunt  ante  enm  in  Francia;  Ann.  Laures- 
ham.  (Fragm.  Chesn.)  786,  SS.  I,  32;  Pauli  Gest.  epp.  Mett  SS.  11,  165; 
Hist  Langobardor.  cod.  Gotban.  c.  9,  SS.  rer.  Langob.  @.  10  (t)gL  unten 
j.  3.  774).  —  ®nc  lange  ftohS^üing  fetner  |)erfönli(^en  unb  $errfc(;erlugenben,  fo- 
une  fetner  5^enntntffe  in  bem  (^ebid^t  Karolus  M.  et  Leo  papa,  Poet.  Lat.  I, 
866  ff. 

»)  «fll.  unten  774  unb  796  (»b.  II). 

•)  V.  Kar.  c.  25:  Erat  elo(}uentia  copiosus  et  exuberans  poteratque 
quicquid  vellet  apertissime  expnmere  —  Adeo  quidem  facundus  erat,  ut 
etiam  dicaculus  appareret.  (Karolus  M.  et  Leo  papa  v.  70  ff.,  Poet  Lat 
acv.  Carolin.  I,  868.) 

'')  y.  Kar.  c.  19:  Erat  enim  in  amicitiis  optime  temperatus,  ut  eas  et 
facile  admitteret  et  constanüssime  retineret  (beim  Poeta  Saxo  1.  V.  v.  295, 
Jaffiö  IV,  615  entfiellt:  Admittebat  eas  caute):  üfli.  SorfAungen  %ux  beutf(^ 
®ef*.  I,  321  ^,  1. 

«)  »gl.  Vita  Kar.  c.  19.  20. 

^)  «gl.  Walahfnd  Strab.  Visio  Wettini  n.  446—464,  Poet.  Lat.  aev. 
Carolin,  tf,  318—319. 

»«)  V.  Kar.  18.  20. 
3a^b.  b.  btf4.  eefdb.  -  «bet'6imfon,  Aorl  b.  &x.  I.  Sb.  2.  «uft.         3 


Digitized  by  VjOOQ IC 


34  768. 

SQSeniger  audfübrlid^  atö  übet  fein  tägUc^e^  2e6en  uub  ü6er 
bie  rein  menfc^Ii^c  Seite  feinet  2Se|en«  Jpri(^t  fic^  ©in^arb  über 
jtarrd  9iegenteneigen{(^aften  aud;  aber  immerhin  legt  bie  ganje 
©arfteClung,  bie  er  öon  Äarl'ö  Späten  unb  SBirfen  entwirft,  3^"9* 
nig  ab  für  bie  unermüblidie  X^ätigfeit,  n)omit  £arl  fic^  t)on  9n« 
fang  an  feinem  föniglic^en  SSerufe  toibmete,  unb  für  bie  glänjenben 

aerrfc^ertugenben,  bie  er  in  ber  Sludübung  beffetben  entfaltete, 
anj  befonberd  f^tbt  ber  93iograp^  bie  Seftänbigfeit  unb  S^arafter- 
ftürfe  feine«  gelben  ^erüor,  bie  äu^baucr  beffelben  im  ©rftreben 
groger  Qxozdt  bis  jur  t)oIIftänbigen  (Srrei^ung  bed  lebten  ^xt% 
mt  $arl  fie  am  glänjenbften  in  bem  breigigiä^rigen  Kriege  mit 
ben  ©ac^fen  befunbete^).    S)ie  ^Pflichttreue  unb  ?ßünftlic^feit  beö 

Srogen  Siebenten  Dergegenti)ärtigt  und  am  beutlic^ften  ber  Umftanb, 
aJ3  er  gtei^  aWorgenS  beim  Änfleiben  ni^t  nur  feine  greunbe  üor^ 
lie|,  fonbern  auc^,  wenn  ber  ^ßfaljgraf  einen  Streit  melbcte,  ber 
o^ne  be«  ßönigd  eigene«  (Singreifen  ni(j^t  ju  erlebigen  war,  fogleic^ 
bie  Parteien  öorjuffi^ren  befahl,  um  i^re  Sac^e  ju  ^ören  unb  ju 
entfcqeiben.  Sbenfo  erlebiate  er  bann  fc^on  aUe  ©efc^äfte  be« 
läge«  unb  ert^eitte  allen  ^ofbeamten  bie  erf orberlic^en  änweif ungen 
für  benfetben  ^).  Sufeerbem  betont  ffiin^arb  öorjugSweife  nur  feinen 
firc^üc^en  Sinn ,  ber  auf  feine  ganje  ^olitif  Don  fo  großem  @in« 
flug  war.  2ßie  weit  ftarl  Don  S3eginn  feiner  Siegierung  an  in 
feiner  ^otitif  felbftänbig,  wie  weit  er  abhängig  war  bon  ben  9lat^* 
fd^lägen  feiner  Umgebung,  ift  ni^t  miJgli^  ju  erfennen.  3nbeffen 
ift  über  bie  Ie|tere  faft  nic^t«  befannt,  unb  nur  Don  feiner  SWutter 
©ertraba  ftel^t  e«  feft,  bag  fie  auc^  in  Sachen  ber  ^oliti!  mit* 
fprac^  unb  i^rer  Stimme  wenigften«  juweitcn  @e^ör  ju  öerfd^affen 
wußte,  ja  in  ben  erften  3a^ren  entfc^iebenen  Sinftuß  au«ÜDte; 
fpäter  wirb  feiner  britten  ©ema^lin,  gaftraba,  ein  freiließ  un* 
günftiger  ffiinfluß  auf  i^n  jugefc^rieben®).  ©onft  tritt  nur  etwa 
ber  ?lbt»$re«D^ter  gulrab  t)on  St.  S)eni«,  ber,  wie  früher  unter 
$ippin,  nac^  beffen  lobe  unter  Äarlmann,  bann  unter  Äarl  bie 
Stebe  be«  erften  j^oplan«  am  $ofe  befleibete,  al«  eine  befonber« 
einflußreiche  $erf öntic^feit  t)ttoov.  Slber  ber  Sinfluß  biefe«  SRanne«, 
ber  freiließ  jum  2:^eil  auf  ber  öon  i^m  befleibeten  Stellung,  jum 
X^eil  jeboc^  auf  ben  ^o^en  SSerbienfien  beruhte,  bie  er  fi^  um  bie 
farolinjif^e  ®^naftie  unb  ba«  SReic^  erworben,  vererbte  fic^  bann 
wo^I  ntd&t  in  gleichem  SWaße  auf  feinen  5Ra(^foIger  in  feiner  SBürbe, 
a5if(^of  Ängilram  oon  üRe& ,  unb  auf  SBif^of '  oon  fiitbibalb  oon 
Äöln,  welcher  bann  nacf)  biefem  Sorftc^er  ber  fiapeUe  warb.  3n 
biefen  fpäteren  3a^ren  galt  beim  Sönige  bcfonber«  ©rjbifd^of  Arno 
t)on  Sat^^burg  oiel.  3)ie  SWänner,  bie  Äarf«  wiffenfdpaftlid^e  Um* 
gebung  bilbctcn  unb  al«  feine  befonberen  SBertrautcn  galten,  beren 


')  ^gt.  V.  Kar.  c.  1,  8;  19,  28,  n?o  Don  StaxV»  magnanimitas  bie 
«ebc  ip. 

2)  V.  Kar.  c.  24. 

^)  S^gl  unten  gu  b.  33.  783,  786  unb  SBb.  II.  ju  b.  33.  792,  794. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Äotf«  »Perfönüd^fctt.  35 

dtatif  auc^  in  :poHtifc^en  S(n(tc(ej)cnbctten  uon  Stn^ug  toar,  lomen 
mcift  crfi  fpätcr  an  feinen  §of,  njic  Sllfuin^)  unb  ©n^arb,  ober  ge* 
langen  bo(^  erft  fpäter  }u  größerem  Änfe^en,  wie  angilbcrt.  Sni 
^anjen  trat  Jtarl,  abgelesen  Don  bem  Sinflug,  ben  feine  iDtutter 
auf  it)n  flbte,  aQem  9(nf^ein  nac^  t)on  Einfang  an  fe^r  felbftänbig 
auf;  bie  ^o^en  |^ofbeamten,  bie  t^n  umgaben,  übten  auf  feine  $o« 
litif  fi^roerlic^  einen  beftimmcnben  ©influfe.  ?[m  ^äupgften  genannt 
»erben  unter  i^nen  ber  ßan^Ier  unb  bie  9totare,  boc^  nur,  todl 
fie  Urfunben  unb  ffirlaffe  auöjufcrtigen  ^aben,  ni^t  meil  fie  irgenb 
maggebenben  @inf(ug  auf  ben  @ang  ber  $olitif  ausüben ').  ^i^ 
Äanjicr  Äarr^  begegnen  un§  in  ber  erften  ^filfte  feiner  8lcgie* 
rung  ^it^eriu^  (St^eriu^),  Slbt  bed  äJi^artin^ftofterd  in  XourS, 
unb  SRabo,  %bt  t)on  ©t.  Saaft;  ote  9lotare  juerft  SBigbalb,  wct^cr 
jc^on  in  $ippin'^  Aanjfei  a(^  Schreiber  fun^irt  I)atte,  unb  neben 
t^m  9iabo,  fpäter  Srfanbalb,  aber  aud^  @tltbert  u.  a.  ipernac^ 
treten  Siabo  unb  Srfanbalb  felbft  atö  Sanjler  auf,  atö  9lotare 
(Seneftug,  Ämalbert  u.  f.  to.*).  Unter  biefcn  Beamten  fc^eint  bem 
SKnige  ^it^eriud  am  näc^ften  gcftanben  ju  ^aben,  mie  t)erfc^iebene 
@cfanbtf^a^en  jeiaen,  bie  i^m  Äarl  fibertrug*). 

Schmieriger  ift  ed,  uon  jtarlmann'd  ^erföntidMeit  unb  Don 
feiner  politif^en  ©teüung  ein  Silb  ju  getoinnen.  mit  faum  t)er* 
i|C^Iter  Äbfic^ttic^feit  oermeiben  eS  bie  ©c^riftftener,  t)iel  ftber  i^n 
ui  reben,  mie  benn  überl^aupt  unter  Äarl  bie  ^Regierung  feine« 
»ruber«  fpäter  offiziell  mögtid^ft  ignorirt  mürbe  *^).  ©ein  Ser^ält* 
ni^  ju  Jtarl  mar  etn  fo  gefpannte«,  bag  fie  lieber  i^n  mögUc^ft 
mit  ©tiflfc^meigen  übergingen.  @r  jä^Ite  bei  feiner  X^ronbeftei* 
gnng  t)ieUei(^t  erft  17  ^a^re^)  unb  mar  auc^  be«^a(b  me^r  aU 
Stall  fremben  Sinflüffen  au^gefe^t,  unb  f o(c^e  @inf(üffe  muffen  fi^ 
auc^  me^r  ober  meniger  malgebenb  geltenb  gemad^t  ^aben.  ^ie 
iRamen  ber  Slat^geber  ftarlmann'd  ftnb  nur  jum  X^eil  be!annt; 
feine  SRutter  Sertraba  ftanb  auc^  i^m  mit  i^rcm  8lat^  jur  ©eite ; 
außer  i^r  ift  blo«  noc^  ber  5Rame  feine«  Äanjier«  äRaginariu« '') 
unb   ber   feine«  ^faljgrafen  S^roboin®)  überliefert;    ferner  ber 


')  »g(.  unten  j.  3.  781. 

8)  JBka  Stumpf,  2)te  9iei(^iSfan)(eT  I,  3  ff.,  über  ben  (Sinflu6  ber  JTanjter 
fagt,  tonn  tm  StcaV»  Reit  ni^t  gelten.    iBat.  au^  ^xdttl  I,  102.  68. 

8)  »gl.  €HcW  I,  77  ff.  (246,  «nm.  ju  K.  48);  2Boi&  ni,  2.  9lufl.  (S.  512  ff. 
u.  nnten  9b.  IL 

*)  Sßal  unten. 

»)  etdel,  ©ehr.  jut  S)tol.  HI  (©iener  e.=«.  p^UW-  ^J.  «b.  47),  194; 
Acta  reg.  et  imp.  Kaxolin.  I,  249. 

«)  8gL  0.  ©.  13. 

^)  ^ASd  I,  76—77  9«.  1 ;  101  iR.  6.  @i(!el  bejroetfelt  bie  3bentüät  beffelben 
mit  bem  fpäteten  Hbte  SWagtnariu«  »on  <St.  3)eni« ,  an  weither  bagcgcn  ©aife  HI, 
2.  «ufl.  ©.  515  9?.  5  fefHjQlten  ttnÜ. 

8)@k!el  II,  14  9hr.  10;  225;  SOWl^lbac^er  iRr.  123;  »eper,  SWittclr^ein. 
Urtb.  I,  26  f.  9h.  22  (illuster  vir  EHrodoinus  comes  palacii  nostri  in  Chrodo- 
inua  3u  emenbtren;  in  ber  Ueberf(^rift:  Roduuini  comiüs). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


36  768. 

feine«  Sa))eUan§,  be«  Slbt^gulrab  üon  ©t.  S)cnigOf  «in^^  ffiljäffcrö, 
ber  fc^ou  unter  ^ippin  biefc  ©teCfunfl  eincjcnomnien  unb  eine  fc^r 
bebeutenbe  polittfc^c  SioBc  flefpielt  ^atte.  '  9Joc^  Äarlnionn'ö  Xobe 
treten  unter  {einen  öorne^niften  ®rogen  ber  frühere  ffirjbifc^of 
SBßilc^ariuö  bon  SSienne,  Äbt  üon  @t.  SWauricc  unb  S8i?c^of  Dou 
©itten,  fowic  bic  ©rafcn  ffiarin  unb  «bal^arb,  enblic^  Mutcftariu«^ 
tt)el^er  ju  ben  ©e^nern  ber  3;^rünfoIflc  Äarl'ö  in  Äarlmann'ö 
JRcicl  unter  ben  JDhtgliebern  biefer  Sriftofratic  cje^örte,  ^erDor*)» 
35ie  Duellen  ttjeifen  QU«brücflic^  unb  tüieber^olt'auf  bic  uerberb» 
liefen  (SinWüfterunflen  feiner  Umgebunfl  ^in®),  unb  tüenn  babei 
auc^  ba«  Sßeflreben  mittoirfen  mafl,  baö  ©e^öjficic  ber  Qfeinbfc^aft 
jtt)ifc^en  ben  SBrübern  me^r  nur  Äarfnmnn'ö  Umgebunfl  aufju* 
bürben,  fo  jeiflt  boc^  ber  gereijtc  Jon,  tporin  (£inl)arb  uon  SiaxU 
mann  felbft  fpric^t*),  bafe  biefer  feine^mcfl«  nur  burc^  bic  ©Aulb 
feiner  8?at^fleber,  fonbern  au«  eiflcncr  Ueberj^euflung  gegen  «arl 
eine  feinbfeligc  ^altung  einnal)m.  5)ie  Urfac^e  beö  ß.^iefpaU« 
jmifd^en  ben  Söntgen  läßt  fi^  nic^t  mit  ©ic^er^eit  au«mittcln;  er 
toar  lebenfaD«  nic^t  b(o«  politifc^er,  fonbern  au^  pcrfönlic^er  ^a* 
tur  unb  reichte  allem  Sufd^ein  na^  f^on  in  bic  3^'^  ^or  i^rer 
X^tonbefteigung  ^urücf.  @§  ift  möglich,  bafe  ffarlmonn  fic^  in 
feinen  Steckten  beeinträchtigt  glaubte,  ba  er  ben  tüa^rfc^cinlic^  t)or 
ber  rechtmäßigen  SScrmä^Iung  feine«  SJater«  mit  Sertraba  geborenen 
Äarl  fic^  gfeit^geftellt  fa^**);  tüä^rcnb  man  jebenfaH«  nic^t  richtig 
t)ermutt)ct  ju  ^aben  fc^eint,  baß  er  eine  Seöorjugung  beö^alb  ffi'r 
fic^  üerfangte,  tücil  Äarl  uor  ber  ®rt)ebung  ^tppin'«  jum  Äönig, 
er  felbft  bereit«  fur^  nod^  berfelben  geboren  tuar*).  >flber  tua^r^ 
fd^einlic^  ift  aucft  jene«  nic^t;  iebenfaCf«  loar  Jiart  ja  fd^on  längft 
eben  fo  gut  toic  fein  ©ruber  jum  Äönig  ber  granfen  gefalbt^).  S)aß 
bie  entjtoeiung  urfprünglic^  einen  perfönlic^en  S^arafter  f)atte  unb 

')  S59(.  ©b.  II,  btn  «bfc^nüt  über  bic  ^ofbfamtcn. 

2)  5J3I.  unten  \.  3.  771. 

2)  Emhard.  Vita  Kar.  c.  3:  Mansitque  ista,  quamvis  cum  summa  dif- 
ficultate,  concordia,  multis  ex  parte  Karlomanni  societatem  separare  mo- 
lientibus.  adeo  ut  quidam  eos  etiam  beUo  committere  sint  meditati;  unb 
bie  Wac^ric^t  ber  Annales  Einh.  SS.  I,  147,  Äarlmanii  \iabt  im  oquitanif^eii 
Ärieg  procerum  suorum  pravo  consilio  bie  ^ilfc  üemeiflert. 

*)  Einh.  Vita  Kar.  c.  18:  tanta  patientia  simultates  et  invidiam  eius 
tulit,  ut  Omnibus  mirum  videretur,  quod  ne  ad  iracundiam  quidem  ab  eo 
provocari  potuisset.  -  -  ©iflfilrlid)  on«(^ef^)o^^en  finb  bie  Slnbentungen  ©n^arb'« 
in  ber  Vita  Lulli  Don  Vambert  öon  $er«fe(b  Ontcrpolationen  ber  (Stlanger  ^bfc^r.), 
c.  14,  SS.  XV,  143—144.  Äarlmann  wirb  ^ier  al«  ein  witber,  bösartiger  junger 
STOenf*  t»n  ungejilgettem  (Sbrgeii  qefdjilbert,  ber  na*  ber  aüein^errfd^aft  über  ba« 
gange  gfleidj  fhebt.  ftinigermagen  ä^nli*  Andr.  Bergom.  bist.  c.  3,  SS.  rer.  Lan- 
gob.  @.  223-224.  roo  Äartntanu  pm  alteren  ©niber  Äart'ö  %tma^t  wirb 
unb  biefen  gu  bem  ^mtx  jwingt,  feine  langobarbifc^e  ®einablin  m  oerftogen. 

5)  83gl.  oben  @.  13. 

«)  @o  Dermul^et  ©aife  III,  2.  3Inft.  @.  99  9?.  2;  aber  in  ber  unbatirten 
Urfimbe  ^ippin'ö  ajm^tbac^er  9?r.  58,  Tardif,  Monuments  historiques  @.  45 
9ir.  54.  in  welcher  pppin  nod^  ben  2:itel  SWajorbomuö  flirrt,  ifl  bereit«  oon  feinen 
filü  bie  »lebe,  ögl.  o.  ©.  13  Sfl.  7. 

')  55ie«  betont  mit  SRedJt  @eo.  Söolff  a.  a.  O.  ®.  37. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(S^egeufaO  gmijc^Mt  jtar(  uub  ^:artniantt.  87 

]ci)x  ticfflcl)Ciib,  j^on  in  bcr  frühen  Swflenbjcit  bcr  SBrübcr  Dor^anbcn 
Tpar,  baö  jcigt  ein  SBricf  \)on  Satl)mitf  an  Sart  bcn  ©rogcn,  bcv 
tocniflftcnö  einiflc  5i«flcrjcicic  üOcr  bicjcn  ^nnft  cnt()ä(t.  ä)a  Aäl)It 
^Qt^uulf  bic  befonbercn  ©iiiddfäQc  auf,  mit  bcncn  ®ott  ßarl  ge« 
teanct  ^abc ;  jucrft  bog  et  auf  ia^  bef onbete  ®ebet  feinet  f öniglic^en 
mtcxn,  nomentlid^  feinet  SWuttet,  fleboten  fei ;  jitoeiten^  bafe  et  bcr 
iSrftgebotcnc fei,  betftd)beäbefonberen  ©eacnöÖJotteö erfreue;  bann 
ba|  ©Ott  il)n  ben)oI)rt  l)abe  t)or  ben  SJad^fteüunflen  feinet  S8ruber§, 
tuie  man  uon  3afob  nnb  @fau  lefe;  baß  er  mit  feinem  SBrubcr 
jur  feerrfc^aft  flelonßt  fei;  enblid^  bag  ®ott  feinen  SBrnber  t)on 
ber  Srbe  tüeßgenommen  nnb  ftarl  bie  iperrjc^aft  fiber  ba^  jjanje 
tRcic^  o^ne  JBIutDerfließen  uerlie^cn  I)abe  *).  Seftimmte  2]t)atfad^en 
finb  au^  biejen  Änbeutunßen  ni^t  ju  entne{)men;  fie  berechtigen 
ouc^  nic^t  ober  menigften^  fanm  ju  ber  SSermut^ung,  baß  Sari* 
mann  bo^  Siecht  feinet  SBruber^  auf  bie  Ifjronfolae  beftritt  unb 
bic  Slac^folflc  im  ganjen  8leic^  für  fic^  allein  in  Slnfprnc^  nal)m*); 
baß  er  mit  ber  Stjcüung  unjufrieben  gcmeten  fei®).  Slber  aller^ 
bingö  lonnte  eö  nid)t  fel)(en,  boß  ber  3^icfpalt,  na^bem  bie 
Srüber  ben  Xl}ron  beftiegen,  fortbanerte*),  tuof)!  au^  in  il)rer 
^olitif  jum  8?orfd)cin  fam  ^)  unb  nur  oorübergel)enb  au^gegli(|en 
werben  fonnte. 


')  JaffiS  IV,  336  f.,  Cod.  Carolin.  9ir.  1  (um  775  gejc^rieben):  Propriis 
cdam  beatitudinibus  et  peculiaribus,  o,  o  rex  mi,  honoravit  te  rex  tuus 
super  . .  .  Prima  de  rcffis  dignitate  regiiiaque,  sed  et  insuper  illorum  nam- 
que  precum  specialitcr  I)cum  precantium,  inaxime  matris,  sicut  Deo  placuit 
inde,  conceptus;  ast  natus  .  .  .  Secunda,  quod  primogenitus  es.  £t  bene- 
dictione  illius,  sicut  scriptum  est,  accipies  iuxta  illud  .  .  .  Tercia,  ut  de 
fratris  tui  insidiis  in  omnibus  Dens  tc  conservavit,  ut  de  Jacob  et  Esau 
legitur.  Quarta,  quod  sortisti  regnum  cum  fratri  tuo  Francorum.  Quinta: 
non  minimum  est  beatitudinis  Signum,  quod  Dens  transtulit  illum  de 
rapio  (Pranco)ruin  et  exaltant  te  super  omnc  hoc  re^mm  sine  sanguinis 
effusione.  2)er  SSerfoffer  beÄ  ©(^rribfiig,  ilber  bcn  fonfl  niti^t«  befaimt  ift,  trat 
augenf(^inlt(!^  ein  ^eißlid^er  {&.  SBoIff  a.  a.  O.  @.  53). 

«)  STe^nlic^  auä)  ffiauU,  3ur  Stiiiit  fränüfdj-bcutfci^er  «dci^ßannQliflen,  @.  420, 
f.  aud)  unten  gu  771.    2)ogegcu  ®oIff  a.  a.  O. 

3)  SHeJer  «upc^ft  tft  j.  ^.  De  la  Binare  I,  68  f.,  ber  ober  über  bcn  ^cr- 
(lang  bei  ber  S^lung  mebr  miffen  unO  ali^  bie  Duellen  erjagten ;  rbenfo  Gaillard  II, 
5;  ^cgcnnfdf^  @.  53;  wie  cd  fcbeint,  au(!^  ^^eibni),  Annales  I,  18. 

*)  IBgl.  befonberd  bcn  9rief  ^opft  <Bitff)a\V&  III.  an  Stati  unb  i^arlmann 
(769—770)  Cod.  Carolin.  9^.  46,  Jaffö  IV,  155  f.  (ex  discordia  illa,  quam 
antiquus  nostis  inimicus  pacis  intra  vestram  fratemitatcm  inmiserat  — 
contentionis  rixas  ac  litigia  inter  vos  vereata  fuissent). 

^)  ^«Pfl  tt'iib  auä)  Äarlmonn'«  5>et^oUen  im  aquitaniWen  JWcge  769  a(« 
Urfa^e  bcr  ^nbf^aft  angegeben,  fo  üoit  Eckhart,  Francia  Orient.  I,  602; 
SHppolbt  @.  27:  Martin,  Histoire  de  Fi-ance  II,  253  (4.  6dit.);  «Ibcrbing! 
aD^jm,  Aar!  ber  (Sroge,  2)eut((^e  «uögabe,  e.  140  f.  ©olffa  o.D.  @.  40-41,47 
betrachtet  »enigficnd  aliS  feflfle^eub,  bag  bie  fcf^on  frli^er  borbanbene  3a>tetra(!^t  bur^ 
btefen  Ärica  bebeutenb  ücrfcbärft  »orben  fei.  @.  bagegen  Wanfe  2>.  418  ff.,  tüxd) 
beffen  9(n9fü^ngcn  jene  alte  9nftct|t  mtberlegt  mirb,  unb  unten  gum  Sa^r  769. 

©olff,  e.  41  ff.,  bef.  48  ff.,  fuc^t  folgenbe  «uffaffun^  ju  üertreien  bej».  l>on 
iteuem  jur  (SWtung  ja  bringen:  Äarl  ^abe  burd^au«  an  bte  ^olitif  feine«  ©aterö 
anfnüpien  »oüeu.     3m  ©egenfa^  baju  re^jrafeuHrten  Äartmann  unb  fein  ?ln^ang 


Digitized  by 


Google 


38  768. 

%üx  ben  {tugetiblid  ^errfc^te  noc^  9iu^e.  !£)ie  Könige  nahmen 
fid^  Seit,  um  fic^  crft  auf  bcm  S^ronc  ein juric^ten ;  auä  bem  JReft 
bci^  Sa^rcg  768  ift  t)on  feiner  einjigen  Sieflierung^mafereflet  eine^ 
ber  beibcn  JBrüber  Äunbe  erhalten.  SIu^  fonft  erfahren  tt)ir  an^ 
biefer  3^^^  ^^^  feinem  ffirciflnife  öon  grögerer  SBebeutung  im  Um* 
fange  beiS  SReic^ö;  bto«  bie'9lcubefe|ung  be^  bifc^öf ticken  ©tubte 
öon  SWefe  faßt  noc^  in  biefeiS  Sö^t.  Der  lefete  Sn^aber  biefer 
SQBürbe,  ber  gefeierte  S^robegang ,  tüor  fc^on  mehrere  Saläre  jut)or 
geftorben,  am  6.  aWärj  766*),  unb  barouf  biefe  tüic^tige  ©tefle 
ftarf  britte^alb  3af)re  erlebigt  geblieben,  ©nblid^,  ben  %a^  nac^ 
bem  Sobe  ^ippin'^,  erl)ielt  6|robegong  einen  iRoc^f olger  in  bem 
faum  tueniger  berühmten  3lngilram,  ber  am  25.  September  768 
^um  aSifc^of  gettjei^t  mürbe  *).  Ueber  bie  ßerfunft  Ängilram^iS  unb 
fein  frü^reg  Sieben  finb  feine  beftimmten  IJiac^ric^ten  aufbetua^rt; 
bürften  lüir  ben  SBerfic^erungen  eine^  jpätcren  ®efc^ic^tfd^reiber^ 
t)on  aRefe,  ber  fid^  auf  un^  unbefanntc  Urfunbrn  beö  Älofter^ 
©orjc  beruft,  ©lauben  fc^enfen^),  fo  gehörte  Öngilram  einer  uor* 
nehmen  gamilie  an  unb  erhielt  feine  Srjie^ung  ffir  ben  geiftlic^en 
@tanb  unter  ber  fieitung  eined  SRönc^d  9largaubuS,  n)urbe  bann 
aWöndl  im  ßlofter  ©t.  Slöolb  in  ber  S)iöcefe  SKe^,  einige  3a^re 

bte  Op|)of!Hon  gegen  jene  $oIittf,  mie  fle  ft4  i-  9.  bei  ^ppin'ft  italietrifdbem  Kriege 
gezeigt  batte.  $tefe  gartet  ^obe  jugleicb  i^re  ©tiM^intfte  audmärtd,  an  u:a[ft(o  Don 
Satem  unb  bem  Sangobarbenfontge  2)eftbettuS  ge^ait. 

^)  Annales  Petay.  SS.  I,  11;  aenouer  mit  Angabe  bedS^ageiS  bie  Annales 
Mosellan.  SS.  XVl,  496  unb  Annales  Lauresh.  SS.  I,  28.  2)en  Za^  geben 
oußerbem  Paulus  Diaconus  in  ben  Gesta  episcop.  Mett  SS.  II,  268,  bie  Ca- 
taloffi  episcop.  Mett.  SS.  XIII,  305—306,  unb  boÄ  Necrolog.  Mett.,  Jforjd^. 
%nx  oeutf(^  ®ef(^.  XIII,  598,  an.  2)ie  unbebeutenben  Ann.  s.  Ymcentii  Mettens. 
SS.  m,  156,  boben  767,  unb  bied  Sal^r  nennt  andf  Meurisse  <^.  173  aliS  STobed« 
iäSfx,  aber  mit  Unre^t;  f^on  Pa^  ad  Baron.  766  9^.  6  bemerft,  bag  bie  Eingabe 
ber  alten  Snnalen  bnrd^  bie  juDerl&ffigeii  iRac^ric^ten  über  bie  Qdt  unb  Smtdbauer 
t)on  C^b'obegang'd  nocbfien  9{a(^folgem  beflatigt  mirb.  ISxa  ^apx  766  geben  übrigeniS 
QUO)  Mabillon,  Annales  II,  209;  Eckhart^  I,  584  unb  bie  Histolre  de  Metz 
par  deux  religieux  Bön^dictins  de  la  congr^ation  de  S.  Vanne  I,  515; 
Deldner,  Jt5nig  ¥i))))in  @.  401;  $abn  (9111g.  ^.  Siograp^e  IV,  251);  ügL  au4 
a^lettberg  I,  495.  —  @.  übrigen«  bie  (»rabfdjrift  ©^robegang'«  Poet.  Lat.  aev. 
Carolin.  I,  108—109  iRr.  4. 

')  S)a«  2)atum  eraibt  bie  9}ad)ti(!bt  im  Catalogus  episc.  Mett.  (cod.  Paris, 
olim  8.  Symphoriani  Mett.)  SS.  XIII,  306,  wonad)  bie  IBafan;  2  Sabre  6  äRo« 
nate  19  3:age  bauerte;  ba«  Sa^r  wirb  au6erbem  gefk!bert  bur(^  bte  Wdbere^nung 
Don  bem  ai«  2:obedtag  91ngi(ram'«  i}erbürgten  26.  Oft.  791  (bgl.  unten  Sb.  EL) 
unb  bie  Angabe  ton  Slngilram'd  ^mtdbauer  auf  23  3a^re  28  Sage  im  catalogus 
1.  c,  mobei  aU  Xa%  ber  29.  <8ef)t  b^on^tommt.  2)en  25.  €ept  aber  gibt  <ü» 
£ag  ber  SSeibe  caxdf  ein  auS  ^a^&s  97ad)fag  inm  2)ümmler  mitget^Ite«  ^efrolog 
aud  bem  9.  Qa^buttbert  (^orfc^nngen  ).  2).  (&.  a.  a.  O.  @.  599).  ba«  augerbem 
)um  23.  Oft.  bie  i>erflümme(te  unb  auffaüenbe  %>iji  enthalt:  Et  Mettis  .  .  .  An- 
ghilramnus  f  .  .  aca  .  .  lo  et  in  cathedra  ipso  die  honorifice  elevatus. 
^oQte  bamit  bie  9ki^(  gemeint  unb  biefe  am  23.  Ott.  bed  oorangebenben  Sabre« 
erfolgt  fein?  —  Sgl.  übrigem^  audf  bie  Versus  de  episcopis  Mettensis  civitatis  v. 
55  ff.    Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  61. 

*)  3)ie  Histoire  de  Metz  I,  p.  XIV  mib  527,  beruft  M  auf  bie  unge* 
brudte  Histoire  manuscr.  de  Metz  M  P.  B^noit,  ber  jene  9ea(bri(^ten  aud  bem 
^oraer  S^rtular  boben  »iU.    2)ana4  ersfi^It  f!e  andf  Calmet  I,  ^.  524. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9ngilrani  8if(l(H>f  ^n  Wlt^,  39 

fpätct  in  ©cnoncg  im  iSprcnflcl  Don  Iowl  unb  julcfet  ?lbt  btefcö 
Älofterd.  93on  @enoncd  marb  er  auf  ben  bifc^öfUc^en  @tul)l  Don 
äRe|  berufen,  behielt  jeboc^  feine  Slbtei  auc^  nac^^er  bei^). 
3nfoIae  boöon  »urbe  ba^  Älofter,  ba«  firc^ti^  unter  bem  JBif^of 
t)on  Zou(  ftanb,  in  toeltlic^cn  ^(ngelegen^citen  abpnaig  uon 
9Re|,  jum  großen  8}erbcug  ber  äRön^e,  n^elc^e  mit  ber  SBertt)anb^ 
lung  i^red  Alofteri^  aud  einem  töniglic^en  in  ein  bif^öflic^ed  fe^r 
unjufneben  toaren.  Um  i^ren  Unmut^  ju  befänftigen,  fd^enfte 
Sngilrom  bem  ftlofter  bie  S^eliquien  ht^  \).  @imeon,  angebli^  bed 
fiebenten  ©ifc^of«  üon  SRefe,  erreichte  aber  feinen  3^^^  w*^*- 
Sie  SRön^c  nahmen  bad  ®eft^enf  garniert  an;  ?(nauram  mugte 
ou^er^alb  bed  fi(ofteriS  eine  eigene  ftapeOe  für  bie  Sfeliquien  er« 
bauen  unb  öermod^tc  ben  @rofl  ber  SRönd^c  nic^t  e^er  ju  be* 
f(^n)ic^tigen,  a(d  bi^  er  fic^  cntfc^iog  bie  9[btdh)firbe  nieberjuleaen 
unb  alg  feinen  ©teflöertreter  einen  neuen  Äbt  einjufelen  in  oer 
$erfon  be«  iRargaubuiS  (Slorganbug),  öielleic^t  feineiS  alten  ße^reriJ. 
^gerbem  befteUte  er  fflr  bad  Atofter  auc^  einen  83ogt,  unb  nun 
erft  gaben  bie  SRönc^c  fic^  aufrieben  unb  nahmen  au(b  bie  9ie- 
liquien  bed  ^.  @imeon  in  i^r  filofter  auf^).  3)arfiber  ti)aren 
freiließ  Sa^re  Eingegangen^),  n^ä^renb  tuelc^er  er  ju  noc^  ^ö^eren 
SBürben  emporftieg,  oberfter  fiapeflan  StaxV^  unb  Srabifc^of  tt)urbe*) 
unb  Eierauf  in  ben  allgemeinen  Steici^iSangelegenEeiten  einen  tuaci^fen' 
ben  (Sinflujs  erhielt.  Sngilram  erf^eint  au^  aU  flbt  bei^  itlofter^ 
@t.  Ironb*),  welche«  unter  ben  JBifcEöfcn  öon  SWefe  ftanb«).    Auf 

1)  2)te  Geeta  SenoniensiB  ecclesiae  Don  Stirer  II,  1,  SS.  XXV,  269, 
fiellen  bie  @ad^  fo  bar,  att  (abe  ^Ingttram  bie  tbtet  ^enoned  toon  Stati  erfl  er« 
Italien,  nad^bem  er  bereitf  Sifc^of  Don  SRe^  geroefen,  nnb  biefer  S^arfteQung  folgt 
Mearisee  p.  34.  S^ie  unjuDerläfftg  au(^  bie  eingaben  Wd^'^  finb,  ber  erfi  im 
13.  Sa^rbunbert  f^rieb,  fo  iß  e9  bod^  immer^n  niög(i(b,  bag  er  ^ier  9{e4t  fyit  unb 
bog  Singilram,  nad^bem  er  bereitiS  j^opellan  unb  ^ifd^of  xoax,  bie  91btei  ^loned  er« 
^elt  rogl  Oeldner,  %Vi%,  2).  IBiogr.  I,  460,  781^  ber  biefe  ^roae  of^en  Ifigt).  SBa^« 
fd^ii^  bleibt  aber,  fd^on  angefic^td  ber  fonfhgen  üöfligen  JKnmrrung  in  biefem 
fünfte  bei  Stid^r,  bad  (Skgentbcil,  bag  ^Ingitram  uierfl  9U>t  Don  ®enone<,  bann 
8if(i(^of  Don  9Re^  »nrbe,  »ie  au^  bie  Histoire  de  Metz  I,  @.  528  unb  9{ettberg  I, 
522  annebmen;  nur  (ann  er  bann  niibt,  nne  bie  Histoire  de  Metz  l.  c.  bej^aufltet, 
Cenoned  Don  Stau  «bauen  ^aben,  ba  er  ja  \d)on  einige  Sage  Dor  beffen  9flegierungi« 
antritt  9tf(bof  Don  9Re<}  »urbe. 

*)  Kicher.  Gesta  Senoniensis  eccl.  SS.  XXV.  1.  c. 

')  ^t  Reit  biefer  33oraange  ifl  nt(bt  genau  befannt,  Mabillon,  Annales  II, 
277,  fe^t  bie  SeftoIIung  beiS  9torganbuS  att  ySbt  nadf  ber  Uebema^me  ber  JtapeUan^ 
tvttrbe  bnnb  Sngilram  wegen  beffen  Ueber^ufung  mit  (Skfc^ften,  alfo  nod)  784; 
ebenfo  bie  Histoire  de  Metz  I,  530. 

*)  9gL  8b.  II,  ben  9bfd)nitt  über  bie  ^ofbeamten. 

^)  ^  9lamt  Sngilram  begegnet  in  bem  fßtx^ni%  ber  siebte  Don  ^  Xm(b 
(Mgien.  ^fitoo,  ^mbnrg,  Sn.  Raffelt)  all  fünfter  in  ber  ffttäft,  Rodulfi  Gesta 
abb.  Trudon.  SS.  X,  229  unb  Gesta  abb.  Trnd.  cont  HI.  p.  1,  SS.  X,  370. 
®enn  ed  ^  auA  audbrücflicb  ^gt,  bag  Don  ben  5  erften  ^tebten  nur  bie  92amen 
belannt  feien,  fo  ift  ti  bo(b  ni(bt  ^meifet^ft,  bag  ber  9lbt  Don  @t  2:ronb  mit  bem 
9if4of  Don  Tlt^  tbentif(b  ift.  MabiUon,  Annales  H,  598  entf(beibet  fid)  au4 
baf&;  bie  Histoire  de  Metz  I,  535  Ipndfi  ft(^  unbefiimmt  au0;  SHImon«,  iRe« 
gtfter  ju  SS.  X,  615  unterf(beibet 

•)  Donat  V.  s.  Trudonis  c.  27,  Mabillon,  Act  SS.  o.  s.  Ben. 
II,   1084:     in   monasterio   s.   Trudonis    .  .  .    quod    proprium   est    ad    re- 


Digitized  by  LjOOQ IC 


40  768. 

feine  SBcranlaffunfl  öerfafete  S)onatu8,  mld)cx  i^n  feinen  Setter 
nennt  ^),  ba^  i^m  gemibmete  Seben  bed  ^.  Xrubonud.  SBic^tiger 
ift,  bog  auc^  $Qului^  ^taconu^  auf  feinen  993unfc^  bie  ®efd|i(|te 
ber  SBif^öfc  t)on  9Rc^  gefc^rieben  ^at^). 

S)ie  beiben  Äönme  felbft  entjie^en  fic^  na^  ihrer  X^ron* 
befteigunfl  big  jum  ©d^tuß  be«  3a^ri8  unferen  SBfiaen.  Ueber* 
liefert  ift  nur,  bop  ftarl  ©ei^noc^ten  in  Äc^en  feierte®),  t)on 
Äarlmann  ^ören  mx  garnic^tö.  Aber  gleich  ju  Einfang  be^  fol* 
gcnben  3a^reg  erfc^einen  beibe  lieber  auf  bem  politifc^en  ©c^auplafe. 


gendum  (ut  diximus)  Mettensis  urbis  episcopis;  ogl.  Oetener,  Äönig  Vippin 
@.  359  91.  11,  ber  bie«  freüidj  nur  auf  bie  3u9^?;5"9'^t  6e«  Älojler«  jur  2)töjefe 


SWefe  S«  bejie^en  ft^int:  Slettberg  I,  566  f. 
')  V.  s.  Trudonis  praef:  1.  c.  @.  ' 


praef:  1.  c.  <S.  1072  (ahne  praeceptor). 

2)  Paul.  bist.  Laneobard.  VI,  16,  SS.  rer.  Langob.  @  170:  in  libro, 
quem  de  episcopis  eiusoem  civitatis  conscripei  fla^itante  An^elramno  viro 
mitissimo  et  sanctitate  praecipuo,  praefatae  ecclesiae  archiepiscopo. 

SBattenbad)  ifl  fogar  ni(^t  abgeneigt,  in  i^m  ben  93erfaffer  bed  erßen  £^ei(d  ber 
Aunales  Laurissenses  mai.  gu  t^ermiit^  (2>®D.  I,  5.  ^ufl.  @.  185). 

')  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  146;  Annales  Einbardi,  SS.  I,  147. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


769. 

6c^on  im  Sa^rc  769  rpcrbcn  bic  bcibcn  Äönigc  uon  mehreren 
bcr  ttjtc^tiajlcn  Slngclcgcnljcitcn  in  Slnfpruc^  flcnommen.  3m  ©üb* 
tDcjlcn  ifl  bcr  aScftanb  bcö  JRcic^eö  flcfäl)rbct ,  im  Dften  bro^t  ber 
lönflft  fd^on  jo  gut  »ic  iclbftänbigc  ^cr jog  üon  SBaicrn  eine  DöQig 
unabhängige  Stellung  einzunehmen,  unb  burc§  bie  3"ftänbe  in 
3talien  unb  bie  tjon  5ßippin  angefnüpften  JBejic^ungcn  ju  JRom 
»erben  bie  Äönige  genött)igt ,  and)  ben  italienifd^en  S?erl)ältniffen 
i^rc  Slufmerffamfeit  äujuroenben.  316er  überall  machte  fic^  auc^ 
ber  (Segcnfafe  unter  ben  SSrübern  geltenb. 

3ü  Slnfang  beS  3at|reö  befinbet  fic§  Äarlmann  in  jeiner  ^ßfalj 
iu  ©almunciagum  (©amouffq  unmeit  Saon)  unb  erlägt  bort  eine 
urfunbe,  roorin  er  auf  Sitten  beS  ?lbtcg  ^ulrab  tjon  ©t.  ®enig 
bcm  filofter  alle  t)on  feinen  Vorgängern  itjm  l^infic^tlid}  bc^  3Karft= 
jote  verliehenen  5JJrimIegien  beftätigt  ^) ,  unb  in  einer  ?itt)eiten, 
ebenfalls  noc^  im  3anuar  in  6amou[f^  auögeftettten  Urlunbe  be* 
[tätigt  er  iljm  bie  3mmunität  ^).  3m  3Kärj  beftätiat  er  bcm  Älofter 
noc^malö  bie  umfaffenbjie  3oUfrci^eit^);  bamalö  befanb  er  fic§  in 
ber  ^falj  Slttiniacum  (ättigni)  an  ber  ^iöne),  mo  er  laut  urfunb« 
li^em  ©rlafe  an  ben  betreffenbcn  ®rafen  Dom  22.  äRörj  bem  8lbte 
JRcftoinuö  Dom  filofter  äWünfter  im  ®regorientt)al  im  (Slfaß  unb 
bcffen  9iac^foIgcrn  ba^  5ßriüilegium  ert^eilt,  Don  ben  gi^falleuten 
auf  bem  fird^lic^en  @ute  bei  ?lufoIbu^  (Uff^olj)  giltige  ©rmerbungen 
mad^en  ju  bürfen*). 

2)amalS  mar  Äart  bereite  auf  bem  äRarfd^e  nac^  ©üben  bc* 
griffen,  um  bem  bro^enben  Slbfatt  ?lquitaniend  ju  mehren,    fiarl 

1)  Wäfibadttt  9h:.  113;  Tardif  @.  53  f.  ^.  64;  ügl.  Dettncr,  Ä6nig  ?Jippm 
@.  72  9^.  5.  jtardnann  bQetd^nd  m  btefer  Urtunbe  )>en  f^ulrab  atd  feinen  ^apeUan. 

*)  a»ttI>lbo*er  Site.  114;  Biblioth^que  de  FEcole  des  Cliartes  IV,  2, 348. 

»)  aWü^too^  %r.  116;  Biblioth^que  de  FEcoIe  des  Charles  1.  c. 
@.  349;  Tardif  e.  54  f.  Jtx.  66. 

*)  SDWJ^Ibac^ct  9h.  Üb;  Bouquet  V,  715.  Ueber  ben  %bt  «epoinn«  Dgl. 
Blabillon,  Annales  II,  218. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


42  '769. 

war  naä)  SBci^nad^tcn  ttod^  längere  ßcit  in  Äd^ctt ,  baö  ja  fpötcr 
nod^  mc^r  fein  Sicbling^aufcnt^dt  »urbc,  geblieben;  am  13.  Sa* 
nuar  üe|  er  bort  eine  Urfunbe  au^fcrtiocn,  burd^  tocld^e  er  ba^ 
Älofter  bcö  t).  Deobat  (©t.  S)i6  in  ben  SJoflcfen)  bem  Äloftcr  ©t. 
SDcniö  fc^enttc^),  bcr  SRutieftättc  jeinc^  ffiatcrö,  bie  auc^  er  cinft 
äu  feiner  IRu^eftättc  ttJünfc^te^).  «m  1.  SKärj  bcftätiflt  er  eben:« 
bafclbft  ber  SRartinötirc^c  ju  Utrecht  ben  geinten  toon  allem  x^i^taU 
befi^  unb  aOen  gidfalabgaben  jum  Unterhalt  ber  äRön^e  unb  Jta» 
noniler,  tocl^e  bafelbft  bie  Reiben  jum  S^riftent^um  befcl^rten  unb 
in  ber  neuen  {Religion  untertoiejcn  ^).  Dann  begegnet  er  am 
16.  9Kär^  in  bcr  SJiHa  Slubriaca  (DrtoiKe  bei  Slrra^),  too  er  bem 
Älofter  Sorbic  bei  Smienö  bie  Smmunität  beftätigte  *) ;  einige 
SBod^en  fpäter,  am  2.  Spril,  feierte  er  Dftcrn  in  {Rouen*^).  Äarl 
verlegte  alfo  feinen  8luf enthalt  t)on  Ä^en,  auö  bem  ^erjcn  fcineö 
Sieid^eg  ^crauö  immer  toeiter  nad^  SBeften,  au^enfc^einlid^  in  ber 
2lbfi^t  bcr  bcbro^ten  ©rcn^iprornnj  näl^er  ju  fetn. 

©c^on  JU  Anfang  769  regte  fid^  tn  Squitanien  ber  Äufftanb 
gegen  bie  fränfifd^e  ^crrf^aft.  ^ippin  ^atte  einen  a^tjä^rigen 
Äricg  jur  Untcrujerfung  ÄquitanienS  geführt,  unb  ba  im  Sunt  768, 
furj  t)or  5|Jippin'ö  %oi,  ber  J&erjog  SäJaifar  felbft  crmorbet  ttjarb*), 
fd^ien  bie  Eroberung  bcö  fianbc^  üollenbet;  bei  ber  Itjcilung  bc§ 
fränlifd^en  8?eic^§  unter  feine  ©öl)ne  toerfügte  ^ippin  über  5flqui* 
tanien  wie  über  eine  fränfifc^c  ^roüinj.  2)aö  Sanb  würbe  wo^I 
ni(^t  o^ne  befonbere  Slbfii^t  jwifd^en  ben  Königen  get^eilt');  e^ 
fönte  baburc^  feine  SBiberJtanbgfraft  im  gall  eineg  äufftanbeö  gc* 
fc^wä^t  werben,  bie  Sönige  follten  beibe  ein  gleich  grofeeö  Snter*' 
effe  ^abcn  an  ber  Se^auptung  biefer  ^rotoinj.  Unb  bie  ffiorfic^t 
5JJippin'ö  war  nid^t  überflüffig;  !aum  war  er  geftorben,  alö  Un» 
ru^cn  in  Äquitanien  auöbrad^en  ju  bem  ßwcdE,  oic  fränfifd^e  J&err* 
fc^aft  wieber  abjufc^ütteln. 

1)  SKütflba*«  iTh:.  128;  Tardif  ©.  52  f.  9hr.  63;  ügl.  über  biefc  Urlunbe 
oben  @.  28  Sfl.  6. 

«)  SSql.  ©b.  II.  g.  3.  814. 

»)  a)tiHtbo(^cr  %c.  129;  ögl.  ««r.  68;  DcWnnr  @.  50,  fowic  unten  §.  g.  772. 

*)  SDWi^tba(^cr  9h:.  130:  Äuquet  V,  715. 

^)  Annales  Laur.  mai.;  Einh.  Ann.  SS.  I,  146.  147.  2)a6  in  Sfbuen 
eine  Äd^Söerfammtung  jlattgefmibcn,  roic  j.  ©.  Martin,  Histoire  de  France  II, 
252,  annimmt,  tfl  eine  Sßermut^una  o^ne  @ttt]^e,  bie  »o^l  nur  ben  ^mtd  f^t,  boiS 
Süpitulor  oon  769,  Capp.  1,  44  ff.  unterjubringen. 

^)  Annales  Laur.  mai.  1.  c.  etc.  Genauer  Fredegar.  cont.  135,  Bouquet 
y,  8;  Ann.  Lauriss.  min.  ed.  Waitz  @.  412;  Ann.  s.  Amandi  SS.  I,  12 
u.  f.  w,  ®gf.  Oetöner  @.  413;  ©idcl  II,  219  (^nm.  ju  P.  26);  ^cnKng  in 
@t  (S^aOer  iuHti^.  XIX,  201  Sft.  10  gu  ben  Ann.  Sangall.  Baluzii.  9SaiV'iS 
£obedtag  n^or  ber  2.  3uni. 

'^)  eie^e  oben  ©.  24  f.;  Kroeber  a.  a.  D.  @.  846.  a)er  wa^rf(^li(!^  un- 
richtigen Angabe  ber  Annales  Einh.,  SS.  I,  147,  ^quitanien^e  gang  gum  9hi4d« 
tbeil  StaxV»  gebart,  folgen  ttbrigend  au4  dela  Bru^re  I,  64  unbM^oire  p.  XII; 
Gaillard  I,  7  u.  a.  SD'^it  unred^t  tt7iU  bie  Histoire  g^^rale  de  Languedoc 
])ar  deux  Religieux  B^n^dictins  I,  426,  bie  miberfpre^enben  Angaben  in  Ueber« 
einfümmnng  bringen  burc^  bie  SBe^ouptung,  Staxl  IfaU  feined  SrubenS  Knt^I  an 
Slquitanien  eingetauf^t  gegen  feinen  eigenen  Slnt^eil  an  ?lu(irojten. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


(Erhebung  ^unatb'iS  t>on  )(qitt!anteii.  43 

an  bcr  ©pifec  bcr  Sctocgung,  in  tüclc^c  and)  ©aöconicn 
^inctnflejoflcn  tourbc,  ftanb  ^unalb,  tjon  bem  c«  Reifet,  er  ^abc 
fclbft  nad^  bcr  J&crrfc^af t  getrachtet  *).  ffiin  J&unalb  toor  fd^on  üor 
äBatfor  ^erjog  t)on  9(quttQnien  getDcfen  unb  üon  $ipptn  in  ben 
erften  Sauren  feiner  Jperrj^aft,  noc^  e^e  er  Äöniß  (jetoorben,  mit 
©rfolfl  befömpft.  SBie  e^  fc^eint,  ttjar  er  ber  SSoter  gBaifor'^,  ju 
beffcn  ®unften  er  im  So^r  744  bte  SRegierunfl  nieberlcgte  unb  ftc^ 
alö  aWönd^  in  boö  Älofter  SR^6  begab  2).  ®g  ift  ttja^rfc^cinlid^, 
toenn  aud^  nid^t  fidler  beglaubigt,  bafe  ber  ßunalb,  toelc^er  769 
bte  (Erhebung  gegen  bic  fjranlen  leitete,  bcr  SJater  SBoifar'^  toar, 
bcr  tnjtoifc^en  boi^  filoftcr  »icber  üerlaffen  ^atte^). 


»)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  146:  eo  quod  Hunaldus  voluit  rebellare 
totam  Wasconiam  etiam  et  Aquitaniam.  Annales  Einh.  1.  c:  Hunoldns 
qptndam  regnnin  adfectans,  provincialium  animos  ad  nova  molieuda  con- 
dtavit ;  Fragm.  Baal.  SS.  XlII,  27:  perfidiam  üunaldi,  qni  iterum  fraudu- 
lenter  Aqaitaniae  jpriDcipatum  arripere  volebat;  bcÄgl.  Ann.  Mettens.  ebb.; 
Chron.  Vedastin.  id.  @.  703:  Honaldum  Aquitanie  fraudulenter  principa- 
tom  arripere  conantem;  Ann.  Lobiens.  ib.  ^.  228:  Honoldum,  qui  Waifa- 
rium  succedere  voluerat  in  principatu;  £inlL  V.  Karoli  5:  Hunoldum,  qui 
post  Waifarii  mortem  Aquitaniam  occupare  bellumque  iam  poene  peractnm 
reparare  temptaverat;  Astron.  V.  Hlud.  c.  1,  SS.  II,  607,  tro  biefer  Äufftanb 
^äVj^^  in  bie  3eit  bcr  9inetti^ctrf<^ft  StatVü,  mäf  bem  24>be  J^orltnonn'iS  üertegt 
toirb:  —  ad  Aquitaniam  .  .  .  recidiva  bella  meditantem  et,  Hunaldo  quo- 
dam  tyranno  auctore,  iam  iamque  in  arma  ruente;  Ann.  Lauriss.  min.  ed. 
Waitz  0.  412:  Hunoldum  in  A(][uitania  rebellantem;  Ann.  Enhard.  Fuld. 
SS.  I,  348:  Hunoltum  in  Aquitania  rebellare  et  imperio  suo  resistere 
conantem. 

^  Annales  Mettenses  SS.  I,  328;  Chron.   Vedastin.  SS.  XIII,  702; 
obiens.  ib.  @.  227  {mit  man.  annehmen   barf,  aaü  gemetnfamer  Ouelle, 


öftl  «üdert  in  ©er.  ber  f.  fät^f.  (Bef.  b.  SBtff.,  rti(.*bifl.  dl  1884,  @.  157  m.  1). 
mt  Vita  SS.  Bertbarii  et  Atbaleni,  bei  Bouquet  V,  344,  boÄ  cinjige  3^g*"§/ 
baf  fonfi  ffir  biefe  ©org&nge  betgebra^t  merben  fann,  ^at  ibre  Angaben  ebenfaltö 


nur  aud  bim  9Re^  Snnolen,  tt7enn  nic^t  caa  beren  Duetle,  iai.  ^a^n,  ^a^rbüd^er 
©.  167  f.  (fecnr«  VII.  «gL  ferner  ben  interpoltrten  Xqrt  ber  Transl.  s.  Ger- 
mani,  SS.  XV,  5  92.  2  (ab  Unoldo  ipsius  Aquitaniae  patricio).  %{9  ^unoIb'S 
@o^  wirb  SBmfor  fonfl  nur  nix^  b»et(bnet  bei  Ado,  Chronicon,  SS.  II,  319,  dfo 
gleU^faOiS  mm  einem  nicbt  juDerläfftgen  (BeroabriSniann.  2)ie  ^ortfet^r  {^rebegafS, 
bte  Mf  oudfttbrli^  über  biefe  ©ab^ttntffe  bertcbten,  nTtffen  Don  ^unalb'S  S^^ronent» 
faonng  )u  (S^nnffen  fetned  aitgeb(t(!ben  @obne8  iGBotfar  niditü.  i>k  betreffenbe  (Er* 
wqbxaq  ^t  ba^  auf  m(bt  gan^  fieberen  ^ü^m;  iebo(b  tfl  ed  unmoglicb,  »ie  Sta- 
baiiis,  Les  M^rovingiens  d' Aquitaine  @.  88  tierfud^t,  ben  S^€tDf^a  gu  ftt^ren,  bag 
ßunolb  ni(bt  ber  $ater  9Baifar^0  mar.  SBir  bfirfen  i^n  oiefme^r  immerhin  a(d 
folgen  gelten  (offen,  mofiir  ftd^  au(b  ^a^n  a.  a.  O.  @.  166  ff.  entfcbetbet 

29n(b  baffir  finb  bie  eingiaen  R^gniffe  bie  Vita  ss.  Bertbarii  et  Atha- 
t  t9  befKmntt  angibt,  unb  ooS  Fragm.  Basii.  nebfl  ben  Wltiin  Slnnalen, 
bie  »enigfleniS  offenbar  bon  berfelben  ^rauöfe^mg  au9ge^.  2)te  Ueberetnßimntung 
ber  bctben  letzteren  bemetfl  jebocb ,  ba§  bied  au^  f4on  in  i^rer  genteinfamen  OueUe 
ber  gpon  mar,  unb  ^ierbunb  ifi  biefer  $unft  »eit  gefiederter  a\»  t»  früher  fdftten 
(t)gL  S^lbac^  €$.  56;  $ü(fert  a.  a.  C),  »0  Ubrigend  au(b  bereit«  bte  Histoire 
de  Languedoc  I,  427;  Leibniz  I,  18;  Gaillard  II,  6;  2)ippo(bt  @.  26; 
Fauriel,  Histoire  de  la  Gaule  m^dionale  III,  805  f.,  überbauet  faf}  ^Ile  ed 
annabmen.  ^benfalU  ift  ber  t)on  9labant8  a.  o.  O.  berfu^te  Semeis ,  bag  StaxVi 
(Skgner  ^unoob  nid^t  ber  8orgänaer  SBaifar'd  »ar,  nicbt  gelungen.  2)ag  bie  Ann. 
Einb.  1.  c  txm  Hunoldus  quiaam  reben,  beweifl  m6)tö,  obfd)on  and)  Ducbesne, 
üb.  pontif.  I,  p.  CCXXVlI  ff.  456,  barauf  ©ewicbt  legt.     ©gl.  ilbrigen«  ^a^^n 


Digitized  by  VjOOQ IC 


44  769. 

Stall  fönnte  möglic^ertpeife  bie  Uittemerfuns  Stquttoniend  für 
burc^  ben  %oi  äSoifar'S  ot)nchin  noc^  itid^t  uodenbct  an^efcl^cit 
unb  eö  ba^cr  für  feine  crftc  aufflabc  gcl)altcn  ^abeit,  bie  t)on 
5ßippin  bem  ßicl  \o  nalje  flebrad^te  (grobcrung  bcö  SonbciS  DoKcitb^ 
bur^juffi^rcn  *).  Sebenfafe  wünfc^tc  er  bie  @rt)ebun(i  ^unalb'ö 
in  möfliicift  flrogcr  @ilc  nicberjurocrfen.  3n  ber  I^at  gcnüßte 
eine  f leine  Änja^l  fränfifc^er  Ärieger,  um  bie  Unruljen  ju  unter» 
brüden  ober  mcnigftcnö  unfd^äblic^  ju  machen;  burc|  ba«  rafd^e 
ginfc^reiten  Sarr«  war  balb  aCe  ®cfal)r  bejeitiflt«).  aOSa«  Starl= 
mann  betrifft,  weld^er  boc^  an  ber  a5eI)Quptunfl  Slquitanienö  eben* 
mäfeig  intereffirt  geroefen  ju  fein  f^eint^),  \o  behauptet  ©in^arb 
im  Seben  Äorl'^*),  baß  ber  legiere  Äarlmann  um  feine  ^ilfe  ge* 
beten  unb  ba§  biefer  fie  i^ugejagt  l)abe,  ü!)ne  jebod^  feinem  SSer» 
fprec^cn  nac^jufommen.  iJleljnUd^eS  berichten  bie  fügen.  @inl)arb^ 
fc^en  Ännolen;  in  i()nen  ^ci§t  eö,  bie  böjen  JRatljfc^Iäge  feiner 
©roßen  f)ätten  Äarlmonn  baüon  abgeljalten  ^).  Snbeffen  (teljt  fcft, 
baß  Äarlmann  iü5t)renb  biefcö  Qu^c^  fic^  in  2)ua^biüeö*),  einem 


über  eine  angebfi^e  Urfunbe  au9  bem  12..9{egierungdja4rej!2Baifar'iS,  in  melier  ^u« 
itatb  alß  princeps  Aquitaniao  crfd^cint. 

')  3)ied  !5itnte  man  menigflend  aKenfaOd  mäf  ber  2)arflenung  (Sin^arb'iS, 
Vita  Kar.  c.  5:  Onrmiuin  bellorum  quae  gessit  primo  Aquitanicum,  a  patre 
inchoatum,  sed  nondum  finituin,  quia  cito  peragi  posse  videbatur,  iratre 
adhuc  vivo  .  .  .  suscepit,  anneljmen,  obmo^l  biefrlbe  fc^roerlic^  irgenbroic  mag« 
(jebenb  fein  barf.  KeinU(^  Ann.  Einh.:  Aquitania  provincia  .  .  .  remanentibus 
in  ea  transacti  belli  reliquiis,  conquiescere  non  potuit. 

2)  Annales  Laur.  mai.  1.  c. :  et  cum  paucis  Francis  auxiliante  Domino 
dissipata  iniqua  consilia  supradicti  Hunaldi;  öfll.  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII, 
703  (AVasconiam  sibi  parvo  militc  subiugavit);  bagegen  Frac:m.  Basil. 
SS.  XIII,  27:  adunato  exercitu  illuc  tendens,  per  Dci  auxilium  frau- 
duientiam  illius  consiliis  obtimis  dissipavit;  beinahe  n7Ört(ic^  ebenfo  Ann.  Mett. 
ibid.:  Ann.  Einh. :  Contm  quem  .  .  .  rex  Karlus  cum  exercitu  profectus 
est;  Regino  SS.  1,  557:  Aquitaniam  cum  exercitu  intravit. 

«)  JBftl.  oben  @.  24  f.  42. 

*)  Vita  Kar.  1.  c:  fratre  adhuc  vivo,  etiam  et  auxilium  ferre  rogato 
—  licet  eum  frater  promisso  frustrasset  auxilio. 

'')  Ann.  Einh.  1.  c. :  cum  fratris  auxilium  habere  non  posset  (Karlus), 
qui  proccinim  suorum  pravo  consilio  ne  id  facercf  inpedicbatur,  conloquio 
tantum  cum  eo  habito  .  .  .  (\)c^\  Vita  c.  8:  multis  ex  parte  Karlomanni 
societatem  separare  molientibus). 

^anU,  3ur  Jhritif  frSnrifc^'beutfc^er  9{ei(^annali{len  0.  418  ff.  miO  ^ier  ben 
(Sin^rb'fc^en  flnnolen  unb  noc^  me|r  bem  ^ben  Staxi%  inforoeit  fte  bon  ben 
$!orfd^er  Stnnafen  abmeieren,  oQe  ©laubmttrbigfeit  abfpre^en.  (Sx  meint,  bie  9lb« 
n>ei4un<ten  beni^ten  nin:  auf  einer  fatfdften  CrnlSnmo  ber  Sorfc^er  Stnnden  burd^ 
ben  $erfaffer  ber  anberen  nnb  ber  ^ebendbeft^retbmtc)  StaxVi.  ^ittfiHiä)  SD'^anitiuf ,  2)ie 
Annales  Sithienscs  etc.  @.  41  f.,  ber  ^ier  bie  Vita  Karoli  gerabeju  ber  gfilf^ung 
bef^ulbigt.  C^tgegenqefetjter  3l\\^d^t  ift  (S^eo.  &^oIff,  9nti\^t  I6eitr.  gtir  (l)ef4.  Stad'Q 
b.  ®r.  (768-771),  @.  39  f.,  49,  ber  biefen  i»a(^rt(^^ten  bie  größte  ffiaW(^^einIt(^^- 
feit  sufpri(!^t. 

ö)  Ann.  Ijaur.  mai.:  in  loco  qui  dicitur  Duosdives;  Ann.  Einh.:  in 
loco  qui  Duasdives  vocatiir;  Fragm.  Basil.:  in  loco  qui  dicitur  Duos-Clives; 
Ann.  Mett. :  in  loco  qui  dicitur  Ad-duos-Clivos  (^ier  tfl  ber  iWame  comimpirt, 
ögt.  (ßiefebred^t,  JJorfc^.  j.  2).  ®.  XIII,  "'^ 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3iifainmenfuuft  in  ^Duadbioed.  45 

Dttc,  bcffcn  Saflc  unö  nic^t  mit  ©ic^cr^cit  bcfatint,  bcr  aber  roa^r* 
fd^einlicb  im  nörblicben  älquitonien,  in  SD^oncontour  bc  ^oitou,  an 
jwei  neben  einanber  laufenben  Armen  bcr  S)it)e  bu  9lorb*)  ju  fuc^en 
ift,  bei  feinem  Sruber  einfonb*);  möfllid)ertt)eife  Ijottc  er  fiarl  fo* 
flar  biö  ba^in  begleitet®).  S)ie  jünfleren  SBearbeitunoen  ber  großen 
Ännalen  ioflen,  bafe  in  Sua^biücö  eine  3"fommenfunft  unb  Se* 
fpreci^unfl  jtütfcl^en  ben  Sönifjen  ftattfanb*).  ffieiter  ^ören  wir 
nur,  baß  Äarlmann  üon  ©uaebiueg  toieber  nai^  ^aufc  jurücffe^rtc, 
Äarl  bofleflcn  ben  ÜJlarfc^  in^  Snnere  Äquitanienö  fortfeftte*). 
Sag  bied  infolge  einer  ©ntgiDeiun^  jmif^en  ben  Srübern  gef(^et)en 
fei,  toirb  nidjt  berichtet*).  Sei  beni  befannten  SDüßuer^ältniß 
Steiferen  ben  SSrubern  log  e^  aber  na()e,  biefe  Umfe^r  Äarlmann'ö 
fo  aufjufaffcn,  a(ö  l)abc  er  ben  SBruber  im  ©tic§  gelaffcn^),  unb 

1)  %I.  (g|)rmicr.SWente,  ^onbotla«  Tu.  80;  Sjorbm.  e.  16,  miä^tx  btn  Drt 
Ad  duas  Dives  nennt;  äWti^lbaci^fr  2;  52.  9)?ona)nionr  liegt  im  $e|).  Jöienne, 
Sfrr.  ?oubun.  gc^on  ?nbnij  I,  18,  bet  ad  duos  clivos  (efen  wollte,  fuc^te  ben 
Ort  in  ^tou,  n?o^  and)  Fauriel  HI,  307  Duasdives  Detleat.  Xie  Unno^me 
wm  ^krt,  «S.  I,  147  9?.  42,  miäjn  biefe  Vage  beflreitet  unb  ben  Ort  in  Äartmonn'« 
9lei(^,  of)Ii(^  t>om  92tein  flnben  »iü,  if},  wie  au^  3^'enfe  bentertt,  unmögti^;  StaxU 
mam  fel/rte  oielmet^r  Don  ^iec  in  fein  )Rei(^  gmüd  (t^l.  unten). 

^)  Annalcs  Laur.  inai.  l.  c. :  et  in  ipso  itiiiere  iungens  se  supradictns 
magDus  rex  cum  gertnano  buo  CarlomanDO  in  loco  qui  dicitur  Daosdivea. 

')  !^er  ^ndbruct  iungens  se  (önnte  au(^  l^ier  bie  vebeutnng  t>on  ,(ommen* 
baben,  tok  Ann.  Laur.  mai.  779  @.  160  lin.  9  (t)g(.  imten  (f^ccurft  III).  !2)agegen 
ipndit  nur  ber  9MatiD  loco  nat^  in  unb  bie  S^eutnng  ber  f)}ateren  Bearbeitungen. 
Wi^t  mit  «e^t  f^eßen  «anfe  (@.  420)  unb  SWanitutf  (&,  41,  62  9?.  38)  aud 
bent  Kudbrud,  bag  itorfmann  mit  deereiSmat^t  berangerttdt,  in  2)uadbit)ed  eine 
Bereinigung  bcr  ^e  beiber  ©rüber  erfotgt  fein  muffe,  t)gl.  pudert  a.  o.  O.  ©.  158 
9?.  2.  Smmertin  mag  aber  ^arfmann  ni^t  o^ne  jtrieg^^efotge  j(u  ober  mit  ^ar( 
acgogen  fein.  (Sine  !£!|(ilna(me  an  biefem  i^lbguge  unb  feinem  dhfotge  f(!^reiben  i^m 
ttbrigend  au(^  Ann.  Laur.  min.,  ed.  Waitz  <B.  412,  gu,  bie  ftd^  inbeffen  ungenau 
audbrttden  (Carlos  cum  fratre  Carlomanno  Huuoldum  in  Aquitania  rebel- 
lantem  capiunt). 

^)  Ann.  Einb.:  conloquio  tantum  cum  eo  habito  in  loco  qui  Duasdives 
vocatur;  Fragm.  Basil.:  in  quo  itinere  cum  germano  suo  Carolomanno 
coUoquium  habuit  in  loco  qui  dicitur  Duos-Clives;  Ann.  Mett. 

*)  Ann.  Laur.  mai. :  Inde  Carlomannus  se  revertendo  Franciam  iter 
arripiens,  domnus  Caroius  benignissimus  rex  ivit  ad  Aequolesinam  civitatem ; 
Ann.  Einh.:  fratre  in  regnum  suum  remeante,  ille  Egolisenam  Aquitaniae 
civitatem  proficiscitur;  Fragm.  Basil.:  inde  Carolomannus  ad  propria  re- 
vertitur.    Rex  vero  Karolus  perrexit  ad  Equalismam  civitatem;  Ann.  Mett. 

*)  9lanfe  0.  419  f.  ftt^rt  auiS,  bag  in  ben  ^orft^er  Snnaten  feine  ^pur  bon 
einer  (ftitjweiung  ju  treffen  fei,  bie  in  3)ua«bibe«  jroifd^en  ben  ©rUbern  au«gebro<^en; 
an(!^  bie  Ann.  Einh.  berichten  nic^t  fo.  ^nbererfeitd  ^t  bad  ^meigen  ber 
9orf4er  Stnnaleit  bei  ber  grogen  Hnrüdf^tUing,  meiere  biefetben  allem ,  toafi  bie 
fi^niglt^e  rjamilie  betrifft,  aegenüber  beobachten,  an  fxd)  roenig  )u  bebeuten. 

^)  2)aiS  ifl  bie  ((ewöpnlii^e  ^nftc^t,  bie  mit  ber  ebenfafld  auf  ben  Ann.  Ein- 
bardi  berauben  97?emung  gufammen^aiigt .  ott  ob  Hart  attein  gan^^  Jlguitanien  be« 
ffffen  fyiU,  t)g(.  Gaiilard  11,  7,  beffen  ©arfleüung  bie  wiafttrli(^|te  tft;  Fauriel  III, 
807 ;  Martin  II,  252.  9(nbere  wollen  luiffen,  e«  roSre  in  3)ua«bioe«  beinahe  gu 
Seinbfeligfeiten  jwifd^eu  ben  ©rUbern  fetbfl  getommen,  fo  bie  Histoire  de  Langue- 
aoc  I,  427,  aber  o^ne  jeben  (SJrunb,  a\&  etroa  bie  oügemeinc  ©emerfung  in  Einb. 
V.  Karoli  3  (adeo  ut  quidam  cos  etiam  bello  committere  sint  meditati). 
De  la  Bru^re  I,  73  bringt  (Jiniet^eiten  bei,  bie  o^nc  S3egrünbung  in  ben  Duellen 
finb.  S5iel  tjorfi^tiger  äugem  fic$  bie  beutft^en  €c^rif tfieüer ,  Eckhart  I,  602;  ^e* 
gcwifc^  @.  56;  ©ippolbt  @.  26. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


46  769. 

möfllic^crroctfc  ftnD  bic  oben  erwähnten  Slac^ric^tcn  im  Scbcn  58arr^ 
unb  ben  foaen.  (Siit^arb'fc^en  älnnalen  nur  oud  einer  folc^en  Suf^' 
faflunß  entfprunflcn. 

Jtarl  rfidtc  alfo  tpciter  in  Äquitanien  \)ox,  um  ba^  SSSer!  bcr 
groberunfl  ju  üollcnbcn  unb  ben  Sefife  bcr  ^rotjinj  bauernb  ju 
fiebern;  Äarlmann  bet^eiligte  fi^  bei  ber  Orbnung  bicjcr  Serpit* 
ntffe  nic^t.  JSarl  begab  fic^  na^  3lngouteme  ^),  n'oc^  im  SDIai,  tute 
eine  Urfunbc  jeigt,  bic  er  auf  bcm  SBcgc  ba^in,  in  aWurnacum 
(SRornac  an  bcr  (S^arcntc)  für  ba«  Älofter  bed  ^.  «Llbinnö  (@t. 
?lubin)  in  ängerd  au^ftcQtc^).  Jlngouiemc  flc^örtc  gu  ben  aquitani«' 
fd^en  ©tobten,  bic  frttt)er,  unter  ^ippin,  üonaBaifar  gefd^Icift  morbcn 
maren,  bic  aber  ^ippin  nac^^er  lieber  aufbauen  unb  burcb  feine 
Seute  befefeen  lie§®).  Scftt  mar  e^  t)on  ber  fränfifc^cn  Scfa^ung 
aud^  mä^renb  beg  Jlufftanbc^  behauptet  morben*):  Äarl  fonntc 
ficfi  ^ier  mit  mc^r  Sruppcn  unb  Äricg^material  öcrfe^en,  nament* 
lic9  mit  ben  pr  Anlage  üon  SBcfcftigungen  not^menbigen  @crät^» 
fc^aften^).  So  rüdte  er  weiter  nac^  ©üben,  immer  tiefer  inö 
Snnere  beiJ  ßanbe^.  9lac^  einer  fpäteren  Slac^rid^t  foH  er  junäc^ft 
nac^  $6rigucu£  gcfommcn  fein  unb  in  jener  @egenb  eine  JHrc^e 
JU  SBrantömc  an  ber  S)ronne  geftiftet  l^aben*);  aber  biefc  Angabe 
iji  t^eitö  unjuüerläfftfl,  t^cil«  unglaubmürbig  ^). 

Äarl  traf  auf  feinem  9Warfc^  in  baö  Snncre  äquitanicnö,  mic 


1)  Ano.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.;  Fragm.  Basil.;  Ann.  Mett  Sdd 
Regino  (SS.  I,  557)  tfl  Coloniensem  clvitatem  in  Ecolensinam  ^u  emenbiren 
((2^nntf(^,  2)ie  atfxonxt  bciS  Sflegmo  hi^  813.  @.  85). 

2)  amil^Ibac^er  92t.  131;  Bouquet  V,  717.  Wäßad^tv  oermut^,  ba6  ^arl 
über  9lngerd  gerommen  »ar.  9$gt.  ebb.  9hr.  132  über  eine  fdfc^e  Urt.  StaxVü  fät 
Ottobeuren  twm  21.  SRai  769  aud  SD^aitig. 

8)  Fredegar.  cont.  c.  129,  Bouquet  V,  6;  Ann.  Mett.  766,  SS.  I,  335; 
Deiner,  Äönlg  pppiit  @.  353;  aHüba)a(^er  @.  43-44. 

*)  ^it»  ergibt  beutli^  bie  (Srjäpbmg  ber  Sorf^er  Stnnolen;  bie  ^efa^ung  mvJi 
ben  $(a^  oud)  tuäbrenb  ber  (Smporung  ^unatb'iS  gej^dten  ^aben. 

**)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  146 — 148:  et  inde  sumpsit  plures  Francos 
cum  omni  utensilia  et  praeparamenta  eorum  (mo^u  bei  Slbetnar  t)on  C^ba^nned 
^  Sufa^:  qui  civitatem  ipsam  aspiciebant).  Ann.  Einh.  SS.  I,  149  fagen 
bafttr:  et  inde,  contractis  uudique  copiis  ...  —  ^  einer  ^nbfc^rift  ber  Ann. 
Laur.  mai.  ber  unglaubipOrbige  S^i^*  ^^6  ^^^^  ^^  <^  $^rigueu|  neue 
Gruppen  mitgenommen  babe;  ^L  bie  na(!^e  ^nmerhmg. 

^)  2)ie  9{a(brictpt  finbet  f{4  in  einer  oon  2)u(!^ne  benu^ten  ^nbf^rift  ber 
größeren  Sorfc^er  ännalen,  SS.  I,  146,  ifl  aber  erjl  ein  fpäterer  3uf<>6  ^nt  9{anbe 
unb  bat  auf  ^(aubmttrbtgfeit  feinen  Snfpru^,  mie  autb  Mabiilon,  Annales  n, 
217  befHmmt  ^orljebt;  {.  au(^  Gallia  cbristiana  II,  1490,  fowie  ©icfel  II,  366; 
SDWlIjlba^er  ©.  55—56. 

^tde(  bemerft,  bag  auc^  anbere  berartige  S^rabitionen  an  bie  9^acbricbten  über 
Äarl'«  aquitan1f(!^en  3uq  Dom  3-  '769  anhiilpfen;  fo  eine  @.  ?lufonc  in  ?lngoul6me 
betreffenbe  Eingabe  in  öallia  cbrist.  II.  1039  unb  bie  angebli^e  (S^rünbung  Don 
@.  (Stiemte  bie  ^aigneiS  bitrcb  ^axl  (£r  Dermeifi  in  ®egug  auf  bie  Jhntit'  aQer 
biefer  9lotijen  auf  Bulletin  de  la  soc.  arch^ol.  et  histor.  de  la  Charente  LI, 
186  ff. 

^)  SlnbertoärtÄ  \dfx6bt  «bemar,  Bist.  HI,  16,  SS.  IV,  120,  bic  Stiftung  bc« 
Älofter«  ©rantöme  bem  Äönig  IJippin  I.  üon  Hqwitanien,  Äarl'«  (SnU\,  jn;  ogl. 
@im(on,  3a]^rbb.  Üubmig«  b.  gr.  II,  193. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


c^  fc^cint,  nirflcnbd  mc^r  auf  einen  2feinb;  §unalb,  bcn  er  üer^ 
folgte,  tpärc  l)einaf)e  gefangen  roorben,  cntfam  aber  ©anf  feiner 
fienntni^  bcr  ®egcnb  nac^  SQäadconicn,  xoo  er  mit  feiner  ©emai^Iin 
bei  bem  ßerjog  Supuö  (Sope)  aufnähme  fanb  *).  3n  ber  gefälfd^ten 
Urlunbc  für  aiaon  wirb  Supud  ate  ber  9lcffe  ober  Snfel  ^unalb'ö 
bejeic^net  ^) ;  in  äBaljr^eit  ift  üon  i^rer  S^ermanbtjc^aft  ntc^td  6e« 
fonnt.  ®ie  SBa^conen,  toelc^e  baiS  Sanb  j^ioifc^en  ber  ©aronne 
imb  ben  ^qrenäen  berool^nten,  Ratten  biö  ba^in  i^re  Unabhängig» 
Idt  behauptet;  je^t  mugten  auc^  fte  oor  bem  frönftfc^en  jfönig  ft(^ 
beugen.  S)iefer  mar  unterbeffen  bid  an  bie  SDorbogne  oorgerüdt 
unb  Heg  bort,  na^e  bei  ber  Bereinigung  bed  Sr'uffe^  mit  ber  @a* 
rönne,  eine  3Jeftc  erbauen,  meiere  ben  9iamen  t^ronciacum  (gronfac) 
«r^tett^).  5Diefe  SWaferegel  foHte  junäc^ft  bie  ©roberung  Äqut* 
tarnend  fiebern,  mar  aber  s^fllcid^  c*"  oorgefc^obener  5ßoftcn  gegen 
äBodconien.  ^er  ftönig  lieg,  nad^  unferen  glaubmärbigfien  Oueuen, 
t)on  ^ier  au§  burc^  eine  ©efanbtfc^aft  bie  Auflieferung  ipunalb'^ 
unb  fetner  ®ema^lin  oon  bem  SQäaöconenfürften  f orbern*),  unb 
Supu^  magte  nid^t  biefer  gorberung  ju  tro|en.  @r  lieferte  beibe 
üu^'^X  unb  pe  mürben  burd^  bie  jurüdfc^renben  ©efanbten  ge* 


*)  Ann.  Einh.  ögL  Ann.  Mett.;  Lobiens.;  Chron.  Vedastin.;  Ann. 
Laur.  mai.;  Einh.  V.  Kar.  c.  5;  Astron.  V.  Hlud.  c.  1  SS.  II,  607  (wo  bcr 
^^ang  mtflellt  ifl:  Eins  ergo  terrore  coactus  est  idem  Hunaldus  et  Aqui- 
taniam  linqaere  et  fugae  subsldio  vitam  delitescendo  atque  oberrando 
^enrare). 

*)  2)ie  3cUf(^ung  ber  Urfmtbe,  bte  no<^  8o^tner,  Regesta  Karol.  9h:.  1572 
unb  9imite  0.  421  für  ed^t  lallten,  ifl  nat^gemtefen  twn  Rabanis,  Les  M^rovingieus 
•d'Aquitaine.  üAa  2vo;na  ituSbefonbere  1991  Rabanis  @.  100  ff.,  foiüie  mdf  miten 
Sb.  il.  §.  3.  801.  'äudf  bie  aenealogtfcßen  «njaben  in  bcr  Histoire  gÄi^rale 
de  Languedoc  I,  426  f.;  688  ff.  beni^  lebigli^  auf  biefer  faU(i^  Urtimbe, 
-Sb&tfoapt  alle  Angaben,  rndd^  Supn^  al«  9{cffen  fimtalb'd  beseic^en. 

goß,  Snbima  bcr  fromme  bor  fetner  X^nbejteigung  (^gr.  beiS  fgl.  ^viebri^* 
fStQ^md«<|^9mnafmm«  m  95erltn  1858)  @.  18  SR.  94  mac^t  Su^nd,  nac^  ber  fdf(^en 
Ibtimbe  für  Slaon,  §u  einem  @o^  bes  Saifaf,  alfo  p  einem  ({nfel  bed  ßunalb. 
Sgl.  femer  ^entd,  Ueber  ben  ^iflorifd^  fSktü^  bcr  (^bi^te  bed  dhmolbud  f^fSba 
(^^logr.  ber  9lealfd^e  gu  (Silenbnrg  1876)  @.  15. 

')  Ann.  Lanr.  mai.:  et  ibat  saper  flumen  Dornoniam  et  aedificavit 
ibi  castmm  qui  dicitor  Fronciacus;  Ann.  Einh.;  Fragm.  Basil;  Ann.  Mett; 
Chron.  Vedastm.;  3ufa^  eineiS  £ejrte0  (A  3  bei  Sßai^)  gu  Einh.  V.  Rar.  5.  — 
Ghullard  ü,  9  unb  ^egemif^  @.  57  f.  moQen  Franciacnm  lefcn,  xoai  9urg  ber 
9ranfdi  bebeuten  fott,  unb  i^nen  folgen  Fauriel  III,  809  unb  Martin  II,  253. 
Franciacnm  ^aben  nur  jroei  $anbf(^riften  ber  Annales  Einhardi,  bie  aber  ^u  ben 
bepen  getreu. 

*)  Annales  Laor.  mai.  SS.  I,  148:  et  inde  missos  suos  mittens  post 
Hnnaldum  et  uxorem  eins  ad  Luponem  Wasconem;  Ann.  Einh.  SS.  1, 149; 
(Fragm.  Basil.,  ffwc  berfIftmmeU;)  Ann.  Mett;  Einh.  V.  Kar.  5  (ogl.  ieboc^  unten). 

^)  Einh.  V.  Kar  1.  c;  Ann.  Einh.;  Ann.  Mett.  (Fragm.  Basil.)  9la(^ 
Ann.  Einh.  gef<!^^  cd  sine  cunctatione.  9Ranitiuj$,  a.  a.  O.  ^.  42,  be3tt7eifc(t, 
bag  Supud  nmflid^  ^erjog  ber  fBo^nen  gemefen  fei,  ba  bie  Ann.  Laur.  mai.  t^n 
nur  Luponem  Wasconem  nennen,  wdbrenb  Ann.  Einh.  fagen:  Erat  tune  Was- 
conom  dux,  Lupus  nomine,  cuius  fidei  se  Hunoldus  committere  non  dubi- 
tavit  (ogl  ^infic^tlit^  bicfe«  «udbrucf«  797  @.  185  lin.  1)  unb  V.  Kar.  5:  Lupo 
Waaconum  duci.  9lu(it  Fragm.  Basil,  Ann.  Mett.  unb  Chron.  Vedastin.  be- 
:yadfnm  i^n  al«  gihflen  ber  feoiJconen  (Wasconum  prineipem   —  principem 


Digitized  by  VjOOQ IC 


48  769. 

fonflcn  mä)  gronfac  uor  ÄQtl  gcfül)rt^).  gö  öcigt,  bafe  Staxl  feine 
gorberuttfl  mit  bcr  S)ro^imfl  bcflicttet  unb  unterftüfet  ^atte,  jonft  in 
aSaöconien  einjufaflen  unb  bie  ?luglteferunfl  ^unalb'S  burd^  Ärieft 
äu  crätoinflcn  ^).  ©emife  unrichtig  »irb  in  ©in^arb'S  Scbcn  StaxV^  ®) 
ber  ^ctflanfl  fo  barßcfteQt,  afö  ob  Äarl  fogar  bereite  bie  ®aronnc 
überTc^rittcn  gehabt  pttc ,  olö  er  biejc  gorberung  unb  ©ro^ung 
an  fiupuS  rid^tctc.  ?lnbrerfcitö  cnttjölt  aber  aud^  eine  unfercr 
ältcften  Dueflcn  bie  bcftimmte  Sl^ngobe,  bafe  Staxl  bie  ©aronne 
überjci^ritt  unb  in  SSSaöconien  felbft  einbran^*),  ujö^renb  er  nad^ 
ben  JRcie^^annalen  in  gronciacum  fte^en  blieb.  SebenfaH^  f)ai  eg 
Supuö  nid^t  äum  Äampfe  mit  ben  granfen  fommen  laffen ;  er  ent« 
ging  boburc^  einer  jttjeifellofen  5RteberIage  unb,  ujag  bie  fidlere 
golge  einer  jolc^en  gcnjefen  ttjörc,  ber  Unterujerfung  unter  bie 
fränfifc^e  ^errf^aft.  S)ie  Angabe  ©in^arb'ö  unb  Ruberer,  ba§ 
Supuö  fid^  unb  fein  8anb  Sari  unterworfen  ^abe,  n)irb  burc^  !eine 
ber  älteften  Siac^ric^ten  beftätigt  unb  burd^  bie  fpäteren  ©reigniffe 
miberlegf^). 

2)aö  ttjettere  ©c^idfal  |>unalb'ö  ift  in  Dunfel  gefüllt«),  ©pötcr 

Wasconum  —  W.  principe ;  Ann.  Lobiens. :  ad  Lupum  Wasconum  ducem) ; 
abgefcftoi  öon  V.  Hlud.  c.  2,  SS.  ü,  608  (Lupo  principe),  tDt\6)t  iicrißn^b'«  V. 
Karoli  benufet  boben  bürfte;  oal  ©b.  II.  g.  3.  801. 

*)  Ann.  Laur.  mal.;  Ann.  Eiah.  —  a)ie  ©efonaenno^mc  ^mtotb'«  er- 
mahnen  au^  Ann.  Lauriss.  min.  ed.  Waitz  @.  412  (Carlus  cum  fratre  Carlo- 
manno Hunoldum  in  Aquitania  rebellantem  capimit),  ivonac^  Enbard.  Fuld. 
SS.  I,  348;  Ann.  Sangall.  Baluzii,  et  (»aücr  »fttt^cil.  XIX,  202  (et  adpre- 
bendit  Hunwaldmn). 

^)  Ann.  £inb.:  iubet  sibi  perfugam  reddi,  ea  conditione  mandata,  si 
dicto  audiens  sibi  non  fuisset,  sciret  se  bello  Wasconiam  ingresBurom  neque 
inde  prius  digressurum,  quam  illius  inoboedientiae  finem  inponeret  Lupus 
minis  regis  perterritus  . .  .  Vita  ELar.  c  5:  ...  mandat,  nt  perfuj^am  reddat; 
quod  ni  festinato  fadat,  bello  se  eum  expostulaturum.  ST^amtiuiS  o.  a.  O. 
@.  42  f.  ^It  bied  freiließ  für  lauter  C^cfinbungen,  }unid  megen  ber  im  Sudbrud 
angebrachten  clafftf^en  d^itate. 

^)  l.  c.  transmisso  amne  Garonna.  ^e  @aronne  totth  auiSbrtt(!(tc(  ald 
(S^ren^flug  ^mtfc^en  ^quitonien  unb  SBodconien  bejetd^net  (V.  Hlud.  2,  SS.  U» 
607—608:  Garonnam  fluyium,  Aquitanorum  et  Wasconum  conterminem). 

*)  Ann.  s.  Amandt  cont.  SS.  I,  12:  Karolus  rex  prima  vice  fiiit  in 
Wasconia  ultra  Garonna :  ügL  Annales  Petav.  cont  SS.  I,  18.  2)te  mit  ben 
Ann.  8.  Amandi  oenoanoten  Ann.  Sangall.  Baluzii,  @t.  (S)aUer  9Rttt^dL 
a.  a.  O.  unb  bie  bier  bie  Ann  Petav.  benu^ben  Ann.  Maximin.  SS.  XIII,  21 
envä^nen  nur  ^axV9  3^9  ^^  Wasconiam,  unter  tt7e(d^  9e)ei(^nung  auc^^qmtonien 
öerflanben  wirb  (03L  SS.  I,  10-13  etc.) 

^)  Vita  Kar.  c.  5:  Sed  Lupus,  saniori  usus  con&ilio,  non  solum  Hu- 
noldum reddidit,  sed  etiam  se  ipsum  cum  provintia  cui  praeerat  eins 
potestati  permisit;  oermutilid^  ^ienad||  Astron.  V.  Hlud.  c.  2,  SS.  II,  608 
(quam  regionem  iamdudum  in  deditionem  susceperat,  Lupo  principe  se  et 
sua  eins  nutui  dedente).  älugerbem  auc(  Regino  SS.  1,  557 :  et  totam  Aqui- 
taniam  et  Vasconiam,  auxiliante  Deo,  in  deditionem  recepit;  na(!b  i^m  too\fi 
Ann.  Mett.  SS.  XIÜ,  27  (se  vero  totamque  terram  suam  regis  ditioni  sub- 
misit).  SBeniger  befUmmt  brücfen  jtd^  bie  Ann.  Einhardi  ouiS:  se  quooue  quae- 
cumque  imperarentur  facturum  spopondit;  fRantt  @.  421 ;  SSkii^  III,  2.  9hifl. 
@.  102  m,  2. 

^)  9hirbiem(^t  maggebenben  Ann.  Lobiens.  SS.  XIH,  228  fagen  auiSbrücHid^ : 
Karius  .  .  .  Hunoldum  . .     captum  adduxit  in  Frantiam,  »ad  aber  aÜerbingi^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


StaxVi  MdUfyc  cai&  Sqmtonten.  49 

ging  bte  9Iebe,  er  ^a6e  ftc^  itad^  9iom  begeben.  St  ^obe  bad  @e^ 
löbnig  abgelegt,  9iom  nid^t  }u  Derlaffett,  ^abe  cd  aber  ttac^l^er 
bödtotQtg  gebrochen,  fic^  ^u  ben  fiangoboiben  begeben  unb  biefe 
burc^  böfe  Siat^fc^Iögc  aufgeftac^elt,  ]ei  icboc^  juleftt,  »ie  er  c« 
üetbient,  geftetnigt  »orben^.  ©äre  bicfc  Angabe  richtig,  fo  würbe 
baraud  ^erüorgc^en,  bag  l^unalb  meücid^t  mit  ber  SimotUtgung 
StaiV^  nac^  9tom  ging,  bann  aber  feiner  9tad^fuc^t  gegen  ^ar( 
nod^gab  unb  ben  SSerfud^  mochte,  fie  mit  $ilfc  bed  S)efiberiud  }n 
befriebigen  ^).  SlQein  i^re  DucQe  ift  fo  un^uüerläffi^,  ba§  mon 
fie  gänjlic^  oud  bem  @pielc  laffen  unb  barauf  üerjtc^ten  mu^, 
über  bad  Snbe  $unalb'd  Sic^ered  ju  erfat)ren. 

Äarl  ^atte  in  furjer  gcit  ben  Rxotd  feineö  gcIbjugiS  tooß:* 
ftänbig  erreicht  ^quitanien  feiner  ^errfc^aft  nod^  unbebingter  unter** 
ttorfen  ald  früher  $ippin.  9iac^  ^ippin'«  Siegen  unb  SBaifaf« 
Xeb  ^atte  fic^  boc^  gleich  tt)ieber  bad  @treben  nad^  @elbftänbig!eit 
geregt,  bad  in  bem  SJerfuc^,  bie  ^erjoglic^e  Oeujalt  toieber  auf* 
Auri^ten,  einen  SuiSbruc!  fanb;  feit  ^unalb'd  ®cfangennat)me  ifl 
leine  ©pur  einer  ^erjoglic^en  ©etoalt  in  ?lquitanien  me^r  anju* 
treffen,  unb  auc^  o^ne  eine  befonbere  9lad)xi6)t  barfiber  ift  e^  fo 
gut  toie  gewiß,  baß  Äarl  bie  SScrwaltung  bed  Sanbeö  toieber 
©rufen  übertrug®).  Uebrigcnd  bauerte  ber  Äufent^lt  Äarr«  in 
«quitanien  furje  geit;  im  Suli  befanb  er  ftc^  fc^on  toieber  auf 
bem  Siücftoeg  t)on  ^onciacum,  toie  eine  in  S(nbiacum  (Sngeac  an 
ber  (S^arente)  für  bad  Älofter  @t.  »ertin  auögefteßte  Urfunbe  be* 


tDO^c^dnlk^  aef4e^  fein  tüirb.  (Uebcc  bie  «Borte  ber  V.  Hlud.  c.  1,  88.  II,  607 
Dal.  oben  @.  47  9nm.  1.)  3n  einer  9tttf(^rift,  mel^e  ein  Siqmtanier  nm  781  an 
ftoroQ  Snbnng  burd^  einen  Sifc^of  ttberfanbt  }u  baben  f^cint,  ^eigt  eS:  Igitur  ut 
boDum  mercedis  vestri  in  exordiom  regni  aa  caelum  nsque  perreniret,  sicut 
quod  reverentifisimos  pater  veeter  iUe  episcopus  presentialiter  piis  aaribus 
vestris  suggesserit,  revermonem  captivorum,  quoB  AlamaDni  aat  Frand  im- 
ma  coDflpressione  prede  tradidenint,  ut  ad  solam  ffenetale  iabeatb  remeare . . . 
(FormaC  Bitnricens.  ed.  Zeomer,  Leg.  sect  V,  173  9^  1).  3Ran  glaubt  bieiS 
onf  bie  (befangenen  bcgie^n  ju  bttrfen,  iveld^  bad  frfinfifi!^  ^eer  ncuA  bem  aqni^ 
tanifd^  jlriege  twn  769  fortgef4Ie)9)}t  ^atte.  thn  ijatu  SubnHg  bie  Sca^t,  beren 
WidMfx  an^uorbnen?  Unb  burfte  Semanb  bem  jtonige  in  fo  n}egmerfenbem  2:one 
bon  bem  bamaligen  j^ampfe  ber  granfen  fpred^en? 

1)  2)ie  ^adixidii  finbet  fi(^  in  ber  Vita  Stepbani  II.,  aber  nur  att  fpäterer 
31^0$,  bei  DuchesDe,  Lib.  pontif.  I,  441.  2)er  Rufa^  ifl  aber  fo  t)erbfi4tig,  bag 
er  in  ber  llniSgabe  ber  Vita  bei  Muratori  88.  nl,  I  nic^t  einmal  unter  bie  2t»» 
arten  aufgenommen  ifl  Slugerbem  ging  bte  9{a(bri4t  bann  in  6igebert'd  (Sbronit 
über,  ber  fie  unter  771  (88.  VI,  884)  einfügt  4bb6  a)u*e«ne,  p.  CCXXVII  ff. 
456,  bcgiebt  biefetbe  in  ber  5üiat  auf  bie  3eit  fapft  ^ttp\)axCa  IL  unb  auf  einen 
früheren  ^unalb  (ogl  o.  e.  43  ^.  2.  3). 

*)  00  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  I,  428.  fLüd)  Fauiiel  III, 
810  f.  kTermertl^t  bie  92oti)  ju  einer  »eiüäuftaen  (Srs&blung,  bie  ebenfo  grunbtod  ift 
XDxt  bie  Angaben  bei  ^emifd^  @.  57  unb  2)tppo(bt  0.  27. 

')  ©0  and)  Devienne,  Histoire  de  Bordeaux  ©.  18  unb  ^egetuifc!^  @.  57.  — 
35gL  Breviarium  missorum  Aquitanicum  789  c.  8,  Capp.  I,  65  (quando  illa 
])atria  sub  nostris  manibus  posuit). 

3abTb.  b.  btf«.  Ocf4-  -  %UUSm\on,  Staxl  b.  et.    I.  »b.    2.  Hüft.         4 


Digitized  by  VjOOQ IC 


50  769. 

tucift^).  ®a6  Äarl  auc^  ba^  benachbarte  atnflouleme  Xüiebcr  be«» 
tübrte,  fantt  »enigftenj^  nic^t  aU  tuirf lic^  bejeugt  flcitcn ;  bie  9ia(^* 
ri(9t,  bag  er  bort  auf  SBunfc^  bcö  JBtfc^ofd  ßaunuö  bem  filofter- 
©t.  ©pard^e  ober  ©t.  ß^barb  eine  JRei^c  t)on  SScpfeunaen  beftätiflt 
l^abe^),  bcrul^t  auf  einer  aSerwcc^felung  mit  einer  Urlunbe  feinci^ 
gleid^namiflen  ©nfetö,  Äarr^  be^  ^al^len,  üom  Sa^re  852«). 

5Der  aquitantfc^e  S^lbjug  ift  bic  einjifle  Unterne^munfl  Äarr^, 
überl^aupt  baö  einjige  njic^tigc  (greicjnig  m^  bem  Sa^re  769,  wo* 
üon  bic  fränfifc^en  Ännalen  ju  erjä^Ien  miffen.  Aber  mau  erfährt 
aus  anberen  ÖueÖcn,  baß  er  unb  fein  Sruber  bamal^  noc^  üon 
mehreren  toic^tigen,  ja  too^l  noc^  tt)id&ti9eren  Slußele^jen^eiten  in 
?ln)pruc^  aenommen  ttjaren,  ttjel^e  ni(^t  bloS  eine  emjelnc  5ßro* 
öinj  betrafen,  fonbern  üon  ber  ßrößten  JBebcutung  für  baS  ganjc 
fränfif^e  JReid)  n^aren. 

S)er  Saufftanb  in  Äquitanien  njar  f^mad^  flchjcfen ;  Äarl  hatte 
t^n  mit  geringen  SÄitteln  unb  in  furjer  ßcit  uöuig  bewältigt.  SBar 
etma  audE)  ^ier  ein  SWangel  an  (ginigfeit  mit  ^arlmann  t)orl)anben 

fiewefen,  fo  I)atte  er  iebenfallS  bem  Sntcreffe  beö  (Sanken  nic^t  qe* 
d^abet.  ^Dagegen  trat  biefc  Uneinigfeit  in  anberen  SJerpltniffcn 
üiel  ftörenber  |crt)or.  SBaiern  njar  ein  njeit  n^ic^tigerer  SBeftanb* 
tbeil  beS  9teic^§  als  STauitanien,  aber  eS  ioar  na^e  baran,  fic^  bem 
meic^Süerbanbc  gänjlicg  ju  entjie^en.  S)er  ^erjog  Xaffilo  letjntc 
fic^  an  baö  langobarbifqe  JReic^  in  Stauen  an,  baS  in  einem 
anwerft  gefpannten  Serljältniffe  ^n  bem  pöpftlic^en  ©tu()te  in  JRom 
ftanb.    ^it  bem  Zapfte,  ber  Stirere  aber  ftjar  fc^on  5ßippin  eine 


^)  a»ü^lba(^er  9hr.  133;  Bouquet  V,  717  (Folcwin.  Gest.  abb.  s.  Bertiiü 
c.  J50,  SS.  XIII,  613:  a.  d.  i.  76!5;  loh.  Longi  Chron.  e.  Bertini,  SS.  XXV, 
765).  Äarl  beflätigt  barin  bem  2lbt  Don  @t.  ©ertin  (©it^iu)  im  Oau  bon  £^6- 
rouotme  für  fein  Älojler  bie  Immunität;  dat.  mense  Julio,  anno  primo  regni 
nostri.  Actum  Andiaco.  iinü^Iba^er  bermut^t,  bag  anäf  in  biefem  ^atte  fpStere 
^eurfunbung  einer  früheren  ^anblung  üortiege  unb  ^axi  auf  bem  SBege  oon  ^[d^en 
naä)  SHoucn  mä)  ©itl^m  gefommen  fein  bürfte.  Ucber  Änbiacum  »gl.  '6b.  II,  j.  3- 
794  (Ermold.  Nigell.  carm.  in  laudem  Pippini  regia  nr.  1,  v.  7  — 14,  Poet. 
Lat.  aev.  Carolin.  II,  80.  699). 

')  (S8  ^anbelt  ftd^  um  einen  3"^^^^:  melcj^en  ber  Wlonä)  oou  ^t.  ^^borb  in 
^ngoulöme,  Slbemar  oon  (J^abanne5,  im  eitften  go^rbunbert  (ogt.  Monod,  Rev.  bist. 
XXVIII,  261  ff.)  in  feiner  ®efd;i(^te  ber  JJranfen  II,  2,  SS.  I,  148 ;  IV,  117,  ^u 
bem  2>^t  ber  2orf(^er  ^unaten  gemacht  ^at:  —  rediit  ad  ^olismam,  ubi  postulante 
Launo  episcopo  fecit  in  monasterio  sancti  Eparchii  auctoritatera  praeceptl 
de  terris  qoae  ibi  sine  contentione  erant,  id  est .  .  .  Quod  preceptum  Bar- 
tolomeus  cancellarius  eins  scripsit  et  ipse  domnus  rex  mann  sua  firmavit 
et  de  anulo  suo  sigillavit.  Erat  co  tempore  in  ipso  monasterio  sancti 
Eparcbii  canonicalis  Habitus.  $or^er  l^eißt  iü,  jtarl  ^abe  ben  $!aunud,  melier 
einjl  $ip)}in*d  AapeOan  gemefen  unb  t>on  biefem  atd  iBifc^of  in  $(ngou(6me  einge« 
fefel  morbcn  fein  fott,  bereit«  auf  bem  ^inmege  üon  bort  mitgenommen.  SBgL 
Gallia  christiana  II,  982. 

8)  Böhmer,  Regest.  Karolor.  9hr.  1633:  Bouquet  VIII,  521  f.  9h.  110 
{ava  Slngoul^me,  üom  6.  ^(pt  852).  2)iefelbe  urlunbe  fc^eint  in  einem  (Sopialbud^ 
be*  15.  3a^r^.  ebenfaüS  Äart  bem  QJroBcn,  aber  bem  3.  784  gugefc^rieben  §u 
»erben.  %!.  ©icfel  II,  366;  aWü^tbo(^er  @.  56  SRx.  133  a;  Oel«ner,  Äönig  '^ippm, 
e.  403  9i.  3;  auA  Ademar.  bist.  III,  16,  SS.  IV,  120  (unb  ©imfon,  ga^rbb. 
fiubroig'd  b.  gr.  II,  193). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^Stenmtg  Xofftto'«  üon  ©aicnt.  51 

io  cnßc  SScrbinbunfl  cingcgauflcn,  bag  and)  in  bcr  ^olitif  feiner 
®öt)ne  bic  ©teQuna  ^u  9iom  notbipenbig  t)on  größter  iBebeutung 
ipar.  S)ie  SScr^ältniffc  bcibcr  fiftnbcr,  Saiernd  unb  Stalicni^^ 
I)ingen  unter  fid^  }u{Qmnien,  l)ter  toie  bort  war  c^  t)on  ber  t)ö^ften 
SSic^tigf eit ,  bog  bo^  fränfifc^c  9tetd^  al^  eine  gefc^Ioffenc  maift 
öuftrat,  bafe  bic  Srüber  jufammcngingcn.  S)iefcö  gicl  tourbc  oud^ 
loirflicft  crftrebt  unb  im  folgcnbcn  Sa^r  erreicht,  aber  fd^on  in* 
5al)r  769  fallen  einige  ber  üorbereitenben  Schritte,  ffiö  ift  möglich, 
baß  gerabc  bie  ©teuung  JBaiernö  baju  bröngte*). 

2)ie  ©tcßung,  ttjelc^e  Soiern  unter  bem  ßerjog  S;affiIo  in.  *) 
feit  nieljrcren  Saljren  einnaljm,  njar  in  ber  I^at  fo  fclbftänbig^ 
bag  foum  mcljr  ein  ©chatten  üon  ber  Dber^oljeit  ber  fränfif^n 
Könige  übrig  blieb.  loffilo'ö  Ircubruc^  ge^en  ^ßl^Jpin,  afö  er 
763  ba^  ^ecr  bci^  Äönigö  auf  bem  gelbjug  in  Äquitanien  eigen* 
mächtig  t)crlie6®),  war  ungeaf)nbet  geblieben;  feitbem  regierte  er 


1)  Xaxaaf  beutet  ^m,  bag  gerobe  bei  beu  erflen  ^ritten,  um  ben  poltttfcben 
llmfdjicuna  ^ei^fÜ^,  STafftlo  im  IBorbergrunb  fielet;  er  retfi  769  au  2)eftbenui 
unb  wirb  felbft  )oom  91bt  ©mrm  aufgefud^t;  »gl.  unten. 

^)  2:affi(o  tfi  bie  tic^tiae  @<^eibart,  bie  in  ben  Urfunben  unb  SInnalen  burd^ 
^e^biS  gebraud)t  n^irb;  Xpaffifo  nnrb  nur  ganj  berein^ett  unb  awSna^mdn>eife  ge« 
ft^eben.  föic^tig  ifl  t»,  Zafftlo'iS  9{eaienmgiSantritt  mogli^f}  fefl  ju  beßimmen,  ba 
ei  fonft  gau)  unmöglich  ift,  in  feine  (S^efd^i^te  eine  (^tonoIogif(^e  Orbnung  )n  bringen. 
^tc  2:obedtag  feinet  Soterd  Oatilo  fiel  nac^  bem  alteren  9^efroloaium  oon  @t.  dm* 
weram  in  SiegeuiSburg  k.  auf  ben  18.  Saimar  (Mon.  Boica  XIV,  868).  (^ienodf^ 
unb  na4  ben  ^^eiftnger  Urfunben  bei  mtid)t\\>ta  u.  f.  vo.  fe^t  Q^xa\  J)unbt  in  9b^(. 
^er  amtn^ner  «fab.,  ^f).  dl  XII,  1,  e.  167  ff..  ben2:ob  ^erjog  Oati(o*iS  auf  ben 
18.  3auuar,  ben  9{egtenmgtentritt  Za\f\W9  auf  (Enbe  Januar  748.  2)urd)  feine 
^c^f^eUung  fdnnen,  toie  au(^  aRtt((bad)er  (9legeflen  0.  28)  annimmt,  bie  frit^Ktot 
Unterf Übungen  üba  biefe  Srta^e  t)on  SJIeberer,  ^tr&ge  ^  &t\df\^tt  twn  iBoiem, 
€^t.  4.  @.  248  ff. ;  ^(jinger,  m  ben  ^iflorifc^en  9b^nb(ungen  ber  f.  bair.  ^ITabemie 
^er  fSiffenfd)aften,  Sa^rg.  1807,  @.  149  ff.;  9{ub^art,  Seltefte  d^ef^iAte  ^apemiS 
®,  292:  SRerfel,  in  ber  «udgabe  ber  Lex  Baiaariomm,  Legg.  III,  243  9^.  38; 
^4n,  3<$d7ttd^  bed  fränfifd^  9{ei(^iS  741  —  752,  e.  212—215,  aU  antiquirt 
aelten.  SKeberer  fet}t  2:afftIo'iS  9{egienmgiantntt  in  bie  Seit  smifd^en  SuTi  unb 
^ptember  747.  £io(iinger  xoxVi  noc^meifen,  bag  Oatilo  erfl  749  geftoiben,  iilafftto 
«ber  feit  748  fein  SRitregent  geroefen  fei  unb  be«^alb  feine  Wegierung«ja]^  feit  748 
^e^a^It  n?ttTben;  aber  nur  ben  legten  ^unft  ^t  er  bemiefen.  9hib^rt  fe^t  ben  £db 
bed  ^er}og0  Oatilo,  alfo  ben  9eiginn  bon  2:affilo*iS  Stegieiun^  (mobei  natürlich  bie 
3nt,  mä^renb  totX^  er  nod;  unter  ^Sormunbf^aft  flanb,  mitgerechnet  tottb.  Sai$ 
IJI,  2.  «ufL  e.  105  9{.  SX  smifc^  ben  12.  ^.  unb  10.  3uli  748.  ®etne  fin* 
ftc^t  mieber^It  Tübinger,  Oefterreid^ifd^e  (S^ef^ic^te  M  sum  Suiiaang  M  brei^^nten 
ga^rbunbert«  <B.  104  "ifl,  1,  aber  au4  fle  ifl  unewoiefen,  ba  ba«  ya^r  ber  betreffenben 
Urfunben,  3WeidWl>«f  I» ,  48  f.  unb  eine«  gewiffen  ©il^Im  für  iü^onbfee  (Urfunben- 
buc^  be«  ?anbe«  ob  ber  <8nn«  I,  49  9Jr.  83)  feinefiroegf  feflfle^t.  SWerfel,  beffen  ©e- 
rec^nung  fid)  ouf  bie  Serglet^un^  ber  Angaben  über  bie  9legierun^ja^e  2:affiIo'« 
unb  Pppin'd  in  ben  Urfunben  bet  SD'^eit^eltied,  Historia  Friaingensis  I»  54,  I^  29 
9h:.  8,  ftüöt  unb  bem  au^  «iealer,  ©efd).  «aiem«  I,  83  (aOg.  2).  ©iogr.  XXIV,  84) 
folgt,  oerlegt  in  ber  HuÄgabe  ber  Lex  Baiuariorum,  Legg.  III,  243  91.  38  ben 
9hgienma«antritt  2:afrilo'd  in  bie  Seit  bon  «ugufl  bi«  9lobember,  genauer  iwifc^en 
t)en  23.  yuli  unb  13.  a)esembfr  748.  ßa^n  glaubt  eine  bo|)|)elte  Spodft  conftatireu 
}u  tonnen,  beren  9lnf5nge  oor  ben  18.  gebruar,  refp.  erfi  hinter  beu  24.  3uni  74S 
fallen. 

«)  Oettner,  Äönig  $ippin  e.  380. 

4* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


52  769. 

in  fdaicxn  tote  ein  unab^ongigcr  fjürft.  Die  Stcgierunflöja^re  be» 
Äönigö  toerben  in  ben  Urtunbcn  fortgelaffen  unb  bie  Zaffilo'ö  aflcin 
gejäljlt,  Sudbrüde,  bie  fonft  nur  bon  ber  Serrfc^oft  beS  Königs- 

fiebrauc^t  werben,  finb  angctoanbt  auf  Zajfilo;  ja  Zaffilo  felbft 
priest  uon  feiner  eigenen  ^errfc^aft  toie  öon  einer  töniglic^en  ^> 
unb  toirb  ^äufig  ofö  gürft  bejeic^net  *).  @r  fc^altct  nic^t  blo^ 
im  Sunem  feine«  ^^erjogt^umg  ganj  felbftänbig.  fonbern  fütirt  auc^ 
auf  eigene  §anb  Äriege  mit  ben  Sfiac^baruölfern.  3m  Snnern 
aber  finb  e«  namentlich  bie  ©tjnoben,  auf  meieren  bie  fird^lid^ea 
unb  toeltlic^cn  Ängelegenl)citen  georbnet  werben,  in  benen  bie 
felbftänbige  Stellung  SBaiern«  ju  2:age  tritt.  Äeine  ^roüinj  be^ 
fränfifc^en  Sieic^d  ^atte  bamalS  i^re  eigenen  @^noben,  e«  gibt 
blöd  aQgemeine  Steid^Süerfammlungen ;  iBaiern  aÜein  mad^t  eine 
Sludna^me,  bie  eben  ein  Setoei«  baffir  ift,  bog  e«  weniger  me^r 
eine  abl)ängige  ^roüinj  atö  ein  felbftänbigcr  Staat  war.  ®ine 
fold^e  ©qnobe  war  bie  ungefähr  im  3a^r  769  auf  bem  ^ofgut 
©ingolfing  an  ber  3far  abgehaltene. 

9Ba«  üon  ben  grogen  Stcic^düecfammlungen  ^ilt,  baffelbe  gilt 
auc^  Don  ben  befonberen  bairifd^en  @^noben;  geiftltc^e  unb  weltliche 
©roße  nahmen  baran  %t)cxl  unb  beriet^cn  unb  befd^loffen  fotoo^t 
über  fird^lid^e  ald  über  weltliche  9lngelegcnl)eiten ;  unb  toie  im 
ganjen  SReic^e  bie  Äirc^e  eine  überaus  mächtige  Stellung  ein* 
na^m,  fo  befafe  namentlid^  in  Saiern  bie  ©eiftli^feit  einen  über* 
toiegenben  ©influg®).  S)ie  ©^noben  tonnten  nur  baju  beitragen^ 
benfelben  ju  erl)ö^cn.  Siac^bem  fc^on  756*)  in  Äfc^^eim  eine  folc^e 
ftattgefunben  ^attc,  tourbe  um  769  eine  jtoeite  in  ©ingolfing  ge* 
galten,    ©id^er  ift  bad  3at)r  freili^  nid^t,  unb  aud^  manche  anbere 

fünfte  bleiben  bunfel.  S)ie  SSefc^lflffe  ber  ©^nobe  btlben  einen 
Öeil  ber  fogenannten  „©efefec  bei^  ^eri\oad  laffilo",  toeld^e  bem 
bairifc^en  ©olterec^t  angehängt  finb*).  ®iefe  ©efeftc  jerfaHen  in  toier 
ajeftanbt^eilc,  bie  p  öerfd^iebenen  ßciten  entftanben  fein  muffen*). 
S)er  erfte  fünbigt  fic^  fc^on  burc^  feine  Suffc^rift  an  aU  bie  „@c* 
fefee,  toeld^c  bie  ^eilige  ©^nobe  in  S)ingoIfiiig  unter  9Kittoir!ung 
bei^  ^errn  laffilo"  erlaffen  ^at^).  «Oein  über  bie  Seit  ber  »er* 
fammlung  in  S)ingolfing  ift  feine  Angabe  barin  enthalten.  @ine  geit* 


1)  XaffUo  fagt:  anno  regni  mei;  ^ritKiturfimbcn  batiren  regnante  domino 
TassUone,  ügL  mit  III,  2.  «uf(.  e.  106  m.  1. 

>)  »üL  bie  etäcn  bd  ffioi^  III,  2.  9lufC.  @.  107  9?.  1. 

«)  «Übtnaer  e.  110.  116. 

*)  »gl.  DcWner  @.  297.  507;  anba«  Wejfe  I,  158  9i.  1. 

^)  Decreta  Tassilonis  ducis  »erben  fit  genannt,  ober  erft  Don  fpdteren  ^er» 
au«gebem,  SWerM,  Legg.  III,  240. 

^)  2)if  Unterf^eibung  l?on  iner  Derfd^ebenen  8eftanbt^(en  tritt  f^on  ougetüc^ 
in  ben  ^anbft^riften  ^eroor,  ÜJ^erfel  a.  cu  D.,  barni  ober  burc^  ben  3nba(t  ber  ein* 
feinen  St^Ie.  i>ab  einige  baDon  unter  ftd)  sufammen^ongen,  wirb  babnrd^  ni^t 
oudgef^Ioffen,  ifl  jebo<!^  ferner  mit  @i(!^^eit  pi  befKmmen;  ogt  oben  ben  2:qrt^ 
unten  S.  54  f.  unb  gu  771  bei  ber  ^^nobe  txm  9}eud;ing. 

'')  I^g*,  III)  459:  Haec  sant  decreta,  quae  constituit  eaneta  synodtia 
in  loco  qui  dicitur  Dingolyinga  domino  Tassilone  principe  mediante. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


@9tu)be  in  2)mgo(fing.  53 

angäbe  finbct  fic^  nur  im  brittcn  3;^ct(  bcr  „®cfcftc  %Q!\\iW^'\ 
toonac^  auf  ben  14.  Oftober  772  eine  aScrfammlunfl  ber  ©roßen 
nac^  ©ittflolfinfl  berufen  tt)ar*);  cö  liegt  jeboc^  ^ier  unjtt)cifel^aft 
^tne  a3ertt)ec^felunfl  ber  ©inflolfinger  SJerfammlung  mit  bcr  Stjnobe 
Don  SRcut^ing  toor,  bie  einige  3a]^re  fpäter  ftattfanb.  Die  ^anb* 
{c^riften  felb^  ^aben  nic^t  alle  Singolfing,  fonbern  jum  X^eil  auc^ 
^euc^ing,  unb  fd^on  bie  Siei^enfolge ,  in  »elc^er  bie  üerfd^tebcnen 
«eftanbt^eilc  ber  „(Scfcfee  laffilo*«"  aufgejö^lt  ftnb,  fotoie  ber  3n* 
l^tt  biefed  britten  I^eitö  geigt,  bafe  berfelbe  ber  ©ingolfinger 
@))nobe  nic^t  angehören  fann^).  9uf  biefe  fann  bo^er  ani)  jenei^ 
5Datum  nic^t  bejogen  werben,  pe  muß  allem  anfeuern  nac^  früher 
faden,  unb  eben  beiSj^alb  ift  ed  auc^  unmöglich  anjune^men,  ba§ 
^amidbt  jn^ei  t)erfc^iebcne  ©t^noben  in  Singolfing  unb  9leu(i^ing 
^attgef unben ,  fonbern  nur  eine  in  S)ingolfing,  mit  m^lc^er  bie 
iRcu^inger  jufammenfoße^).  Aber  aud^  bie  lefetcre  toirb  irrt^üm* 
tic!^  in«  Sa^r  772  gefefet;  fie  muß  ein  Sa^r  früher,  auf  ben 
14.  Dftober  771  fallen*),  worauiJ  fic^  für  bie  ©ingolfinger  iBer* 
jammlung  ergibt,  baß  fte  einem  ber  Sa^re  toor  771  angehört*). 
<5o  t)ie(  barf  too^l  atö  ftc^er  betrad^tet  »erben,  hingegen  baiS  Sal^r 
^enau  ju  beftimmen  ift  fein  Sln^alt^punft  bor^anben.  9lur  t)om 
jtüeiten  3;t)eile  ber  „®efefee  Skiffilo'g"  glaubt  man  annehmen  ^u 
tonnen,  baß  er  nic^t  t>ox  769  entftanben  fei«).    SBäre  hiti  getotß 


^)  Legg.  III,  462  f.:  In  anno  .  .  24.  reffni  relinosissimi  dads  TassUonis 
■^entis  Baioarioram  sub  die  consulem  qnod  erat  2.  Idos  Octob.  atqae  anno 
ab  incamatione  dominica  772.  indictione  10.  divina  perflatos  inspiratione, 
ut  omne  re^  sui  praenotatns  princeps  coUeginm  proceram  coadunaret  in 
Tillam  pablicam  Dingolvingam  nnncapatam.  (SaL  iebod)  (Shrafßtmbt a.a.O. 
-e.  176  f.  200.  222.) 

^  '9ttaäima  gibt  bie  2:egentfeer  ^onbfdt^ft;  im  Uebrigen  DoL  ben  )(uffa4  Don 
SSinter  in  ben  ^tflor.  9bbanbl.  bet  f.  bair.  lUab.  bei  SBiffenfcbaften,  1807  @.  62  ff., 
bem  fäf  aaOf  Mdt,  (Sondliengefc^c^U  III,  2.  ^iifl.  @.  607  ff.  onfc^Gegt;  f.  aüd^  unten 
fo  771  beim  ÜUmcü  oon  iRei^ing.  2)ie  SbtffArift  fibec  beut  britten  t^  ber  De- 
ereta  Tassilonis:  de  conciUo  quod  dnx  TasBilo  apad  Dingolvingam  cele- 
bravit  ^oben  ooVenbd  mir  smo  ^bf^^riften  bcB  12.  Sa^unbert«,  SD^erfd, 
^.  243. 

>)  2)01  ifl  bie  aUe  tfnfl4t  über  beren  I3ertreter  pt  i^gL  XBinter  e.  56  ff.  @te 
tnirb  0U4  no<b  aet^lt  bon  äcamtert,  ^e  filtefte  (Skfc^te  ^ajoarieniS  nnb  feiner 
$9en»^er  &,  238  f.,  unb  o^ne  irgenbtoel^en  8erfu4  eines  ^egenbeweifes  gegen 
Ine  9(n«f%rungen  ffintter*«  oon  «ttbinaer  @.  117  9^.  2. 

<)  wMti  €$.  248;  Sanier  I,  161;  ))gl  m  77Ir  @9nobe  txm  9{ett4ing. 

^)  (&ta)^ffnVaf  »urbe  bte  @l^be  txa  1^  772  aefe^t,  §.  ®.  t)on  Baronius, 
.Annales  ecdeaastici  ad  a.  772;  Paei  ibid.;  Mabillon,  Annales  II,  225; 
iRaunert  6.  238  u.  a.,  xota  ober  nteift  bo^  lom,  bog  nton  bie  2)ingoIfinger  fßa* 
fomniinng  mit  ber  twn  'Jleud^g  jufommenworf  unb  jebenfoIU  jene  lAngobe  oben 
91.  1  auf  2)ingo(fing  bejog.  Setbnt|  entfc^bet  ft(4  ffir  771 ,  Annales  imp.  I,  29. 
iDogegen  moOen  Aub^,  @.  302  9{ote,  unb  (&on^  (&t\dfidftt  iBo^emd,  @.  221 
^.  2,  bie  ©^nobe  gor  erft  noc^  772,  etmo  774  onfe^  SItterbingiS  benft  ouc^  ®raf 
<totbt  (0.  0.  O.  e.  176—177.  204)  an  ben  Slugufl  773,  meil  Xoffilo  am  28. 
jened  SD^onatd  mit  8if(bof  Slrbeo  üon  fjh^flng  in  2)tngoIfing  üermeilte. 

\^i  ifl  ber  2:obtenbunb  batrif($ec  Sift^öfe  unb  Slebu,  ber  nic^t  t>or  769  foll 
fallen  Bnnen,  meil  ber  borin  üorfommenbe  ©tf(^of  «lim  »on  ©eben  erfl  769  ©ifd^of 
^euTOtben  fei;  t>gl  ober  unten  @.  54.  55  9{.  8. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


54  769. 

unb  h?ärc  cö  außcrbcm  gc^Diß,  bog  er  bcr  ©ingolfingcr  fficrfamm^ 
luna  angcljört,  fo  müßte  and)  biefe  jmif^cn  769  unb  771  gefegt 
tperocn.  SRid^tö  ^inbert  biefeS  anjune^men^);  aber  c^  ift  eine 
bloße  SSermutljung,  unb  baö  3al}r  769  tiat  faum  etmaö  toor  770 
ober  aud^  einem  oer  t)orl)crgel)enben  3al^rc  tjorauö^). 

«uc^  bcr  Sn^alt  ber  ^cfd^Iüffe  tjon  Siingolfing  bietet  feine 
J^anb^abc  um  bic  8^^^  ^^^  ©^nobc  ju  beftimmen,  fonbern  fufjrt 
eben  nur  ganj  im  aögcmeinen  auf  bie  3cit,  ba  ber  fränfifc^c  Äönig 
Don  jeber  '©inmirfung  auf  bic  bairifd^en  9Ser^äItntffc  au^gcfc^Iofjen 
toar,  tote  f^on  a\\^  ber  äuffd^rift  unsweibeutig  tjertoorgc^t.  Sie. 
verfallen  in  12  fianone^,  ftjelc^c  jum  Il)eil  bürgerliche  8ied)td= 
fragen  betreffen,  ijum  I^eil  aber  auc^  lirc^Iid^e  Stngelegen Reiten. 
®ic  fc^örfen  mit  SJod^brucf  bic  ©onntag^ier  ein;  fic  treffen  An» 
orbnungen  jur  ^Regelung  ber  ©d^enfungen  an  bic  Äircfte^).  Sie 
mahnen  bic  SSifc^öfe,  nad^  bcn  fanonifd)cn  ©efeben,  bic  Äebte,  nac^ 
i^rer  Siegel  jU  leben,  ©ie  brot)cn  mit  bcn  fanonifd^cn  ©trafen 
benen,  ttjcl^e  eine  5Ronnc  t)ciraten,  Sic  entl^alten  SSeftimmungen 
über  baö  SBcrgclb  ber  Äbalfc^aKc  unb  ber  nieberen  SÄiniftcrialcn, 
über  bcn  fiebern  SBcfi^  unb  bic  freie  SScrerbung  bcr  ©c^cnfungen, 
toelc^c  bic  bairijc^en  ®roßen  t)on  bcn  ^crjögen  erhalten  ^aben, 
über  bic  gäCe,  in  ttjelc^en  ein  g^cier  feincö  @rbeö  ücrluftig  gcf)cn 
foQc.  @ic  t)erfügen,  baß  eine  abli^c  grau,  welche  mit  einem  Un» 
freien  ft(^  ücr^eirate,  o^nc  ju  toiffen,  baß  er  ein  Unfreier  fei,  bic 
@^c  löfe  unb  ttjicbcr  frei  fei.  @ic  Dcf^rönfen  bcn  gcriditlic^cn  Rtocu 
fam<)f  unb  befd^üfeen  enblic^  bic  abliefe  j^xaii  für  bcn  gaU,  ba|  ber 
SKann  fein  (Sigent^um  ücrmirft  babcn  fotlte,  üor  bcm  ©crluft  i^rcr 
JRc^te.  Seftimmungen,  njctc^c  fic^  auf  bic  tjcrfc^iebenften  ©ebiete 
ber  ©efefegebung  crftrecfen,  oftne  auc^  nur  beS  fränfifd^cn  Äönigi^ 
m  crtoäßnen,  unb  bic  ©elbftönbigfeit  SBaiernö  tnö  I)enfte  2ic^t 
feften.    8luf  feinen  gaU  ijl  an  i^rer  ©c^t^eit  ein  Qm\\d^), 

Sluf  bic  12  Äanone^  folgt  als  jtoeiter  Ihcil  ber  ©efcfcc 
Xaffilo'j^   ,>er  33unb,  njclcßen  bic  SBif^öfc  unb  »ebte  in  Saiern 

')  «fli.  imtcn  @.  55. 

«)  53al.  au*  Wcaler  I,  160.  —  ©mtcr  @.  79  miß  bcm  3a^r  769  bm 
^orxug  aeben ,  »eil  770  unb  771  ©^noben  in  JJreiftng  fJattgefunben  hatten  unt^ 
njo^I  ni(5t  mehrere  in  einem  3^^«  anjune^men  feien.  Ueoer  eine  ^pnobe  ju 
greifing  im  ©eptember  770  ogt.  unten  <S.  57;  771  »ar  bie  ©^nobe  oon  92eu(!^ing, 
an  bic  ©inter  freiließ  m6)t  benft. 

«)  3)a^tn  gehören  bic  Kanone«  2  unb  6.  @e^r  \ä)Xon  öcrfldnbtic^  ifl  bie  ©c» 
fKmmung  5;  fle  (autet:  de  eo  quod  ius  ad  legem,  quam  habuerunt  in  diebus 
patris  Bui  nobiles  et  liberi  et  servi  eins,  ita  donaverat  ut  firma  ficret. 
^d^merli(^  mit  We^t  fc^Iägt  ^cfclc  III,  2.  «uff.  @.  610  öor:  „2)a6  ba«  rva» 
Sblige  imb  ^eic  unb  jhie^te  gemäg  bem  gefe($Ii4en  9{e4tc,  bad  i^en  bei  ^ebjeiten 
i^red  Später«  guflanb,  öcrfci^enften  gültig  fei" ;  unannehmbar  ijl  iebenfaü«  bie  lieber- 
fc^ung  ©inter*«  @.  80:  »Äbfn^e,  Rreic  unb  ©ftaben  follcn  bic  ©efugni«  ^aben,. 
bei  ^ebaeiten  i^re«  55ateT«  giltige  Qk\^mU  ju  machen*.  €oa  t§  ctroa  tneücici^t 
^gen,  bag  er  (2:affi(o)  ben  abln^en,  ^freien  unb  Äned^tcn  bic  ©efl^ungen  bePatigtc^ 
n?elc^c  fie  bei  Sebjeiten  feine«  5.^atcr«  (Oatilo)  re^tmägig  gehabt  Ratten?  ^%l  anc^ 
8eibni},  Annales  I,  28;  »Kelter  I,  160. 

*)  Uebcr  bic  3ircifel  an  ber  (5(^tl;cit  bgl.  ©intcr  @.  67  ff.,  mo  ftc  an«- 
rei(!^enb  »ibeilegt  fhib. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


©cfc^Iüffe  oon  2)inQolfing.    Jobteiibimb.  55 

unter  fic§  flcfd^Ioffcu  ^aOen  für  bic  t)crftor6cncn  Srüber''  *).  ©ij 
ift  nic^t  auöaema^t,  ob  biefcr  33unb  auf  bcr  Sßerfammfung  in 
S5infloIfiiifl  ßefc^Ioffcu  ttjurbc,  tüenn  er  aud^  nic^tö  cnti)äU,  Xüqö  auf 
feine  ®ntjte!)un5  6ei  einer  anberen  ©elecjen^eit  ^inbcutet*);  fi^er 
tfi  aber  nid)t  einmal,  baß  er  nid^t  öor  769  gefd^Ioffen  ftjurbe,  fon* 
bern  nur,  ba§  er  toor  bie  ©^nobe  üon  Sieu^ing,  aljo  nid^t  naci^ 
771  fäCt^).  SBir  ^aben  eö  l)ier  gu  t^un  mit  einem  Xobtenbunb, 
toie  folc^c  bamatö  nic^t  unaetDö^nlid)  ttjaren.  ©eine  2le^nlic^feit 
mit  bem  ttja^rfd^einlid^  im  3af)r  762  auf  ber  fränfifdbcn  ®^nobc 
in  Ättiflnti  ßeftifteten  betpeift,  baß  bie  bairifd^^«  fflifc^öfc  babei 
biefen  im  Äuge  tjatten*).  2)ic  tf)eilne^mcnben  Sifc^öfc  unb  3lcbtc 
verpflichten  fi^,  wenn  einer  au§  i^rcr  3)iittc  fterbe,  foßc  jeber  ber 
Ueberlebenben  für  ben  ©eftorbenen  ^unbert  SÄeffen  lefen,  beiie^unaS:* 
lücifc  ^unbert  $fa(ter  fingen  (äffen.  2lu§erbem  foCftc  jeber  SBifcgof 
ober  abt  felber  breifeig  SReffen  lefcn  ober  t)on  ben  i^m  untergebenen 
©ciftlid^en  lefen  laffen*).  Stürbe  aber  ein^ßre^b^ter  ober  aWönc^,  fo 
foQtc  ber  SBifd^of  ober  Abt  für  biefc  burc^  einen  5ßreöbljter  rcfp.  SRönc^ 
SOaWeffen  lefen  unb  eben  fo  öiete^ßfaltcr  fingen  laffcn  *).  Sttjeilne^mer 
an  bicfem  Sunbc  finb  eS  19,  6  SBif^öfc  unb  13  Siebte,  unb  jmar  bie 
Sifd^öfeäJJanno  t)on  SReuburg  ^),  aiim  üon  ©eben  ®),  ©irgil  üonSalj* 

^)  Legg.  III,  461:  De  collaudatione,  quam  episcopi  et  abbates  in 
Baioaria  inter  se  fecerunt  pro  defunctis  fratnbus. 

*)  SDic  äußere  Trennung  beö  Xobtenbunbeö  öon  ben  12  SDingoIflnacr  5Be* 
fcjlüffen  in  ben  ^anb^riften  wiberfprit^t  ber  gufoninienge^ötiflfeit  ber  bciben  @tä(fe 
ntc^t,  bie  ni((t  mtberlegt,  aber  freiHii^  au(^  nic^t  bewiefen  merben  fann.  ^a§  Q^en« 
tl^etl  on^une^men,  flünoe  ebenfo  menig  im  Seg.  iDtit  Unrecht  fd^einen  SSinter  unb 
^e(e  bte  3ufanimenge]^5rigfeit  für  felbpberpänbüc^  gu  galten. 

f)  939t  oben  0.  58;  unten  9?.  8.  SD^erfel  h.  245  glaubt  ntt^t  einmal  fo« 
»ett  bie  3«t  begrenzen  gu  bürfen,  fonbem  fcfet  ben  ©unb  nur  smifdjen  bic  3a^rc 
769  unb  782  ober  ^ö*Pcn«  778,  e.  245  9?.  49.  Sleußerffe  QJrcnae  ifl  aber  jeben- 
faW  fd^n  774,  ba  fpfitefienÄ  in  biefem  ^a^re  SBiJd^of  ©ijurit^  bon  ^affau  gefJorben 
fein  muß,  «ettberg  11,  249  9?.  22;  160;  ogl.  unten  5.  3.  774. 

*)  Capp.  I.  221  f.;  ögt.  Deiner  @.  360  ff.  474  ff.;  »lettberg  U,  227. 

")  Legj^.  III,  462:  ipse  vero  de  propria  persoDa  suaSO  speciales  missas 
coDipleat  vef  a  religiosis  sibimet  subiectis  impiere  omDino  praenotatom  faciat 
numenim.  ^ladf  ^\tW»  n)0^1  rid^tiqer  Ueberfe(}ung  III,  2.  Suff.  (S.  612  ^tte  ber  ©i« 
fcftof  ober  «bt  bie  ©o^(,  bie  30  SÄeffen  fclbfi  gu  lefen  ober  fle  lefen  gu  laffen;  vel 
fle^t  ^ier  moI|I  nic^t  für  et,  wie  9tettberg  n,  227  angune^men  fc^eint. 

•)  Legg.  1.  c. :  Presbiteris  autem  sive  monachis,  cum  de  boc  saeculo 
migraverin^  episcopus  seu  abbas  uno  presbitero  vel  uno  monacho  30  missas 
speciales,  totidem  psalteria  faciant  celebrare.  9{ettberg  II,  227  begießt  biefe 
^efttmmung  int^ümlic^  auf  bie  beim  Xobe  eineiS  ©ifc^ofd  ober  ^bted  Derorbneten 
SDi^effen  unb  ^falter  (t)g(.  oben  9^  5).  CSiS  ^änbelt  fic^  I|ier  aber  um  ©eflimmungen 
über  ben  jTob  bon  ^redb^tem  unb  SRönd^en. 

^)  (i9  ftub  im  2:obtenbunb  nur  bie  9?amen  ber  ©ifd^ofe  unb  Sebte  angegeben, 
nt^t  bie  ibrer  ©iStbümer  unb  ^I5fler;  bo(^  unterliegen  biefe  in  ber  ^tl)Xiafi\  feinem 
3»eifet  9?nr  bei  Tlanno  fügen  einige  jüngere  ^anbfd^riften  ben  ©tf(tof«rt6  ^ingu; 
er  ifl  ald  ¥ifd^of  bon  9{mburg  fo  gut  beglaubigt,  bag  t9  feinen  (fi^runb  gibt,  ii^m 
bteS  ©üSt^nm  flreitig  gu  macben,  \)al  9{ettberg  ll,  159  f. 

^)  Unter  Berufung  auf  S^efd^,  Anoales  ecclesiae  Sabionensis  I,  667,  be« 
Rauptet  IBinter  @.  78  unb  ibm  fotgenb  onbere,  ?l(im  fei  ni(!^t  bor  769  «ifc^of  bon 
©eben  aenwrben.  SJaüon  f!ebt  aber  bei  9it\6)  fein  ©ort;  mim  fann  fc^on  ein  paar 
gabre  frü^  ©if(tof  ge»orben  fein,  ffitfuric!^  fann  aft  feit  770  ai»  ©ifctof  wn 
$affaa  nai^genjiefen  »erben,  Urf.  bei  aWeidj/elbeif  la  69,  9?ettberg,  II,  249;  aber  auc^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


56  769. 

buxQ,  SBifuric^  uon  ^ßoffou,  ©inbpcrt  uon  Sicgcn^butfl  unbßcrc^ 
(arbco)  t)on  S^eifinfl ;  ferner  bic?[ebte  Dportunuö  Don  ÜRonbfce  (S)iö* 
cefc  ^ßoffau),  SBoIfpert  üon  SliebcroUai^  (S)iöc.  ^affau),  aCbalpert 
Don  Xcgcrnfcc  (S)iöc.  Sf^ciftng),  Sltto  üon  ©c^arntfe  (©d^lcborf,  S)iöc. 
^tcifing)*),  Uto  t)on  Sömunftcr  (S)iöc.  Qf^eifing),  ßanbfrit  üon  SBene* 
bictbcucrn  (Siöc.  ^ug^burg),  9l(punt  t)on  @anbau  (Siöc.  ^reiftnfl)^ 
JRoab^art  üon  Sfana  (®iöc.$rciftn9)2),  ©rnftDonObcrdtaiA  (Diöc. 
JReflenöburfl),  {Rcfltnpert  üon  SRoöburg  (5)iöc.  ©alsburfl)  ^),  aBolc^on» 
l^art  t)on  Oftcr^ofen  (Diöc.  5ßaffau),  ^era^tcoj  t)on  ©d^Hcrfee 
(S)iöc.  greifinfl)*),  ©igibio  Don  IBcltenburfl  (®iöc.  {Regcn^burg). 
35cr  SBunb  umfaßte  bemnac^  fämmtüc^c  Sif^öfc  SBaicrng,  \)on  bcn 
Siebten  wenifliicng  eine  beträchtliche  änja^C^). 

Stuf  Seranlaffung  be$  SSifd^ofd  Slrbeo  Don  t^i^eifing  tontbt  auf 
einer  3"fömmenfunft  bairifc^er  SBifc^öfe  bie  Uebertragunfl  ber  ®e* 
beine  beS  f).  Sorbinian  au8  2Wai§  in  Ztjxol  nac§  jjreifinfl  be* 
fc^Ioffen,  wie  ber  Sifc^of  Ärbco  (Äribo)  felbft  in  feiner  Sebcn^* 
befd^reibung  Sorbinian'd  au^fü^rlic^  erjä^(t^).  2)er  $(an  n)urbe 
audgeffi^rt,  bie  9{eliquien  in  3Rai^  abgeholt  unb  unter  gtoßcn  ^eier« 
lid^feiten  in  @egenn)art  beS  ^crjogd  Xoffilo  in  ber  uRarienfird^e 
ju  Sf^cifiwfl  beigefebt  Slllein  über  bie  3^^*  l>^^  Iran^Iation  er* 
fä^rt  man  nic^t^  Seftimmte^;  bie  Angabe,  fie  Ijabt  40  Sa^re  nac^ 
bem  730')  (8.  September)»)  erfolgten  lobe  Sorbinian'^  ftatt- 
gefunben,  ift  nic^t  ganj  glaubn^ürbtg  unb  n)o^l  nur  annä^ernb 
rid^tig®).  ®ett)i6  ift  Dielme^r  nur,  baß  bie  9leltquien  am  24.  ge* 
bruar  769  bereite  in  S^eifing  ruhten  ^^);  fie  mögen  ba^er  furj 

tfitt  tagt  rt4  t(nie9»e<)d  fagoi,  er  fei  eifl  in  biefem  3a^r  ^tfd^f  getvoiben,  ba  ber  Xo)> 
feine»  JBorgünger«  mehrere  goljre  früher  angefe^t  wirb  (SHettberg  II,  248),  er  fefbjl  fpS- 
teflen»  774  gefbif>en  fein  forni  (bg(.  o.  B.  55  ^.  3)  unb  bie  2)i9cefe  9  9^  (alfo 
feit  765?)  benooftet  ^üben  fott  (Series  epiacopor.  Pataviensiam,  SS.  Xln,  362). 

^)  votb  barauf  »urbe  ba»  Alofter  bon  €kb(tmib  natb  ©dbttborf  beifegt, 
Slettberg  II,  263.  ^  ^  ^ 

«)  SWei*e(6«f  I»,  71.  78;  SWerfet®.  462  SR,  96.  SBinter  ©.  85;  »lettberg 
II,  226  mad^en  i^n  )um  9U)t  bcn  fBeffobninn. 

*)  b.  jtarajan,  9kibTttberungebu4  bon  @t  $eter  in  ed^burg  @.  XXXIII. 
XLV.  110,  1;  mt^äf  I,  697  9^.  436;  SWerfel  @.  462  91.  98;  irrtljümli*  wirb 
9teginpert  bon  anberen,  fo  Sinter  @.  85;  9{ettberg  II,  226,  al»  SU^t  bon  Raffen- 
mttnfkr  bneic^net 

^)  vhäft  bon  (lf)\tm\tt,  SRerfel  @.  426  9^.  1. 

^)  mt  SRonnert,  2)ie  Sltefle  (Befehle  ^ajoarien»  e.  240  f.  an  ber  d^t^eit 
ber  coUaudatio  3U  gmetfeln  ifi  fein  genttgenber  (Snmb  borbanben. 

«)  Vita  8.  Corbiniani,  bei  SWeic^elbed  I^,  18,  c.  39. 

^)  Sgl  Mabiiion,  Annales  II,  82  ff.;  9{etlberg  II,  216. 

»)  greiRnger  Xobtenbu*.  gorf(^.  §.  !6.  ®efd>.  XV,  164:  VI.  Id.  Sept. 
Series  epp.  Frißin^.  SS.  XIII,  857:  7.  Idus  Sept 

^)  Meid^tbed  I»,  65  erinnert,  bafi  fie  fi(^  nnr  in  ben  jüngeren  ^anbfc^riften 
ber  Vita  Corbiniani  finbe,  in  ber  bon  ^enebictbeuem  nic^t,  unb  baß  ber  ^bf(!^eiber 
felbfl  bamit  »ob(  nur  eine  runbe  3^^^  ^^<  9^^  »oflen.  —  2)en  no(^  ungebnuften 
Driginalteit  biefer  Vita  entl^It  eine  ^anbf(!^ft  be»  britifcben  SD'hifeum»  (11,880 
additional  Nr.  51);  bAl.  IWaget  im  «n».  b.  (»erm.  a«uf.  XXIII,  282;  9«ejter  I, 
99  9i.  1;  SBattenba*  4)®0.  I,  5.  «ufl.  @.  116  91.  5. 

10)  i>a9  aeigt  bie  Urinnbe  bei  SReic^elbed  I^,  41  f.  bom  24.  gebruar  be»  22. 
9legierung»ja^re»  2:affi(o'»,  a(fo  be»  3al^»  769,  bgl.  oben  S.  51  92.  2;  (9raf 
^unbt  a.  a.  O.  B.  199. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Uebertragunc)  ha  ^.  (Soibtman.    (S^^ifHaniftmng  ber  jtarantanen.         57 

t)or^cr  ba^in  gcbrad^t  fein.  2)ic  Scrat^ung  bcr  Sifc^öfc  über 
bic  Xron^lation  bed  1^.  Sorbinian  tptrb  olS  eine  @)^nobe  be^ 
jeid^net*),  obroo^I  fic  Rc§  bielleic^t  blo«  auf  biefcn  ©egcnftanb 
bejog.  S)a6  ftc  m  tjreifing  ftattfanb,  ift  nic^t  gcfagt,  aber  toa^r* 
f c^cinlid^  *).  Sm  September  770  finbcn  loir  Staffilo  bort  mit  einer 
^^(reic^en  SScrfammlung  bed  ^(cruS,  n)orunter  bie  SSifc^öfe  Slrbeo 
öon  S^eiftng  unb  SIlim  t>on  ©eben®), 

S)ic  felbftänbtcjc  ©teDung  laffilo'g  befc^ränftc  fic^  aber  nic^t 
blöd  barauf^  bag  etgentlid^  auer  (Stnf(u6  be^  jlönig^  auf  bie  inne«^ 
ten  Angelegenheiten  SBaiernS  au^gefd^Ioffen  ttjar;  fie  äußerte  ftd^ 
bauptf&^U(^  auc^  in  feinem  SSerpltnig  ju  fremben  ©taaten  unb 
SS&lUxn,  namentlid^  ju  bem  langobarbifd^en  9teic^  unb  ju  feinen 
ffabifc^en  ©renjnac^bam,  mit  benen  ftd^  JBaiern  an  feiner  füböft* 
li^cn  ©renjc  berührte.  Oerabe  ^ter,  im  Süboften,  tt)ar  bie  Stel* 
lung  Xaffilo'd  eine  gebieterif c^e ;  ^ier  toax  er  burc^  bie  SHidfic^t 
auf  bic  fränfifc^en  Äönigc  am  tt)enigften  ^e^inbert,  feine  äWad^t 
frei  JU  entfalten;  bie  ffiroberungen  aber,  bie  er  Ijicr  junäift  für 
JBaiern  machte,  loaren  für  baS  ganje  franfifd^e  9ieici^  ein  bleioenber 
<8en)inn.  $at  er  auA  fpster  burc^  fein  SBünbnig  mit  ben  Woattn 
feinen  Flamen  bef(e(n,  feinem  93eruf  a($  @reni^ütcr  gegen  bie 
Stäben  ift  er  niemate  untreu  geworben.  SÄit  ben  Söömen  unb 
3Kö6rem,  bie  an  bie  ©renken  Saiernd  im  9lorboften  ftiegen,  ftanb 
tr,  fomel  man  fie^t,  in  Iciner  näheren  JBerü^rung;  bage^en  tt)ar 
er  glei^  im  Anfang  feiner  {Regierung  in  bic  ängclcgcn^eitcn  ber 
Aarantancn  benoidclt  toorben,  einer  anbern  Sbt^eilung  ber  Slabcn, 
tocicfic  bic  ©rcnjgebiete  im  ©üboften  ©aierng,  Äärnten,  ©teier* 
marl  unb  ben  dftlid^en  X^eil  X^rotö,  inne  Ratten  ^).  93on  ben 
Itarantanen  um  Untcrftü^ung  gegen  bie  SlDaren  angerufen,  Ralfen 
bic  aSoiem  stoar  jenen  bie  Angriffe  ber  aüaren  jurüdroeifen ,  be^ 
nu|ten  aber  sugleid^  biefc  ©clcgen^eit,  um  bic  Äarantanen  felbft 
loeni^fteni^  burdj  gortfül^rung  üon  ©eifeln  au«  i^ren  üornebmften 
tJamilicn  in  «bl^ängigleit  ju  bringen*^),  äte  toirlfamfte«  SÄittcl 
2ur  äSeioältigung  ber  itarantanen  bientc  bie  SSerbreitung  be« 
4^ftcnt^umd,  totld)t  mit  fteigenbem  Srfolg  t)on  ©aljburg  au« 

1)  fMKO  \ttbft  in  ber  Vita  Corbiniani  c.  39  1.  c.  rebct  Don  einer  synodus; 
DgL  andf  bie  Don  ®raf  ^nnbt  cu  cl  O.  ^,  175  3t,  2  on^efttl^te  ^tefle  aa»  Con- 
radtiB  sacrista  (12.  3091^.):  cnm  coepiscoporom  suorum  consilio;  Shib^ort 

2)  Mabillon,  Annales  II,  198  Demmt^et,  bie  translatio  fei  auf  ber  2)tngo(« 
tinser  &\fnsibt  befc^loffen  morben,  \oa9  bed^alb  untDobrfd^lic^  ift,  »eil  ^tbto  mäf 
feiner  (Sxisaflma  bie  ^erfamnüung  eiaeniB  su  biefem  3;mtd  berufen  ^at 

')  (Shrof  ^unbt  @.  176.  200. 222;  unter  ben  3euaen  ber  betreffenben  Urbmbe, 
Wladfübtd  I»,  68  f.  (Dom  26.  September),  befinben  )t4  au4  6  ^bi^ter  unb  3 
2>ia(bnen  unb  augerbem  3  gubiceiS.  Slub^art  @.  304,  ber  mäf  SReic^elbed  I^ ,  38 
no4  eine  ^^nooe  )u  i^ogen  annimmt,  mei(  aud^  l^ier  unter  ben  3^9^  ^9^  ®i' 
f45fe  Dortommen. 

*)  Ueber  bie  ^uiSbe^mma  Der  jtarantanen  D9L  Tübinger  I,  113;  2)ümm(er, 
(S(ef(^i4te  be«  ofifranfif^en  mn^i  I,  32. 

^)  De  conversione  Bagoar.  et  Garant,  libellus,  SS.  XI,  7.  ©übinger  I, 
113;  «ettberg  II,  557  f. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


58  769. 

unter  bcc  ficitung  bcS  Sifc^of^  SSirgil  ßcförbert  tourbc,  nad^bcm 
jucrft  baö  rcfliercnbe  t)erj09li(Jöc  ^auö  fclbft  bafür  flcmonnen  tüar. 
S)tc  xafc^cn  fjfortfc^rittc  bcr  neuen  ße^rc  reßten  freiließ  aud)  ben  t)tx^ 
jtDeif elten  SSSiberftanb  ber  Oegner  berfel6cn  an,  toieber^olte  8(ufftänbe 
Drohten  bie  neuen  c^riftlic^en  ©tiftungen  ttJtebec  ju  jerftören,  unb 
ate  ber  ^crjog  S^otimir  (S^eitmor),  ein  eifriger  greunb  beö 
(S^riftentl)um^,  \iaxb,  genjannen  bie  Slnt)Qnger  behalten  t)eibnijd^en 
©laubenö  fo  cntfd^ieben  baö  Uebergeiuic^t,  ba§  bie  c^riftlid^en 
^riefter  bad  Canb  Derloffen  mußten  unb  bie  ]o  t)telt)er^eißenben 
©rfolge  ber  legten  Sa{)räe()nte  ernftlid^  gefä^rbet  njurben^),  ffii^ 
toax  ungefähr  jur  geit  be^  2:i)rontücc§felö  im  frönfifdjen  9ieic^,  toie 
man  genjö^nli^  annimmt  turj  nac^  bem  JReqierungöantritt  kaxV^ 
unb  Äarlmann'ö,  ettoa  im  ^af)x  7692).  ajJe^rere  Saläre  befanb 
ftd^  fein  d^riplid^er  5ßriefter  mc^r  im  Sanbc^),  bie  abl)öngigfeit 
t)on  Saiern  ^örte  auf  unb  mußte  im  Saufe  ber  folgenben  Saljrc 
erft  mit  SQäaffengetoalt  n)iebert)ergeftcDt  ttjerben. 

$ier  erlitt  alfo  bie  ÜKac^t  Xaffilo'^  jur  Qcit  ber  I^ronbcftet* 
gung  ber  ©ö^ne  5ßippin'd  einige  einbüße,  aber  in  ber  ^auptfad^e 
t^at  bieö  feiner  äWad^tftellung  ifeinen  Sintrag.  SBaö  i^n  ben  frön* 
fifc^en  Königen  befonber^  gefö^rlic^  machte,  tt)aren  feine  na^en  SBe» 
^ie^ungen  ju  ben  fiangobarben,  bie  gerabe  in  biefen  Sauren  einen 
Äu^brud  erhielten  in  oer  SSermö^Iung  laffilo'^  mit  ßiutperga,  ber 
2;oc^ter  beö  langobarbifd^en  Äönigö  S)efiberiuö.  ©enauere^  über 
biefc  S3egebent)eit  ift  nicf)t  befannt,  namentlich  nic^t  über  bie  3^it 
bcrfelben.  S)ie  8Sermäl)lung  felbft  tDirb  nirgenbö  auöbrüdlic^  bc^ 
richtet,  Siutperga  begegnet  und  nur  eben  fpäter  ald  2;affilo'^  ®e^ 
maljUn^);  blöd  innere  ®rünbe  füt)ren  ju  ber  Annahme,  baß  bie 
(5^e  in  ben  fed^jiger  Sauren  jcned  3a{)r^unbcrtd  gefc^loffen  tüurbe. 
Huf  leinen  fjöü  gefc^al^  ed  tt)of)l  \)ox  764  ^),  aber  auc^  nid^t  fpäter 

*)  De  conversione  Ba^oar.  et  CaraDt.  libellus,  SS.  XI,  8;  5tänimrf,  ^ic 
(&tt|!c^uiia  be«  oPetrdd^ifAcn  2)cuifc^t^um«  I,  198. 

2)  769  geben  a\9  iobefjo^r  ©^otitnir'8  Äojntar,  Glagolita  Clozianus  p. 
LXXVII;  Sflub^art  @.  312:  ©iafarif,  ©(aüiWe  «Itert^ümer,  beutfd>  öon  «teuren» 
felb,  ^erauÄgeg.  oon  SBniiU,  II,  319;  SRetibcrg  II,  558,  bod>  alle  o^ne  ©efeg.  3)a- 
aeaen  mac^t  ©übinger  @.  113  91.  3  auf  bo»  SWißlid^c  ber  Derfuc^ten  näheren  3eit- 
Cefiimmutigen  für  bie  Sefe^run^^^efc^tc^te  ber  J^arantoiten  oufmerffam.  769  lägt 
fi(!J>  bo^er  att  2:obe«ja^r  d^otim'ir'«  nur  mit  annä^cmbcr  ©cwiß^dt  üennut^en. 
»gt.  au*  8f«e}(er  I,  155. 

'*)  De  conversione  Bagoar.  et  Garant.  1.  c. 

<)  Ann.  Lauriss.  mai.  788,  SS.  I,  172.  174;  Ann.  Einh.  788,  SS.  1, 173: 
Einh.  Y.  Kar.  11;  Urf.  Dom  13.  ^annax  804  (au«  Conradus  sacrista)  bei  ©raf 
ßunbt  0.  a.  D.  @.  219  (Sflx,  13);  Tltid^tlbtd  n,  185  9cr.  350:  Capitulare 
Baiwaricum  (810?)  c.  8,  Capjp.  I,  159.  «gt.  ^inftt^Uic^  jener  (5^e  übrigeuig  au^^ 
bie  ®rabf(^rift  ber  Vangobarbenwnigin  Slnfo,  äWutter  Jiutpergo'Ä,  v.  12—14,  Poet. 
Lat  aev.  Carolin.  I,  46  9?.  4. 

^)  "los  eroibt  bcr  ©rief  be«  ?apfle«  ^aul  I.  an  ^ippin,  Codex  Carolin. 
S'hf.  36,  bei  Jaffe,  Bibl.  rer.  Germ.  IV,  127;  Regesta  pondficum  Komanorum 
ed.  2»,  iRr.  2363,  aud  ben  Sauren  764—766,  laut  welchem  ber  ^oöfl  bemüht 
war,  Cerfö^nung  gwif(^en  ^ipprn  unb  2:af(i(o  gu  fHften.  SWannert  @.  232  bemerft 
mit  9{e4t,  bag  ber  ^onfl  für  einen  @d^tt?iegerfo^n  bed  ^angobarbenfdnigS  p4  um 
feinen  ^reiÄ  Derwenbet  ijabm  tt?ürbe;  bie  8?ermä^tung  2:a!filo*5  muß  fpSter  fallen. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2:affifo'«  S3er^äimi6  ju  ben  fangobarben.  50 

afö  769 1);  bic  Slcife  lafplo'ö  ju  ®cfibcriud  in  bicfcm  Satjr^X 
bic  Steife  ber  Äönigin  fflertraba  ju  loffilo  unmittelbar  t)or  ber 
aSermötilunfl  fiarl'^  mit  einer  loc^ter  Don  2)efiberiuö^)  beuten 
barauf,  bag  bic  Serbinbung  bonml^  fc^on  beftanben  ^üBen  ober 
boc^  fd^on  \o  gut  ttjic  abgefc^Ioffen  getoefen  fein  muß.  Sttber  um 
fie  mit  SBeftimmtt)eit  in  unmittelbare  fflejie^ung  jU  einem  biefcr 
(Sreigniffc  ju  fe|en*),  fc^lt  jeber  Sln^attöpuntt.  Äuc^  ber  JBefife 
ber  @tfd&gebietc,  njelc^e  unter  ^er^og  ©rimoalb  an  bic  fiango* 
barben  uerloren  gegangen  toaren  ^),  bietet  einen  fold^en  Än^alt^punft 
nid^t;  benn  e§  tft  eine  blogc,  ttjcnn  auc^  au  (äffige  Sermut^un^, 
bafe  3;afriIo  bicfciben  bei  ©elegen^eit  feiner  ©ermäglung  t)on  ®efi>« 
bcriuö  jurüderl^alten  I)abc®).  833ir  fct)en  nur,  bag  er  fpätefteng 
768  fic  toieber  befaß.  Sine  Urfunbc,  mldic  SEaffilo  im  Sa^r  769 
in  bem  ju  jenen  (gtf(|gebicten  ^e^örigen  85ojen  auöftettt^),  läfet 
bicfciben  toieber  ald  S8eftanbtt)cil  üon  laffilo'ö  fianb  crf^einen. 
STud^  crjä^It  arbco,  fc^on  Dor  ber  Iranötation  bc^  i).  Sorbinian 
nac^  tjrcifing  |abc  3;affilo  bic  Reliquien  bcö  b.  Valentin,  loeldö^ 
bic  Sangobarben  öon  SWaiS  nac^  iribent  gefc^afft  Ratten,  nac§ 
^affau  übertragen  laff en  ®).  S)ie^  fefet  Dorau^,  baß  er  fic^  toieber 
im  S3efi^  ber  (Etfc^Ianbc  befanb,  unb  jtoar  üor  ber  Granulation 
beä  ^,  dorbinian,  njcldö^  iebcnfaDö  auc^  fc^on  ju  Anfang  769  gc* 
fc^c^cn  ttjar^);  bic  3;randIation  beö  t).  Salentin  rann  atfo  fpäteften^ 


^)  eo  oiic^  «ub^art  @.  314.  ©übitigcr  I,  108  91.  2  ücmiut^ct  769—770, 
Siettbcrg  11,  2(>8  &efKmmtfr  769,  tpa^renb  er  btefe  Strma^fung  II,  248  f(%on  ht« 
go^r  765  fcfet:  Weiter  I,  153  SR,  2  nhnmt  ben  3fitrauin  öon  765  h\»  769  an, 

«)  Urfimbe  bd  SKcul^etbed  I^,  38,  ogL  unten. 

»)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  148;  Annalea  Mosellan.  SS.  XVI,  496; 
Annalea  Petav.  cont.  SS.  I,  13,  etc.,  X>%1  unten  gum  3a^r  770. 

^)  ^Q»  t^m  9J7anneTt  @.  232,  ber  5^a\[\lt>  jn^ammen  mit  IBerlraba  md^ 
gtafien  reifen  lägt junt  groetfc  ber  53erma^(mTg  mit  ?int|)erga,  unb  Sdettberg  II,  263, 
ber  ebenfoÜÄ  bie  Weife  iaffito*«  ^u  2)efiberiu«  im  3a^r  769  in  umnittetbare  iöer- 
binbung  bamit  bringen  »iCf.  8[flein  bie  @(^enhmg  für  @^amit?  (üon  SWonnert  irr- 
t^ümltcb  ate  ©c^enrung  fiir  ^reiflng  bejeid^net)  in  ber  Urfunbe  oben  9^.  2  ent« 
^att  feine  begüglnbe  9(nbeutung.  !3)er  SuiSbnid,  Za\[i\o  ^abe  fie  hilari  rultu  ge« 
mac^t,  auf  ben  ftq  SWonnert  unb  Wettberg  berufen,  tontet  ju  aOqemein,  um  baran« 
dnen  foldben  ^\u%  ju  jieben;  »gl.  and)  @raf  $unbt  a.  a.  O.  Ö.  175. 

^)  »hib^rt  e.  267  f.;  Wieater,  ®ef(^.  ©dem«  I,  80. 

«)  2)iefe  ©ermut^ung  wirb  genjo^nlid^  aö  eine  fefifle^nbe  ^iftorifd^e  it^tfadje 
mi«gcfpro*en;  fo  tnm  ©u(%nfr.  öefAic^te  üon  ©aiem  I,  225;  Wubbart  <S.  314; 
Wettbera  II,  184  f.  248;  «übtnger  I,  108;  ou(^  »Kejler  I,  154.  Wur  a)?annert, 
®.  232  f.  erflärt  fi(^  bagegen,  freilid?  au«  einem  rnigenügenben  ©rnnbe,  unb  bie 
«ermut^ung,  bie  er  an  bie  ©teDe  fefet,  «ifhitf  ^abe  nad)  feiner  «cftegung  burd^  bic 


feti 
E:aff 


Sfranftti  755  bie  Ctfd^gebiete  an  XaffÜo  abtreten  muffen,  ber  ^pin  mä)  3ta!ien 
begleitet,  f^webt  gan§  in  ber  ?uft. 

')  SKd(^eIbec!Ib,  38  Sfh,  22. 

**)  Vita  Corbin.  c.  39,  SRd^etted  I^,  18:  dum  a  Langobardorum  gento 
corpus  b.  Valentini  confessoris  Christi  de  eodem  Castro  (Mais)  ablatum 
fnerat  et  in  Tredentinam  urbem  deportatum  ac  postea  a  venerando  Tassi- 
lone  duce  in  Pataviam  civitatem  .  .  evectum  .  .  caepi  ego  Haeres  (Ärbeo 
=  (&be) . .  cogitare,  quid  de  tanti  patris  (Valentini)  corpore  i^ere  debuissem ; 
bgt  bie  CSteDc  ou«  Conradus  sacrista  bd  ®rof  ßunbt  @.  175  vi,  2. 

8)  »gl.  oben  @.  56  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


60  769. 

768  fallen  ^).  ©tiooS  mc^r  Änljalt  um  bic  3^^^  i>cr  SScrmö^Iung 
Safjtto'^  mit  Siutpcrga  annä^crnb  ju  bcftimmcn  afe  bic  biö^cr  er* 
toä^nten  2;^Qtfa(öcn  gciüä^rt  un«  bageflen  bor  Umftanb*),  baß 
laffito'«  ©o^n  2;^cobo  bereite  im  Sa^rc  777,  bei  bcr  Stiftung 
t)on  Ärem^münftcr,  t)on  i^m  al«  SKitrcqcnt  l^injugejogen  wirb. 
?lu^  bicfem  Umftanbc  fönnte  man  fleneigt  fein  ju  folgern,  baß  jene 
@^e  fd^i^n  mehrere  3a^re  öor  769  gefd^Ioffen  morben  fei. 

Siutperga,  aDem  Änfc^ein  nad^  glci^  i^rer  ©c^wefter,  ber  $er* 
jogtn  äbalperga  öon  SBenetjent  eine  grau  öon  geifttger  ©ebcutun^, 
mug  einen  fe^r  er^eblid^en  (Sinf(ug  auf  i^ren  @ema^l  unb  bte 
Sflegierung  ausgeübt  ^aben ;  fic  crfc^cint  nad^  gett)iffen  S^wflnif^«  f^ft 
im  Si^tc  einer  SRitregentin  ^).  3)ic  gcrftörung  i^re«  üäterlid^cn 
Wcidö^»  t>ö8  @Eil  i^reg  SSaterd,  be^  Äönigö  S)efiberiu^,  mad^ten 
fic  fpäter  ju  einer  entfc^icbcnen  geinbin  be§  granfcnreicfi^*). 
aSir  ^ören,  baß  3;affilD  unb  Siutperga  bem  Sifd^of  «rbeo  Don  yfrei* 

{tng,  n^eld^en  fic  ber  Hinneigung  ju  itar(  unb  ben  granfen  bcf^uU 
)igten,  eine  Qroge  Än^a^I  üon  ißfarrfirc^en  unred^tmäßig  entjogen, 
um  fic  t^eilwetfe  bemftlofterama  (iefetgrauenc^iemfee)  jujutt^enben*^). 
Sei  feinem  großen  @ifer  für  Stiftung  öon  ftlöftern  mag  e«  bem 
§er}ogc  überhaupt  na^e  gelegen  ]|[aben,  in  bic  JRed^tc  ocr  SBi«* 
tftümer  in  folc^er  SSBeife  einzugreifen«).  3)a«  g^^ö^^jiS  *"it 
9(rbeo  bon  greifing  fc^eint  aber  fd^on  in  eine  oer^ältnigmägig 
frü^c  S^it  surüd^urcic^en,  fc^on  im  Sa^r  777  fic§  bic  ©pur  be«* 
fclben  JU  iciqen'').  3n  ber  lebten  Qcit  feinei^  ScbenS  toar  Ärbco 
bie  Seitung  feinet  SSiSt^umd  n)oqI  gänjüd^  entzogen;  782  ffl^rt  bc^ 
reit^  fein  Slad^f olger,  bcr  »bt  «tto  bon  ©c^Icborf,  bic  ©cfd^äftc»). 
SSBir  lommcn  fpätcr,  bei  ben  (Srcigniffen ,  bic  unmittelbar  Dem 
©turje  i^red  ©ema^tö  borau^ingen,  auf  ben  (Sinf(ug  Siutperga'^ 


^)  9letttoa  1, 220  fejit  fie  ol^ne  ^etDei«  befUmmt  in«  3a^  768;  bad  SfHi^äge 
i^ttioa»  tm  769*)  ^at  er  U,  248. 

^)  2)iefen  Umpotib  betont  toöifi  mit  ^täfi  (9raf  ^mtbt  &.  175;  bgL  mttm 
B-  3.  777. 

»)  fBql  Capitulare  Baiwaricum  (c  a.  810?)  c.  8,  Capp.  I,  159:  de 
temporibus  Tassilonis  seol  Liutpirgae;  (Sraf  $unbt  a.  a.  D.  @.  186.  219 
(unten  SCnm.  5);  WldditVotd  I,  185  97t.  350  (temporibus  Luitpiriga  ducissa). 

^)  Ann.  Einh.  788  SS.  I,  178:  onae  . . .  post  patris  exilium  Frands 
inimicisfidma  semper  extitit:  Einh.  V.  Kar.  11:  quae  . . .  patris  exilium  per 
maritum  ulcisci  posse  putaoat. 

*)  @.  bte  Urbmbe  tx)ni  18.  Samiar  804,  in  to^ä^tt  bied  in  ric^terfid^ec  (Snt< 
fc^eibrnm  burc^  bie  WlxWi  anerlannt  nnrb,  bei  (Sraf  ^unbt  a.  a.  D.  ®.  219  (axa 
Conracnis  sacrista):  quod  Tassiio  dux  atque  Liutpirga  uxor  eiuB  non  solum 
istas  ecclesias,  sed  et  multas  alias  de  eodem  episcopatu  iniuste  abstulernnt 
propter  invidiam,  quam  habebant  super  Arbonem  episcopum,  dicentes,  eum 
ndeliorem  esse  Karolo  regi  et  Francis  quam  illis.  Sgl.  aa^  9{ieg(er,  911g. 
^.  ©iogr.  I,  511. 

^)  ®raf  ßunbt  @.  186. 

')  Cr  fc^It  bei  ber  Stiftung  üon  Äreui«münper;  »gl.  (Shraf  $unbt  @.  186  unb 
unten  g.  3.  777. 

8)  «gL  ©raf  ^nnbt  @.  186.  211. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Smtperga.    Ser^oltnig  ber  |$ranfai!öntge  p  9{oin.  61 

inxüd^),  toenbcn  un^  aber  ic|t  lieber  bcr  früheren  gcit  ju,  bie 
toir  iunäd^ft  ju  betrachten  ^aben. 

@o  bürftifl  bic  Dueflen  über  bic  ©cjc^ic^tc  3;afftlo'«  ftnb^ 
laffen  fie  bod^  erfennen,  mit  tpelc^er  ätü^ri^feit  er  nai)  bcn  t)cr» 
ic^icbcnften  ©eiten  t^ätifl  tpar*).  ®ic  SSerbmbunß  mit  ben  fiango* 
barben  tpar  ober  gcrabeju  eine  fieben^frage  für  i^n,  benn  fie  tparen 
bie  einjigen  SBunoeSgenoffen  ^  auf  bie  er  bei  einem  bod^  immer 
brofaenben  Kampfe  mit  ben  f^anfen  um  bie  {Behauptung  feiner 
felbpnbigen  ©teQung  rechnen  unb  beren  ^reunbfc^aft  i^m  bei  ber 
unmittelbaren  ©renjuad^barfc^aft  bcd  £anaobarbenreic^d  t)Dn  SSSertf^ 
fein  fonnte.  Auf  bie  Ünterftüftung  beä  ^apfteö  l)ätte  i^m  jtt^ar 
bie  @unft,  bie  er  in  feinem  eigenen  ^erjogt^um  ber  förd^e  ben^ic^^ 
Änfprud^  üerfc^affen  f ollen,  unb  er  ^at  in  ber  Ihat  auc^  früher 
unb  fpäter  bie  Unterftütfung,  tDcnigftend  bie  freunofd^aftlic^e  SSer^ 
mittlung  be8  ^apfted  nacggefuc^t^);  aber  bem  römifd^en  ©tu^l 
ipar  an  ber  SSerbinbung  mit  ben  mäd^tigen  fränfifc^en  Königen 
me^r  gelegen  aU  an  ber  mit  bem  bairifc^en  ^erjog,  unb  bie  töbt^ 
Uc^e  tfeinbfc^aft  jn^ifd^en  9iom  unb  ben  Sangobarben  ftanb  o^ne« 
^in  jebem  näheren  Snfc^Iujs  3:affiIo'd  an  ben  $apft  ftörenb  im 
2Bege.  Gö  tt)ar  ba^er  für  i^n  um  fo  toic^tiger,  ba^  fid^  i^m  bic 
%udfic^t  auf  eine  Slnnä^eruna  an  bie  ^raufen  felbft  eröffnete,  im 
3ufammeit^ang  mit  einer  SBenbung  ber  fränfifc^cn  ^olitif,  bie 
^auptfäc^Iid^  iad  93er^a(tnig  bed  frönfifc^en  Stei^d  ju  Stauen,  ju 
ben  Sangobarben  fott)o^l  tüie  ju  bem  $ap[te,  betraf. 

S)ie  Serbinbun^)  bed  fränfifc^en  k&nxoß  mit  bem  päpftlid^en 
Stu^I  toax  t)er^öltmgmägi0  iung.  $apft  @regor  m.  ^atte  fic^  in 
feiner  SBebrangnig  burc^  bte  Sangobarben  n)ieber^olt  um  ^ilfe  an 
ÄorlSRartett  getoanbt;  aber  biefer  leiftetebem  Stufe  feine  §ol^e  *). 
(Er  ^atte  einft  burA  ben  fiangobarbenfönig  Siutpranb  an  feinem 
@o^n  $tppin  bie  feierliche  ßanblung  be^  ^aarabfc^neibend  t)or« 
nehmen  laffen*^);  afö  Äarl  aWarteH'g  SSerbünbeter  toat  fiiutpranb 
ru^mt)oa  gegen  bie  Ungläubigen  geeilt®);  ftarln^ar  augenfc^einlic^ 


1)  93g(.  Annales  Laur.  mal.  788;  Add.  £mh.  788;  £mh.  V.  Kar.  11 
mib  itntm  f.  3.  787. 

^  2)te  socordia,  totUift  (Sin^orb,  Vita  Karoli  0.  11,  bem  ^etfmt  twitiHrft^ 
beliebt  fi^  mtr  auf  bie  fyihma,  bur4  m\^t  2:afft(o  gu(e(}t  ben  entfc^doenben  9rud^ 
mit  ftarl  ^betftt^e,  nid^t  caifXa\^\o'ii  ^erfönlid^rdt  unb  $oIitif  im  an^emeinen. 

*lßi^  oben  @.  58  91.  5;  ferner  Anoales  Lauriss.  mai.  SS.  I,  170;  An- 
nales Einh.  SS.  I,  173  unb  umen  )um  JJaftre  787. 

*)  Jaffö  I,  14  f.,  Cod.  Carolin.  iRr.  1.  2;  V.  Gregor.  lU.,  CSuf.). 
Stephan.  II.,  Dacheene  I,  420.  444;  Fred^ir.  contin.  c.  110,  Bouquet  II, 
457  f.;  Chron.  universale  bi«  741,  SS.  XUI,  19;  Ann.  Mett  741,  SS.  I, 
82Ö  f.:  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  9.  12,  SS.  II,  281.  286  (ed.  ?ött)enfen>,  ßan- 
noöer  1886,  @.  28  f.  36);  Chron.  Moissiac.  SS.  I,  291-292;  über  bie  «ufein- 
onberfolge  ber  |)a^i4en  Hilferufe  bgl  Jaff^,  Regest,  pontif.  Roman,  ed.  2», 
I,  260  f.,  9hr.  2249.  2250;  2252;  aWi^lbac^er  @.  17—18;  baau  ©imfon  in 
gorf(^.  aur  2)eutf*en  ®efd>.  XX,  395  ff.;  onber«  ©re^ftg,  Äorl  SWortcü  e.  93  ff. 

^)  Pauli  Bist.  Langobardor.  VI,  53,  SS.  rer.  Lanffob.  ©.  183;  «re^flfl 
e.  86;  öo^n,  3d^rbü(^erT)e«  fränfi[*en  «cicb«  741-752  @.  4—5. 

«)  Pauli  Bist.  Langobardor.  VI,  54  1.  c.;  «re^fig  e.  86;  g.  2)a^n,  «flfl. 
2)eutf4e  »iogr.  XIX,  10  f. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


€2  769. 

nid^l  gciüittt,  bic  alte  grcunbfc^aft  mit  bcn  ftammtjcmanbtcn  fiango* 
barbcn  bem  ^a^ft  ju  Siebe  oufäujjebcn.  6rft  fein  ©otjn  ^tppin 
fc^Iujj  anbete  SÖcge  ein.  3lod)  bei  Scbieitcn  Staxl  aRartefl'ö  l)attc 
JBonitas  Jeine  aBirtfamfeit  jum  JBe^uf  bec  Ginfügung  ber  fränli* 
■f^en  ftirc^c  in  bcn  Drgani^muö  ber  aUgemeinen  römifc^en  be» 
flonncn;  njä^rcnb  aber  fiarl  bicfe  Scftrcbungcn  nid^t  unbebingt 
bcflünftigt  hatte,  ging  5ßippin  mit  bem  größten  ©ifer  barauf  ein. 
2)aju  fam  ^ippin^  äBunfd^,  für  bie  t)on  i^m  beabfid^tigte  Ueber* 
natjmc  ber  föniglic^cn  SBürbe  für  fic^  unb  fein  ©cfc^lcdjt  bic  SBci^ 
i)cr  ftirc^e  ju  crl)altcn.  Seibcö  benjog  tl)n ,  in  bie  Ißcrbinbuna 
mit  bem  ^apft  einjutrctcn.  ©tcp^an  11.  fam  ind  fränüfc^e  8?cic9 
unb  uoQiog  in  ^erfon  bie  @aI6ung  an  $ippin,  feiner  ©ema^Kn 
unb  feinen  Söhnen ;  ?ßippin  bagegen  jog  mit  ©ecreSmac^t  jttjeimal 
nac^  Stauen,  fieberte  unb  crmcitertc  bie  t)on  ben  Sangobarbcn 
auf^  äufeerfte  bebroljtc  weltlid^e  ^crrfc^aft  be«  ^apftc^.  gür 
?ßtppin  toax  bic  tjom  5ßapft  an  il)m  unb  feiner  gamilie  öoDjogenc 
föniglic^e  Salbung  uon  uufd^öfebarcm  SBcrt^e,  aber  bcnnod^  muß 
uian  fragen,  ob  fic  bie  t)on  ^ippin  bem  römifd^cn  ©tul^l  geleifteten 
^icnfte  unmittelbar  aufmog.  äBir  n^iffcn  ni^t,  ob  $ipptn  auc^ 
o^ne  bie  pöpftlid^e  Untcrftü|ung  fein  Sor^abcn  burc^gefü^rt  ^abcn 
tüürbc;  ber  ?ßapft  aber  tt)ar  oI)ne  bie  fränfifc^e  ßilfe  unitoeifcl^aft 
öcrioren.  ®ie  SSerbinbung  jttjifc^cn  it)m  unb  ^ippin  war  leine 
^Icic^e;  er  ftanb  t^atfäd[)Ii$  in  einem  Sier^ältniffe  ber  Hb^ängig«^ 
feit  uon  ben  granfen. 

So  befdöaffcn  tt)aren  bie  ©runblagen,  auf  welchen  bic  8e^ 
^ie^ungen  8tom8  jnm  granfcnreic^c  ruhten,  ate  bie  ©ö^ne  ^ippin'8 
5ur  JRegicrnng  gelangten.  3^re  Aufgabe  fd^ien  if)nen  in  bicfer 
^infi^t  beftimmt  öorgcjei^net ,  unb  ßarl  tft  auc^  in  ber  Zf)at 
fpäter  auf  bem  t)om  SSatcr  eingcfc^Iagencn  SBege  weitergegangen. 
Slbcr  eine  ß^it  lang  war  biefe  (Sntwicflung  boc^  crnftlic^  in  grage 
qcftcDt,  nic^t  bloö  burc^  bie  perfönlic^c  ©cfinnung  ber  §errfc^er, 
jonbcrn  burc^  bic  SScrhältniffe  felbft.  (So  ift  eine  natjeliegenbc 
SJcrmutt)ung ,  ba|  bie  ?ßartei,  welche  früt)er  gegen  ben  änfc^Iug 
^ippin'ö  an  ben  5ßapft  fo  lebhaften  SBiberfprud^  erhoben  ^atte*), 
<iud  aScranlaffung  be^  3;^rontt)cdöfete  aufö  neue  öerfuc^te,  i^re  ^n^ 
fd&auungcn  jur  ®eltung  ju  bringen^),  unb  untjcrfennbar  würbe 
bicfer  Scrfu^  burc^  bic  nac^  5ßippin'^  3;obc  cintretenben  aSert)ält* 
niffc  bcgünftigt.  8luc§  für  bic  Stellung  ju  Stauen  War  cö  uon 
größter  Sebeutunji,  bog  nac^  bem  lobe  5ßippin*ö  eine  3;^eilung 
ber  ^errfd^aft  jwifc^en  feinen  ©ö^nen  eintrat.  SBcibe^  Äarl  unb 
ilarlmann,  waren  bereite  ?ßatricier  ber  JRömer  unb  atö  folc^e  niit 
in  ber  Sage,  bcn  italifdöen  |)änbcln  unt^ätig  juäufd^aucn;  ne 
mußten  5ßartci  ergreifen,  aber  wie  burfte  man  erwarten,  baß  ftc 
in  ber  Sluffaffung  bicfer  ^oc^wic^tigen  Ser^öltniffe  übcreinftimmen 
würben?  aWit  bec  5ßolitit  fcineö  SSatcrö  Äarl  SDlartcD  ftanb  ia 
ber  öon  ^ippin  cingcfc^lagcne  SBcg  burc^auö  nicf|t  im  ffiinflang; 


>)  Einhard.  V.  Kar.  c.  6. 

*)  a^gt.  awd)  ®eo.  9So!ff,  Stnt  beitrage  @.  50  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


ntd^t  ber  ^^ft,  fonbern  bic  £an([o6arbcn  toarcn  bic  alten  Scrbfin« 
beten  ber  Raufen,  nnb  2)eftbenud  liefe  e«  fleiüife  nic^t  an  Se- 
müj^ungen  fehlen,  iDeniajtend  ben  einen  ber  Sr&ber  auf  feine 
Seite  jn  jte^.  S)ie  Trennung  bed  frSnfifd^en  Steic^d  in  )n^t 
^errfc^ften,  oud^  bie  perfönli^e  Spannung,  xoclAt  t)Dn  frü^  auf 
bie  ^uber  entiineite,  fom  i^m  babei  unjn)eifeil^ft  ju  flotten. 
üngenfc^infK^  ^tte  fiorbnonn,  beffen  9{ei(^dt^il  unmittelbar  an 
Italien  grenjte,  an  ben  bortigen  SSorgängen  ein  n&^red  Sntereffe 
atö  AarC  n^elc^er  burd^  bod  @ebiet  fiarlmann^d  unb  Xafftlo*d  \>a* 
t)Dn  abgefc^nitten  toax;  toelc^e  Stellung  na^m  ftarlmann,  n^elc^e 
Äarl  ju  3talicn  ein? 

®er  frfi^efte  gatl,  in  bem  fie  bcibe  mit  bem  Zapfte  in  Ser» 

fe^r  treten,    betri^  au^fc^liefelidb   eine  fird^lic^e  Sfi^^S^  unb  ^t 

tpd)er  mit  bem  SSer^ältnig  bed  ^apftei^  noc^  mit  bem  ber  Jiöntge 

\a  2)efiberind  etroa^  ju  fc^affen,  ift  für  bie  $arteifteDung  o^nc 

Gelang.    !Dtefen  erften  Snlag  mit  ben  Ser^ältniffen  Stomd  ftd^  p 

bcfaffen  erl)ielten  bie  jungen  Äönige  t)on  Seiten  bc2  ^apftc*;  pe 

^tten  faum  ben  3;^ron  beftiegen,  ate  Don  Step^n  ber  8luf  baju 

an  fte  erging.  S)enntn9}om  ^atteargeSermirrunggel^errfc^t;  länger 

atö  ein  3a^r  ^atte  ber  Ufurpator  Sonftantin  ben  päpftlic^en  Stu^l 

inneget)abt,  bi^  er  enblid^  mit  langobarbifd^er  $ilfe  befeitigt  unb 

Stephan  III.  ate  ?ßapft  eingefefct  warb,  1.  «uguft  768*).    Stephan 

üerbanfte  feine  (Erhebung  ^auptfäc^lic^  ber  X^ätigfeit  bed  S()ri[to« 

p^ru^  unb  feinet  Sol^ne^  Ser^iud,  )T)elc^e  beibe  fc^on  unter 

^aul  I.  bie  ^öc^flen  Stürben  bcfletbct  ^tten,  bann  aber  Don  Son^ 

ftantin  barau^  entfernt  worben  tt)aren.    Sic  roufetcn  fic§  jur  JBe^ 

-fcitigung  Sonftantin'd  bie  UnterftQ^ung  t)on  S)eftberiuf$  ju  Per^ 

j^affen,  fct)rten  fid^  jfboc^,  fobalb  fie  ibrcn  Qxotd  erreicht,  aufd 

entfc^icbenfte   t)on  i^m  ab  unb  n^arfcn  fic^  ben  f^ranfen  in  bie 

Arme.    Auf  bie  SBcrbinbung  mit  biefcn  legten  fie  ein  fo   grofec« 

^cnjic^t,  bafe  Scrgiuö  fic§  pcrfönlic^  ina  fränfifc^c  9ieic^  b^ab^). 

<Sr  n)ar  ber  Uebecbringcr  eined  päpftlid^en  Sd^reibend  an  $ippin 

unb  feine  Sö^ne,  ttjorin  bicfclbcn  aufgcforbert  tt)urbcn,  einige  jrän* 

fifc^e  äSifc^öfe  ju  einer  itirc^enperfammluug  na^  dtom  ut  fc&tdten, 

nm  über   ba^  frcücl^afte  beginnen   Sonftantin'3  ju  ©eridjt  ju 

it^en.    SBäl^renb  jeboc^  Sergiud  nod^  unterwegs  n^ar,  ftarb  $ippin ; 

er  richtete  bcS^alb   nad^  feiner  Änfunft  feine  Äufforbcrung  un* 

mittelbar  an  ftarl  unb  Äarlmann.    S)icfc  crflärtcn  ftc^  bereit  bem 

Stufe  ^u  folgen  unb  orbneten  bemgemäg  ^tüölf  S3ifd|öfe  nac^  diom 

ob ;  Sergiu^  crreidötc  mithin  bei  i^ncn  bic  äScmilligung  ber  il)m 

onPcrtrauten  Anträge  DoDiommcn'). 

5lm  12.  april  769  würbe  bic  S^nobc  auf  bem  Satcran  er^ 

^)  Vita  Stephan!  III.  bei  Ducbesne,  Lib.  pontif.  I,  468  ff.;  ^Jatocncorbt, 
^efc^id^te  ber  etabt  9tom  im  mntMtet  e.  91  f.;  (i^regoTOt^iud ,  (fi^efc^tc^tc  ber 
@tabt  9lom  II,  3.  «nfl.  @.  301  ff. 

*)  Vita  Stephan!,  bei  Duchesne  1.  c. 

*)  VitaSteph.  I.e.  @.  473:  cuncta  nihilominus,  pro  quibas  missus 
€8t,  ab  eoram  exeellentia  irapetravit.  Dirigentes  scilicet  ipsi  christianissiini 
xeges  XII  episcopos  ex  eifern  Francomm  regionibas . . . 

Digitized  by  VjOOQ IC 


64  769. 

Öffnet*).  ®cm  ©tcflöcrtrctcr  bcg  ©rjbif^ofä  öon  Sloöcnna,  tDcld^cr 
bic  crftc  ©tcDc  na6)  bcm  5ßa))ft  ctnnal)m,  faft  ber  erjbifc^of 
äBtld^ariud  t)on  @end  jur  @ette,  unb  an  bcn  ßarbmalbtfc^of 
©cotfl  t)on  Oftio,  bcr  auf  i^n  folgte,  fc^(offen  ftc^  unmittelbar  bie 
cilf  übrigen  frönfifc^en  (5rAbi|c^öfc  unb  Sifcfiöfe  an*).  (Sg  waren 
bie  Sifc^öfe  SBulfram  öon  SKeauj,  fiul  öon  mainh  ®at)ienuö  \)on 
lourä,  ?tbo  t)on  S^on,  ^erminar  üon  Sourfleö,  Daniel  üon  9iar* 
bonne,  SSerabuIp  t)on  93orbeau£,  @r(u(f  Don  Sangred,  Xilpin  t)on 
SReimö,  (Sifelbcrt  t)on  Slo^on  unb  ßermenbert,  beffcn  SBidt^um 
nic^t  mit  ©ic^er^eit  ju  ermitteln  ift®).  @rft  nac^  ben  granfen 
folgten  bann  p\t  übrigen  italienifc^en  SBifc^öfe.  ®ie  ©^nobc  J^ielt 
mx  ©ifcungen,  toorin  fie  juerft  über  ßonftantin  ein  feierlid^c^ 
93erbammungdurt^eil  audfprac^  unb  alle  uon  ibm  üolljoaenen  firc^^ 
liefen  ^anblungen,  mit  Sludnat)me  ber  kaufen  unb  Firmungen, 
für  ungtltig  erflärte.  hierauf  n)urbe,  um  ber  SBieberl^otung  ber 
bei  ber  (£r()ebung  Sonftantin'd  vorgefallenen  Unorbnungen  Dorju^ 
beugen  IT  feftgefe|t,  bag  fünftig  nur  ein  Jtarbinalbialon  ober  Star« 
binaltJriefter  jum  $apft  gett)ä^lt  n^erben,  unb  bap  leine  fiaien, 
feine  SBettjaffneten  bei  ber  SBa^l  foflten  awfl^flcn  fein  bürfen.  3n 
bcr  vierten  Sifeung  enblid^  gab  bic  S^nobe,  angefid&tö  beö  fc^toc^^ 
bcnben  SBilberftreit«,  i^rc  ©timme  für  bic  Silberöerc^rung  ab*). 
3)ic  enge  SSerbinbung  bcr  t^r^anfen  mit  bem  päpftlic^cn  ©tu^I, 
toeld^c  in  ber  I^eilna^mc  fränfifc^cr  Sifc^öfe  an  jener  fiatcran* 
f^nobe  ^ertjortritt,  erfuhr  aber  balb  eine  Soderunp.  ©o  wenig 
btc  gemeinfamc  93efcl^idung  ber  ©^nobe  fd^on  aU  ein  93eweig  ber 
einigfeit  jwifcften  Itarl  unb  Äarlmann  betrachtet  werben  fann,  fo 
ift  e§  bod^  gewig,  bog  biefelbe  wenig  fpäter  wirftic^  l^ergeftcHt 
würbe.  GS  war  ein  Greigniß  üon  groger  Tragweite,  ba«  erft  im 
folgenben  Sa^rc  in  t)oBem  Umfang  jur  Srfc^cinung  fam,  beffen 
Vorbereitung  aber  ind  Sa^r  769  jurücfrcic^t. 

')  2)i(friS  2)atum  c/bt  bad  luxb  Dor^onbene  Fragment  ber  iBcr^anbütngm  bei 
Mansi,  Concillorum  coli,  ampliss.  Xu,  718.  ^^ageoen  ^t  ein  in  ber  jtanonen« 
fammümg  be<  92otger  txm  2:rier  ent^ltened  S^ogment  oen  7.  ^xü,  SBafferfc^Ieben, 
l^eitraae  gnr  ®ef4i^te  ber  Doraratianifdyen  JUrd^enre^tSquellen  €^.  162. 

«)  ^<a  gragmcnt  jäWt  jt«  ^er  8flei^  nac^  auf,  Mansi  XII,  714—716,  ögt. 
n.  a.  (Sine  anbere,  )um  S^eil  abmeic^enbe,  aber  jebenfaHd  nic^t  fehlerfreie  Sfle  m 
einer  ©onbfcWft  be«  Lib.  pontif.,  Duchesne  I,  473  f.  üflL  p.  CLXXVin, 
482  u.  unten  i.  3.  785. 

')  2)08  Fragment  rebet  tnm  Hermenberto  q)i8copo  Joahione  unb  ffi^  i^n 
j(»if((en  2)aniel  unb  iBerabulp  auf.  (Senni,  rnelc^  boiS  ^agment  unter  bem  Stitel: 
Concilium  lateranenee  Stefani  III.  merfl  ^eraudaob,  benft,  @.  67  —  71,  bei 
Joahione  an  luvavia  ^I^burg,  unb  iom  folgt  ^efeie  III,  2.  Suft.  0. 435.  5Do<!^ 
ift  biefe  ^Inna^me  mebr  att  bebenflic^.  2)ie  8orauitfet}ung  beiber,  ^bag  in  biefer 
bif(!(ofdIofen  35*^  burcipreifenbe  ober  anberwSrtd  vertriebene  8if4dfe  ofterd  gebeten 
tonrben,  bifc^ofli^e  J^unctionen  in  ©ohburg  gu  t)eni(^ten'  unb  bag  ^emtenbert  ^etn 
foI(%er  frentber,  aber  temporär  in  ©aljbinrQ  lebenber  ©ifc^of  gewefen  fei,  trifft  ^ier 
ni(^t  3U.  (^erabe  bamaüS  mar  ^Ijburg  nic^t  bif(tofdIoiS,  fonbem  fc^on  feit  längerer 
3eit  Dom  ©if(5of  «irgit  geleitet,  SHettbera  II,  233  ff.  ^lad^  ber  anbem  ^ifle  war  e« 
ber  fdi\äio\  üon  SBormiS  (t^gl.  9lettberg  I,  637). 

*)  (Einen  8eri4t  über  bie  ^erpanblungen  gibt,  außer  ben  beiben  Fragmenten 
bei  aWanfi  unb  ©afferfAleben,  bie  Vita  Stephan!  III.  1.  c.  @.  475  ff.;  bgl.  oud^ 
$efele  DI,  2.  «ufl.  0.  434  ff.;  ©inf(^iu5,  Är(^enre(%t  I,  228  f. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


Ijö  e:iii  u   ms  ^si:^r  ^  Tr-:^  •    inü  ix*'  j:  i  mct  ^,:  vi  *  * 

mir  ini  JfcLiLun:  -pruc:  gaaUc    et  ter   ic ,  c-.t  'K^":x^ 
llLi  iTVTi  %inr  p=nj»rm   :r^.Tt   xi*  tj:    n    ^.'o 

%  auf  sntrKT'iT  ir  luuar  ^ananmm.Mn'iir  T^^.'rt  x'^  ^  :  \'Nx-  ,n; 
ciegli  Tg .:  jüiumemicnf  htz  rncr  :a:^-c*:T  >:t  Jc->r*T  h-  ^  ,:^>t 

ricactmi   rr:r   lor   i»i:j^.  rcr  $n:,;  :?:   c*:c   *•.">   r,'>r 

featK  »z:  Jar  imrrccr^'^dbri  c."*^  r,*-.:;  *\^n:  ^^cr  >.  ^  :  i  N\;ä 
•nsrcfx.   :i  lex  #crrs=^.:z!r:,-   r:::  X^-   is^r^tc  N:n  Ä:; 

Scdci«rB  ?crcdr^  cr>±:rE;r:.  ;=  cr=-^n:. 

bic  finrigtB^iRrrtcr  3PfTtr-M,  ^Ir.A  itrw  *ct^  na*  ii^uViun  t*t 
misbricüu!^  tc%n::t,  ^^B  cut  itr  ^^^^^^  ^^»^^^  ^^  ^i\tncv  von 
5CffibfnB6  ingr^ni  r-br:*i.  Ällctn  to  $ro^  oud)  Nws  i'^HMvutl 
i^ter  Btimme  c-jt.  io  cib  f^  ^CKI)  irobl  mit  ollnu  l^n  Äh\^- 
\d)la%^).  %it  Mm^ttnunq  bfr  ficnigc  ttwr  ein  Schritt  von  olU\0' 
meiner  potttik^  SSeöentmi^  mib  in  ^cv^bolb  nwniiKr  mu^  pnUMi- 
lid^  9{fidft(^l^  als  ou^  \ycT  finge  ber  *erbältnifiV  übcrbaui>t  s\x 
erflären.  £eittli(^  erfennen  Iä§t  fic^  bcr  innert  3"i^^"""^"baurt 
ntc^t;  aber,  locmi  irid^t  oOe«  trüftt,  haben  tvir  ev^  bier  fM  tbuu 


')  Annal«  Lamiae.  mal;  Annale»  Einh.  7Tl\  SS.  I,  US,  \i\\; 
Fragm.  Baal  710,  SS.  XIU,  27. 

«)  Annale«  Petav.  SS.  I,  12;  Annahm  Mosollan.  SS,  XVI.  {\H\\  Ann 
Laoreaham.  770,  SS.  I,  80,  oDc  bwi  on«  btrfelbfn,  für  unÄ  tKrlo\tnf«  OucUc, 
t>flL  aii(^  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21. 

»)  Vita  Stnnni,  SS.  II,  37ß,  üal.  untfn  e.  (>«>  9i.  a. 

*)  Utftmb«  b«  aRc!*db«f  Ib,  8ö  9^r.  22;  barilbft  uitb  üb«  ba«,  tva«  ba- 
mit  jufammcn^gt,  »gt  @.  67  nnb  mtten  j.  3.  770. 

^)  Annales  Petav.  770,  SS.  I,  13;  Ann.  Mo^oUan.  l.  c;  An«.  \m\\- 
resham.  i.  c.| 

ß)  91odi  (Rn^b ,  Vita  Kar.  c.  18 ,  ^dratrte  Äotl  feine  tonflobarbi|»t)f  (i^f- 
mol^li«  ouf  Aurebcn ©mroba*«  (matris  hortatn  -  -  illa  Huadonto);  bfll.  omV  Ami. 
MoseUan.  &.  XVI,  496;  Lauresham.  SS.  I,  80;  Prtav.  SS,  I,  IM;  Ami. 
Sithiens.  imb  Enhard.  Fuld.  770,  SS.  XIII,  Hr^;  I,  'MH, 

')  2)er  (Jitifluß  ©erttaba'«  »irb  ^ufla  aor  ju  Ijod)  anflefd^laoen,  io  uon  llu 
roniuß,  Annales  ecclesiaat  a.  770;  Pagi  ib.;  P.   T.  Haiti,    DoimlU»  Kiin.li 
Magni  ex  codice  Carolino  illuatrata  p.  21   n.      (iaillard   II.   20   Iprid/t    |i)- 
gar  öon  einem  empire  absolu  ber  Äönigm  über  i^re  ©öljne. 

3a^b.  b.  b«e^.  öefe^.  -  ÄteUeimfon.  Staxl  b.  Git.    I.  Bb.  2.  Wufl.  '» 


Digitized  by  VjOOQ IC 


66  '769. 

mit  bem  SScrjuc^e,  ein  timfaffcnbcö  politifc6c§  ©Aftern  burd^ä"* 
füt)ren,  ben  Oefi^töpunft  bct  @int)cit  bcö  ganjcn  fränfifi^cn  SRcic^d 
in  bcr  ?ßolitif  bcr  bciben  Könige  luicbcr  me^r  jur  ©cltung  ju 
bringen  unb  unter  bicfem  ©cfic^tspunlt  in  ben  middtiflften  fc^weben* 
ben  graflen  eine  beftimmtc  ©teüung  ein^unet)men,  um  auf  bie?em 
SBege  bie  aUenfaß^  brol)enben  SSermidlungen  frteblic|  ju  um* 
ge^en^). 

©otpeit  bie  Äunbe  rcid^t,  ttjurben  bie  Unter^anblungen,  bur^ 
tt)elc^e  biejer  ©ntmurf  inö  Sebcn  gerufen  Werben  foHte,  eröffnet 
bur4  ben  W)t  ©türm  Don  gulba,  ber  ein  SBaier  bon  ®eburt  tpar  ^) 
unb  bei  Äart  in  ^o^em  Slnfe^en  ftanb.  @^  wirb  berid^^^*^.  ©türm 
l^abt  eine  ©enbung  an  Xajfilo  übernommen  unb  jujifd^en  i^m  unb 
Äarl  auf  mehrere Sa^re  ein  freunbfi^aftlic^cö  SSer^ältnig  ^ergefteüt^). 
©türm  fanb  alfo  mit  feinen  SSorf erlögen  bei  iaffilo  ®e^ör;  bie 
Sebingungen  muffen  babei  ttjo^l  fet)r  t)ortl)eil^aft  für  ben  Unteren 
gemefen  fein ;  tüenigftenö  ttjurbe  bie  felbftänbige  ©teüung,  bie  er  feit 
einer  Sleitje  t)on  Sauren  eingenommen,  auc^  in  ber  näc^ften  geit 
uon  ben  granicn  ni(|t  angetaftet,  unb  bieje  X^atfac^e,  freilid^  au^ 
fie  allein,  fül)rt  ju  ber  SSermut^ung,  eö  fönnten  i^m  gcrabe  bei 
biefer  ®elegent)eit  SSerfpredöunflC"  ^infid^rticfl  ber  gortbauer  ber* 
felben  gemacl|t  fein*).  SJermut^Uc^  ^ängt  c^  l)iemit  jufammen, 
baß  SBertraba,  ate  fie  im  folgenben  Sa^re  nad^  Stauen  reifte,  ben 
2Beg  burd^  SBaiern  nat)m,  ber  feineömeg^  ber  fürjeftc  für  fie  ttjar 
unb  ben  fie  nic^t.  o^ne  befonbere  JBeranlaffung  eingef erlagen  ^aben 
lüirb^).  Sluf  bie  ©ntfrembung,  luclc^e  fd^on  ^ur  ßeit  ^ippin'ö 
jmifc^en  SCaffilo  unb  ben  grauten  befianben  l)attc,  mußte  alfo  too^l 
eine  Slnnä^erung  gefolgt  fein,  unb  ba  ha^  fflcrbienft  biefelbe  Der* 
mittclt  äu  ^aben  auöbrüdflid^  ©türm  jugefdirieben  loirb,  fo  ging 
bemnad^,  mie  mv  annehmen  bürfen,  feine  ©efanbtfc^aft  ber  SReifc 
Sertraba'ö    Doraug.      233ir   bürfen   un§    alfo    moI)l    al^    berec^* 

')  Pagi  a.  770  9h.  3  fü^rt  ou«,  boÄ  fränlifc^c  SRcid^  fct  üon  cractn  innern 
Ärieg  bcbro^t  gctrefen  wegen  ber  Uneiniafeit  ber  Äoniqc  unb  meil,  aad)  njcnn  fie 
fic^  ocrfö^ntcn,  ein  gemeinfomer  Weg  bciber  gegen  2^affilo  beoorgeflanben  ^Stte.  gür 
le^tcrc  annähme  ijl  gar  fein  an^o(iÄ»unft  toor^anben;  bei  ber  erfieren  benft  ^agi 
öicUcic^t  au  bie  Eingabe  ©n^arb*5,  Vita  Kar.  c.  3,  eiitige  auß  ber  Umgebung 
Äarlmann'g  Ratten  Äricg  jwifd^en  i^m  unb  Äart  ^crbci^ufii^ren  gefuc^t;  aUetn  mon 
fic^t  nid^t,  ob  biefc  ©teUc  ^ie^cr  gehört,  ob  fie  nid^t  öieHeic^t  c^er  ouf  bie  legten 

teilen  öor  Äartmann'«  Xobc  ju  begtebcn  iji  (ögl.  ffiotff ,  Ärit.  Scitr.  @.  55  ^.  3). 
e^nlic^  äugem  fi(^  übrigen«  auc^  Eckhart  I,  606  unb  Martin  II,  253.  2)ie 
S5ermutbung  öon  la  Bru6re  I,  77  f.,  at«  ^abe  ber  gültflid^c  (grfolg  Äarl'«  in  3lqui* 
tanien  Äarlmann  cingefd^üd^tcrt  unb  bewogen  einer  SScrpanbigung  mit  Äarl  fic^  nid^t 
länger  gu  wibcr(eöcn,  fc^wcbt  in  bcr  Suft.  9lici^tigcr  äugert  fxä)  GaiUard  II,  21  ff., 
ber  nur  ©ertrabo  ju  fel^r  on  bie  (Spi(jc  fleUt. 

2)  Vita  Sttumi  c.  2,  SS.  II,  366:  Norica  provincia  exortus,  nobilibus 
et  christianis  parentibus  generatus  et  nutritus  mit. 

^)  Vita  bturmi  c.  23,  SS.  II,  376:  Ulis  quogue  temporibus,  suscepta 
legatione  inter  Karolum  regem  Prancorura   et  Thasilonem  Noricae   pro- 
vinciae  ducem,   per    plures   annos   inter   ipsos  amicitiam   statuit.  —  (Sin 
fpätercr  2:e^  feftt  bie«  erR  in«  4.  9lcgierung«io^r  Äarl'«  (771—772). 
*)  ©g(.  auc^  »lub^art  @.  315. 
^)  ^gl.  unten  gmn  3a^r  770. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


©cnbmig  ®tunn'«  an  2:ofriIo.  67 

tigt  onjc^cn,  fte  nic^t  fpäter  ate  769  ju  jcfecn*).  2tn  %a\\xlo 
toanbte  man  ftd^  t)om  fränfifd^en  Sieic^e  and  natürlich  juerft,  fd^on 
tocil  er  ein  ©Heb  bcö  Sleic^eö  felber  unb  beötpcgcn  ein  Slbtommcn 
mit  i^m  baS  brinflenbftc  Scbürfniß  n?ar.  SJermöge  feiner  SScrttjanbt» 
jc^aft  mit  bcm  fränfifc^cn  Äöniflö^aufe  burc^  feine  SWutter  ffi^tltrub, 
bie  ©c^toefter  ^ippin'ö,  eincrfeitd  unb  mit  S)cfiberiuö  burc^  feine 
aScrmö^lunfl  mit  beffcn  Joc^ter  Siutpcrfla  onbrcrfeit«,  fotuic  burc^ 
bie  fleo^rop^ifd^e  ßoflc  fcincö  ßanbed  mochte  er  außerbem  ganj  alä 
ber  flcetflnete  SKann  erfc^etnen,  um  bie  beabfic^tiflte  SSerbinbuufl 
jtpijd^en  ben  ^^onfen  unb  Sanflobarbcn  jju  tjermitteln.  833ie  ed 
fc^cint,  machte  3;afrtIo  in  biefem  Sa^re  769  eine  JReife  nad^ 
3lalien^).  Sic^men  ttjir  an,  ba§  bicö  nad^  bem  Sefuc^c  ©turm'd 
bei  i^m  unb  ben  mit  biefem  gepflogenen  SSertjanblungen  gefd^a^, 
unb  enuägen  wir,  bag  furj  barauf  bie  SScrbinbunjj  jwifc^en  ftarl 
unb  S)efiberiud  obgefd^Ioffen  ujirb,  fo  crfcfteint  bie  SJermut^ung 
locnigftenö  ftatt^ft,  ba§  alle  biefe  (Sreigniffe  in  einem  unmittel^ 
baren  3"i^"i"^cnt)ange  mit  einanber  ftanben.  3nbeffcn  fef)It  ade 
»eitere  fiunbe,  auc^  barüber,  ob  laffilo  bamafö  mit  S)efibcriu« 
xufammenfam^).  9luf  bem  JHücfroeg  fam  er  burc^  58ojen  unb 
fd^enfte  bort  bem  Slbt  atto  bon  ©c^arnife  ben  Ort  Snbia  (Snnic^cn) 
im  ^uftertbal  an  ber  ®renjc  bcr  ©lauen,  mit  ber  Seftimmung, 
bort  ein  Slofter  ju  grünben  unb  üon  bcmfelben  au^  ba^  un« 
gläubige  ©efc^led^t  ber  ©lauen  auf  ben  5ßfab  ber  SBa^r^eit  ju 
fül)ren*). 

*)  3)cr  «crfaffer  b«  V.  Stunni,  (Jigil,  feftt  |lc  wenigpen«  offenbar  in  bie  erficn 
3a^  ber  aUegierung  Ävl'«  unb,  mie  c«  fc^eint,  toor  ben  »egimi  beö  ©ac^fenfriege«. 
5reiß(^  emobnt  er  T(^on  bor^er,  in  bemjelben  äuföwmen^ange ,  bie  @<^enfnng  üon 
pammettmrg  an>$n(ba,  totid^t  erfi  meiere  ^abre  fp&ter  fällt,  f.  unten  ju  777.  2)er 
obijen  d^ronotogtfdjen  «norbming  ber  (grrigniffe  fHmmt  anc^  bei  ®.  SBotff,  Äritif(^c 
l^eiträge  u.  f.  ».  0.  43—44*,  tnbeffen  gibt  ed  ancb  entqegenßebenbe  ^p^tm 
«nbercr.  @o  werben  bie  Unter^anbtungen  €5nirm*«  mit  Za\[xio  oon  Wub^jart  @.  815 
erfl  n«^  ber  »Icife  Söertraba'«  nac^  gtalien,  in  bie  3a^rc  771,  772  ober  773  ge- 
fegt, mib  9lub^art'iS  Snflc^t  tbeilt  $ert»,  SS.  H,  376  9^  19.  «ttbinger  @.  119 
la|t  bie  Sfleife  ©tnrm'«  auc^  erfl  ouf  bie  9lcife  ©ertraba'Ä  folgen  unb  legt  i^r  in 
ber  aJotau^feftttug  biefe«  3wffl»m"«"^öngc«  ben  Broed  unter,  iaffito  gu  bewegen  ber 
Unterwerfung  bed  ^angobarbenreic^  unt^ätig  ^ujufc^en;  eine  iBermut^ung,  für  bie 
fi4  ganriAtS  anffi^en  lägt. 

2)  ÖgL  bie  auc^  fonft  ft^jon  erwähnte  Urfunbe  Xaffilo'«  bei  SWeicbelbetf  Ib, 
38,  welche  er  auf  ber  9{tt(freife  aud  Italien  oudgeflellt  p  baben  fc^eint ,  unten 
^.  4. 

')  9hib^arbt  @.  814  glaubt,  bag  bie  ^d\c  Saffito  au  2>eftbenuiS  gefübrt  unb 
bem  l^erb&ltnig  ju  ^art  gegolten  fyibt,  aber  nid^t  bem  ^er^altnig  oon  2)eftberiud, 
fbnbem  bem  £affilo*d  3u  Staxi,  ber  wo^l  Saffilo  an  feinen  in  (Eompiegne  $ippin  ge« 
leif!eten  ©affafleneib  ^abe  erinnern  loffen.  Sediere  ©orau«fe(jung  ifl  aber  o^ne  jeben 
^tmdS,  Seibnia  I,  19  be^nt  bie  Steife  2:affilo'd  büS  9{om  auiS,  wofür  ebenfalls 
fein  ®nmb  vorliegt. 

*)  Urfunbe  bei  SReicbelbecf  Ib,  38  9to.  22:  Ego  Tassilo  dux  Bajouarornm 
vir  inluster  .  .  .  dono  atqne  transfundo  locum  nuncupantem  India,  quod 
ynlgos  campo  Gelau  vocantur  AttoDi  abbati  ad  eccleaiam  s.  Petri  aposto- 
lorum  priDCipis  ...  in  aedificatione  monasterii  atque  ipsius  servitio,  a  rivo 
quae  vocatur  Teaido  usque  ad  terminos  Sclavorum ,  id  est  rivolum  montis 
Anarasi    .  .  .  Propter   incredulam   generationem  Sclavorum  ad  tramitem 

5* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


68  769. 

SSon  anbeten  Soraängen,  iDclc^c  ctroa  noc^  auf  biefc  SSer^ält* 
niffe  Sejua  ^aben  mochten,  toiffen  njir  aud  bem  Sö^c  769  nic^tö, 
unb  auc9  fonfi  jtnb  nur  nod^  njcnige  bürfttge  Angaben  über  ffior* 

Sänge  im  3nnern  bcö  SReid^*  exl)alten.  3)ic  ßauptfad^c  ^äre  ein 
^apttular,  ba^  erfte  unter  bcr  {Regierung  Äarr^  erlaffenc,  toenn 
man  ftc^er  n^figte,  bag  e^  biejem  Sabr  angehört,  unb  n)enn  ntd^t 
öiellei^t  felbft  ein  Iet|er  3^^^?^^  ön  feiner  @c^tl)eit  fic|  regen  mag. 
@d  Qe^t  nichts  im  SSSege,  baffelbe,  n)ie  gen^ö^nlic^  gefc^ie^t^),  fc^on 
ind  Sa^r  769  ju  fefeen,  obfc^on  ou^  niit^  baju  jttjinflt.  3)ie 
@d^Iugbeftimmung,  in  n^elc^er  t)on  einer  9(eici^dt^ei(ung  bie  Stebe 
ift  unb  ber  SSertüirrung  ber  ©gent^umöüer^ältniffe  vorgebeugt 
toerben  fott,  tüelc^e  eine  jolc^e  I^eilung  etoa  jur  ^olat  ^abcn 
fonnte  %  ben^eift  atterbingö  nic^tö,  ba  fie  nur  auä  ben  Sitten  einer 
älteren  ©mtobe  auö  ber  iKerot^ingerseit  übernommen  ift^).  @^  fann 
an^  bem  3nt)att  baj^er  !aum  gefolgert  werben,  bag  ba§  ßopitular 
balb  nac^  bem  Stegierungöantritt  ocr  beiben  Könige,  iebenfaHö  fo 
lange  bie  I^eilung  noc^  beftanb,  alfo  bei  Scbjeiten  Äarlmann'S, 
erlaflen  fein  muffe.    Sbenfo  ttjenig  ift  über  ben  Ort  ber  SSerfamm» 


veritatis  deducendam  concessi  et  hilari  vxdtu  tradedi  .  .  .  Actum  in  Baa- 
zono  rediente  de  Italia  anno  ducatui  gas  XXII.  2)ie  Urfunbe,  »cld^c  o^ne 
iDtonatiS«  unb  S^agedbatum  überliefert  ifl,  fäut  naä)  bem  angegebenen  9legterung^ia^ 
XafTito'«  ini8  ga^r  769  ober  fpStcflen«  in  ben  «nfong  b.  3.  770  (tjgl.  oben  @.  51 
%nm.  2).  S>ie  ^ermut^ung,  £affi(o  fei  gnfammen  mit  i^ertraba,  beren  Steife  freiließ 
erfl  770  fällt,  nac^  Statten  geretfl  (t)gj.  Mabillon,  Ann.  ord.  s.  Ben.  II  204; 
Eckhart,  1,  610;  Sfeannert  @.  232),  ifl  oljne  jeben  ^.  2lu(^  3a^n,  Font 
rer.  Austr.  II,  31,  @.3,  feftt  bie  Urfiinbe  in«3(i^r770.  S3at  (Sraf  |iunbt  a.  a.  D. 
@.  175.  199;  »ttealer  I,  156.  2)er  erflere  ffilt  für  mööJic^,  baß  fit^  in  bie  3a^t 
ber  9{egierung|iSia^  ein  3rrt^um  eingefc^Uc^en  ^abe. 

*)  @o  üon  Balazins,  Capitularia  reg.  Franc.  I,  190;  Bouquet  V,  649; 
^er^,  Legg.  I,  32  f.;  ©oretiu«,  Capp.  I,  44,  bie  übrigen«  felbfl  biefe  3eitbeflim* 
mung  nur  fi&  eine  annä^b  jutreffenbe  ^ten.  WÜflbad^tt  9hr.  136  fc^lägt  bor,  ben 
(Srtaf  biefe«  (Sapitulard  auf  ben  erfien  9ieic(«tag  unter  j^arf'd  Sftegierung,  )u  Sormö 
im  3a^r770,  gu  »erlegen,  bemerft  ober,  bag  e«  aud^  bem  näc^flen  (771)  ober  einem 
ber  näd^flen  3a^  angehören  fonne.  S3gl.  femer  SBai^  III,  2.  3(ufl.  @.  179  'Sl.  4. 
2)ie  £itutatur  be«  ^ntg«  (K.  gratia  Dei  rex  regnique  Francorum  rector 
et  devotus  sanctae  ecclesiae  oefensor  atoue  adiutor  in  omnibus)  fe^  ä^nlic^ 
mie  in  bcr  Admonitio  generalis  oom  23.  SWarj  789  @.  53.  (gintge  ©ebenfen 
tonnte  ber  Umflanb  erregen,  bag  ©atujiuö  bie«  ©opitutar  au»  einer  ©anbf(^rift  her- 
ausgegeben ^at,  meldte  oerfc^onen  ifl,  unb  baffelbe  fid^  fonfi  nur  bei  ©enebictu» 
?eötta  (III,  123—137)  pnbet,  unb  groar  —  menn  aud^  nid^t  ganj  ooflfianbig  unb 
ni(bt  ganj  in  berfelben  Speisenfolge  —  in  correcterem  iejte  al«  bei  SBaüige.  Huf» 
fällig  ifl  immerhin  auc^  ba«  Apostolicae  sedis  hortatu  u.  f.  m.  (ogl.  unten  @.  69 
^.  2  unb  (gjxur«  V). 

")  Capp.  I,  46,  c.  18:  Ut  nullus  episcoporum  vel  seculariom  cuius- 
cunque  alterius  episcopi  sive  ecclesiae  sive  privati  res,  aut  regnorum  di- 
Yisione  aut  provincianun  sequestratione ,  competere  aut  retinere  prae- 
Bomat 

8)  «u«  Concil.  Aurelian.  V.  a.  549  c.  14,  ögL  SBai^  a.  a.  D. ;  ©idfl  II, 
227  ()u  K.  7).  Soretiu«  ^ält  augerbem  für  mi)di(^,  bag  bie«  (Sapitel,  fon7ie  c.  17, 
welche«  ben  Slften  einer  ^Parifer  ^^^nobc  bon  614  entlehnt  ifl,  ein  frember  Qu* 
fa^  feien,  obft^on  pe  aud^  bei  ©enebictu«  Seoita  (III,  139.  140,  Legg.  IIb,  110) 
faß  unmittelbar  auf  ben  übrigen  Snbalt  biefe«  (Sapitniar«  folgen.  9^al  inbeffen 
®ai^  IV,  2.  2lufl.  e.  444  Sfl,  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(£a))itular  Don  769.  69 

lunft,  auf  tpclc^cr  bic^  (Sapitular  befc^Ioffen  tourbc,  etwa«  bcfannt 
man  mugte  benn  an  bie  crfte  9{etc^iSuerfammluns,  bie  unter  Sari 
überhaupt  erwähnt  tt)irb,  ju  SBorm«  im  3a^r  770,  bcnfen^).  8d 
toat  icbenfaH«  eine  flemifc^te  SSerf ammlunß  *),  unb  ebenfo  betreffen 
üud^  i^re  93efc^(fiffe  \otoo\)l  firc^Iic^e  atö  n^eltlic^e  SSerpItniffe. 
5Do4  treten  bie  le|teren  barin  fe^r  jurürf;  benn  abaefe^en  t)on  ber 
€^lugbefHmmung,  n^eld^e  beibe,  ©eiftlic^e  unb  9SeltIic|e,  im  %[uge 
l^at,  begegnet  unter  ben  18  Sanone«  bc«  (Sapitular«  nur  ein  ein^ 
jiger  tt)eltlic^en  Snl^altg,  mlditx  baö  ®ebot  einfd^ärft,  bie  ®eric§t§* 
t)erfamm(unaen  pänftlic^  |u  befuc^en,  fon)o^(  bie  regelmäßigen  im 
©ommer  uno  $erbji  atö  bie  beJonberiSf  berufenen^).  Äfle  übrigen 
JBeftimmungen  gelten  firc^Iic^en  SSer^SUniffen  unb  enthalten  meift 
nur  eine  SBieber^oIung  früherer,  auf  einem  im  Sa^r  742  unter 
Sarimann  gehaltenen  ©oncil  erlaffener  SSerorbnungen^),  bie  alfo  bi« 
bal^in  noc^  nid^t  t)onftänbig  burd^gefü^rt  gen)efen  fein  muffen,  ^iefe 
SSerorbnungen,  toelc^e  fic^  au^  atö  burc^  bie  (Srmabnung  be$ 
popftlic^en  ©tu^tö  t^eranlaßt  bejeic^ncn'^),  beabfic^tigen  junöd^ft 
bem  örgerlid^en  Sebenl^manbel  t)ieler  ®eiftiic^en  ju  fteuern  unb  ba^ 
für  ju  Jörgen,  baß  biefelben  tt)irflic§  if)rem  SBerufe  leben;  bann 
aber  bie  ßerftellung  einer  feften  ^ierarc^ifc^en  Orbnung.  2)ie 
@eiftlic^en  f oQen  feine  SBaffen  tragen  unb  nid^t  me^r  in  ben  Srieg 
jic^en,  mit  Slu^nal^me  fol^er,  meldte  jur  SBef orgung  be«  ®otte§* 
Dtenfte«  nöt^ig  finb.  ®eiftlic^e  {ollen  fein  99[lut  vergießen ,  n^eber 
^riftlic^e«,  noc^  ^eibnifc^eö;  aud^  ber  Sagb,  bed  §crumfd^tt)eifenö 
in  ben  SSSälbern  mit  ^unben,  ^abid^ten  unb  t^falfen  foHen  fie  fic^ 
entl^alten«).  35ie  Sif^öfe  foDcn  mit  Unterftüfeung  be«  ®rafen  ber 
SluSübung  ber  iaf)lret^en  ^eibnifc^en  ®ebräuc^e  entgegentreten, 
bie  unter  ber  c^riftlic^en  Seöölferung  no^  im  ©(^wange  maren ')'; 
toenn  ®eiftli(^e  mehrere  grauen  l^aben,  menfc^Iic^e«  JBlut  üergießen 
ober  ben  fird^lidöen  SSorfc^riften  juttiiberbanbeln ,  fotten  fie  ber 
©träfe  ber  Ämt^entfefeung  tjerfaDen®).  ©ie  follen  öielme^r  i^re 
befonbere  ©orge  ben  fünb^aften  unb  Derbrec^erifc^en  Senten  ju* 

*)  «|aL  oben  @.  68  iR.  1.  Martin  IF,  252  nemtt  Woucn,  ob«  o^ne  ©ewrifi, 
t)gL  oben  ©.  42  ^,  5. 

*)  2)a8  jeigt  ba  (Eingang,  Capp.  1, 44:  Apostoiicae  sedis  hortatu  omnium- 
qne  fideUam  noBtrorum,  et  maxime  episcoporum  ac  reUquoram  sacerdotum 
«onsnlta  .  .  . 

')  c.  12:  Ut  ad  mallum  venire  nemo  tardet,  primum  circa  aestatem, 
eecundo  circa  autumnum.  Ad  alia  vero  placita,  si  necessitas  fiierit  vel 
denonciatio  r^is  ar&reat,  vocatus  venire  nemo  tardet  ^orettuS  (@.  44)  meint 
fogar,  baß  m^  bie  guge^5rigfett  biefeiS  (So^teld  ^u  bem  betreffenben  (Sapitulor 
«peifelboft  erfc^einen  fönnc,  eben  feine«  meltlid^en  3n^tt  wegen;  Dgl.  über  btefen 
feotft  IV,  2.  «uf[.  @.  367;  IH  2.  «ufl.  @.  560  91.  1. 

*)  «uf  bem  ConcU  üom  21.  «prit  742,  Capp.  I,  24  ff.;  Slettberg  I,  354  ff.; 
^^n  e.  34  ff. 

^)  «gl.  0.  m.  2. 

•)  Capp.  I,  44-45,  c.  1.  2.  3,  »gl.  boÄ  (Jopitulot  bon  742  c.'2;  SRett- 
berg  I,  357;  ^n  @.  36. 

"0  c.  6,  ögl  \i<a  (Soüitular  öon  742  c.  5;  ^n  @.  38  f. 

8)  c.  5. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


70  769. 

iDcnbcn,  bamit  biefe  nic^t  in  i^rcn  ©ünbcn  fterben,  unb  bcr  Äranfcn 
unb  SSugfertigcn  \id)  annct)men,  auf  bafe  biefclbcn  nic^t  o^ne  bic 
Salbung  mit'  bcm  Iciligcn  Delc,  o^nc  SBcaäe^rung  unb  Sluöfö^* 
nuna  mit  (Sott  au^  bcm*  Scbcn  jc^cibcn  muffen  0.  Sie  foQen  auf 
bic  Scobarfitunc)  ber  Duatcmbcrfaflcn  brinflcn  unb  fclbft  barin  mit 
iljrcm  ©eifpicl  Doranac^cn  ^).  SInbcrc  Söeftimmungcn  betreffen  bcn 
^icrarc^tfc^cn  SScrbanb.  Unbcfannte  frcmbc  Sifc^öfc  unb  ^ricftcr 
bürfcn  ot)ne  üor^ergc^enbe  ©cnctimtflung  einer  ©tinobc  nid^t  pm 
S)icnft  bcr  Äirc^e  äußclaffcn  ttjcrben^).  3cbcr  ^rieftcr  ift  bcm 
SStfc^of  untermorfen,  in  bcffen  ©prcnflcl  er  mo^nt,  unb  ^at  jur 
gaftcnjcit  bcm  SBifrfiof  JRec^cnfc^aft  abäulegen  über  feine  9lmt^ 
füt)runa.  JBcreift  ber  SSif^of  feinen  ©prcngel,  fo  fott  ber  SJriefter 
i^n  aufnehmen  unter  SSci^ilfe  bcr  ©cmcinbc;  ber  SSifc^of  aber  foB 
icbeö  Sa^r  in  feinem  ©prencjel  {)crumreifen  um  ju  lehren  unb 
bcibnifc^cn  ©cbräuc^en  jw  fteucrn*).  D^ne  ©ene^migung  fcinci^ 
^ifc^ofö  foH  SWemanb  eine  Äirc^c  in  einem  ©prengel  erhalten  nod^ 
Don  bcr  einen  jur  anbcrn  übcrgc^n  bürfcn^).  ^ein  JRic^ter  foQ 
einen  ©eiftü^cn  ot)ne  SSortuiffen  feincö  SSif^of^  auf  eigene  $anb 
t)or  ©ericgt  jic^cn  unb  Dcrurt^cilcn  *).  @S  ift  bcn  ©eiftlid^cn  ücr* 
boten,  an  anbcren  aU  @ott  gett)cit)tcn  Stätten  (auf  9icifen  in 
ßclten  unb  an  ©teintifc^cn,  bic  uom  93ifc§of  gett)eif)t  finb)  äWeffc 
ju  galten'').  31u|erbem  toirb  bic  ^Hic^t  bcr  Slblegung  angcfün^ 
bigter  gürbittcn  für  ben  Äönig  unb  feine  (Sctrcucn  eingcfcfiärft®) 
unb,  ma^  bcjcic^ncnb  fc^eint  für  bcn  ®eift,  morin  Sari  fcfion  feine 
JRepicrung  antrat,  mit  @ntfcf|icbcnt)eit  barauf  gcbrungcn,  baß  bic 
®eiftlic^en  fic§  bic  nottimcnbigen  SBcrufi^tcnntniffc  aneignen;  mer 
bicö  öcrfäumc,  foüc  feiner  Äirc^e  öerluftig  ^c^cn,  bcnn  ttjcr  ba^ 
®efei^  (Sottet  fclbft  nid^t  fenne,  fei  auc^  nid^t  im  ©tartbe  c^  ju 
prcbigcn  *). 

S)icfcm  melleicfit  crftcn  ©rjeugniß  ber  gcfe^gcbcrifc^cn  ^f)äti0* 
teit  Äarr^  ^at  Sarimann ,  foüiel  man  fiej^t,  teih  gleic^cö  an  bie 
©citc  ju  fteQcn.  ^ic  einzigen  ©puren  feiner  SBirffamteit  toät)rcnb 
bicfcö  Sa^reö  finb,  abgcfc^en  Don  jener  ^ufammenfunft  mit  ßarl 
in  Duaöbiucö,  einige  urfunben,  toclc^c  2BerIciI)ungen  an  filöftcr 
cnt[)alten.  SBir  fa^cn  fc^on,  tt)ic  reid^  er  ©t.  ^enU  unb  bag  er 
SRünfter  im  ©rcgoricnt^al  bebac^tc^^);  augcrbcm  Dcrliel)  er  mä^« 


')  c.  10. 

2)   C.    11. 

^)  c.  4,  n?örlli(^[c  ffitcber^olung  oon  Capit.  742,  c.  4,  SRettberg  I,  356;  mit 
la^n  ©.  37  batin  bie  Äeimc  einer  „5Jrembeiq)otiget  unb  Senfur"  gu  erWicfen  liegt 
tin  ©runb  öor. 

*)  c.  8,  ogf.  mit  Capit.  742  c.  3;  c.  7. 

5j  c.  9. 

8)  c.  17,  ogt.  0.  @.  68  iR.  3;  Söoife  IV,  2.  «ufl.  @.  444  unb  über  di- 
stringere  ebb.  <B.  450  ^.  1. 

'')  c.  14. 

8)  c.  13,  ögt.  SBaife  III,  2.  2lufl.  @.  265. 

9)  c.  15.  16. 

i<>)  3n  ben  Urfunbeii  oben  a  41  9?.  1-4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


STfiilfteb  Don  Süttic^.  71 

tcnb  feinet  aufcnt^oltö  in  bcr  5PfaIj  ©alminciocum  im  Cttobct 
bcm  Äbt  afinoriu^  t)on  9Rot)Q(efc  bei  ©ufa  in  Surflunb  bie  3^11=^ 
ftcei^eit  für  fein  Slofter*)  unb  im  iRoöember,  aU  er  in  ber  5PfaIj 
^ontio  (^Pont^ion,  S)cp.  SJ/arne,  jtpifd^en  9Sitrt)^Ie^granjaiö  unb 
Sar*Ie^S)uc)  üertüeilte,  bcftätiate  er  bem  Älofter  Slrflentoialum 
(«rßenteuil,  S)ep.  ©eine  et  Dife)  auf  Sitten  ber  Slebtiffin  Slilina 
bic  Smmunität,  bie  f^on  feine  SSorgänger  bemfelben  tjerlie^en 
l^atten*).  Unb  cbenfo  erhielt  im  erften  SRegierunfl^iatire  §:axU 
mann'ö  anä)  baö  cinft  öon  Sffiiflibrorb  erbaute  Älofter  ©c^ternac^ 
an  bcr  ©auer  im  ©ibgau  bie  Seftätigung  feiner  3mmunität^), 
foipic  ber  (£rjbif(f)of  3:ilpin  t)on  9leimö  für  feine  tirc^e  bie  85e* 
ftätigun^  aller  bcr  9ied)te  unb  grei^eiten,  ttjcld^e  frühere  Könige 
it)r  t)erlief)en;  ja,  Äarlmann  fügte  im  Saufe  ber  näd^ften  ßeit  noc§ 
tocitere  SJerteit)ungen  ijin^n^), 

2)ag  SBiet^um  fiüttid^  (3;ongern)  erhielt  in  biefem  3al)r  an* 
flcbli($  einen  neuen  SSifdfjof.  9uif  gufcariuö  (golcricui^)  folgte, 
loie  e^  Reifet,  bamalö  Slgilfrcb*).    Sj^ilic^,  nac^  einer  anbern  an* 

fiabe  ®),  fc^eint  ber  3;ob  bc^  gulcariuö  fd)on  @nbe  762  erfolgt  ju 
ein.     Slgilfreb    toax  frü()er  wlönd)   in   ©Inon  (@t.  Slmanb)   im 
^ennegau,  bann  ju  ©t.  93at)on  in  ®ent,  fpäter?lbt  üon  @lnon') 

*)  Muratori,  Antiquitates  Italicae  II,  19,  ügl.  DeÖncr,  Äonig  $ippin 
©.  198.  2Jer  Slu^pcflunfligort  in  ben  S)ru(fen  Cadmoniaeo ;  naä)  bcr  Äbft^nft 
©ct^mann'«  aber  Calini(n)ciaco  pal.  publ.  öqI.  ©icfel  II,  13.  223:  SWil^tbad;er 
9^.  117;  TlmU,  ©anbatla«.  Sorbcm.  @.  16.  Kroebcr  m  bcr  Biblioth^ue  de 
TEcole  des  Chartes  1.  c.  @.  844  benft  an  Communiacum,  (54>mntugn^  bei  QJcnf ; 
2)atta  an  (Säen  in  bcr  9?ormanbie,  mad  ganj  un^uläffig  fc^eint;  Ibel  an  Coconiagum 
in  ber  Urf.  für  ©t.  2)eni«,  Bouquet  V,  734  (Tardif  @.  45  ^.  54);  aWcnfc  an 
(J^omounij,  (J^antouj  in  SWauriana  on  ber  ©irogc  no(^  9^oöoIcfe  ober  S^ougnp 

g)ep.  9?ieDre);  äU^ü^Iba^er  bagegcn  an  (SatmiciacuiS  ((£^amous9,  S)e)7.  9J?ariie,  ^rr. 
dm«)  ober  S3er|d^reibung  für  Salmunciago  (©omonff^).  —  ^a6)  bem  iRegicniiigö- 
jo^^  (1.)  ifl  bie  Urfunbe  tm  bem  9.  Dftobcr  auiSgefertigt. 

«)  aDWl^IMer  9h.  120;  Bouquet  V,  718. 

»)  S«ü^lbad^cr  9?r.  118;  ©idel,  ©citr.  V,  ©ien.  @..S|?.  XLIX,  392,  au3 
bem  1.  9legiemng^ia]^re,  tt)ie  auci^  bie  bei  globoarb  erroa^ntc  Urfunbe  für  S^leim«, 
olfo  öor  9.  Dftober  769. 

**)  Flodoard.  Historia  Remensis  ecclesiae  1.  II,  c.  17,  SS.  XIII,  464 — 
465;  OflI.  anc^i  Marlot,  Histoire  de  la  ville,  cit6  et  universit^  de  Rheims  II, 
840  f. 

ß)  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  228;  Ogt.  Ann.  Laubiens.  unb  Leodiens. 
774,  SS.  IV,  13. 

ö)  5Bei  bem  fpäten,  aber  glaubnjürbigen  3(caibiu«  (ßxUt^)  öon  Droal,  Gest. 
epp.  L.eodiens.  Si:>.  XXV,  47,  n?o  i^m  eine  fünfje^njä^rije  Slmtffübrung  juge« 
f(^rieben  »irb,  mä^renb  fein  S3orgäiigcr  747  gcjlorbcn  ^u  fem  ft^eint,  er  jebcnfafl« 
748  bereit«  »if(^of  war;  ögl.  Pag!  a.  762  %c.  4;  Eckhart  I,  577 ;  Le  Cointe  V, 
628.  732  unb  befonbcr«  Öcttncr,  i<önig  ^ipttm  <S.  475.  2)ie  noc^  fpäicren  An- 
nales 3.  Bavonis  Gand.  SS.  II,  187  laffen  trrig  Slgüfreb  fdjon  752  ©ifc^of  werben 
unb  762  flerben,  oiefleidjt  infolge  einer  Sernjcc^felung.  Sflcllbcrg  I,  562  -  563  meint, 
bag  bie  Angabe  ber  Ann.  Lobiens.  [x±  bocb  mcQeicbt  aufredet  erhallen  (äffe  (üg(. 
anc^  SS.  XKV,  47  9^.  6). 

')  S3gt  Series  abb.  s.  Amandi  EInonens.  SS.  XIII,  386.  Agelfredus 
episcopus  fle^t  ^icr  jwifc^en  Gislebertus  episcopus  (öon  Sf^o^on  u.  Sournai)  unb 
Arno  arcbicpiscopus  (öon  ^oljburg).  SJer  erfJere  fiatb  782,  23.  SWai  (ögl.  ^nn. 
ß.  Amandi  SS.  I,  12;  brev.  SS.  U,  184;  breviss.  SS.  XIII,  38),  mag  ober  bie 


Digitized  by  LjOOQ IC 


72  769. 

unb  @t.  5Bat)on  ^).  ®r  mag  fid^  bcö  bcfonbcrcn  SScrtraucng  StaxV^ 
erfreut  ^aben,  ba  biefer  fpäter  ben  flefangenen  Äönig  3)cfibcriu8 
jciner  ^aft  anucrtraut  ju  ^aben  fc^eint^). 

änbrerfeitö  liefert  baö  Slofter  @t.  ©allen  einen  SBeitrag  jur 
©efd^i^te  be«  So^reS  769.  ?lm  16.  Koöember  759  mx  ber  «bt 
Dtmar  t)on  6t.  ©allen,  t)on  feiner  ?lbtei  flemaltfam  entführt,  auf 
einer  9fi^eininfel  bei  ©tein  geftorbcn^),  ein  Opfer  beö  ©treiteS 
jtoijd^en  bem  um  feine  ©elbftänbißfeit  fämpfenben  Älofter  unb  bem 
SSifc^of  t)on  ©onftanj,  n)elc§er  bie  reiche  3lbtei  unter  feiner  bif^öf* 
li^en  @etDalt  behalten  n^oQte  unb  bafür  Unterftügung  fanb  bei  ben 
@rafen  SBorin  unb  Sluob^art,  jener  ®raf  t)om  Ifjurflau  unb  Sinj* 
flau,  biefer  im  argenflau*).  2lbcr  in  @t.  ©aßen  eljrte  man  fein 
©eböd^tnife  nur  um  fo  me^r,  ba  er  fein  unfllüdlic^cg  @nbe  im 
Äampfe  um  bie  Unabpngtflfeit  beS  ÄlofterS  gefunbcn  ^atte,  unb 
u^n  Seigre  nad^  feinem  lobe  ttjurbe  ben  ^lofterbrübcrn  burd^  eine 
SSifioh  bie  Slufforberung,  ben  Seic^nam  Dtmar'ä,  ber  auf  jener 
Snfel  bei  ©tein  begraben  mar,  nad^  ©t.  ©aßen  jurüd^ubringen. 
©ie  leiftetcn  ber  Slufforbcrung  golge ;  eilf  ber  Srüber  begaben  fid^ 
bei  Stacht  an  Ort  unb  ©teile  unb  öffneten  baS  ©rab.  ©ic  fanben 
ben  Seic^nam  Don  afler  a3ertt)efunfl  unberührt,  mit  ?luSnat)me  ber 
unterften  ©pifee  be^  einen  gugeg,  tt)o  bie  aSertpefung  fic^tbar  toar. 
S)ieje^  SSunber,  meint  Otmar'ö  SBiograpl^,  SBala^frib  ©trabo,  tuar 
ba§  erfte  ^c\6)cn  feiner  ^eiligleit,  inbem  e«  i^n  ebenfo  frei  uon 
ber  SSermefung  jeigte,  tote  er  im  Seben  frei  t)on  ©c^ulb  toar*). 


Slbtei  üon  €^t.  Smanb  fc^on  früher  oufgeoe&en  ^aben;  ^rm>  tourbe  782  9bt  Slett« 
berg  nimmt  mit  MabiUon,  Ann.  Ben.  II,  245  an,  Mg  9lgi(freb  früher  9bt  ju 
(glnon  al«  53if*of  öon  ?ütti(^  xoax. 

1)  '^aä)  9{ettberg  I  563  er^elt  er  bie  Wotn  @t.  ^abon  etfi  na(^bem  er  fd^ 
SBif(^of  geworben.  (£t  fUi^t  {t(^  babei  auf  bie  Annales  s.  Bav.  Gand.,  aber  btefe 
flnb  in  muuberläfftg,  um  auf  fte  ®eh7t(^t  legen  ju  Yi3nnen ;  übrigeniB  bgl  Mabillon, 
Annales  Ü,  263;  Galüa  christ.  III,  831. 

2)  »gl  unten  Mim  JJal^r  774. 

3)  Vita  B.  Galü  c.  55;  Vita  s.  Otmari  c.  6,  SS.  II,  24.  44;  «u«g.  bon 
SWeper  bon  5fnonau  in  ben  @t.  ©aller  iWitt^eiüingen  jur  baterlänb.  (Befdj.  Xu,  77 
m.  228.  103;  Herim.  Aug.  SS.  V,  99.  3)ie  Annales  Sangall.  mai.  SS.  I,  74, 
neue  SluÄg.  bon  öenKng  ebb.  XIX,  268—269,  9i.  183,  geben  irrt^ümftdj  bo« 
3a^r  760  nac^  gfo  (ebb.  XII,  123  «».  66).  Le  Cointe  V,  613  f.  fe^t  Otmor'« 
5D)b  obne  ®runb  f(]^on  ind  3a^r  758  unb  bemqemäg  bie  !£raniBlation,  bie  je^n 
3a^re  f^jStcr  flattfonb,  768.  2)08  richtige  ^aben  Mabillon,  Annales  II,  191;  3&. 
ö.  Slrjc,  Oefd^ic^te  be«  Äanton«  @t.  ©aUen  I,  29.  30  vi.  d;  Sflettberg  II,  115; 
Dctöner  @.  513  ff.;  a)ümmler  unb  Startmann,  @t.  ©ofler  2j)btenbu4  unb  ^tC" 
brüberungen,  SDWtt^.  XI,  74;  Sabewig,  ategeften  jur  ©ef^^idjte  ber  ©if^öfe  bon 
(Sonpanj  I,  8  Sfh.  34.  ©artmann,  iTrfunbenbud^  bon  @t.  ©ollen  I,  31  gibt  nur 
auö  »eiferen  ben  28.  SRor).  759  an. 

*)  Ueber  biefe  SJer^ättniffe  bgl.  bie  Vita  s.  Galli  c.  55;  Vita  s.  Otmari 
c.  4  ff.,  aWitt^.  jur  baterlänb.  ®ej%.  a.  a.  D.  @.  74  ff.  99  ff.;  Slcttbcrg  II,  113  ff. 
a)ie  5^age,  -•-  "^ '-  '"'^—  m^.r^  ^i .. :_w    ^:„.,zi  —  ««_ 

mannien  b( 
Söirtembera 

Delöner,  Äöntg  ?ipmn  @.  329;  SWeöer  bon  Änonou,  ©t.  ©aller  SÄittb.  XU  7^ 

9i.  224;  gorf(^.  j.  beutfd^.  ©efc^.  XIII,  72  iR.  3;  SBai^j  III,  2.  Slufl.  ©.  369  Sfl.  1. 

»*)  Vita  8.  Otmari  (©earbeinmg  ber  nic^t  me^r  uor^anbenen,  bon  ®o*bert 

berfaßten  «ebenfibefc^eibung)  c.  7,  SS.  II,  44;  @t.  ©atter  SWittl^eiL  XII,  103—104: 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Otmor  Don  @t  dlallm.    Stb^n  (l^or)<.  73 

5)ic  SRöitc^e  aber  Icjjtcn  bcn  Scid^nam  in  einen  Staifxi,  ftcHten  eine 
brcnnenbe  8er je  bei  feinem  ßaupte,  eine  jtoeite  ju  feinen  gü|en 
auf  unb  begannen  bann  bie  Stücffa^rt.  ©d^on  untertoegö  ücrrid^* 
teten  bie  9fteltquien  SBunber.  9lac^bcm  bie  ^önd^e  bann  and  Sanb 
geftieflen,  famen  i^nen  bie  Älofterbrüber  entgegen  unb  geleiteten 
mit  i^nen  bie  Stchquien  nac^  bem  8(ofter,  too  fie  jmifd^en  bem 
aitar  beö  i).  So^anned  beö  läuferä  unb  ber  SBanb  beigefebt 
tt)urbcn  unb  ja^Ireic^e  SBunber  DetriAtcten.  ©päter  tourben  biefe 
®ebeine  er^ooen  unb  in  anberen  Siixqcn  beigefebt;  über  biefe  dx^ 
eigniffe  unb  bie  babei  jefc^e^enen  SBunber  l)at  ber  ^orfte^er  ber 
Älojierfc^ule  3fo  eine  eigene  ©c^rift  uerfafet^). 

(Sine  ä^nlic^e  {oftbare  l£rn)erbung  ^atte  ein  paar  Sa^re  früher 
bog  Älofter  ®orje  in  ber  S)iöjefc  SJifefe  gemacht.  Sein  gefeierter 
Stifter,  ber  Srjbifc^of  St)robegang,  ^atte  bom  ^apft  $aul  I.  bie 
Sieliquien  breier  ^eiliger  erbalten,  bed  t). Slajariu«,  beö  f).  Slabor 
unb  bcd  \).  ©orgoniuö,  uno  bie  be«  lefeteren  bem  Älofter  ®orje 
gefd^enft*).  Sie  toaxtn  fd^on  am  15.  3D?ai  765  bort  angefommen, 
aber,  toie  e«  fd^eint,  tuar  ber  Sau  ber  Äirc^e  in  bem  neuen 
Älofter  noc^  nid^t  DoÖenbet,  worin  ber  ^eilige  beigefebt  ttjerben 
ioDte®).  Srft  im  3at)r  769  tonnte  feine  feiedid^e  ®eife^ung  in 
ber  neuen  Äird^e  erfolgen*).  S^robcgang  felbfl  erlebte  bie  gfeft= 
lic^feit  nic^t  me^r;  Sbt  bed  ÄlofterS  roax  bamald  X^eomar,  toafyc* 
f^einlid^  ber  erfte  fibt,  bcn  (S^robegang  noc^  fclber  eingefefet  ^aben 
wirb*).    2;^eomar  liefe  fid^  bon  Äarl  eine  audbrücf lic^e  »eftätigung 

Et  congmo  satis  miraculo  prima  Banctitatis  eius  indicia  claruerunt,  ut  vi- 
delicet  tam^  inlesom  a  corruptione  corpus  eius  inveniretur  quam  über  ipse 
faerat  a  crimine,  cuius  oppositione  superatus  videbatnr  ad  tempus. 

1)  Ysonifl  de  miracuus  s.  Otmari  libri  II,  SS.  II,  48  ff.;  @t  Q^oSitx 
mtOi.  XII,  114  ff.  (im  fiuS^fi. 

•)  PauU  G^est.  epp.  Mett.,  SS.  11,  268*  Annales  Lauriss.  min.  ed. 
Waitz  @  412,  tt»  ober  M«  3a^  (?ip|nn  26  =  767)  folf*  tfl,  ögL  unten  iR.  8; 
Ann.  Enh.  Fuld.  a.  765  SS.  I,  347.  (Rne  fagen^aftc  e(!^ia)fning  ber  Trans- 
latio  mbt  im  10.  ^o^r^mibcrt  ber  %bt  So^ornied  in  ben  Miracula  s.  Gorgonii, 
SS.  IV,  238  ff.;  ögt  on^  Sflettberg  I,  494;  Dettner,  «onig  pp^rin  @.  894  91.  4 
unb  bie  bafeltß  (maefül^rten  ©teilen. 

3)  Annales  Petav.  SS.  I,  11;  Annales  Mosell.  SS.  XVI,  496;  ber 
15.  SWai  ip  3«f*^  ^  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  28;  bgl.  femer  mic^  Ann.  Max. 
SS.  XIII,  21:  Ann.  Sith.  SS.  XIII,  35:  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  228.  Wo- 
tan notirt  in  feinem  SRart^Iogium  bie  Ueoertroguna  biefer  fettigen  )um  12.  Sunt, 
»gt.  2)ümm(er,  goff^^^-  J-  2).  (»efd?.  XXV,  200.  Äeme  biefer  Ic^terwä^nten  Ouellen 
rebet  üon  ber  Seife^nng,  aUe  nnr  bon  ber  9üifunft  ber  9leliqmen;  bag  ober  bie 
Stixd)t  txmaU  nodf  mqt  auSaebant  unb  babnr^  bie  ^eife^ung  berjögert  marb,  ift 
eine  f&cntmäftm%,  tütid^  bie  in^aJbt  ju  769  (unten  92.  4)  nol^  legt  unb  ou^  Ma- 
biUon,  Annales  II,  218  tbeitt 

^)  Annales  Mosell.  1.  c:  Positum  est  corpus  s.  Gorgonii  in  basilica, 
oue  est  constructa  in  Gorzia  monasterio.  Et  Thrudgan^  abbas  obiit 
©örtTu^  gleid^loutcnb  bie  Annales  Lauresh.  SS.  I,  80,  bie  nur  ben  2lbt  Droch- 
gangus  nennen.  Ann.  Lauriss.  min.  1.  c. :  et  condidit  sanctum  Gorgonium  in 
monasterio  suo,  quod  ipse  a  novo  aedificaverat,  cui  vocabulum  est  Gorzia ; 
Ann.  Enhard.  Fuld.  766,  SS.  I,  347—348.  _ 

»)  S)ie  «btftrei^K  iS  jheirig.  25ie  GaUia  christiana  XUI,  881  nennt  2^eo- 
mor  eill  aö  4.  tat,  bem  C^/robegong,  ©unbelorb,  SJrodfgong  öorauigegangen  fein 

Digitized  by  VjOOQ IC 


74  769. 

bed  bem  Jilofter  öou  ß^robegang  verliehenen  ^riüilegiumö  er* 
tl)eilen^),  für  welc^e^  bie  S3ijc|öfe  auf  bem  ßoncil  ju  Sompiegne 
(757)  burd^  it)re  Unterfc^rift  bic  3Kitbürgfc^a[t  übernommen  Ratten  ^), 
^nd)  foQ  unter  i^m  baö  Älofter  burc^  einige  ©c^enfungen  Slngtl* 
ram^ö  bereid^ert  fein,  ber  i^m  ongebli^  bie  SSilla  SSarangefi  (JÖa* 
rangeöillc  in  ber  ©egenb  t)on  S^aumont)  unb  in  einer  jmeiten 
©c^cnfung  bie  SiDa  ga^o  (göu)  im  S3ibgau  unn^eit  Iricr  unb 
©Qubiacum  (3ou^)  überließ;  allein  beibc  ©c^enfungen  8tngUram*iS 
finb  fe^r  Derbäc^tig»). 

fotlcn.  (SJimbetorb  \ft  öortoeg  ju  bcfeitigcn,  ba  bic  Utfunbc  oon  769,  in  ipcld^cr  er  be» 
gegncn  \oU,  oarnid^t  c^fHtt.  2)toctcgang  aber  \ft  ein  unb  biefelbe  ^crfon  mit  S^robc* 
gang  (Mittel  II,  234  jlanbt  fogor,  ober  mit  Unrecht,  bog  man  bie  in  ber  öorigen 
yiote  ätirte  ^tobe^nad^nc^t  auf  btefen  bejiel^en  !önne)  unb  ganj  irrig  öon  i^m  unter» 
((Rieben  «orben,  j.  ^.  aiw^  öon  Mabillom  Annales  I,  218  unb  mit  befonber«  au5* 
fü^vtt^^er  Söcgrünbung  öon  Le  Cointe  V,  231.  414  ff.  ©n  Äbt  2)roctegang  bc* 
gegnet  in  einer  ©enbung  oon  ^pin  on  ^a|)fl  ©tep^an  IL,  Lib.  pontif.  ed. 
Duchesne  I,  444.  457;  Jaff6  IV,  32—33,  Codex  Car.  Sfh,  4.  5,  fowie  öon 
Aar!  unb  Äarlmann  an  ^apfl  ^aul  I.,  ib.  ©.  108.  106  i«r.  26.  28,  unb  Le 
Cointe  V,  414  f.  bemerft  rid^tig,  bag  er  oon  S^robegang  ju  unterfci^eiben  ijt  (Jr 
toar  aber  nic^t  ^t  oon  ©or^e,  roie  man  baraud  gefolgert  ^at^  bag  bie  iRot^  über 
ben  2:ob  bc3  'llbi&  3)roctegang,  oben  ^.  4,  unmittelbar  an  bie  92ad^ri(^t  über  bie 
©eifcöung  befi  %  ®orgoniui8  bafclbfl  fi(^  onft^ließt,  fonbem  5lbt  oon  Qumiege«. 
(£in  I>ruhtgangu3  aboas  de  Gemedico  unterfc^reibt  ben  5£obtenbunb  Oon  ^ttign^ 
(760—762),  Capp.  I,  222,  unb  fc^on  MabUlon,  Annales  11,  162  fie^t  biefen  für 
jenen  SBeoonmäitigten  an:  ogt.  auci^  9lcttbcrg  I,  518:  Jaff6  11.  cc.;  Oeöner, 
Ä.  ?i^)^)in  ®.  121.  128.  363.  374.  381.  388.  Ungemig  bleibt  nur,  wann  X^o- 
mar  fein  ^mt  antrat;  ob  f(^on  758,  n?ie  ein  ?lbtfiiata(og  in  ben  Acta  SS.  Boll. 
Febr.  III,  688  angibt,  oba  etwa  erjl  nac^  bem  2:obe  Sl^robegang'«  (f  6.  SWarj 
766;   Del«ner  <B.   401    i)^.  2),   wie  ©icfel  II,  234  annimmt. 

*)  3)ie  Urfunbe,  Bouquet  V,  714,  ifl  unbatirt  unb  mirb  oon  Calmet  I, 
preuves  p.  283;  SRettberg  1,  513  fd^werlid^  richtig  fc^on  768  angelegt,  ^ad)  bem 
Xitel  be«  Äönig«  tann  |ie  768  —  (2Wai)774  gefefet  werben;  ©idel  K.  23,  Snm. 
@.  234  gibt  i^r  bie  engere  3citbefiimmung  772  b'a  ba^in,  anö  ®rünben,  bic  nic^it 
gutreffenb  fein  bürften. 

«)  2?gl.  Detöner  @.  315  ff. 

8)  2)ie  Urtunben  fteben  bei  Calmet  I,  pr.  285.  288.  ^Jnjloß  erregt  f(^on  bic 
Sflcc^mutg  naö)  3a^ren  (E^rifli,  überbcm  flimmt  tia&  3a^r  770,  Ija^  fic  nennen, 
ni^t  sum  erflen  S^egierungiSja^r  ftartmann'iS,  in  bem  fie  aud^eflellt  fein  foüeiL  Le 
Cointe  V,  748  fhreit^t  ba^cr  einfacib  bic  c^ronologifc^en  58c|hmmungcn  unb  glaubt 
baburc^  febr  mit  Unrecht  ben  3nbalt  ber  Urfunben  ju  retten.  ®egen  i^re  ©djt^eit 
fpric^t  oielleicbt  auc^,  bag  jene  iöeflatijuitg^urfunbe  Äarl'«,  oben  ^.  1,  gamidjtfi  oon 
SBerleibungen  Slngilram'ß  n?ei§;  bo^  tfi  freilieb  in  biefer  Urfunbe  nic^t  bie  ©ejlatigung 
ber  @(^erifungen,  fonbern  be«  bifc^öflid^cn  ^rioilegg  bie  ^ouplfac^e. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


770. 

®te  ^olitif,  toclc^c  fc^on  ia^  3a^r  jutjor  eingeleitet  njorbcn 
u  fein  fcfieint,  tarn  im  3a^r  770  ^nm  Slbfc^tuß.  „5)ic  Äönigin 
Bert^a  n^ar  in  Statten  jum  S5e{)uf  einer  Swlamirienfunft  mit  ^önig 
5)eftberin^,  unb  fet)r  öicle  ©täbtc  tDnrben  bem  ^cilioen  5ßetruö  f^u^ 
rüdgeaeben,  unb  93ertf)a  fü{)rtc  bic  %oä)tcx  bcö  ^efiberiuö  in^ 
|ränfii^e  SReic^  ^V' ;  \o  berichten  bic  Sfnnakn  über  ba§  (Srcjebnife 
jener  Unter^anbuingcn,  ia^  finb  bie  ^auptereicjniffc  beö  3a^reö 
7.70,  über  bereu  inneren  3"f^J^^^"^^"fl  'leboc^  manc^eö  bunfel 
bleibt. 

Sturm  {)Qtte  fic^  bei  3;affiIo  feiner  Slufgabe  mit  ©rfolg  ent^ 
lebigt.  SJber  ba§  SBirfitigftc  blieb  nocf)  ju  t^un  übrig:  bie  5Ser^ 
binbung  mit  ben  Sangobarbcn  unb  glei^jcitig  bic  ßerftellunfl  eineö 
friebttdieu  SSert)äItniffeö  jmifc^en  biefcn  unb  bem  päpftUc^en  ©tu^Ie 
burc^  Sefricbigung  ber  terrttoriaten  5lnfprücf|c  beö  lefetercn,  fott)ie 
bic  33erftänbigung  än)ifrf|en  Äart  unb  Sarimann.  3m  Sorber* 
grunbe  al^  Trägerin  biefer  $oUtif  erbliden  mx  bie  Äönigin^aWutter 
Scrtraba.  Äarl  ()attc  ben  SEBintcr  in  bem  ^eimatlanbc  feinet  ®e* 
fc^lec^tö  jugebrad)t;  SBcil)nac^ten  {)attc  er  in  S)ürcn  gefeiert  ^X  im 
a)färj  ^ielt  er  fic^  in  ^criftal  auf,  n^o  er  bem  ®ifc^6f  3)?aurioluö 
t)on  vlngerö  bic  Smmunität  be§  @t.  6tcpl)an^flofterö  bei  Singerg 
Dcrlie^^).    Sind)  Cftcrn,   22.  S(pri(,   Dcrtoeiltc  er  noc§  in  Jenen 


')  AnDales  MoseUan.  SS.  XVI.  496:  Fuit  Berta  regina  in  Italia  ad 
placitum  contra  Desiderio  reere,  et  reddite  sunt  civitates  plurime  ad  partem 
Bancti  Petri,  et  Berta  adduxit  fiUain  Desiderü  in  Francia.  (Jbcnfo  bie  aiiS  bcr* 
fdboi  oerfotenen  Ouette  ^etfliegenbcn  Annales  Laureeh.  SS.  I,  80  unb,  nur  cttroS 
öerfürat,  bie  Annales  Petav.  SS.  I,  13;  ügt.  ferner  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21; 
Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  238;  Ann.  Sithiens.  SS.  XIII,  35;  Ann.  Enh.  Fuld. 
SS.  I,  348  —  anä)  Ann.  Lauriss.  mai.  SS.  I,  148;  Ann.  Einh.  SS.  I,  149; 
Fragm.  ßasU.  SS.  XIII,  27  etc. 

«)  Annales  Laur.  mai.  769,  SS.  I,  148;  Ann.  Einh.  769,  SS.  I,  149. 

8)  aiW^Ibac^er  Sftc.  134;  Bouquet  V,  719.  galf(^  ijl  bie  Urfunbc  für  @berfi- 
^eim  ((gberfi^eimmtinfier)  im  (Slfog,  @djopftin,  Alsatia  diplomatica  I,  104,  bte 
im  anära  in  3ngel^eim  miggepent  fein  fott;  SDm^Ibac^er  m*.  135. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


76  770. 

©cgenbcn,  ju  @t.  Sambcrt  in  Süttid^*).  S)ann  aber  l^iclt  er, 
icbcnfaHS  mo^l  noc^  ju  Anfang  beg  ©ommerS,  bic  oDgcmcine 
9lci(§«t)crfQmmlunfl  in  SBormS*).  2Baö  bort  bcrat^cn  tüurbc,  ift 
nic^l  überliefert^).  3)at)infleftent  muß  bleiben,  ob  ^ier  anä)  bie 
Sflegelung  ber  Sesie^ungen  ju  Äarlmann,  laffilo,  SJefiberiu^  unb 
bem  $ap[t  jur  ©prad^e  fam  unb  bie  Ruftimmung  ber  SSerfamm^ 
lung  eingeholt  tDurbe,  el^e  man  baju  fd^ritt,  bie  SJerl^anblungen 
jum  Slbf^Iug  JU  bringen ;  inbeff en  toirb  man  minbcftcn^  ba^  erftere 
toa^rfd6einli(|  finbcn*).  äuA  Äarlmann  ^atte  fic^  im  aRörj  in 
äuftrafien  befunbcn,  in  ber  ^falj  3)iebent)ofen  an  ber  SRofel,  tt)ie 
eine  Urfunbc  äeigt,  morin  er  bem  äbt  Stephan  t)om  @t.  Tl\ä)atl^' 
flofter  auf  ber  at^eininfel  $onau  bie  3mmunitöt  ert^cilt*^).  3m 
3D?ai  öertpeitte  er  im  ©(faß;  eine  in  ber  ^falj  Srocmagab  (SÖrumpt) 
audaefteHte  Urfunbe  beftätigt  bem  ^faljgrafen  S^roboin  einen 
SGBaio  JU  ®enu|felb  in  ben  Slrbennen,  ben  fc^on  ^ippin  feiner 
gamilic  gefc^enft  ^atte**);  bann,  am  26.  (?)  3uni  beftätigt  Äarl* 
mann  in  ber  5ßfat}  SRcumagen  an  ber  SKofel  bem  Älofter  9ioDalefe, 
auf  Sitten  beS  Slbtö  Slfinariu«,  bie  Immunität  unter  gleid^jeitigcr 
SBertei^ung  ber  freien  Slbt^ma^l '') ;  er  l^atte  fid^  alfo  injmifdgicn 


')  ÄDnales  Laur.  mai.  1.  c. ;  Ann.  Einh.;  Fragm.  Basil.;  ügl.  Ann. 
Mett.  SS.  Xni,  27;  Ann.  Lobiens. 

')  Annales  Lanr.  mai.;  Ann.  Einh.;  Fra^.  Basil.;  Dg(.  Ann.  Mett 
Ann.  Lobiens. 

8)  «gl  mma^ct  @.  57, 9^.  135  b  über  bic  bei  Petrus  a  Thvmo.  Hist.  dipl. 
Brabantiae,  ed.  Sfl«f|enba:a  I,  196  iiberliefcrtcu  ongeblici^en  ©efc^lüffe  bicfcr  SBormjcr 
^l^nobe,  tDt\d)t  avA  bem  SDecret  (Sratian'«,  mittelbar  aud  ber  (Eanonenfammbmg 
Smr^arb'iS  bon  SBormd  mtb  9nfegid  flammen.  9Bie  ÜRiibtbac^er  meint.  foQten  anq 
bie  golfc^migen  be«  Benedictus  Levita,  II.  370.  371,  Le^.  IIb,  §i  f.  24,  ouf 
biefen  ©ormfer  9iei(^«tag  ©ejug  nebmen.  ®J  folgen  bei  ©cnebift  auf  371  aber 
(372—380)  bielmel^  ^tttde  au»  ber  Admonido  generalis  b.  3.  789,  Dgl  ebb. 
@.  92—93.  24.  Ueber  ben  »orf^Iog  miü^Vbaä^'S  (%:.  136),  boÄ  anfc^^einenb 
frübePe  (ia<)itular  Äarf«  (©oretiuÄ,  Capp.  I,  44  ff.  9h:.  19)  auf  biefen  erftei 
Sieicbötag  StatV»  ju  öerlegen,  ögl.  oben  @.  68  9^.  1 ;  baju  unten  Cgjcur«  V. 

*)  $(u(b  Eckhart,  Francia  Orient  I,  606,  nimmt  an,  bag  in  ^ormd  über 
biefe  ^egenfianbe  üerbanbelt  mürbe;  nur  mürbe  baburtb  iebenfaOd  nid^t  bie  (£ui' 
leitimg,  fonbem  ber  beüorflebeube  ^bf^Iug  ber  Unterbanblungen  be^eicbnet  fein.  2)ag 
bie  ^erfammlung  in  äBormd  ber  Steife  ^ertraba'ft  na4  ^1)  t}oranging,  )eigt  mo^( 
ber  ©eritbt  ber  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  148:  Carolus  rex  habuit  synodum 
in  Warmatiam  civitatcm,  et  Carlomannus  et  Berta  regina  iungentes  se  ad 
Salossa;  ogt  and)  Ann.  Einh.  ib.  @.  149. 

^)  Wi^tba^tt  9h:.  121  (nac^  einer  Vorlage  ^ippin'd,  ber  au(^  fc^on  bie  ^m* 
munität  erteilt  batte,  ebenb.  9hr.  85);  Bouquet  V,  720:  data  in  mense  Martio 
anno  II.  regni  nostri.  Actum  Theudone-villa  palatio. 

«)  eicfd  C.  10,  3lnm.  @.  225;  SDWibIbacbcr  ?ft.  123;  93e^er,  amtteIrbeinifAeö 
UrTunbenbu*  I,  26  f.  9Jr.  22,  bei  ©ö^mer  9h:.  35  unb  allen  ^f^am  trrtböntVtiib 
aliS  ©(benfung  für  $rüm  angeaeben,  og(.  au(b  oben  @.  35  9t.  8.  Ueber  ben  SuS« 
ftcHungSort  ögl.  Grandidier,  Histoire  de  P^glise  de  Strasbourg  II,  CIV  n.  c. 
C^benbafelbfl  aui^eflellt  if!  bie  überarbeitete,  ober  hn  $rototoII  e$te  Urfunbe  bom 
6.  Wtax  für  (Sberfl^eimmünfler,  aWüblbacber  9h:.  122,  ögL  eicfcl  II,  224—225. 

'^)  Muratori,  Antiquitates  II,  19  ff.:  Actum  Neum(a)go  in  palatio  pu- 
blico.  Ueber  biefen  Ort  (9teumagen,  91.-53.  Xrier.  Ar.  ©emcaficl)  öqL  SKenfe, 
^anbotla«,  S^orbem.  @.  16;  SWüblbat^er  9hr.  124.  Kroeber  in  ber  Biblioth^que 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Sufammcnfunfi  m  ^Ij.  77 

ipetter  nad)  92orben  begeben.  9lod^  t^orl^er  aber,  n^ä^renb  er  noc^ 
im  ®lfa6  üertpeiltc,  Jattc  er  eine  Sufammcnfunft  mit  feiner 
SKutter  in  @cU  am  8t^ein*).  3)ie  Duellen  fd^toeiaen  über  bic 
©coenftänbe  unb  bcn  SSerlauf  ber  JBcfprec^unfl.  Seoenfall«  toirb 
^  \iä)  aber  um  bie  toie^tißcn  Ser^ältniffe,  bcnen  bann  JBertraba'g 
Steife  nac^  Stauen  (\a(t'),  toa^rfc^einlid^  auc^  Jitflleid^  um  bie  SSer* 
ftänbifluna  ätt)ifc6en  i^ren  @ö()nen  flet)anbclt  ^ben®). 

X^atfad^e  ift,  bag  um  biefe  Qtit,  unb  allem  9nf(|ein  nacb  noc^ 
bet)or  SBcrtraba  bie  SReifc  nac^  Stauen  antrat*),  bem  ^apfte  feiten^ 
ber  Äöniflc  SRittl^eilung  Don  ber  ©ieber^erfteflung  eine^  guten 
Sint^erne^menS  iipifd^en  i^nen  unb  Don  i^rer  Uebereinftimmung  in 
bem  (Sntf  Alug  bie  9lec^ti^  bed  ^.  $etrud  ju  loa^ren  gemacht  loarb. 
SSier  frönnfc^e  Setjollmäd^tigte,  ber  Sifc^of  ®aujibcrt,  ein  anberer 
©eiftlic^er  5Rameni8  gulcbert,  Ändfreb  unb  $elmgar,  reiften  mit 
einem  ©(^reiben  ber  Äönigc  nac^  diom,  toelc^e^  Stephan  baoon  in 
ftenntnig  fe^te,  bag  bie  ©treitigfeiten  }tt)if(^en  ^arl  unb  JSarlmann 
beigelegt  feten,  unb  bafe  beibe  ftöntge  ,,energif(!^  ba^in  toirfen 
tt)firben,  bem  i).  $etrud  unb  ber  Sirene  i^re  rechtmäßigen  ^efi^ungen 


de  TEcole  des  Chartee  IV.  2  (1856)  @.  344  oerntmbete  Neomagus,  9^on  am 
(Genfer  @ee;  @icfe(  II,  225  eüotfalU  uttrk^ttg  9{ovott  (i>tp.  Oife).  @.  jeboc^  ebb. 
Wba  bie  (foienbotum  ber  ^atirung. 

^)  Ann.  Laur.  mal.  (D^lo.e^.  76  92.4)  tok  au4  Ann.  £inh.  (apud  Salasiamh 
Fragm.  Basil.  (in  Castro  qnod  dicitur  Salussa);  Ann.  Mett  2)er  Ott  tft 
fantswt^  m  toenoc^feln  mit  @alg,  beffcn  2a%t  auf  einer  gttfet  ber  fränTif(bot 
eoülc  ber  Poeta  Saxo  (1.  11.  v.  490  ff.,  Jaff^  IV,  573)  bef^reibt,  fonbem  ©eis 
im  Unterelfag  (Stt.  SBeigenburg).  2)er  (Stunb,  tpeld^en  ^opflin,  Alsatia  illustrata, 
I,  706  f.  flfo  bad  tftüg^en  ©aütfla  bei  Sngel^m  anführt,  tf)  Derfebrt,  ungeachtet 
ber  2t9ati  Salnsia  in  ben  Anntdes  Einhardi,  ba  bie  Hufammenfunft  in  StoxU 
mamCi  (Siebtet  flattgefunben  ^oben  roirb.  dlod)  üerfel^Iter  tfi  ed  t)onenbd,  ben  Ort 
noc^  ^urien  ^u  txrlegen,  nne  Mabillon,  Annales  II,  219;  Seibni),  Annales  1, 
26  u.  a.  t^. 

*)  ^Ib,  @.  21,  öermut^et,  ©etraba  babc  ben  Äartetann  in  ©etj  »egen  ber 
»etmü^jlung  Äarl'«  mit  einer  Six^ter  be«  Sangobarbenlönia«  beruhigen,  feine  8"' 
^mnng  boju  einholen  nwDen,  nur  f)>rid}t  er  biefe  ^ermutpung  iebenfalU  in  einem 
gaiQ  mmc^gen  gufannnen^nge  auiS,  t)g(.  unten. 

')  ioii  Semraba  in  @el)  gerieben  jmifc^en  i^en  @54nen  gefhftet  (obe,  ifl 
ßngfl  bie  aeiaufige  «nfic^it,  bgl.  Le  Cointe  V,  751;  Mabillon,  Annales  II,  219; 
Eckhart  L  606;  Ceibrnj,  Annales  I,  26;  de  la  Bru^re  I,  78;  2)ippolbt  @.  27; 
(Snrarb  in  0orf4.  g.  2).  <9ef(^.  xm,  449;  9RttI;lbad;er  @.  53.  3Ran  barf  biefelbe 
tttbeffen  mqt  auf  Ann.  £inh.  fUit^en,  mo  bie  Sporte  pacis  causa  nur  ben  Qmtd 
ber  9leife  na6)  Stauen  begeid^nen,  ügl.  auc^  b.  ^tfbil,  Stl  bif^-  <^riften  III,  22 
(yegen  (Sbrarb  o.  a.  O.).  Suben,  (ikfc^icbte  bed  teutf^en  ^Ued  IV,  e.  258  malt 
bte  (Sreigniffe  fo  au9  ali^  ^tte  man  bi^t  üor  einem  ^rubetfriea  aefianben.  6d^on 
hierin  gel^t  er  xooifi  gu  UTeit  (\)%\.  0.  ®.  66  ^l.  1).  Sud  ber  3ufammenfunft  StaxU 
morni'd  mit  Sertraba  in  @etg  ma^t  er  aber  gar  ein  SV^aifelb,  bad  gleicbgeitig  mit 
bem  bon  Äarl  in  ©orm«  gehaltenen  tagte;  fo  ^ttcn  bie  ©eere  nur  md^  in  geringer 
(feitfemutm  wn  einanber  geflanben,  ald  ©ertroba  bajnnft^en  trat  unb  bie  Äönige  oer- 
f9^e.    &  finb  bied  nnbegrttnbete  Sermutbungen. 

*)  HuÄ  ben  SBorten  ber  Annales  Laur.  mai.  (oben  ®.  76  iJi.  4) .  .  .  iun- 
^entes  se  ad  Salossa,  et  in  eodem  anno  perrexit  domna  Berta  repina  per 
Baioariam  partibus  Italiae  ge^t  ni(bt  ^ert)or,  bag  ^ertraba  ))on  (Set)  gteic!^  na^ 
gtolien  reifle.  JDie  2)«1lenun5  ber  Annales  Einh.  fdjeint  bie«  jnjar  ju  ergeben, 
forat  e«  aber  (mäf  famn  ben?etfcn. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


78  770. 

p  ueric^affen,  treu  bcm  aSer^prcd^cn  bcr  Siebe,  ba^  fic  cinft  mit 
iftrcm  aSater  5ßtVpin  bcm  gürftcn  bcr  ?lpofteI  unb  feinen  ©teil* 
Vertretern  8e()e6en"  *).  S)ic  Könige  lünbigten  atfo  bem  5ßapfte  an, 
ba6  fic  bie  italienijc^en  SefifeDcr^ältniffc  in  einer  bie  flcrec^ten 
gorberunflcn  beö  $ßapfte§  befricbigenben  SEßcife  orbnen  tpürben ;  fic 
titelten  Qii^brüdlic^  ben  3"fommcn^Qnfl  mit  bcr  Don  i^rcm  Sßatcr 
bem  römifc^en  Stuhle  gegenüber  befolgten  $ßoIitif  fcft.  SSlHein  ber 
^Qpft  iDor  bur^  t^rc  SJerfic^erungen  noc^  nid^t  beruhigt.  @r 
brücft  jnjar  tn  feinem  8lntmortfc§reiben  bic  größte  greube  über 
bie  3luöföl)nung  ber  ÄJönigc  quo,  beren  ßmiftigfeiten  it)m  too\)U 
befannt  gewefen  toaren  unb  m6)  feiner  SScrfi^erung  tiefen  Äummer 
ücrurfac^t  Ratten  2),  jcigt  fic^  aber  aud)  fc^r  befliffen,  fie  mit 
i^ren  ©rgebcn^citöbejeigungen  gegen  ben  l).  5ßetru^  foglcic^  beim 
3Bort  m  neljmen.  ®r  freut  fic^,  baß  fie  lieber  ®ott  unb  bem 
älpoftcffürftcn  aU  einem  gebred)Iidöen  SRcnfc^cn,  ber  fie  burc^ 
83efie(^ung  ju  verführen  gcfuc^t  (bem  Sangobarbenfönigc?),  ^öbcn 
gef alten  moHcn^);  er  bringt  barauf,  baß  fie  bic  S5efi|ungen  bcr 
^irc^e  unücrsüglic^  ben  Sangobarben  abforbern  laffen  wnb  ba^ 
©d^enfungöDerfpre^en    Don  754   j\u  uoQcr  Slus^füfjrung   bringen. 


')  ©(^reiben  ©tev&an'ö  an  Äarl  unb  Äartmann  bei  Jaffö  IV,  155  ff.,  Codex 
Car.  9?r.  46,  ©tep^an  Jc^rdbt  @.  156:  Nam  sie  vero  in  is  (liis)  ipsis  vestris 
ferebatur  apicibus:  tota  vestra  virtutae  vos  esse  deccrtaturos  pro  exigendis 
iuBtitiis  protectoris  veetri  beati  Petri  et  sanctae  Dei  ecclesiae  atque  in  ea 
promissione  amoris,  (quam  cum  add.  JaflP6)  vestro  pio  genitore  sanctae  re- 
cordationis  domno  Pippiuo  eidem  principi  apostolorum  et  eius  vicariis  pol- 
liciti  estis,  esse  permansuros  et  plenarias  iustitias  sanctae  Dei  ecclesiae  atque 
eius  exaltationem  esse  operaturos.  ©aujibert  bö^t  Mabillou,  Annales  II,  220 
für  ben  iBifc^of  i7on  (£^artrc<S;  ob  mit  'Si^t,  ifi  ntc^t  ju  fe^en;  über  bie  brei  anbeten 
(Sefanbten  if^  außer  ben  9?amen  nid^W  befannt. 

2)  Cod.  Carolin.  1.  c.  @.  155—156:  Ipse  enim  redemptor  noster,  preces 
clamautium  ad  se  exaudiens,  merentium  tribulationes  ad  gaudium  convertit. 
Quod  certae  nunc  in  vobis  atque  universo  peculiaro  populo  sanctae  Dei 
ecclesiae  eius  divinae  piaetatis  clementiam  et  raisericordiae  benignitatem 
cemimus  esse  diffusam;  in  eo  quod,  nostra  omtione  vota  exaudiens,  me- 
roris  nostri  lamentationem,  quam  usque  hactenus  habuimus  ipsa  divisione 
ex  discordia  illa,  quam  antiquus  hostis  inimicus  pacis  intra  vestram  frater- 
nitatcm  inmiserat  —  nunc  Deo  propitio,  eodem  pestifero  aemulo  confuso,  in 
communem  dilectionem  et  concordiam  ut  vere  uterinos  et  germanos  fratres 
vos  conexos  esse  discentes  —  in  magnam  laetitiam  convertere  dignatus 
est  —  honorabiles  et  nimis  desiderabilcs  syllabas  vestras  .  .  .  per  quas  in- 
notuistis:  contentionis  rixas  ac  litigia  inter  vos  versata  fiiissent,  sed  an- 
nuentae  Domino  nunc  ad  veram  dilectionem  et  unitatis  concordiam  et  fra- 
ternam  amorem  conversi  extitisse  videmini. 

^)  L.  c.  @.  157:  Tarnen  nunc  firmitatem  vesti-am  comprobavimus. 
dum  non  corruptori  et  fragili  homini  sed  Deo  omnipotenti  et  eius  aposto- 
lorum principi  placere  procurastis.  $iena(b  unb  nac^  ben  Dor^erge^enben  SÖortcn 
(S.  156 — 157):  Et  quidem  nos  .  .  .  omnino  de  hoc  certi  atque  in  omnibus 
satisfacti  sumus:  quod  nulla  hominum  suasio  aut  thesaurorum  copiosa 
datio  vos  potcrit  declinare  aut  ab  eadem  vestra  promissione,  quod  beato 
Petro  spopondistis,  quoquo  modo  inmutare  f(^etnt  t&,  boß  Dom  (angoborbifc^cn 

tofc  SJerfud^e  gema(bt  n>aren,  bie  fränftfd;en  Könige  burc^  große  ©efc^enle  ouf  feinen 
'tanbpunft  in  ben   2:eiTitoriatfh-eitig!eiten   mit   bem  ^a^fHid;en  ^taffU   ju  ^te^en. 
SebenfaflS  imputirl  ber  $app  jenem  folc^e  35erfncbe. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)er  -fapfi  uiib  bic  ©erfö^ng  ber  Könige.  79 

SBenn  ffiinet  (ber  ßangobarbcnf önifl  ?)  behaupten  foßtc,  bic  Äirc^c 
);)abt  bereite  bog  3^riflc  äurücfer^alten ,  jo  joHtcn  fie  i^m  ja  nid^t 
©laubcn  f^cnfen  ^).  S)er  $al3ft  gab  bcn  ^eimfe^rcnbcn  ©efanbten 
ber  ftönige  ba^er  auc^  ein  fc^riftlic^eS  üoffftänbigcö  aSeräcid^nig 
feiner  S^erritorialanfprüc^c  mit  2).  @r  min  jtuar  an  ber  3[nf* 
ric^tigfeit  be^  Scrjprec^enS  ber  Äönige  nid^t  jtoeifeln,  faßt  aber 
bod^  bic  aKöglt(^!cit  inö  8lugc,  baß  eö'  unausgeführt  bleiben  fönnte : 
„SBcnn  3^r,  toa^  mir  nic^t  glauben  motten,  bem  t)eiligen  i^ctruiS 
jene  i^m  rec^tmäfeig  julommenben  SBefifeungcn  ju  fd^affen  t)erfäumt 
ober  iögcrt,  fo  miffet,  baß  3t)r  barüber  bem  Slpoftclfürftcn  bor 
©^riftt  SfJic^tcrftu^l  fc^merc  9ied)cnfc^aft  merbet  oblegen  muffen^)." 

3)cr  5ßapft  bejeigt  alfo  feine  g^eubc  über  baö  Serfpred^cn  ber 
Äönige,  feinem  ©tut)ic  jur  SBefricbigung '  feiner  territorialen  8ln* 
fprüd^e  ju  Der^elfen,  er  lobt  fie,  baß  bic  ©ad^c  ?ßetri  über  bic  ber 
Sangobarben  bei  t^nen  ben  ©ieg  baDongetragen  l^ait:  aber  er  ift 
bo(fi  im  Ungemiffcn,  ob  fie  i^r  sSerfpre^cn  unb  ben  Umfang  feiner 
?lnfprüc^c  auc^  in  feinem  ©inne  auffaffen  unb  jur  Sluöfü^rung 
bringen  mcrben.  @r  fürchtet  bie  SDiöglic^feit,  ba§  fie  fic^  bon  bcn 
Sangobarben  übcrreben  laffen,  biefc  Slnfprüd^e,  infomeit  fie  bc" 
grünbet  feien,  für  bereits  erfüDt  ju  crflären.  2Bie  mürben  ieine  95e* 
forgniffe  nod^  gefticgen  fein,  menn  er  oon  ber  beabfic^tigten  gamilien* 
öeroinbung  jmifi^cn  bem  fränfiic^eu  unb  bem  langobarbijc^en 
Sönigö^aufe,  t)on  ber  beborfte^enben  9Sermäf)Iung  Sarrs  mit  einer 
Softer  beS  S)efiberiuS  etmaS  gemußt  l^ätte!  aber  ^iebon  ^attc 
er  offenbor  no^  leine  Ahnung;  er  mürbe  fonft  in  jenem  Sricfe 
biefen  ^unlt  gemiß  nic^t  übergancjen  ^aben. 

Unterbcffen  trat  Sertraba  ble  9ieife  na^  3talien  an.  @ie 
na^m  ben  2Bcg  burd^  SSaiern*),  t)atte  alfo  ma^rfc^cinlic^  eine 
Sefprec^ung  mit  Saifilo,  bem  ©d^miegerfo^n  beS  SJangobarbcn* 
lönigS,  mit  bem  bie  Scrftänbigung  allem  3lnfc|ein  nod^  fdf|on  früher 


^)  L.  c.  @.  158:  Si  quis  autem  vobis  dixerit,  quod  iustitias  beati 
Petri  recepimus,  vos  ullo  modo  ei  non  credatis.  %x6)  pier  bürftc  unter  quis 
3)«flbcrhi«  )u  ocrpc^cn  fein,  wenn  e«  anä)  nid^t  |ld^er  ifl.  2)ie  unbejHmmtc  %ni* 
bracteweife,  bcren  fiö)  ber  ^^  ^icr  foroie  in  ben  ©.  78  i«.  3  ongcfü^rtcn  ©teilen 
bcbient,  ft^eint  aber  bejeit^nenb  für  feine  Sage.  @tep]^an,  ber  flcö  anberwärt«  auf« 
rüdft^tdlofefle  über  bie  Sangobarben  geäugert  ^at,  \v\xX>  triftige  (S^rünbe  gehabt  ^aben, 
3)e|iberitt8  ^er  ni(i^t  mit  S'^amen  ^  nennen.  3)iefe  (Srünbe  »erben  in  oer  ©eforgnig 
b€0  $apfied  in  fw^en  fein,  burd^  einen  2:abe(  bed  2)eftberiuS  bei  ben  fränüfc^en 
Äönigen  on^ufiogen.    )Bgl.  übrigen«  and)  Cod.  Carolin.  9^.  47  @.  163. 

^)  L.  c.  @.  157:  —  ut  plenariaB  iustitias  beati  Petri  sab  nimia  velo- 
citate  secondnm  capitulare,  quod  vobis  per  praesentes  fidelissimoa  missos 
direximus,  exigere  et  beato  retro  reddere  iubeatis,  sicut  et  vestra  continet 
promissio.  (Sv  aab  ben  ©efanbten  augerbem  aucb  auSfü^rli^e  münbü^e  (Sx* 
uutenntgen  mit,  ibid.:  Tarnen  et  de  boc  et  de  omnibus  iustitiis  beati  Peüi 
praedictis  vestris  missis  subtilius  locuti  sumus  vestro  regali  eulmini  cuncta 
enarrandum. 

^)  L.  c.  @.  157  f.:  Nam  si,  quod  non  credimus,  ipsas  iustitias  exigere 
neglexeritis  aut  distuleritis,  sciatis:  vos  de  istis  rationes  fortiter  ante  tri- 
bunal  Christi  eidem  principi  apostolorum  esse  facturos. 

**)  Ann.  Laur.  mal;  Fragm.  Basil. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


80  770. 

burc^  ©türm  bcnjcrfftcfliflt  mar*).  3n  Stolicn  flelang  i^r  gric* 
bcngiocrt^)  junöc^ft  ßucrft  fuc^tc  fie  Dcfibcrtu«  auf,  bcm  übcr^ 
baupt  i^rc  Seife  Dorjua^tüeife  galt®).  6te  tarn  bei  t^m,  fot)tel  ju 
fe^cn,  ot)nc  er^eblic^c  ©c^tDieriofcitcn  jum  3*^1«  S33tr  ^örcn,  ci^ 
feien  in  bicfcm  3ö^r  ja^Ireic^e  ©täbtc  bem  ^.  5ßetruj^  jurüdgegcbcn 
loorben*).  S)efiberiu^  tjerftanb  fic^  al\o  baju,  in  biefer  iBexiebung 
bem  SBiÖen  ber  gtanfenfönigc  unb  ben  gorberungcn  ber  tömifc^en 
Kurie  entfleflenjufommen.  Cr  opferte  bie  ©täbte  ber  SSerbtnbunjj 
mit  ben  ^^ranlen,  ttjelc^e  burc^  bie  JBermäl^Iung  feiner  loc^ter*) 
mit  Sari  bcfiegelt  ttjerbcn  foHte.  Äuc^  bie  SSerftanblunflen  über 
biefe  ffit)e,  tuel^e  i^r  ©ebanfe  unb  SBunft^  tnar,  brachte  Sertraba 
jum  abfc^luß;  toie  e^  fc^eint,  ftanben  frönfifd^e  ®ro§e,  meiere 
SBertraba  beßicitet  Ratten,  mit  einem  ©ibfc^ttjur  für  ben  Seftanb 
biefeg  JBünbniffeö  ein«). 

aiS  bem  5ßapfte  bie  erfle  unbeftimmte  ftunbe  tjon  bem  ^lan 
einer  jotc^en  gamilienüerbinbung  jufam,  gingen  i^m  bie  Äugen 
auf,  feine  fc^Iimmften  Befürchtungen  toaren  nocö  übertroffen.  9Wan 
batte  il^n  Don  ber  ^erfteDung  ber  (Sinigfeit  ätoif^en  Üarl  unb 
^arlmann  in  Äenntnife  gefefet  unb  bie  9Serfid^erung  beigefügt,  ba§ 
ibm  feine  rechtmäßigen  Sefifeungen  öerfc^afft  ttjerben  follten;  aber 
bte  geplante  enge  SSerbinbung  ber  grauten  mit  S)cfiberiuö,  bie  er 
am  meiften  fürd^ten  mußte,  mar  Dor  i^m  forgföltig  geheim  gehalten 


*)  S^gl.  oben  @.  66  f.  ®anj  o^ne  (önrab  fprec^cn  Le  Cointe  V,  754  unb 
Pagi  a.  770  9"^.  5  öon  dncm  miptungenen  ^n\u6)  ber  Äontgin  a:afrüo  mit  Äarl 
3U  t}erf64nen. 

^  Ann.  Einh. :  pacis  causa  in  Italiam  proficiscitur,  peractoque  propter 
quod  iUo  profecta  est  negotio  . . . 

')  2)0«  ergibt  mijweibeutig  ber  ©ortlout  ber  Annales  MoseUan.,  Laures- 
ham.,  Petav.,  Max.  etc.;  oben  @.  75  iR.  1. 

^)  «Ql.  ebb. 

^)  3)er  ^amt  berfelben  ifl  befirittcn.  (S0  totnmt  auf  bie  ©teile  ber  Vita 
Adalhardi  in  ber  folgenben  <Wote  an,  ob  ^er  Desiderata  düi  ©genname  ge- 
nommen »erben  barf.  ©ei  Änbrea«  oon  SBergamo,  SS.  rer.  Langob.  @.  223—224, 
tautet  ber  9?ame  Berterad,  ogt.  au(%  8We*ler,  @..©.  ber  aJiUnd^ner  «lab.  1881 
@.  253.  262;  D.  «bei  8ur  Ueber|.  oon  ©n^orb'«  Seben  Äarl'«  (®eW(fttf4reiber 
ber  beutfc^en  53oraeit  IX.  3a^rb.  1.  ©b.),  2.  »ilufl.  @.  44  9i.  1;  SJümmlcr  m  ber 
aUgem.  2).  ©togr.  XV,  128.  Wt  anberen  9iamen,  bie  angeführt  unb  oon  Jeibnij, 
Annales  I,  26  aufgejd^tt  »erben,  JJrmenaarb,  @ibJ?IIa,  2:^bora,  ^aben  nicbt  ben  * 
geringPen  ©runb  in  ben  Oueflen  unb  |tnb  bloge  ©ermut^ungen  (Späterer.  5)ie 
übrigen  Z^d)ttt  be«  3)efiberiuÄ  tragen  beutfd?e,  ouf  perga  enbtgenbe  Flamen  (SlbaU 
erga,  Siut^)ergo,  Änfitpergo).  "änq  fc^eint  bei  Anclr.  Berpcom.  urfprünglid^  Ger- 
►erga  gefionbeu  ju  ^aben  (»tc  bie  ®cma^lin  ^arlmamt'8  ^icg);  Berterad  beruht 
nur  auf  ©orrcctur. 

®)  Vita  Adalhardi  c.  7,  88. 11, 525 :  Unde  factum  est,  cum  idem  Impera- 
tor Carolus  Desideratam  (desideratam)  Desiderii  regis  Italorum  filiam  repu- 
diaret,  quam  sibi  dudum  etiam  quorumdam  Francorum  iuramentis  petierat 
in  connubium,  ut  nullo  negotio  beatus  senex  persuaderi  posset,  dum  adhuc 
esset  tiro  palatii,  ut  ei,  quam  vivente  illa  rex  acceperat,  aliquo  commu- 
nicaret  servitutis  obsequio,  sed  culpabat  modis  omnibus  tale  connubium  et 
gemebat  puer  beatae  indolis,  quod  et  nonnuUi  Francorum  eo  essent  per- 
luri  atque  rex  inlicito  uteretur  thoro ,  propria  sine  aliquo  crimiue  re- 
pulsa  uxore.    Uebrigcn«  liebt  ber  ©crfoffer,  Sfabbert,  befanntlid^  ^feubonpme. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Unsufcieben^  bed  ^fitS.  81 

lootbcn ;  crft  nac^bcm  fic  eine  abgcmadöte  ©ac^e  toai,  tarn  jic  i^m 
ju  D^rcn  ^).  ffir  gcrietf)  in  bic  äufeerftc  Scftürjung  unb  gab  feiner 
©rimmunfl  in  einem  langen  ©tiefe  an  bie  Äöniae  einen  offenen 
«ugfbrud«).  Ma^  für  ein  SBa^nfinn  ift  e^%  fd^reibt  er,  ,,ba6 
€uer  eble«  fränfifd^eö  SJoIt  baö  alle  SBölfer  überftraf)lt,  unb  @ucr 
fo  glänjenbe^  unb  ebleS  Äönta^gefdjlceftt  beflecft  toerben  follte  burc^ 
ba§  treulofe  unb  ftinfenbe  Soll  ber  Sangobarbcn,  bai^  flarnicfit 
unter  bie  SSöIter  geregnet  toirb  unb  Don  toelc^em  befanntlid^  bie 
^u^fäfcigen  ftammen;  benn  fein  Dernünftiger  SKenfd^  fann  glauben, 
ba§  fo  gefeierte  Äönige  burc^  eine  fo  t)ern)ünfclöenö^  unb  oer^ 
abfc^euengtt)ert^e  S3erul)rung  fic^  befleden.  ®enn  toaö  für  @e* 
meiufd^aft  ^at  baö  Sic^t  mit  ber  fjinfterniß  ober  tt)elc^en  I^eil  ber 
©laubige  mit  bem  Ungläubigen?  (2.  ßorint^.  6,  14,  IS»).)" 
©tcp^an  toarnt  bie  flönige,  fic^  nid^t  oon  ben  ©c^Iingen  beö  böfen 
geinbe^  umgarnen  ju  laffen,  ttjel^er  einft  ben  erften  SKcnfc^en  im 
$arabiefe  burd^  bie  ©c^wäd^e  beö  SBeibeö  jur  Uebertretunq  beS 
göttlid^en  ®eboteg  ocrfü^rtc,  »oburc^  bag  SSerpngniß  beö  S^obe^ 


^)  SSobI  triebt  erfl  burc^  8crtraba,  alft  fte  nadf^  9lom  fom,  fonbent  fc^n  frü^; 
aber  au(^  Suben  IV,  257  ^ebt  mit  ^td^t  ^eroor,  bag  hca  ^or^oben  dot  bem  $<^)pe 
m5gli(bfl  lange  ae^eimge^olten  »UTbe. 

«)  Jafifc  IV,  158  ff.  Codex  Car.  ^.  47.  —  Muratori,  AnnaU  d'Italia 
a.  770  mtb  nod^  ^fele  III^  2.  ^ufl.  'B.  606  tooQen  tvegen  ber  magtofen  mtb 
befttgcn  ^ptoc^e  bed  9nef eiS  il^n  für  uned^t  erfloren,  aber  gana  mit  Unrecht ;  bgl  aud^ 
Trova,  Codice  dipl.  long.  V,  575  ff.  Jaff6,  Regeata,  la  ed.  @.201  fcfet  ben  ©rief 
t)or  oer  9ietfe  ©ertraba*^  nad;  ^Udkn  an;  fo  au§  in  ber  Bibl.  rer.  Genn.  769— 
770.  ^aäf  ber  ^nftc^t  bon  Mabillon,  Annales  II,  215  ffat  ©ertraba  ben  tool^ren 
3n>ed  i^rer  Steife,  bie  (S^  StaxV»  mit  ber  langobarbifc^en  ^^ngefßn  )u  @tanbe  pi 
bringen,  hinter  bem  $omanbe  in  9lom  ^u  beten  ^u  t)eri>ergen  gefugt.  2)em  ^nfcbein  na^ 
bttrfte  0tepl^n  erfl  na(!^bem  bie  ^ermoblnna  eine  fefl  bef(^toffene  ®aä)t  mar  "Jladf* 
ri(^  baoon  evt^alten  ^aben.  'äaS  bem  (Sfefüpf  einer  nnabanberlic^en  S^^atfa^e  ge^en« 
über  gu  flehen  erHart  ft^  mo^I  anä^  feine  maglofe  Sprache;  ^dtte  ber  $apfl  ^off« 
raing  ae^bt  öie  &)t  öer^inbem  ju  fönnen,  fo  würbe  er  gewiß  mit  größerer  ©e- 
foiiiim$eit  unb  Ueberiegung  ftd^  aniSgefproc^en  l^aben.  ©gu  au4  ®-  ^^ff/  Stat 
»eilr.  @.  61—62. 

^)  Jaff6  1.  c.  @.  159:  Quae  est  enim,  praecellentissimi  filii  magni  reges, 
talifl  desipientia,  ut  penitus  vel  did  liceat:  quod  vestra  praeclara  Franco- 
ram  gens,  quae  super  omnes  gentes  enitet,  et  tarn  splendiflua  ac  nobi- 
lissima  regalis  vestrae  potentiae  proles  perfidae  —  quod  absit  ^  ac  foeten- 
tissimae  Langobardorum  gente  poUuatur,  quae  in  numero  gentium  nequa- 
quam  conputatur.  de  cuius  natione  et  leprosorum  genus  oriri  certnm  est 
etc.  9hd;ter  unb  SMfi,  Snnaten  b.  fränfifc^en  9lei(^iS  im  3^tatter  ber  Karolinger  I, 
86  9^.  1  behaupten,  perfidae  ac  foetentissimae  feien  ^ier  feineiSn>eai8  a\&  abjelti' 
tnf^e  ^rmen,  fonbem  bielme^r  a\&  Sbüerbien  aufj^faffen,  ber  $apfl  fage  mit^n,  er 
ßjürbe  c5  „ben  grauten  al3  eine  S^reulofigfett  fc^timmfier  ?lrt  anrcd^nen ,  »enn  f!c 
fldl^  mit  ben  Sangobarben  in  eine  Serbinbung  einßegen'.  %Um  biefer  Auslegung, 
XDt\d)t  bereit«  ^o  (3)ümmter)  im  Sit.  (Sentroibl  1885  Sfh.  51  ©p.  1731  atö  eine 
fe^r  fraglid^  bejeid^net  ^ot,  möd^tcn  mir  bod>  roiberfprec^en.  3)ie  betreffenben 
^rfibitate  ber  gens  Langobardorum  bilben  ben  entfpred)enben  ^egenfa^  gu  ber 
praeclara  Francorum  gens,  ju  ber  splendiflua  ac  nobilissima  proles  ber  5(a« 
roCmger.  2)ie  ^rembefc  quod  absit,  metc^e  jene  2(uMegung  begrifnben  foS,  meil 
fte  angeWidj  fonf  ftnulo«  »äre,  bejie^t  fldj  auf  bie  ©egmeifung  be«  ©ebanfen« 
einer  folc^t  Serbinbung  überhaupt. 

3a^tb.  b.  blft^.  (»eft(.  -  «bet-Gimfon,  Äatl  b.  »r.   I.  »b.  2.  «uft.       6 


Digitized  by  VjOOQ IC 


I' 


82  770. 

aber  bad  SRcnjcl^engefc^Iec^t  gcbrad^t  toarb.  Stephan  behauptet, 
jebe  @^c  mit  einem  SBeibc  auÄ  frembem  8Jolt  fei  für  Wiaä)ti)abcx 
Dom  Uebel,  unb  erinnert  bie  Jtöniae  boran,  bog  ou^  feiner  i^rer 
aSorfa^ren,  toeber  5ßippin  noA  Äarl  SKarteH  noc^  ^ippin  ber 
SRittlere,  grauen  auS  anberen  mt\ä)tn  unb  Elutionen  gelobt  Ratten. 
fßox  aQem  betont  er,  bog  fie  beibe,  ^axi  unb  jtorlmann,  bereite 
„in  red&tmägifler  e()e  nac^  ber  SSorfd^rift  il)reö  SSoterS"  mit 
fd^önen  @emo|Unnen  ou^  i^rem  eigenen  SBolfe  oerbunben  feien 
unb  e^  baf)cr  ©ünbe  Don  i^nen  fem  toürbe,  anbere  grauen  ju 
nehmen*).  @r  erinnert  fie  au($  baron,  ttjie  fein  SJorgänger 
©te^on  n.  it)ren  SSater  5ßippin  bei  ber  Salbung  im  3a^re  754 
ur  Slufrec^ter^altung  ber  ®^e  mit  i^rer  ÜRutter  ermahnt  unb  jener 
jiefer  ®rmal)nung  gemöß  ge^anbelt  J^abc^j.  Slufi^  ©inbringUc^ftc 
befd^toört  ber  ?apft  5Uglei(|  bie  Äönigc,  it)rem  greunbfd^aftsbunbe 
mit  bem  apoftoHjd^en  @tu]^(  treu  ju  bleiben  unb  ftc^  be^balb  in 
leine  SJerbinbung  mit  ben  Sanaobarben,  ben  geinben  beffelben, 
einjulaffcn.  ®r  micber^olt,  baß  bicfclben  itjm  bie  ftreitigen  SBe* 
ftfeungen  na(§  ttjie  Dor  vorenthalten  unb  fogar  in  fein  ®cbict  ein^ 
fallen.  ?luc^  fenbct  er  jugleid^  mit  biefem  ©riefe  eine  ©cfanbtfd^aft, 
befte^enb  au^  bem  ^reöbtjter  ^etrui^  unb  bem  Slegionarbefenfor 
$amp]^Qtu§,  an  bie  fränfifc^en  Könige,  um  biefelben  über  alle  feine 
JBetotoerben  genau  ju  unterrichten.  S)ie  feierliche  Sefc^mörung, 
toeld^e  ber  SSricf  enthält,  mirb  üom  ?ßapfte  jugleicg  im  SRamen  ber 
ganjen  römifc^cn  @eiftlid|fcit,  ©eamtcnfc^aft  unb  ©eöölferung  au^:= 
gefproc^en.  %\xä)  ^atte  ber  ^apft  baö  ©einreiben  auf  5Petri  ®rab 
gelegt  unb  barüber  SReffe  get)alten.  ®r  bebro^t  Die  Könige  mit 
oem  Knat^em,  foDd  fie  biefer  Srma^nung  unb  93efc^tr)örung  ju^ 
njiberbanbeln. 

^0  crfd^öpfte  ftc^  ©tep^an  in  ben  maglofefien  JBorfteBungen, 
um  ba^  ftcfürc^tete  (Sreignil  ju  Der^inbern,  unb  unter  ben  ®rün* 
ben,  bie  er  geltenb  ma^t,  toar  »enigflenS  einer  oon  Sebeutung. 
®inen  triftigeren  ®intt)anb  fonnte  er  gemig  nic^t  ert)eben  ate  ben, 
bafe  bie  ftönioc  bereit«  vermählt  feien.  S33ar  nun  biefer  (Sintoanb 
begrünbet?    Äarlmann  toar  öermäl^tt  mit  ©erberga®),  bereu  §er* 


*)  JafF^  IV,  159  f. :  Etenim  .  .  .  iam  Dei  voluntate  et  consillo  coniu- 
gio  legitimo  ex  praece^jtione  genitoris  vestri  copulati  estis;  accipientes, 
sicat  praeclari  et  nobilissimi  reges,  de  eadein  vestra  patria,  scilicet  ex  ipsa 
nobilissima  Francorum  gentae  pulchrissimas  coniuges  .  .  .  £t  certae  non 
yobis  licet,  eis  dimissis,  alias  ducaere  uxores  .  .  .  <S.  160:  Impium  enim 
est,  ut  vel  penitus  vestris  ascendat  cordibus  alias  accipere  uxores  super 
eas,  quas  primitus  yos  certum  est  accepisse.  163:  Nee  vestras  quoquo 
modo  coniuges  audeatis  dimittere. 

2)  L.  c.  @.  160.  ««  tfl  bie«  md?t  fo  §u  öerfle^fn,  cü»  ob  ^pin  Die  «b- 
ft(^t  befimbet  ffittt,  feine  O^mal^tin  su  üerflogen,  DgL  Deiner  @.  160  vi.  5,  495  f. 

^)  Fragm.  Basil.;  Ann.  Mett  771,  SS.  XIII,  28;  in  einer  ?anfer  ^bf. 
t)on  Einh.  v.  Karoli  (c  3,  ed.  Waitz  @.  5)  »irb  pe  Teoberga  genannt 
fBiof){  m(!^t  pt  bgt.  bie  Urlunbe  WfliÜfibaäitt  9hr.  196;  Grandidier,  £Ust  de 
P^glise  de  Strasbourg  II,  preuves,  ©.  118  f.  ©alb  borauf  »irb  ber  ^9 
tpal^e  eine«  ^^ne5  ÄarCmann'ö,  unb  jwar  nic^it  be«  aUefen,  Jaflfö  IV,  167,  ogt. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Unpfricben^cit  bed  ^o^fieig.  g3 

fünft  fibrigcng  unbcfannt  ift  ^) ;  bagcacn  ift  ou§cr  in  bicfcm  ©riefe 
©te^^an'g  nirgenbö  fonft  bcjcußt,  bofe  anö)  Siatl  fc^on  eine  rcc^t^ 
mögige  Stie  gdd^Ioffen  ^atte.  ^ic  S3et)ouptunQ  @tep^an'^  mug 
fic^  ba^er  xoo\)i  auf  Äarr^  SSerbinbung  mit  ^imiltrub  bcjieben, 
bic  t)on  eblcr  ®eburt  toax^)  unb  bamafe  Dielleid^t  ate  feine  legi- 
time ©l^egcnoffin  betrad^tct  lourbe,  roäljrenb  mon  fte  fpäter  atö 
Soncubine  unb  i^ren  @ot)n  ^ippin  al^  JBaftarb  beäeid^nete^). 
SebenfaQ^  erfd^eint  cd  unglaublich,  bag  bie  bom  ^apfte  in  biefem 
feierlichen  ©d^riftftücfe  funbgcgebene  »uffaffung,  ba§  Jtarl  ebenfo 
toie  fein  Stuber  Dermä^lt  fei,  in  offenem  SBiber{prud&  mit  bcm 
toirflid^en  ©ac^uer^att  gcftanben  ^aben  foHte^).  S)cr  $apft  mußte 
iDiffen,  ob  Sari  üermäl^lt  toar  ober  nid^t,  unb  tonnte  ed  nid^t  in 
biefer  SSäcifc  it)m  gctoiffermaßcn  ind  Äntlife  bet)auptcn,  ttjenn  ed  nic^t 
ber  ^aQ  mar.  Uebrigend  t)atte  er,  mie  berührt,  allem  Slnfc^eiu  nac^ 
nur  im  allaemeinen  geprt,  baß  bad  ^ßrojelt  einer  gamilicnocrbin* 
bung  pif^en  bem  fränfifc^en  unb  langobarbifc^en  ^önigdl^aufe  be^ 
ftel^e,  oeffen  Ur^eberjc^aft  er  in  Kuger  Serec^nung  bem  Sangobarben- 
fönige  in  bie  ©c^u^e  fc^iebf^).  Sluger  bem^lan  einer  SSermä^lung 
Sarrd  ober  Sarlmann'd®)  mit  einer  loc^ter  bed  Sangobarben* 


mtten  ®.  87.  J{arUnann  mar  alfo  fd^on  feit  lanaertr  Reit  üennä^tt.  ^n  bem  be« 
treffcnben  ©riefe  bejeic^net  ber  ^ipf^  bie  Oema^un  beffelbcn  alft  regina.  lögl.  im 
übrigen  Einh.  V.  Karoli  c.  8  u.  f.  tp.  fimten  @.  87  9?.  4  u.  j.  b.  33.  771  u.  774). 

*)  a)ie  Ann.  Lobiens.  SS.  XIIl,  228  madftn  fte  ju  einer  Soc^ter  be«  2)e- 
ftberiud,  todifi  um  i^re  f^üu^t  )u  bem  Sangobarbenfönige  nac^  bem  !£obe  i^reS  ®e« 
ma^tt  lü  eiiUären  (ad  Desiderium  regem  patrem  suum  confugft),  l>gL  ®ar« 
mann,  bie  ^Utit  ber  ^fle  I,  272  i».  3;  gforf (jungen  jur  2)eutf(^  (S^%.  XX, 
403  SR.  5. 

«)  @.  ?mi(u«  2)toconiiÄ  in  ben  Gest  epp.  Mett.  SS.  II,  265. 

»)  »gl  mi\^  III,  2.  «ufl.  e.  280  SR.  2,  fonne  unten  ©b.  II,  j.  3.  792. 
S91Xia  in  ber  Suft  fd^mebt  bie  Snna^me,  toddft  ^Uberbing!  2^iim,  Stid  b.  ®x. 
(!3)entf4e  9uBg.)  @.  322.  354,  im  Slnfti^I^  an  (&mUppt  Srmiengo  oertrilt.  bog 
Stcai  hamaU  no4  ein  onbered  fräntifc^iS  Skib  aüi  bie  ^imiltrub  jnr  (Sema^ttn  ge» 

at  ^be.  @.  bagegen  ou^  <S.  SBotff,  jbnt.  «eitr.  @.  60  f.  —  2.  D.  9lante, 
(tgefc^i^te  VI,  1,  @.  181  fpri^t  auffoDenbermeife  Don  bem  .9Hi(ftritt  ^orl'd  be« 
(3(ro^  tMm  ber  (omborbifc^en  gttrfientod^ter  su  ^ilbegarbe,  mit  ber  er  flA  o^ne 
tir4(id)e  {formen  mbunben,  fte  oei flogen  ^e  unb  bann  bod^  mieber  luriidberief " ; 
ebb.  y,  2,  @.  113  finbet  fidb  nid^td  üon  einer  fotc^en  Suffaffung.  9u4  n^or  ^ilbe« 
garb  nic^t  ^^antin,  fonbem  <^n7dbin. 

*)  9Ran  ^at  aKerbingd  gemeint,  ber  ^tofl  ^abe  ^4  nur  ben  Slnfdt^ein  gegeben, 
all  ob  er  ni(bt  miffe,  bag  leb^ftd^  twn  einer  i^ermS^luna  bei  unDer^irotbeten  ^ar(, 
ni^t  be9  Derpeirat^en  ^arimann  bie  9{ebe  fei,  um  in  oer  angefii^rten  SSeife  gegen 
bie  moieftnrte  ^milieuDerbinbung  argumenttren  }u  Y5nnen,  ügt.  autb  ^Iff  a.  a.  D. 
e.  58  ff.  Hber  ber  $apfl  be^u))tet  ja,  bag  anä)  Stcal  t)erbeiratet  fei.  berechtigter 
ifl  bie  l3emerYung  Don  ^etbnij  (Annales  I,  27),  bag  man  im  fr&nlif^en  9ia^  ber 
Serfioguna  einer  recbtmfigigen  Q^emablin  StaxV^  nic^t  lautloiS  jugefeben  ^aben  mürbe; 
eine  Snflqt,  meldf^e  bnnb  ben  SBiberfpmd^  gegen  bie  fpätere  Serftogung  feiner  longo« 


barbtf<l^  d^atttn  betätigt  mirb ,  Dgl.  bie  Stelle  oben  @.  80  9t.  6  u.  unten  &.  96. 

^)  »gl.  ©olff  0.  a.  D.  @.  57  iR.  1,  »fi^renb  Rubere  bie  Anregung  in  ber 
2^t  bon  S)efiberiul  aui^e^en  laffen. 

^)  $a(b  a.  a.  O.  meiiu,  2)eftberiuiS  ^abe  bie  frantifc^en  j(5nige  gebeten,  bag  einer  Don 
betben  feine  2:octter  jur  ^an  nebmen  möchte,  morauf  ^ertraba,  xo6d)t  ftarl  befonberd 
liebte,  i^m  blefelbe  ald  ^xm  befHmmt  ^be ,  um  jmifd^en  i^m  unb  a)eflbcrin«  ben 
^rieben  ^ennftellen.  2)ann  ^abe  fie  in  ^el^  ^arlmann  baburdf  }u  befd^wid^tigen 
gefu(!^t,  bag  fte  i^m  Dorfpicgelte,  fle  reife  m^  Stauen  um  bie  $rmjeffln  filr  i^n, 

6* 


Digitized  by 


Google 


84  "^TO. 

fönigö  berührt  er  oud^  bcn  einer  (£^c  ber  ©c^mcfter  ber  bcibcn 
granfenfönige,  ®iSla,  mit  abcld^tö,  bcm  @ol)ne  be^  S)eftbcriu«  *). 
|)infic6tli^  biefer  ©c^tücftcr  ber  töni^e  erinnert  ber  ^opft  aud^  boroit, 
ba§  ?ßipptn  bic  §anb  berfelbcn  cinft  bem  btjjontinifc^en  Äoifer 
ßonftantin  V.  für  feinen  6oI)n  ßeo  ücrfagt  Ijabc*).  ©ic^cr  ift, 
boß  an^  bicfer  ®\)q  nic^tö  iDurbc;  ®iö(a,  bic  einzige  @4rt)efter 
ber  Äönifle,  njar  boniatö  crft  breij^c^n  3at)re  alt*)  unb  ttjibmetc  fic^ 
fc^on  in  früher  Sugenb  bem  flöftcrlid^en  ßeben*). 

aber  auc§  o^nc  eine  S)oi)pcI^cirQt,  fd^on  allein  bnrd^  bic 
83crmäl)luna  Sarrö  mit  einer  langobarbif^en  5ßrinjcffin  f onntc  ber 
Qxocd  ber  »Iciic  Scrtraba'ö,  eine  feftc  äSerbinbung  jmif^cn  Äart 
unb  S)e[ibcriuö  ^crbcijufü^rcn,  für  crrcid^t  gelten.  SBcrtraba  begab 
[xd),  na^bem  bic  Untcr^anblungcn  mit  5)cfiberinö  mo^I  fdjon  üöuig 
}um  Sbfc^Iug  gebracht  roaxcn,  auc^  noc^  nac^  9iom,  um  bort  an 
bcn  Statten  ber  ?lpo[te(  ju  beten  ^).  Ob  auc^  no^  ein  politifd^er 
Qtotd  bei  biefer  Steife  mit  untertief,  ift  nid^t  5U  fcl)en.  SSieUcic^t 
berfud^te  JBerlraba  bcn  5ßapft  ju  befc^roid^tigen  unb  feine  Sefürc^^ 
tungen,  bafe  bic  9Jcd|te  unb  Sntcreffen  bc3  römifd^cn  @tul)U  burd^ 
bic  Slnnäl^crung  ber  granfen  an  bic  Sangobarben  gefä^rbet  feien, 
jiu  äcrftrcucn;  ^atte  fi^  ja  ©cfibcrin^  gtei^jcitig  jur  9?ücfgabe 
einer  Änjaf)!  uon  ©tobten  an  i^n  ücrftanben.  Stuf  feinen  §all 
aber  glaubte  man  too^l  ber  3uftin^n^w"ft  i>^^  5ßapfteö  ju  ber  bc^ 
abftd^tigten  SScrmö^lung  Äarr^  jU  bcbürfen®);    man   ^atte  ben 


Äarimaim,  jur  ^an  ju  boten.  (H  |lnb  btc5  SScrmntl^imgen,  welche  er  an  ben  ©rief 
bc«  $aj)fle«  anfpinnt,  bie  aber  gnm  2^eil  nid^t  nur  gmnbloö,  fonbem  obfurb  ftnb. 
Le  Coiüte  V,  758  fltoubt,  ©ertraba  J«  mit  ber  (angoborbiWen  ^JringcJRn  perfl 
5U  Äotimonn  gereif!,  bamit  er  fie  j^ur  Jrau  ne^me.  bann,  ba  er  fK^  beffen  geweigert, 
jn  Äorl,  unb  biefer  fei  borauf  eingegangen,  ©anj  ä^ntid^eS  öermut^et  2)ippoIbt 
@.  30  f.  «u4  ©regoroöin«,  ©ef^td^tc  ber  @tabt  mom  im  9WitteIotter  II,  8.  «uR. 
€5.  321  nimmt  im  ®nmbc  »icber  bie  «nftt^t  »on  Le  Cointe  ouf  imb  meint,  Äar(* 
mann  ^be  fic^  bnrt^  ben  ©rief  ^tep^on'fl  absotten  laffen  fid^  öon  ®erberga  gu 
trennen.  2)afür  liegt  nirgenb«  ein  ©ett?ei5  öor;  aucb  aüe  biefe  ©ermut^ungen  ftnb 
t>onig  gmnbtoS. 

M  Jaflf6  IV,  163:  Nee  iterum  vestra  nobilissima  gerroana  Deo  ama- 
biÜB  Ghysila  tribuatur  iilio  saepe  fati  Desiderii. 

«)  Jaff6  1.  c.  @.  161 ;  ogl.  Del«ner  @.  397.  426  ^,  2. 

8)  @ie  ttjor  geboren  757;  Ann.  Petav.  SS.  I,  11. 

^)  £inbard.  Vita  Kar.  c.  18:  Erat  ei  (Äarl)  unica  soror  nomine  Giela, 
a  puellaribus  annis  religiosae  conversationi  mancipata.  ©gl.  über  biefelbe 
OeWner  @.  426  9J.  2  unb  unten  ©b.  II.  j.  3.  804. 

'')  Annales  Einhardi,  SS.  I,  149:  adoratis  etiam  Romae  sanctoram 
apostolorum  liminibus.  —  Le  Cointe  V,  754  behauptet,  ni^t  um  jener  (J^c- 
fhftung  »iöcn,  fonbem  um  in  Siom  gu  beten  fri  ©ertroba  nai^  gtafien  gerrifl.  ©rfl 
auf  bem  9Mi(tn>ege  au8  9lom  fei  fte  naä)  $at)ia  gelommen,  unb  bort  ^be  2)e{tberiud 
fie  für  ben  ^ratfiplan  gewonnen.  5Diefe  Sluffaffung  lägt  fi(b  mit  bem  gebac^ten 
^(^reiben  be«  ^opfleg,  ober  nic^i  mit  ben  onbem  Oiieflen  oereinigen  (t>g!.  o.  @.  81 
9^.  1).  2)ie  unri^tige  ©e^ouptung,  bag  ©ertraba  simäd^fl  nac^  »h)m  unb  erft  auf 
bem  SWidmege  ju  2)eflberiu«  gefommen  fei,  flubet  fidb  ilbriaenö  u.  a.  audb  bei  ®rc- 
gorooiiiÄ  II,  3.  Stofl.  @.  319. 

«)  9?a(i)  ber  «nfu^t  oon  (Sätfoxt  I,  606  wollte  ©ertraba  bie  (Snwifligung 
€Jtep^an*«  ju  ber  edjeibnng  Äarf«  öon  feiner  grau  unb  gur  SJermo^lung  beffelbcn 

Digitized  by  VjOOQ IC 


^enna^ürag  Äarl'Ä  mit  chicr  Soc^ter  b€«  ?angobarbentomg8.  85 

$apft  b\^f)tx  in  biefcr  Änflclcgen^cit  fo  forßfältig  oud  Dem  ©pielc 
gelaufen,  bog  mon  unmöglich  bacan  bcn!en  fonnte,  nun  plö^Kd^ 
bad  Snbergcbnig  bon  feiner  (Sinn)i0igung  obt)Qngtg  ju  machen. 

SBertraba  begab  [id^  Don  SRom  uermut^lic^  noc^  einmal  an  ben 
jQof  beö  ÜDefiberin«^);  in  Segleitung  ber  ju  ^arfö  (Scma^lin  cr^ 
lorcncn  lochtet  beffclben  reifte  fie  ind  fränfif(§c  Sieid^  jurüd^). 
S)ie  8bmal)nungen  bc^  ?ßapfteö  fanben  fein  ®e^ör^);  bic  8er* 
mä^lung  Sarrg  mit  ber  langobarbifc^en  ^rinjeffin  rourbc  DoH* 
jogcn*).  ©tcpt)an  ^atte  fic^  burc^  jein  auftreten  nur  felbft  gc* 
fc^abct  unb  burd)  feine  fruc^ttofen  (Sinreben  feinen  (Sinftufe  unter- 
graben; inbeffen,  toarb  auc^  feine  ©teHuug  burc^  bie  enge  Ser* 
binbung  ber  granfcnfönigc  mit  Defibcriuö  unftreitig  gcfc^mäd^t,  fo 
toar  boc^  auc^  feine  ©a^e  bei  bem  äbfommen  tcine^^megö  Der^ 
geffen  Sorben.  Die  fräntifc^cn  Könige  jeigten  burc^  it)r  Auftreten, 
bafe  eö  i^nen  mit  i^rcm  SSerfprcc^en ,  bie  territorialen  SRec^tc  bei^ 
\).  ^ctrufi^  ju  magren  ^),  Grnft  mar.  ©ie  Ratten  ja  ©cfiberiud  Der» 
anlagt,   bem  römifdien  ©tut|l  söt)lreic§e  ©täbtc  jurücfjugcben*). 

■ 4 

mit  ber  Xo^itx  \>t&  'S^tfittmfi  einölen.  2)iefe  dKnmtOigmig  toenigfiefiS  für  bie 
$etma^(ung  war  voolfi  emttnfd^t,  mürbe  aber  iebenfalls  ntd^t  für  notl^menbig 
gehalten. 

^)  %u4  Subeit  IV,  257  nimmt  an,  bog  ^ertraba  auf  ber  ^tnretfe  fomie  auf 
ber  9{Uctreife  oon  9bm  bei  2)efibenuiS  gemefen  fei,  berfegt  ober  bie  entfc^eibenben 
©er^anbüinaen  jmifdjen  53ertraba  unb  2)efibftiiiÖ  auf  i^ren  jmeiten  Slufent^att  in 
«ßaüia,  mä^renb  er  gtoubt,  ©ertraba  ^abe  in  SRom  ben  $eitot«pIan  bor  Stephan 
ge^mge^atten. 

2)  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  496:  Berta  adduxit  filiam  Desiderii  in 
Francia;  Ann.  Lauresham.  SS.  I,  30;  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  228;  bie 
ßcr«felber  Ännalen  (Quedlinb.  Weissemb.  Lambert.  SS.  III,  36;  Ottenburan. 
SS.  V,  2;  ?oren§,  bie  3aftrbüdjer  bon  ^er^felb  <S.  86).  Ann.  Sithiens.  SS.  Xni, 
35:  Berta  regina  filiam  Desiderii  regis  Langobardorum  Carlo  filio  suo 
coniugio  sociandam  de  Italia  adduxit;  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  348.  — 
Andr.  Berffom.  bist.  c.  3,  SS.  rer.  Langob.  @.  224  ungenau  in  einem  fagen- 
^aften  Seri^t,  bon  ^ar(:  unde  (sc.  Ticino)  dudum  eam  duxerat;  bg(.  unten 
a.  3.  771  e.  95  ^l  6. 

»)  «u*  ma«  ?uben  IV,  261  über  Äarl'«  »erhalten  naö)  feiner  »ermä^Iung 
mit  ber  Sangobarbiu  erjä^tt,  er  fyib^  infolge  be«  ffiiberfprud^«  be«  ?a^)fle«  bie  ©er- 
mäblnng  femer  <0c^me)ler  mit  ^belc^iiS  nicbt  gugelaffen  unb  ®\&\a  beranlagt  miS 
Äloper  |u  gc^en,  ijl  otjnc  Sln^alt  in  ben  Oueuen. 

*)  33gt.  Einh.  V.  Karoli  c.  18;  bie  (ährabf(^rif t  ber  Königin  «nfa,  dJemafttinbe« 
l^efibenuiJ,  v.  12  ff.,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  46;  Li  bell,  de  imp.  pot.  in  urbe 
Koma,  SS.  III,  720;  Agnell.  Lib.  pont.  eccl.  Kavenn.  c.  160,  SS.  rer.  Langob. 
©.  381 ;  ferner  unten  ijjcur«  VI.  ©agen^afte«  bei  Andr.  Ber^om.  c.  3  ibid.  ©.  223  f., 
bem  Monachus  Sangallensis  II,  17,  JafFi^  IV,  691,  im  Chron.  Salemitan. 
SS.  III,  476  unb  im  Chron.  Novalic.  III,  14,  SS.  VII,  101.  25er  Mon.  Sangall. 
er^^lt:  Post  mortem  yictoriosissimi  Pippini  cum  iterato  Longobardi  Komam 
iam  inquietarent,  invictus  Karolns,  quam  vis  in  cisalpinis  partibus  nimium 
occupatus  esset,  iter  in  Italiam  haut  eegniter  arripuit.  £t  incmento  belle 
81  ve  spontanea  deditione  humiliatos  in  servitium  accepit  Longobardos;  et 
firmitatis  gratia,  ne  unquam  a  re^o  Franeomm  discedercnt  vel  terminis 
sancti  Petri  aliquam  irrogarent  iniuriam,  filiam  Desiderii  Loneobardoram 
principis  duxit  uxorem,  gn  bem  (enteren  liegt  ein  Äom  ©a^r^eit,  mfofem  JDefl* 
beriug  la  gleichzeitig  mit  biefer  »ermal)lung  ben  Xerritorialanfprtic^  be«  ^>äfl(ic^en 
®m^(«  entgegentommcn,  eine  Hnja^l  @täbte  an  benfelben  au«üefem  mußte. 

'^)  «gL  oben  @.  78  Sfl,  1. 

«)  »gl.  oben  ©.  75  ^.  1;  @.  80. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


86  77<>- 

Äugcrbcm  fam  ftarrö  Äanjlcr  ^it^criuö  (3t^criuö)  mit  anbeten 
fränfifc^en  gScDoHmäc^ttgtcn  nac^  Stalten,  um  für  bic  9tüdflabc 
ber  ^Patrimonien  ber  römifc^en  Äirc^e  in  SBeneDenl  ©orgc  ju 
tragen,  unb  erfüllte  feinen  Sluftrag  mit  fol(§cm  @ifer,  ba%  ©tcp^an 
in  einem  SBrief  an  SBertraba  unb  tarl  feine  Doüfte  3"fricben^eit 
mit  i^m  auöfprac^^).  ^nd)  fonfi  ttjurbe  Don  bcn  granlen  ni(§t^ 
üerfäumt,  um  bcn  billigen  SBefdöttJerben  beö  $apfteg  abgu^elfen 
unb  it)n  in  ber  Dur^fü^rung  feiner  {Rechte  ju  unterftüfeen.  3n 
SRaöenna  fafe  bamafö  ber  Ufurpator  SKic^acl  auf  bem  erjbifc^öf» 
liefen  ©tu^l,  ber  tro^  bcö  pöpftli^en  SBiberfprud^ö  fc^on  länger 
alg  ein  3a^r  fein  SBefen  getrieben  ^atte;  ©tep^an  ttjar  au|cr 
©tanbe,  benfelben  aug  feiner  mit  §ilfe  be§  S)cfiberiug  toiberre^t» 
lic^  eriporbenen  SBürbe  ju  entfernen;  erft  bie  SBeüotlmä(§tigten 
^axV^,  unter  tpcldöcn  §ucbalb  genannt  ift,  machten  auf  SScranlaffung 
be^  $apfteö  feinem  treiben  ein  6nbe^). 

©0  ^atte  ber  5ßopft  feinen  ®runb,  fic|  über  bie  Haltung  ber 
fränfifc^en  Äönige  ju  befc^ttjercn;  bennod^  befriebigtc  fie  feine 
SBünf(§e  nid^t.  ©r  t)atte  mit  ber  äufeerften  ^eftigfeit  baö  Su^ 
ftanbefommen  einer  Bereinigung  äipif^cn  ben  grauten  unb  ßango* 
barben  belämpft;  bag  Re  bennocft  erfolgte,  muß  i^m  fc^r  un* 
ertoünfd^t  geroefen  fein.  ®r  ttjar  o^ne  3"^c*t^^  "^^*  ^^"  S"9^ftänb* 
niffen,  bie  t^m  Defiberiu^  auf  Verlangen  ber  granlcn  gemacht,  nid^t 
jufrieben;  na(§bem  bie  Äönige  feinen  ^orbcrungcn  gegen  5)efibcriuö 
tu  gettjiffem  Umfang  ©eltung  üerfdöofft  «nb  mit  Unterem  barüber 
ein  Äblommen  getroffen  t)atten,  ftanb  ^u  bcfürd^ten,  bafe  fie  aQc 
barüber  ^inauöge^enben  Slnfprü^e  bcö  5Papfteö  jurücfroeifen  toürben. 
S)em  5ßapfte  loar  nun  ber  SJorroanb  genommen  ober  cö  mcnijjftenö 
erf^ttjert,  bei  ben  iJranfen  forttoä^renb  über  bic  Seeinträc^ttgung 
feiner  SRcc^tc  burc^  bie  ßangobarben  Älage  ju  führen  unb  baran, 
tok  eö  JU  gcfd^cl^cn  pflegte,  balb  mc^r  balb  ttjcnigcr  bc^nbare  gor» 
berungen  ju  fnüpfcn.  m  blieb  ©tepf)an  nid^*^  öl'^ifl  ^tö  ficg  in 
ba«  Unöermeiblid^e  ju  fügen.  Die  ©rcigniffc  bcö  näc^ften  Sa^re« 
jeigen,  ttjie  fd^mcr  er  feine  burd^»  bie  SSerftänbigung  jiDifd^en  ben 
granfcn  unb  Sangobarbcn  herbeigeführte  Sage  cmpfanb.  SSor  ber 
^anb  ttjor  er  barauf  angettjiefen,  bie  greunbfc^aft  mit  ben  fränfi* 
fc^en  §errf(^ern  möglicöft  ju  Pflegen;  feine  SSriefc  an  fie,  ttjcld^e 
in  biejen  3<^i*fll*W"i*^  ä"  foßcn  fc^einen,  finb  in  einem  cntgeaen» 
lommenben,  Pflid^cn,  banf baren  Ion  gehalten.  SBie  mit  warl 
unb  S3crtraba  Dcrlc^rte  er  in  biefer  SBcife  aud^  mit  Äarlmann®). 

1)  Jaff6  IV,  164  ff.,  Codex  Car.  9lr.  48,  Oou  3aff6  770-771  onflcfcftt, 
togl.  caäi  Reg.  Pont.  ed.  2  a  I,  9{r.  2386. 

«)  Vita  Steph.  III.  bei  Duchesne  I,  477 f.;  JaflFö  IV,  266,  91.  3. 
(]^f4of  ^ergiitf  Don  9{ak)emta  toax  am  25.  luflup  769  otfiorben,  Amadesi,  An- 
tistitum  Rayennatium  chronotaxis  U,  19;  unb  ba  SJtid^aet  ttxocA  länaer  ald 
ein  3abr  (per  nnius  anni  circulum  et  eo  amplius,  Vita  Steph.  1.  c.)  (&  (Er)« 
bif(^f  )l(b  b^uptete,  fo  fällt  feine  )Befeitigung  gegen  @nbe  770. 

')  2>te  llnna^me,  bag  <Bitpfi(m  gu  jcarlmann  fcbon  früher  in  näheren  iBe^^im« 
gen  aefianben  unb  an  biefent  au^  Je^t  nodj^  boijugi^eife  eure  @tfi^  gefud^t  ^be, 
entbebvt  ber  ©egrünbung,  togl.  a.  ©olff,  5Wt.  ©eitr.  @.  47  f.  64.  70. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


«oflc  M  SfapM.  87 

Dicfcr  fcittcrfci«  ^ottc  auf  bic  SScr^ältniffc  3lalicn8  ein  »a^famc« 
«luflc;  toir  beacancn  tocnifl  fpätcr  in  8lom  einem  SBeöonmä^tiflten 
Äarlmann'g,  ®obo,  umgeben  öon  einer  Änjo^l  fränfif(^cr  Irup* 
P^^),  unb  fc^on  um  btefe  3cit  lommen  bcr  Äbt  SBeralbu«  (t)on 
(Sd^tcrnacö?)  unb  «ubbcrtu«  in  bcfonbercr  ©cnbunfl  Äartmann'ö 
nad^  Rom*).  Deren  Rto^d  ift  nid^t  überliefert«);  ber  $apft  flab 
bcn  ©cfanbten  münbli$  SBcfc^cib.  Da  jebod^  Äarlmann  im  3a^r 
770  feinjittjeitcr  ©o^n,  5ßippin,  fleboren  ttjar,  brücftc  i^m  Stephan 
in  bcm  Änttoortfc^rcibeu,  melc^cö  er  jenen  ©cfanbten  mitgab,  bcn 
Icbl^aftcn  ©unfd^  aix^,  ^attienfteßc  bei  bemfclben  t)crfet)en  ju 
bürfcn  unb  \o  burd^  ein  Compaternität^öertiältnig  bic  na^cn  SBe* 
aict)unflen  ju  i^m  ju  befcjügen*). 

3m  Uebriocn  ift  mäljrcnb  bcd  3at)re«  770  an^  bcm  fränüfc^cn 
Weiche  nic^t«  Scmcrfen«mcrtf)e3  überliefert.  SSon  Äarlmann  öcr» 
Heren  »ir  feit  feiner  ?tntoefen^eit  in  Keuniaflcn  in  ber  ^jmeiten 
^älftc  beö  3uni*) Jebe  ©pur,  üon  Äarl  fogar  fd^on  feit  ber  Wid)^* 
tjcr^ammlunfl  in  aSorm^«);  er  begcflnet  unö  erft  SBci^nad^ten 
toiebcr,  toeld^eö  geft  er  in  aWainj  jubrad^te ''). 

>)  JaflP^  IV,  168  ff.;  Codex  Car.  9tt.  50,  ögl.  imtcn  @.  92. 

«)  Jaff6  IV.  166  f.;  Codex  Car.  Sftc.  49.  IDag  bicfcr  ©cralbu«  berfctt« 
mit  bem  gkid^tmgfn  9bt  Don  (idttanaäf  fd,  ber  fpfiter  (bjbif^of  Don  ^kn§  tt>nrb<, 
DermutiKt,  o^ne  e0  behaupten  jn  moHen,  AfabUlon,  Annales  II,  220;  Dg(.  au(^ 
Le  Cointe,  V,  766:  Jaff(6  1.  c.  <«.  1. 

')  2)te  Serntut^rnigen  Don  (JMI^  I,  605  nnb  ^afb  ®.  22  über  ben  Qkqttt' 
flaub  ber  I3er^büingen  ftnb  unbegrttnbet,  jebo(^  fc^eint  berfetbe  nndj^tiger  unb  Der« 
tronlicfter  «rt  geroefen  jn  fem.    »gl.  SBoIff,  Ärtt  ©ehr.  @.  71  Sfl,  1. 

^)  Jaff^  IV,  167:  —  magna  nobis  dedderii  ambicio  insiaüt,  praecel- 
lentisBime  regum :  ut  Spiritus  sancti  gjratia,  scilicet  compatemitatiB 
affecdo,  inter  nos  eveniat.  Pro  quo  obnixae  (juaesumus  christianitatem 
tuam  .  .  .  nt  de  praeclaro  ac  reeau  vestro  ^ermine,  quod  vobis  Dominus 
pro  ezaltatione  sanctae  suae  eccTesiae  largin  dignatus  est,  in  nostris  ulnb 
ex  fönte  sacri  baptismatis  aut  etiam  per  adorandi  chrismatis  unctionem 
spiritalem  suscipere  valeamus  filium  .  .  .  2)en  92amen  $ippin  mtb  ba9  ^a^r 
ber  ®ebm:t  geben  bie  Annales  Petav.  SS.  I,  18.  2>ag  biefer  ^ippin  nti^t  SaxU 
mmm'iS  5(te|te0  5Knb  mar,  bemeifl  ber  Smtf4  etep^'d  1.  c,  bag  Q^ott  itarlmarat 
nebft  fetner  dkma^Iin  rnib  feinen  IKnbem  (amantissunis  natis)  erhalten  mi^e.  S)a 
Einh.  V.  Karoli  c  8  (^ier  om^  liberis)  fomie  bie  Annales  £mh.  SS.  I,  149 
etc.  Don  ben  filii  Storlmmm'iS  reben,  in  anberen  Smtolen  nod^  befümmter  Don  gm  ei 
©ö^nen  beffelben  bie  «ebe  i|l  (Dgt.  nnten  j.  3.  771),  fo  mar  aud^  fein  ältefle«  Äinb 
ein  itnobe.  2)ie  ©ermut^nng  Don  Le  Cointe  V,  779,  bag  eiS  ein  9Rab<^en  gemefen 
fd,  ift  o^e  8egrttnbmig. 

'^)  «gL  0.  @.  16. 

•)  »gl.  0.  6.  76. 

"0  Annales  Laur.  mal.  SS.  I,  148;  Ann.  Einh.  SS.  I,  149;  Fragm. 
BasiL;  Ann.  Mett.  SS.  Xm,  27. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


771. 

S)aö  SBcrf  ber  lefetcn  Sa^rc  ftatte  feinen  S5eftanb.  2)ic 
©tniflfcit  ätüijd&en  ben  lönifllidöcn  SrüDem  mad^tc  ^ou  771  einer 
neuen  ©paltung  ?ßlafe,  bercn  ijolgcn  nur  bcg^alb  feinen  ßrößercn 
Umfang  annahmen,  weil  fiarlmann  nod^  iw  bemfelben  3al)rc  ftorb. 

S)ie  fränfifd^en  Slnnaten  toffen  un^  in  ^Betreff  bicje^  neuen 
Unifd^taflg  in  ber  fränfifdöcn  5ßoIitif  Döllifl  im  @tic^.  „Äarl  feierte 
Dftern  (7.  Wfxxl)  in  ber  SSifla  ^eriftal;  nac^bem  er  in  gcwol^ntcr 
SBeife  ju  SalcncienncS  an  ber  ©d^elbc  bic  flroge  9Jeic^gberfamm* 
lunfl  gehalten  ^atte,  begab  er  fid^  an  feineu  SBintcraufent^alt",  fo* 
öiel  ttjiffen,  am  au«fü^rli(§ften  unter  allen,  bic  fogen.  ©in^arb'fd^en 
Slnnalen^)  über  baö  ganje  Sa^r  biö  jum  S^obe  fiartmann'i^  ju 
fügen.  S)a^  ©döujeigen  ber  Mnnatiften  ^atte  menigftenö  jum  %ijcil 
too^l  barin  feinen  ©runb,  bafe  bie  entfc^eibenbcn  Gegebenheiten 
me^r  ober  tücniger  i^rem  ©efic^töfreiö  fid^  cnhogen ;  j^atten  f(^on 
bei  bem  Umfd^ttjung  bei^  testen  3a^rcg  bie  Sser^öUniffc  Stalien^ 
eine  große  SloHe  gcfpictt,  fo  ujaren  biefe  allem  Snfc^ein  nac|  auf 
ben  nun  cintrctcnben  9iü(ffd)Iag  üoflenbö  Don  maggebcnbem  (Sin* 
gug.  S)ie  (Srcigniffe,  bereu  ©c^auplafe  ju  Anfang  be^  Sa^re«  771 
»lom  mürbe,  mußten  für  bie  gi^anfcn  fo  übcrrafc^enb  Jcin  unb 
lagen  filr  fie  fo  fe^r  außer  afler  Serec^nung,  baß  baburd^  ba^ 
ffinftlid^c  griebcnömcrf  beö  legten  Sa^reö  nur  ju  leicht  erfd^üttcrt 
»erben  fonnte. 

$a))ft  Stephan  III.  empfanb  tief  bie  3"^ärffcfe""fl/  ioeIc|e 
i^m  bic  grauten  bereitet,  inbem  fic  mit  feinem  S^obfcinb  ©efiberiu^ 
unter^anbett  t)atten  of)nc  t^n  etmaS  babon  miffcn  ju  laffen  unb 
fic^  mit  bemfclbcn  bereinigt  Ratten  o^nc  auf  feinen  SBiberfprud^  ju 
ad^tcn.     Wxt  ber  geit  fanb  fic^  ieboc^  ©tcpfian  au^   in  bicfcr 

1)  770.  771,  SS.  I,  149.  »gl  über  bie  Dfierfeier  in  ^eriftal  auc^  Ann. 
Lauriss.  mal.  SS.  I,  148;  Fragm.  BasU.  SS.  XIII,  27  etc.;  über  bie  8fld*3- 
Derfammütng  in  l^alencienntiS  aum  Ann.  Lauriss.  mai.;  Fragm.  Basil.;  Ann« 
Mett;  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  228;  Ann.  Enh.  Fuld.  SS.  I,  348  u.  unten 
(SjxurS  VI  über  eine  angeblich  bort  int  ^nü  andgeflellte  Urfunbe. 

a)ie  Urf.  SRüblbad^er  ytc.  137,  öon  eicfcl  g.  3.  772  gefefet,  !ann  iebenfalö 
ni(%t  einen  Slnfent^ait  Äarl'«  in  ©orm«  im  ^xü  771  bemrifen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


neuen  Sofle  jurec^t,  )o  gut,  bog  er  auf  ®runb  bcrfclbcn  ber  p(i!p\U 
liefen  ^otttit  eine  ganj  überrafd^cnbe  3Benbung  ju  geben  ipu^te. 
S)a^  größte  Opfer,  ipeCc^c^  i^m  bic  ißcrftänbtgung  ber  grauten 
mit  ben  Sangobarben  auferlegt,  n^ar,  ba^  er  ftc|  mit  2>e[iberiud 
in  3"t">^fi  frieblid^  Dcrtragen  Jollte ;  unb  cö  fam  aUed  barauf  an, 
ob  t^m  baS  gelang,  tvie  fein  9}er[)ältnig  ju  bcn  2angobarben  ftc^ 
geftaltcte.  Äarl  unD  Äarlmanu  glaubten  njo^l,  inbem  fie  Don  S)e» 
jtbcriud  bie  Stüdgabe  Dtelcr  ftreitigen  @täbtc  an  ben  päpftlic^en 
©tul^t  oerlangten,  bie  Urfad^e  beö  3tt)icfpaltd  jwifdöen  8lom  nnb 
S)cfiberiud  befeitigt  ju  ^aben ;  aber  einem  SSergleic^  ©tep^an'i^  mit 
bem  Sangobarbenfönijje  fJanb  noc^  ein  anbercö  ^inbernig  im  SBege. 
SQSir  fennen  bie  $olittf  be^  apoftolijc|en  @tu^(S  mä^renb  ber  legten 
Sa^re.  (£^rijiopf)orug  unb  ©ergiuö,  bie  ^auptrat^geber  be^  ^apftesi, 
Ratten  ©efibcriuö  auf^  fd^merfie  gefräntt  unb  im  engften  Änfc^Iuß 
an  bie  granfen  einen  9?üdt)alt  gegen  i^n  gcfud^t^);  fie  befonbcviS 
Ratten  ben  $apft  ju  bcn  mieber^olten  bringcnben  Äufforberungen 
an  ffart  unb  Äarlmann  üeranla|t,  bie  Sefifeungen  beö  l).  ?ßetruiJ 
üon  bem  ßangobarbenfönige  surücfjuforbern  ^).  Wlii  bicfer  ^olitit 
n?ar  eS  ju  (Snbe,  feitbem  bie  SSerbinbung  }n)i{c^en  ^^ranfen  unb 
Sangobarben  ju  @tanbe  gefommen  n^ar.  ©tep^an  felbft  täufc^te 
RA  am  n?enigften  über  bie  Slot^mcnbigfeit,  ed  mit  einer  anberen 
^otitif  ju  ücrfuc^en.  (gr  mußte  Slfleö  baran  fcfeen,  fid^  mit  3)efi* 
beriuö  ju  üerftänbigen ,  aber  baoon  fonnte  nic^t  bie  8?ebe  fein ,  fo 
lange  ^^riftop{)orud  unb  ©ergiud  nod^  am  9iuber  n?aren;  fie, 
meldte  eine  cntfc^iebene,  öieUei^t  aud^  bon  i^m  alö  brüdtenb  em» 
pfunbene  ^errfc^aft  über  bcn  ?ßapft  ausübten,  t)inbcrtcn  iebe  @ini=* 
gung.  SWoc^ten  fie  aud^  bei  Äart  unb  namentli^  bei  Sarimann  tt^o^l* 
gelitten  fein,  S)cfiberiud  tt^ar  i^r  töbtlicber  gcinb^).  S)aju  {am  bic 
^ereijite  Stimmung  ©tep^an'^  gegen  bie  frönfifAcn  Sönige  infolge  ber 
lüngfteu  (greignifje;  ttjarum  foüte,  ba  fie  mit  2)efiberiuö  auf  eigene 
$anb  fic^  bereinigt  t)atten,  nun  nid^t  aud^  ber  ?ßap|t  fcinerjeitö 
of)ne  3"t^w"  ^^^  ^raufen  mit  2)cfiberiud  fic|  auöeinanberfefeen  ? 
Unter  folc^en  umftänben  faßte  Stephan  ben  ffintfc^luß,  ß^rifto* 
pj^oruie;  unb  ©erging  fallen  ^u  laffen.  SDefiberiuö  felbft  ^atte  fein 
aRittel  gefc^eut,  ben  5ßapft  m  biefem-©innc  m  bearbeiten,  ©r 
^otte  fi$  namentlich  mit  bem  päpftlic^en  (SubicufariuS  $aul  ^fiarta 
in  SScrbinbung  gefegt  unb  mit  feiner  §ilfe  bie  ©teUung  bon 
6f)riftop^oruö  unb  ©crgiuö  böHig  untergraben*).    S)ann  rüote  er, 

1)  3^gl.  o\)tn  e.  63. 

■)  VitA  Stephan!  III.  \m  Duchesne  I,  478:  Xam  sedulc  isdem  be- 
atissimns  pontifex  suos  missos  atque  Utteras  ammonitorias  dirigore  studebat 
antedicto  excellentissimo  Carulo  regi  Francorum  et  eius  germano  Caralo- 
manno  . .  inminentibus  atquc  decertantibus  in  hoc  sepius  nominatis  Chri- 
stoforo  primiccrio  et  Sergio  sccundicerio,  pro  exigendis  a  Desiderio  rege 
Langobardorum  iustitiis  beati  Petri;  oaL  o.  ^  77  f.;  ®.  ©otff^  Ärit.  ©citr.  @.t)6. 

*)  Vita  Stephani  III.   1.  c:  Unde  nimia  fiiroris  indignatione  contra 

Eraenominatos  Christophorum  et  Sergium  exardescens  ipse  Desiderius,  nite- 
atar  eos  extinguere  ac  delere. 

*)  Vita   Stephani  III.    1.  c:    dingens    clam    munera    Paulo    cubicu- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


90  "Z?!. 

itt  bcr  crftctt  §älftc  bcg  3a^rcö  771,  jclbft  öor  «om^),  tüic  er 
öoraob,  um  am  @rabc  bc^  f),  $ctru8  ju  beten*).  SnätpifcBcn 
täufc^te  fid^  in  Rom  Sliemonb  über  feine  »Q^ren  Äbftc^ten.  S^rifto^ 
p^oru^  unb  ©erging  fammcttcn  Xruppen  um  fid^®);  nod^  genauer 
ate  fie  fc^cint  aber  bcr  ^apft  in  feine  $Iäne  eingeweiht  getnefen 
JU  fein.  @in  f8M  auf  bie  Sage  ©tep^an'i^  über()aupt,  auf  bie 
ÄÖinfä^rigleit,  »omit  er  S)efiberiug  entgegenfam,  unb  ben  an» 
gelegentli^en  (£ifer,  ttjomit  er  nac^^er  fein  eigene^  unb  baö  SSer^^ 
galten  be^  S)efiberiug  bei  Äart  ju  rechtfertigen  fuc^te,  läßt  faum 
einen  ßipeifel  baran  übrig,  ba§  Ic^on  e^e  DefiberiuiS  üor  8^om  er» 
fc^ien  ein  ge^eime^  ©inüerftänbniß  jtoifc^en  i^m  unb  Stepl^an 
beftanb*).  ©obalb  S)cfiberiug  eingetroffen  toar,  l)atte  ©tepl^an 
mit  i^m  eine  Unterrebung  in  6t.  ^etcr,  tt)elc^e  ju  einem  beftimmten 


lario  cognomento  Afiarta  et  aliis  eius  impiis  sequacibus,  suadens  eis  ut 
in  apostoUcam  Indignation em  eos  deberent  inducere;  cique  hisdera  Paulus 
consentiens  de  eorum  perditione  absconse  decertabat. 

»)  Vita  Stephani  III.  1.  c:  JaflF6  IV,  168  ff.,  Codex  Car.  9h.  60.  S)tc 
qen)5^nlt(^e  SCnßc^t  ifl^  bag  bie  ^nfunft  bed  2)epbenu0  t)oi  9{om  unb  bie  fi^  ^<^<^n 
(nü)>fenben  (Sreigniffe  tn^  ^afft  769  fallen,  roobei  man  ftc^  auf  @tgebert,  Chronicon 
SS.  VI,  333  unb  auf  bie  cbronologifc^e  ^norbnung  bei  C^nni  berufen  fann.  SQein 
Jaff^,  Regest  Pont.  ed.  2a  I,  287  bemerft  mit  DoIIem  Siecht,  bag  bie  9leiben« 
folge  ber  (Srja^Iung  in  ber  Vita  Stephani  augenf(^einli(^  auf  baiS  ^o^x  771  fu^re 
unb  baß  bem  gegenüber  bie  Eingabe  ©igebert'«  o^ne  ©elang  ifl.  ^ann  mnfi  alfo 
audj  ber  erwähnte  ©rief,  ben  (Eennt  769  anfe^t,  in«  3a^t  771  öerleqt  imb  bie  SHei^en« 
folge  ber  ©riefe  @te^)^an'«  fo  öeränbert  »erben,  »te  bie«  \iwcä)  ä^ff^  g«f<^4««  W; 
öal  au((>  ®.  Söolff,  Ärit.  ©eitr.  @.  67  ff.,  a)u(^e«ne.  Lib.  pont.  I,  484.  514; 
fdjroanft  ÄWifc^en  771  unb  770.  —  Le  Cointe  V,  736;  Eckhart  I,  604; 
^eibnu,  Aunales  I,  25  u.  a.  fe^en  biefe  Vorgänge  m9  IJa^r  769;  auq^  no(^ 
bie  9eeueren,  auger  @ugen^im,  (^ef^ic^te  ber  ^ntfle^ung  unb  SütdbUbung  beS 
^rc^enftaatö  (S.  34^  ber  aber  bennod;  feine  richtige  2)arf}edung  gibt.  2)ag  enblid^ 
jener  gug  beö  2)eriberiu«  fc^on  in  bie  crjle  ^filfte  unb  nid^t  erf!  in  ben  ©ornmer  771 
faßt,  lagt  eine  Urfiinbe  biefeö  Äonig«  für  ba«  @t.  ©atöatorttofler  in  ©reJda  ocr- 
mutten,  bie  in  58re8ria  im  Suli  771  au«gefieflt  ifl,  Troya,  Codice  diplomatico 
V,  602  ff.  Spater  fann  bad  Unternehmen  nid^t  angefet^t  merben,  ed  m):^  oor  bem 
3u(i  flattgefunben  ^aben.  @.  audj^  Sangobarbifdi^e  9{ege{len  bon  ©etl^mann  unb  ßolber« 
Sgger,   9feue«  ^xä)X))  III,  310  {Sflx.  467);  unten  (S.  91  i«.  2  unb  (gjcurd  VI. 

')  Vita  Stephani  III.  1.  c:  Pro  quo  suo  maligno  ingenio  simulavit 
se  quasi  orationis  causa  ad  b.  Petrum  hie  Romam  properaturum,  ut  eos 
capere  potuisset 

8)  Vita  Stephani  1.  c.;  CJodex  Carol.  9»^:.  50  @.  168. 

«)  Bo  au(4  Gaillard  II,  14  ff.;  ©ugen^dm  e.34;  ßalb  @.  12  u.  a.  ^(a 
enbgiüige  Slbfommen  tourbe  aber  o^ne  3n>eife(  erft  nac^  2)efibenud'  9(nfunft  t»r 
Sflom  in  @t  $eter  getroffen,  ni(^t,  nne  ^a&  wiO,  fi^on  t>or^.  @te)9^an  fleHt  aQer« 
bingd  bie  ^d^e  m  feinem  Srief  an  itar(,  JafftS  1.  c.  @.  168—169,  fo  bar,  ald 
n?&re  S)eflberiud  nm  megen  ber  ^eraui^abe  twn  Gebieten  an  ben  6tub(  ^tri  nac^  9tom 
gefommen  (dum  hie  apud  nos  exceUentissimus  filius  noster  Desiderius  Lan- 
gobardorum  rex  pro  faciendis  nobis  diversis  iustitiis  beati  Petri  existeret); 
er  f(^rieb  jieboc^  biefen  Srief  offenbar  unter  bem  (Sinftog  besB  2)efiberiuiS  —  n^ie  er 
frü^e,  im  entgegen^efe(}ten  Sinne  gehauene  unter  bem  QHnflufFe  bed  (S^rifiopborud 
unb  Sergiud  gei^neben  ^atte  —  unb  burfte  itart  fdntiSroeg^  bie  DoOe  SBabr^eit 
fagen.  JSgt.  inbeffen  hierüber  unb  über  ben  Don  ber  (fi^a^tung  Ste))^an'd  mefentui!^ 
obnTCUl^enbfn  )8eri^t  über  biefe  Vorgänge  in  ber  Vita  Stephani  unten  @.  92  ^.  3. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


fltblommcn  führte  ^).  ©cfibcriu«  öcrpflic^tctc  pc^  cibtid^,  bcr  Äirc^c 
t^re  Siedete  ^urüdjugeben,  @tcpf)Qn  gab  offenbar  (S^riftop^orud  unb 
©ctfliuö  prci^.  m^  bicfc  in  i^rcr  Dctätocifcltcn  ßagc  einen  §anb* 
ftrcid^  gegen  bcn  ^opft  felbft  tocrfud^ten,  ipobei  ftarlmann'd  SBeöoQ* 
mäd^tigtcr  S)obo  mit  feinen  Seuten  fic  unterftüfete,  begab  fid^ 
Stephan  jum  jmeitcn  SRale  ju  Defibcriuö  nad^  ®t-  ^«tcr ;  C^rifto* 
p^orud  unb  ©ergiuö  aber,  Dom  ^apfte  aufgeforbert  enttoeber  in 
ein  Älofter  ju  gef)en  ober  ju  il)m  nad^  ©t.  5ßeter  ^crauäjufommen, 
öerttjcigerten  i^m  ju  ge^ord^en  unb  tooHten  bcioaffncten  SBiberftanb 
leiften.  aber  baä  römif(§e  fßolt,  fobalb  cö  öon  jener  Äufforberung 
bc^  ^apfte^  Äunbe  erl)ielt  ließ  fie  im  ©tic^,  fo  baß  fie  gulefet  bocg 
JU  ©tep^an  nad^  ©t.  $eter  famcn.     ©obann  tourben  fie,  um 

geachtet  ber  95emüt)ungen  ©tep^an'ö,  i^re  5ßerfonen  ju  fiebern,  üon 
er  lanflobarbifd^en  Partei  unb  nad^  bcm  äBiUen  be^  2)eflberiuö 
geblenbct.  Snfolgc  baüon  ftarb  S^riftop^oru«  nad^  brei  S^agen, 
©ergiuö  tourbe  in  ein  Älofter  gebracht  unb  nac^t)er  im  ßateran 
gefangen  gehalten  ^).  An  i^rcr  ©teile  na^m  bie  langobarbifc^e 
$artei,  beren  ^aupt  Äfiarta  war,  in  8?om  ba§  Ruber  in  bie  $anb. 
S)tefe  Ummäljung  in  9{om  fonnte  natilrlid^  auf  bad  SSer^ält« 
nig  bed  S^apfted  5U  ben  i^ranfen  nic^t  o^ne  (£influ|  bleiben,  unb 
ebenfo  erfuhr  baburd^  au$  i^re  ©tellung  ju  Defiberiuö  eine  ttjefcnt^ 
üc^e  SSeränberung.  Der  5ßapft  ^attc  ben  granfen  ©leic^e^  mit 
Olcid^em  Dergotten,  fic^  S)efiberiug  ebenfo  o^ne  i^r  Sorwiffen  in 
bie  Arme  geworfen  toic  baö  3af)r  juüor  fie  felbft  o^ne  S"äicf)ung 
©tepf)an'ö  mit  3)eftberiu§  fic^  üergtid^en  f)atten.  Den  Slbfid^ten 
ber  fränüfd^en  ÄiJnige  fonnte  bieje^  ©erfahren  ©tep^an'^ö  nid^t 
entfpred^en.  ©ic  Ratten  frcilid^  ein  frieblic^e^  Uebereinfommen, 
ein  gewiffeS  @(eid^gemi(^t  jwifc^en  ben   Sangobarben    unb   bem 

1)  S)a9  eraibt  bie  Serajidc^ung  ber  @te0en  Vita  Stephani  <B.  478  f.  unb  Vita 
Hadriani  €$.  487.  (B  bet0t  in  ber  Vita  Stephani:  coniunxit  ad  b.  Petrum 
antedictos  Desiderius  rex  cum  suo  Langobardorum  exercitu.  £t  continuo 
direxit  siios  missos  praefato  pontifici,  deprecans  ut  ad  eum  egredi  deberet ; 
quod  et  factum  est.  Dum  vero  cum  eo  praesentatus  fuisset  pariterque 
pro  iustitÜB  b.  Petri  loquerentur,  rursum  ipse  beatissimus  pontifex  reversuB, 
iDgressus  est  in  civitate.  Unb  bie  Vita  Hadriani  er^Amt:  .  .  .  inquiens 
rStephanus),  quod  omnia  illi  (Stephano)  mentitus  fuisset  (Desiderius)  (^ue  ei 
m  corpus  b.  Petri  iureiurando  promisit  pro  iustitiis  s.  Dei  ecclesiae  faciendis, 
et  tantummodo  per  suum  iniquum  argumentum  erui  fecit  oculos  Christo- 
phori  Drimicerii  et  Sergii  secundiceni  filii  eins  suamque  voluntatem  de 
ipsis  ouobus  proceribus  ecclesiae  explevit.  €^tep^n  felbft  f^reibt,  bei  Ja£fö  IV, 
170:  —  eo  quod  .  .  .  nos  convenit  cum  praelato  exceUentissimo  et  a  Deo 
servato  fiUo  nostro  Desiderio  rege,  et  omnes  iustitias  beati  Petri  ab  eo 
plenius  et  in  integro  suscepimus,  erfifirt  fl^  Alf»  in  biefer  ßinft^t  OoOfl&nbig 
befrkbigt.  ^1.  Jaft'^,  Regest.  Pont  ed.  2  a  i.  c;  <^.  %bt\,  In  Unteraang  U& 
Sangobacbenrctd^  @.  88.  2)te  fiewobnli^  flnnabme  ift,  bie  erfle  SefinK^mig 
€te))ban'iS  mit  2)efU>eriitf  in  @t  ^k&:  fet  obne  (Srgebntg  geblieben,  Eckhart  I,  604; 
Seo,  ^efcbkbte  oon  Italien  L  @.  197  u.  a. 

5  Vita  Stephani  UL  e.  479  f.;  JaflF6  IV,  169.  3kt.  ilbriflenÄ  audf  bie 
^aäitsiat  %u  «öentin'«  Annaies  ava  (Srantj,  bem  ongebti(^  Äanjter  itaffilo'Ä  toon 
©aiem,  »toter,  @.-©et.  ber  aWünc^ner  »fb.  pb«..bi{l.  (5t.  1881,  I,  ®.  253-254 
mib  unten  d^ccm«  VI.  ^madf  waren  bie  betreffcnben  (Sreigmife  in  bie  5aflen|dt 
gefallen. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


92  771. 

pQpftlic^en  @tul)(c  ^eriuftcQen  gejuckt,  aber  {einedtoegd  in  bcm 
@tt>anhn,  i^ren  eigenen  entjd^eibenben  (Sinflug  auf  bie  Slngelegen^ 
Reiten  Stauend  aufiufleben.  Doö  ciflcnmäd)tiflc  SJerfa^ren  t)on 
©tep^an  unb  Defibcriu^  burc^freujte  biefe  ^olitif;  bcr  fränfijc|c 
(Einflug  n?urbe  baburc^  auf^  Smpftnblic^fte  beeinträchtigt,  bad  t)on 
ben  granfen  angeftrebtc  ©teic^getoid^t  geftört  unb  umgettjorfcn. 
^efiberiui^  unb  Stephan  {elbft  fonnten  barfiber  bon  9nfang  an 
fic^  feinen  Xöufc^ungen  t)ingeben.  S)er  SBeüoQmöc^tigte  »arl* 
mann'd,  ber  fic^  bamalS  in  diom  bef anb ,  ® obo ,  na^m  entfc^ieben 
Partei  für  (£^riPopl)oruö  unb  ©eroiuö^),  unb  eö  ^at  tt)enig  ju 
bebeuten,  bag  ©tep^an  behauptete,  $)obo  ^abc  gegen  bie  SBeifungen 
Äarlmann'^  gcf)anbclt,  unb  feine  fefte  Ueberjcugung  auöfprocfi, 
Äarlmann  n^erbe  I)obo'^  auftreten  migbilligen  2).  gär  ben  ^apft 
n^ie  auc^  für  ^efiberiud  n^ar  eS  üon  ber  ^öc^ften  SQic^tigfeit^ 
bcm  Übeln  ©inbrud  juDorjufommen ,  toelc^en  bie  SSlaä)i\d)t  Don 
ben  SJorgängen  in  SRom  bei  ben  beiben  fränfifc^cn  Äönigen  ^er* 
vorbringen  mufetc;  er  cntn)arf  baljer  t)on  bcm  ®cfc^e^enen  ein 
SSilb,  toonad^  fein  Serfa^ren  in  einem  möglic^ft  günftigen  Sichte  er* 
fd^ien  unb  toelc^eö  ben  Sinflüffen,  unter  benen  er  jci^t  ftanb,  be^ 
5)efiberiuö  unb  äfiarta,  entfprac^.  @r  t^at  bieö  in  einem  Schreiben 
an  Äarl  unb  35ertraba^),  bei  bcnen  er  ef)er  hoffen  mochte  feine 
SBcrbinbuug  mit  2)cftbcriuö  rechtfertigen  ju  fönncn  ate  bei  ftarU 


')  Jaffö  l.  c.  e.  168—170.  (5«  ifl  woM  berfdbc  a)obo,  ber  un«  ft^on 
um  762  unb  bann  767  att  (Sefanbtcr  ^ippm»  in  Wom  begegnet.  JaffS  IV,  95.  146, 
Codex  Car.  «Rr.  22.  43  ftier  a\S  ®raf  bejeic^net);  DeWncr  @.  858.  407  91.  1. 
St.  Marc,  Abrögö  chronologi(|ae  de  Thistoire  g^n^rale  dltalie  I,  862,  nimmt 
an,  bag  ^ax\  unb  Startmann  jeber  einen  flanbigen  Seüonmödjtigten  nebfl  einigen 
fränfif^en  j^ruppen  in  9lom  unterhielten,  unb  i^n^ar  infolge  bed  ^at\)9,  ben  i^nen 
©erjinö  bei  feiner  ^ilnroefen^eit  im  fränfifc^en  iüiiä)  (ögl.  o.  ©.  63)  gegeben  (pabe. 
(£d  tfl  aber  nirgenbiS  angebeutet,  bag  i^nen  ©ergiud  einen  folc^en  ert^etU  ^at;  andf 
fi^eint  i&  nit^t  fo  a\&  ob  neben  ^obo  au4  ein  8eüoOmd(btigter  StaiV^  in  Sbm  mar, 
unb  felbft  bei  2)obo  fte^t  man  nidjt,  ob  er  a\&  bteibenber  Vertreter  ober  nur  ju  Dor* 
überge^enbem  Sufent^att  nac^  9{om  gefd^idt  mar,  obf(^on  bad  erflere  einige  9Ba^* 
f(^(i(^feit  p  ^ben  f(^nt;  og(.  anq  ^apencorbt,  &t\ä)\^it  ber  @tabt  vlom  mt 
ajättelader,  ^awSgegebcn  Don  ^ofler,  @.  135.  Wt  ben  missi,  met^e  Bttpi^m  m 
bem  betreffenben  ©riefe  Cod.  Carolin.  50,  @.  170  ermähnt  (ögt.  imten  @.  98  9?.  2), 
^at  ed  eine  anbere  ©emonbtnig. 

2)  Jaffö  IV,  169—170:  Ecce  quantas  inic][mtate8  et  diabolicas  immis- 
Biones  hie  seminavit  atqne  operatus  est  praedictus  Dodo;  ut,  qui  debuerat 
in  servitio  b.  Petri  et  nostro  fideliter  permanere,  ipse  e  contrario  animae 
nostrae  iusidiabatur,  nou  agcns  iuxta  id,  quod  a  8Uo  rege  illi  praeceptnra 
est,  in  servitio  b.  Petri  et  nostra  oboedientia  fideliter  esse  permansumm. 
Et  certe  credimus,  c[uod,  dum  tanta  eius  iniquitns  ad  aores  .  .  .  Carlo- 
manni  rcjgis  pervenent,  nullo  modo  ei  placebic  .  .  . 

»)  Jaff6  IV,  168  ff.;  Codex  Carot.  iRr.  50.  ffiegen  bcÄ  ffiibcrfpru^«, 
morin  fl(^  biefer  ©rief  in  mefentlid^en  ^mtften  mit  ber  !2)arf)enung  ber  Vita  Stephani 
1.  c.  befmbet,  glauben  mehrere,  ber  ©rief  brttcfe  nic^t  bie  ma^re  ®efinmmg  ^tepfian'iS 
au«,  fonbem  fei  i^m  burt^  ^nn:enbut»g  bon  ©ematt  burc^  ©eflberiud,  ber  ipn  fo 
lange  in  ber  ^etcröfirt^je  eingcf((>loffen,  aDgejwungcn;  fo  Pagi  a.  770  91.  2;  (Eenni  I, 
261  ff.;  Eckhart  1,  604;  Duchesne  l.  c.  @.  484  u.  a.  ©ageaen  nimmt  fd^on 
Muratori,  Annali  a.  769  an,  bog  ni(^t  bie  3)arflenung  ber  Vita^^fonbem  bie 
€tc))4an'd  felbfl  ben  ©orjug  berbiene,  unb  i^m  folgen  ^atb  @.  12;  (EKenborf,  2)ie 


Digitized  by  VjOOQ IC 


<^d^Tetben  M  ¥apft«S  an  Staxl  unb  ^ertraba.  93 

mann,  bcm  $crrn  bcd  ^obo,  bem  ^rcunbe  bed  (S()riftopf)orud  ttnb 
©crgiu^.  (Sr  tf)ciltc  i^ncn  in  bcm  fflticfc  nid)t  nur  mit,  bag  er 
mit  S)cfibcriuö  ftd^  gccinißt  unb  bicjcr  bcm  l)cili5cn  ^ctruä  nun* 
mc^r  ade  feine  rec^tmQ|iQen  S8c[i|unflcn  üollftänbig  jurüdgcflcbcn 
^bc  ^),  bafe  i^nen  in  bicfer  SBcjtc^unö  aud^  burd^  i^re  SRiffi  DoH* 
ftänbiflc  SBcfriebiflung  jutt)cit  werben  njürbe^),  fonbcrn  ju(^tc 
namentlich  anc^  fein  Ser^altcn  ßcgen  (£^riftopt)orug  unb  ©ergiu« 
ju  redötfertigcn.  SBöbrcnb  er  fclbcr  iebc  ©c^ulb  an  ber  il)nen  ju^ 
gefügten  ©träfe  Don  fid)  ablet)nte,  ftagte  er  fie  an,  i^m  nac^  bem 
Äeben  getrachtet  ju  ^aben;  nur  bie  «nwefen^eit  beö  Defiberiuö 
t)or  9?om  ^abe  i^m  ®elegent)cit  gegeben,  fid^  mit  feinem  Stkxn^ 
nac^  St.  ^eter  ju  flüchten  unb  fein  Seben  ju  retten.  3a,  felbft 
S)obo  befcbulbigtc  er,  fi(§  gegen  fein  ßcben  üerfc^moren  ju  fjaben. 
Allein  biefe  Auflagen  finb  offenbar  übertrieben.  Etiriftopljoruö 
unb  ©ergiu§  Ijattcn  ©clegcn^eit  gctmbt,  |)anb  an  ben  ^apft  ju  legen 
(ald  fie  mit  benjaffneter  ©d^aar  in  ben  fiateran,  bann  in  bie  ©afilifa 
beS^apfteö  Xt)eobor  gebrungen  ttjaren,  n)o©tepl)an  fag)^),  unb  Ratten 
ed  nic^t  getban,  unb  Don  ^obo  ift  ed  DoQenbS  unbenfbar,  bag  er 
5U  einem  fold^en  S^^*^  W^^^  f^^nb  liet).  ©tep^an  fpra^  getoig 
mit  öoflem  Siedete  feine  snoerficgtlid^e  Erwartung  auö,  ba|  Äarl* 
mann  einer  folc^en  ^anblungömeife  S)obo'ö  fremb  fei;  aber  bie 
änftage,  meldte  er  gegen  S)obo  er^ob,  ttjar  eben  überhaupt  nn* 
begrünbet.  Dobo  trat  aUerbingö  auf  bie  ©eite  Don  6t)riftop^oru§ 
unb  ©erging;  allein  er  ^anbeltc  babei  im  ©inne  Äarlmann'g,  ber 
über  baö  SSerfat)ren  @tepl)an%  über  feinen  Änfdiluß  an  bie  ßango* 
barben  äußerft  erbittert  njar^V  SBenn  e«  ba^er  Stephan  barauf 
anfam,  ge^en  ^obo  eine  Slnflage  ju  ergeben,  bie  auc^  ^arlmann 
gcrec^fcrtigt  finben  fotlte,  fo  mußte  biefelbe  fe^r  fc^toer  fein,  ©ein 
^auptabfe^en  war  barauf  gerichtet,  ju  geigen,  baß  er  unfd^ulbig 
fei  an  bem  unglüdtlic^en  ©c^icffal  Don  (£f)riftopt)oruö  unb  ©ergiuö ; 
baß  it)m  fein  anberer  Sluömeg  geblieben  fei  alö  ber  Slnfcfiluß  an 
©efibcriuö  unb  baß  2)efiberiug  jeine  ^ßflid^ten  gegen  ben   t)eiligen 

Äarolingcr  unb  bie  ^icrart^jic  t^rer  Seit  @.  154  91.  131;  ^opcncorbt  @.  95 
iR.  2:  Troya  V,  498  f.  u.  a.  SS9I  Untergang  be«  l»anaobarbenreic^  @.  80  ff. 
ttnb  Solff,  jtrit.  9ettr.  e.  69  f.,  ber  mit  9{e4t  betben  2)arfleaungen  bie  lautere  SBa^r« 
tfcd  cib\px\dit,  fomie  unten  0.  94. 

>)  «gl.  bie  ©teUe  oben  @.  91  ^.  1. 

■)  Jaffi§  IV,  170:  Tarnen  et  per  vestros  tnissos  de  hoc  plenissime 
eritis  satisfactum. 

»)  Vita  Stephani  ©.  479;  JaflFÖ  IV,  168. 

*)  2)efibertud  fagte  fpater  ben  (Sefoubten  ^apß  etepban'iS,  Vita  Uadr. 
&,  487 :  Sufficit  apostolico  Stephano,  quia  tuli  Cbrietophoruin  et  Sergium 
de  medio,  qui  im  dominabantur,  et  non  illi  sit  necesse  iustitias  requi- 
rendam.  Kam  certe  si  ego  ipsum  apostolicum  non  adiuvavero,  magna  per- 
ditio  super  eum  eveniet.  Quoniam  CarulomannuB  rex  Francorum,  amicus 
existeus  praedictorum  Christophori  et  Sergii,  paratus  eet  cum  suis  exerci- 
tibus  ad  vindicandam  eorum  mortem  Roma  properandum  ipsumque  capien- 
dum  pontificem.  (Jüenborf  @.  154  Mfiegt  barau5  mit  mtdit,  bag  2)obo  im  ®n. 
ttfrfianbnig  mit  Äorlmonn,  genouer  im  ©inn  Äarlmonn'Ä  gc^anbelt  ^abe.  3)ie  «or* 
au«feftnng  ©t^rton'«,  bog  Äarlmann  bofi  «crbalten  2)obo'Ä  mißbilligen  wilrbe,  mar 
alfo,  mie  ^tb  ©.  13  ff.  mit  (SJrunb  bemerft,  ungerechtfertigt. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


94  771. 

$etrud  erfädt  fjabt.  (Er  truo,  um  biejcn  iBemetö  au  führen,  fein 
Scbcnfcn,  aSictcö  ju  übcrtrcioen,  änbcrcö  ju  öcrfc^ttjciflcn^);  fo 
fu^tc  er  fid^  unb  ©efiberiuö  bie  ©uitft  bcr  grauten  ju  erl^Qlteu. 

S)enno(^  lieg  bie  Siüchpirfuug  bieder  @reiguiffe  auf  bie  frän^ 
fifd^e  ^olitif  uic^t  lange  auf  fic^  ttjarten.  Sie  beftanb  in  einer 
t)oIlfommenen  Srfd^ütterung  bed  t)on  ber  ^öniain  S3ertraba  in 
83ejug  auf  bie  italicnijci^en  SScrpltniffe  burc^gefü^rten  iJrieben^«* 
njerte,  toelc^cö  für  bie  frönfifc^en  Sntereffen  fo  unertüünfc^te  %x&d)tt 
geieitiflt  ^attc  ^).  S)ie  näheren  Umftänbe  finb  in  tiefet  S)unfel  ge* 
^üBt  (£ö  begreift  fic^  —  jumal  nad^  ber  SRoIIe,  ttjelc^e  ÄarU 
mann'^  SJeDoUmä^tigter  S)obo  bei  ben  iüngften  römijc^en  93or^ 
ängen  gefpielt  ^atte  —,  ba§  Äarlmann  üon  Unttjiflen  gegen  ben 
fapft  erfüllt  ttjar;  »ie  e^  ^eißt  in  bem  ®rabc,  bag  er  bro^tc^ 
lim  S^riftopliorud  unb  @ergiud  ju  räd^en,  mit  ^eere^mad^t  gegen 
JRom  jie^en  unb  ©tep^an  felbft  gefangen  nehmen  ju  motten^). 
Slber  auc^  Äarl  brac^,  fei  eö  jefet  ober  fd^on  frül)er,  feine  SSer* 
binbung  mit  2)efiberiuö  ab,  inbem  er  beffen  Xoc^ter,  mit  toelc^er 
er  erft  feit  lurjem  üermä^lt  njar,  xoithtx  t)erftie|. 

ffiinljarb  erjä^lt,  ein  Sa^r  nad^bem  Äarl  bieje  ^rinjeffin  jur 
grau  genommen,  habe  er  fie  üerftofeen *) ;  allein  feine  d^rono* 
logifc^en  eingaben  finb  ni^t  juuerläffig.  äRanj^e  glauben,  bag 
bie  Slngelegen^eit,  bie  iebenfaUd  einen  politif^en  ^intergrunb  ^atte^ 
ober,  loenn  nic^t  fie  felbft,  boc^  bie  bamit  äujammen^ängenben 
allgemeinen  ^jolitifd^en  gragen  auf  ber  SReic^ööerfammlung  in 
Salenciennc^  jur  ©prad^e  gefommcn  feien*).  Ueber  bie  ©rilnbe, 
loeld^e  Sari  ju  biejem  ©^ritt  beftimmtcn,  liegen  glaubioürbige  An- 
gaben nid^t  oor.  (Sin^arb  bezeichnet  fie  ald  unbefannt^),  n^iH 
aber  üielleid^t  nur  be^^alb  nichts  Darüber  toiffeu,  toeil  man  üon 
ber  ganjeu  ©ad^e  nic^t  gern  rebete ').    Sejeugt  unb  glaubioürbig 

')  60  au4  $o!b  @.  14.  ber  ober  augfrbcm  toidc  arunblofc  ©cnmit^unocn 
ouffieOt.  Ilu(^  ^opencorbt  e.  95  9^.  2  qjiaubt,  M%  ^^  4><M'Pf  um  bie  btirdb  8e« 
jtegung  xfyctii  ^enbboten  !Dobo  unb  i^rer  ^ottri  gemig  fe^r  erbitterten  granren  §u 
o^fitigen,  bie  färben  etn^oiS  ju  flarf  aufptragen  ftq  veranlagt  fe^  muBte".  SgL 
SBBoIff,  .ftrit  ©eilr.  e.  69  9?.  5. 

«)  «gl.  ®.  SBoIff  a.  a.  D.  e.  71  ff. 

')  9$gl.  bie  etette  0.  @.  98  9^.  4.  9}atür(i(^  ifl  biefftS  nic^t  gerabe  für  ben  XBort« 
(out  ber  Don  2)efiberiud  abgegebenen  (ihrnarung  su  galten;  bon  bem  2:obe  bed  €eraiu» 
tonnte  er  ni(^t  rebnt,  ba  bicfer  erfl  na(^  Äartmonn'Ä  Zoh  ermorbet  »urbe,  Vita 
Hadr.  @.  489.  2)er  i^iogrop^  ^abrian'd  tonnte  nur  ben  @inn  ber  (Srttfirung  im 
allgemeinen  angeben  rooQen,  unb  fon^eit  n^irb  feine  2)arfleIIung  burc^  bie  Angaben 
^tep^au'd  felbft  über  bie  ^Itung  2)obo*d  beßatigt.  C^^rißopl^orwB  unb  @ergiuiS,  bie 
^npter  ber  fränfif(^«antiIangobarbif(ben  gartet  in  9lom,  {tüteten  fldj^,  wie  and  S)obo'iS 
Sattung  ^en)orge^t,  ^auptfä(^Ii(^  auf  2)obo,  baiS  ^eift  auf  Jtortmann,  f 0  bag  i^ 
Sd^ictfat  bie  (Erbitterung  Aarlmann'd  über  ben  ^fi  ^inl&nglidj^  erflärt. 

*)  Einhard.  Vita  Kar.  c.  18:  post  annum  eam  repudiavit  —  in  di- 
vortio  filiae  Desiderii  regia.  Monacli.  SaDgaU.  IL  17,  JafiBS  IV,  691:  noD 
post  maltom  temporis.     Sgl.  ^iegu  unten  (Sptrd  VI. 

^  @o  bermut^en  au4  Seibnij,  Annales  I,  29;  Eckhart  I,  614;  S)i^ 
potbt  @.  35;  M(.  «jcur«  VI. 

^)  Vita  ^r.  I.  c:  incertum  qua  de  causa. 

'')  @o  übergebt  ^touIuS  2)iaconud  in  ben  Gest.  epp.  Mett  SS.  ü,  265 
biefe  (g^e  Äarr«  ganj;  »gl.  unten  ^b.  II.  §.  3.  792. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


[  ^erflogung  ber  (aiigobarbift^en  d^emal^Im  StaxVü.  \  95 

tft  aber  kpenigften^,  bag  bte  Jtönigin  'if)rem  ®enta^(  bur(^  t^r 
aScr^alteu  frine  Scranloffunfl  ju  feinem  Sd^rittc  flegcben  ^at^). 
2)er  SD^önc^  Don  @t.  ®auen  mctnt  freilid^  ben  @runb  ju  fennen 
unb  bet)auptet,  Äarl  ^abe  feine  ©ema^lin  njeacn  Äränflic^fcit 
ttnb  Unfruc^tbarfett,  unb  ^tvar  oeftfi^t  auf  ben  iHudfpruc^  feiner 
©eiftlic^feit,  enttaffen^).  aber  biei^  3^"fl"'6  ^^^  "^^^^  ^'^  ^^" 
Sa^r^unbert  fpäter  fd^reibcnben  rebfeligen  2Könc^^  beruht  fc^ttjer* 
lid^  Quf  toirfüc^er  Äunbe  jener  t)on  Anfang  an  mit  bem  Schleier 
bcÄ  ®ef)eimniffeg  umgebenen  SSer^ättniffc,  fonbern  ift  Dermut^lid^ 
eben  nur  ein  SSerfuc^,  ben  ©d^ritt  Sarl'ö  ju  erflärcn,  mag  nun 
ber  2Kön^  felbft  ober,  maö  e^er  ju  glauben  ift,  fc^on  eine  früt)cre 
Seit  biefen  (grflärunggücrfucl^  gemad^t  ^aben^).  2Kan  toirb  aud^ 
faum  fagen  bürfen,  baß  biefer  @runb  innere  92Bat)rfc^einticiöfeit 
^abe  —  ttjenigfteni^  infofern  nid^t,  ate  i.  SB.  bie  ßönigin^äWuttcr 
Sertraba,  wetd^e  mit  ber  ©Reibung  fc^r  unjufrieben  »ar*),  bem* 
fclben  i^re  SInerfcnnung  mo^l  faum'  üerfagt  t)aben  njürbe*).  ffltofee 
gabel-  ift  eö  aud^ ,  bafe  Sarimann  feinen  fflrubcr  gestoungen  ^abe, 
ftc^  t)on  feiner  (angobarbif(^en  @ema^(in  eiblic^  (o|^ufagen  ^). 
SBal^rfc^einlic^  ift  toenigfteng  foüiel,  bag,  ttjic  bei  ber  ©c^liegung, 
fo  aud^  bei  ber  ^(uflötung  biefer  (S^e  politifc^e  9lü(fftd^tcn  mit^ 
toirften,  unb  jtoar  t)oriugi^n}eife  bie  9Jüdfic^t  auf  bie  SSerl^ält» 


^)  «9I.  bic  ©teile  ber  Vita  Adalhardi  oben  @.  80  ifJ.  6:  propria  eine 
aliquo  crimine  repulsa  uxore. 

^  Monachus  San^all.  II,  17,  Jaff<S  IV,  691:  Qua  non  post  moltum 
temporis,  quia  esset  chnica  et  ad  propagaudam  prolem  inhaDiUs,  iudicio 
sanctissimorum  sacerdotum  relicta  velut  mortua  .  .  . 

»)  9le^nli(^  3)i|)polbt  @.  85  f.  «nberc  galten  Den  bon  bem  SWön^  ange* 
acbenen  (ihnmb  für  ben  n^a^ren,  fo  Leibniz  1.  c;  Mabillon,  Annales  II,  221; 
Eckhart  I,  614;  Gaillard  II,  39;  Martin  II,  254. 

^)  «fll  unten. 

^)  QB  gibt  eine  (£c}&^hing.  nadj^  »eld^^er  boiS  Q^ertt^t,  StoxH  longobarbtf^e 
Okmo^fm  fei  unfmd)tbar,  baburc^  nnber(egt  »orben  n^Sre,  bag  bie  Serftogene,  na^* 
bem  fit  in  elenbem  Bufianbe,  ber^ungert  unb  ^atbtobt  nad^  Italien  gebraut  n7orben 
»or,  bafeU^  eined  @o^ned  genaS,  aber  bei  ber  Qtthwxi  fiarb.  2)iefett)e  finbet  fU^  in 
IU)entini9  Annales  Bei.  IIIj  253:  Eodem  anno  Berctbraeda  regina  expnlsa 
est  a  Carole  re^e  Francorum;  ipse  aliam  uxorem  antea  sibi  (ut  aiunt)  de- 

rnsam  ducit;  lUa  fame  psa  (pressa?)  pene  exanimata  de  Francia  in  Italiam 
ita  est;  enixa  est  ibi  nlium,  cum  sterilem  iam  esse  divulgatum  esset; 
periit  in  partu.  ^Ogl.  9lieg(er  in  ^^ttnc^ner  @.«^.  1881  <S.  253.  262,  ber  aucfy 
med  auf  eme  alte  Duelle,  bai8  angebliche  ^fd)i(^t#merf  toon  S^affilo'iS  ^anjler  (Sran^, 
gnrücfffl^en  n^iO;  ober  fc^roerlit^  mit  iSit^i,  iebenfaUd  bttrfte  bie  (2h:jab(ung  o3A  gau) 
ungloubwürbig  gu  betrachten  fem.  9?ad)  ber  V.  Adalhardi  ge^t  xarl  feine  neue 
(S^  mit  ^ilbegorb  bei  Sebgetten  feiner  frühen  langobarbifd^en  (^ema^Iin  (vivente 
illa)  ein;  t)gL  0.  €5.  80  SSI.  6. 

«)  Andr.  Bei^om.  bist.  c.  3,  SS.  rer.  Langob.  @.  223—224:  Causa 
autem  discordiae  (smifc^en  SDejibenud  unb  jlarl)  ista  fuit.  Uabebat  Carolus 
saus  germanus  maior  se  (?)  Karlemannus  nomine,  ferebundus  (furibundum 
V.  L)  et  pessimus:  contra  Carolus  iracundus  surrexit,  cum  iurare  fecit,  ut 
ipsa  (Berterad)  ultra  non  haberet  coniuge.  Quid  multa?  Remisit  eam 
Ticino,  unde  dudum  eam  duxeraf.  Sflic^tig  ip  nur,  baß  Äaitotann  bic  (J^e 
feine«  ©tuber«  mit  ber  ?angobarbin  mit  ungtinpigen  «ugen  angefe^en  ^aben  wirb. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


96  771- 

iiiffc  in  8{om^).  ds^  luirb  baburc^  bie  iD{öglic|{cit  nid^t  aui* 
Oefd^loffen,  bog  aud^  rein  perfönlic^c  ®rünbc  mit  ind  @picl  famcn ; 
aber  ob  cö  tt^irflic^  ber  gaU  wax,  ob  folc^e  periönlic^c  ober  ob 
politiid^e  @rünbc  \iti\  äludfcfjlag  gaben,  ift  nic^t  }u  crfennen« 
D^nc  3^^f<^I  W  ^^^  unöorfic^tifle  unb  flenjaltt^ätige  SSorflc^cn 
t>on  2)efiberiu^  Äarfd  Unjufricbcn^eit  ebcnio  fcl)r  erregt  toxi  ba§ 
SSerfa^ren  be^  5ßap[teg  bie  ffirbitterung  Äarhnann'^.  So  mag  ba* 
mal^  am  §ofc  Äarr^  ju  einem  Ijarten  Äompfc  gefommen  fein, 
©ein  Setter  ?lbaU)arb  üerabfri^eute  bie  miHfürUcl^e  äuflöfunß  einer 
burc^  ffiibe  fräntifcficr  ©rogcr  gewä^rleiftcten  SSerbinbung  unb  bie 
neue  (£t)e,  toclc^e  Äarl  jobann  einging*);  er  jog  fic^  im  Unmut^ 
barüber  inö  filofter  ^urüd.  ä"'*?^^"  Sertroba,  welche  biefe  @^c 
geftiftet  unb  t^rem  ©o^ne  bie  Oemo^ün  jugefü^rt  ^atte,  unb  Sari 
trat,  »aö  nad)  (ginl)arb'^  S^wftw^ß  ^^^'^^^  frfiöer  noc^  fpäter  üor* 

fiefommen  ift,  au^  biejer  SSeranlaffung  eine  ©pannung  ein^).  Sn- 
ofern  e^  eine  langobarbiic^  gefinntc  Partei  am  §ofc  Sarr^  gab, 
^atte  biejelbe  eine  uoüftänbigc  Sticberlage  erlitten. 

©0  njar  bie  burd^  bie  a3ermät)lung  Sarl'd  mit  ber  Soc^ter  beö 
S)efiberiug,  ttjie  man  glaubte,  für  immer  befcftigte  $olitif  ber  engften 
^Bereinigung  mit  ben  ßangobarben,  bie  jugleici  eine  ?ßolitif  ber  )Ber^ 
mittlung  unb  bed  S^ieben^  tt)ar,  gescheitert;  binnen  Surjem  ftanben 
bie  üerfd^iebenen  ^äd^tc  fic^  toieber  feinblid^  gegenüber.  I^eilö 
lehrten  bie  alten  Oegenföfte  noc^  üerfd^örft  jurütf,  t^eilö  traten 
neue  ®egenfäfee  ^croor.  S)efibcriu^  öerioeigcrtc  bem  ?ßap[te  l)öt)nifc^ 
bie  ©rfüUung  ber  fürjlic^  gegen  i^n  übernommenen  Verpflichtungen; 
ftarlmann  mad^ic  SKienc,  mit  gemaff neter  ipanb  t)on  bem  ^apft, 
feinem  alten  SSerbünbetcn,  ®enugtl)uung  für  ben  ©turj  unb  ba^ 
©c^itffal  bed  ß^riftop^oruö  unb  ©ergiuö  ju  f orbern*). 

aber  audö  jmifc^en  Äarl  unb  Sarimann  t)atte  fic^  auf^  Steuc 
ba^  früf)ere  feinbfelige  SSer^ältnife  eingcftcllt.  S^  ift  nirgenbS 
überliefert,  moburc^  bie  erneute  ©ntjmciung  ber  Srüber  ^er* 
beigefül)rt  marb;  in  ben  3"fomment)ang  einjubringen  mac^t  bie 
©cgujeigfamfeit  ber  Duellen  unmöglich.    3n  ber  333enbung,  welche 

')  gu  ben  \ta\\]ä)m  55crljaltniffen  finbcn  ben  OJrunb  Le  Cointe  V,  768  f.; 
2)ippo(bt^.  36;  Suben  IV,  260  ff.  u.  a.;  alle  ahix  irren  barin,  bag  fic  bie  Auf- 
lofuug  ber  (Sf)t  ber  9Hi(fft<&t  auf  ben  $apfi  gufd)reiben,  beffen  ^bnia^nungdfc^reiben 
fc^Uegfid)  bod?  C^brud  auf  itarl  cjemad^t  unb  ibn  veranlagt  ^abe,  bie  Sanoobarbin 
3U  oerftoßen.  2)iefer  girrHum  (ben  an^  SRanfe,  Söeligefdjit^te  V,  2,  <S.  113  91.  1 
t^eiU;  bgl.  inbeffen  9ltd)ter  unb  ^o^(,  9nnalen  I,  36  ifl,  1)  rü^  aber  mobt  baf^, 
bag  ber  ©mrj  be«  Sbriflop^omö  unb  @ergiu«  fälfd)U(^  fci^on  inS  3a^r  769  flott 
771  gefeöt  matb.    ^gl.  ®.  ©olff,  Stx.  iöeilr.  @.  74. 

2)  «a(.  bie  ©teUe  o.  @.  80  SR  6. 

^)  Vita  Kar.  c.  18:  Colebat  cnim  (Ivarolus)  eam  (matrem)  cum  summa 
reverentia,  ita  ut  nulla  umquam  invicem  eit  cxorta  discordia,  praeter  in 
divortio  filiae  Desiderii  regis,  quam  illa  suadente  acceperat  gabelbafteiS 
bei  Andr.  ßergom.  l.  c.  @.  224,  welcher  nac^  ben  oben  (®.  95  <W.  6)  anaeffl^rten 
©orten  fortfährt:  Mater  vero  eorum  haec  separatio  audiens,  Carlemanni 
filii  sui  blasphemiam  intulit;  oculorum  cecitate  perculsus  est,  cum  periculo 
vita  finivit.  3U|o  bie  eigene  3Jjutter  Derfluc^t  ^artmann,  metc^er  hierauf  erbtinbet 
unb  flirbt  (ogl.  unten). 

*)  Vita  Hadr.  ©.  487;  oben  ©.  91  ««.  1;  93  ^.  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


8ri((^  Smifc^en  ftaxi  unD  jtortmann.  97 

bie  SSer^altniffc  in  Stalten  genommen  ^tten,  lägt  ftc^  fein  @runb 
baju  erfennen:  im  ©caenttjcil,  fiorlmann  »ar  t)oII  Unwillen  flegen 
ben  ^pft  ber  fidö  S)efiberiu^  angef c^loffen ,  unb  ftarl  brac^  mit 
SDeitberiud:  bo8  fc^eint  gut  miteinonber  ju  ^rmoniren.  S)cnnoc^ 
^d^etnt  ed  ]o,  als  ob  bie  (Snt%n)eiung  iioifc^en  Statt  unb  ftarlmann, 
bte  eben  tief  in  i^ren  (£{)ararteren  begränbet  gemefen  unb  gleich* 
fam  naturgemäß  njieber  aufgelebt  fein  mufe^  gerabe  icfet  eine  fet)r 
bebenllic^c  Schärfe  erreichte. 

Gin^arb  erjä^It,  (Sini^c  an^  ftartmann'i^  Umgebung  Ratten 
barauf  Eingearbeitet,  i^n  mit  Äarl  in  ftrieg  ju  öertoideln*),  unb 
man  meint  n^o^I,  biefe  Eingabe  n)erbe  beftättgt  unb  erläutert  burc^ 
jenen  SBrief  be§  Cat^oulf  an  Äarl^),  tt)orin  biefem  unter  Änberm 
auc^  baju  @(fid  getoünfc^t  loirb,  bag  @ott  fiarlmann  Don  ber 


Srbe  genommen  unb  ftar(  o^ne  SSIutüergiegen  über  bad  ganje 
fränfifd^e  Sleic^  gefegt  t)abe.  2Ran  meint  »o^l,  ber  Don  Äarl  ]0 
tief  gefronfte  ©efiberiuiS  ^abe  Äartmann  in  fein  Sntereffe  gejogen 


unb  für  ben  (Sntf($Iug  ju  einem  gemeinfc^aftlic^en  ftriege  gegen 
Äarl  gewonnen,  ©in^arb  fd^^int  ia  ben  Änftog  jum  Äriege  auf 
ber  Seite  ftarlmann'S  ju  iudbcn;  unb  (Sat^öulfS  aÖorte  fte^n  bem 
loenigftenS  ni(§t  entgegen.  ÄnbrerfeitS  ift  eine  Serbinbung  jtoi^ 
fc^en  S)cfiberiug  unb  Äarlmann  in  biefer  Qtit  feinedioeg«  erliefen 
unb  nac^  ij^rer  ©teQung  ^u  ben  römifc^en  Singen  eigentüd^  gan<^ 
unnja^rfd^cinlic^,  toenn  ftc^  auc|  fpäter  Sarlmann'ö  SBittwc  mit 
t^ren  @öt)nen  ju  bem  fiangobarbenfönige  flttd^tete  unb  bei  biefem 
©d^ufe  unb  Vertretung  it)rer  Sntereffen  fanb  ®).  Äu*  ift  ffiin^arb 
^ier,  n)o  eS  fic^  um  baS  3^^^ii^fniB  Jtoifc^en  ben  SSrfibern  ^an« 
belt,  nic^t  unbefangen;  feine  unb  (Jat^toulfö  eingaben  laffen  auc^ 
bie  üWögUc^feit  ffi,  baß  nic^t  Äarlmann,  fonbern  ftarl  ben  ftricg 
fiU  beginnen  bro^te.  ©oOten  ettoa  bie  bunfeln  ^nbeutungen  be<$ 
©riefet  eine  ßintoeif ung  barauf  entl)alten ,  ba|  ftarl  ben  $lan 
gehabt  ^abe,  ^c^  mit  äBa^ngetoalt  bed  ganjen  meic^ed  ju  bemäc^« 
tigen,  feinen  SJruber  öom  i^rone  au  ftofeen^)?  Kud^  barüber  lägt 
fic^  aus  ben  OueQen  ein  fidlerer  nuffc^(u||  nic^t  gewinnen ,  aber 
bie  allgemeine  Sage  nöcb  ber  ßoSfagung  ftarfs  Don  ber  Serbin* 
buna  mit  ben  fiangobarben  lägt  auc^  biefe  SQenbung  als  mö^lic^ 
erfc^ctnen.  SSon  IJefiberiuS  war  nic^t  ju  erwarten,  baß  er  bie  feiner 
%od)iQX  jugefi^te  UnbiQ  ruhig  l^inne^men  werbe;  in  ftarlmann 
burftc  et)er  ©efiberiuS  als  ftarl  einen  SBunbeSgenoffen  ju  pnben 
hoffen ;  bie  SJerbinbung  mit  bem  $apft,  wenn  eine  fold^e  in  biefem 


1)  Vita  Kar.  c.  8,  öflL  oben  @.  36  «W.  3:  ...  adeo  ut  quidam  eos 
edam  hello  committere  ünt  meditati. 

")  JBflt  oben  ©.  37  91.  1:  —  quod  Deus  transtulit  illum  de  regno 
(Franco)ixim  et  exaltayit  te  saper  omne  hoc  re^um  sine  sanguinis  ef- 
fusioDe  .  .  .  mira  pietas  et  magna  dementia  Dei  m  iila  die,  cmn  exercitu 
Francoram  stultus  ...  et  sapiens  gratia  agens,  reliqua. 

«)  @.  unten  e.  104. 

*)  »flL  anä)  ®.  ©olff,  «rit  ©eitr.  e.  73  Sfl,  2,  75. 
2ia%th,  f.  btfd^  Oef«.  -  «bel-Sinfott,  Staxl  b  (St.  T.  «b.  3.  «ufT.  7 


Digitized  by  VjOOQ IC 


98  771. 

äluQcnblicf  beftanb,  Icflte  ^orl  nur  bie  ^flic^t  auf,  and)  nodb  btefen 
SU  tdöüfecn.  Aber  toic  ttjofltc  Äarl  jcincu  6inftu§  in  Stauen  ^nx 
©cltung  bringen,  »enn  er  mit  Äarlmann  entjwcit  n^ar?  I)a8 
SRciA  ftarlmann'g  lag  tt)ic  ein  SBaH  jtoifd^en  3talicn  unb  bem 
{Reiche  Äarl'ö ;  n>ibcr  ben  Sitten  Jcincö  Srubcrö  fc^ien  eö  faft  un* 
möglich  für  i^n,  in  bie  Ser^ältniffe  f)anbetnb  einzugreifen ;  toitt 
man  nid^t  alaubcn,  ba§  er  barauf  gutmiflig  öerjic^tet  §abe,  fo  muß 
er  entfc^loffen  gcwefen  fein,  fc^on  um  feiner  SBejiebungen  ju  Statten 
toitten  c^  auf  einen  Srieg  mit  feinem  ©ruber  aniommen  ju  laffen, 
baö  ^inbcrniß  auö  bem  SBege  ju  räumen,  ha^  feinem  unmittel* 
baren  (Sinfc^reiten  in  Statien  entgegenftonb. 

3u  folc^en  unb  ä^nlid^en  SSermut^un^en  ^at  man  bie  ganj 
uniutängUd^en  %[nbeutungen  ber  Ueberlteferung  audgefponnen. 
2)iefetben  finb  jeboc^  mit  größter  SJorfic^t  aufxunet)mcn.  S)ic  be* 
treffenbe  ©tctte  in  bem  JBriefe  Sat^tjutf'ö  bejieljt  fic^,  nac^  ein^ 
f acger  Sluölegung,  nur  auf  bie  %f)at\a6icn ,  njelc^e  bur^  unb  nod^ 
bem  Sobe  «arlmann*?  eintraten,  nid^t  auf  bie  SSermidelungen 
unb  Sbfid^ten,  bie  t)or  bemfelben  beftanbcn.  SBenn  ffiarlmdnn 
ftarb  unb  ijknai)  ftarl  and)  beffen  9tei(^gbölfte  ol^ne  SöIutDergießen 
pfiet,  fo  folgt  barauö  nid^t,  baß  biefer  fic^  mit  ber  Äbfid^t  getragen 
^abe,  bie  ^errfd^aft  über  ba^  ganje  Seic^  bei  ßebjeiten  bed  ©'ru== 
berd  an  fi$  ju  reißen.  S^er  läßt  fid^  an^  ben  SQSorten  Sin^arb'd 
heranriefen  ^),  baß  jtoifc^en  ben  SBrübern,  furj  e^e  Äarlmann  ftarb, 
ein  Srieg  beDorftanb  —  ein  ^ieg,  mie  man  ttjo^l  angenommen 
^at,  ber  für  Aar l  bei  ber  ©tärfc  feiner  ©egner  unb  bei  ber  Un* 
jufrieben^eit,  toel^e  fein  SSerfal^ren  gegen  Die  langobarbifc^e  ®e» 
ma^lin  in  feinem  eigenen  Sei^c  biclfad^  l^erüorgerufen  ^atte,  fcf)r 
gefä^rlic^  j\u  njerben  bro^te^). 

Sebenfaflr  toat  e8  ein  fcl^r  fritifd^er  Äugenbtid,  in  toeld^em 
Äarlmann  abberufen  rturbe.  ffir  ftarb  m  ber  ^fal^  Jiu  ©amouff^^) 
(S)ep.  Sli^ne,  Hrr.  ßaon)  am  4.  S)ejember  771*).     3n  früt)cr 


^)  2)a6  inbcffen  ber  gange  Sufammen^ng  bei  t^pt  aerabc  ^ier  an  bebaucriidjer 
UnHar^eit  leibet,  ift  im  VI.  (Sjronrä  bc«  2.  ©anbe«  aui^aufü^ren  »erfuc^t. 

«)  eo  bie  «uffaffttng  »on  Scibnij  I,  29  f.,  ber  bie  gef&^rKdi^e  ?age  Äarl'8 
^erüor^t,  ä^nlit^  l»uben  IV,  262  f.,  welcher  trrt^ümlic^  auc^  bie  @cnbimg  ©tiirm*» 
gu  Safftlo  ^ier  ^erbeigte^t. 

3)  Annaies  Laur.  mai.  SS.  I,  148;  Ann.  Einh.  SS.  I,  U9;  Ann. 
Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  418;  Ann.  s.  Amandi  SS.  I,  12  etc. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  prid.  Non.  Dec.;  Ann.  Einh.;  Ann.  s.  Amandi; 
Ann.  Petav.  SS.  I,  16;  Ann.  Sangall.  Baluzii;  Ann.  Guelferb.,  Nazar., 
Alamann.,  Sangall.  mai.  SS.  I,  40;  @t.  ©aller  SRitt^.  §.  üaterl  ®i^^.  XIX, 
203.  235.  270;  Ann.  Weissemburg.  SS.  I,  111  etc.  tlb»ei(^  Ann.  Flavi- 
niacens.  ed.  Jaffö  («bW-  b.  f.  fäc^f.  ®ef.  b.  ©iff.  VIU)  e.  687:  8.  feria 
3.  Non.  Decembris  (2)inflag  3.  3)ecbr.).  Unrichtig  Ann.  Stabulens.  770, 
SS.  III,  42:  secundo  Nonas  Octobris  (6.  Cftober);  beiSgt.  Ann.  Ausciens. 
SS.  III,  171  (ügl.  5orf(itungen  j.  2).  ®eW.  XXV,  376);  Ann.  Lausann. 
SS.  XXIV,  778  unb  Die  oon  ©olbmann  mitget^Itcn  Slnnolett,  9tma  Slrc^iö  XII, 
405.  (Sin^arb  gibt  bie  SDauer  ber  9{egierung  Jtarlntann'iS  mirid^tig  an,  V.  Ka- 
roli  3:  post  administratum  communiter  oieniiio  regnum;  pe  ^atte  toielme^r 
über  3  ga^re  (9.  Oft.  768  —  4.  2)es.  771)  gewährt;  ba^er  Hincmar.  richtig:  Post 


Digitized  by  VjOOQ IC 


j^ob  ^ar(mann*d.  99 

Swflcnb,  faß^  toir  über  Wc  Mt  feiner  ®c6urt  fllaubipürbig  unter* 
ritztet  fein  f olltcn  ^),  foflor  erft  ätüQnjigiä^ri^,  erfofl  er  einer  Äranf * 
l)cit*).  er  ^Qtte  noc|  »enige  Siogc  Dor  feinem  3:obe  bem  Sloftcr 
@t.  S)eni8  bie  SSiCien  Sabcrolä  (gaöerolleö)  im  @au  SKabriacum 
(äRabrie)  unb  9ioronte  im  ®qu  eornotid  (S^artreg)  gefc^enft,  toic 
er  in  ber  Urfuube  felber  fogt:  um  fid^  üorjubereiten ,  t)or  bcn 
llöc^ften  aWc^ter  ju  treten  unb  bie  ©nabe  bei^  Jjpöc^ften  gu  erlangen^). 
S5egroben  »arb  er  bei  8leimi^  in  ber  Sirene  beö  ^eiligen  8Je» 
mifliu«  *),  toie  er  benn  bie  Sleimfer  Sirene  wä^renb  feiner  SRegie* 
rung  wieber^olt  bebac^te*).  S^  waren  in  jener  S^it  bei  einem 
©raube  öiele  Urf unben  ju  ®runbe  gegangen .  tartmann  beftätigtc 
in  einer  neuen  Urfuube  bem  ©rjbif^of  2;ilpiu  alle  SBefiftungen  ber 
8?cimfer  Äird^e  unb  mad^te  baburd^  ben  SSerluft  tpiebcr  gut.  @r 
bcftötigte  i^r  bie  Smmunität;  er  öerlie^  \\)x  öerft^iebene  neue  5ßri* 
öilegien  unb  fc^enfte  i^r  unb  ©t.  {Remi,  ba  er  bort  begraben  ju 
werben  toünfc^te  unb  um  fcineö  ©eelenljeil^  willen,  julefet  au^ 
nod^  bie  SSifla  Sloüiliacum*). 

tres  drciter  annos  —  Anno  qnarto  regni  sai  (Ad  Ludovicum  Balbum :  De 
Villa  NoTiUiaco,  Opp.  ed.  Sirmond  II,  180.  832).  D^ne  Angabe  Don  Ort  unb 
Xaq  ermahnen  6arImonn*d  24>b  auc^  nod^  üiele  anberc  So^imii^fr,  toit  Ann. 
MoseU.  SS.  XVI,  496;  Ann.  Laureaham.  SS.  I,  30;  Ann.  Max.  SS.  XHI, 
21;  bie  mciflen  «bldüraö«i  bct  ^er«fc(bar  anndcn  (ßcrm.  Sorenj,  ®.  86)  u.  f. ».; 
femer  Y.  Hladowici  c.  1,  SS.  II,  607:  post  (obitum  paternum)  fratrisque 
ELarlomauni  infaustum  occubitnm. 

1)  «g(.  0.  @.  18  9?.  7. 

*)  ISSih,  V.  KaroU  c.  3:  morbo  decessit;  Hinemar.  De  villa  Novil- 
liaco  L  c.  @.  832 :  Anno  quarto  regni  sui  infirmatuB  eet  Carlomannus  infir- 
mitate,  qua  et  mortuus  est  in  Sabnontiaco.  Snb^e  9{a<!bri(&ten  flnb  tuert^tod 
nnb  pm  t^tii  fabdl^aft,  Vetust  Ann.  Nordhumbr.  SS.  AlII,  154:  subita 
praeventas  infirmitate  defunctus  est;  Aventin.  Ann.  Boior.  III,  10  ^^ai^tr.: 
proflavio  sanguinis  e  nare  (alfo  an  einem  Slmflurg)  periit  morte  inaudita,  k>gl. 
mtiiix,  amind^ner  @.'9.  1881  e.  253.  262,  ber  auc^  bied  auf  dtan^  2urü(!fli|^en 
sno^te;  Andr.  Beigom.  1.  c.  @.  224,  mo  er  na(^  bem  t$tu4  ber  iD'^utter  erbltnbet 
imb  ßiitt  (ogL  oben  @.  96  9{.  8). 

«)  ^Mißad^tt  Sfh,  125:  Bouquet  V,  721:  D^ta  in  mense  Decembri, 
anno  quarto  regni  nostri;  Sludßenuna^ort:  Salmunciago  palatio  publico. 

*)  Fragm.  Busil.  SS.  XIII,  27:  sepultusque  est  in  basilica  sancti 
Bemiffii  confessoris  iuxta  urbem  Remorum:  Ann.  Mctt  ibid.;  Flodoard. 
bist.  Kern.  ecd.  II,  17,  SS.  XIII,  464:  ad  basilicam  vel  monasterium 
sancti  Remigii,  ubi  sepulturam  quoque  habere  dinoscitur:  Ann.  Laur.  min. : 
sepelitar  Kemis  (l^tenaq  Ann.  £nb.  Fuld.).  Hincinar.  De  villa  Novilliaco 
©.  832,  J)fl(.  unten  ^,  6. 

»)  »ji.  0.  e.  71  n.  4. 

^)  Hincmar.  De  villa  Novilliaco  1.  c.  @.  832:  et  ante  obitum  suum 
per  praeceptum  reg^ae  suae  auctoritatis,  quod  babemus.  tempore  Tilpiiü 
archiepiscopi  tradiait  villam  Novilliaeum  cum  omnibus  ad  se  pertinentibus 
pro  animae  suae  remedio  et  loco  scpulturae  ad  ecclesiam  Remcnsem 
sanctae  Mariae  et  basilicam  s.  Remigii,  m  (][ua  et  sepultus  est  Flodoard. 
1.  c :  villam  Noviliacum  (Novilliaeum  v.  1.)  in  pago  Ürtinse  (Urcinse  v.  1.), 
»gl.  ebb.  @.  465  u.  HI,  10.  20.  26,  @.  484.  513.  544;  ©b.II.  J.  3-  »04.  JDie 
2a%t  M  betreffenben  Qkmed  ifl  imaemig.  ®egen  bie  ^enuut^ung,  bag  Derfeibe  na^ 
ber  Urta  (Durllje),  einem  Slebenflifi  ber  SWoa«,  genannt  fei,  f.  aWenfe,  ©onballoÄ, 
»orbcm.  @.  16  nnb  SKü§Iba<^er  ^x,  126.  SWenfe  benft  an  ben  pagus  Orcinsis 
unb  ^It.  übereinpimmenb  mit  fiejeune  (in  beffcn  «umgäbe  be«  gtoboarb  1,  823  91.  3), 


Digitized  by  ViiÖOQlC 


100  77L 

S)urc^  Äarlmann'ö  %oh  crl&icttcn  bic  SScrl^oItniffc  plöfelid^  eine 
anbete  ®efta(t.  (SOen  noc^  ^atte,  tpte  e8  fc^etnt,  ber  ßtPtefpatt  ber 
S&rüber  bie  ©cmeinfci^aft  jn^ifd^en  ben  bcibcn  Steilen  be^  fränfifd^cn 
^eid^eS  ju  jcrrcigen  gcbro^t;  ber  lob  Äorlmann'^  befeitiatc  ntc^t 
bloö  biefe  @t^a\)t,  fonbern  ^atte  bie  auflenbtidlid^e  ^erfteUunjj  ber 
Cin^eit  be«  ditxd)^  jur  golge.  2Kit  überrofc^enbcr  ©d^neöigleit 
na^m  Sari  öon  bcm  ßanbe  ^eine^  SBruberö  Scfife.  ®r  eilte  in 
bicfer  Äbfld^t^)  nadb  ber  SSiQa  Sorbonacum  (Sorben^,  untoeit  Saon; 
S)ei).  Stiöne,  Ärr.  2aon,  (£ant.  Sraonne),  »o  ftd^  eine  Slnja^I  Don 
©rofeen  feinet  üerftorbenen  ©rubcrö,  fleiftlid^en  unb  ttjelttid^cn,  bei 
i^m  einfanb*).  äU  bie  üorne^mften  unter  il^nen  ttjerben  Äarl* 
mann'8  Äapeflon  gwl^öb,  'Hbt  Don  ©t.  5)eni3,  fottjie  ber  ©rjbtfc^of 
SBiId[)ariu8^)  unb  Don  toeltlic^en  @ro§en  bie  ®rafen  SDßann  unb 

Noviliactim  ober  Nobiliacos  für  9}ein(Ip*@t.'S^nt  am  Ourcq  (^tp,  fü^nt, 
Str.  (S(ate(m«^ieiT^). 

^)  Ann.  Einh.  SS.  I,  149:  ad  capiendum  ex  integro  re^um  animum 
intendens.  —  ?lm  3.  9'h)tocmbfr  771  (nic^t  772)  wrfunbct  Statt,  mt  e«  fc^eint,  in 
Songlier,  unfern  oon  d^orbeni^.  Ohr  ^atte  bort  mit  feinen  iBif^ofen  unb  ®rogen  p 
®en4t  gefeffen  unb  auf  bie  ^age  \>t9  Slbtd  0tunn  oon  ^ulba  gegen  (Sinleud  (ober 
2)agatetd))  gemiffe  ®üter  in  bem  oon  $ip)mt  bem  illofler  gfulba  gef(^enften  Umflabt 
im  äJtaingau  (®ro|^.  Reffen,  $roo.  ©tartenburg)  bem  W)t  mieber^oU  ^gefprod^, 
amiblbac^er  9?r.  139;  Dronke,  Cod.  dipl.  Fuld.  @.  2ßSJh.  41;  ögt  (über  bie 
betreiffenbe  @(^enfung  ^ippin'fi  an  ©türm  oom  g|utt  766)  Wifflbaä)n  Sfh.  100; 
Dronke  @.  18  9lr.  28;  Eigil.  V.  Sturmi  c.  22,  SS.  II,  875;  Catal.  abb. 
Fuld.  SS.  Xni,  272;  Oettnei-  @.  392.  402  iR,  2.  516. 

*)  Ann.  Laur.  mal.;  Ann.  Einb.;  Fragm.  Basil.;  Hincmar.  Opp.  II,  180. 

")  2)ie  Annales  Laur.  mal.  nennen  i^n  blöd  Wilcharius  archiepiscopiis ; 
ebenfo  Fragm.  Basil.;  bage^cn  bie  Ann.  Einh.:  Wilcharium  episcopiim  Sedu- 
nensem,  cufo  ©if(i^of  öon  ©itten;  »fi^renb  Regino  SS.  I,  557  falf(%  ober  wenig« 
flenS  unaenau  ^at:  Folcarius  et  Folradus  capellani  (^iemadb  an^  Ann.  Mett 
SS.  XIlI,  27).  SWan  ifl  öielfoc^  geneigt,  bie  angäbe  ber  Ann.  Einh.  ju  oenoerfen 
unb  an  ben  Sijbifc^of  SBilc^ariuiS  oon  ^end  gu  beulen ,  aber  ed  mui  immerhin 
fradic^  bleiben,  ob  mit  Stecht  beglaubigt  fc^eint  jener  l6if(^of  SBiU^ariud  üon  bitten 
aud^  burc^  bie  (S^ä^Iung  bed  Chrbnicon  Laureshamense  üon  ber  S^randlation  ber 
ffy.  ©orgoniuiS,  il^abor  unb  i)?aaariu9,  SS.  XXI,  343,  obf^on  OelSner  @.  394 
9c.  4  ^ier  flatt  Sednnensem  (bie  ^btc^r.  ^at  Sedunsem)  Senonensem  episcopum 
fe^eit  XüxU,  Sfenter  ifl  utfunblid)  bezeugt  eilt  Slbt  biefed  Sflcanmü  oon  ®t.  SJ^aurice 
in  SBam,  »etiler  ben  9if(bofdtite(  fii^t;  er  unterf^reibt  bie  ^f^Iüffe  oon  Slttian^, 
760—762,  Capp.  I,  221  (Willicharius  episcopus  de  monastcrio  sancü  Mau- 
ricii;  t)gl.  OeI«ner  @.  9.  106.  125.  367),  unb  crbült  für  fein  Älofler  eine  ©(^enftnig, 
766  (Monumenta  historiae  patriae,  Chartarum  tom.  II,  4  9h:.  1).  S,^on 
biefem  «bte  »eig  man,  bag  er  fni^  Ghrjbif^of  twn  )öienne  geroefen,  bann  Slbt  in 
@t  SDtaurice  gemorben  »ar,  Ado,  Chronicon,  SS.  II,  319:  Wiiicarius,  relicta 
Viennensi  sede,  Komam  primum  abiit,  ibique  papae  Stephano  notus  efficitiir; 
interiecto  non  multo  tempore,  Aganni  monastcrium  mar^rum  in  curam 
suscepit;  Fragm.  chron.  Vienn.;  Series  epp.  Vienn.  SS.  XXIV,  814.  818. 
Site  («3bif(^of  t)on  SSienne  foll  er  twm  ^apfl  ©regor  III.  (731—741)  ba9  Pallium 
erbalten  ^aben  (V.  Gregorii  III.  Qufa^,  Duchesne,  Lib.  pont.  I,  421,  beffen 
benreffenbe  9krmut(ung  e.  425  nwbl  radj^t  notbtDenbig  ifl).  Xa%  biefer  Wit  Mn 
®l  S^aurice  femer  ibentifc^  fei  mit  bem  gleichseitigen  unb  glei^namigen  9if(^ofe  bon 
<Sitten,  ifl  eine  ^ermutbuug,  weld^e  Mabillon,  Annales  II,  208  befreitet,  bie 
man  aber  o^ne  ^age  gelten  laffen  mug,  t)gl.  auc^  THÜftbadftt  @.  59.  2)a' 
aeaen  berubt  bie  «ngabe,  er  fei  764  ©if($)f  bon  bitten  geworben,  gurrer, 
(S^c^ic^te,  ©tatiflif  imb  Urfunbenfammlung  über  fßallid  I,  32:  ®tipU  II,  90, 
nur  auf  ber  a:^atfa(be,  bag  ©ilc^artu«  oon  ©itten  bei  ber  —  übrigen«  ni(^t764, 
fonben.,  "65  —  flattge^abteu  5Cran«lation  jener  brei  ©eiligen  jum  efflen  SWale  be- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^erfammlimg  in  (Sorben^.     SBtebetüerdnigung  beS  9{ei4ed.  101 


gegnet.  9üi(3^  toertragt  fxt  fid^  ni(^t  mit  ber  (Sr^a^Iung  9bo*)S  ba  ber  ^ontiftfat  beS 
bort  gemeinten  ^opfiä  ^tep^an  IL  in  bie  ^al^e  752—757  fäüt  (ogl.  9iot4.  (^(^. 
bed  ^eficialmefeniS  0.  889;  SeubaMt  ^.  86  f ;  Deldner  @.  106;  mhl  um 
iutreffenb  ßo^n.  ga^biUer  741—752,  e.  188);  ^enad^  übernahm  «öil^anu«  alfo 
bie  9(btet  @t  mcamct  f(!^on  in  einem  frül^en  Brunft.  2)a  in  bem  ^Berjeid^niÄfe 
ber  ©iWofe  toon  ©itten  unb  ber  Siebte  öon  ©t  SWaurice  bie  größte  33erroirrung 
f^rrf^t,  bie  nid^t  t)OÜf)anbigju  entwirren  ift,  fo  lagt  fld^  auäf  bad  2:obedia^  bdS 
^ilij^ariud  niAt  feßOeüen.  9(a(^  ben  Angaben  ber  alteren  Gallia  christiana  III, 
1004,  folgt  auf  SBil^oriu«  al«  «ifd^of  öon  bitten  «loborgu«,  ber  768  unb  774  in 
Urfnnben  begegnen  foll,  bann  «It^«,  etwo  feit  788,  Le  Cointe  VI,  371 ;  al«  Äbt 
t»n  @t  SD'^aurice  baaegen  fol^t  auf  Bilc^riud  ^enebict,  bann  SlbalonguiS,  bann 
«Ü^euÄ,  ältere  Gallia  cbnstiana  IV,  14.  hingegen  aibt  bie  neue  Gallia 
christiana  XII,  787,  ben  Slloborgu«  nid^t  al«  1Wa(^folgcr,  fonbem  aU  JBorgänger 
be«  ffiild^ariu«,  aW  iWa(3^folger  belfelben  in  bitten  unb  ©t.  äJiaurice  gleid^  ben  tU 
^eu«,  unb  iljr  folgen  mpU  II,  89  ff.  129  ff.  unb  b.  SWülinen,  Helvetia  sacra  I, 
25.  156.  Ire  Cointe  V,  780  fe^t  in  Uebereinßimmung  mit  ben  eingaben  ber  älteren 
Gallia  christiana  ben  2:ob  be0  S^il^ariuiS  bon  bitten  unb  @t  ä!?aurice  768  an 
(au4  b.  9J{fiIinen  I,  25  fe^t  i^n  fd^on  769)  —  hoä)  oerbienen  bie  Angaben  ber 
jüngeren  Gallia  christiana,  »enn  aud^  mand^eiS  buntel  bleibt,  bat  Sonug.  2)enn 
ber  ältepe  SbtSfatalog  oon  @t.  iD'^aurice,  etma  oom  3a^r  830 ,  in  ben  Ongines  et 
docoments  de  Tabbaje  de  St.  Maurice  d'Agaune,  par  Tabb^  I.  Gr^maud, 
@.  27  nennt  al^  9{a4folger  bed  Vuilichai-ius  abbas  gleid^  ben  domnus  Abteos 
(Alteus)  episcopus  et  aobas,  bann  Adaiongus  episcopus  et  abbas;  t)on  Alo- 
borgus  loeig  er  gamtdbtd;  ift  biefer  am  Chtbe  nur  ^ereingefommen  burd^  falfc^ed 
2efen  bed  "iflamtnü  Adaiongus?  ^uä)  in  bitten  ifl  fonfl  ein  Sifdl^of  Aloborgus 
nnbefannt,  unb  ber  Kngabe  oer  älteren  Gallia  christiana,  bag  einer  768  unb  774 
in  Urfunben  begegne,  ftel/t  gegenitber  bie  SuiSfage  oon  Gr^maud,  Catalogue  des 
^vdques  de  Sion,  in  ben  M^moires  et  documents  publi^s  par  la  soci^t^ 
d'histoire  de  la  Suisse  romande,  t  XVIII,  @!  489,  »onac^  2Bild?ariu3  in  ben 
Urfunben  hü  780  ald  Slbt  begegnen  foll.  ®em\d)t  f^at  aber  meber  biefe  Angabe  t)on 
Gr^maud  no(^  jene  ber  älteren  Gallia  christiana:  bie  Urfunben,  auf  bie  fte  fl(i^ 
benifen,  ftnb  gamidf^  bor^anben  unb  »o^l  aud^  nid^t  oor^anben  gemefoi,  muffen 
iebenfaHd  ^er  ald  nnbefannt  gan^  auS  bem  ®px^t  gelaffen  merben.  Smt  9ied^t 
^d^t  Gr6maud  @.  496  ben  illoborguiS  aud  ber  ^if(bofi8rei^e  bon  €Htten,  befiimmt 
fte  analog  ber  Sbtdreil/e  Don  @t.  ^auxkt  na^  bem  ^btiBfatalog  oon  c.  830,  n>obei 
e£  fretlidb  auffällt,  bag  SSHl(jbarhid  barm  blöd  als  $ibt  aufgeführt  ift,  feine  SRa^ 
folger  ouiSbrücflid^  aU  )Bifd^ofe  unb  'ÜMt.  ^od^  ^inbert  bad  nic^t,  bie  eingaben 
be«  ^btdfatalogd  atö  bie  einzigen  I/albmegS  ^uoerläfftgen,  aber  augerbem  SOild^ariud 
auäi  att  ©ifd^of  oon  bitten  gelten  ju  laffen,  ber  um  780  geflorben  fein  mag. 

Sie  man  ft^^t,  liegt  fetn  ^mingenber  ä^runb  oor,  bie  pofitiüe  Angabe  ber  Ann. 
£inh.  gu  oenoerfen.  ^  früherem  ^bifd)of  oon  ißienne  fonnte  bem  SBifd^of  bon 
bitten  mo^l  aud^  aüenfalliS  no^  ber  eribifd^oflid^e  !£itel  beigelegt  werben  (ogl.  äRü^l« 
bad^ec  a.  a.  D.),  fo  bag  bann  biefe  Angabe  mit  ber  ber  Ann.  Laur.  mal.  (unb 
bed  Frajgm.  Basil.)  au(^  nitit  in  SBiberfpnui^  pe^en  »ürbe.  gemer  ^tte  ©urgunb 
ja  stnn  SRei^dant^l  jtarlmann'd  gehört.  2)agegen  bleibt  jmeifel^aft,  ob  ber  Sifd^of 
Don  ^tten  eine  fo  ^eroonagenbe  @teuung  einnahm,  atö  t9  bei  ben  ^ier  genannten  $rä« 
loten  ber  %oXi  gemefen  ^u  fein  fd^eint,  mä^renb  ber  Srgbifc^of  SBild^artuS  bon  ^n» 
in  9tom  fogar  ald  archiepiscopus  provinciae  Galliarum  be^ei(!^net  i(U  merben  )}flegt 
(JaflK  IV,  235.  293),  audj  auf  bem  Cateranconcil  im  3.  769,  oben  ©.  64,  eine  bem 
entfpreci^enbe  Stellung  oor  ben  übrigen  fränfifci^en  8if^5fen  an^  beiben  Steid^iS^älften 
einnahm;  bgt  Duchesne  1.  c.  @.  461.  473.  482. 

Gallia  Christ  XII,  13  unb  Seibnij,  Annales  I,  30  nehmen  an,  bag  ber 
Chrjbifi^of  Oon  2>tn&  gemeint  fei.  Umgetebrt  bält  Boccard,  Histoire  du  Vallais, 
6.  80,  ben  in  Corbonacum  erfd^dnenoen  ©il(^^ariu«  für  ben  ©ifci^of  oon  ©itten; 
ebenfo  Duchesne  1.  c.  @.  425,  unb  aucb  äü^ü^lbad^er  ®.  59  ifi  me^r  geneigt  an  ber 
Angabe  ber  Ann.  Einh.  fepjubolten.  C^ntfd^ieben  unrid^tig  ifl  cd  aber,  »enn  Soccarb 
Sngleid^  behauptet,  eben  bei  btefer  dklegai^ett,  um  ibn  für  bte  ©dbueüigfeit  )u  belohnen, 
toomit  er  no*  Äarlmoun'g  Slobe  ftd^  für  Äarl  erflärt,  l/abe  le(}terer  bem  «if(^of  ba$ 
«lofler  et.  ajionrice  gefc^enft,  beffen  Sbt  um  biefe  3eit  jugleic^  «3if<^of  bon  eitteit  ifl. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


102  771. 

Slbal^orb  *)  genannt.  68  fc^cint  eine  förmliche  3Jeic68öerfammIung 
flctt)efen  ju  fein,  auf  iüelc^er  über  bie  itironfolgc  entfc^ieben  würbe, 
ßarlniann  l^atte  jtoei  ©ö^nc  tjinterlaffen  2),  bie  aber  tueaen  i^reS 
finblic^en  altera  jur  2;^ronfoIgc  nic^t  ßceignet  waren,  benen  über* 
bte^  ein  beftimmter  Änfpruc^  auf  bicfetbe  feineöwegg  juftanb. 
®inc  fefte  Drbnung  in  »etreff  ber  ©rbfolgc  beftanb  überhaupt, 
fo  weit  man  fie^t,  nic^t;  reflctmößig  fc^eint  nur  ber  ©runbfa^  ne= 
gölten  ju  ^aben,  bag  bie  ))erfc^iebenen  äßitgüeber  ber  föntgltc^en 
gamilic  in  it)ren  ©rbanfprüc^en  ftcfi  gleich  ftanben^);  bann  ^atte 
Äarl  auf  bie  Äronc  Äarlmann'g  baffelbc  Siecht  wie  beffen  6öt)ne, 
ja  fein  fräftige^  alter  Derfc^affte  it)m  neben  ben  unmünbigcn  Äin* 
Sern  nod^  ein  beffereg  Siecht.  S^aju  fam  bie  {Rüdfic^t  auf  bie 
aB3oI)Ifa^rt  bei^  SJeic^eö,  für  bie  eine  SBieberöereinigung  ber  ge* 
trennten  Steife  Don  ^öc^ftem  SDBertf)c  war.  Unter  folc^en  Umftän* 
ben  fonntc  eS  Äarl  nicf)t  fc^wer  werben,  t)on  ber  SSerfammlnng 
ber  @roBen  in  Sorbonacum  bie  SSeftötigung  als  9{ac^fo(ger  in  ber 
^errfc^aft  feine«  SBruberö  3\u  ert)alten*);  bie  ®efa^r  einod  ^xnd)^ 

1)  Uebct  bie  beiben  ©rofcn  ifl  etreit  Pagi  a.  771  9hr.  5,  Jeibnij  I,  30.  41 
n.  a.  galten  Sbal^orb  für  jenen  Kelter  StaxV»,  ber  megen  ber  ^erflogung  feiner 
langobarbifd^en  (Skina^Im  fxä)  mit  if^m  entzweite,  unb  l^ubai  IV,  514  91.  41,  ber 
l^re  ^nftd^t  t^ettt,  tann  biefe  (Snt^ung  mit  bem  Sluftreten  9Iba((arb')S  in  (Sorbo- 
nacum  nic^t  xtä)i  ^ufammenreimen.  (SiS  ifl  aber  ^ier  ein  anberer  Slbol^arb  gemeint, 
über  ben  fi^  freili^  genauere«  nid^t  mit  ©idjcr^ett  ermitteln  lägt,  ügl.  Mabillon, 
Annales  II,  221 :  Eckhart  I,  615;  Euck,  De  s.  Adalhardo  (2)ifT.  aJäinßer  1873) 
@.  8  9i.  11:  biefleid^t  ber  ®raf  öon  (Jbafon  •  für  •  @aone.  ber  764  gegen  ben 
&xa\tn  d^^ilrnng  Don  ber  9[ut)ergne  fäm{)fte,  Fredefar.  cnrouic.  contin.  IV, 
c.  128,  bei  Bouquet  V,  6,  Oettner  @.  384,  »gl  *^üli|)«,  3)eutf(i^e  (Befd^i^te  II, 
38  ^.  14,  ober  ber  (S^raf  in  ber  ^^toItiSbaar,  Urt.  bei  Startmann  9{r.  89.  63; 
t^l  ©taiin,  föirtemberaifd^e  (S^efci^i^te  I,  284  ff.;  329  92.  7.  «ei  Statin  fann 
gebaut  meroen  an  ben  ma\m  im  Sinjgau  unb  X^urgou,  ber  bem  Wstt  Otmar  üon 
^t.  (SaOen  fo  ^art  jufe^te,  Vita  s.  Otmari  c  4,  8S.  II,  43;  a^ittl^.  bei»  ^ifl. 
Vereins  oon  @t.  Quollen  jur  batertanb.  (S^efdb.  XII,  99,  aber  andf  no^  774  begegnet, 
^artmonn,  Urbmbenbud^  bei  flbtri  et.  O^aQen  I,  60  iRr.  60;  Ann.  Gueli^rb. 
774,  SS.  t  40,  ober  an  ben  (Brafen  im  Mbengau,  bat  Dettner  e.  357  91.  3.  395, 
SWü^lbat^er  <Wr.  752,  »ie  etälin.  SBirtembergifte  ©efd^it^te  I,  241  ^.  5  wiCL  a)er 
erflere  Q^orin  aar  Slamamie,  oieaei^t  Steife  (og(.  Tt&ftt  0.  5tnonau,  0orf(^.  ).  4O. 
Q^t\d).  XIII,  72—76).  gmei  (trafen  bes  9{amend  Sorin  unteneicbnen  bte  e^enfmtg 
V}pp\n'9  an  ¥rüm  bom  13.  «ugufl  762,  SWü^lbad^er  9h.  93;  «e^,  SWittrfr^in. 
\Xxtb.  I,  22  9lx.  16.  SieHeiAt  ip  ou(^  an  jenen  (Strafen  ®arin  (ober  S?arin)  p 
benfen,  an  melden  ein  ur!unbu(!^er  (Sriag  JtarImann*iS  bom  22.  9niki  769  in  finatß 
legen^ten  beS  elfafflf^en  idoflerd  TlM^tt  m  (ihregorient^t  gerichtet  ifl,  aRtt^IbaAet 
9tv.  115;  @(Wpflin,  Als.  dipl.  I,  42  (Bouquet  V,  715),  oben  @.  41.  3m  9.3aVr. 
^bert  triu  ein  (A^raf  Stoiin  oon  SRdcon  $ert)or,  ogl  $iafftbb.  Submig'«  b.  ^.  I, 
141  92.  3  nebfl  ben  bafelbfl  cilirten  BuUtn  u.  f.  n>. 

«)  »gl  0.  e.  87  92.  4  unb  unten  @.  104  92.  4. 

»)  ©aift  III,  2.  «ufl.  e.  100.  275  f.  («gl  au(^  ®.  ©olff,  «rit.  «eitr. 
@.  75  92.  5.) 

^)  £inh.  V.  Karoli  c.  3:  Karolas  axitem,  fratre  defimcto,  con^tensu 
omnium  Francomm  rex  constitoitur  (ä^nlt(^  bor^er:  Franc!  .  .  .  ambos  sibi 
reges  constituunt),  road  aOerbingd  mit  (Sinfd^ranfung  fpi  oerfle^en  tfl,  ogl  9.  SBolff 
0.  a.  O.  <S.  75  92.  1  unb  unten  ®.  103  f.;  ^iena^  Chron.  Moiss.  cod.  Anian. 
SS.  I,  294;  ogl  femer  Astronom.  V.  Hlud.  1,  SS.  II,  607:  —  populi  regni- 

3ue  Francoram  suscepisset  unicum  ^bemaculum.  (Sine  92a4ri<!^t  foat,  bog 
larl  otö  nunmehriger  ftonig  m^  im  ffitiäft  iforlmann'd  gefalbt  toorben  fei,  Fragm. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


SiebertocretniQimg  be«  3lei(^c«.  103 

unter  bcn  ©rübern,  bic  Dörfer  flebro^t,  fonntc  fie  baju  nur  noc^ 
geneigter  machen;  ber  SBicberfe^r  folc^er  ©cfa^rcn  üorjubeugen 
gab  e8  nur  einen  fieberen  SBcß,  bic  fflercinißuna  bcö  ganjcn 
fränlifc^en  SRcic^g  unter  einer  einzigen  ^enfc^oft.  ^rofebem  fc^t 
bic  ©c^ncßigfctt,  mit  welcher  bic  angetcgen^cit  crfebigt  würbe,  in 
Srftaunen.  (Snt{)a(ten  auc^  bie  Duellen  feine  ^nbeutung  barübcr, 
fo  fann  man  boc^  bcn  ©inbrud  erhalten,  atö  mügten  bie  JBor^ 
bcreitungen  ju  einem  folc^en  ©c^ritt  fd^on  früher,  nod^  bei  2eb^ 
jciten  Äarlmann%  getroffen  fein^);  unb,  tocnn  auc^  biefcö  nid^t, 
)o  ^at  Sari  njcnigften^  meUeic^t  mit  cinjclnen  ©rogcn  in  Äarl^ 
mann'^  JRcic^  fc^on  früher  in  ffierbinbung  geftanben,  toelc^e  e§  i^m 
möalic^  machte,  nac^  bc^  SBrubcrö  a;ob  rafc^  bcn  günftigen  Äugen^ 
blid  JU  benu^cn.  ®ie  SScrfammtung  in  ßorbonacum  fanb  faft 
unmittelbar  nac^t)er  ftatt^),  3Bci^nac^tcn  fonntc  Sari  bereite  in 
Sltttgn^  ate  anerfannter  ^crrfcficr  bcg  ganjcn  5ranfcnrcid&cö 
feiern®),  ^tuffatlcnb  ift,  tpie  Sari  auc^  fpöter  noc^  Die  furjc  Äc* 
gicrung  feinet  JBrubcrö  ignorirte*). 

Son  SßJiberftanb ,  auf  toclc^cn  Sari  im  ©cbietc  Sarlmann*^ 
gcftofecn,  ift  nirgcnb^  bic  8lcbc*).  5E)ie  ©ö^ne  beiB  öerftorbenen 
Söntgö  fiattcn  n)ot)l  einige  Än^änflcr,  aber  biefe  füt)lten  fidp  ju 
fc^toac^,  um  Sari  mit  Qictoait  entgegen  }u  treten.  (S^  toaxen  einige  ' 
feiner  Dorne^mftcn  ®ro§cn,  o^ne  Siucifel  eben  icne^  n)elcöe  früher 
jmifc^cn  bcn  Sönigen  ^^i^^^o^t  gcfäet^)   unb   öon  Sari  nicgtö 

Basil.  8S.  XIII,  28,  n?o  eS  ))on  ben  in  CS^orbettp  erfc^ienenen  ©rogen  Jtarltnann'd 
^t:  et  unxerunt  super  se  Karolum  glorioBissimum  regem  (Ann.  Mett. 
ibid.:  öflL  Poeta  Saxo  l.  I,  v.  5—6:  V,  v.  182,  Jaff^  IV,  544.  611;  imtcn 
SBb.  II,  (Sjcur«  III);  nicfct  flonj  ridjtig  lilnühct  ©aift  111,  2.  5lnfl.  ©.  100  91.  2. 
Ungenau  brüdm  ftd^  bie  .^crdfelber  3a^^4^  ^oijin  au»,  bag  ftarlmann  bem  SSruber 
bad  92ei<i^  ^interlaffen  (abe  (fratri  Karolo  regnum  relinquens,  Dgl  a.  768,  ^ren» 
@.  85.  86;  2Rüia?ad^er  @.59). 

»)  3?Ql.  and)  (ö.  Söolff,  Ärit.  «eitr.  @.  75. 

«)  »erfcbrt  ijl  e«,  wenn  in  ben  Annales  Enhardi  Fuld.  88.  I,  348  bie 
9{et4dtKrfaninilun0  in  ^alenciennei)  erfl  nad)  ^aximanrC^  2:ob  ermahnt  »irb  nnb 
bann  nac^  i^r  bte  ^erfantmlung  in  (Sotbonacum.  2)ie  ^rrfammlung  tu.  Salen« 
ciemied  ^at  auf  feinen  ^Q  fo  fpät  flattgefunben ,  fonbem  bie  gebac^ten  ga^rbüc^er 
Denotrren  ^ier  nur  bie  ^norbnung  ber  Crreigniffe.  ^oHd  bie  Ann.  Enh.  Fuld.  bie 
Ann.  Sithienses  benubt  ^aben  (t)gt.  über  biefe  conirot)erfe  ^rage  Sattenbacb  2)<KX. 
I,  5.  «ufl.  @.  212—213  u.  unten  C^cure  IV),  fo  ift  biefe  ungehörige  Reihenfolge 
baburc^  entftonben,  bog  bie  Fuld.  ^er  3un&(bfl  ben  Sn^oÜ  ber  bith.  I^eriibema^en 
logl.  ©imfon,  3a^rbb.  Subw.  b.  gr,  I,  400  9^.  8). 

')  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.;  Fragm.  Basil.  etc. 

*)  ©irfel,  ©eiträge  j.  a)i^)ü)niatif  III.  20  (©ien.  <S..«.  rtit.^^tfl.  dl  XLVII, 
194);  Act.  Karolin.  I,  128;  II,  240  («nm.  gu  K.  33),  maci^t  barauf  aufmerffont, 
bog  Staxl,  fo  oft  er  in  ber  ?age  ift  t)on  Jtorlmann  erlaffene  Urfunben  ju  befiatigen, 
mit  einer  einzigen  ^ui^obme ,  oben  ^.  28  9{.  1,  ed  butd^ge^enbiS  oermeibet  Stad^ 
monn  )u  nennen ,  »a^reno  er  hti  ber  Sefl&tigung  oon  S^erieibungen  feined  Saterd 
biefen  in  ber  9{egel  etwa^nt  9eugere  dhrttnbe  fann  bad,  wie  au^  ^tdd  bemerft, 
ni^t  gehabt  (oben,  ^  wirb  eben  nur  caa  StoxVü  fihfid)t  feinet  $3ruberd  9{egierung 
goiu  ber  Cergeffen^  on^eimfatten  gu  laffen  erflärlic^.  (Rne  (Srwö^nnng  ber 
Stellung  be«  ftd^  swif(^en  i^m  unb  feinem  ©ruber  pnbet  fl(^  oflerbing«  Div. 
regnor.  806.  c.  4,  Capp.  I.  128  (ogL  o.  @.  25  9?.  3). 

^)  ©gl.  bie  @.  97  9J.  2  angeführte  ©teile  au«  bem  ©riefe  (Sat^bulf*«  an  Aar!. 

«)  ©gl.  0.  @.  36  ^.  3. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


104  771. 

®utci^  }u  ertüartcn  Ratten,  unb  tocld^c  jcfct  bei  S)cfibcriu8,  feit  ber 
fflerftofeunfl  feiner  %od)in  ^avV^  erbittertem  Oegner,  i^re  B^fuc^t 
fachten,  tlber  cö  toarcn  i^rer  nur  toenige^).  Oenannt  ift  auö 
it)rer  S^^l  Äutc^ariu^,  ber  fpäter  alg  treuer  SBegIciter  ber  jungen 
ftönißöfööne  befleanet*).  SSon  biefen  ©roßen,  toie  e«  fd^eint,  über* 
rebet  tpagte  Oerbcrfla  nic^t,  fic^  unb  il^rc  ©ö^nc  bem  ©d^ufec 
fiarr^  anjjiuüertrauen;  fie  ^ätte  in  biefem  gaße  bieÄnfprüc^e  i^rer 
ffinber  auf  btc  S^ronf olae  aufgeben  muffen^),  unb  baju  ntod^te  pc 
fic^  nic^t  cntfc^ticgen.  @ie  begab  fic^  Dielme^r  mit  i^ren  ©ö^nen 
unb  jenen  toenigen  öome^men  ©roßcn  i^re^  üerftorbenen  ©ema^te 
an  ben  $of  be§  5E)efiberiud,  ber  i^re  Slnfprüc^c  untcrftilfcte,  ba^ 
burd^  aber  nur  fein  eigene^  ©c^icffal  befc^Ieunigtc  *). 

Äaum  toar  bie  aSerftofeung  feiner  langobarbifd^en  ©emal^Iin 
erfolgt,  fo  fc^ritt  Äarl  ju  einer  neuen  6t)e.  SBiellelc^t  nod^  in 
btefem,  fpäteftenö   ju  ?tnfang  bei^   näc^ftcn  3a^red^)  üermä^Itc 

1)  S)ie  Ann.  Laur.  mai.  1.  c.  fogen  aufibrücflicft ,  cum  aliquibus  paucis 
Francis  fei  ©crbfrao  mä)  3tatt«i  öcffo$cn;  Regino  SS.  I,  557  mac^t  bormtf: 
cum  perpAucis  Francis;  Fragm.  Basil.:  cum  .  .  .  paucb  principibus  de 
parte  coniugis  sui  Carolomanni;  Einh.  V.  Kar.  c.  8:  cum  quisbusdam,  qui 
ex  optimatum  eins  numero  primores  erant;  Annales  Einhardi:  cum  parte 
optimatum. 

2)  V.  Hadriani  bei  Ducbesne  I,  488.  493.  495.  496;  öal  unten  ju  ben 
gabren  773  unb  774.  S)ic  Duellen  ber  fränfifc^  (Sff^i^tc,  inroweit  fie  ibn  er» 
wähnen,  nennen  i^n  Oggerius,  Otkorus.  Otgarius  (Chron.  Moiss.  SS.  XDI. 
29;  Monacb.  Sangall.  U,  17,  Jaff^  IV,  691—693;  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII, 
228).  2)te  Ann.  Lobienses  be^eid^neu  i^n  mo^t  ungenau  ald  marcbio;  beim 
Monacbus  Sangallensis  flüd^tet  £)..  früher  einer  ber  ei^en  unb  üertrouteften  (Srogen 
Statl%  ju  a)efiberiu«,  »eil  er  pd?  StatV»  ^ox\\  guflQogen  ^at.  (Kn  löoffoll  Äarl- 
mam'S  ^ubegarind,  melc^er  aber  bamold  i^iellei^t  \qt>n  tobt  mar,  erfc^eint  in  einer 
Urfunbe  bc«  erflcren  für  @t.  a)eni«  öom  2>ejcmber  771,  aWübIbo(3^er  9lr.  125  (ogt. 
9h:.  171),  Bouquet  V,  721;  ein  ^er^og  «utc^ariu«  unter  ^Wn,  Oetener  ©.  124. 
344.  ^n  ben  Unteren  möchte  man  am  el/ef^en  beuten,  ^gl.  ^ieju  0Sattenba(i^ 
2>®D.  I,  5.  %ufi.  e.  164  Sfl.  2  u.  unten  e.  152  f. 

3)  2)ie  l^aiflelluna  (Siu^arb*)S  in  ber  Vita  Raroli  c.  3:  nullis  existentibus 
causis  spreto  mariti  fratre,  sub  Desiderii  regis  Langobardorum  patrocinium 
se  cum  libeinß  suis  contulit  fe^t  bie  ^nerfennung  Ran§  burc^  ©eroerga  Doraui^ 
unb  fann  nur  fagen  mollen,  bie  ^erfonlid^e  ©id^er^'eit  (i^erberga*is  unb  il^rer  jtinber 
fei  nic^t  gefä^rbrt  gen}efen.  2)ag  fie  in  biefer  ^inft^t  nid^td  gu  flirrten  bitten,  fagen 
aucb  bie  Annales  Einb.  1.  c:  Hex  autem  profectionem  eorum  quasi  super- 
vacuam  patienter  tulit  Impatienter,  worauf  Le  Cointe  V,  785  u.  a.  ®ewi(!^t 
legen,  ifl  nur  eine  folf^e  Matt  in  ber  ^uiSgobe  gfre^er'd.  9$gl.  inbeffen  über  ben  un- 
ttaren  äufwnmen^ang  ber  betreffenben  @teue  in  Einb.  V.  Kar.  (Sed  in  hoc  plus 
suspecti  quam  periculi  fuisse,  ipse  rerum  exitus  adprobavit)  ©b.  II,  (SjcurS  VI. 

*)  Annales  Laur.  mai.;  Ann.  Einb.;  Fragm.  Basil.;  Ann.  Mett.;  Ann. 
Lobiens.;  Ann.  Sitb.;  Ann.  Enhard.  Fuld.;  Einb.  V.  Karoli  c.  3  etc.;  Vita 
Hadr.  1.  c.  @.  488. 493  (arg  entflcüt  m  Pauli  cont.  tertia  c.  48,  SS.  rer.  Langob. 
@.  212),  k>g(.  unten.  —  2)a6  Q^erberga  fic^  gu  2)ertberiui$  flüchtete,  fagt  auiSbrücftid^ 
ba«  ¥opfibu*  unb  bie  V.  Kar.  (Poeta  Saxo  1.  I.  v.  16—17,  J&M  IV,  544); 
bie  übrigen  Ouellen  fpre^en  nur  oon  einer  9{eife  nad^  ^^alien.  j^ag  au^  bie  ^^ne 
5{arlmann*d  bou  ber  SJ^utter  ba^n  mitgenommen  mürben,  ermahnen  bie  V.  Hadr. 
unb  bie  gebadeten  franfif(i^  Ouellen  mit  2ui8na^me  ber  Ann.  Laur.  mai.  (oud^ 
Slegino  fogt  eö  ni<i^t).  Slm  genaueflen  ifl  in  Fragm.  Basil.  (Ann.  Mett;  Lobiens.) 
tjon  gm  ei  ©ö^nen  bie  Stiebe:  cum  duobus  parvulia. 

^)  ^«begarb  flarb  am  30.  «pil  783,  im  13.  ober  12.  3a^r  ibrer  (J^  nac^ 
ibrer  öon  $aulu«  S^iaconufi  ocrfoßten  (Srabfd^rift,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  59, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SBieben^ermö^hmg  ^ort*«.    Qhrgbifc^of  92emebiui8.  105 

er  ftc^  mit  ^ilbcgarb,  einer  üomeljmcu  ©c^toäbin*).  5E)en  9?Qmcn 
i^rc^  JBaterö  erfahren  luir  nic^t;  i^rc  SKutter  war  Smmo  au«  bem 
©efc^lcc^te  be«  «lamanncn^erjofl«  ©ottfrib*).  ?lfö  i^rc  ©ruber 
begegnen  un«  ber  ®raf  Ubatricft,  ber  um  feiner  ©c^wcfter  toißen 
t)on  Äarl  mit  auönal^mSweife  reichen  Scfifeungen  bebac^t  fein  füll; 
unb  ber  ®raf  ©crolb,  tüelc^en  ber  Äönig  fpöter  an  bic  ©pi^e  üon 
SBaicrn  fteate»). 

©d^on  }u  Einfang  be«  Saläre«,  am  19.  3anuar*),  toar  ftarr^^ 
O^eim,  ber  ^albbruber  feineö  83a tcr«*),  ®rjbifc^of  SRcmebiuS®) 

t)ft(.  mOhlbaäin  iWr.  258  unb  unten  g.  3-  783  fon?ie  (Sycur«  VI;  fic  mufi 
fiö)  o(fo  fpäteflend  toor  bem  30.  Hprtl  772  üerma^It  ^aben,  Dgl.  Seibnta,  Annales  I, 
80  flegcn  Pagi  a.  771  9hr.  2  unb  Le  Cointe  V,  786  f.  Sefttercr  behauptet  mit 
Unred^t  —  aber  mol^I  bur4  ^mhi»  2)iaconuiS,  Geet  epp.  Mett.  SS.  II,  265  Der* 
feitet  — ,  Siaxi  ^obe  nod^  ber  S^erftogung  ber  longoborbif^^en  ^ringefftn  bie  ^tmittrub, 
bte  er  ald  rec^tmagi^e  (Gattin  anfielt,  mieber  gu  [läf  genommen,  eilt  nod^  beren  Sobe, 
778  (?  bai$  2:obeiSia^  ber  ^imiltntb  »irb  nirgenoS  angegeben),  ^ilbegorb  c^el^ei* 
ratet  iJreUtc!^  fc^etnt  $aulu8  ^iaconitS ,  im  Siberfprud^  mit  fetner  eigenen  Q^tan^ 
gäbe,  üon  ber  irrigen  ^nfic^t  ondiugel^,  bog  Statt  bie  ^ilbegarb  erfl  nac^  ber  dhr« 
oberung  be«  ?ongobarbenret(^  (774)  gebotet  ^obe,  Poet  Lat.  I,  58,  v.  17—20: 
Cum^ue  vir  armipotens  sceptris  iunxisset  avitis 

Cigniferamque  Padum  Komuleumque  Tjbrim, 
Tu  sola  inventa  es,  faeris  quae  digna  tenere 
Multiplicis  regni  aurea  sceptra  manu, 
ajümmler,  Poet  Lat  1.  c.  ^.  7,  beredjnet  770  ald   bo«  3(ä)t  ber  ©ermäiinng 
Äorl'Ä  mit  ^ilbegarb;  «flg.  a)eutfci^.  «iogr.  XV,  460  ftellt  er  fie  in  ben  STnfang 
be«  go^e«  771 ;  Havet,  Bibl.  de  l'Ecole  des  Chartes  XLVIII  (1887),  @.  50 
bi«  51,  in  ben  ^erbfl  770. 

*)  Einhard.  Vita  Kar.  c.  18:  Hildigardem ,  de  gente  Suaborum  prae- 
cipoae  nobüitatis  femiuam,  in  matrinionium  accepit 

«)  Thegani  Vita  Hludowici  c.  2,  SS.  IL  590:  ögt  aucb  ©artmann, 
Urlbb.  ber  Abtei  ©t.  hatten  I,  102;  eialin,  ©irtembergif^e  ©efd^.  I,  245  Sfl.  2. 

*)  Monachus  Sangall.  I,  18.  Jaff^  IV,  542:  fiber  (Ikrolb  bie  Casus  s. 
Galli,  SS.  IL  64;  et  ©afler  SWitt^.  j.  üaterl.  mäf.  XIII,  14;  Walahfrid. 
Visio  Wettini  v.  813—814,  Poet  Lat  aev.  Carolin.  II,  329;  unicu  gum 
3oI?r  781  unb  799  (»b.  U). 

*)  V.  Remigii,  Martine,  Thesaur.  ,anecd.  III,  1670  (auci^  KoUarii  ÄJia- 
lecta  monumentorum  omnis  aevi  Vindobonensium  I,  942):  14.  Cal. 
Febr.  771;  bagegen  Necrologium  Novalicicnse,  SS.  VII,  130:  6.  Kai  Febr. 
(27.  ganuar),  üol.  ^^n,  ga^rbtid^er  be«  frantifiten  «eic^  741—752  @.  9.  S)ie 
Vita  Bemigii  i|t  eine  äugetfl  bttrftige,  bloiS  für  erboulidbe  S^^tdt  beflimmte  «Sd^rift, 
vor  1090  D^agt,  ba  fie  bie  in  biefem  ^a^x  erfolgte  SitttHibertragung  ber  9leltquien 
bed  ^eiligen  oon  eoiffond  nad)  9{ouen  nid^t  mebr  fennt,  Pagi  a.  771  ^.  7; 
^Üf,  ©efd^.  be«  SBenepcialmeten»  @.  340  fe^jt  fie  niÄ  10.  3o^§unbert.  —  3n  ben 
Ann.  Mosellan.  787  (788),  SS.  XVI,  497  fc^nt  ber  2:ob  be«  «emebiuÄ  aller* 
bing9,  aber  bod^  mo^l  unrichtig  erfl  Diel  fpSter  angefe^t  gu  »erben:  In  ipso 
anno  Kemigius  et  Bemehardus  defuncti  sunt,  ogl.  tb^.  ^.  58,  aber  aüä) 
£nck,  De  s.  Adalhardo  e.  4  iR.  1.  —  ©agenl^afte  iRa^rid^t,  berjuifolge  biefer 
<hgbif4of  erfl. 802  geflorben  toSre,  in  Chron.  Roberti  de  Monte,  SS.  VI,  477; 
Ann.  Gemmeticens.  SS.  XXVI,  493. 

^}  ©gl.  Adrevald.  Mirac.  s.  Ben.  c.  16.  SS.  XV,  1,  485;  Genealogia 
comitum  Flandriae  (au«  ber  Smtte  De«  10.  3a^r^.X  SS.  IX,  802  j  Chron.  Ro- 
berti de  Monte  1.  c:  frater  uterinus  P.  regis;  Acta  archiepp.  Rotho- 
magens., Mabillon,  Vet.  Analect  nov.  ed.  ©.  223,  »o  er  a\»  @o^n  fiarl 
SWorteü'«  unb  ©ruber  Äarlmann'g  unb  ^ippin'«  b^eid^inet  »irb;  ^a^n  e.  8  91.  4; 
OeUner  ®.  425  t«.  4. 

«)  Remedius  vocatus  episcopus  civitas  Rodoma  unterfdjireibt  er  ben 
2;obtenbunb  oon  «ttign^  (760—762),  Capp.  I,  221;  ebenfo  nennen  biefen  (Jrg- 
bif<^f  bie  Ann.  Petav.  SS.  I,  U;  ogl.  aiid?  Jaff6  IV,  87.  139;  ©a^n  @.  8  ^l.  8. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


106  771- 

t)on  SJoucn  geftorbcn.  3n  feinet  Swflcnb  !)Qttc  itjm  ^tpt)in 
öicle  Oütcr  m  SBurgunb,  borunter  aud^  folc^c  bog  Sii^t^um^ 
Sangreg  übcriaffen,  febo*  foQ  JRcmebiu^  btefclBen  tüiHfürlic^  unter 
feine  Seutc  öetsettclt  unb  foßar  ba«  ßlofter  SBfejc  einer  öcr^eiratl^ten 
grau,  lüctc^e  i^m  fträflic^en  Umganfl  gcftattete,  flegeben  l^ben^). 
©eit  755  l^atte  er  bic  Äirc^e  üon  JRouen  geleitet  ^),  fc^eint  aber  in 
ben  aflflemeinen  8leic^öanfleleflen^citen  feine  große  moUt  ^efpiclt 
äu  l^abcn^).  @r  njarb  in  8louen  in  ber  Äirc^e  ber  \).  SWaria  6et^ 
flefe^t,  jlcbodö  im  3a^re  841  nebft  öieten  anbcren  ^eiligen  in  bic 
heue  ^toftcrfirc^e  üon  ©t.  SRebarb  bei  ©oiffon^  übertragen*).  @rft 
mehrere  Sal)r^unberte  fpäter,  1090,  n)urben  feine  ©cbcine  tüicber 
jurüd  nac^  JRouen  übertragen*). 

iRac^bem  gu  @nbe  bcd  Sa^rc^  771  bad  fReic^  jtarlmann'^  mit 
bem  ffarr^  vereinigt  toar,  fehlte  jur  öollftänbigen  ßcrfteßung  ber 
Sieic^^ein^eit  bloö  no*  eine«,  bic  SBeenbigung  ber  ©onbcrftcßung 
93aicrnö.  S)oc^  liefe  Sari,  üon  beffen  SSerftänbigung  mit  laffilo 
tt)ir  geprt  ^aben^),  jene  i)orbert)anb  noc^  fortbaucrn,  @o  gefä^r« 
tic^  bic  Bereinigung  be«  ganjcn  JRcic^eö  unter  ber  ßerrf^aft  Äarr« 
für  2;affiIo'«  ©etbpänbigfeit  war,  fo  tt)enig  i^m  feine  na^en  ga^ 
milienbcäie^ungen  ju  5Defiberiu«  nad^  bem  Umf^tage  in  Äarl'g 
5ßolitiI  biefem  gegenüber  ju  Statten  gelommen  fein  fönnen,  fo  ift 
bod^  feine  ©pur  baöon  t)orI)anbcn,  bafe  Äarl  in  ben  näi^ftcn 
Sauren  feine  unabhängige  Stellung  irgenbtoie  antaftete.  Unb  gc* 
rabc  wä^renb  ber  beiben  legten  Salute  biö  ju  Äarlmann'd  2;obc 
t)attc  er  fie  too^l  ganj  ungeftört  befeftigen  fönnen,  ba  ^uerft 
ber  fünftlidö  (jefc^affene  öorüberge^enbc  g'^icben^juftanb  jnjifc^cn 
bem  langobarbif^en  unb  fränfifd^en  Steic^,  bann  ttjo^t  auc^  ber 
üon  SReücm  flaffenbe  S^^cfpalt  ätt)if(ficn  Jtarl  unb  ßarlmann  j|cbe 
Oefal^r  einer  2lnfec^tung  üon  bicfer  ©eitc  für  i^n  entfernte.  Cr 
fänipfte  unterbeffen  im  Dftcn  gegen  bie  Sarantanen ,  bic  fic^  769 
ber  Slb^ängigfeit  oon  i^m  cntjogen  Ratten '^),  unb  im  Snncrn  fut)r 

9lemigmiS  mtrb  er  erß  f^ter  genannt,  DgL  aber  oud^  fd^on  Gest  abb.  FontaneU. 
c  12.  15,  SS.  U,  286.  291  (ed.  Sorocnfeft)  @.  36.  45);  Nithard.  III,  2; 
Adrevald.  1.  c;  Geneal.  com.  Flandr.  1.  c;  Chron.  Besuense,  d'Ach^ry, 
Spicil.  I,  503;  Sigebert.  chron.  751,  SS.  VI,  332;  Chron.  Roberti  de  Monte 
1.  c. ;  Act.  archiepp.  Rothomag.  1.  c. 

1)  Chron.  Besuense  1.  c;  92ot^,  (^efd^.  btiS  ^eneftdalwefend  @.  339—340; 
^o^n  <S.  8;  DeüSner  e.  8. 

*)  Annales  Petav.  1.  c. ;  Gest.  abb.  Fontanell.  11.  cc. ;  Chron.  Roberti 
de  Monte  1.  c. ;  Ann.  Rotomagens.  (754X  Uticens.,  Gemmeticens.  SS.  XXVI, 
490;  ßo^n  @.  8;  OcÖner  @.  360.  3n  ben  Act  archiepp.  Rothomag.  l.  c. 
mirb  ferne  9mti9fiumng  fe^r  gdobt 

*)  Slnßcc  auf  ber  oben  ^.  105  92.  6  erwähnten  t^ecfantmtung  tu  Slttian^  be* 
aegnet  er  und  aV^  (Skfanbter  ^ippin'iS  bei  !2)efibermd  unb  bem  ^^o^^fle,  Jaff^  Iv,  87 ; 
fpater  fteß  man  ))on  feinen  ^eniu^ungen,  ben  rönttfci^en  ^rd^engefana  in  9{ouen  ein« 
jufü^en,  Jaffe  IV,  139  f.;  Sigebert  chron.  751,  SS.  VI,  332;  ©a^n  0.  8—9; 
Deiner  e.  344.  346. 

*)  Nithardi  Historiar.  1.  III.  c.  2,  SS.  II,  663. 

6)  Acta  SS.  Boll.  19.  Januar.  II,  236;  Pagi  1.  c. 

^)  ^aU  0.  <^.  66  92.  3  bie  Stelle  auiS  ber  Vita  Sturmi,  nac!^  me^er  @tunn 
iJreunbfd^aft  jmifd^en  beiben  per  plares  annos  fiiflete. 

')  ©gl  oben  @.  58  unb  unten  j.  3.  772. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


@pnobe  in  9{euc^mg.  107 

et  fort  ctttc  umfafjcnbc  flefc^cbcrijc^c  2;^ätiflfcit  ju  entfalten,  Oci 
XDt\d)tx  iebe  SRitu^ttfung  bed  fränfifd[en  JtöntgS  au^gefc^loffen  blieb. 
5E)cr  SSerfammlunfl  üon  ®tnaolfinfl  folgte  im  Sa^re  771  eine 
S^nobc  in  SReuc^ina.  S^re  ©efcglüffe  fle^ötcn  ju  ben  foaenanntcn 
©cfeftcn  Saffilo'd,  Wnncn  aber  nic^t  auf  berfclben  SBerfammlung 
iDie  bie  !X)ingolfinger  @a^ungen  unb  ber  Xobtenbunb  bairif^er 
iBifc^öfe  unb  Hebte  gefaxt  fein^).  Sie  pnb  in  einer  eigenen  «uf* 
fc^rift  bejeic^net  atö  bie  ;,93erorbnungen,  n^elc^e  bie  l)ei(tge  @))nobe 
an  bem  Orte  SRiuc^inga  unter  SRitwirfung  beö  $errn  gttrften 
laffilo  erlaffen  Ijat"  %  ^aben  alfo  mit  jenen  anberen  ©efefecn,  bie 
ftc^  auöbrüdlic^  für  bie  SBef^lüffe  einer  SSerfammlung  in  fcingol* 
fing  au^eben,  nic^td  gemein.  Slber  n^ie  bei  biefer  ift  ed  auc^  bei 
ber  SReu^inger  ©^nobc  fc^ttjcr,  i^re  3cit  mit  ©eftimmt^cit  anju* 
aeben.  Spätere  bairifc^e  ®e{c^i(^tfc^reiber  ^aben  au$  einer  ätteren 
Dueüc  bie  IRac^ric^t,  im  27.  S^egierung^ja^re  2;affiIo'd,  am  14.  £)V 
tober  fei  eine  ©^nobe  gct)altcn  toorbcn,  beren  Sefc^lfiffe  au^ 
18  Sapiteln  beftanben,  an  einem  Orte,  beffen  Derftfimmelter  3lamt 
SRiun^ ...  in  Sliun^ing  ergönjt  tt)irb®).  Die  groge  act)ntid^feit 
bed  SVameni^,  noc^  me^r  bie  Qatil  ber  18  (Kapitel,  n)e((^e  genau  bie 
ßa^t  ber  SReuc^lnger  ©aftungen  ift,  beweift,  bag  biefe  Slad^ric^t 
auf  bie  ©Qnobe  t)on  9leu(^ing  fic^  beaie^t,  bie  alfo  am  14.  Ottober 
774  ftattgefunben  ^aben  mü^te*).  «nein  bcm  ftel)t  ein  anbercS, 
tt)eit  olaubwürbigereS  3^"8"^6  entaegcn.  3n  ben  fogen.  „©efefeen 
laffilo'«"  gel^t  ben  18  ©efc^Iüffen  oon  SReuc^ing  unmittelbar 
ooran  ein  iaftenftüd,  in  beffen  (Eingang  eS  l)ei^t,  bie  foloenben 
SBefc^lüffe  feien  gefaßt  toorben  auf  einer  fiJerfammlung,  bie  Xoffilo 
auf  ben  14.  Ottober  im  24.  Sa^re  feiner  Siegierung  berufen  f)abt^). 


1)  «gl  oben  @.  52  f.;  53  ».  2. 

^  Lej^g.  UI,  464:  Haec  Bunt  decreta,  quae  constituit  sancta  synodus 
in  loco  qm  dicitur  Ninhinga  sub  principe  domino  Thessilone  mediante. 

')  i>tx  erfle  ifl  ber  fog.  JBernarbud  9?ortcuiS  au8  bem  Anfang  beiB  14.  M^x* 
^nbertiS,  ber  naä)  fetner  9(udfaae  in  feiner  dtfnmt  w>n  jhemdmttnfter  in  bem  libcr 
rjmodaliam  statutonun  (Don  ^affau ,  »ie  9$ett  fixnptd  bingufetft)  bte  iRott)  fanb : 
Anno  27.  regni  gloriosissimi  ducis  Wawarie  Tassilonis,  pridie  Ydus  Oct. 
babitnm  concüium  in  Niunh  ...  (1.  NionhiDg)  18  scilicet  capitulorum ;  Ber- 
nardi,  nt  videtur  de  origine  et  ruina  monasterii  Cremifiuienms,  SRargtnoInote 
ui  I,  5,  SS.XXV,  641.  fitffnVtdi  ju  (Enbe  beiB  15.  ^a^^bert«  Vitas  Arnpeck 
m  feinem  Cbronicon  Baioariorum  II,  85,  bei  Pez,  Tbesanras  anecdotorum 
Doyisrnmiu  III,  8,  @.  99,  »eU^  bad  Sa^r  774  auibrüdli^  ^ufttot,  bafttr  ben 
Ort  »egtagt  f&a»  ber  9(non^mu8  ))on  Skttenbura  ^t,  Monumenta  Boica  Xlil, 
506,  ifl  febigß^  bem  Bernardus  Noricns  nac^efcprieben,  t>QL  Seflenrieber,  ^Beitrage 
Mir  »aterlänbifdjen  ^iflorie  I,  3  ff.;  SWerfel  in  ben  Legg.  lu,  244.  (?oren§,  a)eutfd)* 
kmb«(SkfdMt«queaen  tm9n9I.  feil  ber  9Ritte  bed  18.  3a]^T^.  I,  3.  tnfi,  @.  218  ff.) 

*)  ^k^'ßtffixt  an4  bie  (Ers&tCnna  Mn  %t>entin  in  feiner  bo^er.  dtpamt  ed. 
Seiet,  Qerfe  v,  @.  108,  iKm  einer  J&erfammlmtfl  in  92oi(^ing,  xotld^  mit  ber 
9M(^inger  «etfammlung  gleid^bebeutenb  fein  mng. 


»)  «gL  bie  gteUe  o.  0.  53  R  1.    J)ie  ?e««t  ber  (^bf^tift  Don  Xegemfee 

Lezg.  m,  462  f.:  Reg^ante  in  perpetuum  domino  nostro  Jesu  Cbristo, 

in  anno  24.  regni  gloriosissimi  dacis  Tassilonis  gentis  Bainvariomm  sub 


lautet, 


die  consnle  quod  erat  2.  Idus  Octob.  indictione  14.  divino  perflatus  inspi- 
ramine,  ut  omne  regni  sui  pfaenotatus  princeps  collegium  procerum  coad- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


108  771. 

atö  Ort  ift  bic  fßiüa  yim\)i)xuQa  (SRcuc^ing)  anflcßcbcn,  in  mc^* 
rcreu  ^anbfc^riften  ^ingcocn  bic  SSilla  2)tnfloIftna  unb  ald  3^^^ 
baö  Saljr  md)  S^riftuö  7*72.  S)tc  SScrlcgung  bicfcr  S^nobc  nad^ 
3)inflolfing  bcrul)t  ober  icbcnfaH^  auf  einer  JBcmec^fcIunfl  mit  ber 
einige  3al)re  früher  bort  flel)altcnen,  welche  üon  ber  I)icr  in  tjragc 
fte^enben  bcflimmt  ju  unterfc^ciben  ift^).  8lic^tiQ  muß  bie  Seöart 
icin,  bie  aU  Ort  ber  aSerfammlung  SRcuc^ing  angibt.  Offenbar  ift 
bicfeS  biefelbc  JBerfamnilung,  njelc^e  jene  fpfiteren  ©efc^id^tfc^reiber 
im  äuge  ^aben ;  fie  fanb  auc^  am  14.  DItober  ftatt ;  bie  abtoeic^enbe 
angäbe  bcö  3a^rcd  berechtigt  nic^t,  jtüei  Derfc^iebene  83crfamm= 
lunaen  an^iune^men.  (Gegenüber  ben  eingaben  bei^  älftenfiflcted 
felbft  verlieren  aber  bic  SiaAric^ten  jener  ©efd^ic^tfc^reiber  alleg 
Oetoic^t*);  nur  bie  erfteren  tommen  für  bie  SBeftimmung  ber  ßeit 
ber  ©^nobe  in  SBetrac^t.  ?tber  auc^  ba  erl)ebcn  fic^  ©c^wieria* 
feiten.  S)ie  (nic^t  übercinftimmenbe)  Angabe  be^  3a^reg  ß^rifti 
772  ift  o^ne  SBnrt^  unb  aÖcm  Aufweine  nac^  erft  ein  fpätercr  Qn^ 
fafe^);  außerbem  ift  Jeboc^  auc^  bie  14.  3nbietion  mit  bcm  24.  ^c* 
gierung^jaljre  laffilo'g  nid^t  in  (ginflang  ju  bringen,  ba  fie  auf^ 
Sat)r  775  führen  würbe.  ®ai^  richtige  SJerfa^rcn  ift,  fic^  an  ba« 
^egierunggja^r  Xaffilo'^  ju  galten,  benn  bicfe  Slec^nung  tt?ar  bei 
weitem  bie  geläufigfte*),  ttJOju  noc^  fommt,  baf3  bie  meiftcn  ^anb* 
fc^riften  nic^t  bie  14te,  fonbern  bie  lOtc  3nbiction  nennen,  welche 
genau  mit  bem  24.  9iegierung§jal)re  laffito*^  ftimmt.  6o  ergibt 
fic^  atö  Jag  ber  ©tjnobe  ber  14.  Oftober  771  «^).  «n  biefem  Sage 
fanb  bie  SSerfammlung  ftatt,  oon  welcher  \>a^  ben  18  Kapiteln  Don 
9leu4ing  öorange^enbe  Äftenftücf  rebet. 

aRan  fannnoc^  fragen,  ob  bie  Sleuc^ingcr  SUerfammlung  Dom 
14.  Cftober  771  bicfclbe  ift,  auf  toctc^er  bie  18  Sapitel  befc^loffen 
tüurben.  3)er  3n^alt  ber  ©afeungcn  tüibcrfpric^t  biefer  Slnnal^mc 
nic^t,  eö  ift  mögli^  ba«  erfte  vlftenftud  alö  Prolog  j^u  ben  18  ßa^ 


liunaret  in  villam  publicam  Niuihbingas  nuncupatam :  ut  ibidem...  2)te 
9uff(3^rift:  de  coDcilio  quod  dux  Tassilo  apud  Dingolvingam  celebravit 
fotnntt  nic^t  mit  in  Setrad^t,  ogL  oben  @.  53  ^.  2. 

')  i^gl.  oben  ©.  52  f. 

2)  e«  i|i  übctbcm  fe^r  »oft!  ben!bar,  baß  bie  «ngabc  be«  27.  »legienmjfi- 
iofyc»  iciW\W&  blod  auf  93moe(^feIiing  mit  bem  24.  berul^t,  bog  and  XXilll  trr« 
t^ümli*  XXVll  gemadjt  »urbe,  osl.  SWerW  1.  c.  @.  244. 

')  l^e  eingäbe  ber  Qla^re  (SbrifH  mor  bamold  nod^  nid^t  üblt(^,  t?gl.  SRerld 
@.  243.  325  9^  35,  übrigen«  on^  3bc(er,  Seljrbnd)  ber  (iljtonoJogie  @.  418.  SDWt 
Unre^t  pellt  ffitnter  @.  130  ff.  bei  [«««  ©en)ci«[ü^nmg  bo»  gopr  772  gerabe  in 
ben  artittetpunlt 

^)  9Utd)  SSHnter  @.  133  meint,  „baß  fxdf  ein  Saier  tDo\)i  bei  meitem  e^r  in 
ber  Snbiction  a(d  in  ben  9{egierung2ia^ren  feine«  ^üxfitn  irren  miib",  berechnet  aber 
bie  vtegierungdia^  felber  falfci^,  menn  er  auf  fte  gefUitjt  fi6)  für  ben  14.  Dftober 
772  entfdbcibet. 

^)  s)ie  gen)ö^n(i(!^e  Stmta^me,  toerantagt  burd^  bo«  Qabr  ber  ^ncamation,  (autet 
auf  772,  »ie  bie  «ufüä^tang  bei  aWerW  @.  243  ^.  35  eraibt.  gür  771  cntf<i^eiben 
fid^,  außer  SWerfel,  fril^  \ä)Oü  Le  Cointe  V,  770  unb  $eibnia,  Annales  I,  29, 
bie  nur  beibe  biefe  ©^nobe  mit  ber  2)tnAo(finger  ^ufammenmerfen ;  femer  aud^ 
mieiler  I,  161,  mä^renb  ®raf  ^unbt  a.  a.  Ö.  @.  176.  200  (9h:.  41)  fc^n^anlt 


Digitized  by  VjOOQ IC 


et^dß^t  üon  iReud^mg.  109 

pitctn  anjufc^cn,  aber  bcftimmt  cntfc^cibcn  läßt  fici&  nic^tö  *).  SBcr^* 
bcn  bic  18  gapitcl  bcr  ©rniobc  üom  14.  Dftobcr  771  abaefproc^cn, 
fo  fct)It  fcbcr  ^nI)Qlt  um  pe  irgcnbwo  untcrjubringen ;  ftc  fönncn 
nur  ^ier  i^rc  ©teile  finbcn. 

2)tc  SScrfammlung  fanb  ftatt  auf  bem  ^of  Sleuc^ing  im  ©rbing* 
flau  jmHd^en  Sfar  unb  Sun*).  !Ccr  Snbalt  i^rer  SScfc^Iüffe,  fo* 
wo^I  bc«  ^ßrologg  aU  ber  18  ffiapitel,  oetrifft  bic  ücrfc^icbcuften 
©egcnftänbe  ber  ©cfe^pebung,  boc^  mit  bem  Untcrfc^icbe,  ba§  ber 
Prolog  ftc^  bloö  mit  firc^Iic^en,  bic  18  Sapitcl  aui^fc^licßtid^  mit 
tocltli^en  JBcrpItntffen  befc^äftigen.  S)cr  ^rotog  gibt  bcn  Qtocd 
bcr  ©ignobc  unb  bic  SBcrat^ungögcgcnftänbe  an.  2;affi(o  Ijabe  auf 
bcn  14.  Cttobcr  eine  fflcrfammliing  aller  ©roßen  feinet  Sanbcd 
nac^  Slcuc^ing  berufen,  „um  bort  über  bic  Beobachtung  ber  Älofter^ 
rcpcl  burc^  SWönc^c  unb  9ionncn,  fotoic  über  bic  3lmtdt^ätigfcit  ber 
Sifc^öfc  SBcftimmungcn  ju  treffen;  aufecrbcm  aber  bic  ©cfcfce 
fcincö  SUolfc^  burc^  bic  angefc^cnften  unb  crfa^renften  ÜRänner 
mit  Swftimmung  beg  gonjen  SSoIte  in  Drbnung  bringen  ju  laffen, 
unb  itoax  fo,  ba§  er  ba^,  toai^  er  burc^  bic  Öängc  ber  3^^*  ^^^* 
borben  fanb  unb  toa^  entbc^rlid^  ju  fein  fc^ien,  befeitigtc  unb, 
loaö  einer  gefe^Iic^en  gcftftcHung  bcburftc,  anorbnetc".  S)er  Pro- 
log fclbft  ent^ätt  bann  nur  noc^  99cftimmungcn  gegen  bic  (Eingriffe 
bcr  üWönc^c  in  bic  ©cfu^niffc  bcr  Älerifcr,  toclc^c  bic  S^nobc 
ftreng  nnterfagt  unb  nur  m  bcn  brin^cnbftcn  Slu^na^mefätlcn  ju* 
lägt*);  SSeränDcrungen  in  bcr  bürgerlichen  ©cfcfegcbung  enthält  er 
ni^t,  unb  biefcr  Umftanb  beftätigt  bic  8Scrmutl)ung,  bafe  bic  18  Sa* 
pitcl  unb  bcr  ?ßroIog  einer  Scrfammlung  angehören ;  jene  er* 
fd&eincn  al3  bic  im  Prolog  angefünbigten  SScränbcrungen  in  ber 
@cfe^gcbung. 

2)ic  18  Sapitet  geben  fic^  g(eic^  in  if)rcr  ?luffc^rift  atö 
„aSoIfögefefcc''  auö  *).  SBcfonbcrö  j^fitrcid)  finb  barin  bic  SJerorb* 
nungen   gegen  33icbfta^P);  anbcrc  betreffen  baö  8Scrfa()rcn  üor 


')  (Knen  fotci^m  ^tog  fic^t  barin  Sinter  @.  110  ff.;  iRcttbcrfl  11,  225; 
^ele  III,  2.  9uf{.  @.  612.  9Rerfe(  @.  245  ^It  cd  füt  ntogfi^,  bag  bie  im  an« 
gcHi^en  ^tolog  ent^tenen  ^fci^Uiffe  in  2)ingoIfing  ober  ißeu^ing  gefagt  ober  aber 
bort  gefagt,  ^ier  nneber^olt  mürben.  QHne  btitte  äRogli^teit  aber  iß,  bag  bie  18  da* 
pitd  einer  ^meiten  fpäteren  ^erfammlnng  in  9{eu(4ing  angeboren. 

«)  »gt.  bie  etellen  bei  SWertel  @.  244  9?.  45  imb  iiber  bie  üerfc^iebenen  älteren 
finfUbten  über  bie  Sage  bcd  Orted  Sinter  e.  105  ff.;  audf  bie  (S^aubefd^reibung 
bei  9atb^rt  @.  529  f. 

•)  Leg^.  III,  468:  Inter  tot  collegia  sacerdotam  evolutis  episcoporum, 
abbatam  praesentia  pajzinis  regulari  ordine  vitae  at^ue  canonom  normas 
Tel  decreta  patmm  nullis  comprobare  quiverant  testimoniis,  ut  apud  rao- 
nachos  parochiae  commodari  deberentar  vel  publica  baptismatis  obsequia, 
nisi  forte  si  infirmum  coactos  contiD^eret  eventus,  et  nihil  eorum  imj^lerent 
commorandi  neeotia  excepto  vicissitudlnis  villarum  i)ropriaruin  singulis 
annis  obedientisüis  curis  commissis  ab  abbate  proprio  fuerint  determinata. 
^l  andi  9lettberg  II,  693. 

*)  a:er  «uffd^rift  oben  ©.  107  ^,  2  folgt  noci^  b«r  QnW.  de  populanbus 
legiboa. 

'^)  cap.  2.  8.  7.  11.  14. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


110  771. 

©cric^t,  namentlich  ba^  JBcrfa^rcn  beim  ßcric^tnc^cn  S^Jeüampf  ^) ; 
Q^  toerben  Söcftimmungcn  getroffen  jur  ©rleic^terung  beö  ßoojcö 
ber  ©flauen*)  unb  jum  ©Au^e  bcr  ^^eigclaff enen ^) ;  folc^c,  bic 
\)om  ©crjofl  frciflclaffen ,  foUcn  jum  ©ottcöurt^eit  jugelaffen  tocr* 
ben*);  auf  SBiberftanb  flegcn  gerichtliche  ^anöjuc^ung  unb  bie 
SEßeigerung  eine  gcfto^Ienc  ©ac^c  jurüdjugeben  wirb  ftrenge  ©träfe 
geiefet*^).  SDScr  baö  l^erjogli^c  ©iegcl  nlc^t  achtet  unb  bamit  üer» 
fe^cne  Änorbnungen  ni^t  üoDjie^t,  foß  fc^werer  ©träfe  ücrfaßen 
biö  jur  ömt^entfe^ung  ®).  ©äumige  SRic^tcr,  welche  bic  3)icbe  loö» 
laffen,  t)abcn  bem  83eftot)Icnen  felbcr  ©c^abenerfafe  ju  leiften'^). 
Sliemanb,  bcr  wegen  ®^ebruc^^  feiner  5«^an  fic^  üon  i^r  I)at  fc^ci* 
ben  laffen,  foH  bc^^alb  t>on  bcn  SSerwanbtcn  berfclbcn  verfolgt 
werben  fönnen®).  ©nblid^  wirb  benen,  welche  bic  2;on{ur  ge* 
nommen,  unterfagt  i^rc  ^aarc  nac^  weltlicher  ärt  wacfifcn  ju 
laffen,  3ungfraucn,  wcld^c  bcn  ©d^Icier  genommen,  i^n  wicbcr  ab» 
julegcn»). 

SQÖeitcrc  JBcfc^Iüffc  ber  @t)nobe  üon  9ieuc^ing  finb  nic^t  be» 
lannt.  3"^^'^  folgen  in  einer  ^anbfc^rift  auf  bic  18  Sapitcl  no^ 
audfü^rlic^c  ^aftoraborfc^riften  Aber  ben  i^cbcndwanbcl  ber  ®eift^ 
liefen,  über  bie  Slmt^pflic^tcn  beö  SBifc^ofg,  über  bic  für  einen 
^riefter  not^wcnbigen  @igen|d^aften  unb  Äcnntniffe,  namentlich 
auc^  über  bic  bem  SSifc^of  oblicgcnbe  SScrpftic^tung,  jä^rlic^  jwei 
6t)nobcn  in  feiner  S)iöjcfc  Jtu  l)altcn  unb  felbft  jcbc^  Sa^r  einmal 
bic  äRctropoUtanf^nobc  ju  befugen  ^®).  ffig  ift  jcboc^  fem  ®runb 
üor^anbcn,  weld^er  uni^  nöt^igtc  ober  auc^  nur  berechtigte  biefe 
SScrorbnungcn  bcr  SBcrfammlung  Don  SRcuc^ing  jujuweifen.  ©o 
fe^r  bic  ^cftimmungen  im  @inflang  ftc^en  mit  ocn  fird^lic^en  S3c^ 
ftrebungcn  ber  Qdt^^),  fo  wenig  folgt  barauö,  bag  fie  5ur  ßcit 

I)  c  4  5.  6. 
«)  c.  1. 

»)  c.  9.  10.  ^tcr  »irb  unter  bcn  gormcn  ber  Sfrcitoffimg  in  g»ci  ^anb« 
fd^nften  auc^  bie  bur4  ben  jfönig  aufgeführt;  bie  ein^iae  (Srmai/nung  bed  ^nios  in 
biefen  ®efe($en,  meldte  aber  aii  fp&tere  Interpolation  erfci^eint,  bgl  S^ait}  III|  2.  oufl. 
©.  108  ^.  2. 

*)  c.  8.  (S^anj  mtberfianbli^  mod^t  ^efe(e  III,  2.  Slufl.  @.  615  a\a  manus 
ducalis  manus  cucalis  unb  fd^iebt  überbem  XBinter  eine  !^etttnng  toon  manus  du- 
oalis  unter,  bie  IBinter  garnid^t  l^at. 

^)  c.  12.  13. 

«)  c.  15. 

"0  c.  16. 

8)  c.  17. 

»)  c.  18. 

10)  ^oniner  bei  SBeflenrieber,  Beiträge  I,  22  ff.;  ^uSaiige  baraud  bei  fiHnter 
®.  143  ff.;  ©efele  III,  2,  «ufl.  @.  617  ff. 

II)  9{ettbcrg  II,  227  meint ,  bie  Sorfd^rift  regelmägig  bie  a^etropolitanf^nobe  px 
befttd^  paffe  nicbt  für  bie  Qni  Za\fiUi'»,  ba  Soient  erfl  fpatcr  buri^  bie  (Sr^ebunig 
@aUburg6  »im  (SrjbiSt^um  eineit  SRetropoltten  ermatten  ^abe,  mit  ÜJ^aini  aber  bie 
bairif(^en  ©tdt^ümer  nur  in  einem  fe^r  tofen  ^erbanbe  aeffanben  Ratten,  jfciefe  dm* 
»enbungen  fmb  an  fici^  ri(^tig,  oertieren  aber  iebenfaUö  burdj  bie  9lu«fü^nmgen  öon 
SBinter*®.  123  an  ©en?ei«fraft,  weil  barau«,  baß  SJerorbnungen  nid^t  ausgeführt 
fmb,  nid^t  folgt,  baß  fie  gamid^t  erlaffeu  »urben.  ©o«  ^cfelc  a.  a.  D.  @.  619 
gegen  9lettberg  anführt,  ^at  hingegen  gar  fein  ®en)id^t. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


¥oPoralüor[d^riften.  Hl 

^affilo'd  crloffcn  finb.  (g^cr  batf  man  ücrmut^cn,  baß  fic  bcn 
Ätocd  flc^abt  jf)abcn,  bicjenigcn  (Sinric^tungen ,  lüclc^c  im  übriacn 
fränlifc^cn  JRcic^  fc^on  bur%cffi^rt ,  in  ©aicrn  aber  bei  bcr  ab= 
jc^Iiegung  beiB  ^erjogt^um^  nid^t  Dodftänbig  pr  ®eltuna  gefommen 
toarcn,  natfiträßlic^  auc^  ^icr  cinjufü^rcn,  bafe  ftc  aijo  erft  bcr 
^cit  nad^  ocm  ©tum  2;affi(o*ö  anact)örcn  *).  S)ic  änßabe  bcö 
Prolog«,  toonac^  in  SRcuc^inQ  auc^  über  firc^Itcl)e  Ocgenftänbe,  tn^* 
bcfonbcre  über  bie  amtöt^ätigfeit  bcr  JBif^öfc  ©cftimmunacn  gc* 
troffen  tt)crbcn  foQtcn,  geftattct  noc^  nic^t  jene  ^aftoralöorfc^riftcn 
^te^er  ju  jie^en,  fie  atö  bie  tt)infommene  Srgönjung  einer  fonft 
öorl^noenen  ßüde  anjufct)en,  ba  bie  18  dapiitl  ^auptfäc^Iic^  nur 
t)on  bürgerlichen  JBer^ättuiffen  t)anbeln*).  ffiine  fold^e  ßüde  ift 
nic^t  unbebingt  üor^anben;  ber  ^rolog  felbft  enthält  ja  SBefc^tüffc 
über  firc^Iic^e  anjjelegcn^eiten;  eine  getrennte  ?tufj8I)lung  bcr  83e* 
fc^Ififfe  über  n^eltUcfie  unb  firc^Iic^e  Sserbättniffe  aber  unb  gar  eine 
^intanfteüung  ber  festeren  toäre  äußerft  auffaüenb®);  beibe  werben 
regelmägia  bunt  bur(|einanber  aufgeführt.  SRit  ber  SBerfammlung 
t)on  Sleu^ing  ^aben  bie  ^aftoralüorfc^riften ,  mc  tt)ir  annehmen 
bürfen,  nid^t«  ju  t^un. 


^)  An  betnfdben  (Sr^ebnig  (ommt  ttcttberg  II,  227  f.,  unb  mx^  irdter  ge^t 
Wlaftl  €.  246,  mddber  bte  ^krotbnunaen  nic^t  büMS  ber  ^txuijV^fx  S^nobe  ab« 
f|m(^,  fonbent  gonriqt  unter  bte  bairifcpen  d^efe^  aufnimmt 

^  2)tefet  knfid^t  ifl  ffirater  ^.  116  ff.,  unb  t^m  folgt  ^de  a.  a.  O.  e.  617. 

>)  Hel^id)  au(^  mtdd  e.  246  Sfl.  52. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


772, 

5)tc  SJcrciniflunfl  bcö   ftanjcn   fränfif^cn  8lcidö8  unter  bcr 

tcrric^aft  Äarrö,  fc^'on  an  unb  für  fic^  ein  ©reißnig  t)on  flro|er 
ebcutunfl,  erhielt  nod^  eine  crl)ö^tc  SBic^tigfeit  bur*  bte  t)erfön'' 
tic^c  ©rögc  bc^  ^crrjc^erd.  S)em  ift  c^  gujufc^reioen,  baß  bie 
ijolacn  bc«  ©reigniffcö  fo  rafc^  unb  burc^arcifenb  fic^  geltenb 
machten,  ftaum  ^t  Äarl  bie  ^errfc^aft  besf  (Öonjen  übernommen, 
fo  flctoinnt  Stieg  ein  anbereö  Sluöfc^en.  S8ei  Scbjeiten  feinet 
85ruber§  n^ar  er  burc^  bcn  Ocgcnfafc  ju  biefem  gelähmt :  bie  fünft* 
lic^e  ^luöcjleid^ung  ber  ©cflenfä^e,  bie  man  eine  ffieile  öcrfuc^t, 
mochte  faft  noc^  me^r  flceignet  getoefen  fein  i^m  bie  ßänbc  ju 
6inben.  S)er  3^0  ^^^  Slquitanicn  tüar  bloö  ber  8lbfc^fu§  eines 
SDScrfeS,  an  bem  baS  meifte  fc^on  $ippin  fletljan ,  bem  ^arl  fic^ 
flarnic^t  entaieften  fonnte*).  I)ic  großen  Unternehmungen,  bie  er 
f eiber  inö  SÖerf  fefttc,  mit  mld)cn  er  eigentlich  erft  ^erauötritt 
aus  ber  relativen  ober  fc^einbaren  Unt^ätigfeit  feiner  erften  8le» 
gierung^iaftre,  werben  erft  nac^  Äarlmann'ö  3;ob  in  Angriff  gc* 
nommen,  bann  aber  auc^  fogleic^.  Itarl  fann  fic^  ie^t  frei  be=^ 
toegen,  toaö  i^n  n)oI)I  fc^on  lönger  befc^äftigt  enblic^  burc^iufül)ren 
Deriuc^en;  faum  tritt  feitbem  in  ber  aiui^fü^rung  au^  nur  ein^ 
mal  ein  Stillftanb  ein^). 

Dbenan  fte^t  ber  Ärieg  gegen  bie  ©ac^fcn,  ben  Äarl  gleich  im 
3at)re  772  eröffnet.  Sluc^  ^ier  fnfipfte  Äarl  junäd&ft  an  bie  Unter- 
nehmungen feiner  SJorgänger  an,  aber  unter  feiner  §fi^rung  nehmen 
bie  Äämpfe  gleich  einen  neuen  S^raftcr  an,  bai^  3^^^  ^^^  ftönigö 
n^irb  ein  anbercS,  unb  neben  ben  burc^fc^Iagenben  ©rfolgen  Äarrs 
t)erfd^tt)inben  bie  (grgebniffe  ber  folgeren  Äömpfe  beinahe  gänslic^. 


1)  »g(.  Einh.  V.  Kar.  c.  5. 

«)  (Jm  äl|nli(^«  Gebaute  liegt  bcn  ?lu«fü^runa«i  tjon  Suben  IV,  265  ff.  in 
(S^tunbe,  ber  nur  ben  (Sontrofl  in  ber  dhrfd^nung  statVi^  t)or  unb  no(^  bem  Sobe 
Äortmann*«  übertreibt,  «n^  S)ippo(bt  @.  87  ^ebt  ben  Unterfd^icb  in  bem  auftreten 
StaxV»  oor  unb  nadj  771  ^röor,  fü^rt  i^n  aber  gu  fe^r  auf  bie  ^crfönfic^feit  Äari'« 
jurücf,  flott  auf  bie  üeränberten  ^Cer^fältniffe  überban|)t. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Äämpfe  gegen  bic  ^a6)\tn  DorÄart  113 

3)oc§  ift  burc^  btcfc  Äarl  manntflfoc^  üorflcarbcitct,  unb  c3  6cftel)t 
piic^cn  it)ncn  unb  bcm  cntfc^cibcnbcn  Äricflc  Äatr§  ein  n^cnn  and) 
lofer  ^"fömmcnbang, 

©c^on  bic  aßetoöinger  waten  mit  bcn  ©ac^fcn  frö^  in  fcinb* 
lic^c  ©cjie^unflen  gefommcn,  njelc^e  jur  golge  Ratten,  bap  ein 
3;t)cilbcr  ©ac^fen  tributpfliitig  würbe,  bann  stoar  bic  Seiftung 
üerwciflcrtc,  aber  556  bic  ©ac^fcn  an  bcr  ttjüringifc^cn  ©tcnje 
boc^  e(}Iot^ar  I.  einen  iäl)rUc^en  2;ribut  t)on  500  SKi^cn  ücp 
fprec^cu  mußten*).  5E)icfeö  Slb^än^iflfcitdtoer^ältniß  war  icbodö  nur 
ein  fc^cinbarcö,  632  cnticbigtcn  ftc^  bic  ©ad^fcn  be^  iributö^), 
um  700  flclaufl  i^nen  foßar  eine  Srwcitcrunfl  i^red  ©ebicteg:  burd^ 
bic  Unterwerfung  bcr  93ructcrer  erlangte  it)r  Sanb  {einen  grögten 
Umfana").  5ßlünbernb  brangen  pc  715  in^  ®ebiet  bcr  S^attuarier 
ein*),  felbft  in  Itiüringcn  fc^idten  fie  fic§  an  feften  5^6  i"  M^n^). 
Sllletn  biefe  Srfolge  üerbanften  fie  t^orjug^wcifc  bcr  ©cqwäcqe  bed 
fränfifc^cn  SRcid^eö  unter  bcn  legten  SRcroüingcrn ;  feit  bcr  drftar^ 
fung  bcö  SRcic^eö  unter  bcn  Slrnulfingcrn  f)attc  cd  mit  i^rengort* 
jc^rttten  ein  ffinbc.  Äarl  ÜÄartefl  unb  feine  ©ö^nc  traten  bcm 
Umfic^grcifcn  bcr  ©ac^fcn  mit  Sntfc^icbcn^cit  entgegen.  Sic  bcn 
fränfif^cu  ©renjen  junäc^ft  wo^nenbc  3lbt^eilung  bcr  ©ad^fen,  bic 
äBcftfatcn,  machte  f$on  ^arl  Kartell  bcn  granfen  jin^pflid^tig, 
738*),  ober  freiließ  ot)nc  baucrnben  ©rfolg.  Äaum  war  Äarl  gc* 
ftorben,  fo  lehnten  fte  fid^  aufd  92euc  auf.  @ic  mad^ten  gemein^ 
fc^aftüc^c  ©a^c  mit  bcn  ®eanern  bcr  grauten,  mit  ^erjog  Oatilo 
öon  JBaiem^),  mit  Äarl  SRartcQ'a  natürlichem  ©o|ne  ®rifo«); 
©a^fcn  würbe  bcr  ©ammclpla^  oder  Unjufricbenen  aud  bcm 
fränfifc^en  9{ei(^  Äar(mann  unb  ^ippin  fa^en  ftd^  genöt^igt,  ben 
Äampf  wicber  aufjunc^men.  ©ie  fc^cinen  e«  bieömal  auf  eine 
nac^brüdüc^c  Sinfd^fic^terung  bcr  ©ac^fcn   abgefe^cn   ju  ^aben. 


ü  ^^B^  ^^  XoxvA,  Historia  Francorum  IV,  14,  ed.  Arndt  et  Kruscb, 
MG.  SS.  Äleroving.  I,  151  — 152;  Fredegar.  chronicon  c.  74,  bei  Boaquet 
II,  442;  chron.  cont.  c.  117,  ib.  e.  459.  2)iefaiitp.  SefIfM.  Urfb.  &wppl  e.3 
9h.  15.    »gl.  ^te^  übrtgeni  ü.  «ante.  ©eftoefAid^te  IV,  2,  @.  334—337,  m.  1. 

*)  Fred^ar.  chronicon  c.  74  1.  c;  Jbtefatnp  a.  o.  O.  <S.  4  9lr  21 ;  (B\oH, 
gorf(^.  IV,  22?  91.  2. 

*)  Baeda,  Historia  ecclesiast  gentis  Anglomm  V,  11. 

^)  Annales  s.  Amandi  SS.  1,  6:  Ann.  Petav.  SS.  I,  7  etc. 

»)  WiUibald.  vita  Bonifatii  c.  6,  Jafl^  lü,  453. 

^)  Fredegar.  chron.  cont.  c.  109,  Bouqnet  II,  455;  Ann.  Laur.  min. 
ed.  Waitz  e.  410;  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  495,  Ann.  LAuresham.  SS.  I, 
26  etc.;  ^e^,  Stax\  aRarteO  @.  86. 

^)  Sm  ßeere  Oatilo'«  follen  <Badf^en  tnitgefix^ten  ^oben,  brti«^  toenigfien«  ber 
2Re^  91imalij!  743,  SS.  I,  327  f. ,  unb  biefe  9{a4n((t  beS  an  fi4  iri^t  eben  $u« 
oerlaffigen  (Vem&^maiiiii  er^U  einige  ^cßfttiginio  babtttib,  bog  xarlmaim  nix^  in 
bemfelMn  ^fcäfct  no^  €^fen  gie^t.  Annales  Laor.  mai.  SS.  1, 134;  Ann.  Einh. 
SS.  I,  135  etc.  (anbei«  ^^,  go^cbttd^  @.  174—175),  »mbe  Don  ibm  aud» 
nn)^  bereit«  au9  fetner  Omle  Übernommen,  t^gl.  Ann.  Looiens.  742,  SS.  XIII, 
227;  ßo^n  e.  44. 

8)  Annales  Laur.  maL  SS.  I,  136;  Ann.  Einh.  SS.  1,  137;  Ann.  Mett. 
748—749,  88.  I,  380  etc.;  <>a^,  3a^rbü(^  «.  92  ff. 

3abtb.  b.  btf^.  «ef4.  -  «bel'Cimfoii,  ttatl  b.  Ot.  I.  »b.  2.  «nft  8 


Digitized  by  VjOOQ IC 


114  772. 

SBä^renb  i^r  SSatcr  feine  Slnariffe  nur  gegen  ben  iDcftlidpcn  St)ell 
©ac^fenö  flerii^tct  ^attc,  eröffneten  fte  Den  Äriea  im  Djtcn.  @ie 
branaen  Don  ©üboften  ^er  wieber^ott  big  ^ur  Oder  t)or^):  auc^ 
bie  Öftfalen  würben  flejtDunßen.  einen  2;riDUt  t)on  500  Äü^en  ju 
entrichten*).  Salb  barauf  brac^  aber  auc^  im  SDSeften  ber  Äampf 
njieber  aug;  753  unb  758  rüdEte  ^\ppxn  über  ben  9l^ein  in  ©eft^ 
taten  ein,  tDOüon  bie  golge  toar,  baß  i^m  bie  ©ac^fen,  ba§  Reifet 
tt)o^l  ol^ne  3^^^f^^  ""^  ^i^  äDeftfalen,  in  JUIem  ©e^orfam  an* 
gelobten  unb  fic^  öerpflic^ten  mußten,  it)m  iä^rlid^  bei  ber  großen 
JReic^öüerfammlung  ein  ©efc^enl  Don  300  5ßferben  barjubringen  *). 
@in  noc^  toid^tigere^  Srgebnig  be^  ^iegeg  mar,  baß  baburd^  ba 
unb  bort  auc^  bem  S^riftent^um  Eingang  in  @ac^fen  Derfc^afft 
n)urbe.  3n  ben  Sauren  744  unb  747  ließ  fic^,  wie  erjä^ft  toirb, 
eine  große  Slnja^l  ©a^fen  taufen*),  [a,  wenn  eine  fpötere  5Rac^* 
ric^t  aieilt  hätte**),  fo  t|ättcn  fie  eibli^  angeloben  muffen,  feinen 
c^riftlii^en  $riefter,  ber  nac§  ©ad^fen  fäme,  an  ber  ^rebi^t  be^ 
S^riftcnt^umS  unb  am  ^Eaufen  ju  t)erl)inbern.  9loc^  ^ippm  er* 
j^roang  üon  i^neiv  ba^  SBerfprec^en,  alle  feine  gorberungen  ju  er* 
füllen®);  ber  freie  antritt  ber  c^riftlic^cn  ©laubenöboten  nal^m 
barunter  iebcnfallg  eine  ^auptfteüe  ein. 

gür  bie  Verbreitung  beö  ß^riftent^um^  in  Sac^fen  toar  bon 
befonberer  SSäic^tigfeit,  waö  injtoifc^en  in  grieölanb  gefc^e^en  War. 
$ier  ^atte  bie  fränfifc^e  ßerrtc^aft  unb  ba§  S^riftent^um  per^ätt* 
nißmäßig  fc^neÖer  fid^  befeftigt.  ©c^on  719,  na^  bem  Siobe  JRab* 
bob'g,  fonnte  Äarl  SRartell  ben  SBßillibrorb,  ber  fc^on  früher  in 
gricölanb  gewirft  ^atte,  aber  ^erjagt  worbcn  war,  auf«  9ieue  ate 
löifc^of  in  Utrecht  einfefeen^);  bei  SßJiaibrorb'g  2;ob,  739»),  war 
ber  ganje  ©üben  grieSlanbS,  t)on  ber  ©incfala  big  jum  fjti,  bem 
ß^ri'ftent^um  gewonnen;  bereit«  734  wargrieölanb  big  jum  Sou* 
bac^  im  wefentlic^en  ber  fränfifc^en  ^errfc^aft  unterworfen®),  wenn 


1)  AoDales  Laur.  mai.  SS.  L  136:  Aun.  Einh.  SS.  I,  187;  Ann.  Mett. 
748.  749   SS.  I,  330  etc. 

^  Fred€«ar.  chron.  cont  c.  117,  Bouquet  II,  459. 

B)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  140;  Ann.  Einh.  SS.  I,  141  etc.;  Ann. 
Mett.  768,  SS.  I,  333,  ob«  m^  f(^on  753,  @.  331,  öal.  Ann.  Lobiens.  753. 
757,  SS.  Xm,  228  (Fredegar.  chron.  cont.  c.  118,  Bouquet  V,  1);  Transl. 
8.  Alexandri  ed.  «Be^  (Äd  1881),  iro^l  md)  Ann.  Enhard.  Fuld.  758,  SS. 
I,  347;  Oettner  @.  76  f.  322  f.;  a)iefomp  a.  a.  D.  @.  7  Sftc.  47. 

*)  Fredegar.  chron.  cont  c.  113.  117,  Bouquet  II,  459,  Ann.  Mett, 
Lobieng.  745,  SS.  I,  328,  XIH,  227. 

^)  2)ie  Annales  Mettenses  753,  bie  aber  ^ier  Ieid)t  aufaef(^mü(ft  baben 
»nncn;  ö.  «an!e,  ©dtgefd^id^te  V,  2  @.  116  legt  auf  biefc  ©tetfe  großen  ©ert^. 

6)  Annales  Laur.  mai.  758,  SS.  I,  140;  Ann.  Einh.  SS.  I,  141.  (Frede- 
gar, chron.  cont  c.  118  l.  c.) 

')  Alcuin.  Vita  Willibrordi  1, 13,  Jaffö  VI,  49  91. 1.  SRÜblba^  9h.  34; 
M.  G.  Dipl.  imp.  I,  99  9h.  11;  «rel?|ig,  Äarl  aWarteß  @.  39—41;  lUberbingl 
X^tjm,  ©iuibrorb  (aJWlnfler  1863). 

8)  Ober  738? 

^)  Fredegar.  chron.  cont  c  109,  Bouquet  II,  455;  Annales  Petav 
SS.  I,  9  etc.,  Dgl.  »lettberg  U,  504;  SBaife  HI,  2.  «uf(.  @.  117. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SD^funidfd^nU  in  Utre^t  115 

aud^  bod  (S^nftent^um  in  bem  @trid^e  jmifc^cn  %{\  unb  äonbaif 
erft  nac^^er  Sßurje(  fagtc.  aber  nur  bie  äugerften  ®ebtetc  im 
SRorboftcn,  jenfcit«  bcö  ßoubac^  biö  jur  SBcfcr,  üermod^tcn  i^rc 
©elbftänbigfeit  unb  i^r  ^eibent^um  noc^  etrcad  länger  ju  ben^atiren. 
®iefe^  ^inberte  ieboc?  nic^t,  baß  fc^on  früher  ßcrabc  üon  gncä* 
lanb  aus  baS  S^riftent^um  mit  grogem  Sifer  unter  ben  ©ad^fen 
verbreitet  würbe. 

3n  Utre^t  bU^te  bamatö  unter  ber  Settung  ©regor'S,  eines 
@c^fi(erS  Don  S3onifQi,  eine  ©c^ute,  in  loetd^er  dögUnge  auS  aUen 
X^eilen  ^eutfc^tanbd  )u  Sel|rern  beS  (S^riftent^umS  gebilbet  ipur» 
ben,  %xankn,  Saiern  unb  @c^U)aben,  ja  auc^  f^on  ^riefen  unb 
©ad^fen*),  augerbem  Änpeln.  2)aS  toaren  bie  aWänner,  welchen 
nac^^er  bie  Slufgabe  {ufiel  in  ©ac^fen  baS  S^riftent^um  ^u  pxc* 
bigen ;  ^ier  toai  Siubger  ©c^üIer  unb  fpäter  ße^rer,  öon  ^ler  auS 
U'urbe  bie  SRiffion  unter  ben  ©ad^fcn  planmäßig  betrieben. 

Als  Äarl  jur  ^Regierung  fam,  [tanb  bie  ©%ule  in  Utrecht  in 
voQer  äälüt^e;  ^c  ^atte  ougenfc^einlic^  eine  groge  93ebeutung  für 
baS  ©elingen  feiner  (Jntwürfc:  eS  toäre  t)on  (jrogem  Sntereffe  ge* 
nauer  ju  n^iffcn,  in  n^elc^em  93ert)ältnig  er  ju  tl)r  ftanb.  SBä^renb 
eS  nun  ober  feftfte^t  baß  er  im  fpätercn  »erlaufe  beS  fäc^fifc^cn 
Kriegs  mit  ben  t)ert)orragenbfien  Angehörigen  beS  Utrec^ter  ©ttftS 
in  unmittelbare  SBerbinbung  trat,  ift  bicS  an^  ben  früheren  Sabren 
nic^t  befannt  unb,  foüiel  man  fie^t  auc^  mirflic^  ntc^t  ber  ^aü 
gerocfen.  2Sir  wiffen  nur,  baß  Äarl,  toie  fc^on  im  3a^r  753 
$ippiu,  ben  WlUni^tn  unb  Jtanonifcm,  u^elc^e  bort  bie  ^eiDem 
mijfion  trieben,  bie  gisfaleinfünfte  jutoieS,  toelc^c  bereits  bie 
früheren  ftarolinger  bem  @tifte  gef^enft  Ratten').  (Sregor  mar 
ein  ©prögling  beS  merouingifc^en  ftönigS^aufeS,  maS  uielleic^t  ber 
@runb  mar,  bag  er  gegen  bie  ^(nfprflc^e  beS  Srjbifc^ofS  von  itSln 
auf  bie  Utrcc^ter  Äirc^e  mcbcr  bei  a^ippin  noc^  bei  Äarl  Unter* 
ftü^ung  fanb  unb  ba^er  nie  jur  bifcböf liefen  äBfirbe  aelangte^). 
S)enno(^  fam  bie  äBirIfamfeit  ®regor  S  ben  planen  Äarl'S  un« 
gemein  ju  Statten. 

3lodi  e^e  Äarl  feine  äSaffen  nac^  ©ac^fen  trug,  maren  bie 
Röglinge  ber  ©c^ule  üon  Utred^t  bort  für  baS  ffi^nftent^um  t^ätig. 
$ie  SebenSbef^reibungen  einiger  ber  angefe^enften  ©laubenSboten 
gemä^ren  ein  anfd^aulic^eS  9ilb  t)on  bem  ©taube  ber  SRiffion 
unter  ©ac^fen  unb  ^riefen  in  biefer  Qtxt   §ie^cr  gehört  namentlich 


1)  Vita  Gregorü  abb.  Traiect  c.  11,  SS.  XV,  75;  SDWl^lbad^  9»^:.  (58, 
129;  Oettner  e.  50. 

>)  Wäitbtata  9far.  129,  t)8l  o.  e.  42  ^.  8. 

')  9UabecQ  IL  530.  5S2,  t)gL  aud^  Royaards,  Oeechiedenis  der  invoering 
en  vestiging  van  net  cbristendom  in  Nederland  &,  252  ff.  Qu  tpibcrfpredben 
fdbdnt  bte  %€ba^tt  Urfimbe  StatVü  für  (iregor  mm  1.  9Rar)  769,  aRfi^Iba^er  9hr. 
129,  totidit  (Shtaot  9ifd)of  nennt.  @te  ifi  aber,  »enn  man  fle  and)  mit  Unred^ 
Ml^aXb  oU  falfd^  anaefeben  I^t.  ma^vf(beinti(^  on  btefer  ©tette  tnten)o(irt,  ogl 
«ettberg  II,  533;  ©ide!  U,  16  K.  2.  (SÄtt^Ibad^er  fdyetnt  feine  gnterpolation  anjiu' 
nehmen.) 

8* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


116  772. 

btc  aBtrffamfcit  ßtaftt)in%  bcffcn  ßcbcn  bcr  äbt  ipucbalb  toori  @t. 
Ämanb  bcfc^ricbcn  ^at  unb  bcffcn  auc§  in  bcr  ßcbcnöbcfc^rcibunfl 
bcd  1^.  Siub^cr  Don  Sltfttb  Srmä^nung  gcfc^icl^t  ^).  ^cr  SngcU 
fac^fe  ßiafttJin^)  ober,  mic  er  fpätcr  ano)  genannt  mürbe,  Sebuin 
toar  m^  Utrc(^t  ju  ©rcflor  gcfommcn  unb  ^atte  i^ra  feine  ©ienfte 
jur  aSefe^rung  bcr  fjricfcn  unb  ©ac^fen  anflcb'oten.  SWit  bcr  @e^ 
ncl^miflunfl  ©rcflor'ö  unb  in  JBeglcitung  cineö  anbercn  ängelfac^fcn, 
2Slaxci)clm,  eine^  @c^ü(erS  t)on  äBidibrorb,  ben  i^m  ®rcgor  ald 
©cfä^rten  beiaefeUte,  begab  fic^  ßiafmin  an  bic  2)ffel,  um  bort  an 
bcr  ®renämarl  jwif^en  gi^antcn  unb  ©ac^fen  „mic  ein  geringer 
©renjftcin  an  ©teile  be«  lebenbigen  Pc^ften  ffidfteing  jmei  aSöIfer, 
bie  Don  ba*  unb  bortl^cr  fomntcn,  in  einem  ©tauben  ju  üer^ 
einigen"^).  SBcl  i^rer  änfunft  an  bcr  g)ffel  fanben  fic  bereite 
einige  (Staubige  t)or,  barunter  eine  äBitttoe  3tt)cr^ilb,  n^clc^c  i^ncn 

Safilic^c  aufnähme  gctoät)rte  *).  S^re  SBirffamfcit  war  üon  fold^cm 
jrfolge  begleitet,  ba§  balb  eine  fiapcHe  in  ©ul^jcn^X  tocftlid^  t)on 
bcr  gTffel  erbaut  loerben  fonute;  auc^  auf  bcr  öftlid^cn  ©cite  bcr 
^ffcl  erftanb  eine  c^riftlic^e  ftir^e;  s«  ®^en  Don  S)aDo,  ^eigt  eS, 
einem  angefe^enen  unb  mächtigen  äßanne,  bcr  mit  Siaftoin  aufd 
Snnigftc  Dcrbunben  war,  tourbe  bcr  Ort  ^cDenter  genannt*),  unb 
bie  ScDöIfcrung  ftrömtc  ,i)a|^(rcic^  ^erbei. 

S)ic  3eit  biefer  SSorgängc  ift  nirgenbä  angegeben  unb  lögt 
Jtd^  nic^t  genau  ermitteln;  fteraüffcn  aber  toot)l  iit  bic  Ic|ten  2al)re 
$ippin'^  imb  in  bie  erftcn  feiner  ©ö^ne  faßen.  S)oc§  blieb  ein 
SRücffc^Iag  nic^t  lange  aus.  ^ie  benachbarten  ©ac^fen  fürchteten 
©efal^r  Don  bem  rafdgen  Umfic^greifen  bcr  d^riftßc^en  ßc^re,  „toelc^e 
burc^  tf)r  SBIcnbttJcrf  bie  ®cifter  entfrerabc,  bic  ©innc  berttrfc  unb 
bic  ^cimifc^c  ©ittc  untergrabe"''),  ©ic  überfielen  bie  ß^riften, 
Dcrjagtcn  fic  unb  brannten  bie  Äird^e  nieber®).  fliafroin  rettete 
wenigftenS  fein  ßeben  unb  begab  ^d^  wieber  ju  ©regor  nac§ 
Utre^t  ^).  iRac^  einer  fpäteren  ^r^ä^Iung  fc^icfte  er  fic^  f ogar  an, 
„gcrüftet  mit  bem  ©c^ilbe  beö  ©laubcnS  unb  bem  $elme  bcd 
feiles"  neuen  unb  größeren  ©cfa^ren  entgcgcnäugef)cn.  @r  jog 
mitten  hinein  in  baö  ßanb  bcr  ©ac^fcn  unb  fanb  i^unäc^ft  Auf» 


»)  Altfridi  Vita  Liudgeri  I,  18  (ed.  S)idämp,  ©cfi^w^tÄqucflen  bd  ©i«- 
fSinna  ajmnfhr  IV,  17  f.),  morouft  auc^  ^ucbalb  gef^öpft  ^at 

*)  ©gL  in  ©ctrcff  beffriben  aud^  ^olber»(gggcr,  in  ^\ft,  STufffi^e  bem  Slnbaifcn 
an  ®.  Skn^  getDibmet,  e.  656  ff. 

»)  Vita  Lebuini,  88.  II,  361,  in  bcr  ßouptfa^e  an«  bcr  Vifa  Liudg.  L  c; 
ttbcr'  iERarc^cIm  t>gt.  anci^  9{cttbcrg  II,  896.  532.  586. 

*)  Vita  Liudg.  1.  c.  @.  18. 

^)  Huilpa  in  »tfriV«  Vita  Liudgeri;  t9  tflSMpcn  ober  fSüp,  ffibfi(^  tjon 
2)cDcntcr  (nidjit  9itp,  nnwctt  ^m^em,  Royaaids  @.  294);  ugL  Vite  rfaythm.  s. 
Liudgeri,  letan.  I,  v.  549  ff.  ed.  !^t(Camp  1.  c.  &.  151. 

«)  Altfrid.  V.  IJudgen  I,  14,  0.  18;  Vita  rhythm.  1.  c.  v.  553-556; 
Vita  Lebuini,  SS.  IL  361.  864. 

^)  Vita  Lebwm  1.  c  @.  361. 

»)  Altfrid.  1.  c  @.  19;  Vita  rhjtfam.    Liudgeri  1.  c.  ▼.  557  ff. 

»)  Altfrid.  1.  c;  V.  rhythm.  1.  c.   v.  565  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Safanunliiiui  in  SRotflo.  117 

natfiat  bei  cütcm  uomc^en  äRanne  mit  iRamcn  ^olcbert,  bcm  er 
buTC^  ^lic^e  Siebe  Derbunben  toat,  bet  alfo  fc^on  bamotö  S^rifl 
(leipejen  ju  fein  fc^eint^).  3^m  entbedte  er  fein  SSor^beu,  bte 
)Q^rli<^e  Soiammlung  Don  Sbgefanbten  be^  Solfd^  aud  gan^ 
Sachen  in  äÄorflo  (@reitiimilb)  an  berSßefer  ju  beuteten  ^),  „um 
entmeber  feinem  fionijs  eine  ja^Ireic^e  ßetrbe  uon  Gläubigen  ju< 
jufü^en  oba  aber  im  tapferen  ftQm))f  gegen  ben  ^einb  rut)m« 
t)oIl  ju  triump^iren''.  Umfonft  »ie»  i^n  gfolcbert  auf  bie  ®efaf)ren 
^in,  bie  i^n  ba  bebro^en  n^nrben.  Siafmin  fanb  fic^  auf  ber  %er« 
famminng  ein.  3n  feuriger  Siebe  ^ielt  er  ben  9(nu)efenben  i^rc 
@ttnben  uor  unb  ermahnte  fie,  ftc^  taufen  ^u  laffen  auf  ben  92amen 
bed  breieinigen  @otted.  Ztjöten  fic  bad  nic^t,  fo  bro^te  er  i^nen 
mit  bem  göttlichen  ©trafgerid^t.  „®emi  ber  Äftnig  be«  ^immelÄ 
unb  ber  (Srbe  ^t  einen  tapfem,  flugen  unb  eifrigen  ^önig  befteüt, 
ber  nic^t  ferne,  fonbem  ganj  na^  ift;  ber  $eraneilt  toic  ein 
reigenber  Strom,  um  ju  erweichen  eure^  ^crjenö  ^ärtigteit  unb 
euem  tro^igen  92acfen  ju  beugen.  (Er  mirb  im  Sturm  euer  Sanb 
angreifen,  mit  geuer  unb  ©c^wert,  mit  gerftörung  unb  SSerberben 
aded  Der^eeren  unb  a(d  ein  Stäc^er  bed  gorne^  @otted,  ben  it)r 
immer  erbittert  t)abt,  bie  einen  t)on  euc^  mit  ber  @pi|e  feinet 
©^ttMnrtcÄ  tobten,  bie  anberen  in  SRotl)  uerge^en  laffen,  noc^ 
anbere  burd^  ben  ©i^mei^  en)iger  Verbannung  üerje^ren.  Suere 
SSeiber  unb  Ainber  mirb  er  atö  ©fhioen  ba  unb  bort  Dert()cilen, 
unb  bie  jurficfbleiben  mit  ©c^impf  unb  ©c^anbe  unter  feine  $err* 
fdjaft  beugen,  fo  bog  and}  Don.euc^  fc^on  je^t  bad  Sort  gilt: 
Unb  ed  ftnb  i^rer  n)enige  gemorben ,  unb  fie  finb  geplagt  t)on  ber 
Iräbjal  i^cr  ßeiben  unb  üon  ©d^merü®)." 

S)iefe  föorte  legt  ^ucbalb  feinem  ^eiligen  in  ben  SRunb,  boc^ 


1)  Vita  Lebnini,  SS.  11862:  Contigtt  divertisse  ad  domum  cuiusdam 
iUustris  ac  potentis  viri,  nomine  Folcberti,  cui  inter  plures,  auos  charos 
habebat  qoiDOsque  ipse  cbarus  erat,  familiäre  praestabat  contubernium. 

s)  Sa(.  SBai^  I,  3.  9bif[.  e.  366  92.  4;  III,  2.  «ufT.  e.  123  92.  2,  ber  je 
bod)  bie  #autm)ftcbiatett  ber  auf  bicfe  I6erfaininüing  bc^figlkl^en  @teOe  in  groge 
Sie^t,  e^er  an  bte  tferfamminng  einer  ber  Sbtl^Iungen  M  fad)fifd)en  Stamme« 
benfen  mdd^te;  femer  Sten^^ler  in  gorfc^.  }.  2)entf(ben  (Sefc^c^te  VI,  343  ff.;  befon« 
beriS  ©.  352—853,  loeic^er  »ermnt^,  bc$  in  ^ucbalb'ft  Cuefle  Don  einer  ^^erfamm« 
ima  ber  (Engem  bie  Siebe  nntr.  9h>4  todux  oepen  €k^amnaim,  QitWdftt  M  nieber« 
foi^fift^  ^(f»  @.  73  f.;  ffi.  @i(fe(,  O^efd^.  ber  beutf^.  etaatfDerfaffung  I,  197  92., 
XDO  bie  betreRenbe  Sitteratur  auöftt^rUc^  onaegeben  ift    fiudi  ber  Ort  ifl  unfi(^. 

gtti,  SS.  II,  862  9t.  8,  benft  an  SRarfenab  in  ber  (iteaff(^ft  ^opa;  (Sruptn, 
Bceptationes  forenses  p.  874  an  bad  frü^e  SRardfo  bei  Seefe,  mogegen  aber 
$ert  mit  9ted^t  fpradjlic^  «inn>enbunoen  er^t  SD'too^  bei  Sebebur,  allgemeinem 
SrdHo  für  bie  <S(ef(^i(^tdrunbe  bcB  ^reugifdjen  ©taateiS  VIII,  2  «S.  173  ff.  fu^t  e« 
in  a^affelo^  bei  a)2tnben;  SSippermans,  iBefc^reibung  bed  iBuffiaaued  «B.  178  f., 
mtgefA^  in  berfelben  ^genb,  im  @(!pamnburga  IQalb  im  8ttftigau;  ogl.  femer 
<8nnmi,  (Sef4.  ber  beutfc^en  ^proc^e  &.  437. 

«)  Tita  Lebuini  1.  c.  @.  863.  3)ie  Vitae  Liudgeri  wiffen  tjon  bem  auf- 
treten »afmin'«  in  SRarHo  ni<btt.  »abrenb  ^ucbatb  bie  9Ui(ffebr  beffetben  na4 
Utret^  fortlägt,  t)gL  bie  antreffenbe  Su^tnanbcrfe^^ng  bon  ften^ter,  gorfd^.  a.  a.  O. 
@.  850  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


118  772. 

jctflt  \d)on  bic  genaue  ÄngaDe  bc§  späteren  ©d^idfate  bcr  ©ac^fcn, 
oag  SiofiDtn  fo  nic^t  gefprocben  ^aben  fann;  e^  ift  aber  überhaupt 
ni(|t  anjunel^ntcn ,  ba§  ßiaftpin  t>on  bcm  betoorftc^enbcn  Äriege 
tpugte,  ettDa  bie  @ac^fen  burc^  bte  ^intueifung  barauf  einju« 
fc^üd^tern  fuc^tc;  bie  ganje  Siebe  ift  freie  ©rfinbung  feinet  Sa^r* 
bunberte  fpäter  lebenben  93tograp^en.  Unb  auc^  t)oraudgefe|t, 
Siafwin  ^abe  ben  ©ac^fen  mit  ben  ©trafen  ©ottcö  gebro^t  fo 
errci^te  er  iebenfallS  feinen  Qxotd  nic^t.  ®ic  ©ac^fcn  tparcn  über 
fein  Sluftrcten  aufö  äujjerfte  erbittert  unb  Ratten  t^n  gctflbtet,  tüenn 
nic^t  einige  auö  i^rer  SRitte,  barunter  SButo  genannt  ift,  bai^  SBort 
für  itin  ergriffen  Ratten.  S)ie  ©efanbten  ber  Wormannen,  ©laDen 
unb  griefen,  foQ  er  gefagt  l^aben,  bel^anble  man  c^renöoQ  unb 
(äffe  fte  reic^  oefd^enft  na$  ^aufe  jie^en ,  um  toit  t)iel  me^r  ^abe 
ber  ©cfanbte  bei^  ^öd^ften  @otte^  Änfpruc^  auf  ©c^onung.  3n 
ber  2:^at  befc^Iog  bie  9}erfammlung  Siaftpin  unt)erle^t  ju  ent^ 
laffen. 

S)iefe  au^fü^rlic^e  (grjä^Iung  in  ber  ßebenöbefc^rcibung  &\aU 
tt)in'«  enthält  mithin  iebcnfalliS  im  ©injetnen  t)ielfac^c  Sug* 
fc^müdungcn  unb  ßutl^aten  ^ucbalb'ö^),  felbft  tt)enn  fie  in  ben 
^auptpunftcn  «nfpruc^  auf  Olaubmürbigfeit  ^aben  foHtc^).  Sn 
biefcm  gaUe  ginge  menigften^  barauö  ^ertjor,  bag  in  SWarllo 
aWänncr  toaxcn,  ttjetc^e  für  Siafmin  5ßartei  ergriffen,  menn  fie  i^n 
auc^  üielleic^t  nic^t,  mie  ^ucbalD  eS  barfteQt,  atd  ben  @efanbten 
bed  ^öd^ften  @otted  anerlannten.  Slber  auc^  biefe^  ift  möglid^, 
ijolcbcrt  muß  ein  S^rift  gewefen.  fein,  unb  getüig  tpar  er  nic^t  bcr 
einjige^).  Slugerbem  l^at  ^ucbatb  aber  aQem  9(nfc^ein  nac^,  toa^ 
er  über  bie  SBcrfaffung  ber  ©ac^fen  unb  bic  SBerfammlung  in 
SRarKo  tpugte,  an  einer  n^iOfärKc^  gen)ä^(ten  ©teile  in  baSjeni^c 
eingefc^oben ,  tva^  er  auö  aitfrib'^  ßeben  be^  fiiubger  über  bic 
X^aten  unb  ©d^idCfale  feinet  gelben  Siafmin  entnahm.  äRit^in 
lägt  fic^  toeber  für  bte  S^^^örung  t)on  ©cücnter  no^  für  bie  an* 

fieblic^en  SSorgönge  in  SRarHo  eine  3^i^^<^fttntmung  aud  i^m 
c^öpfen*).  ScbenfaHö  ift  e«  untoa^rfc^einlic^ ,  bajj  baS  Icbtere 
®reignig  fc^on  mehrere  3at)rc  toor  SSeginn  beSÄriegeg  ftattfanb*^); 


»)  «öL  Äoitfcr  a.  a.  D.  @.  851  ff. 

*)  »fit.  Vtxti  in  bfr  »ombc  ju  fem«  «nJgobe,  8S.  II,  360. 

»)  »öl.  oben  e.  117  9e.  1. 

*)  »^t.  Sttnifitt  a.  a.  O.  @.  851,  bem  in  btefem  fünfte  auci^  Kbet  (ebb. 
@.  856)  beitritt.  —  ßucbalb  (figt  bie  )erfl9rte  SbxtS^  in  Siebenter  »ieber  aufbauen 
3n  ber  Äeit,  »o  öafbin  bie  ©ac^fen  befnc^t  (V.  Lebuini  l.  c.  0.  364).  ^aäf 
AltfHd  L  c  erfolgte  ber  Sßieberau^ou  sedato  tamultu  reversisque  praedonibus 
in  Bua,  burd^  ^afmin  felbfl. 

1^)  Seibni},  Annales  I,  27  fe^t  »eniafieniS  bie  SerftSnmg  ber  SM)t  bon 
l^ebenter  fci^on  frfib  an,  )»t  770;  tfber  bie  Bett  ber  »erfammluna  in  S^orflo  ändert 
er  fl4  ni^t  beflimmt,  @.  32.  (hborb,  Hegesta  bistoriae  Westfaliae  @.  64 
92r.  137  fe^t  bie  »erfantmlung  m»  Sfal^r  772,  baaeaen  9h.  142  bie  3erfl9mng  ber 
SNr^e  in  %>totattt  erfl  773,  m&^b  bie  Vita  Lebaini  mnge!e1;vt  e^äbU,  bo^ 
9iaf»in  erfl  na4  3^nma  ber  $bx^  bnrc^  bie  @a<i^fen  nad^  SRorflo  ging.  2>enno4 
flellt  aa^  Royaards  &,  280  bie  Baä^  fo  bar,  bie  @adfen  ^tten  amar  in  Vlcafio 


Digitized  by  VjOOQ IC 


lÄatI  unb  bie  <Sa(^fen,  119 

tocntflftcnS  ^ucOoIb  bcnft,  loic  aug  bcr  angcbfiAcn  Mcbc  ßiaftuin'd 
^crtjorgc^t,  an  bie  Seit  unmittelbar  öor  bcm  5aiefle.  ©c^wcrlic^ 
aber  fielet  ber  SJorfaß  in  SWarflo^  mo  Siaf»in  flcjtüunßen  tourbe 
@a^fen  n)ieber  ju  üerlaffen,  mtt  bem  Sludbru^  bed  jhriegd  in 
irgenbroelc^cm  ßujammcntiang ;  auf  bcn  ffintfc^lug  Äarl'ö  fann  er 
nic^t  tool^l  cinacwtrft,  ^öc^ftenö  bie  äuöfüljrunfl  beschleunigt  ^aben, 
mttoM  and}  oiefeS  nid^t  n)a^rfc^einlic^  ift. 

Sßad  jfarl  jum  Jtrte^e  veranlagte,  toax  nic^t  ein  beftimmter 
einzelner  93orfau,  citoa  bte  Weigerung  ber  @ac^fen  ben  jc^ulbigen 
Inbut  ju  bejatjlen^)  ober  ber  ©nfaß,  toomit  fie  bie  jungen 
d^riftlic^en  ^ßflanjungen  in  fjrieölanb  ^eimgefuc^t  Ratten*),  fonbern 
bie  Ueberjeugung  toon  ber  Slot^toenbigfeit  bem  ganjen  (eit^erigen 
Ser^filtniffe  bed  fränfifc^en  fRetc^ed  ju  ben  Saufen  ein  Gnbe  ju 
machen,  „ffiö  waren",  tt)ie  ©in^arb  bemerft,  „JBeranlaffungen  Dor^ 
Rauben,  totldft  tägli^  ben  ^^neben  ftdren  fonnten  unb  ba^er 
rührten,  bag  bie  fräntifc^en  unb  bie  jäc^fifd^en  ©renken  beinahe 
fiberaö  in  ber  ®6ene  jufammenftiegen,  aujjer  an  wenigen  ©teöen, 
tt)o  größere  SBälber  ober  ba}toifc^enliegenbe  SSergrüden  baS  beiber* 
feitige  ©ebict  beftimmt  begrenjten;  infolge  bauon  hörten  SKorb, 
Staub  unb  93ranb  auf  beiben  Seiten  nid^t  auf,  woburc^  bie  t$ran^ 
fen  fo  gereijt  mürben,  ia^  fle  eS  ffir  angemeffen  Riehen  nic^t  me^r 
@(eic^e^  mit  @Ieic^em  ju  t)ergelten,  fonbern  einen  offenen  Arieg 
gegen  bie  ©ac^fen  ju  beginnen*)."  ©in^arb  beutet  ijxtt  toenigften« 
an,  baß  ber  Ärieg  unter  Äarl  foaleic^  einen  anberen  ß^arafter 
erhielt,  ba6  er  nic^t  bto§  einen  größeren  Umfang  anna^im,  fonbern 
auc^  ber  $Ian,  n)e((^en  Jtarl  babei  t)erfol()te,  Derfc^ieben  mar  oon 
ben  SBettJcggrünben  feiner  Vorgänger.  SBei  ben  früf)eren  ÄanU)fen 
mar  bie  ^bfic^t  im  SBefentlic^en  nur  ba^in  gegangen,  bie  ©ac^fen 
fiU  jmingen  ftd^  ru^ig  }u  t)ert)alten  unb  bte  @renjen  gegen  it)re 
UeberfäDe  fieser  ju  ftetten,  mobei  ber  ben  ©ad^fen  auferlegte  Sri» 
but  ben  Sd^ein  einer  fränfifc^en  Dberfto^eit  hervorbringen  mod^te. 
Äarl  blieb  hierbei  nic^t  mel)r  fte^en.  ®r  moBte  ben  ©eläftigungen 
ber  fränfifc^en  ©renjgebiete  burc^  bie  ©ac^fen  nic^t  nur  vorüber* 
ge^enb,  fonbern  ein  für  atlcmal  ein  Snbc  machen.    Slber  er  moHte 


bef^loffen  iiaftoin  fiberoH  frei  mib  mioerfe^t  sieben  311  laffen,  tio^bem  aber  bie  (Sba^tn 
an  ber  Dffel  Überfallen  unb  bie  iKrc^e  in  2)ek)enter  niebergebrannt.  )BgL  auci^  2)tetamp, 
@ni)plement  ®.  8.  9,  9^.  54.  58. 

n  €5o  tjetnmt^  j.  «.  ©egcwifci^  @.  68. 

«)  Äeine  Ouelle  fagt  eftta«  batjon,  bag  Äotl  fpwiell  bur*  einen  einjetnen 
(Einfall  ber  @a4fen  jum  itriege  befHmmt  »orben  fei.  2)te  Annales  Einhardi,  SS.  I, 
151  pellen  foaar  tnelme^r  Karl  andbrfitfftci^  aU  ben  angreif enben  2:beil  bar:  Saxoniam 
beUo  adgredi  statnit  (bat.  Ann.  Sitb.  SS.  XIII,  35;  Ann.  Enhard.  Fuld.,  SS.  I, 
348;  Poeta  Saxo  IIb.  I,  v.  24—25.  58—60,  Jafte  IV,  544-546). 

^)  Hnhard.  Vita  Kar.  c.  7:  Snberant  et  causae,  quae  cotidie  pacem 
contoroare  poterant,  termini  videlicet  noBtri  et  iUorum  poene  nbique^  in 
piano  contigni,  praeter  panca  loca,  in  quibns  vel  silvae  maiores  vel  montinm 
inga  interiecta  utrorumque  agros  certo  timite  disterminant,  in  quibns  caedes 
et  rapinae  et  incendia  vicissim  fieri  non  cessabant  Qnibns  adeo  Franc! 
Bont  irritati,  ut  non  iam  vicissitndinem  reddere,  sed  apertnm  contra  eos 
bellum  snscipere  dignnm  iudicarent 


Digitized  by  VjOOQ IC 


120  T72. 

noc^  mel^r  otö  bic)cS.  S3on  aQcn  beutfc^en  ©tämmen  luarcn  bic 
©ac^fcn  bcr  clnjige,  ber  pc^  fcit^cr  bcr  Untcrorbnung  unter  ba^ 
fränfifc^c  fRzid)  cntjogcn  l^attc;  83aicrn  ftanb,  trofe  bcr  t^atjäc^Iid^ 
clbftänbigen  Stellung  feinet  ^erjog^j,  boc^  fd^on  ate  ein  c^rift» 
ic^e^  Sanb  ganj  anberd  ju  bem  fränfifc^en  fReic^  atö  bie  l^eibni^ 
[c^en  ©ac^fen;  bic  Orbnun^  bc^  SSer^ältniffcö  ju  ben  Icfetercn  loar 
)af)cx  infofern  eine  t)iel  brinocnbcrc  Aufgabe  ate  bic  ^erftcQung 
)er  Äbl^ängigfcit  JBaiern«.  5Der  5ßlan  RaxV^  toax,  ©ac^fen  bem 
ränfifc^en 'aicic^e  öoQftänbig  einjutoerleiben ;  bie  SBcreinigung  oQcr 
)eutfc^en  ©tömme  in  feinem  {Reiche  toax  ba«  bemußte  3icl,  bem 
er  nac^ftrebte  unb  baS  er  auc^  mo^I  gleich  beim  Seginn  bed 
©ac^fenfriegeö  im  Äuge  ^atte^).  Unb  barauf  mar  e^  t)on  bc* 
ftimmenbem  ©influffe,  baß  Äarl  feinem  ganjen  aScfen  nac^  ein 
Deutfc^er  mar.  ®r  ^at  xoofjH  bie  ^Bereinigung  ber  beutfc^cn  ©tämme 
nic^t  um  i^rer  felbft  millen  crftrebt;  ber  auöfc^Iie§Uc^  beutf^c  @t* 
ftc^tdpunft  (ag  \f)m  ferne;  aber  cd  mar  \f)m  barum  ju  t^un,  bad 
beutfij^e  Clement  im  fränfifc^en  {Reiche  möglid^fl  p  tjcrftärfen, 
meil  er  fo^,  baß  bie  Äraft  beö  JRcic^«  in  feinen  bcutfd^en  83eftanb» 
t^eilen  ru^te^).  Die  äBieberücreinignn^  ber  getrennten  i^cile 
nac^  Jtarlmann'iS  Xob  brachte  Sar(  t)ormteaenb  romanifd^e  fiänber 
JU;  buÄ  SBebürfnig,  burd^  bie  SBcrftörfung  beS  beutfd^en  ffilcmcnt« 
ein  ©egengemic^t  gegen  fte  ju  btiben,  machte  fic^  feitbem  noc^ 
nad^brfidUic^er  geltenb. 


^)  hierauf  beutet  bad  game  planmagige  Suftrden  $tatV&  üon  Anfang  an  ^m, 
tjgl  au(!t  unten  ®.  125;  ffiaift  III,  2.  «ufl.  ®.  127.  —  n.  SWci^t^ofen,  Rur  Lex 
Saxonum  @.  131.  201,  unb  Äenfticr,  JJorfc^unaen  jur  SJeutfc^en  ©ef*.  XX  82  f. 
88  f.,  finb  afletbing«  ber  aWemuna,  bag  bcr  Ärieg  erfl  im  3.  775  ben  oben  be» 
gei<!^neten  C^^arafter  angenontmen,  jcarl  erfl  fdtbem  bie  tJöSige  C^^rifKaniftrung  unb 
bie  (Sin))er(eibunq  ber  @ad/fen  in  bad  fränfifd/e  9tei(t  in»  $(iige  gefagt  treibt.  %uäf 
lann  ftd)  biefe  muffaffun^  in  ber  ^t  auf  Ann.  £inb.  775,  SS.  I,  153  fl%n 
(Cum  rex  in  villa  Cansiaco  hicmaret  consilium  iniit,  ut  perfidam  ac  foe- 
difragam  Saxonum  geutem  hello  adgrederetur  et  eo  usque  perseveraret, 
dum  aut  victi  christianae  religioni  subicerentur  aut  omnino  tollerentnr). 
(San)  ^altlod  ifl  tu  bagegen,  n^enn  j(en|}ler  annimmt,  ^opfl  ^abrian  L  f^aht  ben 
^önig  JU  biefem  (Sutfc^IiifTe  befKmmt,  ald  berfelbe  Oflern  774  in  9lom  oermeilte. 
91ud)  Suben  IV,  274  meint,  Karl  ^abe  tt>ob(  bei  S^eginn  bed  j^neg9  bie  fdrmli<i^ 
^Bereinigung  ^d/fend  mit  bem  fr&nfif(^en  S^ei(i^e  nod)  md)t  im  9uge  ge^bt;  erfl 
brr  5{ampr  felbfi,  na^bem  er  einmal  übernommen,  ^abe  i^n  feflge^alten  unb  immer 
n^eiter  gefii^rt.  2)ie  S^ermut^ung  ^uben'd,  bie  übrigens  fd)on  ^egemifci^  ^.  68  äugert, 
5^arl  ^abe  fi4  ^urc^  ben  3^3  d^d^  ^t^  ^adbfen  ben  iRücfen  fid/em  moQen  für  ben 
twn  i^m  bereitiS  beabft^tigten  5trieg  gegen  2)eflberind ,  entbebrt  jebod^  ebenfalü  jeber 
Segrünbung  in  ben  Oueuen.  2)ie  Vita  Karoli  ft^bt  ben  itaiiemf(!^at  ihdeg  tnelme^ 
a(d  eine  Unterbre<^ung  beS  födjftfd/en  an  (c.  7:  Post  cuius  finem  Saxonicum, 
quod  quasi  intermissnm  videbatur,  repetitum  est). 

«)  granjöfifc^e  ©efdbici^tf^reiber,  welche  biefe«  übcrfe^,  fommen  tu  einer 
aan}  omel^rten  Suffaffnna  oon  StaxV»  $oIttÜ,  roie  namentlid^  Gaillard  II,  87  ff. 
212  ff.,  mo  ed  ftarl  M  unnug^eit  angerechnet  n^irb,  bag  er  ben  ^4fen  il^  Un« 
abl^ngtaleit  nic^t  ge(af[en  i<B.  89),  unb  bie  93emunberung  barüber  auftgef^nro^  ifl, 
bag  er  feine  fBaffen  nidbt  lieber  gegen  bie  ^ed^en  unb  ^rajenen  gel^,  bie  fd^n 
mebrfac^j  ©eroeife  i^rer^d^wäc^e  gegeben  unb  lew^ter  gu  befiegen  genjefen  »Sren  att 
bie  fräftigen  ©ad^fen.    ffiin  2:abef,  oer  Äarl  nur  jum  ?obe  gereift. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


e^aralter  bed  (So^fciiWcge«.  121 

Quv  ffirrcic^unfl  bicfcö  Qxocd^  aab  e«  für  Äarl  nur  einen 
einzigen  SBeg,  bie  gänjlic^c  Untern^erfung  @ac^fenS  unb,  mod  ba^ 
mit  aufi^  cngfte  jufammcnhinfl ,  bie  Scfc^rung  ber  ©ac^fen  jum 
<£^riftenl]^um  unb  xi)xc  (Sinorbhung  in  ben  Organii^mug  ber  rdmtf(^^ 
iränfifc^en  ftirc^e.  2Rit  Unrecht  würbe  man  fragen,  toa^  für  Äorl 
nur  aWtttel,  toa^  groed  toar,  ob  iJ)m  ba^  Sl)riftentf)um  nur  ein 
aSerfjeug  {ein  foQtc  5ur  ©urc^fü^ung  ber  ©roberung  ober  um» 
<^e!ebrt  äBeber  bad  eine  noc^  bad  anbere  märe  ptreffenb,  fonbern 
-Äarl  erftrebte  bcibe«,  bie  Eroberung  unb  bie  ©cfe^rung,  ate  gleidj 
t)o^e  S^^lc  feiner  ^olitif ;  ba^  eine  bebingte  ba^  anbere,  eineö  ol^ne 
ba^  anbere  ju  i)onfüt)ren  mar  gar  nic^t  möglich*).  9Jur  burc^ö 
€cftmert  fonnte  Äarl  bem  S^rtftent^um  Eingang  unb  banernbe 
®cltung  in  ©ac^jcn  crfämpfen;  nur  mit  ßilfc  bcö  6^riftentt)um<^ 
fonnte  er  ©ac^fen  feft  anö  frönfifd^e  JReic§  JEnüpfen  unb  c^  t^eiU 
^ftig  machen  ber  bd^eren  ®efittung,  meldte  bie  übrigen  beutf^en 
€tämme  bereite  befagen  unb  beren  Kroger  ba$  fränfifc^e  fReic^ 
loar.  ffiinl)arb  bcjengt  eö  auöbrüdlic^,  bafe  ber  jä^e  SBibeii^tanb 
t)cr  ®ac^(en  feine  ^auptfSc^Iic^fte  9la^rung  in  i^rer  ^eibnifc^en 
3ieIigion  fanb;  „feinÄrieg"^  fagt  er,  „ben  oa«  granfenDoIf  fil()rte, 
mar  fo  langmierig,  blutig  unb  mu^euoB  mic  ber  fäc^fifc^e,  meil  bie 
@ac^fcn,  mte  faft  aOc  beutfd^cn  SBöHerfc^aften ,  üon  Statur  milb, 
bem  ©ö^cnbienfte  ergeben  unb  JJeinbe  unferer  JRcIigion,  fic^  nic^t 
fc^euten,  göttlic^e^  unb  menfc^Iid^ed  9Ieqt  }u  f^änben  unb  ju 
übertreten"  *).  SKbcr  ebcnfo  unjmcibcutig  öebt  ffiin^arb  aucft  bie 
boppelte  JBebcutung  be«  Äriege^,  feine  politifc^c  unb  religiöse  6eite, 
t)erüor,  inbcm  er  alö  @rgebni§  beffelben  angibt,  M^  bie  ©ac^fen 
bem  ©ö^enbicnft  entfagten,  bon  ben  ^leibnifd^en  8leligion8gebräud&en 
obliegen,  bie  ©aframcnte  bt^  d^riftlic^en  ©laubeng  unb  ber  d^rift- 
lic^n  Stetigion  annahmen  unb,  mit  ben  ^^rtanfen  bereinigt,  ein 
fflolf  mit  i^nen  bilbeten"»). 

3n  betben  SBejiel^ungen  mar  Äarl  fd^on  vorgearbeitet  morben. 


»)  35fll.  «ettbcrfl  II,  3S3  f.;  ©ai^  III,  2.  «uff.  @.  127.  ©aiflorb  II,  212  ff. 
tebt  ben  reJügiofeii  (S^t(^tiSpun!t  )u  ivenig  ^or.  i^olltg  Derlannt  unrb  beifelbe  t)on 
fBippanumm,  ^cfc^rdbung  bc«  ©u!figaue3  @.  179  ff.,  ber  in  bem  Äricg  einen 
.j^ampf  um  bie  nationale  $errf(^aft  über  2)eutf(i^(anb*,  einen  Itampf  gmif(!^en  ber 
»ben  9iomem  entlehnten  mononJ^fc^en  9tegterungi»fonn  ber  granfen  unb  ber  oUaer« 
uianifd^  bemofratifd^en  9iegierungdfonn  ber  ®ad)fen*  erbltcft  unb  be^uptet,  bie  xstt» 
treitung  bed  d^^ri^ent^umd  unter  ben  ^c^fen  ^Stte  fd/on  bed^Ib  nic^t  ber  Qvotd 
StatV§  fein  fönnen,  n^eil  ber  3nPanb  ber  SGxd^  m  feinem  eigenen  Sanbe  traurig  genug 
gnoefen  fei.  (Srfl  allm&4li(!b  ^be  ber  beiberfeitige  ^JfanatiSmud  „ben  roa^en  politifd^ 
^mtd  unter  bem  Sd)Ube  eined  Stdigiondlrieged  t^erbedt*,  um  fo  me^r,  ,ba  jlarl  in 
ber  Don  bem  d^rif)li(ben  jtlerud  audgefprengten  Se^re  über  ben  göttlid^  Urfprung 
bed  3^^i^^^td  eine  ^anb^abe  fanb ,  ben  @a4fen  einen  Tribut  §um  )Bort^eil  feiner 
Slnl^Uiqer  aufjueriegen,  o^ne  felbf!  ald  gen7innfü(!^tiger  (Eroberer  gu  erf^einen".  ^ier 
fe^It  i&t»  »erfiänbniß  für  Äarr«  «poM. 

«)  Vita  Karoli  I.  c. 

»)  Vita  Raroli  I.  c:  Eaque  conditione  . . .  bellum  constat  esse  finitum, 
ut,  abiecto  daemonum  cultu  et  relictis  patriis  caerimoniis,  christianae  fidci 
atque  reUffioois  sacramenta  susciperent  et  Francis  adunati  unus  cum  eis 
populos  enicerentur.  . 


Digitized  by  LjOOQ IC 


122  772. 

aber  boc^  nur  in  einem  fe()r  geringen  Umfange.  Surc^  bie  früt)c> 
rcn  fiämpfe  tuor  fein  bauernbcr  (Srfolg  boDongetragen,  ba^  S^riften- 
töum  ^atte  nur  erft  gonj  uereinjelte  Anhänger  gewonnen,  bie 
?ßrebigt  bei^  G^riftent^umS  toat  noc^  immer  mit  Sebenögefa^r  öcr* 
bunben.  Raxl  ^attc  noc^  eine  ungeheuere  Aufgabe  wx  fxd),  unb 
felbft  folc^c  Umftänbe,  bie  i^m  bie^elbe  ju  erleichtern  fd^ienen, 
trugen  ba^u  bei  bie  ©c^toierigfeiten  ju  üerme^ren.  @^  ift  wa^r, 
baj3  ber  BlRangel  an  innerer  (Einheit  unter  ben  ©ac^jen  junäd^ft 
biefen  f eiber  nac^t^eilig  n)ar;  bie  Dier  ^auptabt^eilungen,  in  toüdit 
ber  ganse  Stamm  jerfiel,  bie  Dftfalen,  ffingern,  SSeftfalen  unb 
2;ranöalbingcr  ober  Slorbleute,  bilbetcn  nic^t  einmal  jcber  einjcln 
für  fic^  eine  gefc^Ioffene  ©in^cit*);  nur  im  Äricjje,  aber  auc^  ba 
tDO^l  nid)t  regelmäßig,  bereinigten  fic^  bie  üerfc^tebenen  ®ant  ber 
einjelnen  äbt^eilungen  ^ju  gemeinfc^aftlic^em  angriff  ober  SBiber* 
ftanb  unter  einem  fjü^rer;  bie  ©ac^fcn,  tuclc^c  Äarl  gegenüber 
fte^en,  finb  nie  ber  ganje  ©tamm  auf  einmal,  ^öc^ftenö  bie  eine 
ober  anbere  jener  Slbt^etlungen ,  juioeiten  gctuig  aucfi  biefe  nic^t 
tjereinigt,  fonbern  nur  einjelne  @avLt  berfelben.  ®urc^  biefen 
SWangei  an  öujammen^ang  tüurbe  allerbina«  bie  SBiberftanb^fraft 
ber  ©ac^fen  gelähmt,  aber  auc^  Jtarl  bie  Sefiegung  berfelben  be^ 
träd^tlic^  erfc^mert.  d^  ift  jweifel^aft,  ob  e«  nic^t  für  Sari  nod^ 
ungünfttger  als  für  bie  ©acbfen  n)ar,  bag  biefe  nic^t  baju  famen 
i^r  ,@d^tdfal  auf  einen  Sßurf  ;u  fe^en ;  eben  meil  fie  bicfed  ntd^t 
traten,  maren  fie  im  ©tanbe  fo  lange  SBiberftanb  ju  leiften*). 

S)cr  ©ommcr  772  toar  für  ben  Seginn  be§  ihiegeö  beftimmt ; 
er  fonnte  fc^on  beStjalb  nic^t  früher  eröffnet  toerben,  mxl  erft  bie 
Genehmigung  ber  9%eic^dt)erfammlung  eingeholt  tottbm  mußte,  bie 
t)or  Slnfang  beö  Sommert  nic^t  jufammentrat.  äug  ber  Qext  üor* 
^er  erfahren  tt)ir  fe^r  wenig  über  Äarl.  am  13.  Sanuar  befanb  er 
fic^  in  ber  ^falj  SBIanciacum  (JBIanj^?),  laut  einer  Urlunbe,  tt)o=^ 
rin  er  bem  8bt  ^aribert  t)om  filofter  SWurbad)  im  ffilfaß  bie  3m* 
munität  feinet  ÄlofterS  beftätigt*).  Oftern  feierte  er  in  ^eriftal, 
29.  äKärj*).  Sn  einer  Urfunbe  Dom  1.  ?lpril  auö  S)ieben^ofen 
beftätigt  er  bem  Srjbifc^of  SBeomab  Don  Syrier  bie  Smmunität 
feinet  ÄlofterS*).    SJann  ift  fein  Aufenthalt  in  S)iebenf)ofen  jebod^ 


1)  »gl.  ©oife  III,  2.  «ufl.  @.  121  ff. 

2)  2)iefm  (Seftd/töpunft  fü^  todter  au&  ?uben  IV,  278  f.,  ogL  aad)  ^iefe- 
bre^t,  (Skf^t^te  ber  bfutfc^en  itotferseit  I,  5.  $lufl.  ®.  111. 

^)  ed^öpflm,  Alsatia  diploroatica  I,  44;  SRü^Ibai^  9^:.  140;  ber  9u0« 
thnungiBoTt  toa^rf(^nIt(b  ^iaxi%tf,  2>ep.  Srbenne«,  9ln.  92ätJbel,  dant  S^felb,  t>gl. 
®)mmcr«SRen(e,^5anbatlad,  9$orbein.  @.  16,  to&^b  eid^l  II,  229  »lagn^,  Xrp. 
wbenneS,  9n.  ^bon,  empfehlen  mö^te. 

^)  Annales  Laor.  mai.  S8.  I,  150;  Aon.  £inb.  SS.  I,  151;  Fragm. 
Basil.  SS.  Xm,  28.  —  «d  bem  Poeta  Saxo  1. 1,  v.  19,  Jaff6  IV.  544,  fowte 
in  ben  Adq.  Mett  SS.  XIIL  28  n^hrb  biefe  Dfterfder  unntbtig  naci^  Sttignt;  tyttitaU 

^)  Urfunbe  hä  8^,  iinittelr^dnifc^d  Urfnnbenbu^  I,  28  f.  9h:.  24,  itoca  m 
ber  Saffmig  dgentl^ttmlici^  nnb  anfc^inenb  an  einer  C^teOe  inlei^Itrt,  nenerbing^ 
caäf  nneber  üon  S5ntng,  <9ef4.  bed  beutfc^en  jtir^enretbtt  11,  784  9^.  1  üenoorfen, 
iebod^  Don  ®ai(j,  II,  2,  3.  «ufl.  @.  87?  9?.  1;  IV,  2.  «nft  ©.  451  9i.  1,  a\» 


Digitized  by  VjOOQ IC 


crfl  wicbcr  im  9Woi  bc^^cugt  burc^  jiroci  Urfunbcn  für  ßorfc^  unb 
für  bad  Älofter  ®t.  SJüd^acr«  im  @qu  öon  JBcrbun.  3«  bicfcr 
^falj,  toic  cö  fc^cint,  bcpötigt  er  bcm  %bt  toom  Äloftcr  bcS  ^. 
SOtic^ael  (6t.  SlRi^iel)  am  f^Ifigc^en  äRorfupia  (aRarfoupe)  in  ber 
S)iöäcfcJBcrbiin,  SBifd^of  i&crmcnßaub,  bic  Smmunität  \c\nt&  Äloftcr^, 
tptc  fc^on  $ippin  ftc  bcmfclben  t)erUc^cn  j^attc^),  nnb  in  bcmfclbcn 
aWonat  i)crlcil)t  er  in  jener  tßfals  ju  Dieben^ofcn  an  ber  SWofcI 
bem  Äloftcr  2orfc§  an  ber  SBefd^nife  in  ber  S)iöjefc  SWainj  bte 
Smmunität*). 

S)ie  Snaelegcn^eiten  bei^  filofterd  Sorfc^  Rotten  Stavl  fc^on 
me^rfac^  bcf^äftigt.  (Sd  n^or  noc^  eine  gonj  jjunge  Stiftung,  bie 
aber  fc^neU  ju  großem  SReic^t^um  unb  Slnfe^cn  emporftieg.  Die 
Stifter,  eine  ©räfin  SBiQidtpinba  nnb  i^r  @o^n  Sancor,  n)aren 
SSennanbte  Sl^robegang'd  wn  SRe^,  ber  auf  t^ren  äßunfc^  bie  Sin^* 
ri^tung  beiS  Jtlofterd  bcforgcn  foUte,  biefelbe  aber  balb  feinem 
Srubcr  ©unbelanb  übertrug,  obgleid^  er  felbft  al«  erfter  Slbt  ge* 
jö^lt  toirb«).  «fö  $apft  $aul  I.  bem  ß^robcgang  bie  ©cbetne 
oc3  1^.  ©orgoniuS,  SRajariu^  unb  Slabor  fc^enftc*),  überließ  C^robe* 

8ang  bem  Jttofter  Sorfc^  bic  9{cliquicn  bed  b-  9}a}ariud,  meiere 
ann  t)on  ben  ©rafen  Sancor  unb  SBarin  felbft  in  feierlichem 
Suge  Don  bcm  ^arbtgebirge  biö  ind  Äloficr  getragen  mürben*). 
9(a^  bem  Sobe  Gancor'ö  (771)*)  fam  e^  jebo^  p  ©treitigfeiten 
AU^ifc^en  feinem  6o^ne  ^eimeri^  unb  bcm  9(bte  @unbelanb.  S3er« 
ifodt  burc^  ben  junc^mcnben  {Reic^t^um  ber  Stiftung  er^ob  ^eimc* 
ricfi  anfpruc^  auf  ben  ©cftfe  be«  Älofterd,  inbcm  er  bcl)auptctc, 
baft  i^m  fetn  SSater  bcnfelbcn  übertragen  babe').  ®cr  Streit 
tourbe  bor  ftarl  gcbradit  bor  welchem  beibe,  ^eimeric^  unb  ®unbe* 
lanb,  in  ^eriftal  pcrjönlic^  i^rc  Sac^c  oertratcn,   oiclleic^t  um 


e^t  onertomit:  cbaifo  tjonöktel,  ber  (©eiträac  jnr  a^iptotnotif,  ©icn.  ©.««.  XL  VIF, 
225.  233.  679;  XLIX,  842.  360:  Acta  KaroDn.  I,  203.  404  9i.  14;  H,  18- 
228—230)  genancr  auf  biefc  Urhmbe  eingebt,  unb  btfjL  tum  Ttfüftbadtn  Sfh.  142. 
^frdTi^  ma^t  bie  Urfnnbe  caiä)  in  iBegug  auf  baS  Stinerar  6((tmfrigfeit,  ba  itati 
fanm  brri  2:age  nac^  bem  29.  ^Kär),  n>o  er  in  ^e#a(  »ar,  bereits  in  2)ieben^fen 
aemefen  fein  famt.  lOielleidbt  \ft  oor  kal.  apr.  eme  3tffn^  aufgefallen,  biet  »a^« 
fc^fanTtd^  iebix^  kal.  in  icL  )u  beranbem. 

^)  Bouquet  V,  722  ögL  Chron.  8.  Michaelis,  SS.  IV,  80;  au4  Wettberg 
I,  581  f.;  Oettner  0.  287—239.  —  Actum  Drippione  in  palatio  re^io 
publico ;  aber  ber  ^amt  M  SudfleUtragforti  ifl  o^ne  3^f^^  ^^  ^^  (Sopifleu 
i^erunflaltet  unb  ffidffi  wabrfd^inlid^  in  Theodone  villa  gu  emenbiren,  og(.  SRfi^U 
ha^  9{r.  144;  eidd  11,  230.  281.    2)er  eoOf  SRarfoupe  ntttnbet  in  bie  maa». 

<)  Chronicon  Lanreshameose,  SS.  XXI,  345-346;  tTgL  au(b  unten 
©.  124  9i.  2. 

»)  Codex.  Laureeh.  I,  3;  Paul.  Gest  epp.  Mett  SS.  n,  268;  tjgL  Slett- 
berg  I,  584;  Detener  ©.  877-379. 

*)  m.  oben  @.  73. 

*)  Cbron.  Laoresham.  SS.  XXI,  348;  Ann.  Lanresham.  765,  SS.  1, 
28;  Ann.  Lauriss.  min  ed.  Waitz  @.  412:  et  condidit  .  . .  sanctum  . .  Na* 
zarimn  in  monasterio  nostro  Laureeham;  9)>{fi^(ba(^  9hr.  148,  Cbron.  Lauresh. 
SS.  XXL  345;  Oeldner  e.  895. 

«)Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  496;  Ann.  Lanresham.  SS.  I,  30. 

')  Urfunbc  ÄarPfi  für  «unbetanb,  Chron.  Lauresh.  SS.  XXI,  344. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


124  772. 

Dftcrn,  bic  Äarl  ja  in  ^criftol  ücrlcbtc.  Sari  xvk^  bic  fjorbc* 
runßcn  ^cimeric^'S  jurfid  unb  urt^cittc  im  ftönigöcjcric^t  ®unbclanb 
i)abc  ba^  Äloftcr  crftrittcu  ^).  Snfolflc  ^icöon  erhielt  Sorjd)  nun 
Quc^  bic  Smmunität*),  nnb  augcrbcm  öcrlic^  ftarl  bcm  ftloftcr, 
ba  ®unbelanb  ci  itfm  übergab ,  bcn  Sönigdfc^l  unb  bad  $rit)i» 
Icgiura  bcr  freien  9ihtöxoat)l%  in  bcr  ßcit  jtt)ifc^cn  bcm  9Wai  772 
unb  Sanuar  773*).  SSicUcii^t  ebenfalls  tuährcnb  iene«  aufcnt^Qlö 
ju  ©icbcnljofcn  im  grü{)ia^r  772  ift  eine  llrfunbe  für  ba^  ftloftcr 
©c^tcrnac^  augflcftcllt  *^).  Sic  ift  faft  tuörtlic^  fllcic^lautcnb  mit  bcr 
oben  cnoä^ntcn  Ürfunbc  S'arlmann*^®)  für  ffic^ternac^,  bcren  SBor* 
l)anbenfcin  pe  icboc^,  uac^  einem  fc^on  berührten  ^rin^ipc  bcr 
Äanjlci  ffarr^'),  ignorirt.  Hm  5-  Suli  ftcHt  bcr  ftönig  m  einer 
^falj,  bcren  JRcme  nic^t  unocrftümmclt  erhalten,  toa^rfdjcinltc^ 
aber  auf  SBrumpt  (SSrumat)  im  ©Ifag  ju  ergön^cn  ift,  eine  Ur* 
funbe  aus,  n)orin  er  bcn  ^rci^b^ter  ürnalb  tu  feinen  @c^u$ 
nimmt®). 

hierauf  begab  fic^  Sari  auf  bic  allgemeine  {Rcid^bcrfamm* 


»)  Ibid. 

2)  «flL  oben  @.  123  91.  2;  auci^  ffiüift  IV,  2.  «ufl.  ®.  290. 

>)  Urtimbe  StaiA'9  o^e  2)atum,  SD^ü^tbad^er  9h.  148;  Chron.  Lauresh.  1.  c. 
©.  344  f.;  Necrolog.  Lauresh.,  Böhmer,  Fontt  III,  144. 

*)  2)te  3ett  für  aUe  bteje  Vorgänge  tfl  ntci^t  gcnon  jn  nrmiUeUi.  %ai\6)  tfl  bie 
Eingabe  bcB  Chron.  Lauresh.,  ipet^ed  ben  @treu  jtcif^en  ^dmerk^  unb  ^unbe* 
tanb  erfi  776  anfet^t.  Qioax  finb  )n>et  ber  ^ter^er  gel^örtgen  urfunben,  SIRtt^UKU^ 
SRr.  141  unb  148,  of)\xt  2)atum,  fie  gehören  aber  iebenfaSd  Dor  774,  ba  in  ber 
C^ingongdformel  Staxl  wodf  nid^t  aU  rex  LaDgobardorum  begetd^net  ift  ^  brüte 
Urfunbe,  bie  Smmunitat  betreffeub  (9Rü^tba$er  9h.  143),  ift  aii«aef!ent  im  SRat 
772.  3«  «n«r  Urfunbe  üom  20.  ^anmt  773  nennt  Äorl  ba«  Ätofter  bereit«  mo- 
nasterium  nostrum,  Dgl.  unten  (S.  137  9{.  1;  Mabillon,  Annales  II,  234; 
Eckhart  I,  644  ^(ten  mit  Unre^t  ba«  3a^r  776  feft;  ri^tigec  9t(ttberg  I,  584  f. 

»)  SWü^tbadjer  9?r.  145:  €ic!el.  »eitr.,  ©ien.  @..«.  XLIX,  393,  mit  bem 
»?e9ierung«ioI;r  IV,  alfo  groif^en  9.  Oct.  771  unb  8.  Dci.  772  auÄgefWIt. 

6)  »gl.  oben  e.  71  9?.  3. 

T)  ajgt,  oben  @.  103. 

»)  SBartmann,  Ur!unbenbu4  ber  Sbtei  et.  (Stallen  I,  64  9h:.  65.  !2)er  9{ame 
ber  $fal)  ift  nur  toerftümmett  überliefert,  Actum  Broc....g..l  palacio,  »a«  CB^g 
unb  S^rtniann  ©.  88,  II,  412,  fon)te  SUmi^Ibad^ec  9hr.  146  ma^rf^enUi^  richtig  auf 
Brocmagad,  Srumpt  (8rumat)  im  (Slfag  bemen,  wo  au(!^  j^arlmann  Urfunben  an«« 
fteQte  (ogL  o.  ©.  76).  St,  $erts  bei  Sartmann  I,  a58,  ben!t  an  bie  bei  Mabillon, 
De  re  diplomatica  ©.  254,  erroäbnte  $fal)  Brocariaca  villa  seu  Bnicariacus, 
BouFcheresse  i^n}if4en  (£^&lon  unb  9umu,  mona^  Brocariaco  re^i  palacio 
5U  crciSnAen  n^äre.  31u§erbem  ift,  mie  @tcfe(  II,  232  bemerft,  nod^  ein  Brocaria 
(je|}t  l6riere  in  ber  9?ä^e  t)on  ^en«)  urbinblid)  befannt.  (Siegen  bie  (Mfirung  t)on 
it.  $er4  ff?i4^  \^^,  bag  für  feine  (Ergänzung  auf  bec  betreffenbeu  Stelle  fem  ge« 
iiügenber  waum  }u  fein  fd^nt  (Siegen  betbe  (SrnSrungen  ^ictel  a.  a.  O.,  n^eldjer 
fi(4  jebe«  ^ofttioen  »orf(!^lag«  enthalten  p  miiffeu  glaubt,  jeboc^  baburd^  beirrt  war, 
bag  er  annahm,  bie  in  9iebe  fte^cnbe  Urhuibe  müfte  nad)  bem  93orm[er  9iei(^«tage 
—  bemnad^  etma  an  einem  Orte  ^mifc^en  bem  Sil^ein  unb  ber  Qjhrenge  ^ad^fen«  — 
erlaffcn  fein. 

Uebrigen«  mag  auci^  ein  unbatirte«  SD'Ianbat  }u  (S^imflen  be«  ©cit^ottenflofler« 
auf  ber  9lfKtninfeI  $onau,  iD^ü^tbad^er  9h:.  152,  Mabillon,  Ann.  Ben.  II,  699, 
tt^eldt^«  m^  bem  2:itel  be«  Jlonig«  oor  ben  9Rai  774  fallen  mug,  »fi^renb  feine« 
bamaligen  Stufent^alte«  im  (Slfag  im  3uli  772  erlaffen  fein. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


lung,  tüclc^c  bicfcö  ^af)v  in  aSorm^  jufammcntrat^).  ®a  tourbc 
bcr  ®cfc^lug  bc^  Äönifl«  Dom  SSolfc  bcftätigt  unb  bcr  gclbjufl,  jii 
bcm  flctotß  fc^on  lange  SSotOcrcitungcn  getroffen  toaren,  o^nc 
3tücifct  fllcid^  üon  SSBormö  an^  angetreten.  (Sine  große  Qa\)l 
c^riftlic^cr  5ßriefter  begleitete  bai^  ^eer^);  bic  SSefe^rung  foHte  Don 
älnfang  an  ßanb  in  ^nb  ge^en  mit  ber  Eroberung,  beibe  in 
großem  SKapftab  in«  SBerf  gefefct  toerben;  toir  lefen,  baß  Äarl 
oleic^  für  ben  erften  Selbjug  ein  ftarfe«  $eer  aufgeboten  \)Qbt^). 
S(uc^  bie  SSa{)I  be«  f$elb;iugdp(aned  ^eigt,  baß  ^art  ed  auf  DoH« 
ftönbigere  Srfotge  abgelesen  ^ottc  afe  feine  SJorfa^ren.  ftarl 
aWarteQ,  Sarimann  unb  $ippin  l^atten  balb  Don  SBeften,  balb  Don 
Dften  ^er  in  ©ac^fen  Dorjubringen  Derfud^t;  fie  Ratten  Don  SBeften 
^er  lommenb  bie  SBefer,  Don  Dften  ^er  bie  Dcfcr  mehrere  äWalc 
erreicht,  nur  bad  ßanb  jjttjifc^en  SBefer  unb  Oder  noc^  nic^t  be* 
treten.  2lQe  brei,  S33eftfalen,  (Sngern  unb  Dftfalen,  toaren  fc^on 
mit  i^nen  sufammengeftoßen,  boc^  waren  Don  ben  früheren  ftnegen 
bie  (Sngeru  bei  weitem  am  wenigftcn  betroffen  toorben,  ftanben 
bal^er  noc^  me^r  afö  833eftfalen  unb  Dftfalen  in  ungebrochener  ftraft 
ba.  yiixn  tt)ä^(te  fiarl  ba«  @ebiet  ber  Sngern  jum  3i<^Ipunft 
icineö  angriff«,  befc^Ioß  gegen  fie  ben  erften  Stoß  ju  führen;  feine 
Sbfic^t  fdbeint  aetoefen  ju  fein,  fogleid^  im  3RitteIpuntte  Sac^fen« 
feften  f^uß  gu  faffen,  bann  Don  bort  au«  nac^  SSeften,  Often  unb 
SRorben  erobernb  Dorjubringen ;  ein  ^lan,  ber  freiließ,  menn  er 
beftanb,  in  ber  Jluöfü^rung  metirfac^e  Äbänberungen  erfuhr* 

3m  ©ommer  brac§  Äarl  mit  feinem  $eere  Don  äöorm«  auf 
unb  rücfte  gegen  bie  ©ngern*).  Unter  SBertofiftungen  mit  geuer 
unb  @c^toert  brang  er  Dor,  betrat  ba«  Sanb  ber  (Sngern  im  ©fib« 
often,  na^c  ber  ©renje,  bie  fie  Don  SBeftfalen  fc^eibet.  @ie  tiatten 
bort  einen  feften  ^lafe  angelegt,  Sre«burg  an  ber  SJiemel,  an  ber 
©teile  be«  heutigen  ©tabtberge*);  bort  fam  e«,  foDiel  man  fieftt, 

1)  Annalea  Laur.  mai.  SS.  L  150;  Ann.  Einh.  SS.  I,  151;  Fragm. 
Basü.  SS.  XIIL  28  etc. 

*)  Eig^l.  Vita  Stunni  c.  28,  SS.  H,  376:  Congregato  tarn  gp^ndi  exer- 
citu,  invocato  Christi  nomine,  Sa^oniam  profectus  est  adsumtis  universis 
saccrdotibus,  abbatibos,  presb^teiis  et  omnibus  ortbodoxis  atque  fidei  cul- 
toribns,  eine  Stelle,  bie  m\f\  gleid^  ouf  ben  erften  ^^felb^ng  U^m  »erben  barf,  ba 
(ßgil  felbfl  fie  aQem  ^[nfdjein  na4  baranf  belogen  ^at.  Stenj^Ier  in  ^^d^.  gur 
b€ntf4«t  <^4-  XI,  89  9{.  5  begießt  fie  milKfirltd)  erß  auf  ben  ^Itm  bom^.  775. 

')  9^1  bie  borige  9h)te;  aOenfallS  auc^  Vetust  ann.  Nordhumbran.  SS.  XIU, 
154:  collecta  manu  valida  et  bellicosis  suae  maiestatis  viris  eonionctis. 

^)  2)a8  ber  gfelbsug  gleich  angetreten  würbe,  mar  9{egel,  mirb  aber  an4  in 
ber  (Ers&^Iung  ber  Onwen  befonberd  angebeutet;  Annales  L^tur.  mal :  synodum 
teniut  ad  Wormatiam,  et  inde  perrexit  ....  Ann.  Einh.:  Congregato 
apnd  Wormatiam  generali  conventn,  Saxoniam  hello  adgredi  statuit, 
eamqne  sine  mora  raffressus ...  2)ie  Sngabe  2uben'jS  IV,  281 ,  itarl  (abe  ben 
Klein  bei  SRain)  fiberf^ntten,  ifl  blogt  Semmtl^g  o^e  ^It  in  ben  OueOen.  ^ 
2)cr  S<(t»m  mirb  axtäi  in  bieten  anberen  fbtnalen  ermSl^nt 

*)  5Dte  Sage  t>on  (Sxt0bwcg  mar  triel  befiritten,  bouptfad^Itd^  bed^Cb,  meil  man 
bie  (Srmenfnl  am  bie  (Sre^lnrg  felb^  becfetjte  imb  bie  (Sr^a^Iung  rtm  bem  SBoffer* 
wangrl  bed  frdnrih^  ficeres  bei  bcr  (Srmenful  nid^  auf  einen  Ort  an  ber  2)iemel 
pogte,  t)gt  oben  ben  £e(t,  unten  @.  128  9^.  5.    S)ie  ^toenful  mar  jebe^  non 


Digitized  by  LjOOQ IC 


126  772. 

juerft  jum  ^ain))f,  a6er  ^ar(  na^m  ben  $(a^  tpeg  ^)  unb  fe^tc 
hierauf  bcn  9Warfc§  md)  5Rorbcn  fort.  So  aclangtc  er  ju  einem 
alten  ißeiligt^um  ber  @ac^{en,  ber  (£rmenful,  Srminfäule,  einem 
SBaumftomm  t)on  ungctüö^nlic^er  ©röße,  welchen  bie  ©a^fen  unter 
freiem  ^immel  berc^rten  alö  bie  baö  ÄO  traflenbe  Säule*).  SDie 
ffirmcnjut  ftonb  in  einem  ^aine,  auf  tocld^en  bie  Serc^rung  fid^ 
xoo\)l  audf  nod)  erftrcdte*);  e§  muffen  augerbem  oerfc^iebene  JBau* 
anlagen  baju  gehört  ^aben,  93e^älter  für  bie  @c^ä^e  an  @olb 
unb  ©ilbcr,  [»elc^e  an  ber  ^eiligen  ©tätte  aufbewahrt  tüurben*), 


(SxtSbax^  eine  betrSd^Otcte  @tre(fe*entfemt^  t>gL  unten  @.  128,  »obur^  ber  C^mtiTanb 
gegen  bie  2age  Don  (SxtSbva^  an  ber  2)temä  fortfallt.  2)iefe  Sage  iß  naci^gen^tefen 
)N)n  SHganb,  (^ef^ic^te  unb  9Itert^mniStunbe  SBeftfalenft  9b.  1,  @.  35  ff.,  bo<^  and) 
f(^on  Don  melieren  Alteren  gforf4<tn  anaenommen;  über  bie  abwetd^enben  SUtfl^ten 
Dgl.  0.  Sebebur,  jhttif^e  Idden^tung  einiger  fünfte  in  ben  ^tb^ttgen  StaxV»  btiS 
(Sbgen  gegen  bie  ©oi^fen  unb  @laoen,  6.  6.  18.  2)ie  iBebeutung  M  Ü^ameni» 
n>itb  oerf^teben  erttSrt,  aU  «^eeredburg,  bie  bad  $eer  f^tt^te"  Don  »Mganb  @.  36; 
ald  $erg  be9  Jhnegi^otte9  3io,  au4  <i^ar,  Don  ^mm,  ^emf(^  9)>^t^oiogie,  4. 9n8« 
gäbe  @.  167.  2)er  9^anie  Mona  Martis,  beutfd)  9Rar0berg,  fommt  iebenfalü  erfi 
mehrere  Qa^r^nnberte  fpäter  Dor,  SBiganb  @.  37;  d^rimm,  o.  a.  D.  unb  @.  165, 
unb  lann  eben  nur  aU  ein  gelehrter  (SrfIarungdDierfn(!f^  bei$  9^ameniS  gelten.  (Sre^ 
bürg  ifl  aber  filter  M  (Ereöbog;  bie  Annales  s.  Amandi  SS.  I,  12;  Annales 
Petav.  SS.  I,  16;  Annales  Laur.  mal.  1.  c.  mit  SuSna^me  eincB  einzigen  Xqrted; 
Annales  Einh.  1.  c  I^aben  Qhredburg.  ^rrig  ifl  dfo  bie  ^luna^me  Don  (Srtmm, 
bie  fittefle  gform  fei  (Eredberg  gewefen. 

1)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  150;  Ann.  Einh.  SS.  1,  151;  Ann.  Petav. 
SS.  I,  16;  Ann.  Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  413;  Ann.  s.  Emmerammi  Ua- 
tisp.  mM.  SS.  I,  92  etc.  Regino,  SS.  I,  557:  etprimo  impetu  Heresburgh 
castnim  cepit.  —  Ann.  s.  Amandi,  SS.  I.  12:  Rarlus  rex  beUum  habuit 
contra  Saxones  in  Heresbura^  (DgL  Ann.  Laubac  ibid.  &,  13).  2)ie  Itfstxxt 
9(ngabe  beutet  auf  einen  ftauipf;  Un^ifionfci^eiS  unb  Senoirrte«  über  eine  ^iad^t, 
totiä)t  ber  C^nnoi^me  M  Po^  Dorau^gegangen  fein  foU,  jeboc^  bei  Gaillard 
II,  222. 

')  Translatio  s.  Alexandri  ed.  Sßet^el:  Truncum  auoque  ligni  non 
parvae  magnitndinis  in  altum  erectum  snb  divo  coleoant,  patria  eom 
lingtia  Irminsul  appellantes,  ouod  latiue  dicitur  universalis  colunma,  quasi 
sustinens  omnia.  llbn^eic^enb  roeta  Saxo  1.  I,  v.  64  ff.,  Jaff^  IV,  546,  ber 
an  ein  fUnfltid^  erri(!^tete8  foufenortiged  ^eiligt^um  benh: 

Grens  eadem  coluit  simulacrum,  quod  vocitabant 
Irminsul,  cuius  similis  factura  columne 
Non  operis  parvi  fuerat  parviqne  decoris. 
Uebrigenf  ogl.  (Shnmm,  9)^t^Iogie  @.  95  ff.  unb  unten  &.  127  92.  1. 

")  2)ie  Ann.  Laur.  min.  1.  c.  fagen:  fannm  et  lucnm  eorum  famosnm 
Irminsul;  ben  ^i^rucf  fonum  gebrauten  aud^  Ann.  Laur.  mai.  etc.;  Ann. 
Einh.  etc.:  idolum. 

^)  Annales  Laur.  mai.  L  c:  Aurum  et  aigentum,  quod  ibi  repperit, 
abstulit;  Fragm.  Basil.  SS.  1,  28:  aorumque  et  argentum,  quod  supersti- 
tiosum  ibi  adunatum  fiierat  (S9  \ft  hm  mmb  unb  fogar  fdne  Serec^tigmig 
Dor^anben,  biefen  Ohtb*  unb  ^tiberfc^a^  mit  QMmm  @.  97  für  faget^fte  ttn^ 
f4mtt(fung  gu  ^Iten.  9[n  SRttn^en  braucht  man  nid^t  gerabe  jit  bmlen,  e^  an 
robed  SRetaU ;  aud  (S^olb  unb  ^Iber  waren  DieUeic^t  ou^  bie  l^ligen  (Skr&t^  Der» 
fertigt,  bie  an  ben  ^eiligen  Orten  bed  JhiftuiS  megen  aufbewahrt  mürben,  ^rimm 
&,  58.  2)a  aber  folt^  ^Bdfitjt  ba  maren,  mftffen  9d^(tniffe  für  i^re  Knfbema^ 
rung  ba  gemefen  fein.  ^g(.  au(b  2)iefanm,  0u))pL  @.  8  92.  55,  ber  auf  bie 
®6fiiit  ^meifl,  meldte  Siubger  an  ben  Ailtu^ätten  ber  tiefen  fanb  (Altfr.  r. 
Liudgeri,  c.  16,  ^efc^d^tSqueOen  bed  )6ii8t^umd  SRihifler  IV,  20). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Orminfoule.  127 

auc§  aSo^nunflcn  für  btc,  tpclc^e  bcn  Jfultuö  besorgten  ^).  ®ä 
toarcn  fo  umfaugrcicfic  Anlagen ,  baß  ftarl  burc§  if)rc  ßcrftörung 
etwa  brei  Sage  aufgehalten  würbe,  obgleich  fid^  feine  ©pur  ba* 

1)  2)er  9{ame  ber  :^mfaiile  tftö  anf<  t)erfd^ebeiifle  ecfl&rt  trab  ^  eine  ganje 

Sttteratnr  aufjmpdfen ,  bte   ^ufamtnenoeflellt  tfl  bei  b.  ^ebebur  a.  a.  D.  @.  4.  ff. 

91m  ^^aufigfieit  »aib  er  ^geleitet  t>on  \xmvcma,  bie  Smtiuraufe  foOte  ein  2)enhnal 

be«  «nmniuÄ  fein,  »ie  j.  ©.  nix^  gnbcn  IV,  282  f.  »eitiaufla  oaÄfiHrte;  ober 

man  oerflanb  barmiter  bie  Canle  bed  ®ottnS  ^rmino,  be8  fäc^iifd^  Wloxfi  ober 

aRerfur,  nne  ).  8.  8eibni^,  Annalee  I,  34  annimmt.    2)iefe  unb  anbere  (£rf(ärungd« 

oerfnc^  »erben  aber  befettigt  burc^  bie  Ibidfage  9biboIf d  tjon  ^ilba  in  ber  Trans- 

latio  8.  Alexandii  oben  ®.  126  92. 2,  n^eld^e  \\fx  M  baiS  aüeffe  B^d^i^  entf^cibenb 

ifi  nnb  beflStigt  mirb  burtb  bie  Sudffi^ngen  bon  3.  (Shrimm,  5btax\^t  97{9t^Iogie, 

4.  «uÄg.  @.  95  ff.    3«  n?iberfpre<^en  fdbeint  bie  Öfrjä^luna  ©ibufinb'«  1,  12.  SS. 

III,  423,  bag  bie  @a$fen  na^  i^rem  ^eg  über  bte  X^&inger  bei  bem  UeberfoH 

oon  i6argf(!f^eibnn{)en  an  ber  Unfhnt  xm  bem  öfUid^en  St^  einen  @ieaeSaUar  er« 

ridytet  unb  ein  ^eiligU^um  Dere^rt  ^tten,   bad  bem  92amen  na4  an  9Rar4,  ber 

€$anlenge{lalt  na4  an  ^erhiled,  ber  Sage  nady  an  ben  Sonnengott  (@ol),  ben  bie 

(Shried^en  tl)>ot(o  nennen,  erinnert  ^be;  moburcb  Sßibntinb  bie  Sermut^ung  anberer 

beflätigt  finbet,  bie  ^(^fen  ftommten  twn  ben  ®ried)en,  meil  ~  mie  er  re^t  confu9 

bmjnfet^t  —  ßirmin  ober  ^ermid  grie(^f4  "Silati  bebeute.     Offenbar  foHen  bie 

äo^fen  bei  8nrgf(^nngen  eine  ^rminfaule  errichtet  ^aben,  beren  ei(  dfo  mel^rere 

agb,  unb  ffiibnfinb  benft  an  einen  (SH>tt  ^hrmin,  ber  baburd)  (neben  {>ertuled,  b.  l 

St^ar,  unb  €k>I)  geebrt  nnb  na(^  bem  jene  fo  benannt  fei.    Ö^rimm ,  ber  a.  a.  O. 

e.  95  ff.  ber  «u«fage  «uboir«  t»n  gfulba  folgt,  3rmin  för  ein  ^äfij  l^lt,  bemerft 

nac^^,  @.  292,  bog  grmin  trofibem  in  früheren  ^a^^nnberlen  eine  perfönfici^e  öe* 

beutung  gehabt  ^aben,  bog  bie  Srmuifaule  gu  (£lyren  eines  (S^otted  ^^rmin  errietet 

nTorben  fein  werbe,  fei  e«  bed  3)?ard  ober  a^ertur.    SHein  bie  2:^fadie,  bie  ^ibu- 

(inb  er^a^U,  ifl  blod  bie  (Srnc^tung  einer  SmnnfSuIe;  maS  er  über  ben  (S^ott  Finnin, 

feine  ^bentttat  mit  SD^arf  beifügt,  if!  an  pi^  fe^r  oermirrt  (SDtod  ifi  belonntli^  lein 

gne(!^iT(!f^er  d^dttemame  unb  ^ermeS  irielmebr  ber  griec^ifd^e  92ame  SRerfur'd)  unb 

»nute  auA  bloi  eine  (Kombination  SEBibufinb^d  ober  aber  eine  bon  ibm  juerfl  mieber« 

gegebene  lüilbung  ber  Soltdfage  fein,  bie  ma  ber  Srminffinle  bie  ©ftnie  eines  ®otte« 

Srmin  gemalt  bat    9ud^  fügt  er  felbfl  nac^  ben  SBorten   qnia  Hirmin  vel  Her- 

mis  Graece  Mars  dicitur  l^iij^n:  quo  vocabulo  ad  laudem  vel  ad  vitapera- 

tionem  usquo  hodie  etiam  ignorantes  utimar,  mad  miebemm  febr  imbemlic^ 

tft  unb  oerf(!^ebene  (Märungen  bettwrgerufeu  ^at,  ftd^  aber  mo^l  auf  Hirmin ,  ni(^ 

auf  Mars  b^ie^;  t7g(.  SS.  jfll,  1.  c.  9^  23;  Qbtimm,  2)eutf4e  Se^t^Iogie  4.  Su«g. 

e.  292-293;  3)^üÜeu^ff  bei  e<bmibt,  Reitfc^rift  fflr  (ikf(^i(4tdn)iffenfd)oft  VIlI, 

242  ff.:  deitfcbr.  f.  bemfd^ed  «Itertbum  XXIll,  3;  9üeger,  ebb.  XI,  182.    Vettere 

^engniffe  atd  bei  IBibufinb  gibt  eS  für  einen  (S^ott  3rmi'n  nid^t    9fbtboIf  tov^  Don 

emem  fo((ben  no4  nid^tS;  man  mirb  bei  feiner  (iM&rung  ber  ^rminf&u(e  ^e^  bleiben 

muffen.    2)a6  e«  mehrere  ^rminffiuten  gob,  wirb  baburd^  ntd^t  auSgefd^toffen;  no<^ 

beute  flirrt  ein  2)orf  in  ber  ^genb  twn  ßtlbe^^m ,  im  JMfe  SRarienburg ,  ben 

92amen  ^rmfeule,  ^rmenfeule,  ber  u>cnigf)ens  mogü(bem7eife  ou(b   anS   einer  bort 

frä^  oor^anbenen  ^hininfäule  I^geleitet  werben  tonnte.    (S^ieferd,  itt  ber  3<i(f4nft 

fttr  oaterlänbif(be  (S)ef(tid;te  unb  ^Itertl^mdtunbe,  ^ausgegeben  oon  C^rbarb  unb 

SHofettfran),  !6b.  8  ®.  261  ff.,  wtll  in  $^etreff  ber  oon  ifarl  gerftörten  Srminfäule 

nac^weijcn,  bag  fte  ein  oon  bem  im  3abr  14  n.  C^br.  bun^  bie  SHömer  geiitörten 

^Ktin  ber  Xanfana  übriggebliebener  )Baumf)amm  gewefen  fei,  nnb  ^at  bieS  wenigftenS 

bis  auf  einen  getoiffen  (^rab  wobrf(beinlt4)  gemacbt;  bebentlid^  ift  iebod),  bag  er  fle 

3  ^tunben  entferm  Dom  ^uOerbom,  gwifd^u  jiteinenberg  unb  SBiflbobeffen  bei  ber 

fogen.  ItarfSfd^n^e  fud^t,  weld^e  itarls  ^a^er  gewefen  fein  foU;   bieS  if!  in  feiner 

SBeife  crwiefen.    )BoIlenbS  mtgtoubüd^  aber  ifl,  was  über  baS  fp&tere  Verbleiben  ber 

grminfäiite  gefabdt  wirb:  fie  fei  auf  Äort'S  ©cfebl  ^eimlitb  an  ber  ©efer  »ergraben, 

aber  birt  ber  (0rünbung  beS  ^flerS  ^tt)ei  sufäüig   wieber   aufgefunben  unb  auf 

Sfubwig'S  b.  5r.  »efe^l  nac^  ßilbeS^eim  gebracht .  ogL  Äro(>,  2)er  Xom  ju  ^ilbeS- 

beim,  @.  93,  wo  9^.  70  bie  Stellen  angerieben  pnb.    2)ie  im  !3)om  gu  |n(beSbeim 

aufbewobrte  fogen.  3rminfäule  wirb  erft  feit  bem  Slnfang  beS  17.  3öb^bunbertS  fo 

Digitized  by  VjOOQ IC 


128  772. 

\)on  finbct,  baß  bic  ©ac^fcn  bic  ^cißgc  ©tättc  5U  ücrt^cibigcn 
fachten.  S)aacflcn  ^attc  ba§  fränfifc^e  ^ccr  infolge  grofecr  Iroden* 
^eit  burc^  SBaffcrmanflcl  ju  Icibcn,  bcr  aber  burc^  eine  über* 
raf^enbc  Srfc^einung  batb  gel^obeu  tpurbe.  ,,S)urc^  bie  oötttic^e 
®nabc",  crjä^lcn  bic  alten  Ännalen,  „cntftrömtc  plöfeUc^  um  SÄittag, 
ate  baö  ganjc  ipecr  audrul^tc,  an^  einer  DucBe,  üon  tuclc^er  nie* 
manb  mufetc,  SBaffer  in  rcic^ftcr  güUe,  fo  bajaj  ba^  flanje  ^ecr  5U 
trinfen  i)atic^)."  Diefer  SSorfaü,  in  tücld^em  bic  Slnnalen  em  gött* 
l\6)c^  SEßunbcr  crblirfen^),  muß  eine  natürliche  Urfac^e  gehabt 
^abcn,  unb  man  ^at  fogar  angenommen,  er  ma^c  e^  rnögli^  ben 
Crt  bci^  ^ciligtt)umö  genau  ju  beftimmcn.  SBci  Vlftenbcfen,  untocit 
ßippfpringc  im  Oöninggcbirgc  bcfinbet  [xä)  nämlid)  eine  Quelle, 
bcr  Sogenannte  SSuHcrborn,  toclc^cr  noc^  im  17.  Sa^r^unbert  bic 
©igenfc^aft  ^attc  icben  2;ag  um  SRittag  ju  Dcrficgen,  bann  tt)icbcr 
eine  anfct)nlic^c  SBaffermaffc  fprubelnb  auöjuftrömcn^),  unb  biefer 
5ßunft,  glaubt  man,  muffe  t)ier  gemeint  fein.  S)ic  SRi(^tigtcit  biefcr 
anficht  ift  freiließ  ätt)cifelf)aft  genug*).  ©oHtc  fic  jutreffcn,  fo 
mfirbe  bemnac^  ba^  fränüfc^c  ^eer  bort  gc(agert  unb  bort,  etma 
6  ©tunben  nörblic^  t)on  SrciSburg,  auc§  bie  Srmenful  geftanben 
^aben  ^). 

Äarl  gab  baS  ganje  ^ciligt^um  bcr  3crftörnng  burc^  geucr  *) 

genannt,  Dgl.  Sttaii,  @.  95  f.  Sad  ben  9{amm  betrifft,  fo  l^obtn  bie  älteften  9n« 
nalen  t^d  (SrmenfuI,  mie  bie  Annales  Petaviani,  SS.  I,  16,  mtb  bie  Annales 
Laur.  mal.  1.  c;  tWtt,  »ic  bie  Annales  Mosell.  1.  c,  Qnninful.  8ebeutung 
^t  bet  Untertrieb  nic^t. 

1)  Annales  Laur.  mal  1.  c;  Ann.  Einh.  1.  c.  etc.;  ogl.  ^ttn^mamt  im 
«»enen  «rd^  n.  f.  w.  U,  480  unb  in  öetreff  be«  amttagÄfW«  ^Jütfert  in  ©er. 
ber  f.  mi  ®ef.  b.  SBiff.  pfnUm-  ^i-  1884.  I,  II,  e.  186  gj.  8.  —  ©ei  «bemar 
bon  (S^abanned.  Duchesne  II,  70.  ift  ber  Vorfall  no(!^  einigermagen  auSgefc^mfidt. 

*)  ©gl.  Ann.  Laur.  mal.  l.  c;  Ann.  Einh.  1.  c;  befonber«  aber  Ann. 
Mett  SS.  XIÜ,  28  unb  Ann.  Lobiens.  ib.  ©.  229. 

')  2)ied  bezeugt  ^jfttrflenberg  in  ben  Monnmenta  Paderbornensia  @.  216  ff. 

*)  ©gL  b.  e^bet,  ^eine  ^tfl.  e4iriften  III,  28  9^.;  (Sr^rb,  Hegest  bist. 
Westf.  e.  64;  mOßa^  <B.  61.  @^bel  »eifl  barauf  ^in,  bag  ber  ©ullerbom, 
na4  Sttrftaibera,  ja  gerabe  fonfl  immer  ffioffer  bötte  nnb  nur  jeben  fflWttag  öerfieqte, 
mS^renb  iene  ©hmberqueOe  umgefe^  piotjixdt  um  3Rittag  ^en>orgerprube(t  fein  toQ 
—  wie  eine  Art  ®eifer. 

^)  Ueber  ben  Ort  beft  ^liat^untö  ftnb  bie  Derf^iebenften  ©ermutigen  onf* 
aeflellt  Srnbihnlid)  if!  ed  gunä^jt,  bie  ^rminfaute  in  (EreSburg  ju  fucben;  (Sxd^ 
mtrg  nnrb  in  ben  ^nnalen  atö  castrum  be^eic^net  nnb  ^t  mit  ber  ^mtinf&ule  nichts 
gu  tbun.  @(bon  Mbni),  Annales  I,  84  ma^t  barauf  aufmerffam,  bag  bie  CueQen 
(Src^burg  unb  bie  ;n[nninfanle  aU  Don  einanber.  entferm  barflellen:  Aeresburgum 
castrum  coepit,  ad  Ermensnl  usque  pervenit,  fagm  bie  größeren  (orfci^er  Sn« 
nalen;  bie  91nna^me,  bag  bie  ^rrnrnfSuie  in  C^eSburg  geßanben,  beruht  nur  auf 
Thietmar.  II,  1,  SS.  III,  744  unb  ber  SuiSfage  beS  faffdb^  Chronicon  Corbeiense, 
bei  ©^rinb,  9h)ten  p  einigen  ®cf(bi(btf(breibem  be«  aDWttelatter« ,  I,  378:  Hacc 
est  Aresburg  quam  Karolus  obsidionis  fraude  cacpit  atque  destructo 
idolo  Irmin  devastavit.  Ueber  anbere  ©ermutl^ungen  ogt.  t>.  2ebebur,  itritif<4e 
©eleuci^tunQ  @.  4  ff.,  bunb  meieren  bie  ^age  nady  bem  Orte  bed  ^eiftgt^umd 
ba^in  erlebtgt  wirb,  bag  mir  ed  unmeit  ^Ktenbecen  gu  \ndftn  Ratten. 

«)  Ann.  PetÄV.  SS.  I,  16:  et  succendit  ea  loca;  Ann.  Max.  SS.  XIII, 
21:  et  incendit  eam  et  auicquid  Uli  adorabant;  Ann.  luvav.  min. 
SS.  I,  88:  combussit  2)te  Übrigen  Onelkn,  tt>ie  Ann.  Laur.  mai.,  Annales 
Einh.  etc.  gebenfen  nur  einfach  ber  3«Pormig. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


3crficmiifl  ^cr  ^rmüifaule;  S^frtiog  mit  ben  ^ac^fm.  129 

pxc\&,  füt)rtc  bic  ©c^öfcc,  bic  er  üorfanb,  @olb  unb  ©ilbcr,  oI« 
aScutc  mit  fort  uitb  Dcrt^ciltc  [xc,  toic  e^  Ijcifet,  unter  feine  ©rofeen  *). 
Der  ßpcd  beg  firieacö  brachte  cd  mit  \\di,  bog  bem  ^eilißt^um 
feine  ^(^onung  ju  3:^cil  tparb;  cljer  ließe  fic^  üermutl)en,  baß 
Sari  gerobe  um  bie  (Srmenful  ju  jerftören  biefen  äBcg  einoeft^looen 
^Qttc-/ber  Srieß  toor  boburc^  t)on  Dornljerein  für  einen  9telifliong* 
fricg  erflärt :  atö  jolc^er  n)urbe  er  nun  and)  Don  ben  ©od^fen  auf« 
gefaßt,  wie  fie  gleit^  burc^  it)rc  näc^ftc  Unternefimung  ju  erfennen 
gaben  ^). 

SJon  ber  (Ermenful  rücftc  Äarl  an  bie  SSefcr^).  SSon  einem 
^ampf  mit  ben  ©ac^fen  lieft  man  nichts ;  fie  n)aren  burd^  bie 
rafc^en  gortfc^ritte  ftarr^  bermaßen  eingej^üc^tert,  baß  fie  Untere 
^anblungen  mtt  it)m  anfnüpften,  au  ber  SBcfer  fid^  bei  ibm  ein« 
fanben  unb  einem  Ueberfd^rciten  bed  5(uffeö  burc^  bie  ganten 
baburc^  juöorfamen,  baß  fie  auf  feine  fjorberungen  eingingen*). 
Der  Sn^alt  berfclben  ift  aber  nic^t  überliefert,  unb  eS  tft  bat)er 
fe^r  ätocifcl^aft,  ob  fic^  bai^  SIbfommen  etma  auf  bie  änerfennung 
ber  fränfifc^en  Ober^o^eit  unb  auf  bic  freie  ^rebi^t  bed  St)riftcm 
t^umd  bejog*^).  gaft  toa^rfc^einlic^er  ift,  baß  bic  ©ac^fen  nur 
gelobten  fic^  in  ßufunft  femblic^er  Uebergriffe  ju  enthalten,  jtc^er 
aber  nur,  baß  bic  Sac^fen  als  Sürgfc^aft  für  bic  (grfüllung  il)rer 
SBerfprcc^ungctt  jmölf  ©eifetn  fteUten,  mett^c  Äarl  mit  ind  frön* 
fifc^c  Steic^  na^m^).  ©c^toerlic^  aber  ^at  er  ftc^  baburd^  aDe 
©ac^fen  Dcrpgic^tet;  oon  bem  ganjen  öclbjuge  toarcn  nur  bie 
Sngern  betroffen,  unb  auc^  bad  ^bfommen  ift  getoiß  nur  mit  i^nen 
gcflloffen'). 

©0  »enig  mic  über  bie  3^**  i>^^  Aufbruch«  nac^  Sac^fen,  fo 


^)  9al  bte  ©teilen  oben  @.  126  ^.  4;  Fragm.  Basil  L  c.  fogt  Dort:  eoia 
fidelibus  aiBtri(bmt). 

«)  ^mdt  hm  \iebtx\QXi  ber  Äin^e  in  Äri*l«r,  Oftl.  unten  aum  ^affc  774. 

>)  Annales  Laor.  mai.;  Amiales  Eänh.  etc.  ®o  Stau  an  bie  Sefer  tarn, 
ob  fiU>dpü(&  Dom  Oinina  beim  (Sinfbtg  ber  2)iemel,  loie  Seibna  I,  88  toill;  ober 
nörb(i(^,  toxt  (0ieferf  bei  «rbarb  unb  ^enlrat^,  3<i^<^  Vlll^  282,  annimmt, 
ifl  ni^t  )u  entfcbdben ;  bie  ^ermut^aen  twn  (0tefenS  ^oen  aar  fernen  fyiüt,  ^eibni) 
bc|iel)t  auf  ben  bomougen  ^agex^Ia^  StatVi  ben  9lamm  ^erfteOe,  aber  obne  (Bninb, 
ba  biefer  9{ame  er|i  geraume  3^  f^ter  begegnet  (ogL  9b  II.  s*  3-  «97);  man 
»eig  ni(!f^t,  ob  llaxl  772  nac^  bem  f|)äter  fogenanmen  ^erfldle  fam. 

*)  9on  einem  Stampf  iß  ^er  fo  toenig  mie  bei  ber  3^i^^d  ^  3rmin« 
faule  bie  9^be. 

<^)  a^it  Unre^t  peOt  dtt^oxh,  Be^ta  bist.  Weatfal.  ®.  64  9h.  140,  biefe« 
fo  bar,  aliS  ob  in  ben  CueOen  oon  emem  ^kx^pttäftn  ber  Goc^en,  f^  ber  (Ein» 
fiU^g  M  (S^flentbumiS  niAt  m  toiberfe^en,  bie  9Iebe  mSre;  ogL  J^en^er  in 
f$orf4.  )nr  2)aitf4en  ikf«.  XI,  85. 

^)  Annales  Laur.  mai.  L  c;  Ann.  Einh.  etc.;  Ann.  Laur.  min.  1.  c: 
Saxones  ad  regem  super  Wisarhaha  venientes,  obsidibiis  datb,  pacem  fa- 
dant  (rogant:  Ann.  Hildesheim.);  Ann.  Mett  SS.  XTIL  28:  Acceptisoue 
ab  illis  obädibus  quot  voluit;  iTgL  Chron.  Vedastin.  SS.  Xm,  708.  ibie 
umfaffenben  Snorbnungen,  »eld^e  (Edbort  I,  622  ben  Storni  fc^  i^  pm  9e^nfe 
ber  abnfüanifirung  BammA  treffen  läßt,  aebihren  erft  einer  fpateren  3ett  an,  na^* 
bem  ftarl  fc^on  fejieren  mi  in  @a6fen  g^a|t 

^)  2)ie«  ^  mit  mäft  auc^  ^egemifc^  e.  90  l^eroor;  ogl.  ondf  oben  e.l22. 

SioS^tl,  b.  hm-  «tf«.  -  VbtUeba^on,  Stoxl  b.  «t.    I.  »b.   2.  Mn%.      9 

Digitized  by  VjOOQ IC 


130  772. 

toenig  ift  ouc^  über  bie  ßcit  bor  9{ü(if unft  StaxV^  ^)  etroad  ©enouere^ 
bcfannt.  Am  20.  Cftobcr  bcfinbct  er  pc^  loiebcr  in  Jciner  ^falj 
ut  ^eriftal  unb  beftätigt  bem  ^bte  Sontfreb  wn  @t.  ©crmain  bed 
$r^d  ade  93efi|ungen  feinet  ^lofter^  mit  voller  Smmunität^). 
JBou  ba  ab  biö  jum  ©c^Iuffc  be^  3al)reö  erfahren  tuir  über  Äarl 
nic^t^  met)r,  auger  bag  er  ouc^  äBetfanac^ten  in  ^eriftal  jubrac^te^). 
@txoöl)\ü{d)  lourbe  jn^ar  noc^  ein  ®efe^  über  ben  fiönigdbann  in 
biefeS  Sa^r  berlegt;  boc^  j^etgt  ber  (Singang  n^ie  ber  @^(ug  bed 
angeblichen  Sapitulard,  bag  ed  fic^  ^ier  um  gar  fein  förmtic^ed 
®efcg,  Jon  bem  um  eine  bloge  9tec^töaufiei(^nung  ^anbelt^),  bie 
par  mö()(ic^ern)eife  auf  S3cran(a[fun0  bci^  ^önig^  ueranftaUet  fein 
lönnte,  Dtel  tpa^rfc^einlic^er  jebo^  etne  $rit)atarbeit  ift.  äBad  bie 
3eit  ber  Auf jeic^uung  betrifft,  fo  lägt  fid^  biefelbe  nic^t  mit  Sicher* 
^eit  ermitteln,  fädt  jeboc^  bermut^Iid^  erft  um  780 '^j.  ®egenftanb 
berfelben  finb  bie  fogenannten  ac^t  99anne,  eine  SRei^e  Don  ac&t 
befonber«  audgejeic^netcn  SBerbrec^en,  meil  fic  fi^  auf  aSer^ältniffe 
bei^ie^en,  lueld^e  betrachtet  merben  atö  unter  ber  unmittelbaren  Xuf« 
fiÄt  beS  Äönig§  fte^enb,  bie  ba^er  für  eine  SJerlefeung  beö  fönig* 
iicg.cn  Sanncö  fclber  gelten.  3)iefc  ac^t  Säerbre^cu  finb:  Snt* 
ipei^una  t)on  ^irc^en,  Ungerec^tigfett  gegen  SBittn^en  unb  äBaifen, 

Segen  Sebürftigc,  bie  fi^  nic^t  felbft  Dert^ibigen  fönnen  ®) ,  (&nU 
i^rung  einer  freien  f^tau  gegen  ben  äßiHen  i^rer  93ern)anbten, 
S^ranbftiftung,  gen^altfamer  Sinbruc^  in  bie  Umj^äunung  ober  bie 
%\)\xi  ober  bad  jpaud  eined  Slnberen,  enblic^  iBerfäumnig  be^  $eer« 
bieufted.  Stuf  jebcö  biefcr  a^t  SBerbrec^en  wirb  eine  ©träfe  bon 
60  ©olibi  gefegt. 

S)ie  @efc^tc^te  ftarfd  umfagt  aber  noc^  nic^t  gan)  jugleic^ 
bie  ©efc^id^te  3)eutfc^lanb^.     Sene  ift,  fotoeit   unfere   Äenntnig 


1)  Add.  Laur.  mai.:  et  reversufi  est  in  Franciam;  Ann.  Einh.:  Inda 
(oon  bar  ©efct)  in  Franciam  revereus  etc.  —  3"  Vetust.  ann.  Nordhnmbr. 
SS.  XIII,  154  tne  iin|utoec(afft<(e  Sflaä^nd^i  bon  ^^Imäftti  Idecixifka  feinet  (Bhrogen, 
bie  Karl  auf  biefem  ^jfelb^e  eriitten  Ifobt  (Multisqae  ex  prindpibos  ac  nobüibot 
yiris  suis  amissis,  in  sua  se  reeepit,  üal.  ebb.  9^.  8). 

«)  ©idel  K.  16.  anm.  ©.  2fe~233;  SWiWbod^  Sfbc.  Hl;  Bouquet  V, 
722  f.,  aflerbingd  auf  feinen  %üVi  ganj  mmerf&lfd^t,  jebod^  ifl  t9  vamd^üc^,  totm 
bie  Ann.  S.  Germani  Paris.  SS.  III,  167  ben  2:ob  beS  betreffenben  Sbt«  bereits 
tnd  3^r  765  feigen,  dagegen  iß  bie  Urtimbe  fifar  SBeomob  bon  Syrier,  &\dd  II, 
437;  mWboäia  9h:.  164;  (Sdt),  ämtteh^ein.  9{egepen  I,  84—85  9h.  238;  ^dti^, 
Srnttelr^eimfcH  Urfunbenbud^  I,  30  9hr.  26  folfd»,  9iettberg  1,  471  9^.  10.  &t 
ottrbe  ttbriaend  jebenfalliS  ei|i  xra  3a^  774  gel^Oren.  ba  fie  baS  6.  9legtenniadja^r 
StcxVü  fihü:  offenbar  nur,  toett  am  1.  ©^>^ber  774  ftarl  fld)  nid^t  injpienflal 
befunben  ^aben  tonn,  ba  er  am  2.  ^tpt,  in  ®ormi  mar,  fyit  man  fle  772  an* 
gefegt 

^)  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh. 

*)  2)er  (fingong  lautet,  Capp.  I,  224:  De  octo  bannus  unde  domnus 
noster  vult,  quod  exeant  solidi  60;  ber  ^lup:  Isti  sunt  octo  banni  domino 
reiris  unde  exire  debent  de  unoäuisque  solido  60.  ^at  SEBai^  HI,  2.  Suft. 
©.  319  yt.  1. 

'^)  8oret!n«,  Capp.  I  c. 

^)  Contra  pauperinus  qui  se  ipsus  defendere  non  possnnt,  qui  dicuntor 
unvermagon  (=  minus  potentes). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)ie  ad^t  $3anne;  C^^riftiamfmtng  J(amtettö.  131 

teid^t,  für  bicfed  3abr  erfc^öpft,  bicfc  nod^  nic^t.  SBääfjrcnb  Äarl 
im  9lorbcn  bic  Soc^fen  bcfänipfte,  üoDbrac^tc  im  ©üboftcn  laffilo 
•eine  tetc^tige  (Eroberung  fär  iBaiern,  für  beutfc^eiS  993efen  unb  für 
bad  S^riflentl^um.  (Sttoa  im  Sa^re  769,  nod^  bem  Xobe  bed  Sa^ 
tontanen^crjoflö  (J^otimir  (E^citmar)  toat  Äärntcn  für  3;affiIo  unb 
t)a«  C^nflent^um  »ieber  öcrlorcn  flegangen^),  im  3a^rc  772 
mürbe  ed  ffir  beibe  jurüclerobert^).  Ueber  ben  93er(auf  bed 
jlampfed  ift  nic^tö  befannt,  n^a^rf^einlic^  hatte  i^n  Xafftlo  nic^ 
erft  772,  ionbem  jcfion  frfif|cr  toiebcr  aufgenommen*),  ©oöiel 
man  fte^t,  trug  ebenfo  me(  atö  bie  bairifc^en  Saffen  bie  $rebigt 
bed  S^riftent^umi^,  bie  Zaffiü)  mit  bemfelben  Sifer  mie  ben  jirieg 
betrieb,  jur  Unterwerfung  flärntcnd  bei.  2)ie  Stiftung  bed 
Äiofter«  3nni(^en  im  ^uftcrt^Ic  im  3a^re  769  mar,  mie  laffilo 
im  ©tiftung^bnefe  felbft  au^brfidlic^  fagt,  jum  Qtotd  ber  Sefe^rung 
ber  ^eibnifc^en  ©lauen  in  jenen  ©egenben,  baiS  ^eigt  ber  ^aran* 
tanen,  gefd^e^n^);  au^bem  mar  mo^I  auc^  SJifc^of  93irgi(  Don 
©aljburg  ttfätig  fttr  bie  aRiffton.  5Durc^  bie  SRifflon  aOein  mfirbe 
<iber  jtärnten  mol)l  nic^t  fo  fc^neO  mieber  für  Säaiem  gemonnen 
jein,  menn  nic^t  auc^  h:tegerif(|e  (Erfolge  tiinjugefommen  mären. 
SRan  tieft,  na(^bem  baS  Sanb  mehrere  3a^re  laiig  o^ne  c^riftlid^e 
^riefter  gemcfcn,  t)abe  ber  neue  ^erjog  äBaltunc  ju  iBifc^of  ^Birgit 
^efc^idt  unb  i^n  gebeten  neue  ^rieftcr  ba^in  ju  fenben^);  hai 
mar  icboc^  o^nc  QxotxUl  erft  ba§  ©rgcbnig  ber  Untermcrfung 
ftärntenö  im  Sa^rc  772«).  (£«  ift  möglich,  bag  laffilo  in  bem 
nad^  (S^otimir'd  Xobe  in  groge  SSermirrung  gerat^enen  {{ärnten 
bie  9{u^e  ^erfteüte  unb  äBaltunc  atö  ^erjog  einfette '^);  aber  bie 
OueDen  gemä^ren  iebenfallö  für  biefc  »ermut^ung  feinen  fieberen 
^n^attdpunft^).  (&^  liege  fic^  ferner  beuten,  bal  Sßaltunc,  ber 
dn  fo  entfc^iebcncr  grcunb  bc3  (£^riftentt)um8 ,  alfo  auc^  mo^I 
jclber  (£^rift  mar,  S^affilo  bie  $anb  jur  Untermerfung  Äärnten^ 
geboten  ^abc^),  inbeffen  bicfe  Ännatimc  crf^eint  fogar  mit  ber 
(luellenmägigen  Uebcriieferung  faum  »ercinbar  ^®).  Dagegen  barf 
man  annel^men,  bag  bie  Untermerfung  unter  Zaffilo  ganj  Kärnten 
traf;  auc^  bie  rafd^e  SSerbreitung ,  meldte  baiS  (S^rtftent^um  im 
ganjen  Sanbe  fanb,   lögt  ed  üermut^en.    ßmifd^en  ©aljburg  unb 

1)  «gl.  oben  @.  58. 

')  Annales  s.  Emmerammi  Ratispon.  mai.  8S.  I,  92:  Carolus  in 
8axonia  conquesivit  Eresbnrc  et  Irminsul,  et  Taasilo  Carentanus  (Anctar. 
Garstense,  SS.  IX,  563);  mttai  @.  132  91.  8. 

3)  ^L  oben  €$.  106;  ber  Sdtdbrud  conoaesivit  in  ber  borigen  Stelle  beutet 
bo<3^  obne  3n^f^  <ntf  eine  (Eroberung  mit  ben  SBaffen  ffin. 

*)  »gL  bie  Urlnnbe  bben  @.  67  i«.  4. 

^)  De  conversione  Bagoar.  et  Garant.  SS.  XI.  8. 

«)  IBttbtnger  @.  113  f.  fe^t  bie  @enbung  SEBattnnc'iS  an  93irgil  mit  Mtd^t  in 
l^erbtnbnng  mit  ber  Untermerfung  ber  Aorontanen. 

"0  VgL  ^onüs,  Germania  sacra  n,  93;  Siettberg  n,  558. 

8)  9to(^  weniger  fttr  bie  «crmut^^nng  öon  ?in^ort,  »erfu(^  einer  öefc^id^te  öon 
ftcoin  n,  162,  SBBaltunc  fei  burt^  ben  frftnfifd^  ftönig  eingefe^t 

*)  SHed  f^eint  ^binger  an^un^en. 

>o)  »gl.  oben  iR.  2  u.  3. 

9* 

Digitized  by  VjOOQ IC 


132  772. 

Kärnten  ^errfc^tc  feitbetn  ber  rcgfte  93erfct)r;  93irgi(  fanbte  ja^I^ 
teid^c  $riefter  au&  um  bie  9)efc^runA  ber  ®lat)en  j^u  förbetn  unb 
unter  t^ötifler  Sci^ilfe  äBaltunc'd  bad  fiirc^cnipefen  im  Snfc^lug 
an  bie  Sahburfler  ftirc^e  ju  orbncn.  93on  mei)reren  biefer  &lan* 
benSboten  ftnb  bie  9kmen  überliefert,  bie  ^riefter  ipeimo,  Sleflin^ 
balb,  DupIiteruiS,  Wla\oxanu^,  ®ojf)axxn^,  Src^anbert,  9{eain^ariud^ 
SUisuftinud,  ®unbl^artuiS  tt)erben  genannt ^).  9latärlic^  tarn,  tro^ 
ber  angeftrengteften  X^äti()feit,  bet  fieb^eiten  ißirgird  bie  S^riftia» 
nifirung  ßörnteniS  no4  ntd^t  jum  Slbic^lug;  aber  bad  Don  i^nt 
begonnene  Sßerf  tourbe  t)on  feinem  iRad^foIger  8rn  mit  Sifer  fort« 
gefegt,  unb  bie  ©alj^burger  ^rd^e,  beren  @prenge(  bie  neubefe^rten 
€(aDenIänber  jum  größten  X^eile  jugemiefen  mürben,  genmnn  ba^ 
burd^  an  Snfe^en  unb  äRad^t  einen  beträ^tlic^en  Qutoadi^. 

3n  bemfelben  Sa^re  fc^idte  Xaffito,  ber  tro^  feiner  na^en 
Sejie^ungen  ju  DefiberiuiS  auf  baS  gute  SinDeme^men  mit  bem 
$a))ft  immer  einen  l^o^en  äBert^  gelegt  ^atte^),  feinen  jungen  @o^n 
X^eobo  nac^  Stom,  um  i^n  burd^  ben  ^opft  f eiber  taufen  ju 
laffcn«). 


^)  De  conversione  Bagoar.  et  Caraut  SS.  XI,  8  f. 

>)  93gL  oben  e.  61. 

^)  Anuales  Admant.  SS.  IX,  572:  Tassilo  Carentbiam  subjugayit,  et 
Theodo  filius  eius  Romae  baptizatus  est;  ügL  au(^  bie  Annalee  8.  Kudberti 
Salisburg.  SS.  IX,  769.  2)ie  V^a^ric&t  if!  itoax  eifl  auiS  bem  12.  ^a^r^unbert, 
t)ern^t  abec  bo<!^  »o^t  auf  einer  alteren  OneHe. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


773. 

SS&^renb  bed  Sa^reiS  772  fd^einen  bie  Seiie^ungen  StaxV^  ju 
Statten  faft  gattj  geruht  ju  ^aben;  773  werben  fie  wieber  auf« 
genommen  unb  Drängen  fogletc^  aQe  äbrigen  Angelegenheiten  in 
beu  ^intergrunb.  ^er  hinflog  ju  bem  nad^brfidüd^en  Eingreifen 
jtarr^  in  bie  itatienifd^en  Ser^ältniffe  ^ing  oon  Stalten  fetber  aud ; 
t^on  9tom,  mo  in  ber  pfipftlic^en  $oItttf  ein  neuer  Umfc^Iag  ein« 
oetreten  war,  unb  Don  ©cfiberiu«,  ber  pc^  um  bie  Slad^folge  ber 
@5^ne  Jtarlmann'^  in  bem  Steid^e  i^red  Saterd  bemühte. 

^apft  @tet)^an  III.  ^atte  ben  Srud^  StaxV^  mit  S)ef{beriud 
unb  ben  Xob  Jtarlmann'iS  nur  wenige  Stonate  äberlebt;  noc^  e^ 
bie  Stttdtoirf ung  ber  93orfäOe  im  frttnfifc^en  Steic^  auf  bie  ©teQung 
bed  $apfted  fid$  entfd^ieben  geltenb  mad^cn  tonnte,  ftorb  er  (Enbe 
Sanuar  772^).  3)ie  langobarbifd^e  $artei  unter  berp&^rung  bed 
$aul  Sfiarta,  wetd^e  ein  3a^r  t)or^er  ani^  Stuber  getommen  war, 
t)atte  fid^  bid  ju  @tep^an'iS  Xob  no^  in  fotc^er  @tärfe  behauptet, 
bag  fie  eS  wagen  tonnte,  ac^t  Zage  e^e  ber  $apft  ftarb  ben  ge« 
blenbeten  ®eraiu8  aud  bem  9Bege  räumen  ju  laffcn  unb  Diele 
anbere  i^rcr  0egner  unter  ben  römifc^en  Orogen  t^eitö  in^  ®e« 
fängnift  ju  werfen,  t^eilS  in  bie  SSerbannung  p  f d^idten  *).  Äfiarta 
unb  feine  Anhänger  Ratten  gehofft,  auf  btefem  SBege  i^ren  (£inf(ug 
auf  bie  beoorfte^enbe  ?Papftma^l  ju  fid^ern.  Aber  i^re  Erwar- 
tung war  nid^t  in  SrffiUung  gegangen.    @og(eid^  nac^  @tep^an'd 


1)  fiabtian  wmcbe  <)em2U)(t  am  1.  ^ifdnrnar,  Annaies  Stabalenses,  SS.  XIEI, 
42  (Ädnanus  pontificatam  suscopit  Kalendis  Februarii),  Ann.  Auscienses, 
«S.  III,  171;  Ann.  Laubacenses,  SS.  I,  18  (öol.  Sarfc*.  snr  2).  (W*.  XXV, 
B75— 377);  ou^  bie  üon  (»olbinann  mitgetbeHten  fimatot,  iReucd  %td;^  XII,  405. 
"ixa  fBa^lbefret  ir>%\.  vmttn  ®.  134  91,  2)  ift  batirt:  mense  Febniario  indic- 
tione  10.  9tem  Xaat  lang  war  ber  pApfUtd^  ®tubl  erlebigt,  Vita  Steph.  Dnchesne 
I,  480.  b.  ^.  looV  bü  p  ^brian'0  SSeibe  (9.  gebr.).  2)a6  ^brian  nod»  ^  Seiten 
^ttpfyttC9  gewählt  nmrbe,  wie  3aff6  in  ber  erflen  «u«gobc  ber  Regest.  Pont. 
^.  202  b^ait))tet  Wti,  folgen  bie  SBorte:  dum  de  bac  vita  migraret  .  .  .  Ste- 
phanus  papa,  ilico  ni*t;  t)gl.  Jaff6,  Regest.  Pont.  ed.  2a.  I.  288-289;  ba§u 
Duchesne  l.  c.  p.  CCLIX. 

«)  Vita  Hadriani  l.  c.  @.  486  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


134  773. 

Xobc,  am  1.  gcbruar,  lourbc  $abrian  L  pm  ^apftc  gctDä^lt^)^ 
ber  fofort  jcißte,  tok  mma  fic  auf  i^n  rechnen  burftcn. 

Der  neue  ^apft,  beffen  SSia^I  nac^  feinem  und  erhaltenen 
S33a^Ibefret  mit  großer  ffimmüt^igfcit  erfolgte^),  toar  ein  JRömer 
Don  fc^r  Dome^mer  §erhinft*);  einer  feiner  Ö^eime  unb  einer  feiner 
Sleffcn,  S^eoboruiS,  waren  ©onfui  unb  ®uj*).  Äfö  Heine«  Äinb- 
Derlor  er  feinen  93ater;  nac^bem  aud^  bie  äRutter  oeftorben  roai^ 
übernahm  ber  ern^al^nte  O^eim,  ber  Sonfut  unb  $)u£  X^eobot, 
»clever  fpäter  ^rimiceriu«  »urbc,  icinc  Crjie^unfl.  Unter  ^apft 
$aul  L  toax  er  in  ben  ftlerud  aufgenommen  n^orben  uni> 
^egioni^^iRotar,  fpöter  @ubbiaconu«  gen^orben;  Stephan  ni. 
^atte  i^n  fpäter  ^um  Z)iafon  befdrbert^).  äSßie  e«  tieißt,  Don 
fllüdttid&er  ftörperbilbung®),  fott  er  fic^  fc^on  frü^  burc^  9tefefe 
unb  äBol^lt^ötigfeit  au^ejeic^et  ^aben.  @eine  SSßei^e  erfolgte 
am  9.  gebruar'').  ^abrian  na^m  nun  Don  Dorn^erein  eine  fe^r 
beftimmte  Haltung  ein,  tt)obei  it)m  bie  @unft  ber  93er^ältmffe  ju 
$ilfe  fam.  (£d  mug  ba^ingefteüt  bleiben,  ob  er  fid^  ettt)a  fräßet 
me^r  auf  bie  langobarbild^e  @eite  geneigt  ^atte  ober  nic^t*^ 
iebenfaUd  ftanb  er  feit  feiner  Sr^ebung  auf  ben  päpftlid^en  ©tubl 
m6)t  me^r  auf  biefer  Seite.  Die  (Sreigniffc,  »elc^e  feiner  SBa^l 
DorauSgegangen  n)arcn,  fonnten  auf  feine  ©tedung  natfirlid^ 
nic^t  o^ne  maggebenben  Sinflug  fein.  Qtoti  ÜRonate  Dörfer 
^atte  Stall  bo«  ganje  fränfifc^e  9teic^  unter  feiner  derrfc^aft 
Dereinigt  unb  baburc^  eine  SRac^t  au^erid^tet ,  Don  loel^er  Defi» 
beriuS  bie  grögte  ®efa()r  bro^te.  S3ei  ber  Spannung  smifd^eit 
ben  Sanaobarben  unb  grauten  »aren  au^  bie  Sntereffen  ber  rö* 
mifd^en  ^irc^e  h)efentlic^  bet^eiligt;  ^abrian  tonnte  faum  im  R^eifel 
barttber  fein,  meldte  Partei  er  ergreifen  foBte.  JBon  S)efiberiui^ 
mar  er  burd^  bie  unDerfö^nlic^e  ^^einbfc^aft  ^mifd^en  9}om  unb  ben 

1)  fB^l  oben  &.  183  9t.  1.  j^en  bamaligen  $<u»flmcc4fe(  emä^nen  au4  nik^ 
monci^  anbere  SobibüdKt,  »ie  Ann.  £inh.  772,  S8.  I,  151;  Ann.  Max.,  SS. 
Xin,  21 ;  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88:  Ann.  8.  Emmerammi  Ratispon.  mai.. 
SS.  I,  92 ;  Ann.  s.  Yincöntii  Mett  SS.  III,  1.56  etc. 

^  S.  Vita  et  textos  epistolamm  Hadriani  I.,  MabiUon,  Mus.  Ital.  I^ 
2,  @.  38;  bo^u  2.  b.  9tonfe,  tedtoef^.  V,  2,  e.  117—118.  Benedict!  b.  An- 
dreae  mon.  chron.  c.  22,  SS.  lU,  707. 

^)  V.  Hadriani,  Dachesne  I,  486:  nobilissimi  ^eneris  prosapia  ortns 
atque  potentissimis  Romanis  parentibus  editus;  Mabiilon,  Nlus.  Ital.  1.  c.;. 
Benedict,  s.  Andreae  mon.  cbron.  1.  c;  Cbron.  Vedastin.  SS.  XUI,  703. 
iSopnanti.  bie  ^olittf  bet  ^pfU  I,  273,  biet  tum  2;beU  mtrid^tig. 

*)  Cod.  Carolin.  9h.  74,  Jaff^  IV,  228;  9h.  61.  62  @.  200.  202-203; 
OflI.  Ducbesne  I,  486.  514  u.  unten  j.  3.  778. 

^)  V.  Hadriani  1.  c.  litt  2)tafOn  mirb  er  au(4  in  bem  SBabtbelret  mtb 
bem  oon  i^m  aiif§efe6ten  ®(aubenjBbt!enntntg  (Mabiilon,  Mus.  Ital.  1.  c.  @.  38 
biiS  39)  baet^net 

^)  V.  Hadriani  1.  c.  (elegans  et  nimis  decorabilis  persona). 

')  $tena^  bie  Oered^nung  ber  3ettbauer  feined  ^onttfifatd  auf  23  !^a^re^ 
10  iD^onate  unb  17  Xa%t,  bat.  unten  CTb.  II.  3.  3.  796  unb  ^te  bafetbf!  angeführten 
©teilen;  Mabiilon,  Mus.  Ital.  1.  c.  @.  38  9{.  a  nnrb  aüerbingd  bemerft^  bag 
^abrian'd  Orbinatton  in  einem  Kalendarium  Gellonense  auiS  StoxVii  Rtit  auf 
ben  4.  Ttdx^  gefegt  wirb;  jebo^  beni^t  bied  auf  $enoe(^feIung,  Ducbesne  p.  CCLIX 
68.  1. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


$opf!  ^abrian  I.;  fein  $3nid^  mit  ben  ^ongoboiben.  135 

Sangoborbeti  getrennt,  totlü^t  bnxä)  bie  Dorfiberge^enbe  SSerbinbung 
im  Sal^r  771  öon  i^rer  6(^ätfe  nichts  Derloren  ^atte;  bogeflen 
ftanb  ftorl  nid^t  blod  S^eftberiud  gleid^foOd  feinblt^  gegenfiber, 
fonbern  ^atte  nunme^t  oud^  eine  fo  gebietenbe  ©teOung  inne,  bog 
t)on  feiner  ^^teunbfc^aft  für  Storn  ©rogeiS  ju  t)offen  n)ar. 

60  arbeitete  benn  ^abrian  t)ont  erften  Xage  feined  ^ontiftfoti^ 
an  barauf  ^in,  bie  näheren  (Bedienungen  ju  ben  ^anfen  lieber 
aniufnflpfen*).  Ott  rief  fof ort  bie  Dor  Stephan'«  lob  verbannten 
pfiBftlic^en  ^ofbeamten  unb  militärifc^en  S3eamten  h)ieber  Aurfid 
uno  feftte  bie  JBerl^afteten  in  grei^eit^).  J)em  Sangobarbenifönig, 
ber  t^nt  gleich  nac^  feiner  Sßal^Tburcn  eine  eigene  baju  abgeorbnete 
©efanbtfc^aft  ein  greunbfc^aftöbünbnig  anbieten  liefe,  enoiberte  er 
mit  bem  ^intoeid  auf  feine  ffiortbräc^iafeit  gegenüber  Stephan  m.«). 
Umfonft  fieflte  i^m  SDeftbcriu«  bie  erfüUung  afler  feiner  gforbe* 
mngen  in  Auffielt  tocnn  er  fid^  nur  ju  einer  ÖMfömmenfunft  mit 
i^m  Derfte^en  tt)oOte;  felbft  ber  (Einfall  ber  Sangobarben  iniS  di* 
axäiat,  bie  SBegna^me  ia^Ircic^cr  6täbte,  i^r  SBorbringen  bid 
93lera  unb  Otricoli,  9{aub  unb  $IunberunQ  bed  romifcben  ®C' 
bietet  t)ermocl^ten  ni^t  bie  SJe^arrlic^feit  $abrtan'd  ju  erfd^flttern^). 

äRan  burc^fc^aute  in  9Iom  rec^t  tt)oni  bie  n^a^ren  atbftc^tcn 
Don  Z)eftberiui^.  (£r  lofinfAte  $abrian  ba^in  ju  bringen,  bafe  er 
bie  ©ö^ne  ftarlmann'iS  ju  jcönigen  falbe,  um  auf  biefe  äBeife  bod 
fränfif^e  9Ieid^  n)teber  ju  fpalten,  ben  $apft  mit  Jtönig  jtarl 
m  entih)eien  unb  9Iom  unb  ganj  Stauen  ber  langobarbifc^en  $err^ 
teaft  }u  unterwerfen  *).  ©0  fc|r  nun  aber  aud^  bie  lanaobarbifd}e 
axac^t  ber  römifd^en  überlegen  toat,  fo  n^enig  befanb  ficJ^  bo^  2)e^ 
fibertud  in  ber  Sage  biefe  umfoffenben  %(äne  burd^pffi^ren.  9}ur 
n)enn  ipabrian  aui^  freien  ©tiicfen  auf  feinen  äBunfd^  einging  unb 


^)  @ugen^ttm,  ®ef(^i(^te  ber  (fotfle^ung  unb  9(niBbi(bung  betf  iKnl^flaati 
6.  34  faat  »o^t  mit  Stecht,  ßabrion  ^be  ben  apoPoIif(!^en  ®üi^(  mit  bem  Qrnt* 
ff^üiffe  beflte^en,  ber  bad  ))SpfHi(^e  ^ntereffe  gef&^rbenben  ^errfd^ft  ber  lan^obar« 
bif^cn  ^^ortei  ein  (Snbe  an  machen. 

*)  Vita  Hadriani  1.  c  @.  486  f.:  Hie  (Hadrianus)  namque  in  ipsa 
electionis  suae  die,  confcstim  eadem  hora  qua  electus  est,  reverti  fecit  iu- 
dices  illos  huius  Romanae  urbis,  tarn  de  clero  qiiamque  militia,  qui  in 
exilram  ad  ti-ansitnm  domni  Stephani  papae  missi  erant  a  Paulo  cubiculario 
co«iomento  Afiarta  etaliis  consentaneis  impiis  satellitibus;  sed  et  reliquos, 
qui  in  arta  custodia  mancipati  ac  retrusi  erant  absolvi  fecit  ^L  in  betreff 
ber  iudices  de  clero  unb  iudices  de  militia  S.  t).  (SHefebrec^t,  (SM(9*  b.  beutfd^. 
Mltt^  ly  5.  Üvfi  e.  870. 

')  Vita  Uadriani  S.  487;  nd,  ^er  Untergang  bed  Songoborbenretc!^ 
e.  95;  oben  e.  91  9^.  1. 

«)  Vita  Hadriani  1.  c  6.  488;  Untergang  be«  San^obarbenret^e«  <S.  96ff. 

'^)  Vita  Hadriani  @.  488:  et  ob  hocipsom  sanctissimum  praesulem  (Ha- 
drianum)  ad  se  properandnm  seducere  conabatur^  ut  ipaos  antefetti  quondam 
Ouulomanni  filios  reges  onffueret,  cnpiens  divisionem  in  regno  Francorum 
inmiMere  ipsomqne  Deatissunam  pontificem  a  caritate  et  dilectione  ex- 
ceUentissimi  GaroK  regis  Francorum  et  patricii  Romanorum  separare  et 
Romanam  urbem  atque  cuncta  Italia  sub  sui  regni  Langobardomm  pote- 
state  subiugare.  (Pauli  contin.  Romana  c.  7;  contin.  tertia  c  48.  49,  SS. 
roT.  Langob.  ©.  201.  212.) 

Digitized  by  LjOOQ IC 


136  '773.  I 

bie  @öbnc  Jtarlmanu'd  fa(6te,  fonntc  jmijc^en  Jtarl  unb  ^aorian 
ein  Sliß  cntftc^cn;  gcfc^a^  bcm  $apft  bagcgcn  Ocroalt,  {o  würbe 
er  noi  cntjc^iebener  Äarl  in  bie  arme  getrieben  unb  würbe  Äarl 
mm  Eingreifen  entfc^iebcner  {)erau^geforoert.  ßabrian  ^atte  aber 
Den  ^eftberiu^  über  feine  @efinnüng  üon  Anfang  an  nic^t  im 
Zweifel  gelaffen,  unb  balb  genug  brac^  auc^  bie  le^te  @ta|e  f&r 
beffen  Hoffnung,  ben  $at)ft  nom  auf  feine  @eite  ^u  jie^en,  i^u« 
fammen.  $aul  Sfiarta  ^atte  ftcq  aud^  unter  ^abrtan  noc^  einige 
3eit  in  feiner  ^o^en  @teuung  bel^aut)tet  unb  fe^te  feine  X^ätigfeit 
im  Sntereffe  ber  Sangobarben  unabläffig  fort.  Jltö  aber  feine 
@c^u(b  an  ber  (Srmorbung  bed  @ergiud  ^n  Xage  tarn,  war  e^  um 
i^n  gefc^e^en.  ®r  würbe,  auf  bcm  Müdwcge  öon  einer  im  ?tuf» 
trage  be«  5ßapftcg  ju  3)efiberiu«  unternommenen  8leife,  auf  SBe* 
fe^l  ^abrian'd  in  »taöenna  üer^aftet.    6^  würbe  i^m  ber  ^ro* 

!ieg  0emac6t,  unb  obfc^on  ^abrian  feine  Verbannung  nad^  Son« 
lantmopel  geforbert  ^atte,  würbe  er  bod^  auf  ben  Sefe^I  beg 
Sribifd^ofd  fieo  üon  StaDenna  {)ingeric^tet  ^). 

auf  bie  Haltung  oon  Deftberiu^  ^atte  inbeffen  biefer  SSorfaQ 
leinen  Sinflug*).  ®r  bro^te  bcm  Rupfte  gegen  9iom  ju  jie^en 
unb  fe^te  fid^,  ba  ^abrian  immer  nod^  nid^t  nad^gab,  mit  einem 
ftarten  ßcere  in  Bewegung  ^egen  bie  @tabt;  fein  @o|n  unb  ÜRit* 
regent  Sfbeld^id,  ®erberga  mtt  t^ren  @ö^nen  unb  ber  $ran!c  %uU 
d)ariuö  waren  in  feiner  SBegleitung^). 

SBä^renb  fo  bie  ®efa^'r  9iom  immer  nä^er  rädte,  cntfc^Iog 
fi^  ßabrian,  um  bie  §ilfe  ftönig  StaxV^  ju  bitten.  @r  fAicfte 
eine  Sefanbtfc^aft  an  $ar(  unb  erfuc^te  i^n,  ^^lei^wie  fein  SSater 
$ippin  feiigen  9lnbenfen$,  möge  aud^  er  ber  Zeitigen  ftirc^c  ®otteS 
unb  ber  bebrängten  römifc^en  ^roDinj  nebft  bcm  ®;arc!^at  Don 
Slabenna  $ilfe  ilnb  Unterftä^ung  leiten  unb  Don  ^eftbertud  bad 
DoQe  9Iec^t  bed  ^eiligen  $etrud  unb  bie  weggenommenen  @täbte 
äurücfforbern" *).  S)efiberiuö  be^errfc^te  bie*  Sanbwegc;  bal^er 
machten  bie  ®cfanbtcn,  unter  benen  ?ßetruö  genannt  ift,  bie  9ieife 
iur  See.  3n  SKarfeiffe  ftiegcn  fie  and  Sanb  unb  begaben  ftd^ 
Don  ba  weiter  na^  ©ieben^ofen,  wo  fie  ungefähr  im  gebruar  ober 
ber  erften  §älfte  beö  SKärj  anfamen*). 

^arl  brad^te  ben  Sßinter,  wie  gewö^nlic^,  in  ben  ®egenben 
am  Slieberrl^ein  unb  an    ber  SKofel  ^n.     2lm  20.  Sanuar  773 


1)  Vita  Hadriani  @.  490  f.;  \>al  aut^  $apencorbt,  Ükfd^^te  ber  @tabt  9hm 
hn  aRüteldter,  Utava%tüem  toon  ^ofler  @.  97:  $fo,  (fikfcbt^te  ber  itoltenifi^en 
Staaten  I,  198  ff.;  ßegeC  (Sefd^te  ber  ^täbteDerfaffmig  Mn  Statten  I,  259  ff. 

>)  to  I,  200  bemerft  mit  ^^t,  bog  er  e^  boan  beitrug,  2)eftberiitd  in  feiner 


feinbfefigen  ßaUmig  aegen  9loni  lu  beftärfen. 
^  Vita  Hadriani  ®.  493. 


*)  Vita  Hadriani  1.  c;  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  150;  Ann.  £inh.  SS. 
I,  151;  Chron.  Moias.,  Ann.  Mett,  SS.  XHI,  28  etc.;  Dgl  Einh.  V.  Earoli 
c.  6;  Ann.  Laut.  min.  ed.  Waitz  @.  413.  —  2)te  2lnfldrt  öon  8uben  IV, 
288.  ^abrtan  fei  glei^  nad^  feiner  (Srl^ebung  auf  ben  papflltd^en  Stubl  mit  Stati  in 
S^erbinbung  getreten,  i^  o^ne  Oegriinbung. 

•*)  »gL  bie  Urfmtbe  unten  @.  137  iR.  3. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


JBerbinbimgcn  langobarbift^et  @ro§er  mit  Äarf.  137 

beftnbct  er  fi^  in  bcr  $fa(i5  Son^olarc  (Öongficr),  tt)0  er  bcm 
Äloftcr  Sorfd^  fd^on  tuicbcr  eine  Sc^cnfunfl  mad)t,  beftc^enb  in  ber 
ajiffa  ^cppcn^ctm  im  »ificingau  ^).  Sobann  jd^eint  er  für  bcn 
Weft  be^  ©intern  nac§  5)icbent)ofen  übcrgcftebelt  ju  fein«),  «m 
7.  aRärj  beftätiflt  er  bafelbft  bcm  »if^of  §ebbo  öon  ©traßburfl 
ffir  feine  Äir^e  bcn  fflcpl  beö  Oert^en^  Stella  im  oberen  S8reuf(^- 
tf)o(e«).  ©inige  SBo^en  fpäter,  am  25.  ÜÄarj,  öerrocilt  er  in  bcr 
$fa(j  Ouierj^  an  ber  Oife.  sufolge  einer  Urfunbe,  worin  er  bcm 
Äbte  groboön  oon  9looalefc  bie  Immunität  feine«  Älofter«  Der* 
leibt*).  Oftern,  18.  «pril,  beging  er  in  §eriftal*).  Seine  «n* 
tocfenljeit  in  5)lebcnt)ofen  ift  alfo  beftimmt  nur  naisurocifen  für 
ben  Anfang  be«  ÜÄärj,  boc^  muß  er  aud^  fd^on  im  ^ebruar  bort 
gewefen  fein;  in  biefe  3^it  muß  bcmna^  bie  anfunft  ber  päp^ 
fielen  ®efanbten  faQen. 

©icr  in  feiner  ^ßfalj,  loo  er  eben  ßof  ^ielt«),  fa^  ftarl  bie 
flbgeorbneten  ber  betben  ^auptmttd^te  Stauen«.  2)ie  ®efanbten 
be«  ^apfteö  riefen  feine  §ilfe  gegen  Defiberiu«  an,  unb  öon  S)e* 
fibcriu«  erfc^tenen  ©cfanbte,  um  ju  öerfic^ern,  bog  J)efiberiu«  bem 
^eiligen  ^etru8  bie  eroberten  ©täbte  unb  aQe  feine  ®erec^tfame 
bereit«  äurüderftattet  ^abe''),  unb  baburc^  bie  S5ef erwerben  be« 
Zapfte«  JU  toiberlegen.    Aber  ^abrian  ttjar  nic^t  ber  ©injige, 


toetc^er  Äarr«  $i(fe  gegen  ^efiberiu«  in  Snfpru^  na^m.  Suc^ 
unter  ben  ßangobarben  felbft  fanben  fid^  ÜRänner,  toelc^e  in  ©er* 
binbung  mit  ftarl  traten,  um  mit  feiner  §ilfe  auf  ben  ©turj  bc« 
ftönig«  ^injuarbeiten.  SKan  lieft  oon  einem  gewiffcn  Ängino,  ber 
ftc^  in«  fränlifc^e  SReic^  begeben  I)atte  unb  bcr  Untreue  gegen  S)eR* 
beriu«  bcfc^ulbigt  ttjarb^).    SKan  muß  anm\)mtn,  ba§  er  in  einer 


1)  ^RüäfibtOia  9hr.  149;  llrfunbe  im  Chron.  Lauresham.  SS.  XXI,  846  ff.; 
Dgl.  Necrolog.  Lauresham.,    Böhmer,  Fontt.  III,   144. 

*)  Ann.  Lanr.  mal.  SS.  I,  150:  Tunc  domnus  Carolus  rex  perrexit 
ad  hiemandam  in  villa  quae  dicitnr  Theodone-yilla;  Ann.  Einh.  SS.  I, 
151:  in  Theodone  villa,  ubi  tunc  hiemaverat;  Ann.  Mett  SS.  XIII,  23: 
Cum  hiemaret  rex  Carolus  in  yilla  quae  dicitur  Theodonis  (fommt  "ber 
))&pftn4e  (fikfanbte). 

»)  Wäjßba^  9hf.  150  (öfli.  9hr.  607);  Grandidier,  Histoire  de  P^glise 
de  Strasbourg  IIb,  S.  106  9hf.  68;  SBiegonb,  UrTb.  bcr  @tabt  ©troßburg  X  6. 

*)  aDWUlbodjer  9hr.  152;  Muratori,  Antiquitates  V,  967.  a)er  '^amt  be» 
5(ati}ta:0  Tesius  ifl  avA  Hitherius  Dtrberbt. 

B)  Annales  Laur.  mai.  I.  c;  Ann.  Einh.  1.  c.  (^(fc^e  Uifunbe  Don 
Oflem  773  and  9lom  mUfibcOfn  92r.  154.) 

•)  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.;  Chron.  Moiss.,  Ann.  Mett. 

''j  2)teiS  ergibt  bie  Stelle  in  ber  Vita  Hadriani  ^.  494:  coniunxerunt 
ad  sedem  apostolicam  missi  saepinsdicti  Caroli  excellentissimi  regi  Fran- 
conim  et  patricio  Romanorum .  . .  inquirentes,  si  praefiatus  Langobardorum 
rex  abetuitas  civitates  et  omnes  iustitias  b.  Petri  reddidisset,  sicut  false 
Franciam  dirigebat,  adserens  se  omnia  reddidisse.  Xoi  bie  (angobarbif^cn 
(iffanbten  nm  btcfelbe  3nt  mie  $etmd  bei  üorl  anYamen,  Dermut^  Seibni),  An- 
nales I,  39.  Sermutbtic^  f^icfte  2)efiberiu«  fie  ah ,  fobatb  er  bon  ber  ))a|>ftlt(i^en 
@enbung  ^drte,  in  bcr  $lDft(i^t  bie  ^ef^merben  ^abrian'«  gu  entfraften. 

«)  ^ca  geigt  bie  Urhmbe.  morin  M  2)eflbenu«  ®o^n  unb  amtregent  9ibetd)td 
bem  ©t.  @afoator«flo|ler  in  ©redcto  ba«  wegen  Untreue  confi«cirte  ©ermögen  be« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


138  773. 

unerloubten  SSerbinbung  mit  Raxl  ftonb,  bie  f^on  ind  Sa^r  772 
l^inaufreic^t,  unb  neben  i^m  ift  noc^  eine  SRei^e  Anbeter  genonnt 
bte  feine  ©c^ulb  t^eilten.  d^  toaxtw,  mie  ed  fd^eint,  uorjüglid^ 
@roge  bed  fionbed,  tt)el(^e  auf  biefem  XDege  fiorl  jur  Sinntifd^ung 
in  bie  Ser^ältniffc  Stalicn«  aufforberten  ^). 

®o  {amen  bie  Detfc^iebenften  äußeren  Sinpffe  iufammen,  um 
auf  baö  aSer^alten  Sarrg  in  ben  ilalifdicn  angeleaenl^cilen  ein* 
uih)irfcn;  man  batf  jeboc^  i^r  @en)ic^t  nic^t  fiberfcbä^en.  Z)ie 
SSerbinbung  mit  ben  ungufriebenen  fiangobarben  n^ar,  (eitbem  burd^ 
bie  @enbungen  t)on  ^abrian  unb  ^cfioeriui^  bie  Vu^fic^t  auf  ba^ 
Singteifen  ^arl'i^  nät)er  gerfitft  tt)ar,  gett)iJ3  nic^t  o^ne  ^beutung ; 
bajs  fte  aber  fiatl  t)ott)er  fc^on  für  x\)xt  $(äne  aett)onnen,  ba^ 
if)re  älnerbtetungen  i^n  ben?ogen  ^aben  foOten,  ben  j^iea  ju  unter« 
net)mcn,  »ie  ein  Salernitancr  t^  jtt)ci  Sa^r^unberte  fpäter  bar* 
fteCt«),  fie^t  im  8Biberfpru(^  mit  allem,  toa^  fieser  überliefert  ift^ 
fiarl  fagte  ben  (Sntfc^Iug  erft  nac^  ber  reiflic^ften  Sm^ägung  uni> 
n^urbe  babei  )}on  ganj  anberen  SRudftc&ten  geleitet 

(£iS  ift  jn^ar  faum  möglich  bie  9eU)eggrflnbe  StaxV^,  burc^ 
h)elci)e  feine  SteQung  ju  ben  93er^altntffen  Stauend  bamald  be« 
ftimmt  marb,   pc^er  ju  ermitteln.    3)a6  er  aber  bon  born^erein 


SCngino  unb  onbcrer  ^an^oborbat  fc^entt,  Troya  V,  711  ff.  Q^  ^eigt  in  ber  Ur« 
fmioe  ®.  715:  ConcedimnB  etenim  in  ipso  domini  Salvatoris  monasterio 
omnee  res  vel  familias  Au^no ,  qui  in  Francia  fuga  lapens  est,  et  omnes 
curtes  vel  sin^la  territona  atque  familia,  quo  fuerunt  Sesenno,  Raidolfi» 
Radoaldi,  Stabili,  Coardi  (Eoardi  ?\  Ansaheli ,  Gotefrid  et  Teodori  vel  de 
alii  consentientes  eorum,  quam  ipsi  pro  eua  perdiderunt  infedelitate  et  po- 
testate  palatii  nostri  devenierunt  .  .  .  Acto  civitate  in  Brexia  undecima 
die  mensis  novembris  anno  felicissimi  regni  nostri  in  dei  nomine  quarto 
decimo  per  indictione  X  ima.  2)ic  Urfunbe  gehört  un^todfef^aft  tiUS  3a$r  772 
«nb  m(^t,  »0«  Troya  V,  711  oocsuaic^  \^tm,  ttfi  in«  5[o^r778.  a)ie  «ngobc 
ber  ^nbiction  tfl  allerbingd  nic^t  julreffenb,  )>ieadd)t  ift  flott  X  ima  )u  lefen  XI  ma. 
2)en  %udfd^(ag  gibt  boS  Slegkningdia^r  be<  ^betdpi«.  !^  Urtunben  ftt^  auf 
ben  Kugufl  759  ali  9lnfangd))unrt  fetner  SRit^errfc^aft,  unb  bann  f&llt  ber  11.  92o« 
txmber  772  in  baiS  14.  3a^r  berfelben.  «gL  i«eue»  Ärd^io  IH,  287.  818—314, 
^angobarb.  9legef!en  9h,  492;  Oetöner  e.  440. 

1)  ^ie^er  äel^ort  bie  Eingabe  beiS  Chronicon  »Salemitanum,  SS.  III,  476, 
»ona^  tangobarbifd^  (ihroge  wcfanbte  an  Staxl  f^ictten,  i^n  auffocbatcn  2)eftberiuil 
m  flürscn  nnb  il^m  betf^a^en  i^m  benfelben  au^juliefem.  ^er  Sötnd^t  ifl  im 
ilinjelnen  un^uüerl&fflg ,  befl&tigt  aber  bik^  bie  oerrät^fc^e  ^tung  tneler  (Sroger. 
S3gl.  au(^  unten  ).  3.  774. 

2)  (Sbenfo  einfeitig  ifl  bie  2)arfteQnng  bei  Agnellns,  Liber  pontificaiis  eccl. 
Bavenn.  c.  160,  SS.  rer.  Langob.  @.  881,  ald  fei  jtorl  burc^  bie  QHnlabuna  bet 
(irjbifc^ofiS  to  iwn  SRaoenna  §um  3x9  "^4  tütaUm  bewogen  morben  (Hie  pnmus 
Francis  Italiae  iter  hostendit  per  Martinum  diaconum  suum,  qui  post  eum 
quartum  ecciesia  regimen  tenuit;  et  ab  eo  Karolus  rex  invitatus  \taliam 
venia  a)ie  Urfunbe  aber  bei  Troya  V.  688  f.,  worin  jener  JDioconu«  SWartin 
txm  diaoemia  ber  bif^oflic^en  Itirt^  ber  9.  9Rana  in  (Sremona  fein  Oeft^tl^ttm  in 
biefer  @tabt  f<^ft  unb  in  bereu  (^gang  bon  feiner  auf  Oefe^t  bed  (Er^bif^ofd  Seo 
untemontntenen  9hife  %n  Staxl  gef)n:o(^en  wirb,  ifl  fatfd).  SBie  ed  fd^t,  wollte  man 
in  9labenna  ba«  8erbtenft,  itarl  nod;  l^talien  gebogen  ju  ^aben,  wel^leiS  ber  ^fl 
in  ^nfpiud)  nehmen  burfte,  auf  ben  bortigen  fornbsi^renb  mit  9tom  rioaliftrenben  (Er)« 
fhü^l  übertragen.  2:bat  Seo  wirfli^  einen  berartigen  ^S^ritt,  fo  ^tHgneUuS  minbe« 
fleniS  bie  8ebeutiiiig  beffelben  mafjfoi  übertrieben. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


StaxVii  Stellung  )u  ben  Ser^älmifTen  in  Stalim.  13g 

ben  $(an  getiobt,  {d^on  je^t  bad  langoborbifc^e  9}eic^  ju  erobern, 
ober  bag  bte  !tufforberungen  lon^obarbifd^er  ©rogen  t^n  ju  btefem 
Sntfd^Iujs  geführt,  barf  man  beftimmt  oerneinen.  ^a^  longobar'^ 
bifc^e  Äcicl  ftanb  bor  SBerbinbunfl  bcr  granfcn  mit  SRom  ftörcnb 
im  Sßcfle  unb  mugtc  erliegen,  fobolb  biefe  ISerbinbung  inniger 
tpurbf .  Unjn)eifelt)Qft  ^atte  fiarl  bie  Untern)erfung  berettö  iniS  8(uge 
gefagt,  aber  fie  fc^on  fo  fc^neQ  audjuffi^ren  fann  nid^t  in  feinem 
^lan  gelegen  t)aben.  Z)ie  SorfäOe  tn  9}om  im  Saläre  771  t)attcn 
i^n  jn)ar  mit  ^efiberiud  Derfeinbet,  bageaen  fiet)t  man  nic^t,  bag 
in  ber  nöc^ften  ßeit  eine  Snnä^erung  }n)tfc^en  i^m  unb  bem  ^ißapft 
erfolgte.  ^ar(  Derlor  Stauen  gen^ig  nic^t  auiS  bem  SCuge,  t)orber^ 
^anb  t^bo(^  t)ert)ielt  er  fic^  jumartenb,  bi^  ipabrian  feine  (Sin^ 
mifd^ung  anrief;  ^ätte  er  fd^on  Dörfer  an  eine  fold^e  gebac^t,  fo 
n)iirbe  er  nic^t  gerabe  um  biefe  ^cxt  ben  @ad^fenfrieg  begonnen 
^aben. 

^oc^  auc^  ber  $ilferuf  ^abrian'd  adein  genügte  nic^t,  um 
^ar(  jum  (Eingreifen  ju  bcmegen.  Z)er  beftimmenbe  @runb  für 
i^n  »ar  ba«  auftreten  Don  XcfiberiuiJ,  t^eitö  beffen  feinbfeligc  ^aU 
tung  gegen  ben  $apft  t^eitd  unb  ^auptfäc^Ii^  bie  gute  aufnähme, 
toelc^e  i^arlmann'S  SSittn^e  mit  ihren  @5^nen  unb  einigen  unju« 
friebenen  fränfifc^en  ®rogcn  am  ^ofc  in  $at)ia  gcfunben,  unb  bie 
ffi^nen  Sntmärfe,  n^elc^e  S)efiberiud  an  it)re  $lnn)efen^eit  fniipfte. 
it^  ift  fein  ®runb,  an  ber  S^ic^tigfeit  ber  9la^rici^t  ju  iweifeln, 
bog  Z)efiberiuS  bie  @ö^ne  ^artmann'd  auf  ben  t)on  Jlarl  ein^ 
genommenen  I^ron  i^reö  SSater^  juriirffütiren  ttJoBte^);  er  fc^cint 
toirHi(^  ben  ^lan  oerfolgt  ju  ^aben,  bie  (Jinöcit  beö  frSnfifc^en 
Sleic^eö  ju  fprengen,  Äari  im  eigenen  fianbe  ju  fd)affen  ju  machen*). 
3unä(^ft  war  Äarl  öon  ®efiberiuö  bebrot)t;  biefer  baute  barauf, 
bag  Äarl  burc^  ben  ©adöf^nWeg  befc^äftigt  fei,  Äarl  toünf^tc 
eben  um  bed  @ac^fenfrieged  miden  ben  SBern^idelungen  in  Stauen 
an^  bem  ffiege  ju  gef)en.  @r  fonnte  bem  Auftreten  Don  ©efiberiug 
ni0t  ru^ig  Awf^^cn,  aber  auf  feinen  ©turj  t)atte  er  eö  im  Äugen* 
blid  nic^t  aipgef et)en ,  fonbem  (jab  fic^  t)ielmel)r  bie  grögte  äRüt)c 
einen  frieblii^en  SBergletd^  mit  t^m  ju  @tanbe  }u  bringen^).  9!ur 
bie  ^artnädigfeit,  h)omit  ^^efiberiud  ade  SBergtei^dDorfd^Iäge  p« 
rächoieiS,  lieg  i^m  feine  anbere  äSa^l  atö  ben  firieg  ju  beginnen. 

2)ie  Unter^anblungen,  n^elc^e  bem  ^n&bxiid)  beiS  ^tegeiS 
vorangingen,  nahmen  längere  Qtit  in  älnfpruc^.  Z)ie  fogen.  Sorfmer 
Ännalcn  erjä^Ien,  nac^bem  ber  päpftlic^e  ©efanbte  in  SJieben^ofen 
feine  $itte  t)orgetragen,  Ijait  Staxl  mit  ben  ^^anfen  9tat^  gehalten, 
toa^  er  t^un  fofle,  unb  eö  fei  befc^loffen  »orben,  ber  Slufforberung 


1)  9%l  oto  @.  185;  V.  Hadriani  ®.  488. 

^  9H(^tig  miib  bicd  ben^orge^oben  üon  9He^neiS,  ®eW(4te  bcd  )6a(5ttinffei 
pn\d)m  ^m^fom  mib  itatfert^nm  im  9RitteIdter  I,  2.  9ufl.  S.  514. 

»)  $ie»  betont  out^  Gaillard  II,  93,  obft^on  bie  ©cweggrünbc,  bie  er  Äarl 
nnterft^tebt,  nit^t  gutreffenb  flnb. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


140  778. 

§abrian*^  ^oi^t  ju  leiftcn^).  ffiiJ  tüärc  aber  ein  Srrt^um,  bic^ 
fo  5u  uerjte^en,  atö  I)a6e  Start  bcm  $etrud  fofort  feine  ^ilfe  }u^ 
gefaxt ^).  Genauer  atö  bte  {ogen.  Sorf(^er  ^nnalen  erjä^lt  t^r 
ueberarbciter  in  ben  fogen.  (Jin^arblc^en  Ännaten,  baß  $etru«, 
nad^bem  er  feine  Sotft^aft  fiberbrad^t,  n)ieber  nad^  dtom  prüd* 

iiefe^rt  fei  unb  bann  bie  93erat^ungen  ftarl'S  mit  feinen  ©rogen 
tattgefunben  ^aben^).  %\xi^  bie  ®efanbtfd^aft  bed  5Defiberiud  Der« 
lieg,  h)ie  ed  fc^etnt,  kaxV^  ^oflager  ot)ne  einen  beftimmten  Sefc^eib 
Don  i^m  erhalten  ju  ^ben.  9lun  erft  nad^bem  bie  Parteien  ge« 
^5rt,  bie  ©efanbten  abgereift  maren,  unteri^og  jtarl  bie  ^loifd^en 
bem  $apft  unb  ben  rdmifc^en  SJen^o^nern  Stauend  einerfetti^  unb 
ben  ßangobarben  anbererfeit«  obwaltenben  ©treitigfeiten  einer  forg* 
fältigen  Prüfung.  Der  »ifcftof  ®eorg,  ber  «bt  SBulfarb  unb 
StlbuinnS,  einer  feiner  ißertrauten,  reiften  in  feinem  Suftraa  nad^ 
3talien,  um  fic^  über  ben  tt)a{)ren  I^atbeftanb  p  unterrichten*). 
@ie  begaben  fid^  ^uerft  nac^  dtom,  üon  ba  in  v3egleitung  päpft« 
lid^er  »eöoBmäd^tigter  ju  S)efiberiuö;  bann  fe^rten  fie,  pfammen 
mit  ben  (enteren,  ju  Äarl  jurücf*^). 

Deftberiud  mar  auf  bie  päpftUd^en  t^orberungen    nid^t  ein« 

1)  Annales  Liaur.  mal  L  c.  (Regino,  SS.  I,  558:  omnibos  hoc  col- 
laudantibus). 

^)  ©igoniud,  De  regno  Italiae  @.  138  fa^t  bad  (Segent^dL  Slud^  ®iefe« 
bttäfi  I,  5.  9ufl.  ®.  113,  Statl  i)abe  feinen  SuaenMid  %t^oqm  bem  ^ttferuf  bei 
^M  SU  folgen.  SCQerbtna«  finbet  fi4  btefe  ^uffaffung  bereit«  in  jener  6ear« 
betmng  ber  9iet(^icinna(en,  auf  mel^e  bi^  Chron.  Moiss.,  Ann.  Mett  unb  Ctiron. 
Vedastin..  SS.  XIII,  28.  704,  guriidge^en.  (Si  ^etgt  bort:  Karolus  igitur  rex 
per  consilium  optimatum  snorutn  volnntatem  domni  apostolici  se  adim- 
pletaram  esse  cum  Del  aaxilio,  devota  mente  spopondit  tlHetn  biefe  Huf» 
faffnng  ifl  nid^t  ma^ebenb  unb  fümmt  mit  bem  »eiteren  <9ange  ber  Gegebensten 
n\6ft  ttberein.  9h>(b  i>iel  weniger  in'«  <9enn(^t  fSQt  bie  ä^nlic^  Huffaffung  bei  bem 
Poeta  Saxo  1.  I,  v.  107  ff.,  Jaff6  IV,  547. 

^)  Ann.  Einh.  1.  c:  Qui  (Petrus)  cum  ...  ei  1ep;ationi8  suae  causam 
aperuissot,  eadem  qua  venerat  via  Romam  regressus  est.  Kex  vero,  rebus, 
quae  inter  Romanos  ac  Langobardos  gereba^tur,  diligenti  cura  pertrac- 
tatis,  beUum  sibi  contra  Langobardos  pro  defensione  Romanorum  susci- 
piendum  ratus  .  .  .  92ad)  biefer  2)arfhnung  xoax  no^  ttiw  ibef^tug  gefagt,  a(d 
^etm«  Sieben^fen  t>erlie6;  erfi  wirb  mu  ber'  ^(breife  bed  $etnt«,  bann  nad^l^er  oon 
ben  8eratbungen  Staxi'9  mit  ben  ^anfen  gef))rod^.  2><ii  bie  Geratbungen  lättgere 
3eit  bauerten,  liegt  in  ben  Sorten:  diligenti  cura  pertractatis.  2)ie  Gemerfung 
Don  ^(fert  m  biefer  eteUe  (Ger.  ber  f.  fa^f.  <lkf(^.  b.  9^.  pffi^'W-  ^l  1^^. 
I,  II.  e.  168  92.  16)  ifl  ni(4t  red^t  fiar. 

*)  Gqt.  bie  ©teOe  oben  e.  187  92.  7.  S^Ifarb  ifl  o^ne  3meifel  ber  ^t 
bon  ^t  Martin  in  ^m9,  ber  fdH)n  snr  3^  $ip|nn'd  miebe^olt  att  (iefanbter 
noA  9lom  gefd^  nwrben  »ar,  Jaff^  IV,  72.  11)8.  106.  138;  Le  Cointe  VI, 
26;  Mabillon,  Annales  II,  226;  OeliSner  e.  319.  372.  381.  384;  mäftbaditt 
IRr.  611.  (5r  wirb  juJeftt  in  einer  Urfnnbe  Äarl*«  öom  16.  3uli  774  (nicbt  773, 
nne  eidel  I,  77  ^t)  erm&^nt  (9Nib(ba(^  9h.  168,  Ml  and^  9h.  880),  f(^t 
d>er  ba(b  barauf  geflorben  jit  fein  (ogl.  ebb.  9h.  182).  Gei  bem  betreffenben  iiVbvd* 
wa,  meiner  in  ber  V.  Hadriani  cäi  deliciosus  ipsius  regis  (oot.  über  biefen  9üt8« 
bmd  ®ai^  III,  2.  9[nf(.  ®.  589  92.  1)  befei^net  mirD,  woOte  3aff6  —  iebo4  nrit 
Unrec^^t  —  an  aihiin  benfen,  Bibl.  rer.  Germ.  VI,  17  92.  3.  144  92.  1.  903; 
Summier,  Poet.  Lat.  I,  160  92.  9;  berfelbc  im  ?it  (Sentratbl.  1885  92r.  51 
@p.  1732  (gegen  92id)ter  unb  SMil  tnnalen  I,  46.  77). 

•^)  Vita  Hadriani  @.  494. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^ks^anbbingm  mit  ^obcian  nnb  Xefibcniti;  ^Uifbruc^.  141 

0caangen;  bennoc^  jögerte  ßor(  bem  $apfte  mit  ^eerei^mac^t  ju 
^iffe  ju  ei(en.  äRan  lieft,  bie  pöpftlic^cn  @c{anbten,  welche  bie 
dcDoOmäc^tigten  kaxV^  begleiteten,  ^tten  Jlarl  über  9UIed  flenauer 
unterrichtet  nnb  i^n  in  Aenntnig  A^'c^  ^on  bem  bödmiQigen  83or« 
^ben  bed  S)efiberiud  ^).  SJon  bem  Berichte  ber  fränfij^en  Sc^ 
Dodmäc^tigten  felbft  bagegen  ^ört  man  nic^tiS;  bog  er  ober  anbcri^ 
lautete  al^  ber  ber  Stömer,  gebt  baraud  \)txx>ox,  bag  Aarl,  ftatt 
bem  9Sunf(^c  bed  $apfted  gemäg  bie  Ser^anblungen  mit  Deftberiud 
abjubrec^n,  i^m  neue  unb  günftigere  16ebingungen  Dorfd^lug;  er 
bot  i^m,  menn  er  bem  ^opfte  bie  meggenommenen  @täbte  in 
prrieben  i^urfidgcben  mürbe,  fogar  eine  Summe  uon  14  000  @olb< 
foKbi  an ').  Sd  mug  i^m  augenfc^einlic^  biel  baran  gelegen  ^aben, 
bem  3uf<^^^^nf^i^&  inii  Seftberiu^  menigftene^  Dorläufig  audju« 
meieren ;  erft  ba  bieder  auc^  bie  legten  Sorfd^läge  &axV^  mit  Schroff« 
^eit  jiurfidmic^,  traf  er  Ünftalten  jum  ßrieg^). 

9{ac^bem  ftarl  ftc^  jum  ftrieg  entfc^lofjcn,  berief  er  bie  gro§e 
Sieic^dDerfammlung  nac^  @enf^).  ^ier  marb  ber  t$elbj(ug  feft« 
gefteQt  unb  fofort  angetreten.  3n  j^mei  Slbt^eilungen  i^og  *bad 
frönKfc^e  $eer  über  bie  Slpen,  bie  eine  unter  SlaxV^  unmittelbarer 
gü^rung  auf  berfelbcn  6tra6c,  bie  cinft  fein  SSater  ge^^ogen  mar*), 
über  ben  äRont  (£eni^,  bie  anbere  unter  ber  grü^rung  feinet  C^eimd 
öem^rb  •)  über  ben  großen  a)ernl)arb '').    SKit^in  bemegte  fi^  bie 

^)  Vita  Hadriani  I.  c:  Accepto  vero  hoc  respoDBO,  reverei  sunt 
ipei  antefati  mism  Francorum  in  regionem  euam,  properantes  simul  et 
apostolicae  sedis  misei;  qui  eubtilius  cuncta  referentee  et  de  maliguo  pro- 
TOBito  praenominati  Desiaerii  adnuntiantes  antefato  excellontiBsimo  et  a 
Deo  protecto  Carulo  magno  re^ri  .  .  . 

<)  Vita  Hadriani  1.  c.  Qkmi  unncbtig  behauptet  Suben  IV,  288,  fc^on 
(BeoTQ  nnb  SBulfarb  ^tten  nic^t  fomobl  bie  Sage  ber  i)inge  välftt  untcrfm^  al« 
ben  ^Qsp/fi  bnr^  bad  IBerfprec^  fc^neUer  ^i\k  jnm  ^$e{U^lten  unb  )ur  Hu0bouet 
ermnniem  f ollen;  bie  (Sefonbten  bed  !Z)efibenud  feien  aomic^t  gel^ört  »ocben  ober 
gälten  »eniafiend  mit  i^ren  Eintragen  feinen  C^gang  gefunben. 

9le4nli4  foQ  $ip|mt  bem  l^ongoborbenfönige  «tfhilf,  im  3.  754,  12000  ^otibi 
ffix  bie  ^oniSgabe  ber  ^topoüS  u.  f.  vo.  angeboten  l^oben,  Chron.  Moiss.,  Ann. 
Mett  88.  I,  298.  332;  V.  Stephani  IL,  lAichesne  I,  449;  Oeliner  e.  194. 

»)  Vita  Hadriani  1.  c;  ogl  aad)  Gaillard  II,  94. 

*)  Annales  Laur.  mai.  1.  c.;  Ann.  Einb.  (Genuam,  Burgundiae  civi- 
tatem,  iuxta  Rhodanum  sitam  venit);  Chron.  Moiss.,  Ann.  Mett.  SS.  XUI, 
28:  Ann.  Gaelferb.,  Nazar.,  Alamann.  SB.  I,  40  (Magi  campus  ad  C^enua). 
^ele  III,  2.  SInfl.  B^  620  rebet  gan^  irrtl^Ii^  Don  einer  iBerfammlung  in 
^eram.  —  9nf  bem  ®ege  nad^  i^enf  {hüte  kaxi  oieQei^t  in  Siqrerre  boS  merf- 
mütbige,  aber  nnr  oerfifimmelt  et^ene  2)iplom  aRiU^Ibac^  9tc.  155  (2^dd  K.  25, 
Ibim.  e.  234-235):  Eichhorn,  Ep.  Curiensis,  cod.  prob.  e.  11  9hr.  8,  auiS. 
(£r  nimmt  borin,  auf  i^m  iU^erfanbte  Sitte  U»  8if4of«  tonflantiud  oon  ^Ifüx,  ben 
er  pm  9iedor  9{ätiend  befteOt  t^t ,  unb  be<  rfitif^en  IBoIfei  biefe  in  feinen  ^u^ 
anf  nnb  bcfl&tigt  i^nen  il^  alted  9h(bt  rnib  ^erfommen. 

^)  93gL  bie  einge^enbe  unb  mert^ooQe  <^Überuna  oon  Deiner  ®.  196  ff. 

«)  sögt  über  biefen  ^bn.  3oWrü(^er  @.  7—8;  Deiner  B,  425  <«.  4;  auc^ 
unten  «b.  II.  g.  3.  811;  befonberÄ  ober  «ßilman«,  Äaiferurff.  ber  qjroö.  ®efl- 
folen  I,  279  ff.;  Enck,  De  s.  Adalhardo  ®.  4  9J.  1  —  femer  über  feine  un. 
rii^e  Oe^ei^nnng  ald  avunculus  StatV^  (Sfl,  7)  OeüSner  @.  385  9{.  3;  Pdert 
a.  a.  D.  ®.  182  91.  a 

'')  Ann.  Laur.  mai.:  ibiqoe  exercitom  dividens  iam&tos  domnus  rex 


Digitized  by  VjOOQ IC 


142  773. 

eine  Sbt^eilung  bem  %f)ak  Don  @u\a,  bte  anbete  bem  Z^ale 
Don  Stofta  ju^).  SSeibe  ^eeredobt^eilunaen  erteilten,  n)ie  be« 
richtet  wirb,  bic  Älufen  *),  baS  mürbe  alf o  geigen  muffen  btejentflen 


^i 


et  perrexit  ipee  per  montem  Caenisium  et  misit  Benieharduip  avanculum 
Buum  per  montem  lovem  (lovis  v.  1.)  cum  aliis  eius  fidelibus;  Ann.  Einh.: 
copias  quas  secum  adduxerat  divisit  et  unam  partem  cum  Bemhardo 
patruo  sao  per  montem  lovis  ire  iussit;  alteram  ipee  ducens,  per  montem 
Cinisiam  Italiam  intrare  contendit  Snperatoque  Alpium  iiigo  .  .  . ;  Chron. 
Moiss.,  Ann.  Mett.  88.  XIU,  28;  Chron.  Vedaatin.  ibid.  @.  704;  V.  Ha- 
driaui  1.  c.  <B.  495:  Tone  aggregans  .  .  .  universam  regni  sui  Francorom 
exereituum  multitudinem  atque  ad  oecupandaa  clusas  ex  eodem  suo  exer- 
citu  dirigens,  ipse  quoque  cum  pluribus  fortiseimis  bellatoribus  Francis 
per  montem  Cinisem  ad  easdem  adpropinquavit  dusas;  Adonis  chron. 
88.  n,  819:  divisoque  ibi  exercitu  suo,  partem  misit  per  Alpes 
Cottias  et  per  iuga  Gibennica,  id  est  per  montem,  quem  accolae 
Cenisium  vocant,  quae  latera  aperiunt  in  agros  Taurinorum.  (Chron.  No- 
valiciense  III,  7,  S8.  VII,  99:  —  pervenitaue  in  montem  G^eminum,  sive 
ianuam  regni  Italiae  dici  potest,  m  quo  oiim  templum  ad  honorem  cuiua- 
dam  Caco  deo  [cacodemonis?],  scilicet  lovis,  ex  quadris  lapidibus  plumbo 
et  ferro  valde  connexis  mirae  pulchritudinis  quondam  constructum  fuerat 
etc.)  ^ie  @teOe  Einh.  V.  Karoli  c.  6:  Italiam  intranti  quam  difficilis  Alpium 
transitus  fnerit  quantoque  Francorum  labore  invia  montium  iuga  et  emi- 
nentes in  caelum  scopuli  atque  asperae  cautes  superatae  sint,  hoc  loco 
describorem  etc.  toiib  üon  äRttblbad^  ®-  64  ipo^l  mit  9led^t  att  p^rafen^ft  an« 
lefc^en.  Skrt^Iod  unb,  »ad  bte  ©ad^fen  betrifft,  natiidi^  falfc^  tfi  bie  Angabe  be9 
!?hron.  Salem,  c.  9,  SS.  in,  476:  cum  Francis  et  Alemannis,  Burgundio- 
nis  necnon  et  Saxonis,  cum  ingenti  multitudine  Italiam  properavit  foat 
Chron.  mon.  Casin.  l.  I.  auct.  Leone  c.  12,  SS.  VII,  589:  cum  valiao 
Francorum  [fpäterer  3ufa^  beiB  HutonB:  Alamannorum  atque  Saxonum]  ex- 
ercitu; Chron.  Vultum.  lib.  IE.  Muratori,  SS.  Ib,  402,  wo  Äatl  mit  oiefen 
©treitfraften  aliarumque  gentium  multitudine  ^ßcoAa  einf(^ti(|t).  ^og  miter 
bem  mons  lovis  ber  groge  @t.  ^ent^arb  ju  t)erfle^en  fei,  ifi  bie  allgememe 
llnna^me,  obft^on  mit  biefem  ^aantn  aud)  ber  Reine  @t  Sent^b  (Stont  ^ni) 
beset(^net  nmrbe,  bat.  ©idet  L.  388,  II,  ®.  205.  477;  Formul.  imp.  9hr.  50, 
Leg.  Sect  V,  824  (Vult^uius  abbas  ex  monasierio,  quod  est  situm  in 
monte  lovis),  boju  ib.  9i.  2. 

(Srma^nt  mirb  ber  bamattae  ^^^  na(^  ^taWm  cm&f  vuuSf  in  bieten  anbeten 
go^tbüd^em,  fo  Ann.  s.  Amanm  8S.  L  12;  Ann.  Petav.  S8. 1,  16;  Ann.  Max. 
SS.  XIII,  21;  Ann.  Mosellan.  88.  XVI,  496;  Lauresham.  8S.  I,  80;  Ann. 
Guelfcrb.,  Nazar.,  Alam.  SS.  I,  40;  Annales  Flaviniacens.  cd.  JafF^ 
e.  687  etc. 

^)  9kL  ^ie^u  aud^  Divisio  regni  Francor.  a.  806.  c.  8,  Capp.  I^  127 
(ita  ut  Ivaroins  et  Hluduwicus  viam  habere  possint  in  Italiam  ad  auxilium 
ferendum  iratri  suo  .  .  .  Rarolus  per  valiem  Augustanam,  quae  ad  regnum 
eius  pertinet,  et  Hluduwicus  per  valiem  Segusianam ;  t)0xf)fx  c.  1 :  valiem 
8egU8ianam  usque  ad  clusas). 

^  Ann.  Laur.  mai. :  Et  tunc  ambo  exercitus  ad  clusas  se  coniun^entes. 
Siefe  ^OTte  finb  allgemein  fo  berftanben  tporben,  bog  ftd^  bie  beiben  fMftiim^ta 
tm  ben  JMnfen,  bei  6ufa  tpieber  bereinigt  b&tten.  (Sben  bed^alb  ^t  man  ben 
Ann.  Lauriss.  mai.  ben  9^rmurf  gemalt,  bog  fte  ^er  etmad  geogrop^f^  Un« 
möoTtd^  berit^ten;  benn  oom  ®t.  8eml^arb  oxa  tonnte  9em^b*d  {kct  nid^t  bon 
SEßH^en  \fn  \>ox  bie  St\n\tn  Don  €^ufa  gefangen:  ba;u  ^tte  t»  über  »egiofe  ®ebttg8« 
fetten  ge^en  muffen,  ©o  D.  @pbe(,  SA.  W.  Triften  m,  26,  mläfm  fidf  WmU 
bac^er  e.  64:  4^fi(fert  ©.  115  9^.  11  u.  a.  anfd^Itegen.  Gpbel  faat:  „3ene  ^taufen 
liegen  am  9ut9aang  M  ^afed  üon  @ufa,  im  le^  (Engba|  ber  ^trage  bei 
SDfont  (lenid.    Sfienn  nun  bei  jtöntgi  O^etm  ben  grogen  ^entporb  ttbcrfüegen  ^atte, 

Digitized  by  VjOOQ IC 


statt  kH)r  ben  5{üi[en.  143 

<tm  Stnganae  bcr  betreffenben  fUpcnttjäkx.  Sin  einen  ^urd^marfd^ 
burd^  ben  Sngpag  oon  @ufa  n^ar  Dorerft  nid^t  }u  benfen;  bereite 
toar  2)efiberiud  Don  ber  ttaltenifc^en  @eite  herbeigeeilt,  ^atte  bte 
Älufcn  mit  feinem  §ecrc  bcfcftt  unb  legte  ftarfe  ©efefttgungen  an  *). 


to  mußte  er  bim^  ba$  Xi^al  \>on  ^xta  in  bte  pieniontefif(be  (Sbene  mtb  bamit  ben 
iBonfen  bei  <BvL\a  ht  ben  Widtn  gelangen.  Unter  flnnalifl  (opt  ben  Dl^dm  nebfl 
feinen  Gruppen  nik^  Dor  ben  j^laufen  ftd^  mit  bem  ftöniae  bereinigen;  er  gibt  i(^m 
4A\o  ^Ittget  ober  ^ftfd^ffe,  um  au^  bem  ^ffe  bed  Qeniporb  quer  über  )»ei  SUpen« 
fetten  hinüber  in  ba^  Xtial  bon  €Hifa  ut  gelangen  unb  bann  ebenfo  mie  ber  JK)nig 
burc^  bte  feinbli^Kn  @4^an|en  im  9Katf4K  oufoe^Iten  in  merben.  Q^  ift  beutU<^, 
bc^  ein  fol(^  ^3eri4t  für  bie  (Srfenntnig  M  ^db)ng9  über^^ou))!  unbraiul(^bar  tfl'' 
^e  Argumentation,  mit  tod^tt  ftd^  ^mad,  2)ad  faroltngifc^e  unb  b^antinifd^e  9iei4 
@.  95—97  ((J^fcurf)  ^iejegen  loenbet,  fdjetnt  mir  ni(^t  gclnngen  gn  fein.  ß.  räumt  ein, 
bag  ber  ^[nnalifl  ftd^  em  mang^fted  geograp^ifd^  ®tlb  twn  ben  Ergingen  ge* 
matl^t  ^be,  fud^t  ben  8eri(^t  oeffefben  jebo^  )u  retten,  inbem  er  annimmt,  bag  ber 
&önt0  jene  X^ümg  beft  fieered  be^ufd  Umgebung  ber  J((ufen  twrgenommen  unb  bte 
IBeremigung  beiber  ^eerei^rörper  am  fttböl^Hdjen  Sludgange  ber  itlufen  flattge» 
ftutben  ^be;  ad  clusas  l^eige  nur:  „an  ben  JHufen''  td^t:  „Dor  ben  JÜufen". 
<ltne  analoge  ituffaffung  ^tte  au^  fd^on  Seibni)  fu^  gebilbet,  Annales  I,  39. 
%1Uin  bann  n?ttrben  bie  $3orte  Et  ~  coniungentes  eine  oenoirrenbe  llntict))ation 
ernten,  mie  |le  bettn  ^amad  cai6^  nur  bnrcb  bie  ^^ermutl^ung  gu  erfl&ren  fud^t, 
bag  ber  Sunaltfl,  tot\ä)n  bte  Umgebung  bed  ^ffeiB  nad^^  auSbrttdlic^  ermä^m, 

Sei  i>erf(^iebene  ^ericbte  fritifioiS  unb  ouBerfi^  mit  einanber  t>erbunben  ^e.  ^ttnn 
reiben  bie  Ann.  Lauriss.  mai.  unmittelbar  borouf:  Carolus  .  .  .  castra  me- 
tatns  est  ad  easdem  clusas,  gan}  un^meifeU^ft  in  bem  €Hnne:  bor  (mefifi^  bon 
ben  itüifen.)  (Sine  anbere  9^age  tfi  bagegen,  ob  bte  Ann.  Laur.  mai.  mit  ben 
SSorten  ad  clusas  se  coniungentes  ttjhrfti'^  fagen  mollen,  bag  bie  beiben  $eere  fl4 
an  ben  Itlufen  bereinigten,  unb  biefe  ^age  bttrfte  |u  bernetnen  fein. 
2)er  6|n:a(!^ebrau4  biefer  tnnalen,  mie  er  unten  im  dj^cwci  III  feßaufienen  berfn(bt 
mirb,  berechtigt  und  tnelme^  ju  ber  3nter|)rctation.  bag  fie  nur  fagen  motten,  betbe 
$eere  feien  in  ben  ftlufen  gefommen,  n^l  an^  ben  8en(^t  ber  V.  Hadriani 
(oben  ®.  141  9^.  7).  3fl  biefe  Auflegung  nd^tig,  bann  bege^  bie  Ann.  Laur. 
mal  l^ter  feinen  eigentlid^en  S^ler,  botn  unter  clusae  t>erflanb  man  nid^t  nur  bie 
^lufen  bon  €^nfa  (k^l.  Ann.^nh.  817,  SS.  1,  204:  omnes  aditus  qtiibus  in 
Italiam  intratur,  id  est  clusas).  ^mmer^  bleibt  jebo^  befleben,  bag  i^  j^at« 
fleOung  eine  ungenaue,  unbeutlic^e  unb  unooll^nbige  iß,  ba  fie  bie  einzelnen  5Hufen 
nid^t  oon  einanber  unterf(beiben  unb  nic^t  berid^ten,  mie  bie  bon  Sembarb  geführte 
4^eiBabt^Iung  meiter  in  bie  O))erationen  eingriff. 

eebr  m^  pettt  p*  bie  «er^ltniffe  ber  Poeta  Saxo  L  I,  v.  120  ff., 
Jaff§  IV,-547,  bor,  inbem  er  ben  ^erid^t  ber  Ann.  Einhardi  auBjumalen  fm^t. 

M  Ann.  Laur.  mai.:  Desiderius  ipee  obviam  domni  Caroli  regis  venit; 
Ann.  £änh. :  Desiderium  r^em  frustra  sibi  resistere  conantem;  aenauer 
Chron.  Moiss.  SS.  XIII,  28  f.:  Deeiderius  vero  rex  .  .  .  clusas  rortiter 
contra  regem  Karolum  exercitumque  eius  firmare  precepit  —  valli,  quod 
Langobardi  defenderant;  beinah  mdrtlicb  aleid^/  auf  gemeinfamer  Ctuefle,  Ann. 
Mett  ibid.  unb  fttcjer  Chron.  Yedastin.  ibid.  @.  704  (Desiderio  vero  frustra 
clusas  muniente  et  magno  defendente  milite);  Ann.  Laur.  min.  ed.  SBoit 
^.  413:  Desiderius  rex  obsistere  nititur,  clusas  Alpium  obseratas,  obviam 
pergit  (^ienoc^  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  348);  Vita  Hadriani  1.  c.  8.  495; 
Adonis  chron.  SS.  II,  319:  Desiderius  rex  tunc  iuxta  clusas  Langobardo- 
nun  exercitum  composuerat.  —  9^0^  bem  Chron.  Novalic.  III,  9,  SS.  VII, 
99  f.  maren  nod^  im  11.  ^o^rl^unbert  bie  gunbamente  biefer  lOefeßigungen  )mif<ben 
bem  Wlon&  '^dfixiaxaa  {fOlomt  Pcare)  unb  bem  Wton$  (Saprajmd,  me^  ben 
engen  (Eingang  bed  ^\A  bon  @ufa  bd^^en,  bej».  bem  vicus  Cabrius  ((Kl^aürie) 
pi  \t\fta  (Nam  usque  in  presentem  diem  murium  fundamenta  apparent; 
quemadmodnm  faciunt  de  monte  Porcariano  usque  ad  vicnm  Cabrium, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


144:  773. 

Äorl,  bcr  bicfcii  SBctjc^anjunflcn  flcacnüljcr  ein  fiaflcr  bcjog^X 
^attc  feine  Hoffnung  ben  ^^urc^maricQ  fogleic^  ju  eTjtt)ingen  unt> 
fnüpfte  bat)cr,  oli^  er  fc^on  t)or  ben  Olafen  ftanb,  aufiS  neue  Untere 
tianblungen  mit  2)efiberiud  an,  unb  itt)Qr  gang  auf  ber  ©runblage 
ber  früheren  99ebingungen ;  er  ^ötte  auc^  je^t  noc^  ben  RaxtOpf 
lieber  Dermicben  *).  MUetn  SJefiberiu^  fc^eint  auf  bie  Unangrcif* 
barfeit  feiner  ©teflung  fo  feft  gebaut  ju  t)abcn,  ba6  er  Äarl'^  An* 
erbietungen  abermatö  jurüdtoteS.  3n  ber  Xl^at  gelang  ed  ben 
i^ranfen  nic^t  ben  ^urc^pg  burc^  bie  $(ufen  ju  erjiuingen;  jfarl 
mugte  fi(^  entfc^liegcn,  ^cfiberiuS  neue  iBorfd^Iäge  n)egen  eine^ 
ffiergleic^^  ju  machen.  S)ie  neuen  ftnerbietungen  ÄarFi^  lauteten 
für  3)efibenu8  in  gerotffer  ärt  noc^  entgegenfümmcuber  al&  bie 
frütieren.  Äorl  erflärte  fid^  bereit,  oljne  ©(^»ertftreic^  in  fein 
SRei^  jurüdjufe^ren,  fobalb  i^m  S)efiberiuö  brei  ©ö^ne  langobar* 
bifc^er  ^Beamter  ate  (Seifein  für  bie  StüdgaOc  ber  eroberten  ©täbte 
an  ben  ^apft  überliefern  würbe');  Don  ber  SBeja^Iung  einer  (Jnt* 
fc^äbigunggfumme  ift  babei  aDerbingi^  ni^t  weiter  bie  9tebe.  2in6^ 
fanb  ftarl  SWittel  unb  aSBege,  um  ungead^tet  be^  Dcrfuc^ten  SOSibcr* 
ftanbeö  ber  flangobarben  in  Stalien  einjubringen ;  nur  weil  er 
einer  frieblic^en  Söfung  ben  Sorjug  gab,  bot  er  S)efiberiu«  noc^ 
einmal  bie  ßanb  ju  einem  93ergIei(!Q,  aber  freiließ  o^ne  Srfolg,  ba 
biefer  iebe  3lad)giebigfeit  oerfc^mä^te. 

Die  5Rac^ric^ten  ber  Quellen  über  bie  t)iet)er  gehörigen  JBor^ 
gängc  finb  mangelhaft;  ber  einjige  au^füfirlid^e  Seric^t,  in  ber 
Seben^bef^reibung  ^abrian'^,  f^eint  ben  $)ergang  fel^r  anbcr8 
bar}uftellen.  Z)a  ^etgt  eä:  „^a  ber  allmächtige  @ott  bie  ©d^lec^^ 
tijjfcit  beö  böfen  ©efibcriu«  unb  feine  unerträgliche  S)reiftigfeit  er* 
bhcfte,  fo  fd^icfte  er,  ben  2;ag  e^e  bie  t$taufen  nac^  $aufe  ab* 
sieben  wollten,  ängft  unb  ©c^recfcn  über  i^n,  feinen  ©oljn  Äbelc^i^ 
unb  fämmtlic^e  Sangobarben :  unb  in  berfelben  Stacht  liegen  fie  i^re 

ubi  palaciam  Ulis  dicbue  ad  hoc  Bpectacalam  factum  fuerat):  Deiner 
@.  196—197  meint,  bog  jene  ^bamente  meQet^t  fc^on  <Don  bem  erften  SixkQ^ 
jwtfc^  ^)mi  unb  Hiffailf  m  3.  754  l^errü^  mochten. 

')  Ann.  Laur.  mai.  (üflL  0.  @.  143  9^.  1). 

^)  Vita  Hadriani  1.  c.  @.  495:  At  vero  qua  bora  praenomlnatus 
cbristianiflsimus  Francorum  rex  ad  easdem  adproximavit  clusas,  ilica 
BU08  denuo  missos  ad  praefiatom  direxit  Desiderinm,  deprecans,  sicut  pri- 
dem,  ut  quantitatom  praedictorum  solidorum  susciperet  rex  et  eafidem 
pacifice  redderet  civitates.  Sed  nequaauam  penitus  aidqaiescere  maluit.  (S4 
gel^t  \)man€  t)ttt)ox,  bog  Jtorl  bie  neuen  unter^nbümgen  fogleic^  nac^  feiner  9n« 
fünft  üor  ben  ft(ufen  antnüpfte,  no^  e^  er  einen  ^Berfn^  gemotzt  ^otte  ben  2)ur(!^ 
gona  mit  (^twoit  )U  er^minoen.  äWt  quantitatem  praedictorum  solidorum  bürf te, 
au(9  Txa&f  bem  sicut  pridem  )u  f^liegen,  eine  ^umme  fol(^  ^(ibi,  ni^t  etit 
2:^etl  ber  früher  angebotenen  ^mnme  (oon  14  000  (itolbfolibt)  gemeint  fein. 

^)  Vita  Hadnani  1.  c.  S.  495 :  Et  dum  in  tanta  auritia  ipse  protervu» 
permaneret  Desiderius  rex,  cupiens  antedictus  christianissunuB  Franco- 
rum rex  pacifice  iustitias  b.  Petn  recipere,  direxit  eidem  Langobardorum 
regi,  ut  solummodo  tres  obsides  Langobardorum  iudicum  filios  Uli  tradi- 
disset  pro  ipsis  restituendis  civitatibus,  et  continuo  sine  uUa  inferta  ma- 
litia  aut  commisso  proelio  ad  propria  cum  suis  Francorum  exercitibus  re- 
verteretur.    Sed  neque  sie  vaiuit  eins  malignam  mentem  flectere. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^arl  bringt  in  Stoßen  ein.  145 

3e(te  unb  aQe  i^re  ©erät^fc^aften  bo^inten  unb  eroriffen,  o{)ne  bag 
Semonb  fte  Derfolgte,  ade  ^ufammen  bte  fjfluc^t.    m^  bo^  ^cer  bcr 

franfen  btcfce  fa^,  öcrfolgte  cö  fic  unb  töbtctc  ötclc  Don  t^ncn^). 
iernac^  tpor  llarl,  obgleich  ^efiberiuS  feine  ^^otberungen  ju« 
rfidfletoicfen  ^atte,  bennoc^  im  JBeflriff  ben  9iücfmarfc^  anjutreten, 
o^ne  irgenb  tttoai  erreicht  ju  ^aben^):  er  t)ätte  alfo  ouc^  feine 
älui^fic^t  gehabt  fid^  ben  dufl^^Q  ^^^  Statten  ju  bahnen.  StDein 
feine  Sage  fann  nic^t  fo  t)er}n)etfe(t  geh)efen  fein,  um  nad^  Sble^^ 
nung  feiner  wieberl^olten  grieben^antrfige  unöerric^teter  @a^e  unv» 
iufe^ren.  S)er  SBorfall,  »eichen  bic  Seben^befc^reibung  ^abrian^S 
alg  ein  ffiunber  barfteflt,  ^atte  einen  ganj  natürlichen  SSerlauf, 
unb  barüber  gettJä^ren  bie  fogen.  Sorfc^er  8lnnalen  äuöfunft. 
,,ftarl  fd^icfte  feine  ©c^aar  über  baö  ©ebirge;  3)efiberiuö  aber,  ate 
er  baö  erfuhr,  Dcrliefe  bie  ftlufen,  unb  nun  jog  Äönig  Äarl  fammt 
ben  granfen ,  ba  burd^  ben  SBciftanb  beö  iperrn  unb  bie  gürbitte 
beS  ^.  apoftete  5ßetrud  o^ne  SSerluft  ober  irgenb  einen  SuföJnmen* 
ftofe  bie  «lufen  geöffnet  tüaren,  in  3talien  ein,  er  unb  aüe  feine 
©etreuen*)."  SKan  fie^t  nun,  worin  ba^  angebliic  SBunber  be^ 
ftanb,  ))on  welchem  ^abrtan'd  SBiograp^  erjä^lt.    Karl  lieg  burd^ 

')  Vita  Hadriani  @.  495  (Aodr.  Bergom.  bist  c.  4,  SS.  rer.  Langob. 
@.  224:  divino  indicio  terror  in  Langubardus  irruit,  abeque  grave  pugna 
Italiam  inyasit). 

')  Muratori,  Annaii  a.  773  fogt;  na(^  ^bte^nuna  biefer  ^^rberung  fei  boS 
frdnfif(^  $eer  in  bie  ilütfen  bineingerttdCt,  ^obe  ober  fo  taptem  fBiberflanb  gefunboL 
baß  t&  ^d)  ^  Umtüfc  angefc^im  ^obe.  ^oxaaS  »ttrbe  folgen,  bog  ein  Stomp] 
pottgefnnben,  tocA  ober  nirgenbd  angebentet  ifl  unb  toon  iDtootort  felbfl  gleid^  na^l^ec 
geleugnet  mirb.    2)ie  ^emmt^nnq  iit  o^ne  i^nmb. 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  et  mittena  scaram  suam  per  montana, 
hoc  sentiens  Desiderius  clusaa  relinquens,  supradictus  domnus  Carolus  rex 
una  cum  Francis,  auxiliante  Domino  et  intercedente  beato  Petro  apostolo, 
sine  laesione  vel  aliquo  conturbio  clusas  apertas,  Italiam  introivit  ipse  et 
omnes  fideles  sni.  Ci-fl  einzelne  Bearbeitungen  biefer  OueQe  bt^^nax  —  meUeti^t 
^aS  suam  au!8f)>innenb  —  jene  @(baar  <ü&  eine  ouikrtefene.  <^  bie  in  Chron. 
Moiss.,  Ann.  Mett  unb  Chron.  Vedastin.  benu^te  (Chron.  Moiss.  1.  c. :  Misit 
antem  per  dJfHcilem  ascensum  montis  legionem  ex  probatissimis  pugnato- 
ribus,  qni  transcensu  montis  Langobardos  cum  D^derio  rege  eorum  et 
(^erio  in  fu^m  converterunt;  Ann.  Mett  1.  c,  »o  Oggeriu^  nicht  em^o^nt 
»Sb,  ogl.  0.  ^.  104  Sfl.  2;  Chron.  Vedastin.  1.  c:  probatissima  legio  per 
facilem  —  fo  ffia  unrid^tig  flatt  difficilem  —  montis  cursum  mittitnr  a  rege. 
Qnos  videntes  Longobardi,  fhgam  iniere);  femer  Regino  SS.  I,  558:  et 
misit  occulte  unam  scaram  de  electis  yiris  per  montana.  (Sntffnrec^enb  bie 
Ueberfe^na  tton  O.  9U>eI  unb  SSattenbac^,  2.  ^ufu  (®efc^tf(^reiber  ber  beutft^en 
Sorjeit  IX.  ^o^^.  2.  ©b.)  ©.  58;  tjgL  ou^  ö.  «onfe,  ©eltgefd^iite,  ber  bd 
einer  anbem  (SkUgen^ett,  V,  2  e.  133  irrt^lic^  fc^reibt:  „2)ie  franftf^ie  ^aax 
@cara  grandSca,  eine  jum  rafc^  2)ienP  oudgebttbete  Gruppe,  bie  befonberS  axO^ 
SUemannen  unb  %xanUa  beflonb.'  ^nbeffen  mirb  bod  föort  scara  bamalS  für 
ßeer^oufen,  Oetnere  ober  größere  Xruppenobt^eüungen ,  ^eere  ttber^^aupt  gebrannt, 
befonberiS  aber  fttr  fol^e,  meiere  nom  jtonige  ertfanbt  »erben.  o(^e  ba8  er  fewfi 
miuie^t,  ogL  ®ait  IV,  2.  %ufl,  e.  611  9^.  2  unb  bte  bafelbfl  angeführten  i^U 
reiben  ^tdlen,  »eld^e  fid^  voi^  Derme^ren  laffen,  3.  B.  burd^  Aim.  Laur.  mai. 
784  @.  166:  cum  scara  (»ofUr  Ann.  £inh.  @.  167:  cum  parte  ezercitus), 
bann  bie  befonberiS  be^eid^enbe  @teQe  Ann.  Laur.  mai.  785  1.  c.:  multotiens 
Sacra  nusit  et  per  semet  ipsum  iter  peregit  (mofür  Ann.  Einb.  l.  c:  tarn 
per  se  ipsum  quam  per  duces,  quos  miserat);  Ann.  Guelferb.  793,  SS.  I, 
3a(t6.  b.  btf4.  »efO).  -  flhtU&m^on,  Staxl  h.  Or.  I.  »b.  2.  9nfl.        10 


Digitized  by  VjOOQ IC 


146  773. 

einen  X^eil  fetner  Xruppen  bte  fian^obarben  umgeben  unb  htt- 
eitelte  baburc^  ben  ^lan  bed  2)efibertui^ ,  t^m  ben  Suflong  nod^ 
Stallen  ju  öerfperren  *).  S)ie  granfen  Ratten  ffirfa^rung  auf  biefem 
Soben;  in  ganj  äl)nlic^cr  SBeife  tDaren  fic  auc^  fc^on  in  ben 
Sauren  754  unb  756  borgegangcn  *).  Son  ben  Öfi^anfen  über» 
rafd^t  unb  in  einer  unhaltbaren  @teQung  ergriffen  bie  fiango^ 
barben  fd^teunigft  bie  ^(uc^t.  9((d  itarl  bem  langobarbifd^en 
ftönigc  feine  legten  ©ebingungcn  fteßte,  xoai  feine  ©c^aar  bictleid^t 
bereite  auf  bem  SBege  über  bag  ©ebirgc*).  SebcnfaHi^  fa^  ©ejt* 
beriud  ju  fpät,  bafe  er  umgangen  »ar;  bte  ®cfa^r  bon  borne  unb 
im  Sauden  angegriffen  gu  merben  nöt^igte  i^n  jum  SRüdjug. 

9Bie  fam  ed  aber,  bag  bcr  noc^  immer  fo  mäc^ti()e  Aöni^  ber 
Sangobarben  biegranfcn  o^neSd^tDertfhrcic^*)  in  Stalten  einjte^cn 
laffen  mußte?  ©aß  er  fid^  gcaen  bie  Äriegglift  bcr  granfen,  bie 
fic  fogar  in  ganj  äl)nli(^cr  Art  cinft  fcgon  feinem  Sorgänger 
oc^jenüber  angcwanbt  Rotten,  nic^t  bei  Seiten  fic^cr  geftcnt  '^attc? 
I)te  SBcric^tc  bcr  Reitgenoffen  gcioä^ren  barüber  feine  Äugfunft; 
aber  bie  fpäteren  ©efcglcdötcr  ^aben  I)efiberiug  öon  bcr  ©d^ulb  an 
biefem  auögangc  freigefproc^cn  unb  bcnfclben  Urfacftcn  jugefc^ricbert, 
bie  m  bcfcitigcn  nici^t  in  feiner  SKad^t  ftanb.  Siel  (jcnaucrcn  Sc* 
fc^cib  über  Äarrs  Sinbringen  in  Stalten  atö  bie  glcid^jettiacn  Ducßcn 
toiH  bie  brei  Sal)rl^unbcrte  jüngere  ß^ronif  t)on  Sloöalcfc  toiffen**). 
©ie  fc^ilbcrt  aui^fü^rliciö,  loie  Äarl,  außer  ©tanbe  ben  S)urd^jug 


45:  Cod.  Carolin.  <Rr.  84,  Jaff6  IV,  258-254;  au*  9^cue«  «rd?h)  XH,  537. 
539  9^.  3.  —  Seibntj,  Annales  I,  39  nimmt  an,  bag  ed  bte  Hbtbetlmig  iBeml^aib'iS 
getpefen  fei,  metc^e  biejfe  ^gabe  mti^efttbtt  ^abe,  t>gl.  inbeffen  oben  @.  142  9{.  2. 

^ag  2)efibertuS  o^e  jtampf  ^ur  ^äft  genötigt  »urbe,  fagen  md)  Ann. 
Einb.  (Desiderium  regem  .  .  .  citra  congressionem  fugavit)  tmb  beflatigt  ber 
«rief  (Jat^lmlf'Ä  an  Äarl,  Epist.  Carolin.  9h.  1,  JaflP^  IV.  337:  quod  Lango- 
bardorom  exercitas  ante  faciem  (tuam)  sine  publico  oello  in  fiigam  con- 
vereus  —  Alpes  intrasti,  inimicis  (fxtgienti)bu8.  —  Unbeftimmter  Ann.  Laut, 
min.  ed.  Waitz  l.  c:  Franci  clusas  reserant  (fjitnaä)  Ann.  Enbard.  Fuld. 
1.  c);  no4  unbeftimmter  Ann.  Petav.  SS.  I,  16:  et  concitato  bello  fugivit 
Desiderius  rex  Langobardorum  (ögt  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21).  —  ^l.  ferner 
übr:  bie  S^d^t  ber  Sangobarben  bei  ben  JKufen  V.  Hadriani  1.  c.  ®.  495  f.:  dmn 
a  clusifl  fiigam  arripuissent  —  dum  a  cluBis  Langobardorum  fugientes  re- 
versi  snnt  (auf  bie  @poIetiner  b»».  bie  «emo^ner  t>on  Sfnmo,  Ofhno,  Sncona  unb 
ioon  (ixttk  bi  (Eafiello  bejttgli^);  SKttblbad^  e.  64  9hr.  155  f. 

1)  I6gl.  au4  9ianU,  Aur  ^riti!  franIif<!^beutfdKr  9iei(^nnaltfhn  e.  423. 

3)  DeUner  @.  199  W.  4;  266  9{.  1;  @.  ffbtl,  ber  Untergang  be«  Hango« 
iKtrbenrei&eft  @.  44.  51. 

^)  miä)  ber  9naabe  ber  Vita  Hadriani,  oben  @.  144,  nwna^  gerabe  ben 
2:ag  e^  Stad  ben  vtflcbug  antreten  mollte  über  bte  Sangobarben  ber  panifd^ 
€^e(f  tam,  in  mel^^m  ffe  oie  ^uAt  ergriffen,  liegt  bie  SSorauiSfe^g  »i  ä^runbe, 
bag  bie  abfd^Iägige  Hntnnnrt  twn  2)eftberiud  auf  bie  legten  S^orfd^ISae  Sfari'0  erfl  un« 
mittelbar  txm^  c^^^-  ^^  befd^werßi^  iröarfd^  über  bad  (Bebirge  na^m  aber 
n^o^I  längere  3^  tn  infprud^. 

*)  %gl  an|er  ben  oben  @.  145  91.  3  citirten  ©teQen  au4  nod^  Pauli  Geet 
epp.  Mett  SS.  11^  265:  Langobardorum  gentem  .  .  .  nniversam  sine  gravi 

graelio  suae  subdidit  dicioni  (Andr.  Bergom.   bist.  c.  4,  SS.  rer.   Lango- 
ard.  @.  224). 

'^)  Chron.  NovaUciense  IE,  10  ff.,  SS.  VII,  100  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^orl  bringt  t»  Stalten  ein;  ©ogen  barüber.  147 

iixvdf  bic  stufen  ju  erjtoinflcn,  lange  in  Sioöaieje  Jclbft  fic^  auf^ 
.flehalten  ^abc.  ffinbltcn  fei  ein  lanflobarbifc^er  ©piclmann  ju  i^m 
oetommen  unb  t)abc  nA  erboten,  gegen  glänjenben  fio^n  bie 
§ranfen  auf  geheimen  $faben  über  baiS  @ebirge  }u  führen.  Staxl 
iei  barauf  eingegangen  unb  mit  feinem  ^eerc  t)inüber  nad^  Stalien 
gelangt;  fo  ^abe  ftc^  ^efiberiu^  umgangen  unb  genötjigt  gefe^en 
bic  t^Iuc^t  nac^  9}cibia  }u  ergreifen,  vcoc^  anbere  (Srjä^lungen 
"fügt  bie  C^ronif  oei^),  bie  alle  jufammen  eine  lange  @agenfctte 
bilben,  aber  fo  n)cnig  »ie  bie  (Erjä^tung  Dom  ©pielmann  ald 
l)iftorifc^e  3^'"9^^ff^  brauchbar  finb.  ^öcqftcniS  fönnten  einjclne 
loralgef^ic^tli(^e  Angaben,  »ic  bie,  i>a^  jener  @ebirg^fab  nocQ  im 
-eilftcn  3a^rt)unbert  via  Franoorum  genannt  worben  fei  unb  bag 
bie  Umget)ungdfc^aar  bei  @iaDeno  im  @flben  ber  ftlufen  bie  (Ebene 
erreicht  \)abt,  aQenfalli^  Snfpru^  auf  89eac^tung  unb  @(aubn)firbig« 
feit  befit^en^).  Slllein  n^enigftend  ein  gefc^ic^tlic^er  ftern  liegt 
biefer  mie  ben  übrigen  6agen  ju  ©runbe.  S)urc^  alle  jie^t  fid| 
ber  ®ebanfe  t)inbur(^,  bag  ed  nur  burc^  SBerratb  ben  t]rtanfen  ge« 
lang,  ben  SDe^  ^"^^  ®ebirge  ju  finbcn ;  aber  beglaubigt  ift  biefe 
9(n((^auunj)  ntc^t.  äBat)r  ift,  bag  ^arl  bor  ben  5i^lufen  auf  ©c^n^ie» 
rtgfetten  ftteg,  bie  julc^t  uon  i^m  nid^t  übertounben,  fonbern  um* 
angen  n)urben,  unb  ebenfo  ift  cd  n^abr,  bag  2)efiberiuiS  Dor  bcm 
Meg  unb  tDä^tenb  beffelben  mit  bem  SSerrat^  feiner  eigenen  Unter« 
tränen  ju  Iän^)fen  ^atte^);  bad  finb  bie  ^iftorifc^en  X^atfadben, 
ouf  n)et(^en  bie@age  toeiter  baute.  9lber  fc^on  inbem  fie  biefelben 
in  unmittelbare  SBejie^ung  ju  einanber  fe^te,  ging  fic  über  bie 
@renjen  bed  gefcbid^tlid^  ^Beglaubigten  ^inaud.  SBo^l  toäre  ed 
bcntbar,  bag  Sarli^  $eer  bei  feinem  (Einzug  in  Stauen  unb  auc^ 
bei  bem  äRarfc&  über  bai^  ®ebirge  üon  fiangobarben  begleitet  u>ar, 
bie  öerrätherifcgenoeifc  t)on  ©efioeriui^  abgefallen  tt)aren,  aber  auf 
{einen  t^aU  toax  t^  x\)i  SSerbienft  aOcin,  bag  t^  Staxl  gelang  bie 
filufen  äu  umgeben.  3)enn  —  wir  loiefen  bereit«  barauf  bin*)  — 
fc^on  jnjeimal  Ratten  fränfifd^e  Iru^jpen,  noc^  jur  ßeit  ^ipöin'«, 
burc^  bic  SBerpe  ficiö  S8af)n  nac^  Stalien  gcbrodgien,  unb  bicUeic^t 
befanben  fi(^  im  ßecre  Äarr«  felbft  nod^  SWänner,  tt)eld^e  Don  jenen 
ßügen  ber  bie  (Sebirgdpfabe  lannten.  S)ic  ßinberniffe,  welche 
$ippin  oei  ben  erftcn  SH^^  ^^  S^^anfcn  nacg  Stalien  ju  übe^ 
n)inben  lou^te,  fönnen  au^  für  Jtarl  bei  bcm  britten  ßuge  nic^t 
unüberfteiglic^  getoefen  fein.  @d  toüxc  ein  Srrt^um  ju  glauben, 
bag  üarl  bor  ben  ftlufen  toieber  ^ätte  umlet)ren  muffen,  mnn  ibm 
ni(|[t  Don  Stalten  j^erüber  bie  ^anb  geboten  toorben  n)äre;  nDouei 
cd  immerhin  möglich  bleibt,  baß  langobarbifc^e  Scgmeifer  feinen 
Gruppen   bei   bem   SRarfd^  über   bad  ®ebirgc   nü|lic^c  ©ienfte 

1)  Chronicon  Novalicieose  1.  c;  \>^l  au^  @.  W)d,  Untergang  M  Ilango« 
borbenmcW  @.  119  ff. 

»)  Sgl  Oettnet  @.  266  9^.  1;  SRü^lba^er  ®.  64. 

>)  9ül  0.  @.  137  f.  unb  unten. 

*)  »gL  oben  @.  146  91.  2;   on^  Troya  V,  698  f.  ffOü  bie«   mit  «e<!^t 
beiDor. 

10* 

Digitized  by  VjOOQ IC 


148  773. 

leifteten.  9lber  ntc^t  biefem  }ufäQtgeit  Umftanbc  Derbanfte  er  feinen 
(Srfolg;  ed  mug  Don  SKnfong  an  in  feinem  ^lane  gelegen  ^ben, 
nöt^igenfaa«  auf  bemfelben  äBege  ben  SSiberftanb  Don  Seftberiu^ 
unfdbäblid^  ju  machen,  auf  tod^m  fc^on  fein  iBater  ben  Stiftulf'^ 
unf($äbU4  gemalt  ^atte,  unb  biefen  $tan  fährte  er  auö,  nac^bem 
an  bcr  fiatöftarrigfeit  Don  SJefibcrin«  oße  SScrfuc^e  eine«  frieblic^cn 
Sergleicfid  gefd^eitert  n^oren. 

S)efibcriud  begab  ft*  mit  feinen  ©rogen  unb  feinem  $eere 
nad)  ^ax>\a,  ju  beffen  Ssert^eibigung  er  bie  nöt^igen  S(nftalten 
traf*):  «Ibeld^i^  jog  fic^  naci&  Serona  jurüd,  welc^cd  für  bie  feftefte 
aller  langobarbif^en  @täbte  ga(t  unb  tDo  nun  auc^  @erberga  mit 
i^ren  ©öj^ncn  unb  «utc^artuö  ©c^u^  fuc^te*).  Äarl  aber,  ber  in* 
jmifc^en  in  Italien  eingebrungen  mar,  rädte  Dor  $aDia,  fd^Iog 
S)efiberiud  barin  ein  unb  eröffnete  bie  SBela^erung  ber  ©tabt  etma 
Snbe  ©eptember^).  (Er  mad^te  fic^  DteUetc^t  fogleic^  auf  eine 
längere  S)auer  bcr  ^Belagerung  gefügt.  Sebenfatlö  reifte  infolge 
feiner  ttufforberung  feine  ©ema^ltn  ^ilbegarb  mit  ben  ^inbem  \n 
il)m  in«  Sager  Dor  ^aDia*);  bort  gebar  fie,  ob  noc^  im  3a^re  773 

1)  Vita  Hadriani  @.  495;  Ann.  Petav.:  et  retnisus  eet  Papia;  Ann, 
Ma^.:  fügit  DesiderioB  rex  in  Pabiam  civitatem. 

^)  Vita  Hadriani  1.  c:  Adelgis  yero  eins  filius  adsamens  secum 
Antcharium  Francnm  et  uxorem  atque  filios  saepedicti  Caralomannij  in 
civitate  qoae  Verona  nuncupatur,  pro  eo  quod  iörtittsima  prae  omnibns 
civitatibus  Langobardorum  esse  videtur,  ingreseuB  est  mmi^ada^  befonb 
fi4  alfo  nid^t  bei  2)6fibaiuS  in  $(Una,  tote  2)lp))0U)t  @.  47  f.  mti»  ber  belattntett 
tnor^en^aften  (Ei^ä^Iung  beS  SRönAd  Don  ^t  fallen  \ä>tt  boiB  ^Inrficfen  bei» 
franftf(^  ßeere«  t»r  ^a  II,  17,  JaffS  IV,  691-693,  fließen  »UI. 

«)  iWü^lbocfter  ©.  64  f.  («r.  155  f.  156  a).  JDiefe  3ett  ergibt  W  au«  ber 
9bt^abe  in  ber  Vita  Hadriani  e.  496,  Statt  fyätt,  al«  er  mr|  oor  Oflem 
(3.  Sipril),  a(fo  (Jhibe  ^än  774,  na<!^  9lom  ging,  bereit«  6  SDhmate  oor  $aota  ge» 
ftanben.  9{eue«  ^rc^it)  III,  316  toirb  c.  Ott.  angenommen.  Lupi,  Codice  dipl. 
Bergom.  I,  591  f.  fucbt  bor^u^un,  bog  bie  Belagerung  $aoia*«  bereit«  im  3uni 
ober  3uti  begonnen  fyat,  aber  o^ne  bbtei^^ben  kernet«.  Meo,  Annali  del 
repo  di  Napoli  lU,  81  ff.  behauptet  foaar,  $abia  fei  f(^n  im  Sunt  773  nac^ 
fe(b«monatIi4er  Oelagenmg  gefoHen;  aber  feme  ^eredf^nungen  flnb  gSn^i^  t>erfe^U; 
bod^  ertlärt  fld^  au4  ßoi^a.  Breve  istoria  del  dominio  teinporale  della  sede 
apostolica  nelle  due  Sicilie  0.  56.  275  bafüt,  »ä^b  Troya  V,  739  fidf 
entf^i^en  Moegm  au«fpn4t.  ^oia  fiel  im  3uni  774  (f.  unten).  9{a4  Chron. 
Moiss.  SS.  AUl,  28  ^tte  bie  8elaaemng  aOerbing«  10  Wlonatt  (decem  annos 
cod.,  SS.  I,  295  e)  gebauert,  mit^m  etroa  f^on  tm  ^ufi  773  begonnen;  na^ 
Pauli  contin.  tertia  c.  55.  SS.  rer.  Langob.  €5.  213,  erfolgt  bie  ©nna^me  im 
K^en  SRonat  (Deeimo  demnm  mense  .  .  .  dvitas  Papiensinm  capitur). 
iaxtt  mm  Catalog.  reg.  Langob.  et  Ital.,  ib.  0.  503,  voän  Stcxi  im  3un  nad^ 
Stauen  gefommen.  ' 

CgL  übrigen«  btufic^tUcb  btefer  ©etagerung  Ann.  Laur.  mai.  SS.  1,  150. 
152;  Ann.  Einh.  SS.  L  151.  163;  Ann.  Petav.  SS.  I,  16,  Ann.  Max.  SS. 
XIII,  21 ;  au«fübr(i(4er  Cbron.  Moiss.  1.  c.  (In  qua  Desiderio  incloso,  ipeam 
civitatem  obsedit  et  vallo  firmissimo  circumdedit),  Ann.  Mett.  ibid.,  Cnron. 
Vedastin.  ib.  @.  704;  V.  Hadriani;  Ann.  Laur.  min.  ed.  fßait»  ^.  413  (De- 
siderins  Papia  e  includitur  —  Karins  Papiam  civitatem  obsedit,  nulliun  in- 

rii  vel  egredi  permittit);   Pauli  contin.  Lombarda,    SS.  rer.  Langob. 
218  (et  hedificavit  munitiones  in  giro  et  in  tantum  ipsam  coangustavit, 
ut  nullus  egrediendi  aditus  pateret  obsessis);  Ann.  £inh.  (mtta  <S.  150  9^.  1). 
♦)  Vita  Hadriani  @.  496:    Dirigensqne  continuo  Franciam,   ibidem 

Digitized  by  VjOOQ IC 


^dagenmg  inm  $<U}ta.  149 

ober  crft  774  ift  unbefonnt,  tDa^rfc^einlic^  jcbod)  crfi  im  Icfetercn, 
tinc  loc^tcr,  «bal^ib*).    ffici^nad^tcn  feierte  ftarl  im  Sofler*). 

«pud  se  Papiam  adduci  fecit  suam  coiiiugem  excellentissimam  Hildigardis 
r^inam  et  nobilisBimos  filios.  Unter  ben  filii  tß  bcr  @o^  ber  ^imiltrub, 
^pia,  mib  bcr  ^^  bcr  ^übegaib.  Statt,  ^  üecfic^,  ba  rndf  f(^n  fäber 
^dNnren  tt>ar.  fSal  übrtaen«  (uidt^  Sie  urtimbe  JtarTd  bom  16.  SuG  774  auf  $ama, 
imt^OKU^  9hr.  163  itnb  unten;  Ann.  Laur.  mal.  774,  SS.  I,  152,  »o  Stad 
cum  uxore  uaü^dftt  k, 

^)  Paulns  Diaconus,  Gesta  episcop.  Mett  SS.  II,  267  (bgL  (m6)  Poet 
Lat.  aev.  Carolin.  I,  59),  ftt^  bie  (9rabf(^ft  biefer  Zidfttc  StcaV9  an,  »orin 
cd  ^ei§t: 

Snmpeerat  haec  ortum  prope  moenia  celsa  Papiae, 
Cnm  caperet  genitor  Itala  resna  potens. 
(finl^arb,  Vita  Karoli  c.  18,  nerad  unter  bcn%o4^  StootV9  (eine  tlbal^b;  eine 
tadifi  ernSdti!^  Unaenautgleit,  ba  biefdbe  aliSbalb  fiorb.  HS  ftltefh  Xod^ter  »irb 
fpater  9lotmb  bcMicpnet  (bgl  unten  8b.  U,  \.  3.  810),  tDobrf^etidid)  ober  nur, 
toeü  jene  Kbafbetb  fo  turje  3^  d<l<^  ^^e.  muf  teincn  ^11  finb  toir  3H  ber  ^in* 
wäfmt  bere^tigt,  baS  bie  wt  $cdoia  geborene  2:o4ter  itorrd  niilfit  Kbolpeib  fonbem 
iRotrub  gemefen  fd;  ^^aulu«  !^iaconnd,  ber  felbß  bie  QMa^dfüft  ber  erfleren  Derfaftte, 
fonn  eine  foU^  Skmed^felung  nt^t  begangen  ^oben. 

*)  Annales  Lauriss.  mai.  L  c;  Chron.  Moiss.,  Ann.  Mett,  Chron. 
Vedaatin. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


771 

gum  crftcn  Wlak  brachte  Äart  bcn  SBiittcr  in  geinbcölanb- 
unter  bcn  äBaffcn  ju^).  @g  tpar  fci^on  unflctt)öf)nlic^,  ba6  ein  frän* 
fifd^ed  $eer  aud^  n)ä^renb  beiS  äBinterd  im  ^elbe  blieb;  bie  beträc^t« 
(ic^e  Entfernung  bed  ^iegiSfc^auplQ^ed  allein  erftört  ftorrs  S3er^ 
fahren  nic^t*),  Jonbern  nur  fein  (gntfc^luS,  nac^bem  er  einmal, 
burc^  SDefiberiud'  ^artnädiflfeit  genöthigt,  fo  weit  fleganflen,  nun 
au^  gleid^  einen  entfc^eibenben  ©d^lag  aegen  ibn  aui^jufilt)ren. 
Sefet  njar  ber  ©turj  öon  ©efiberiu«  bei  ^arl  befd^toffene  ©ac^c. 

^ie  ääelagerung  $a))ia'8,  toelc^ed  itarl  ftreng  abfperrte  unb 
burc^  ftarfe  Umnjaflungen  blofirtc^),  ^og  fid^  lange  ^in.  S5er@ife 
ber  IRegierung  be«  JReic^e«  tt)ar  im  fiager:  tt)ir  ^aben  wenigften^ 
eine  Urlunbe,  bie  bort  \)ox  ^abia  tt)ä^reno  biefer  Qtit  auögefteHt 
ift  am  19.  ^ebruar*).  S)er  SSifc^of  SÄerolbug  üon  fie  aWanS  unb 
ber  9lbt  SRabigaubud  t)om  ß(ofter  9(nifo(a  (@t.  Salaid)  Ratten  fic^ 
felbft  bei  Äarl  im  Sager  eingefunben,  um  feine  ©enel^migung  ju 
einem  äpifc^en  i^nen  t)orgenommenen  ©ütertaufd^c  einju^olen,  bie 
i^nen  Äarl  aud^  ertljeilte.  Unterbeffen  begnügte  fic^  aber  Äart 
nic^t  bloS  5ßat)ia  eingefc^Ioffen  ju  l^atten,  fonbern  t^at,  o^ne  ben 
tjaö  ber  ©tabt  abjuttjarten,  Stritte,  um  fic^  auc^  anbertoärt«  im 
langobarbifd^cn  JReic^e  feftjufelen.  SJon  befonberer  Sic^tigfeit  toax 
für  i^n  ber  JBefife  t)on  SSerona,  ba^  ja  bie  ^auptfeftung  be^  ßanbcS 
unb  überbem  jefet  aud^  ber  gwflwci&töört  öon  ©erberga  toar.  Äarl 
(ieg  ben  größten  2:{)eil  feinciS  ^eered  oor  $at)ia  gurüd,  nur  t)on 
feinen  Äerntruppen  begleitet  rüdtte  er  gegen  Serona*).    S5er  3wft 


^)  Annales  Einh.  773,  SS.  I,  151  fagm:  et  in  obpugnatione  civitatis, 
quia  difficilis  erat,  totmn  hibemi  temporis  spaciam  malta  moliendo  con- 
Bumpsit 

2)  fta&  Saben  IV,  291  f.  bebt  biefen  ®efi(4t0t)un(t  mit  Sie^t  ^or. 

8)  »gL  0.  ®.  148  m.  3. 

*)  maßad^tt  m.  156;  Bouquet  V,  723  f. 

5)  Vita  Hadriani  @.  496:  .  .  .  relin^uens  plurimam  partem  ex 
suis  exercitibns  Papiam,  ipee  quoque  cum  aliquantis  fortissimis  Francis  in 
eandem  Veronam  properavit  civitatem.  Et  dum  illuc  coniunxisset,  pro- 
tinus  Autcarius  et  uxor  adque  filii  saepius  nominati  Carolomanni  propria 


Digitized  by  VjOOQ IC 


3«9  9«9««  53<rona.  151 

^attc  einen  aünftißen  erfolg.  Äaum  war  er  bort^in  g^Iommen, 
fo  lieferten  jtA  i^m  äutd^ariud,  bie  Sfrau  unb  bie  @öt)ne  Äart 
mann'^  frein^iuig  aui^,  morouf  er  n^ieber  bor  $Qma  jurüdfc^rte. 
Darüber,  06  ©erono  fclbft  bei  bieder  ©elepen^eit  in  bie  ^änbe 
ftarfd  fie(,  erhalten  toir  feine  jugleic^  beuthc^e  unb  alaubn)ürbige 
Slac^ric^t^),  jebod^  ift  ed  Qniunet)men.  (Sin  äBiberftanb  fd^eint 
überhaupt  nicqt  geleiftet  n^orben  ju  fein,  jtorlmann'd  äBittnie  ^ätte 
ftc^  mit  i^ren  ©öl^nen  uermut^li^  i^rem  @(^n)ager  nid^t  ergeben, 
unb  ebenfo  nienig  Stutc^ariud,  n^enn  SSerona  unb  9U)el(^id  i^nen 
nod^  &^nb  bieten  fonnten;  man  niilrbe  fie  bei  folc^er  ©ad^loge 
toa^rfd^einlid^  ouc^  boron  gel^inbert  ^oben.  Suc^  in  S3ejug  auf 
Slbeld^iiS  bleiben  niir  im  Untlaren;  man  fie^t  ni^t,  ob  er  etma 
Serona  fd^on  frät)er  berlaffen  ^tte  ober  ob  er  eiS  ie|t  uerlieg  ober 
enblic^  ft^  bid  iu(e|t,  bid  ^um  %aü  beS  Steid^d,  in  ißerona  gehalten 
^at  *).  (Sin  unbe!annter  gortfefeer  beS  $ßauluö  ©iaconuö^)  erjä^lt, 
einige  Xajje  noc^bem  Äarl  oor  SBerona  crfc^icncn  fei,  ^be  äbeld^i^ 
^eimtic^  ftc^  aud  ber  6tabt  gepd^tet,  in  $ifa  ein  @d^tff  beftiegen 

yoloDtate  eidem  benigDissimo  Carulo  regi  se  tradidenmt  Eosque  recipieus 
eins  excellentia  denuo  reppedavit  Papiam.  Unrid^ttg  txbauptet  ^uboi  IV,  ^  f., 
dkrberga  unb  9itt4ariiiiS  fdm  Mn  bot  Songoborben  an  ote  Spanten  au9{)eltefert 
»orbot,  nwrauB  er  no<^  »euer  f^Itegt,  bag  ikütf^en  ben  SongoDotben  unb  ^^anfen 
^^entt)ec^b(nngcn  Pattaefnnben  ^tten,  bie  twn  ben  ^on^joborben  angefnüpft 
ieicn,  unb  bag  um  btefe  Unter^blungen  )n  erteiltem  dkrtcrga  bon  ben  ^ongo» 
baiben  geopfert  nnnrben  fei  2)tefe  Unflat,  ber  fld^  ubrigentf  aaäf  Gaillard  II,  97 
nfi^  unb  bie  fogar  au4  9RfibIbad^er  B,  64  mi^er  anffrifd^t,  f^mebt  oSQtg  in 
ber  Sttft 

9K4t  entfd^en  lagt  fU^,  ob  bie  Unteme^nmng  gegen  iBerona,  totiätt  in  ben 
Sbmalen  nii^t  erioft^nt  mirb,  no4  ind  3a^  778  ober  op  774  fftllt 

1)  2)ie  Sebeuiä^Areibung  ^brian'd  fagt,  nne  in  ber  oorigen  Unnterfnng  ae* 
fe^,  nur,  bag  Stad  noc^  Verona  fam  unb  bog  Stutd^ariud  u.  f.  ko.  fld^  i^nt  ]0» 
ailaäf  fretimOig  auiSfieferten ,  »orouf  er  mieber  bor  ^jMa  jog.  %\9  gonj  un^uoer* 
iaffig  SU  bttsctaftm  aber  ifl,  waiS  bie  f^  Contiii.  Lombarda  beft  ^ßaäxa  2)iaconniS 
(caa  bem  12.  :^I)r(nnbertX  SS.  rer.  Langob.  @.  218,  berietet:  uxor  et  filii 
condam  regis  Karoll  (sie)  simlliter  cum  Autchario,  tutore  sao,  regi  Rarolo 
civitatem  tradidenmt,  et  ad  emn  exeuntes,  benigne  reeei>ti  sunt  Cives 
yero  Veronenses,  videntes,  quod  Franci  civitatem  habe- 
bant,  ad  obediendum  regi  Rarolo  ananimiter  consenserunt 

*)  Mnratori,  Annali  a.  774;  Meo,  Annali  III,  92  nehmen  an,  bag 
^elcbid  fldb  bü  anlegt  (^vm  774)  in  Verona  b^au^et  ^e.  ftt§  {wfitioe«  3ena« 
nig  bteffir  liege  fidp  yeboq  wo^I  nur  bie  gan)  ft>äte  unb  un^uoerlaffige  9hi(^ri4t  m 
PauH  contin.  tertia  c  57.  67,  88.  rer.  Lan^b.  @.  214.  215,  citiren ,  n>o 
tbeld^  auf  bie  Kunbe,  bag  fein  &ter  aefangen  fei,  oerjweifelt  unb  fliebt.  9lu4 
bie  bid  in  ben  ^i  774  fortbauembe  R^^nfl  ^^  9legierungdja^  oon  2)eflberittd 
unb  %r>tMß  in  ben  Urfunben  üefert  offenbar  feffien  ©ewetf.  ogL  Troya  V,  723—787 ; 
^m»  fMfb  in,  317;  aRfi^lbad^  &.  65.  2)ie  (e^te  Urfunbe  tragt  bo«  2)atum: 
In  Christi  nomine  re^antes  dominis  nostris  Desiderio  et  Adelchis  viri 
excellentes  anno  regni  eomm  in  dei  nomine  octabo  decimo  et  quincto 
dedmo  mense  lunio  ind.  duodecima. 

»)  (B  ifl  bie  fog.  Continuatio  Romana,  c.  7,  8S.  rer.  Langob.  @.  201, 
über  weldK  )n  berglei^fen  9et^ann,  bie  Q^ef^i^tf^reibnna  ber  üangobarben,  ht 
^ßer^,  fix6fit>  X,  376  f.  9te*  weniger  ®ert^  bat  ba«  Sengnig  öon  ©igebert, 
Chronicon,  SS.  VI,  334  unb  in  Pauli  contin.  Lombarda,  SS.  rer.  Langob. 
€^.  218,  voo  ^M^  fiie^,  na^bem  bie  dHnmo^ner  oon  Verona  in  bie  Untermerfung 
unter  Äarl  gewilligt  baben.  2)er  2)arj!enung  ber  Contin.  Romana  be«  ^autu« 
folgen  Seibn^  I,  40;  l^gewifd^  e.  104;  S)tppolbt  @.  49;  ?eo  I,  202  u.  a. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


152  'Tii, 

ttttb  ftt  ttai^  (Eonftontiiiopei  geflo^,  aber  er  ocTbient  nK>^l  fomn 
blanken,  obfc^on  toctö  er  berichtet  an  fU^  toentg  ^Aadtn  ^erDor* 
tttfen  tofitbe.  Seit  me^r  tft  Med  ber  |$aO  bei  bem  üennirrten 
Skric^  bcd  SsneOud  von  dktoenna,  nadf  iDeb^em  Xbebj^id  mit 
feinem  $eere  tior  fiarl  bie  f^tnc^t  ergreift,  ft(^  nac^  (Sfitü^  fffic^et, 
bomt  eitrige  Xoge  in  @alenio  bleibt,  enblic^,  atö  fior(  nod^  Slom 
oetommen  ift,  mit  eitrigen  betreuen  nadf  SottfUitttino)>e(  flie^^). 
^fte^be  X^tfac^  ift  nur  StbeU^id'  ^luc^  nac^  Soitfhuitinopel, 
auf  bie  tmr  juröcffommen. 

Serberga  mit  i^ren  @ö^en  Derfc^urinbet  feiti^m  aud  ber  @e« 
f(^(^  (Einer  berfelben  tohrb  in  einer  fpotercn  Huf^c^nnng  er^ 
ti^^nt  unter  bem  9Umtn  @iacriud  unb  atö  Sifc^of  Don  9t\^^). 
@etne  Scbeni^bef (Reibung  iDei^,  bag  er  mit  Srlaubni^  feinet  C^eimd 
Jtar(  ju  atfttn  bed  tj.  $ontiud  bad  ftlofter  @t  $ond  baute,  bann 
aber  im  3a^r  777  JBift^of  nan  9i\^  würbe.  3)icfe  Angaben  frnb 
jebod^  DdQig  aud  ber  £uft  gegriffen,  nic^t  einmal  ber  9lame 
@iacriud  ift  ffir  einen  @o^n  fiarlmann'd  irgenbmie  beglaubigt  ^). 

Unäi  baS  ©c^idfat  bed  3lutc^riud  ift  in  2)un{el  gel^üUt  @d 
gibt  aud  bem  etiften  3a^r^unbert  eine  Stac^ric^t  fiber  einen  ge^ 
toiffcn  Dt^fgcriuö,  einen  3Rann  öon  öome^mer  ^^erfunft,  „einen 
tapferen  Sämpfer  unb  Streiter",  ber  unter  ttatfer  fiarl  im  ^oc^ften 
SInfeben  geftanben,  jute^t  aber  Don  it)m  bie  (Sr(aubnrg  ermirft  ^be, 
um  SBufic  tftun  ju  fönnen  für  feine  Uebelt^ten,  in  ba«  JMofter 
bed  ^eiligen  §aro  in  SRelbi  (f^aremoutier  in  9Reau£)  atö  SXonc^ 
einjutreten*).  allein  cd  lägt  nc^  nic^t  audmac^en,  ob  biefer  ^. 
Ot^eriud  berfclbc  ift,  bcn  wir  atö  @cfä^rten  ber  @erberga 
Icnnen*),  ob  berfclbe,  beffen  [xä)  fpäter  bie  Sage  bcmäd^tigt,  bcn 

1}  AgneU.  Lib.  pontif.  eccL  Bayenn.  c.  160,  SS.  rer.  Lan^ob.  @.  381: 
Adelgisas  .  .  .  una  cum  exercita  sao  ante  eum  (Aort)  terga  dedit,  et  in 
partes  Cbaonides  (iSpintS)  fiigit,  et  per  aliijaantos  dies  ^emo  commoratus, 
exinde  cum  Karolus  Romam  yenisset,  timidus  cum  suis  aliquantis  fideUbus 
Constantinopolim  perrexit  fßm  bon  ^tmfydt  btf  Slbd^ti  in  ^Ikiona  unb 
bem  3uae  SticVi^  tmtifia  mo^nt  ^^ntOxa  nid^td.  ©ein  ^eri^t  tfl  ober  namentfict 
bomt  abfutb,  »enn  mtter  ben  partes  Chaonides  —  toie  man  ^anidfi  amie^fn 
muß  —  ttmffi(&  apmA  (ntd^t  ttma  Untentdtm)  %u  toetfld^cn  ifl.  ScbenfaUd  fami 
man  fid^  auf  t|n  md^t  ftiii^,  nif^  aniS  t]^  mit  SD'äi^IbadtKV  (@.  64—65)  emeifen 
moQen,  bog  SbeU^id  fc^on  geraume  Q^  betwr  $tad  nad^  9lom  fam  mtf  ^^enma 
%t^t)ffm  fein  mttffe. 

*)  ^n  ber  Vita  s.  Siacrii  episcopi  Niciensis  bei  Vincentius  Barralis, 
Cbronologia  sanctorum  et  aliorum  viromm  illustrium  ac  abbatum  sacrae 
insulae  Lerinensis,  e.  132  f.;   AA.  SS.  BoU.  Mai.  V,  255. 

*)  @^(^n  Le  Cointe  V,  785  fjjmc^t  fid)  entfc^i^en  gegen  bie  ®(anb»iirbigleit 
ber  Vita  caa  unb  bebt  namentlich  bie  Unmö^tid^Iett  ^ertwr,  bog  ein  @oI)n  bdS  an* 
aMä)  751  (iebenfaud  ungefähr  tm  jene  geit)  geborenen  Aarlmann  im  ^a^r  777 
bereite  foOte  i6if(^of  gettxnrben  fein.  9Ui4  2äbtn^  t,  30  {»eifelL  wogegen  Gaillard  II, 
100  f.  trob^ber  ^ronologifd^en  ^(^wierigleit  ber  9?a4nd)t  (S^uuiben  f^enlt  3ii  ben 
AA.  SS.  Boll.  1.  c.  @.  256  mirb  bie  Sermut^ung  geougert,  ©iacriu«  fei  ein  ^ffx 
M  älteren  jtarlmann,  ein  93etter  ^arfd  b.  (Sür.  gewefen.  ^l.  Alliez,  Histoire 
du  monast^re  de  L^rins  II,  19  ff. 

*)  ©ei  Mabillon,  Acta  SS.  cod.  s.  Benedict,  saec.  IV,  p.  1 ,  @.  662 
(ed.  Paris.). 

^)  mu  t)ermut^en  Mabillon,  Annales  n,  376  f. ;  (Schart  1, 632 ;  ^leibni)  I,  40. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Jl;ar(inami*iS  <Sö^ne;  Sutc^ortud.  153 

fic  ju  einem  Äampfflenoffcn  JRolanb'd  ßegen  bic  ©arajencn,  ja  ju 
einem  bänifc^en  Sönig  acmac^t  \)at^). 

®cr  3"fl  fl^flC"  Serona  war  aber  niefit  bie  einjige  Unter* 
net)mutm  Aarr^  mS^renb  ber  S3e(agerung  $aDiad;  etnen  X^eil 
jcineö  ^eereS  bot  er  geflen  ba«  umüeocnbe  Sianb  auf  unb  nal^m 
üömä^ht^  oerfd^iebenc  langobarbifd^e  ©tobte  am  linfen  Ufer  beö 
$0  »efl^).  Dagegen  würbe  $aüia  felbft  öon  S)e[iberiu^  mit 
oroger  Sui^bauer  oert^eibigt,  unb  wenn  auc^  ftarl  bie  fc^liefelic^c 
iBewöItigung  biefed  äOStberftanbeiS  mit  ©ic^er^eit  in  9(u§fid)t  nehmen 
burfte,  fo  brof)te  bod^  fc^on  bie  lange  Dauer  ber  SBelagerung,  bur* 
tocld^e  il^m  bie  ßänbe  gebunben  waren,  feine  Sntereffen  ernftlic^ 
AU  gefä^rben.  ffir  war  nun  fc^on  über  ein  l^albeiJ  Saftr  au^  feinem 
Sleid^e  entfernt,  xoo  feine  «nwefen^eit  auö  uerfcfiicbenen  ©rünben 
febr  wflnfd^eniSwertt)  war,  unb  bod^  tonnte  er  Litauen  nic^t  Der« 
laffen,  e^  er  au(^  bort  in  bie  verwirrten  JBer^ältniffe  Orbnung 
^ebrad^t  ^atte.  9lu(^  wenn  bie  Unterwerfung  bed  Defiberiud  ge^ 
long,  fo  blieb  nod^  öiel  anbereS  ju  tfiun  übrig.  Ueber  ba«  ©c^id* 
ja(  bed  langobarbtfc^en  Steic^ed  mo^te  j^arl  aQcin  bie  nöt^igen 
JBeflimmungen  treffen,  fobalb  ed  in  feine  ©ewalt  fiel:  aber  außer* 
bfm  ^anbelte  e^  fic^  auc^  um  bie  Orbnung  ber  römifc^en  SBer^ä(t« 
niffe,  um  bie  S3efriebigung  ber  pöpftlic^en  Slnfprfic^e,  unb  barüber 
fonnte  Äarl  nic^t  allein  entfc^eiben,  fonbern  nur  gemeinfam  mit 
bem  Zapfte,  barüber  tonnten  aber  auc^  fc^on  je^t,  o^ne  bag  ber 
DoQftänbige  ©turj  uon  Defiberiuö  abgewartet  ju  werben  brauchte, 
95erabrebungen  ;|wifc^cn  Äarl  unb  §aorian  getroffen  werben,  ffiß 
War  um  fo  nöt^iger,  fc^neQ  eine  Vereinbarung  ^erbeijufü^ren,  ba 
ber  ^apft  injwif^en  ganj  auf  eigene  ^anb  ju  SRagregetn  ge* 
fc^ritten  war,  weld^e  bie  3ntereffen  Äarl'g  auf«  Slöc^fte  berührten, 
ba«  gan^e  ßerjogtt)um  ©poleto  in  S(b^ängigteit  oom  römtfcf)en 
©tu^l  gebra(|t^)  unb  baburc^  ber  @ntf(^eibung  StaxV^  über  bie  Ru« 
fünft  beS  langobarbijc^en  Sieic^«  auf«  (Jtgenmäc^tigfte  oorge^riffen 
ftatte.  ^abrian  fud^tc  offenbar  bie  3^**.  ^ö  Äarl  noc^  mit  ber 
Sefämpfung  öon  Defiberiu«  befd^öftigt  war,  äjum  SSortfteil  ber 
römifd^en  Äirc^e  möglid^ft  ^u  benuben,  o^ne  jebe  StüdEfic^t  auf 
«arl*). 

^)  2)iefe  fagen^ftm  Ufbetfiefetungen  ftammen  au8  Xurpin  unb  gehören  triebt 
bt^;  ataffäftaq  rebet  fibrigend  über  bie  @age  twn  0%er  Seibnij,  Annales  I, 
6l  ff.;  WjL  an4  Mabillon,  Annales  11,  877  f.;  Eckhart  I,  632  f.:  ferner 
€hi8ton  Paris,  Histoire  poötiqne  de  Charlem^e  @.  249  ff.  305  ff.  416; 
mmt,  Hn).  f.  Jhmbe  ber  beutfd^en  IBor^ett  1836.  €,  63  ff .  314  f.  ^m  Chron. 
S.  Martini  Colon.  SS.  U,  214  iß  —  na«  Sktttenba«,  ^.(».O.  II,  5.  flufi, 
@.  125  iR.  1  —  bie  ?efiartber  ©ünbf(^ft:  per  Olgerum  Daniae  dneem  feflju* 
^ten  isib  ntd^t  in  Otgerum  }u  i)erfinbem. 

>)  Vita  Uadriani  ®.  496.  Unverbürgtes  in  Pauli  contin.  Lombard.  SS. 
rer.  Langob.  €5.  218  unb  befonber»  im  Chron.  Novalic.  III,  14,  SS.  VU,  101, 
100  gorea,  SkrcdK,  9teoara ,  *Piacenjo,  SWailanb,  ?3arma,  3:ortona  genannt  werben 
unb  oor^er  oon  ber  (Sinna^e  ZmmS  bie  9{ebe  tfl. 

»J  Vita  Hadriani  @.  495  f.  (Pauli  contin.  Lombarda  1,  c);  ogJ.  barüber 
tmten  ^.  185  f. 

^)  ®o  aa6)  Seibiti),  Annales  I,  42. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


154  774. 

äöc  bicfc  SBcr^ältniffc  bcftimmtcn  Äarl,  nad^bcm  er  bereit» 
fec^S  aRonatc  ))or  ber  feinblic^en  £^Qut)tftQbt  rgeftonben  l^otteO/ 
o^ne  i^re  (Sinno^me  ju  ertoarteit  hqcq  8iom  ju  ae^en,  um  ftc^  bort 
mit  bcm  ^Qpfte  ptx\&nüä)  ju  befprctgen.  ffir  fic6  fein  $cer  öor 
$ßat)ia  jurüd^)  unb  trat  felbcr  in  SBcfllcituitg  ja^lreid^er  toeltlicficr 
unb  geiftlid^er  ©roßer,  SSifc^öfe  unb  Siebte,  ^erjöflc  unb  ©rofen 
fotpie  eines  ftarfen  friefleri|c^en  ©cfolgeS  bte  Slcife  nacfi  8lom  an®), 
»0  er  am  2.  ?lpril,  bem  ©amftaa  öor  Dftem,  anfam*).  S5er 
5^apft  war,  bem  3c"fl"'ff^  f^'^^^  SebenSbeJc^reibunfl  jufolfle,  burc^ 
bie  92ac^ric^t  Don  ^arrs  beuorfte^enber  Stntunft  in  ^o^em  ®rabe 
überrofc^t*);  ed  fc^eint,  bafe  Äar(  bcn  ffintfd^luS  jur  9ieife  enttoeber 
fe^r  p(ö|(id^  fagte  ober  menigftenS  bem  $ap[t ,  wenn  fiber^au))t, 
leoenfadi^  fel^r  fpät  bat)on  SRitt^eilung  mad^te^).    ipabrian  traf  in 


1)  Sgl  oben  @.  148  91.  8  (and^  Pauli  contin.  Komana,  SS.  rer.  Laiigob. 

e.  201). 

^)  ^te  Eingabe  ber  Vita  Hadriani,  @.  496:  tone  abBtoUens  secum 
diversos  episcopos,  abbates  etiam  et  iadices,  duces  nempe  et  grafiones 
cum  plurimiB  exercitibas,  bic  Romain  per  Tusciae  partes  properavit 
(Dgt.  <^.  497 :  simalque  et  onmes  episco^i ,  abbates  et  iudices  et  aniyersi 
Franci,  qui  cum  eo  advenerant;  498:  universos  episcopos,  abbates,  duces 
etiam  et  grafiones;  499:  Reyersusque  cum  suis  exercitibus  Ticino) 
t|l  nic^t  fo  )u  Derfiel^,  aliS  ^tte  $tax\  ben  gr5|ten  S^etl  femeS  ^eeied  mit  naq 
9lom  genommen,  fonbem  eben  nnr  bal^tn.  bog  er  ein  jM\jtm6)tS  (riegenf^ed  (Skfolge 
mttnabm;  ogl  oüenfand  Pauli  contin.  Romana,  SS.  rer.  Langob.  <B.  201  (re- 
licta  ibi  exercitus  multitudine);  Contin.  tertia  c.  54,  ib.  0.  218  (relicto  ex- 
ercitu);  Contin.  Lombard,  ibid.  ^.  218 — 219  (venit  Romam  cum  piurimis 
episcopis  et  abbatibus  et  cetera  parte  sui  exercitus.  Robur  vero  exercitus 
et  universos  duces,  principes  ac  bellatores  ad  obsidendum  Papiam  reli- 
auit).  SSKd^tiger  ift,  bog  bie  Annales  Einhardi,  SS.  I,  158,  mt^dimicb  fagen: 
oimisso  ad  obsidionem  at^ue  expugnationem  Ticeni  exercitu,  orandigratia 
Romam  proficiscitur.  ^er  ^tota  §u  beten  (Annales  Einh.  barauf:  peractis 
Yotis)  mar  aber  natttrlid^  nid^t  oer  emjtge,  obfd^on  er  aud^  anbertoärtd  in  ben  $or« 
bergnmb  gerü(ft  nnrb  (Annales  Laur.  min.  @.  418;  Einh.  V.  Car.  c.  27  etc.); 
ogl.  ferner  V.  Hadr.  @.  497  unten  @.  155. 

^)  ^tefe  9letfe  na4  9tom  mtrb  anA  in  t>ielen  anbent  Ottellen  eno&bnt,  fo 
Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  496:  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  80;  Ann.  Alam.; 
Ann.  Sangall.  Baluzii  (@t.  Voller  aWttb.  »ir  oaterClnb.  ®^(^.  XIX,  2QS,  286); 
Libell.  de  imp.  pot  in  urbe  Roma,  SS.  III,  720  ete. ;  ferner  Cod.  Carolin, 
«r.  54.  56.  57,  Jaflte  IV,  181. 186.  188;  Epist  Carolin.  1,  ibid.  @.  887;  Poet 
Lat.  aev.  Carolin.  I,  91  9^r.  8,  bef.  v.  20  f. 

*)  Vita  Hadriani  1.  c.  &.  496:  Ita  enim  festinanter  adveniens,  ut  in 
ipso  sabbato  sancto  se  liminibus  j)raesentaret  apostolicis.  (Pauli  contin.  Lomb. 
1.  c.  <S.  219:  Cum  autem  sacratissima  pascalis  festivitas  appropinquaret). 

^)  Vita  Hadriani  1.  c:  Cuius  adyentum  audiens  antäictus  beatissi- 
mus  Adrianus  papa,  quod  sie  repente  ijpse  Francorum  advenisset  rex,  in 
magno  stupore  et  extasi  deductus,  direxit  in  eins  occursum  universos  iu- 
dices ...  ^ie  Sorte  in  magno  stupore  et  extasi  brttcfen,  toit  wir  gegen  S3. 
SRortend,  ^ie  romtfc^grage  unter  V^pm  unb  Aarl  b.  ®r.  @.  144— 145  oemerfen, 
nur  einen  f^ffm  ®rab  oon  Ueberrafdbung  a\a,  fönnen  aber  na4  bem  ganzen  ßn" 
fammen^ng  unb  j&)n  ber  V.  Hadriani  umnogfid^  ha&  (KngeftSnbnig  ober  ami^ 
mtr  bie  Slnoeutung  entölten,  bag  btefe  Ueberraf^ung  eine  unnnlKommene  gemefen 
fei.  (£ine  onbere  gf^age  tfi,  ob  bte9  t^atfa(^It4  ber  gfoS  war;  t^gL  bte  folgenbe 
Snmerfiuig. 

^)  $d  ifl  fe^r  wo^(  mdg(i4,  baß  $taxl  ben  ^apfl  aan)  abftf^tft^  unoerfel^bd 
übenafc!^  woQte;  irrig  ifl  jebenfaQd  bte  Slnfic^t  oon  Muratori,  Annali  a.  774, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Slnfimft  Äarl'«  in  «om.  155 

aQer  ©c^nclliflfeit  ttoc^  bie  nöt^iijen  SBor6erettun0cn,  um  ftarlL  ben 
$atrictud  ber  9tömer,  mit  ben  ferner  äBürbe  entiprec^enben  Streit 
ju  empfangen^  unb  ßabrian'8  ^iogrop^  ^at  ed  nic^t  unterloffen, 
eine  auiSfäbrltc^e  ©cqilberung  t)on  ftarfd  Sinjug  5U  entioerf eu  ^). 
,,9tö  ^}Qpjl  ^obrion  tjernQ^m,  bog  ber  Aönig  ber  gfronfen  fo 

f)lö^Iic^  ^eran^te^e,  tDUrbe  er  foft  äbertvältigt  t)on  Staunen  unb 
c^iate  fämmtltc^e  SBe^örben  etn^a  30  äRiglien  meit  i^m  entgegen 
an  ben  Ort,  ber  9Iouä  ^eigt,  too  fte  i^n  mit  bem  Scanner  em* 
pfingen.    Unb  otö  er  fic^  ungefähr  bi^  auf  einen  äReilenftein  8iom 

fienäf)ert  ^tte,  fd^icfte  er  ade  @c^o(en  ber  SRilij  mit  i^ren  S3e^ 
e^tölobern  unb  bie  @c^u(tnaben  an^,  meiere  ^alm*  unb  OeUmeige 
trugen  unb  unter  bem  @efang  uon  fiobtiebern  unb  tQuc^^eno  ben 
ftdntg  ber  ^raufen  empfingen.  9luc^  lieg  ber  $Qpft,  mt  ed  bei 
bem  '  (Smpfang  bed  Sjrarc^en  ober  bed  $atriciud  @itte  ift,  bem 
Sönig  bie  Rtiiicn  bed  heiligen  Sreuj^ed  entgegentragen  unb  i^n 
mit  ber  t)ö^fien  Sludieic^nung  empfan^ien.  äail  felbft  aber,  ber 
groge  Äönig  ber  granfen  unb  ^atriciu«  ber  9iömer,  ftieg,  atö 
er  Sie  ßeid^en  bed  ftreujeiS  nä^er  tommen  \a^,  wn  feinem^ferbe 
ab  unb  machte  fic^  \o  mit  feinen  @rogen  ju  f^uge  auf  ben  9ßeg 
nac§  @t.  ^cter.  3)er  ijeiligc  SSater  aber  ftanb  fc^on  in  ber  grü^e 
be^  ©abbat^d  auf  unb  eilte  mit  feinem  ganzen  Jtterud  unb  bem 
römifc^en  SBolf  nac^  @t.  $eter,  um  ben  f^rantentönig  ju  empfangen^ 
unb  auf  ben  @tufen  ju  ber  jtirc^en^adc  ermartetc  er  t^n  mit  feinem 
Jtlerud. 

„SIU  aber  ftarl  fam,  füfete  er  bie  einjelnen  Stufen  ber  ftirc^c 
unb  fam  fo  ju  bem  5ßapfte,  ber  oben  in  ber  Sor^aÖe  neben  ber 
^forte  ber  Äirc^e  ftanb.  @ic  umarmten  ficfi,  bann  ergriff  Äarl 
bie  rechte  ^anb  bed  ^Popfte^.  @o  traten  fie  unter  Sobgef äugen 
auf  @ott  unb  ben  ftönig  in  bie  ^eterdtirc^e  ein,  unb  ber  ganje 
filerud  unb  aQe  Wiener  ©otteS  riefen  mit  lauter  Stimme:  ®elobet 
fei  ber  ba  fommt  im  92amen  be^  ^crrn!  darauf  begaben  fic^ 
mit  bem  5ßapfte  ber  gtanfenfönig  unb  äße  feine  ^Begleiter  ju  bem 
®rabe  bed  ^eiligen  $etru^;  bort  fielen  fte  nieber,  beteten  ju  bem 
admäd^tigen  ®ott  unb  bem  S(pofteIfttrften  unb  priefen  bie  göttliche 
SWac^t,  XDtW  fie  if)nen  auf  gürbitten  beS  Äpoftelfürften  einen  folc^en 
Sieg  Der  liefen  ^abc.  92a^bem  biefed  ®ebet  ju  Snbe  mar,  bat 
ber  ijrtanfenfönig  ben  $apft  um  bie  Sriaubnig,  nac^  diom  ge^en 
unb  tn  ben  t)erf^iebenen  ^irc^en  feine  Slnbac^t  ))erric^ten  ju  bürfen. 
Unb  beibe,  ber  $apft  unb  ber  Jtönig  mit  ben  römifd^en  unb  frän^ 
fifc^en  @rogen,  ftiegen  jufammen  ^inab  ju  bem  Sarge  bed  t)eiligen 


im  Snben  IV,  298,  att  ob  $toxV9  Sefud^  in  9lotn  bem  $apfle  augerfl  ei»ttnf4t 
genTffen  n^Sce. 

I)  9gL  über  ben  Qhnpfang  itoxV»  on^  Poet  Lat.  aev.  Carolin,  l  0. 
V.  27: 

Nimis  laadibus  ymnisque  populo   celebratur  ab   omni; 

Ann.  Laur.  min.  1.  c:  Adnanus  papa  gaudens  cum  magna  gloria 
regem  advenientem  suscepit  (^iena^  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  348);  Bene* 
dict  ß.  Andreae  mon.  chron.  c.  22,  SS.  III,  707. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


156  774. 

$ctruS  unb  {c^ioorcn  fic^  flcacnfcitig  Ireuc*);  barauf  sog  berÄönig 
mit  bem  ^opfte,  feinen  ©rolen  unb  bem  SSolfe  am  felbigen  f)eiligcn 
@Qbbat^  in  9tom  ein.     Unb  fie  begaben  fic^  in  bie  ^rc^e  beef 

teilanbd  bei  bem  Sotcran,  unb  ^ier  blieb  ber  Ädnig  mit  bcn 
einigen,  fo  lange  ber  ^pft  bad  @aframent  ber  ^eiligen  Xaufe 
fpenbete.    SDann  ging  er  tu  bie  ^cteri^firc^e  juräd 

^3n  ber  grü^c  bei^  anbem  lagcS,  am  ^eiligen  Dfterfefte 
(8.  aprip«),  f Riefte  ber  ^apft  aOe  ©camtc  unb  bie  ganje  SRilis 
jum  Äönig:  unb  er  mürbe  mit  großer  (J^re  empfangen  unb  mit 
feinem  ganjen  ®efo(gc  in  bie  Strebe  ber  ^eiliaen  SKutter  @otted 
^ur  Ärippe  geleitet.  Unb  nac^bcm  bad  äWegopfer  »errichtet  mar, 
bcgob  er  fic^  mit  bem  ^apftc  in  ben  fiateran;  bort  fpeiften  fie  an 
ber  päpftlic^en  Xafel.  Sm  Saae  borauf  feierte  ber  $apfi  aber* 
matö  in  ber  ^eteri^firc^e  bad  äRegopfer  unb  lieg  ba^  fiob  @otte^ 
unb  StaxV^,  bei^  fjranfenfönig«  unb  ^atriciuiJ  ber  Slömer,  ocrffln* 
bigen.  fLnd)  am  brittcn  2:age  la^  er,  mie  ci  @itte  ift,  in  ber 
^autöfird^c  bie  äWefJe  Dor  bem  Äönigc. 

„am  mcrtcn  SBoc^entage  aber  (äWittmoc^,  ben  6.  «pril)  jog 
ber  ^apft  mit  ben  ^ofbeamtcn  unb  ftäbtifd^en  SBcamten')  in  bie 
^eterdtird^e  ^inaud,  um  fic^  mit  bem  Jtönig  gu  unterreben,  unb 
brang  be^arrlic^  unb  inftänbig  in  i^n  unb  ermahnte  i^n  mit  oater» 
lieber  Siebe,  jcne^  JBerfprec^en  ooUftänbig  ju  erfüßen,  ba«  fein 
SSatcr  ^ippin  unb  Äarl  felbft  mit  feinem  SSruber  Äarlmann  unb 
alle  frSnftfc^en  ©rogen  bem  feligen  $etrud  unb  feinem  @teQoer« 
treter,  bem  5ßapft  ©tep^n  bem  jüngeren,  al8  biefer  ind  fränfifc^e 
Steic^  fam,  gegeben  Ratten,  nämli^  Derfd)iebene  Qt&Oit  unb  Xerri« 
torien  biefer  ^^oöinj  Stalicn  (b.  ^.  be^  römifcfien,  im  ©egenfa^ 

?iU  bem  langobarbifc^en  Stauen)  bem  felrgen  $etru^  unb  aQen 
einen  ©tenoertrctern  ju  cmigem SBefi^e  ju  übergeben*).    Siad^bcm 


1)  V.  Hadr.  1.  c.  @.  497:  sesequo  mutuo  per  sacramentam  munientes. 
<Baiis  imatttrli4  ^ait  SRartfit«  a.  a.  O.  (S.  134.  295)  btefe  ©teOe  fttr  an* 
gefd^oben. 

*)  16gL  über  bte  »^er  btcfeS  OflerfcfidS  Hi  9lont  <m±  Ann.  Laur.  mal  778; 
Chron.  Moiss.,  Ann.  Mett,  Ann.  Lobiens.,  Chron.  Vedastin.  773,  SS.  XUI, 
29.  229.  704;  Ann.  Laur.  min.  1.  c:  diem  sauctom  paschae  sollenmiter  ce- 
lebrant  (Ann.  £nh.  Fnld.)  etc. 

')  V.  Hadr.  ®.  498:  com  buis  iudicibuB  tarn  cleri  quamqne  militiae; 
DgL  obm  e.  185  9{.  2. 

*)  Vita  Hadriani  1.  c.  €.  498:  —  nt  promissionem  iUam,  quam  eins 
sanctae  memoriae  genitor  Pippinus  quonoam  rex  et  ipae  praeoeilentis- 
simns  Carulus  cum  suo  germano  Carulomanno  atqne  omninus  iudicibus 
Francorum  fecerant  beato  Petro  et  eins  vicario  sanctae  memoriae  domno 
Stephano  iuniori  papae,  (][uando  Franciam  perrexit,  pro  concedendia  di- 
versis  dvitatibus  ac  temtoriia  istius  Italiae  provinciae  et  oon- 
tnidendia  beato  Petro  eiusque  omnibus  vicariis  in  perpetuum  possidendis, 
adimpleret  in  omnibus;  \>^l,  tttnfyx  ib.  &,  494:  adiurans  eum  fortiter,  ut  ea, 
quae  b.  Petro  cum  suo  genitore  sanctae  memoriae  Pippino  rege  poUicitus 
est,  adimpiere  et  redemptionem  sanctae  dei  aecclesiae  perficere  seu  uni- 
versa,  quae  abstulta  sunt  a  perfido  Langobardorum  rege,  tarn  civitates 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2:tc  «Sc^cnfung  an  ben  ^app.  157 

Äorl  ftc^  fctbiflc^  JBcrfprcc^cn ,  toddiz^  in  grancicn  an  bcm  Drtc^ 
bcr  Sarifiacu«  (Ouicrj^)  ^ci|t,  gegeben  njorben,  ^ottc  üorlcfen 
loffen,  erhärten  er  unb  ?eine  ©rofeen  fic^  mit  otlcn  feinen  SBeftim* 
mungen  eint)erftanben  ^) ,  unb  freinjißig  unb  gern  lieg  Äorl  eine 

et  reliqnas  iastitias  suo  (fo  alle  ^ff.;  äRntatori:  sine)  certamine  reddere  b. 
Petro  principi  apostolomm  fecisset. 

im  »uÄbrud  istius  Italiae  provinciae  faffm  SJelcn,  Qux  Söfimg  bet 
Streitfrage  über  bte  '43erbanbbtngen  "^imn'»  mit  ©tepbo»  II.  gu  ^ontl^ion  unb  bod 
€c^cnfnngöt>erf<)r«f)cn  ^ip?)in'«  mib  ftarl'Ä  b.  Ohr.  (®öttin«^er  3)ifT.  1881)  @.  18 
bi«  14  foroie  @(^<ffer.l3oiciorfl,  SRiit^.  b.  3nfl.  f.  öperrei^*.  ®c((ii<ftt«forf(^nng  V 
(1884X  ®.  200—204  fd^arf  iniS  Sfuge;  bgL  aiK^  ^gel,  ®ef(b.  b.  Stabtdierfaffung 
Don  Italien  I,  228  92.  1.  ^effer«9ot(^orf!  \uS)t  su  bekpetfen,  bag  unter  ista 
Italia  provincia,  na^  bem  ©prad^gebrouc^  bed  Liber  pontificalis,  nur  ber  C^r* 
ordjat  t)on  Siaöcnna  unb  ber  2)ufat  bon  ^om  ju  berflc^en  feien.  2nefer  Ifta^wew 
ftö§t  aber  auf  einige  ^d^wierigfeiten,  bg(.  ebb.  @.  203  92.  4.  92a<^  einigen  bellen 
Meint  ber  belreffcnbe  ^udbiact  no<^  eine  weitere  Gebeut jng  p  ^aben,  Dgl.  3.  8. 
Vita  Gregorii  III.  Duchesne  1.  c.  @.  416.  3ebenfauÄ  i|l  er  aber  ibentifd) 
mit  bem,  moS  bte  $dpfie  bamaid  ouc!^  res  publica  Komanorum  nannten,  im  ®e* 
9enfa^  jfim  langoborbifd^en  Italien.  @o  aad^  Lib.  diumus  ed.  Bozi^re  9h:.  60 
@.  117:  huius  servilLs  Italiae  provinciae;  @.  110:  exarcho  Italiae;  patricio 
per  Italiam  ($ege(  a.  a.  D.  @.  176  92.  1). 

2)ie  in  ber  2)onatton  nid^t  aenannten  2:^eile  @übttalienB,  92eapet,  8ruttien, 
(Solabrien,  ae^örten  pim  Xiftma  <^cilien.  Stmt^totqfi  ifl  —  mie  ^tpd,  Sti.  (iß. 
Triften  111,  93  meint  —  bobon  bte  9iebe,  bog  na^  ber  SD'teinung  bed  Siogropl^ 
ßobrian'j^  $ippin  ^u  Ouiergp  unb  bann  Jlarl  ^u  9lom  ^bem  ^apße  alle  itaTifd^en 
$aabe  fttbkoärii?  einer  8inie  imi  bcr  S)'2ttnbung  ber  9J2agra  h\»  ^ur  92orbf)nt}e  ced 
Kbriotifc^  9J2eered  nebfl  (Sotflca  unb  ^firien  gefci^nlt  tfcmt,  alfo  mit  onberen  Porten 
aanü  Italien  mit  einziger  ^buSna^me  ber  ^Igen  Vombarbei,  ^iemontd  unb 
ilknuad''. 

1)  V.  Hadriani  1.  c.  @.  498:  Camque  ipsam  promisaionem,  quae 
Francia  in  loco  qui  vocatur  Carisiaco  facta  est,  eibi  relegi  fecisset,  con- 
placuerant  Uli  et  eins  iudicibos  omnia,  quae  ibidem  erant  adneza  .  .  . 

(Einige  neuere  gorfci^er  glauben  annehmen  §u  muffen,  bag  jenes  ©d^enhtng^« 
berfpre^en  $ip^'d  oamid^t  in  Outerg^,  fonbem  in  ^om^ion  erfolgt  fei.  ^ 
namentlic!^  b.  ®^bel,  2)ie  ^ä^mtmam  ber  Äarofinger  an  bie  $a)7f}e  (^leine  (ifior. 
^vlft^n  III),  befonber»  @.  75.  102;  ^b.  ^irf^  2)ie  Sdftentungen  pppin'iS  unb 
jtorrd  b.  (Sr.  an  bie  röm.  $&))f!e  (Ofeflf^nft  ber  %5nigfiabt  9lealf((it(eju  8er(m,  1882) 
®.  12—18.  22.  89.  9(el)nltd^  W,  Startend,  2)ie  römifd^e  gprage,  @.  22  ff.,  mefd^er 
annimmt,  bag  $ippin  ba§  S^erfpre^en  fobann  unmittelbar  t)or  feiner  ^tbung  bur^ 
ben  Vopfi  in  @t  2)eniiS  toieber^olt  fyüK,  unb  bierin,  »ie  in  bieten  onberen  Limiten, 
ben  OetfaQ  bon  SBeilanb  oefunben  (at  (f.  beffen  unten  gentmer  citirte  Stnjeige  bon 
Startend*  Sßndt  ®*  371).  £ie  qeba^ten  dkle^rten  fUifaen  m  auf  bie  gortfe^ung 
be«  ^ebegar,  c  119,  unb  bie  v^ita  Stephani  III.,  Duchesne  I,  417  f.  Mein 
nodi^  ber  läteren  Ouefle  befd^Iog  $ippin  m  Ouier^  mit  feinen  (8lro|en  bie  %iiS« 
fäl^rung  befTen,  wcA  er  frii^  mit  bem  ^appe  vereinbart  (alte,  1.  c.  @.  448: 
in  loco  qui  Carisiacus  apfiellatur  pergens  ibique  congregans  cunctos  pro- 
ceres  regiae  soae  potestatis  et  eos  tanti  patris  ammonitione  imbuens,  sta- 
tait  cum  eis  aue  semel  Christo  favente  una  cum  eodem  beatissimo  papa 
decreverat  perncere.  (liegen  bie  93ermttt(img  bon  9J2artenA,  a.  a.  D.  ©.  ^4, 
baß  (ier  eme  Sermec^felmig  bdS  DrtS  mit  Bemacus  borliege,  loat  aa6^  $irf((  a.  ou  O. 
B.  13  92.  15.  i^weifelnb  Haxittü  fl4  ^<ati  III,  2.  '2luf{.  0.  87  92.  1.  2:  b.  92an!e, 
®ettgefd(i((te  V,  2  @.  85  92.  1.  2)a6  ^ippin  Dflem  (14.  WptiS)  754  m  Ouierj») 
»ar,  mirb  beflattgt  bun(  eine  ^bfd/rift  bet  Ann.  Laur.  maL  758,  SS.  I,  188. 
fLad^  fUmmt  e9  mit  ber  dtirten  @teue  ber  V.  Stephani  gan^  gut,  menn  V.  Ha- 
driani, tpte  mir  fa^,  fagt.  ^ppin  unb  feine  ^^ne  ^tten  la»  8erf)7re4en  gn 
Ciuier^  cum  omnibos  iudicibus  Francorum  gegeben,  ^ie  Differenzen,  mel^^ 
9D>2artenS  a.  a.  D.  @.  286  f.  smifd^en  beiben  ^teuen  flnben  mia,  fhib  smn  S^eil 


Digitized  by  VjOOQ IC 


158  774. 

anbete  @(^enfungdurfunbe  naä)  bem  äRufter  ber  früheren  burc^ 
feinen  ÄopeUon  unb  Slotar  (gtl)eriuö  (ßitt)eriu^)  auffcfeen,  ttjorin 
er  biefe  ©täbtc  unb  Territorien  bem  fcfiflcn  ^etrud  jugeftanb  unb 
i^re  Uebcrflabe  an  bcn  gebac^ten  ^ojjfl  gelobte*),  innerhalb  be» 
ftimmter  ©renjen,  toie  fie  in  biefer  @(^enfungdurfunbe  angegeben 
ftnb,  nämli^  Don  fiuno  angefangen  mit  (Sinfd^lug  ber  Snfel  Sorftca, 
bann  in  ©urianum  (Sarjana),  SRoni^  S5arbo  (SRonte  ©arbone, 
Slpenninen^jafe  ßa  Cifa  jtDift^en  ^ontremoli  unb  $orma)  rcfp. 
ffiercetum  (Serceto),  ?ßarma,  Slegium  (8?eggio),  SÄantua,  9Won§* 
filicig  (aRonfelice),  ben  ganjen  ©rarc^at  uon  Slaücnna  in  feinem 
alten  Umfange  unb  bie  $rouin^en  S^enetien  unb  Sftrien  fotnie  aud^ 
bad  ganje  ^erjogt^um  oon  @poIeto  unb   oon  Senet)ent^).    Unb 


Oefud^t.  (Sxihlid)  barf  man  au(^  auf  Ann.  Eiuh.  753,  SS.  I,  139,  Denoetfen, 
beten  9Ritt^ütng:  Eodem  anno  Stephano  pa})a  venit  ad  Pippinum  re^m 
in  Villa  quae  vocatur  Carisiacus«  suggerens  ei,  ut  se  et  Romanam  ecclesiam 
ab  infestatione  Langobardorum  defenderet  vcoax  fe^r  ungenau  tfl,  aber  t>er« 
mut^tid^  mit  ber  S^tfa^e  jufammen^angt,  bag  bad  fd^rtfmc^e  ^erfinre^en  in 
Ctuierj^  gegeben  voca.  2)emna4  bfirfen  nnr  »o^(  mit  SDrä^Iba^er  ®.  33  9hr.  72 ; 
a^elen  a.  a.  D.  @.  4—5.  22  91.  1;  @(^effer*«oi(i^orp  a.  o.  O.  €5.  210  91.  5 
infomett  an  Ouier^^  fefl^Iten. 

1)  V.  Hadnani  1.  c.  @.  498:  £t  propria  voluntate,  bono  ac  libenti 
animo  aliam  donationis  promissionem  ad  instar  anterioris  ipse  antedictns 
praecellentiBsimos  et  revera  christianissimus  Carulus  Francorum  rex  ad- 
ficnbi  ioBsit  per  Etherium,  religiosum  ac  prudentissimum  capellanum  et 
notarium  Buum  —  adscribi  |h^t  ^ier  einfa4  für  aufzeichnen,  mie  md}  naäflftt 
nneber^olt;  V.  Hadr.  1.  c.  ^.  490  (adscribi  JFecit  Buggestionem  suam  Con- 
stantino);  Cod.  Carolin.  9h.  29.  55,  Jaff(6  IV,  108.  183  (adscriptum  — 
ascripta).  —  ßtt^^erind  »ar  bamaliS  aUeibinciS  Jtan^ter  StaxVü,  ügt.  unten  9b.  II, 
ben  ^bfc^nitt  iiber  bie  ^ofbeamten;  bagegen  t|l  eS  minbefiend  ungenau,  bag  er  att 
capellanuB  be^eid^net  »irb,  bg(.  ^del  I,  77—78.  101  9^.  6;  @(^er-eoi4|orP 
ü.  a.  O.  ©.  199.  210-211;  anber«  ©aift  lU,  2.  «ufl.  @.  515  91.  5. 

')  Vita  Hadnani  1.  c.  @.  498:  per  deeignatum  (fo  f&nmtli^e  ^nb* 
^riften;  Slihiratori:  designationem)  confinium,  sicut  in  eadem  donationem  con- 
tinere  monstratur,  id  est:  a  Lunis  cum  insula  Corsica,  deinde  in  Suriano, 
deinde  in  monte  Bardone,  id  est  in  Verceto,  deinde  in  Parma,  deinde 
in  Reg^o  et  exinde  in  Mantua  atque  Monte  Silicis,  simulque  et  uni- 
versam  exarchatum  Ravennantium ,  sicut  antiquitus  erat,  atque  provuicias 
Venetiamm  et  Istria.  necnon  et  conctum  ducatum  Spolitinum  et  Bene- 
ventanum.  —  Siu^  bei  8eo  öon  D|Ha  (Chron.  mon.  Casin.  I,  8,  SS.  VII,  585) 
nnb  Gregor.  Catineus.  (c.  21,  SS.  XI,  570):  designatom;  bei  jenem:  inde  in 
Vercetum;  beibiefem:  id  est  in  Verceto.  9fn  ©etreff  ber  5£o))ogra^)^e  ber  ge» 
nannten  Orte  Dgl  f^der,  ^rfd^ungen  ^ur  9lei(i^9*  unb  9le4t«gef(l)t4te  Italiens  U, 
330;  ®ene(in,  ^a»  @(bmmng«i)eii)}r^  ^iipim'»  @.  27.  29;  SD^tt^Iba^er  e.  66 
9hr.  159.  ^ier  nnrb  bie  gftage  aufgeworfen,  ob  fiatt  Mantua  nic^t  Mutina  (SRobena) 
flehen  müßte  —  mit  9Hi<f|ic^t  auf  bie  ©teOe  in  ber  Divisio  reguorum  o.  3.  806, 
c.  4,  Capp.  I,  128  (et  ipsam  Kegiam  et  civitatem  Novam  atque  Mutinam 
usque  ad  terminos  sancti  Petri).  SRartenS  @.  292  9^.  2  toeifl  jeood^  biefe  $er« 
mut^ung  ab,  ba  baf  ^ntu^ifd^  ^aament  ebenfaOd  SD'lantua  t)at. 

$on  größter  SMdbtigfett  i{l  bie  $rage,  ob  bie  Sccufatioe  ^ter  simulque  et 
tbenfalljS  noo^  ^on  ber  $ra^ofttu)n  per  a^bängen.  9^euerbingd  b<^t  Xbden  a.  a.  O. 
@.  26—27  biefe  «uÄlegung  t)ertreten.  ®egen  biefelbe  ^aben  p^  erfiart  ©eilonb, 
Mäft.  f.  Äirc^re*t  XVJI,  383;  ©4effer.«oi(iorfl  a.  a.  O.  @.  196  9?.  1; 
Sangen,  (Bef4.  ber  röm.  ftir^e  bon  Seo  I.  bid  9{ifo(aud  I.  @.  722  9{.  1.  2)tefe 
(Segenargumentationen  ftnb  jebod^  ^um  2:^eile  ft^wad^.  f&vc  fonnen  and^  @(i^effcr« 
lOou^rfi  ni(^t  bei))fli(i^ten,  »enn  er  be^uptet:  „!^ie  föillfür  biefer  ^ntec^etation 


Digitized  by  VjOOQ IC 


a)tc  @d^enfmig  an  bm  ^f!.  159 

itad^bcm  bicfc  ©c^cnfung  aufgcfcfet  roar,  untcrjcic^netc  fic  bereite 
l^riftlt^te  fjfronfenlönifl  eigenl^änbig  unb  lieg  ouc^  bie  ^iomen  oQcr 
3Bifd^öfc,  Siebte,  ^crjöflc  unb  ®rafcn  barunter  fe^en*).  SJarauf 
lefltcn  er  unb  feine  ©roßcn  fie  auf  bem  Slltar  bc«  fclißcn  $etruö 
unb  nod^fier  innen  ouf  bem  ®rabe  beffelben  nieber  unb  fibergaben 
ite  bem  fctigen  5ßetrug  unb  feinem  ©teflücrtreter  bem  ^apfte  ßa* 
•brian,  inbem  fte  mit  einem  entfe^lic^en  (Eibfc^n^ure  gelobten,  aued 
^  ^tten,  toai  jene  ©c^enfung  beftimme.  Äud^  ließ  er  ein  jtoeitc^ 
-G^emplar  biefer  @c^enfungdurfunbe,  g(ei(^fand  burc^  (Et^eriud 
(ßit^eriuS),  anfertigen  unb  legte  eö  innen  auf  bem  ßeib  be8  feiigen 
■^ctru«,  unter  ben  ffiöangelien,  bie  fic^  ba  befinben  unb  gelüSt 
loerben,  ald  fic^erfte  S^ürgfc^aft  unb  jum  emigen  ©ebäd^tnig  feinei^ 
unb  bei?  fränfifd^en  Slamenö,  mit  eigenen  Rauben  nieber^).  (Jin 
l)rittcd,  üon  ber  Äanjlei  biefer  unferer  Äird^e  ausgefertigte« 
"ftsemplar  ber  ©c^enfungSurfunbe  na^m  er  mit  fi(^  nac^  $aufe^)." 
S)ie  ?lui^ffi^rH(^feit  unb  ©enauigfeit,  tDomit  ^abrian*«  JBio* 
flrapl)  bie  ßwföntmenfunft  ftarr«  mit  bem  5ßapfte  fc^ilbcrt,  ift  ein 


1ai<!^  ein'  unb  ^rrtjorbebt,  bag  boiBper  fo  meit  t>oraui^e^e.  hiergegen  t&gt  M 
lakdmäß  einmenben,  ba|  «n  ato|er  ^peil  ber  bo^wifd^  Ifte^enben  ^orte,  nSmlkp 
id  est  a  Luois  —  Monte  Silicis,  fU^  att  $arent^e  p  bem  per  desjenatum 
-confininm,  sicat  in  eadem  donationem  continere  monstratur  auffaf^n  I&gt 
9lo^  me^  f&nt  \xa  (fitotd^t  bag  ber  9togra^^  ^abrian'd  Dor^  gan)  ouiBbrttdlid^ 
imb  mteberl^olt  foat,  bog  \otDoffi  bie  ^mtm%  t)on  Ouier}^  ott  aud^  btejenige 
StatCü  fl4  nur  auf  eine  Hi^^I  tK>n  ciyitates  unb  territoria  be^en  I^abe  (pro 
concedendis  diyersis  civitatibns  ac  territoriis  istios  Italiae  provinciae  — 
nbi  concessit  easdem  civitates  et  territoria  b.  Petro).  Unter  territoria  ^aben 
oir  (Miete  ber  ciyitates,  nid^t  ganje  Sanbf(^aften  mie  bie  ßerjogt^ttnter  @jpo(eto 
unb  Qeneoent  u.  f.  ».  )u  oerfte^n,  dqI.  unten.  SBenn  nnr  oennod^  nid^t  gewogt 
toben  XffilttC»  3nter))retation  gemSg  m  ttbafet^n,  fo  ifi  boi^  in  9lü(ffi(^t  auf  bte 
vd>en(en  %t\dfd)ta,  mdc^  bie  ^udbrfiae  Universum  Dor  exarchatum  Raren- 
nantium  unb  cnnctum  ducatom  Spolitinum  et  Beneventanum  in  biefer  9e* 
^fldfim%  einffSgen.  (Eine  anbere  ^age  ijt,  ob  ber  l^erfaffer  ber  Vita  Hadriani  bie 
t^m  twdiegenbe  Urfunbe  ^ier  nid^t  migoerflanben  ^t,  ob  er  ibren  3n^tt  nid^t  cor» 
rcctem)eife  fo  bätte  nnebergd>en  muffen,  mie  Seelen  i^n  ouffagt  hierüber  unten; 
4mäi  iNti  ber  €k^tung  Subwig'S  bed  ^nraien  au  $a))fl  ^tep^  IV.  xton  816, 
lodc^  Jt(!^  nadf  Sn^alt  unb  ^rm  an  btejeniqe  feinet  ^gSngerft  angefd^loffen  ^aben 
liriib.  9oren  mir,  bag  fte  ert^eilt  morben  fet  de  quibusdam  plunmis  locis  per 
Italiam  diverse  sitis  (f.  Hist.  Farfens.  Gregor.  Catin.  Opp.  c.  29, 
SS.  XI,  576;  jjMer  II,  346  u.  unten). 

iEPht  ben  Worten  sicut  in  eadem  donationem  continere  monstratur  micb 
«uf  bie  Sd^enfungBurtunbe  StatV9,  nid^tauf  bie$ip))tn'd  »ermiefen,  mienac^btr: 
Factaqne  eadem  donatione  —  qui  in  eadem  donatione  continentur  —  Alia- 

re  eiusdem  donationis  exempia.  Jögt  Deiner  @.  137  9{.  2;  SSait?  III, 
ItufL  e.  219—220;  anberj»  t>.  @^I  a.  a.  D.  @.  95. 

^)  V.  Hadriani  I.  c.  @.  498;  universos  episcopos,  abbatee,  duces 
^etiam  et  grafiones  in  ea  adscribi  fecit;  ogL  oben  &.  158  iR.  1. 

')  L.  c.  ®.  498:  Apparem  vero  ipsius  donationis  eundem  Etherium 
adscribi  ßudens  ipse  christianissimus  Fiancorum  rex,  intus  super  corpus 
beati  Petri,  subtns  evangeüa,  quae  ibidem  osculantur,  pro  firmismma  cau- 
tela  et  aetema  nominis  sui  ac  re^i  Francorum  memoria  propriis  sub 
manibus  posuit.    fß^l  ffit^u  Mal&tti  II,  96  f. 

')  L.  c. :  Aliaque  emsdem  donationis  exempia  per  scrinium  huius  sanctae 
nostrae  Komanae  ecclesiae  adscriptam  eius  exceilentia  secum  deportavit. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


160  '774. 

aScrociö  für  bic  fltofee  SBcbcutung,  »clc^e  man  in  Slom  bcm  (Jr* 
eiguiffe  beilegte.  @^  mürbe  babei  Don  SSnfang  an  mit  groger 
görmlid^feit  »erfahren*).  S)cr  5ßapft  Dcrföumte  nic^tö,  um  jum 
üorauö  jeine  unb  be§  römifc^en  Sollet  JRec^tc  gegen  jeben  ©ingrlff 
Uüu  Seiten  bc^  ÄönigS  fieser  ju  [teilen.  §auptfä(^lic^  be^^alb 
empfing  er  Äarl  nic^t  tn  Sfiom  jelbft,  fonbern  au6ert)alb  ber  ©tobt. 
Srft  nac^bem  er  am  ®rabe  be^  l^eiligen  $etrud  Xreue  gcfc^tooren, 
geleitete  i^n  ^abrian  in  bie  ©tabt.  S)enfelben  @ib,  loeld^en  Äarl 
bcm  Zapfte  gefc^n^oren,  leiftete  übrigen^  auc^  ^abrian  bem  Könige. 
35er  Sn^alt  beS  ©elöbniffcö  ift  nic^t  genauer  überliefert;  junä^ft 
bejog  er  fic^  aber  o^nc  3^<^if^l  auf  gegenfeitige  ©ic^er^eit  unl> 
gegenseitigen  @d^u|  mä^renb  ^arriS  Slufient^alt  in  9tom,  auf  bie 
^Scrfit^erung,  ba§  man  feinerlei  feinbfeligc  abfid^ten  gegen  cinanber^ 
gegen  bic  römifc^c  Äir^e  u.  f.  to.  ^egc.  aber  ber  $apft  beruft 
fic§  fpätcr  and)  fc^r  oft  unb  beflimmt  auf  ein  in  ber  ^eteröfirt^c, 
am  ©rabe  bcö  apoftelfürften  t)on  i^m  unb  Sari  gelobtet  ©ünbutfe 
ewiger  Sirene  unb  Siebe*).  Äarl  felber  rebet  t)on  einem  factum, 
tt)clc|e^  er  mit  Jpabrian  gefc^loffcn  —  einem  factum,  in  toclc^em  er 
offenbar  feinerfeitd  ben  ©c^ufc  üon  SRom  unb  @t.  $eter  übernahm*). 
SBir  ^ören,  bag  ber  Sönig  bem  Zapfte  crflärte,  tt)ie  er  niit  um 
©d^äfee,  ®olb,  ©über  ober  ©belfteine  ju  gewinnen  ober  grobe* 
rungen  ju  machen  fid^  ben  3Wül)en  be«  bcfc^Weriid&en  ^eereöguged 
nac^  Stalten  unterjogen  tjabc,  fonbern  um  ©t.  $eter  ju  feinen 


^)  Sbtd^  toatec,  M  ben  Aatferfronunqen,  blt^  boiS  (Seremontell  in  Dider^jU^t 
baffdbc;  ögL  mnü  VI,  177  ff. 

2)  Cod.  Carolin.  9hr.  53.  54.  55.  57.  68.  98,  JaffiS  IV,  e.  176.  181. 183. 
189.  191.  204.  287.  290  ic;  ©oi^  DI,  2.  «nfl.  @.  180  üi.  3,  »o  ber  JJnialt 
emtciec  biefer  <Steflen  angeführt  ift 

»)  Epist.  Carolin.  10  (@d?rciben  ÄorF«  an  ^opfl  8eo  IH.  ö.  g.  796),  JaflP^ 
IV,  856:  Sicut  enim  com  beatissimo  jpatre  praedeceseore  vestro  sanctae 
compatemitatis  pactum  inii,  sie  cum  beatituaine  vestra  eiusdem  fidei  et 
caritatis  inviolabile  foeduB  statuere  desidero;  quatenus,  apostolicae  sancti- 
tatis  vestrae  divina  gratia  advocataprecibus,  me  ubique  apostolica  benedictio 
conseqnatur  et  sanctiasima  Romanae  ecdedae  sedes  Deo  donante  nostra 
semper  devotione  defendatur  etc.  —  compatemitatis  betagt  auf  dmenbation 
üon  S<tff^;  bie  &fteren  9(u0goben  ^oben  patemitatis.  ^Kartend  a.  a.  O.  ®.  141 
91.  1  roillbageflen  lcf«n:  vestrae  .  .  patemitatis  (ögl.  ©citanb  a.  a.  O.  ®.  877), 
^od  (SmnpatecmtatdDet^filtnig  ^wifc^  Statt  mtb  $(u>nan  batttt  aQetbingiS  etfl  Don 
Oftern  781,  f.  unten;  bie  (Smenbation  wn  aitotend  ift  aber  aud^  ^ödftfl  wa^rft^ßd^ 
unridfitig. 

Sgl  übrigen«  bie  unten  8b.  II.  }.  3.  796  angeführten  Stellen  Ann.  Einh. 
817,  SS.  I,  208-204;  Astron.  V.  Hludowid  c.  27,  SS.  H,  621;  Divido 
regnorum  806  c.  15,  Capp.  I,  129,  fowie  Einh.  V.  Karoli  c.  27;  V.  Hlud. 
55,  @.  641;  Ermold.  Nigell.  In  honorem  Hludowicij  1.  II.  v.  387  ff.,  Poet. 
Lat  aev.  Carolin.  II,  85  unb  Flodoard.  De  pontif.  Romanis,  Muratori, 
SS.  rer.  It.  IH,  1,  192  (unten  @.  169  91.  2\ 

fyiiXb,  Donatio  Karol.  M.  @.  83  ff.,  nml  bie  emjelnen  ^efttmnmngen  bc0  9er« 
trag«  anftfinbtg  gemacht  ^oben,  aber  ebne  irgenb  andreni^ben  8e»ei«.  QÜ  ifl  tntU 
mebr  ongune^men,  bag  nur  allgemeine  gf^ftfe^ungen,  nid^t  in«  (Sin^dne  ge^nbe 
8e^ntungen  getroffen  mürben;  DgL  anc!^  ti^aits  a.  a.  O. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)ie  Sc^enbmg  RaxV9.  161 

rechtmäßigen  JBcfibungcn  ju  üer^clfen,  bic  Stixäjt  ju  cr^ö^cn  unb 
bic  ©teflung  be§  ^opfteig  ju  fi^crn^).  SOSir  ftörcn  ferner,  baß  er 
ben  $ßcipft  erfuc^te,  ©cbete  für  bie  SSergebunfl  feiner  ©ünben  anju* 
fteUen  unb  bann,  loögefpro^en,  baö  ©elübbe  ablegte,  bie  röntifc^e 
ftirc^e  unb  bic  ©ered^tfame  beö  ^.  $ßetruö  ju  ertialten  unb  ju 
fc^üften«), 

S)enigemä6  bilbeten  bie  Slnfprüd^e  be^  5ßopfteö  auf  bic  ?lug* 
lieferung  unb  ben  fiebern  SBcfife  bcr  fc^on  t)on  ^\p\>xn  bem  ^eiligen 
5ßetruö  jugcftanbcncn  ©cbicte  ben  ^auptfäc^lid^ften  ©egenftanb  bcr 
aScfprcc^ung  jtoifc^cn  Äarl  unb  $abrian.  ®a^  Srgebniß  bicfer 
SBcr^anblungen  ift  jencg  üon  Äarl  am  Wflitttöod)  nad)  Oftem, 
6.  Slpril,  aufg  neue  üoBjogene  6^cnlunggt»erfprc^en. 

O^nc  ®runb  ift  an  bcr  ffid^t^eit  bcr  auf  bic  Sci^enfung  bc* 
äüglic^^cn  ©tcQc  in  bcr  Sebenöbef^rcibung  $abrian'd^),  o^ne  aug^ 
reici^enbc  93erec^tigung  aud^  an  bcr  ©laubmärbigfcit  bcr  Srjä^Iung 
be^  SBiogra))^en  gcstocifclt  toorben*);  bcr  Serid^t  ift  nid&t  intcrpolirt. 


J)  Cod.  Carolin.  «Wr.  57  (^brian  an  Äarl,  ^be  775),  3aff6  IV,  190: 
Sed  recordari  te  credimus  .  .  .  qualiter  nobis  benignissimo  vestrum  ore 
afBetti  estis,  dnm  ad  limina  beatorum  principum  apostolorum  Petri  et  Pauli 
properati  estis:  (]uia  non  aurum  neque  gemmas  aut  argentum  vel  litteras 
(terrae?)  et  homines  conquirentes,  tantum  fatigium  cum  universo  a  Deo 
prot^cto  yestro  Francornm  exercitu  sustinuisseSs ,  nid  pro  iustitüs  beati 
Fetri  exigendis  et  exaltatione  sanctae  Dei  ecciaesiae  parficienda  et  nostram 
securitatem  ampliare  certantes.  WloximS  @.  149  ^ä(t  ha9  fik  eine  Dennut^Ii^ 
nur  i^rtoatim  oet^ne  Heu^erung  be«  StMqß,  aber  fc^n^erli^  mit  9itä)t  ^qI  übte 
eine  eintgermoBen  äl^nlic^e  QMarung  $ipmn'd  einem  b^iantinifcben  ®efanbten  aeaen« 
ober  £^elen  a.  a.  O.  e.  18;  Oetöner  ¥.  265. 

2)  8flL  ba«  gleid^eitige  ®ebi(^t  Poet.  Lat.  aev.  CaroUn.  I,  91  «Kr.-S, 
V.  28ff.: 

Obnixe  pro  se  snmmum  orari  antistitem  poscit 
Redimi  sibi  noxa  a  iuventute  commissa. 
Exutus  suöragiis  almis  spondebat  lingua  magistro 
Genium  servare  sanctae  ecclesiae  in  aeyo  ^manae, 
lustitias  almi  Petri  sui  protectoris  tueri. 

(Sd  erinnert  ^eran,  toenn  bie  ^ä^fie  öfteres  fagen.  ^)ptn  unb  ftarl  ^tten  t^e 
^(^enlungen  an  ben  römifc^en  @tu^I  um  i^eiS  ^len^eiüs,  ber  ^ergebmm  ibrer 
©iinben  willen  gemacht,  ögL  Deöner  <B.  130  unb  bie  bafeOiil  angcfü^en  ©teUeiL 
fowie  Cod.  Carolin.  9hf.  58,  60,  61,  70,  Jaff^  IV,  193,  196,  199,  218. 

^)  3)08  t^un  Muratori,  Antiquitates  dissert  2;  auc^  §egel  II,  215  S'l.  1; 
femer  Sl^artenÄ,  ber  a.  a.  O.  (bef.  @.  283  ff.  295)  ben  ganjen  ^weiten  a:^eil  ber 
Vita  Hadriani  für  ba«  «Berf  eine«  gälfd^er«,  ben  betreffenben  «bf^nitt  iebo(^  für 
bereit«  um  780—781  gefc^ricben  \fiiL  2)ie  «rbeit  bon  SWarten«  ^gt  ba^u  aud^ 
9{ene  (Erörterungen  über  bie  xüm\]^t  ^xa^t  u.  f.  m.  1882),  »et^e  S^eilanb  günflig 
benitlKilt  bat  unb  bie  au(!^  9lan!e  }u  f äa^  fd^,  ifl  oHerbing«  ffeigig,  i^oq  mc^t 
frei  Mn  2)üettantiSmen  unb  äMfüru^feiten.  2)er  ^erfaffer  erlaubt  fi(^  }uüie( 
Sonjeduren  unb  fd^lt  nomentü^  barin,  baß  er  biefe  ^ermut^ungen  mieber  cüs  (^runb* 
läge  weiterer  Folgerungen  benu^t 

^)  @o  Seo  I,  202;  6ugen^eim,  Oef^ic^te  ber  (Sntfle^ung  unb  Su^bilbnng  be« 
j^ennaatd  8.  39;  ^opencorbt  <8.  99  92.  1:  O^regorooiuS,  Q^d^xd^tt  ber  etabt 
8tom  im  SRittelalter  11 ,  3.  «ufl.  @.  837  ff.;  mdfnt^;  Äro|to  De  dona- 
tionibus  a  Pippino  et  Carolo  M.  sedi  apostolicae  factis,  5Dtff.  5(oni0$ber^ 
1862,  ©.  47--5ö;  Malfatti,  Imperatori  e  papi  ai  tempi  della  signona  dei 
Franchi  in  Italia  II,  97  ff.;  $.  0.  @^bel,  Ä.  ^ifl  ©Triften  lü,  65  ff.,  bef. 
3Q^tb.  b,  btf*.  Ocf(5.  -  «bel-Simfoti,  Äotl  b.  ©r.  I.  «b.  2.  «ufl.       11 


Digitized  by  VjOOQ IC 


162  774. 

btcI^Qtfac^c  bcr  ©^cnfung  ober  bc^®cbcnfun9öt)crfprcdöcni8,  toclc^c 
bcr  SSiograp^  mclbct,  tiid^t  unfllaubtoüroigcr  al3  bcr  f onftigc  Sn^alt 
feiner  S^rift^). 

@.  112—114:  ^oufmann,  2)eiitfd^  (»cf^id^te  bt«  auf  Aar!  b.  ®r.  11,1308,  415  ff.; 
$$erb.  $irf4/  o\t  @(|m!ungen  ^|)tn'iS  unb  StcaV»  b.  ®r.  an  bie  rom.  ^fle  (o. 
0.  D.)  bef.  e.  30;  Sdlanb,  3tf(6r.  für  JKrd^ec^t  XVU,  385;  Sunt  in  Stfibing. 

rl  Ouartolfd^rift  1882,  @.  482.  630 ff.;  D.  9ianfe,  Sßdtgef(j^(^  V,  2,  e.  122 
1 ;  Sangen,  (Skfd^.  ber  r9m.  Stixd^  oon  to  I.  btiS  9Kft)(aud  I.  @.  720  ff. 
to  unb  ©ugenbdm  bef^ulbigen  ben  ^^togrop^en  ber  ^(f(^ung  unb  Sttge; 
md^  $a))encoTbt  unb  (0regon>bhtiS  benfen  an  ^(fc^ung;  unb  ebenfo  UTtfl  9Kel^ntil 
ficber  ben  Siograf)^  bed  3rrt^umd  ober  bec  gfaif(^g  ansagen  att  ^Staä  einef 
unffentfid^  foitgefe^ten  9Retneibef,  ^bnan  einer  feigen  92ad^(af{tgfett'  botc^tigen. 
&tfbtl  ^alt  bie  €^ntungen  Don  Ouien]^  unb  Stom  für  erbt(!^tet  unb  n)dff  Darauf 
^,  baß  ßabrian  L  ja  aud)  bie  angebii(!^e  @<l^en(ung  (Sonflantin'd  an  ®itbefler  in 
bie  ®ef(|i($te  eingefftl^rt  ^obe.  ^tt\q  fmmi  in  oielen  ^3unften  mit  ©^bel  ttberein. 
IRanfe  i^  für  bie  8ertoerfung  ber  (Sd^t^t  be0  angeblt(^  !S)o!uinent9,  obgld^  er 
gefiebiL  bog  er  feine  (SntflÄung  nid^t  }u  erüaren  mifie.  ^rofta  ]üd)t  bar^utl^pon,  bag 
ber  i^erfaffer  ber  V.  Hadriani  mer  berf^iebene  ^d^fungen  Itorfd  —  auiS  ben 
ga^en  774.  781,  787  unb  800  —  in  eine  gufammengeaogen  habe. 

^)  ^gl-  V^,  ^^fgg'  n^,  7  unb  bau))tfä(^tt(b  Mock,  De  donatione  a Carolo 
magno  sedi  apostolicae  anno  774  oolata,  p.  8  ff.,  mo  bie  (anwürfe  gegen  bie 
'^^irtäfllgfeit  ber  iRad>ri(!^t  jurltdoettnefen  fuib;  femer  ®.  «bei,  gorfAungen  jur 


'(^eit  %ef(^i(^te  I,  453  ff.;  ^mt,  gorfd^ungen  ua  ffttidfi*  imb^9le4tiSgef(^i^ 
^iaUm»  n,  348  ff.,  m,  448;  (Sknelin,  2)ad  e(^fungjS«l3erfpre(&en  unb  bte 
©d^enlung  ^i^nn«  @.  27;  ei(fe(  U,  380  ff.;  SDWUömd^  ®.  66  ff.  9tr.  159; 
iBaifnann,  2)ie$oHtir  ber  ^opfle  I,  275  ff.;  SBattenbad^,  ®efd^.  bed  rom.  ^apfh^umiS 
(Sortrage)  @.  48  ff.;  Deldner  e.  135;  2)ömnger,  2)ad  ^aifertbum  StaO»  b.  (&x„  a. 
a.  D.  ©.  327  ff.;  femö  IH,  2.  «lÄ.  @.  21^220;  <B.  ^fe  im  p.  3abrbtt* 
ber  (B5rred«®efeQfd^ft  II,  241  ff.:  2:^elen,  3ur  Söfung  ber  Streitfrage  u.  f.  ».; 
@(^er«8oi(^orfl  in  Wmbi  b.  |j[nfl.  f.  oflerreic^.  a^efd^ic^tsforf^ung  V,  193  ff. 
Duchesne  1.  c.  p.  (XXXXVI  ff.  ©c^wanfenb  o.  »leumont,  ®efc^.  ber  @tabt 
9iom  II,  126.  SBai^  ifl  menigßeniS  iiberaeugt  bag  bem  l6iogra)}^  eine  ed^te  Ur« 
fnnbe,  »enn  au(^  abn7ei(^enben  3ln^a(td,  oorloa.  @d^effer*iBoiAorft  ^  bie  d^ren^« 
beftimmung  für  mtett)oIirt;  \>%l  anäf  ®i(fel,  $aS  $rioiIegium  Ötto'd  b.  ®r.  ffir  bte 
röm.  Ärc^,  @.  26  9i.  1,  @.  133  ff.  —  gider  nimmt  an,  bag  bie  betreffenbe  Urfunbe 
im  3a^  781,  meil  bamalS  ein  anberer  Vertrag  an  i^  @teHe  trat,  jurttdgegeben 
unb  oemid^tet  morben  feL 

9Qe  fonfügen  9^a(!^ri(^ten  über  jene  ^enfung  gc^  auf  bie  V.  Hadriani 
5nrtt(f,  ogt  9)>{fi^ibadber  (3.  66  9hr.  159;  fo  Leonis  chron.  Casin.  L  8. 12,  SS.  VII, 
585  f.  589;  Hist.  Farf.,  Gregor.  Catinens.  opp.  c  21,  SS.  XI,  570;  Chron. 
Vultum.  1.  III,  Muratori  Ib,  402. 

Wx  bttrfen  annehmen,  bog  bie  V.  Hadriani  bad  iBerf  einef  tunbigen  ^' 
genoffen,  eineiS  romifc^  (SkiftßAen  ift  2)ie  )6eroeidfft^rung  oon  ilrofla  (a.  a.  0^, 
wonaib  bicfe  Vita  oon  bemfelben  »erfaffer  wie  bie  ©iograp^ien  Jtfeo*«III.,  6t^^n'«Iv. 
unb  oteQeid^t  and)  $afd|^atid'  I.  unb  erfi  nac^  bem  So^re  829  gefd^rieben  »äre,  iß 
grogen^eUiS  red|t  f^wad^;  ogl  bagegen  aaäf  SBeilanb  a.  a.  O.  &.  370;  Dacheane 

@9bel  a.  a.  D.  @.  91  glaubt  aud  ber  Stelle  Duchesne  1.  c.  @.  505: 
Quae  et  domocoltam  s.  Edisti  vocatur  usque  in  odiemum  diem  f(!^tiegen 
yd  muffen,  bag  bie  Vita  minbeftend  ein  SRenfc^enalter  na^  bem  SttKnhmgSoerfj^red^en 
t)on  774  aufge^(^net  fein  mttffe.  ^ber  aud^  biefe  gfolgerung  rft  nid$t  jnmigenb. 
9lbgefe^en  oon  einer  ^araOelfieOe  in  V.  Zachariae.  ib.  @.  434,  bie  f(^on  S<^effer« 
^otc^orfl  anftt^:  quae  et  domus  culta  s.  Caeciliae  usque  in  hodiemum  diem 
vocatur,  ^  ed  j.  «.  in  Ann.  Einh.  797,  SS.  1,  183,  in  «ejug  auf  ©erfteHe: 
qui  locus  ab  incolis  usque  in  praesens  ita  nominatur.  8gL  aud^  S^eit  a. 
a.  O.  S.  5—7 ;  S(^effer-©oi(^orfl  a.  a.  D.  @.  197—201,  ber  »enigpen«  ben  erflen, 
bie  l^oliti^en  ©a^aimiffe  betreffenben  SMl  ber  Vita  fifar  gleid^jeitia  ^ält. 

2)a  ber  in  ber  erflen  ^Ifte  bed  9.  Sa^^unbertd  (in  Undalf^rift)  gef(^ebene 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)ie  ©t^enfmig  Äotl'«.  163 

SWcfitö  fann  tjiclfa^cr  unb  ftärfcr  bcftätiat  fein  otö  bic  3;^at=^ 
^a^e,  boB  Äarl  ein  ®d^enfun9«t)eriprec§en  abgab,  toel^eö  im  toefent* 
.liAen  eine  fflieber^olung  bc^icnigcn  feinet  Sater«  toar,  bop  er  eine 
Oblation  biefe«  Sn^alt«  am  ®rabe  5ßetri  barbrac^te.  S)ie  5ßäpfic 
erinnern  i^n  in  i^rer  Sorrefponbenj  mit  i^m  fe^r  häufig  baran; 
^abrian  t^at  e«  gerabeju  unaufhörlich  ^).  $iena4  erfc^cint  eö  alfo 
aud^  burc§aui8  gerecfitfertigt,  ba|  ber  SSiograp^  ^abrian'«  bie  3)0=* 
natton  ober  5ßromiffion,  toelci^e  Äarl  bem  5ßapfte  ma^te,  ate  eine 
S33ieberboIung  ber  20  3a^re  frtt^er  tjon  ^ippin  in  Duierjt)  ert^eilten 
^omifjton  bcäeid&net^). 

Codex  Lucensis  mit  ber  V.  Hadriani  obfc^ticgt,  fo  t|l  i^  Kü«  mfoweit" acfU^ot 
%>a$  birfdbe  bie  {potittfc^en  )93n^(tniffe  triebt  über  774  binond  »erfolgt,  tfl  auerbina« 
befrembttc^;  t9  t>txffiit  fid^  aber  aud^  mit  anberen  biefer  $a))flbiogra))1^ten  in  biefer 
^ia^t  a^nlt^,  3.  IB.  mit  ber  V.  Leonis  III. 

1)  9i(u^  bem  bqei^nenben  SbüBbnid  Don  9UmU  a.  a.  D.  @.  122.  @.  unter  ben 
betreffenben  ©letten  befonber«  Cod.  Carolin.  9hr.  64,  Jaff6  IV,  180:  —  ut  veio- 
citer  ea,  qaae  beato  Petro  .  .  .  per  tuam  donationem  offerenda  spo- 
pondiflti,  adimplere  iubeas;  9h;.  55  @.  184:  omnia,  ouae  beato  Petro  per 
yestmm  doDationem  onerenda  promisistis;  ferner  vtc.  56  €^.  186:  cunc- 
ta^iue  perficere  et  adimplere  di^emini,  cps^e  s.  m.  genitor  yester  domntis 
Pippinos  rex  b.  Petro  una  vobiscum  poUicitus  et  postmodum  tu  ipse  .  .  . 
dum  ad  limina  apostolorum  profectus  es,  ea  ipsa  spopondens  confirmasti 
^demqae  De!  apostolo  praesentaliter  manibus  tuis  e  an  dem  offeruisti 
promiflsionem;  9hr.  77  ®.  284:  et  inlibata  oblatio,  quae  a  sanctae  recor- 
^tionis  genitoris  vestri  domni  Pipini  magni  r^is  aUata  et  vestris  prae- 
fulgidis  regales  manibus  in  confessione  b.  Petn  clavigeri  regni  celorum 
ofierta  atque  nimimm  confirmata  sunt,  inconcussa  et  inmacula  in  etemum 
permaneant:  bdtoL  vfhf.  51  @.  171—172;  "SRx.  52  @.  174;  ^t.  53  6.  177: 
fe:.  54  @.  181;  sSr.  55  @.  183;  «Rr.  56  e.  185.  188;  i«r.  58  @.  193;  'Sh.  59 
@.  194;  i«r.  60  @.  196;  9hf.  61  @.  199;  ««r.  80  @.  246;  ^.  98  ®.  290  ff.; 
Leonis  IIL  epist  9far.  9,  ib.  @.  831 :  oblatio,  quam  yestn  dnlcissimi  parentes 
et  y 08 ipsi b. Fetro apostolo obtnlistis — de y estira a Deo accepta donatione, 
Quam  praedicto  Dei  apostolo  obtulistis;  9h:.  10  ^.  384:  oblatio,  quam 
dolcissmius  genitor  yester  domnus  Pippinos  rex  b.  Petro  apostolo  obtulit 
€t  yos  confirmastis  —  cum  ipsa  donatione. 

l3aL  mdi  boiB  em&l^nte  ^ebi^t  Poet.  Lat  I1  91:  Habilem  ut  super 
donans  m  eins  confessione  liyabit  (mo^I  =  libayit).  mt  (imenbation  üon  9Rartend 
o.  0.  D.  @.  140  9{.  3,  ber  ßatt  Habilem  ut  üidme^  Calicemque  lefen  tooUtt, 
ifi,  toit  tx  fiäf  f)>ater  (^ene  (Erörtenmaen  &.  V)  felbfl  ttbermigt  1^,  mtsuläffig,  ba 
bod  QMnäit  ein  HfrofHc^on  ifl  unb  oiefe  3^  niit  einem  H  anfangen  mug.  2)er 
bon  ^m  ettoäl^nte  SorfAIog  oon  )Berrif(^:  Habitum  if!  obne  R^eifel  ebenfalls 
t)erfe]^It    (lieber  habilis  og(.  Du  Cange-Fayre,  Glossar.  IV,  149). 

*)  gteiru^  gc^n  au^  ü^  biefe  S^oge  —  ob  bie  2)onation  ober  ^miffion 
ItooA'B  mit  berjenigen  $i|ppin'd  t^tffi^fid^  ober  menigflemS  im  @teie  ber  Vita 
Hadriani  ibentifi!^  ge»efen  fei  —  bie  9nfl(bten  auiSeinanber. 

^  bejabenoem  @inn  nnrb  fle  entf^ieben  Don  @.  W>d  in  ber  Xb^bbmg: 
$ap9  Qobrion  I.  unb  bie  meülic^  ^errfc^ft  be^S  romifd^en  @tu^U,  ^forfc^unaen 
im  2)etttfd^en  ®ef(^4te  I,  459  ff.  (ttber  bie  frühere  ?itteratur  bat  namenm((  @.  470 
5}.);  femer  oon  liefet  H,  381;  bedgl.  in  einer  Slbl^anblung  in  ber  Ciyiltä 
«attolica  anno  XVI.  serie  VI.  yol.  IIL  15.  Luglio  1865,  @.  180  ff.:  II 
patriziato  romano  di  Carlomagno.  XV.  Ampliazione  dello  stato  di  s.  Pietro 
«Otto  Adriano  I,  worin  bie  ettod^te  ©d^rift  Don  SWotf  einae^b  wibertegt  wirb; 
imäf  bon  «tberbingf  Sbiim  6.  323;  Oknelin  a.  a.  D.  @.  30  ff.;  ^tfbti  a.  a.  O. 
e.  68.  98—96.  99;  W*  @.  80;  (».  ^ttffer  a.  a.  D.;  X^Ien  a.  a.  O.  @.  28. 
64  ff.;  €5(WI«'©oidJoi^  a.  a.  D.  ©.  194—195. 

2)ie  entgegengefe^te  ^nfi^t,  bie  ©(^enfung  oon  Otmfif  fei  Heiner  ge« 

11* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


164  774. 

@§  ift  ferner  fidlere,  burc!^  anbcre  3<^"9«^ffc  tpo^lbcftätigtc  %i)aU 
\aä)tf  ba^  ftarl  bem  römtfc^en  @tu^l  eine  $lnja^I  t)on  ©täbten,. 
Territorien  unb  ©afteOen,  tDclä)c  bie  Sanjjoborben  an  fi^  (jeriffen 
hatten,  um  jene  3^itf  iwi  3a^r  774,  reftituirt  ^at^).  tinq  ließt 
burci^aud  fein  @runb  ju  ber  Slnna^me  t>or,  bol  bied  S)onation^^ 
t)erflprec^en  Sarr^  nur  ein  münbli^eö,  formlojeö,  fein  in  einer  Ur* 
funbe  nieberflelegte^  getoefen  fei^).    35ic  St|atfad[|e,  bafe  bie  SBio* 


mefen  atd  bie  ^aü%  nin  bie  (entere  l^obe  ben  in  ber  Vita  Hadriani  angegebenen 
Umfana  ge^bt,  f^at  ^lod  a.  a.  D.  <S.  34  ff.  ouiSftttrli^  ju  begrttnben  Derfu^t 
^m  fwmnt  bei  STrofla  a.  a.  D.  @.  49  (ogL  jebod^  @.  47);  au(^*  OelÄner  @.  135—139; 
giie^ue«  I,  2.  5(uft  @.  522  91.  1  unb  im  Mor.  3a^rb.  ber  (SörreögefeßWaft  11^ 
76  ff.  201  ff.  ^tbigen  becfelben  %nfiä)i;  ebenfo  S^öttinger  a.  a.  O.  u.  felüßS^oit  a.  a. 
O.  @.  219.  2)ann  ftnb  mir  übrigem»,  »ie  bereite  oben  (@.  158  9{.  2)  bemerft^ 
einberfianben,  bog  bie  (S^ren^befHtnmung  in  ber  Vita  Hadriani  al&  in  ber  <^4enfung 
j^arl'iS  entl^ten  beseid^net  nnrb;  ob  |le  <mäf  in  berienigen  $i))pin'd  ^b,  mirb 
nid^t  auSbrttcQici^  gefagt 

SVan  ^at  mo^(  (^txoidfi  borauf  legen  »ollen,  bag  torl  bie  9$erlei^ung  ^i))))in'i^ 
mäf  einer  @teEe  bed  Cod.  Carolin,  amplias  befiätigte  (9{r.  98,  Jaff§  lY,  290: 
et  veetra  excellentia  amplius  confiimayit  —  et  a  vobis  amplius  con- 
firmatum).  ^iebur^  toerbe,  meint  man,  bie  2)onation  StaxV9  aU  (Srmeiterun^ 
berienigen  fetn&S  S^or^angerd  gefennaeic^net;  fo  iBo^ann  J,  276  92.  1;  SRarten^ 
^.  180.  ^ber  amplius  f^at  xooifi  un^meifet^oft  ^ier  nur  temporale  Sebeutung: 
t>g[I.  <S9be(  0.  95  92.,  ber  mit  ffitdft  bemerft,  bag  amplius  confirmare  fon|i 
beinabe  dnen  SQBiberf)>ru^  in  fid^  fc^Iiegen  »ürbe,  unb  mit  bem  in  biefem  fünfte  auc^ 
<^ener-9oi4or{l  @.  195  92.  2;  ^elen  @.  23  92.  3,  64  unb  felbfl  SOküanb 
@.  381  ttbereinfümmen.  SnberiS  ^irfd^  @.  39—40,  ber  bieiS  auf  eine  fpätere 
^(^entung  ^arfd  be^e^t.  burc^  xotiä)t  er  bem  ^apfl  ben  C^ar^ot  in  weiterem  Um* 
fange  aliS  '^ifpin  überlaffen  batte. 

3n  emtden  ©ef^i^tdmerfen  bed  fpateren  SU^ittelaÜerd  finbet  ftd^  bie  ^ffaffung, 
bag  ^caVii  $erlei^ung  im  übrigen  eine  92efiimtion  unb  S3^ieber^o(ung  berjenigen 
$tpcin'iS,  bagegen  bie  ^erjogt^mer  ©poleto  unb  SBeneüent  oon  ibm  4tn)ugefügt 
»orben  feien;  OgL  Pauli  contin.  tertia  c.  58,  SS.  rer.  Langob.  @.  214;  Ändr. 
Dandul.  chron.,  Muratoh  XII,  146. 

^)  £inh.  y.  Karoli  c.  6:  Karolus  vero  post  inchoatum  a  se  bellum 
non  prius  destitit,  quam  .  .  .  omnia  Romanis  erepta  restitueret  —  et  res 
a  Langobardorum  regibus  ereptae  Adriauo  Romanae  ecdesiae  rectori  resti- 
tutae  (@ermon  ^fl?to^ann*«  Vm.,  Bouquet  VII,  695);  Ann.  Petav.  SS.  1, 
16:  et  domnus  rex  Karolus,  missis  comitibus  per  omnem  Italiam,  laetus 
sancto  Petro  reddidit  civitates  quas  debuit.  ^l  femer  ba8  glä(^)eitige,  im 
auftrage  be«  ?Jaf|le«  Derfagte  Q^iqt  Poet  Lat.  aev.  Carolin.  I,  90  92r.  3,  v. 
20—21:  Reddidit  prisca  dona  ecclesiae  matri  suae  —  Urbesque  magnas, 
fines  simul  et  castra  diversa  fott?ie  v.  41 — 42,  @.  91 :  Pollicita  sacra  aona 
clavigeri  aulae  Petri;  attenfafl«  oüd^  libell.  de  imp.  pot.  in  u.  Roma,  SS.  III, 
720 :  deditque  ibi  donaria  multa,  auae  usque  hodie  Romanum  tenet  dominium, 
de  regni  huius  (beiS  italienif(^  Jconigreic^iS)  confinibus;  Hist  Langobardor. 
Florentin.,  SS.  rer.  Langob.  @.  601:  et  terras  ecclesie  restituit;  SBaife  III, 
2.  «ufl.  e.  181  92.  1. 

«)  (So  Sparten«  o.  a.  O.  @.  137  ff.  152.  156.  180.  297  unb  92eue  «r- 
5rtemngen  ^,  21 ;  bdSgL  SeUanb  <S.  377.  92ad^  biefer  W^i  ^te  au4  ^ippin 
nur  eine  münbfic^  ^romiffion  ert^U.  3n  ^e^ug  auf  $tca\  fyii  biefelbe  aber  bereit» 
^irfd^ ,  <S.  35  92.  30,  31  92.  28,  mit  92e(^t,  »enn  au4  )um  2%eU  mit  unp« 
treffenber  Slrgumentation  ^urüdgeboiefen.  ®on  allem  anbem  abgefe^n,  märe  fc^on 
fragU(!^,  ob  man  bie  ©teOenbed  Cod.  CaroL,  »o  Don  einer  bnrci^  Statt  bem  1^.  $etrud 
an  oeffen  (grabe  .eigen^&nbig"  bargebraci^ten  ^romifflon  ober  ObCation  bie  9tebe  if}, 
rein  bübtt«^  auffaffen  barf  (9&.  56.  58.  77,  Jaff6  IV,  186.  193.  234).  92c(^  un- 
günpiger  für  jene  «uffaffung  f(^nt  bie  @tette,  92.  98  @.  290:  —  simili  modo 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)ic  ©c^cnhmg  StoxVS.  165 

flrcH)^ie  öabrian'g  bcn  bamoligen  Äanjlcr  bcö  Äönig^  (§ttf|eriu§), 
Don  toctcgcm  äUfllcic^  fcftftc^t,  bafe  er  bamald  mit  bcm  Rönig  in 
Stauen  tpar^),  ri^ttg  ju  ttennen  toetg,  er^ö^t  bie  aSSa^rfd^etnltc^^ 
feit,  baß  i^rem  SBerid^t  eine  eci^te  Urfunbe  ju  ®runbe  liegt. 

©agegen  ift  eö  leiber  nid^t  möglich  über  ben  Sn^alt  bcr 
©d^enfungi^urlunbe  fiebere  Slu^funft  ju  gewinnen.  !Die  Urfun^e 
ielbft  liegt  nic^t  t)or,  ber  Siograp^  ^abrian'i^  gibt  nid^t  \i)xcx\ 
Wortlaut,  fonbern  blo^  eine  Äufjä^lung  ber  öerfdjiebenen  ®ebiete, 
öuf  mlä)e  bie  ©c^enfung  ftc^  bejog.  SRadl)  feiner  5)arfteaung 
i^eint  e^  junäc^ft,  olö  ob  ofle  biefe  ®ebiete  bem  ^apfte  gefc^enft 
i}ber  tjer^ei^en  wören.  «Dein  ^iemit  fte^t  xdqS  er  felber  fagt 
<xuc^  wieber  fonm  in  Ucbcreinftinimung.  ©obonn  ift  e^  unbcnfbar, 
bafe  Sari  beni  römifc^en  ©tul)le  einen  fo  großen  I^eil  Stalien« 
^berloffcn  ^abcn  foll.  S)ieö  ftünbe  auc^  mit  üerfc^iebenen  Um» 
ftänben  im  ffiiberfpnic^ ,  wctd^e  j^eigen,  ba§  bie  Urfunbe  nicf)t  fo 
fci^led^t^in  bie  Ucberroeifung  jener  Gebiete  an  bieÄirc^e  anögcfpradjen 
t)aben  rann.  9BaiS  bcn  crften  5ßunft  betrifft,  fo  bejeic^net  bcr  SBio^ 
«rap^  anbererfcitd  al^  (äegenftanb  ber  5)onationen  Äarrg  wie 
?ßipptn'g  nur  öerfc^iebene  ©tobte  (civitates)  unb  ©tabtgebiete 
{territoria) ,  weld^c  bcm  pöpftlic^cn  ©tu^l  barin  jupeftanben  unb 
Seren  ?lui8lieferung  an  benfclben  barin  gelobt*)  fem  foll.  SÄit 
bicfcn  ©tobten  unb  3;erritorien  bcr  „^roüinj  Stalien"  fönnen  boc^ 
faum  ganje  Sanbfc^aftcn  unb  ^erjogt^ümer   gemeint  fetn^).    SBir 


ipsum  patriciatnm  b.  Petri  fautoris  vestri,  tarn  a  sanctae  recordacionis 
aomni  Pippini  magni  re^s  geDitorie  vestri  in  scriptis  in  integro  con- 
cessnm  et  a  vobis  ampbus  confinnatnm,  inrefragabili  iure  permaneat  (ogt. 
traten),  ^ie  iUnrigcn  ^ilen ,  auf  Me  Sl^artettil  fehte  Suffaffung  p^t,  bqie^en  ff^ 
auf  bad  gegenfettige  ^Jh^ennbf^aftd«  unb  Xreugdobnig,  totidit»  er  mit  bem  ^enhingft« 
t>tt\)pttdfm  Korfd  ol^ne  mettertiS  jufammennnrft. 

1)  «gl.  @<^effer-©oi(^otfl  a.  a.  O.  @.  211;  Duchesne  @.  517  ^.  84. 

s)  et  contradendis  b.  Petro  eiusque  omnibus  vicarüs  in  perpetuum  possi- 
dendis  —  easque  praefato  pontifici  contradi  spopondit. 

3)  85gt.  0.  @.  158  ^.  2.  Unter  territoria  finb  bie  ju  ben  civitates  ge» 
böriaen  ^tabtgebiete  §u  t)erfle^en.  ^n  biefer;  ©ebeutung  tt?irb  ba«  ©ort  bamalÄ  in 
ataicn,  inj5be]onbere  in  ber  |>äpfMic^  Äanjlei  aebrau(^t,  ögl.  JaflK  IV,  @.  64. 
87.  256.  283:  V.  Zacbariae,  Duchesne  I,  431;  Div.  regnor.  a.  806  c.  4, 
Capp.  I,  128;  Ann.  Einh.  815,  SS.  I,  202:  ?abfl  in  gforft^.  g.  b.  Qk^df. 
n,  469.  @o  anc^  Pompon.  Dig.  50,  16,  239  (Territonum  est  universi- 
tas  agrorum  intra  fines  cuiusque  civitatis);  ogt.  femer  Du  Gange- HenscheL 
Glossar.  VI,  556. 

©d^on  ^enad^  fönnen  nnr  @J?beI  (@.  94),  SWartcn«  (@.  310)  unb  ©eitanb 
(@.  383)  feine«wegi8  gugeben,  baß  -^aHe  X^eae"  biefer  (Jrjfi^rung  „pian  unb  fotoe- 
rid^tig  jufammenfc^Iiegen* ;  bag  bie  Delation  ber  V.  Hadnani  eme  tlore  unb  bober 
in  ^aü]äi  unb  ^ogen  an^ne^men  ober  gu  t)enoerfen  fei;   ogt  au4  2:^Ien  «S.  26. 

^eific^  rttl/mt  ^brian  I.  in  einem  (^reiben  an  (Sonfiantin  VI.  unb  3rene 
aa9  bem  3abr  785  bon  ^oaU  Unde  per  sua  laboriosa  certamina  eidem  Dei 
apostoli  ecclesie  ob  nimium  amorem  plura  dona  perpetuo  obtulit  possidenda, 
tarn  provincias  quam  civitates   seu  castra  et  cetera  territoria,  imo  et 


Digitized  by  LjOOQ IC 


166  774. 

fönncn  ferner  bcutltc^  crje^en,  bofe  Äarl  bcm  Zapfte  ba8  5ßatrU 
monium  in  bcr  ©abina  crft  im  Saljrc  781 ,  bag  er  i^m  tücitcr^i» 

8ctt)iffe  ©tobte  in  Xuöcicn  unb  in  Seneücnt,  mie  ©apua,  crft  787 
urd&  ©c^cnfunflen  bcftimmtcren  unb  bc[c^ränltercn  Sn^oltö  übep 

aWan  ift  auf  ben  ^n^tota  gelommen,  bie  gange  ©rciubcfttm«' 
mung  afö  Sntcrpolation  ju  betrachtend)  —  unb  eö  ift  ftd^erlic^ 
ni^t  bcr  fd^lcc^tcftc,  ben  man  ßcnjä^It  ^at.  Smmcr^in  ^cl§t  jebo^ 
au^  bieg  ben  Jhiotcn  cinigcrmaßett  aewaltfam  burc^^aucn.  ffiiä 
»irb  ftetS  groeifeltiaft  bleiben  muffen,  ob  ttjir  ju  einem  fold^en  SSer^^ 
fahren  bered^tigt  finb,  um  fo  mc^r,  als  fi^  au^  bicfc  ©renjbcftim" 
muna  auf  einige  an^altspuntte  ftü|en  fann.  SlBerbing«,  wenn  bet 
^apft  fpäter  ilart  gegenüber  behauptet,  ba6  biefer  bamafe  aud^  ba« 
^erjogtljum  ©poleto  ber  Äir^c  bargcbra^t  ^abe^),  fo  »Irb  man^ 
bieg  foum  buc§ftäblic§  glauben  bürfcn  —  obfd^on  cS  immerl^in 
jeigt,  ba§  ^abrian  bic  Dblation  fo  aufgefaßt  ^attc  ober  in  biefer 
aSeifc  auglcacn  ju  fönncn  glaubte,  gcrncr  fc^cint  eine  ©tcDc  in 
einem  Schreiben  ßeo'ö  HI.  an  Äarl  bafür  ju  fprcc^cn,  bafe  fic^. 
bic  S)onation  auc^  auf  bic  3nfcl  Sorfica  bcjog*).  $infi^tli^  bcr 
^roüinjcn  SBcncticn  unb  Sftrien  ift  üicUcid^t  ein  ©d^reibcn  beg 
$apfteg  ©tep^an  HI.  ^)  an  ben  $ßatriar^en  3o^anncg  t)on  (Srabo  «> 
äu  bcad^tcn,  beffcn  ffiigt^eit  jttjar  gtocifcl^aft  crfc^cincn  mag  ^),  aber 


patrimonia,  que  a  perfida  LoDgobardorum  gente  detinebantur,  brachiO' 
fort!  eidem  Dei  apostolo  restituit,  cuias  et  iure  esse  dignoscebantur  (JaffiS, 
Reg.  Pont.  ed.  2a,  9hr.  2448;  Mansi  XU,  1075—1076).  3fter  ou^  Die«  fann 
tmt%mqß  att  ^eftätigung  einer  fo  umfoffenben  ©(^entmtg  anaefe^  »erben. 

(Sntfpre(!^enb  fagt  jendS  gletd^^eitige  <Bebi(^t  Poet  Lat  I,  90: 
Reddidit  prisca  dona  eccleaiae  matri  suae 
Urbesque  magnas,  fines  simol  et  castra  diversa. 
fütäf  Snbmig'iS  b.  ^r.  ©(I^enbmg  Don  816  toat,  tok  berettd  bemerft,  de  quibusdam 
plurimis  locis  per  Italiam  diverse  sitis,  bgl  o.  @.  158  91.  2,  unten  @.  168  9{.  2. 

^)  »gt.  ö.  @9be(  a.  a.  O.  @.  106—106;  $irfd^  a.  a.  D.  @.  86  ff.  unb 
unten  m  ben  betreffcnben  3abren. 

*)  2)te8  ifl,  nne  fdbon  oertt^rt,  bie  mit  großem  <^arfflnn  begriinbete  ^v^äft 
oon  ^effer«lBoi(!^orfl.  2)te  (Bren^^efHmmung  congruirt  nämlid^  nad)  fetner  Sl^emung 
nid^t  mit  bem  Dorberge^ben  istius  Italiae  provinciae;  ogl  o.  @.  156  91.  4. 
fottJtc  eidel,  2)0»  ^frimtegium  Otto'«  b.  ®r.  für  bie  röm.  5Kr(^  @.  138  ff.  @<Mf«» 
S'tetnung  tritt  md)  boDfommeu  bei  2)ielam|)  im  ßifl.  Sol^rb.  ber  ®örre0«®efeQf(^ 
VI,  687  f.;  Soffi  11,  674  ff.;  bogegcn  betämpft  fte  3B.  2Warten«,  X^t  Ouortol* 
f^rift  68.  3atea.  (1886),  ©.  GOl  ff. 

8)  Cod.  Carolin.  9h.  57  (^abrian  an  Stcal,  (£nbe  775),  Jaff4  IV,  191 
(Quia  et  ipsum  Spoletinum  ducatum  voe  praesentaliter  offemistis  protectoii 
vestro  beato  Petro  principi  apostolorum  per  nostram  mediocritatem  pro 
animae  vestrae  mercaede);  ))gT.  unten. 

*)  Epist.  Carolin.  9h.  1  (808,  «übe  SWärj),  Jaff^  IV,  810  ff.,  ögt.  unten. 

53b.  n. 

5)  768—772. 

«)  Jaff*^,  Reg.  Pont.  ed.  2  a  9h.  2391;  Andr.  Dandul.  Muratori,  SS. 
rer.  It.  XU,  144. 

2)0«  2)otum  fehlt;  Dcöner  @.  189  fe^t  bie«  ©d^reiben  in«  3.  771. 

^)  2)iefen  Sweifcl  äufert  ffiaife  III,  1.  %ttfl.  @.  532;  ögt.  inbeffen  ouc^ 
SeiUmb  a.  0.  D.  @.  386—387. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)ie  ed^enlimfi  Äatl'«.  167 

icbcnfaQiS  nid^t  o^nc  tocitcrcg  flclcuflnct  toerbcn  barf.  3n  bicfcm 
©^reiben  flctröftct  jener  5ßapft  ben  bcbränaten  ^Patriarchen ,  ba^ 
i^m,  glei^  toeilanb  @tcpt)an  n.,  bie  ©tcger^eit  unb  ba^  .§ctt 
beg  $atrtar(!^atö  Don  @rabo  nid^t  tDeniger  ali  ba^  eigene  am 
^crjen  liccjc.  ffir  toetft  ben  Patriarchen  barauf  ^in,  baß  in  bcm 
aflgemeinen  5ßactum  ätoifc^en  Römern,  granfen  unb  fianflobarben 
avLO)  Sftrien  unb  JBeneticn  einbegriffen  feien;  ba§  bie  ©etreuen 
be§  felioen  5ßetrug  fd^riftlid^  Derfproc^en  Ratten,  toie  JRom  ncbft 
feinem  ©ebiet  unb  bem  ©jard^at  t)on  JRatjenno,  ouc^  Sftrien  unb 
aSenetien  gegen  oüe  feinbtici^en  JBebrüdtungen  ju  bef(^ü|en  ^).  Unter 
jenem  $ßactum  ift  roo^t  ber  griebeni^Dertrag  äu  oerfte^en,  toet^er 
754  nac§  ber  Säefiegung  be«  Sangobarbenfönigd  Äiftulf  burcß  5ßippitt 
ju  ©tanbe  fam  unb  756  üon  neuem  beftäti^t  tourbe*).  »ud^  be* 
ru^t  bie  angegebene  ©renjlinie  wn  ßuna  btS  SDionfelice  f^toerlid^ 
auf  (grflnbung,  fonbern  fd^eint  in  correcter  SOSeifc  ba^  langobarbifc^c 
®ebiet  im  Scorben  Stalteni^  bon  ber  $ßromiffion  auöjuf^üefeen. 
6ie  umfc^reibt  bie  ©renjen  be^  alten  S^arc^at^  einfc^lteghd^  ber 
t)on  JRot^ari  an  ber  ligurifd^en  Jhifte  unb  tjon  Ägilulf  fpöter  bem 
Sangobarbenrcic^  ^injugefügten  ©roberungcn  ^). 


')  Quippe  nos,  carissime  frater,  Deo  propitio  totis  viribus  inhiaDter 
sata^imos  aecertandum ,  sicut  praedecessor  noster  sanctae  recordationis 
dominus  Stephanus  papa,  ut  vestra  redemptio  atque  salus  et  Immensa 
securitas,  quemadmodum  nostra,  opitulante  divina  misericordia  proficiat 
Quoniam  in  vestro  pacto  generali,  quod  inter  Romanos,  Francos  et  Longo- 
bardos  dignoscitur  provemsse,  et  i]}sa  vestra  Istriarum  provincia,  ut  con- 
stat,  est  confirmata  atque  annexa  simul  cum  Yenetiarum  provincia.  Ideo 
con£dat  in  Deo  immutabili  sanctitas  tua,  qnia  ita  fideles  beati  Petri  stu- 
duerunt  ad  serviendum  iureiurando  beato  Petro  apostolorum  principi  et 
eins  Omnibus  vicarüs  in  sede  i|>sius  apostolica  usaue  m  finem  seculi  sessuris 
in  Bcriptis  contulerunt  promissionem ,  ut,  sicut  hanc  nostram  Romanorum 
provindam  et  ezarcbatum  Ravennatium,  et  ipsam  quoque  vestram  provin- 
ciam  pari  modo  ab  inimicorum  oppressionibus  semper  defendere  procurent; 
öal.  OelÄner  o.  o.  O.;  ®.  Mffer  im  ßifl.  So^rbu*  bor  (UorreÄ-OcfcttWaft  II,  249 
9J.  1  Uitam  ©frörcr,  (i|cf(^.  «enAij»  &  72);  ©cilonb  a.  a.  O.  @.  386. 

9efonberd  oufffiHia  tfi  boS  m  vestro  pacto  j^enerali;  ber  Hbbnuf  bd 
Troya  ^t  nostro  (f.  DcttncrX  unb  oflcrbtng«  fj^cint  biefc  ob«  eine  &^n(i(^e  (Smcn- 
botion  not^menbtg.  i>tn  ^Borten  ut  constat  gibt  Oettner  mo^(  eine  tmge  fhxih 
tomg,  »enn  er  bornnter  berfie^t:  alfo  nid^t  urfnnblt(^  na(!^meiiSbar.  Unter  ben 
fideies  b.  Petri  finb  nac^  Skilanb  unameifeO^aft  bie  ^ranfenföniae  gu  berfte^. 

«)  »gl.  Vita  Stephani  U.,  Duchesne  I,  451.  453;  V.  Hadriani  ib.  @.  487: 
in  scripto  foedera  pactum  adfirmantes  inter  Romanos,  Francos  et  Lango- 
bardos  —  denuo  confirmato  anteriore  pacto  —  in  ea  foederis  pace,  quae 
inter  Romanos,  Francos  et  Lamgobardos  confirmata  est;  Gest.  epp.  NeajooL, 
SS.  rer.  Langob.  @.  424:  Et  iussit  in  conspectu  suo  pacti  ordinem  sub  ius- 
iurando  conscribi,  ut  a  tunc  et  deinceps  nullo  tempore  finibus  Romaniae 
lederent  aut  per  aliqua  occasione  vel  m  magno  vel  m  modico  aliquid  pacis 
foedere  contaminare  temptarent.  Quem  Laiigobardi  stabilien  . . . ;  S^eilanb 
a.a.D,^,  386;  Duchesne  L  c.  p.  CCXXXVIL  515  ^.  6. 

8)  »gl  ©pnmer.SWenrc,  §ifl.  ^anbatloÄ  ^.  21.  «uffäKiQ  erfd^eint  bo«  fot- 
genbe  simulque  et  Universum  exarchatum  Ravennantiuro,  sicut  antiquitus 
erat,  ba  fd^on  Dotier  bie  ©renjen  beÄ  (J^ani^atÄ  umfc^rieben  »erben ;  aDein  im  ba* 
maligen  pfipfHic^en  Jüatein  mirb  simulque  ober  simul  et  auc^  fonjl  in  foW^  ©eife, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


168  774. 

VLnd)  5ßippin'ö  Sd^cnlung^ocrjprcd^cn  ^attc  aücm  Änfd^cin 
nadi  nur  einen  allgemeinen  G^arafter  aetjabt^).  KuS  einer  fold^en 
allgemeinen  eJöffwng  beö  ©d^enfung^üerjprec^enö  erflären  fic!^  ferner 
am  leic^teften  bic  fielen  Differenzen,  ju  benen  baRelbe  Anlaß  gab, 
bie  häufigen  äWa^nungen  ber  $ßcipfte,  eö  ju  erfüllen.  SKcfit  auf 
genaue  83eftimmungen,  fonbern  nur  auf  feinen  allgemeinen  Sn^lt 
unb  @inn  fann  man  ftd^  t)on  jpäpftlic^er  Seite  berufen  unb  eben 
biefen  öon  fränfifc^er  Seite  bei  jebcr  ®elcgen^eit  anber^  auflegen  ^). 


exDa  ht  ber  Sebcuüntg  .unb  bamit  benn  in^UHäf'  gebraust,  t>9t  ^effer*Sot(!^orfl 
a.  a.  D.  @.  203  9^.  4.  (S0  bürfte  ni^t  p  oerfamen  fein,  bag  ti^dm"»  ^vJ^ 
legnng  (Dgl  o.  <B.  158  9^.  2)  ^ä)tm^  er^blub  an  SSo^d^eHUtc^f eit  gekoimtt;  bie  iBer- 
tobitng  ber  Storte  simulque  etc.  mil  bem  i3or^ge$enben  erfc^eint  ^iena4  att  eine 
gan)  enge. 

1)  ögt.  Dettner  (S.  129—189;  ©^bel  o.  a.  D.  @.  76.  79.  84.  86:  W* 
0.  a.  D.  (j.  «.  ©.  28.  35—36.  39).  —  2)ieÄ  im  granlenrei(^e  gegebene  augemeine 
<S(^fmig]Bt)erf)nre(!^en  barf  mit  ber  ©i^enfungSurfunbe ,  meldte  ^pm  bem  ^fte 
na4  bem  erfhn  ®iege  übet  Hiftulf  auSflellte  mtb  burc^  bie  er  i^m  eine  fb^oüfl  be« 
ßimmter  ^fibte  refimnrte  (t}gt  u.  a.  ^irfd^  @.  16—22),  ni(^t  confnnbirt  tocchtn, 
mie  dS  bur((  DeliSner  <B.  130  9?.  2  ^ef^ie^t.  Senn  no^  ©icfel  IT,  381  beflritt, 
bag  jene  ©^tungSurfunbe  bur^  bte  Ouellen  bezeugt  fei,  [fo  Igefd^a^  eS  mit 
Unred)t 

»)  9K(^t  gan|  o^e  ^ntereffe  tfl  ed  au(!^  p  t)era(eid^en  wie  ber  !S)id^ter  (Er« 
moIbuiS  VägelluiS  ftc^  ben  Snbalt  ber  Urfunbe  tjor^ut,  meul^e  ^fer  &ibnng  im 
Dftober  816  )n  «eim«  bem  ^apfle  ©tepbon  IV.  ausfertigen  ließ,  1.  IL  v.  381  ff., 
Poet  Lat.  aev.  Carolin,  n,  35.  Subwig  befiehlt  bort  feinem  jtan^ter  ßeäfodbar 
(V.  391  ff.): 

„Excipe,  vade  cito  et  firmis  haec  insere  chartis 

Quae  volo  perpetuo  fiza  manere  (juidem. 
Censeo  per  regnom  nostro  moderamme  septom 

Atque  per  Imperium  dante  tonante  meum 
Ut  res  eccleeiae  Petri  sedisque  perennis 

Inlaesae  vigeaut  semper  honore  dei, 
Ut  prius  ecclesia  liaec  |)a8tonim  munere  fulta 
Summum  apicem  tenuit,  et  teoeat  volumus. 
Crescat  honor  Petri  nostro  sub  tempore,  crevit 
Temporibus  Caroli  patris  et  utque  mei." 
(Sbm\o  fagt  ber  j^aifer  oor^  (v.  387—388)  ^mn  ^apfie: 
„Ut  mea  progenies  Petri  servavit  honorem, 
Sic  ego  servabo,  praesul,  amore  dei." 
fUS  ^f)aU  ber  Urfunbe  mirb  alfo  angegeben,  baß  ber  Äaifcr  bie  ©efiljungen 
t>tß  römif^en  ©tu^Id  tnnerbalb  feineiS  ^t\d)9  in  feinen  ^u^  nimmt  unb  Den 
Primat  beffclben  anertennt.    Ann.  Einh.  SS  I,  203  fprec^en  twn  einer  (Erneuerung 
bef  g«unbf(^aft«biinbniffe«,  ögt.  @i(fe(,  3)ie  Urhmben  ber  Äarofinger  II,   380  f.; 
2)a»  ^^ilegium  Otto'«  I.  @.  52  i«.  1 ,  88  Sfl.  1;  gicfer,  gorf(^ungen  ^ur  «rieb«, 
unb  »led)tÄgef(^ic^te  JJtaftenÄ  II,  346.  867:  9J«i^lba(^er  ©.  239;  ©imfon,  ^cäfm. 
Subn?.  b.  Ijr.  I,  70.   —  Rider  öerweifl  auf  eine  Urhinbe  o.  3.  1105  (Hist.  Farf., 
Gregor.  Catin.  opp.  c.  29,  SS.  XI,  576).  morin  jene«  ?rioiIeg  ftibwig*«  0.  3. 
816  al«  quoddam  preceptnm  domni  Hluctovici  imperatoris  Stephano  papae 
quarto  concessum  de  quibusdam- plurimis  locis  per  Italiam  di- 
verse sitis  b.  Petii  apostoli  ecclesiae  donatis  aüegirt  mirb.    'Hu6)  f^iet  ifl 
alfo  nur  kTon  ber  @(^tung  einer  febr  grogen  ^n^abt  t'on  Orten  in  Der* 
ft^iebenen  Steilen  3talien«  bie  9'lebe. 

Hugerbem  lägt  ft^  au«  fpaterer  3eit  u.  a.  beranjieben,  n?a«  mir  über  bod 
^acürai  ber  Äaifcr  ©ibo  unb  ?ombert  mit  bem  popfUid^cn  @tubl  (891.  892)  er- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)tc  ©d^enfung  StaxVs.  169 

Der  aSioflcapf)  ^abrian'ö  felbft  nennt  bic  Urfunbc  obtocd^felnb 
«ine  ©c^cnfung  unb  nur  baiS  25crf|)re(^en  einer  ©d^enfunfl^);  bie 
^äpftc  forberten  Don  ben  Karolingern,  toic  jafilreid^e  ©teücn  in 
bcn  papftlic^en  SBricfen  unb  Sebcngbefd^rctöungcn  bcjeugen,  nid^t 
neue  Sepöungcn,  fonbcrn  fold^e,  auf  bie  fic  üon  früher  l^er  Än^^ 
-fprfic^e  SU  ^aben  behaupteten,  t^eitö  als  frühere«  ©igentl^um  ber 
Jiirc^e,  tl)eite  otö  »eftanbt^eile  beg  römifc&en  ©taatö^)^  ^g^  t^^ffg^ 
JBertreter  im  Slbcnblanbe  ber  5ßopft  fidg  ausgab,  fcitbcm  ber 
■grie^ifciöe  Äaijer  burd^  bo«  SSerbot  ber  JBilber  ber  Äefeerci  verfallen 
toar.  ^ieju  lommt  noc^,  bafe  bic  in  ber  Urfunbe  genannten  ®e* 
biete  nie  aOe  in  ben  SBefift  bcd  5ßa^)fte^  übergegangen  finb  unb 
üarl  niemals  Änftalten  traf  bem  topfte  ju  bem  Seftfee  i^rer  ®e* 
fammtbett  ju  öerl^elfen.  «u«  bem  allem  gel)t  t|ert»or,  ba§  bie 
©d^enning  nur  eine  fc^r  bebingte  ujar.  Sie  betraf,  abgefeljen 
j}on  bem  ©jarci^at  unb  ber  ?ßcntapoli3,  tna^rf^einlid^  nur  ein- 
jtclne  ©täbtc  u.  f.  to.,  toelt^e  in  jenen  öerfcftiebenen  Sanbfd^often 
Stalienö  jerftreut  lagen;  nur  fold6e  fönnen  gemeint  fein  bei 
ben  übrigen  ©cbieten,  »eld^e  ber  ffliograp^  außerbem  nod&  auf* 
^ä^lt^).    ?lber  ber  aögcmeine,  unbeftimmtc  G^araftcr  ber  ®ä)tn^ 


fahren,  t)gl.  Conv.  Ravenn.  898  c.  6—8,  Leg.  I,  563:  Ut  pactum,  quod  a 
bc^tae  memoriae  vestro  genitore  domno  Widone  et  a  vobis,  piissimis  im- 
peratoribos,  iuxta  praec^entem  coDsuetudinem  factum  est,  nuuc  reinte- 
gretur  et  inviolatum  servetur.  —  De  locis  autem  atque  rebus  quae  in 
eodem  ]pacto  continentur  praecepta  nonnuUa  illidta  facta  sunt,  quae  peti- 
mu8  ut  m  eadem  synodo  tenuiueDtur  et  quae  non  recte  facta  praecepta 
sunt  corrumpantur.  —  Ut  patrimonia  seu  suburbana  atque  massae  et  co- 
lonitiae  necnon  civitates,  quae  contra  rationem  quasi  per  praecepta  lar^ta 
sunt  petimus  reddantur  .  .  . ;  2)ünimler,  ®ef4.  beS  offfran!.  9id^  U,  367. 
371.  429-430:  o.  «anfe,  ®eltgcf(^*tc  VI,  1,  @.  304. 

1)  Sgf.  ooen  0. 158  9{.  1.  2.  &tn\o  tft  Dor^  Don  ber  promissio  ^ipptn'd 
tnt  aUebe.  SHefe  Sludbrücfe  toerbcK  eben  promiscue  gebrandet,  nne  au(!^  in  ben 
$a)pf&riefen  donatio,  oblatio,  promissio;  t>gt.  oben  <B.  163  9?.  1;  S:^(en  a.  a.  D. 
e.  46. 

>)  Stegelm&gtg  nnrb  »on  ben  ^6eft^gen,  mel^e  ber  $(mft  forbert,  ber  'ävA* 
bnuf  restituere  ober  reddere  gebraust,  »orin  ftegt,  bag  fte  t^m  f(^n  früher  ge« 
^drten;  bg(.  3.  9.  Vita  Stephani  IL  bei  Üuchesne  I,  448:  —  exar- 
chatum  Bavennae  et  reipublice  iura  seu  loca  reddere  modus  omnibus ;  449 : 
propter  pacis  foedera  et  proprietatis  s.  Dei  ecclesie  reipublice  resti- 
tuenda  iura;  Cod.  Carolin,  vh.  46,  Jaff6  IV,  157:  fortiter  eos  cum  Dei 
Tirtute  distringentes,  ut  sua  propria  isdem  princeps  apostolorum  atque 
sancta  Romana  rei  puplice  ecclesia  recipiat;  2)oQinger,  j^aifertbmn  J(arl'd  b.  m, 
<La.O,  ©.  326.  375;  Dcöner  @.  132  m.  1;  flWorten«  @.  62  ff.;  ©ai^  III, 
2.  aufl.  !g.  88  iR.  1;  anber«  Stl^ijm  @.  320—321.  —  dagegen  gebraucht  bie  be- 
treffenbe  ©teile  ber  V.  Hadriani  aUerbingd  in  9e^g  auf  bie  Sc^emungen  bon  754 
unb  774  bie  ?(u»brü(fe  concedere  unb  contradere;  nur  Flodoard,  De  Pontif. 
Roman.,  Muratori  L  c.  Illb,  192  D: 

Cessaque  iamdudum  reparantur  culmina  iuri 
Sedis  apostolicae  scripüsque  manenda  seruntur. 

8)  S3gl.  ©atb  @.  31  ff.;  femer  bie  «u^fü^rung  in  ben  gorftdungen  j.  beulfcben 
@ej(bi(^tc  1, 471  f.,  wo  ber  3Öerfu(ft  gemacht  tfl  banut^un,  bafe  ber  ^opfl  in  ©ejug 
auf  ben  (S^orc^at  unb  bie  $entaj)otiS,  aber  nur  in  de^ug  auf  biefe,  bie  9{ecbte  bed 
rSmtfd^  itei^d  für  ftd)  in  %nfj)m(^  genommen  ffobt,  wö^renb  er  in  ben  übrigen 


Digitized  by  VjOOQ IC 


170  774. 

hing  ging  noc^  »citcr.  3lDc  biefc  SBcfi^ungen  foDtcn  bcm  5ßapfte 
feine^n^eg^  unmittelbar  ü6  ergeben  tocrben,  fonbern  nur  in  Kud^ 
fic^t  gebeut  tourbc  i^re  Ucbcrgabc  V) ,  unb  ättjor  unter  5Be* 
bingungcn,  n^eld^c  bic  fpätcren  ffircigniffe  fennen  lehren,  ^obrian 
beruft  ]\ä)  naci^l^er  toiebcrliolt  auf  ©dgcnfungsurfunben,  tocl(|e  feine 
äniprüd^c  auf  biefe  unb  jene  $ßatrimonien  aW  begrünbct  na^tocifcn 
foflcn^).  Unb  fo  tourbe  gctütg  über^au))t  ücrfa^ren;  ber  $apft 
^attc  überaQ  feine  SRed^t^anfpräd^e  crft  na^iuioeiien,  e^e  ber  Jtönig. 
i^m  bie  SJefi^ungen  ausliefern  lieg.  S)ie  Sc^enfungiSurfunbe  fann 
nur  bai^  SJcrfpredJen  enthalten  ^abcn,  für  bic  Siücfgabc  berjemgcn 
JBefibungcn  an  bic  römtfd^e  Äitd&e  ©orge  ^u  tragen,  auf  roeW^e 
ber  $apft  im  ©tanbe  toar  feine  9{ec^tSanfprüc^e  )u  erhärten. 

®er  ®etoinn  für  ben  pöpftlid&en  ©tul)l  ujar  unter  biefen  Um* 
ftänben  nic^t  fe^r  grog.  ji^arl  ^ätte  t)ienei^t  baiS  @Aentungd> 
Dcrfpred^en  nic^t  gemacht,  ttjcnn  nici^t  ber  5ßapft  fi(^  auf  oen  SJop» 
gang  feines  SUaterS  ^ätte  berufen  fönnen ;  er  felbft  jeigte  burd^  feine 
ganje  fpätere  Haltung,  bag  i^m  bie  Stüdgabe  ber  t)om  $apftc  ge< 
forberten  Sänbereien  an  ben  römifci^cn  ©tu^l  nic^t  fe^r  am  ßerjeii 
lag.  @r  fonnte  fid^  aber  aHcnfallS  ju  bem  ©erfpreci^en  entfci^ficßen^ 
ba  feine  ffirfüüung  tjon  öebingungen  abhängig  gemaci^t  toar,  toelci^e 
es  leidet  machten  bie  9(uSfä]^rung  ^inauSjufc^ieben ,  toenn  nid^t 
äuttjcilen  5U  umgeben®).  $ätte  fiarl  ben  ernften  S[ßiBcn  gebabt^ 
bem  5ßapft  ben  SBefife  aOcr  Jener  Sänbereien  jurücfäugebcn,  fo  gätte 
er  bieS  unftreitig  betoerffteUigen  lönncn :  bo^  aber  folgt  barauS, 
baß  bicS  nid^t  gejd^a^,  feineSn^egS,  baß  Karl  ber  SuSfü^rung  feiner 
ßufage  fid^  gerabeju  cntjic^en  moBtc,  fonbern  nur,  bafe  er  fein 
red^teS  Sntcrcffe  für  fie  Ijatte;  fd^on  bie  SSer^ältniffc  felbft  brachten 
eS  mit  fidö,  bag  bie  Angelegenheit  nur  langfam  erlebigt  tpcrbcn 
fonnte  unb  man  babei  auf  ja^lreic^c  ^inberniffc  fticfe*). 

S)ie  ©d^wierigfeiten,  toeld^c  fid^  im  ßaufe  ber  ßcit  bei  ber 
?luSfü^runQ  ber  ©d^enfung  erl^oben,  famen  aber  au^  no^  öon 
anbcrer  ©cite. 

SS  toirb  bamalS  im  ^nfammen^ang  mit  bem  neuen  Srcunb*^ 
fc^aftSbünbnig   unb   ©c^enrungSoerfpred^en   naturgemäß    aud^  bie 

(S^ebieten  tebtg(t(^  bie  9ted^te  ber  S^t,  bie  Patrimonien,  geforbert  f^obt;  ferner  &idtl  II, 
381,  mäf  bem  eS  fid^  «ebenfalls  mc^t  überall  um  bie  gleiten  9itd)tt  banbelte,  fon* 
bern  angemtffen  Orten  nur  um  _Dri)>atre(!^ttid)en  9eft^,  an  anbem  um  ^^tSret^te'' ; 
©aiö  III,  2.  «ufl.  @.  220.  tnä)  9«^ue3  I,  2.  «ufl.  ©.  528  nimmt  an,  baf 
bie  <^enfung  ni^t  alle  in  ber  Vita  angegebenen  Gebiete .  fonbern  )um  grogen 
X^  mir  beren  Patrimonien  umfaßte,  mod^t  aber  einen  Unterf(!^ieb  {»ifd^  ber 
^(^enhma  JtarfS  unb  ber  Don  Ouiera^,  @.  522  9^.  1.    SlnberS  Duchesne  1.  c 

p.  cc^dcxvii-  ccxxxvm. 

1)  V.  Hadriani  L  c.  @.  498:  easque  praefato  pontifici  contradi  spo- 
pondit 

«)  »gL  ^auptffi(*(i4  ben  ©rief  ^abrian'S,  Codex  Car.  9h:.  61.  Jaff6  IV, 
200;  femer  9h:.  73  @.  226;  gorf^ungen  j.  b.  ®ef*.  I,  473;  ö.  @l?bel  a.  a.  D. 
@.  105-106. 

3)  2)ie  mi(!^tigflen  0&lle  fhtb  sufammengefieQt  bei  ^alb  @.  55  ff. 

*)  %m  auSfi$rIid^^  verbreitet  ft(!^  barüber  ^a(b  @.  59  ff. ,  ber  nnr  oft  ju 
genau  !©ef(^eib  roiffen  n?ilL 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Der  ^tridat.  171 

©tcflunfl  jur  ©prod^c  Qcfommcn  fein,  toclc^c  fiarl  ate  $ßatriciuä 
in  JRom,  überhaupt  im  römijc^cn  Stalten,  einnehmen  foQtc. 
Stephan  U.  ^atte  cinft  5ßippin  unb  feine  ©ö^ne  ju  ,;$Qtriciern 
ber  Äömer"  ernannt,  in  bem  ©inne,  bafe  fie  in  bie  Äecfitc  ber 
trägeren  Sjrard^en  uon  9iat)ennQ,  meldte  man  aelegentUc^  aud^ 
l^on  ate  ^otricier  ber  9iömcr  bejeic^net  ^atte*),  eintreten  joDten*). 
©ie  foHten  olfo  geteiffermaßen  ©tatt^lter  im  römif^en  Stalien 
tperben,  aber  natär(id[)  o^ne  jebe  Sbbängigfeit  Dom  Jtaifer,  ba 
beffen  Dber^errjd^aft  über  Kom  t^atfäd^Iic^  aufgel^ört  ^attc,  toie  ja 
aud^  ber  $apft  unb  nid^t  me^r  ber  Jtaifer  ben  9}atrictud  ober  bie 
^atricier  ernannte.  S)a6  in  ben  Urfunben  nocg  nad^  ben  Siegie- 
rungdjla^ren  ber  oftrömifd^en  ftaifer  gered^net  tourbe,  toar  etne 
leere  Formalität,  toelc^er  §abrian  I.  ol^batb  ein  ®nbe  aemad^t 
hatte®).  S)ie  Äarolinger  Ratten  bie  SBürbe,  meldte  ber  3Japp  i^nen 
rraft  einer  lebiglic^  angemaßten  ©efu^niß  erteilte,  niqt  eigentlich 
acce<)tirt,  wenigftenä  nn^t  in  i^ren  3;ttel  aufgenommen,  ließen  ed 
Rc^  inbeffen  gefallen,  baß  bie  köpfte  fie  fo  be jei^neten *).    Aber 


1)  »fl(.  Pauli  Hist  Langobardor.  IV,  38,  SS.  rer.  Langob.  ©.  182, 
tpdd^  ben  di^axd^  (BregorüiiS  Don  9ta))enna  patriciiis  Romanomm  nennt.  %)d) 
b^(^nenber  tft  bte  cUtere  Stelle  in  Frede^r.  chron.  c.  69,  Boaquet  U,  440, 
UN)  bte  dxfifiUai^  abmei(!^enb  ifl,  ber  ^atrtcmd  ^ifactud  Ofoaf)  aenannt,  bann  ober 
oaiSf  gefagt  nntb:  Duo  tantum  centenaria  auri  deinceps  aof  partem  Lango- 
baraomm  a  patricio  Romanorum  annis  singulis  implentur;  eine  @teue, 
auf  beren  ^ebentmtg  \äpn  bei  93onqnet  in  ber  9h)te  anfmerffani  gemocht  t|l:  bgl. 
anc^  Cettner  @.  145,  ber  ebenfalU  mit  9ie4t  bemerft,  b<^  ber  ^Nmnf  ber  9ldmer 
^  als  „ber  etgentlt<4e  fdti^dufx  M  (Eirart^atd,  ber  (Vertreter  unb  Zxäfia  M 
^ISmpttmm^  m  Stauen'  erf(^tint:  ¥af>fl  in  gorfc^^gen  »tr  beutfcbot  Qkfd^te  U, 
429—430;  2)5ninüer,  2)ad  ^tfert^mn  ftart'd  b.  (9t.  @.  320;  SRarteniS  e.  81. 
!^  Zfyii\aä^,  bag  btefe  Ooeii^nung  im  ^^flbud^e  unb  anbertoftrtd  nur  auf  bie 
gtanfenffirften  ange»enbet  wirb,  berechtigte  9Rartend  —  nrie  \6ion  bie  Voralldflene 
(«a  %xd>taax  iß%t  —  imt$toM  gu  ber  Snnal^me,  bog  Vaulud  2)iaconuiK  flc^  bier 
ungenau  ober  incorrect  audgebnicft  ^abe,  noc^  ^  ber  8e]^au)>tung,  bag  jene  vdt* 
}eiG9nung  ht$  9i^ca6)m  bon  9tak>enna  aliS  patriciuB  Romanorum  )u  bem  f))&teren 
^triciat  ^bopW$  unb  fetner  ®ö1^ne  fc^Ied^tbin  in  feiner  Se^ie^ung  fh^  —  |BgI. 
am^  V.  Hadriani  1.  c.  €^.  497:  acut  mos  est  exarcnum  aut  patridum 
susdpiendum  (oben  @.  155).  8e)ei(!^nenb  ifl  femer,  bog  StatVü  fp&terer  Xitel 
iaai€t:  rex  Francorum  et  Langobardonun  ac  patricius  Romanorum.  2)en 
9lomem,  ben  Snitgfiebem  ber  res  publica  Romanorum  in  3ta6en,  aegeniiber  be« 
ru^  feine  9Ra(^t  auf  bem  $atriciat,  n>ie  ben  Saitaobarben  gegenüber  auf  bem  J(önig« 

r.    @obaIb  Staxi  Stehet  ber  9fömer  nmrbe,  ftel  ber  ^trtciuftitel  fort,  bg(.  imten 
n,  a.  3.  800. 

*)  »egd,  Ükf^iAte  ber  ©tabteDerfaffuna  Don  Stauen  I.  209  f.  176,  ber  aber 
nur  an  bte  ^tattboüerfd^ft  im  römtf(^  !S)ufat  benrt:  Oeliner  ®.  144  ff.;  ftauf' 
mann,  2)eutf4e  (0ef(!^.  biiS  auf  Stoxi  b.  ®r.  II,  293—294.  ^d^  2)öainger  e.  319. 
321  erfennt  in  biefer  8e)ie1^ung  infofem  hcA  Stic^tige,  oU  er  biefen  ^atriciat  ni(!^t 
btod  mif  ben  2)ulat  Don  wm,  fonbem  auf  bie  gan^e  r5mif(^  res  publica  in  3ta« 
tien  bqie^t.  (S<  ifl  entfprec^oib,  »erat,  »ie  berfelbe  ©eld^rte  (@.  320.  374)  an» 
fübrt,  ftc^  fpäter  fjürften  öon  53eneoent  „^atridi  be«  langobarbifi^jen  ©otfe«  unb  be* 
Jtaifeneic^f "  nennen,  nne  md^  bon  einem  $atriciui8  Don  Hfrifa,  einem  ^atriduiS  dor 
teilten  gefpnx^en  wirb  u.  f.  to. 

')  Sut^t  gefc^«^  t»  in  einer  Urfunbe  ^abrian'd  für  bad  JHofhr  garfa  Dom 
20.  gebmar  772,  Jaff^,  Regest  Pont.  Rom.  ed.  2  a  I,  289—290  96r.  2395. 
*)  2)8ninger  e.  320  f.;  SWarlen«  @.  83-85.  194;  ©enelin  @.  46  f.   «U(^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


172  774. 

au^  bicfc  Icbtercn  cwä^ncn  btcjcn  3;itcl  mcift  nur  in  bcr  Äbrcffc 
t^rcr  ©c^rcibcn  an  bic  farolinfltfd^cn  gürjicn,  tocnn  aui)  ha  mit 
flrofeer  ©tctigfcit  *) ;  c^  laß  auc^  nic^t  in  i^rcm  Sntctcffc,  bcnfclbcn 
me^r  atö  nöt^ifl  ju  betonen,  infofern  in  i^m  bcr  Scgriff  einer 
ßcrrfd^oft  lag^).  S)a^  5ßapftt^um  ^ottc  bcn  Äorolingem  biefe 
SBürbe  auferlegt,  um  i^nen  ^ßflid^ten  aufbürben  ju  fönnen,  nxijt 
um  i^nen  JRe^te  ju  Dcrlei^en «).  Huf  biefe  SBeife  toar  bie  ©tet-- 
lung  beö  ?ßatriciu^,  bie  fic!^,  toie  man  fie^t,  garnid^t  auf  bie  Jtirci^e, 
fonbern  auf  ben  fogenannten  römifd^cn  Staat  in  Statten  bejog, 
beeinträchtigt  toorben.  3nbem  ber  ^ßapft  i^n  ernannte,  mafete  er 
fi^  ein  faiferlid^e^  JRed^t  an  unb  fe|te  ben  ^ßatriciuö  außer  Staub, 
feine  Siedete  olö  ©tott^alter  in  bcr  römifd^en  $rot)in}  3toIicn  in 
t^rem  cjanjcn  Umfang  aujSjuübcn.  @r  tourbe  faft  befd^räntt  auf 
bic  ^fitc^t  bciS  ©d^u^eö  unb  ber  ffiert^eibigung  jener  foaenannten 
res  publica  Romanoruin;  bie  Siechte,  toclc^c  mit  bcr  Vertretung 
be^  Waifcrö,  aud^  bem  5ßapfte  gegenüber,  jufammengcl^angen,  ruhten 


hl  ben  ^opfllebcn  ttirb  bft  ZM  öfter«  erwähnt;   ebenfo  in  ber  3nfcnption  be« 
€5<i^eiben«  ber  3l5mcr  an  ?ippin,  Cod.  Carolin,  dh,  13,  Jaff^  IV,  69. 

»)  »gl.  aWarten«  @.  82-83. 

3)  Oel9ner  <B,  144.  Suc^  in  Scsuq  auf  bie  (Sonfelration  bdS  ^M  tüerben 
toon  $aul  I.  $t))]7in  !auni  annä^b  äbnhc^e  Siechte  uioefianben,  »ie  fte  ber  (Eicar^ 
üon  «aöenno  befeffen  batte  (Cod.  Carolin.  ^,  12,  Jafe  VI,  68;  Corenj,  ?Sn)fi* 
xoafil  unb  Äaifert^um  @.  31  ff.;  ÜWarten«  @.  114  ff.). 

8)  Orsi,  Della  origine  del  dominio  della  sovranitä  de*  Romani  ponte- 
fici  sopra  ^11  stati  loro  temporalmente  soggetti  @.  216  ff.;  $a))ena)rbt  @.  134 
u.  a.  fc^  m  bem  ^atrictud  nur  ben  defensor  ecclesiae.  I^ann  l^at  an4  no4 
IS^ölIinger  a.  a.  D.  ®.  318  ff.  ben  $atridat  ^pxtC»  unb  SUcd'»  (ebigli^  oll 
eine  @^u^emaU  über  bie  römtfc^e  res  publica  in  Italien,  iniSbefonbere  ald  eine 
@<!^imti)ogtet  über  bie  romif(^e  5Kr6e  nacppweifen  gefud^t,  oQe  ^titifdbe  Oebeutung 
ber  SBfirbe  geleugnet,  aber  mit  unred^.  2)a6  leber  bi^tinifd^e  ^tridu«  ein 
€^((trmiH)gt  ber  jhr^e  unb  ber  tlrmen  fein  foüte,  famt  bteS  ni(!^t  bemeifen.  ^ 
tfanbeh  6$  ft(b  um  einen  ^atridat  im  <Sinne  dner  @tatt^alterf(baft  (^egel  I, 
209),  fo  bag  fdne  ))otitif(^e  Sebeutungdlofigfeit  ^flen«  eine  t^tfäd^Iidie,  aber  ni^t 
eine  im  begriff  felbfl  liegenbe  fdn  fonnte.  9Rau  nnrb  fe(bfl  ^el  (I,  210)  nid^t 
unbebingt  zugeben  t5nnen,  bag  ber  ^apfl  aui^  bem  patricius  eben  nur  einen  de- 
fensor ecclesiae  machen  xooUU.    2)ie  ^c^u^fli^t  iiber  9tom  unb  bie  IKr^e  fnttpft 


©ai^  m,  2.  «ufl.  @.  86  5«.  1.  —  ©anj  öerfeblt  ift  e«,  »enn  SRarten« 
^.  80  ff.  110  ff.  195  ff.  mdnt,  bur(!^  ben  $atridat  fet  ben  farolingifd^en  Jtonigen 
nur  bie  (J^renmitgliebfii^oft  ber  res  publica  Romanorum  übertragen 
»orben.  iRac^  (S^elin  ©.  46  Derlie^  i^nen  ber  ^fi  gar  nur  ben  9[be(  9h>md. 
<&egen  berartige  ^ffaffungen  au^  ^i^  a.  a.  O.,  n^dd^er  bie  (Srnorung  biefef  ^a* 
triaat«  inbeffen  für  ^mdfelj^aft  IfiXi,  nne  au(^  (^efebred^t  I,  5.  9ufl.  ®.  105  Don 
bem  ^bunHen  unb  melbeutigen  9?amen  eines  $atricin9  ber  92i)mer*  fprid^t  S^enn 
in  dnigen  »riefen  j^abriani  an  j(ar(  von  bem  honor  bed  $atridatd  beiB  le^teren 
bie  »lebe  ift  (Cod.  Carolin.  9h:.  88,  Jaff^  IV,  267:  pro  honore  vestri  patri- 
ciati;  ^.  98  @.  290^:  honor  patriciatus  vestri)  —  fo  beweifl  bafi  fdneftreg«, 
bag  ed  ein  bloger  d^^rentitel  n^ar.  9[n  ber  erfleren  (^teDe  ^eigt  ed  balb  baranf,  na4 
Saff^'«  ©eri(Mgung  be«  Stejteö:  honorem  regni  vestri.  ©itt  man  bad  regnum 
anä)  nur  att  d^rentitel  anfe^en? 


Digitized  by  LjOOQ IC 


a)cr  ^atriäat.  173 

bagegen  mehr  ober  minber^),  ba  eben  ber  5ßQpft  f eiber  in  bem 
fünfte  ber  (Ernennung  beS  ^atriciuS  fic^  an  bie  @te0e  bed  j^aiferd 
gefegt  ^atte. 

Seit  Äarfg  äntuefen^eit  in  Stauen  tritt  t)ierin  eine  Slenbe* 
runa  ein,  nimmt  er  in  feinen  Xitel  and)  feine  SBürbe  alg  ^atriciuö 
ber  Siömer  auf:  aber  ni^t  fc^on  feit  feinem  bamaligen  Dfteraufent^alt 
in  SRom,  fonbern  erft  nach  bem  oottftänbigen  ©turj  beö  langobar* 
bifc^en  diüd)^^).  ßr  toüUte  bic  ^flic^ten  unb  atec^te  biefer  ©tel* 
lung  jjur  ©cUung  bringen,  aber  niät  im  SRamen  be^  Äaiferö,  aud^ 
nid)t  in  bem  bc^  5ßü^)fte^,  fonbern  in  feinem  eigenen^).  S)ie  (Sr= 
obcrung  beö  i^angobarbenreic^e^,  burc^  bic  er  in  Stalien  feften 
jjufe  faßte,  toar  für  il)n  bie  natürliche  SBeranlaffung ,  t)on  feiner 
e^tcßung  ald  5ßatriciuö  ber  SJömer  nunmehr  auöbrüdtlic^er  unb 
nac^brüdüc^er  ald  üor^er  (gebrauch  ju  mad&en,  unb  wenn  auc^ 
feine  iBefugntffe  im  einjelnen  nic^t  genau  bcftimmt  unb  abgegrenst 
waren,  fo  leitete  er  boc!^  aus  bem  $atriciat  üerfc^iebene  Sed^tc 
^er,  toeicte  über  bie  bemfelben  feiten^  beS  pctpftlic^en  ©tu^lö  ju* 
gebadete  93ebeutung  -unb  ©teQung  toeit  l^tnaudgingen :  nämlic^,  mie 
es  fc^eint,  o6erI)o^citli^e  Siebte  über  baS  röinif^e,  ben  ©riechen 
ni^t  mcbr  unterttjänige  Statten.  ®r  fefete  ftc^  al§  5ßatriciug  ge== 
wiffcrraaBen  an  bic  ©teile  be»  ÄaifcriS  unb  na|m  ba^cr  eben  and^ 
bie  Dbcr^o^eit  in  Slnfprud^. 

aRit  biefen  SSerl^ältniffen  fingen  bie  berührten  weiteren  ©c^mic* 
rißfeiten  bei  ber  SluSfü^runp  ber  ©c^enfung  jufammen.  ^nd)  in 
ben  ©efaicten,  in  bcren  SBefife  ber  ^apft  toirflic^  gelangte,  waren 
feine  ^errf^aftiSrcd^tc  nici^t  unbcftritten.  3n  feinem  X^file  ber 
SBcfi^ungen  ber  Äirc^e  war  er  aanjj  unabj^öngig  *) ,  überaß  ^atte 
neben  i^m  au^  ber  fränfifAe  Äömg  gewiffc  Sterte,  über  bcren 
beiberfcitige  ©renjen  jeboc!^  oeftimmte  geftfcfeungen  offenbar  nic^t 
getroffen  finb*).     (gS  fam    infolge  biefer  mangelhaften  Siegelung 


1)  ©of.  oben  @.  172  ^.  2;  baßcgcn  m^  oben  @.  64  über  bic  Sbeüna^c 
fränfifcftcr  ©if(^ö{e  an  ber  Satcronf^nobc  bom  3.  769,  auf  weW^et  bie  ^apfhoa^T 
nen  geregelt  »urbe. 

«)  »gl.  @i(fel  1,  257-258.  175;  SBat^  lU.  2.  «nfl.  e.  180  ^,  2.  2)em 
Zäd  rex  Francorum  et  Laogobardorum  mürbe  boiS  ac  patricios  ßomaDomm 
foaor  erft  etmad  \päUx  l^ugefügt.  Und)  bieiS  fpriAt  entf^ieben  bogegen,  bag  etma 
elftem  774  bie  ©teHmtg  beiS  ^atriciniS  burc^  amSbrikflic^e,  m&  eintüte  ^e^enbe  Se« 
fttmmungen  befonberiS  geregelt;  bag  bie  9led^te,  bie  jlorl  nad^^er  auü  fetnem  ^atri« 
dat  gleitete,  i^m  ttma  oom  $ajp|!e  bertragiBmagig  etn^n  unb  aniSbrttcflii!^  guge« 
ft(!^ert  morben  feien. 

8)  ©a«  Slü)erbingr  X^jm  @.  325  gegen  biefe  «uffaffung  bemerft,  ifl  o^ne 
Sebeutung. 

*)  &eine  Dolljl&nbiae  ©ouoeranitat  behaupten,  abgefe^en  oon  ben  früheren  @(firift« 
fUämi  une  Baronius,  CeDni,  Borgia,  Orsi  u.  a.,  Don  ben  neueren  nodti  ^^iuipd, 
2)aitf(^e  (»ef(^i(^te  II,  250  f.;  $a»)encorbt  @.  99  9i.  1;  o.  epbel,  X\t  2)eutfc^e 
9lotion  unb  bas  «aiferreic^  @.  11:  Duchesne  p.  CCXXXVm.  «gl.  ©aift  m, 
2.  ilnfl.  @.  )81  9?.  2,  wo  bie  ^tterotur  in  metterem  Umfange  angefiärt  ift. 

'^)  «gl.  ©oift  0.  0.  D.  @.  181  f.;  DeWner  @.  139  ff.  143  ff.;  SWarten« 
<25.  194  ff.j  Guizot,  Histoire  de  la  civilisation  en  France  II,  318  ff.;  auc^ 
unten  ®.  175  iR.  2.  3. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


174  774. 

au^  too^I  bcm  Äönigc  fclbcr  ^öufifl  ju  lebhaften  ffirörtcrungcn, 
aud  tt)e((^eu  tDentgftend  fouiel  mit  @ic|er^eit  ^ert)orge6t,  bag  in 
aßen  ©cbicten  bcr  Äirci^c  bic  Dbcr^o^ctt  nt^t  bcm  5ßapftc,  fonbcrn 
bcm  fränfifd^cn  Äönigc  äuftanb^).  3^^?^^"  ^^^  ©jarc^at  unb 
bcn  übrificn  JBcfibungcn  bcg  5ßapftci^  bcftanb  in  bicfcr  ^inftd^t  fein 
Unterschieb;  aucg  tin  S^arc^at  übte  Äarl  bic  9itd)tt  bcr  Ober* 
l^o^cit*),  aerobe  ^icr  jcigtc  fic^  cm  bcutlidöftcn,  ttjic  ßcring  fein 
^ifer  für  Die  ©rmeitcrung  be§  ©cbictö  ber  Äirci^c  toar,  bcnn  er 
liefe  ei8  gefdöcf)cn,  bafe  bcr  Sjard^at  faft  ganj  com  ffirjbifc^of  öon 
tRobcnno  in  Sefife  genommen  unb  mehrere  Sa^rc  lang  t»on  i^m 
bcm  5ßapftc  vorenthalten  ttjurbe^).    Äarl  toar  oberfter  ^errfd^cr 

1)  ©gl.  ©ai«  m,  2.  2luft  @.  181  ^.  2;  gforfd^ungen  s-  2).  ®.  I,  475 
Ifl.  1.  3"  ^^"  neueren  unb  neuefkn  gforf^ent^  meldte  ftd^  für  bie  Dber^^eit  ^arTd 
aui^fprec^en,  geboren  S)öninger,  jttrd^e  unb  j^irc^en,  ^opflt^um  unb  ftirdboifiaat 
@.  495;  2)ad  ^aifertlj^unt  jeorfiS  be«  Stoßen  @.328  f.;  9<qnnann  I,  276;  Oetöner 
a.  a.  £).;  2::^(enj  a.  a.  O.  @.  55  ff.  unb  9Ke^ue0  I,  2.  ^uf(.  @.  523,  le^terer 
ober  mit  einer  ^efd^räntung,  ügL  bie  näd^fh  ^mnerfung. 

^)  9^e^ued  a.  a.  O.  <@.  527  ff.  füj^rt  geqen  2)ömnger  oujS,  bog  memgfteniS 
im  (S;ar(&at  nid^t  ^axi,  fonbem  ber  $a))f2  bie  Öber^o^t  befeffen  ^obe,  ober  o^ne 
bie  ^nfi^t  2)oninger'iS  aenügenb  ^  nnberfegen;  ä^nlic^  übrigen«  fd^on  t>.  @a* 
tngn)^  I,  362.  ^nt^ttmU^  tß  bie  9nft(!^t  Don  Cenni  I,  294;  ®iefeler,  S^d^m* 
geld^id^te  II,  1,  38;  ® frörer  ^  ^oöfl  QJregoriuÄ  Vü.  ©b.  5  @.  43.  48,  ^abrian 
ijobe  im  Q^ard^t  bie  9led^te  eme9  $atriciud  befeffen,  mod  oud  bem  Briefe  ^abrian'd 
bei  Jaff^  IV,  290  folgen  foa.  2)ort  befd^mert  j!^  ^abrion  über  bie  ^D'^tga^tung 
feiner  9te^te  in  Sflaüenna  unb  forbert  ^ort  auf,  toxt  er,  ber  $a^,  bie  Stellung  xart'd 
a\»  $atriciud  unüerbrüd^Ii^  a^tc,  fo  möge  au^  Stoxi  ben  bem  \),  $etrwS  bon  ^ippin 
Derlid^enen  unb  üon  i^m  felbfi  betätigten  $atridat  in  (Sbren  galten.  "SRbtc  biefe  Sßf 
^ei(^nung  ber  ©(^tungen  bon  754  uub  774  (berni  biefe  f(!^einen  an4  ^^  aemeint 
^  fein)  lommt  in  jenem,  ber  3eit  öon  784—791  onge^örenben  ©riefe  ^oorian'* 
}um  erflen  unb  le^  SRal  Der ,  ifl  jebenfalld  nic^t  bud^ß&büd^  ^  nebmen  unb  er« 
iiart  ben  ¥a))ji  auf  feinen  >^u  auiSbrücflid^  für  ben  ^atriciug  im  (i^ar(!^at;  bgL 
®oiö  m,  2.  2lup.  @.  86  yJ.  1 ;  gforf^unoen  j.  2).  ®.  I,  475  91.  2,  530,  144 
92.  11  (anberd  $trf4  a.  a.  D.  <^.  39).  iDcan  fonnte  fogar  auf  bie  ©ermu^ung 
Mrfaflw,  bag  bie  SBorte  ipeum  patriciatum  b.  Petri  ber  wmenbation  bebftrften,  bad 
fonft  nie  in  biefem  Sinne  gebrauste  patriciatum  fic^  burd^  eine  fBieber^lung  bed 
Dor^gebenben  pati-iciatns  vestri  emgef^üc^en  bobe  unb  in  patrimonium  ober 
bermei(!^  ^u  Snbem  märe,  ober  aber,  bag  bie  SSieber^oIung  eine  abftd^tlid^e,  ein 
Spiel  mit  bem  ^[ui^rud  märe.  Ueber  ben  Sinn  (äffen  mehrere  boranae^enbe  So^ 
bed  nämlichen  Sc^eibeniS  (dicione,  eicut  a  vobis  b.  Petro  apostolo  et  nobis 
concessa  est  —  holocaustum.  quod  b.  Petro  sanctae  recordationis  genitor 
vester  optnlit  et  yestra  excellentia  amplius  confirmavit)  taum  einen  ^metfel 
2)öllinger,  5Dad  ^ifertl^um  StaxV$  b.  (&x,  S.  322  unb  aRortenS  S.  202  n*  leg^ 
bem  9uiKbru(f  jebenfaHd  poid  (Skmid^t  bei  unb  fnibfen  baran  t)erfe^fte  SUuSfü^runaen. 
SDölIinger  bel^onptet,  biefer  ^otridat  bcd  ^apfleiS  pobe  cm  f^  befümmten  fü^tm 
einer  9{egierungdge»a(t  beficmben,  bie  unter  ber  bamatd  nodb  fortbefh^ben  nomi* 
neuen  Ober^o^eit  ber  gried^ifd^en  j^aifer  flc^  taum  befc^ränft  fonb,  wäl^renb  ftarl  olS 
^atriciud  nur  auf  jiene  Qktoah  unb  Unterwerfung  Unfprui!^  mod^  lonnte,  metdje 
S(büt}Iinge  im  eigenen  ^ntereffe  i^rem  S(!^irmberm  geroä^  unb  bie  freiüd^,  ttne 
2)öllinger  beifügt,  bamaüS  fe^  grog  mar.  —  aftarten^S  meint,  ^brian  lege  fti^  bad 
eigentlid^e  9legiment  über  ben  ü^ard^at  bei,  mä^enb  er  bem  S^m%  bä>eute,  fl^  mit 
fernem  (SbrennteC  alil  $atridu8  (ogL  oben  S.  172  92.  3)  unb  mit  ben  gfunttionen 
»1  befc^ben,  bie  i^m  Dom  ^ap^t  jugemiefen  ober  überlaffen  mürben.  S)a8  foH  ber 
^wpft  gemagt  ^aben  bem  itonige  an^ubeuten,  mä^renb  er  au^rüdßd^  fagt,  bog  ber 
betreffenbe  „^atridat  ^etri"  bemfdben  iK>n  $ippin  unb  Staxl  DaliAen  morben  feil 

8)  Jaff6  IV,  170  ff.;  gorf(^ungen  I,  477  ff.;  ügl.  unten. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Sngebtid^e  JKnl^entTetfammütng  in  9iom.  175 

tn  aDcn  ©cbtctcn  bcr  ^rc^c;  für  it)n  mußte  auf  $abrian*ö  8ln^ 
orbnung  in  ben  römifd^cn  Stxxäjtn  gebetet  toerbcn,  wie  im  frön* 
üfAen  8{eici^e  felbftM;  i^m  mugte  bad  SJotf  in  ben  t)äpft(id^en 
^eftbungen  neben  bem  Zapfte  3;reue  fc^tpören*);  fc^on  lange  tjor 
ict  Äaifcrirönung  n^urben  bic  9iömer  m  Statten  alö  feine  unter* 
i^anen,  9iom  felbjl  alö  eine  ©tabt  feinet  didä)t^  angefel)en^). 

^Dagegen  finb  anbere  eingaben  über  Sefugniffe,  toelc^e  Sari 
in  jenem  3a^re  übertragen  toorben  fein  foBen,  erp  üiel  fpäter  Der* 
trettet  n^orben  unb  ^anj  unglaubtpürbig.  @^  gibt  eine  yiaä)i\dit, 
Äarl  fei  nac^  ber  ©mna^me  tjon  ^abia  unb  bcr  ©efangcnna^me 
be^  ^efiberiud  noc^  einmal  na^  9lom  gegangen  unb  ^abe  bort 
in  ber  Äird^e  beö  ßateranS  mit  ^abrian  unb  öielen  JBifd^öfen, 
Hebten  u.  f.  xo.  eine  Äir(i^ent)erfammlung  gehalten,  in  tpclc^er  ber 
^opft  unb  aDe  Slntoefcnben  i^m  ben  5ßatriciat  unb  ba§  dicä)t  t)er» 
tte^en  I)aben  fallen  ben  ^apft  ju  ernennen;  augerbem  i)abt  man 
i^m  bie  Snbeftitur  aller  Srjbifdpöfe  unb  JBif^öfe  jugeftanben  unb 
öerorbnet,  baß  o^ne  be^  ÄönigsJ  B^ftimmung  unb  3nücftitur  nie- 
manb  bie  äBeibe  erhalten  foQte.  ^Qein  biefe  yiad)xx^t  {iammt  aus 
einem  erft  in  oer  geit  beö  3nüeftiturftreit3  angefertigten  falfd&en 
JBcrid^te*),  toie  benn  Sari  barin  bereits  als  ftaifer  unb  ber  $a* 
triciat  in  ber  SBebeutung  gebac^t  ift  toic  er  fpäter  ^einric^  ni.  über* 
tragen  n)urbe.    @in  äluSjug  t)ierauS  ift  bann  in  bte  um  ben  Slnfang 

1)  Ordo  Romanus  bei  Mabillon,  Museum  It.  U,  17 :  Tempore  Hadriani 
Institntum  est,  ut  flecteretur  pro  Carolo  rege:  antea  vero  non  Mt  consue- 
tudo;  @.  19:  didt  orationem  pro  rege  Francorum,  deinde  reliqnas  per  or- 
4inem.  »flL  Cod.  Carolin.  9hr.  64,  Jaff^  IV.  205:  Cemii  I,  369  9^  3; 
S3at$  ni,  2.  Suft  @.  182  92.  1  unb  bie  €Heaen  bei  fyiiti  ®.  86  ff. 

»)  %.  bie  eteOen  bei  SBaift  m,  2.  Sufl.  @.  182  92.  2,  nomentli^  J&m 
IV,  187:  —  dingentes  ibidem  nostrum  missum  . . .  qui  . .  .  sacrameuta  in 
fide  beati  Petri  et  nostra  atque  excellentiae  vestrae  a  cuneto  earum  (civi- 
tatum)  populo  susciperet,  wo  eS  fidtf  gerabe  vm9  (Sror^ot  (bie  @tabte  ^moia 
4mb  l6bU)gna)  ^beU,  bgL  oben  @.  174  92.  2;  OeUner  @.  144,  ber  ouiS  ber  an« 
geführten  stelle  oHecbingis  feine  aan}  beßimmte  f^lgemng  ^ie^t;  SD^ortenS  <B.  198, 
tod^  ^erin  nur  ein  t^tfäd^Iiqed ,  frehoiQiged  (Sntgegenfommen  ^brion'iS  gegen 
^en  Äönifl  fi^t.  ^Jgl.  ouA  Cod.  Carolin.  9ir.  86  (o.  3-  788)  e.  260  unb  bcju 
<0frorer,  %af>tt  (S^regoriud  VU.  Sb.  5  @.  44. 

")  Pauli  Gest.  epp.  Mettens.  SS.  II,  265:  Romanos  praeterea  ijpsum^ue 
urbem  Romuleam  . .  .  suis  addidit  sceptris:  Poet  Lat  I,  58  9h.  22  (Epita- 
phium Hilde^ardis  regipae)  v.  17 — 18:  Cumque  vir  armipotens  sceptris 
nmxiseet  aviüs  —  Cigniferumque  Padum  Romuleumque  Tybrim;  9rief  an 
ftarl  bei  Ueberfenbung  ber  (Si^teptt  caa  %f^,  SS.  rer.  Langob.  ^.  19  92.  5: 
^yitatis  vestrae  Romuleae);  Xial  jebo^  nnten  9b.  II,  junn  ^^e  796. 

^)  $gl  nament(i4  )6embetm  in  ^rfd^ungen  )ur  $eutf4en  <^(^4te  XV, 
618  ff.;  befonberd  632  ff.  &  (eigt  in  jenem  ^eri^t  (ebb.  e.  633—634,  Zt}^  nadi 
Äunfhnann,  iC^t  Ouartatfc^rift  1838,  <S.  339,  berbeffert):  Post  sanetam  vero 
xesurrectionem  reversus  Papiam,  cepit  Desiderium  regem  duzitque  in  captivi- 
tatem.  Deinde  reversus  Romam  constituit  ibi  sanetam  synodum  cum  Adriane 
papa  in  patriarchio  Laterani  in  ecclesia  s.  Salvatoris,  quae  reverentisdme 
celebrata  est  a  C  et  IQ  religiosissimis  episcopis  et  abbatibus,  adbue  etiam 
a  iudidbus  et  legb  doctoribus  et  ab  universis  ordinibus  et  re^onibus  huius 
almae  urbis  et  a  cuneto  clero  s.  Romanae  ecclesiae,  exquirentibus  usus 
legesque  et  mores  et  ^uemadmodum  haereses  absolvere  possent  et  de 
apostolica  sede  et  de   dignitate  patriciatus  atque  Romano  imperio,  ex  qui- 

Digitized  by  VjOOQ IC 


176  774. 

bc^  12.  3a^r^unbertö  üerfafetc  ^anormia  beö  3t)0  üon  ®t)artrcö  *> 
unb  üon  ba  wicbcrum  in  ba^  ettoaö  fpätcr,  um  1150,  cntftanbcne 
S)eh:ct  ®rattan'ö  ^)  Jotpic  aud^  in  bic  im  Äloftcr  Änd^in  berfafeten 
3ufäfec  ju  bcr  ©^ronif  bc^  ©igcbcrt  üon  ©emblouj^)  fibcrflcflangcn. 
Sugcrbcm  crtoä^nt  aud^  eine  änja^t  anbetet  ©d^tiftcn,  namentlich 
fpätetet  italienifc^et  S^toniten,  iene  an^eblid^en  Totgänge,  jum 
i^cil  unmittclbat  an^  bcm  falfc^cn  Sendet  übet  ba§  S)eftet  $a* 
btian'ö  f^öpfenb  *).    @ö  ift  jeboc^  im  §inblid  auf  bie  glcic^äcitiflen 


bu8  omnibns  nimius  error  crescebat  in  universo  orbe.  Populus  itaque  Ro- 
manus more  solito  legem  condebat,  sed  difficile  erat  pro  unoquoque  negotia 
totiens  tot  in  unum  congre^are.  Inde  er^o  sumn  ius  et  potestatem  impera- 
tori  concesserunt,  prout  legitur:  populus  itaque  RomanuB  concessit  ei  omne 
suum  ius  et  potestatem.  Ad  hoc  quoque  exemplum  praefatus  Adrianns 
papa  cum  omni  clero  et  populo  et  universa  sancta  synodo  tradidit  Karola 
augusto  omne  suum  ius  et  potestatem  eligendi  pontificem  et  ordinandi 
apostolicam  sedem,  dignitatem  quoque  patriciatus  ei  concessit.  Insuper 
archiepiscopos,  episcopos  per  singulas  provincias  ab  eo  investituram  acci- 

})ere  definiimt,  post  haec  consecrationem  imde  pertinent,  ita  tamen  ut  abo- 
ita  Sit  veterum  sententia  moresque  in  posterum,  (][uatenus  nemo  per  co- 
gnationem  vel  per  amicitiam  aut  per  pecuniam  sibi  eligat  episcopum,  sed 
soli  regi  huiusmodi  reverenda  tiibuatur  facultas.  Verumtamen,  quamvi» 
a  clero  et  populo  aliqua  praesumptione  vel  reiigionis  causa  episcopus  eli- 
gatur,  nisi  a  rege  laudetur  et  investiatur,  a  nemine  consecretur. 

Sem^etm  fui^rt  fc^orfflnnig  aa9,  bag  biefer  folfc^e  iSenc^t  (er  nennt  t^n  nic^t 
ptreffenb  em  2)e(ret  ^abrian'd  I.)  I^ß  »a^rfc^etnlid^  t)on  einem  9in^ger  bed^ 
(ikgenpopfle^  SBibert  um  1084—1087  gefc^miebet  »oiben  fei.  —  9$gt  aadf  Baro- 
nius,  Annales  a.  774  9h.  10  ff.;  Pagi  9^r.  13  ff.;  Seibnig,  Annales  I,  60  f., 
bcr  itoox  geneigt  ifl  bie  jtirc^ent^erfammbmg  ald  foldbe  gelten  gu  laffen:  Petrus  de 
Marca,  De  concordia  sacerdotii  et  imperii  VIIl,  12,  n^o  Seo  YIU.  a(d  Ur« 
bebet  ber  falfd^en  ^la^ric^ten  ttber  jene  ©i^nobe  betrachtet  mirb  (ogl.  unten);  9lettberg 
I,  579,  II,  607 ;  ^efele,  (&)ncificngef(^i*te  HI,  2.  «uft  @.  621 ;  ßinfd^,  Äir^en* 


re*t  I,  229 f.;  SÖotö,  Ifl,  2.  aufl."®;  182  9^.3;  SWül^tta^er  @.  67:  Jafi'6,  Reg. 
Pont  ed.  2»  I,  292;  befonbei«  ober  @.  ßirfd^,  De  Sigeberti  Öemblacensi» 
vita  et  scriptis  @.  42  ff.  —  Slnber«  ®froret,  ^opfl  ®regoriuj8  VII.  nnb  feiu 
3eitolter  V,  39  f.  294  ff.;  X^ijm  ^.  325  ff.  (pal.  unten  @.  178). 

1)  Ivonis  Camot  episc  Panormia  VIIl,  134.  —  ©ie  ©em^eim  o.  a.  O. 
@.  636  bcmerft,  finbet  fi(^  boÄ  ©jrcerpt  ond^  fd^on  öor  1100  in  einer  ttoßenifc^ 
Sammlung  oon  9le<&tdmateriaUen  gut  $a))fltpa^(  (iSet^monn  in  ^kr^,  %cäpx)  XI, 
843  ff.). 

8)  Gratiani  decretum  p.  I  dist  63  c.  22. 

^)  ®.  bo«  um  1148  Derfagte,  an  ©i^ebert  ftd^  anfd)tiegenbe  Auctarium 
Aquic.  SS.  VI,  393:  (Karolus)  Papiam  cegit;  iterumque  Romam  rediit,  syn« 
odum  constituit  cum  Adriano  papa  ahisque  153  religiosis  episcopis  et 
abbatibus,  in  qua  Adrianus  papa  cum  universa  s^odo  dedit  ei  ins  eu^endi 

Eontificem  et  ordinandi  apostolicam  sedem,  dignitatem  quo<}ne  patriciatus. 
isuper  archiepiscopos  et  episcopos  per  singulas  provinüas  ab  eo  in- 
vesüturam  accipere  diffinivit  et  ut,  nisi  a  rege  laudetur  et  investiatur^ 
episcopus  a  nemine  consecretur.  Omnesque  huic  decreto  rebelles  ana- 
tnematizavit  et,  nisi  resipiscerent ,  bona  eorum  publicari,  ogt.  ©entkeim 
@.  636;  «ettberg  I,  579  Sfl.  57.  —  Meo  HI,  85  f.  ^It  biefe  ©telte  für  gionb* 
»ttrbig,  ebenfo  ^iooniuS  <S.  146,  ber  nur  nodf  beifügt,  auf  boft  9led^t  ben  $a))fi 
)u  ernennen  ^abe  jtarl  caa  gana  befonberer  SRagigung  §u  fünften  ber  9{omer  oer« 
jid^tet.    83gf.  ferner  3:^m  o.  a.  D. 

^)  2)te  erf!e  ®pux  ber  ^unbe  üon  ber  (Spfleng  eineS  fotc^en  S)efretiS  finbet  ftd^ 
in  ber  3eit  öon  1080—1092  bei  ®tbo  öon  gerrara  in  feiner  ©treitft^rift  De  sds- 
mate  Hildebrandi  (SS.  XII,  177),  »o  eiS  in  ©ejug  auf  bie  Snbeftitur  beißt:  Hano 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^geb(i(^e  ^(^eiu^erfaminlmig  in  9lom.  177 

CueQen  nid^t  möglid^,  nad^  ber  (Sinno^me  $Qt)ta$  eine  neue  Steife 
bc§  Äönigg  nad^  9lom  anjune^nten  ^) ,  unb  ebenfo  toeniß  ift  iene 
Äird^enöetfantmlung ^)  beglaubigt;  bielme^r  finb  alle  biefe  9la4- 
ric^ten  burc^au^  o^ne  ^iftorif^en  2Bert^.  Äöerbingi^  flefd&iegt 
aud^  f^on  in  ber  längeren  f^affung  eineiS  $rit)ilea^,  tpeld^e^  $af|ft 
i^eo  VIII.  Otto  oem  ©rofeen  öertte^en  haben  ]oU  unb  bai^  in 
boppetter  ©eftalt  überliefert  ift,  ö^nlid^er  SSorgänge  (grtt)ät)nung®); 


concessionem  Adrianus  apostolicus  Karolo,  Leo  tercius  Ludoico,  alii  vero 
Romani  pontifices  aliis  atque  aliis  imperatoribus  confirmaverant  ^it  ^tDCtt* 
frü^e|)e  (Srtp&^nuna  begeanet  uns  in  ber  mnS  3a^r  1100  ))erfagten  Historia  Me- 
diolanensis  üon  IBanbuIf  (SS.  Vlll,  49).  2)a  iß  oud^  bte  Siebe  Don  einet  gro^ 
JKrc^enüerfammlung,  totläft  ^abrian  in  SRom  gehalten  l^abt.  2)ann  ^t  a  toetter: 
Proficiscens  .  .  .  Eugenias  (ein  Sif^of  unb  angeblicher  $at^  ^axVi  b.  ®r.) 
.  .  .  causa  concilii  Komam,  invenit  apoBtoUcum  AdriaDum,  qui  primos 
annulos  et  virgas  ad  investiendum  episcopatus  Karloni  donavit,  iam  per 
tres  dies  celebrasse  concilium;  ferner  m  ben  Annales  Bomani,  SS.  V,  469, 
too  gelegentli^  ber  Jtotferfronung  ^einric^'d  III.  gefagt  n^irb:  ordinationem  ponü- 
ficum  ei  concesserunt  (bie  vtömer)  et  eorum  episcopomm  regaliam  (sie) 
abentium:  ut  a  nemine  consecretur,  nisi  prius  a  rege  investiatur;  almus 
pontifex  {(iUmm^  II.)  una  cum  Komanis  et  religiosis  patribus,  sicut  sanctos 
Adrianus  papa  et  alii  pontifices  confirmaverunt  per  privile^ii  detestatio- 
nem,  sie  per  privile^ii  detestationem  in  potestate  regis  Heinnci  ...  et  fo- 
turomm  regnm  patnciatum  et  cetera,  ut  supradictum  est,  sanciyit,  confir- 
mavit  et  posuit  $gL  ^g,  2)ie  ^apßma^I  unter  ben  Dttonen  @.  55;  ©tetnoorff, 
Sa^rWic^er  be«  ©eut^en  «eid;«  unter  ßeinrid(|  III.  «b.  I,  @.  470  ff.;  Oicfebred^t 
II,  5.  Slufl.  e.  665;  «ern^m  a.  a.  ©.  636  f.  636  ^.  4;  Xf^m  a.  a.  D.  @. 
327  unb  auger  ben  bort  cittrten  ©teilen  au4  Pauli  contin.  tertia  c.  58.  59,  SS. 
rer.  Langob.  @.  214  (baju  ^,  2  u.  @.  203  SR.  1). 

M  Ina  ifl  felbfi  2:^iim  geneigt  anjuerfennen  (©.'^323  f.  147  S«.  7);  ögU 
©em^ehn  o.  a.  D.  @.  632  SR.  3. 

')  ^e  3^^^  ^^  <uif  berfelben  anmefenben  ©ifc^ofe  unb  9ebte  mtrb  in  beut 
iBerid^t  über  baiS  2)efret  ^abrian'iS  auf  103,  in  ben  Rufät^n  P  ©igebert  auf  153 
(Ü9L  oben  @.  175  9^.  5;  @.  176  SR.  3),  in  ber  bntten  gortfe^g  be«  ^auIuÄ 
2)ia€onud  auf  150  angegeben.  2)ie  3<^(  1^  f^^^  ^^^  (Srnarung  üieQetd^t  barm, 
bag  i^boarb  in  feinen  ßexametem  De  Pontif.  Boman.  (Muratori,  SS.  rer.  It. 
mb,  194  B)  bon  ben  350  9$atem  boS  anleiten  (&>ncit«  su  9ticaa  im  3.  787  fagt: 
Concilioque  loco  patmm  coeunte  priorum 
Dogma  pium  centum  ter  quinquagintaque  iirmant 

2)iefe  Bo^t  tonnte  burA  ein  8erfe]^  in  153  m^Terßanben  werben;  og(.  8em« 
^eim  a.  a.  ö.  @.  632  9^.  2  (gegen  @.  ^irfc^  a.  a.  0.  @.  48). 

^)  Leg.  IIb,  167:  Iddrco  ad  exemplum  beati  Adriani  sedis  apostölice 
episcopi ...  qui  eiusmodi  sanctam  synodum  constituit  et  domno  Karolo 
victonosissimo  regi  Francorum  ac  Longobardorum  ac  patricio  Bomanorum 
patriciatus  dignitatem  ac  ordinationem  apostollcae  sedis  et  episcopatuum 
concesdt.  2)ied  ifl  ber  Üttim  jener  folfd^^en  ^^ac^nc^ten;  berfelbe  ^t  fi(S)  nneberum  caa 
folgenber  ©teile  ber  alteren  gaffung  be«  betreffenben  unechten  a)elret«  ?eo'g  VIU. 
(gwg  a.  0.  @.  149^  entmidelt:  Tunc  £actam  est,  ut  populus  Bomanus  et  clerus 
mbi  Karolum  victoriosissimum  regem  Francorum  patricium  constituerent. 
Qui  diu  post  hec  . . .  Italiam  ingressus  est .  . .  Bomam  tempore  resurrectio- 
nis  iter  airexit  Quem  papa  Adrianus  universusque  populus  Boinanus  et 
clerus  cum  magno  honore  snsceperunt,  acclamantes:  „Karole  victoriosissime 
patricius  Bomanorum,  rex  Francorum  et  Longobardorum!"  . . .  Sed  . .  . 
sancta  celebrata  resurrectione  Papiam  repedavit. 

Qn^xi).  h.  btf«.  <Kefi«.  -  «(el-Sinfon,  Staxl  h.  Ot.  h  »b.  2.  %u%  12 


Digitized  by  VjOOQ IC 


178  rj4. 

allein  bicicö  ©efrct  Seo*ö  Vni.  ift  in  bcibcn  gaffunflcn  felbcr 
ebenfalls  uncd^t  unb  o^nc  Rwcifcl  auc^  in  bcr  Qdt  bcö  SnDcfti* 
turftrcitö  cntftanbcn  ^).  Stiegt  cbcnfo  fd^lcd^t  bcftcUt  ift  cd  mit  bcr 
Slac^rid^t,  Staxl  fei  in  dtom  mit  bcn  Äömern  unb  bem  ^Qp\t  über» 
cinflcfommen,  bafe  bei  ben  Drbinationen  ber  köpfte  ein  frfinfifc^cr 
SeöoHmäd^tiflter  jugegen  fein  foDc*).  3n  ben  Seiten  nad^  StaxV^ 
ftaifcrfrönunfl  mufete  aflerbinaö  bic  ©cnc^miflung  bed  Äaiferd  jur 
ßonfecration  beö  getoä^ltcn  ^papflcd  einae^olt  werben  unb  biefe  in 
©egentoart  cineö  ober  auc^  mehrerer  faiferlid^er  SKiffi  ftattfinben®). 
Snöeffen  ftammt  aud^  biefe  ÄUßabe  an^  einer  fpfiten,  jum  I^eil 
unjuberläffigcn  Duelle  unb  ertneift  fic^  atö  un^taubmflrbifl*). 

Unßlaubtoürbifl  ift  enblid^  aud^  bie  Slad^rtd^t,  bafe  Äarl,  mä) 
bcr  (Einnahme  öon  $at)ia,  in  9lom  öon  ßabrian  (gefrönt  toorben 
fei*).  Kid^t  bom  Zapfte  erhielt  Äarl  bieäBürbe  etncd  Äönia«  bcr 
£an(jobarben ,  fonbern  er  legte  jtd^  felbft  biefen  litel  bei,  fobalb 
$at)ta  eingenommen  »ar  ®);  ^abrian  ^atte  bamit  nid^tö  ju  fc^affen '). 


^)  Sfit-  herüber  ebenfalls  bie  etto&^nle  Sb^anbümg  twn  ^ern^ehn.  ^te 
^ffuna  ber  uTf))xünglt(i^eren,  andfü^rlid^eren  gotm  bed  in  9{ebe  fl^ben  2)efret8 
fco'«  Vm.  fe^t  et  um  1084;  bie  \pcdat  ginn  öinbicirt  er  bemfdben  gälfdjer. 
totlä^  ba«  ongebtic^e  S^efret  ^abrian's  I.  verfertigte,  »al.  femer  fBkaii  V,  98 
9J.  3;  VI,  197  i«.  5;  t).  ®iefebre(^t,  ®cfd).  b.  bcutfdjen  Äaiferjeit  I,  5.  «ufl.  @. 
837—838;  S^ümmler,  Äaifer  Otto  b.  ®r.  @.365;  JaffS,  Reg.  Pont  ed.  2*  9h:. 
3704.  3705.  JBert^eibigt  ifl  bic  däfib^t  baflCflcn  üon  ©frörer  a.  a.  D.  »b.  V, 
@.  294  ff.;  Sijijm  o.  a.  O.  @.  325  ff. 

^  ®ic  finbct  ft^  im  Libellus  de  imperatoria  potestate  in  urbe  Roma, 
etma  caa  ber  erfien  ^aiftc  M  10.  gafyr^unbett«,  S8.  III,  720:  fecitque  pactum 
cum  Romanis  eoromque  pontifice  et  de  ordinatione  pontificis,  ut  interesset 
quis  legatus  et  ut  contentiosas  Utes  ipse  deliberaret. 

8)  »flt.  unten  ©b.  IL  g.  3.  801.  ?eo  III.  jeigte  Stax\  feine  ©o^l  bor*  ein 


^reiben,  unter  gfeic^aeitiger  aRitt^eilunjg  be«  SBa^IbefretS  an,  ogL  ebb.  ).  3.  796; 
ein  SRiffud  be«  Jronigft  tt?ar  aber  bei  feiner  SBei^  nidtft  ^ngegen. 

♦)  »gl.  ©aife  III,  2.  «uft.  @.  182  i«.  3,  ber  tnefem^rid^  für  fagenWt 
ernärt;  gerb.  ^irf($  in  gorfdjiungen  j.  3).  (lkf(^.  XX,  139  ff. 

^)  Cbronicon  Salernitanum  c  34,  SS.  III,  488:  Ipse  iam  dictus  (Ka- 
rolus) . . .  dum  ab  eo  eiusque  exerdtus  mensis  unius  (b.  f),  xodtfi  lunius)  dies 
Martis  capta  esset  Papia,  Komam  yenit,  ibidem  introybit  et  ab  Adriano 
papa  in  capite  eius  .  .  .  preciosam  imposita  est  coronam.  ®<!^on  ber  3»« 
fammen^ang ,  in  welchem  biefe  Angabe  begegnet,  verbietet  (i^emi^t  auf  fte  »t  legen. 
3>nmoä)  nimmt  Meo,  Annali  III,  86.  92  an,  bag  ^rl  von  ßabrian  in  wom  ge< 
frönt  werben  fei,  unb  berfelben  «npt^t  iflLupi,  Codice  dipi.  Bergom.  I,  546  ff. 
597 ;  Z^xpn  e.  147.  323.  8tt))i  beruft  f^  auf  eine  Eingabe  bed  Chronicon  Far- 
fense,  bet  Muratori,  SS.  rer.  It.  11^,  503:  Carolus  rex  Prancorum  et  Ro- 
manorum Imperator  pius  filius  Pipini  re^  Francorum  coronatus  774. 
2)iefe  etfl  bem  11.  Sa^rpunbert  ange^nge  92a(^rid^  ^at  jebfx^  (dnen  ®ertb,  ob* 
gefelKn  baoon,  bag  fte  ni^t  einmal  amSbrücflid^  Don  emer  Jhrdnung  in  9fa>m  fpric^t 
^  bem  falf(^  ^^leg  ^eo'd  Vm.  bei  glog  a.  a.  O.  @.  150,  wo  ebenfalls  txm 
emer  jb:5nuna  i^arfd  burd^  ben  ^opft  in  mm  gerebet  wirb,  ifl  Karolus  fogar 
nur  @dtireibf^ler  fttr  Otto  (8em^  a.  a.  O.  @.  632—633).  Ueber  eine  ihrdnung 
StatCS  in  SRon^a  ober  $aoia  ogl.  unten. 

«)  9al  unten. 

)  &tben  IV,  296  ff.  nimmt  jwar  (eine  jlronung  JtarTB  an,  aber  er  glaubt, 
«bag  ber  $a^,  weil  er  bie  Wlaä^t  ber  granfen  nic^t  wieber  über  bie  füpta  surfld« 
jmbringen  oemiod^te,  wenigfleniS  burd^  ben  ^amm  biefed  dkbirge  gu  begrenzen  unb  ben 
9{amen  ber  2angobarben  in  Italien  aufredet  ^u  eri^en  gefhrebt"  unb  beffwegen  „l^arl 


Digitized  by  VjOOQ IC 


(Sanonenfammlung  bed  ^ion^ftu^.  179 

ObtDO^l  nun  JKarl  }unäd^ft  unb  ^auptfäd^tid^  in  politifd^en 
^bftd^ten  nodb  9iom  flefommen  toax,  fo  fomen  boc^  auc^  noc^ 
onbcre  SSerpUniffe  iipifd^en  i^m  unb  bem  $a))ft  ^ur  ©prod^e. 
(Sd  unterliegt  feinem  3^^if^t'  bog  namentiid^  oud^  bte  firc^Iid^en 
SJert)ältniffe  beö  fränfifc^en  9ieic^cö  ©egenftanb  ber  ©efprcd&ungcn 
^axV^  mit  Sabrian  n^orcn.  Sdlerbingi^  liegen  barüber  beftimmte 
Angaben  nic^t  Dor,  bod^  lefen  xoxx  üon  einem  Vorgang,  »eld^er 
beutlid^  barouf  ()inn?cift.  ^obrian  f)at  nämtid^  bem  StänxQ  ^axl, 
ote  biefcr  ftd^  in  SRom  befanb,  eine  Sammlung  fämmtlic^er  in  ber 
römifc^en  jtirc^e  im  @ebrauc^  befinblicber  9{Ci^tdqueIIen  jum  ®e^ 
jAcnf  gemacht,  unb  itoax  bei  ftarl'«  SBcfuc^  ju  Oftern  774  *).  S)ie 
S^ibmung.  n)elc|^e  an  ber  @pt^e  ber  Sammlung  fte()t,  beutet  ganj 
beftimmt  auf  biefen  geitpunft.  @ie  ift  in  35erfen  abgefaßt  unb 
rü^mt  RaxV^  Erfolge  fiber  bie  Sangobarben  unb  feine  t^eigebig^ 
feit  gegen  bie  JKrc^e,  »cld^er  er  alte  ©efd^enfe,  große  ©täbte.  Der* 
jd^iebene  @ebiete  unb  SSeften  jurüdgegeben  f)abt^).  Slugenfd^einlid^ 
ift  bamit  bie  SBeflätigung  ber  ©d^enfung  öon  Duierjl)  gemeint. 
9m  ©d^luffe  ber  SBibmung  aber  fagt  $abrian  bem  Jtönige  feine 
Xriump^e  üoraud:  $etrud  unb  $aulud  mürben  für  i^n  tämpfen 
unb  i^m  bcn  ©ieg  üerlei^en:  mit  i^rcr  ^ilfc  »erbe  er  fiegreid^ 
in  '^at)xa  einjie^en,  bed  treulofen  S)ef{beriud  9laden  jertreten  unb 
bed  Sanaobarbenreid^e^  §crr  merben.  S)ann  foöe  er  bem  ^eiligen 
^etruö  fein  SSerfpred^en  erfüllen,  bamit  i^m  bicfer  auc^  fernerhin 


M  ben  Jtontg  ber  ^Tanten  unb  2angob<irben  betrügt"  (abe.  infolge  boDim  foQ 
Statt  ben  Xttd  « Jt&nig  ber  granten  unb  Sangoborben  unb  $atridu9  ber  9fömer' 
angenommen  l^aben.  wüte  \o\dft  ^xmoibmt  tfl  aber  gonj  un|utreffenb ;  t9  tiegt  für 
lie  au4  burd^oud  tetn  ^eweid  in  ben  ^nfcriptionen  ber  )>ftp|ntdtien  Briefe  an  ^arl, 
§unä(^|i  Codex  Carolin.  9h.  61.  ö2,  Jaff^  lY,  171.  178  (Carolo  regi  Franco- 
ram  et  Langobardonim  atque  patricio  Romanorum),  toor,  tooraufftd)  Snben 
allein  \ü  berufen  »eig;  benn  ber  $a^fl  r^  l^er  Jtarf  lebiglidtf  mit  bem  £ite(  an, 
beffen  biefer  fi<^  fe!bfl  bebiente. 

1)  (Sine  SBir^burger  ^anbfd^ft  ba  Sammlung  fübrt  bie  Sbtffdtfrift:  Iste 
codex  est  scriptas  de  ilio  authentico,  quem  donmus  Hadiianns  apostolicuB 
dedit  gloriosissimo  Carolo  regi  Francorum  et  Loi^obardorom  ac  patricio 
Komanoram,  qoando  fiiit  Bomae,  Eckbart  I,  768;  Cenni  I,  299.  ^a|  Statt 
bter  f^on  rex  Longobardorum  ^eigt,  (ann  nid^ft  auffallen,  ba  bie  ^onbfdprift  f!d^ 
ja  feibfi  nur  für  eine  fpatere,  n?enn  aucb,  mie  dB  fd^eint,  nod)  oor  ber  J(aiferfronung 
angefertigte  Sibf^rift  ber  Driginat^anbfd^ft  angibt,  ^ie  ^uff^rift  efaier  Epitome 
canonum  bei  Canisius,  Lectiones  ant.  11,  26o  lautet:  Indpit  compendiosa  tra- 
ditio canoDom  orientalium  sive  Africanorum,  (juos  b.  Hadrianufl  papa  in 
nno  Tolumine  cum  superioribus  conciliis  ad  dispositionem  occidentalium 
Francorum  Carolo  Romae  posito  dedit  regi  Francorum  et  Langobardorum 
ac  patricio  Romanorum. 

*)  Poet.  lAt  aev.  Carolin.  I,  90—91  9hr.  3  v.  19—22: 

Anna  sumens  divina  gentes  calcavit  superbas, 

Reddidit  priBca  dona  ecclesiae  matri  suae 

Urbesque  magnas,  fines  simui  et  castra  diversa. 

Languvarda  ac  Erula  virtute  divina  prostravit  gente. 
!We  «nfanolbttAflaben  aller  einzelnen  »erfe  ber  ©ibmung  ergeben  bie  ©orte:  Do- 
mino exceil.  filio  Camlo  magno  regi  Hadrianus  papa. 

12* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


180  774. 

SRu^m  unb  ©icg  ücrlci^cn  möflc^).  $Pama  toax  bemnad^,  aU  ^a^ 
brian  bic  SBibmung  fc^rctöcn  liefe  —  »ic  c«  fc^eint  —  noc^  nic^t 
aef allen,  aber  bcm  gafie  na^e;  unb  ba  ^abrian  baö  ©efd^cnf  bei 
feiner  Slnttjejen^cit  in  Siom  mad^te,  fo  muß  biefe^  Dftern  774,  un=- 
mittelbar  na^  SBeftätiflung  ber  ©cficnfunfl  öon  Duierj^  gefd^e^en 
fein^).  @ö  toar  bic  bon  S)ion^fiuö  ©jifluu^  unt^  3a^r  500  öer^ 
anftaltete  SufammenfteHung  ber  Sanoneö,  ber  apoftolifc^en  tt)ie  ber 
auf  ben  aüflemeinen  Soncifien  f cftgef efcten ,  nebft  ber  ©ammlung 
ber  pöpftli^en  S)ecretalen®).  JBeibe  Sammlungen,  ju  einer  ein^ 
jigen  berbunben,  hatten  fd&on  im  6.  Sa^r^unbert  in  ber  römifc^eit 
Äird^c  ©eltung  erlangt  uno  bie  JBebeutung  eineö  förmlichen  Stccj^t^«' 
Imij^  für  biefelbe  erhalten*),  ©ie  tourben  ba^er  burc^  fpätere 
3ufäbe  forttoä^renb  berme^rt  unb  in  biefer  erweiterten  ©eftalt  öon 
^abrian  bem  Äönig  überreicht*). 

S)ie  Sebeutung  bicfeg  ©efc^enfö  ift  leidet  ju  erfennen.  S)ie 
^Bereinigung  unb  aSerfc^meljjung  ber  fränfifd^en  Sanbeöfir^c  mit 
ber  allgemeinen  römifc^en  Äird^e,  ju  ber  Sonifaj  ben  SKnftofe  ge* 
geben,  würbe  öon  Äarl,  wie  fd^on  öon  ^ippin,  mit  @ifer  betrieben ; 
bei  ©elegen^eit  feiner  Slnwefen^eit  in  9lom  na^m  ba^er  Äarl  wo^I 
felbft  SBeranlaffung ,  fid^  mit  bem  fanonif^en  Siebte,  um  beffen 
©infü^rung  in  ber  fränfifc^en  Äir^e  e^  fid^  ^anbelte,  befannt  ^u 
machen,  unb  ber  5ßapft  fam  biefem  SBunfc^e  bann  natürlich  bereit^ 
wiHigft  entgegen  ^).     Sebenfaß^  ift  nac^  ienem  ©efc^enf  §abrian^i^ 


1)  L.  c  @.  91  V.  84—43; 

Ad  baec  Hadrianus  praesul  Christi  praedixit  triumphos, 
Dextera  protegi  divina  Petro  comitanto  Pauloque; 
Rompheam  victoriae  donantes  atque  pro  te  dimicantes» 
InlaesuB  cum  tuis  victdr  manebis:  nempe  per  ipsos 
Aditum  patunt  urbis  Papiae  te  in^edi  victorem. 
Nefa  penidi  regis  calcabis  Desideni  coUa, 
Vires  eius  prostemens  mergis  baratbrum  profundi. 
SeptuB  Langavardomm  regnnm  mnnus  reddis  tunm, 
Pollicita  Sacra  dona  clavigeri  aulae  Petri, 
Amplius  donans  tibi  yictoriam  simulque  bonorem. 
^)  @o  au4  Rudolph,   Nova  commentatio    de   codice  canonum,  quem 
Hadrianus  I.  Carolo  magno  dono  dedit,   @.  60  ff.;  Cenni  I,  299;  ?cibmj  I, 
5*2;  mäitfx,  Äirt^enrw^t  (8.  «uff.)  @.  78;  aWaaffen,  ®efc^.  ber  Oueflen  unb  ber 
Siteratur  bc«  canonifc^en  meä^i»  I,  444  ff.  965—967;  ^ümmltXj  SReiieg  «rj^io  IV^ 
145;  Poet.  Lat.  I,  87.  90  Sf?.  3;  91  91,  1.  2.    dagegen  bcntt  »(tfnage,  bei  Ca- 
nisius  II,  264,  an«  3a^r  781,  Sflettberg  I,  426  an«  go^t  787,  öietteiti^t,  »eü  ba« 
(la^tular,  meiere«  ber  Sammlung  audp  im  fränftf(^en  9ld(^  (i^iltigfett  beilegte,  erfl 
Dom  23.  SKärj  789  }u  batiren  fc^etnt  (Admonitio  generalis,  Capp.  I,  52  ff.). 

^)  Codex  canoDum  vetus  ecclesiae  Romanae,  ed.  Pithou;  ögl.  9hc^ter 
a.  a.  D.  @.  76—78;  Wettberg  I,  426. 
♦)  Rudolph  1.  c. 

^)  9n«fü9rltdb  iß  bie«  nadtigennefen  oon  ben  Ballerini,  De  antiquis  col- 
lectionibus  et  collectoribus  canonum,  bei  Galland,!  De  vetustis  canonum 
collectionibus  sylloge  0.  485—491. 

*)  Ozanam,  £a  eivilisation  chr^tienne  cbez  les  Francs  @.  855  fleflt 
bte  ^ac^e  fo  bar,  al«  ffitit  ^abrian,  um  bie  «religiofe,  f^ofitifd^  unb  tt}tffenf4aftli(!^e 
(Sr^ie^ung  ^orT«  ^u  boQenben",  neben  ben  bemannen  ^e^rern,  bie  er  i^m  mitgegeben 


Digitized  by  VjOOQ IC 


d^anonenfammlmtg  bed  2)totu^flud.  181 

anjunc^mcn,  baß  Äarl  feinen  äufent^alt  in  9iom  ju  Djlern  774 
ju  SBcrat^ungen  mit  i^m  ü6er  bicfe  Ängeleaen^eit  bcnu^te. 

aud^  nod^  anbete  angaben  über  äaxV»  X^ätiafeit  in  biefer 
dlic^tuna  finb  aufbema^rt,  bie  aber  unjut)erlä{ftg  uno  o^ne  äBert^ 
finb.  ©a^in  gehört  ein  ©rief  ^obrian'^  an  ben  ©ifd^of  ©crt^eriuö 
in  SSienne  bom  1.  Sanuar  775  ^).  ^abrian  t^eilt  bem  S^ifd^of 
mit,  er  ^abe,  ba  Äarl  in  9iom  Oftern  feierte,  biefe  ©elegen^eit 
benubt,  um  ben  Jtönig  an  bie  ßerfteQung  ber  ^etropolitangetoatt, 
bie  St^t^ümer,  xotli^t  in  ben  ^änben  t)on  Saien  feien,  unb  bad 
S)arnieberliegen  ber  bifc^öflic^en  äBürbe  feit  ungefähr  80  Sauren 
JU  erinnern.  2)iefe  unb  anbere  ä()nlic^e  Uebelftänbe  f^abt  Jlarl  am 
fieibe  ^ctri  gcfc^ttjoren,  ber  öcfferung  burd^  ben  $apft  ju  über^ 
kffen.  aöcrbing^  »ar  bad  SBeftrcben  9iom^  auf  bie  ©infefeung 
fefter  äJfZetropolen  gerid^tet;  bennoc^  ift  bie  ®c&t()eit  bed  SSriefed 
4nit  öoöem  @runb  bejttjeifelt  unb  fein  3^"flwi|  ä«  berwerfen^). 
©ein  3n^a(t  ift  offenbar  au^  einem  ©d^rciben  bei^  Sonifatiu^  an 
ben  $apft  3^^^^^^^  entlehnt,  in  n^etc^em  bie  firc^li^en  ß^^f^änbe 
im  iJ^ranfenreicQ  me^r  ald  brei  Sa^rje^nte  frfi^er,  nac^  bem  Zobe 
ÄarlERarteff^  gefd^ilbert  werben*). 

a»it  Äarfd  ©efuc^  in  Äom  ift  noc^  eine  anbere  JBerfüaung 
in  ßufammen^ang  aebrad^t,  bie  er  aU  getreuer  @obn  ber  römifc^en 
Äird^e  getroffen  ^aben  foö.  @in  fpäter,  irrt^ümlid^  bem  ©ifmof 
fiiubpranb  oon  Sremona  jugefd^rieoener  $apfttataIog  enthält  Sie 
Siad^rid^t,  Äarl  ^abe  am  Dftermontage  774  in  ber  ^eterSfird^e 
neben  anberen  ®efd^enfen,  bie  er  bem  $apfte  gemad^t,  aud^  einen 
I^eil  ©ac^fen^  in  ber  ^robinj  SBeftfaten,  bie  er  jum  ffi^riftent^um 
befe^rt  ^atte,  ®ott  jum  Opfer  bargebrad^t  unb  Derfproc^en ,  n)enn 
er  too^lbe^alten  na^  §aufe  aurüdfcl^re,  on  bem  Ort  Dgnabrflcf  ein 
SBi^t^um  iu  grfinben  unb  baffelbe  mit  ben  dehnten  ber  9leubele^rten 


(Ml  mtteit  9b.  II,  Q^icurd  VIII),  tbm  aaö^  bie  ^kunmlmtg  ber  l^etttoen  Kanone« 
gef^enft,  att  ^tte  burd^  biefe«  (S^efc^t  ^brian  ben  flit^  gegeben,  beffen  Staxl  be» 
burfte,  ma  bie  S)itr(^ftt^g  ber  (Ifottuürfe  bei  ^onifa)  in  bie  ^b  ^u  nehmen. 

1)  Hugonis  Flaviniacensis  chronicon,  SS.  VIII,  344:  Dilectus  et  illu- 
stris  ac  religiosus  filius  noster,  Carolas  rex  et  patriciuB  Romanorum,  Romam 
venit  et  pascha  domini  apud  s.  Petrmn  nobiscum  e^it,  ubi  inter  alia  mo- 
nuimuB  eum  de  metropolitanonun  honore  et  de  civitatibus,  quae  laicis  homi- 
nibus  traditae  erant,  et  quia  episcopalis  dignitas  fere  per  80  anuos  esset 
•concnlcata.  Com  haec  et  bis  similia  gloriosus  rex  audisset,  promisit  ante 
corpus  b.  Petri  apostoli,  quod  omnia  ad  emendationem  nostnun  venireut 
—  Data  Kai.  lan.  imperante  piissimo  augosto  Constantino,  anno  X.  et  a 
deo  coronato  piissimo  rege  Karolo,  anno  primo  patriciatus  eins. 

s)  2)en  ^iai  bed  Briefe«  ^Ct  f(^on  Pagi  a.  774  9hr.  6  fttr  mitergef^oben; 
JaffS,  Reg.  Pont.  ed.  2»  92r.  2412  Denoirft  do«  gonje  @(^reiben  unbedingt,  im 
ilhnnbe  m^  SSai«  III,  2.  «ufl.  e.  180  9{.  2;  195  9^.  2.  2)ogeaen  f^etnt  Ma- 
billon,  De  re  diplomatica  S.  73  ed  fttr  ed^t  )u  ^ten:  ebenfo  ftettberg  I,  426 
51  14. 

»)  Jaff^  in,  112  9h:.  42  (742  lan.  —  .Mart):  Franci  enim,  ut  seniores 
•dicunt,  plus  quam  per  tempus  octuginta  annorum  synodum  non  fecerunt 
nee  arcniepiscopum  habuerunt  .  .  .  Modo  autem  maxima  ex  parte  per  ci- 
vitates  episcopales  sedes  traditae  sunt  laicis  cupidis  ad  possidendum  ... 


Digitized  by  VjOOQ IC 


182  774. 

au^äuftattcn;  baö  ^abe  bcr  5ßapft  befohlen  unb  burd^  feine  $rit)i* 
Iccjien  bcftätiflt*).  S)ic  yiaä)xxd)t  öcrbient  jebo^  feinen  (Stauben. 
Stö  Cönabrücf  mar  Üavl  bamatö  noc^  garnid^t  öorgcbrunflen,  unb 
aud^  fpQter  tarn  bie  @c^enfung  nie  jur  Sludfü^rung.  Sin  fid^ere^ 
Scufluiß  bafür  ift  überhaupt  garniert  öor^anben.    $abrian*d  SBio* 

gxapf)  n)eig  nic^t^  babon,  unb  boc^  n)ürbe  er,  ber  ben  3n()a(t  ber 
urc^  Äarl  beftätiateu  ©c^enfuncj  öon  Duieni)  fo  au^fü^rlic^  au* 
flibt,  flctoife  aud^  biefeiS  neue  ßwflcftänbnife  Äarrs  nic^t  öergeffen 
laben  ^).  3ener  ^apftfatalog  rebet  juerft  baüon,  ift  aber  ein  un* 
juberloffigeö  SKad&ttjerf  einer  fpätercn  B^it®),  unb  sroar  üt)ne 
gttjeifel  eineö  ©acgfen*),  meUcic^t  eineiJ  ^ciftlic^en  in  Dönabrüct 
ober  einei^  Sßönc^ö  in  Äoröei  ober  mögü^crmeife  aud^  in  ^eriJ* 
felb*).  Siellei^t  ift  bie  SRac^ric^t  erbic^tet,  um  barauf  getciffe 
^eftntanfprüd^e  ju  jitäfeen*),  toenn  nid^t  cttoa  ber  Qrotd  ber  @r* 
biqituufl  ber  war,  für  ben  5ßapft  ein  beftimmteg  Siecht  ^um  @in* 
areifen  in  bie  Änflelegentieiten  ©ac^fenö  nad^ipttjeifen^).  @d  föniite 
fc^einen,  ba§  bie  fpätere  ©rbic^tung  an  eine  SWac^ri^t  auö  bcm 
9.  3at|r|unbert  fid^  anfc^lofe.  3n  einer  S^ronif  auö  bem  15.  Sa^r* 
^unbert  finbet  fic^  bie  3laä)v'\6)t,  ber  SBifc^of  (Sgibert  oon  Döna« 
brüd  (860—887),  ber  eine  eifrige  I^ätigfeit  entfaltete  um  feiner 
Äirc^e  bie  geraubten  3^^"*^"  wnl>  anbere  Siechte  tt)ieber  ju  öer* 
fc^affen,  ^abe  fi^  bem  (Srjbifd^of  SBinibert  oon  Söln  (870-889) 


>)  Liadprandi  Ticinensis  diaconi  opus  de  vitis  Romanorum  pontificum 
ed.  Bu6aeu8,  @.  101 :  Qui  (Karoius)  cum  quiuto  anno  regni  sui  UIuc 
(Romam)  venisset,  inter  caetera,  ^uae  ab  ipso  ibi  magnißce  gesta  sunt, 
etiam  partem  aliquam  Saxoniae  in  provincia  Westfalia,  quam  ad  fidem 
christianitatis  convertit,  ut  ijjse  iam  praedictus  papa  praecepit  et  docuit. 
secunda  feria  paschae  in  basiUca  s.  Petri  apostoli  inter  caetera,  quae  aa 
manum  papae  offerebat,  deo  in  sacrificium  oDtulit  et  in  loco  Osbrugge  vo- 
cato  episcopatum  constituere  et  decimis  noviter  ad  fidem  conversorum,  ei 
sanus  et  incolumis  remeasset,  papa  ita  dictante  et  privilegiis  suis  confir> 
raante,  dotare  devovit.  2)arauiS  entlehnt  unb  fafi  tpömic^  gld^foutenb  ift  bie 
(SrS&^Iung  be0  Annalista  Saxo,  SS.  VI,  558,  bie  ba^er  feinen  felbflanbigen  IBert^ 
^ot  (öQt.  mä)  SWübtoadjer  @.  66;  2)icfamü,  @uppL  9  9ir.  59). 

^)  <So  au4  Setbnia  I,  43;  «ettberq  II,  415. 

3)  Jopjpcnberg,  in  ^Jerfe,  ^Ir^io  VI,  741 ;  Äöpfc,  De  vita  et  scriptis  Liud- 
prandi  ©.  02  f.;  ©itman«,  ÄatfemK.  ber  «Prooinj  ©eflfolen  I,  129.  135.  371 
fö43.  366.  372);  S3attenba(^,  2)eutf(^IanbiS  (S^efc^idtft^ueflen  II,  5.  Sbifl.  ®.  22^ 

*♦)  ©aife  in  ber  "^raaaibt  be«  Annalista  Saxo  SS.  VI,  544;  «erfaffungö* 
aef^id^te  III,  2.  «ufl.  ^.  163  i».  1 ;  (BöttinöiWe  aeL  «naeigen  1860  <S.  153  f.; 
für  einen  9Wön(^  ava  Äorpei  ^ätt  ben  3krfaffer  ^otlbafl,  Henricus  de  Hervordia 
®.  XII.  Busaeus  in  ber  S3orrebe  gu  feiner  2lu«gobe  meint,  e«  fei  ^fd^in«  «ob» 
bertuÄ  (t  S«  ©orbie  865)  —  »äljrenb  ha»  ©ert  md)  ben  Unterfu(^ungen  öon  ©ü» 
mond  erp  nod^  1077  entjlonben  ip;  ögl.  imten  ?[nm.  7. 

'^)  »gl.  ©attenba(^  a.  a.  O. 

6)  Siettberg  II,  415. 

')  a^iefe«  bemtut^et  ffiaife  HI,  2.  «ufl.  @.  163,  weit  Tregor  VIL  fl*  ber 
oorgebli(^eu  <S4enfung  ai»  einer  ©äffe  gegen  ^einric^  IV.  bebiente,  bgL  bie  Stelle 
ebenb.  9^.  2  unb  unten  ^.  183  9}.  3;  au^  biemac^  würbe  bie  Qhrbidtftung  olfo  erft 
bem  11.  gabt^unbert  ongel^ören.  Siettberg  II,  415,  ber  bie  ^tPe^ung  frü^  feftt^ 
nimmt  nur  eine  weitere  SuÄbitbung  biefer  ^i^tnng  gur  3eit  ^nrid^'«  IV.  an. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


IngebUc^e  ®4(ntiing  ^(i)\tta  an  bot  V(üp%  183 

Qcacnübcr  barauf  berufen,  bofe  Äarl  ber  ©rogc  bei  feinem  erflcn 
Scfuc^  in  8lom  bem  ^ßapfte  ^abrian  üerfprod^en  ^abc  ein  «Jid» 
t^unt  in  ©ac^fen  ju  grünben.  S)icfem  ©elübbc  fletrcu  tjabc  ftorl, 
fobalb  er  gefonnt,  bad  93idt^um  Ddnabrücf  gegränbet  unb  mit 
Bc^nten  andgeftattet*).  @d  bleibt  im  ^öc^ften  ®rabe  un^ctoig,  ob 
Äorl  ein  fotmei^  SScrfprec^cn  »irflic^  gegeben  i)at%  unb  lebenfaDid 
ift  ^ier  mit  feiner  ©übe  baDon  bic  Webe,  bafe  Äarl  einen  I^eil 
©Qclfend  bem  topfte  pm  ©efd^enf  machte,  mie  j[ener  ^apftfatolog 
be^jauptet.  3m  ©egent^eil  mürbe  bie  SBe^auptung  ßgibert'g  be* 
metfen,  bog  noc^  in  ber  jimeitcn  §älfte  be^  9.  3a^r^unbcrtd  ge* 
rabc  bcnen,  meiere  am  e^eften  batoon  toiffen  mujjten,  Dun  einer 
folgen  ©c^entung  ftarfd  nic^td  befannt  mar.  äRöalic^  bliebe 
^(Jc9flen^,  ba§  eben  auf  @runb  jenc^  angeblichen  JBerfprecficnd 
katV^  in  ©ad^fen  ein  JBidt^um  ju  ftiften  fpäter  bie  ©d^enlnn|) 
©ad^fen^  an  ben  ^apfl  erbietet  mürbe,  ©regor  VII.  rebet  frei* 
lic^  üon  ij^r  atö  einer  be!annten  ©ac^e^).  3n  ben  gleic^j^eitigen 
Duellen  finbet  fid^  aber  baüon  nirgenbd  eine  ©pur*).  3[n  ber 
langen  Steige  pöpftlic^er  93riefe  an  ^arl,  morin  ^abrian  nic^t 
mübe  mirb  ben  ^önig  an  bie  (SrfiiDung  ber  it)m  gemachten  ®er<» 
fpred^ungen  }u  mahnen,  gefcftiet)t  einer  ©c^enfung  in  ©ad^fen  ober 
gar  ganj  ©ad^fend  nirgenod  Srmä^nung ;  nur  feiten  fommt  ^abrian 


')  (Sxtom  dtttmcmn,  Cbronicon  episcop.  Osnabrug.,  bei  Meibom,  Scrip- 
tores  rerum  GenDanicarum  II,  201:  Carolus,  qui  gentem  Saxoniam  per 
streDua  bellonim  certamina  ...  ad  üdem  chrietianitatiB  convertit,  in  primo 
eias  adventu  Romae  in  basilica  s.  Petri  papae  Adriano  episcopatom  in 
honorem  principis  apostolornm  b.  Petri  ibi  se  ordinatnrum  devovit  Hie 
enim  vota  .  .  .  adimplevit  et  decimis  more  buo  .  .  .  altare  Osnabroffense 
ab  Egilfrido  Leodiense  episcopo  primitus  consecratum  devovit.  9[(ß  boB 
Serfpre^en  lantete  ^ienoc^  nur  auf  ein  ^iiSt^um  in  €^fen,  nid^i  auiSbrAdCTu^  in 
JDitaabrttcf.    ^L  ^i»u  2)ieram)>,  <8impL  e.  36  92r.  266. 

2)  (Erbtntann  tpeilt  jivar  ben  ^äflu^  M  Briefe«  Don  (Saibert  an  SSiOibert 
unb  t)on  beiS  leiteten  Vnttoim  an  (Sgibert  tobxtüä)  mit,  l^te  alfo  bie  iSriefe  loM 
üor  m  tieaen ;  aber  immer  bleibt  bie  2Ba^4eintidt|feit,  bog  bie  Briefe  felbß  gefalfc^t 
toaren,  »te  fc^on  9{ettberg  II,  413  ri^tig  erinnert,  t)g(.  IBilmand  I,  327  9h  1; 
370—371 ;  2)iefamp  a.  o.  D. 

»)  Jjn  einem  ©(^reiben  öon  1081,  Registrum  Gregorü  VII.,  1.  VIIl,  23, 
bei  Jafi'i6,  Monumenta  Gregoriana  (Bibl.  rer.  Germ.  II),  @.  469  (5al.  Deus- 
dedit,  Collectio  canonmn  ed.  Martinucci  1.  III,  150  @.  329;  äRfi^OKU^ 
@.  66).  3»  bemfelben  ©riefe  ertü&^nt  (Shregor  einer  55erorbnuna  ÄarC« .  »ona^ 
fifftü^  an  brei  Orten  be«  fränfifdtfen  9lei<^iS,  in  %ä)tn,  $utf  en  Iklai  mtb  et.  a^iOcft 
(2)idcefe  9{imed)  ein  bem  $ajpfl  gn  entric^tenber  3iniS  im  iOetrage  )oen  1200  ^funb 
eingefanraielt  tonttn  foQte.  Ylnd)  biefe  Eingabe  mub,  ungeachtet  i^rer  Sertj^bigung 
burd)  jimhx.  ^aagen,  (Skfd^.  Hd^ü  M  )um  Kudaange  be9  fäd^ftfd^  J7aiferl^oufci 
6.  27  9{.  1,  einfad)  §u  «»emerfen  fein;  ogl.  Waßü^  @.  183  unb  fpater  im 
2.  ©b.  j.  3.  796,  fmme  oben  e.  182  k.  7. 

*)  (ikf&lfc^t  —  unb  )tt?or  n^o^l  ni^t  |d^  in  ber  eißen  ^älfte  bciS  9.  iafyc* 
bunbertiS  (üor  853)  —  ifl  eute  ©uUe  ^fl  Seo'd  III.  für  Q^redburg,  in  melc^er  ber 
ÖMotion  ^(bfeniS  burc^  ^arl  gebadet  roirb,  Jafi^,  Regest,  pont.  ed.  2  a 
9^r.  2502;  @eiber^,  Urft.  lur  ?anbe«-  u.  Wedjt^gefci^Ate  ©eflfalen«  I,  1 ;  9lettberg  II, 
414  9^.  4;  443  9^.  29;  ©ai^  III,  2.  «ufl.  @.  134  9?.  3;  163  Sfl.  1;  ®5tt.  gel. 
«na.  1868  @t  1,  ®.  11,  foroie  unten  ©b.  II.  5.  3.  799  unb  bie  bort  citirten 
^tetten. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


184  '^    7'74. 

auf  bic  ©oc^fcnfricgc  ^atV^  ju  rebcn,  ober  bann  bloS  um  if)m 
@lüd  JU  tDünfd^en  }u  feinen  alänjenben  ©tegen,  burd^  bie  er  Sie 
©ac^fen  jum  S^riftent^um  belehrt  unb  ber  fränfifcfien  ^errfd^aft 
untertDorfen  ^abe^),  ober  um  ftarl  auf  feinen  audbrfimi^en  SBunfd^ 
8fiat^  JU  ert^eilen  in  SBetreff  biefcr  ober  iener  fird^licgen  Änorb^ 
nuufl  m  ©ad^fen^);  ber  5ßapft  felber  tpei§  e§  aarnic^t  anberS  atö 
bafe  bai^  befiegte  ©od^fen  Jcarl  untertoorfen  ift  unb  mac^t  mit 
feinem  SQBorte  eiaene  »nfprüd^c  geltenb®);  t)on  irgenb  einer  JBer*» 
pftid^tuufl,  bie  Äart  ßegen  ben  5ßa^)ft  besfißlic^  ©ad^fen^  Aber*- 
nommen,  ^ört  man  nirgenb^*).] 

Ueber^oupt  wirb  au^  SSeranluffunß  ber  äntoejen^ett  ftorr^ 
in  SRom  bem  ^apfte  eine  @inn)irfun^  auf  bie  $(nge(egen^eiten  beS 
fränfifd^en  Sieid^e^  juaefc^rieben,  bie  i^m  niefit  jufam.  ffime  falfd^e 
Urfunbe  befogt,  ber  iBift^of  @tto  t)on  ©tragburg  fei  ju  Jtarl  nac^ 
{Rom  gereift,  um  ij^m  Aber  bie  t)on  feinen  SSorgänaern  getriebene 
©imonie  bei  SSerlei^ung  ber  ^apitetpfrAnben  }u  flagen  unb  t^n 
5U  bitten ,  biefer  ju  fteuern.  ©arauf  ^abe  ftarl  mit  Ruftimmung 
bed  a}2etropoIitanbifd^ofd  Sul  t)on  SRainj  unb  be^  SBtfc^ofd  So^ 
^onneg  üon  ffionftanj  beftimmte  Änorbnungcn  Aber  bie  öon  ben 
ind  Jlapitel  Sintretenben  barjubringenben  Saben  getroffen,  freie 
©ifc^of^wa^l  Derlie^en  unb  bie  Sirennung  ber  ffiinfilnfte  beö  S5i* 
fd^of^  Don  benen  be^  Äapitete  befohlen  *).  Unb  biefe  Änorbnungen 
follen  bann  in  ÄarFd  @egentt)art  beftöttgt  fein  burd^  ^abrian  in 
einer  Urfunbe  t)om  Djitermontage,  worin  er  bie  Trennung  ber 
@inf  Anfte  unb  bie  t)on  ffitto  borgenommene  ffiint^cilung  ber  ©träfe» 


1)  Codex  Carol.  "Sftc.  80,  Jaflf6  IV,  246:  .  .  .  conperientes,  qualiter 
saevas  adversasque  gentes,  scilices  Saxonum,  ad  Dei  cultum  suae  sanctae 
catholicae  et  apostolicae  ecclesiae  rectitndinis  fidei  atque  .  .  .  sab  vestra 
eorum  colla  redacta  sunt  potestate  ac  dicione,  eorumque  optimatam 
subiugantes,  divina  inspiracione  regalem  anuisum  universam  illam  gentem 
Saxonum  ad  sacrum  deduxistis  baptismatis  fontem  etc. 

2)  Codex  Carol.  9hr.  81,  Jaflf6  IV,  248  f. 

^)  a)te  ©teile  ha  JaflP6  IV,  246:  In  hoc  quippe  fireta  vestra  a  deo  fundata 
existat  potentia,  quia  si,  sicut  pollicita  est  fautori  suo  beato  Petro  apostolo 
et  nobis,  puro  corde  atcjue  libentissimo  animo  adimpleverit ,  maximas  ac 
robustiores  iUarum  gentium  suis  precipuis  sufiragiis  vestris  substernet  pe- 
dibus;  ut,  nemine  eos  persequente,  vestris  r^rales  subiciantur  pot^ntiis 
t>aftt\it  9lettberQ  n,  414  Don  einem  ^erfprec^en  StaxVi  bie  iBeff^nina  ber  ^(^fen 
}u  (Enbe  gu  führen;  aber  p^erltc^  nic^t  ri^ttg;  ^abrtan  ermaßt  boiB  Ikrffnrec^  fo 
toxi,  oliB  eine  befannte  ©ac^e,  bag  nur  an  bie  ^e|)atigung  ber  @(^timg  bon 
OmerjJ?  gebadet  »erben  fann;  über  ein  »erf^jred^en  in  Jöetreff  ©ad^fen«,  ba«  er 
no(^  nhrgenbd  ongefi^rt,  ^tte  er  fid^  genauer  au9gef)>ro<l^en. 

^)  ®a«  Chr^orb  @.  65  9h:.  143  barüber  miffen  vM,  g^t  immer  no^  ju  tpeit 
unb  folgt  ni(!^t  can»  ber  bon  i^m  angefii^en  (Stelle. 

^)  fßon  3aa>b  £tt?inger  t)on  i(9nigiS^fen  in  feine  (E^ronif  inferirt  ^äfxUxx 
@.  495):  ^erau«  u.  a.  bei  ©ieganb,  Urfb.  ber  @tabt  ©trogbura  I,  7  f.  wr.  12; 
mit  ttnOfurtic^  corrigirter  2)atirung  bei  Grandidier,  Histoire  de  P^glise  de  Stras- 
bourg nb,  e.  CIX  9hr.  65;  bgt  »iettberg  11,  69.  73;  €i(W  II,  435  f.;  mSfU 
bac^er  9hr.  154.  158. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


t(6faa  Don  @)>oUto,  u.  f.  w.  yam  $a)}fle.  185 

iurger  Diöjcfc  in  7  Slrd^ibiafonatc  acnc^migtc*).  Sud^  bicjc  Ur* 
funoc  tft  foljd^,  toic  bcnn  bic  gälfd^unacn  in  bicfcm  gaDc  ftc^ 
{d^on  bur4  t^re  Satirung  berrot^en,  kDeld^e  auf  bcr  irriaen  S3or^ 
<iugfcftunfl  beruht,  bafe  Äarl  Dftcrn«)  773  (ftatt  774)  in  IRom  ju* 

Scbrac^t  f)abt.  Sä  tft  überhaupt  nid^t  anjune^men,  bog  JtarCS 
Jctorccfiunflcn  mit  bcm  5ßapftc  gleich  bei  i^rem  erftcn  3wfantmeu* 
treffen  fd^on  auf  fo  fpejicUe  ©eßenftänbc  fu^  erftrccften;  für  unö 
iebenfaQ^  ift  feine  einzige  ftd^ere  9lad^ric^t  barüber  aufbeioa^rt. 

9Zad&bem  ftarl  mtt  §abrian  bie  nöt^igen  SBerabrebungen  gc* 
troffen,  i^n  aud^  tpo^l  reic^  befd^cnft®),  fe^rtc  er  in  fein  Säger 
Dor  ^ama  jurficf*)  unb  übernahm  bie  Scitung  ber  SBetagerung 
kpieber  in  $erfon.  Seftberiud  befanb  ficb  in  einer  t)er}n)eifelten 
£age;  feine  eigenen  Untert^anen  trugen  baju  bei  feineu  ^aE  ju 
befd^Ieunigen.  Son  ic^er  Ratten  bie  langobarbifd^en  Äönigc  üicl 
mit  Slufru^r  unb  KbfaQ  ^u  fämpfen  ge^bt;  bag  aud^  S>eftberiud 
in  biefe  Sage  fam,  toar  bic  natürüd^e  golge  ber  gewaltfamen  Art 
toie  er  bie  ^errfd^aft  aetoonnen  ^atte*).  3)cr  SScrrat^,  ber  i^m 
fc^on  im  grieben  ju  fcgaffen  gemad^t  öattc«),  ariff  »ä^renb  be^ 
Striegel  nod^  n^eiter  um  fid^ ;  ftatt  i^m  (Entfa^  unb  ^ilfe  }u  bringen, 
tpanbten  fic^  feine  Untert^anen  maffenkpeife  t)on  i^m  ab.  @o  l)atte 
fid^  bai^  ganje  Serjogt^um  @po(eto  feiner  ^errfd^aft  entjogen. 
@d^on  t)or  bem  VuSbruc^e  bed  Jlrieged,  e^e  2)efiberiud  bor  bie 
^(ufen  gerüdtt  unb  genöt^igt  n)ar  ben  größten  X^ei(  feinet  SanbeS 
toon  ©treitfräften  ju  entblöjjen,  ^errfd^te  in  ©poteto  gro§e  Un* 
Aufriebenbcit.  Ängefct)cnc  SÄänner  aud  ©poteto  unb  Sieate  (Stteti) 
begaben  fid^  nac^  iRom  unb  fdbtouren  bem  ^eiligen  $etrui^  unb  bem 
Jßapfte  Irene.  Ätö  nun  oouenb^  Äarl  in  Stauen  eiugebrungen, 
^efiberiud  in  $at)ia  belagert  unb  feine  äRad^t  fd^on  beinahe  ge^ 
brocken  war,  fiel  bai^  ganje  ^er^jogt^um  ©poicto  toon  i^m  ab. 
S)iefem  JBeifpiel  folgten  $irmum  (^jermo),  Äujimum  (Ofimo),  An» 
cona  unb  ba^  eaftcHum  gelicitatid  (6ittä  bi  ffiaftcUo);  fic  aUe 
begaben  ftd^  in  ben  ©d^u^  unb  bie  ©en^alt  bed  ^apfted  unb  leifteten 
i^m  ben  ffiib  ber  Irene.    ,©i(bipranb,  einer  öon  benen,  ttjeld^e  ben 


1)  Jaff6,  Reg.  pont.  ed.  2  a  I,  291  9hr.  2401;  ©ieganb  a.  a.  O.  @.  8. 
—  Sie  €H(Ie(  Demtut^rt,  mfiren  beibe  @tUde  3ugtd(^  im  12.  So^t^bert  atige« 
fetttat  toorbeit. 

«)  18.  «pro. 

')  BaroDiuB,  Ann.  eccies.  774  9hr.  6  ernannt  (S^ef^enfe  StatC»  unb  ^tlbe« 
garb'd  (SRfi^lbacber  @.  67).    Einh.  V.  Kar.  c.  27. 

♦)  Ann.  Lanrias.  mal  SS.  I»  152;  Ann.  Einh.  SS.  I,  153;  Chron. 
Moiss.,  Ann.  Mett.  SS.  Xm,  29;  Ann.  Sangall.  Baluzii,  @t  Q^aUtx  Smttb. 
|ttr  uaterlÄnb.  ®eW.  XIX,  203;  Ann.  Laur.  min.  ed.  ©oi^j  e.  413;  Vita 
Hadriani  L  Dachesne  1.  c.  @.  499:  Revereusque  cum  suis  exercitibus 
Ticino  ipse  excellentissimas  Carulus  Francornm  rex  fortiterque  debellans 
atque  obsidens  civitatem  Papiam  .  .  . ;  Pauli  contin.  Romana,  SS.  rer. 
Langob.  @.  202  etc.  —  Cod.  Carol.  9hr.  52,  Jaff^  IV,  174. 

8)  Vita  Stephan!  IL,  Duchesne  L  c.  @.  4.54  f.;  Untergang  be«  5ango- 
borbenreitM  @.  59  ff. 

«)  *gL  oben  e.  187  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


186  '774. 

?l6faö  eröffnet  Ratten,  tourbc  Don  ben  ©poletmern  mit  3ufttm* 
munfl  be«  5ßapftcö  afö  ^erjog  öon  ©poleto  ctngcfcfet^). 

(äJetDtfe  blieb  aber  ber  Abfall  nic^t  auf  ©polcto  unb  bie  fle= 
nannten,  biefem  ^crsogt^um  benad^bartcn  ©tobte  befd^ränft;  auc^ 
jonp  ^attc  ©eftberiuö  ja^lreic^e  ©egner,  öon  ttjcld^cn  üorauöjufe^en 
ift,  bafe  fie  flcmeinfd&aftüd^e  ©a^e  mit  feinen  fjeinben  matten  *)► 
lieber  einen  ber  cjefä^rli^ften  biefer  ®egner  finb  genauere  3lad)* 
rid^ten  erhalten,  über  ben  ^ht  Änfelm  öon  älonantola.  Snfelm^ 
ein  Sd^ttjager  t)on  S)eftberiug*  SSorgängcr  Äiftulf,  war  früher  j^er* 
jog  t)on  3friaut  gettjefen,  im  3a^re  749  ieboc^  in  ben  geiftlic^en 
©tanb  getieten  unb  ^atte  751  ba^  Älofter  Slonantola  (bei  SKo^ 
bena)  geftiftet.  „@inft  ein  ^erjog  t)on  Äricgern,  marb  er  nun  ein 
©erjog  üon  Sßönd&en",  beren  1144  feinen  SSefe^ten  ge^orc^t  ^aben 
follcn^).  Dicfer  mächtige  SKann  na^m  fc^on  früher  eine  feinbfelige 
Haltung  gegen  ©efiberiuö  ein  unb  fd^cint  bemfetben  fo  gefät)rlic§ 

Settjorben  ju  fein,  bafe  ber  Äönig  fi^  genöt^igt  fa^  i^n  ju  üer*^ 
annen.  änfelm'ö  Änfe^en  würbe  aber  baburdj  nur  er^^t,  unb 
eg  ift  tt)at)rfc^einli^,  ba§  er  öon  SKonte  Safino  au^,  wo  er  in  ber 
SBerbannung  lebte*),  sum  9ia^t^cil  üon  ©efiberiug  fortwä^renb 
großen  ©infiufe  ausübte.  9iad&  bem  ©turje  öon  Defiberiuö  würbe 
er  oon  flarl  wieber  in  feine  Abtei  eingefefet  unb  mit  reichen  ©c^en* 
fungen  bcbac^t*),  woran«  man  fc^üefeen  barf,  ba§  er  fic^  befonberc 
SBerbtenfte  um  ben  gfall  oon  S)efiberiu«  unb  ben  ©ieg  ber  ijtanfen 
erworben  ^atte*). 

aCÖäbrenb  fo  bie  geinbe  oon  !Defiberiu3  überall  gefcböftig 
waren,  wiffen  bie  Duellen  fein  SBort  üon  einem  SSerfud^  jju  feiner 
{Rettung  j^u  crjä^lcn.  3^^^  W^^  ^^  ^^^  ^^'^  äbetd^i«  nid^t  ganj 
an  treuen  Untcrtbanen ,  bie  bis  jule^t  oei  i^rer  ocrlorenen  ©ad^c 
ausharrten,  wie  ber  fpätere  Äbt  garbulf  öon  ©t.  S)cni«');   aber 


1)  Vita  Hadriani  @.  495 f.;  biefed  gef^ob  ungefä^  im  9h)t)ember  ober  2)e^ 
jcntbcr  773,  ogl.  Fatteschi,  Storia  de'  duchi  di  Spoleto  ©.  46;  oben  @.  153. 

«)  D^ne  »irnt(^«i  gefdji^tlic^en  Scrt!^  biirftc  bie  Ängobe  im  Libell.  de 
imp.  potestate  in  urbeKoma,  SS.  III,  720  fein:  Transeunte  autem  eo  (Itarl) 

§er  ünes  regni  Desiderii,  eeparavit  ab  eo  quosdam  de  suis,  dans  quibus- 
am  plurima  dona,  auibusdam  inrat  daii  similia. 

»)  Vita  Anselmi  abb.  Nonautulan.  SS.  rer.  Langob.  @.  566  ff.;  ap- 
pend.  de  fandatione  mon.  Nonant.  @.  570-  Sigebert.  cbron.  752,  SS.  Vi, 
332  c;  Pauli  contin.  tertia  c.  23,  SS.  rer.  Langob.  @.  208—209;  ögl.  auc^ 
Muratori,  Antiquitates  V,  667  f.:  Tiraboschi,  Storia  delF  augusta  badia 
di  Nonantola  I,  55  ff.;  Dcl«ncr,  Äönig  ^rppin  @.  120. 

*)  CataU.  abb.  Nonantulan.  SS.  rer.  Langob.  @.  571;  CatalL  regg. 
Langob.  et  Ital.  ib.  ©.  503. 

'^)  Urftmben  bei  Tiraboschi  II,  24.26.  32;  ami^lbo^ct  9hf.  199.  222.  329: 
B\dd  ü,  e.  33.  38.  60.  248-249.  377. 

^)  Muratori,  Antiquitates  1.  c.  unb  Annali  a.  774,  too  llnfelm  m  ben 
(toßen  gejä^U  mirb,  n^et^en  ber  Tlonä)  oon  ©alemo  bie  Sd^ulb  an  bem  unter« 

Sang  oon  a)efiberiu5  jufc^rcibt,  ügL  oben  @.  138  "ifl.  1.  ffia«  Odorici,  Storie 
•resciane  II,  319  f.  über  bie  ^emtt^ungen  SCnfetm'd  er^ö^It,  ^e^da  aur  Ueber« 
gobe  JU  ben^egen,  beruht  auf  ber  S^rontf  bed  Hidol^s  notarius  imb  ifl  m&rd^en« 
^oft;  »gl.  unten  @.  188  i«.  5. 

'')  «gL  unten  ©b.  II.  5.  3.  792. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Untergang  bed  Sangoborbenreic^d;  gaU  oon  ^oDto.  187 

in  bcm  tpciten  Umfonfl  bc«  Weid^«  fd^ctnt  ft(§  nirgcnbi^  ein  «rm 
ju  feiner  Untcrftüfeunfl  erhoben  ju  ^aben,  fo  baft  er  nad^  Rarr« 
»Ifidfc^r  nur  noc^  furje  3«tt  im  ©taube  war  fid^  in  ^aöia  ju 
behaupten.  ,,®er  Rorn  @ottcö  tarn  über  bie  »etpo^ner  ber  ©tabt", 
meint  ber  SBioarop^  ^abrian'd  *),  ,,unb  fcbw&d^tefie  burc^  töbtüd^e 
ftranf Reiten;  fo  aelang  e^  Äarl,  Dcfibenud  unb  aöe  bie  mit  i^m 
toarcn  in  Jeinc  ©cttjolt  ju  befommcn  unb  ba^  ganje  lanflobarbifd^c 
^t\d)  feiner  ^errfc^aft  ju  unterwerfen."  9«d&t  burdö  ©türm,  fon* 
bern  burc^  freiwiöifle  Uebergabe  würbe  Äarl  julefet  ßerr  ber  ©tabt 
unb  bed  feinblid^en  Äönia«,  bereu  SBiberftanb  enbiic^  ermattete; 
„ber  SBcIagerunj}  übcrbrüffig,  famen  bie  Sanßobarben  mit  i^rem 
Äöniae  ®efibcriu^  auö  ber  ©tobt  ^eraug  ju  Äarl,  toetd^er  bann 
am  folßenbcn  läge  unter  §^mnen  unb  fiobgefäußen  feinen  @in* 
jug  in  biefelbe  ^iclt*)". 


1)  Vita  Hadriaui  @.  499:  dum  ira  Dei  snper  omDes  Langobardos^ 
qm  in  eadem  civitate  erant,  craasaretar  atque  seviret  et  plus  de  Um- 
goribns  seu  mortalitatie  clade  defecissent,  ita  Dei  nutu  eaud^m  civltatem 
simulque  et  Desiderium  Langobardornm  regem  atque  cunctos,  qui  cum 
eo  erant,  ipse  excellentissimus  Francorum  rex  conprchendit  et  suae  pote- 
stati  cunctum  regnum  Langobardorum  subiugavit 

')  Annales  Laur.  min.  ed.  9Bai^  ^.  413  (^eno^  Ann.  Enhard.  Fuld. 
SS.  I,  348).  9{otür(i4  vovtt>  ou^  in  ben  anbeten  OueOen  ber  ^ü  twn  ^Mia 
nnb  bie  (Skfangenno^me  beiS  IfönigiS  2)eflbenu0  nnb  ber  Peinigen  bendt^tet;  bg(.  iL 
0.  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.;  Ann.  Petav.;  Ann.  Mosellan.;  Ann. 
Lauresham.;  Paul.  Gost  epp.  Mett.  SS.  II,  265:  altero  eorum  (sc.  Lango- 
bardorum) rege,  cui  Deddenus  nomen  erat,  capto)  etc.  —  Einh.  V.  Karoii 
c.  6.  —  Epist.  Carolin.  1,  Jaff^  IV,  337 :  opulentissimam  quoque  civitatem 
etiam  Papiam  cum  rege  .  .  .  adprehendisti.  3)ie  festere  Stelle  fc^nt  )u  be- 
faaen,  bag  Slaxl  fl(^  au4  ^ßatna'iS  o^ne  8Iumergte|en  bemädtitiat  tiobt;  in  Ann. 
Emh.  unb  Einh.  V.  Karoii  mirb  bie  Uebergabe  ber  ®tabt  gktd^falU  bnrd)  bie 
(Srmattun^  berfelben  be^n?.  bed  jt&nig«  3)e{iberiud  infolge  ber  langen  Belagerung  mo« 
titnrt  (faügatam  longa  obsidione  civitatem  ad  deditionem  compulit  —  non 
prius  destitit,  c|uam  et  Desiderium  regem,  quem  longa  obsidione  fatiga- 
verat,  in  deditionem  susciperet).  ^n  ben  fpäteren  Ueberlieferungen  tt7irb  andi 
bie  Uebergabe  $abia'f  ber  )6errStberei  ber  Sangobarben  jngefd^rieben.  ^erSU^önt^ 
oon  ©alemo,  c.  9,  SS.  III,  476,  erja^It,  3)efiberiuÄ  fei  »on  feinen  eiaenen  ?ewten 
an  Stmi  ausgeliefert  »Hnrben,  btefer  ^be  if^n  gebunben  feinen  jhriegem  übergeben  unb 
na4  einigen  92a4ri4ten  bed  ^üigenli^td  berauben  laffen.  ^n  ben  Gest.  epp.  Vir- 
dunens.  c.  14,  SS.  IV,  44  n^irb  einer  Ueberlieferung  gebac^t,  nad^  totlqtt  ber 
fpfitere  Bif^of  $etnt0  oon  8erbun  bie  @tabt  aw^efiefert  ^aben  foQ;  bgL  unten  ). 
g.  776  unb  ©b.  II.  §.  3.  792.  ÄBÜrbe  femer  bte  (51>rontr  bon  Sf^ooalefe  Glauben 
öerbienen,  SS.  VII,  100  ff.,  fo  ^ätte  ©efiberiu«  burc^  ben  ^errat^  feiner  eigenen 
Softer  SReic^  unb  S^^'  berloren.  HClein  biefe  9{a4rid)ten  ftnb  ungfaubnmrbig, 
orögtent^tS  fogar  burd^aud  fagen^ft  nnb  bewdfen  nur,  nne  bie  (Erinnerung  an  ben 
fo  oieIfa(^  berfibten  $errat^  aQe  übrigen  Urfa(^en  bei  oerl^ngnigbollen  Sui^anaeiS 
ans  beut  (ikbäd^tniffe  ber  fpftteren  d^efd^lec^ter  oerbrfingte ,  toie  grof  in  ber  Xbat  ber 
^t^eil  gewtfen  fein  ntug,  meieren  ber  9$enatb  an  biefem  SitSgang  ^tte.  -  (Bleit^ 
fagen^ft  ifl  bie  (Sr^a^ütno^  roona^  in  offener  fjfelbfd^Ia^t  in  einem  breit&gigen  ^en 
Äant^)fe  beiSJortara  baöedjidfat  be«  ?angobarbenrei<^e«  entfdjieben  würbe,  Vita  ss. 
Amel.  et  Amic,  Acta  SS.  Boll.  Oct.  VI,  124  ffj  bgl  (jieju  aUenfaH«  Pauli 
contin.  tertia  c.  53,  SS.  rer.  Langob.  @.  213  9f.  1.  wo  Oon  einer  9h«berlage 
be«  2)efiberiuÄ  in  einer  ^c^Iadjt  im  «nfanae  be«  Äriege«  bie  Webe  ifl;  ebenfo  aber 
Qud)  bie  (j^r^lung  bed  Wl'6nd)9  oon  @t.  (SaUm,  wona4  Aarl  fofort  am  2:age  nac^ 
feinem  (^f^einen  oor  $aoia  o^ne  ^cbwertfireic^  bie  6tabt  genommen  l^ben  foll, 
Jaff6  IV,  693. 


Digitized  by 


Google 


188  774. 

Ser  %aii  ber  ^ouptftabt  $at)tQ,  bie  ®efangenna()me  be^ 
Äöniflg  unb  bic  SBcftfecrgrcifung  Dom  fönigüc^cn  ©Aa^c  ^)  entfd^licb 
über  bad  ©d^idfol  bei^  9tetd^ed.  Verona,  näd^ft  $at)ia  ber  tDtd)^ 
tigftc  $(a^  im  Sanbe,  too^in  Slbeld^tö  fid|  geworfen  ^atte,  koar 
ttjol^I  fd&on  früher  gefallen  ^)  ober  folgte  minbeften^  nun  bem  Sei* 
fpiele  ^at)xa%  Slbeld^i^,  auf  njetc^en  bie  Saimobarben  große  ßoff* 
nung  gefegt  Ratten  %  üerimetfelte  an  feinem  Saterlanbe  unb  fiäc|i^ 
tete  ftc9  jum  griec^ifc^en  Jlaifer  nad^  (Sonftantinopel ,  n)0  er  mit 
ber  äßfirbe  eines  $atriciud  befteibet  n^urbe^).  Mt  leidster  iDZü^e 
tt)urbe  Äarl  öoHenbS  $err  be§  (angobarbifd^en  SReid^eS*).  Obne 
Äönig  unb  ^ü^rer  ,,famen  bort^in  äße  Sangobarben  au8  auen 
©täbten  Stalten«  unb  unterwarfen  fid^  ber  ^errfd^oft  beS  ru^m*- 


^)  2it  mtrb  ouiSbrttcfltd)  ermäbnt  m  ben  Ann.  Laor.  mai.  1.  c.  (ogL  Ann. 
Mett  SS.  XIII,  29;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  704);  Epist.  Carolin.  1. 
1.  c.  (cum  Omnibus  thesauris  eins);  Ann.  Lauriss.  min.  1.  c:  thesauros 
Tegnm  ibidem  repertos  dedit  exerdtui  suo  (Ann.  Enhard.  Fuld.);  fiber  bie 
«ämtung  M  @*o(}e«  »gL  ©oift  I,  3.  «ufl.  e.  382;  H,  1,  3.  «ufL  @.  182  f. 
tStnen  2MI  beS  ®d)a^  ^attt  aad}  fc^on  ^itflulf  im  S.  756  an  $ip)>m  auiSfiefem 
muffen,  Oeöncr  @.  267. 

2)  »flf.  0.  @.  151  9t.  1. 

')  @.  bie  ®rabf(^nft  fetner  fJbiüec,  ber  jt&nigin  Wa,  oon  $aulud  2)tacomi8, 
V.  9 — 11,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  46:  Protuüt  baec  nobis,  regni  qui 
sceptra  teneret,  —  Adelgis  magnum  formacjue  animoque  potentem,  ~  In 
ciuo  per  Cbristum  Bardis  spes  maxima  mansit  (\>%t  ib.  Il,  688):  Ann.  Einh.: 
in  quo  Langobardi  multum  spei  habere  yidebantur;  Einh.  V.  Kar.  c.  6: 
in  quem  spes  omnium  inclinatae  videbantur. 

*)  Annales  Einbardi  1.  c;  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Laur.  min.;  Pauli 
Gest  epp.  Mett  SS.  ü,  265:  alteroque  (sc.  Langobardorum  rege),  (}ui 
dicebatur  Adelgisus  et  cum  genitore  regnantem  (sie)  suo,  Constantinopohm 
Dulso;  Einh.  V.  Karoli  c.  6;  Catall.  regg.  Langob.  ®.  510—511;  Andr. 
Bergom.  bist  c.  4,  ibid.  @.  224  etc.  Qknaata»  Über  bie  glud^t  iß  nif^t  mit 
@i(^^t  fefhuflenen,  bat  o.  @.  151—152.  (H  mui  ba^  unentfdbieben  bleiben, 
too  9bel(^td  jtc^  emf(!^iffte;  Seibntji  I,  40  oermu^,  in  Senebi^.  Pauli  contin. 
tertia  c.  57  @.  214  fögt  i^n  cum  paucis  familianbus  suis  flte^. 

^)  3m  3Biberfpru(^e  mit  ben  begimibtgten  9^a(^n4ten  »etg  bad  Chronicon 
Bidolfi  notarii  bei  Odorici,  Storie  bresciane  III,  74  ff.  Don  einem  ^Üftn  Wbn* 
fianbe  ^re^ia'iS  )u  er^oblen.  2)ana(^  fyittt  ber  ^>enog  $oto  bon  8rekia,  bem  fein 
iBniber  %tfoa(b  att  «tfd^of  ber  @tabt  aur  @eite  flanb,  bie  Kbftc^t  mA  ber'O^e- 
fonaenne^mung  mx  2)eftbenu0  an  feina  <Statt  felbfl  Jt&nig  ber  ^angooarben  ^u 
merben,  unb  Wk%  ju  btefem  ^e^nfe  ein  9ünbni§  mit  anbem  ^erjogen.  91«  ba^er 
^ar(  na  fvattti\qt  9let(^  ^eim^og,  (ieg  er  ben  39monbniS  mit  etnem  fr&nüfd^en 
^e  m  Stalten  mM,  um  J^to  jur  Untermerfimg  |u  jnmtgen.  (Sin  8erfu(^  Hn« 
felm'd,  $oto  anf  frteb(i(!^  Skge  jur  Inerfennung  JtarT«  au  bewegen,  blieb  erfofg« 
lo«.  2)arauf  foQ  ^«monbud  bie  @tabt  erobert  unü  ben  $ob  geatoungen  ^oben  flc^ 
au  ergeben,  i^n  aber  bann  mit  anberen  (i^rogen  ^aben  ^inri(i^ten  laffen.  2)tefer  8e« 
rit^t  tfl  ber  Q^&^(ung  bei  Biemmi,  Storia  di  Brescia  11,  46;  Lupi  I,  555  ff. ; 
Odonci  ni,  114  ff.  a«  <Brunbe  gelegt  allein  bie  d^rontt  ^  ein  gab  ^pätt» 
^adftotd,  DgL  ^^mann  in  ^ati,  Srd^io  X,  386  f.  unb  oöQig  unbrau^bar;  bie 
(^menbungen  t)on  Odorici  III,  87  f.,  ber  aegen  ^3et^mann  bie  dlftomt  au  retten 
fuc^t,  finb  ni^t  füd^^altig.  ^a^  tfl  au4  aued  »eitere,  rocA  Obortct  unb  SBiemmi 
über  bie  Qiraufamfeit  bed  ^iSmonbuS,  ber  wie  ein  mltbed  Vfia  gemüt^et  bobe,  übet 
ben  Sufflanb  M  daco,  ber  feine«  9mber«  ^oto  Einrichtung  au  raiben  fu^te,  u.  a. 
er^&blen,  o^ne  aQe  ^egrttnbung,  ba  e«  nur  aul  ber  (S^ronif  beS  Riaolfus  notarius 
gepoffen  ifl. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Untergang  ted  ^mtgoborbenreic^d;  ^U  üon  $aüta.  189 

DoBcn  ftöniflS  Äarl  unb  bcr  granfcn*)".  „Slad^bcm  Äarl  bcn 
einen  Äönifl,  ^efiberiu^,  ßcfongen  flcnommen,  ben  anbcren,  feinen 
aRitreflentcn  abcld^i^,  nac^  Conftantinopet  üeriaat  ^atte",  erial)lt 
?ßoulug,  ber  ©cid^id^tjc^rciber  ber  Sangobarbcn  \tlbcx,  „untemarf 
er  basJ  t)on  feinem  JBater  fdbon  jttjeimol  befiegte  SSolf  ber  Sanflo* 
barben  o^nc  fd)tpcren  Äampf  in^qefammt  feiner  eigenen  ^errfd^aft 
unb  oerfoißte,  tpaS  feiten  ju  gefd^etien  pflegte,  feinen  ©ieg  mit 
SKäBiauna  unb  SDlilbe«)." 

S)tc  iSinna^me  öon  ^abia  aefd)Q^  im  3uni  774®).  Sie  mad)te 
ftarl  äjum  §erru  beö  flanjen  Tangobarbifc^cn  JRciAe«,  mit  Sluö^ 
na^me  be^  ^erjogt^umd  S^enebent,  bad  unter  bem  ^erj^og  9ri(fiid, 
bem  ©d^ttjiegerfo^ne  t)on  S)efiberiui8,  ®emat|I  bon  beffen  loqter 
^balpergo,  noc^  eine  unobböngige  @teOung  behauptete,  unb  be^ 
^erjogt^umg  ©potcto,  ba«  \x6)  fdgon  773  bem  ^opft  in  bie  «rme 
geworfen  ^attc*),  aber  ttjenige  3a^rc  fpäter  fid^  ber  frönfifci^en 

^)  Annales  Laur.  mai.;  ogf.  Ann.  Einh.  mib  bide  anbete  CnenenfleKen^ 
in  benen  ebenfaILB  ber  Q^berung  be4  Saitgobarbenret^iS  gebacbt  mirb,  n^ie  Einh. 
V.  Karoli  c.  6.  15;  Ann.  Petav.,  Max.  773;  Ann.  Mosellan.,  Lauresham.; 
Ann.  Laor.  min.;  Ann.  Weissemburg..  SS.  I,  111;  bie  Urfunben  aJiü^lba^er 
9hr.  177.  429}  bie  (ShraM^tift  auf  StmV»  toAter  «baffteib,  Poet.  Lat.  I,  59,  t>al 
0.  6.  149  yi.  1 :  Versus  de  episcopis  Mettensis  civitatis ,  v.  58  -  60,  id. 
©.  61;  V.  Hadnani  @.  499  (oben  @.  187  91.  1);  Codex  CaroUn.  9h.  54 
©.  181  etc. 

^  Pauli  Gest.  episcop.  Mettensium,  SS.  II,  265:  Langobardorum 
g^entem  bis  iam  a  patre  devictam  .  .  .  universam  .  .  .  suae  subdidit  di- 
cioni  et,  quod  raro  fieri  adsolet,  clementi  moderatione  victoriam  tempe- 
ravit  —  cunctaque  nihilominus  Italia  miti  dominatione  potitus  est.  Ueber 
bie  Sl^hlbe,  meldfe  Stoxl  in  Italien  »alten  lieg,  ogt.  au4  bie  unter  ^er  Regierung 
feinet  6obne9  ^pm  gefdtfriebene  Hist.  Langobardorum  cod.  Gothan.  c.  9, 
SS.  rer.  Lan^ob.  @.  lO:  Nam  nulli  lucri  cupiditas  peragrare,  sed  bono 
pius  et  misencors  factus  est  adiuvator  et,  sicut  poterat  omnia  demoliire, 
tactus  est  Clemens  indultor  —  et  innumerabilibus  viris,  qui  eidem  culpa- 
runt  incessanter,  culpas  dimisit.  Pro  quod  illi  omnipotens  Dens  centies 
multiplicavit  ubertates.  9Ri(be  nnrb  ja  aUerbingiS  überhaupt  q\&  ein  entf(^ebener 
(S^ararteipg  StatVü  berDorae^oben,  \>al  o.  @.  SS  %.  4. 

^)  Sgl.  Ann.  MoseUan.  SS.  XVI,  496:  in  mense  lunio;  Ann.  Lauresh. 
SS.  I,  30,  Cbron.  Moiss.  SS.  XIII,  28;  nix^  genauer  Chron.  S.  Benedict! 
Casip.,  SS.  rer.  Langob.  @.  487:  Capta  est  Papia  civitas  mense  lunio  die 
Martis  (t)gt.  Catal.  reg.  Longobard.  et  duc.  Beneventan.,  cod.  Vindobou., 
SS.  rer.  LÄUgob.  ©7  492  n)  unb  Chron.  Salem,  c.  34,  SS.  III,  488: 
dumque  ab  eo  eiusque  exercitus  mensis  unius  [(.  lunius]  dies  Martis  capta 
esset  Papia).  fOlm  ber  erße  2)ieniBtag  in  biefem  D'lonat  fiel  oft  auf  ben  7.^ 
»abrenb  bte  ^an^lei  StaxVS  9{eaiemng  (ü&  jfönig  ber  £angobarben  bereite  oon  einem 
a^ifc^en  bem  30. 9D^ai  unb  2.  3uni  Itegenben  (Epocbentage  an  red^nete  («liefet  I,  250 
92.  9;  WOffbad^  e.  67).  Snbfrerfertd  »a^rt  m  in  ben  3uni  774  au(^  bie 
Sa^Imig  ber  9iegierungf[a^re  bei  2>eflberinil  unb  9beI(biiS  in  langoborbifd^en  Ur« 
lunben  fort,  ögl.  Troya  V^  723—787;  9leue«  «rt^iü  III,  317  9hr.  521,  »o  jebo^ 
bie  (Rnna^me  ^aöio'Ä  nnnd^tta  auf  ben  11.  ober  18.  3uni  oerlegt  wirb.  SDie  teufte 
berartige  Urfunbe  tr&gt  bad  sbatnm:  In  Christi  nomine  regnantes  dominis 
nostris  Desiderio  et  Adelchis  viri  excellentes  anno  regni  eorum  in  dei 
nomine  octabo  dedmo  et  quincto  decimo  mense  lunio  ind.  duodecima.  — 
3m  Chron.  Vultum.  1.  III.,  Muratori,  SS.  rer.  It.  Ib,  402  febler^aft:  super 
Papiam  Carolus  rex  advenit  tempore  Adriani  papae  <og(.  Pauli  contin. 
Casin.,  SS.  rer.  Langob.  <S.  200  9c.  1)  mense  lunio. 

*)  »gl.  oben  e.  153. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


190  774. 

^crtic^aft  unterwarf*).  ®o  tpar  auc^  bcr  gröfetc  Ificil  Stalten^ 
bent  Könige  ber  ^^anfen  untert^an;  bie  äRac^t,  meiere  6tö  ba^iit 
bcn  $apfl  flcflcn  oic  Eingriffe  bcd  Sangobarbcnfönigö  flcfd^üfet  ^atte, 
tDurbc  na*  bcffcn  SBerbrönflun^  fclbcr  in  Stalicn  btc  ^errfd^cnbc; 
bcr  neue  Äönig  bcö  lanoobarbifc^cn  SRcid^cö,  Äarl,  war  jugtcidti 
Sönig  ber  ^ranfen  unb  $atrtciuiS  ber  9tömcr,  tote  aud^  fetn  Zitel 
in  ben  Urfunben  beiaflte  %  aljo  nod^  weit  mächtiger  ald  ajejtberiu« 
flewefen  war®). 

Äarl  ^atte,  feine«  fd^Uefelicften  ©ieocd  gewiß,  fc^on  üor  bcm 
ijalle  ^aDiaö  bei  feiner  Änwefen^cit  iniRom  über  bie  SSer^ättniffe, 
bei  benen  ber  ^opft  bet^eiligt  war,  fic^  mit  biefem  au^cinanber* 
geieftt;  aber  aufeerbem  waren  nod)  ja^lreid^e  anbere  JBer^ältnifie 
}u  orbnen.  3)ie  näiftc  Aufgabe  für  Äorl  war  bie  Sinric^ung 
feine«  neu  eroberten  ßanbe«,  bie  i^n  minbeften«  nod^  etwa  anbert=» 
balb  SKonate  in  Stauen  jurüd^ielt*).  S33ai)rfc^einlid^  hat  nur  bie 
Sage  ber  ®inge  im  frfinrifd^en  9iei4e,  namentlid^  bie  SHot^wenbig* 
feit  bie  feinblid^en  SinfäDe  ber  ©ad^fen  nad^brfidElic^  jurücfju» 
weifen,  i^n  oer^inbert  feinen  S(ufentbalt  in  Stauen  noc^  p  Der^ 
(ängern.  ^nm  X^eil  bie  Dcrmut()licQ  not^gebrungene  älbfärjung 
feine«  älufcnt^alt«  in  Stauen,  jum  I^eil  aber  aud^  bie  ^errfd^cnbe 
Slnftd^t  über  ba«  SSerpttnig  be«  neu  eroberten  fianbe«  ju  bem 
gröberer  waren  bie  Urfac^e,  we«^alb  fid^  Äarl  jeber  burc^greifen« 
ben  Äenberung  in  ben  inneren  Angelegenheiten  be«  langobarbtfd^en 
Sicid^e«  ent{)ielt.  SBie  früljer,  galt  wo^l  auc^  bamaß  noc^  ber 
Srunbfa^,  bag  ber  Jlönig,  nid^t  ba«  %o(f  bie  (Eroberung  macle'^); 
fo  war  aud^  ba«  (angobarbifc^e  dttxd)  unmittelbar  nur  eine  @r* 
oberung  Äarl'«  felber*);  Äarl  betrad^tete  fic^  al«  Slac^foljjer  bcr 
früheren  langobarbifc^en  ÄiJnige^).  S)e«^alb  fanb  eine  förmliche 
SinDcrleibung  be«  langobarbifd^cn  9{eid^e«  in  ba«  fränfifc^e  nic^t 
ftatt;  bie  aße  langobarbif^e  SBcrfaffung  blieb  faft  burd()ge^enb« 


1)  ^gii  unten  j.  3.  776;  gorf*.  j.  a)cutf<^.  ®cf*.  I,  489. 

^rex  Francorum  et  Langobardorum  ac  patriciUB  Romanornm;  t)at 
257  ff.:  amiiüxu^cr  iRr.  161. 

>)  9$on  btefer  Sdra^tung  ge^t  mo^l  au4  Suben  IV,  296  oxA,  tvtxm  er  t)ec« 
mutzet,  ber  $a)}fi  f^obt  oerfud^t  oen  Storni  üon  ber  Wa^t,  bod  tanooborbifd^  Sfleid^ 
feiner  ^errfc^f t  ui  unterwerfen ,  abzubringen.  2)aran,  bog  ber  ^fl  biefen  iBerfuA 
toMx^  atmadit  iaht,  ifl  freiließ  faum  §u  benfen,  mie  fc^on  allein  bie  oben  B.  180 
9{.  1  dtnrten  fßtnt  bemdfen  bttrften;  aber  bog  bie  Untermerfung  beiS  longobarbifd^en 
iRei^ed  unter  ^arl  bem  ^nterefTe  b«S  $ap^  ni^t  in  jä)er  IBe^i^ung  entf))ra(i^, 
ip  richtig. 

^)  Urfunbe  bei  Bouquet  V,  724;  SRiftlbat^er  %r.  163,  »»ono(^  Stoxl  am 
16.  3uli  no4  in  ^aüia  toor;  am  1.  ^tember  befanb  er  ftc^  bereits  in  Sorf<4, 
Chron.  Lauresh.  88.  XXI,  348  u.  unten. 

^)  «gL  ©aife  II,  1,  3.  «ufT.  @.  42;  EI,  2.  «ufl  <5. 166. 

^)  3u  ki'iberf)>re(^  fc^t  ber  fbiSbrud  ber  Ann.  Laur.  mal.,  oben  ®.  189 
9^.  1:  .  .  .  Langobardi  .  .  .  subdiderunt  se  in  dominio  domni  gloriosi 
Caroli  regia  et  fYancoram;  OgL  au<!^  Ann.  Einh.  (anberiS  Chron.  Moiss.,  Ann. 
Mett.;  Regino).  2)ag  ober  Staxl  felbfl  bie  (fobemng  anber0  auffogte,  ^  eben 
fein  ^erfa^  mit  bem  eroberten  ftuibe. 

')  ftegel  II,  2  f.;  »ai^  III,  2.  «uff.  @.  166. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


dpinrtd^g  bcd  eroberten  Sanbe«.  191 

in  Octtung^),  au^  bic  ßcrsöflc  tourbcn  tocntflftcnö  t^ciltoctfc  in 
i^rcn  ^crjoat^mcrn  belaufen «),  Äarl  begnügte  ftd^  ton  ibncn  al^ 
Jtönig  onerfonnt  ju  fein;  nienn  qu^  ntc^t  bad  gonje  Soll,  fo 
mußten  iebenfadd  fte  unb  bie  fibrioen  @roJ3en  bed  Sanbed  i^m 
bic  ^ulbifluncj  barbrinflcn^).  3""^  ©c^ufec  feiner  ;&errf(^aft  legte 
^  eine  fränfifc^c  JBefabunQ  na$  ^aüia*),  f elfte  fränfifc^e  SBeamte 
baf elbft  ein  ^)  unb  f ehielte  tiellei^t  au^  f onfi  in  einjelne  ^rotinjen 
trafen,  toel^e  bann  bie  ©teile  ber  früheren  ©erjoge  einnahmen*). 
S3on  »weiteren  SRalsregeln  ^axV^  in  Stauen  aud  biefem  Saläre  ift 


J92ainemlt4  andb  Giullard  II,  128  bebt  bted  oitfbrüctlt^  ^ectxnr.  ^n  ^f 
ben  befonnten  gortbeflanb  b«S  langobarbtfd^en  9le4t0  fagt  bie  Hiat  Lan- 
göbard.  cod.  Gothan.  1.  c:  Et  paternae  patriae  leges  LaDgobardis  miser- 
tu8  concessit  et  snas,  ut  voloit,  quae  necesaaria  erant  Langobardis,  adianxit 

>)  ^eoel  n,  2;  La  Farina,  Storia  d'Italia  II,  295;  IBoit}  HI,  2.  i^ufl. 
^.  167.  i^oneben  ift  ^robganb  twn  »Jftianl,  quem  ipse  (CaroloB)  Foroiuliensi- 
bus  ducem  dederat,  Aimales  Einbardi  SS.  I,  155 ,  ein  8eifpic(  oon  einem 
^.\og,  )ebo<!^  einem  eingeborenen,  ben  j^orf  einfette.  ogL  unten.  Unglaubtottrbig  unb 
^en^t  lyierttber  Andr.  Bergom.  bist.  c.  4,  SS.  rer.  Langob.  @.  224;  bap 
^.  5.  2)ie  (Sr^a^tung  beffelben  lautet  ettoa  folgenbermogen:  2)te  ^erjöge  9b)tcauful 
(^robganb)  t)on  ^aul  unb  (S^buiS  oon  'Bicma  ritden,  bei  ber  9h)t4  bc0  2anbeS 
burA  bie  ^ermft^g  ^  gronfen  —  ein  2:beil  ber  8emo^ner  ging  burt^  ^c^toert 
m  (0runbe,  anbere  mürben  oon  junger  oer^e^rt,  anbere  burd^  nHtbe  S^ere  getdbtet, 
fo  bog  in  2)örfem  unb  ^Häbten  nur  eine  oana  gefi^tete  8eo5(rerunQ  «nrtfdmieb  — 
nnb  auf  bie  Aunbe,  bog  bie  Raufen  na^  t|riaul  eilen,  mit  ben  ©treit&äften,  bie  fie 
^ammenjuraffen  oermögen,  ben  grtanten  nad^  ber  Sioen3a«9Mi(fe  (ad  ponte  qai 
dicitur  Liquentia)  entgegen,  unb  xidftm  f^ec  ein  grogeS  <Beme^  unter  benfelben 
an.  9(0  Jtart  bie«  ffiitt,  lagt  er  fie  p  friä>li<^  Untermerfung  aufforbem,  unter  ber 
Ser^eigung,  fie  gnSbig  auf^e^men  unb  in  i^  C^teüung  §u  bdaffen.  9fa)tcaufud 
nnb  tfoibud  beratben  fid^  mit  ben  (Eblen  ^aaü  unb  {Inb  nnOen«  fl(^  m&mtlic^  ju 
behaupten,  allein  einer  oon  biefen  ifl  buro^  StcaVi  (Sefd^enfe  befbc^en  unb  gibt  ben 
fiaüf  fid)  SU  untenoerfen,  ba  man  nic^t  nnberfle^  f5nne  unb  fein  ^<axpt  mebr 
^be.  @o  gefd^^t  eS  benn  au(b,  loobei  jebod^  jcarl  bem  9lotcaufuiS  unb  (S^aibufl 
mtrflic^  i^e  ®teOungen  lägt  (Et  tarnen  eortim  Carolus  servavit  bonorem). 

^)  j3)ag  bie  Sanoobarben  aulbrttdli<b  i^  Untermerfung  unter  itarl  oudfpradl^, 
lagen  bte  oben  &,  189  92. 1  ermatten  i^teHen  ber  Ann.  Laur.  mal.  unb  Ann.  Einb.; 
bcidt  ^igten,  mie  C^  III,  2.  Vufl.  &.  291  92.  1  mo^l  mit  9{e(bt  annimmt, 
mir  bie  (ragen,  ^ugo  oon  Jflaotgn^^  SS.  VIII,  851,  rebet  oon  einem  (Sibe,  ber 
^arl  geleißä  moiben  fei:  Loneobardia  subiecta  et  sacramento  ürmata  fuit; 
ai^iib  au(b  Andr.  Bergom.  Hist  5,  SS.  rer.  Lansob.  €>.  224:  Deinde  terra 
padficata  et  sacramenta  data.  <^oniuiS  @.  147  gibt  auiSbrttdli^  2  g^nneln 
bafttr  an,  oon  benen  bie  ameite  auf  leinen  ^foll  in  biefe  Reit  ae^ören  f ann,  bie  erfle 
mo^rfc^einlic^  au^  erfl  bem  789  geleißeten  (Eibe  nad^gebiCbet  iß,  SBai^  III,  2.  tlufl. 
@.  169  92.  1 ;  <&.  295  92.  2.  !£>ie  Eingabe  bc0  ^uao  oon  ^faoign))  aber  ifl  obne 
f&zcfb  unb  ebenfo  mobi  and^  bie  M  lltibread  oon  cfergamo,  ber  fiberbieS  bte  (fr« 
eigniffe  oon  774  unb  781  confunbtrt  ^  einem  förmli^en  (Sibe  fAeinen  bie  San« 
gooarben  nid^t  angebalten  morben  )u  fein;  ogl.  fdai^  III,  2.  9[uf{.  e.  290  ff. 

^)  Ann.  Laur.  maL  1.  c. 

^)  Codex  Carolin.  92r.  56,  JaffS  IV,  185:  direximas  nostras  apoBtoli- 
cas  literas  nsque  Papiam  ad  tudices  illos,  qaos  ibidem  constituere  visi  eetis. 

«)  Annales  Petav.  SS.  I,  16:  Domnos  rex  Carolns,  missifl  comltibtis 
per  omnem  Italiam,  laetos  sancto  Petro  reddidit  civitatee  quas  debuit. 
V2an  ISnnte  biefe  Ungabe  fo  oerfie^,  lä»  feien  bie  trafen  in  befonberer  @^bmig 
mit  bem  auftrage,  bem  b-  $ctru»  bie  @tabtf  surttd^ugeben ,  auJ^ef(^  morben. 
fiba  not^menbig  i^  biefe  (Marung  nid^t,  ^rian  befanb  fi(a^  aud^  in  ben  naMen 
SOfcm  ni(bt  im  9efi4  aller  oon  $m  beanfpnu^teu  etabte;  bk  ^^teOe  fann  oielleid^t 


Digitized  by  VjOOQ IC 


192  774. 

nichts  bcfannt;  bic  Sanflo6arbcn  ®ctfcln  für  t^rc  Ircuc  ftcllcn  §tt 
laffcn,  toogu  er  fid^  \päicx  tcicbcr^oU  flcjtDungen  fa^,  fc^cint  er  ba- 
mate  no^  nid^t  für  nöt^ifl  ße^altcn  ju  ^a6cn  0  ]  f>ct  bcr  abneiguna 
bcr  langobarbifc^cn  ©rofeen  flegen  ©cftbertuS,  bic  fic^  in  bcm  ja^u 
reichen  2lbfaQ  berfelbcn  ton  i^rem  Äöniflc  flcjcigt  l^attc,  mochte  er 
über  i^rc  ©cfinnung  beruhigt  fein. 

aSon  einer  firönung  kaxV^  jum  ftönigc  bcr  fianflobarben  ijl 
nic^tö  befannt.  Die  ©r^^Iunflcn  fpäter  ©djrtftftcllcr,  toomä)  i^m 
erjbifc^of  I^omaö  öon  aKailanb  in  SRonja  bic  eifcrne  ftronc  auf« 
^aupt  gefegt  ^aben  foH,  finb  o^ne  Jeben  Sctt)ei«^).  S)ic  Slacfi» 
rid^t  öon  bcr  fic  augoc^cn,  f^on  j^Qpft  ©rcgor  ber  ©roge  ^aoe 
bcm  Srjbifd^of  öon  aWailanb  baö  SSorred^t  terlicl^en,  bic  lango* 
barbif^cn  fiönige  mit  bcr  t)on  bcr  Äönigm  I^cobclinbc  geftifteten 
cifcrncn  ftronc  in  SKonja  ju  frönen^),  cntbcl^rt  cbenfo  aller  JBcgrün- 


au4  mit  SBoi^  III,  153  9^.^.1  (2.  ^.  @.  167  91.  2)  tK>tt  bft  (Sinfe^g  frän.» 
üfc^  (ährafen  in  Italien  Derflonben  tDerbtn,  unb  ^mai  ba,  too  bie  lonaoborbif«^ 
^er^^e  bem  jfönig  bie  ^Inerfenmmg  DertDcigertm.  3"  bemerten  tfl  in  biefet  ^infkbt, 
bag  bte  neuefle  9u^abe  ber  Annales  Petaviani,  im  Spicilegium  Komanum  Vl^ 
185,  bic  freili(^  mir  auf  einer  einzigen  ^anbf(^rift  ben^t,  ab»ei(^enb  toon  ber  Hu«« 
gäbe  bei  $er^  ließ:  Karolus  mimt  comites  per  omnem  Italiam,  laetus  s.  Petra 
reddidit  civitates  quas  debuit,  eine  Sedart,  roek^e,  memt  ri^tig,  ber  Sbtftd^t  tum 
ißai^  günftiger  ifl  old  ber  entgegengefe^ten.'  fßkan  aber  ^aei  II,  12 ,  bie  Qkß 
fammt^abl  ber  QJrafen  auf  20  beregnet,  fo  fann  hoäi  biefe  Sa^t,  obgefe^  Don 
onberen  ^ebenlen,  nid^t  für  774  gelten ,  »eil  bamatö  iwä)  bielfa^  bie  auen  ^er^öge 
fortbeflanben.  —  Ann.  Laur.  mal.  fagen  im  Mgemeinen:  ipsa  Italia  subiugata 
et  oidinata;  Ann.  Einh.:  subacta  et  pro  tempore  orainata  Italia;  Ann. 
Petav.  (ogt.  Ann.  Max.):  dispositisque  omnibus. 

1)  9ba  einer  Urfunbe  StaxVd  für  SWanfreb  öon  «eggio  au«  bem  3a^r  808,, 
ami^Ibac^er  9h:.  429;  ®i(fel  I,  84  9i.  7,  IL  74  9h.  215.  293-294;  bei  Mu- 
ratori,  Antiquitates  III,  781,  f^ftegen  Am,  Storia  della  cittk  di  Parma  I, 
140;  ©aife  m,  2.  «ufC.  @.  167  9i.  1;  SDWi^lbac!^,  amtt^.  be«  3nfl  f.  öflerrei(^. 
Q^ef4i(i^t«forf(^ung  I,  263  9{.  2;  9{egeßen  <B.  176,  ^orl  ^obe  nac!^  (Eroberung  be« 
Songoborbenreic^eÄ  —  »ic  in  ber  Urfunbe  aUetbing«  gefagt  wirb  —  774  (sFetfehr 
mitgenommen.  2)a  aber  }uglei4  tjon  einer  (Sonfldcation  be«  Vermögend  ber  ®eife(i» 
bie  9lebe  ifl,  für  eine  fotcpe  aber,  bie  bo^  mnr  a\&  ©träfe  berbSngt  tmirbe.  774 
no4  fein  Sniag  borlag,  fo  ifl  oiellei^t  an  bie  ^tfü^rung  Dome^mer  Sanaooarben 
in«  granfenreid>  im  3^^  "787  ^u  benfen.  Slugerbem  crfofote  eine  fotAe  Fortfüh- 
rung nebfl  (S^üterconfScatiomn  aud^  776  nadb  bem  Slufflanoe  be«  ^robgaub  oon 
^riaut;  jebocb  bie  Urfunben,  wel^e  fi^  auf  btefe  (£m))5rung  beate^,  gebenlen  ber« 
fe(ben  audbritdli^  {Wti\ißüd)a  9h.  198.  454),  mS^renb  bie«  bei  jener  Urfunbe 
für  SWanfreb  au«  »leggio  ni^t  ber  ^U  ift.  ©gl.  unten  ju  ben  ^talpctn  776  unb 
787  unb  ©b.  II.  5.  3.  808,  »0  au4  eine  betreffenbe  ©teile  au«  Andr.  Bergom. 
bist.  c.  5,  SS.  rer.  Langob.  @.  224,  herangezogen  ifi:  femer  ©b.  II.  §.  3.  792^ 
über  bie  (S^irung  be«  ^arbulf,  bie  aüerbing«  774  erfolgt  ju  fein  fcbeint. 

2)  Sigonius  ©.  145  weig  fogar  ben  ^ergong  b«  ber  ihönuna  genau  «i  be- 
fc^reiben,  ilbertragt  aber  ganj  wiUfürlic^  fpStere  ^ebrau^e  auf  bie  3eit  ^orT«  be« 
(Strogen.  Genauere«  über  ba«  ^uffommen  ber  falf^en  9{a4ri4t  finbet  fld)  bei 
Muratori,  Anecdota  II,  267  ff.  in  einer  eigenen  Hbbanblung  de  Corona  ferrea^ 
augcrbem  ögl.  Le  Cointe  VI,  51  ff.;  Leibniz,  Annales  I,  55  f. 

3)  ^ndf  biefe«  ffitäft  maä)t  Sigonius  1.  c.  geltenb;  im  übrigen  t)gl.  Le- 
Cointe  VI,  52. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


mdtepc  Äorr«.  193 

bung.  3m  @eaentl^ei(  ift  burd^  ben  gloubn^ärbigflen  ©etPäl^ri^ 
mann,  $Qu(uiS  S)iQconu^,  bejeugt,  bQJ3  c^  bei  ben  Sangobarben 
Sitte  tPQt  bie  3:^roner^ebung  burc^  bie  Ueberreic^ung  eined 
©peereiS  an  ben  ^öntg  ^u  feiern,  tpogegen  er  ton  einer  Tönung 
nid^tS  tt)ei§  ^).  ©o  tt)ent(i  ttjie  bie  früheren  langobarbifc^cn  Äönige 
ift  Sari  gefrönt^),  bie  eiferne  ^one  tpar  bamaB  noc^  gami($t 
tjor^anben,  fonbern  ift  Sai^r^unberte  jünger^). 

Slm  16.  3uU  t)ern)eilte  Staxl  noc|  in  $aDia  unb  fc^entte  an 
biefem  läge  ju|ammen  mit  feiner  Oema^lin  ^ilbegarb  bem  Älofter 
beiS  ^.  fßlaxtin  tn  Xourd  ouiSgebel^nte  93efi^ungen  in  Oberitalien 
auö  bem  Holperigen  langobaroifc^cn  Sfaljqut:  fo  eine  3nfel  im 
@arbafee  mit  bem  Safteu  ©ermione,  $eiSd^tera  an  bemfelben  ®ee, 
fßal  Samonica  unb  augerbem  ein  $ofpita(  bei  $at)ia^).  ®alb 
barauf,  n^obl  noc^  in  bemfelben  ajtonat,  trat  er  ben  SRüctmeg  ind 
fränfifc^e  9tctd^  an*),  ton  bem  er  ungefäl^r  ein  3al^r  abwefenb 
octt)efen  tt)ar.  ©eine  ©emal^Iin  ^ilbegarb  begleitete  ihn  natürlich*). 
5)a«  löd^terc^en,  toeld^e«  biefc  t^m  im  Sager  ton  $at)ia  geboren 
nnb  bad  in  ber  laufe  ben  Slamen  Sbat^eib  empfangen  hatte'), 
toar  bagegen  noc^  tor  ber  (Sinna^me  ber  ©tabt  tnö  granlenretd^ 
boraudgefc^iät  morben  unb  auf  ber  Steife  nacfi  ber  St^one  ^in  ge« 
ftorben®);  e^  tourbe  l^ernad^  im  C^or^errenftift  6t.  Ämulf  bei 


*)  Pauli  Historia  Langobardonim  VI,  55,  SS.  rer.  Langob.  @.  184, 
bd  ha  (SigS^dmg  ber  2:^ronerI)dnm9  ^ilbe))ranb'd. 

*)  ^  eine  befottbere  IhrSninig  SiatVi^  Jbric^t  ftd^  befonbeciS  eingab  Lupi  I, 
546  ff.  <ua,  unb  yoax  für  eine  j(rdnnng  in  9toin,  bgL  oben  @.  178,  nomentli^  bie 
@teQe  bed  Wdndf»  bon  @a(erno,  9^.  5;  boui  lontnit  iene  bort  md^  bereits  er« 
to^mit  Angabe  bei»  Chronicon  Farfense  bet  Muratori,  8S.  rer.  It.  IIb,  508: 
Garolns  rex  Francomm  et  Romanorum  Imperator  plus  filias  Pipini  regia 
Francorum  coronatus  774,  bie  aber  erfl  ouiS  bem  11.  ^abrl^nnbert  flammt  nnb 
rniglonbtüttrbig  ifl.  (Sine  Ihronuna  in  Tlonia  nehmen  La  Bruere  I,  129;  Gaillard 
II,  124  unb  no^  (SregorobimS  iX  1-  ^ufl.  2>.  399  an;  beilegen  erffftren  ficb  f(bon 
Moratori,  Anecdota  1.  c;  Leiboiz  1.  c;  Le  Ck)inte  1.  c;  Mabillon, 
.AnTiiklAfl  TT    93n 

»)  Muratori,  Anecdota  ü,  271  ff.  286  ff.;  baju  ober  ©aife  VI,  170  91.  1. 

^)  Urftmbe  bei   Bouquet   V,  724  (bgl.  o.  0. 190  W.  4),  oon  Lupi  I,  575 

irrtbttmlidb  einen  9Ronat  gu  fpdt  angefe^t    (Sbenfo  fAenft  Jtarl  bereits  in  einer  Ur» 

tunbe  bom  5.  3uni  774  bem  JHofler  ^obbio  (^bt  (Sumibalb)  (^flter  aud  bem  $fala« 

§ut,  SRül^lbac^er  i»r.  161;  Mnratori,  Ant.  It.  I,  1003—1005. 

^)  »gL  u.  0.  Cod.  Carolin.  9fir.  51,  Jaff6  IV,  171 :   postquam  vestra 
excellentia  a  civitate  Papia  in  partes  Frantiae  remeavit;  Ann.  Laur.  mal: 
Deo  adiavante  cum  magno  trinmpho  Franciam  revenms  est  etc. 
*)  Ann.  Laur.  mai. :  cum  uxore  et  reliquis  fVancis. 
•[)  »gL  0.  @.  148-149. 

^  0.  bie  bon  $an(uiS  2)iaa>nu«  anf  ^arfd  ^efe^t  berfagte  (Skabf^rift,  Poet 
Lat  aer.  Carol.  I,  59  SRx,  23.    «u»  ben  betreffenben  »erfen  (7—9): 
Sed  Rhodanum  properans  rapta  est  de  limine  vitae, 

Icta(|ue  sunt  matns  corda  dolore  procuL 
Excessit  patrios  non  conspectura  triumphos 
f Aeint  Zox  beiborjuge^,  ba|  flbolbeib  fem  bon  i^rer  SRutter  flarb  unb  StüxXli  mU 
fqeibenben  (Srfolg  bor  ^obia  nic^t  me^  erlebte  ober  bo(^  aQerminbefiend  ni4|t  me^r 
an  Ort  unb  ©teile  erlebte.    2)ie  »erfe  3:  Huic  sator  est  Karolus,  gemino  dia- 
3a^tb.  b.bif4.  Ocfd».  -  «bel-eimfon,  A«tl  b.  «r.  T.  Sb.  2.  tufl.       13 


Digitized  by  VjOOQ IC" 


194  77*. 

aWcfe  bcfiattct^).  S)cn  ©cftbcriu«  unb  feine  ©ctnal^ün  Änfa  nebjl 
einer  3;oc^tcr  führte  Äarl  gefangen  mit  fid^  fort*).  (£iS  j^cifet, 
2)eftbertud  fei  nac^  Sättic^  t)er6Qnnt  unb  bort  ber  Sluffic^t  bed 
SBifc^ofiS  ägilfrib  übergeben  tt)orben®);  eine  anbcre,  faum  ettoo« 
ältere  yiad)ix^t  erjä^It,  er  l^abe  ,,unter  SBad^en  unb  S3eten,  unter 
gaften  unb  t^ielcn  guten  JBäerfen  big  an  fein  ffinbe  in  Sorbie  gc^ 
lebt*)".    aSielleic^t  ttjurbe  er  juerfi  nac^  Süttic^,  fpäter  toon  ba 

demate  pollens;  5—6:  Sumpserat  haec  ortum  prope  moenia  celsa  Papiae, 
—-  Cum  caj>eret  genitor  Itala  regna  potens  lüibcrtcgen  bie«  nici^t,  lux!^  »cmjcr 
bie  Ueberfc^t  (quae  in  Italia  nata  est,  quando  sibi  eam  ipse  subegit). 
Vtäißad^  e.  68  toirb  alfo  nid^t  mit  9iedft  aitne^men.  bag  ^Rxi^eib  mit  t|reit 
(Rtcm  ittiS  ^anfentei^  %ttaft  fei. 

^)  Pauü  Gest  epp.  Mett.  SS.  U,  265. 

')  9$gL  befoitberd  Ann.  s.  Amandi;  Ann.  Laur.  min.:  Chron.  Moiss. 
(Desiderio  rege  et  Oggerio  et  uxore  et  filia,  Ogl  o.  ®.  1.50  Slmn.  5,  152  f.), 
Ann.  Mett,  Lobiens.  (cnm  uzore  et  filios);  Ann.  Nazarian.,  Alamann., 
SangalL  mai.  SS.  I,  40,  et  Roller  SDht^.  )itr  Oatoianb.  (9ef4.  XIX,  279; 
V.  Hadriani,  Dnchesne  i.  c.  ©.  499:  famer  ttber  bie  SSBegfii^na  beS  2)e« 
ftbcriitiS  Einh.  V.  Karoli  c.  6:  et  rex  Desiderius  perpetuo  exilio  deportatna, 
11;  Ann.  Einh.  774.  788,  SS.  I,  153.  173;  Ann.  Petav.,  Mosellan.,  Lau- 
reeuiam.  etc.  2)ie  Ann.  Laur.  mai.  gebeniöi  mtr  ber  (Skfangemia^me  be9  S^ 
fibenuft  ndyfl  (Battm  unb  ZoAUx.  Tlcai  fragt  ftc^,  an  roelc^  2:o(^er  beS  Songo« 
barbenfönigf  ^u  benfen  if).  2)ie  Ü^rabfi^rift  ber  5fönigtn  9nfa  (Poet.  Lat.  I,  46) 
femit  mir  4:  bie  j^o^in  9ba(t)er(ia  oon  9enet)ent  bie  ^er^ogin  Siut)>erga  bon 
Qaiem,  bie  einfüge  Q^atlm  SatVü  unb  bie  Slebtifftn  ^UtfUperga  oon  @.  ^atoatore  in 
SSteBcia.  Saren  meitrre  S^d^ter  nic^t  oor^nben,  fo  Ratten  mir  nur  bie  SBoU 
»oif^en  ben  bnben  letzteren.  Sgl  übrigen^  ttber  9nfa  92eueS  Wcöfio  III,  286  f. 
289.  297.  310.  3ia  817,  Sangobarb.  »legePen  9lr.  296.  313.  374.  467.  488.  515: 
i»er  HnfUperga  ebb.  ©.  287.  299.  300.  303.  310.  313  9hr.  296.  391.  394.  4ia 
467.  492  u.  ].  m. 

')  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  229:  Desiderium  ca})tum  com  uzore  et 
filüs  exulandum  direxit  in  Frantiam  ad  locum  qui  dicitur  Pausatio  sancti 
Lantberti  marlons;  augerbem  Ann.  Laubiens.  SS.  IV,  13,  Ann.  Leodiens. 
ibid.;  Anselm.  Gest.  epp.  Leodiens.  c.  18,  SS.  VII,  198;  Aegid.  Aureae- 
vall.  Gest  epp.  Leodiens.  II,  32,  SS.  XXV,  47. 

^)  Annaies  SangaH.  mai.,  Wißi,  )ur  tKiterfönb.  ®ef4.  ^auiSg.  bom  ffi9* 
^Bereut  in  @t.  (S^aQen  XIX,  279:  et  rex  Desiderius  et  Ansa  uxor  eins  pariter 
euliati  sunt  ad  Chorbeiam  et  ibi  Desiderius  in  vigiliis  et  orationious  et 
ieiuniis  et  multis  bonis  operibus  permansit  usquc  ad  diem  obitus  sui,  t>gL 
ebb.  9{.  184.  SiiS  «exiliati  sunt"  ^mt  biefe  9h>ti}  mSrtfic^  mit  ben  Ann.  Alam. 
ttberein.  2)iefe  @t  (Stauer  Hnnolen  flammen  aud  ber  SRitte,  bie  Ann.  Lobiens. 
aus  bem  (Enbe  be^  10.  Sabrbunbertf.  UnmiQIttrli^  foQt  einem  aüerbingl  bei  biefer 
oan)  Derein^dten  ^aäfn^t  em,  bag  ein  ^eiliger  2)efiberiud,  )6if(&of  oon  Sienne,  in 
^  fallen  cä»  ^tron  toere^rt  mürbe,  M,  Wtä).  u.  f.  m.  XII,  16  9t  72;  XV. 
XVI,  123  fR.  421;  362  9^.  1240.  2)erfe(be  mar  an4  qcißrt  morben,  obfd^on  nid^t 
nac^  (Sorbie.  —  Slugerbem  baben  fUb  mannigfad^  fogen^afte  Ueberliefemngen  an 
baft  (Snbe  bciS  2ang0barbenI9ntgd  gctntt|>ft:  Jlarl  fyibt  ijin  blenben,  in  S^ebi  legen 
taffen;  er  fei  in  'ißcon»  m  jterfor  aeßorben;  er  fei  in  ba«  JHofler  @t  2)enift  gefMt 
morben  unb  bort  geflorben  unb  begraben;  er  fei  in  lIAen  beftattä  morben.  t)g(. 
Chron.  Salem.  SB.  HI,  476.  oben  @.  187  i».  2:  Chron.  Novalic.  HI,  14, 
SS.  VII,  101;  Hist  Langobardor.  Florentin.  SS.  rer.  Langob.  ®.  601; 
Hist.  reg.  Franc,  mon.  s.  Dionysii,  S8.  IX,  400;  Aegid.  Aureaevall.  1.  c. 
(9ianbg(offe  hi^  einem  (Srca))t),  SS.  XXV,  47  y;  Pauli  contin.  Lombard.  SS. 
rer.  Laiiu?ob.  ®.  219.  —  Andr.  Bergom.  J^st.  c.  4,  SS.  rer.  Langob. 
@.  224,  logt  i^  f(^on  }nr  3^^  ber  (irobetung  be6  totgobarbenrei(^  fierben  (De- 
siderio vero  eodem  tempore  mortuus  est).  .... 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)eflbcnud  stnb  9nfa.  195 

Tiac^  ffiorbic  an  bcr  ©ommc  gebracht,  too  er  bann  fein  ßcbcn  ic^ 
1(^loJ3^).  S){e  le^te  Songoborbentönigin  fc^eint,  tote  qu^  i^re 
Xöd^ter  Slbalpergo  unb  Stutperga,  bte  (Bemo^tinnen  ber  jperjöge 
t)on  93enet)ent  unb  SSaiern,  eine  %taa  Don  un^emöl^nlic^er  93ebeu^ 
tnng  gen)efen  ju  fein  ^).  Slud^  foll  fie  i^ren  @txm\)l  na^  Aräften 
in  Dem  SSemfll^en  unterfttt^t  ^aben,  bod  nac^  ben  92ieberlagen 
äiftuIfiS  bereit«  tief  gcfun!ene  Sleic^  toieber  ju  ^ben').  SÖor 
oOem  jeic^nete  fie  fic^  burc^  t^rc  t^römmigfcit  oud,  erbaute  eine 
gro^e  änja^I  Don  Aird^en  unb  ftlöftern^);  fo  bad  ftlöfterlein  @Qn 
©aloütore  im  Saftett  ©ermionc  im  ®arbafee*X  ferner,  in  ©emein* 
fc^aft  mit  i^rem  @emal)I,  bic  Abtei  ©an  ©alöatore  in  58re8cia, 
too  eine  i^rer  3;öc^ter,  Änfttperga,  Äebtiffin  tourbe®)  unb  fie  felbft 
bereinß  i^re  8hi^tätte  ju  finben  gebad^e.  9luc^  bie  $ilger, 
toel^e  nad^  fRom  ober  nac^  äßonte  @argano  n^adfa^rteten,  Der« 
banften  i^r  ein  ©ofpij'). 

ftarl  begab  fi^,  nac^bem  er  n^ieber  im  iRorben  ber  Sllpen  an^ 

Selangt,  junäd^t  an  ben  Sl^ein.  3n  ©peter  traf  er  ©unbelanb, 
en  abt  be«  Jflofter«  Sorfc^,  ba8  f^on  früber  Sett)eife  feiner  be* 
fonberen  @unft  erhalten  ^atte^).  @unbelano  fam  i^m  entgegen, 
um  ibn  einjulaben,  bie  Cintoei^ung  ber  neu  erbauten  Jtird^e  in 
ber  ]qmU  ^d)  Dergröfeernben  ©tiftung  burc^  feine  Untoefen^eit  ju 


^)  ©0  aa6)  gcttmij  I,  58;  ögL  Le  Cointe  VI,  49  f.  —  3n  bcra  üon  f  miluÄ 
1£>\aamta  aebi(^teten  (Spxtip^  anj  ben  ^cnog  9lri(^td  Mit  SeneiKnt,  Poet  Lat. 
aer.  Carol.  I,  67,  v.  87—38,  pdgt  ed:  Quique  bibunt  Ararim  te  flent 
Histmmque  Padumque  —  Extimus  adBnis  sea  peregrina  £alanz.  ßierauf 
lapt  fl4  aber  tpo^t  tcam  bie  !|$entuittung  gtünben,  bag  Settoanbte  beS  9ri^  — 
ivte  on  ber  ^onan  (m  Saiem)  ^  mA  an  ber  (gaöne  gelebt  ^tten,  l^eflberiuiS  mit 
feiner  tJamiUe  ba^tn  aebrad^t  n>orben  fd.  Obne^in  mürbe  P4  ^<umt  »eber  bie  9[n« 
^obc  ber  2tttti(j^  nom  bie  ber  @t.  Q^aHer  nnnalen  t^ereinigea  (offen,  obf^on  bieS 
aQetbingd  nic^t  entfd^etbenb  »Sre. 

>)  Sgl  bie  dkabf^rift  ber  JtSnigin  91nfa  M>n  $aulMi  2)iacmuti  (Poet 
Lat  L  45-46)  nnb  bajn  unten  Sb.  n.  %.  ^.  818.  IDa^n  ^at  bie  (E^tbeit  bicfei 
<E)nta)>9i  ^e  auSreid^nbe  Segriinbnng  bcfbrittrn  (am  befiimmteflen  in  ber  Wg. 
2)emf(tlen  8iogra))4te  V,  78). 

8)  (g^  ba«  ertoa^  <S)>N>b»  ▼•  7— ^r  ®*  46: 

Bmec  patriam  bellis  laceram  iamiam^ue  mentem 
Gompare  cum  magno  relevans  stabihyit  et  auzit 

*)  Ibid.  T.  17—18: 

CnltibuB  altithroni  quantas  fnndaverit  aedes, 
Quasque  frequentat  egens,  pandit  bene  rumor  obique. 

»)  ^  bie  oben  @.  193  ^.  4  er»atete  Urbmbe  mUfSboOftc  9h.  168;  Bou- 
qoet  V,  724—725:  etiam  et  monasteriolo  illo  infra  ^mo  oastro,  quem  Ansa 
noTO  opere  construxit,  quod  est  in  honore  saneti  Salvatoris. 

•}  8gL  oben  ®.  194  97.  2.  ^  «nfa'0  (Sfnto))^  tt)irb  über  biefe  2:o<l^  beS 
tmgoMbif^  it9nig«f>aared  nur  gefagt,  bag  fie  in  bod  gebai^te  jllbfler  getreten 
fei,  T.  15—16: 

Quin  etiam  aeterno  mansit  sua  portIo  regi, 
Virgineo  splendore  micans,  bis  aedita  templi&. 

•0  »gL  unten  »b.  U.  j.  3.  Sia 

8)  »gr.  oben  @.  124.  187. 

18* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


196     .  774. 

tocr^crrlic^cn  ^).  Äarl  Iciftctc  bcr  äufforbcrung  golßc.  aWit  feiner 
©cma^Un  ^ilbcflarb,  feinen  ©öl^nen*)  unb  öieten  bcr  Dorne^mften 
Wl&nntx  bed  Sietc^ed  eiferten  er  in  fiorfc^.  ^ier  lourbe  burc^  bie 
JBifd^öfe  fiul  t)on  äßainj,  äWeflinfloj  üon  SQBiräburg,  SBeomab  üon 
Xrier,  Slngilram  Don  mt^  unb  SBalbricu^  ton  ^offau^)  ,,mit 
flroger  ^ßrac^t  unb  ber  ticfftcn  anbaut"  bie  ©inwei^ung  ber  ftirc^e 
t^odiüAcn  unb  bie  ®c6eine  bed  t).  diajariuS,  bed  @d^u|pQtron^  ber 
©tiftuna,  in  bie  neue  Sird^e  übertragen.  3)ic^  flcf^a^  cim  1.  6ep^ 
tember*).  ?lte  3at)r  ber  geftlid)feit  nennt  jtüar  bie  E^ronif  ton 
Sorfc^  felber  erft  baö  Sa^r  777^);  aber  nid^t  bloö  bie  angaben 
anbcrer  Duellen*),  fonbern  aud^  bie  übrigen  5(u^fagen  ber  fiorfc^er 
@t)ronit  felbft  betoetjen,  bag  biefeS  ein  Srrt^um  tft  unb  baJ3  bie 
einwei^ung  fc^on  774  ftattfanb '').     Äug  SBeranlaffung  berfelben 


1)  ChroD.  Lauresh.  SS.  XXI,  848,  tponoc^  ^unbelanb  bem  Jtöntg  btd 
0f)eter  entgegenrdfle.  —  SaL  au4  Abu.  Laur.  min.  ed.  Sai^  @.  413  (oanaA 
Ann.  Enhard.  Fald.  SS.  I,  848  unb  einige  Xqrte  ber  Ann.  Hnh..  ))gL  SS.  ^ 
118  S«.  1.  2.  189.  158);  Ann.  Laoresham.  775,  SS.  I,  80  (Chron.  Moiss. 
SS.  I,  296);  Kalendar.  necrol.  Lauresh.  (Ms.  Vat),  Böhmer,  Fontt  III,  149. 

')  2)a0  Chron.  Lauresh.  nemtt  (ut|er  Aar!  unb  P)>))ht  ou^  Submig,  toai 
ober  ein  3rrtt|um  ifi,  ha  Subtoig  erfl  778  geboren  mürbe. 

")  $ie  ^e}ei(i^nung  M*«  att  (Srabtfc^of  in  ber  ^fyconit  tfi  folf^,  ba  er  biefe 
Sttrbe  erft  na^  774  er^lt.  SoIbricuiS  fann  foum  ein  anberer  a\&  ber  8if<^f 
Don  $affau  fein,  ba  unt  biefe  ^tit  (ein  ^meiter  8if(^of  biefeS  9^anientf  begegnet;  ogL 
9lettberg  II,  249. 

*)  In  capite  Kalendarum  Septembrinm  fagt  bie  Cl^ronif  Don  ^c^  1.  c. 
SHeS  pe^t  nic^t  in  ®iberf))ru4  mit  die  Kalend.  Septembns,  mie  bie  Annales 
Lanr.  min.  (unb  bonod^  ber  cod.  Trevirens.  unb  bie  ^reber'f^e  ftuiSgabe  ber 
Ann.  Einh.)  angeben;  togL  Weidenbach,  Calendarium  @.  185;  (Sirotefenb, 
ßanbbud^  ber  ^.  (Sbrouologie  @.  84;  Mabillon,  Annales  II,  228;  Böhmer- 
Will,  Regest  archiepp.  Maguntin.  I,  38  f.  mt.  84;  Jfalf,  (S^ef^.  Don  £orf(^ 
@.  8.  142,  91.  15-17;  ßa^n,  ©onifa*  unb  8ul  @.  328  St.  5  unb  befonbei«  waA 
WIdttt,  «er.  ber  t  fäc^f.  ©ef.  b.  ©iffenfc^aften  rtU.*W.  ^L  1884  I.  II,  e.  126 
92.  6.  Snbere  »ollen  barunter  aQerbingl  ben  Xaa  oerfle^,  mel(^  bei  ber  3&^ 
long  noibben  j^alenben  bed  @e|)tentber  ber  erfle  ift,  atfo  ben  14.  fbtgnfl,  ogL  Le 
Cointe  VI,  78;  Eckhart  I,  684:   «ettberg  I,  585  Sfl.  7;  St.  fer^  SS.  XXI 

I.  c  9^.  58;  ©opfert,  SuOu«,  2)ifT.  (Wpiig  1880)  e.  47;  au^  felbfl  eiciel  I,  286; 

II,  289  unb  SRü^tba^er  e.  68—69.  3u  (Sunflen  b«S  14.  9lugufl  (roeld^er  übrigenB 
eDentueO  immer^  \>a»  f(ble(^ter  bezeugte  Xaüm  fem  toüxU)  nnrb  aud)  geltenb  ge* 
mad^t,  bog  biefer  2:ag,  nul(^t  aber  ber  1.  September,  auf  einen  Sonntag  fiel  unb 
fjfeierli^reiten  biefer  9lrt  regelm&gig  an  ©onntaaen  flattiufinben  pflegten ,  Dgl.  Eck- 
hart unb  9^tberg  a.  b.  a.  O.  hingegen  meiil  iebo(^  pudert  a.  a.  C.  nac^,  bag 
toeber  bamatt  no$  fp&ter  Jtini^meiben  audf^Ueglid^  ^nntagd  erfolgten,  ^^erner  iß 
aud)  in  ben  Not.  Lauresh.  SS.  XXIV,  40,  in  roeU^en  baiS  Chron.  Lauresh. 
benu^t  ifl,  bie  ftngabe  beffelben  auf  ben  l.  September  gebeutet  unb  mit  Ralendis 
Septembris  mtebergegeben.  (Snbltd)  pagt  ber  1.  September  oiel  beffer  att  ber  14. 
Sluguft  p  bem  Zxamn  ber  @(^enlung  Dppen^eim*d  an  ?orf4  (2.  ^tember),  bgl. 
unten. 

^)  Chron.  Lauresh.  1.  c. :  subsequente  post  hec  anno,  id  est  dominicae 
incamat  777,  set  a  fundatione  sive  exoraio  Laureshamensb  monasterii 
anno  10,  regni  vero  Elaroli,  ex  quo  defnneto  fratre  suo  Karlomanno  mo- 
narchia  ad  eum  transiit  anno  6,  Gundelandus  regi  oecurrit. 

*)  2)ie  Annales  Laur.  min.  etc.  nennen  auiSorüdlid)  ha&  ^cäfi  774,  bie 
Annales  Lauresh.  »enigf^entf  nid^t  777,  fonbem  775:  ogL  o.  9^.  1.  , 

"0  9)*^  bem  3ncamationiB)abr  777  fHmmt  »o^I  bo«  6.  3a^  na^  bem  2:obe 
itarlmamt*«  (iened  mag  fogor  DieQeic^t  na^  bem  (enteren  bered^net  fem),  ^^  oici^t 


Digitized  by  VjOOQ IC 


fc^enfte  fiorl,  toie  bte  S^ronit  felbcr  bejeuat,  bem  Alofter  ben  Ort 
Oppenheim,  unb  btefc  ©c^cnfunaSurhinbc  tft  augflcftcflt  am  2.  ®tp^ 
icmbcr  774*).  Statt  bcfanb  ftdj  bamaU  in  ffiormi^*). 
jrj!  JBon  bcr  fricbüc^cn  gcicr  in  Sorf^  toanbte  fic^  Äarl  un* 
aeföumt  loieber  einer  friegerifc^en  Aufgabe  ju.  äßä^renb  er  im 
@üben  feines  ditidfti  eine  neue  (Eroberung  mad^e,  ^tten  bte  9lorb^ 
grenzen  unter  feinbtic^en  Singriffen  ju  leiben,  ftarl  ^otte,  atö  er 
noc^  Italien  jog,  bie  ©renje  gegen  bie  Soc^fen  unbebedt  jurfidt 
aclaffen,  o^ne  ooc^  i^rer  Irene  hinlänglich  üerfi^ert  ^u  fein'). 
®ie  Soc^fen*)  benufeten  biefe  ©elegen^eit  ju  einem  (Sinfall  in« 
fronfifdbe  8lei(^,  toielleic^t  f^on  773  ober  iebenfall«  noc^  in  ber 
erften  ^älfte  be«  Sa^re«  774«^).  ©ie  jerftörten  (Jre«burg.  ba«  feit 
772,  toenn  fiber^upt,  iebenfalld  n^o^l  nur  mit  einer  fd^n^ac^en 
frönfifc^en  JBefo^ung  terfe^en  war*),  überf (^ritten  bann  mit  einem 

bad  10.  3o^  fdt  ber  (Brttnbmig  beS  iHofteri  ^otfd^.  2)ie  föorte  subBequente  anno, 
oben  @.  196  ifl.  5,  bnte^  fidQ  auf  bte  mtmütelbar  ixnr^  tm^äftttt  eAentntia  ixm 
fi|ft}))ett^etm,  bie  773  pattfonb  (bg(.  o.  @.  187);  no^  bun^fc^lagenber  ifl,  bal  bie 
e^Knhmg  t)on  D))))enj^ni,  toeldie  am  2.  (Se|)toitber  774  erfolate,  aufbrü(flt(!^  mit 
ber  giim^i^mifl  ber  ftird^  in  Hufammen^g  gebraut  tmrb.  uebereinßimmenb  ent« 
fd^iben  fl(^  fttr  bttB  3a^  774  Mabillon,  Annales  ü,  228;  Eckhart  1.  c;  Le 
Cointe  1.  c;  Seibni)  I,  58;  9iettberg  I,  585;  9Rfi^ttHU^  e.  68. 

^)  Chron.  Lanresham.  L  c.  B,  348—349;  t)gL  Kalendar.  necroL  Lau- 
resh.,  Böhmer,  Fontt.  III,  144. 

^(KneUrfunbe  tK>m  1.  «September  auB  j^al  für  Xrier,  ifl  gefSIfc^,  WifäfU 
boc^er  9tc.  164. 

*)  Annales  Laur.  mal.  8S.  1,  152:  dimiflsa  marca  contra  Sazones, 
nulla  omnino  foederatione  soscepta.  SHe  SSorte  dimiasa  marca  bcKid^en 
bier  einfacb  bie  Don  itart  miterlaffene  (ärenjbemac^mig,  9M^  in,  2.  tbtfl  €^.  370 
9^.  1.  Unter  foederatio  fann  nur  eine  \oiäft  mit  ben  Boäf\tn  gemeint  fein,  bie 
nacb  biefer  Stelle  nid^t  beflanb;  ha»  Hbfommen  txm  772  mug  alfo  ben  C^fot 
fe^  freie  ßanb  geloffen  ^oben.  Regino,  SS.  1,  558,  fagt  alleä»tngi,  bie  Sachen 
feien  eingefallen  postpositis  sacramentis. 

Ä^adf  ber  tlnfi^t  Don  iTen^Ier,  Sorfi^ungen  3.  beutfc^  (9ef(^.  XI,  86, 
amp,  SBibufinb  @.  5  9{.  2,  nmrcn  eS  bie  dngem,  »fil^rtnb  ^imd.  in 
€<^(offer  unb  Serc^t,  ^xdfio  ffir  (Skfc^.  unb  Literatur  IV,  294,  amui^,  a  feien 
föeßfaten  in  Bereinigung  mit  (Engem  unb  Cfifalen  getvefen. 

^)  (Er^b  e.  64  92r.  141  fe^  ben  (finfoH  (dfim  M  SOft  TIS,  unter  9e« 
mfung  auf  Chronicon  S.  Pantal.,  dfo  bie  Chronica  regia  Coloniensis  oba  bie 
fog.  Annales  Colonienses  maximi,  SS.  XYII,  736.  (ff^tt  ffiüt  er  fid^  \dton  oatf 
(BMfOxh,  SS.  VI,  165,  berufen  muffen,  aaa  bem  bie  iTSIner  d^nit  gefd^öpft  ^ 
9(u4  biefer  ^t  ober  bie  Verlegung  M  (EreigniffeS  tnl  3a^  773  nic^t  na^  eigenem 
(Ermeffen  Dorgenommen,  fonbem  btefelbe  finbet  fiA  f(^n  m  ben  Ann.  Bertmiani 
unb  anberen  2:qrten  ber  9lei(b^nalen,  f.  SS.  I,  152  c,  fomie  in  Ann.  Mett, 
Ann.  Lobiens.  unb  Chron.  Vedastin.,  SS.  XIII,  29.  229.  704,  tod^Sft  auf  eine 
l6eorbeitung  ba  9lei(!^tomalen  gurtttCg^en.  l^ie  3<Qi4ung  bed  Berief  gu  773  in 
oetDiffen  Zmen  erflSrt  ftd^  öu^  nid^t  ober  menigftotiS  ni(bt  aOein  barand,  bog  bcr« 
felbe,  nne  fqon  bcr  Diel  beffere  Stil  bewei^,  in  ben  nrfprfinglid^  £qrt  ber  Ann. 
Laor.  mal.  erp  nod^tragli^  eingefci^oben  ifl  (Dgt.  2)ttnüielmann,  ^tae&  Htdfiü  II, 
481),  fonbero  ba  Einfang  M  fbtn^t»  felbfl:  Et  dum  propter  defensionem 
sanctae  Dei  Romanae  ecclesiae  eodem  anno,  invitante  smnmo  pontifice, 
perrexisset  »eifl  )unä(bft  auf  boB  3<^  '^73  ^  Ann.  £inh.  fagen  bafftr  aOge* 
mein:  Dum  haec  in  Italia  gemntur.  @.  übrigens  an4  2)iefamp,  <Supp(ement 
@.  8  9hr.  57. 

*)  Annales  Einh.  SS.  I,  155:  Aeresburgom  .  .  .  a  Saxonibus  destroc- 
tum  munivit,  im  3a^  775;  DgL  mä)  Ann.  Laur.  mal.  775,  SS.  1, 152  (Aeres- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


198  774. 

flarfcn  ^ccrc  Atoifc^cn  bcr  @bcr  unb  3)tcmcl  btc  f)cftifcl^c  ©rcnjc 
unb  breiteten  fi^  plünbcrnb  in  iQcffen  au§^).  SRirgenbg  {c^ctncn 
fte  auf  ernftüd&cn  SDSiberftanb  fleftofeen  ju  fein,  toer  fonntc  flüchtete 
ftc^  hinter  bie  @bcr,  wo  bic  gefte  Suriaburg  (SBürberß)  auf  bcm 
redeten  Ufer  bc«  gluffe^  ben  Sicriagtcn  S^u^  fletoö^rte^).  |)ic^cr 
würben  aud^  bic  ®cbeine  beö  \).  SBigbert  geflüchtet,  be^  erftcn 
Slbteg  t)on  5rlfe!ar,  wo  fie  tor^er  beftattet  Waren  ^).  S)ic  lieber* 
tragung  gef$a^  unter  terfc^iebenen  äBunbern  unb  erwieS  fid^  afö 
fcgen^rct^  ffir  JBuriaburg.  Unter  bcm  ©cöufec  be^  ^.  SBigbert 
machten  bie  eingegriffenen  einen  Ausfall  auf  bie  ©ad^fen  unb 
blieben  Sieger*).  @o  erjä^lt  ber  SBiograp^  be^  \).  SSigbert,  unb 
t^  ift  fein  ®runb,  an  einem  folgen  fiegreic^cn  äudfaö  ber  in 
JBuriaburg  ©ingefd^loffencn  ju  jweifeln.  SSuriaburg  war  ein  über* 
aus  fefter  $tab,  auf  einem  fteilen  Serge  gelegen  unb  torn  burc^ 
bic  @ber  gebecfe^);  ^ier  fafien  bic  ©ad^feit  fid&  gcnöt^igt  §alt  ju 
mad^en,  waren  aber  auger  @tanbe  ben  $la^  ju  nehmen  unb  mugten 
bal^er  auf  ein  weiterei^  SSorbringen  nac^  ©üben  öerjic^ten.  @ie 
cntfc^öbigtcn  fic^  bafür  burd^  bic  SSer^cerung  beS  umlicgenbcn 
Sanbeö.  Aber  nic^t  bloö  auf  9laub  unb  ^lüiibcrung  l^atten  fie  e^ 
abgefe^en;  fie  wollten  Vergeltung  üben  für  bie  ß^^Pörung  ber 
Srminföulc  burd^  Äarl,  überhaupt  bcm  SSorbringen  be§  S^riftcn* 
t^umö  burd^  3ctftörung  bcr  c^riftli^cn  Slicberlaffungcn  in  ben 
©renjgcbictcn  wehren.    ®a^  (£t)riftcnt^um  war  bort  noc^  eine  fe^t 

Sngc  unb  fd^wac^c  ^flan je ;  gerabc  bort  in  ben  Sbergegenben  war 
onifaä  no^  auf  Dötlig  ^eibnifc^c  Ruftänbe  gcftoßen®);  tro|  feiner 
beibcn  Stiftungen  in  grifelar  unb  Söuriaburg  fann  ba^er  bic  d^rift^ 
lid^c  Se^re  in  lenen  ©egenben  no^  nic^t  jc^r  feft  begrünbet  ge* 
Wefen  fein.  Wät  gutem  (Srunbe  ^atte  Sonifa)  ben  abfd^üffigen, 
unjugönglic^cn  Sürbcrg  jum  ©ife  beg  einen  Si^tl^um«  gewählt; 


burgum  reaedificavit)  fotvie  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  496  unb  Annales  Laa- 
resh.  SS.  I,  30,  Ann.  Laur.  min.  ed.  SBai^  <B.  413  tc,,  toonac^  ^arl  (2h:e8burg 
775  mieber  eroborte;  natnentlid^  aber  Annales  Petav.  774,  SS.  I,  16  (et  eodem 
anno  bellum  habuit  contra  Sazones  in  loco  qui  dicitor  Herisbnrgo).  ^qI$ 
772  in  ber  (Sredbnrg  eine  fränfifc^e  !6efatjung  ^urticf^elaffen  fei,  roirb  aÖerbtogi 
ni^t  bezeugt  unb  Mn  j^en^jler,  ^rfc^ungen  I,  85,  befbfttten. 

^)  Ann.  Lanr.  mal.:  ipei  vero  Sanones  exiemnt  cum  magno  ezercita 
super  confinia  Francorum ;  Ann.  Einh. :  —  Saxones .  .  .  contiguos  sibi  Has- 
sorum  terminos  ferro  et  igni  populantur;  DqL  Ann.Sith.  8S.  XIIL  35,  Ann. 
Enhard.  Puld.  SS.  I,  348. 

^)  Annales  Laur.  mal.  1.  c.:  Pervenerunt  usque  ad  castmm  quod 
nominatur  Buriaburg;  attamen  ipsi  confiniales  de  hac  causa  soUiciti,  cum 
hoc  cemerent,  casteilum  sunt  ingressL 

»)  Lupi  vita  Wigberti,  c.  18  ff^SS.  XV,  41  f.;  »lettberg  I,  597. 

^)  Vita  Wi^berti  c.  16,  1.  c  @.  42:  Atque  illi  (sc.  oppidani)  facta 
ernptione,  s.  Wigberti  suffiragantibus  meritis,  prosperrime  congressi  sunt, 
ac  superiores  inventi,  plerosque  adversariorum  armis  fuderunt  profli^ 
runtque,  multos  plagis  tardantes  debilitarunt,  omnes  postremo  salutem  aibi 
coegerunt  fugae  praesidio  querere. 

^)  »gl.  Wettberg  I,  598. 

«)  «ettberg  I,  593. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(SinfaU  bcr  «Sac^fen  in  Reffen;  grifelar.  199 

fm,  mi)c  bcr  fäc^fif^cn  ®rcnjc,  toar  eine  folc^e  Slnlaflc  an  einem 
eften  fünfte  alö  guflud^t^ftättc  bei  ben  einfallen  bcr  ©ad^fen 
ungemein  ipic^tig^),   unb  774  genügte  aSuriaburg  biefcr  Aufgabe. 

grifelar,  ba«  nic^t  ebcnfo  gfinfttg  lag,  fiel  bcr  gerftörung  an* 
6cim,  nur  bic  Äir^e  hjarb  gerettet,  aber  Don  ben  ©ac^fcn  atö 
$ferbeftall  mifebraud^t^).  3)o(^  auc^  bic  SRcttung  bcr  Äirc^e  tor 
ber  ä^^törungdrout^  bcr  Reiben  wiffcn  bic  fBmqtt  nur  burd^  ein 
Sßunber  p  erhären.  @^on  ber  l^eiüge  aSonifaj  fod  getueiffagt 
baben,  baß  bie  Äirc^e  nie  burd^  geuer  öerje^rt  iperben  toürbe^). 
m^  nun  bie  ©ac^fen,  tpeld^e  manche  ©ebäube  anjünbeten,  aud^ 
bie  Äirc^e  in  iBranb  ju  fteden  Derfud^ten,  erfc^icnen  jtüei  Süug^ 
linge  in  ipeifeen  Sleibem  *)  —  bie  fiebenöbef^reibung  be^  i).  SBig* 
bert  fagt,  eine  leud^tenbe  ffirfc^einung  in  aKenfd^engeftatt,  aber  ton 
fibermenfili^er  Äraft  unb  ©r^aben^eit*)  — ,  weldjc  bie  glammen 
t)on  ber  Äirc^e  abtt)e^rten.  S)ie  ©ac^fen,  DoH  ffintfe|en  über  bie 
erfd^einung,  ergriffen  fc^Ieunigft  bic  ^tuc^t  unb  liefecn  rci^e  fflcutc 
jurficf  •).  äUein  oalb  barauf  famen  fie  toteber  unb  erneuerten  i^ren 
Angriff.  6ie  erbra^cn  bie  Äird^c,  raubten  ein  fitberneö  Äreu§ 
unb  Reliquien  ton  ^eiligen;  aber  bie  ^irc^e  anjujfinben  gelang 
il)nen  aud^  bie^mal  nid^t,  bcr  \).  ©igbert  befc^fifetc  fie,  ein  ©ad^fe, 
ber  fc^on  bic  ^anb  erhoben  fjatte  um  geucr  f)ineinsutt)erfen,  würbe 
gelähmt^);  „mit  gefrümmten  Äniccn,  auf  feine  gilfec  fic^  le^ncnb'', 
erää^Ien  bie  Sorfd^cr  Ännalen,  „in  feinen  igänbcn  geucr  unb  ^olj, 
aü  ttjoQte  er  eben  burc^  äCublafen  bie  ^ir^e  in  flammen  feigen, 
»urbe  er  nac^ber  tobt  neben  bcr  Äirc^c  gefunben"  ®).  Unb  um 
bic  30^1  ^^^  SBunber  tooll  ju  mad^en,  ttjurocn  bic  au^  grifetar  gc 
raubten  Reliquien  fpäter  in  ©ciömar  unücrfc^rt  aufgefunben  ®). 

(Sj^  bleibt  ungewiß,  toa§  bie  ©ad^fen  bctoog  bic  fiird^e  in 
grifelar  ju  terfc^onen;  bafe  man  fpäter  i^rc  (Sr^altung  göttlichen 


1)  fßal  bariiber9lettbera  1,598;  ^end,  ^effifc^e  Sanbedgefc^tc^te  U,  258. 

«)  Vita  Wiffberti  c.  22,  L  c.  ®.  42. 

^)  Annales  Laor.  mai.  1.  c 

^)  Annales  Laur.  mai.  I.e.  (Dgl.  Ann.  £inh.;  2)ttnielmann,  9{eued  Stc^h) 
n,  481  unb  oben  <B.  197  9^.  5).  3^re  (Et^^Iung  fHmtnt  in  ber  ^auptfad^  über« 
dn  mit  bec  in  ber  Vita  Wi^berti  gegebenen,  nur  ifi  bie  leistete  auiSftt^rIi(i^;  fie 
ge^drt  nod^  ber  erflen  ^fte  beS  9.  ^a^r^unbertd  an. 

»)  Vita  Wigberti  c.  17,  L  c. 

*)  Annales  Laur.  mai.;  Vita  s.  Wigberti  c.  17.  18:  (Saxones)  relictis 
impedimentb  et  omnibas  aliis  necessariis,  vitae  tantum  consalere  festinanteSj 
ad  fngam  se  denuo  contulere.  —  Mane  igitur  oppidum  eg[ressi,  qui  claasi 
hostiom  impetn  morabantor  obiectu  mnrorum,  nt  eos  abisse  .  .  .  compe- 
remnt,  dirinae  mnnificentiae  gratulantes,  adversariorom  spolia  yiritim  partiti 
sunt .  . .  9(fo  erfi  md)  bem  Sbgug  ber  ^4fen  famen  bie  tn  Suriaburg  (Einge« 
fd^bffenen  ^aul,  feiner  bon  beiben  )een4ten  rebet  oon  einem  Jtampf. 

')  Vita  Wigberti  c.  19,  1.  c. 

^  AnnaleB  Laar.  mai.  1.  c.  (Sd  iß  offenbar  berfelbe  ^oc^fe  gemeint, 
»eUfien  bie  Vita  Wigberti  gelähmt  »erben  tagt,  nur  bap  bie  Sorf^er  Unnalen  ben 
SorfaS  fc^on  mit  bem  erfien  (Srf^einen  ber  ^ac^fen  in  ißerbinbung  bringen. 

»)  Vita  Wigberti  c.  20,  1.  c. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


200  774. 

JBäunbcrn  jufd^ricb,  ift  nur  ein  JBcttjetö  bafüt,  bafe  fic  i^nen  fc^ufr» 
log  preiöflCjjcbcn  tcar. 

Stall  begab  ft^  t)on  äBormd  nac^  Snget^eim  ^).  ^ie  Sal^rei^ 
5ett  mar  f^on  ju  n^ett  torgerucft  um  noc^  einen  größeren  ^^Ibjug 
gegen  bie  ©ad^fen  ju  beginnen,  Äarl  begnügte  fi^  ba^er  Dorläufig 
bamit,  öon  Sngel^eim  au^  öter  ßeer^aufcn  eiligft  ju  ©treifjügcn 
naö)  ©ac^fen  ju  fc^icfen,  um  bie  §einbe,  bct)or  fie  überl^aupt  ftunbe 
Don  feiner  SWidEfe^r  auS  Stalten  Ratten,  ju  überrafc^en ^).  SJer^ 
n^üftenb ,  brennenb  unb  plünbernb  brang  man  in  bem  feinblid^en 
Sanbe  tor^).  S)rei  öon  bcn  toier  fränfifc^cn  3lbt^eilungen  geriet^en 
in  Äampf  mit  ben  ©ad^fen  unb  behielten  bie  Dber^anb;  bte  öierte 
!am  garnid^t  jum  ©erlagen;  alle  oier  lehrten  noc^  bor  @^(ug  beiS 
Sal^reö  beutebelaben  iniJ  fränfifd^e  JReic^  jurücf*). 

Unterbcffen  I)attc  fi^  ffiarl  r^einabioörtd  in  feine  5ßfalj  nad^ 
2)üren  begeben,  S)a  fd^enftc  er  am  14.  ©cptcmber  auf  Sitten  beiJ 
Abteil  gulrab  öon  ©t.  S)cniö  ber  ton  biefem  geftifteten  Qtüt  in 
gfulrabötoeiler  im  ©Ifafegau  (Seberau  in  ber  SJiöjefc  ©trafebura)  an^ 
fc^nlic^en  Sefi|,  befte^enb  in  einer  SBalbftredfe  auö  ber  ©emar^» 
fung  bc^  Ärongutö  Äinj^eim  u.  f.  n?.*^).  3lm  24.  ©cptember  ter* 
licl^  er  ebenbafelbfl  bie  Smmnnität  fomic  bie  freie  StbtSttja^l  an 
boS  ^lofter  ^ulba  ®) ,  baiS  fo  aud^  ben  föniglid^en  Beamten  gegen« 
über  eine  felbftänbtgere  ©tedung  erhielt,  nac^bem  ei  fc^on  einige 
3at)rc  torf)er  pd^  ber  brüdtenben  äbl^öngiafeit  ton  bem  Sifc^of  Don 
aRainj  entlebigt  ^atte.  S)er  ©treit  itt)ifc^en  SRainj  unb  gulba 
reid^t  jurüd  unter  bie  Siegierung  $ippin'^,  aber  feine  golgen  machten 
ftd^  t^eitoeife  erft  unter  Äarl'g  ^Regierung  geltenb. 

^)  SMc  Annales  Laur.  mai.  1.  c.  reben  nur  öon  ferner  ?ln»cfen^t  in  JJngcU 
^ehn ;  t&  t>erf}e^t  ft4  ober  oon  {e(bp,  bag  er,  twn  Sorf4  lommenb,  ft^  ttber  m>xm» 
na4  Sngel^ehn  becjab,  nic^t  umaele^rt. 

')  Annales  Laur.  mai.  I.  c:  mittens  quatuor  scaras  in  Saxoniam,  tres 
pu^am  cum  Saxonibos  iniertmt  et  anxiliante  Domino  victores  extitenint; 
tporm  liegt,  ba|  bie  2:ru))))en  getrennt  auf  berfd^ebenen  2Begen  anrttcften;  bgt.  Ann. 
£inh.,  md(^e  nur  bie  ^eer^fen,  bie  junt  Jtani))f  lamen,  envol^en  (Rex  autem 
domum  regressus,  pnusquam  eum  Saxones  venisse  sentirent,  tripertitom 
in  eonun  regiones  misit  exercitum)  unb  in  Sejug  auf  ben  ©ie^  nur  fagen: 
compluribus  etiam  Saxonnm,  qui  resistere  conati  sunt,  interfecüs.  —  Chron. 
Vedastin.  SS.  XIII,  704  (In  eadem  refip-essione  —  oor^  ^  bon  ber  ^eimfe^r 
5tarl*9  bie  9lebe  —  Franci  cum  Saxombus  pugnas  tres  iniere,  sed  luvante 
Deo  victores  extitere). 

")  Ann.  Einh. :  qui  incendiis  ac  direptionibus  cuncia  devastans . . . 

*)  Ann.  Laur.  mai.:  quarta  vero  scara  non  habuit  pugnam,  sed  cum 
praeda  magna  inlaesi  iterum  reversi  sunt  ad  propria.  Ann.  Lobiens.  1.  c. 
DQie^n  bieiS  aOerbing^S  —  unb  bieüei^t  mit  9led9t  —  nur  auf  bie  bierte  scara, 
koä^renb  Ann.  Einh.  bon  brm  tripertitus  exercitus  fagen:  cum  ingenti  praeda 
regressus  est. 

^)  aWl^Iba^er  %c,  167;  Tardif  @.  58  9h:.  71.  Um  biefe  3eü  f(^!te  öiel« 
(ei^t  Staxl  au(^  an  ^ulrab  für  bie  bon  bemfelben  erbaute  S^dft  be8  ff.  ^vontfixA 
Ka  ^erbre(^tingen  boii^  tongut  ^erbre^tingen;  bgt.  ttber  bie  betreffenbe  UrhirU>e, 
bie  g(eid)fand  in  ber  $fa^  2)ttren  aui^geßellt,  bon  bereu  Original  jeboc^  bie  S)atirung 
»eggeriffcn  ip,  SKtt^IbadJer  iRr.  166;  Tardif  @.  63—64  9».  82. 

®)  äßtt^Iba^er  9h.  168.  169;  @i(fel  II,  288;  ^xmtt,  Codex  diplomaticns 
Fuldensis  9h.  46.  47,  bgt.  unten  @.  206. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9heber!agen  bcr  ^ad^fen;  Tlmi  imb  |$un)a.  •   201 

®cr  ©trcit  j^tptfc^cn  gulba  unb  SD?ainA  rührte  bal^cr,  ba§ 
äSif^of  Sul  ton  SRainj  bem  ^(ofter  gegenüber  biefelDe  ©tedung 
bcanfpruc^te,  bie  fein  SSorgängcr  SBonifaj  ju  bemfelben  eingenommen 
batte.  @r  tooUtt  nic^t  blo^  bie  bif^öflti^e  Sluffic^t  über  bad 
Älofter  führen,  fonbern  ebenso  toie  ^onifaj  2lbt  be^  JJIofter« 
bleiben,  ben  Sbt  Sturm  nur  atö  feinen  ©telloertreter  in  ber  Sei* 
tung  be^  ÄlofterS  gelten  lafjen  ^).  Aber  in  gulba  tt)oflte  man  ben 
Sul  atö  5Waci^foIaer  beö  JBonifaj  in  ber  SbtöttJürbe  ni^t  anerfcnnen, 
fonbern  bie  ©eloftanbigleit  be«  Älofterö  ^5§^^"'  "*^*  ^^  ^^^  ^^^6^ 
Bugabc  }u  ber  bifc^öflic^en  SBürbe  ton  SHainj  be^anbeln  laffen. 
®a  Sul  feine  Slnfprüd^e  feft^ielt  unb  fi^  für  oiefelben  fogar  auf 
ben  legten  SBitten  be«  Sonifaj  felbft  berief  %  tarn  e^  iwifcgen  i^m 
unb  bem  Älofter  ju  langen  heftigen  Äämpfen,  an^  Denen  er  ju^ 
näc^ft  ate  Sieger  lierüorging,  jumai  ^ippin  ben  toiberfpenftigen 
(Sturm,  tüie  eg  fd^eint  aui3  politifc^en  ®rünben,  öerurt^eilte  unb 
ini5  ftlofter  Sumifegeö  bei  Stouen  tertt)ieö.  2lber  in  gulba  bauertc 
bie  Sufle^nung  gegen  fiul  fort,  unb  nad^  jttjei  Saferen,  tteneid^t 
765,  gelang  e^  ben  SKönc^en,  bei  ^ippin  bie  3"^ö*^crufung 
©turmiS  ju  ermirfeh^).  Sul  mu§te  auf  fein  (gigent^umöred&t  an 
bem  ftlofter,  tt)ie  er  e8  big^er  geltenb  gemacht,  terjic^ten  unb  be* 
Welt  nur  bie  ©efugniffe,  bie  i^m  atö  ^iöjefanbifc^of  ol^nel^ln  ju* 
ftanben*). 

®ie  unmittelbare  fjolge  biefer  ©riebigung  beö  ©treiteö  jtüifc^en 
Sul  unb  t^ulba  toax  btc  ©rünbung  bed  ftlofteriS  ^eriSfelb«  Sine 
SebenSbefc^reibung  beö  Sul,  toclc^e  ber  äipeiten  ^ätfte  bei5 11.  Sa^r* 
bunbertd  ange^rt  unb  offenbar  niemanb  anberd  atd  ben  befannten 
Sambert  ton  ^eröfelb  jum  SSerfaffer  l^at*),  erjäl^It,  ba  Sut  ge^ 


»)  »gL  «ettbcrg  I,  609  ff.;  Octtnof  ®.  886  ff.  516—517.  58  ff. 

«)  ißac^  ber  (hjä^tog  SBüKbalb'«,  Vita  s.  Bonifatü,  c.  8,  JaffiS  IH,  462, 
^e  Oontfoa  ben  Sul  m(!(t  nur  im  allaemeinen  als  (Srben  feiner  Sirffamleit  ht* 
mfen,  fonbem  i^n  tmd)  ouiSbrücfüd)  mit  Dem  ^oiBbau  ber  S^d^t  in  ^ulba  beauftragt, 
XDca  jebenfalld  ein  nähere«  ^er^aitnig  )u  bem  bloßer  Mraudfe^t  a\9  baf  eine« 
bIo|en  ^iö^efanbtf^ofd. 

»)  Vita  8.  Sturmi  c.  16  (17)  ff.,  SS.  11,  373  ff.,  ögt.  «ettberg  I,  611  f., 
boju  aber  @i(fel,  ffiien.  @.*©.  XLIX,  634  91.  2.;  Oetener  @.  516—517;  ßa^n, 
8omfa)  unb  M  e.  268  9^.  2.  —  (S^egenbamr  fe^t  @turm*«  (S^nl  bereits  in  bie 
3ü^e  758—760;  »leltberg  erfl  765—767.  SHIerbmo«  »irb  in  einer  ©c^enfung 
$ip))tn*d  an  ^utba  Dom  ^ufi  766  ©türm  nid^t  genannt  (äl'Ztt^Ibac^er  92r.  100). 

^)  ^(enommen  mürbe  i^m  ba9  dominium,  Vita  Sturmi  c.  19  (20),  bie 
ditio  c.  17  (18),  über  boÄ  Älofler,  ögL  «ettberg  I,  611. 

•^)  Vita  LulH,  SS.  XV,  132  ff.,  auc^  in  ben  Acta  SS.  BoUand.  16.  Octob. 
VII,  2,  1088  ff.,  bm(^fiü(I»eife  \dien  früher  l)erof|entlid(;t  »on  MabUlon,  Acta  SS. 
saec.  in.  p.  2,  @.  392  ff.,  unb  Don  i^m  bem  ©igebert  Don  <S(emb(oi^)ugefd{;rieben. 
IDagegen  ernarte  ft4  fc^on  SBencT,  ^efrtfd)e  l^anbedgefc^i^te  ü,  288  9^.  3;  unb  ber 
3efmt  ©anrede,  in  ber  «u«gabe  ber  »ita,  Acta  SS.  1.  c.  @.  1052  ^elt  für  ben 
Serfaffer  einen  SRön*  öon  fierjfelb,  ber  öor  1040  Qef(^rieben  ^aben  muffe.  2)o§ 
Lambert  ber  «utor  fei,  ^t  »olber-egger  bewiefen,  9?eue«  «rdj^iö  IX,  283  ff.;  SS. 
XV,  182—188;  SBattenba*  2:®Ci.  I,  5.  «uff.  e.  128.  SHe  Vita  ergreift  entf(^en 


Digitized  by  VjOOQ IC 


202  '774 


feigen,  tok  bic  SRönd^c  Don  gulba  alle  {eine  aBof)lt{)atcn  flegen  ba« 
Älofter  nur  mit  Unbanf  tonnten,  fei  er  e^  überbrüiftg  geworben, 
fo  öiele  SRü^en  umfonft  baran  ju  üerfc^roenben,  unb  \)abc  e^  öor^ 

ifcjoflen,  an  einem  anbern  Orte  ein  ©enfmal  {einer  grömmigfeit  ju 
tijten  ^).  ßul  ttJÜnfi^te,  »ie  SBonifaj,  in  unmittelbarem  SBefifee  einer 
2lDtei  ju  {ein;  bei  allem  ®ifer,  womit  er  atö  S5i{cl^of  Don  SWain^ 
bie  ©ewatt  be^  bi{c^öflic^en  Ämteö  ;iu  befeftigen  unb  ju  erweitern 
ftrebte,  fonnte  bodj  and)  er  bem  ^ange  ber  3^it  nac^  ber  S5e* 
{d^auüc^feit  be^  filo{terIebeng  fic§  nic^t  entjiel^en  ^) ,  bem{elben  bic 
|o^e  Äd^tung,  in  ber  eö  üfieraH  ftanb,  nic^t  öer{agen ;  it)m  war  e^ 
@^ren{a(^e,  an  ber  ©pifee  einer  eigenen  Slbtei  ju  fte^en.  Siac^bem 
er  mit  {einen  2ln{prücficn  auf  gulba  nic^t  burd^gebrungen  war, 
blieb  i^m  feine  anbere  SBaf)l  al^  an  einem  anberen  Orte  eine  neue 
Stiftung  ju  begrünbcn.    ©o  entftanb  ba^  Älofter  ßer^felb. 

SRan  Jie^t  nid^t,  ob  Sul  fc^on  früher  mit  bem  SJebanfen  einer 
{olc^en  Stiftung  umgegangen  war;  ben  9luö{c^(ag  für  bie  ®urc^^ 
fü^rung  beffelbcn  gab  iebenfaH^  ber  «nögang  be^  Streitet  mit 
gulba^);  felbft  wenn  e^  wa^r  wäre,  waö  {ein  SBiograp^  crää^lt, 
baß  {c^on  Sonifaj  i^m  ben  Ort  ^er^felb  gefd^enft  ^abe*),  folgt 
barau^  ni^t,  baß  er  bereite  bamatö  bic  Stiftung  beö  Älofteri^  im 
Sinn  l^atte,  welche  er  bann  ja  feinen  ®runb  gehabt  ptte  {o  lange 
l^inauöi^u{c^ieben.  SBonifaä  {elbft  ^ielt  ben  Ort  für  bie  Stiftung 
eineö  Älofterd  nid^t  geeignet**)  unb  i^at  bem  Sul  jene  Sc^enfung 
o^ne  3^ci^l  garniert  gemacht. 

Sul  na^m,  inbem  er  ^eröfelb  afe  Ort  für  {eine  ®rünbung 
Wählte,  einen  alten  ^lan  Sturm'ö  wieber  auf.  Stö  ©onifaj  ben 
Sntfc^tug  gefaßt  eine  eigene  flöfterlic^e  Stiftung  aniulegen,  ^atte 


Partei  für  Sut  gegen  ©tunn,  iß  abev  bed^alb,  megeii  i^rer  fpäten  ^faffiuig^jeit 
(c.  1063—1074)  unb  beö  befannten  f(^riftf!enerif(^en  ©^arafter«  i^re«  «erfaff«« 
mit  SorfU^t  )u  bemt^en. 

^)  Vita  Lulli  c.  14, 1.  c.  @.  143 :  non  mediocri  tedio  iam  afficiebatur  ani- 
mus  eiuB,  cum  videret  tot  tantosqae  labores  suos  incassum  effiuere,  beneficib 
invidiam  non  extingni,  .  .  .  extremae  vero  dSmentiae  esse  huic  loco  tantas 
rerum  impensas  sine  fructa  insumere,  quibus  alio  in  loco  perenne  nallaque 
vetnstate  abolendum  fidel  et  devocionis  sue  monimentum  posset  extruere. 
2)tefe  S)atf}eaung  bed  Sert^biger«  2uVü  tft  iebenfalU  ben  ^er^aUntffen  ongemefTen. 

2)  @o  au4  «ettberg  I,  611. 

«)  @o  au4  SBcnd,  $effif(!ie  8anbe«gcf(!ii(i^te  II,  287.  ^iberit,  2)enfrotttbig- 
leiten  t)on  ^evdfelb  @.  13,  ntetnt .  Sul  ^obe  bedroegen  nic^t  früher  an  eine  Stiftung 
in  ^erdfelb  benten  {9imen,  meil  8omf(u  fit  ni^t  gebiOtgt  baben  mürbe,  glaubt  dfo 
bo(^^  bag  2ü\  fd^on  frü^r  ben  SBunf^  gcbabt  bo^e.  Sr  ^atte  bann  aber  naäi 
Sontfaa'  Sobe  lange  3^t  gehabt  i^n  auöjufü^ren  unb  f(^»er(td^  etma  10  3a^e 
gen?  ortet. 

**)  Vita  Lulli  c.  15,  SS.  XV,  144:  locus  Herveldensis,  tradente  b.  Bo- 
nifäcio,  in  proprium  cessit  sancto  Lollo,  qui  iam  tum  forsitan  construendi 
illic  monasteril  desideriom  animo  conceperat  2)te  Angabe  ifl  nM>^I  fel^r 
peifel^ft,  meQei^t  gar  nur  eine  9$ennutbung  be^  Siograpben ,  »te  ber  tjon  i^m 
Darauf  gesogene  unb  burc^  forsitan  t)on  i^m  felbfl  aU  biole  «^ermut^ung  bejeid^ 
nete  ^(ug,  ba§  2üt  fc^on  bamald  an  bie  ©rünbung  gebadbt;  t?g(.  unten  @.  204. 

^)  Eigil.  Vita  s.  Sturmi  c.  5,  SS.  II,  367;  togL  oben  ben  Zt^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


er  feinen  treuen  Begleiter  ©turnt  in  ben  buc^onifd^cn  SBalb  fle* 
jd^idt,  um  fid^  nad)  einer  oceigneten  ©teile  umsufe^en  *).  S^ac^bem 
6turm  mit  jt^ei  anberen  Seglcitern  brei  %aQc  in  ber  SBilbnig,  ba 
er  nic^tg  ja^  atö  $immcl  unb  ®rbe  unb  riefige  Säume,  um^er* 
peipanbert,  fam  er  an  einen  ^untt,  ber  ^cröfelb  ^iefe^),  unb  ba 
tfim  biefer  für  bie  beabfic^tigtc  SRieberlaffung  angemeffen  fc^ien,  er* 
richtete  er  mit  feinen  ©efä^rten  ^ütten  aug  Saumrinbe,  toorin  fie 
längere  ßcit  öcrmeiltcn  unb  mit  SBad^en,  gaften  unb  S3etcn  ®ott 
bienten^).  darauf  begab  fid^  ©türm  jurücf  ju  SSonifaj  unb  machte 
tl^m  eine  genaue  SBefc^reibung  t)on  ber  ßage  be§  Drte§,  öon  bem 
Saufe  beö  ^tuffeö,  ben  Duellen  unb  ^älern ;  aber  JBonifaj  billigte 
bie  aSa^I  nic^t  tregen  ber  ju  progen  9cä^e  ber  ©ad^fen  unb  fanote 
©türm  aufö  ?ieuc  auö,  um  einen  tiefer  in  ber  @inöbe  gelegenen 
Ort  JU  fud^en,  too  feine  ®efa^r  eineö  fädEifif^cn  Ueberfaüi^  ju  be^ 
fürchten  fei.  9lun  erft  fam  ©türm  an  ben  Ort,  too  bann  ba^ 
jitofter  gulba  gegrünbct  ttjurbe,  744.  Ueber  biefen  JWac^forfd^ungen 
waren  aber  Sa^re  vergangen,  8  big  9  3a^re  foß  cö  nad^  ber  Sr" 
jät)lung  t)on  ©turm'd  'S3iograpl)en  Sigil  t)on  fetner  erften  Slnfunft 
tn  ^er^felb  big  jur  ©rünbung  gulbaö  gebauert  ^aben*),  unb  fo 
übertrieben  biefe  ßci^Q^ÖQ^e  allem  ?tnfc§ein  nad^  ift,  ba  ©türm  im 
Sa^re  736  nic^t  fc^on  nad&  ^eröfelb  gefommen  fein  fann,  fo  muß 
boc|  löngere  ßeit  eine  fkinc  d^riftlirfie  Slnfiebelung  ^ier  beftanben 
l^aben.  ©türm  fe^rte,  c^e  er  bie  rechte  ©teHc  gefunben,  immer 
toiebcr  nad^  ^eröfelb  jurüdE*);  er  t)atte  bort  eine  3^^^  errichtet, 
einige  feiner  ©efä^rten  blieben  immer  an  Ort  unb  ©teile*);   erft 

J)  Eigü.  Vita  8.  Sturmi  c.  4,  SS.  II,  367. 

^  S)te  ättefhn  urfunMid^  bealaubigteii  ^rmen  beS  '^amtn9,  Hairealfisfelt, 
Haereuliisfeld,  Haerulfesfelt  unb  einige  anbete  S^nlid^e  ^Übungen,  jetaen,  baß 
ber  "Slamt  gefeiÄet  i|l  naä)  bem  9lamen  bcö  SBcftöer«,  ctroa  ßcrolf ;  oergf.  SBencf  U, 
284  f.  mib  bie  3ufammenßeQung  ber  älteflen  ^rmen  bed  ^Ramend  bei  9lettberg  I, 
602  91.  52.  ßerdfetb  iß  bloße  Rufammenjie^ung. 

»)  Eigil.  Vita  b.  Starmi  1.  c. 

*)  Eigil.  Vita  b.  Sturmi  c.  11,  SS.  II,  870:  noDO  iam  tunc  ex  quo  in 
eremo  habitare  coeperat  anno  ab  Hersfelt  regressus  est.  daraus  ergibt  ft(^ 
ald  3a^  ber  «nfunft  ©tarnt*«  in  ^er«felb  786,  »(rf  in  ber  V^at  bie  «nnalen  oon 
Oneblinburg,  3Utoi±  nnb  Lambert,  au«  ben  öertorenen  ^eröfelber  Unnalen,  al«  JJa^r 
ber  ©rfinbung  ^erÄfelb«  angeben,  SS.  III,  34;  XX,  782;  Ann.  Weissemburg. 
Iiaben  787;  Äim.  S.  Bonifatii,  SS.  III,  117:  738;  ogt.  ßerm.  ?oren§,  a)ie3a^r* 


608  iR.  54  aiarn^  unb  fd^im  Sd^art  I,  460  bemerft.  (Srfi  nac^  736  tann  ©tarnt 
nad^  ßerSfelb  gefommen  fein,  menn  ouc!^  ni^t  erfl  743,  mie  (Scf^art  annimmt.  Ijeben' 
faOd  borf  man  biefe  erfie  Ü^eberlaffung  ni^t  f^on  für  bie  5Hoflerariinbung  anfe^en, 
txxa  in  jener  Angabe  ber  OuebUnburger  x.  9lnna(ai:  Initium  Herolfesfeldensis 
monasterii  ju  liegen  fc^eint  nnb  bogu  gefüftrt  ^at  ©onifaj  für  ben  ©tifter  üon 
^enSfeO)  ju  lernten,    ^ca,  iBerfuc^  einer  pefflfc^en  jhr^engefd^id^te  ©.  87  ff. 

«*)  Eigil.  Vita  s.  Sturmi  c.  5  ff. 

•)  Vita  Sturmi  c.  6:  Qui  cum  suam  pervenisset  ad  cellam,  quae  in 
ioco  superius  iam  comprehenso  Hersfelt  fiierat  constructa,  salutatis  fratri- 
bus  quos  ibidem  repent  .  .  . ;  ogl.  caidf  bie  ©teile  in  ber  fotgenben  S^tote. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


204  774. 

na#em  bic  Siicberlaffung  in  gulba  befc^Ioffcn  \oax,  jog  er  mit 
i^ncn  ton  ^crdfclb  ab^). 

Seit  ^turm'g  unb  bcr  ©einiocn  Entfernung  blieb  iperöfclb 
Derlafjcn;  niracnbö  finbet  fid^  eine  ©pur  baton,  bafe  nac^^er  nod^ 
rfiriftlicfie  Slnfiebler  fid^  bort  aufgebattcn  *).  ffirft  alö  2ul  mit 
feinen  Vlnfprüd^en  auf  gulba  untcrlcflen  toar  unb  fic^  für  feine 
beabfid^tigte  neue  Stiftung  naä)  einem  geeigneten  Orte  umfa^,  tarn 
^erSfelb  wicbcr  ju  ß^reii.  SuPö  SBal^l  fiel  auf  ^er^felb;  er  er* 
toarb  fid^  baö  Sigent^um  be^  ^lafeeiS^)  unb  legte  ^ter,  aiif  eigenem 
©runb  unb  SSoben,  feine  Stiftung  an,  bie  er  ben  «pofteln  ©imon 
unb  Xabbäug  tt)eit)te*).  S)ie  3^it  ber  Stiftung  ift  nic^t  überliefert; 
ba  aber  bcr  Sefifc  gulbaö  erft  765  fiul  abgefprod^en  würbe  unb 
über  ben  äSorbereitungen  }ur  ©rünbung  ^eri^fetbd  iebenfaHi^  einige 
geit  t^erging,  fo  wirb  biejelbe  nid^t  me^r  bei  Sebseiten  $ippin*«, 
fonbern  erft  unter  StaiV^  {Regierung  ftattgcfunben  ^aben*^),  toal^r^ 
fc^einlic^  fogar  erft  im  Sommer  ober  ^erbft  774,  auf  feinen  gall 
fpäter,  benn  am  5.  Sanuar  775  berietet  fiarl  bem  neuen  Äloftcr 
bereite  ftönig^fc^ufe  unb  freie  3lbt3tt)a^P)  unb  mac^t  xi)m  bann 

*)  Vita  Sturmi  c  10:  I^tur  vir  dei  secundo  die  ad  Hersfelt  perve- 
niens,  socios.ibi  suos  sanctis  msistere  precibus  reperiebat,  loci  reperitionem 
qoibas  referens,  eos  iiluc  profecturos  secum  properare  imperavit;  fern«  bic 
©tefle  oben  e.  203  i«.  4. 

*)  (&ani  o^ne  juretil^ben  Semeis  ümnutbet  $ibent  @.  18,  bag  ber  ©ttftuna 
ber  Sbtei  eine  fleine  Hoflerlid^e  ^nfialt  in  ^erSfetb  vorangegangen  fei,  bie  um  758 
Sul  gefüftet  I^abe.  föend  U,  286;  Slettberg  I,  608  bemerfen  mit  9{ed^t,  bog  {^o^ 
felb  na4  eturm*«  ^bgug  berloffen  bHeb,  unb  ^an^ede  in  ben  Acta  SS.  BoU.  L  c. 
@.  1067  fii^rt  aud,  baß  biefer  «Inna^me  and)  bie  ^^a^ric^t  ber  Vita  s.  Lnlii, 
oben  ®.  202  Sfl.  4,  nic^t  iwberf?)re(i^e. 

s)  3n  ber  Urfunbe  itarl'«  SBend  IÜ2,  6  9b:.  4  ^eigt  ed,  bag  M  bad  JMofier 
in  sua  proprietate  erbaut  babe.    »fll  SS.  XV.  144  iR.  2. 

*)  3uba«  patt  XabbouÄ  in  ber  Urfunbe  bei  ©encf  II  2,  5  9?r.  8  ifl  ein 
Srrt^um. 

^)  ^r  bie  (Briinbung  unter  Staxl  beruft  man  ft^  auf  bie  Stelle  in  bem  pa3^ 
C^en  ^rmilea^  fSknd  II  2,  4  9hr.  2:  Monasterinm,  quod  ipse  (Lullus)  ex- 
struxit  coDsilio  et  consensu  domini  CaroH  regia;  aber  baf  ^3rioiIeg  ifl  mol^ 
fa(f4,  togl.  unten  @.  205  f.  3m  >||hdi^)a^r  769  voax  2ui  auf  ber  Sateronflpnobe 
in  9iom  amoefenb,  oben  @.  64,  bie  Stiftung  nrag  alfo  bor^  ober  na^^  erfolgt 
fein.  $an^e  <S.  1068  t^erfegt  bie  Stiftung  unrichtig  f(!^on  in0  ^a^r  766.  — 
Sknd  II  2,  4  9{.  bemerfL  na^  einem  ^erdfelbifd^en  Urfunbenejptrart  ^be  ftarl  772 
bie  Ihrd^en  in  SUtfläbt,  9aepebt  unb  Ofier^aufen  nebfl  bem  äf^^ten  im  grrifenfelb 
unb  im  tbiirinaif(!ben  ^effengau  an  ^erdfelb  gef^enft.  9U)er  oiefer  Urfunbenaudpa 
ift  gang  unbeguiubigt  unb  b>eru^t  auf  einer  gefalf(!^ten  Urhmbe  oom  21.  Cftober  777 
ramibSad^er  Shr.  207;  @t(fel  II,  416;  Söen(!ni2,  11  iRr.  8;  ^a^n,  «onifaa  unb 
Sut  @.  281  92.  4;  286  ^.  2).  $erba(!btig  ifl  caxd)  bad  (Büter))er)ei4niB  bed  jdofter«, 
bad  Sul  775,  aliS  er  ^erdfelb  bem  5fönige  übergab,  foK  ^aben  anfertigen  laffen  unb 
aus  bem  ^enwrge^  mürbe,  bog  feine  «Stiftung  f(^on  oor  775  rei^  mtt  ^(^tungen 
bebad^t  toath. 

«)  aMMba(%er  Sftt,  172;  o.  ©^bet  u.  liefet,  Äaiferur«.  in  «bbilb.  Zal  2, 
Xert  @.  2;  iBend  HI  2,  6  9hf.  4.  —  «uÄfelb,  Lambert  oon  ^«felb  imb  ber  3e^- 
flreit  im\äjltix  SWainj,  ^crÄfeH)  unb  SJ^ringen,  2)iff.  (SWarburg  1879),  @.  13  91  4, 
glaubt  ^ieraud  mit  @i($er^  entnehmen  gu  (ötmen,  bag,  menn  nid^t  bie  ®rünbung, 
(o  bo(^  bie  SoQenbuna  M  JHoflerd  unb  ber  beginn  bed  flofterüdben  bebend  bafelbß 
erf)  für}  t>orber  ßattgefunben  fyit,  Slebnltc^  $^^n,  8onifaa  unb  Vul  ©.  279  9^.  2; 
Böhmer- Will,  Regest,  archiepp.  MagUDÜn.  I,  BS  9h,  3S. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^c^enlniigm  an  ^oifdb.  205 

am  nämlichen   Xage^  \omt  f^ttnaä)  am  3.  Sbtgufi^)  unb   am 
25.  Cftobcr  775  St^enfungen  ücrfc^icbencr  3c^"t<^n*^- 

@o  mar  fd^on  bie  @rünbung  ton  ^erdfelb  im  au^gefprodbenen 
@egenfQ(  gegen  $ulba  erfolgt  unb  bie  t)er^ltni^ntä|tg  na^  madf» 
bar^t^aft  trug  no^  me^r  boju  bei,  bQJ3  ou^  noc^  fpäter  bie  beibcn 
Stiftungen  \iä)  aU  Sicbenbu^ter  betrachteten.  Seit  ^eröfelb  ge» 
grünbet  war,  tarn  bie  greigcbigfeit  ber  SBetPo^ner  jener  ©eaenbcn 
nic^t  me^r  f^ulba  aOein  ju  gute,  bie  @c^enfungen,  meiere  früher 
blol  f$ulba  ju  empfangen  gemol^nt  mar,  f(of|en  nun  jum  ^^eile 
^erdfelb  ju^).  Sul  gab  ft(^  natürlich  ade  miXt^t  feine  Stiftung 
cmporjubringen,  unb  (ein  Siogrop^  Sambert  Dcrfic^ert,  feine  ©e* 
mft^ungen  feien  tom  gt&njenbften  (Sifolge  begleitet  gemefen^).  6o 
fibertrieben  bad  lautet,  l^at  er  bod)  majt  ganj  Ünre^t.  3ft  e«  auc^ 
menigftend  t)orber^anb  ^eriSfelb  nic^t  gelungen  ^Ifulba  ben  9}or^ 
rang  abjulaufen,  fo  ma^te  ed  bo^  frü^ieitig  bebeutenbe  (Ermer* 
bungen.  äBir  berfi^rten  fc^on,  mie  freigebig  ^ar(  bad  5lIofter  aU» 
balb  bebac^te,  unb  atö  Su(  bemfelben  DoOenbd  ben  )8efi^  ber  @c» 
beine  bed  t  SBigbert  aud  ^^^i^tar  terfc^afft  ^atte,  na^m  oud^  bie 

fcrigebigfeit  ber  Privatleute  einen  no^  größeren  Suffc^mung  •). 
erdfelbd  Snfprüc^  ge^en  aber  noc^  meiter.  (£d  miO  burc^  päpft* 
itc^e  Urtunben^)  t)erfc^iebene  SBegunftigungen  ermatten  l^aben:  hai 
^t)i(egium,  unmittelbar  nur  unter  ber  päpftlic^en  @eric^tdbarteit 
jtt  j^e^en,  juerft  noc^  mit^),  bann  o^ne  %orbet)alt  ber  Steckte  bed 
J)iöiefanbifc^ofd*);  ba«  Siedet,  feinen  fremben  ^rieftcr  ju  firc^- 
liefen  Serri^tungen  j^ujulaffen  o^ne  bie  oudbrfldtid^e  Griaubnig 


^)  a»miMa  9h.  173;  fBnicf  UI  2,  7  9h.  5. 

«)  mOflbadin  9h.  188;  fBknd  III  2,  8  9h.  6. 

»)  SKü^tto*«  9h.  189.  190;  ekfel  II,  30  (9h.  48.  49).  246. 1,  254  9?.  15; 
«Bouf  in  2,  9  9h.7  ad 775.  U  2,  3  9h.  1.  UI  2,  1  9h.  1.  —  «ar  feinen  felbft. 
fiSnbigen  Vkt^  ^at  ber  über  bie  (S^rttnbnng  ^ertffelbl  ^nbelnbe  9[nfang  oon  ^ambert'B 
jönft  )nnt  gtogen  Zt^  verlorener  (Skf^iqte  bon  5er0felb,  beffen  (Srl^oltung  mir  bem 
fogen.  9Rihi4  t)on  fiameriSteben  berbonlen,  S8.  V,  136  ff.  Samben*8  2)arjleaung 
ber  (irfinbrnig  bed  inoflerd  beiubt  ganj  anf  jener  (bon  t^m  feltfl  üerfagten)  ^ebenSbe« 
f^reibung  2ul'«,  wie  Lambert  SS.  V,  139  felber  bemerft;  aber  au4  btefe  benO^t 
offenbar  nid^t  auf  neuen,  uniS  unbelannten  OneOen,  fonbem  ifi  eben  ein  9le(btfer« 
toniaiberfu^  ^%  toeldf^  bie  imB  anberen  DueOen  befonnten  X^atfad^en  ju  SufiS 
Ohtn^  barfidit  9Rit  mt^t  ^a^U  Mabillon,  Acta  SS.  III,  2,  392  ben  j^erfaffer 
biefer  93iogra)>bie  ni^t  su  ^^  probad  auctores.  9htr  ein  tlulsug  borouiS  ift  bie 
turje  Vita  s.  LolU,  Acta  SS.  Boll.  1.  c.  e.  1052. 

^)  Bai  aufb  fBknd  II,  289  f.,  ber  aber  bieflei^t  }u  meit  ge^t.  inbem  er  2ui 
{utrant,  er  ifobt  eben  um  ^ulba  p  f d^en  bad  na^  ^etiSfdb  getoai^u. 

»)  Vita  LuUi  c  16,  1.  c.  @.  144. 

•)  Sßql  unten  )um  3a^  780  unb  SB3en(f  11,  294  ff. 

')  ®en<I  n  2,  4  9h.  2.  III  2,  5  9h.  3;  Jaff^,  Reg.  Pont.  Rom.  ed.  2» 
9h.  2388  (768-771).  2884  (769—771);  OgL  (>arttung,  ^ipUm^  gforf*.  e.  140  f. 
SHe  Urtenben  foHm  tnm  $ai)fl  Cte^b<m  III.  (f  772)  erlaffen  fein  unb  boc^  bem 
6.  9hgierung4ia]^  Jtarl'«  (774)  ange^renl 

»)  fBend,  Urfunbenbuc^  su  8b.  HI  ber  ^ftf(^  ^anbeigefc^i^te  e.  5  9h.3; 
bgL  unten  e.  206  9J.  2. 

»)  ©cnd  II  2,  4  9h.  2;  ogL  unten  <S  206  9^.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


206  774. 

bed  älbted;  ba^  Siedet  ber  freien  SlbtötDQ^l  unb  ben  befonberen 
©d^ufe  ber  ftird^c  für  feinen  ©üterbefifc  burifi  bie  Dom  ^apftc  auS* 

f^efproc^enc  2)rol)una  ntit  bem  t^luc^e  ber  ^irc^e  oeaen  SUIe,  bie 
ic^  am  JBefifc  be^  fltofter^  öerflrcifen  toürben*).    Aber  bcibc  Ur* 

funben  finb  o^ne  3^^^!^^  i?'^^^'  ^^""  ^^^  ^^^  ä^erlei^ung 
StaxV^f  auf  rtelc^c  Sul  bem  ^ajjfte  flegenüber  fic^  berufen  ^aben 
foH,  nac^flebilbct^). 

Slber  auc^  ^^utba  ^at  gerabe  aud  ben  erften  Salären  ber  9le« 
gieruuQ  ßarr^  ja^lreid^e  ©c^cnfungen  üon  Privatleuten  aufp* 
toeifen*),  nid^t  blo^  in  ber  Slac^barfd^aft  bc^  Äloftcrd,  fonbern 
aud^  in  größerer  Sntfernung,  SBcinbcrge  bei  ©eibeö^eim  im  ©peier* 
gau^)  unb  mele  SSefi^ungen  im  SBorm^gau®).  ^a^ii  fommt  bie 
SJerlei^ung  ber  Smmunität  burc§  Äarl  am  24.  ©eptember  774^) 
unb  bad  an  bemfelben  2;age  burd^  ben  ftönig  verliehene  SRec^t  ber 
freien  abti^rta^l«). 

Selchen  Sinflug  bie  ®rflnbung  ^erdfelbi»  auf  bai»  SSer^ältnig 
Sur^  ju  ©türm  f)attc,  ob  i^r  ß^^^ü^fniS  noc^  länger  fortbauerte, 
ifi  nid^t  befannt;  aber  bie  SBorte,  mit  bencn  ©türm  unmittelbar 
vor  feinem  lobe  Sul'^  gebac^te,  laffen  vermut^en,  bafe  erft  ber 
Xob  ©turm'd  ber  ©pannung  ein  @nbe  machte  ^). 


')  ^te  bdben  legten  ^SefHnmumgcn  finben  fid)  nur  in  ber  @.  205  ^.  9  %t* 
nannten  Urfunbc 

^)  S)ie  Utfunbe  üont  1. 3nnt.  o&en  @.  205  9^.  8,  ift  tbenttf(!6  ntit  ber  bei  IBend 
III  @.  2  ongefttl^en,  obgleid^  btefe  Dom  29.  ^cd  batirt  ift,  nnb  f(^  Don  fBknd 
e.  5  9^.  fe(bfl  fiir  unecht  erfannt.  Siettberg  I,  604  etmfi^nt  fle  gamid^t,  citirt 
bann  aber  I,  618  ^.  44  eine  ©teile  aud  il;r  unb  nnO  barauiB  einen  @d)Ii^  gie^ 
anf  ben  ^n^It  bed  ^riotfegi»  Don  Bac^^Briofl  für  gfitlba;  bie  Urtnnbe  ifl  ober  ent« 
f(^teben  falfck  nne  S^etlberg  f|}&ter,  11,  677,  felber  bcmerft  9Cber  aud^  bte  ttrfnnbe 
Dorn  27.DIto6er,  oben  e.  205  92.9,  ift  falf(^  nnb  Don  9lettberg,  ber  I.  604  an  t^  (Sc^t* 
^eit  ni^t  an  ^»eifeln  fc^t,  fpSter  II,  677  felbft  aufgegeben.  Ob  baiS  ({rgebnig  ber 
Unterfu^ungen  Don  @i(fe(,  8ettrfige  pa  S)ipIomatif  lY,  35  ff.,  unb  Oettner  @.  58  ff. 
über  bie  ^^ifdfen  $riDiIegien,  »onac!^  bafl  ^rioite^  M  kdäicaua  in  ber  $aupt^ 
fac^e  täft  ift,  ^tfel  ^.  57,  aud^  ben  ^dfelber  ^IhriDtlegien  ngenbmie  in  gut  fonunen 
!ann,  ift  fragliA;  DgL  au*  @i(W,  ©Ten.  ©.-©.  ^^.-^ift  (w.  XXXVI,  371;  ^art- 
tung  a.  a.  O.  e.  198  ff.;  bef.  @.  219  f. 

')  SkncEIlI,  @.  5:  secuDdom  privilegii  seriem  qnod  a  gloriomsaiino  pre- 
fiato  principe  inibi  perpetualiter  statutum  Dobis  ostendere  stnduisti;  bai9 
friDilea  felbfl,  Dom  5.  Sonnar  773,  ftebt  Vknd  ID,  e.  6  9h.  4;  Dgl  tmdf  SRett« 
berg  II,  677;  SKü^lbo^  9h.  172  u.  unten. 

*)  2)ronfe,  Codex  diplomaticuB  Fnldenns  9h.  31-~45. 

»)  Urfunbe  Dom  20.  a)ejeniber  770,  bei  S)ronre  9h.  31. 

»)  Urfunben  bei  2)ronle  9h.  33.  35.  36.  38—40.  43.  45. 

'')  Urfunbe  bei  a)ton!e  9h.  46;  Dgl.  o.  @.  200. 

»)  Urhmbe  bei  S)ronfe  9h.  47;  Dgl.  o.  @.  200. 

»)  EigiL  Vita  Stunni  c.  24  (25),  SS.  II,  877:  cnnctis  ex  intimo  corde 
coBvicia  et  onones  coDttunelia«  ineaa  ignosco,  necnoo  et  Lullo,  qm  mild 
semper  adversabatur.  2)a6  \dfon  frfi^er  eine  IBorfd^mmg  ttmfd^  £ul  n^  @turm 
ftattgefunben  ^abe,  »ie  bie  ^eraudoeber  ber  Acta  SS.  Boll  1.  c  6.  1006  Der# 
mutzen ,  folgt  barauiS  nid^t.  2)ie  @4cntmig  2nV»  an  tN^Or  tooraif  fte  fii^  be« 
rufen,  fallt  jebenfaltt  nic^t  ind  3a(r  774,  fonbern  erft  785,  a(fo  na(^  @tum'iK2:ob, 
ba  SnI  barin  a\9  archiepiscopus  be^ei^net  nHrb. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


»tfc^of  2jd  rjon  SWohig.  207 

Ucbri^en;^  mfiffen  gegen  Su(  auc^  fonft  äSefc^tuerben  lout  ge» 
toorben  fem,  bie  big  toor  bcn  ?ßapft  gebrad^t  »urbcn.  ©n  ©c^rei* 
ben  ^obrian'g  an  Xilpin  t)on  dicim^,  bad  oncrbingd  tDo^I  erft  in 
bie  Qtxt  fnrj  toor  780  fällt  ^,  erinnert  biefen  juerft  baran,  bag 
i^m  $abrian  auf  (Jrfud^en  XaxV^  unb  infolge  bcö  günjiigen  Qtuf^^ 
niffei^,  baS  i^m  gulrab  t)on  @t.  DeniiJ  gegeben,  ba^  ^ßaUium  toer* 
liefen  I)abc,  unb  beftätigt  ber  Sleimfer  ftirc^e  toieber^olt  alle  8e* 
fugniffe  einer  aWetropoIitanfirc^e ;  am  ©d^Iuffe  be«  ©c^reibeng  tljeitt 
Der  ScHjft  bem  Sribifc^ofe  mit,  eS  feien  i^m  über  bie  Drbination 
beö  Sijc^ofg  Sul  öon  SWainj  5)inge  jiu  O^ren  gefommen,  »elc^e 
i^n  üeranlafetcn  eine  Unterfuc^ung  über  biefelbe  ju  üeranftalten, 
auc§  feinen  ©lauben,  feine  ßehre  unb  feinen  ©anbei  einer  ^rü* 
fung  ju  unterwerfen  *).  SRit  oiefer  ?ßrüfung  beauftragt  ^abrian 
auger  Xilpin  noc^  ben  @r^bifc^of  SBeomab  t)on  Syrier  unb  ben 
©ifc^of  ^offeffor;  über  baiS  Srgebnig  berfclben  foüen  fie  ein  Qcug* 
nife  ausfertigen  unb  nebft  einem  toon  Sul  felbft  untcrfc^riebenen 
®lauben§befenntni6  nac^  Slom  fc^iden,  bamit  ber  ^apft  über  fiuf S 
ffiürbigfeit  urtl^eilen  fönne  unb  in  bcn  Stonb  gefefct  mcrbe  i^m 
bQ2  ^Pallium  ju  überfcnben  unb  feine  Orbination  für  giltig  ju  er* 
fifiren. 

993ir  n^erben  ^ieburc^  tno^I  faum  px  bem  ©cfilug  genöt^igt, 
ba§  man  Sufd  SRec^tgläubigfeit  t)erbäd|[tigt,  an  feinem  fieben^ 
tnanbel  Snftog  genommen  l^abe;  nur  foüiel  erbeut,  bag  ber  $apfi 
Bii^  auf  üorgangige  Prüfung  unb  Sinfenbung  feinet  ©laubend* 
befenntniffed  bie  anerfennung  feiner  Orbination  beanftanbete.  @o 
batte  ta  auc^  SSonifaA  Dor  feiner  83ifc^ofdn)ei^e  ein  @tauben$^ 
befenntnig  ablegen  muffen^),  fflonifaj  ^atte  bann  fc^on  frfi^e,  742^ 
ben  $a))ft  Qaqaua^  um  bie  @rlaubni§  gebeten,  noc^  bei  feinen 


1)  Jaffg,  Keg.  Pont  ed.  2'»  9hr.  2411  W  baf  brtreffenbe  ^äft^bm  btö  fa)>fle« 
tmt  bai  30^775,  to^L  9hr.  2410;  ebenfo  Böhmer -Will,  Regest,  arehiepp. 
MagontiD.  I,  S9  9hr.  40;  Le  Cointe  VI,  100  gmanev  an«  (Snbe  775;  Eckhart 
I,  641  f.  tnd  3<^  776.  Le  Cointe  erinnert,  bag  ber  im  Briefe  genannte  9ifd^ 
9off<ffor  (Snbe  775  in  9tom  n?ar,  Dgt  nntcn  }um  3a^  776.  Marlot  Histoire  de 
Reims  IL  S42  f agt  irrtibfimltf!^,  bof  @|toiben  fei  oitf  bem  5.  SRegtenmgija^  j^arr« 
botirt  S)te  3ett  ergibt  fi(^  auf  bem  (Bfaubendbefenntnig  M'»,  »ek^  bem  3(^ 
780  ange^Srt  ober  »enigftenil  ansuget^ren  ft^t:  t)a(.  ^n  a.  a.  D.  @.  276  iR.  1 ; 
277  9^.  1,  ber  fi^  ^  an  (Sd^fert,  iOta»  e.  SO  %.  2,  mif(^fieBt. 

5  Flodoaid.  Historia  Rem.  eccl.  U  c  17,  SS.  XIH,  464  (ügL  ibid. 
C  46o):  Iniangimas  etiam  fratemitati  tuae^  ut,  qnia  de  ordinatione  epi- 
scopi  nomine  Lul  sanctae  Mogontinae  ecclesiae  ad  noe  quaedam  pervene- 
runt,  assnmptis  tecnm  Vioma^o  et  Poesessore  episcopis  et  missis  gloriosi 
ac  spiritaliB  filii  nostri  Karoh  Francomm  feffis,  diligenter  inquiras  omnia 
de  imofl  ordinatione  et  fidem  ac  doctrinam  illios  atque  conversationem  et 
mores  ac  vitam  investiges  etc.  Viomagus  tfl  SBeomab  oon  £rier,  ^offeffor, 
jebenfaHi  fdn  ttalienif^a  iBif^of ,  »ie  SRettberg  I,  575  t)ermut^,  fonbem  em  frSn« 
fifd^,  üg(.  mttcn  ^om  Sa^r  776;  femer  unten  ).  3.  780. 

»)  Willibald.  V.  Bonifatii  c.  6,  Jaff6  III,  450. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


208  774. 

Scbjcitcn  fclbft  feinen  Slad^folgcr  einfefeen  ju  bürfen*).  ^aäfaxxcS 
l^atte  bod  obgefc^Iogen ,  i^m  aber  n^eniafteniS  bte  ^ergünftigung 
jugefagt,  unmittelbar  t)or  feinem  lobe  feinen  Siad^f olger  m  be^ 
geic^nen^  ber  bann  nai)  9iom  fommen  unb  bort  bie  9Bei()e  empfangen 
loHc*).  Sonifaä  toieber^olte  aber  fpäter  feine  Sitte  mit  ffirfolg; 
ßad^ariaö  geftattete  i^m,  toenn  er  eine  geeignete  ^erfönlid^feit 
fänbe,  biefclbc  ju  feinem  Slac^f olger  ju  toei^en^),  unb  üon  biefer 
Srlaubnig  machte  ^onifaj  @ebrauc^,  inbem  er  ben  Sul  ju  feinem 
e^orbifc^of  unb  fpäter  mit  ©ene^migung  beö  ÄönigiS  ju  feinem 
Slac^folger  beftimmtc  unb  toei^te*).  S)ie  gorberung,  bie  3öc^ö* 
riaö  in  feinem  erften  ©einreiben  au^gcfproc^en  ^atte,  Dag  ber  3lai)» 
folger  t)on  SSonifa^  bie  SBei^e  in  8^om  empfangen  fode,  ift  nac^» 
^cr  nirgenbö  nte^r  berührt.  9Kan  tieft  auc§  nic^t,  bag  Sul  ^ur 
SBei^e  nac^  9Jom  reifte;  inbem  ber  ?ßapft  Sonifaj  bad  Siecht  ein» 
räumte  Sul  ju  rteij^en,  üerjid^tetc  er  barauf  bie^  felbft  in  JRom 
JU  t^un;  bie  @ittigfeit  ber  SSei^e  ä\xV^  burd^  SBonifag  ift  un^ 
jtoeifelbaft*).  @rft  jur  ß^it  §öbrian'ö  »urbc  fie  angefochten,  unb 
c^  ift  laum  möglich,  ba§  babei  bie  SRic^terfüIIung  jener  urfprüng* 
lid^en  ^orberung  bed  ßac^ariad  ald  @runb  ober  atö  SSormanb 
biente®);  benn  n)ic  l^ätte  ^abrian  in  biefem  galle  nic^t  nad^träg» 
lic^  Don  Sul  eben  bie  Sin^otung  ber  Orbination  in  SRom  t)erlangt? 
Üeber  anbere  ©rünbe,  aug  rtelc^cn  bie  833ei^e  beanftanbct  toerben 
lonntc,  liegt  nirgenb^  eine  änbeutung  üor');  jeboc^  licpc  fic§ 
beuten,  bag  fie  ft$  auf  benäJ'JobuiS  ber  993ei^e  bej^oaen,  melletc^t 
au^   mit  bem  Umftanbe   5ufammen^ingen,  bag  Sul  juerft   nur 

1)  Bonifatii  et  LulU  epist  42.  Jaff^  III,  113—114.  ^aomfa)  b^ie^t  fi(^ 
^cr  auf  dne  Snmdfung  t>di  üor^erg^bm  ^M»  <Shregor  III. 

^)  8rief  t>t»  3a($am«  bei  Jafifö  L  c.  9hr.  43,  &.  119—120:  ea  hora,  qua 
te  de  praesenti  saeculo  migratumm  co^overis,  praesentibas  cunctifi,  tibi 
saccessorem  designa,  ut  huc  yeniat  ordinandoB;  t)gL  Acta  SS.  BoU.  1.  c. 
@.  1058  ff. 

<)  Wef  U»  SodKitio«  tx>n  748,  bei  Jaffi^  III,  192:  —  si  Dominus  de- 
derit  iuxta  tuam  petitionem  hominem  perfectom,  qui  poarit  soUicitudiDem 
habere  et  curam  pro  saiute  animarum,  pro  tui  persona  illum  ordioabis 
episcopum. 

^  WiUibald.  Vita  s.  Bonifatii  c.  8,  Jaff(§  1.  c.  e.  462:  Et  Lul,  suum 
ingenioeae  indolis  discipulum,  ad  erudiendum  tantae  plebis  numerositatem 
constituit  et  in  episcopatus  gfradum  provehit  atque  ordinavit . . .;  Passio 
8.  Bonifatii  ib.  e.  477;  Othloni  V.  s.  Bonifatii  ib.  <B,  497.  502  f.;  Bonifatii 
et  LuUi  epist  9lr.  85  ib.  e.  232;  Oellner,  jtömg  pp^  e.  36  ff.;  (^o^. 


leontfoa  unb  Sul  e.  248  ff. 

^)  %idf  MabiUon,  Acta  SS.  saec.  UL  p.  S 
bog  Soc^anaiS  bie  IBei^  2tiV»  bnr^  Sonifoa  \üt 


.  saec.  in.  p.  2,  @.  394  f.  ^t  mit  ^täit  ^etkMnr, 
^  Sonifaa  für  ailtig  l^ieU:  t)gl.  on^  Acta  SS. 
BoUn  c.  @.  1072  Sfit.  74. 

^)  Bü  üermut^  Mabillon  1.  c. ,  beffen  Kn|l(^t  Le  Ck>inte  VI,  102  fi(^  an« 
eignet,  unb  9{ettberg  I,  576. 

^)  2)a9  game  @<l^reiben  ^abrion'iS  an  Silpin  mit  ber  barin  enthaltenen 
ftnfe^tnng  ^er  Otbination  2nV9  fttr  uned^t  m  erf(&ren,  toie  bie  ^aniaeber  ber 
Acta  SS.  BoU.  1.  c.  9h.  73  unb  (mäf  ^inf^iud,  JÜn^^ente^t  ber  5hit^It!en  unb 
^oteflanten  in  2)eutf(!6(anb  I,  602  g.  tflun,  ^at  man  aber  »o^I  im  ffttäft;  t>al  gegen 
ben  te^teren  aud)  ^ol^n  a.  a.  O.  6.  276  9^.  1;  346.  8eoit^ten0t9ert^  ifl  bier  ^ 
fii^rung  t)on  ^infd^m«  aUerbingft. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^f4of  M  oon.aRoina.  209 

(S^orbifc&of  amejen  loor.  Man  f)at  tpo^l  Dermut^et,  bog  boupt* 
fäd^tic^  fein  @treit  mit  @turm  boju  beigetragen  ^abe  i^m  ®egncr 
jju  ertoedcn  ^)  unb  bafe  Don  biefen  bie  Älagcn  über  feine  Drbination 
QUi^gingcn,  beren  Unterfud^ung  ßabrian  onorbnete.     Ob  biei^  be» 

Sränbet  ift,  mug  ba^ingeftedt  bleiben.     Ueber  bad  Srgebnig  ber 
Interfuc^una  t)erlautet  nic^td;  [ie  fc^eint  aber  nic^t  ungünftig  aitd^ 
gefaflen  ju  jein,  ba  Sul  in  bcn  Sefifc  be^  ^afliumiJ  gelangte*). 

äRon  [ie^t  nic^t  beutlid^,  aber  ed  fc^eint  beinahe ,  atö  ob  mit 
ben  9Biberti)ärtigfeiten,  luelc^e  er  jn  befle^n  ^atte,  auc^  2uV^  %n^ 
fe^en  einigermaßen  vlott)  litt,  ^i^fi^er  ^atte  man  fic^  in  feiner 
britannifd^en  ^eimat^,  mit  beren  iBifc^öf en,  wie  Subbert^  unb  Sre* 
gomin  t)on  (^nterbur^,  SRilret  Don  SBorcefter,  S^ne^earb  t)on 
aßind^efter,  er  fietö  in  regem  SBerfe^  blieb  ^),  grofie  Sorfteüungen 
Don  feinem  (£influ6  auf  £ar(  gemacht  unb  fid^  feiner  ^ttrfprdd^e 
bei  bem  Könige  bebient.  S)er  ftönig  SUc^reb  t)on  Slortbumberlanb 
unb  feine  ©ema^lin  Odgeofu  manbten  fi(^  an  Sul  uno  erfuc^ten 
i^n,  bie  93emü^ungen  ber  @efanbten,  bie  fte  an  Stall  gefc^icft,  5U 
unterftüfeen,  bamit  griebe  unb  greunbfc^aft  iwifc^en  ben  bciben 
{Reichen  loieber  befeftigt  würbe  *).    5)aiJ  gcfc^o^  tjor  774,  loa^r* 


1)  l3gL  Mabillon  L  c.  e.  899;  Le  Cointe  1.  c;  9lettberg  I,  576.  9Ui* 
^rec^enber  ift  bte  8ermittbmtg  ^n'9  (@.  276),  bog  ber  (Sxiltaftüan  ^ulrob  bie 
DueOe  ber  8ebenf^  aeioefen  fein  m5ge  (Dg(.  Bonifatii  et  Lulli  epist  9hr.  84 
@.  231). 

^)  Sgl.  mtten  jum  M^  780. 

3)  ^  ^n,  eotdfaa  unb  Sul  @.  256  ff.;  ber  ^ef  »regomin'd  an  Sul, 
Jaff6  in,  %.  118.  welcher  et»a  761  ober  762  gcfd^rieben  fein  »trb  unb  in  bem 
e4  (®.  277)  l^gt:  IHes  multi  elapsi  sunt,  ex  quo  sollicitus  praeoptabam,  ut 
Deo  fayente  tandem  aliquando  prosperum  iter  legatarii  Dostri  peryeniendi 
ad  beatitadinem  vestram  invenire  potuissent.  Quia  per  hos  scilicet  pro- 
xime  decnrrentes  priores  annos  plurimae  ac  diversae  inqoietadines  apud 
DOS  in  Brittaniae  vel  in  Galliae  partibus  audiebantor  existere;  et  hoc  vi- 
deUcet  nostrum  desiderabile  propositum  saepins  inpediyit  et  perterrendo 
valde  prohibnit  de  nostris  lüiquos  ad  yos  dirigere  ^r  tarn  incertam  tamque 
....  (&de  bon  etma  4  ^u(!f^fiaben)  crebris  infestinationibus  (infestationibus? 
Oettner)  inproborum  hominom  in  provinciis  Anglorum  seu  Galliae  regionis 
—  geigt  nur,  bog  politifAe  ©irren  unb  UnfUber^eit  ber  angelfäc^ftfc^en  »ei(^  wie 
bc<  granlenrei<i^  Sregonnn  in  ben  nac^fibor^ge^ben  ^oi^en,  feitbem  er  (Sx^* 
bif(!^of  toax  (b.  ^.  feit  ^erbfl  759),  ob^e^alten  I^rtten  Soten  an  Sul  }u  fenben  (er 
fäi^  fort:  Nunc  vero  pace  ac  taiüone  nobis  a  principibus  mdubitanter 
ttndique  promissa)  —  ntd^t  bog  bad  Ser^Sltml  annf(^  ben  beiberfeitigen  Sonbem 
Wi  fembfÄg  geflaltet  ^tte.  »gL  ^o^n  0,  a.  0.  @.  262. 296  5R.  7;  Delftter  ®. 
428  91.  8,  ber  nur  p  beffimntt,  mit  S<H)^)enberg ,  ^ef^ii^te  oon  Cnglanb  I,  288 
9{.  4,  an  feerSuberifcbe  (Sinf&üe  in  Britannien  unb  ®aEien  benft,  gegen  Mabillon, 
Acta  l.  c.  @.  896  f.  unb  Wettberg  I,  577. 

*)  Hli^reb  unb  Ofijgeofu  fAreibcn  an  M,  bei  Jaff4  1.  c.  e.  285  (9hr.  119): 
Nostris  qnoqne,  dilectissime  nrater,  legationibus  ad  dominom  yestrum  glo- 
riosiseimum  regem  Carl  obsecramns  consulendo  subyenias,  nt  pax  et 
amicitia,  qnae  omnibns  convenioDt,  fEicias  stabiliter  inter  nos  connrmari. 
^ndf  ^\\qtn  5fönig  (Sabbert  mm  9h>riHbumberIanb  unb  bem  franfif(^  9{ei(^e  fehlte 
ef  nic^t  an  fremtbfi^en  8Qie^gen;  ^üopm  fott  ilfn  mit  Qkf Renten  gee^  ^aben; 
t)g(.  ?a^)<)enbierg  I,  208  ;  ^fc^,  3)ie  «eic^fe  ber  «ngelfoc^fen  jur  Seit  «arf«  b.  <»r., 
M.  »reilau  1875,  @.  t)6. 

^aJixf).  b.  btf^.  Oefe^.  -  9lbeI-6hnfoit,  Statt  b.  9t.   I.  »b.    2.  Hüft-       14 


Digitized  by  VjOOQ IC 


210  774. 

fc^cinlic^  im  Max  773*);  bagegcn  ift  au^  bcr  späteren  Qdt  ein 
83 rief  Sur^  öor^anben,  ber  auf  feine  Stellung  ein  ganj  anbere^ 
fiic^t  toirft.  S)em  6oena  («elbert?),  ffirjbifc^of  öon  ^oxV),  fc^rcibt 
er  öon  bem  @c^inH)f  unb  ben  Anfechtungen,  bie  er  erfahre,  unb 
Don  ber  SBebrücfung  ber  Sird^e  burc^  bie  f^ärften  ber  @egenn)art, 
tpel^e  neue  ©ebräucfie  unb  neue  ®efebe  nac^  SSiQffir  einführten  ^). 
ÜRqu  braucht  biefe  klagen  nic^t  tDörthcQ  ju  nehmen,  n)orQuf  fie  fid^ 
belogen  ift  o^netjin  nic^t  beftimmt  ju  ermitteln*);  aber  jebenfaßiS 
enthalten  pe  ftarfe  Vorwürfe  gegen  Äarl,  finb  fie  ein  Semeiö,  ba§ 
2ul  feineSmegd  aUed  nac^  SBunfc^  ging,  bag  t)ie(e^  gegen  feinen 
0iat^  unb  äBillen  gefc^a^.  S^m  gelang  eiS  nid^t  ebenfo  fe^r  n)ie 
feinem  ®cgner  ©türm,  fid^  ba^  SSertrauen  Äarr^  ju  erwerben; 
©türm  würbe  t)on  bem  Äönige  fortwä^renb  mit  ben  wid^tigften 
Aufgaben  betraut,  fpiette  bei  ber  SSefe^rung  ber  ©ad^fen,  wie  fic^ 
nod^  jetgen  wirb,  eine  l^erüorragenbe  SRoue;  t)on  einer  ä^nUd^en 
JBeöorjugung  Sul'^  burd^  ben  Äönig  finbet  ^i6)  nirgenb^  eine 
©pur;  ed  fd^eint  nic^t,  bag  er  größeren  Sinf(ug  befag  atö  ben  i^m 
feine  ©teßung  ate  S3ifc^of,  fpäter  ffirjbifc^of  öon  Sfeainj  toon  felbft 
öerfd^affte.  S)ie  ®unft,  welche  Äarl  feit  775  burc^  f^a^Ireic^e  Ser^ 
lei^ungen  bem  Älofter  ^eröfelb  bewies,  ift  fein  SWalftab  für  ben 
©influB,  ben  er  Sul  tn  ben  aflgemeinen  JReic^^angelegen^eiten 
einräumte. 

ffiarl  war  erft  wenige  SKonate  au^  3talien  jurücf gelehrt;  aber 
no(^  e^^e  ba^  Sa^r  ju  @nbe  ging,  machten  i^m  bie  italienifc^en 
Angelegenheiten  auf§  neue  ju  f^affen.  S)ie  SBejie^ungen  jum 
^a^jfte  waren  nun  unauflöslich  gehtfipft ;  Weber  bie  angeftrengten 
Jöemül)ungen  feiner  me^r  ben  ßangobarben  jugeneigten  SRutter, 
unterftüfet  burd^  anbere  gewichtige  ©timmen  auS  feiner  Umgebung, 
noc§  bie  jweibeutigc  Haltung   beö  ^apfteS  ©tepl^an  IQ.  Ratten 


1)  9I4rä)  entfaqte  774  ber  Stnnt,  ilappenberg  I,  209  f.  'iftaäj  Soppentxrg 
kourbe  ber  Srief  gef^neben  §u  einer  3^*  ^^  ^^  i4on  bie  ^(u^fentn^e  oeaomten 
baue,  olfb  )mif(^  772  unb  774;  boL  |>a^n  ®.  296  f.,  toeU^er  ben  8rief  m  ben 
ikai  778  fei^t,  meil  er  ibn  mit  ben  ^reiben  bed  ^Cbt»  (Sonwulf  an  Sul  unb  Stad 
Dom  24.  unb  25.  SWol  778  (JaflF6  HI,  282  f.  9to.  117.  118)  für  öletdjjettia  ^t. 
P^  a.  769  9te.  IV;  Eckbart  I,  601  fe(}en  i^  o^ne  genttgenben  ®runb  iniS 
Sapr  769,  mel^eiS  nur  ber  terminoB  a  quo  ift. 

^)  fd%i,  Alford  alias  Griffith,  Annales  ecclesiae  Anglo-saxonicae  II, 
618;  baaegen  ober  |^^n,  ^rf(^ungat  jur  beutfii^  ®ef(^4te  X^  565  ff.;  Sontfo) 
n.  M  €.  800. 

<)  Jaff^  III,  288  (9hr.  122):  Pro  nomine  enim  Christi  in  contumeliis 
et  tribulationibus  gloriari  (Wim.  5,  8)  et  exaitatione  aecclesiae  eins  nos 
oportet,  quae  cotidie  tunaitur,  premitur  atque  fatigatur.  Quia  modemi 
principeB  noYOs  mores  novasque  leges  secundmn  sua  desideria  condunt. 
D^ne  mmti  mtrb  in  ben  Acta  SS.  Boll.  1.  c  @.  1075  bie  JHage  M'»  auf  bie 
(Sjft  StatV9  mit  ber  S^x^ter  M  !3)eftbertud  belogen,  ^er  Srief  xmxli  loon  Sul  in 
feinem  böseren  alter,  ni(^t  Diel  twr  781  gefd^rieben  fein,  ba  er  fid^  barin  fd^n  gan| 
IcbeniSmttbe  äußert  unb  über  feine  röt^c^en  )6ef(4merben  flogt;  t)gL  ßo^n  @.800  f., 
ber  i^n  in  bie  3.ett  Stmf(!^en  778  unb  778  fe^t,  ba  Heibert,  mtt  bem  ipm  (Koeno  iben* 
tif4  )u  fein  f(^t,  778  bofl  $anium  empfing  unb  778  florb.  3n  ber  Snfcription 
^etgt  ed:  sommi  pontificatus  infula  praedito. 

*)  «gL  ^obn  e.  801. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Stellung  StaxV»  ^u  bm  9nfprü(^m  M  $a)}ßti!.  211 

t)ermoc^t  i^n  bem  Qpoftolifc^en  @tu^Ie  bauernb  }u  entfremben.  ^li 
Statt  773  über  bie  älpcn  im,  trat  er  bereite  tüicber  üoQflänbig 
in  bie  Sufefto^^fen.  feinet  SJater^;  aber  tüic  er  fibcraH  ba^  t)on 
^ippin  Begonnene  ^ur  iBoüenbung  führte,  fo  blieb  er  auc^  t)ier 
nic^t  bei  bem  t)on  biefem  gewonnenen  ffirgebnig  [te^en.  (£r  bad|te, 
nac|bem  er  einmal  in  Stalten  eingebrun^en  toar,  nic^t*  me^r  baran, 
<iuf  ®runblage  bed  7ö6  ixox^Atn  $i|)ptn  unb  Sliftulf  flefc^toffenen 
grieben^  ein  Slbfommen  mit  ©cpbenug  j"  treffen,  fonbern  ^ielt 
erft  innc,  nad^bem  er  ffiefiberiuö  fleftflrjt.  Slflein  auc^  nac^  biefem 
entfc^eibenben  ffirfoljje  flarl'ö  waren  bie  SBerl^ältniffe  Stauend  uod^ 
loeit  entfernt  öon  einer  feften  bauer^aften  Drbnunfl.  S)iefe  mußte 
erft  gefcfiaffen  toerbcn,  unb  fo  wenig  M  auc^  Äarl  biefer  Aufgabe 
«nt*og,  fo  wenig  jeigte  er  boc^  befonoeren  ffiifer  fie  ju  erlebigen. 
Uno  feine  Haltung  ^atte  i^ren  guten  @runb.  2)ie  ©d^wierigfeiten, 
welche  ber  {Regelung  bcr  ßuftönbe  in  Stauen  im  SSege  ftanben, 
famen  nic^t  ^auptfä^lid^  t)on  ben  ber  ^errfd^aft  StaxV^  unmittelbar 
unterworfenen  $rot)injen;  gerabe  fie  machten  Äarl  t)er]|[ältnigmägig 
am  wenigften  ju  fd^affen;  aber  unaufl^örlic^  war  er  in  Snfpruc^ 

genommen  t)on  ben  Ängclegenbcitcn  be^  römifc^en  ©tu^U ;  ^ier,  in 
cn  gorberungcn  ber  ^rc^e,  lagen  bie  ^auptfd^wierigfeiten,  welche 
Stalien  nid^t  ju  9iu^e  unb  Drbnung  fommen  liegen.  S)iefe  83er* 
l^ältniRe  Ratten  aber  für  Äarl  nic^t  entfernt  bie  Sebeutung  wie  für 
ben  $apft;  auf  bie  SSerbinbung  mit  Stom  legte  er  ben  größten 
SBertb,  weit  er  ij^rer  für  bie  Durchführung  feiner  fire^HAen  unb 
politifd^en  Sntwürfe  im  fränfifc^en  8?ci(^e  beburftc,  aber  faum  be* 
rü^rt  würben  biefe  oon  ber  größeren  ober  gerinaeren  ÄuiSbe^nung 
bei^  weltlic&en  ^errfd^aftiSgebiet^  bed  ^opfte^,  biefe  fonnte  aud^  für 
fiarl  nur  9{ebenfad^e  fein. 

S)ie  (Eroberung  beö  langobarbifd^en  9iei(^c^  führte  SSer^ältniffe 
herbei,  welche  Weber  Sari  noc^  ber  $apft  t)orau^gefe^en  ju  l^aben 
((feinen;  jeber  täufcfite  fic^  über  bie  äbfid^ten  beö  anbern.  ®a^ 
ab!ommcn,  bai^  ju  Dftern  jwifc^en  i^nen  in  JRom  getroffen  war, 
fteUte  ftc^  nod^  in  bemfelben  Saläre  ali$  ungenügenb  ^eraud;  jlarl 
Derftanb  t^  ganj  anberd  atö  ^abrian,  brachte  ed  wenigften^  nic^t 
in  ber  SDeifc  ^m  Sludfü^rung  wie  ßabrian  erwartete.  (Sin  Srr* 
t^um  War  e^,  wenn  $abrian  glaubte,  oon  Äarl  fofort  ben  93c* 
fife  aller  ber  ©ebiete  ju  erhalten,  auf  bie  er  Slnfprüc^e  ju  ^aben 
glaubte;  ein  Srrt^um  oon  Äarl  ju  glauben,  bcr  $apft  würbe  fic^ 
mit  ber  SSSieber^olung  bei^  SSerfprec^end  t)on  Cluier}))  jufrieben  geben 
unb  nidbt  fort  unb  fort  auf  feine  oollftänbige  Äu^fü^runa  bringen. 
Ueberau  geigte  baö  Auftreten  be^  ?ßapfteg,  baß  er  t)on  Äarl  me^r 
erwartet  qatte. 

S)er  JBriefwec^fel^abrian*^  mit  Äarl  beginnt  noc^  in  biefem  Sa^rc 
774  unb  enthält  fofort  bie  l^eftigften  Älagen.  $abrian  mochte  er* 
warten,  baß  Äarl  wä^rcnb  feiner  Änwefcn^cit  in  Stauen  noc^ 
Änftaltcn  treffen  würbe  um  ba^  ©c^enfungötjerfpre^en  in  um* 
faffenber  SBeife  in  SSottjug  ju  fefeen.  aßein  Äarl  öcrließ  Stalien 
o^ne  bie  Hoffnung  be«  ^aplteö  ju  erfüllen,  bcr  nun  fogleic^  mit 

Digitized  by  VjOOQ IC 


212  774. 

feinen  IBefd^toerben  I)ert)ortritt.  3a,  nod^  mc^r,  faum  toar  ber 
ftönifl  über  bie  Älpcn  jurficfflcfc^rt,  ate  bcm  Zapfte  fogar  bieicnigcu 
©ebtetc  ftrcitta  gemalt  ttjurbcn,  welche  ^ipptn  bcm  römijc^ca 
©tu^le  übcrlaffcn  battc.  ®er  alte  Slebenbu^lcr  be«  5ßajp[teg  um 
bic  §errfd^aft  in  Dberitalicn  war  ber  ©rjbif^of  t)on  »taöcnna., 
@d^on  bem  (Jrjbifd^of  ©crfliu^  »ar  eS  fleglücft,  einen  großen  2t|cit 
bed  Sjard^atd  unb  bie  aanje  $entaPoIiS  in  feine  ®etoaIt  ju 
bringen*);  fieo,  ber  jur  ö^it  $abrian^d  auf  bem  eribifcfiöf liefen 
©tüftle  fag,  behauptete  fic§  nun  im  Sefi^e  ber  rtic^tijjften  ©täbtc 
bcsS  ejard^ati^^).  $abrian  wartete  umjonft  auf  iftre  {Rüdgabe,  unb 
Seo  ma^te  fogar  bcn  Serfud^  fic^  au*  ber  ^entapoli^  tüiebcr  ju 
bemäd^tigen^).  Sroat  fc^eiterte  biefed  unternehmen  an  bem  ©iber«» 
ftanbe  ber  Scüöucrung  in  ber  ?ßentapoIiö,  aber  ate  ber  ^apft  in 
bie  feit^er  t)on  Seo  jurücfbe^altenen  @ebiete  bed  dtaidjat»  feiuQ 
SBeamten  f^icfte,  um  für  ben  römifc^en  ©tu^l  baöon  SBeft^  su  er* 
greifen,  mürben  fie  barauS  mieber  tjerjaat.  ßeo  mar  fomeit  baöon 
entfernt,  maiJ  er  befag  fterauöjugcben ,  oag  er  bem  ^apfle  gegen- 
über fidi  unberftoftlen  auf  eine  Sc^enfung  öon  Smola  unb  SBologna 
burcfi  Äarl  berief*),  unb  menn  eö  au^  mofti  niit  genau  i[t,  bafe 
in  biefe  ©d^enfung  aucft  bie  ?ßcntapoIiö  einbegriffen  mar,  mie  ßa» 
brian  ben  ßeo  üerTid^ern  läßt,  fo  fd^eint  bod^  Seo  menigftenö  bic 
mic^tigften  ©tobte  be«  (Jjard^at^,  go^entia  (%atnia),  gorum  ^o* 
puli  (§orIimpopoli),  g^rum  ßiüii  (fjorli),  Sefena,  SBooium  (SBobbio)^ 
(Somiaclum  (ffiomacd^io),  gerrara,  Smola  unb  Sologna  mit  Qu^ 
ftimmung  Äarl'^  für  \xd)  behalten  ju  ftaben").     ©efanbte  Seo'ä 

')  Agnellas,  Lib.  pontif.  ecd.  Elavenn.  c.  159,  SS.  rer.  Langob. 
@.  330;  t)gL  ^d^migen  ptc  bfutfd^  ®ef(!^4te  I,  478. 

2)  Codex  Carol.  5Rr.  51,  Jaff6  IV,  171:  postquam  vestra  excellentia 
a  civitate  Papia  in  partes  Frantiae  remeavit,  ex  tunc  tyrannico  atqae  pro- 
cacissimo  intnitii  rebellis  b.  Petro  et  nobis  extitit.  £t  in  sua  potestate 
diversas  dyltates  Emiliae  detinere  videtor,  scilicet  FaventiaSy  Forumpopoliy 
Forolivi,  Cesinas,  Bobio,  Comiaclum,  dncatum  Ferrariae  seu  Imulas  atqu& 
Bononias,  assercns,  quod  a  vestra  excellentia  ipse  civitates  una  cum  uni- 
verso  Pentapoli  illi  raissent  concessae. 

3)  Jaffö  IV,  171;  t>ql  ®refl0nnwi»  II,  3.  «uff.  @.  345. 

*)  fß^l  bie  eteOe  in  ber  üom^ten  9tote.  9?ad^  5aU>  @.  75  ff.  fd^nfte  Staxi 
ben  gamen  Q^orc^t  mit  (Sinfd^tug  ber  VtniapoW»  an  Seo ,  toa9  ieboÄ  nid^t  ftdyer. 
in  enreifen  ifi,  ^I.  ^^rfc^ungen  pr  2)eutf(!^en  (&t\^\äitz  I,  478  f.  —  maxUn9,  i>vt 
römif(fte  JJroge  €x  174,  »ermut^,  Äorl  »erbe  ?eo  s«S«fo9l  ^o^«« ,  f«"«  ?tnfprü<^e 
auf  ^Jerroxa,  gfaenja,  ^mola  unb  Bologna  ju  prüfen  unb  tpm  biefe  ebentueH  ^u  fiber* 
(äffen,  meil  fie  756  ni^t  an  ^taüfcm  11.  fibetfaffen  maren.  S)iefe  ^ermntliung  er« 
fAeint  iitmüd)  f^cHtlo»,  bagegen  Defcl^ronfte  fl(^  bie  betreffenbe  26e^anptung  bed  (£rv 
bif(!^ofd  Don  9{at>enna  mäf  ttxoa»  fpdteren  Briefen  ^rian'iS  an  j^otl  (Cod. 
Carolin,  nr.  55.  56,  Embolum,  JaflF^  1.  c.  @.  184.  187)  ouf  3mola  nnb  «o« 
(ogna.  SD'ht^in  miib  mo^l  aaäi  bie  oben  91.  2  angefü^e  Stelle  fo  au^elegt 
werben  bürfen,  bog  ipse  civitates  nur  auf  biefe,  hinter  bem  seu  genannten  etabte 
m  be^ie^en  ifl  ^inftQtli^  ber  meifien  anberen  enofi^nten  St^bte  batte  ber  ^fl  bi< 
%k^auf>nmg  bed  (hJubif^offt  oon  SRaüenna  ol^ne^  bur^  bie  ^(^fungdnrhmbe 
^ptn'«  oom  ga^re  756  (SWi^Iboc^er  9tt,  80)  wiberlegen  föraien. 

^)  ®regoromu9  a.  a.  D.  meint,  to  ^abe  bem  ^apße  bie  fhdtigen  (Miete  erfl 
na4  StoxV9  w^ua  axa  Stauen  entriffen;  (ä>a  onger  ber  $entapoIif  nrag  to  f(^on 
frttlier  in  i^em  8efi^  gewefen  fein,  ogl.  oben  91.  2  unb  ^orfc^ungen  1, 479  91.  2. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^rian  vtat>  ber  (S^btf^of  tx>n  9Uomna.  218 

reiften  ju  Äarl  unb  erreid^ten  burc^  i^  SSorftellunacn  toenigftenö 
fot)leL  Safe  Äarl  ben  ©rjbif^of  ungcftftrt  gewähren  lic§. 

alle  bieje  SJorjifinge  bcrfe|ten  ^abrtan  m  bie  größte  Sluf* 
tegung.  @etn  (Subtculorini^  Knaftaftiti^  bega6  fk^  an  ben  frän^ 
fifc^en  ^of*)  unb  überbrachte  Äarl  ein  ©(^reiben  be^  ^apfte«, 
toorin  berfelbe  über  Seo  bittere  Älage  fül)rte  unb  ben  Ä6nig 
um  nntetftü^ung  gegen  bie  Qebergriffe  bei^  (frjbifd^ofs  büt. 
'S)er  $üpft  \ndfi  fein  mtd)t  auf  ben  (Sj^anbot  audffi^rii^  ju  er* 
toeifcn,  inbem  er  fic§  barauf  beruft,  ba^  fc^n  Stephan  ü.  ben» 
Wben  oon  Sfiippin  er^lten  unb  aöe  Siechte  eine^  $errfc§erd  im 
'(Sjarc^at  ausgeübt,  bie  Beamten  bafelbft  bcfteflt  %abt;  er  bittet 
Äarl  bringenb,  feine  Slnfprüc^e  ju  prüfen*),  ja,  er  mad^t  gar  Irin 
^e^l  baraui^,  bag  er  in  ber  Saumfeligfeit  ftarr^^  gegen  Seo  ein* 
juf^reiten  eine  ©crlej^ung  be^  in  8*om  gegebenen  aSerfprcc^en^ 
«rbhdtt.  ©a«  jur  geit  be«  DcftbcriuS  bie  römife^e  Äird^  rul^ig 
befeffen,  ba^  bürfc  man  i^r  unter  kaxV^  Regierung  ju  cnt* 
reiben  ioogen :  fd^on  fei  ber  ?Japft  ^m  6pott  frincr  %tm\>z 
fleworben.  „Wa^  nüfet  e«  ®u(^",  gleiten  feine  ®caner  i^m 
bor,  ;,bo§  baS  SSoI!  ber  fiangobarben  oernic^tet  unb  ber  ^err» 
tc^aft  ber  granfen  untem^orfen  ift?  Slid^t«  oon  bem,  toa* 
t)erfpro(^en  n)urbe,  ifl  erfüDt;  nein,  auA  baiS,  n^ad  fd^on  frü^t 
t)on  $ippin  bem  t)eiltgen  $etrud  überlaffen  mürbe,  ift  je|t  fort' 
flenommen®)/  —  ©leid^jeitig  mit  ÄnaftafiuÄ  fc^icfte  er  einen  Sango^^ 
barben  aud  $ifa  iRamend  ®audfrib  ober  @aibifrib  an  JtarM), 


»)  Jaffö  IV,  173;  öol.  @.  174.  177—178.  180. 

')  Jaft4  IV,  171 — 172:  Etenim  ipse  noster  praedecessor  cunctas  actio- 
nee  eiosdem  exarchatus  ad  peragendum  distribuebat,  et  onrnes  actores  ab 
hac  Romana  arbe  praecepta  earandem  actionam  aodpiebant  Nam  et 
iudices  ad  fadendas  iustitiaa  omnibos  vim  pati^itibus  in  eadem  Raven- 
nantium  nrbe  residendom  ab  bac  Romana  orbe  direxit  etc. 

")  Jaff^  rV,  171  f.:  —  et  nos  etiam  in  nimiam  deminorationem  atque 
despectom  eese  videmur^  dam  ea,  quae  potestativae  tomporibos  Lange- 
bardorum  detinentes  ordmare  ac  disponere  videbamur,  nunc  temporibuB 
Teetris  a  noetra  potestate  impii  atque  perverai,  qoi  yeetri  nostri^ue  existunt 
emoli,  auferre  conantor.  Et  ecce  inproperatur  nobis  a  plunmis  nostris 
inimlds .  . . 

*)  Cod.  Carolin.  Slx.  52,  JaflRS  IV,  178  ff.:  Reversus  a  vestris  Deo  di- 
lectb  T^alibos  restig^is  praesens  Gausfridns,  babitator  cirltatis  Pisinae, 
nostrisqne  praeeentatos  optutibus,  retulit  nobis  de  inmensis  yictoriis,  qnas 
Tobis  omnipotens  et  redemptor  noster  dominus  Dens  per  intercessiones  b. 
Petri  principis  apostolorum  concedere  dignatus  est;  t>%L  iRf.  53  ®.  178  (de 
LangoWdo  illo,  oui  cum  eodem  Anastasio  misso  nosbo  apud  vos  prope- 
ravit,  nomine  Gaiaifiidus).  2)ie  Snoibnnna  ber  epist.  51  tmb  52  bei  ^affe  tfl 
offenbar  ri^tig  unb  mitb  t)on  aRorteni  ®.  173  mit  Unrecht  angefod^ten;  9h.  51 
nnrb  bem  9(naflafliti8,  9{r.  52  bem  dkmffrtb  mitgegeben  mtb  ®.  174—175  fomie 
€}.  178  auf  baf  Kar^  d^^dt.  bag  beibe  gnfammen  reiften;  bag  ^abrton  bie  bereit! 
bef (^(offene  ^enbnna  bc<  Hnaftoflni  benuftte,  nm  ben  SBunfd^  be!  Okmlfrib  gu  er« 
ftttten  rnib  and)  bieten  an  j^arl  |u  fcbiden.  2)a  femer  92r.  51  erfl  einige  3eit  na^« 
bem  tarl  )»n  ¥aoia  nocb  bem  ^nlenreit^  beintgefe^rt  mar  gef^rieben  ift  (B,  171 : 
postquam  veetra  excellentia  a  civitate  Papia  in  partes  Fiantiae  remeavit), 
fo  giu  ba!  ®(ei(be  an4  fttr  9h.  52;  mid^  bie!  ^reiben  tann  ni^t  bereit!  w&brenb 
itarl'!  ^mpefen^  m  Italien  erlaffen  fein. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


214  774. 

tpelc^er  fc^on  t)or^cr  6ei  bcm  Aönige  getpcfen  loar,  aber  ju  benu 
fclbcn  jurücfjufc^rcn  toünfd^te^).  ^Qg  ©einreiben,  tpelc^ed  ^abria» 
btefem  mitgab^  ift  Diel  PfUc^er  unb  fd^meic^elbafter  al^  ba^  bem 
älnaftafiud  nttt^egebene,  enthält  aut^  Diele  ©(fidiufinfc^c  ju  ben 
©teaen  bc$  fiömgd,  Don  benen  ©au^frib  i^m  berietet  ^abe  ^) ;  toentt 
j^orl  fein  SSecfpre^en  gegen  ben  ^.  $ctrud  erfüue,  merbe  ed  i^m 
fidler  auc^  ferner  loo^l  ergeben®).  S)cr  ?ßapft  ^iett  ci8  alfo  ffit 
gerat^en,  ^ier  einen  n^eit  fanfteren  Xon  anj^nfd^Iagen,  DieUeic^t  nm 
bad  anbere  Schreiben,  tpelc^ed  Slnaftafiu^  fiberbrac^te,  ju  milbern 
unb  n)ei(  i^m  Jtarrd  ©teHung  nac|[  @Qudfrib'g  SlRitt^eilungen 
ipieber  imponirte.  ßugleic^  aber  fpric^t  er  ^ier  eine  fSittt  aud, 
nämlic^  ftarl  möge  ben  SBifd^öfen  Don  $ifa,  Succa  unb  9ieggio  bie 
9ifidfe^r  auf  i^re  ©tilgte  geftatten*). 

@o  n)ar  bie  Sage  bed  römifc^en  @tu^(^,  bai^  SSerl^ältnig  bei^ 
$ap[ted  ju  Sari  ein  ^albe^  Sa^r  nac^bem  jtarl  bie  ©c^enfung 
feinet  Saterö  feiertid^  erneuert,  unb  bie  SBorfteDungen  $abrian'i^ 
änbertcn  baran  nic^tö.  KoA  Sabre  lang  fpielt  ber  ©trcit 
in)if(^en  bem  $ap[t  unb  bem  Srjbifc^of  fort;  Dorläufig  blieb  ^a* 
orian'^  $i(feruf  ganj  o^ne  Sßirfung,  er  mugte  balb  nod^  fd^hnu 
mereö  erleben;  Äarl  »anbte  feine  Äufmertfamfeit  anberen  8n* 
gelegent)eiten  ju. 

3njtt)ifd^en  Derlief  ber  ©c^lug  be^  Sa^re^  obne  ein  ffireigni§ 
Don  ^ebeutung.  Sänger  atö  jioei  SDtonate  ift  ^axVS  9lufent^alt 
unbefannt.  3m  Cttober  ^iclt  er  Diclleic^t  ©eric^t  in  feiner  ^fal$ 
SSerberie  unb  fieberte  auf  bie  Älagen  ber  Seamten  Dom  Älofter 
@t.  3)eniö  bemfclben  ben  Soll  ber  icbeSmal  am  gefte  biefeö  ^eiligen 
(9.  Dftober)  bcginnenben  S)ion^fiu3meffe*^),  inbem  er  jugleid^  om 
Beamten  bed  ^arifer  @aueö  Derbot,  baö  Siecht  be^  Älofter^  auf 
biefe  Solleinnahmen  anjutaften.  3m  2)e)ember  begegnet  er  uni^ 
lieber  in  feiner  ^falj  ju  ©amouff^,  beftätigt  bem  Älofter  ©t.  De* 
nii^  aufi^  neue  bie  Orte  ^aDeroQed  unb  9lorontc,  bie  fc^on  fein 
SSater  bcm  Älofter  gefd^cnft,  bann  fein  S3ruber  Äarlmann  it)m  be* 
ftätigt  ^atte®),  fotoie  ben  ebenfalls  fc^on  Don  ^ippin  gef^enften 


1)  2)er  "ßcüpft  berietet  (@.  174),  adS  ®audfnb  tx>n  JlarUurflcfgde^  fei,  f^abt 
ber  2)it|  ^o  benfelben  tobten  tooUm  unb,  a(d  ®au8fnb  baranf  nn^er  ^um  k&niat 
tDoUit,  t^m  auflauem  (äffen,  um  i^n  auf  ber  9letfe  umbringen  ^u  laffen;  ba^  hm 
(fi^auiSfrib  {!((  )u  i^m,  bem  $apfl,  gef(tt(^tet  unb  i^n  gebeten,  er  m5ge  i^n  }n  Staxl 
beförbem  laffen. 

«)  @.  178:  de  inmensis  victoriie  etc.  (ügl.  oben  @.  213  ^l.  4).  3aff^ 
besiegt  bie«  auf  bie  Q^ol^e  über  bie  ^(^fen  (Dgl.  oben  ®.  200),  auf  meiere  biefev 
emp^atif(^e  SuiSbruct  freilt^  faum  pa^t,  iebo(^  lonnte  m^  bie  (Eroberung  bed  ^ango^* 
barbenreiAiS  noA  mit  aemetnt  fein. 

8)  JafF^  I  c.  d  174. 

*)  Jaff^  1.  c.  e.  175.  fin»  meinem  Slnlag  biefe  iBif45fe  oon  ibren  @i(ett 
entfernt  morben  n^aren,  ifl  unbefannt;  eine  unn7a^rf(!^etnli((e  ^ermutl^ung  baxfiber  bei 
Cenni  I,  319  5».  5. 

»)  aWü^lba^er  9h.  170;  @i(fel  II,  30  f.  (K.  51).  246.  865;  Tardif  @.  60f. 
9h.  77  üebenfalö  g»if<^  3uni  774  unb  I^ejember  775);  ©erberie,  7>tp.  Cife,  fixt, 
€en(i«,  £ant.  ^ont'^^t-SRarence. 

«)  »gl.  oben  @.  99. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Qnnmei^ng  ber  neuen  ^(^e  in  ^algbnrg.  215 

boju  gehörigen  Sßalb  3t)cUne  atö  immunen  SSefi^  ^) ;  mit  ben  %tütn 
bc^  bortiflcn  aOBilbc^,  bcr  ^irfd^c  unb  JRc^c,  folltcn  bie  iKönd^c 
i^re  93ä(^er  einbinben  ^).  )6on  ©amoufft)  btQab  fic^  ber  ftönig  nad^ 
Duierj^,  wo  er  ©ci^nac^ten  feierte®).  — 

Unterbeffen  führte  ba$  bairif^e  ^erjogt^um  fein  gefonberteS 
^afein  neben  bem  übrigen  9ieic^e  fort,  oi^ne  aber  feiner  Aufgabe, 
baiS  S^riftent^um  in  ben  öftlic^en  @ren^ebieten  2)eutf(^lanbd  ju 
befeftigen  unb  weiter  jn  tjerbreiten,  untreu  5U  werben.  S)ie  Se^ 
peben$cit  bed  Sa^re^  774,  welche  öon  bem  regen  fird^Iic^en  Seben 
tn  IBaiern  ein  neued  d^"0"i§  9^^^/  ift  ^^^  SSoQenbung  bed  fSaut^ 
ber  neuen  ftird^e  }u  S^ren  bc^  ^eiligen  9tupert  in  ©oljbur^  unb 
i^re  Ginweit)ung,  t)erbunben  mit  ber  Uebertrogung  ber  {Reliquien 
bed  ^eiligen. 

©ir  (ernten  bie  ©aljburger  ifirc^e  fc^on  bei  ®elegen^eit  ber 
aSefe^rung  Äärnten^  atö  ben  fiauptfife,  ben  SBif^of  Sirgit  üon 
©aläburg  atö  ben  Seiter  bcr  aWiffionöt^ätigfeit  in  jenen  ©renj:» 
länbern  fennen*).  SSirgil  ^atte  fc^on  ^eit  geraumer  ßcit,  etwa 
feit  745,  ber  Äird^e  t)on  ©aljburg  üorgeftanben,  aber  lange  nur  in 
ber  ©genfd^aft  atö  "Hbt  t)on  @t.  ^eter*^).  S)ie  freieren  firc^Iic^en 
gormen  ber  älteren  3^**  erhielten  fic^  in  ber  SaUburger  ftirc^e 
befonberd  lange;  S^onifa^  ^atte  jwar  aud^  in  ©aliburg  einen  S3i* 
fc^of  bepellt  Sodann*);  oennoc^  bcftanb  ^ier  bie  alte  (Jinricfitung, 
wonach  ber  ?lbt  t)on  ®t.  5ßeter  mit  üoHer  bifc^öflic^er  9Ka(9tt)0U' 
fommenl)eit  bem  ganjen  ©pren^el  t)on  ©aliburg  t^orftanb,  auc^ 
unter  So^ann'ö  Slac^folger  SSirgit  noc^  geraume  Qzii  fort.  Sirgil, 
ber  fd^on  atö  geborener  Srlänber  unb  öögling  ber  brittifc^en  Sirene 
ein  Sln^änger  ber  alten  (Einrichtung  war,  fonnte  ftd^  lange  nic^t 
entf^liefeen,  bie  83erbinbung  5Wifcgen  bem  tlofter  ju  ©t.  5ßeter 
unb  bem  bifc^öflic^en  ©tut)le  anjutaften  unb  übte  nod^  22  Sa^re 
lang  bie  bif^öflic^en  ©efc^äftc  in  ber  ©teQung  eine^  Slbtd  oon 
©t.  ^eter  auiJ.  ffirft  im  Sa^re  767  na^m  er  bie  bif^öflic^c  SBürbe 
an'),  unb  bie  Srbauung  einer  neuen  Äirc^e,  bie  in  bemfelben  3al)r 
begonnen  würbe®),  war  wenigften^  ber  erfte  Schritt  ju  berSDurcg«» 

')  Urfunbe  bei  Bouquet  V,  726  f.,  »0  aber  bod  2)atmn:  data  in  mense 
Decembri,  anno  primo  regni  nostri  manael^ft  tft  9^(^  bem  3^d<nfT^  ^^ 
Mabillon,  Annales  II,  229  lautet  t»  in  befferen,  rntiS  aber  nic^t  befannten  9b« 
fünften  anno  septimo  et  primo,  toaS  aad)  aUm  ^u  ber  Se^eic^nung  j^arl'i^  M 
Jtönia  ber  Songoborben  im  feingana  ^agt;  SRü^Ibac^er  9hr.  171,  ogL  m.  107. 125; 
BidtX  n,  238-241. 

s)  ^I.  S3attenba(^,  XaS  (^riftwefen  im  ä^tteldter,  2.  «ufl.  @.  326. 

>)  Annalee  Laur.  maL  1.  c;  I9g(.  Ann.  Einh.  775  (Cum  rex  in  villa 
Carisiaco  hiemaret). 

*)  »gL  oben  @.  131  f. 

^)  9lettberg  II,  233  f.;  748  cS»  3a^  oon  Sirgil'«  3lmtiBantritt  muS  2)md« 
fehler  fein  jiott  745. 

«)  «ettberg  I,  349;  H,  233. 

^)  Annales  Salisburgenses,  SS.  I,  89 ;  De  conversione  Bagoariorum  et 
Carantanorum  libellus,  SS.  XI,  6;  Dgl.  m^  9{ettberg  U,  238  f. 

8)  De  conversione  Bagoar.  et  Garant  SS.  XI,  8;  Auctarium  Garstense, 

■     563;  »gl  Alcuin.  carm.  109,  24,  Poet.  Lat.  aev.  -  Carolin.  I,  340 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Ä' 


216  774. 

fü^rung  ber  \o  lange  üersögetten  Xreimuno  ber  StUei  bon  bem 
S9idtt)uiiL 

2)er  93au  ber  neuen  ^d^e  gefc^^  ju  S^ren  be2  l^iKgen 
atupert;  n)ann  aber  i^re  @mn)ei^unn  erfolgte,  tft  nid^t  gan^  fi^er. 
Stid  Xag  wirb  ber  24.  September  angegeben  in  einem  ©aljburger 
iRefroIog  bed  12.  Sa^r^unbertd  ^),  unb  eS  ^inbert  iDenigfteni^  nic^t^ 
biefe  Eingabe  gelten  ju  laffen;  unb  p  bemfelben  Xage  tft  in  meh- 
reren anocren  Slefrolooien  unb  Äalenbarien  bie  Uebertragunp  ber 
@ebeine  bed  ^eiligen  iRu))ert  unb  feiner  ©ef&^rten,  ber  l^eiligen 
S^unialb  unb  @ifilariu8,  angegeben^),  ti)oaegen  ftd^,  fo  jung  oie 
ytaä)xxä)ttn  finb,  nid^td  erl^bu(^ei^  einioenben  lägt,  ba  feine  ab^ 
U)et(|enben  eingaben  entge^enfle^en.  @c^ti)an!enb  futb  bie  9lac^^ 
rieten  über  bad  Sa^r;  einige  geben  773  für  bie  Sinmei^ung 
unb  bie  IraniJlation^),  anbere  774*),  unb  jttjar  »irb  lefetere«  bon 
aQen  älteren  OueQen  genannt,  tpä^renb  bon  773  audfc^lieglin^ 
bie  jüngeren  reben.  ^t&f)(db  ücrbient  bad  Sa^r  774  ben  ©orjug 
für  bie  SDSei^e  n)ie  für  bie  ^Translation ;  gerabe  in  ben  älteren 
iRad^ric^ten  ift  j^mifd^en  Sßei^e  unb  ^Translation  fo  n^eni^  ein  Un* 
terfdgieb  gemacht*),  ba§  beibe  als  jtoei  jufaramcnge^önge  (Sreig* 

91,  1;  Cann.  Balisburg.  9h.  2  v.  7—8,  ibid.  U,  689;  $anfl3r  G^nnaniae  sacrae 
tom.  n.  Archiepiscopatufl  Salbburgensis  chronologice  propositus  ®.  86; 
fltcttbcra  n,  242. 

')  SS.  IX,  774  'Sfl.  67:  8.  KaL  Oct  conceptio  s.  Johannis  baptistae. 
Eodem  die  dedicatio  basilicae  sancti  Ruodberü;   t>%l  SS.  IX,  770  9{.  54. 

>)  3«  bem  in  bet  txmgen  9^ote  em^nten  9^(frofa>gium  iß  twn  anberer  ^anb 
bdgefttgt:  et  translatio  eiosdem.  %a  bie  translatio  ettoa^nt  jum  24.  @e|)teinber 
ein  ixm\\6f  \pMt^  italenbor,  SS.  XI,  8  9^.  82,  unb  ein  9{drolo9iuin  axa  bem  18. 
ober  14.  3(4^>l^imbert,  SKeiuer  im  ^tr^io  für  Jtunbe  oflecreit^fd^  (Mefc^^id^nellen 

')  De  conyersione  Bagoar.  et  Garant.  1.  c:  Anno  incamationis  do- 
mini  778  dedicata  est  primo  ecclesia  s.  Rudberti  a  8.  Virgilio  episcopo 
anno  vigesimo  sexto  regni  Tassilonis  dacis.  Eodem  anno  transtulit  idem 
episcopns  s.  Kudbertum  et  duos  eins  capellanos  beatum  Kunialdum  et  Gisi- 
lariom ;  ipoiu  Ranfts  II,  86  bemcrf t,  ba|  nur  pars  corporis  s.  Radberti  superior 
a  pectore  Übertragen  »urbe,  ber  9^efi  bli^  in  feinem  (trab  in  ber  ^eterdtnnlpe. 

*)  2)ie  Annales  luvavenses  mai.  SS.  I,  87,  bie  fett  770  auf  aleici^Mitigen 
flufjeid^nungen  beru^,  mit  bem  @u))plement  88.  III,  122;  bie  Annaies  luvav. 
min.  SS.  I,  88,  ata  bem  anfange  bei»  9.  3a^r^bertd,  unb  bie  Annales  Salisburg. 
S8.  I,  89,  beren  erße  ^Ifte,  M  784,  ebenfalls  bem  Shtfang  be«  9.  Sal^r^unbertS 
angehört;  tnUidi,  moi  f^on  anS  biefer  3.^,  bie  Annales  s.  ^merammi 
Ratispon.  mai.  SS.  I,  92.  9Ule  biefe  9^a(!4rt(!6ten  geben  nur  boft  3abt,  o^e  ben 
Sog  }u  nennen.   8gL  augerbem  Ann.  Mellic.  Auctar.  Garst  SS.  IX,  568. 

'^)  2)ie  Annales  lavay.  mai.  mit  i^rem  ®iif>))Iement  unb  bie  Annales 
Salisburg.  enoä^nen  bie  SBei^  unb  bie  Srandlation.  bie  Annales  luvav.  min. 
unb  bie  Annales  s.  Emmer.  Ratisp.  nur  bie  2:randlation.  92i(j^t  entfr&ftet  »erben 
bkfe  3eugniffe  für  774  bur4  bie  Unaabe  ber  Vita  s.  Vir^lii,  SS.  XI,  88,  93irgt( 
fei  begraben  morben  in  latere  meridiano  monasterii,  cmus  ipse  12  annis  fabri- 
cator  et  in  tertio  decimo  consecrator  extiterat  !^iefe  Angabe,  morouiS  ftt^  all 
gett  ber  translatio  779  ergeben  mttrbe,  fie^t  ttereinsett  ba:  bie  iBemerhmg  oon 
nfi3  II,  88,  bag  bal  ^cift  779  in  einer  anbem  ^bf(^  ouiSbtfidlitp  an« 


gegeben  fei,  forni  nichts  ba^  be»eifen,  n>eil  mir  nid^t  »iffen,  ob  biefe  ßeitangabe 
ni^t  lebiglt(!^  auf  iener  Angabe  ber  Vita  beruht    Ober  foQte  biefe  Untere  im  Sa» 

Digitized  by  LjOOQ IC 


»cr^ttnig  bcr  Slbtel  @t.  ^etcr  sum  öi«a;um  in  ©aljburg.  217 

.ittffe  bctrac^ct  tocrben,  an  bcmfclben  Xage  erfolgt  fein  möffcn,  am 
24.  Se*rtember  774^). 

S)te  Sinioei^ung  ber  neuen  ftird^e  unb  bie  Uebertragun^  ber 
ateliqnien  bed  fettigen  Shi^rt  unb  fetner  @efä^rten,  ber  ^eiligen 
iJ^unialb  unb  ©ifilariod,  au«  ber  ^etcraftrc^e,  roo  fie  frü^r  ge* 
tu^t,  in  ben  neuen  S9au  beieic^net  in  ber  ©efc^id^te  ber  ftird^e 
Don  @a(56utp  einen  nic^t  unwichtigen  Slbft^nitt.  Settbem  n)ar  ni(^t 
incl)r  ba«  Stift  t)on  @t.  $cter,  fonbern  ber  neue  S)om  jn  ®t. 
aiupcrt  ber  6ife  ber  bifc^ftf liefen  Regierung*).  Aber  eine  »oU«» 
ftSnbige  Sc^eibung  jmifd^en  SSi^t^nm  unb  9lbtei  fanb  auc^  jje^t 
nodf  feinedu^egS  [tatt;  bie  @renjen  jmifc^en  beiben  @en>alten  n^nr^ 
ben  nic^  fo  fc^arf  gebogen,  mie  e«  bie  oon  ISomfa}  aufgefteQten 
itnb  anberdmo  bereit«  burc^gefü^rten  9tegeln  oertongten;  ben 
SKönc^n  Don  @t.  5ßcter  oerblieben  mehrere  toic^tige  öefugniffe, 
toelc^e  genau  genommen  nur  ben  5tanonifern  oon  @t.  9tupert  ju« 
lamen:  eine  beoorjugte  Studna^meftellung ,  n)elc^e  ba«  ®tift  oon 
©t.  ^er  bi«  in  ben  SCnfana  be«  12.  Sa^r^unbert«  behielt,  «ber 
in  ber  ßauptfac^e  gefc^a^  auerbing«  ben  oon  Sonifaj  aufgefteQten 
<9runbfa|en  burc^  bie  «norbnungen  SSirgiC«  ®enfige;  bie  Seitung 
ber  Saljburger  ffiiöcefe  mar  bem  Älofter  ju  ©t.  ^eter  genommen 
unb  ein  orbnnng«mfi|iger  )0ift^of«fi^  mit  eigener  fiat^ebrale  ein» 
•gerietet;  ftatt  ber  aWünc^e  oon  ®t.  ^etcr  tonnten  jcftt  bie  fta* 
noniter  ber  neuen  ^at^ebrale  bie  geiftltc^en  «mtsoerrid^tungen  be* 
forgen.  aber  gleich  biefcr  lebte  $unft  mürbe  nid^t  ftreng  burc^» 
geführt.  S)ie  ÜRönc^e  behielten  ba«  Siecht  ber  ©eelforge,  un« 
ocac^tet  ber  ©afeungen  oon  Jlcuc^ing,  bi«  1139,  mo  e«  i^nen  ber 
fersbifc^of  Äunrat  L  entjog®);  fie  behielten  aufeerbem,  menn  auc^ 
nict)t  audft^Iieglic^,  fonbern  nur  im  SSerein  mit  bem  Aapitel,  ba« 
ated^t  ben  S3if(^of  ju  mö^(en^);    ja,  ber  93ifc^of  felbfi  blieb  auc^ 

fatmnenl^anae  ß^en  mit  ber  Angabe  ber  7.  Sinbtction  im  Ldbellus  de  conversione 
L  c,  fo  ba|  ber  eaa  ber  SSxä^  f(^on  754  angefangen  unb  766  ober  767  DoOenbet 
tofire?  €k)  Demmt^et  Sattenbad^  BS.  XI,  8  %.  31,  aber  f^roerlic^  richtig;  benn 
cd  ifl  (ei(!^ter  an^^men,  bag  bie  Snbtction  falf(!^  anaegeben,  a\^  bag  bie  Derfd^e« 
benen  9?adifri(!^ten,  meldte  bie  dedicatio  unb  translaüo  773  ober  774  anfe^,  gonj 
oui  ber  Snft  gegriffen  fein  foflten. 

^)  pr  774  entfdKibet  fi4  auäi  MabiUon,  Annales  II,  130.   ^anfb  II,  86, 


totiäfcc  ber  92a4ri4t  oben  e.  216  9{.  3  ben  8or)ug  gibt,  (ennt  a\&  Seugntg  fttr  774 
mir  bie  Annales  s.  Ernm.  Ratisp.,  bie  freilid)  mäfttxt  unri(btige  ttigaben  ent* 
balten.  MabiUon,  Annales  II,  213  nennt  aÜB  %aa  octav.  Idus  Oct,  mie  t» 
fcbeint,  nur  axa  Serfeben,  ogL  II,  230;  9lettberg  II,  242  gibt,  ebenfalls  auiB  ^ßtt* 
iOfttif  M  3abr  ber  ^oQenbung  ber  JNn^e  784  fiatt  774  an. 

*)  Vita  8.  Virffiiii,  SS.  XL  87 :  Corpus  beatissimi  Ruodberti . . .  una 
com  sede  episeopali .  . .  transtulit  in  eom  yidelicet  locum ,  in  quo  usque 
ad  presentia  tempora  perduravit;  Catal.  arehiepp.  Salisburg.  SS.  XIII,  355. 
(Ann.  s.  Radberti  Salisb.  SS.  IX,  757  ff.) 

»)  Urtanbe  Äunrat'«  bei  ^anflj  n,  237,  ügL  au^  ^anfia  n,  87;  SRe^er, 
Histona  Salisburgensis ,  hoc  est  vitae  et)iscoporum  et  archiepiscoponim 
Salisbureensiain  necnon  abbatum  s.  Petri  ibidem,  @.  210.  !^ag  auc!b  anbere 
e  mnlraien,  in  »eC^en  Jttöfler  biefe«  ins  plebesanum  eri^ieüen ,  bcmerft  Äett« 

U,  «93.  ,.     ,     .    . 

*)  Urlnnbe  Äunrat'«  bei  ^anfl§  a.  a.  D.:  Statuimus  ut  smgulis  electioni- 

Digitized  by  LjOOQ IC 


218  774. 

na^  ber  SSodenbung  ber  ftat^ebrole  noc^  in  @t  $eter  tDol^nen^ 
bxi  @rj(btf^of  jhtnrot  im  Sa^re  1110  bie  äBo^nung  im  jtlofter 
aufgab*).  a)aiu  fam,  bafe  bic  SBttrbc  bc«  «btö  t)on  @t.  ?ßctcr 
unb  bcö  Sifc^of^  in  einer  ^crfon  vereinigt  ^licb;  ber  Äbt  S3er* 
tricuS,  toet^cr  un«J  sur  3«**  Säirgit'ö  atö  «bt  t)on  @t.  5ßcter  bc«» 
gegnet,  ftanb  nic&t  fetbftänbtg  an  ber  @pt^e  beS  Stifte  neben  93ir« 
giC  ber  bie  bii^öftic^en  ©efc^äfte  ücrfa^,  fonbern  »ar  nur  ber 
©tellüertreter  JÖirgir^,  t)on  biefcm  felber  eingefefct,  »eil  i^n  bie 
Seitung  be$  93idt^umS  ganj  in  älnfpruc^  nal^m^). 

Ungeachtet  feiner  ^nnä^erung  an  bie  SSonifa^ifc^en  ®runb* 
fäbe  jc^eint  alfo  Sirgit  feine  urfprünglic^e  Abneigung  gejjcn  bie* 
jefben  boc^  nid^t  gan^  übermunben  ju  ^aben®).  Unb  meUetc^t  ^ing 
bie  ©tedung,  bie  er  tn  fird^lic^en  ffragen  einnahm,  au^  jufammen 
mit  feinem  politifc^en  ©tanbpunft.  R^ifc^en  ben  Semü^ungen 
9tomd  bie  beutfc^e  Jitrc^e  na^  bem  äRufter  ber  römifd^en  um}u<* 
geftalten  unb  bem  Streben  be$  fränüfd^en  ilönig^,  in  feinem  9ieici^e 
ben  neben  bem  ftöntgt^um  üor^anbenen  felbftänbigen  @emalten 
ein  (£nbe  5U  mad^en,  beftanb  ein  enger  ß^f^^^^ti^ang.  ^rgif 
befämpfte  bic  ftrenge  ürc^Iicöc  Unterorbnung  unter  9iom,  für  »el^c 
SBonifaA  toirfte;  tt  mad^te  mom  gegenüber  auf  eine  größere  Selb«» 
ftänbigifeit  Slnfpruc^ ;  foÖte  er  nicgt  auc^  bie  Sr^altung  ber  na^e^u 
felbftänbigen  Stellung  SBaiernö  im  fränfifc^en  3leic6e  begünfti^t 
^abcn?  aßir  tüiffcn  barübcr  nichts  beftimmte«,  aber  cg  ift  m 
^o^em  ®rabc  tt)al)rfd6einlic§ ;  man  barf  SSirgil  für  einen  ergebenen 
Anhänger  unb  eine  ©tüfee  iaffilo'^  lialten*).  @ctt)i6  ift,  bag  er 
fi(^  ni^t  blog  um  ©aläburg,  fonbern  um  S3aiern  überhaupt,  um 
bie  ffirmciterung  feiner  aWad^t  im  Dften  bebeutenbe  SSerbienfte  er* 
tporben  ^at,  bie  bann  freiließ  nic^t  JBaiern  allein,  fonbern  bem 
ganjen  9teid^e  ju  gute  famen. 


bos  pro  archiepiscopis  Salisbareensibos  per  canonicos  nostros  iuxta  aposto- 
licae  ordinationes  faciendis  aboati  loco  fratrum  suomm  (ad  qaos  prins 
semper  electio  eiusmodi  spectabat)  interesse  competat  perpetuo,  et  quem 
ipse  una  cum  canonicis .  .  .  elegerint  archiepiscopus  censeatar. 

^)  Urinnbe  bei  ßanftS  it  206. 

^)  Sertncud  »trb  oiA  ^  aufgeführt  in  ben  i^er)eiAmffen  ber  l6tfd)ofe  mtb 
^ebte  ber  @ala&urger  $ivcäit  unb  foa  naäi  ^mV9  Slobe  ^tfd^of  bon  ^l)imrg  ge« 
»orben  fein:  ba«  mi!^  borüber  gibt  «jxur»  I. 

^)  Uebet  ^irgifiB  früheren  (^egenfab  gegen  Sonifos  »gl  ßanfU  U,  79.  82; 
»iettberg  II,  234 ff.;  ©übinger  I,  lOOf.;  DeMer  @.  176-177. 

*)  ®gL  ^anfia  II,  54;  «ettberg  11,  236 f.;  «übtnger  I,  122. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


775, 

Die  außcrorbcntlicficn  (Jrcigniffc  bcr  üortgcn  Sa^rc  tporcn, 
obgleich  Statl  fte  ^c6on  frübet  inS  Sluoe  gefugt,  boc^  fär  i^n  felber 
unertDürtct  fd^ncQ  ^ereingcDtoc^en*);  Die  Unternehmung,  bie  er  fic§ 
junäc^ft  }um  giel  gefegt,  ber  Äricg  gcaen  bie  ©ac^fen,  ^atte  ba* 
burc^  eine  Unterbrechung  erfahren,  überhaupt  »ar  Äarl  burc§  feine 
Slbioefen^eit  in  Stolien  t^erl^inbert  morben,  ben  fränlifd^en  äln^ 
gelegen^eiten  feine  unget^eilte  2:^tigfeit  ju  mibmen;  erft  je^t, 
nad^bem  ber  italienifd^e  Jtrieg  ju  Snbe,  fonnte  er  aud^  feine  9te' 
oierung^t^ätigfeit  im  Slorben  ber  ftt^m  ungehemmt  entfalten.  Der 
Krieg  gegen  bie  ©ac^fen  »urbe  mieber  aufgenommen,  aber  auc^ 
ben  inneren  Slngelegenl^eiten  eine  befonbere  Sorgfalt  jugetoanbt. 

Die  Qam  ber  Sserlei^ungen  Don  @ütem  unb  $rit)ileaien  an 
ftirc^en  unb  ftlöfter  ift  in  biefem  Sa^re  ungeioöbniim  grog. 
Sl^re  8?ei{)e  rtirb  eröffnet  burc§  äioei  Scrlei^unaen  an  öci^^idb,  bie 
Sari  am  5.  Sanuar  rtäbrenb  feine«  Slufent^alt«  in  Duierjt)  er^ 
t^eilte.  fiul  ^atte  bad  jclofter  bem  ftönigc  auf  bem  9ieid^iStagc, 
melden  berfelbe  bort  ^ielt*),  übergeben,  um  e«  bciJ  föniglic^en 
©c^u^ed  t^eil^aftig  ju  machen;  ftarl  na^m  c^  nid^t  bloi^  in  beu' 
felben  auf,  fonbem  Derliet)  i^m  augerbem  bie  t)oQftänbigfte  3m« 
munität  gegenüber  ben  SBtfc^öfen  unb  »eltlic^en  ^Beamten  nebft 
bem  9icd)t  ber  freien  abtsma^t:  ©treitigfeiten  im  Ätofter  foHen, 
n)enn  auf  anberem  Sßeae  teine  (Einigung  )u  erjielen  ift,  auf  ber 
f öniglid^en  S^nobe  entfc^teben  »erben  ®).    Die  jjioeite  Urfunbe  oon 


')  fSal  oben  e.  138  ff. 

>)  %nt  Urfmibe  fpridit  tnm  einer  e^ttobe,  t)gL  mäßaäfa  e.  70;  SBat^ 
in,  2.  «ufl.  @.  563.  568—569.  —  (Rne  f(^embarc  ober  »ert^Iofe  ©eftStiflung, 
meti  nnr  nnQffirlt(^e  $arap^rafe  unb  9[ndinaluna  bei)  consiliom  iniit,  ut  ...  bor 
Ann.  Einh.,  bei  bem  Poeta  Saxo  1.  I,  v.  179  ff.,  Jaff^  IV,  549. 

»)  Urfunbe  bei^Bend  lU 2, 6  9h.  4,  über  bie  su  oerglei^en  eidel,  Seitr.  IV,  585  f. 
^tatt  qualiter  sab  nostram  tradidonem  adesse  deboisset  ift  natürli^f  ^  lefen 
sab  nostram  taitionem.  ^enfelben  3n^(t  boben  bie  Urfunben  bei  ®ena  III 2, 3 
(8ibisnud  ata  bem  13.  ;)[a^unbert)  unb  II 2,  5  9h:.  8  (SraniSfumt  wn  1495),  mo 
iebiK!^  ber  Zti^  üerberbt  ifl.     Uebrigend  mac^t  ®i(fel,  Seiträge  III,  35,  barauf  auf 


Digitized  by  LjOOQ IC 


220  775. 

bemfelben  Sage  entplt  bie  ©c^enfung  bei^  ße^nten  aui^  ber  !ömg< 
liefen  äSilla  ju  Saljungen  an  ber  SßertQ,  tueld^en  bii^^cr  2ul  t)om 
Aönioe  }u  93eneftcium  gehabt  ^atte,  an  ßerdfe(b^). 

kaxi  be^nte  feinen  Stufent^alt  in  uuierjQ  noc^  länger  aud. 
@r  t)em)ei(te  bort  noc6  am  22.  Sanuar  unb  beftätigte  an  biefem 
Xage  bemSSifc^of  Snailram  t)on  SRe^  bie  Smmunitöt  feiner  fiird^e^); 
aber  brei  äuönaftmefäCle  fügt  er  au^brücflic^  ^inju :  ber  ßeerbienft, 
SBac^t*  unb  SSrüdenbaubienft  folle  feinem  g^eien,  ber  auf  ben  SSe* 
fi^ungen  ber  Äirc^e  öon  aWeb  »o^ne,  erlaffen  fein :  toer  eine  biefer 
Sicrpfiic^tungen  Derfäume,  foIIc  t)on  ben  fönigliqen  93eamten  jur 
9ied^enjd9aft  ^ejogen  toerben®). 

a)ie  brei  näc^ften  SSerlei^ungen  gelten  bem  immer  tjonug^ 
tocife  begflnftigten  @t.  S)eniiJ.  Äarl  ^atte  bort  eine  neue  Äirc^e 
erbauen  laffen,  bereu  ©ei^e  eben  bamatö  ftattfanb*).  Äarl  fd^eint 
ber  geftlic^Ieit  Jelbft  beigetoo^nt  ju  ^aben;  gleich  barauf  befanb  er 
fid^  icbenfaöij  m  @t.  ®eni8,  am  25.  gebruar,  unb  mad^te  bem 
ftlofter  auiJ  SSeranlaffung  jener  gcftüc^feit  bie  fönigtic^en  SBtflen 
in  Sufarca  (Sujarc^eö)  im  ®au  oon  5ßari«  nebft  ber  »irc^e  beö 
\),  SoSma^  unb  S)amianud  fon^ie  bie  töniglid^e  93iDa  äRadciacum 
(SWeff^)  im  ®au  t)on  äRelbi  (äKeauj)  jum  ©efd^ent  S)ann  bc* 
gab  er  pd^  jurficf  nac^  Ouierj^,  t)on  »o  jwei  toeitere  föniglic^e 
erlaffe  ju  ®mtften  öon  St.  5)enig  ergingen*^),  bcibe  batirt  üom 


meilfam,  bag  in  ben  7  folgenbfn  Urlanboi  ffir  ßerdfdb  anf  biefe  Ud>fraAbe  an  ben 
Jl5niQ  gor  Um  8^a  aenommen  tft,  erfl  nneber  in  ber  Uctnnbe  bom  28.  3uli  782 
bofl  mfta  att  foniglii^  bc^eid^net  mirb.  2)ie  Urfoc^  btefcr  (Srfcl^mig,  iß  ni(^t  ^ 
ermitteln,  leineümeg«  b<n:f  man  baraud  f^^en,  ba|  erfi  782  oba  toi  bor^  bie 
Ud?ergabe  an  Stan  erfolgt  fei.  mie  Send  IL  297  annimmt:  auä^  bie  SBorte  ber  Ur« 
funbe  ben  782:  ante  hos  aies  betbeifen  ntd^tiS  gegen  bie  Urlmtbe  bon  775;  ^ktd 
U,  25  (K.  84).  241  —  242;  Sl^flKU^'  9hr.  172;  |Mi^n,  »onifa)  unb  &tl 
@.  290  ^.  1. 

J)  ©end  m  2,  7  9h;.  5;  ^iüßaä^  «Rr.  178. 

«)  Urfunbe  bei  Bouquet  V,  727  ff.  9hf.  23:  &M  IL  26  (K.  36).  242; 
»Wttxi4er  92r.  174;  bgl.  an^  9Bat«  IV,  2.  «ufl,  e.  äS  92.  3,  451  92.  1; 
n,  2,  3.  llnfL  e.  877  92.  1.  2)ie  Qc^t^t  biefeS  $ribtt^  tfi  mit  Unredftt  ben- 
tborfen  bon  b.  ^3et^mann«6oIIn)ea,  S)er  germamf<!^sn>maniK^  (Eibilproceg  II,  49; 
eönina,  ®ef(ti(^te  bed  beutf(^  Air^enrecbtd  I,  731. 

")  Bouaaet  V,  728:  Illud  addi  placmt  scribendam,  ut  de  tribus  caasis, 
de  hoste  pnolico,  hoc  est  de  banno  nostro,  qaando  pubfidtos  promovetur, 
et  wacta  uel  pontes  oompouendum,  ilU  homines  bene  ingenai  qui  de  suo 
capite  bene  ingenai  immunes  esse  videntor,  qui  super  terras  ipsius  ecclesiae 
vel  ipsius  pontificis  vel  abbatis  sui  commanere  noscuntur,  si  in  aUquo 
exinde  de  istis  tribus  causis  negligentes  apparuerint,  ezinde  cum  iudicibus 
nostris  deducant  rationes. 

^)  Ibfmtbe  bei  Bouquet  V,  729 :  donamus ...  ad  ecdesiam  s.  Diunjsü, 
ubi  . . .  nos  Christo  propitio  a  novo  aedificavimus  opere  et  modo  cum 
maffno  decore  iussimus  dedicare  .  .  .;  Tardif  ®.  58  f.  92r.  72  (abgeftt^t); 
aRttbttxu^  92r.  175;  bgl.  baut  bie  Miracula  s.  Dionysii  bei  Mabillon,  Acta 
8S.  saec.  III.  2,  847,  unb  F^libien,  Histoire  de  Tabba^e  royale  de  St 
Denys  ®.  57;  bag  j^arl  bei  ber  (Sinweil^nng  }ttgegen  n>ar,  ifl  aber  Möge  8et« 
mntpong. 

^)  8gL  am^  oben  @.  214  92.  5  über  bie  unbatirte ,  ober  in  biefe  ^(Oftt 
foUenbe  SCractoria  (SH^tbad^  92r.  170),  monad^  ba«  iHofler  ®t  Z>tm&  bei  bem 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Serlril^gm  an  Älöjicr.  221 

14  SRärj.  53cr  crftc  betrifft  bic  JBcfrciunfl  bcr  Slnflcpriflcn  bc8 
Slofterd  unb  aller,  bte  mit  bemfelben  ^anbel  treiben,  Don  Qüüm 
im  Umfang  be^  f^an^en  Steic^d  unb  beftötigt  biefed  $rtt)i(egium, 
ipeld^ei^  @t  Dentö  f^on  fril^er  befeffen,  nun  auc^  in  ^Betreff 
Stauend^),  ^er  itt)eitc  ift  ebcnfaOd  tiauptföc^lic^  veranlagt  burd^ 
bic  (Eroberung  bed  (angobarbifc^en  9teic^ed;  Sari  beftätiat  Darin 
bie  Snimunität,  in  bcrcn  ©enufe  fic^  ©t.  S)cni^  längft  bcfunben 
I)atte,  bem  jtlofter  noc&  audbrfiälic^  für  feine  SBcfi^unaen  in  ber 
Sombarbei  unb  im  SSeitlin,  tt)o  @t.  Senid  t^eitö  burc^  l^arl,  t^eild 
burc^  Privatleute  auc^  bereite   anfe{)nli(^e  @d^cnfungen   erhalten 

auc^  Oftcrn,  26.  äßärj,  üermeilte  Äarl  noc^  in  Ouiers^«), 
unb  am  L  Öpril  beftätiat  er  bort  bem  9lbt  ftmic^o  Don  ÜRurba^ 
bie  Smmunität  feinet  filofterö  *),  burc^  welche  baffelbe  freiließ  ttjeber 
t)or  (Eingriffen  bei^  SBifd^ofd  noc^  ber  ©rufen  gefc^fi^t  loar.  (£d 
liegt  ein  ©^reiben  Dor,  tt)orin  äimic^o  ftc^  bei  Sari  über  SBerau« 
bung  beö  ftlofterg  burc^  einen  fräntifc^en  ©rufen  befc^wert  unb 
um  »bl^ilfe  bittet*),  unb  in  einem  anbern  SBittf (^reiben  an  Sari 
toirb  fogar  ein  Sifc^of,  hjie  e^  fc^cint  ber  t)on  (£hur,  getoalttptiger 
93eraubung  bed  Slofterd  an^eflaat®).  3)ie  93e{tätigung  ber  3m< 
munität  n)ar  jebenfaäiS  nur  etn  fcQmac^er  ®c^u^  gegen  fold^e  lieber« 
griffe. 


in  ber  ^alg  gu  ^eibette  (ikri^t  ^altenben  Sßm^t  Sefc&merbe  barttber  ergeben  ftfg, 
ba|t^  bte  Q^Vk  ber  2)tim9fh£lmefFe  üorent^alten  würben,  unb  Stcai  befahl,  ba< 
Stecht  be«  SJ£^»  (utf  btefe  ^oHemna^men  ungefrfintt  yt  (offen.  !Die  3ett  büfeft 
ifelaffe«  fowie  einer  offenbar  cjleic^jeitig  ert^dlten,  benfelben  ©eflenflonb  betreffenben 
Urfnnbe  9axV9  rft,  nne  oben  bemem,  nu!(^t  flenou  gu  ermitteln. 

J)  aWfi^Ibacier  9h.  176;  Bouqnet  V,  730. 

2)  Bouquet  V,  731  f.;  bgL  Tardif  e.  106;  aRüblboc^  9h.  987.  1003. 
1076.  1098.  ^|)fl  fiabrian  berfiel^  ben  Don  ^rl  unb^ilbegorb  an  €^  ^tni»  ae» 
fc^enften  IKrc^en  im  &\tßn,  im  @j)renael  M  fßyAÜ^nnA  d^omo,  auf  bitten  be9  9lbtd 
gulrab,  au(^  Itr^G^e  Operation,  Jaffe,  Reg.  Pont.  ed.  2ft9hr.  2448,  bon  ^ort« 
tung,  iiipUfß.  gorfd^gen  @.  105—107,  o^ne  (Shrunb  ange|metfelt. 

')  Annales  Laurifls.  mai.  I.  c 

*)  Bouquet  V,  732;  Schöpflin,  Alsatia  diplomatica  I,  48;  ©i(fel  I,  180 
92.  6;  802  9^.  6:  354;  mtflbc^  9h.  78.  Umtd^o  »urbe  9[bt  774  unb  ftorb  am 
8.  9h)«)ember  787  (Ann.  Guelferb.,  Nazar.  SS.  I^  40.  43;  Alam.,  @t.  ©aller 
WtOi^  ^  ^^^  ^^^'  ^^f  ^^)>  ^^  ^^^^  "^^  lool^er^fing  ebb.  9^.  94 
ben  3:ob  be«  SbtS  ^ribert  erfl  in  bie  erflen  SD^tonate  b.  3.  775  fi^t. 

»)  Formul.  Alsat.  9h.  4,  Leg,  Sect.  V,  830—331. 

«)  Formul.  Alsat  9h.  5,  L  c.  e.  381 ,  \üx  miäft  aber  bic  Seit  ftd^  no(^ 
»eniger  genau  angeben  lägt,  ba  nur  ba0  Stto^,  nic^t  ober  ber  9lcant  bed  Wo»  ^e« 
nannt  ifl.  9htr  b^  (Jßngang:  Viro  gloriosisaimo,  a  Deo  decorato  iUo  eraüa 
Dei  regi  Francorum  et  Langobardorum  Romanorumque  (ogl.  &klel  i,  262 
9i.  2;  ©aife  HI,  2.  «ufL  e.  180  9i.  2;  195  9i.  2;  240  W.  2)  »«fl  auf  bie3a^ 
774—800.  9Ut4  fiber  bie  in  ber  ^ormel  ald  ante  hos  annos  aefd^ben  erwarte 
turbatio  inter  Alamannos  et  Alsacenses,  roobd  bem  JKoßer  knefe  Unfreie  entfiefen, 
ift  fonfl  nichts  ftd^ere«  befannt;  3eumer  1.  c  9^.  2  be^ie^t  fle  auf  bie  im  3.  744  be- 
fiegte  (Empörung  bdS  2:^tbatb  —  fc^merfi^  mit  ^^t,  ha  jene  3eit  ju  meit  ^vxMß 
fiegt  u.  f.  ».  5"  unmittelbaren  3ufammenl>ang  mit  bufem  ober  jenem  onberen  ©itt- 
f^reiben  an  iSori  broudjt  aber  bie  8e^atigung  ber  Immunität  f eineiwegd  gefegt  ju  merben. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


222  '^'^5. 

JBon  Duicrj^  begab  fid^  ftarl  mä)  äuftraficn,  in  feine  $falj 
ju  Dicbenl^ofen,  roo  er  am  3.  2Kai  bem  Älofterj?lat)ian^  im  ®au 
«ujoig  (S)iöie?e  «utun)  auf  SBitten  beö  «bt8  SKanaffe«  bte  M 
frci^eit  Derliel)*).  Unter  bem  10.  SWai  liefe  er  ebenbafelbft,  auf  bie 
S3itte  bed  9lbtö  ^it^eriui»,  eine  Urfunbe  fär  bie  ÜRönd^e  üon  @t 
äRartin  in  lourd  auöfteüen*).  9ioc^  in  bemfelben  SWonat  lehrte 
er  jeboc^  nad^  Duierj^  äurfid;  am  25.  (ober  24.)  SWai  ert^eilt  er, 
auf  bie  i^m  überfanbte  JBitte  be^  «b«  ^robatug,  bem  Äloftcr 
garfa  im  ßerjoflt^um  ©poleto  fleoenfiber  ben  benaci^barten  fSu 
fc^öfen  bie  $rit)ilcflien  ber  ftWfter  Sirin«,  «flaunum  (St.  ^au*^ 
rice)  unb  SujeuiP).  Am  29.  SWai  Derlei^t  er  bort  bemfelben 
Älofter  bie  Smmunität*).  Der  %bt  Seatu«  üom  ©c^ottenflofier 
^onau  ^atte  i^m  Dorgefteüt,  bafe  alle  älteren  Urfunben  be«  Älofter« 
bur^  t^a^rläffiafeit  verloren  gegangen  feien,  unb  bat  ben  Aönig 
um  eine  neue  Bestätigung  jur  @i(!^crung  bei^  ^lofter«  in  feinem 
©efifeftanb;  biefelbe  würbe  am  9.  3uni  ert^eilt«^).  «ud^  gulrab 
toon  @t.  Denii^  erbat  fid^  Don  Äarl  bie  Seftätigung  ber  ©efifeungcn 
feine«  Älofter«.  ©ci^on  unter  ^ip<)in  Waren  biefelbcn  bem  reii^en 
©tifte  Dielfadö  ftreitig  gemad^t  worben;  ^ippin  ^atte  wieber^olt 
eine  Prüfung  ber  ^{eci^tdanfprüd^e  Dorne^men  laffen,  l^atte  mti 
Sfönigdboten ,  SSSid^ing  unb  Subio,  in  bie  einzelnen  @aue  gef($id(t, 
um  mit  ben  Urfunben  in  ber  ^anb  an  Ort  unb  ©teile  bie  Än^ 
[prü^e  }u  unterf neigen,  unb  ba«  (Srgebnig  war,  bag  bem  j^lofter 
eine  93efi$ungen  im  weiteften  Umfange  beftätigt  würben,  93e< 
i^ungen  in  ben  ®antn  Don  t^^amar«,  iBrabant,  la  93rie  (pagus 
iriegius),  (e  iDhtIcien  (pagus  MeidaDus),  SBeauDaifi«  (pagus  Belva- 

1)  Bouquet  V,  732;  ©idel  U,  27  (K.  41).  243;  SRüblba^cr  <«r.  181;  »gl. 
Hugonis  Flaviniac  chron.  SS.  Vm,  351  mib  Necrol.  Flavin.  ib.  @.  285.  — 
^te  Urfunbe  twtn  20.  a^nl  für  ba9  JOoßer  @.  IBmccnio  am  Qoltomo,  hd  Mura- 
tori  SS.  I^,  360,  tfi  miedet,  »ie  \äion  bie  SBe^eid^tumg  StcaV^  att  jtaifer  int  ®n< 
gang  nnb  bie  3^^i<d  ^^  ^^f^  <l^d>utt  am  €^4luffe  seigt,  Wäßai)cc  9h.  180; 
bedgleic^en  ein  ongcblid^  ut  SquUeja  unter  bem  9.  9[ptil  ani^efiellteS,  nngebrucfte« 
2)ipIom  für  ha»  ftto^  @efio  bei  (Sxmona,  eidel  H,  254—255.  383.  434;  WO^U 
haäfa  9h.  179. 

«)  Bouquet  V,  787:  ©idel  II,  27  (K.  42).  243;  SWü^tbad^  9h.  182. 

«)  Muratori,  SS.  11^ ,  350,  Utfcmbc,  über  beren  gform  @WeI,  «eiträge 
lVi  586;  flatt  Carilego  ifl.}u  lefen  Carisiaffo;  eicfel  II,  28  (K.  43).  246;  9^1« 
bo^er  9h.  183.  SgL  CataL  eh.  Farf.,  Muratori,  Ant  V,  694  (mit  24.  SXm); 
®ai«  IV,  2.  «ufL  @.  292  91.  1. 

*)  Catal.  eh.  Farf.,  Muratori,  Ant  1.  c:  @i(feC  U,  28.  359;  ©eitr.  j. 
S)i)>t  V,  313;  SRtt^lbad^  9h.  184;  WM^  a.  a.  O. 

1^)  eäfipfim,  Alsatia  diplomatica  1, 49:  eiifet  H,  28  (K.  44).  245;  9mibl* 
bad^er  9h.  185.  fßMüA  gletd^Iautenb  bi«  auf  bad  2)atum  ifl  bie  Urfunbe  ^atfiS 
bei  MabiUon,  Annales  11^  698,  dat.  X.  Idus  lunias  anno  XUI.  r^ni  nostri ; 
ebenfo  hd  Laguilie ,  Eist,  de  la  province  d'Alsace  IL  preuves  @.  8.  Ol^ne 
3weifel  ifl  fie  aber  ibentifc^  mit  ber  erfteren,  nur  mit  bem  a)atum  ein  Scrt^um  bor« 
gefallen,  X.  Idus  lunias  anno  XIIL  fiatt  V.  Idus  lunias  anno  Vlu  aef(^rteben, 
tt>aS  baiS  ^atrnn  ber  erflen  Urfunbe  tfi.  srnfan^  3uni  781,  »oljin  baS  £atum  ber 
^ten  Urfunbe  meifl,  »ar  ber  in  ber  Stecogmtion  genannte  ^tt^eriud  nidtit  mel^r 
ftan3(er  unb  befanb  fi^  jtarl  in  ^ftafien,  t)g(.  fDiiS^ibübtt  9h.  230.  232  unb  unten; 
ober  an(b  SRitte  3nni  776  war  er  bort,  ${fi^IbaAer  9h.  197  nnb  unten,  tot»\^ 
in  ber  erflen  Urfunbe  flatt  anno  VIII.  oietteid^  VII.  et  I.  gelefen  merben  mug. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


9iÄäfitKt\ammim%  in  2)ttren.    Sfltua  3^9  ^^  ^d^fm.  223 

oensis),  le  Sbomblioii^  (p&gus  Camliacensis),  (e  93e£tn  (pagus  Vil- 
oasinus),  äRaorte  (migua  Madriacensis),  le  %alon  (pagus  Teilau), 
le  93tmeu£  (pagus  Vimnau) ,  TSlmmiennot^  (IMM^  Ajnbianensb) 
unb  im  @au  Don  $Qrt^.  Sen  SBeft^  aOer  btefer  ®üter  6eftQttgt 
Äarl  in  einer  Urtunbc  üom  26.  Suni  bem  Äbte  gulrab,  bcr  bafür 
feinerfeitö  bie  SSerpfliAtunQ  fibernimmt,  ffir  Staxl,  feine  @ö^ne  unb 
ben  SSeftanb  bed  t^^ranfenretc^ei^  ju  beten  unb  toolic^  SaxVi  dlomen 
in  bie  SWeffe  unb  in  bie  befonberen  ©ebete  am  ©rabe  beg  ^eiligen 
2)ion^iu$  eiuiufc^alten  ^). 

@o  n^ar  ed  Sommer  gen^orben,  ald  Staxl  bie  aOgemeine  Sieid^d« 
t)erfammlunq  in  ber  $falj  lOören  abhielt*).  Äudj  bort  toax  er 
burc^  bie  SCngelegen^eiten  oon  @t.  ®enid  tt)ieber  in  Vinfpruc^  ge« 
nommen.  Der  Sifc^of  ^erci^enrab  Don  ?ßori^  crfc^ien  oor  bem 
@eri(fit  beS  ftöni^d  unb  führte  ©efc^toerbe  über  gulrab,  toeil  biefer 
ba^  Älofter  ?ßlaciciug  (?ßlaijtr  unttjeit  @t.  @ermain*en*So^e) ,  ba^ 
ein  gett)iffer  Äberalbug  ber  ?ßarifer  Äirc^e  gefd^enft,  njiberred^tlid^ 


ffir  St  ®eniÄ  in  SBefib  genommen  ^abe.  SJagegen  erflärte  gul* 
tab,  bcr  gleichfalls  felbft  annjejenb  war,  ba«  Älofter  mit  jutem 
Siechte  ju  befifecn,  ba  ein  getoiffer  ^ogabeuS  eS  an  @t.  DeniS  ge* 
fc^enlt  ^abe.  SSeibe,  gulrab  unb  ^ercgenrab,  »iefen  i^re  Urfunben 
t)ox,  Staxl  toagte  feine  (Sntfd^eibunQ  p  treffen  unb  beftimmte  ba* 
ber,  bag  ein  ©otteSurt^eil  entfd^etben  fo0e.  3n  ber  föniglic^en 
^opeOe  n)urbc  mit  ben  fieuten  ber  beiben  ftreitenben  X^eile  bie 
^eujiprobe  vorgenommen,  n^obei  ber  Dom  93if(!^of  geseilte  SRann, 
(Soreuu§,  unterlag.  Darouf  erflärte  ^ertfienrab  öffentlid^,  fein 
dit6)t  auf  baS  jtlofter  $laciciuS  ju  ^aben,  $arl  unb  feine  ©rogen 
erflärten  i^n  gleid^fall«  ffir  fibcrffi^rt  unb  fprad^en  ba«  Älofter  bem 
gulrab  ju^). 

Slber  auc^  toidftiatxt  Slngelegen^eiten  befci^äftigten  bie  Sieid^d« 
t)erfommlung,  t)or  ouem  ber  Ärieg  gegen  bie  ©aqfen.  ®d  ^ätte 
bed  (SinfaQS  ber  ©ac^fen  inS  fränfif^e  9ieic^  n)ä^renb  &axV^  %b* 
iDcfenl^eit  in  Stalien*)  gamidbt  beburft,  um  fiarl  ju  Deranlaffen 
ben  Ärieg  gegen  fie  mit  Slad^brud  njieber  aufjunebmen.  Aber  oie 
fllfidlid&en  ©rfolgc  in  Stalten  toaren  natfirlic^  ein  ©porn  me^r  ffir 
ben  Äönig,  im  Slorben  ebenfo  fröftig  toie  im  ©fiben  aufjutreten. 
S>ie  fogen.  (Sinl^arb'fc^en  Slnnalen  bejeugen  audbrficflid^,  bag  er 
fntfc^loffen  nnir  bem  Äriege  n)o  möglid^  fc^on  je^t  eine  entfd^ei« 


1)  Bouquet  V,  738  f.;  eicW  U,  28  f.  (K.  45).  245  f.;  mäßad^ct  9tt.  186; 
tJjL  «ttift  Ili  2.  Hufl.  @.  264f.  1     ^     ^ 

^  Annales  Laur.  mal.  SS.  I,  152:  habuit  sTuodum  in  villa  quae  di- 
citur  Dana;  Ann.  Einh.  ib.  €^.158:  Habitoque  apud  Duriam  villam  gene- 
rali conventa;  Ann.  Guelferb.:  Mai  campus  ad  Dura;  Nazar.,  Aiam.  ib. 
e.  40,  «enfina  @.  236;  Soi«  HI,  2.  füift  @.  562. 

«)  Wimf&a^  9tc.  187;  Tardif  @.  59-60  9h.  75  (Cum  nos  in  Dei  no- 
men  Duria  villa  in  palacio  nostro  ad  universorum  causas  audiendum  vel 
recta  judida  termenandmn  resederimus  —  Datum  quinto  kalendas  aeustas 
in  anno  septimo  regni  nostri  Dona  villa  in  palacio  publico);  ogl  Felibien 
€).  57  f. 

*)  «flL  oto  @.  197  ff. 


Digitized  byVjOOQlC 


224  775. 

benbe  SBenbung  ju  geben,  „^tod)  n)&^renb  er  in  Outerj^  übcxs 
tDinterte'',  ^etgt  ed  ba,  ,;6ef(i^Io|  er  ba^  treutofc  unb  bunbbrüci^isc 
^olf  ber  @ac^jen  mit  ^eg  }u  überjie^en  unb  nid^t  e^er  m  rul^en, 
bis  fie  entwcber  befieflt  unb  jur  c^rtftUAen  Sieliflion  belehrt  ober 
aber  t)oaftQnbifl  vertilgt  roattn^)."  aSielleic^t  roatai  bie  Stöftun^en 
für  ben  beDorfte^enben  ^eg,  meiere  unter  folc^en  Umfiänben  eme 
längere  3^*^  *"  Änfpruc^  nahmen,  ber  @runb,  toe^^alb  ber  JBc* 
ginn  be^  t^elbjugd  fo  lange  ^inaudgefd^oben  mürbe.  Sfloä)  am 
3.  ?luguft  üerhjeiltc  Äarl  in  Düren,  laut  einer  Urfunbe,  hjorin  er 
bem  Jclofter  ^erdfelb  ben  3^^"^^^  ^^^  ^^^  föniglic^cn  ^ofgütern 
ju  äßilinga  an  ber  SOSerra  unb  ju  Danniftat^  (Xennftebt)  im  ^lU 
gau,  bcibc  in  3;f)üringen,  öcrlei^t*).  Aber  gleid^  barouf  mu§  er 
mit  feinem  ßccre,  ju  bem  alle  firäfte  bed  8?eic6ö  aufgeboten  waren  ^X 
gegen  ©ac^fen  aufgebrod&cn  fein. 

Sari  eröffnete  ben  Angriff  biedmal  Don  einer  anberen  Seite 
^er  atö  im  3a^re  772*),  gr  ttmnbte  fic^  juerft  gegen  bie  SBcft^ 
falen,  bie  Dom  crften  iJelbjug  unberührt  geblieben  ttjoren,  unb  über* 
fd^ritt  bie  fäc^fifd^e  ©renje,  loelc^e,  gebt^et  burc^  bie  äBafferfci^eibe 
ber  8«Pff^  ^^^  ^"^^  ^^^  ^^^  unmittelbaren  Siebenflüffe  be* 
at^ein^,  etwa  in  ber  SWitte  iiWifd^en  Sl^ein  unb  Senne  fic^  ^injog  *), 
mie  ed  fc^eint,  o^ne  auf  SSiberftanb  )u  ftogen.  @o  gelanate  er 
bis  jum  Sinflug  ber  Senne  in  bie  Siu^r.  3)ort^  in  bem  SBinfel, 
ttjelcger  burc^  bie  ^Bereinigung  ber  beiben  glüffe  gebilbet  »irb,  ftanb 
mm  @c^u^e  ber  fäci^fif^en  ©renje  bie  t![eftc  @igiburg  (^oi)tn* 
ft)burg)«),  Derfe^en  mit  einer  fäqfif^cn  SBefafeung^)-  Sic  Der* 
mod^te  leboc!^  JtarPd  ä^orbringen  nici^t  lanae  aufju^lten;  bie 
granfen  bemäd^tigten  fic^  beö  ^lafee^  gteid^  beim  erften  angriff®) 


^)  Annales  £inbardL  SS.  I,  153:  Cum  rex  in  villa  Carisiaco  hiemaret, 
consilitim  iniit,  nt  perfidam  ac  foedifragam  Saxonam  gentem  beUo  ad- 
grederetor  et  eo  usque  perseveraret ,  dum  aut  victi  christianae  rellgioni 
subicerentar  aut  omnino  tollerentur.    ^t  o.  &.  120. 

2)  m^tbad^a  9h;.  188;  fikud  UI  2,  8  9hr.  6.  mVm^a  tfl  ni^t  nad^ecB« 
bar  (Wifla  an  ber  Skna?),  ogl  au4  ^al^n,  Sontfo)  unb  M  @.  281  92.  1. 

^)  Annales  Einbarai  1.  c:  Rbeno  quoque  transmiaso,  cum  totis  regni 
viribus  Saxoniam  petiit  (OflI.  Vetust  ann.  Nordhumbran.  SS.  XUI,  155). 

*)  (SdfiQxt  I,  636;  ^»ppolbt  ®.  58  fagen ,  Staxl  fei  bei  8onn  Aber  ben  911^ 
geaangen,  eine  9f^an)}tung,  bie  nur  baber  rühren  lann,  baß  betbe  ®igiburg,  ben 
erPen  "angtiff«|)unft  Staxi%  für  ©iegbura  bei  ©onn  balten,  ogl.  unten  91.  6.  (£i^ 
ifl  nirflcnb«  gefogt,  »o  jtorl  ben  W^ein  überfc^ritt.  (Aam  irrig  oertegen  Le  Cointe 
VI,  92  unb  Seibnia  bad  ^.SlVaifelb''  in  2)ttren  unb  ben  «nfbnn^  noip  @a4fen  f^on 
in  ben  Wlax,  totSfyiSb  fie  bann  mit  jener  tmt  Stad  in  2)i^en]^ofen  audgefldlten  Uo» 
funbe,  oben  @.  222  92.  1,  nic^t«  aiQufangen  toiffen. 

»^  0.  Cebebur,  ?onb  unb  »ott  ber  ©ructerer  @.  152. 

^)  r>.  2ebebur,  jlritif(^e  Seleu^tuna  ^.  15  ff.,  xdo  bie  Dcrf^iebcnen  Unflaten 
über  bie  Sage  Don  ^ibur^  oufgefül^rt  fuib  unb  ua  f|)&tere  fio^ft^g  )»iff^ 
Senne  unb  wubr  att  oie  ^ter  genteinte  @igiburg  naa^emiefen  ifl 

^)  Annales  Einbardi  1.  c;  t)gL  m,  8. 

")  Annales  Einb.  1.  c:  et  primo  statim  impetu  Si^ibnigum  castrum, 
in  quo  Saxonum  praesidium  erat  (bie  Sorfd^  ^nnolen  ^en  biefe  9fa>ti|  nitl^tX 
piignando  cepit;  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  152;  Ann.  s.  Amandi,  ib.  ®.  12, 
Petav.    ib.  €.  16,   Max.  SS.   XIÜ,  21;    Ann.  Mosellan.     SS.  XVI,   496, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9taa  313  m4  a«4kB;  Aavpf  m  9naitltcrd.  225 

unb  rfiAcn  boitn  mige^bert  tomttr  btd  in  bo^  2onb  bcc  Snoern 
unb  Dor  (hrc^bitrg.  Sirf  bot  Sef^  btefcd  ^la^ed  legte  Stau  o|ten« 
bar  einen  fe^  ffm%tn  SSert^,  aber  auc^  bie  6ad|fen  lannten  {eine 
93ebentmis[.    9U^  fle  774  jn  ben  SSoffen  griffen,  iDor  i^r  erfied 

SetDcfen  bie  SefefKgungen  Don  Creeburg  ju  jerftören*);  jefet  ^atte 
larl  nid^  eiligeres  in  ifym  old  neue  S9efefHgungcn  anjnlcgen'). 
Sr  legte,  toie  er  aucq  in  6tgiburg  get^n  ^atte,  eine  fränüfc^ 
Sef(4un9  hinein*),  rüdte  bann  tiefer  ind  Snnere  Sackend  Dor 
unb  erreichte  beim  Srunidberg,  nnineit  ^ö£ter,  an  ber  SRänbung 
ber  3ict^  bie  »efer*). 

ftarl  ffamb  niieber,  tnie  üor  brei  Sauren  ^  an  ber  Srenje,  bie 
noc^  tein  fronüfd^  Sonig  Sberft^tten  ^tte.  Slber  biedmal  boten 
bie  @a(^fen  ni<i^,  loie  bamald,  eine  frttioinige,  tt)enn  ouc^  nur 
fc^einbare,  Untenoerfung  an,  fonbem  bereiteten  fic^  eben  bort,  beim 
Srunidberg^  jum  Sampfe  t)or  unb  Derfuc^ten  bai^  Ufer  bed  ^luffed 
p  t)ert^i9en*).  S)ic  SBefcr  toar  bie  lefete  unb  »ici^tigftc  8cr* 
t^igungdltnie  für  aanj  ©ac^fen;  tro^bem  ftnbet  fic^  tetne  Spur 
boDon,  bog  bie  @a(^fen,  nm  bicfe  Sime  ju  be^i^ten,  aud^  nur 
JU  Dorüberge^bem  Rufantmenn>irfen  aue  i^re  StreitfrSfte  ber« 
einigten.  i)aS  fSc^ftU^e  ^eer,  loelc^eiS  ftd^  ben  ganten  beim 
Srnnii^berg  entgegeitflellte,  mar  ol^ne  QtDtx^d  nur  ein  $eer  ber 
junäc^ft  gefö^rbeten  €ngem«);  toenn  bie  ffieflfalen  jum  8Siber* 
j^anbe  entfc^loffen  gen>efen  n^ärcn,  fo  lofirben  fte  ftarl  gen)i6  nic^ 
erft  an  ber  SBefer  ertnartet,  fonbem  i^m  n^omdglic^  ben  S>ur(^ug 
bnxäi  ifyc  eigenes  @ebiet  bertoe^rt  ^ben^),  unb  auc^  t)on  ben 


Lanreshain.  SS.  I,  30,  Ann.  Lanriss.  min.  ed.  S>at^,  €.  413  ic  —  2)en  ba« 
nofigen  faMfc^  0^)ug  im  aOdcmdnen  enoa^nen  auA  no<i^  anbere  Sa^rbfid^,  fo 
Ann.  Guelferb.,  Nazar.,  Alam.  SS.  I,  40;  €5t  (SkiUer  tÄitt^.  gut  »oterl.  Okft^. 
XIX,  236;  Ann.  Sangall.  Baluzii,  Sangall.  mai.,  ib.  e.  203.  270;  Ann. 
Flaviniac.  ed,  Jaff^  e.  687;  Ogl.  ferner  (^.  Carolin,  «t.  59,  Jaff6  IV,  194 
(remeante  tob  a  Saxonia;  bop  ebb.  9^.  1). 

')  «flL  oben  e.  197. 

*)  Ann.  Lanr.  mai.:  Aeresburgom  reaedificavit;  Ann.  Einhardi 
0.  155:  Aeresbnrgnm,  aliud  castrnm,  a  Sazonibus  destructum,  munivit 

«)  AnnaleB  Einh.  l.  c.  ög!.  776  ©.  154-156,  Ann.  Laur.  mai.  776 
@.  155;  Ann.  Mosellan. :  posaitque  ibidem  (in  CreiSburg  nnb  ^Hgibittg)  cn- 
stodiftB;  Lauresbam.,  Lanr.  min. 

^)  Annales  Laur.  mai.'l.  c;  Ann.  Einh. 

^)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  154;  Ann.  Einh. 

«)  @o  aud)  2)ielam)>,  SBibuIinb,  ber  6a(bfenfü^er  0.  6  9^  4,  »äbrenb 
fiett^,  in  ^rfd^unoen  snr  beutfd^en  (&t\d)\dftt  XI,  91  ff.,  »a^d^Iii^  ju  machen 
fuc^t,  bog  a  bie  Sk9fa(en  »oren.  3n  ber  ^b^anblung  oon  ^x.  ^txnd:  .Ueber 
bie  Untertperfimg  ber  ^((fen  burc^  l^orl  ben  ®n>|en",  bei  <Sd)(offer  nnb  derd^t, 
fln^  für  (ä)efd)ic^te  unb  Literatur  IV,  294,  mirb  anaenonraien,  bog  beim  8nmi* 
berg  bie  gonje  fä(i|;fif(!^  ^treitma^t  vereinigt  geioefen  fei,  ober  o^e  ouSreic^ben 
®Tunb. 

7)  La  Bru^re  I,  132  f.  bebtet  koiIlfürti(^ ,  onf  bie  9{(i4rid^t  t)on  StaxVi 
9tuug  ^tten  bie  ^a^fen  ba«  Sonb  h\»  an  bie  SBefer,  mit  Sudnol^me  bon  ^igiburg, 
t>erlafTen,  um  ftii^  eiß  an  ber  $Q3efer  i^  entgegensufleOen. 

3al)tb.  b.  btf*.  Oefd^.  -  «bel-Slinfon,  «arl  b.  ©t.  I.  ©b.  2.  «ufl.        15 


Digitized  by  VjOOQ IC 


226  775. 

Dftfalcn  fic^t  man  nid^t,  ba§  fic  am  Äampfc  an  bcr  SBcfcr  t^cil* 
nahmen.  Die  (Snßcrn  aflcin  waren  bcm  Änbranflc  ber  granfen  nic^t 
gen^ad^fen;  fie  tourben  mit  beträc^tlici^en  SSeduften  in  bie  i^Iud^t 
gefc^Iagen,  vorauf  Sari  feinen  Uebergang  auf  bad  rechte  &efer« 
ufer  bemerfftcfliflte^). 

Der  Sefifc  beibev  Ufer  ber  SBcfer  eröffnete  Äarl  ben  S^flöng 
tn^  Snnere  ©ac^fend.  Aber  mit  @efal)ren  n^ar  baö  toeitere  «or* 
bringen  uerbunben.  S)ie  SBeftfalen  waren  burc^  bie  SBegna^me 
t)on  Sigiburg  gereijt  unb,  ba  fie  ben  ^^ranten  einen  ernft(i(|ien 
SBiberftanb  big  jefct  nod^  nic^t  geleiftct  j^atten,  auc^  Der^ältnife- 
mägig  wenig  gefc^wäc^t;  bie  (Snaern  (wie  ei^  fc^eint)  gefd^Iagen, 
aber  nic^t  unterworfen,  beibc  no^  wiberftanböfä^ig  unb  burd^  bie 
gortfd^ritte  Äarl'«  ju  fräftigem  §anbeln  aufgerüttelt.  9iac|bem 
Äarl  einmal  ben  Uebergang  über  bie  SBefer  erjwungen  liatte,  war 
e«  natürlich,  bafe  er  biegen  JBortt)eil  weiter  berfolgte  unb  fici^  mög^ 
lic^ft  rafd^  auf  bie  Dftfalen  warf,  el)e  fie  3cit  fanben  umfaffenbe 
SHiftunpcn  jum  SBibcrftanbe  aegen  i^n  ju  treffen.  Dabei  war 
ober  bte  ®efat)r,  bag  injwifqen  bie  äBeftfalen  unb  (Sngern  fi^ 
binter  feinem  9Wden  wieber  fammelten  nnb  il^m  entweber  nad^* 
festen  ober  ben  8Wctweg  ju  verlegen  juchten. 

Unter  folc^en  Umftänben  t{)eilte  Äarl  fein  $eer;  bie  eine  816^ 
t^eilung  blieb  an  ber  SBefer  jurüd,  unb  jwar  Dermutpc^  auf  bem 
linfen  Ufer  jur  Dedung  beö  Uebergang«,  mit  ber  anberen  trat  er 
felbft  ben  3"fl  ft^flc"  Dftfalen  an.  (£r  überfc^ritt  bie  ßcine  *),  bie 
©renjfdbeibe  jwijc^en  Cftfalen  unb  @ngern,  unb  erreid^te  am  nörb* 
lid^en  ?lb^ange  oe«  ^arje«  ^inäiet)cnb  bie  Oder.  3Wan  lieft  nic^t« 
toon  Äämpfen,  bie  Äarl  jwifc^en  SBefer  unb  Oder  ju  befielen  ge* 
I)abt,  t)on  Siegen,  bie  er  ^ier  babongettagen ;  aber  ber  (Srfolg 
feine«  ßuge«  War  nic^t«beftoweniger  bebeutenb ;  ba«  Sanb  jwifd^en 
SBefer  unb  Oder  war  ber  X^eil  ©ac^fen«,  ben  früher  noc^  fein 
fränfifd^e«  ^eer  betreten  l)atte,  nun  war  Äarl  jum  erften  SWal  auf 
bcm  geraben  SBege  Don  SBeften  Ijer  bi«  ju  bem  fünfte  Dor* 
gcbrungen,  wetd^en  noc^  ^ippin  nur  auf  Umwegen,  t)on  Often 
fommenb,  batte  erreichen  Wnnen. 

Die  Dftfalen  waren  wa^rfc^einlic^  überrafc^t  burd^  biefe  2fort=^ 
fd^rittc  ber  fränüfc^en  SBaffen  unb  jum  SOSiberftanbe  nid^t  l)inläng* 

*)  Xcr  Äam^f  fanb  noc^  auf  bcm  linfen  SGBcfemfcr  fiatt,  benn  crfl  no^  b«r 
ÜWcbfrlogc  bcr  @o(^fm  betonten  bie  JJranfen,  bie  gnerfl  auf  bem  linfen  Ufer  flanben. 
beibe  Ufer,  alfo  aüäf  bOiS  rechte,  in  t^re  ^ematt,  roie  bie  Annales  Laur.  mal.  be« 
rieten,  unb  noc^  beutlic^er  ifl  bie  ÜDarftellung  ber  Annales  Einhardi  I.  c;  bagegen 
biejenigc  ber  Ann.  Mett,  SS.  XIH,  29  (Öed  Franci,  transito  flumine,  multos 
ex  eis  occiderant,  ceteris  in  fugam  versis)  nid^t  maggebenb.  La  Bru^re 
I,  134:  Gaillard  II,  224  (äffen  mit  Unre(ftt  bie  (Sa^ifen  erfl  auf  bem  rec^^ten  Ufer 
Äarf«  SCnhmft  erwarten;  aucft  Eckhart  I,  637  fu(^t  bie  «uffienung  ber  @ad)fen 
ouf  bem  redeten  Ufer,  uub  ileibiiij  I,  69  benft  o^ne  ©runb  an  einen  Äam^f  auf 
beiben  Ufern.  $gl.  aud)  2)iefamp  a.  a.  D.  gegen  Jlen^ler'iS  ^(nnal^me  eined  5tam))fed 
auf  freiem  JJelbc  (©.  91). 

'     ^)  9?ac^  Setbni^  I,  59  gefc^at^  ber  Uebergang  über  bie  Seine  bei  $(Ife(b.  über 
bie  3nncrfle  bei  ^iJbe«f^eim,  n?orüber  f\6)  aber  ni(^t«  entfd^eiben  lägt. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


ÄarfÄ  SJonüdctt  nod^  Dflfolcn.  227 

lic^  vorbereitet;  fic  cntfc^loffcn  fid^  ba^cr  öicUcic^t  mit  auö  bicfem 
©runbe  ju  frcitoittiflcr  untcrtocrfuna  unter  bie  3f«>tberunflen  Äarr^. 
©ic  flanäe  ftreitbare  2)?ac^t  bcr  Oftfalen,  an  i^rer  ©pifec  §effi 
(ober  ^ajfio),  ber  einer  ber  SSorne^men  beö  Sßolfeg  unb  bamotö 
bcr  erwählte  Anführer  biefer  flefammtcn  oftfälifd^cn  ©treitfräfte 
toax  ^),  erfc^icn  vor  Äarl,  leiftete  i^m  ben  ®ib  ber  Ireuc  unb  fteöte 
bie  fleforberlen  Ocifeln*). 

Durc^  bicfen  ©d^ritt  ber  Oftfalcn  fiel  für  ben  Äönig  bie  SSer«^ 
anloffuna  feinen  gug  nod^  n^eiter  fortjufe^cn  meg,  unb  er  trat  ben 
JRüdmarfc^  an.  @r  fc^lug  jeboc^  einen  anberen  SQBcfl  ein  afe  auf 
bem  er  gefommen  mar.  SBä^renb  bed  ganjen  t$<^lt>iug^  ^atte  er 
fic^  toon  bcr  füblid^en  ®renje  ©ac^fend  nie  ju  hjcit  entfernt;  crft 
je^t,  naci^bem  aud^  bie  Oflfalen  feine  Ober^o|eit  anertannt  l^atten, 
toagte  er  fic^  tiefer  in^  Snncre  bcö  ßanbcS  hinein,  ©en  ©ieg  über 
bie  (Sngern  ^atte  er  benu^t  jur  Sinfd^üd^tcrung  ber  Oftfalcn;  nad^« 
bem  bie^  gcglüdt,  bcnufete  er  bie  Üntcrnjcrfung  bcr  fcftfalen,  um 
bie  (Sn()ern  unb  Sßcftfalcn  noc^  t)oOftänbi(icr  ju  bemütl^igen. 

©te  fränfifc^en  Xruppen,  loelci^e  betm  SruniSbcrg  auf  bem 
unten  Ufer  bcr  SB3c{cr  iurürfgeblieben  waren,  fte^cn  fpäter  bei 
^libbcti  oberSibbad^  (SübbcdEc,  ipcftlic^  üon  SRinbcn)^);  fte  waren 
a(fo,  wä^renb  jtarl  gegen  bie  Oftfalcn  50g,  an  bcr  äBefer  ^inab 
na^  9lorbcn  toorgerüdt.  Sie  tiatten  biefe  aSewegung  auf  ben  aud* 
brüdlic^cn  ©efel^l  Sorfö  gemacht*),  ftarl  verfolgte,  wie  \xd)  baraud 
jcigt,  neben  ber  Unterwerfung  ber  Oftfalcn  noc^  einen  anberen 
$Ian,  iu  bem  beibe  abt^ctlungcn  bed  fränftfd^en  ^cered  }ufammen^ 
wirfen  foKten.  ©eine  Slbftc^t  war,  bie  (Sngem  unb  äBeftfalen  im 
£erjcn  i^red  Sanbed  ansugreifen;  er  felbft  rüdtte  mit  bem  einen 
Scere  von  Often  an,  bad  anbere  fam  von  ©üben  unb  blieb,  o^ne 
^tocifel,  weil  cd  jugleic^  bie  Aufgabe  batte  ben  SBcf erÜbergang 
offen  JU  fallen,  immer  auf  bem  Iin!en  Ufer,  ©ein  SBeftimmungd* 
ort  war  SübbedCe,  bort  fd^Iug  cd  ein  Sager  unb  erwartete  bie  An* 
fünft  ftarl'd,  bem  cd  für  alle  gföQc  ben  atüdjjug  bcdCen  follte.  S)cr 
Slan  gelang  voüftänbig.  Äarl  brang  auf  bem  8?üdtoegc  aud  Oft» 
falen  in  ben  Su!ftgau  etn,  bad  @cbiet  jwifc^cn  ber  äßefer  unb  bem 


>)  Ueber  bie  Don  ^effi  (biefc  nteberbottfcte  gönn  ^aben  bie  Annales  Einhardi 
tme  au4  bie  Vita  Liutbiigae  c.  1,  SS.  IV,  158,  Ȋ^renb  bie  Ann.  Laar.  mai. 
ßoffio  fc^reiben)  bedeibete  eteffung  eines  Heerführers  boL  Baeda,  Historia  eccle- 
siastica  gentis  Auglorum  V,  10;  Widukind  I,  14,  88.  III,  424,  unb  bo^u  9^ 
in,  2.  Slufl.  e.  122  f.    Dux  bejeic^net  ^ier  nur  ben  ßeerfü^rer. 

*)  Annales  Laur.  mai. ;  Ann.  Einh.  —  Ann.  Mett.,  SS.  XIII,  29  f.  reben 
irrt^mU4  Don  ben  SSeflfoIen  (vgl.  baaegen  au4  Ann.  Lobiens.  ib.  @.  229).  2)a6 
fkffi  fi^  fc^on  bantoIS  taufen  lieg,  »ie  2)ippolbt  @.  58  angibt,  fie^t  nirgenbS;  über 
feine  fp&teren  ©(bidfate  Dgl  unten  sunt  !^a^r  777. 

')  Ueber  bte  Sage  bon  ^libbeü  (l^ibba(^  ^aben  bie  Annales  Laurissenses 
mal,  bgL  ©b.  II,  (5jfcur«  VI.)  unb  feine  gbentität  mit  ttibbede  »gl.  b.  Sebebur, 
Sttit.  8e(eu(^tung  e.  83  ff. 

*)  yiaäf  ben  Annales  Lanr.  mai.  1.  c.  traf  Itort  bie  :Cruppen  continentes 
ripam,  auam  inssi  fuerant.  O^ne^in  ifl  ed  feibfh>erfiänbli(i(^,  bag  Start  bie  Ober« 
lemntg  über  baS  ganje  $eer  auc^  nad^  ber  2;rennung  in  ^mei  tlbt^eilungen  beibehielt. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


228  775 

SDciftcrflcbirac,  bcn  aH!ttc^)unft  bed  ©ngctnlanbc«  ^ :  bic  ffinflcrn^ 
burd^  bcn  Stampf  am  iBruniSbcrgc  fc^on  geft^tväcqt,  i^erf achten 
feinen  SBibcrftanb  met)r,  jonbern  fotgten  bcm  ©eifpicle  bcr  Oft* 
falen.  Sie  fanbcn  fid(  mit  i^rem  ^cerfü^rer  SBruno  unb  bcn  an- 
beten Sornc^mcn  bed  üanbe«  bei  Äarl  ein,  leiftetcn  i^m  ben  Sib 
bcr  Iteuc  unb  fteflten  ©eifcln^). 

(£d  blieb  ßarl  nod^  übrig,  auc^  bic  Sßcftfalcn  jur  ^nerfennun^ 
feiner  i>errfi^aft  ju  Atoinflen.  Aber  biefc  tooöten  ni^t^  toiffen  öon 
outmiDiflcr  Untermcrfunfl  unb  brachten  burc^  i^ren  SBiberftanb  bie 
gcanJen  in  eine  bebenflic^c  ßagc.  Die  ©tcBung  bei  Sübbecfe  war 
nic^t  blo§  njid^tig,  um  Äarl  bcn  Ucbergong  t)om  rechten  Ufer  bcr 
SBcfer  aufg  linfe  ju  fiebern,  fonbern  ebenfo  fe^r  auc^  weil  über 
Sübbecfe  ber  Wricfte  SOBcg  üom  Suffigau  nad^  2öcftfalen  führte. 
Die  SBeftfalcn  nahmen  ben  ^(ugenblid  wa^r,  fo  lange  Raxl  noc^ 
icnfeüd  ber  SBefer  ftanb,  unb  marfen  fic^  auf  ba^  anbcrc  fränfifd^ 

teer  bei  fifibbcde.    Uebcr  biefen  Äampf  ge^t  ber  foaen.  Sorfd^er 
nnalift  fe^r  pc^tig  ^intoeg.    (Sr  erjä^lt  gleich  nac§  ber  Unter* 
tocrfung  ber  (Sngern  bie  Bereinigung  Äarr^S  mit  bem  anberen 

teere  bei  Sübbecfe,  nac^^er  ÄarF^  ©ieg  über  bie  SBcfifalcn;  bie 
ngabe  über  ben  Angriff  ber  SBeftfalcn  auf  bad  fränfifd^e  Sager 
fd^iebt  er  nur  fo  bajwifc^en  ein  unb  mac^t  baraud  einen  meiteren 
Sieg  ber  ^raufen ^).  Aber  biefe  SJarfieUung  ift  nic^t  getreu;  piel 
glaubtoürbtgcr  finb  in  biefem  $unfte  bie  fogen.  (Sin^rb'fc^en  9ln^ 


M  ©.  oud^  Vetust  Ann.  Nordhumbran.  SS.  XIII,  155:  atque  provin- 
ciam  Bohweri  olim  a  Francis  oppressam,  suo  potenter  adiecit  summo  im- 
perio;  bas«  ebb.  9^  2  unb  ¥au(t  m  gorfcbungen  ^iir  beutfc^  ^fc^i^te  XII, 
160.  —  (Genauer  über  ben  Umfing  nnb  bie  ^i^reiuen  M  ^3uffiaau(iS,  beffen  'Slamt 
niK^  ^te  im  Flamen  iBUcfebuTg  fortlebt,  ^nbelt  ^ippermamt,  ^fcbid^^te  bet  ^uUu 
ooue«  e.  93—181.  SJqL  oai6)  t>.  ^ebebur,  Äriti|(^e  «eleuAtmifl  @.  47  ff.;  öon 
©erf*«,  ©efc^reibung  ber  ®aut  u,  f.  ».  <S.  217—220;  TOttgcr,  S^iöcefon.  unb 
®augrenaen  iRorbbeutf^Ianb«  II,  107  ff. 

^  Annales  Laur.  maL  unb  Annales  Ebhardi  1.  c.  2)ie  92a4ri4trn, 
meid^e  oiefen  ^runo  ^um  ^tammDater  be0  fac^ftfc^en  J^atfer^oufeiS  mad^en.  ge^&ren 
erß  bem  13.  ^a^r^unbeit  an^ber  <!(anbex46^et  9{eimd(ronir  C^er^arb'd,  n^elii^e 
eine  Bearbeitung  eined  filteren  wnft$  aujS  bem  anfange  bed  11.  3|A^4un^^i^#  ^^^ 
ber  Braunf^metger  9ldm4roni(,  in  mid^tt  jene  benubt  tfl,  Mon.  Germ,  ^eutf^e 
(S^Tonifen  II,  399.  464;  iTgl.  an^  9^,  jfönig  ^nri(b  I.  3.  9uf(.,  (I^pcur0  1, 
&.  180  f.  ^e  firCb  menigüen«  ni^t  gan|  |u  t>ermerfen,  ^a\^,  ^irii^  I.  S.  9. 
187;  2)ümmler.  d^efd).  b.  o^franf.  mdi§  II,  561  iR.  45;  Soigte(>^ebn,  etomm:: 
tafeln  I,  2:af.  18.  hingegen  ifi  bie  9lnnabme,  Bruno  fei  oermäl^U  gewefen  mit  einer 
2:o4ter  M  Scalen  &ibu(inb,  eine  blole,  guerfl  t>on  Setbni^,  SS.  rer.  Bruns- 
vicens.  III,  Introdnctio  ^.  2  f..  aufgehellte  Bermut^ung,  bgl  SBai(},  ßeinrii!^  I. 
6.  181,  unb  gaiu  grunbloi  ifl  bte  Be^auMung,  Brurio  fei  ein  8mber  Sibufinb'd 
gopefen,  ogl  Leibniz,  Annales  I,  60.  lieber  bie  genealogif(^en  ^^fwtbefen  t)on 
»öttger,  Hhe  ©nmonen,  ögL  unten  j.  3.  785. 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c.:  Et  inde  (coA  bem  8u(figau)  revertente 
praefiato  rege,  invenit  aliam  partem  de  suo  excrcitu  super  fluviam  Wisora, 
continentes  ripam,  qnam  iassi  fuerant.  Saxonee  com  ipeis  pu^am  fece- 
runt  in  loco  qui  dicitur  Lidbach,  et  Franci  deo  volente  victonam  habue- 
runt  et  plures  ex  ipsis  Saxones  occidenmt.  Hoc  aadiente  domno  Carolo 
rege,  iterum  super  Saxones  cum  exercitu  irruens,  et  non  minorem  stra^em 
ex  eis  fecit  et  praedam  multain  conqnisivit  super  Westfaiaos,    et  obsides 


Digitized  by  VjOOQ IC 


UeberfaQ  ber  ^xcMttn  bei  Sübbecfe.  229 

tialen.  S)Qg  bcr  fäc^ftfd^e  Stngrtff  ftattfanb  no(^  e^c  Staxl  bei 
Sübbcdc  eingetroffen  toar,  läßt  ber  ältere  ännalift  meniflftcni^ 
tr!enneit;  im  übrigen  ift  feine  Angabe  DöQig  unbrauchbar.  Sie 
{o^en.  Sin^rb'fci^en  Slnnalen  finb  oudffi^rli^  unb  aufric^ger. 
©te  erjä^Ien:  ,,9njn)ifc^en  n^urbe  ber  X^eil  bed  ßeered,  roüoftn 
Äarl  an  ber  SBefer  jurilcfliefe  unb  ber  an  bem  ^liobefi  (ßübbeife) 
genannten  Orte  lagerte,  infolge  unüorfic^tigen  SSer^altenS  burd^ 
eine  Sift  ber  @aAjen  bintergongen  unb  getänjc^  2iii  nämlic^  bie 
fjourragirer  ber  §ranlcn  um  bie  neunte  lageöftunbc  (3  Ut)r  SRac^* 
mittägig)  ^)  inS  Sager  jurfidle^rte,  mif eisten  fic^  bie  ©ac^fen  unter 
fie  afö  toären  fie  ^xt  ®efäf)rten  unb  gelangten  fo  in  boi^  fränfifc^ 
Säger,  tt)o  fie  nun  über  bie  im  ©c^Iof  ober  ßalbfc^Iaf  S)alicgenben 
herfielen  unb,  tt)ie  man  faot,  fein  geringelt  JBlutbab  unter  ber  forg^ 
u)fen  aWenge  anrichteten.  Snbeffen  burcg  bie  Sa^jferfeit  ber  aBaci^cn= 
ben,  tt>elci^e  mannhaften  ffiiberftanb  Icifteten,  jurfldgetrieben,  üerlieSen 
fie  bai^  Saaer  loieber  unb  (beibe)  gogen  ab  nad^  einem  Slbforomen, 
mie  e«  in  folc^er  9lot^  bcr  Umftänbc  unter  i^nen  getroffen  werben 
lonnte*)."  S)aö  ift  ber  Äampf,  meldten  bie  fogenannten  Sorfc^er 
Ännalen  alö  einen  ©ieg  bcr  granfcn  bcjeid^nen^);  berfclbe  fc^eint 
aber  fetjr  problcmatifc^  ju  fein,  mie  if)m  benn  cm  blutiger  Uebcr* 
faQ  bcr  gftanfcn  in  i^rcm  Sajjer  burc^  bie  ©ad^fcn  borauÄgegangen 
fein  foQ.  Sie  Sriäblung,  lote  bie  ©ac^fen  fic^  burc^  eine  itriea^ 
lift  3wfl<^"fl  ^"^  fränfifc^e  Sager  toerfd^afften,  raad^t,  ungeachtet  bie 
fogen.  SorfAcr  Snnalcn  nic^t^  baoon  toiffen,  feinc^meg^  ben  @ht* 
brudt  einer  ©rfinbung.  Äuc^  ber  ^Bearbeiter  ber  jüngeren  tRebaftion 
biefer  3a§rbüc^er  fte^t  fo  entfc^ieben  auf  frännfc^em  ©tanbpunit, 
ba^  er  gen^ig  nic^t  SSeranlaffung  nat)m  ©ertappen  ber  ^^ranfen 


dederuDt  sicut  et  alii  Saxones;  Ml  Ann.  Enhaid.  Fnld.  SS.  I,  848—849; 
Cbron.  Vedastin.  SS.  XIII,  704  (Saxones  iterum  prelium  erga  Francos  fe- 
cere,  sed,  eos  Domino  inpediente,  terga  Francis  aedere,  bo^u  ebb.  9^.  8). 

')  m.  9i\AUx  u.  Sto%  «Innolen  I,  55.  2)er  Poeta  Saxo  L  I,  v.  288 
fnd  289,  Jafifö  IV,  551  fagt  freiließ:  Sol  sommo  caeli  jHxmuB  vergebat  ab 
axe  —  £t  veBpertinas  iam  tendere  coepit  ad  boras. 

^  Annales  Einbardi,  SS.  I,  155:  Interea  pars  exercitns,  ^oam  ad  Wi- 
muram  dimisit,  in  eo  loco  qui  Hlidbeki  vocator  castris  positis  incaute  se 
agendo  Saxonum  fraude  eircumrenta  atqne  decepta  est  Nam  com  paba- 
latores  Francorum  circa  nonam  diei  horam  reverterentur  in  castra,  Saxones 
eis,  quasi  et  ipsi  eorum  socii  essent,  sese  miscnerunt  ac  sie  Francorum 
castra  ingressi  sunt;  dormientesque  ac  semisomnos  adoiü,  non  modicam  in- 
cautae  multitudims  caedem  fecisse  dicuntur.  Sed  vigüantinm  ac  viriliter 
resistentium  virtute  rejpulsi,  castris  excesserunt  et  ex  pacto,  quod  inter 
«06  in  tali  necessitate  neri  poterat,  discesserunt. 

")  1^  einem  franftfc^  @iege  reben  aud^  Eckbart.  Franc.  Orient  I,  687 ; 
2)i)))K)lbt  @.  58.  ^(b  b.  @ObeI,  iHeine  ^.  ®dpften  III,  19  finbet  ^  bie  Ann. 
Laur.  mal  fetner  fftmcmi  f^ulbtg  (»^eg  tfl  @iea,  an4  n>enn  er  eme  CBeile  ae* 
f<^nft  bot*);  iftm  (Kmmen  ^ierm  bei  ©emo^  &  174—175;  Winter  nnb  topl, 
Unnalen  I,  55  9^.  2.  9nbrer  SReinnng  fbtb  bagegen  Jtoi|(er,  in  görfd^nngen  gur 
Vutfi^en  (SkfAt^te  XI,  95  f.:  «brorb  ebb.  XIII,  450:  iRfl^^od^  @.  74:  ögL 
omb  2uben  IV,  804  nnb  ben  9luffa<}  Dm  ^md  bei  ©d^toffer  unb  ©erc^t, 
fMfio  IV,  294. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


230  "^^ö. 

burc^  btc  ©ac^fcn  ju  crfinbcn  ober  Icid^tfcrtig  nad^iuerjä^len.  S)ie 
nöt^igc  äBoc^tamlcit  [d)e\x\t  eben  im  fränfifc^cn  Säger  flänjlid^  Der^ 
fäumt  tüorbcn  ju  Jein.  Daß  bic  ©ac^jcn,  jumal  bei  lagc^Hc^t, 
fid^  unter  bie  fränüjc^en  gutter^olcr  mijc^en  unb  fo  in  bo«  Sager 

gelangen  fonnten,  ift  aflerbingö  auffaßenb;  aber  ein  großer  3;^eil 
e^  fräntifc^en  §ecrcö  jott  ja  gefd^lafen  ^aben.  SWittag^^*  ober 
3lac^mittagöf^Iaf  ift  aud^  fonft  unb  auc^  bei  beeren  olö  ©itte  jener 
3eit  bcjeugt^);  bieö^eer  aber  fc^eint  bemSc^Iaf  am  Sage  nod^  mel^r 
al$  ed  fonft  fiblid^  toax  gefrö^nt  au  ^aben.  ^ngeblicq  gelang  e^ 
ben  granfen  bennod^  bcn  gemb  burd^  i^ren  SBiberftanb  au8  bem 
Sager  ju  öerbrängen,  unb  n)ir  »erben  faum  befugt  fein  biefc  9lac^^ 
rid^t  JU  t)crtt)erfen  *).  S)ic  njeiterc  Angabe  über  ben  Stbjug  ber 
©ad&fcn  leibet  an  bebenf lieber  UnKar^eit/  toeld^e  nid^t  am  njenigftcn 
boburdö  tierüorgcrufen  ift,  bafe  bie  betreffenben  2lnnalen  gerabc  an 
bicfer  ©teDe  (ä^nli^  toic  fpäter  in  if)rem  Serid^t  über  ba^  Xrcffen 


am  ©fintcl  782)  SBenbungen  au§  ber  ^§rafeologie_  ber  römifd^en 
^iftorifer  entlehnt  l^aben^). 


©otoiei  bcfagt  ber  Seric^t  jiemtid^ 


\Stax\  b.  (&x.  pfitatt  md)  «ber  iD^ittaaMta^I^eit  gwei  bi»  bret  ^tunben  )u 
ru^en,  Einh.  V.  Kaix)li  24;  ogL  fern«  ?JÜ(ftrt  o.  a.  D.  ©.  186  91.  8  unb  oben 
<S.  128.  Man  ^at  »ol^I  gemeint,  bie  in  bad  Sager  etngebrungenen  ©ac^fen  Ratten 
unerlannt  bie  9{a(^t  abgewartet  unb  bann  erfl  baiS  8üitbab  unter  ben  ttberrafd^tcn 
^anfen  ongerid^tet  —  ober  ed  fei  i^nen  Sjni&df^fl  nur  in  Heiner  Stn^a^l  gelungen  ind 
frönfifd^e  Sager  §u  gelangen,  bie  größere  äJi^affe  erfl  ^iuterber  nad^gebrungen.  .^ene 
waren  moffi  nur  ba^u  befKmntt  in  btefem  felber  ben  rechten  9ugenbli(t  }um  Ueberfall 
auiS^tunben.  3>iefer  gefc^a^  in  ber  iRod^t.'  @o  l(en|}ler  a.  a.  £).  @.  96.  SUlein 
bie  Ann.  Einh.  bieten  feinen  ^n^alt  fiir  eine  fo((^e  Suffaffung,  meld^  ^au^tfa(j^4 
^mdf  bie  unjutreffenbe  93orauiSfe^ung  ^rt>orgemfen  morben  ifl,  bie  fränfifc^  ftrieger 
bfttten  nur  in  ber  ^aä)t  fc^lafen  tonnen.  2)ie  Ann.  Einh.  f(^einen  bie  UnOorfU^lig- 
wt  ber  grauten  (incaute  se  a^eudo  —  incautae  multitudinis)  oielme^r  ouO) 
mit  barin  3u  feben,  ba|  fi4  biefelben  ^Imeife  bem  ©^laf  flberlaffen  l^atten,  m%enb 
nächtlicher  @(^laf  bo(^  oiidi  t)on  einem  $eere  im  Sager  ni(^t  entbel;jrt  merben 
fann.  ^L  o.  @.  229  ^.  1  über  einen  »ol^l  burd(^  biefewe  unautreffenbc  5Borau«- 
fet^ung  ^eborgerufenen  ^rrt^mn  M  Poeta  Saxo  ^infi(^t(i4  ber  Xagedjeit,  )u 
»e((^  bie  ©ac^fen  fi(^  Q^n^ang  in  batf  franüfd^e  Saget  |it  t)erf(^ffen  muBtert. 
Ud^rtaentf  nimmt  ober  aüd^  btefer  alte  ^ntei^ret  ber  Ann.  Einh.  an,  bag  fie  ben 
UeberfaH  bann  fofort  oudfttbrten  (v.  252,  ^.  551:  Depressos  somno  Francos 
instanter  adorti). 

^)  'ünäf  Leibniz,  Annalee  I,  60  nimmt  an.  bie  <Ba6)\en  feien  au0  bem 
Sager  ^au0gef((lagen  morben.  9nber9  jten^ler  a.  a.  O.  ^.  96  9^.  4,  ber  aber  bai^ 
discesBerant  jebenfalld  unrichtig  au4  nur  auf  bie  dhitfemung  ber  ^a(^fen  aud  bem 
fräntifd^en  Sager  bejie^t.  9e^ti(b  aUerbing^  andf  f((on  ber  Poeta  Saxo  1.  c 
V.  254  ff. 

»)  »at  gorfc^angen  gur  beutf*en  QJefd^ic^te  XIV,  136—137;  SKanitiu«  im 
Plenen  arc^b  VU,  517  ff.  (Liv.  XXIII,  36:  in  tali  necesBitate).  —  2)a«  in  tali 
necessitate  fc^etnt  ©l^bel  auf  bie  9h>t]^Iage  ber  auf  bem  frSntifc^  Sager  gurttct« 
getriebenen  ©oAfen  boogen  merben  au  muffen  (a.  a.  D.  @.  19),  ma^reno  a  ^r« 


nad  (a.  a.  O.  ©.  93  V?.  1)  unb,  wie  eö  f(ijeint,  caiä)  ber  Poeta  Saxo ,  1.  I,  v. 
257  f.,  JbS^  IV,  551  (Scilicet  ex  pacto ,  quod  tunc  angustia  talis  —  Dic- 
tabat)  fomie  iten^Ier  (a.  a.  O.  @.  96  f.)  unb  äRtt^Iba^er  (€.  74)  auf  bie^ranfen, 
9«4tcr  unb  Mfl  (a.  a.  D.  &.  55—56)  auf  beibe  J^eile  beji^.  ^txna\)9  (@.  174) 
fc^eint  ]^infi(btU(^  biefef  $unfted  p  fcbwanren.  ferner  finbet  ^pbel  eine  (Srtaute« 
rang  pi  ben  Sorten  et  ex  pacto,  qnoa  inter  eos  in  tali  necessitate  fieri  pot- 
erat,  discesserunt  in  bem  folgenben  fugiontium  terga  insequutus  (Poeta  Saxo 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Ufbcrfott  ^er  gronfen  bei  ^übbedfe.  231 

bcutlid^,  bog,  nac^bem  bie  ©od^jen  fd^Itegtid^  ou^  bem  fränüfd^en 
Säger  ^crauöflcjd^laßcn  toorbcn,  bcibc  Steile  noc^  einem  flegcn* 
fcitiflcn  Äbfommen  abjogcn,  ba  bic  fränlifc|c  ipeereöabt^cilung  nad^ 
bem'  beim  UcberfaQ  erlittenen  Sßertuft  and)  ni^t^  toeiter  ausrichten 
fonnte. 

Der  Äampf  ^attc  auf  bem  ©ebietc  ber  ©nßern  ftattßcf unben ; 
bie  ©ac^jen  aber,  n^eld^e  bcn  UeberfaQ  ausgeführt,  toaxcn  ntc^t 
engern  —  benn  biefe  hatten  fid^  unmittelbar  Dörfer  freimitlig 
unternjorfen  —  fonbern  SBcftfalcn,  njeld^c  baS  nal&e  an  ber  ©rengc 

Belegene  Sübbecfe  leidet  erreichen  fonnten;  bie  Snnalen  f feinen 
arübcr  feinen  Qtot\\tl  ju  laffen  ^).  Staxl  iebod^,  nad^bem  er  Sfladö=' 
ri^t  t)Ott  ben  Sßorgängen  ju  &übbtdt  empfangen,  brac^  fc^Ieunigft 
\n  il^rer  Verfolgung  auf,  unb  eS  gelang  i^m  ben  geinben  einen 
Mutigen  Sßerluft  beijubringen  2) ;  aud^  gewann  er  reid^c  Sßeute  unter 

1.  c.  V.  208:  hoBtes  celeri  rediere  recnrsn):  bie  @a(^ffn  Rotten  fi(^  auf  biegCudJt 
begeben,  unb  $taxl  maii^t  fidb  auf  bie  jhmbe  twn  biefen  Unfällen  fd^leimtafl  3U  i^rer 
fkrfolgung  auf.  (S9  bürfte  jutreffenber  fein,  wenn  9h(^ter  unb  Stolf^i  (S.  56)  an« 
nehmen ,  bie  gluckt  bec  @o(^fen  fei  erfl  info^e  ber  ^ua^enm^  5tarl'd  aef(^e^.  3n 
Snfe^ung  bed  pactum  n^men,  ber  nSmlu^  8erf(bieben^t  ber  nuffoffung  ent« 
\ptkim\),  einigte  an,  ed  f et  ein  für  bie  gronfdt  ungflnfHger  Vertrag  getoefen,  DgL 
Jten^Ier  o.  a.  O.  @.  97;  ^amacf  @.  93;  fßliOßadttc  €^.  14,  nod^  »eü^  bie 
^anfäi  fidf  ju  biefem  Vertrage  ge)»iutgen  fa^en.  Suben  fowie  ^und  bei  «Scbtoffer 
unb  I3er((t,  Src^io  IV,  294.  meinen,  baß  Staxi  biefen  oon  ben  Peinigen  gefd^Ioffenen 
9krtrag  na^^  aU  un))erbtnbrt(^  be^anbelt  unb  bur^  feinen  Angriff  auf  bie  ©o^fen, 
bie  bnr(^  bad  Sbibmnten  k)orauiS{t(!^Ui4  Mer  gemacht  unb  (eined  SngriffiS  gemärtig 
getDefen  feien,  gebnxi^en  ^abe.  Subeu  (Iv,  528  92.  11)  fragt:  „3{t  t»  mögli^  ^en 
webanfen  an  Jtreulofigrett  nieberju^alten?"  <S^beI  @.  19  92.  wenbet  boaegen  ein, 
bog  toir  ben  Snl^alt  jener  (Kapitulation  nid^t  fennen.  Wlan  tSnnte  Dieftei^t  nod) 
UTeiter  ge^en,  ni((t  jeben  Btoeifel  nnterbrttcfen  »oOen,  ob  bie  Ann.  £inh.  über^^t 
Mn  einem  Sertrage  s^fqen  ^ac^fen  unb  |$ran(en  reben.  ^Qerbingd  bot  auc^  ber 
Poeta  Saxo  l.  I,  v.  256—258,  Jaff6  IV,  551,  bie  @ac^e  fo  oufaefafit  unb  be«- 
glei^n  au4  bie  mobemen  Ueberfe^  (C  Sbel  unb  !Battenba(^  2.  auf(.  @.  62: 
.unb  sogen  ah  mä)  einem  Vertrag,  mie  er  unter  fo((ben  Umfiänben  aefd^toffen  tt>erben 
hmute").  aflein  biefe  ^dkgungen  ftnb  ja  ni^it  maggebenb.  (i&  fc^emt  nic^t  qom 
ouiSgefc^loffen ,  bag  unter  bem  pactum,  quod  inter  eos  in  taU  necessitate  üen 

Soterat  eine  ftbube  ui  t}erfle9ett  f(ir  n^eldb^  bie  €a(4fen  in  ber  Sebrangntg  beS 
i^omentd  unter  einanoer  trafen,  obnobi  ti  bann  nötiger  inter  ipsos  ^en 
mfigte;  bie  ^od^fen  Pub  f((einbar  ba0  ©ubjeft  ht9  gan^t  @a^  Sedf  —  disces- 
serunt.  @.  jebo^  bie  ä^nlid^e  ©teile  ber  Ann.  £inh.  747:  sed  ex  placito  dis- 
ceseerunt,  welcbe  beflStigen  bürfte,  bag  ^ier  ein  SBed^fel  M  ©ubjehiS  ßattgefunben 
fjot,  diecessernnt  fi^  auf  beibe  2^eile  be^ie^  Seibni)  unb  2)ippolbt  übergeben  bied 
pactnm  mit  ©d^n^eigen. 

>)  ^L  bie  ©teile  ber  Ann.  Laor.  mal.  bben  ©.  228  92.  3,  too  t»  ^gt, 
StwA  ^be  nac^  feinem  ©iege  Aber  biefe  ©a(i^fen  oiele  ^Beute  oon  ben  IQBeflfalen  atß 
XDOxmtn  unb  nun  aud^  tnm  biefen  (Skifeln  erhalten;  ba9  le^tere  »ieber^Ien  <md)  bie 
Ann.  £inh.;  bemnac^  f(^einen  aucb  bie  ©a^fen.  ködere  er  einölte  unb  grogem^eilS 
niebermad^te,  Skfifalen  gebefen  ^u  fein. 

s)  Ann.  Laut.  m^.  (ogl  0.  ©.  228  92.  3);  Ann.  Einh.  SS.  I,  155:  Quod 
cum  regi  fuisset  adlattmi,  quanta  potnit  celeritate  adcorrens,  fb^ientium 
tei^  inseqnutns  (t>gL  782  0.  165  lin.  7  f.;  gorfdf^.  sur  beutf^en  dkfA.  XIV, 
136  92.  2;  Liv.  X,  B6X  magnam  ex  eis  prostravit  multitadinem.  @.  femer 
im  allgemeinen  über  bie  groge  ^nga^I  bon  ©a(^fen,  tt>eld^  md^renb  bieftiS  gfelbauge« 
getöbtet  fein  foHen,  Ann.  Fetav.  SS.  I,  16:  interfecta  multamiliajpaganorom; 
ogL  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21 ;  Ann.  Sang.  Baluzü  (®t  (Skalier  9mtt^.  ).  oater« 
l£ib.  ®efd^.  XIX,  203);  Ann.  Mosel!.,  Laoresh. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


232  775. 

bcn  aOScftf alcn  *)  unb  empfbig  nun  anä)  toon  biefcm  I^cilc  bct 
©achten  ©cifcln^).  ©obann  fc^rtc  bcr  Sönifl  jum  SBintcr  in« 
fränfif^c  8ictc^  jurüd«). 

©er  gonjc  Sclbjug,  auf  hjcld^cm  ©ad^fcn  natürlicherweise  arg 
öcrttjüftet/  auc^  ntandgc  Drtfc^aften  in  Sranb  flcftccft  lootben 
loaren*),  ^attc  nic^t  Diel  über  jhjei  SRonate  gebaucrt.  ©d^on  am 
25.  Dftober  befanb  fic^  Äarl  njieber  in  Düren,  h)o  er  bem  Älofter 

ter^felb,  auf  ^rürfprad^c  be«  abtö  gfulrab  toon  ©t.  S)enig,  bcn 
ernten  aud  bem  {önialic^en  ^ofgut  Slplaft  im  ST^üringer  ®au 
unb  aug  ber  öon  grantcn  bewohnten  föniglid^en  JBifla  in  SWü^U 
l)anfen^)  fott)ie  bon  3^^^^^  ^^  X^üringer  ®Cin,  @ot^a  unb 
^agla*)  fc^enfte.  Jßon  Änorbnunaen,  bie  er  jum  SBe^uf  ber  ©ic^e* 
runa  feiner  ^errfd^aft  unb  ber  SSerbreitunfl  be^  ffi^riftent^umd  in 
©aqfcn  getroffen,  lieji  man,  abacfe^en  \}on  ben  geforberten  Xreu* 
eiben  unb  bcr  ©teflung  t)on  ©cifeln,  nid^tö;  an  anbercn  Orten  ott 
in  ber  ©renj^feftung  (EreSburg  unb  in  ©igiburg  fd^cinen  in  biefem 
Sa^rc  nod^  ifcinc  blcibcnben  fränlifd^en  Sfiieberlaffungcn  erfolgt  ju 
fein.  ?lu4  bie  ^rebigt  beg  ©^riftcnt^umd  machte  langfamc  ©ort* 
fd^rittc,  obfc^on  bamafe  eine  grofec  Slnja^l  öon  ©ad^fcn  burd^  Äart 
jur  Annahme  ber  laufe  öcranlofet  fein  foD ').  S^Hci^^  ber  X^ä* 
tigfeit  Äarr^  unb  bem  SGßirfen  jener  oon  Utrecht  au8gcfc^icftett 
©laubenSboten  ®)  ift  immer  nod^  fein  öufammcn^ang  bemcribar; 
t)on  ben  Srfolgen  ber  lc|teren  t)erlautet  toenigftend  etn)ad  mel^r. 

S)a«  ^auptfclb  ber  SBÖirffamfeit  biefer  aWiffionare  toar  grie«' 
lanb;  ^icr  toaxtn  fie  unermüblid^  t^ätig.  ®^  braute  in  i^renSBe* 
ftrcbungcn  aud^  feine  ©töruna  ^erDor,  aU  gerabc  im  Sa^re  775 
tu  ber  Oberleitung  bcd  Utrec^ter  ©tiftd  eine  ^enberung  eintrat. 
dxn  99ifc^ofdfatalog  bed  ©atoatorftiftd  in  Utrcd^t  entj^ölt  bie  ytaA* 
xxd)t,  ba§  jener  Äbt  ®regor,  toel^er  bie  SWiffionöt^ätigfeit  mit  fo 
großem  6ifer  geleitet  ^atte^),  am  25.  2luguft  775  gcftorben  fei, 
nac^bcm  er  20  Saläre  lang  ba«  bifd^öflid^e  Amt  berttjaltet  l)abt^% 


^)  Ann.  LaüT.  mai.  (b^L  o.  @.  228  9t.  8). 

^)  Add.  Laor.  mai.  (o.  @.  228  Sfl.  3);  Ann.  Einh.:  et  tom  demnm 
Westfalaomm  obsidibas  acceptis;  Ogl.  au4  Ano.  Max. 

«)  Ann.  Einh. 

*)  Ann.  Sithienses,  SS.  XIII,  35:  Carlos  Saxonum  perfidiam  oltas, 
omnes  eonim  regiones  ferro  et  igni  depopulator;  Ann.  Enh.  Fold.;  Ann. 
Mosell. :  et  vastavit  eam ,  Ann.  I^areaham. ;  Ann.  Max. :  et  oppida  eomm 
Buccensa.  —  Ann.  Nordhumbr.  L  c. 

^)  @ttW  H,  30  (K.  48).  246 ;  mOßaättt  ^.  189 ;  ©entt  III,  2,  «.  9  %r.  7. 
a^lafl  t)tenei(^t  ^^fcQiabt  (?)  in  Saufen '(Sobar9»(ik>t^a;  fyüfn,  f6tm\a%  rnib  M 
e.  281  91.  2. 

^)  @i(fel  II,  30  (K.  49).  246.  I,  254  9t.  15;  Wäfibaä^  9tr.  190 ;  ^Bknd  U, 
2,  e.  3  9h:.  1,  i)^  III,  2,  e.  1;  $<*n  o.  a.  D.  9t.  3,  279  9t.  2. 

'^)  Ann.  SangalL  Baluzii  I.  c*  plorimoB  ex  ipsis  ad  baptimi  (1.  bap- 
tismi)  gratiam  perauxit. 

»)  »gl  0.  e.  115. 

ö)  m,  0.  @.  115. 

^^)  ^  @tdle  fl(^  bei  Beca  et  Heda  de  episcopifi  UltraiectiniB,  reco- 
gniti  et  notis  historicis  iilustrati  ab  Am.  Buchelio  Batavo,  mib  lautet  6.  46; 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Tregor  üon  Utred^t;  ^rtgong  ber  ID^iffion  in  S^^^^^n^*  233 

Mitb  tpcnn  ouc^  btc  Bu^^rföffißfcit  bicjcr  Singabc  nid^t  gatij  fcft* 
ftc^t,  fo  bat  fic  bo$  bie  SBa^rfd^cinlidifcit  für  fic^^).  3n  bcr 
©alDatorönr^c  fclbft  emartcte  ©rcgor  feinen  lob,  unb  Ijtcr  »arb 
n  ot)ne  3^\f<^^  o"^  begraben*),  ©ein  Stac^folger  würbe  fein 
eben  ou8  Sltalien,  tt)o  er  tm  föni^Ii^cn  Dicnft  befqäftiat  ßcttjcfen 
tpar,  jurüdflelebrtcr  Sieffc  3Uberic^;  auf  biefen  fe^te  baö  flange 
©tift  flrofee  ßoffnunflen^). 

3n  ber  ^^at  bewtei^  Sllberic^  in  ber  Seitung  be^  ©tiftö  unb 
namentUd^  ber  ©d^ule  benfelben  Sifcr  wie  ®reaor.  ©ie  JBcfe^^ 
Tung  bcr  ^eibnifd^en  ©ad^fen  unb  griefen  njurbe  lebhaft  fortgefefet 
fiiaftoin  freilid^,  ber  fo  mut^ig  für  baö  ß^riftent^um  gcftritten 
^atte,  ujar  nic^t  ntc^r  am  Scbcn.  Sßon  Utrecht,  ttjo^in  er  ftd^  öor 
bem  Ucbcrfaü  bcr  ©ac^fen  gcflüd^tet*),  ^atte  er  fid^,  nac^bem  bcr 
©türm  t)orübergebrauft  unb  jene  lüieber  ^eimge!e^rt  ujarcn,  toieber 
nad^  2)et)enter  tm  ^amalanbe  begeben  unb  bie  bortige  SlxxAt  neu 
gebaut  *^);  toenig  fpäter,  noc^  toor  ®rcgor,  ereilte  i^n  bafelbft  ber 
lob,  am  12.  9lot)cmber  773«).  S)er  »eftanb  feiner  ©rünbung 
toar  aber  nod^  immer  nic^t  gefid^ert;  bie  ©ad^fen  überfielen  fic 
auf«  neue  unb  brannten  bie  Äiri^c  abermals  nieber.    Siafwin'g 


Gregoriüs  qui  obiit  8.  Kalend.  Septembr.  anno  775.  sedit  annis  20  solus. 
Albericas  10. 

^)  8g(.  unten  (Sycur«  II. 

«)  Lmdgeri  vita  Gregorii  c.  15,  8S.  XV,  79;  «cttberfl  II,  534.  9laä) 
Xnbmn  nmrbe  er  im  JHofler  ©üftot  in  ber  2)idsefe  Siittt^  begraben,  Heda  1.  c. 
@.  S8:  aUm  biefe  2(njabe  t)erbient  {einen  (S^louben. 

')  Vita  Gregoni  1.  c:  in  quo  totiuB  domus  spes  magna  incubuit; 
qui  tone  temporiB  in  Italia  erat  regali  servitio  occupatos;  b(nu  d)b.  9{.  2, 
Altfrid.  vita  Liudgeri  I,  15,  ^t^äfi^tS^aditn  )>t9  1^0t^md  mkfUx  IV,  19. 
^adf  einigen  Angaben  mar  ^Iberi^^  angdf&^fifc^er  ^bfunft,  t)gt.  9lettberg  II,  5S4 
9}.  52,  ber  aber  mit  Unre^t  bie  iRo^ricbt  ganj  Dermirft;  Slberii^  tann  ia  ber  ®obn 
einer  ©^»efier  beS  ganten  Tregor  unb  biefe  mit  einem  2(nge((a4fen  t)erm&9lt 
•^emefen  fein. 

*)  m,  0.  @.  116. 

»)  Altfrid.  vita  Liudfferi  I,  14,  1.  c :  x>fiL  o.  @.  116—118. 

«)  2)a«  a:obe«ja^r  i|l  jtreitifl;  (ir^rb  <S.  66  iRr.  148  gibt  775  an,  SHelt» 
terg  U,  406  Dgl  mit  537 .  fc^eint  menigfleniB  ni(!^t  f(^on  773  on^un^men. 
^ag^en  entf^eibet  ftc^  Seibnta,  Annales  I,  41  für  773  unb  obne  3n>eifet  mit  9le4t. 
tUd  !cobedtag  ifl  ber  12.  9h)i}ember  beglaubigt  burcb  bie  Vita  Lebuini ,  SS.  II, 
864.  Vka  loA  ^abr  betrifft,  Jo  ergibt  ftdi;  axa  bem  ^erid^te  in  «Itfrib*«  Vita 
Liudgeri  I,  15  (1.  c.)  un^weifelbaft,  bog  IMofmin  frtt^  atft  ^egor  ftarb,  dfo,  ba 
-ühregor'«  5£ob  mobi  in«  3abr  775  gefegt  werben  muß  (ügt  (5ycur«II),  fpÄteffen«  am 
12.  9tot>ember  774.  ^wifytt  )erfiorten  bie  @a(^fen  bie  ^eberloffung  abermalig,  mo» 
m  biefem  ^Ik  )u  Chtbe  774  ober  Einfang  775  gefc^e^en  fein  mttgte,  SUIein  äugen- 
]ä)mVUi)  pait  ein  fotd^er  ^griff  ber  ^d^fen  n^ett  e^er  in  baiS  twrange^be  ^oSft, 
ba,  mie  mir  ^d^fer  »iffen,  bie  (Sa(bfm  StaxVi  Stbmefenl^t  in  Italien  au(b  fonfl  gu 
einem  (J^faH  in  bie  frOnfifc^en  Qhrenglonbe  benutzten.  Wian  barf  baber  lein  9e< 
benlen  tragen  2iafmin'9  2:ob  773  an^ufe^.  )6ieOei(bt  ift  t9  aucb  ni(bt  obne  9^ 
beutung,  ba§  in  ber  ©ifion,  rm.  toelij^  Jinbger'3  ©togro^^  1.  c.  ^.  20  beri<btet, 
Siafwin  ya  Siubger  fagt:  bene  fecisti  restaurando  Dei  templum  iamdudum 
deletum  a  gentiJibus.  a)ied  tonnte  barauf  bintoeifen.  bag  ber  SBiebermifbau  ber 
i^e  oon  ^eoenter  ntd»t  fo  bolb  na^  ber  3erflörung  flattfonb  atö  man  annebmen 
müßte,  merni  man  ^iafmin'g  Xob  erfl  774  anfeften  woDte.  »gl.  au(b  2)ie!amp, 
Supplement  e.  9;  anber«  ^olber-Cgger,  SS.  XV,  79  ««.  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


234  77^. 

©ebctnc  icbod^  Dccmod^ten  fie,  obgletc^  fie  bcei  Za^t  banadtj  fud^ten^ 
Tiic^t  Qufjufinbcn  ^).  (lö  tt)ar  bic  Qtit,  ba  Äarl'd  Slbtocfcn^cit  in 
Stalten  bic  ©ac^fcn  rcijtc  in  bic  fränfijcöcn  ©rcnjgcbictc  t)cr^ 
l^ecrcnb  cinjufaflen.  SWan  fic^t,  ba§  ftc  i^rcn  angriff  nid^t  blo^ 
gegen  Reffen  richteten,  fonbern  quc^  an  jener  anbcren  ©renje  bie 
^riftlid^en  Sticberlaffungen  m  jcrftören  fuc^tcn,  xoai  anf  eine  (Sr* 
tjcbung  Don  beträc^tüc^em  umfang  t)inn7eift.  S(ud  Reffen  n^aren 
fic  noc^  774  lieber  tjcrtrtebcn  njorbcn,  Don  i^ren  gcinbfeügfciten 
gegen  jene  anberen  ©renjlanbe  toiffen  wir  nur  baö  Angegebene- 
äBä^renb  ^arl  in  €ac^fen  glücflic^  fämpfte,  ftarb  bann  ®regor; 
erft  fein  9iac^foIgcr  albcric^  fonnte  njieber  Sefife  Don  ®e* 
Denter  eroreifcn.  6r  fc^icfte  ben  Siubger,  einen  ^ögling  bcr 
Utrcc^ter  ©cfiule  nnb  ^riefen  Don  ©eburt^),  an  bic  ^ffel,  um  bie 
©tätte,  njo  Siaftoin  biö  an  feinen  lob  gettjirft  unb  too  er  nun 
begraben  lag,  ttJicbcr  mit  ©^riiien  ju  bcDöUern  unb  über  ben  ©e* 
beinen  be^^  ßeiligen  bie  ÄirAe  lieber  oufAubauen^).  fiiubget 
unterjog  fiä^  oer  aufgäbe  unb  begann,  obgleid?  er  bie  ©ebcine  fiiaf* 
toin'd  nic^t  fanb,  ben  SRcubau  beV  fiird^e.  Site  er  aber  bie  ©runb* 
mauern  gelebt  ^atte  unb  fic!^  anfc^idte  bic  SSSänbc  aufj^urici^ten,  er« 
jä^lt  fein  SBtograj)^  ältfrib,  erfc^icn  i^m  Siafnjin  im  Iraume  unb 
fpraci^  jn  iftm:  „ßicber  ©ruber  Siubgcr,  bu  ^aft  ttjo^l  getrau, 
bie  Don  ben  Reiben  cjjcbem  jerftörtc  ^rdjc  ©otteS  ujicbcr^er« 
pftcOcn;  aber  auc^  meine  ©ebeine,  n?et(!^e  bu  ^efud^t  baft,  tt)irft 
ou  unter  bem  ffiblic^en  glttgel  finben,  ben  bu  errichtet  ^aft."  Siub* 
ger  aber  ftanb  am  iD7orgen  auf,  banfte  @ott  unb  fanb  bie  ©ebeinc 
be^  ^eiligen  an  bcr  im  Jraume  il)m  anaejcigten  ©teile*),  toorauf 
er  bie  ©runbmauern  bcö  SBaueö  nad^  ©üben  Dcrlcgen  Iie§;  fo  fam 
bad  ©rab  be^  SRanncd  ©ottc«  innerhalb  bcr  Äird^c  ju  liegen. 
®iefe  tourbe  barauf  Doflenbet  unb  geweift  ^)  unb  fpäter  nie  me^r 
Don  ben  ipeibcn  angetaftct*). 

Slac^bem  Siubger  feinen  Auftrag  fo  ^lüdlid^  Donbrad^t  ^tte, 
fanbte  if|n  aibericq  ini^  Snnere  Don  gncölanb.  Scgleitct  Don 
anberen  Dienern  ©otte^,  50g  er  au8,  „um  bic  lempel  oer  ©fltter 
unb  ben  ©öfecnbicnft  unter' ben  griefen  ju  jerfiören"  ^).    ®cgen 


1)  Aitfrid.  yita  Liudgeri  I,  15  1.  c  !to  3dtpmift  f äHt  Jtt)tf d^  bfn24>b 
Siaftotn*«  nnb  bfn  d^reoor'd  bon  Utre^t:  x>ql  2)tetanq),  Xdtbufinb  @.  6  9{.  2. 

*)  Aitfrid.  vita  Xiindgeri  I,  9,  1.  c.  @.  14:  in  Traiecto  monasterio  to- 
tam  86  contulit  ad  Studium  artis  spiritaUs.  Uebcr  feine  ^erhmft  unb  Slugenb 
nnb  über  feinen  «erfe^  mit  «ßnin  in  (Sngtanb  »al.  biefe  Vita  c.  1—12;  ferner 
losephi  Scotti  carm.  1  v.  4,  Poet.  Lat  aev.  Garol.  I,  150. 

«)  Aitfrid.  vita  Liudgeri  I,  15,  @.  20;  aiberi*  erWrt  i^m:  Locus  .  .  . 
in  quo  sanctus  Domini  Liafwinus  presbiter  .  .  .  laooravit,  ubi  sacrum  eins 
corpus  sepultura  tegitnr,  in  solitudinem  est  redactus.  Quamobrem  peto, 
ut  eum  restani-are  stndeas  et  super  corpus  sancti  aecclesiam  reaedifices. 

*)  «gl  audi  Ann.  Fuld.  IV,  882,  SS.  I,  397:  portum,  qui  Frisiaca 
lingua  Taventeri  nominatur,  ubi  sanctus  Liobomus  requiescit  .  .  . 

^)  (H  Qt^^oit  nnoefo^r  im  9ia\ftt  775;  «gl.  Q^curd  II. 

•)  Aitfrid.  vita  Liudgeri  1.  c. 

')  Aitfrid.  vita  Liudgeri  I,  16,  l.  c. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SWiffion  in  gric«(anb.    S^mticRungen  in  3^^»^-  235 

5toci  3a^rc  bauertc  btefc  feine  SQßirffamJcit,  bi^S  i^m  tjon  älberic^ 
eine  anbcre  ©teHung  übertroflcn  hjurbe^). 

ftarl  toerhjciltc  nac^  feiner  9Jüdfef)r  auö  ©ac^fen  nod^  einige 
3eit  in  Düren  ^),  3m  JRoüember  fc^enfte  er  burc§  eine  bort  au^* 
aefteUte  Urfunbe^)  bem  Ä(ofter  ^ulba  baö  Älöfterlein  iQoljtirdjen 
tm  @au  SBalbfaffen  am  pißdicn  aibftat  (j.  ei^elbac^X  1>Q^  ein 

Scnjiffer  Iroanb  aeftiftet  ^atte.  Son  Düren  Derleflte  er  nod^  in 
emfelben  äRonat  feinen  Aufenthalt  na^  Dieben^ofen  an  bcr  äßofel. 
(Sr  maci^te  bort  eine  ©c^enluna  an  bie  3^0^  ©t.  $rit)at^  5u  ©a-^ 
lonne  im  ©eiUegau  auf  bem  Sigengut  bed  Slbtd  ^^ulrab  t)on  @t. 
Deni^*)  unb  mehrere  Serleitjungcn  an  ?ßrüm.  Äbt  äöDer  erhält 
für  biefed  ftlofter  bie  Immunität  im  aui^gebe^nteften  Wa^t,  ntc^t 
bloö  SSefreiung  bon  fonftiaen  Abgaben  unb  bon  ber  ®eric|t^barleit 
ber  {öntglid^en  93eamten,  fonbern  audbrücflic^  aud^  ))om  Heerbann 
(ber  Ärieggfteucr)  *),  unb  baju  fügt  Äarl  tt)ic  jur  (grgänjung  noc^ 
eine  jn^eite  Urfunbe  ^inju,  n^onac^  bie  unter  ^tppin  an  bad  ieloftcr 
übergegangenen  t![idfalinen  in  i^ren  althergebrachten  9te^t§t)er^ält« 
niffen  auc^  in  ßuJunft  belaffen  werben  fouen®). 

Unterbeffen  Ratten  bie  Sßet^ältniffe  in  3talien  eine  ©eftalt 
angenommen,  n^eld^e  nid^t  blod  für  ben  $apft,  fonbern  auc!^  für 
Äarl  wenig  erfreulich  war.  Qu  ber  fortäefe^ten  Unjufriebcn^eit 
bed  $apfted,  weld^e  bem  $önig  in  f)o^em  ©raoe  löftig  fein  mugte, 
gefeilte  ftd^  gegen  Snbe  beS  SobreS  auc^  noc^  eine  gefährliche  ^c* 
wegung  in  feinem  eigenen  italifc^en  Sieic^e,  welcbe  i^n  nöt^igte  ben 
bortigen  Angelegenheiten  wieber jrößcre  Slufmerffamleit  ju  wibmen. 
$arl  l^atte  ben  (Srjbifc^of  SBit^artud  t)on  @eniS  unb  ben  Slbt 
Dobo  ate  ©efanbte  an  ben  $apft  gefc^icft.  S)iefc  fonntcn  bei 
i^cr  8?ücf!e^r  melben,  baß  §abrian  i^re  Aufträge  —  beren  3n=» 
balt  wir  nid^t  fennen  —  gut  aufgenommen  ^abc.  Der  fiönig 
fanbtc  bem  ^apfte  bcö^alb  ein  freunblid^cö  ©d^reiben,  in  welchem 
er  bemfelben   feine  ßufrieben^eit  hierüber  au^brüctte'')   unb  i^m 


1)  2)ie  ^er  in  (Jfrage  fie^be  Sßirffotnleit  Sinbger'iS  fallt  wc  feine  ^efier» 
»ei^c  in  Äoln  im  3o$r  777 ;  OflL  unten  j.  3.  777  unb  (SjcurÄ  II. 

«)  «oL  0.  e.  232. 

«)  euW  n,  80  (K.  50).  246:  SKü^lbac*«  9hr.  191 :  S)ton!e,  Codex  diplo- 
maticoB  Fuld.  e.  38  ^.  51;  t)gl.  btffelbcn  Trad.  Fuld.  @.  61.  a)ic  «ngobe 
bfd  %aqß  (3.  9hN)fmbtr)  pnbet  fi<^  au4  nur  in  einer  fe^  \d(itdfttn  9a>f(^rift,  Dgl 
S)ron(e,  Cod.  @.  33  9^.,  unb  ^ot  feinen  SSert^. 

^)  Wifßai)tt  9{r.  192;  Boaquet  V,  736,  batirt  bom  9h)beniber  o^ne  Xaa, 
ftüfftt  m^ftmfid^  auf  et  2)eniiS  begogen;  Dgl.  aRfl^Iba^er  9h.  208.  722;  Tardif 
1.  c.  @.  62. 

»)  ei(W  II,  81  (K.  52).  246:  aWl^lbac^er  iRr.  193;  «e^  I,  33  f.  9lr.  28: 
coDcessimuB  .  .  .  ut  nuUum  berioaDnum  vel  bannom  solvere  non  debeant; 
ogL  ©icfel,  ©dtr.  }.  JDipL  V,  ©ien.  @.-«.  ©b.  49,  ©.  357. 

«)  aÄü^tbad^  9h:.  194;  ©e^  I,  34  9h.  29;  09L  ffioife  IV,  2.  Stuft 
@.  849  (91.  4X  463. 

^)  Jaff(6  rV,  176,  Codex  Carol.  9h.  53.  ©iHoriu«  würbe  na*  ber  äuge- 
meinen  Snna^me  ber  (£i^bifd)of  mm  ®en«  fein,  »gl.  oben  6.  100  9{.  3  unb  unten 
^am  3a^e  780;  über  benSn^oIt  biefer  Beübung  augert  fii^^abrian  md^t,  fonbern 


Digitized  by  LjOOQ IC 


236  775. 

augcrbcm  bie  crfrculi^c  ?luS[i(^t  eröffnete,  bag  er  im  näc^flen 
Dftobcr  nac^  Stalten  lommcn  unb  bei  biefer  ©eleßcnl^eit  fein  ©c^n* 
lunflöüerfprec^en  an  @t.  ^eter  in  üoDem  Umfang  jur  Slngfü^runfl 
bringen  ttjcrbe  ^).  S)icö  Schreiben  überbrachten,  wie  eö  fc^eint,  bcr 
SSifci^of  ?ßoffeffor  unb  ber  Abt  3)obo;  ber  Äönig  tDün[6)tt,  bojj 
ipabrian  benjelben  bei  i^rer  SRürffe^r  feinerjeitd  ben  JBijc^of  Äit^ 
breaö  i)on  5ßalcftrina  unb  ben  Sbt  ?ßarbug  mitgebe  *).  9iatflrlic| 
fpracl  ^abrian  befonberd  über  ben  in  Sludfic^t  gefteHten  S3efucl^ 
beg  Äönig^  in  Stauen  bie  größte  greube  au^  unb  gob  bie  ßoff* 
nung  funb,  ibn  bei  biefer  (Gelegenheit  wieber  perfönlid^  (in  88am) 
bcgrügen  ju  tonnen*). 

äQein  neben  biefen  erfreulichen  fingen  gab  e^  anbere,  n^eU^ 
bai^  gute  ®ni)erne^en  bebenflid^  ju  erfc^üttem  breiten,  ©c^on 
früher  ^atte  ber  $apft  ftarl  gebeten,  cigennü|igen  anfc^märjungen 
gegen  i^n  fein  D^r  5u  leiten*),  namentlich  nic^t  benjemgcn  ber 
^oten  bc8  ©rjbif^of«  wn  9lat)enna '^).  Sefet  mußte  er  erleben 
unb  feine  SBoten  felbft  mit  anjc^en,  bo|  Sari  an  feinem  §ofe  einen 
getuiffen  ©aracinud  unb  einen  getDiffen  ^afd^alid,  meldte  fid^  bei 
i^m  eingefunben  Ratten,  um  burc^  i^n  bie  ®nabe  beö  ?ßapfteg 
tmeberjuerlongen,  biejen  aber  jum  ®egenftanb  ber  fc^tnerften  JBe= 
fc^ulbigungen  matten,  nic^t  nur  bulbete,  fonbern  fogar  burc^  ^aui 
befonbere  @unft  au^jeic^nete®).  SSic  anberi^  erging  c8  einem 
päpftlic^en  ©efanbten,  jenem  SubicnlartuS  9lnaftaftud,  ben  ^brion 
toor  einiger  Qtxt  an  ftarl  gefd^icft  Ijatte^)!  SS3ie  e8  fd&eint,  burc^ 
bie  ©c^ulb  beffelben  unb  feines  gleid^faüö  bereits  ermähnten  Sdt^ 
gleiterS,  beS  Sangobarben  ®auSfnb  aus  $ifa,  tam  eS  ju  ^öd^ft 
mibem^ärtigen  SSorfäHen  am  fränfifd^en  ^ofe.  9(naftaftuS,  ber  bie 
aSefc^toerben  beS  5ßapfleS  über  baS  ©erfahren  beS  ©rjbifc^ofs  twn 
IRatoenna  vertreten  follte,  erlaubte  fid^  bem  Äönige  gegenüber  fo 
ungehörige  Sleugerungen,  baß  Äarl  i^m  bie  JRüOTeife  naä)  8iom 


confiattrt  nur  jtarrd  3ufrieben^nt  über  bie  ^fna^tne,  tüdäft  beffelben  (Sroffntmgen  bei 
i^tn  ((efimbcn:  qaod  ea,  quae  eis  a  vobis  (easent)  iniuncta,  benignae  atque 
axnabiliter  a  nobis  esse  suscepta. 

^)  Jaff^  lY.   177:    Interea   continebatur   series  vestrae  excellentiae: 

S[aod  accedente  j^roximo  mense  Octobrio ,  dum  Deo  favente  in  partibus 
taliae  adyeneritis,  omnia,  qnae  bcato  Petro  et  nolns  poUiciti  estis,  ad 
e£Pectain  perducere  matnratae.  —  £t  qnia  augmento  et  exaltatione  matris 
tuae  sanctae  Dei  ecclesiae  in  Italiam  destinatia  properare,  ut  perficiantor, 
magis  magisqae  optamus. 

«flSd. 

')  Ibid. :  Sed  dcus  et  dominus  noster  lesus  Cbristus  faciat  nobis  in 
propinquo  de  vestra  praesentia  gaudere  et  una  vobiscum  in  invicem 
exultare. 

*)  Ibid.  ©.  177—178. 

^)  Cod.  Carol.  9'h.  51,  Jaflfö  IV,  171:  Pervenit  ad  nos  eo  quod  pro- 
tervus  et  nimis  arrogans  Leo  arcbiepiscopiis  Ravennantiam  ciritatis  snos 
ad  yestram  excellentissimam  benignitatem  ad  contrarietatem  nostram  falsa 
snggerendo  direxit  missos. 

«J  Jaff6  IV,  178:  \>qI  gorft^.  g.  beutft^.  Qk\6f.  I,  494. 

•^  »gl.  0.  @.  218. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Skfanbtf(^aftli(^(r  $erte^r  mit  bem  ^apße.  237 

nt^  gestattete,  ©audfrib,  tvel^em  ber  ftönig  eine  @äterf(^enfung 
)ugefQQt  ^atte  unb  nac^  ^abrian'i^  Sßunjc^  eüi  Diplom  barüber 
audfteUen  laffen  follte*),  Derleitete  bcn  fönifllic^cu  Äanjler  jur  lin^ 
ferttgung  eined  fatfc^en  ^ofumentd,  n)te  Raxi  annahm,  in  ber  Slb«* 
ftd^t,  boBurc^  ben  $apft  mit  i^m  ju  entjtoeien  *).  3n  bemfelben 
Schreiben,  toelc^ei^  §abrian*ö  tjobe  greube  über  ben  jonftigen  3n* 
Ijalt  beiJ  lebten  fön!glic^cn  Sricfe«  bejeigt,  fc^eut  ber  $apft  fid^ 
nic^t  ben  «önig  wegen  bieder  SJorgänge  mit  unüer^IItcn  SJor= 
ivürfen  ju  überid^ütten').  ^inftc^tli^  bed  Saracinud  unb  ^ofc^alid 
f&^rt  er  Aar!  ju  @emütf)e,  bag,  n)enn  jemonb  fid)  ber^Iei^en  un* 
toa^re  unb  ge^äffige  Seugerungen  gegen  ben  ^anfenföntg  erlaubte, 
er  jeinerfeitö  einen  folc^en  ttcbertreter  nac^  ©ebü^r  [trafen  unb 
jenem  in  ^effeln  überfenben  würbe,  wie  er  baö  tt)atfö(^ü^  mit 
einem  gewtffen  $aulinud  getrau,  ^emgemög  Dertangt  er  aud), 
ba§  ber  Äönig  ihm  jene  SKönner  jur  Seftrafung  ausliefere,  unb 
mit  gleicher  Qntjc^ieben^eit  forbert  er  bie  ^^reigebung  unb  Stüct« 
fcabung  bed  Slnaftafiuö,  gegen  welchen  er  bann  bie  ftrengfte  Unter* 
fud^una  unb  eDentueU  eine  ßücbtigung  ju  Der^ängen  oerfpric^t. 
S)enn  oa|  ein  ftönig  einen  päpftlic^en  ätefanbten  feft^altc,  fei  un* 
erhört :  bie  Sangobarben  unb  SlaDennaten  fagten  benn  auc^  fd^aben« 
fro^  Äarl  fei,  ba  er  \o  ^anble,  offenbar  nid^t  me^r  ber  Jfreunb 
beS  ?ßapfteg*).  3n  Setreff  beö  ©augfrib  cnblic^,  ber  jene«  JBetrug« 
bef^utbigt  würbe,  ben  fränfifc^en  ßof  jeboc^  injwifc^en  bereit« 
üermffen  ^atte*^),  »erfic^ert  ^abrian,  oag  er  feine  Untreue  beffelbcn 
gegen  ben  ftönig  ^abe  ^erauSfinben  fönnen. 

3)er  9Bun{^  bed  Jlönigd,  bag  ^brian  bem  ^offeffor  unb 
S)obo  bei  i^rer  {Rücffe^r  eigene  ®efanbte  mitgeben  möge,  würbe 
bon  6eiten  beS  $apfte«  erfüllt;  nur  ba§  er  bem  S3if(^of  9nbread 
DOtt  ^oleftrina  fiatt  bed  t)on  Äarl  gewünfc^ten  «btö  ^arbug*^), 
ber,  wie  ^abrian  fd^reibt,  burc^  Itränflicftfeit  an  ber  {Reife  Der^in« 
bert  war,  ben  IBifd^of  SSalentinu«  mitgab '). 

Äu(|  burfte  ber  me^rgenannte  EubiculariuS  Änaftafiuö  ^er* 
mdf  mit  bem  Sifc^of  «nbreai^  jurürffe^ren ,  mit  einem  Schreiben 

*)  »flL  Cod.  Carol.  9hr.  52 ,  Ja£F6  IV,  175  (deprecantei  et  hoc:  ut 
musBA  iluui,  quai  ei  concessist»,  per  vcstram  auctoritatis  largitatem 
pofltideat). 

»)  Cod.  Carol.  9tc.  58,  Jaff6  IV,  177-178;  öflL  über  bicfe  «orfäDc  gorf«^. 
).  bctUfc^.  <Skf4.  I,  493  f. 

»)  Cod.  Carol.  9h.  53,  Jaff^  IV,  177—179. 

*)  L.  c.  0.  177 — 178:  dtiin  Laiigobardi  et  Raviniani  fatentnr  (fiettaan- 
tnr?  Jaff6)  inquientes:  qnia  nuUo  modo  rex  in  apoetoUco  permanet  cari- 
täte,  dum  eins  miBsain  apud  se  detinet. 

*»)  'S.  178  (dum  vestro  ftiisset  palatio  etc.). 

«)  4JöL  0.  e.  236. 

')  Cod.  Carol.  iRr.  53,  Jafl6  IV,  177.  3)ic  ©otte  be«  «ßopM  laffen  f« 
tnittbeflenS  gtrdfe Ibaf t ,  ob  ^nbreod  unb  Valentin  felber  btefed  ^(^reiben  {)abnan*d 
bem  ftönige  ttberbracbten ;  ofd  ei^entlic^ed  d^rebitio  für  fle  erfdjeint  ed  iebenfaOd  nic^t. 
!S)ageg(n  ^aben  nnr  n^o^l  au(^  nt(t)t  anjune^mm,  bag  fte  fc^on  oor  brm  Qdag  be9' 
fcüwi  dbgtretfl  roorni,  xmt  gorf<^.  j.  b.  (SJ.  I,  495  f.  »orauigcfctjt  ifl;  togf.  in  ©«• 
treff  b«  ©enbirag  bc«  «nbrco»  Jatt^  IV,  180.  185  u.  unten. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


238  775. 

beö  Äönicjg  unb  bcm  Stuftragc,  feine  ßutcn  Stbfic^tcn  in  SBetrcff 
bed  @tut)lS  $etri  unb  ber  bemfelben  gemachten  SSer^eigung  funb^ 
jugcbeu^).  3)urc^  SlnbrcaS  liefe  ftarl  bcm  5ßapfte  mitt^eilen,  bafe 
er  im  ^erbft  99ct)oUmäc^tigte  an  i^n  fenbcu  rontbt,  um  i^m  alle 
Db|clte  bcg  ©c^enfunagöerfprcc^eni^  ju  übergeben*),  äugerbem 
bracl^te  ein  S3ote  beS  jfönigg  auc^  no^  ein  anbcre^,  gleichfalls  er^ 
freulic^cö  Schreiben  beffelben*). 

Snbcffen  gefc^a^  aber  nichts  gegen  ^abrian'S  SRebenbul^ler,  ben 
©r^bifd&of  oon  Waüenna.  3)ie  ©orfteQungen,  tt)elc^e  ber  $apft  in 
biefer  Jöcjie^ung  bei  Äarl  burc^  Snaftafinö  ^atte  ergeben  laffen, 
hjaren  um  \o  einbrudSlofer  geblieben,  ba  ber  2on,  in  tt)clc^em  Äarl 
mit  [xd)  \)cxl}anhc\n  liefe,  babei  fo  i)öüig  öerfet)lt  Sorben  toar.  @rj* 
bifc^of  Seo  trat  felbft  eine  Weife  ju  5tarl  an,  o^ne  bafe  ber  ?ßapft 
etttjaö  bat)on  toufete.  8ltö  i^m  Sari  biefe  bebeutfame  3;^atfad^c 
mitt^eilte,  Derfuc^te  er  jmar  gute  5!Rtene  j^um  böfen  ©piet  ju  machen 
unb  uerfidperte,  er  tontU  bcm  ©rjbifc^of,  tt)cnn  berfelbc  i^n  t)on 
feiner  Äbfid^t  in  ffcnntnife  gcfe|t  ^ötte,  aern  einen  JBcboflmäd^tigtcn 
mitgegeben  ^aben*).  3n  SBa^r^eit  mufte  i^n  biefer  ©organg  je» 
boc^  mit  beredötigtem  jbcrftärften  SRifetrauen  unb  gefteigertcr  Un» 
äufrieben^eit  erfüuen. 

3la6)  feiner  SRüdffel^r  bom  fränfif(§en  §ofe  trat  ber  Srjbifc^of 
2eo  noc^  juöcrfic^tliclöer  ate  toor^cr  unb  immer  fecfcr  auf,  Der* 
n)eigcrtc  nac^  n)ie  wx  bcm  ?ßapftc  ben  ®et)orfam,  t)crbot  ben  85e* 
tt)o^nern  öon  SRaöenna  unb  ber  Slemilia  ben  amtlichen  JBcrfc^r 
mit  9lom,  i)eriagtc  bie  t)om  ?ßapftc  in  ben  bortigcn  ©tobten  ein* 
gefegten  JBcamten,  liefe  ben  ©ominicuö,  toeld^en  ^abrian  jum  ®rafen 
öon  ©abcDum  (©aüeÖo)  ernannt  ^attc,  feftnefmen  uno  na^  ^a* 
benna  abführen  unb  erllärtc  laut,  3moIa  unb  Sologna  ^abe  Sari 
nic^t  bcm  ^apfte,  fonbern  i^m,  bcm  ffirjbifc^of,  gefc^cnft.  SRur  bie 
^cntapolid  blieb,  ipie  ^abrian  nic^t  unterlägt  n)iebert)oIt  ^crDor^ 
äut)cben,  ber  päpftlic^cn  |)crrfc§aft  nac^  toie  t)or  trcn*^). 


J)  Cod.  Carol.  i«r.  54,  JaflF6  IV,  180. 

«)  »gl.  Cod.  Carol.  5»r.  56,  Jaffö  IV,  185:  Itaque  praecellentissime 
fili,  recordari  credimus  a  Deo  protectam  chrisÜanitatem  veetram:  nobis 
direxisse  in  responsis  per  Andream  reverentiesimum  et  eanctiesimiim  fra- 
trem  nostrum  episcopum,  quod  hoc  autumno  tempore  vestros  ad  noBtri 
praesentiam  studuissetis  dirigendum  misBOS,  qui  nobis  omnia  secnndum 
vestram  promissionem  contradere  deberent.  »ui5  bent  weiteren  3uf<nnmen« 
l^onge  ge(t  ^fXt)ot,  bog  btefe  3u[age  (mithin  au^  bie  Stiidfe^r  beö  9(nbrea9)  üor  bem 
(ge|)tentber  erfolgt  fein  muß.  »on  einem  ^erfönlic^en  ©efuc^  Statin  in 
Italien  ifi  ^ier  junöc^ß  nic^t  wteber  bie  SRebe;  Dgl.  jleboc^  unten. 

*)  Cod.  Carol.  9?r.  54,  Jaffö  IV,  181 :  Itaaue  praesens  vester  missus 
(berjenige,  weld^cm  ^abrian  bie«  Sd^rciben  mitgob)  aliam  nobis  optulit  praecel- 
lentiae  vestrae  epistolam  etc. 

*)  Cod.  Carol.  9h.  54,  Jaffe  IV,  181. 

^)  Jaff^  IV,  183—184.  186—187,  Cod.  Carol  9h.  55.  56  ügL  oben 
©.  212.  S3on  2)oniinicuÄ  fagt  ber$a|}(!(©.  188):  quem  nobis  in  ecclesia  beati 
Petri  tradidistis  atque  commendastis. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S)er  (l^5bi{c^of  Don  9tat}enna.  239 

^ie  Sage  bcS  $a))|teiS  toax  namentUd^  bci^l^alb  \ü  pctnlid^, 
tucil  Sco  offenbar  t)on  Staxl  uid^tö  jii  befürchten  ^atte,  fonbern, 
tuie  e§  fc^eiitt,  mit  me^r  ober  toeniger  ®runb  auf  bci^  Äönifli^  ftifl- 
fc^toeiflenbe  IBiUi^unfl  für  fciit  SScrfal^rcn  jä^Ien  burftc.  §abrian 
begnügte  fic^  freiließ  ntc^t  bamit,  n^iebertjolt  in  Vertraulichen  S6cu 
lagen  feiner  ©riefe  an  ben  Äöntg  über  biefe  Uebergriffe  bcö  ©rj* 
bifc^ofg  t)on  8lat)enna  heftige  ffiefc^tperbe  ju  führen,  fonbern  fuci^te 
feinen  ®egner  auc^  bei  bem  Röntge  in  ein  ungünftige^  Sic^t  ju 
ftellen,  biefen  t)on  bor  Unjuüerläffigleit  unb  Xreulofigleit  be^  ©rj» 
bifcbofö  ju  überjeugen.  Sm  27.  Dftober  775  fc^reibt  ^abrian  in 
groler  S3eftür5ung  an  ben  Äönig,  er  ^abc  foeben  einen  JBrief  bc8 
fßatriarc^en  So^anned  t)on  @rabo  erhalten,  n^elc^en  er  l^iemit  un^ 
t^erjüglic^  —  er  unb  fein  ©c^reiber  I)ätten  fid^  nic^t  3<^it  geloffen, 
vorder  auc^  nur  ©peifc  unb  Sranf  ju  fic^  ju  nehmen  —  an  Äarl 
fc^ide^).  S)iefer  SBrief  beö  ^Patriarchen  fei  i^m  aber  erbro^en, 
mit  i)erlefeten  JBuKen  jugefommen;  ber  Srjbifclof  Sco  l^abc  ben* 
fclbcn,  c^c  er  il)n  nac^  Äom  toeitcr  fc^icftc,  geöffnet  unb  gelcfen, 
offenbar  in  ber  Abfielt,  bem  ^erjog  äric^iö  t)ön  Seneüent  unb 
ben  übrigen  geinben  beö  ^ßapfteö  unb  SaxV^  t)on  bem  3n^alt 
Slac^ric^t  ju  ^eben,  bie  er  o^ne  Stoeifel  auc|  bereit«  auögefü^rt 
l^abe.  3)ie  ffiilfcrtigfeit,  loomit  ^abrian  bie«  ©^reiben  an  Äarl 
toeiter  fd^icfte,  lä|t  notfttoenbig  üermut^cn,  baß  ber  3n^alt  beffclben 
nic^t  blo«  feljr  toic^tig,  fonbern  auc^  fe^r  übcrrafc^enb  für  i^n  mar. 
©leic^too^l  blieb  i^m  bei  afler  feiner  |)aft  noc^  fobicl  rul^ige  5Be* 
tec^nung,  um  ben  Sorfafl  mögli^ft  jum  ©c^aben  Sco'd  auSju* 
beuten.  SRan  ^at  fein  Stecht,  an  ber  ^uiSfage  beiS  $apfted  ju 
jtoeifeln,  baß  Seo  ben  ©rief  bed  Patriarchen  erbroAen  ^abc ;  aber 
biefcö  aSerfafiren  bei^  ffirsbifc^ofö  n)irb  genügenb  erftärt  burq  fein 
feinbfeliged  SSer^ältnig  ju  ^abrian;  baß  Seo  ben  Sn^alt  be« 
©(^reiben«  bem  Sric^iö  u.  f.  to.  mitget^eilt,  ift  toa^rf^einlid^  bloße 
SBermut^ung  ^abrian'i^^)  unb  für  uni^  bnr^  nichts  ermiefen.  3m 
®egentl)eil  l^ätte  Seo  fe^r  gegen  fein  eigene^  Sntercffe  (je^anbelt, 
tt)enn  er  bur*  bie  SJerbtnbung  mit  Äarl'i^  (Srgnern  fid^  btcfen  jum 
gcinbe  aema^l  ptte ;  er  beacgnet  nirgenb^  im  ffiunbe  mit  i^nen  ^) 
unb  mirb  au4  nac^  ber  ©efiegnng  bed  ^robgaub  bon  ^arl  un« 
fleftört  in  feiner  SDiac^tfieÜung   belaffcn.     |)abrian  glaubte  nur 

1)  Jaff6  1,  182,  Cod.  Carol.  S'hr.  55:  Vicesima  septima  enim  die  Oc- 
tobrii  mensis  ipsa  ad  nos  pervenit  epjstola,  et  protinus  —  nee  potum  nee 
<>ibam  sumsimus  neque  nos  neque  huius  scriptor  nostrae  apostoiicae  rela- 
tionis  —  sed  eadem  hora  eodemque  momento  ipsam  ante&ti  patriarchae 
epistolam  cum  bis  nostris  apostolicis  syllabia  vobis  transmisimus.  SDcn 
»rief  crfi  in  rinc«  bct  folgfnbcn  ga^rc  gu  fc^cn,  trie  »tele  t^un,  ifl  unrichtig,  »gl. 
5or((^.  j.  b.  ©cfc^.  I,  483  9^^.  1;  bo«  »Kd^tigc  ^obcn  Cenni  unb  JaflF^  (oat.  aud) 
Kegeet.  Pont.  Rom.  ed.  2  a,  I,  294  9h.  2415). 

*)  ut  certe  omnibus  manifestum  est,  fc^altrt  er  in  feine  Söel^auptunQ  ein 
{@.  183).  Et  dubium  non  est,  faot  er  glet(^  barauf;  et  äußert  aber  bod^  n?o^I 
ttur  Jöennnt^unaen,  ögt.  ^ox\di.  I,  484  9?.  1. 

8)  9?a(^  $apencorbt,  $alb  u.  a.  gehörte  er  mit  ju  ben  SSerbtinbeten;  »gt.  jeboc^ 
gorf^.  I,  484  ^.  2  n.  unten. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


240  775. 

biefe  Gelegenheit  benu^en  ju  !önnen,  ba  $arl  t)oraui^fi(^t(tc^  bo^ 
in  Stalten  einschreiten  mufete,  i^n  iuflleic^  ju  ber  ffirlebiflunfl  be* 
@treiti^  mit  9{at)enna  ju  ©unften  bed  popftlic^en  @tu^tö  ju  bt* 
tt)eflen. 

guglcic^  blieben  bic  Hoffnungen,  njcld^e  fic^  für  ben  $apft  an 
ftarr«  le^te  ÜKitt^eilung  fnüpftcn,  unerfüllt.  Die  fränIifÄcn  JBe- 
DoUrnäc^tigten,  beren  @^d^einen  im  ^erbft  Dom  tönige  in  tbtöfic^t 
gefteHt  toorbcn  war,  blieben  auö.  |)abrian  erwartete  fie  bereite 
jeit  Anfang  (September  unb  immer  ungebulbiger;  e^  toarb  Snbe 
Oftober  unb  fie  lamen  nod^  nic^t^).  3m  Sloüember  erinnerte  er 
Äarl  an  fein  Serfprec^en ;  oor^er  batte  er  nac^  $at)ia  an  bie  frön» 
fifc^en  JBeamten  gefc^rieben,  um  M  nac^  ber  Slnlunft  ber  ©e* 
fanbten  5U  erlunbigen,  unb  bie  Slntroort  erhalten,  bie  ©efanbten 
tt)ürben  Dor  ber  ^anb  überhaupt  nic^t  ju  i^m  fommen^).  3)ie 
Ueberbringer  beö  Schreiben«,  njelc^e^  er  bamalö  an  ben  Äönig 
richtete,  n^aren  ber  SSifd^of  9nbrea$  oon  $aleftrina  unb  ber  SKbt 
5ßarbuö^).  ätö  ber  $ßapft  enblic^  bennoc^  bie  fiunbe  üon  ber  An* 
fünft  ber  fräntifc^en  ©efanbten,  beö  SSiid&ofS  ^ßoffeffor  unb  be^ 
StbtS  Slabigaubud,  in  Italien  empfing,  hoffte  er,  biefelben  n)firben 
unter  anberem  aud^  ben  Auftrag  ^aben,  feinen  Älagen  über  ben 
(Sr^bif^of  Don  9iat)enna  Slb^ilfe  ju  berfc^affeu;  er  lieg  2tnftalten 
für  i^re  äeförbemng,  ^Beherbergung  unb  SBett)irt^ung  treffen^  fonbte 
i^nen  Sfielai«  bon  sterben  entgegen*),     aber  toie  peinli^  toar  er 

1)  —  in  eo  qaod  ezpectabiles  usque  hactenus  füimus  vestroe  susci- 
piendum  roissos,  sed  nondum  ad  nos  pervenerunt,  fc^rcibt  fiabrion  in  bem 
oben  crroäl^nten  ©riefe  öom  27.  Oftober  775  an  Staxi,  Jatifö  Iv,  182,  Codex 
Carolin.  Sftc.  55. 

«)  Jaff6  IV,  185-186,  Cod.  Carol.  9hf.  56,  anf(^lie6enb  on  bie  @tefle  o. 
@.  238  9{.  2:  Et  expectabiles  faimus  usque  hactenus  per  totum  Septem- 
brium  etiam  et  Octobrium  et  praesentem  Novembrium  mensem  ipso» 
yestros  suscipiendum  missos  et  de  vestra  sospitate  per  eos  agnoscere.  Elt 
dum  minime  ad  nos  advenissent,  direximus  nostras  apostolicas  literas  us- 
que Papiam  ad  iudices  ülos,  quos  ibidem  constituere  visi  estis  (t)g(.  o.  @.  191 
vL  6),  ut  nobis  significare  deberent  de  adventu  eorundem  vestrorum  mis- 
suum.  Qui  ita  nobis  direxerunt  in  responsis:  neqnaquam  ad  nos  vestri 
nunc  esse  profecturi  missi.  SDer  ©rief  gebort  alfo  in  ben  9h)t7ember,  unb  %wox 
775;  üflL  5orfc^.  g.  beutfc^en  (S^ef*.  I,  48§  9J.  1.  JaflF^  1.  c.  B.  186  9?.  1, 
D^L  @.  189  ^.  2,  f<&Ite6t  <m9  ben  angeführten  Sorten  tooffl  nidjt  mit  fütd^t,  bog 
bte  ®efanbten  jtarfd  i^ffeffor  unb  9Iabigaub  bamald  bereite  m  $aoia  gemefen  feien. 

8)  JaflF^  IV,  186.  ©ie  »ir  oben  (@.  237)  fo^en,  wor  oon  Äorl  fc^n  früher 
ber  9Bunf(^  (unbaegeben  »orben,  bog  ^l^arbuiS  mit  Snbreod  )u  t^m  gefanbt  werben 
möge,  $arbud  jebo4  bamatt,  angeblich  loegen  itranf^t,  guriidgebGeben  unb  burc^ 
ben  dif(^of  Valentin  erfe^t  morben. 

*)  Cod.  Carol.  ^,  57,  Jaft^  IV,  189:  ünde  nos  ilico,  secundum  qua- 
liter  missis  vestrae  regalis  potentiae  decet,  omnem  praeparationem  seu  et 
caballos  in  obviam  eorum  direximus;  og(.  ^ieju  Sai^  IV,  2.  9Luf(.  <S.  20  ff. 

Ueber  bie  (^ronologifc^e  (Sinret^ung  biefe0  unb  beS  nficbflen  SnefeiS,  Cod. 
Carol.  9lr.  58,  JaflP6  IV,  191  ff.,  unb  bie  Seit  ber  «eife  be«  Meffot  unb  «abi. 
gonb,  »el(^e  ?eibnij  I,  61  fAon  m  ^a^r  774,  Cenni  I,  343  9?.  2,  339  ff.  343  ff. 
erfl  in«  ^af)t  776  Ht,  ogl.  gorfc^ungen  I,  484  9?.  6;  mä)  Jaff^,  Ragest  Pont. 
Rom.  edC  2a,  I,  294  'ifh,  1851.  1852.  Jafi^,  Bibl.  rer.  Germ.  IVT  189  92.  1 
glaubt  bie  3«t  ber  Weife  jener  ©eoottmäc^tigten  Äarl'«  nad)  €poIeto ,  öeneoent  iml> 


Digitized  by  VjOOQ IC 


$et^b(img«i  mit  bem  ^eijog  Don  @^oteto.  241 

übcrrafd^t  ote  er  erfuhr,  bic  fränfifi^cn  SBcöoIImäi^tifltcn  feien  Don 
Perugia,  ftott  bie  @trQ|e  na(|  9{om  ju  berfolgen,  junäd^ft  nad^ 
Bpokto  gereift.  SlQerbingiS  liegen  i^n  bie  SSeDoürnäd^tigten  burc^ 
bie  S3oten,  bie  er  i^nen  entgegen  fonbte,  n)iffen,  fie  unter^anbelten 
jn^or  einftn^eilen  mit  bem  ßerjog  ^ilbipranb,  mürben  tebod^  bann, 
n)ie  Saxl  i^nen  Dorgefc^rieben ,  ft^  mit  jenen  93oten  jum  $Qpfi 
begeben*),  ^obrian  beruhigte  fic§  ^ieba  ni^t;  e«  tt)ar  für  iljn 
nur  um  fo  f^limmer,  n)enn,  n)ie  nun  boc^  unin)eifel^Qft,  bic  S9e* 
t)oOmä(^ttgten  nur  nac^  ^orPi^  Sutncifun^  ^anoetten;  er  tnoHte  e8 
gamid^t  glauben,  meinte,  ftarl  mügte  t^nen,  tok  er  i^m  auc^ 
gefc^rieben,  bcfof)len  ^aben,  fic^  fogleid^  nac^  9iom  ju  begeben*), 
unb  gab  ftd^  alle  äRfi^e,  fte  ju  fd|(euniger  Steife  nac^  9Iom  )u 
bewegen,  ©ie  lanae  !I)auer  i^rei^  Äufentbaltg  in  ©poicto  fteigerte 
feine  Unruhe,  er  fd^icfte  i^nen  ein  ©(^reiben  nac^  @poIeto  unb 
befd^toor  fte  „bei  bem  allmächtigen  (Sott  unb  bem  Seben  bei^  großen 
Jlönig^  Stall",  i^rem  {(uftrage  gemäg  nad^  9Iom  ju  eilen,  um  bort 
mit  bem  $apft  über  bie  (Ertjötjung  ber  ftirc^e  m  oer^anbeln ;  tocnn 
bieg  Qefc^e^en,  toerbe  er  fie  in  i^rer  ^o^en  ©teDung  ate  SeboJt 
mäc^ttgte  bei^  Jtönigi^  entfprec^enber  äBeife  nac^  SSeneüent  beförbem 


9bmt  nod^  befKmmter  anf  bot  SRoumha  mib  l^oember  775  fi|iren  p  fdmiat;  b^t 
jebo4  oben  @.  240  9^.  2.  Ucber  bie  ^erfSnli^rett  M  ^effor  mib  Stobt^aub  ifi 
irid^ti  fidKreS  belamtt.  ^offeffor,  bfr  au4  in  bem  ©d^reiben  ^abtian'9  I.  an  ben 
(ftjbifÄof  twn  9ieim0  (Jaff6,  R.  P.  R.  ed.  2  a,  i«r.  2411;  Flodoard.  bist  eccl. 
Rem.  n,  17,  8S.  XIIl,  464,  9?.  2:  öflL  o.  e.  207  W.  2)  eno&^nt  »irb,  fott 
vad)  ber  Qenirat^g  üon  Le  Cointe  Vi,  102  fHf<^  bon  Zovl  aemefen  fein,  ma« 
ober  t)dOig  unenmrfen  ift  Qallia  chrietiaDa  Xm,  %7,  Dgl  auo  89ettberg  I,  518. 
Mabillon,  Annales  II,  281;  Boaanet  V,  546  9{.  ^ten  i^  für  ben  Ihsbif^of 
xjon  (Smtmm,  xdq»  ebenfo  unfti^  ifi  Gallia  christiaDa  III,  1065,  obgleid^  er 
aOerbinoS  fpäter  (781)  all  «rjbifi^of  bc^ei^net  mirb  (Cod.  Carol.  Ht.  68, 
Jaff^  IV,  212  9^.  3).  9u4  begegnet  nn«  ein  9if<4of  Don  2:(irantttife  biefdS  92amend 
in  ben  bortigen  Sifcbof^fatologen^  Gallia  christiana  XII,  702.  9{abiaaub  mar 
tntfLnd^t  ber  «bt  Don  Ihiifota  (@t  OalatS)  in  ber  2)id)efe  2t  SRan«,  ügt  bte  Urtunbe 
^Mfßaä^a  Sfh.  156,  oben  e.  150  9^.  4.  Xtx  9[bt  t>on  SniBbmnn  (fBeffobrunn), 
n^elcper  bte  Sef^lüffe  t>on  flttigm^  mttetieic^nete,  Capp.  re^.  Francor.  I,  222,  nnb 
Mcr  Fabigaudns  peigt,  mirb  oiSerbing^  anbemSrtf  Rabigandus  gefd^rieben;  Dgl. 
Cettner,  Sdnig  fippbn  e.  816.  868.  376  nnb  befonberiS  eine  Sn^c^nmtg:  No- 
mina monasteriorum,  cum  quibuB  societatem  habuit  eeculo  9.  Augienee  bei 
Mabillon,  Analecta  yetera,  nov.  ed.  @.  426;  ba  uHrb  genannt:  £x  roonaste- 
rio  Bucsbnmno  Rabigaudns  abbas;  Dg(.  aud^  Confratemitat  Auffiens.  ed. 
Fiper,  M.  G.  ®.  284;  bie  ««(genauer  9ieftcoU)gien  (Böhmer,  Fontt  IV,  140  ff.; 
mOi.  ber  antiquar.  dkfeflf^aft  in  3ttn(6  VI,  48  ff.;  Mabillon  1.  c.  e.  427) 
en^alten  ben  ^amm  nid)t.  %ha  ein  bairifci^  9bt  tarnt  bamald  nii^t  8etN)Il« 
mfi^tigter  jtad'il  gemefen  fein. 

1)  dirigentes  nobis  per  nostros  missos:  eo  quod  tantammodo  cum 
Uildibrandum  lo<]aimar,  et  deinde,  ut  directi  snmus,  nna  vobiscnm  apud 
domnnm  apoetolicum  coniangemus,  Jaffö  IV,  189—190. 

*)  realaxsaDtes  recto  itinere  ad  no8  conimigendum ,  secundum  qna- 
liter  a  veetro  a  Deo  protecto  colmiDe  directi  fuenmt  et  nt  vestros  hono- 
randos  apices  relegentes  invenimns  (^ep  DieHet^t  bie  o.  G.  288  9^.  2  anae« 
ffi^  ^^tebe  and  epist  56  @.  185  p  t)erg(ei(ben?);  Jaff6  1.  c.  e.  189;  ut  di- 
recti  estiB,  apud  nos  coniungere  satagite,  1.  c.  @.  190 ,  »gl.  5orfd).  I,  486  f. 
do^tb.  b.  btfd^.  Oefd^.  -  «bet-ehnfon,  Staxl  b.  Or.   I.  8b.  2.  «uft*        16 


Digitized  by  VjOOQ IC 


242  775. 

laffcn*).  ancin  bic  granfcn  nahmen  auf  bicfe  5Bittcn  öabrtan'« 
lerne  9lü(ffi(i^t  unb  feilten  i^rc  Weife  toon  ©poleto  nacö  SÖenetoent 
fort  o^ne  Dörfer  na^  Wom  ju  fommen. 

e«  äciflte  \xd)  balb,  ju  toetc^em  ergebntffc  bie  Uiiter^anbtungen 
jtoifc^en  ^ilbipranb  unb  ben  fränfifc^en  Seüoamäci^ttflten  geführt 
i^atten^).  §abriau  aber  kartete  eine  beftimmte  2lu«hiitft  barüber 
ßarnic^t  ab;  er  a^nte  nicftt^  ®utei^  unb  richtete  in  feiner  «nflft 
ein  ©d^reiben  on  Äarl,  um  »o  möfllid^  noc^  ben  flcfftr^teten  %\x^* 
gang  abjun^enben.  (Er  fa^,  bag  ed  mtt  ber  {(b&ängigfett  bed  $er« 
jogt^umi^  @poIeto  Dom  römif(|en  @tu^le  ju  Snbe  luar.  ^tte 
Äarl  bod^  bereite  im  äRai  775  jwei  Urfunben  für  ba«  fpoletinifc^e 
Älofter  fjorfa  auögefteflt«).  S)ie  Unter^anblunoen  ber  frSnfifien 
@^anbten  mit  ^ilbipranb  o^ne  Bujie^ung  bed  ^apfled  n^oren  w* 
koeid  genug,  ba§  ^ar(  bie  8(nfprüc^e  bei^  ^apfted  auf  @poIeto  gar« 
nic^t  anerfannte:  aud  folc^en  SBer^anblungen  fonnte  für  ben  9}apjt 
nichts  (Erfreuliche^  ^ert)orgel^en.  @o  benu^te  er  benn  no<q  bie 
leiste  grift,  e^e  man  i^m  bic  JBerabrebungen  mitgeteilt,  um  Äarl 
gegenüber  feine  Knfprüc^e  auf  @po(eto  noc^  einmal  ^ertoorju^ben. 
Sr  ftagte  bie  SetooQmäd^tigten  SaxV^  ber  ^erle^ung  i^rer  SSoO* 
machten  an,  bie  i^m  boc^  adem  SKnfc^ein  na^  garniert  befannt 
toaren*),  bcfc^ulbigte  fie,  fein  Änfe^n  unb  bie  ©iier^eit  feiner 
iperrfc^aft  untergraben  ju  ^aben*^),  unb  erinnerte  ben  Äönig  an  ienc 
Don  i^m  in  9tom  gegebene  S^f^fl^/  ^^h  ^^  ^^^^  ^^  ©olb,  &>tU 
ftcinc  ober  Silber,  Sänber  unb  SWenfc^en  ju  gewinnen  fic^  ben 
mü\)m  beiS  t^elbjugd  unterjogen  ^be,  fonbern  um  bem  1^.  $etru$ 
;u  feinem  Steckte  }u  Der^Ifen,  bie  fiird^e  ju  erhöben  unb  bie  @tc(« 
lung  be«  5ßapfte«  m  fiesem*).  Äart  —  fo  glaubte  ber  $apft  bad 
©d^enfungS*  unb  ®efenftongt)erf»)red^en  bci^  Äönigi^  öomgaljr  774 
auflegen  p  bürfen  —  f)Qbt  au($  bad  ^erjogt^um  @poleto  bem 
fj,  $etrud  bargebrai^t  unb  möge  i^n  nun  audj  im  Seft^  beffelben 
fld&er  fteOen'). 


*)  JaffiS  IV,  190:  Et  tunc  per  dispositam,  ut  eins  praecellentiae  decet 
mis808,  apud  Beneventam  vos  proficiscere  disponimus;  Dgl.  o.  @.  240 
91.  4;  gorfd^ungcn  o.  a.  D.,  »o  biefe  ©orte  jebo<^  muutreffent  überfe^  flnb. 

Bunten  @.  243. 
Iba^er  92r.  183.  184  (oben  @.  222);  SBettanb  in  3eitf4r.   f.  jhrd^- 
,J?.  $.  II),  378.  o    iw     «        «^ 

^)  9^gl.  oben  e.  241  9?.  1  unb  ^4.  I,  486  %.  1,  »0  id^od^  bOiS  at  di- 
recti  somiis  wobi  nid^t  rU^tig  gebeutet  tp. 

^)  JaffSIV,  190:  Sed  illi,  nescimua  quid  perfractantes,  statim  a  Spo- 
letio  in  Beueyentnm  perrexerunt,  dos  in  magnum  derelinquentes  iguomi- 
nium,  et  Spoletinos  ami>liayerunt  in  protervia.  Unde  valde  hanc  nostram 
pertorbayerunt  provinciam.  Unter  nostra  provincia  betjle^t  ber  ^app,  tme 
namentli*  gegen  aRorten«  (S^ie  römiWe  grage  ®.  151  9J.  1,  158),  ober  ou^  gegen 
5üffktt  (An:  ?öfung  ber  ©trettfrage  u.  f.  w.  6.  50  9?.  3)  ju  bemerftti  iff,  m*t 
@j»Ieto.  Tottbem  bo«  bon  i^m  in  Italien  befeffene,  beg».  beonfprud^  ^crrft^oft«* 
gebiet  über^upt. 

«)  Jaflfö  I.e.,  ögt.  0.  e.  161  9J.  1. 

^)  JaflP6  1.  c.  ®,  191 :  Quia  et  ipeum  Spoletinum  ducatum  vos  prae- 
sentaliter  offeruistis   protectori  vestro  beato   Petro   piincipi    apostolorum 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Untcmerfung  bcd^^ftjog«  üon  @poteto.  243 

aibcr  ^abrion  richtete  bei  Äarl  fctbft  mit  feinen  aSorftcOnngcn 
^0  n^enig  aud  mie  Dotier  bei  beffen  IBeDoIImäc^tigten.  ^q^  t)on 
ben  lebteren  cingefc^Iaflenc  SSerfatircn  na^m  feinen  SSerlauf,  bcn 
toit  flleicfi  aug  bcm  näc^ften  Sriefe  ^abrian'ö  an  Äarl  fenncn 
lernen.  vUxdjIbtm  $offeffor  unb  9tQbigaub  quc^  mit  älric^id  fid^ 
bcfl)ro(^en  ^tten,  fomen  fie  enblic^  —  mie  e«  fc^eint,  miebcr  über 
©poicto  —  naö)  9tom  unb  legten  bem  topfte  ba«  ffirgcbnife  il)rer 
Unter^anblungcn  t)or;  ed  blieb  ^obrian  nic^t^  übrig  atö  boffelbe 
iiQC^trägtic^  gutj^u^eigen  unb  fic|  in  bad  Unuermeiblic^e  ju  fügen, 
©poicto  mar  für  i^n  verloren.  S)ie  fränfifd^cn  Oefanbten  fteutcn 
an  i^n  bad  Snfinnen,  er  follte  mit  ^ilbipranb  fic^  in  @üte  t)er« 

Sleid^cn;  ja  er  foQte  bem  $er^oge  ®eifeln  fteüen,  bann  mürbe  ber- 
Ibc  nac^  9tom  fommcn  ^).  ^abrian  fagt  nic^t,  ju  melc^cm  Smedc 
tilbipranbjic^  bei  i^m  cinfinbcn  foIIte.  S)a6  jener  il)m  auf^  neue 
reue  geloben  follte,  mar  offenbar  nic^t  bie  Sbfic^t,  fonbern  bie 
f^anfen  t)erlangten,  bag  er  ftc^  mit  ^ilbipranb  t)ertrage.  @d  fann 
nic^t  anberö  fein  alö  ba§  fic  mit  bemfelben  ein  Slbfommen  getroffen 
litten,  infoloc  beffen  ^ilbipranb  fic^  ber  fränfif^en  ^errfc^aft 
untermarf.  VSon  einer  Slb^ängigfeit  @poleto'd  üom  römif(|en 
©tu^le  ift  fpäter  feine  @pur  me^r  ju  finben :  pc  mug  eben  bamalö 
aufget)ört  ^ben^).  ^ür  ^abrian  mar  bie  ^rt,  mie  man  i^m  ju* 
mut^ete  bie  öollenbete  I^tfac^e  anjuerf enncn ,  üerle^cnb;  e*  ift 
ba^r  fein  SBunbcr,  bajj  er  immer  no(^  fortfuhr,  in  bitterem  lonc 
ftarl  SorfteUungen  ju  mac^n,  bag  er  immer  neue  S3ef(i^ulbigungen 
gegen  ^ilbipranb  Dorbrad^te,  bie  Hoffnung  ftarl  umj^uftimmen  immer 


gnostram  mediocritatem  pro  animae  vestrae  mercaede  Xa  $ap{l  be< 
|>tet  ifia  mdit,  baß  Stati  i^  boil  ^eno^t^mn  ^BpoUto  casiMMä)  gefc^enh  l^be, 
>em  gibt  mir  bem  ^en(ungdücrfpre<$en  bed  5(dmgd  biefe  Sufflegung*  ügL  oben 
@.  166  ^.  3,  fewie  SWanen«  o.  a.  D.  ^.  150ff.  mib  ©dtanb  o.  a.  D.  ®.  378 
b^  379,  mit  benen  matt  ^er  itt  ber  jSau)>tfa(!^e  fibeteiiifliuiuien  fanit;  äbttfi^,  obtDo^I 
nii^t  gon}  ebenfo,  X^Ien  o.  a.  D.  <S.  50—51;  anberf  t>.  ^ifbti,  kl  bift  ©Ariftot 
m,  103-104.  111.  113. 

*)  Jaff6  IV,  192,  Codex  Carol.  Vtc.  58:  nimis  no8  obsecrantes  (We  ©e» 
tiolImS^^^^)  pro  prcnominati  Hildibrandi  noxa,  ut  ei  yeniam  tribaissemu«; 
adserentes,  ut  apud  eum  nostiiim  indiculam  et  obeides  pro  saa  dubitatione 
(mittereiniiB),  et  HildibraDdus  noBtris  se  praesentaret  optutibos. 

J)  !Z)ie  ©eipeife  f.  bei  ^.  ^trf4  in  gorf^/ungen  gur  betttf^K«  (Befd^dt^  XIII, 
44;  2»artend  @.  162  ff.;  D.  et^be(  a.  a.  O.  6.  104;  %Mm  @.  51  ^.  1.  (ün 
l^enbei  3eugnig  entbait  u.  a.  Cod.  Carolin.  9^.  67,  Jaff(§  IV,  211,  n»)  ber 
$apfl  bie  partes  Spoletii  feinem  eigenen  (Gebiete  (nostris  finibus}  beutfid^  gegen« 
ttbetfieat  ^ferner  batixt  ^ilbipranb  fpdter  feine  Urlunben  nac^  Statik  Stegienmg  va(b 
n7irb  tum  btefem  ald  dux  fidelis  noster  be)ei(^net,  )9gl.  unten. 

3rng  iß  bie  Sermnt^ung  wn  St.  Marc,  Abr^g^  I,  386,  bie  ft&nrifc^en  ©e* 
twAmSd^tigten  ^Atten  @po(eto  getbeitt,  ^ilbtpranb  )iim  ^erjog  Don  ^merino .  einen 
geniffen  |iilbepert  jum  ^erjog  Don  @^Ieto  gemacht,  mt  Sermutbung  rtt^rt  baber, 
bog  meiere  Urhmben  emen  l^etjog  ^Ibepert  üon  <@))oIeto  nennen,  mad  fd^on  Mu- 
ratori.  Annali  a.  775  )u  ber  SCmtobme  t^eranlagte,  ed  babe  eine  fot(be  S^eilmtg 
llattgefunben  ober  ^poleto  babe  gtei(^)ettig  gmei  ^erjöge  gehabt  (H  ifl  aber,  tro^ 
feiner  ©ebenten,  unjweifelbaft,  bag  ber  ^ame  fiilDepert  nur  auf  einer  ^eme^fetung 
mit  ^tbipranb  bern^  nnb  biefec  ber  einzige  ^er3og  oon  ^poleto  war,  bgl  auc^ 
Fatteschi  @.  53  f. 

16* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


244  '^'^^' 

nod^  nic^t  aufgeben  moDte^).  Sr  jcincrfcit«  mußte  jtoar  bcr  3luf^ 
forbcrung  ber  ScüoOmäc^tiflten  golgc  Iciflcn  unb  ©cifctn  an  ^ilbi* 
pronb  fc^icfen,  auc^  feinen  früheren  ©cfiafcmciftcr  ©tcp^an^)  an 
benfdben  aborbncn;  aber  eine  toirftic^e  SSerfö^nung  fam  nic^t  ju 
©tonbc;  |)ilbiprQnb  fc^eint  fi(^  fogar  getDcigcrt  ju  ^aben  nad^  Korn 
ju  fomnten  ®).  §abrian  ^icU  bem  Äönige  bic  anflcblic^en  t)crrätt|C* 
rifd^cn  Umtriebe  beö  ^^^Spfl^  ^^^y  f^^"  ®^*^'  fd^reibt  er,  ^abc  in 
©poleto  bei  §ilbipranb  ©efanbte  ber  ^erjögc  Slric^i«  t)on  SSene*» 
tjcnt,  ^robflaub  t)on  ^Jriaut  unb  SReginbalb  wn  ßlufium  (ß^iuft) 
gcfunben.  S)iefclben  tjcgten  ben  oerbcrblic^en  5ßlan,  mit  bem 
näd^ften  SKörj  (776)  mit  einer  ©c^aor  grie^ifd^er  3;ruppen  unb 
S)efiberiuö'  @oI}n  fflbelc^tö  (ber,  tt)ic  man  fic^  erinnert,  am  b^jan» 
tinifd^en  ^ofe  Slufno^me  gefunben  l^atte)  ben  ^apft  ju  ßanb  unb 
See  ju  überfallen.  3ftt  SBegcbren  ftefjc  bo^in,  in  9Jom  einju» 
faDen,  bie  ^rc^en,  t)or  aOem  ©t.  ?ßeter  ju  plünbern,  ben  5ßapft 
gefangen  fortjufü^ren  unb  baiJ  Sangobarbenreic^  tt)iebcr  aufju* 
rid^ten*). 

©cbon  öfteriS  ^atte  ^abrian  ben  ftönig  auf  bic  böfen  $(äne, 
ttjcld^e  bicfe  ^erjöge  gegen  ftc  beibc  im  ©d^ilbe  führten,  ^in* 
getoiefen*^).  Sefet  befc^ttjor  er  i^n,  fo  fc^neß  mic  möglich  ju  feiner 
^ilfe  unb  ^Rettung  ^erbei^ueiten,  nac^  SRom  ju  fommen,  um  bie 
ocmeinfamen  geinbe  ju  unterwerfen  ®),  inbem  er  äuglcic^  auc^  bicfe 
Gelegenheit  benu^te,  i^m  bie  Sludffi^rung  bed  ©c^enfung^cr« 
fprc(§cnS  an«  ^crj  ju  legen  ^).  S)ic  SRclbungcn  be^  5ßapfte^ 
mdgen  }um  X^ctl  auf  Uebertreibung ;  fie  n^crben,  n)ad  ^ilbipranb 
t)on  ©poleto  betrifft,  fogar  ttja^rfc^cinlid^  auf  ©erlcumbung  beruht 
^ben®);  aber  einen  Äcrn  t)on  SÖa^r^eit  entt)ieltcn  fie  aflerbing«. 


bem  ©tiefe  bei  JafiF^  IV,  191  ff.,  Codex  Carol.  9hr.  58. 

*)  Jfaff(§  IV,  192:  Stephanum  nostram  fideliseimum  dndnm  saccellarium; 
üqL  ibid.  ©.  223  (Cod.  Carol.  9h.  72).  213  9?.  8;  in  9h.  56  (Embolum)  e.  187 
mtrb  ber  ^cceUariu^  Tregor  genannt 

^)  ^abrian  fagt  txm  einer  Slntoefen^eit  beS  ^enogd  in  9tom  ni^td;  ber  ge« 
reifte  Zim ,  in  n>e(d)em  er  Don  ^ilbipranb  fprid)t,  bie  ^[nflagen,  bie  er  gegen  i^n  er« 
^ebt,  beweifen,  bag  bie  Spannung  jnnfc^  betben  fortbauerte. 

*)  Jaff6  VI,  192,  Cod.  Carol.  9h.  58:  Eo  quod  missi  Arimsi  Bene- 
ventani  ducis  sen  Rodcausi  Foroiulani  nee  non  et  Reginbaldi  Cmsinae  ci- 
vitatis dncum  in  Spoletio  cum  praefatum  reperit  Hildiorandum ;  adibentes 
adversus  nos  pemiciosum  consiham :  qualiter  —  Deo  eis  contrario  —  pro- 
ximo  Martio  mensae  adyeniente  utrosquo  (?)  se  in  anum  conglobent  cum 
caterva  Grecomm  et  Atbalgihs  Desideni  fiUum  et  terrae  mariqne  ad  dimi- 
candam  super  nos  irmant;  cupientes  hanc  nostram  Romanam  invadere  ci- 
vitatero  et  eunetas  Dei  ecclesias  denudare  atque  ciborium  fantoris  vestri 
b.  Petri  abstollere  vel  nosmet  ipsos  —  quod  avertat  divinitas  —  captivos 
deducere  nee  non  Langobardorum  regem  redintegrare  et  vestrae  regaii 
potentiae  resistere. 

»)  Ibid.  @.  191—192;  ögl.  oxxii  ben  ©rief  ^obrion'3  an  Äor(  Dorn  27.  Of- 
tober 775.  Cod.  Carol.  9h.  55  @.  188,  unb  oben  @.  239. 

«)  Ibid.  e.  192-193. 

^)  Ib.  e.  193. 

8)  »gt.  SWorten«  ©.  155;  g.  öirf*,  SJorfcftunflen  XUI,  89.  42  f.  2)agegen 
glauben  La  Bruöre  I,  140  unb  Gaillard  11,  125  ff. ,  bag  eine  folc^e  ©etbinbung 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^fftanb  bc0  ^robgaub  oon  ^auL  245 

^ie  ^crrfc^aft  StaxV^  in  bem  (angoborbifc^cn  Sieic^e  tuar 
icinedtoegd  jo  befeftigt  tote  er  fclbft  too^I  üorau^gcfe^t  ^attc.  Sd 
fteQte  fid^  ^roui^,  bag  er  bad  SBtberftreben  ber  Sangobarben 
flCflen  feine  §errf^aft  ju  flerinfl  anjefc^laocn  §attc,  bafe  er  ber 
langobarbifc^en  Serjöge,  bie  er  in  t^rer  Stellung  belQ[fen  hatte, 
tro^  ber  t)on  iqnen  gelcifteten  ^ulbiguna  burc^aud  ntc^t  fici^er 
toar  ^).  S)ie  fränf ifc^en  CUieUen  nennen  al^  ben  Empörer  nur  ben 
^erjog  ^robgaub  pont^rtaul^),  Dielleic^t  n^eil  Staxl  mit  i^m  allein 
in  Sampf  fam.  Son  ^robgoub  behauptete  man  im  fränfifc^en 
Steige,  er  ^abe  f eiber  nac^  ber  Aönigdn^ürbe  getrautet'),  aber 
fd^merli^  xoax  bad  feine  Slb^d^t^),  mä^renb  ed  i^m  auerbing^  ge« 
lang  eine  groge  anja^I  italienif(|er  @tabtgebiete  ju  feiner  ®a$e 
^>erüberjujie^en^). 

ftarl  tt)ar  eben  erft  auS  ®ac^fen  jurfictgefe^rt,  atö  er  bie 
ftunbe  t)on  ber  in  Stauen  bro^enben  Qnr^ebung  erhielt*).    äRan 


ber  ^ft^oae  twtn  ^crjog  t>on  6^poIeto  aitf  gegangen  fei,  ber  mit  $ttfe  ber  anberen  bie 
SU^^ngt^fint  üom  $a|>pe  ^e  M  totthtn  moDen.  tliu!^  I^ippolbt  G*  59  nimmt 
ben  9en4;t  bc«  Rappel  ^  (Bnmbloge  ber  2)arfleaang  ber  S^tfiu^ 

^)  2)ie  Annalee  Einhardi  776,  SS.  I,  155  foqen  gerabe  bon  bem  b^cbor« 
ragenbften  9)i{itgltebe  ber  I6cibtnbung,  bem  (^eqfoge  oon  tjrriaul,  er  fei  bon  itorf  ald 
l^erjog  eingefe^t  gemefen:  flruodgaudum  Langobardum,  quem  ipee  (Karolus) 
ForoialiensibuB  ducem  dederat.  2)ana(^  fd)etnt  t&,  bag  Stad  774  bo<^  einen 
ober  ben  anberen  ^er^g  eingefe^t  l^tte,  nur  aber  eben  nici^t  ^ranlen,  fonbem  ein« 
oeborene  £angobarben,  mie  ^robgaub,  ber  einer  ber  oon  2)eflbeiin0  abgefallenen 
Rheogen  geroefen  fein  tonn;  bie  9üigabe  ber  Smtalen  ba^  pi  oer^e^,  jfort  l^be 
ben  ^robganb  nur  in  feiner  fd^on  frfl^  bcüeibeten  ^ojoglic^  ©teHnng  bcftfiligt, 
n>&re  ge^tomtgen  unb  nii^t  mo^l  ^l&ffig;  t>g(*  au(4  bie  Interpretation  bei  Foeta 
8axol.X  V.  268. 270-273,  Jaff6.1V,  552  (Quippe  ducem  comitemque  Foro- 
iulensibus  ipsum  —  CüoDBtituit  Carolus);  Eiim.  V.  KaroU  c.  6  (Hruodgau- 
8um  Foroiulani  ducatus  praefectnm)  u.  oben  @.  191  iR.  2. 

')  Annales  Laur.  mai.  775.  88.  I,  154:  Tunc  audiens,  quod  Hrod- 
gaudus  Lancobardus  frandavit  fidem  suam  et  omnia  sacramenta  rumpens 
€t  voluit  lüuiam  rebellare;  Amiales  Petav.  88. 1, 16:  .  .  occiso  Hrotgaudo, 
qui  iJli  rebello  extiterat  ^lu^  oüt  iUyrigen  abmalen  rebcn  nur  bon  ^robganb; 
nur  in  einer  fagen^ften  9{a4ri<4t  bei  Andr.  Beigom.  (Hiat  c.  4,  SS.  rer.  Laii- 
«ob.  e.  224;  ogL  oben  e.  191  92.  2)  »irb  neben  i^m  ^er}og  Qhxtva  bon 
Sicen^a  genannt 

')  Amaales  Einhardi  1.  c:  Uruodffaudoque,  qui  regnum  adfectabat, 
interfecto . . .  9^or^  fc^reiben  biefe  ^o^rbttc^er,  c0  fei  bem  Jlöntge  ^emelbet 
tt70tben,  Hruodf^udnm  ...  in  Italia  res  novas  moliii,  eine  Eingabe,  bte  an<4 
42^^arb'd  Vita  Karoli,  c.  6,  ^at:  res  novas  molientem,  md^renb  ber  Sommrf, 
bag  er  regnum  adfectabat,  ftd)  nur  in  ben  ^Innalen  finbet;  ügl.  j^od)  auc^  Ann. 
Sithiens.  unb  Aon.  Enhard.  Fuld.  SS  XIII,  35.  I,  349.  2)te  Ann.  Laur. 
min.  ed.  SSBai^  a.  a.  O.  €^.413  fagen:  Hruotgauzum  tyrauDidem  molientem 
interimit  Xvt  Angabe  üon  Martin  II,  267,  ^robgaub  ^obe  fid^  fogar  ald  Stönig 
proflamiren  laffen,  f^mebt  in  ber  Suft 

*)  ^tx  $apfl  f^reibt  ben  ^nem  tneUne^  bie  ^bflc^t  ju,  ben  9be((^  nn^er 
2um  itSnig  ber  ^angobarben  )u  mad^,  t)gl.  oben  @.  244  92.  4. 

^)  »gL  unten  e.  250  9?.  3;  251  9i.  1. 

«)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  154:  Carolus  rex  ad  propria  reversus  est . . 
in  Franciam.  Tunc  audiens,  (juod  Hrodgaudus  . . .  volmt  Italiam  rebellare, 
tunc  Ulis  in  partibus  cum  ahquibus  Francis  domnus  Carolus  rex  iter  per- 
agens,  et  caelebravit  natalem  donaini   in   villa  quae  dicitur  Sdaddbtat; 


Digitized  by  VjOOQ IC 


246        .  775. 

erinnert  \xäi,  bag  ber  llöntg  t)orbem  o^ne^in  nad^  Stalten  ju  geben 
beabfid^tigt,  bem  $apfte  bie  Äugfic^t  eröffnet  ^atte,  im  Oftober  ha^ 
felbft  5U  erfc^cinen  unb  bann  bad  Sc^enfunflgüerfj?rec^en  im  ganjen 
Umfange  ju  erfüllen.  SBir  erfuhren  bied  ouiS  einem  ©(^reiben  bei^ 
SJapfteg  an  ÄarP),  unb  in  einem  anberen  Sriefe,  meieren  er  bcn 
föniglid^en  äWiffi  ^offeffor  unb  SRabigaub  bei  bcren  KücKe^r  mit* 
gab,  Reifet  c^  ebenfalls,  biefelbcn  Ratten  i^m  einen  Srief  Äart'i^ 
übcrbrad^t,  toeld^cr  bie  äWitt^eilung  enthielt,  bafe  ber  SÖnig  na^ 
feiner  9tüd{e^r  auS  Sac^fen  al^balb  na^  Stauen  unb  9tom  ju 
eilen  tt)ünfc^e,  um  feine  bem  f).  ?ßctrud  gegebenen  SJcr^cigungen 
äu  erfüllen  2).  |)abrian  brücft  auc^  ^ier  bie  größte  greube  über 
oiefe  Slbfid^t  be^  Jtönig^  auS  unb  erbietet  fid^  \oaax,  faQsf  beffen 
©cfuc^  irgcnb  eine  Serjögerung  crfal)ren  foQte,  oem  Äönige  ent* 
gegen jureifen^).  Snjtoifc^cn  n)ar  bicfcr  ®cban!e  jiDar,  mie  c^ 
fc^eint  in  ben  ^intcrgrunb  getreten*).  9tun  trafen  jeboc|  bicfe 
SRad^ric^ten  ein,  bie  Äarl,  abgefe^en  öon  bcn  SKitt^eilungen  be^ 
^apfteö,  o^ne  3^<^if^t  ^"^  bon  feinen  eigenen  SBcamtcn  empfing, 
fo  bag  ber  Sönig  fid^  ju  Snbc  beö  Sa^reö  775  in  bor  3;^at  ent* 
fc^tog  fid^  nacö  Italien  jiu  begeben.  ®r  t)crlie§  bie  ^falj  S)iebeu* 
^ofen  unb  ging  nad^  ©c^lettftabt  im  Slfofe,  offenbar  fd^on  bamatö 
auf  bem  SKege  nad^  Stalten  begriffen.  Sine  Urlunbe,  tt)orin  er 
bem   Sifc^of    ffitto   öon   ©traßburg  für  bie  Slngc^örigen  feiner 


Ann.  Einh.  SS.  I,  1.55.  —  ßegfwifc^  @.  120  öamutljet  unrid^tig,  Äorl  f^obt  um 
ber  Vorgänge  in  ^taikn  miucn  ben  ^elb^ug  m  <Bad)\m  frtt^  a\&  urfprttnglü^ 
feine  abfldjt  gewefen  beenbigt. 

1)  Cod.  Carol.  Sfh.  53  @.  177,  ogl.  ob.  @.  236  i».  1. 

«)  Jafl*(6  IV,  194,  Cod.  Carol.  9hr.  59:  Continebatur  quippe  in  ipsis 
vestris  regalis  seriem  apicibus:  q[uod,  Domino  jjrotegente,  remeante  vos  a 
Saxonia,  mox  et  de  presenti  Italiam  vel  ad  limina  protectoris  vestri  beati 
apostolorum  principis  Petri  adimplendiB  quae  ei  poUiciti  estis  properare 
desideraretis.  SBo«  bie  3«^  We8  ©rief«  betnfft,  fo  wirb  berfclbe  oon  Cenni  I, 
348  erft  in0  gril^jo^r  776,  in  ber  «b^anbümg  über  ?apft  ^obrian  I.  unb  bie  melt* 
lid^e  $errfcftoft  be«  römifd^en  @tnbl«,  in  ^orfd^ungen  g.  3).  @.  I,  490  ^.  3  fogor 
erjl  (Jnbe  776,  bogegen  Don  Bouguet  V,  546,  Pagi  a.  775  ^fhr.  7  u.  a.  fowie  bon 
JJttff^  (ögl.  and)  Reg.  Pont.  ed.  2»  T,  294  f.  9}r.  2420)  in«  ga^r  775  gefefet 
?luÄ  wir  entfc^eiben  un«  für  bie«  tefttere  3obr  unb  folgen  ba^er  au(^  3öff^/  »«i« 
er  Bibl.  IV,  194  9i.  1  bemerft,  bog  ^Joffeffor  unb  Wabigaub  jebenfaH«  bor  bem 
25.  Dftober  775  bon  Äarl  no^  Italien  gef^idt  worben  feien,  ba  ber  fo(^ftft^e  gelb- 
Sug,  ber  erf!  im  Kugufl  beaann,  bamal«  bereit«  borUber  war  {$taxl  urhinbet  unter 
Dem  3,  augufl  unb  bann  wieoer  unter  bem  25.  Dftober  in  a)üren;  bgf.  ob.  @.  224. 232). 
3a,  bie  »flidfenbung  be«  ^offeffor  unb  S^labigaub  mit  bem  erwähnten  ©einreiben  be* 
W)fle«  (Cod.  Carol.  9?r.  59)  bürfte  fogor  feinenfaH«  fpater  al«  in  ben  «ujull 
faden.  (5ben  be«balb  fc^eint  e«  jeboc^  jweifetftaft.  ob  3aff^  biefen  ©rief  an  ri(^tiger 
©teile  eingereiht  ^at  unb  ob  berfelbe  nw^t  bielmebr  bor  92r.  54—58  px  [eben  unb 
mit  'ifh.  53  gu  oerbinben  ifl.  a)ie  ©eorünbung  biefer  «nfwbt,  welche  ba«  Swog  einer 
anmerfimg  tiberfcftreiten  würbe,  üerweifen  wir  in  (Jjcur«  Vll. 

^)  Jaff6  1.  c.  <B,  195:  Et  cognoscat  vestra  conspicua  excellentia:  quia, 
si  mora  de  vestro  adventu  provenerit,  magna  nobis  inroinet  volantas  ibi- 
dem in  vestri  obviam,  ubicumque  vos  valuerimus  coniungere,  gradiendum 
profidscere. 

*)  «gl.  0.  @.  238  ^.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Staxi  in  ^lettflabt  247 

^rc^e  ßi'Qf^^i^ci^  i^  QcinAen  ditUft,  mit  8(udna^me  ber  RoQftätten 
hl  DuentotPtc  (SBicquing^em  an  ber  ISanc^e),  S)uur|tebe  unb 
@Imd,  qI\o  mit  äludna^me  bed  ^anbetö  nac^  ber  @ee  einräumt, 
bejeugt  feine  Änwefen^eit  in  ©(^lettftabt  für  ben  Dcjcmber^).  Sn 
biefcn  Scitpunft  mug  ferner  and)  eine  Urfunbe  fallen^),  nadf 
toelc^er  t)or  bem  @eri(^t  bcd  Jtönig^  in  ber  ^qIj  @c^lcttftabt  ber 
SSogt  Ot^bert  unb  ber  3lbt  SBeatu^  t)om  ^(ofter  $onau  im  Slfag 
toiber  bie  SöQte  ber  äbtci  ßorbie  njcgcn  »iberrec^tliAen  Sefifee^ 
eine^  urfuttblic^  an  ^onau   gefci^enften  ®ut^  ju  Dft^ofcn  unb 

tol^engöft  flaflten.  Die  le^teren  wanbten  ein,  bie^  ®ut  fei  i^rer 
btei  t)on  ©erbirg  (n)o^(  mc^t  ber  ®ema^(in  n)ei(anb  Aönig  ^aiU 
mann'8*)?)  gefc^enlt  worben.  Da  ber  ©Ireit  auf  ©runb  ber  beiber^ 
feitd  t)or^eIegten  Urfunben  nic^t  gcfc^Iic^tet  n)erben  fonnte,  fo  n)urbe 
mit  3"fhn^niw"fl  ^^^  ^Parteien  ba^  ®otte^urt^ciI  ber  ftreujprobe 
ongeorbnet,  toc\d)t^  gegen  Sorbie  entfc^ieb.  ^nd)  Sßei^na^ten  ^at 
ber  Äönig  in  ©cölettftabt  gefeiert*). 


1)  Bieter,  K.  55;  mäßa6)tc  9h.  195;  Grandidier,  Histoire  de  r^lise 
de  Strasbouig  U,  preaves  e.  116  9hr.  68;  t)gt  ou^  m&tta  U,  69. 

«)  (SuWlI,  32  (K.  56).  246;  Timbaäitt  9?r.  196 ;  Grancüdier  1.  c.  @.  118 
9te.  69 ;  in  oert&jtcr  gaffung  bei  Mabillon,  Ann.  Ben.  II,  699  9hr.  18  k. 

^  $g(.  ob.  @.  82  9^.  8:  ed  mürbe  anerbingd  an  ft^  ni(^t  Denounbcrli^ 
fdn,  »enn  eine  ^enfung  ber  ä^ottin  5tar(mann'il  üon  bem  ^ofgeri(^t  StatV9  nid^ 
befonberd  tef^eftirt  n^orben  n^äre. 

*)  Annales  Laur.  mal.  in  ber  ©teile  oben  @.  245  92.  6:  Ann.  Mett.  S8. 
Xni,  20  (Sclezistat  in  Elisatio,  ogL  <md)  Annalista  Saxo,  SS.  VI,  559). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


776. 

Sie  Vorgänge  in  Stalien  aefäbrbeten  bie  Stellung  bei^  ^apfted 
ebenso  fe^r  n)ic  bie  ÄarC^;  aber  Daneben  festen  bie  ©ertoidklunfl 
für  ben  ^at)ft  au4  eine  attnftigc  Seite  ju  ^aben.  (Sr  burfte  hoffen, 
fi(^  bur^  icinc  aRitt^cimnöcn  an  Äarl  in  IBetrcff  bcr  entwürfe 
ber  ©egner  in  bei^  ßdniad  ^ugen  ein  SSerbienft  erworben  ^u  ^aben, 
l^offcn,  bap  Äarl,  burc^  bie  SSer^Itniffe  gebrängt  in  3tahen  nad^* 
brüdtic^  etnjufc^reiten,  burc^  bie  SSefämpfung  ber  gemeinfc^afttid^en 
^einbe  i^m  nä^er  gebracht  werben  würbe.  8(Qein  Aarl  fd^btg  ein 
©erfahren  ein,  weli^eö  wie  barauf  bercd^net  war,  jeber  näheren 
Serfl^runa  mit  ^abrian  aui^  bem  äBege  |u  ge^en.  (£r  ^anbeUe 
o^ne  ben  $apft  unb  bereitete  bicfcm  auf^  vttnt  eine  peinlid^e  (SnU 
täufc^ung. 

aRit  ber  Unterbrücfung  ber  Unruhen  würbe  ftarl  jd^neOer 
fertia  ate  ju  erwarten  war.  ^ilbipranb  t)on  ©poicto,  bcr  wo^l 
t^atfäd^li^  nie  bem  angeblichen  feinblid^en  S3ünbniffe  ber  ^erjdge 
angehört,  ^atte  \xä),  wie  wir  fa^en^),  üielme^r  bem  tjranfen« 
fönige  unterworfen.  Mric^i^  t)on  SBeneöent,  mit  bem  ÄarPi^  Se* 
))oOmäd^tigte  $offeffor  unb  Stabigaub  ebenfaOiS  unter^anbelt  Ratten  % 
blieb  ru^ig  unb  fc^eint  fogar  bamatö  in  ein,  wenn  auc|  lofed  Sb« 
pngigteitdt)er^ä(tntg  ju  ^arl  getreten  ju  fein  ®).  Slugerbem  fiaitc 
ber  ^apft  auc^  ben  ^erj^og  9teginbalb  ober  Sieginalb  oon  S^iuft 
ber  3;^eilnaftme  an  biefer  SBcqc^wörung  öerbäc^tigt*).  SBir  er» 
fahren,  bafe  berfelbe  bem  ?ßapfte  baö  Eafteflum  gelicitati«  (Cilti 
bi  eaftello),  wo  er  früher  (Saftalb  gewefen  war*^),  mit  SBaffen* 


1)  «fll.  ob.  @.  248. 

8)  »gl.  Jaflf^  IV,  190.  192  imb  unten  ®.  249. 

')  ®dt.  S-  fitrf4  in  ^orf^imgen  gut  bottf^en  O^efc^ic^te  XIII,  44. 

*)  »gl.  ob.  ®.  244. 

^)  Jaff6  IV,  196,  Cod.  Carol.  9h.  60:  de  perfidum  iilum  et  seminato- 
rem  zizaniorum  atque  instij^torem ,  humani  gcneris  emulum  Raginaldum, 
dudum  in  castello  Felicitatis  castaldium,  qui  nunc  in  Clusinae  civitate  dux 
esse  yidetur  (9hr.  58  ^.  192:    Rodcausi  Foroiulani  nee  non  et  Reginbaldi 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Untfrbrft(fung  bo  Unruhen  in  3i^i^-  249 

flctoolt  locflna^m  unb  bic  JBcfafeung  »cflfc^Icpptc  *).  §abrian  cr^ob 
barübcr  JBcjc^tocrbc  bei  Äarl  unb  crfud^tc  i^n,  bcn  §crjofl  —  einen 
aWenfci^cn,  bcr  fc^on  ju  ©cftbcrinö'  3^**^"  ^äufifl  Äcrflcrnig  unb 
Swift  ^crnorflctufcn  Babc  ^)  —  nic^t  länfler  in  Xuöcien  ju  bul* 
ben*);  aber  er  öer^üfitc  babci  nur  \dj)kä)t  ben  toa^rfc^einlii^  be* 
grünbeten  $trgU)o^n,  9arl  felbft  möchte  ben  ßerjog  begünftigen^); 
au(^  ^ören  wir  ntd^t,  bag  Äarl  feinen  SBcfc^roerben  obgel^olfcn 
^ätte.  —  8(uc^  bie  Sonbung  bed  ^belc^i^,  bie  nad^  bem  93ert(^t 
bcä  5ßapfteg  gcbro^t  ^atte,  unterblieb,  ©tott  eineö  griec^ifc^en 
^eered  tarn  bic  SRac^riAt  öon  bem  am  14.  September  775  erfolg* 
ten  lobe  bed  Äaif erö  Conftantin  V.  Äopron^mod  *^X  bcren  8ii(^tig* 
teit  k)om  $ap{le  anfangt  angeitoeifelt  i^m  bann  ithod)  am  7.  f$e* 
bruar  776  burc^  ein  Schreiben  bed  93if^ofS  Stephan  t)on  9leapel 
bcftätigt  tourbe*).  SWöglid^,  baft  bicfcr  I^ronwcc^fel  in  ßonftanti* 
nopel  bie  Sbfic^ten  be^  Slbelc^id  unb  Slrid^iS  burc^freugte.  Srob* 
gaub  oon  fjriaul  ftanb  jebenfaD^  Dcreinjelt;  aber  er  ttjarld^on 
tocaen  ber  Sage  fcinei^  ^erjogtl^um^,  ald  unmittelbarer  9lad^bar 
Saifilo'g,  für  Sari  bef onberö  gefft^rlic^ '')  unb  ^atte  ba^er  auf  leine 
9lac^fic^t  ju  rechnen. 

9lac^bem  ^offeffor  unb  Stabigaub  mit  ^ilbipranb  unbftric^iS 
erfolgreich  unter^anbelt  Ratten,  ma^te  ftd^  Staxl  felber  jum  }tt)eiten 
SRal  auf  ben  Sßeg  nac^  Italien.    Qu  einem  allgemeinen  Slufgebot 


Clusinae  civitatis  duciim).  I^iejer  Srief  iß  imgebTUor  776  aefcbrieto;  iral  aud) 
gorf«.  s.  2).  <».  I,  484  9t.  6. 

^)  JafiP^  1.  c.  &.  196—197:  Unde  et  per  semet  ipeum  cum  exercitu  in 
eandem  civitatem  nostram  caateUo  Felicitatis  properans,  eosdem  casteUanos 
abstnlit.  2)ie  (Simvo^ner  Mn  dttik  bi  (Safleüo  ^tten  im  3.  773  bem  $a|>fle^e« 
l^ulbigt,  baL  V.  Hadriani,  Ducheane  L  c.  ^.  496  unb  oben  ®.  185. 

')  Jaff6  1.  c.  @.  197:  eo  qaod  et  sub  Desiderii  temporibos  iui^a  et 
scandala  frequenter  eeminando  non  omittebat 

')  Ibid.:  Idcirco  poscimus  et  nimis  subplicando  insistimus  vestram  a 
Deo  illustratam  potentiam:  ut  ob  amorem  b.  Petri  apostoli  noUo  modo 
praenominatmn  lUiginaldmn  ibidem  Tusciae  partibus  esse  permittatis,  sed 
neque  illnm  ei  agendum  cedatis. 

*)  Ibid. :  £t  neqnaquam  credimus  . . .  quod  pro  predicti  Raginaldi  dacis 
ezaltatione  mutationem  fecisset  vestra  a  Deo  corroborata  regalitas  uDa 
cum  excellentissima  filia  nostra  regina  atque  dulcissimis  natb  vestris  vel 
cunctum  a  Deo  institutum  Francorum  exercitum  nisi  pro  sustentatione 
amatricis  vestrae  sanctae  Dei  ecclesiao,  ut  per  vestro  benigne  certamine 
perenniter  permanens  eniteat  ^ndf  Genni  1,  338  92.  6  finbet  l^ierin  beutli^ 
^abvtan'il  Skrbad^t  au^efpnx^en  unb  ^  audbrttdfif^  ^enwr,  baß  ber  "^ft  l^ier 
anberd  fpred^e  al0  er  benfe,  b.  \f.  alfo  bag  er  in  Sirni^fett  ernfUt^e  ^orgniffe  in 
biefa  S^iel^ung  ^gte. 

*)  Tneophanis  Chronograpbia  ed.  de  Boor  1,448. 

«)  Cod.  Carol.  9h.  60,  Jaff6  IV,  196.  9^a(^  Gaiüard  II,  129  ^tten 
bie  ^er^oge  ni<!^t  mit  donftantin,  fonbem  mit  feinem  ^^a^folaer  Seo  IV.  $or« 
)>^9rogenituiS  in  li3abinbunfl|  geftanben;  bebenft  man  aber,  bag  oer  $a)){l  erfl  am 
7.  geimiar  776  über  ben  tob  C^nfiantin'«  ©id^ere«  erfuhr,  fo  tonnen  bie  ^ec^öge 
ni^t  fc^on  einige  SRonate  oor^er  mit  Seo  im  ^ünbntg  gefianben  ^aben.  2)er  j^aifer, 
»eU^er  ^bel^tS  feine  Unter^^ung  sugefagt  l^atte,  tonn  nur  (ionpantin  gemefen  fein. 

')  liefen  ^untt  ^bt  au(^  Suben  VI,  306  richtig  ^ettwr. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


250  776, 

toar  nic^t  bic  Qtit,  Staxl  no^m  nur  eine  ftctncre  fränKj^e  ©trcit 
moc^t,  bie  er  eben  rofc^  um  ftc^  {ommeln  fonnte,  nad^  Stalten 
mit*).  3n  bctt  erften  9»onaten  bc8  Sa^reä  776  lam  er  bort  an«) 
nnb  ma^te  ber  ®r^e6una  fc^neU  ein  Snbe').  (S^  toar  ^robaaub 
in  ber  Xt^at  gealücft  »erf^iebenc  ©täbte  Dberitalicnö  jum  «ofaß 
AU  ben^egen^);  Sennoc^  {c^eint  ftarl  nur  auf  einen  {c^n^ad^en  SBiber^ 
ftanb  fleftogen  ju  fein,  ^robgaub  felbft  war  einer  ber  erften,  bie 
unterlaflcnj  er  fc^cint  im  Äampf  flefaßen  ju  fein*);  erft  eine  \p& 
tere  Sla^nc^t  erjä^It,  er  fei  in  RaxV^  @efangenf(^aft  geraten  unb 
auf  feinen  ffiefe^l  enthauptet  n)orben*).  SRac^bem  fo  ber  gfi^er 
ber  IBetoeflunfl  flcfaHen  toar,   führte  ber  Äönifl  bie  abtrünnigen 


^)  Com  aliquibus  pauds  Francis  »a  er  m6f  Stalten,  fagen  bie  Annales 
Laor.  mai.  1.  c.  (Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  704:  cum  paacis);  strenuissi- 
mnm  qoemque  suonim  Becum  dacens,  bie  Annales  Einhardi  l.  c.  Whx  tote 
Snben  IV,  806.  529  9^.  13,  an  ein  „(gleite  t>m  fretmilTtgen  tapferen  Scannern', 
an  eine  au6  ben  foniglic^en  l^affaUen  gebilbete  ^eerf^aar  )u  benfen,  bie  ^ar(  nod^ 
Stalten  gefül^rt,  iß  (jan^  unrichtig,  »enn  er  auc^  barin  9h4t  ^at,  bag  mdft  bie  ganM 
©trcitmat^t  be«  8iet^e«  anfge(»ten  würbe:  Dgl.  Ann.  Lanr.  mai.  769.  771.  783. 
788.  789.  791,  SS.  I,  146.  148.  164.  174.  176;  oben  @.  44.  104;  femer  unten 
(iicurd  UI;  ^aHi  IV,  2.  9luf{.  @.  610  ff. 

lieber  StaxV^  (Sile  ogl.  Ann.  Einh. :  Ad  quos  motus  comprimendos  cum 
sibi  festinandum  iudicaret  .  .  .  raptim  Italiam  proficiscitnr  —  eadem  qua 
yenerat  velocitate;  Ann.  Mett  SS.  XIII,  30;  Ubron.  Vedastin.  1.  c.  (con- 
tinno).  —  2)en  bamaligen  3ug  ermähnen  aaä)  Ann.  Laur.  min.  ed.  füaüi,  ®-  ^13 ; 
Ann.  Flaviniacenses  ed.  Jaflfö  @.  687. 

<)  2>ie  Ann.  Mettens.  1.  c.  (äffen  i^n  burd^  ein  93erfe^en  erfl  nadf  ^ßaxna 
(omnten  unb  bann  )}on  ^ier  nac^  ^aul  eilen:  Karolus  rex,  ut  prediximus  (?), 
ad  Papiam  civitatem  venit  etc. 

*)  Ann.  Laor.  mal.  (ogt  unten  @.  251  9?.  1);  Ann.  fSnbardi  (et  iam 
conplures  ad  enm  civitates  aefecisse  —  civitatibus  quoque,  quae  ad  eum 
defecerant). 

*)  an  einet  Urtobe  wm  17.  ^uni  776,  ÜWül^lbac^er  9hf.  198:  Bouquet  V, 
737  f(!^enrt  ^arl  bem  magister  artis  mmmaticae  ^kuiünuS  bie  J3efi^gen  beS 
SSBalbanbiuiS  filii  quondam  Mimoni  de  Laberiano,  quae  ad  nostrum  deve- 
nerunt  palatium,  pro  eo  quod  in  campo  cum  Forticauso  (Rodicauso)  inimico 
nostro  a  nostris  fidelibos  raerit  interfectus.  2)emnac^  fanb  jebenfalU  ein  Stampf 
flatt,  obf(^on  in  ben  ^nnalen  rineS  ]o\ä^  nirgenb«  auiSbrücfli^  (Srmfi^ung  ge« 
fd^e^t;  Dgl  aud^  Sl^eii^Ibac^er  9^.  454  unb  über  beibe  Urtunben  unten  @.  252  f. 

^)  ReginOi  SS.  I,  558:  Botgaudum  rebellem  captum  decoUari  iussit; 
biena(^  mit  einem  ^u^alj  Ann.  Mettenses,  SS.  XIII,  30:  improvisumque 
Robtgaudum  cepit  et  decollare  precepit;  ebenfaflii  na4  vtegino  Sigebert 
chron.  SS.  VI,  3o4  unb  nat^  biefem  miebenim  Ann.  Xantens.  Sb.  II,  222  unD 
Pauli  contin.  III.  c  68,  SS.  rer.  Langob.  ©.  215.  2)ie  oon  Gaillard  11, 
130  f.  wegen  ber  Einrichtung  bdS  ^er^ogd  gegen  Jtarl  er^benen  93orrottrfe  ftnb  um 
fo  grunbtofer  a\S  bie  9{ac^($t  fetbft  ganj  un^uoerläffig  ift  S)ie  älteren  OueHen  be- 
xxdfitn  nur,  baß  ^robaaub  getobtet  würbe,  og(.  Ann.  I^aur.  mai.  (Hrodgaudus 
occisus  est)*  Ann.  Einhardi  (Hmodgaudoque .  .  .  interfecto;  Ogl.  Ann.  Si- 
thiens.,  Enhard.  Fuld.):  Ann.  Petav.  {M.  Ann.  Maximin.  SS.  XIII,  21); 
Ann.  Mosellan^  Lauresnam.;  Ann.  Gnelferb.,  Nazar.,  Alam.;  Ann.  Laur. 
min.;  Ann.  Flaviniac  etc.  —  2)a6  ber  Poeta  Saxo  lib.  I.  v.  278—279, 
Jaff6  IV,  552  bie  ©orte  ber  Ann.  Einhardi  wiebergibt:  meritoque  tvrannum  — 
Interitu  plectens,  fommt  nid^t  in  iBetrac^t.  2)er  SSerbac^t  Suben'iS  I V,  529  9^.  5, 
ber  fagt:  „3d^  laffe  gerne  unbefttmmt,  auf  tDt\d)t  ©eife"  (^robgaub  um«  8ebe« 
fam),  tp  o^ne  je^  ©eret^tigung. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Xob  ^bgaub'ff;  (Sinna^me  Don  2^rct)tfo.  251 

©täbtc,  unter  bcncit  griaul  uitb  Ircöifo  ßcnonitt  fiitb^),  jum  Oc 
^orfam  jurüd.  |)au^tfä(^It(6  Xreüifo  fc^eint  ernftUc^en  SStbcrftanb 
Derfucbt  ju  t)Qben.  S)ort  befanb  ft^  bed  |)robgaub  ©c^tpieaetDater 
©tobtUmuS,  ftarl  tnugte  fic^  }ur  SSelagerung  ber  ©tobt  mU 
fc^Ucfecn^).  ffi«  baucrtc  jcboc^  nic^t  lanflc,  fo  Jet  biejelbe  Qkxi)^ 
faQd  in  {eine  $änbe,  n)ie  ed  fpäter  ^ieg  burc^  SSetrat^.  Sin  3ta^ 
liener  9lamend  $etru^,  {o  tt)irb  erja^It,  lieferte  $arl  bte  ©tabt  aud 
nnb  erhielt  jum  So^n  bafür  t)on  ^arl  bod  burc^  ben  2;ob  bed 
93if^ofd  äRoDatoeud  eben  erlebigte  93idt^um  SSerbun^).  SOein, 
toenn  ed  auc^  an  fic^  glaubhaft  fein  mag,  bag  auc^  ^ier  iDieber 
»errate  im  Spiele  ipar*),  fo  ift  boc^  jene  Angabe  ganj  }u  öer^* 
werfen.  @enau  baffelbe  erjä^It  eine  ungleich  ältere  unb  auc^  fc^on 
unjuDerläffige  9?ac^ricf|t  bon  bem  gaö  $ama'ö*),  baö  aber  bem 
©d^aupla^e  ber  Empörung  Don  776  ganj  fern  lag,  fo  ba§  babei 
an  bie  ©inna^me  im  3a^r  774  ju  benfcn  ift.  Unb  biefe  Slac^ridjt 
ift  bann  fpäter  üermittclft  einer  miflfürüc^en  (Kombination  auf  Ire^ 
Difo  übertragen  %  mithin  bie  in  Siebe  fte^enbe  Ueberlieferung  obne 
aflcn  unb  ieben  Änfpruc^  auf  ©laubmürbigfeit.  X^atfäc^üc^  miffcn 
tt)ir  nur,  bafe  ©tabiliniu^  gefangen  mürbe  ^). 

Dftern,  14.  äipril.  war  Sari  bereite  ber  S8ctt)eaung  DoHftänbig 
$crr;   er  fonnte  baö  geft  in  Ireuifo  feiern®),    ^mmer^in  ^atte 


^)  Annales  Laur.  mai.  1.  c. :  Et  captas  civitates  Foroiulem,  Taravisium 
cum  reliqnis  civitatibus,  quae  rebellatae  fuerant;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII, 
704  (mit  bem  3^if<i6'  ^^^  ^li^^  multis);  Ann.  Einhardi:  civitatibus  quoaue, 
quae  ad  eom  defecerant,  sine  dilatione  receptis;  t}gt  auc^  Ann.  MoseUan. 
SS.  XYI,  296:  et  recepit  illa  ca Stella,  qnae  residua  erant;  Ann.  Laures- 
ham.  etc. 

^  Ann.  Petav.  SS.  I,  16:  Obsederuntque  Stabiliniom  socerom  suum 
Taraviso  civitate. 

^J  HuKonis  Flaviniac.  chronicon,  SS.  VIII,  351:  cum  obsideret  exer- 
citus  Karofi  in  Tharavisa  Italiae  civitate  Stabilinum  socerum  Cbrotgaudi 
.  . .  erat  in  eadem  civitate  Petrus  vir  Italiens,  a  quo  tradita  est  civitas,  et 
ob  boc  de  Virdunensi  episcopatu  honoratus  est. 

*)  3n  ber  @ofle  bei  Andr.  Bergom.  c.  4,  SS.  rer.  lAnf^ob.  ©.  224,  i|l 
einer  ber  (Sblen  tSh^auriB  oon  j^orl  burc^  &t\ä)tnk  befhx^en  unb  rdU^  bedbatb  auf  bie 
tnm  kaxl  üoraef(magene  Untermerfung  einjnae^en,  Dgl.  oben  @.  191  9^.  2. 

^)  ^ert^aruiS  in  ben  Gesta  episcop.  Virdunensium  c.  14,  SS.  IV,  44:  Post 
hunc  extitit  Petrus,  vir  Italiens.  Nam  cum  esset  exercitus  Francorum  circa 
Papiam  et  obsideret  eam,  ab  isto,  ut  fertur,  tradita  est,  et  ob  hoc  a  Ka- 
rolo  Magno  de  isto  episcopatu  honoratus  est.  SBie  bad  ut  fertur  ^gt,  gibt 
ft^  foflor  biefe  ^^ac^ric^t  felbfl  atö  bloge  mtDerbürgte  2:rabition;  K)g(.  oben  @.  187 

^)  2)ie  IBergleic^ung  ber  in  92.  2.  8.  5  angeführten  @teUen  jeigt,  bag  ^ugo  Don 
t^Iain^m^  ben  Sert^ariud  auiSgef^tieben  unb  bamit  bie  (Sr^a^ütng  oer  Ann.  Feta- 
viam  oerbunben  J^t;  bag  er  bed^alb  oonSreüifo  erjä^U,  toa»  Sertl^riuiB  t)on  $aoia 
er^&^U  (atte.  2)iefe  CLombinatton  ^ugo'iS  fnii^ft  ^d)  baran,  bag  er  bad  S^obeBja^r 
bon  $etrui8'  )Borg&nger  in  $erbun,  bem  ^ifc^of  SD^abatoeud,  auf  776  bered^nete. 
V^atHääitiäi  »urbe  ^etruiS  im  3.  781  Dom  $apfi  ^abrion  I.  in  9lom  ^m  Sif^of 
orbimrt;  ogl.  unten  j.  3.  781  unb  «b.  n.  j.  3-  792. 

')  Ann.  Petav.  1.  c. 

8)  Annales  Laur.  mai.  1.  c,  bie  übrigen«  bie  Slufeinanberfolge  ber  (Sreigniffe 
ni^t  genau  angeben,  ba  ji:ret7ifo  Ofiem  ja  fc^on  gefallen  roar. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


252  776. 

aber  btc  Srfa^run^  geicigt,  bag  bie  774  üon  $art  jur  ©ic^erl^it 
feiner  ^errfc^aft  m  Stauen  flctroffcncn  äWafereflcln  unflcnfiacnb 
toaren;  er  trat  ba^er  jle^t  mit  flrögerer  Strenge  auf,  na^m  aucQ  in 
ber  SSeriDaltunfl  feined  italifc^en  ^etc^ed  einige  meitere  Umgeftal« 
tungen  Dor,  bic  fic^  jeboc^,  fouiel  man  fie^t,  tmmer  noc^  auf  bai^ 
9iot^iDenbigfte,  auf  Dereinjelte  SRagreoeln  6ef c^ränttcn ,  feine  um^ 
faffenbe  burc^greifcnbe  Äenberung  in  SSerfaffung  unb  SSerroaltung 
jum  QxDcdt  Ratten.  ®iefe  würbe  einer  fpätercn  Qtit  vorbehalten 
unb  fanb  überhaupt  nic^t  auf  einmal,  fonbern  nur  na^  unb  nad^ 
ftatt^). 

ßunäc^ft  finb  üon  ftarl  über  bic  I^eitne^mer  an  bem  Auf* 
ftanbe  ftrenge  ©trafen  t)ert)ängt,  i^on  benen  freiließ  bie  eigentlichen 
@ef^i^tdque(Ien  menig  berichten,  bie  fic^  aber  aud  ein  paar  Ur» 
!unben  beutli^er  erfennen  laffen.  ^ad  l^Jcrmögen  berer,  bie  mit 
^robgaub  0egen  Sari  unter  ben  äBaffcu  geftanben  Rotten,  tourbe, 
tüie  ed  fcf)cmt,  confidcirt  unb  bann  iDo^l  in  cinjelnen  ^^äden  jur 
S3elo^nung  ber  Sln^öngcr  ^arfd  benu^t.  @o  f^enfte  ber  Jtönig 
bem  Se^rer  ber  ©rammatif  $aulinud  bie  93efi^un(ien  eined  ge» 
wiffen  ffialbanbiuö,  beö  ©o^neö  SRimo'd  öon  SaDariano,  bie  für 
ben  (italienifc^en)  föniglic^en  f^idcud  eingei^ogen  toorben  maren, 
toeil  SBalbanbiui^  auf  Seiten  bed  ^robgaub  im  jfampfe  gegen  bie 
granfen  gefallen  loar^).  $ßaulinuö  ftanb  bei  Äarl  in  befonberer 
®unft;  benn  ed  ift  wo^l  ohne  ^^Jeifel  berfelbe,  ber  und  fpäter  (Jeit 
787)  als  5ßatriarc^  Don  «quileja  begegnet®)  unb  atö  fircf|lic^er 
©c^riftfteßer ,  namentlich  bei  ber  S3cfämpfung  ber  Slboptiancr,  eine 
bebeutenbe  9ioIIe  fpielte*).  ©benfo  mürben  bie  @üter  jmeier  Srfi* 
ber,  ber  ßangobarben  ^robgaub  unb  '^tlxi,  meiere  gleichfalls  mit 


*)  «fli.  ©aM}  in,  2.  2lufL  @.  167;  aud&  $egel  II,  2  u.  unten  @.  253  ff. 
Seo  I,  206  fe^t  bagcgen  in  Vit\tü  3a^r  nnt  Döflige  Untgeftaltung  ber  longobarbifc^ 
S^erfafTuna  unb  ^enualtung  nad)  fr&iiüfd^em  Wtv^a,  aber  gan|  o^ne  @runb. 

2)  8gL  bie  Urfunbe  oben  @.  250  92.  4  unb  unten. 

")  Süidbrüdlic^  gefagt  ift  bieiB  frettic^  nirgenb«,  aber  bie  ^emtut^ung  Hegt  fe^r 
na^.  9hir  Bouqnet  V,  885  unterf(^eibet  ben  ^atriarti^en  oon  bem  Q^rommattter; 
Le  Cointe  VI,  109;  Mabillon,  Aunales  II,  284;  SeibniA  I,  62  ^meifeln  nid^t  an 
ber  Sbentitat;  ebenfo  wenig  iBübinger,  Oeflerreid^.  ®ef(b.  I,  142;  Mittel  II,  246 
biÄ  247;  Sdäfft,  ®ef(%.  ber  röm.  Sitcrotur  im  toroling.  3fitoüer  @.  856;  JDümmler, 
Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  1,  123;  (gbert  II,  89;  äBoitenbat^  I,  5.  «ufl.  @.  142 
9?.  1.  ^  SGBenn  @icfel  ftc^  barauf  fiü^t,  bag  ^aroniuiS  biefe  Urlunbe  einer  Yita 
Paulini  entnommen  I^e,  fo  i|l  bie«  Argument  freüid)  o^ne  ©e»ei«froft,  bo  jene 
Vita  nur  eine  ü)&tere  3ufammenfleUung  tnm  iRac^ri^ten  über  ben  ^Mii<ur(^  iß 
(ogt  Acta  SS.  Boll.  lan.  I,  714;  Madrisio,  Pauiini  opp.  bei  Migne  9b.  99). 
3n  ©etreff  be«  Anfang«  feine«  ^atriar^at«,  welchen  Madrisio  1.  c.  Bp,  29—30 
unb  Rubeifi,  Monumenta  eccles.  Aquil.  ©.  359  uimt^/tia  bereit«  in«  JJa^r  776 
fe^en,  ogl.  J&ffi  VI,  162  ^.  4;  2)ümmler;  ©bert  a.  b.  a.  O.;  ?Bottenba(b  a.a.O. 
@.  143.  2)a  berfelbe  ma^rfd^einlic^  erft  in«  3abr  787  gebort,  fo  f&Ut  jeber  O^runb 
fort,  bei  bem  (S^rammatifer  $aulinu«  jener  Utfunbe  bfdl^lb,  meil  er  barin  nicbt  al« 
^atriorc^  erfc^eint«  an  einen  anberen,  etn^a  an  $oulu«  2)iaconud,  ber  aüerbingd  gc 
legentlic^  (Cod.  Carol.  9hr.  92,  Jaff6  VI,  274)  ou*  M  Paulus  grammaticas 
begeic^net  ju  »erben  fd^eint,  nu  benfen.  »gl  Rubeis  1.  c.  @.  382  f.  356  ff.,  wo 
biefe  )Sermut^uug  ^nberer  get^eilt  ifl 

*)  S3gL  unten  ©b.  IL  gu  ben  33.  794.  799. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©cfhofung  ber  (gmporcr.  253 

l^crgofl  ^robgaub  öon  griaut  bcn  lob  gcfunbcn  Ratten,  noc^  frän* 
nfc^cm  unb  (angobarbif^cm  Steckte  conft^cirt  unb  junöc^ft  ald  ^ene^ 
ficium  an  einen  fletoiffen  fianbola  Dcrflefcen,  tüäbrenb  ein  britter 
Sruber,  Saubulf,  ber  nic^t  im  Abfall  befjarrte,  feinen  ©rbant^cil 
fpäter  5urücfer^ielt  ^).  ©onfidcationen  tt)urben  infolflc  biejeö  auf* 
ftanbeg  öon  £arl  o^ne  gmeifel  überhaupt  in  umfaffenbem  SWafe«« 
ftabe  vorgenommen,  bie  früheren  (Eigentümer  ind  fränfif^e  Sflei^ 
abgeffi^rt;  bog  folc^e  SBegfübrungen  t)on  Songoborben,  loelc^e  bann 
in  öerfc^iebene  (SJegenben  jerfireut  toorben  jn  fein  f^einen,  bamatö 
in  umfüffenber  ©eifc  fiottfanben,  begcugt  eine  unserer  Duellen  aiiö* 
brücflic^^).  Son  einem  folc^en  gaUe,  ber  ebenfallg  in  biefe  3^it 
ju  gehören  fc^eint,  toiffen  mir  fogar  genauere^.  Äuc^  ben  ©ruber 
be«  $aulu^  SDioconug,  Äric^iö,  traf  nämlic^  biefeS  ©d^idfal;  feine 
^rau  mit  i^ren  üier  ^nbern  blieb  im  (Slenb  in  3talien  jurücf®); 
bie  SSerfuc^e,  bie  enblic^  nac^  6  Sauren  $aulug  2)iaconud  maifite, 
um  bei  bem  Könige  bie  greiloffung  feineö  Sruberö  ju  ertoirfen, 
führten  bann,  tt?ie  eS  fc^eint,  ^aulud  Diaconuö  in  bie  Umgebung 
ftarr«*). 

®onft  loiffen  bie  @efc^i(^t^que0en  nur  toenig  üon  ben  Stritten 
Äarr«  jur  JBefeftigung  feiner  ^enf^oft  ju  erjagten.  gränfifcf|c 
Orafen  lourben  in  größerer  Äiuabl  eingefe^t,  namentlich  in  aÜen 
ben  ©tobten,  toelc^c  fi^  bem  Sfufftanb  angef^loffen  Ratten*);  fic 
ade  erhielten  jugleic^  eine   fränfifc^e  Sefa^ung«).     ©onft  bleibt 


1)  9Rü^Iba(^  9hr.  454;  Minie  XCVIII,  1449  9h.  8  (Ur!.  StatVü  txmt 
21.  2)f}br.  811  für  9qmleja.)  ~  Uebfr  bie  freilid)  fe^  unwa^d^einOd^e  ^ermiu 
Umng,  ba6  91  jo  Don  griauU  welker  an8  Um  italif^en  9let(^e  in  baf  Sanb  ber 
ftoaxta  flfid)tete,  hk9  »enfalti  infolge  ber  <Sm)>ormi9  ^vobgaub'iS  geti^n  (abe,  bgl. 
unten  ©b.  II.  |.  3.  796. 

*)  Ann.  Maxim.  SS.  XIII,  2 :  multi  ex  Lanffobardis  foras  ducti  mul« 
tiqne  (mnltaqne?)  per  loca  expnlsi  sunt;  fiber  bie  urfunbe  StaxVü  für  ben  a(d 
Oktfet  »eggefiUnrten  manftth  axt§  Sieggio  Dom  17.  Snii  808  (äWi^lba^er  9h:.  429) 
ligl  oben  e.  192  91.  1  fouHe  unten  )u  ben  IH^.  787  unb  808  (Ob.  II). 

')  Versos  Pauli  ad  regem  precando,  UTorin  $aulud  2)iaconuS  j^orl  um 
bie  Sretlaffung  feine«  ©ntbenS  bittet,  Foet  Lat  aev.  Carolin.  I,  47  f. ;  M.  9et^* 
mann,  fwOu»  2)iatonui'  $eben  unb  ©duften,  in  $etti.  ^Ird^ib  X,  260  9L  1; 
SSaits,  SS.  rer.  Langob.  @.  15  91.  2;  D.  9be(,  ®f^d^ä)i»\(fyc.  b.  beutfd^  9$or« 
jett  VIII.  3«*t^.  4.  %b.,  2.  «ufL  beorb.  oon  «.  3acbbi,  (JinL  @.  XII;  Satten, 
ba^  I,  5.  9uj{.  @.  158;  aRü^tba^et  @.  76—77;  ^<üfn,  Vanln»  2)iaconuiB  I,  28, 
ber  fidf  aUerbingd  gmeifeinber  fiugert,  une  aud^  2)ttmmler,  Poet  Lat  1.  c.  ^.  28 
ba^0eflent  fein  lagt,  ob  be«  $aubid  Ontber  ^xidiis  776  ober  beretiS  774,  not^ 
ber  (Kmsia^e  twn  "f^abia  in  bie  ©efangenfi^aft  abgeführt  »orben  fei. 

*)  l3gL  unten  jum  l^abr  782  unb  bad  in  ber  twrigen  92ote  angeffl^e  <&^(!^t 

^)  Annales  fSnhardi  1.  c. :  civitatibus  quoqae,  quae  ad  eam  defecerant, 
sine  düatione  receptis  et  in  eis  Francorom  comitibus  constitntis.  !^agegen 
maren  in  anbeten  @tftbten  nid)t  aw8f41i?tti(^  fr&ntifd)e  trafen,  fonbent  jei^  unb 
f^ter  muxben  ou^  2angobarben  m  (^afen  ernannt;  ^\ppaCa  dopMax  bon  782, 
c.  7,  Capp.  I,  19i2  nernit  neben  bem  comis  Franciscns  audbrttcKid)  no(^  Langu- 
bardiscos  comites. 

*)  ^a&  ^eben  bie  Annales  Laur.  mai.  1.  c.  befonbenS  l^ertoor:  disposuit  eas 
omnes  per  Francos,  morin  bie  <^fet}ung  frftnfifc!^  Beamter  miteingefd^Ioffen  fein 
!ann.  &e  ©teile  fdjlie§t  fi^  unmittelbar  an  bie  oben  6.  251  91. 1  mitget^^cilte  an, 
bejie^t  fi<^  alfo  nur  auf  bie  am  «ufflanb  betätigten  ©täbte.    Regino,  SS.  I,  558: 


Digitized  by  VjOOQ IC 


254  '"ß. 

^crjoflUc^c  litcl  tourbc  für  bcn  Sorftc^cr  bicfcr  5ßroöiiij  auc^ 
fpötcr  noc^  l^äufiß  bcibc^ltcn  ^),  obioo^l  bicjc  ©tcQung  fett  bcm 
äufftanbe  bcd  ^robgoub  Dcrmutl^üc^  nid^t  nie^r  wn  einem  Sonao« 
barbcn,  fonbcrn  toa^rfc^einlic^  fofllcid^  öon  einem  granfen  befteioct 
tourbe  unb  i^r  3n^aber  icbenfattö  nic^t  mc^r  ein  ßerjog  im  alten 
langoborbifc^en  @tnne,  fonbern  me^r  ein  frönfifc^er  Srof  toax.  3ni 
3a^re  778  mirb  in  einem  Schreiben  beö  Zapfte«  ber  |)erjofl  SKar* 
cariu«  öon  griaul  erwähnt  ^);  fpätcftcnd  feit  795  bi«  ju  feinem 
2:obe  im  So^r  799  erf^eint  bann  ber  cblc  ©trafeburfjer  ©rid^,  ber 
oemö^nlic^  ebenfalls  atö  |)er)og  t)on  t$riau(,  bidn)etlen  aud^  atö 
®raf  bejeic^net  loirb,  an  ber  ©pifee  biefer  Sanbfd^aft*).  SBann 
baS  toidQtige  ®renjlanb  förmüc^  atö  äßarfgraffc^aft  eingeri^et 
njurbe*),  ift  nid^t  ju  erfe^en,  obf^on  »enigftend  (Sric^'ö  ©teüunfl 
tDO^I  atö  eine  marfgräflic^e  betrachtet  toerben  barf.  Sd  fönnte 
fc^einen,  atö  »äre  bie  Sinric^tuna  jmifc^en  776  unb  788  getroffen; 
aber  Ännalen,  bic  788  öon  einer  SWarf  öon  griaul  fpred^cn,  fönnen 
i)iemit  aud^  nur  bic  @renje  gemeint  ober  ungenau  bie  jur  Qdt  i^rer 
abfaffung  übliche  85ejcic§nung  Don  einer  frttfieren  3cit  gebraust 
^aben^).    @ine  cnbgiitige  Slnorbnung   unb  Slbgrenjung  ber  ffib« 


derelictis  costodibns  ex  Francis  in  civitatibus,  quae  adversos  eum  sense- 
rant;  Pauli  contin.  III.  c.  68.  8S.  rer.  Lan^b.  €^.  214  (Frands  eas  ad 
custodiam  permieit).  —  Ann.  Petav. :  dispositisque  omnibos. 

1)  »OL  ©crift  III,  2.  «ufl.  ©.  373  iR.  1;  Malfatti  II,  158;  unten  91.  2 
mib  )Bb.  II.  }.  3.  799.  —  (fikgen  bie  31nna^me  Don  Suben  IV,  307,  boiS  ^m» 
ifym  ^oul  fei  in  einzelne  (Sraffd^aften  oufgelöfi  motben,  ertl&rt  fid^  f(^  2eibnt| 
I,  62.  —  M  Maraton,  Antiqnitates  I,  290  f.  (diseert  5)  finben  ^(^  (Sdhrtexnngcn, 
no(^  toA&itn  Statt  mehrere  civitates,  beren  urftnrttnglt(^  jebe  einen  eigenen  (trafen 
fyitttf  in  einem  2)ucat  ober  einer  9)'{arf0raffd)aft  bereinigt  ^tte,  beren  ^Benennung 
nm^felte,  je  nat^bem  ber  SRorfgraf  in  ^^ruili,  Stretrifo  ober  9$erona  feinen  &ti  ^tte. 
«ber  bo«  festere  gilt  iebenfaOd  erfl  für  fjpötere  ^eit  »oOenb«  Derfti^  i^  maft  fiber 
bie  (SnÜ^üfma  ber  9)^arfgrafenmflrbe  bei  Verci,  Storia  della  marca  Triyigiana 
e  Veronese  1,1  f.  fie^t,  als  rtt^re  Don  Statt  eigentlid)  nur  ber  9{ame  ^,  n>%enb 
bie  (SinriAtnng  felbf)  fc^on  &lter  mare. 

^)  Jaff6  IV,  207,  Codex  Carol.  9h.  65.  too  ^abrian  fAreibt:  et  nos  eum 
iterum  direximus  ad  Marcario  duce  Foroialiense  (oorte:  Marcario  duci)L 

>)  93gt.  unten  ^b.  II.  su  ben  33.  795  unb  799.  SvKt  Unrec^  bc^net  La 
Bruöre  I,  143  ben  (Sxiäf  ^loel^en  er  oud^  irrig  ^einri(^  nennt)  ald  unmittelbaren, 
t)on  jlarl  eingefe^ten  9^a4foiger  ^robgaub*d. 

*}  ^dtlofe  ^Igerungen  ftnb  in  biefer  Se^ie^g  an  ben  9^amen  Marcarios 
(oben  üi.  2)  gefnOi^ft  »orben.  La  Farina,  Storia  dltalia  II,  212  9^.  2  nimmt 
namli(^  h<a  Ißort  ffir  SKarfgraf  (fo  and)  Malfatti  n,  235)  unb  fc^Uegt  baran«,  baS 
bie  9Rarf  ^avü  fc^on  778  beflanben  ^abe,  atfo  »o^I  fd^n  776  eingeri^tet  fd.^  allein 
Marcarius  Commt  nirgenbd  ald  nomen  appellativum  fttr  SRarforaf  tm,  GUI 
man  ba^  nii^t  ju  ber  abenteuerlichen  Snna^me  fd^reiten,  bag  ber  $ax>fi  in  ber  ^e* 
nennung  biefed  IBeamten  einen  ^\er  begangen  babe,  ba  bie  Warfen  dne  gon^  neue 
dHnri^tung  »aren  unb  t»  fttr  i^e  Sorfte^  no^  feinen  fc^b«;iben  9^amen  gab,  fo 
mng  man  Marcarius  a\&  (Eigennamen  auffaffen«  wie  bad  bie  meinen  tl^n;  fo,  onger 
3aft6,  gribnij  I,  62;  Cenni  I,  373;  Eckhart  I,  642;  St.  Marc  I,  388  u.  a. 
^tte  La  Farina  mit  feiner  Derfeblten  9nft(^t  9led)t,  fo  nTttrbe  bie  OHnrid^tung  ber 
Wlatkn  in  eine  frttt^ere  Qdt  jurttcfrric^  M  bid  je^t  befarait  ifl. 

^)  (S9  ftnb  bie  Anuales  Einhardi,  SS.  I,  173,  bie  in  bem  bortigen  3u« 
fammen^ang  oon  dner  marca  Foroiuliensis  reben. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Serfa^rm  mit  bent  ^jogtl^um  fjnml]  Serorbnung.  255 

öftlic^en  äRarfen  bed  Stetere  fc^eint  iogar  erft  im  Sa^t  803  er^ 
folflt  5U  fein;  namentlich  fc^cint  c«,  baß  bic  Äroaten  bamate  nntcr 
bie  Db^ut  ber  äRarfgrafen  Don  ^^naul  gefteDt  iDurben,  unter  bcr 
toir  fic  fpäter  finben^). 

3n  bicfc  ßcit  gehört  bicUcic^t  aucfi  eine  Serorbnung  toom 
20.  gcbruar^),  o^ne  Angabe  beg  Sa^rcö  ober  bcö  ftönigg.  öon 
bem  fie  ausgegangen,  aber  unjmeifelljaft  Don  Äart  unb  »a^rjc^cin* 
lic^  aus  bem  3al)re  776,  wenn  nic^t  etma  auS  bem  Sa^re  781, 
ftammenb.  @S  ift  barin  bie  SRebe  üon  bem  Einbringen  beS  JtönigS, 
tt)eld^er  baS  ®ejefe  erlägt,  unb  feines  ^cercS  in  Statten*),  öon 
einer  großen  |)ungerSnot^ ,  tt)ctc^e  öiele  SKenfc^cn  uötbigte  ^ab 
unb  ®ut  unter  bem  greife  ju  oeräufeern  ober  gar  toegsufc^cnfen*), 
ja  fi(§  felbft  fon)ic  SBcib  unb  Sinb  in  bic  Snec^tfc^aft  gu  Derfaufen  *), 

1)  Sgl  2)üininlei,  Uebet  bie  fiib5flli(l(Kn  ^ccdm  b(d  frftnfif^en  9ieid^  unter 
^en  jiaxolingmt,  im  ar^io  für  Amibe  5{!md(^fdKr  (Sef<^(^tfk)neaen,  8b.  X,  0. 17 
imb  Ueber  bie  aUefle  (Skfc^id^te  ber  Flamen  in  2)almatten,  @.«8.  ber  SBien.  ^ab. 
pffiL'^rft.  (5L  XX,  384—885;  oud^  miten  «b.  II,  j.  3.  803;  ©oi^  lU,  2.  «nfl. 
^.  371-373. 

«)  Capp.  1. 187—188.  ©oretlu«  fc^wonft  jroifd^  776  u.  781,  für  welche«  3a^ 
er  fid^  frü^  entt(^ieb  ((So^ntularien  im  Vangoborbenreid^  &,  99  ff.),  neigt  ^äi  jebo^ 
faft  m^r  bem  erfteren  Sodre  p;  für  781  Mal£atti  II,  246-247.  255—256; 
SRü^OHidt^er  9tt.  224  unb  unbefmnmtec  Sicfel  K.  78,  9btm.  e.  253. 

3n  c.  4  tt)irb  audbrücHic^  beftimmt:  ut  quicumqae  homo  ab  hac  presenti 
die  Ticenmo  mensis  Febmarii  res  duas  yendere  aut  alienare  yoluerit,  in 
onmibns  eonun  permaneat  potestatem:  tantnm  eic  fadant,  sicut  eorum 
inerit  lex. 

*)  c.  2:  antequam  nos  hie  ciun  exereitu  introissemus ;  augerbem  c.  4, 
in  ber  Stelle  unten  0.  256  ^,  1.  ^ia  ^agt  nic^t  red^t  )u  781,  n>o  Aarl  jebenfalliB 
ni^t  mit  einem  eigentfi(!^  ^eere  in  Italien  erf(^ten.  ($g(.  Ann.  Petay.  781,  SS. 
I,  16:  Sine  hoste  fuit  hic  anno  . . .  2)a«  cum  exereitu  b«B  Astron.  Vita 
Hludowici,  e.  4,  SS.  II,  609,  lin.  1,  fann  ^iegegen  nii^t  in  ^Betrad^t  bmmen.) 

^)  c.  2:  Nam  si  res  ipsius  ami>lius  estimaverint  quod  tunc  yaluiseent 
quam  pretio  ipso  quod  aeeepit,  et  ipse  qui  yenundaverit  ostendere  potue- 
nt,  ut  strictus  necessitate  iamis  yenditionem  ipsam  fecisset,  aut  forte 
cartula  ipsa  manifestaverit  tempore  necessitatis  famis,  cartula  ipsa  franga- 
tur,  et  pretio  iuxta  quod  in  ipsa  cartula  legitur  reddat  et  recipiat  res  suas 
Bleut  modo  invenerit  eas  . . . ;  Dgl.  and^  c.  3  unb  4;  Andr.  Bergom.  bist  c.  4, 
SS.  rer.  Laneob.  @.  224  über  ^ungerAnotib  im  Songoborbenrei^e  beim  Untergang 
beffelben  unb  fiSne  SSer^eerung  burcj  bie  gfrcmlen  (tantaque  tribulatio  fuit  in  Itar 
IIa,  alii  gladio  interempti,  alii  fame  percnisi,  aUi  bestiis  occisi,  ut  yix  pauci 
remanerent  in  vicos  vel  in  civitates  —  auditu  Francorum  devastatione  et 
eius  adventum  quod  in  Foroiuli  properaret);  ^retiuiS,  (Kapitularien  im  2ango« 
botbenreic^  ®.  101;  au*  Cod.  Carolin.  9h:.  64,  JaflTä  IV,  205—206  (folgenbe 
finmertung). 

^)  c.  1:  Primis  omnium  placuit  nobis,  ut  cartulas  obligationis,  quae 
factae  sunt  de  singulis  hominibus,  qui  se  et  uxores,  fiUos  Tel  filias  suas  in 
servitio  tradiderunt,  ubi  inventae  fuerint  frangantur,  et  sint  liberi  siout 
primitus  fuerunt.  3n  Cod.  Carolin.  iRr.  64,  Jafe  1.  c.  wirb  errofibnt ,  baß  bic 
)!angobarben,  bur(^  ^unger^Snot^  ba^  neranlagt,  niele  SHanen  an  grie(^if(^e  Ziffer 
öerfauft  ober  gar  fidj  feÄft  ouf  @d)iffe  ber  ©netten  jerettet  bStten,  um  i^r  geben 
friflen  3u  fönnen  (Sed  a  Langobardis ,  ut  praefati  sumus,  plura  familia  ve- 
nundata  sunt,  dum  famis  inopia  eos  constringebat.  Qui  alii  ex  eisdem 
Lanffobardis  propria  yirtute  in  navigia  Grecomm  ascendebant,  dum  nullam 
habebant  spem  vivendi).    2)er  betref^be  9rtef  $a|?ft  ^abrian'iB  I.  an  Aarl  iß  in 


Digitized  by  VjOOQ IC 


256  7*76. 

unb  toclc^c  eben  ote  btc  golgc  jcnci^  ©rfc^cincng  einer  ^eereömac^t 
ft^  botsuftellen  jc^eint;  unb  btefen  83erl)SItniffen  iDtrb  bic  ßeit 
beg  Dcfiberiu^  fleflenüberßefteQt,  auf  welche  alfo  jener  ^eere^jug. 

äcfolflt  fein  mufe*).  3)arauö  fc^cint  ^ert)oräU9e^en :  ber  Sönig  ift 
tarP),  ba§  §eer  baö  fränfifc^c,  unb  ba  bic  SJerorbnunfl  in  3talien 
felbft^),  unb  itoax  im  gebruar,  erlaffen  ift,  fo  flefc^a^  cö  am  »a^r^ 
f^einli^ften  mäl^renb  beö  Äönifl^  änwefen^eit  in  Statten  im  gc* 
oruar  776*).  t>k  SSerorbnung  flar  ju  lange  nac^  bem  ©tur^c 
beS  ©efiberiuö  anjufefecn,  fic  etiü'a  erft  inö  9.  3a^rl)unbert  unb 
unter  Sot^ar  ju  verlegen*),  verbietet  i^r  3n^alt«).  3)iefelbe  ^at 
ben  Rtocd,  bem  burc^  bie  fränfifc^e  ^cereömac^t  hervorgerufenen 
9?ot^tanb  in  einigen  ©egenbcn  Stalienö  abju^clfen,  bic  gotgen  be^ 
9Range(d  unb  ber  SSerarmung  unfd^äbUc^  ^u  mad^en,  benen,  bie 
baburd^  um  ^ab  unb  ®ut  gefommen,  tüieber  ba^u  ju  t^er^elfen. 
S)cmgemä6  foClen  aOc  Sted^tSgefc^äfte,  n^elc^e  tm  2)range  ber 
^ungeri^nott)  unter  SBenac^t^eiligung  beg  einen  X^eite  abgefc^toffcn 
toorben  finb,  ungiltiq  fein;  toer  [xdj  felbft,  feine  5?rau  ober  feine 
Äinber  in  bie  Änec^tjc^aft  l)ingegeben  ^at,  loQ  feine  §reil^eit  toieber* 
erlangen');  SSerläufe,  bie  unter  bem  ioirflic^cn  aBertt)e  beö  Äauf* 

gegenftanbeö  abgefc^Ipffen ,  ©c^enfungen,  ttjelc^c  unter  bem  3)ruc! 
er  ^errfd^enben  9lolt|  gemacht  finb,  fo0en  rüdCgöngig  gemacht  loer« 
ben:  bie  SBerorbnung  enthält  barüber  bie  genaueren  Sorfc^rtften®). 


ber  8«^  t)on774biÄ780,  noä^  b<r,  inbeffen  Wntfweg«  ^inrcid^b  begtünbcten  S5er* 
mnttaig  üon  aRorttn«,  a)ie  r5tmf(^  grage  @.  159,  oitwcbcr  774—776  ober  778 
bi«  780  gcf(^eben. 

p  c.  4:  Et  hoc  iubemns,  ut  illis  partibus  iastam  (istum?  ^oretiniS) 
procedat  iudicmm,  ubi  nos  aut  nostra  hostis  fuerimus,  pro  illud  quod  supra 
scriptum  est.  Et  hoc  statuimus,  ut  cartule  ille,  q^uae  tempore  Desiderio 
(ehte  ^anbf(^nft:  necessitatis)  factae  fuerunt  per  distnctionem  famis  aut  per 
qualecumque  ingenio,  ut  ista  causa  non  computetur,  sed  iuxta  legem  ipso- 
mm  exiDoe  procedat  iudicium. 

^  (Stn  paar  ^anbf^rifteit  fe^n  bied  C^apitutar  ober  biefe  „notitia"  unter  bie« 
jenigen  Snbtmg'iB  be0  frommen  ober  Sot^r'iB. 

«)  hie,  b.  ^.  in  gtatien,  oben  @.  255  ^R.  3. 

*)  3"*  5J<^«'^  774  war  2)ffiberin«  mod^  ni(!^t  gefHlrjt;  im  gdnniar  775  be- 
fanb  Aarl  fic^  nic^t  in  ^taiien. 

^)  ®o  ^t  fnti  baiB  ^e^  Sot^ar  ^ugef^rieben  unb  825  angefe^t;  bo4  ifl 
burci^  bie  HuiSftt^nntgen  Don  Soretiud,  2)te  Cupitularien  int  Sanaobarbenretc^  @.  99  ff., 
Capp.  1, 187,  fo  fiber^engenb  a\»  überhaupt  mogfid^  bargetl^an,  Da|  etf  bem  ^aüfc  776 
ober  bem  IJal^r  781  ang^ren  muß.  Unb  »enn  bie  @<!^(u6n)orte:  Facta  notitia  amio 
dominorum  nostrorum  [tercio]  auf  ein  anbere«  ^cäfx,  ba  Äarl  bereit«  ben  ?ippin 
att  £onig  eingefe^jt,  }u  beuten  f^einen,  fo  ^at  SoretnuS,  (Sopitutarien  im  ^ango« 
borbenreit^  @.  102  f.,  Capp.  I,  188  u,  roabrfc^einfit^  gemad^t,  bag  biefe  SItorte 
erfl  ein  fpäterer  3ufa4  t^b;  Die  3^^^  tercio,  bie  fid^  ja  o^ne^in  nid^t  anf  bie  ^t" 
gierung^Seit  beiber  Itönige  begießen  fdmtte,  ^at  nur  eine  einzige  ^anbfi^rift. 

*)  9(nd  biefem  (S^runbe  barf  man  aad)  ni^t  an  bie  ^imgerdnot^  im  SBinter 
792/8  benfen,  mo  $ippin  unb  Subwig  einen  JMegd§ug  aegen  8aieDent  untema^en 
unb  ber  Einfang  ber  ^a^tn  auf  ben  20.  gebruar  M  (ogl  unten  ^b.  IL  tum 
3a^  792). 

T)  c.  1,  bgL  oben  @.  255  91.  5. 

8)  c.  2.  3.  4,  ogl  bie  eteflen  oben  @.  255  IR.  4;  256  W.  1. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


»crorbtmnfl  für  gtoürn.  257 

Uitb  jipar  \oU  bic  JBcftimmuitfl  gelten  für  bcrartißc  Slcc^töflcfc^äftc, 
toelc^e  tiQc^  bem  ®turje  be8  S)eftberiui^  unb  üor  bem  Xage  bed 
(Sriaffe«  (20.  gcbnior)  abgefc^Ioffcn  ftitb;  für  bie  jur  ßeit  bcö 
Seftberiud  üonjoaenen  fotoie  für  bie  nac^  jenem  20.  ^^ebruar  ju 
öoHjie^enben  Stecgtögefc^äftc  f oDcn  bie  flewö^ntic^en  @efe$e  gelten  ^}. 
Sie  ganje  SSerorbnung  l^t  bemnac^  nur  bie  SefHmmung,  einem 
üorüberge^enben  93ebürfntg  absu^elfen,  gilt  auäf  nur  für  biejenigen 
S^beile  Stauend,  n^elc^e  burc^  bie  ann)efen^it  bed  fränfifc^en  |)eered 
belaftct  worben  flnb*);  bamit  wirb  ed  jufammenpngen,  bafe  ber 
fiönig  für  bie  Siegelung  biefer  SSerl^ältniffe  ben  SDäeg  ber  SScrorb* 
nung  gen^ä^lt  ^at*);  nur  biejenige  ber  an  firc^üme  Stifter  er* 
folgten  6(&enfungen  unb  SSerfäufe  be^It  er  einer  S^erat^ung  unb 
S^efc^Iugfaffung  mit  99if(^öfen  unb  ®rafen  auf  einem  9tei(^iS- 
tage  üor*). 

9n  toeiteren  SRac^ric^ten  über  bie  X^ätigfeit  ftarl'd  in  Italien 
toäbrenb  biefer  ßeit  fe^It  e«  gänjlic^,  aber  bie  ßuftänbe  bafelbft 
in  ber  näc^ftfolgenben  ßeit  jeigen  eben,  bag  er  auc^  776  feine  um« 
faffenbe  Steuerung  toorgenommen  ^at*).  6«  fAeint,  ba§  bamatö 
eine  tiefgreifenbe  Umgeftaltung  ber  SSer^ältniffe  feinet  italifc^en 
9leic^ed  garniert  in  feiner  Sbfic^t  lag  ober  bag  er  n)emgftend  ben 
9(ugenbli(t  für  eine  folc^e  noc^  nic^t  für  getommen  bielt^).  9n 
ber  Seit  fc^on  jeftt  %n  einer  iReuorbnung  ju  fc^rciten  lann  ed  i^m 
auc^  776  nic^t  oöuig  gefehlt  ^a6en.  Die  fogen.  Sin^arb'fd^en 
Ännalen  fagen  jtoar,  er  |ci  mit  berfelben  ©Aneüigfeit,  toomit  er 
gefommen,  bieber  indfränfifcge  Sleic^  prüdgefe^rt^),  inbeffen  ^ielt 
er  fic^  immer  noc^  länger  ald  jn^ei  SRonate  nac^  ber  (Einnahme 
oon  Xret)ifo  in  Italien  auf. 


1)  c.  4,  \)%l  bie  etdien  oben  @.  255  9^.  2,  e.  256  9^.  1;  htbeffen  foOen  bie 
SBorte  Et  hoc  statoimus  —  procedat  iudicimn  tHeüeic^  an^  befagen,  bog  ber« 
axtige  }ur  ßeit  bei»  2)eflberiiiiS  gef^Ioffene  Verträge,  menn  fle  auf  bem  2)ni(f  ber 
9tot9  ober  Tnfc^leic^ung  bent^,  gleichfalls  fafftrt  »erben  foOen  (?). 

2)  c.  4,  0^1  bie  ©teile  oben  &.  256  91.  1.  S^^  ^  ^  ungenau,  wenn  Sßo* 
xt6sa,  (SakntuUmen  im  2angobarbenrei4  €^-100,  bie  9en>rbnuna  fagen  18gt:  ut 
tantam  illis  partibus  iBtum  procedat  iadiciam  etc.;  tantum  fel^It  m  bem  S^e^te, 
ber  @inn  bleibt  aber  benno(^  berfelbe. 

')  2)er  ^(ug  (autet:  Unde  aualiter  nobis  comi)lacai^  presentem  deli- 
berationis  notitiam  pro  amputandas  intentioDes  fieri  inssimus  et  nobis  re« 
1^  fecimus,  et  volumos  ut  sie  procedat  iudiciuin. 

^)  2)ie  )Beflimmung  in  c  4:  De  donatione  vel  venditione  que  in  loca 
venerabilia  facta  snnt  suspendi  iusBimus,  nsque  dum  compensayerimus  in 
sinodo  cum  episcopis  et  comitibus,  quomodo  fieri  debeant  fann  nit^t  fitr 
alle  oon  ber  l3erotbnung  betroffenen  ^d^fte  gelten,  fonbem  eben  nur  ffir  bie  dona- 
tiones  vel  venditiones  (|nae  in  loca  venerabiUa  facta  sunt.  )Boretiuf,  (Sapi« 
Infaiien  im  2angobarbenrei4  ©.  22,  nimmt  jtoar  bod  erfiere  an,  aOein  ber  SBort« 
taut  ber  ganzen  )l$erorbnnng  fpit^t  für  bie  gmeite  9lnna^me;  ba^r  tarnt  caxd)  bie 
gan^e  iBerorbnung  xd^t  mit  8oretiud  fttr  eine  pn)tnforif(^  geilten  metben;  prooifo« 
nfd^,  ber  3uf^inung  eines  fi6äßiaqfi  oorbe^dten ,  wax  nur  jene  Sepimmung 
in  c  4. 

»)  »gl.  oben  e.  252  9i.  1. 

«)  eo  La  Farina  II,  295. 

^)  eadem  qua  yenerat  velocitate  reversus  est. 
Sia%th.  h.  btf«.  «(f«.  -  «bel«etnifon,  Aatl  b.  «r.   I.  »b.  2.  ffnfL      17 


Digitized  by  VjOOQ IC 


258  "^^ö- 

(S^  tjQtte  bcm  Könige  mithin  auc^  nic^t  an  3cit  gefehlt  ben 
$apft  ^Qbrian  in  diom  aufiufuc^en,  n)cnn  er  ben  ernftlid^en  SSor« 
|a^  gelobt  ^ättc  bied  ju  t^un.  2)ag  er  ed  gleic^iDo^I  nid^t  t^at, 
tft,  tute  {ein  SSer^ältnig  pm  $at)fte  über^au^t,  luad  bei  bem  ba^ 
maligcn  Stuftreten  ftarr^   in  Statten   faft   am  meiften  auffällt. 

früher  ^atte  er,  toie  ton  fa^en  ^),  ^abrian  ^udftc^t  gemacht,  nac^ 
talien  ju  tommen  unb  bad  ©d^enmng^Derfprec^en  ganj  ju  üoO' 
sieben  ober  iDenigftenS  SSeüoQmäc^tigte  ju  fcnben,  iDelc^e  bem  l^ei« 
ligen  $etrud  bie  üoüfommene  Srfüuung  iene^  SScrfprec^end  ücr^ 
fcfaffcn  foUten.  9htn  ^tte  ^arl  in  ber  2:^t  SSeüoQmö^tigte  ge^ 
fc^icft,  iDar  auc&  genöt^igt  n^orben,  felbft  nac^  Statten  ju  fommen 
unb  ^ier  einjufc^reiten ;  aber  ber  ^apft  toax  üon  ber  (Erfüdung 
feiner  SSünfdIe  noc^  toeiter  entfernt  atö  Dörfer;  bie  fränttfc^en 
ääeüoQmäc^tigten  Ratten  fic^  an  feine  SSSfinfc^e  nic^t  gefe^rt,  unb 
jtarl  felbft  t)ermieb  e^  nac^  9iom  }u  fommen.  ®d  fc^eint,  ba|  ber 
jlönig  abtidbttt^  bem  $apfte  fern  btteb,  n)eil  ed  nid^t  feine  Slbftd^t 
war  auf  beffcn  gorberungen  einjuge^en;  er  fc^ritt  nac^  wie  öor 
ni^t  ein  gegen  ben  Sribifc^of  üon  Stabenna^),  bad  ^erjogt^um 
@t)oIeto  l^atte  er  fogar  Dom  5|japfte  abgejogen,  aße  Schritte  jur 
iQerfteUung  ber  9tu^e  in  Statten  waren  ol^ne  B^ji^^^ng  bed  $apfte^ 
erfolgt.  —  aSi«  in  ben  Sufi  öerweilte  ber  Äönig  auf  itattfc^em 
ä3oben.  Am  9.  Suni  beftätigte  er  in  SJincentia  (Sicenja)  bem 
Slbte  5ßrobatu«  öon  garfa  eine  große  an^ia^I  biefem  Älofter  öon 
langobarbifc^en  tönigen,  ^erjögen  Don  @t)o(eto  unb  Privatleuten 
gemachter  ©c^enfungen*);  am  17.  Suni  befanb  er  fic^  in  Si>rea, 
wo  er  bie  bereite  erwähnte  ©d^enfung  an  ^uttnuö  machte*);  eine 
©(^en!ung  an  ben  S(bt  Slnfclm  üon  9ionantota  bezeugt  anc^  noc^ 
für  ben   Suli  feinen  Aufenthalt  in  Statten '^).    Aber  in   biefem 


1)  »flL  oben  @.  286.  238. 

^)  Sflad)  St.  Marc  I,  890  l^tte  er  fogar  mit  t^  eine  RufornmenCunft  in 
Sremfo,  toaü  ober  eine  unbegrfinbete  iSemtnfl^g  ifi.  2)er  Srief  ^abrian'iB,  ber  oon 
einem  fbt\nd)  (Srxbifc^of  Seo'S  bei  l^irl  rebet,  gehört  fd^  iniB  S^  775,  bgl.  oben 
@.  288:  »ifj^unaen  g.  b.  OM*.  I  481  91.,  488  91.  1.  Pagi  a.  776  i»r.  6,  ber 
g(ei(^faud  oiefe  Snfammenfunft  ins  ^o^r  776  fe^t,  fagt  toenigfieitil  ni<^d  twn  STreotfo, 
\ica  nirgenbiB  a(0  Ort  berfelben  erm&^nt  ifi. 

»)  Urhinbe  bei  Fatteschi,  Storia  de'  duchi  di  Spoleto  @.  276  9te.  30; 
oaL  Catal.  chart.  Parf.,  Muratori,  Ant.  V,  694  f.;  @i(W  H,  82—33  (K.  57). 
246;  ami^tbac^er  9h.  197. 

^)  9$al  oben  @.  250  92.  4.  252.  Ungenau  iß  baS  2)atum  ber  Urtnnbe  in 
ben  l&f(^nften:  15.  Kai.  lunii  anno  X  (ober  a  VIII)  r^i  noetri,  fd/on  weil 
man  ni(^t  li^t,  ob  ^er  bie  franftfd(Kn  ober  bie  langobinbifd^en  9iegiemng9)a^  ge* 
aa^tt  finb;  im  festeren  $a0  mürbe  bie  UrCunbe  erß  ins  ^äSft  781  gehören.  9Ran 
bot  aber  o^ne  3meife(  an  bie  fr&nfif^en,  alfo  aniS  3abr  776  3U  benlen,  r>al  ouA 
Kubeis,  Monmnenta  eccl.  Aquil.  @.  356;  bie  ^iffer  X  entflanb  mal^ci^nlidp 
bun^  9lbbition  ber  frOnfifc^  nnb  italienifc^  9Ugtcmngd)(4te  VIII  et  II,  ob« 
mol^t  Patt  bdS  leftteren  eigentTn^  bereitiS  III  batte  fte^  foHen  (SlRfil^ttMuber);  ber  Sbid« 
fleflungdort  ^ei|t  ni^t  Loreia,  »ie  §.  Sß,  im  Boaqaet  V,  788,  fonbern  Eboreia 
(3orea). 

»)  WOßadftt  9lr.  199;  @idel  H,  38  (K.  59).  248  —  249.  I,  260  91  3; 
Tiraboschi,  Storia  della  badia  di  Nonantola  II,  24  9h.  10;  bgL  bte  9legefien 


i 


Digitized  by  VjOOQ IC 


ühr^bung  ber  ©a^fen;  (Suma^me  i»n  (Eredburg.  259 

SRonat  mug  er  tpo^l  aud)  bcn  SlücttDeg  über  bie  SUpen  angetreten 
^aben. 

äBa^rfc^etnUc^  toar  ftarl  burc^  ben  @QC&fenfrieg  veranlagt 
feine  SiüdCfe^r  ju  befc^Ieuniaen ;  ben  ^tocd  feinet  3^0^^  "^^ 
Stalten  !)atte  er  ü6erbici8  in  oer  ßauptfac^e  erreicht  ^).  Sene  An* 
nat)me  toirb  baburc^  nic^t  audgefd^Ioffen ,  bag  er  nad^  ben  fränft^ 
fc^en  9(nna(en  erfi  nac^  feiner  9Üi(Runft  iRac^ri^t  wn  ben  gleich 
ju  er^j^Ienben  SSorflängen  in  ©at^fen  erhielt*). 

Sie  ©ac^fen  J^atten,  loie  im  Sa^re  774,  bie  Äbtocfen^cit  StaxVd 
in  Stallen  ju  einer  neuen  (Erhebung  benu|t.  3)ie  i^nen  ab< 
genStbigten  (Sibe  brec^enb,  gaben  fte  auc^  bie  bem  Könige  gefteOten 
@etfeln  preid^)  nnb  griffen  anfd  92eite  5U  ben  aSaffen.  äBteber 
t)erfud^en  fie  junäc^ft  bie  i^anfen  aud  ben  feften  $lä|en,  beren 
fic^  biefelben  auf  fäc^fc^em  99oben  bemächtigt  lyattcn,  ju  üerjagen. 
5Der  erfte  Angriff  galt  auc^  bic^mal  wieber  oer  (Sreöburg  unb  war 
Dom  beften  Srfolge  begleitet,  ^lad)  einem  ber  Dorliegcnben  f8c* 
rid^te  würbe  biefe  93urg  üon  ben  ©ac^fen  erobert  unb  bie  fränfifc^e 
lOefoi^ung  aud  it)r  vertrieben.  92a(^  bem  anberen  !am  ed  gar* 
nic^t  jum  ftampfe,  fonbern  bie  fränfifc^e  SBefafeung  ertoieö  fic^ 
nn}uoerläffig,  lieg  fic^  auf  Unter^anblungen  mit  ben  ©ac^fen 
ein  unb  räumte  am  ffinbe  (greöburg  oljne  Sßiberftanb  üerfuc^t  ju 
l^aben.  Sa,  na^  biefer  SarfteUung  wäre  gerabeju  SSerratb  babei 
im  Spiele  gewefen;  ber  alte  9(nnalift,  Welcher  tben  SSorfaD  in 
biefer  SBcife  erjä^lt,  fc^reibt  bie  ©c^ulb  ,,ben  böfen  önfci^lägen 
unb  Serabrebungen'"  ^u,  burc^  welche  bie  f^^anfen  oon  bcn 
©ac^fen    verleitet    würben   au^    ber    Sefte    abäu^iel^en  *).     ®ie 

tm  Catal.  chart.,  Muratori,  Ant  V,  334.  2)er  %tT^  nnb  bie  falf(^  3n« 
btctton  tnterpolttt;  bai  9i}egtenmgSia^  (3)  ba«  ttalift^e;  beim  tarnen  bfd  ilon^leri» 
tft  Rado  relegi  gn  kfen  flatt  Tradore  legi.  Ibtdflenniiqdort:  pratis  Gaizio,  mal 
^Iroboddu  »091  mit  Unrecht  auf  ein  dkiggio  fftblit^  oon  %nanto(a  beutet,  »abrenb 
bietet  (II,  249)  ben  Ort  auf  ber  9lonte  oon  Sürea  noA  bem  S^antenret^e  fuc^. 
<B  tfl  ni(^t  anjmie^en,  bog  Staxi  bamald  über  ben  f  0  hinüber  gefommen  fei. 

1)  Suben  IV,  307;  ^d  U,  2  nehmen  bogegen  aOerbingd  an,  nur  bnn^  ben 
not^ebnmgenen  f^neOen  'ü^n%  aa&  Stauen  fei  Sm\  oeil^bert  »erben,  gro|ere  8er« 
anbmmgen  in  Stalten  üorjmte^men  unb  no<^  »euer  naA  Cttben  p  näfau 

*)  Annales  Lanr.  mal.  L  c. :  Reversns  est  in  Franciam.  Timc  niintius 
veniens,  qni  dixit  Saxones  rebellantes;  ®,  156:  Et  cum  pervenisset  dom- 
nus  Carolas  rex  Wormatiam,  et  omnes  istas  cansas  (bie  SorgSnge  in  €ku^fen) 
andiens;  Annales  ELnhardi  1.  c.:  Cui  vix  Alpes  transgresso  occurrerunt, 
qni  nnnciarent,  Aeresbnrgum  castnun  a  Saxonibns  expugnatom  etc. ;  Ann. 
Petav.  SS.  I,  16:  prosper  redit  cum  suis  in  Franciam.  Et  audivit,  quod 
Saxones  rebellassent  contra  Francos . .  . 

')  Ann.  Laur.  mai.:  et  omnes  obsides  suos  dulgtos  (aufgegeben,  t)gl. 
Ducan^e  s.  v.)  et  sacramenta  mpta.  —  ^md,  bei  €kl^foffer  unb  Oerd^, 
fM^  IV,  295  erinnert  boran,  bag  Aarl  bie  \lUifi\äfm  (Seifein  jnm  Xbeil  in  jnpftem 
m  i^riflen  eijie^  lieg,  ooL  unten  §mn  30^  777.  Ob  ed  aber  etwa  bomit  }n« 
fammen^g,  bog  bie  ®a(^(en  meniger  Wäfidft  auf  fie  nahmen,  erfc^eint  bo<(  fraglu!^. 

*)  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  ...  Aeresbni^gom  castrum  per  mala  in- 
genia  et  iniqua  placita,  Francos  exinde  soadentes  (Saxones)  exiendo;  sie 
Aeresburgom  a  Brands  derelictum,  muros  et  opera  destroxernnt  9laäf  ber 
(Er|cU^nita  ber  Annales  Einhardi:  —  qni  nnnciarent,  Aeresborgom  castrom 
a  Sfl^onibns  expngnatum  ac  praesidinm  Francorum,  quod  in  eo  posaerat, 

17  ♦ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


260  776. 

©ac^fcn  tocrlorcn  feine  3^it/  serftörten  bie  äWauern  unb  gcftung^* 
anlagen  üon  ditibniQ  unb  uianbten  ftc^  bann  gegen  ben  anbem 
öon  oen  granfen  bef^tge^altcnen  $tai  in  Saufen,  gegen  ©igi* 
barg  (|)o^enf^b«rg).  Aber  ^icr  begegneten  jtc  tapferem  SBiber* 
ftanbe,  beffen  fte  nic^t  äReifler  n)urbcn.  Die  fräntifd^e  99efa^ung 
jetgte  ftc^  uniugänglic^  für  i^re  SSerfud^e,  au(&  ^ier  burd^  Serrat^ 
jum  3^ele  ju  fommen,  unb  n)e^rte  ben  eingriff  ab.  2)ie  9tettung 
Don  ©iaiburg  uiurbe  fpäter  einem  göttlichen  SÜunber  jugefc^rieben, 
ä^nlic^  Dem,  burc^  toelc^ed  im  Sa^r  774  bie  ^rc^e  üon  i^|(ar 
erhalten  worben  fein  foll*).  S)ie  ©ac^fcn  foQen  aöcriei  Selage^^ 
rungdn^erfjeuge  ^erbeigefc^afft  ^aben  jum  @turm  auf  ©igiburg; 
aber  ba  fie  mn  ben  Sturm  eröffnen  tt)oöten,  toirb  crjä^tt,  er* 
btidte  man  über  ber  Sirene  jwet  rot^flammenbe  ©c^ilbe,  bei  beren 
9(nbli(t  bie  Reiben  in  groger  SSenoirrung  ibrem  Säger  iuf(o^en 
unb  üor  lauter  Sc^rccfen  unb  Scrtoirrung  auf  ber  gluckt  fi^  felber 
unter  einanber  töbtetcn^).  —  S)en  toanrcn  ®adft>exf^lt  erfahren 
n^ir  aud  ben  fooen.  (Ein^arb'fc^en  9(nnalen,  bie  üon  bem  SBunber 
nic^t^  n)iffen.  S>ie  93efa|ung  üon  ©igiburg  machte  einen  Su^faQ 
auf  bie  ©ac^fen,  griff  biefelben,  ba  fte  nic^t  auf  i^rer  $ut  n^aren, 
im  Stüden  an  unb  machte  eine  groge  Slnja^I  berfelben  nieber^). 


ezpulsam  voäxt  gefämpft  tvotben;  ober  bie  Annales  Laur.  mai.  üerbienen  biet 
meud^t  att  bte  filteren  ben  l3oi|ug,  obf(!^on  man  Stm^Ux  (gorfc^^en  3.  bentfcpen 
(Befc^i^te  XII,  822  Sfl,  7)  einräumen  mug,  bog  ber  Srgmo^n  nu!^t  fem  U^t, 
fie  mod^ten  aa^  hier  eine  9äeber(aae  ber  f$ran(en  t>erf(^Ieiert  ^en.  8gl.  übriaend 
Ann.  Sithiens.  oS.  XIII,  86:  In  Saxonia  Eresburgom  castrum  Saxonious 
redditum  u.  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  349.  —  Regino,  SS.  I,  558  f^weigt 
bie  über  (Sredburg  unb  ©igiburg  berichteten  (foeigniffe  in  üerfe^rter  Skife  sufammen 
(Interea  Saxones,  cognita  allscntia  regis,  more  solito  raptis  sacramentis  in 
unum  conglobata,  Heresburgh  castnim  aggrediontar ,  fntudnlenter  Francis 
suadent,  ut  de  Castro  exeant  et  cum  pace  in  patriam  pergant  Sed  cum 
illi  fallacibos  monitis  minime  assensum  praeberent,  machinas  praeparant, 
mnnitionem  obeidione  cingunt  et  summis  viribus  certant,  sed  nihil  profi- 
ciunt  etc.).  —  2)te  Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  37  loffen  irrt^ti^  bie  fronfifd^ 
^0^9  m  (EreSburg  niebermad^  (militibus  re^s,  qui  intus  erant,  inter- 
f  ectis,  l>gL  binfi^UiA  bed  9(nSbrudd  militibus  Poeta  Saxo  1. 1,  v.  285,  Jaff^ 
IV,  552). 

>)  «5I.  oben  @.  199. 

>)  2)tefe  (Ers&bümg  finbet  fi(^  in  ben  fog.  arogeren  2orf4er  9lnnden,  aber  nur 
M  ein  f^flter  am  wanbe  gemad^er  3a\a^,  ber  überbie«  miif  bur^  toeit  ric^tigered 
unb  glottereiS  Latein  Don  bem  itbriaen  iejcte  cr^ßA  obfli^t:  ügt  $ert}  SS.  I, 
154  n;  2)fiinelmann  im  9toen  üxqiio  II,  481.  flUerbinoiB  tft  n<  <ni4  in  ^i« 
aus  btefen  Innden  abgeleiteten  2)orflenungen  (Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  229, 
Chron.  Vedadtin.  ib.  @.  704;  Regino  1.  c;  Ademar.,  Ducbesne  11^  71) 
fiberg^ongen;  fie  tarnt  aber  fc^on  i^  fabelhaften  3n^tS  megen  nid^  emfllt^  in 
^6etra4t  rommen.  2)ag  bie  €ki<!^en  ttbrigenil  au(^  $>cr  ein  (Eitnxrß&nbnig  mit  ber 
fr&nfiftben  9efataig  an)ntRtt))fen  ftu^ten,  fagt  ni^t  bloft  ber  3ufa^,  fonbem  <mä^ 
ber  urf^nglk^  SÜqrt:  Voluerunt  de  Sigiburgi  similiter  facere  (une  mit  dxtß* 
borg)  barf  meOetd^  fo  t^erflasiben  »»erben. 

')  Annales  Einbardi  L  c :  iacta  eruptione  incautos  atque  obpugnationi 
intentos  Saxones  a  tergo  invaserunt  et,  plnrimis  interfectis,  reliquos  non 
solum  oppugnationem  dimittere,  sed  etiam  fugere  compulemnt  palantesque 
ac  dispersos  ad  Lippiam  usque  fluvium  persecuti  sunt.  CBenn  v^gino,  SS. 
I,  558,  mldfct  bie  Dor  ®igibnrg  »orgefaHene  Shmbergef(^(^te  ftd^  i»r  (SrcSburg  sU" 

Digitized  by  VjOOQ IC 


Singriff  auf  ©igibitrg;  9[nffmu^  StatC9  nad^  ^a^fen.  261 

Snfolflc  bicfcr  SScrIuftc  mußten  bic  ©ac^fcn  nic^t  bloi  bcn  Angriff 
aufgeben,  fonbem  fogar  bie  gluckt  öor  bcn  nac^btingenbcn  granfen 
ergreifen.  @ie  würben  jcrftreut  unb  5erft)rengt  unb  bte  an  bic 
8i|)pe  öon  bcn  granfen  öerfolgt^). 

Unterbeffen  war  Äarl  au^  Italien  jurficfgefel&rt.  3)ie  9tac^^ 
richten,  bie  er  über  bie  ffireigniffc  in  ©ac^fen  erhielt,  bewogen  ihn, 
fc^leunigft  ba^in  aufjubrec^en.  3n  aSormd  ^ielt  er  bie  fRtxq^^ 
ocrfammlung,  auf  mläftt  ber  üönig  bie  genaueren  Sinjcl^eitcn 
binftc^tlic^  biefer  ©orgänge  erfahren  ju  l^aben  fc^cint^)  unb  ber 
öctbjug  gegen  bic  ©amfen  foglei^  befc^Ioffen  unb  angetreten 
würbe,  woj^l  nic^t  öor  »nfang  auguft^).  Die  ©ac^fen  Rotten  bie 
3wifc^enjeit  benu^t,  um  i^r  Sanb  in  SSert^eibigungSj^uftanb  ju 
fe^en;  man  tieft  üon  SScr^auen  unb  99efeftigungen,  bie  fte  angelegt 
battcn;  aber  auc^  biefe  SBorfic^t^magregcln  Ralfen  i^nen  nic^td. 
Karl  erf^ien  mit  einem  ftarfen  ^cere  fo  rafc^  in  ©ac^fen,  bag  cd 
i^m  gelang  bie  f^einbc  ^u  überrumpeln  unb  i^re  SSert^etbiaungd^ 
werfe  ui  nebmen,  o^ne  auf  namhaften  SSiberftanb  ju  ftogen. 
iDicfe  ©^neUigtcit  StatVd  in  feinen  ^Bewegungen  entfc^ieb  aber  bcn 
9ud0ang  bed  ^clbjugd.  2)ie  ©ac^fen,  noc^  mitten  unter  bcn  93or^ 
bercitunaen  jur  SSert^eibigung  öon  Äarl  überraf^t  wajjtcn  garniert 
e^  auf  oen  ^ampf  anfommen  ^u  taffen  unb  jogen  fic^  üor  i^m 
jurüd.  Äarl  crrciAte  o^ne  iWüije  ba«  ^^^^  ^^"^^  Unternehmung*). 
(Sr  wählte,  um  baqin  ju  gelangen,  melteic^t  nic^t  bcn  näc^ften 
©eg  burd^  Reffen  *^),  fonbern  rüote  üieUcic^t  öon  aDBeften  l^cr  burd^ 


traaen  ISgt  (l>gL  ob.  @.  259  92.  4),  ftatt  Sidburg  ein  castrum  DesubuiKh  namt 
(uno  nac^  i^m  ebenfo  bie  Ann.  Mett),  fo  ip  boiS  ein  bloged  SD>K6üerfianbnif,  Desu« 
burgh  caa  bem  de  Sigiburgi  {t>oL  ob.  @.  260  Sfl,  2)  ber  Ann.  Laur.  mai.  entflanben; 
t^gL  (£nnif4,  2)ie  (l^bn>m!  M  Vttamo  bid  818  (2)tff.  (Söttinaen  1871)  @.  74.  9Ran 
barf  dfo  nid^t  mit  ^Re^er,  bei  SBtganb,  ^r^io  I,  25  f.  40,  an  ben  2)efenberg  bei 
SBarburg  benten;  bgt  au4  bon  Sebebur,  Antif(^  ^Oelen^tung  e.  68  9{.  97; 
@eiber^,  SanboS«  unb  9le(]^ti^ef(^4te  SBeflfdeniS  I,  8,  1  @.  190,  55;  Jten^Ier 
a.  0.  O.  ©.  323  91.  1. 

')  f&g^l.  aud^  Ann.  Laur.  mai. 

>)  Sgl.  oben  ^.  259  9L  2;  boAU  3RiibIba(^  ®.  77;  fR,\dtia  nnb  ftol/i  a.  a. 
O.  @  61  «.  1. 

^)  Annales  Laur.  mai.  I.e.;  Ann.  Einh.  L  c.;  Ann.  Gnelferb.:  post 
ea  Mai  campns  in  Wormatia.  Franci  in  Sazonia  sine  bello,  Nazar., 
Alam.  SS.  I,  40;  aid^bem  »irb  ber  fa(^ftf4e  ^Ib^  bom  3a^re  776  audf 
mdf  in  tnelen  anberen  Snnalen  enva^t;  im  3uli  toar  Aarl  nod^  in  3tali^,  oben 
@.  258. 

^)  Annales  Laur.  mal  1.  c.:  cum  Dei  adiutoiio  sub  celeritate  et  ni- 
mia  festinatione  Saxonum  caesas  seu  firmitates  subito  introivit,  nwffir  Re- 
^no  €^.  559  emp^atif t^ :  et  velut  ineens  tempestas  omnia  prostemit,  muni- 
üones  irrumpit;  Annales  Einhardi  1.  c.:  —  contractisque  mgentibus  copüs, 
tanta  celeritate  ad  destinatum  a  se  in  Saxonia  locum  pervenit,  nt  omnes 
hostium  conatus,  quibus  ei  resistere  parabant,  illa  festinatione  praeverteret 
Nam  ad  fontem  Lippiae  veniens  .  .  .  Ucber  bie  »kber^otte  Snlaoe  oon  )Be« 
fejKanngen  rnib  Setzen  bnr^  bie  ^(^fen  fiber^aupt  ügl.  Aen^er,  |J|orf(^ungen 

'  »)  2)0«  meint  Wettberg  U,  884;  on(^  itoi^er  a.  a.  O.  iR.  4;  ferner  »ht^ter 
nnb  StofjH,  Simulien  I,  61. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


262  77ß- 

SBcftfalcn  üor,  lüo  ihm  ©ifliburg  einen  fcften  ©tüfepunft  aeioä^rte.  ®o 
tarn  er  b\^  ju  bcn  Dueflcn  ber  Sippe,  loo  i^m  btc  ©adjfen  entgegen 
famen,  aber  nic^t  jum  Änmpf,  fonbem  ju  frciwiflifler  Untcrtoerfung. 
Die  anfiefe^enftcn  SWänncr  an^  bcm  SSolfe  erfc^ienen  um  g^icben 
ju  erbitten,  ben  il)nen  Staxl  getoä^rtc,  aber  unter  fc^werercn  85e* 
bingungen  afe  er  i^nen  früher  geftcöt  ^attc*).  @ie  ntugten  nic^t 
blo^  geloben  Rc^  taufen  s"  taffen  unb  bie  ^errfc^aft  ftarr^  auf« 
9ieuc  anerfennen  —  biefc  SJerpflic^tungen  ^tten  fie  »ieber^olt 
übernommen  o^ne  \x(tf  baran  ju  teuren  — ,  fonbern  ftarl  forberte 
bte^mal  eine  fic^ererc  Sürgfc^aft  für  bic  ffirfüöung  biefer  ©ebin^^ 
gungen:  fie  mugten  xf)x  Sanbeigentf)um  üerpfänben  ^). 

Stac^bem  er  fic^  fo  mit  biefen  ©ac^fen  auScinanbcrgefefet, 
rücfte  Äart  tociter  nac^  ©reSburg  unb  Ue§  abcrmate  neue  SBefefti^» 
gungen  bafelbft  anlegen®).  3)ann  fctirtc  er  jurücf  an  bie  Sippe 
unb  errichtete  auc^  bort  einen  befcftigten  $Ia^,  ber  nac^  feinem 
Stamen  Äarteburg  genannt  lourbe*).    3n  biefe  feften  ^läfee  mic 


1)  2)te  ©tdoerung  in  ^en  gorbenrngen  StcaVii  betont  an4  tßoi^  in,  2.  Sufl. 
@.  128. 

^)  Annales  Petaviani,  SS.  1, 16:  Cum  yidifieent  pagani,  qaod  non  po- 
terant  Francis  resistere,  timore  perculsi  venenint  maiores  natu  ad  donmum 
regem  Karolum  postulantes  pacem.  ^ienrad^  tarnen  olfo  bamdd  )u  Stoxl  gU' 
nädffi  nur  bie  d^en  M  fßoUiii,  ber  9(be(;  t)g(.  au4  Jtenbler  a.  a.  O.  e.  825  9^.  1 ; 
^idamp,  föfbidfinb  @.  10  9^.  l,  &,  50  becfte^t  unter  ben  maiores  natu  bie  t>om 
fßottt  geUKil^Iten  (Bonfttcflen.  Ungenau  tfl  dB,  »enn  bie  Ann.  Laur.  mai.  1.  c.  jagen« 
alle  @a(^fen  feien  gu  Aarl  an  bie  Duetten  ber  Sippe  getommen:  Et  Saxones  per- 
territi,  omnes  ad  locum  ubi  Lippia  consurgit  venientes  ex  omni  parte,  et 
reddiderunt  patriam  per  wadium  omnes  manibus  eorum  et  spoponderunt  se 
esse  ehristianos  et  sub  dicioni  domni  Caroli  regis  et  Francomm  subdide- 
mnt;  aüerbingiS  aut^  Ann.  Einh.:  Nam  ad  fontes  Lippiae  veniens,  inmen- 
sam  illius  perfidi  populi  multitudinem  velnt  devotam  ae  supplicem  et  quam 
erroris  sui  poeniteret  veniam  poscentem  invenit.  Cut  cum  et  misericor- 
diter  ignovisset  et  eos,  qui  se  christianos  fieri  velle  adfirmabant,  baptizari 
fecisset,  datis  et  acceptis  pro  fide  servanda  fraudulentis  eorundem  promis- 
sionibus,  obsidibus  quoque  quos  imperaverat  receptis  .  .  .  (ogl.  iebo4  unten 
@.  263  91.  2).  Ann.  Guelferb.  etc.  (»gl.  unten  @.  263  9i.  2).  3u  ben  ©orten  ber 
Ann.  Laur.  mal  reddiderunt  —  manibus  eorum  finbet  man  einen  CLommentar  ebb. 
777  &.  158:  et  secundum  morem  illomm  omnem  ingenuitatem  et  alodem 
manibus  dulgtum  fecerunt;  Dgt.  SSai^  III,  2.  üufl.  @.  128  9^.  8.  2)te  (£r- 
namng  twn  j^n^ler  a.  a.  O.  @.  826  f.  ifl  Diel  ju  fttnfUi«^;  t>Ql  auA  Vkd^  ebb. 
@.  Ä2?7  9J.  1  nnb  2)53®.  a.  a.  O.  e.  151  9i.  8. 

')  Ann.  Laur.  mai.:  Et  tunc  domnus  Carolus  rex  una  cum  Francis 
reaedificavit  Aeresburgum  castrum  denuo  (ügL  o.  ^.  259  91.  4);  Ann.  Einh.: 
Aeresburgo  Castro,  quod  dirutum  erat,  restaurato. 

*)  Ann.  Petav.  1.  c:  aedificaverunt  Franci  in  finibus  Saxanorum  ei- 
vitatem  ouae  vocatur  ürbs  Karoli.  778:  civitatem,  quae  Franci  constru- 
xerunt  intra  flumen  Lipiam,  Dgl.  Ann.  Maximin.  SS.  XIII,  21 :  Franci  civi- 
tatem fecerunt  in  Saxonia,  quae  dicitur  urbs  Caroli  et  Francorum  (bad 
le^tere  ein  gewo^n^eitiSQiagiger,  ^er  mol^l  gang  unjutreffenber  3nf^  ^i^^  S^^' 
Wfi^er  f.  3farf(^ungen  uxt  bentft^  ®ef<^(^te  XIX,  123  9J.  2);  Ann.  Mosellan. 
SS.  XVI,  496:  Et  aedificavit  civitatem  super  fluvio  Lippiae,  que  appeUatur 
Karlesburg;  Ann.  s.  Amandi  i.  c:  et  Carlus  fecit  casteUum  super  fluvium 
Lyp[)ia  (Ann.  Laubac.  l.  c);  Ann.  Laur.  mai.:  et  aliud  castrum  super 
Lippiam:  Ann.  Einh.:  alioque  castello  super  Lippiam  constmeto. 

^tnfi^tit^  berfd^iebener  JSrabeln  (Henric.  de  Hervordia,  ed.  Potthast  @.  26: 


Digitized  by  VjOOQ IC 


ücünbmig  Mm  itorttteg.    Untmocrfimg  bor  €Fac^fni.  263 

audf  in  bie  Staiburg  (egte  Staxl  franfifc^e  a9efa6ungen  0-  Snbeffen 
^tteit  —  üielleic^t  gemäg  iencn  Doit  ben  (Srflen  aud  bcm  Solfe 
bem  ftöntge  gegemiber  an  ben  DueQcn  ber  Sippe  übernommenen 
93erpfli(^t«ngen  —  bie  ©ac^fen  in  SDlaffe  ftc^  in  ftarteburg  ein* 
gefunben,  liefen  ^ier  mit  93eib  unb  fitnb  fic^  taufen  unb  {teilten 
Die  geforberten  ©eifeln*).  ©obann  teerte  ber  Äönig  ins^  fränfifc^e 
Steid^  j(urfi(f').  Sie  lange  fein  auf  entölt  in  ©ad^fen  gebauert 
^tte,  ift  nic^t  ju  fe^en;  er  begegnet  erft  toieber  SSet^nac^ten,  ba^ 
er  in  |)eriftat  jubrad^te*). 


castnim  super  Lyppiam,  prius  regis  Saxonum  Wedekindi,  scilicet  Vechclere) 
unb  un^altfKiver  mmio^m  betr.  bie  Sage  bicfer  8efle  )>gl.  J^en^Ur  a.  a.  O.  @.  325 
^.  3;  Ibidamp,  CBiMiTinb  e.  10  9^.  2.  2)er  elftere  Dennitt||et,  bag  bie  8itrg  am 
nnteren  2auf  ber  2ip|>e  (ag.  ^kr«  ba^te  an  »ppfiabt  (88.  I,  16  9^.  1,  157 
9L  67),  toel^e«  inbeffen  fxf  um  1150  g^Kfinbet  ifl,  fo  baS  bie  Aarllbnrg  tfö^fib« 
bereite  anf  bemjdben  ^iatjc  ^effonben  ^aoen  fonnt^ 

M  Ann.  Einh.:  et  in  utroquc  ((Srefburg  unb  JtarUbnr^)  non  modico 
praeskiio  relicto;  noc^  Ann.  Lanr.  maL:  et  perfecta  sopradicta  castella  et 
disposita  per  Fiancos  scaras  residentes  et  ipsa  enstoaientes.  —  Ueber  bie 
"^Roßfvdft,  kati  \fobt  in  biefem  ^ftäfct  gtog  bei  ^ßaberbom  erobert  bie  oft  bem 
14. 3a]|ri^bert  ange^rt  unb  unbrond^bor  i^ ,  t)gl.  t>,  S^ebor,  itritif(^  9elembtung 
0.  58  ff. 

*)  Ann.  Laor.  mai.  Ungenau  finb  ifkt  bie  Annales  Einhardi,  »d(^  bie 
(Sreigmffe  ^ammensie^  unb  bie  Saufe  ber  ^t^fen  f(^  in  ben  erfhn  ^(ufendKiU 
5tori$  an  ber  iispttt  Dcrfeaen;  ügl  oben  @.  262  9^.  2  unb  Iten^ler  a.  a.  O.  @.  325 
9L  4,  toSUftm'b  SRflblbaiber  e.  77  aOerbinoi  fttr  »a^dKinlicber  ^t,  bog  bie  (M\ttn 
in  ber  ZfyA  f(^  bamaU  gefleOt  »orben  feien.  SB&ix  laffen  bted  ba^tngefkOt  unb  Der« 
loetfen  nodf^  auf  bie  an^emebieren  Oericbte,  Ann.  s.  Amandi.  SS.  I,  12:  iteram 
Karolns  foit  in  Saxonia  et  siibiogati  »axones  dederantqne  hoBpites(=  obsidesX 
nt  fierent  christiani  (Ann.  Lanbac.  SS.  I,  13);  Ann.  Petay.  (wo  biefe  Xanfe  no4 
tTor  ber  (Sibauung  ber  Stwti&buxa,  unmittelbar  ^ter  ber  Oitte  ber  maiores  natu 
nm  ^eben,  oben  @.  262  9^  2,  ermähnt  mirb):  et  baptizata  multa  turba  po- 
puli  (Ann.  Max.  SS.  XIII,  21);  Ann.  Mosellan.  I.e.  (conquesivit  ma- 
ximam  partem  Saxonie,  et  conversi  sunt  Saxones  ad  fidem  Christi, 
et  baptizata  est  eorum  innnmera  mnititudo),  Ann.  Laoresham.  SS.  I,  30; 
Ann.  Guelferb.:  Franci  in  Saxonia  sine  bello,  Nazar.,  Alam.,  SangaU.  mai., 
SS.  I,  40.  et  «afler  9mtt^.  )ur  ooterf.  dkf«.  XIX,  236.  270;  Ann.  Fuld. 
ant  8S.  III,  117*:  Conversio  Saxonum,  Ann.  Coloniens.,  Jaff(6  et  Watten- 
bach, Metrop.  Colon,  codd.  mscr.  6.  127,  9^.  1. 

*)  Annales  Laur.  mai.  1.  c.;  Ann.  mnh. 

*}  Annales  Laur.  mai  1.  c;  Ann.  Einh.  (in  villa  Heristallio  hie- 
mavit). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


777. 

2)tc  äRQc^tftcHung  bed  fränftfc^en  91etc^ed  ^at  in  ben  (e|ten 
3a^rcn  beträchtliche  gortfc^rittc  ßemac^t.  3n  3talicn  ift  ein  neucö 
SReid^  erobert  unb  fein  93eft^  burc^  bie  rafc&e  Uebertoaltigung  eines 
immerhin  gefährlichen  Äufftanb^üerfuc^ö  flefic^ert  unb  befeftiflt;  in 
S)eutfc^(anb  finb  fiber  bie  ©oc^fen  Erfolge  baüongetragen ,  meiere 
eine  baucrnbe  UnteriDerfung  bt^  SSoüei^  unter  bie  frSnfifc^e  $err^ 
fc^aft  unb  baS  S^riftent^um  ^offen  laffen  unb  ed  möglicq  machen 
mit  ber  inneren  @tnric^tung  beS  eroberten  SonbeS  Dorjuge^en. 
S)icfe  nimmt  für  ben  Sluflenblirf  bie  gürforge  beö  ftönigg  ooräugö* 
toeife  in  Änfpru^;  bie  JRücfftc^ten  auf  Stauen,  auf  ben  ^apft 
muffen  neben  ben  beutfc^cn  Angelegenheiten  faft  ganj  jurücftreten. 
aßit  ben  lefeteren  ift  Äarl  befc^äftigt,  er  lägt  ftc^  öon  i^ncn  nic^t 
abjie^cn  burc^  bie  SScr^ältniffe  ätalienö^). 

3)ie  Hoffnungen,  ujelc^c  $abrian  auf  bie  Senbung  beS  $offeffor 
unb  Stabigaub  gefegt  ^tte,  loaren,  n)ie  mir  fa^n,  feineSmegS  in 
(SrfüIIung  gegangen.  Scfet  mürbe  ^abrian  burc^  ben  lob  beö 
erjbifd^ofg  Sco  üon  WaDenna,  ber  am  14.  gebruar  777  ftarb^), 
üon  feinem  Der^aßtcften  ®egner  unb  gefä^rtic^ften  Stebenbu^Ier  in 
3talien  befreit,  ^ätte  Äarl  bie  gorbcrungen  |>abrian*g  befnebigen 
motten,  fo  mar  bamald  ber  paffenbfte  Slugenbliä  baju.  allein  man 
lieft  t)on  feinem  Schritte  tarfS,  um  ben  Xob  bee  e^rgeuigen  Srj« 
bifc^ofs  }ur  ätüdgabe  ber  t)on  biefem  fortgenommenen  SSefi^ungen 


^)  ^emtf4  e.  120;  2uben  IV,  300.  308  nnb  foitft  übcrfc^^  ben  (Sinfütg 
ber  ita(if($en  ^er^ttriffe  auf  bie  beutfc^,  befonberft  auf  ben  ©od^fentneg,  inbem 
Tte  bie  mangfl^ften  ührfolge  StatVii  m  @ad)fen  baraud  erdfiren  tooOen,  b<^  er  megen 
ber  8etpegungen  in  Italien  in  @a<l^fen  nid^t  mit  brat  nöt^ra  9{a4bm(f  ^abe  auf* 
treten  fonnen;  a  ift  unrid^tig,  totnn  2ubra  IV,  308  meint,  »eil  er  Italien  im  9nge 
ge^t  unb  bie  ©ad^fen  ni(^t  ^abe  )um  Seugoflen  treibra  nwHen,  ^e  er  feinen 
Unmut^  gegm  bie  6a(^fen  be^mungen  unb  aud^  776  mit  geringen  3ugefianbnifTra 
ftd^  begnitgt.  2)er  9u0gang  bed  3f«(b)ng«  bon  776  ift  gan)  unob^gtg  Don  bra 
9lngelegen^eiten  ^toliend. 

^  Amadesi,  In  antistitam  Ravennatiam  chronotaxin  disquisitiones  per- 
petaae  II,  20  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^enfimgen  an  iOdfier;  9bt  gfulrab.  265 

bed  römifc^en  @tu^tö  an  ^abrtan  ju  benu^en;  c^  f (feinen  noc^ 
meiere  Sa^rc  ücrflangcn  su  fein,  c^c  bcr  5ßapft  ujicbcr  in  bcn 
Scfi^  bcd  @£Qrc^atd  tarn. 

Staxl  ^atte  ben  SSinter  in  ^eriftal  jugebrac^t.     9(m  7.  3q^ 

nuar  fc^cnftc   er  bort  bcm  Äloftcr  gulba  l^ammclburg  an   bcr 

fränfifc^en  ©aale  im  @aaIgQU^)  mit  ben  jugel^örigen  Orten,  tt)o« 

runter   auc^    SBeinbcrgc    aufgeführt    jtnb,  bic    crftc  ©pur    bcö 

äBeinbaue^  in  biefen  @egenben^}.    3n  bemfclbcn  SRonat  i^erlie^ 

er  bem  Ätoflcr  ßorfc^  baS  Siecht  bog  gifc^fang«  bei  bem  Orte 

©obenotoa  am  SR^ein  unb  (^eftattetc  bemfelben,  im  Sobbengau  einen 

l^^rtoeg   6i^  jur  äBcfc^ni^  anjulegen  unb  S3rüden  über  biefed 

flüfec^en  unb  anbcrc  ©etoäffer   ju   bauen*),     äuc^  ber  obcrfte 

^ofbipeüan,  9[bt  t$u(rab  t)on  @t.  S)enid,  erfc^icn  toä^renb  biefeS 

lufent^altö  beS  ftönigä  in  ^eriftat,  um  bie  ©ene^migung  feiner 

leitttjiöigen  SScrfügungen  ju  erbitten  *).    Die  barauf  bejttglic^cn  Ur^ 

funbcn  ergeben  jugleid^  bie  Änwcfen^eit  be^  ^faljgrafcn  Änfelm*^) 

M  Urtnnbe  M  Dtonh,  Codex  diplomaticus  @.  86  9hr.  57;  t>al  V.  Stormi 
c.  21,  SS.  II,  875  f.,  Catal.  abb.  Fuld.  SS.  XXÜI,  72;  ^crft,  ixäfVo  IV,  577 
2)ie  SSorte  Hamalo  sitom  in  pi^o  Saxoniae  flatt  Hamalumbtircc  Bitnm  in 
pago  Salec^auio  ße^en  erft  in  einer  f^ateren,  auf  ®runb(age  biefer  Urfunbe  gc 
meßten  f^faifd^ung,  t>al  2)n>nle  1.  c  ^oU;  SBUmand,  Aaifentrir.  ber  $roD.  9Skft« 
falen  I,  18.  461 ;  "SRüffibaä^et  iRr.  208.  9ln  eine  @d)entung  Hameln«  an  ber  SSefer 
angulba  ifl  alfo  nic^t  su  benlen,  o^l  an^  <&fl)art  I,  645  ff«  S^ie  Uebertra^ung 
bec  ^kl^enlimg  an  @turm  fanb  berettd  am  8.  Oftober  776  flatt  bur(^  bie  (Brafen 
9lib^arb  unb  ^eimo  unb  bie  fönigtic^  SoffaHen  ^innolb  unb  (S^untram,  in  ^aen> 
nnirt  so^Ireic^er  3eu9en,  XximU  @.  88  9h:.  60,  t)gl.  WaßaO^  e.  78  9h:.  201. 
202.  Ueber  bie  fprac^Iid^e  ^ebeutung  bed  hierauf  bt^üi^Viäftn  ^ofumentd ,  einer  ge« 
nauen  9Rarfbef(^reibung  t)on  ßammewnrg,  rotldft  üerfc^tebene  beutfd^e  SuiSbrttde  ent« 
l^lt,  Dat.  a^^fiHen^ff  unb  Bc^tm,  2)enhn&ler  beutfcber  $oefie  unb  ^fa,  2.  9[ufl. 
®.  582.  —  3"  Siubolp«  Mirac.  sanctorum  in  Fuldens.  ecclesias  translator. 
c  7,  SS.  XV,  885  9^.  1 ,  wirb  bie  @(!^fung  ^mmeOmrg'iS  an  ^ulba  unnötig 
auf  ^\!ppin  ^urttdgefii^rt  (villae  quae  vocatar  Hamalunburyi^,  sita  super  fluvium 
nomine  Sala,  quae  ftiit  qnondam  fiscus  regius,  donec  ex  laigitate  Pipini 
re^s  Francorum  partibus  eancti  Bonifacii  maityris  solemni  donatione  col- 
lata  est). 

s)  eo  bemerft  (Sd^rt  I,  645. 

>)  9Rii^lba<^  9h:.  205;  Chron.  Lanresbam.  SS.  XXI,  849;  iSobenowa 
lag  infra  finem  Hohstatt  (unmeit  9)'{ann^m). 

*)  ©gl.  WOßaä^  ©.  77—78;  JCejIament  Julrab'«,  Tardif,  Monuments 
histonques  e.  61—62  9h:.  78;  Urf.  beffelben  Bibl.  de  TEcole  des  chartes  IV, 
8,  50  ff.;  Mbe  mit  Actum  Haristatio  unb  bem  2)atum  anno  nono  et  quarto 
regnante  Carolo.  ^ienac^  würben  fte  freilid^  erfl  in  ben  Sommer  ober  ^erbfl 
bi^ed  Sa^ed  geboren ,  ba  baiB  4.  langobaibifdK  S^egiemna^ia^  um  Anfang  Suni 
777  beginnt,  ^a»  9.  franfif^e  mit  bem  9.  Oftober  777  fc^Ii^t  :n[nbeffen  i^  ein 
aufentbdt  StcaV9  pi  ^ftal  um  biefe  3^^  n>4t  befamtt,  mtt^  bie  Ibtgabe  bdB 
italienifdben  ^egierung«ja^iS  t)ermut!^Itd)  eine  fel^ler^fte  unb  an  jenen  9bifen^t  in 
^eriflal  m  ber  3eit  Dom  2)esember  776  M  Wl&ß  111  p  beulen. 

2)ie  (entere  Urfunbe  entbalt  ben  ©a^:  denique  huiuscae  nostrae  donationis 
testamentum  regalibus  yisibus  placuit  exbibere  ob  maioris  firmitatis  indicium 
et  ut  ipsius  auctoritate  simnl  et  proprüs  manibus  roboraretur  et  plcmorem 
per  succedentia  temporum  curricala  vigorem  habere  videretur  unb  ift  mit 
Signum  Karoli  f  gloriosissimi  regis  »crf^en.  ScfetereÄ  wäre  nad^  ©i(fe(  I,  190 
9^.  4.  aQerbin^  ^offentunbiger  Sufab',  Dgl.  inbeg  WAfVoa^ec  a.  a.  O.J 

^)  35on  «nfelm  i|t  gulrab'«  SCeflamcnt  foroic  bie  gebadete  Urfunbe,  bon  ®raf 
9lot(an  bie  letztere  mitunter^eic^net. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


266  777. 

fotDte  eine^  ®rafen  dioüaix,  tuelc^er  ma^rfc^einlic^  mit  ^ruoblanb 
(Siolanb),  bcm  obcrftcn  ©rafcn  bcr  bxctom\6)tn  Wlaxt,  ibcntifc^  ift  ^). 
3n  bcm  Scftamcnt  tjcrmac^tc  gwt^ob,  ber  fc^on  foüid  für  @t.  S)c* 
ntö  flct^att,  bicfcm  feinem  Älofter  feine  sa^lreic^en,  in  einem  flroßen 
Steile  SReuftrien^  unb  äuftrafieng  jerftreuten  aSefifeungen;  er  er^ 
fc^eint  barin  ate  ffiiacnt^)iimer  auöaebe^nter  fianbftreden  6iö  l^in* 
über  auf  bad  reelle  Stieinuf er,  im  Sreiößau^).  Sieben  ben  S)u^en* 
ben  t)on  Saiden  unb  ISlöftern,  aber  bie  er  )}erfägt,  Derfd^tuinbet  faft 
eine  einjelne  ©c^enfung,  bie  er  bei  berfelbcn  ©clegcn^eit  machte  ^X 
bie  ©c^enfung  ber  SSilla  «nfulfiö^aim  (®nfi^l^eim  an  ber  311)*), 
bie  er  felbft  t)on  feiner  @c^tDe{ler  SBalbrabane  erhalten,  an  ba^ 
i^m  ebenfaUd  äuge^örige  Sfofter  Seberau  im  ffilfag.  —  Oftern, 
30.  Tl&xfi,  bra(^te  ber  ^önig  in  feiner  $falj  ju  Sämmegen  ut^), 
tt)o  er  längere  3^^*  tjerttjeilt  ju  ^aben  fc^eint  Kocö  am  7.  Swui 
fc^enft  er  bort  ber  förc^e  bei^  ^.  SRartin  in  Utrecht  bie  9Ma  äxfu 
buna  (Seudben)  im  ®an  ^Ic^ite,  ferner  einer  Äird^e  bei  S)oreftobt 
(aßßiif  bij  2)uurftebe),  genannt  Ubfirifa,  ben  UferjoB  am  Secf  unb 
bie  öftlic^  üon  jener  Siri^e  gelegene  Snfet  jroifc^en  8l^ein  unb 
Sed«). 

SBä^renb  biefer  ganzen  ßeit  muffen  ben  £önig  üorjug^tueife 
bie  fäc^fifc^cn  9lnge(egen^eiten  befc^äftigt  j^aben.  (£r  fa§te  ben  Snt« 
fc^tug,  bie  große  9teic6«t)crfamm(ung  biefeö  3af)r  auf  föc^fifc^em 
aSobcn  abju^alten.    Aber  fc^tocrlic^  i)at  Staxi  felbft  bie  Sroberung 


1)  SJergL  unten  j.  3.  778. 

3)  Tardif  1.  c ;  ügl.  Oettner,  SLMq  ppptn  B.  424.  9«ur  ein  ^ui^ug  barouiS 
ift  bie  Utfunbe  im  SBirtemberg.  Ur!b.  I,  19—21  iRr.  19,  boiS  fogen.  Heine  2:eflament. 
Le  Cointe  VI,  181;  V,  781  rebet  nod^  Don  einem  gtoeiten,  alteren  Stflomente 
gulrab'd  and  ber  9iegierung<3eit  ^arbnann'd,  etnKi  d.  3  771,  auf  toeU^  boS 
C^pitular  ber  (S^nobe  in  Serberie,  853,  Lej^.  I,  420  ff.,  ^Qug  nel^men  foO.  2)a 
»eifen  bie  Wldnd^  (<S.  421)  ein  Stefiament  §uIrab*iS  Dor  unb  augerbem  ein  l^ritnkg 
be6  ^opfied  <Ste)}^n  in  betreff  ieneS  2:efiamenliS.  2)a  ^tepl^an  III.  im  Anfang 
772  {iarb,  milffe,  ifl  bie  9)?einnng,  $ulrab*d  betreffenbed  !£:ef!ament  oor  biefem  Qnt* 
punit  erlaffen  unb  fifter  fein  a(d  ba«  tnju  777.  ^flein  jene«  pcop^dit  ^xMta  ift 
fonft  nic^t  belannt  unb  famt  audi  oon  @tepl^an  IV.,  bem  9{a(4fo(ger  Seo'd  UL, 
^ergerii^rt  ^aben.  (&ii  ift  gan^  un^toeifel^aft,  bag  bie  Wlond^t  Don  bem  2:eftament 
üon  777  reben,  n7orin  eined  früheren  nic^t  bie  geringfte  (Snoa^nung  gef^te^t;  o^ne« 
^in  l^ötte  ja  ba«  erfte  burd^  bod  ^meitt  feinen  praltifc^  S^ertl^  oecloren  ge^t, 
unb  »ad  bie  äJ^n^e  burd^  bad  Seftament  bemeifen  n7oQen,  ber  lBeft<^  oon  Seoerau, 
B,  $ilt  (iitfpoWu)  unb  anberer  S^ef^jungen,  ift  i^en  ja  audi  m  bem  2:eftomente 
Jooü  777  üermac^t  —  ^arttuna,  2)ipIi)matif4-l^iftonf4e  gforf(!^ungen  0.  90  iR.  1, 
^egt  aud^  in  ^Betreff  ber  3u^^&mdiP^t  Don  ^ufeab'd  ^leftament  3t»^f<^ 

')  Biblioth^ue  de  l'Ecole  des  chartes  1.  c. 

*)  eo  Tardif,  table  @.  644.  664.  —  Slnbere  ^Iten  t»  für  «nbold^im 
bei  (^(mar  ober  dnxhdm  bei  @tra6burq;  ogl.  @(böpftm,  Alsaüa  illustrata  L 


715;  Grandidier,  Strasbourg  I,  484.  11,  CXXVIII;  Kroeber  in  ber  Biblio- 
th^ue  de  PEcole  des  cbartes  1.  c.  @.  49  f.;  DeÖner.  Äönig  ?ippin 
e.  424  «».  6. 

»)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  156;  Ann.  Einh.  ib.  @.  157. 

^)  SDtü^lba^er  9h.  207;  Heda,  Historia  episcoponim  Ultraiectensiumy 
ed.  2  a  ®.  41.  2)o<  2:aaedbatum  ift  in  ben  C^ortularien  nid^t  gon)  übereinftimmenb 
überliefert ;  in  bem  altcften  VI.  id.  iun.,  bagegen  in  fämmtTid^en  anberen  VII.  id.  tun. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^erfa^ren  bei  ber  i93ete^ung  ^di\m&.  267 

beS  Sanbcd  f^on  für  fertig  Qngefef)en.  Sä  ^eigt  in  bcn  fogctt. 
©in^arb'fc^cn  Staitalcn,  um  bcr  trfißcrifc^cn  SScrfprcc^unflen  ber 
©ac^fcn  toiQcn,  benen  man  feinen  ©tauben  fc^enten  tonnte,  fjabt 
Äarl  ju  biefer  SRaferegel  öeflriffcn  ^).  6^  toax  eben  nur  ein  ncue^ 
äRittel  um  bie  @a^fen  etn^ufc^üc^tern,  um  i^re  Unternierfung  fort* 
jufe^en,  toxt  benn  aui^brüdlid^  bemertt  mirb,  bog  Jtar(  ein  groge^ 
jDeer  mitgenommen  f)abc^).  $lnbrerfeitd  mar  bie  %[u^fü^rung  bei^ 
$(anS  ntc^t  mögti^,  toenn  Raxi  nic^t  fc^on  bxi  auf  einen  gen)iffen 
@rab  mirflic^  feften  %u%  in  ©ac^fen  gefaxt  ^atte.  Ueber  bie 
ÜRaßregeln  jur  ©id^erung  feiner  ißenfc^aft  unb  jur  SScrbreitung 
bed  (S^riftentbumd,  melqe  bon  $ar(  bid  ba^in  getroffen  n)orben 
waren  unb  auf  ber  SSerfammlung  in  ^aberborn  getroffen  tourben, 
ift  faft  gamic^td  genaue^  bcfannt;  nur  jcrftreute  Angaben  liegen 
barüber  wx,  meift  o^ne  3^<tbeftimmung,  fo  bag  ed  ni(fit  möglich 
ift  5U  fagen,  welchem  Sa^re  biefe,  toetd^em  jene  SD^agregel  angehört 
aber  iebcnfaß«  ift  toon  Sari  für  jene  3toede  bi«  777  fc^on  biele^ 
gef^e^en,  mai^  menigftend  in  ber  ^auptfac^e  fic^  erfennen  lägt 

iBorjugdmeiJc  bie  SSemfi^ungen  um  @infü^rung  bei^  (S^riften^ 
t^umS  treten  baoei  ^icrbor.  Qtoax  ba^  3*^1  be^  Sriegeö  mar  cbenfo 
fe^r  bie  politifdftc  Untermcrfung  ©ac^fcng,  aber  bie  erftcn  SRag* 
regeln,  ju  melden  Sari  feine  @iege  über  bie  @ac^fen  benu|te, 
betrafen  nic^t  bie  politifc^e  Orbnung  bed  Sanbed,  fonbern 
bie  firc^lic^cn  SBcr^ltniffe.  SSon  ber  ffiinfefeung  fränfifc^er  ©e# 
amter  ift  in  ben  erften  Sauren  be^  Sriegc^  noc^  nici^t  bie  JRebc, 
mol)l  aber  bon  bcr  6infe|una  c^riftlic^er  ^riefter,  meiere  bie  SBe« 
fe^rung  ju  leiten  Ratten,  an  bcr  ©pifec  ftanb  ^icr,  fomel  man 
fe^cn  fann,  9lbt  @turm  bon  ^^rulbo,  ber  Sart  fc^on  bei  bem  erftcn 
3uge  nac^  ©aci^fen  mit  einem  jalilreic^en  ©efolge  anberer  ®eift' 
lieber  begleitet  ^atte^).  Aber  nur  unter  bem  ©(i^ufee  bcr  frönfi» 
f(^en  äßaffen  fonntc  biefer  borber^anb  baS  S^iftent^um  prebigen. 
(£^  ift  nic^t  angune^men,  c^  finbet  fic^  iebenfaüö  tcine  ©pur  babon, 
bag  fic  fd^on  bauernbcn  Äufcntöalt  m  ©ac^fen  nehmen  fonnten  *) ; 
mit  bem  §eere  mugten  auc^  fie  ©ac^fen  mieber  berlaffen  ober, 
menn  aud^  bad  bon  ben  ©ac^fcn  iumeilen  gegebene  SSerfprec^en 


1)  Ann.  £inh.  SS.  I,  157:  propter  fraudulentas  Sazonum  promissiones, 
quibus  fidem  habere  non  poterat,  ad  locum  qui  Padrabrun  vocator,  ge- 
neralem  populi  sui  conventum  in  eo  babiturus,  cum  ingenti  exercitu  in 
Saxoniam  profectus  est;  tfat.  jebod^  bte  obtvdc^enben  Sluffaffunaen  ton  t>.  WdfU 
Won,  3ur  Lex  Saxonum  S.  188  9^.  2  unb  jten^fer  in  go^^^ungm  ).  beutfd^. 
QbtWditt  XII,  828. 

^)  8a(.  bie  in  ber  txnrigen  Stnmerfung  angeführten  Stelle,  toobet  fret(i(!^ju  be« 
merfen  ifl,  oag  aerabe  ber  exercitus,  bie  »offenfä^ge  SRomifd^aft,  m^  bie  vEei^iS' 
terfantmbtng  bilbete. 

3)  !Ba(.  oben  <B.  125  92.  2.  Senn  (SdSiOxt  I,  622  nod^  bie  ^ifi^öfe  9Reain« 
qpi  tx)n  SBirsbura  rnib  %flfrtb  oon  ^ttid^  namhaft  mad^t,  fo  ifl  ha»  bfoge  8er« 
mnt^g,  og(.  au($  nnten  S.  268  9^.  4. 

^)  Tm  Unre^t  behauptet  bied  $abe,  (Befd^ic^U^e  'Sflaä^xid^itti  über  ba«  ^odi* 
Rift  ^Jaberbom,  bei  Srbarb  unb  »tofenfrana,  Seitfcftrift  f.  oaterlanb.  ©efd^.  unb 
3lften^um«runbe  (©efIfatenÄ)  ©b.  10  S.  5. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


268  777. 

bad  C^riftcnt^um  anjunc^mcn  für  bic  c^tiftlicficn  ^tieftet  bie  (Sr^ 
laubniB  enthielt  in  ©ac^fcn  ju  bleiben,  fo  tüuroe  bicfei^  SScrfprec^en 
hoöf  immer  nur  lurje  Qdt  beobachtet  unb  bie  $riefter  immer 
toieber  üerja^t.  (£rft  no^  SSerlauf  mehrerer  3a^re,  t^ieUeic^t  nac^ 
bem  erfolflrctd^en  gklbju^e  öon  775,  fc^ritt  Äarl  baju,  mit  ber 
einfü^rung  einer  feftcn  firc^Iic^en  Orbnunfl  in  ©ac^fen  meniafteni^ 
ben  Anfang  )u  mad^en.  3"  biefem  93e^ufe  t^eilte  er  ©oc^fen  in 
Dcrfc^iebene  nrc^Kc^e  SBejirfc  ein,  in  »eld^en  bann  öerfc^tebfenen 
fränfifc^en  ©eiftlic^en  bie  ^rebigt  unb  Zaufe  übertraaen  »arb^). 
^n^  ber  erften  3^^^  ^f^  ^^^  ""^  einer  biefer  ©eiftlid^en  auj^ 
bräcfli^  genannt,  eben  ber  Hbt  ©türm,  melc^cm  ber  größte  S^ejirf 
jugcwiefen  würbe  ^),  unb  jroar,  »ie  fic^  Dielleic^t  an^  feinem  fpft- 
teren  Sufentbalt  in  dttSbnvQ  fc^Iiegen  lögt,  bie  @egenben  an  ber 
2)iemel  mit  (Jinfc^lufe  bei^  späteren  JBi^t^mö  $aberbom«).  ftarl 
beauftroate  alfo  mit  ber  $rebigt  folc^e  @eiftli(|e,  totlAt  an  einer 
fc^on  feft  bearünbeten  Stiftung  im  fränfifc^en  Weiche  (etbft  einen 
fidlem  atüdqalt  unb  ©tfitounft  ^tten  unb  üon  bort  aud  bie 
aWiffion  in  ©aAfen  betreiben  tonnten;  fein  fpätereö  öerfal^ren 
jeigt,  ha%  er  biefen  @runbfa|  nic^t  bloi^  bei  ©türm,  fonbern  über« 
^aupt  befolgte*). 

Sin  anbcreS  SRittel  um  bic  ©ac^fcn  bem  (S^riftent^um  p  ge« 
minnen  beftanb  barin,  bog  ^arl  bie  Don  ben  ©ad^fen  gefteOten 
@cifeln  in  ber  c^riftlid^en  Se^re  unterrichten  lieg ;  fie  n»urben  ein* 
Klnen  SBifd^öfen  unb  Siebten  jur  Obbut  übergeben  unb  l)abcn  jum 
I^eil  fpäter  felbft  alö  JBifc^öfc  eine  bebeutenbe  9ioDe  gefpiclt.  ©o 
mürbe  ber  fpätere  erftc  ©ifc^of  Don  $aberborn,  ^at^umar,  ber  in 
frü^r  Sugenb  flarl  atö  @etfel  übergeben  toar,  in  äBirj^burg  et* 
xogcn*)  unb  toon  feinem  Slad^folaer  JBaburab  ift  baffelbe  über« 
liefert®).  Äugerbem  mögen  aud^  fc^on  frü^  eingelne  ©ac^fen  frei« 
miUig   ©Triften  geworben  fein;  bic  $rebigt  ©turm'iJ  ^attc  gute 


^)  Vita  Sturmi  c  22,  SS.  II,  876:  et  post  non  longum  tempuB  totam 
provinciam  illam  in  parochias  epiecopales  divisit  et  Beryis  domui  ad  do- 
cendum  et  baptizandum  potestatem  dedit  Tunc  pars  maxima  beato 
Sturmi  populi  et  terrae  illius  ad  procurandum  committittir  (nqt  TranBl.  s. 
Viti,  Jaffe  I,  6).  Sber  an  bie  (mt^ünu)  förmlid^  eidt^tttner  txurf  bei  biefer 
(Sintbeilmtg  bc8  Sanbe^  in  bi|4ofIi(be  Vanxbien  nixb  ntcbt  gebadbt  merbcn,  bot.  unten 
e.  278  unb  i.  3.  780  fowie  «b.  IL  §.  3.  804. 

«)  »fli.  bie  ©teile  in  ber  borigen  S'tete. 

»)  Vita  Sturmi  c.  24  unb  unten  ^unt  3o^  779;  DgL  au4  «ettberg  IL 
404  f.  440. 

*)  @o  »urbe  Vabeciwm  nad^bec  mit  Cßinbnrg  in  Seibinbung  aefe^t ,  !6erben 
mit  Bmorbad^ ,  bie  ^efe^runo  im  Oitnabrficf  f($en  oom  Stf^of  fi^Uftib  bon  Stttti^ 
geleitet  (bat  unten  gu  ben  33.  780  unb  787);  feit  wann  ifl  unbefannt,  bo^  nmrbe 
mit  ber  (S^rifKaniflrung  unb  Rettung  be9  Sßt^^  rxm  ^M>cri)om  nw^I  txfi  no^  bem 
Xobe  @turm*i»  ber  ^if^of  iN)n  Cßiraburg  beauftragt  (t>gl.  9iettberg  a.  a.  O.). 

R)  Translatio  s.  Liborii  c.  5,  SS.  IV,  151;  bgL  «ettberg  II,  405.  441 
unb  unten  I6b.  II.  jum  3<^c  804,  n7o  me^r  9h)ti3en  iiber  bie  fa^ftfc^en  Q^eifeln 
gefammdt  ftnb. 

•)  Traoslatio  s.  Lib.  c.  6  l.  c. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^erfo^en  bei  ber  iBcte^nma  ^ac^fettiS.  269 

ffirfoljge  *) ;  fo  lonflc  cd  für  bic  übcrßctrctencn  ©ac^fcn  ßcfäfirlic^ 
toav  in  i^rer  ^cintot  ju  bleiben,  gemährte  i^nen  bie  @eaenb  üon 
$ulba  eine  Ruflud^tftötte.  Wlan  erfährt  Don  einem  @ac^fen  älmo^ 
lung,  ber  oei  einem  Stufftanbe  feiner  ©augenoffen  geaen  ben 
^anfenfönig  bie  ^eimat  üertieg,  fid^  ^ar(  anfc^log  unb  jtcq  on  ber 
fäc^fifc^'fränfifc^en  ©renge,  aber  fc^on  im  ®ebiete  bed  fränfifd^en 
9teic&ed,  in  bem  bamatö  t>on  f^ranten  unb  ©ac^fen  bemo^nten  Orte 
aSolf^anger  (untoeit  Äaffcl)  niebergulaffen  fachte  ^);  ebenfo  ein 
anberer  ©a^fe  SJamen^  §ibbi*).  ©a  fic  aber  andf  bort  nic^t 
bleiben  fonnten,  jogen  fte  no(&  toeiter  hinein  in  ben  buc^onifc^en 
Sßalb.  %[malung  gog  na^  SßaloiSbecc^i  jn^ifc^en  äBena  unb  $u(ba 
(t^ielteic^t  bai^  tleine  Z^al  bed  SBaQebac^d  bei  äBolf^onoer)  unb 
machte  ftc^  I)ier  eine  9iobung  im  Sßolbe,  ißibbi  an  einem  Orte  ber« 
felben  ©egenb^  ^otocabrunno  ($abic^tdborn)  bti  Stfigrobe  (Sfc^e« 
robe);  bort  blieben  fie  öon  ben  Angriffen  ber  ©ac^fen  ungeftört. 
%ma(ung  unb  $ibbi  n^aren  oj^ne  B^^Ü^I  Sl^riften.  Sluc^  getreu 
biefe  SSorfäQe  möglic^ertueife  einer  frühen  3^it  an;  inllrfunoen  aud 
ben  Sauren  811  unb  813  gefte^t  fiaifer  fiart  bad  (Eigent^um  iener 
9iobun()en  ben  ©ö^nen  jener  Sßänner  ju,  nac^bem  bieientge  bed  ^ibbt 
eine  Qtxt  lang  jum  Jtönig^gut  eingejogcn  gemefen  toar.  3nbeffen  ift 
t^  ^öc^ft  unn^a^rfc^einlic^,  bag  oiefe  SSorgänge  fic^  tttoa  bereite 
oor  bem  Sa^rc  777,  ju  bem  loir  gelangt  finb,  jugetragen  \)abtn 
f Otiten;  biel  e^er  mag  man  bieS  in  JBejug  auf  bie  Sefe^rung  jened 

Seffi,  be^  Anführer«  ber  Oflfalcn,  uermut^en,  loelcfier  775  ftc^ 
arl  unterworfen  l)atte.  @^  loirb  erjä^lt,  ftarl  f^abt  benfelben 
n)egen  feiner  ^rcue  t)o^  in  @^ren  geljalten  unb  jum  trafen  er> 
nannt;  ba  aber  fein  einziger  ©o^n  in  ber  Slfit^e  ber  Sugenb 
fiarb,  Dert^eilte  er  fein  SSermöoen  an  feine  löc^ter,  tjon  bencn  bie 
ältere,  @idla,  fic^  mit  einem  @rafen  Untoan  t^ermä^lte  unb  nad^ 
beffen  Xobe  bie  Jtlöfter  äBinit^o^ufen  im  $ar,^e  unb  S^arolte^bac^ 
im  ©aalgau  ftiftete;  §effi  felbcr  50a  fic^  ^oc^bctagt  inö  ftloftcr 
gulba  surüd,  too  er  atö  SKönc^  ftarb*). 


^)  Vita  Stnrmi  c.  22,  1.  c:  Snscepto  igitur  praedicatioiiis  officio, 
coram  modis  omnibus  impendit,  qualiter  non  parvum  domino  populum 
adqoireret 

<)  a^fl^Ibad^fr  9lr.  453;  Eckhart,  Franc,  or.  II,  864  f.  Urhtnbe  t)Oin  1.  2)e« 
aember  811,  morin  Staxi  bem  (trafen  iBennit,  @o^n  M  Stnolung,  bie  bon  btefem 
ererbte  {Robmtg  (^tfong)  beßätigt,  t>al  )(bo(f  (^^n  in  gorfc^.  ).  beutfd^en  (ikfd^. 
VII,  576  ff.;  Äentfer  ebb.  Xll,  333  91.  7. 

')  UrTunbe  jtort*«  für  ^ibbi'i»  @o^n  «ftg  oom  9.  9Rai  813,  anfangt  jjani 
glet^Iomenb  mit  ber  Urfmibe  für  8emrit,  bei  ®i(tnane,  itatferurff.  b.  $roü.  Sßeft« 
falen  I,  6  ff.  9hr.  3.  568;  ®i<!el  II,  82  (K.  247).  296;  SWü^IbaÄer  iRr.  464: 
(Sobn  a.  a.  O.  —  2)er  9^atne  Qennit  ^t  ft4  in  bem  Ortdnamen  8enterobe  bet 
itaffel  er^Iten  ((So^n,  gforfcb.  VII,  612.  614;  Smolb,  Snflebelmigen  mtb  ®an« 
benmgen  betttfd^  Stämme  @.  259.  453). 

*)  Vita  8.  Liatbirgae  c.  1,  SS.  IV,  158  f.:  (Äart)  qaendam  inter  pri- 
mores  et  nobilissimos  gentis  iUius,  nomine  HesBi,  cum  alüs  quamplurimis, 
(^oibttB  comitatam  dederat,  magnis  etiam  sustentavit  honoribas,  qoia  fidelem 
nbi  in  ennctis  repererat    Is  ergo  praedictus  Heesi,  masculi  prolis  carens, 


Digitized  by  VjOOQ IC 


270  777. 

SBcitcrcd  ift  über  bic  ©rfolflc  ftarl'^  ^infic^tüc^  ber  SBcfc^rung 
bcr  Sachen  in  bcn  erftcn  ßcitcn  bcr  ©ac^fcnfricflc  nic^t  ^u  er* 
mitteln,  unb  toa&  üon  jenen  SRapregeln  bed  fiönigd  ber  SSeqamm« 
Inno  in  $Qberbom,  toa^  ber  3^^^  t)or^er  angehört,  lägt  ftc^  anif 
nic^t  unterfc^ciben.  SebenfoHd  xoav,  atö  ßorl  baron  benfen  fonnte, 
bie  9ieic^dt)erfommIung  nac^  $aberborn  ju  berufen,  bem  S^riften« 
t^um  in  Soc^fen  fd^on  melfod^  Singang  t^erfc^offt.  Jtarl  mar  r>on 
anfana  an  planmäfeig  babci  t)crfaf)ren;  aber  noif  immer  fuc^t  man 
t)eraeblic6  nad^  ben  @purcn  eined  engeren  ßujammen^ngS  mit  ber 
SDWffionöTOuIe  in  Utred^t,  mit  ber  I^ätigteit  tjon  Siubger  unb 
«Biae^ab^). 

3m  Soufe  be«  Sommer«,  töo^l  nic^t  Dor  3uH  ober  fogar 
auguft  2),  fonb  bie  Sleic^ötjerfammlung®)  flatt  in  $aberbom,  ba«  bei 
biefer  ®elegen^eit  jum  erftcn  SKale  genannt  wirb*),  ßier  fanben 
fid^  auf  ben  Stuf  bed  ^önigd  }at)Irei$e  Sachen  aui^  auen  Zbeilen 
bed  SanbeS  ein  *)  unb  erneuerten  baS  SSerfprcc^en  beö  ©e^orfamö. 


uDicam  quem  habuerat  filium  in  adolescentiae  flore  deftmcto,  filiabus  lo- 
copletem  dimisit  substantiam  et  tandem  CTandaevuB  ac  bona  aetate  pro- 
vectos,  bereditate  filiabus  distributa,  Fuldense  coenobium  domino  miiita- 
tunis  perrexit  ibique  snb  monacbico  habitu  diem  ultimum  feliciter  obüt. 
^c8  gibt  SSt^)ennann,  93iiffi9(m  @.  187  fo  tmeber  oIS  ob  ^^  noOf  feiner  Unter« 
n>erfiiitg  t^on  StcxX  isA  XiolftK  Q^Udt  tvorben  feL 
1)  2)aiüber  x>%l  unten  e.  275  ff. 

')  0m  7.  3um  nrlmtbä  Stad  rtodf  in  9Kmn>egen,  f.  oben  &,  266;  \)qI  auäf 
bie  IBemerfmiden  SD^Ibad^er'd  über  bie  gefälf^te  Urtunbe  9hr.  430. 

')  2)te  bamalige  Slei^doerfanimlnng  (9]ftoifelb)  |u  $aberbom  n7irb.  auger  in 
Ann.  Laur.  mai.  unb  Ann.  Einh.,  ou^  ermdbnt  in  Ann.  s.  Amandi,  SS.  I, 
12;  Ann  Petav.  SS.  I,  16  (fjitnadi  Ann.  Maxim.  SS.  XIII,  21);  Ann.  Nazar., 
GueUerb.,  Alam.  SS.  I,  40  (ed.  Henking  1.  c.  e.  236);  Ann.  MoselL 
8S.  XVI,  496,  Lauresbam.  SS.  I,  31  etc.,  fottne  in  ber  Urfonbe  aRifl^IbaAer 
9{r.  208  unten  @.  274  f.  3n  Ann.  SangaU.  Baluzii  ed.  Henkine  1.  c.  e.  204, 
UTirb  nur  ber  Snfentl^dt  SL(üV9  su  ^berbom  in  biefem  ^(äfct  em>a9nt. 

^  Patresbrunna  nennen  ben  Ort  bie  Ann.  Petav.,  Paderbrunnen  bie 
Ann.  Laiur.  mai.,  Padrabrun  bie  Ann.  Einh.,  Patrisbrunna  bie  envä^nte  Ur« 
tunbe.  2)a  '^amt  rtt^  ^  t)on  bem  fP6(^  ¥aber,  »eU!^  aud  Sußorfl  30^« 
reichen  Oneflen  in  ber  Umgegenb  entffnrmgt  8on  einer  9bifiebeCnng  tfl  raldf  gar« 
ni(tlt  bie  9{d>e,  locus  nennen  ben  Ort  bie  OneOen,  DgL  bie  9ef(!^reibnna,  totUl^ 
ber  Poeta  Saxo  bei  biefer  ®e(egenbeit  twn  bemfelben  aibt,  IIb.  I,  v.  329—336, 
Jaffö  IV,  554: 

Tanto  concilio  locus  est  electus  agendo, 
Quem  Pathalbrunnon  vocitant;  quo  non  habet  ipsa 
Gens  alium  naturali  plus  nobilitate 
Insignem.    Qui  praecipuae  redimitus  abundat 
Fontibus  et  nitidis  et  pluribus  et  trabit  inde 
Barbaricae  nomen  linguae  sennone  vetusto. 
Tunc  ibi  vi  IIa  fuit  tan  tum,  nunc  pontificalis 
Ecclesiae  constructa  nitet  darisrima  sedes. 
9{ettberg  II,  440.    fbibere  CueOen^Oen,  »el(!^  9ef(j^retbnngen  Mn  $ibcrbom  em« 
bdten,  Karolus  M.  et  Leo  papa  v.  426  ff.,  Poet,  Lat  acv.  Carol.  I,  377, 
Transl.  s.  liborii  c.  3,  SS.  IV,  150,  finb  unten  «b.  11.  |.  g.  799  angefö^. 

^)  £x  onmi  parte  Saxoniae  nndique  Saxones  convenerunt,  fogen  bic 
Annales  Laur.   mai.,  UMmmter  man   aber  natürCi^  viäft  bie  (Sefammt^  ber 


Digitized  by  VjOOQ IC 


8flfi(!^«ocrfammIung  tu  ^aberborn.  271 

bo^  fic  fc^on  frül^cr  geiciftct.  (Sine  große  SKcnflc  lie§  fic^  taufen^); 
and)  erflörtcn  fic  toicbcr^)  i^rc  grci^cit  unb  i^r  ®ntnbcifjcntl)um 
für  ücrtpirft,  locnn  fic  no4  einmal  Sari,  feiner  35^naftie,  bem 
fjranfenrci^e  unb  bem  (S^rijtent^um  abtrünnig  mürben*).  SBeniß* 
^cn3  öon  ben  ©roßen  fc^cincn  faft  ade  biefc  (Srflärung  aBflcgeben 


^ad^fen  ober  an^  nur  i^re  l^ertreter  oerfte^en  lami,  n7te  aud^  bon  ^vmd  bei  ©d^toffei 
unb  ©cr(^t  IV,  295  bemcrlt  ifl. 

1)  Ann.  Laur.  maL;  Ann.  Einh.:  Ann.  Petav.  (et  baptizata  multa 
miliapoi)u]oniingentiliam);  Ann.  Max. ;  Ann. Mosellan.,  Lauresham.  etc.;  Ann. 
Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  418:  Saxones  poBt  mnltas  caedes  et  varia  bella 
adflicd.  non  valentes  resistere,  tandem  cniistiani  efFecti  .  .  .  (^ienad^  Ann. 
Enhard.  Fuld.  SS.  I,  349  unb  meiere  Ableitungen  ber  ^erdfelber  Annaten,  Qued- 
linb.,  Weissemb.,  Lamb.  776,  SS.  III,  37;  Sorena  @.  86). 

—  (Kn  ®ebi4t  berlcgt  fogar  in  bie3  ^affc  771  bie  SBcfe^rung  ber  ©od^fen, 
Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  380—881:  boju  e.  165—166.  358.  633;  iWeueÖ 
«r*i»»  IV,  135-137;  »gl.  befimber«  v.  Ö3  ff.: 

lam  septingentos  finitos  circiter  annos 

Et  Septem  decies,  ni  fallor,  supra  relicti, 

Ut  tradit,  Septem,  priscorom  calculus  index, 

Adsunt  praesentis  defluxu  temporis  anni, 

Quo  Carolas  nono  regnat  feliciter  anno, 

In  quo  Saxonum  pravo  de  sanguine  creta 

Gens  meruit  regem  summum  cognoscere  caeli. 

unb  Y.  56  ff.  (über  bie  2:anfe  ber  ©ac^fen).  2)ie  je^t  Derf (Ifmunbene ,  biete  2)id^« 
tungen  9Utiiin'd  entbaltenbe  9iegeni$burger  ^anbf(^ft,  oxa  melier  9n>beniuiS  bied 
^S^ebi^t  iiber  bie  ®e!el^g  ber  ©a^fen  guerß  ^andgob,  mar  unter  bem  (Sr^bifc^f 
2int|)ram  bon  <SolAburg  (836—859)  gef^rieben.  2)ttnimler  mitt  baffelbe  mit  ®i(b. 
@rimm  (8ur  ^efdt^^te  ht9  Sieim«,  Sbbonbl.  ber  Sbttl  ttfob.  1851,  @.  656)  Sltuin 
abfpred^,  maä^t  inbeffen  gegen  ®iimm*d  Slnfic^t,  bag  baffelbe  erfl  in  eine  fpätere 
3eit  jn  fetjen  fei,  bo«  Filter  ber  ©onbfc^rift  geftenb. 

*)  »gl.  0.  ©.  262. 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  et  secundum  morem  illorum  omnem 
ingenuitatem  et  alodem  manibus  dolgtum  fecerunt,  si  amplius  inmuta^ent 
secundum  malam  consuetudinem  eorum,  nisi  conservarent  in  omnibus 
christianitatem  vel  fidelitatem  supradicti  domni  Caroli  regis  et  filiorum 
eins  vel  Francorum;  ügt  o.  @.  262  "ifl.  2;  Ann.  Enbard.  Fuld.  1.  c,  welche 
alodem  mit  proprietatem  miebergeben  unb  manibus  dulgtum  fecerunt  biml^  ab- 
dicantes  regi  tradiderunt  nmfc^reiben,  tvol/renb  Regino  SS.  I,  558,  bafttr  fagt: 
et  sacramenta  secundum  consuetudinem  dederunt,  ut  nerderent  ingenuita- 
tem etc.;  Ann.  Eiuh.:  Eo  cum  venisset,  totum  perndae  gentis  senatum 
ac  populnm,  quem  ad  se  venire  iusserat,  morigenun  ac  faflaciter  sibi  de- 
Votum  invenit  .  .  .  C^teri  qui  venerant  in  tantum  se  regis  potestati  per- 
misere,  ut  ea  condicione  tunc  veniam  accipere  mererentur,  si  ulterius  sua 
statuta  yiolarent,  et  patria  (pgl.  o.  @.  262  ^.  2)  et  libertate  privarentur; 
Poeta  Saxo  lib.  I.  v.  337—352,  JaflK  IV,  554,  weWjer  (m&  bem  Zqrt  ber  Ann. 
Einh.  folgert,  bog  oud^  faß  aQe  duces  ber  ©o^fen  (anger  SHbuIinb)  in  ^aberbom 
cc\dfvmm  feien;  Ann.  Laur.  min.  1.  c:  Francorum  ditioni  subduntur  (Dgl. 
Ann.  Enbard.  Fuld.,  Quedlinb.,  Weissemb.);  Ann.  Sitbiens.  SS.  XIU,  36: 
Saxonia  a  Carlo  subacta.  —  2)ie  3ntei))retation  Jlen^er'd  a.  a.  O.  @.  329 
f(^nt  m&  mäi  tfia  mieber  biet  ju  lünfUid^:  bie  2)entung  bon  sua  statuta  auf 
bie  Capitula  de  partibus  Saxoniae  buns  t>.  9^4t^fen  (a.  a.  O.  ^.  217; 
Leg.  Y,  21—22)  aber  ganj  bernjorfen  »erben  ju  muffen;  bat  om^  «enfikr  o. 
a.  Q.  92.  3;  Ski^,  Sfloäfxä^tm  bon  ber  (&,*%.  Üniü.  ^u  (Bottmgen  1869  m.  3 
e.  32);  b.  aianle,  ©ettgefd;i(^te  V,  2,  @.  129  91.  1.  O.  «bei  u.  ffiattenbo^ 
(@.  64)  ilberfeften  bielme^r  mit  ^ec^t:  ^feine  (bc»  Äönig«)  ®ebote'. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


272  "^^T. 

ju  ^abcn;  nur  gcrabc  bcr  gcfä^rlic^ftc  unter  i^ncn,  bcr  fficftfale 
aSibufinb,  toat  auöflcblicben. 

Sibufinb'^  yiamt  begegnet  und  bei  biefer  ©elegen^eit  jum 
erften  WtaU  ffir  war  einer  bcr  tocftfälifc^en  ©rogen^).  Daß  er 
t)on  ben  Sßeftfalcn  ebenfo  wie  $e{ft  Don  ben  Oftfalen  unb  Sruno 
bon  ben  Sngern  junt  ^eerffi^rer  im  Kampfe  gegen  bte  Sr^anten 
gewählt  worben,  wäre  mögli^^),  ifl  aber  nic^t  bezeugt').  Äuc^ 
ba6  er  fpäter  ^erjog  ber  ©ac^fen  Reifet*),  beweift  bieg  nic^t. 
S)urcl^aud  fagen§aftc  SRa^rid^ten  einer  nod^  biel  fpäteren  3cit 
machen  i^n  mit  Unrecht  p  einem  (Sngern,  unb  am  Snbe  foQ  er 
fogar  Äönig  tjon  ganj  ©ac^fen  gewefen  fein*).  ÄUe  biefe  Sin* 
äaben  berufen  lebiglic^  auf  Srbic^tung;  aber  feine  ganje  %f)&ü%^ 
feit  t)or  777  wiffen  wir  fo  gut  wie  nic^td;  nur  bag  ed  in  ben 
fo^en.  Sin^arb'fc^en  %[nnalen  ^eigt,  er  l)abe  777  ,,im  iBewu|tfein 
feiner  bieten  Uebclt^aten"  fic^  Dor  Äarl  geflfid^tet**);  bamit  ift  ge* 
fagt,  bag  er  fc^on  in  ben  erften  Sauren  bed  ^rie^ed  eine  bebeutenbe 
SRoBe  gcfpicit  l)atte.  ©ie  Duetten  bejeic^ncn  fem  SBegbleiben  Don 
ber  SSerfammlung  in  5ßaberborn  ald  Unge^orfam  gegen  Äarf^);  er 
verweigerte  bem  Äönige  bie  Unterwerfung  unb  flüchtete  fi4  iu 
Sigfrib,  bem  ÄiJnige  bcr  Dänen®),  beffen  ©c^wefter  ober  Soc^ter 


1)  nnum  ex  primoribiis  West&laomin  nennen  ibn  bte  Ann.  Einb. 

^)  Baeda,  H&t.  eccl.  gentis  Anglor.  V,  10  (ed.  Holder  e.  242)  nnb 
Widukind.  Rer.  g^est  Saxon.  Üb.  I.  c.  14  laffen  bie  alten  ^o^fen  fiir  ben 
jhieg  einen  aOgememen  SnfttJ^ttr  unter  t^  gttiflen  bnrd^'«  Sood  envä^Ien.  ^er 
lederen  gab  e6  nad^  l6&ba  txete,  nad;  Sibnfinb  bret,  nämlid^  je  einen  bei  ben 
Ofifalen,  (Engem  unb  föefifalen. 

«)  »gL  Äen^Ier,  gorfci.  XII,  831  91.  5. 

*)  Dax  Saxonnm  in  9Utfrib*it  Vita  Liudgeri  I,  21,  ed.  Diekamp  @.  24. 

^)  Se^tered  behauptet  (Skngler,  SSittefinb,  ober  arfinblid^er  fdtXD6»,  bog  baiS 
j5aud  @a4fen  auiS  bem  ®ef4(e^te  bdS  filteßen  fa(!^ft((l^  9{egenten,  fBittefhtb  beS 
Srogen,  abflamme,  @.  22;  borüber  unb  über  bie  anbeten  f)}ateren  unb  ungTaub« 
mürbigen  ^ad^n^tm  Don  fSibufinb  üg(.  2)ie!am)),  SHbufinb  ber  €^4fenfttl^rer  nad^ 
®ef(^%te  unb  @oflc  Onaua.-^iff.,  aRünPer  1877)  @.  54  ff.;  audb  ^a^be,  ffiibu- 
finb  ber  ead^fenbecsoa  ($rogr.  ber  9{ealf(^ule  in  WXStidm  a.  b.  Sfbt^r  1860) 
@.  12  ff.  u.  unten  j.  &.  785. 

^)  qui  multonim  sibi  facinorum  conscius  et  ob  id  regem  veritus,  ad 
Sigifridum  Danomm  regem  profugerat  9fa)fe,  fBtttüinb*iS  (S^rabmal  px  (Enger, 
bei  (Erwarb  unb  9lofenfran},  Seitft^rift  8b.  10  @.  193,  ber  S^ibutinb  au4  irrt^m« 
1x6)  iu  einem  (Engem  mad^t,  behauptet  gon^  »iOfürlid^ .  ^ar(  b<^e  bie  (Skgenb  oon 
ßorforb  unb  (Enger  immer  gan)  befonberiS  mit  Meg  bantgefu^t,  »eil  bort  CBibu« 
nnb'5  ©eft^ungen  gelejm,  »ber  ^  unb  bie  OueHe  ber  Wlaä^t  be«  ^eerfü^et«* 
gewefen  fei.  ^on  bte  t5oraui^e^g  ifl  nid^t  allein  unemnefm,  fonbem,  »te  nnr 
annehmen  muffen,  gerabc^n  falfc^. 

^)  Widocbindis  rebellis  extitit,  Ann.  Laur.  mal.  L  c. 

8)  »gl  bie  etette  oben  iR.  6  unb  untm  j.  X  785.  ftiben  IV,  530  <».  22 
erfl&rt  mit  Unred^t  bie  'Sladm^t  bon  Sßibufinb*iS  ^ut^t  ^u  @igfrib  für  efote  @age; 
ügl  and^  !^a^(mann,  Qk\dn^tt  non  2)dnnemart  I,  19  f.  <B,  über  ben  2)önmf5mg 
eigfrib  Ann.  Laur.  mai.  782,  SS.  I,  162;  Ann.  Einh,  782.  798,  SS.  I,  163. 
185;  (m±  bie  Versus  Petri  v.  17—20  unb  bie  Versus  Pauli  Diaconi  v.  17 
bi«  36,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  51—52.  II,  688  ratb  unten  j.  b.  3SJ.  782 
unb  798.  epStere  Slutorm  legen  fl4  bm  ©ac^Derbalt  fo  iurec^t,  bag  Sibufmb  bte 
$i(fe  be9  ^SnmfonigiK  ^abe  nad^fuc^  xootUn,  f.  Adonis  Chron.,  Bibl.  max. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SBümfinb.  273 

®fitoa,  toie  unotaubtoürbige  spätere  ®age  er}&^(t^X  feine  (Stemal^lin 
fletoefen  fein  fou. 

äBibufinb'd  %bxi)t  an^  Sac^fen  ift  ein  ^mtx»,  bag  ffir  ben 
%[ugenbU(t  an  feinen  äBiberftanb  gegen  Hart  ju  benfen  toax;  ber 
Aönig  tonnte  unae^inbert  SRagreaeln  jur  IBefeftigung  {einet  |»err« 
fd^aft  unb  bed  (E^riftent^nntd  treffen.  Slber  nur  eine  einzige  Don 
biefcn  SRogregeln  tonn  mit  riniger  ©ic^erl^eit  in  bie  3^^^  ^i^er 
SSerfammlung  üerlegt  loerben  ^).  d^  ift  bie  (Erbauung  ctner  ftir^e 
in  $aberbom  ju  (E^ren  bed  $eilanbd'),  bie  freiließ  im  ^Jr^ttgang 
bed  ftrieged  oon  ben  ©ac^fen  toi^er  jerftört  tourbe.  Xber  an  bie 
@rfinbung  einei^  Si^t^umd  ift  bamald  noc^  garniert  oebac^t,  unb 
ebenfo  n)eni0  ift  bamatö  fc^on  bie  @ränbung  eined  aSii^t^umd  in 
OdnabrfidF  tn^  0uge  ^efa^t^);  ^ier  finbet  ft^  auc^  nur  Don  bem 
Sau  einer  einfachen  fttrd^e  nod^  teine  6pur;  aud^  ift  ed  itoti^tU 
t)aft,  ob  ^arl  überhaupt  fc^on  in  bie  ®egenb  Don  Ödnabrüct  ge« 
tommen  n)ar. 


patr.    LugduD.    XVI,    805;   Poeta    Saxo    üb.    II,    v.    28—30    (a.    782), 
Jaff6  IV,  559: 

Interea  patriae  quondam  Widukindus  ab  oris 
Qni  füerat  profogas  NormaDommque  petivit 
Auxilimn,  rodiens  .  .  . 
Xvdcaap,  SB^ibofhib  e.  13  R  2;  lten|ler,  |$orfd^.  XII,  882—883. 

M  %1.  bie  erainif(^n>etgif(!^  Wcimc^ronif  v.  297.  401,  M.  Q.,  2)etttf4e 
(S^conttoi  U,  462.  4t>4;  fMfitt  a.  a.  O.  e.  382  9{.  1  n.  lutten  ).  3.  7^5. 

^)  SBoiS  &taiXo\^6f  6.  124  libfr  bie  iBebingungen  tviffen  vM,  bie  §n)if(^ 
StwA  unb  ben  Saufen  m  ^^abeibom  t>eralnrebet  fein  foQen,  ifl  mtd  ber  ^ft  oeniffen ; 
ebenfo  bie  2)<»Pe0nng  bet  SoracUige  auf  biefer  Serfammtnng  bei  @4aten.  Historia 
Westfaliae,  ed.  IL,  @.  305  ff-  2)ag  bie  ^a^fen  an  ben  Oerat^ungen  ber  9Mdß' 
tTerfonraiümg  t^eitna^men,  mie  GaUlard  II,  220  oemnit^t,  ifl  !aum  )u  glauben. 

s)  Ann.  Petav.  8S.  I,  16;  ügL  Ann.  Maxim.  SS.  XIII,  21  unb  Ann. 
Sangall.  Balnzii,  @t  QkXitt  SRitt^.  XIX,  204,  »eU^  lebeten  ^iimtfttgen:  in 
honore  salvatoris  fotoie  unten  16b.  II,  S«  3-  "799.  2)er  cod.  Vat.  Christ  520 
ber  Ann.  Petav.  (A.  Mai,  Spidl.  Rom.  VI,  186)  ^t  innri(!ftifl:  Et  aedifica- 
mnt  ubique  ecclesias  (fmtt  ibi  ecclesiam)  Franci. 

*)  3ni  aOgemeinen  ogL  auii^  borflber  unten  sunt  ^abr  780  unb  783;  9{ett« 
ber^  II,  435  ff.  438  ff.  Senn  €kbaten,  Historia  WestfaUae  e.  307  f.  unb 
JHemforgen,  JKrd^engef^tc^te  oon  Qefifalen  I,  158,  bie  (S^rftnbnng  bei  99Üt^unii 
OdnabrM  in  biei  0a^r  oerleaen,  fo  iß  bai  DoQ^miOtttrfi^:  ebenfo  bie  weitere  8e- 
^auptung  oon  5Qeinforgen  I,  160  9^.,  außer  in  DSnabrfld  fyibt  Staxi  bamali  au(b 
lOÜt^er  erricbtä  in  9Rttnfter  unb  (Ercfburg,  totidi  (entere«  fpStet  na^  ^beibom 
oedegt  nwrben  fei,  hTobei  er  okUet^t  an  bie  freifid^  au^  unbraud^bare  iRa^rid^t  bei 
ßdnri^  oon  fierforb,  ed.  $ott^^  e.  32,  benft,  ei  fei  in  ^erifial  (^erfieae)  ein 
8Üt^um  gegtimbet  unb  biefei  f|>ater  nac^  $aberbom  oedegt  nwrben  (ogl.  unten  sum 
3a^re  780).  lud)  Seibni)  I,  65  gdbt  )n  meit,  inbem  er  aunimmt,  menigfieni  bie 
Vorbereitungen  ^  ®rttnbung  oon  9Üt^em  in  ^[^aberbom  unb  Oinabrttd  feien 
777  getroffen,  ec^n  (Eckart  I,  622  ^t  fibriaeni  bie  eteOe  ber  Vita  Sturmi, 
oben  e.  268  9t  1,  wefd^  ffin  allein  in  lOetrac^t  fbntmt,  rid^tig  oerßanben.  Qkiv% 
»ert^Ioi  ift  bie  Angabe  ber  Narratio  de  fondatione  quanindam  in  Saxonia 
ecclewaram,  bei  SKaber,  Anticraitates  ftrunsyicenses  G.  160  ff.,  monacb  fd^n 
772  bai  Qiit^um  Oinabrftd,  777  bie  iKrd^e  in  @e(igaif)abt,  bie  fp&ter  noc^  »alber> 
flabt  oerlegt  »arb,  gegrttnbet  nmrbe.  ISHe  Narratio  tft  oon  fBMi  a(i  erft  bem 
14.  Sa^^unbert  ang^rig  na^gennefen.  9^ad)ri(bten  oon  ber  <i.*9(.  Unioerfit&t  )u 
(»Sttingen,  Sa^g.  1857  e.  68;  fBattenbad^  2)0(0.  II,  5.  «ufL  e.  229  9^.  2. 
^o^tb.  b.  btt^.  Oef«.  -  «bel-eimfoit,  ttatl  b.  <8t.  I.  Sb.  2.  «ufL         18 


Digitized  by  VjOOQ IC 


274  777. 

3)cr  Äönifl  war  übrigen^  in  $abcrborn  and)  nod)  mit  anbeten 
atö  bcn  fäd^fifdlcn  «nflclcgcn^eiten  befc^äftigt.  ffir  fc^eint  bort  einen 
lönflercn  ?lufcntt)alt  ßcnommen  ju  ^abcn.  ©ogar  eine  arabifc^e 
©efanbtfc^aft  fuc|te  i^n  in  5ßaberborn  auf.  ®in  arabifc^er  ©rofeer 
—  tt)ic  man  aewö^nlic!^,  aber  mit  Unrecht  annimmt,  bcr  Statthalter 
t)on  ©araaoffa  —  Sbn  al  Slrabi,  in  SBeßleitung  eine«  ©o^ne^  unb 
©d^wicgerfo^ncö  üon  Suffuf,  ber  bi«  j«  feinem  Sobe  bcr  §aupt* 
flCflncr  bcö  Omajjabcn  äbburra^man  getoefen  toar,  rief  Äarr^ 
ßilfe  an  unb  erflärtc  fic^  bereit,  fic^  unb  feine  ©tobte  ber  §o^eit 
larr^  ju  unterwerfen  ^).    Db  nof§  anbere  äufforberungen  ju  einem 

§uge  nac^  ©panien  an  Sari  ergingen,  etwa  Don  ©eiten  ber 
Triften,  |ört  man  nic^t^);  f^on  baö  Slnerbietcn  ber  Slraber  war 
für  i^n  t)on  großem  SGßertl^e;  er  wieg  eg  nid^  jurfid,  ^at  oielme^r, 
wie  eg  fc^eint,  gleich  ^ter  in  5ßaberborn  ben  (gntfcfitufe  gefaßt,  fic^ 
auf  ba8  wcitauöfe^enbc  Unternel^men  einjulaff cn '). 

SBon  anbercn  SSer^ättniffcn,  welci^e  m  5ßaberborn  jur  ®pxad)c^ 
f amen,  ift  nur  nodö  eincg  unf crer  ftunbe  erhalten.  Auf  oen  SGßunf c^ 
gulrab'g  öon  ©t.  S)eniiS  würbe  bic  ©tcQung  beö  jur  ffiiöxcfe  SRefe 
gel^örigen^  aber  im  (Sigent^um  gulrab'S  befinblidgen  Älojterö  ©a* 
lona  (Salonne  unweit  6^&teau»©aling)  burd^  einen  SSergleidb  jwi« 
fdien  gwl^^^i^  ""^  Slngilram  t)on  SWefe  geregelt,  bei  bem  ffirjbifc^of 
SBili^ariug  t)on  ©eng'  ben  SBcrmittler  gefpielt  ju  ^aben  fegeint*). 


^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c,  genauer  bie  Ann.  Einh.;  ba^  weitere  fiber  bte 
^Jcrfönlid^feit  ber  brei  3lraber  unten  j.  3-  778. 

^)  $g(.  in  biefer  Segi^ung  bie  SteOen  unten  @.  291  9^.  1.2  imb  ^ttm»  be 
a^arca,  Marca  Hispanica  @.  237 ,  too  bie  9{ebe  tfl  twn  einer  iegatio  Belaacuti 
a  Bentio,  Caesaraugustano  episcopo,  et  comite  Annentario  in  Ripacurcia 
consistcnte  decreta  ad  Karolum,  regem  Franconun,  (}ai  auxilia  eis  ad  pel- 
lendos Sarracenos  spopondit.  9{a(^lD'{arca  ftnbet  fi(i^  btefe  (Ei^ä^lung  bei  Hiero- 
nymus  Biancas  au9  einer  $anbf(6rift  monasterii  Pmnatensis  (^ma  am  (29m)? 
Ppan  in  ber  2)iöjefe  aJtontpellter?).  (Sr  be^ie^t  fle  auf  bie  3ett  jtorl  9Rartea% 
bcn  er  unter  bem  Karolus  rex  Francorum  berfie^t,  ebenfo  aud)  Fauriel  III,  333. 
S)agegen  benh  2)orr,  De  bellis  Francorum  com  Arabibus  gestis  usque  ad 
obitom  Karoli  M.,  dissertatio  inaug.  Regimont  1861,  @.  13  9^.  3,  megen  ber 
^ejei^nnng  JtarCd  a\&  jtönig  an  5lar(  ben  (3i>nygen  unb  mag  barin  9{e(^t  ^aben*  aber 
er  legt  auf  bie  iRad^ri^t  ^mnet  ®ennd^t.  (Ein  Urtl^  über  i^  (S^laubtoürbigidt  ifi 
nic^t  möglid^;  meber  üon  ber  OueOe,  aud  ber  fie  geftofTen,  no^  bon  bem  %if(!^f 
8entiu$  Don  <^ragoffa  unb  bem  trafen  tlrmentariuiS  bon  9{t))agor9a,  in  bereu  Auf- 
trag ^e(ad€utud  HU  jtarl  gereift  fein  fo0,  ifl  und  fonfl  et»ad  belannt  2)ag  8elad« 
cutud  Sufammen  mit  3bn  a(  fixobi  }u  Aorl  nad^  ^aberbom  gelommen,  mie  2)orr 
@.  12  f.  annimmt,  ifl  aQermtnbeflend  aud)  btoge  (Kombination.  9Re^  Berechtigung 
bat  es  oietteid^t  fci^on,  menn  2)orr  ben  J3eladcutu8  für  ibentif^  ^t  mit  Sa^ütl, 
äo^aluc,  ber  um  795  att  SBaK  in  ben  (§l>ebirgdgegenben  unmittelbar  an  ber  aqui« 
tanif(!^en  ^renje  —  alfo  etnm  in  (£erttamen,  ber  (Serbagne  —  erfcl^eint  unb  eine 
»jfriebendgefanbtfd^aft  an  ben  jtönig  Subtoig  fd^icfte,  k)gl.  Vita  Hludowici  c.  8.  SS.  11, 
611;  Conde  I,  260;  Cardonne  I,  232;  «Rowairi  bei  «ffemani  III,  167  f.  unb 
unten  Bb.  II,  %.  X  795.  Ihi4  Fauriel  III,  361  ermähnt  lOeladcutud  nad^  einer 
arabif dben  OueÖe  ai0  ^erm  ber  (S^erbogne,  ber  nac^  ber  SHebereroberung  bon  ^ragoffa 
burd^  »bburral^man  bon  biefem  ebenfalls  n^ieber  untem^orfen  mhrb,  l^alt  biefen  BelaS« 
cutuS  aber  für  ben  gleid^namigen  @o^n  bed  bei  Tlaxca  enoä^ten. 

8)  2)ad  näbere  f.  unten  @.  290  ff. 

♦)  amibtbac^er  Sfh.  208;  ßouquet  V,  739  9h.  41;  bgl.  Tardif  1.  c,  @.  62 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S(rabif(^e  <Be{anbtf(^aft.    JHofler  Kolonne.]  275 

S)iefe  brci  @etftlic^en  toaren  alfo  mit  in  $aberborn.  S)er  SBer« 
glcid^  lautete  bo^in,  bag  ber  Sijc^of  Don  9ße^  im  ^lofter  @alonne 
n)eber  felbft  nocb  burc^  anbete  Slnge^örige  ber  SRe^er  ftirc^e  flcift» 
lic^e  SlmtdDerri^tungen  foOte  Dorne^men  bärfen,  auger  auf  fßzt» 
langen  bei^  «bte«  öon  @t.  S)eni«,  unb  bag  bai^  ftlofter,  wie  bic 
übngen  iBefi^un^en  t7on  @t.  ^enii^,  im  ©enuffe  ber  3tnmunität 
fein  foQte^).  S)iefer  S3erg(ei(^  n)urbe  ber  ®t)nobe  in  ^aberborn 
vorgelegt  unb  Don  i^r  fotpie  Don  ftarl  felbft  genehmigt,  toeld^er 
bad  ßlofter  augcrbem  in  feinen  föniglic^en  @c^ug  aufnahm,  ^ie 
Sudfertigung  ber  Urfunbe  n)urbe  übrigens  no^  Der^ögert,  Dielleic^t 
n)cil  Stngilram  bod^  noc^  ©c^ioierigfeiten  machte  feine  9{ec^te  atö 
©iöjeianDifc^of  aufjugeben  *) ;  erft  im  S)ejember,  nad^bem  ftarl 
mieber  and  @a^fcn  jurüdgefe^rt  toar,  fgm  bie  @a^c  jum  ^b^ 

fc^twB'). 

aRan  fie^t  nic^t,  toie  (ange  ber  ßönig  in  @a^fen  Dern^eilte; 
Don  feiner  Hnn^efen^cit  in  Sc^en  im  3)eiem6er  an  ift  fein  Sufent» 
^alt  oud^  niAt  me^r  nad^jutoeifen^);  an  bem,  toa^  fonft  no(&  aud 
ber  jtociten  §älfte  bed  Sa^reö  777  ju  berichten  ift,  ^at  Äarl  feinen 
unmittelbaren  Stnt^eil. 

©0  eifrig  Äarl  bie  Cbriftianifirung  ©ad^fenö  betrieb,  fo  wenig 
fc^eint  er  lange  an  ber  S^efe^rung  |$ried(anbd  t^eilgenommen  ju 
t)aben.  9latilixi\^  Derlor  er  aud^  {te  nic^t  an^  ben  ^ugen,  unb  fo 
lange  bie  Utrec^ter  @c^ule  ftc^  biefer  Aufgabe  unterzog,  befanb  fie 
fid^  in  ben  befien  §änben;  aber  te  größere  S)ienpe  biefe  Schule 
ber  SRiffion  unb  baburc^  unmittelbar  au^  Jtarl  leiftete,  befto  auf« 


(Xeflatnent  gfulrob*«)  u.  oben  ^.  266  9{.  2.  2)a  SHk^aniiil  neben  Snottram  ^e* 
nannt  rotrb,  ber  letztere  aber  auger  »Jfulrab  allein  bet^iat  mar,  l^ot  JSBild^armd 
n>o^l  ben  t^er^let^  (promissum,  t>on  MabiUon,  Annalcs  II,  240  rid^Hg  t)erflanben 
ald  compromissom)  üermtttelt 

1)  Bouquet  1.  c:  nt  post  hunc  diem  nuUus  ^uislibet  episcoporumj 
neque  Angalramnus  aut  successore««  sui  ipso  coenobio  non  contingat,  nisi 
Sit  sub  emunitate  et  privile^o  s.  Dion^rsii  regpulariter,  sicut  caeteras  eccle- 
sias,  quas  ad  ipsa  casa  s.  Dionysii  aspicore  videntur. 

^)  luterrogavimus  ADgalramnum  episcopum,  si  ipsum  Privilegium  con- 
sentire  debuisset,  fa^t  Aar(,  voaS  au()enf(^It(!9  ni^t  \ätin  m  $aberboni,  fonbem 
erfl  3ur  Mi  ba  er  bie  Urfunbe  auiSßeaie,  im  ^e^ember  in  Sld^n  gefc^a^. 

')l&ie  UrCunbe  iß  iN)m  6.  2)e)ember,  aud  Sd^en  batirt  Qknoxux  über  bie 
Urfunbe  banbelt  eidel,  Beiträge  IV,  24  ff.  {<B.-e.  ber  XBiener  ^fabemie  «b.  47, 
@.  586  ff.). 

«)  (SiS  e#irt  eine  Urfunbe  jtarfd  bei  Send  III,  2  0.  11  9hr.  8,  worin  ^arl 
bent  JHofler  ^erdfelb  bie  jfir^en  in  flltflabt,  9{ieflebt  unb  Oßer^aufoi,  nebfl  bem 
Rennten  in  ^fnefenfelb  unb  bem  t^ttringifc^  ^engau  f(^ft,  data  XU.  kalend. 
Noyembr.  anno  ab  incarnatione  domini  777.  indictione  15.  anno  re^ 
nostri  9.  actum  Wormacia  dvitate  pupUca:  alfo  unter  bem  21.  Oftober  777 
in  föormft  am^efleflt  9hm  ge^t  ^»ar  axa  bem  f|)ateren  (Streit  um  ben  t^ttrin« 
giften  Sel^tten  s^ifd^  ^erifelb  unb  ^atberfiabt  iftttm,  bag  ^en^felb  eine  fold^ 
^enfung  ersten  ^en  mi^;  aber  bte  twrßegenbe  Urfunbe  ifi  offenbar  \a\\äf,  bte 
^d^ung  mu6  \fattt  fallen;  ogl  eidel  II ,  416;  9RflbIba4er  9hr.  207:  9iett- 
berg  H  401  öl.  ä7;  ßa^n,  »onifaj  unb  ?ul  <S.  281  i«.  4;  «uÄfelb,  Lambert 
bon  {>er»felb  unb  ber  Sel^ntflreit  ^nnf^en  üRaing,  ^er^felb  unb  ^iiringen  (^iff. 
SWarburg,  1879)  @.  36  92.  2  u.  unten  3.  3.  780. 

IS* 

Digitized  by  VjOOQ IC 


276  777. 

fallcnber  ift  c^,  ha%  [xäi  geraume  ßt\t  feine  ©pur  einer  Serbin» 
bung  9axVi  mit  Utrecht  finoet.  @eit  777  begegnen  ^ier  n)enigftend 
älnjeic^en  einer  Senberung;  aber  ein  3ufamment)ana  jtuifc^en  ben 
iur  93efe^runQ  @ad^{end  Don  Jtarl  unb  ben  jur  93ele^rung  %ntS^ 
lanbS  burd^  bte  Utrec^ter  ©c^ule  getroffenen  Xnf^talten  finbet  noc^ 
immer  nic^t  ftatt.  Utrc^t  betreibt  bic  SRiffion  in  griedlanb  auc^ 
ie^t  no^  ganj  felbflänbig,  üielleic^t  tueniger  tpeil  ftarl  biefelbe 
üernac^Iäffigte  ald  tueil  ed  felber  bie  Seitung  nic^t  auS  ber  $anb 
geben  tooütt. 

Unter  ben  Don  Utrecht  auSgefc^idten  aKifftonoren  »ar  Siaftt)in 
p>ax  fc^on  t)or  mehreren  Sabren  geftorben;  baffir  tritt  nun  bie 
Z^ätigteit  Siubger'd  unb  äBiQeQab'd  befto  mel^r  in  ben  aSorbergrunb. 
SQKBe^ab  —  ober,  toie  bic  anaelfäc^fifc^c  gorm  bed  ^Ramend  eigent* 
lic^  tautet,  SSill^aeb  —  ^atte  f^on  feit  einer  9ici^e  t)on  Sauren  in 
^riedlanb  gen)ir!t,  aber  ed  ift  nid^t  möglid^  für  bie  erften  3^^^^" 
feiner  äBirtfamfcit  bie  (S^ronologie  genau  feftiufteden.  Kuc^  er 
toar  ein  Sngelfac^fe,  au8  9lort^umberIanb ,  bem  faft  ade  angeU 
fäc^ftfd^en  Smffionare  entftammten '),  ein  na^er  f^reunb  feined  Sanod^ 
mann^  Slfuin ').  (£r  ^atte  fiA  Don  feinem  j{önig  SUd^reb  bie  dx^ 
laubnig  geben  laffen,  ben  ©acqfen  unb  t!friefen  bad  d^riftent^um 
ju  prcbigen.  Sll^reb  berief  eine  @^nobe  ber  ©eiftHd^en  fetneiS 
Sanbe^,  unb  mit  i^rer  3ufttnimung  trat  SBiBe^ab  feine  SRiffiond- 
rcife  an').    Äu8  ber  Utrec^tcr  @$ulc  toar  er  alfo  nic^t  ^eröor* 

Scgan^en,  aber  unjmeifel^ft  ftanb  er  mit  i^r  in  aSerbinbung,  ^an« 
elte  tm  Sinüeme^men  mit  ber  ^rd^e  üon  Utrecht  unb  in  i^rem 
©ienfte*).  ©ein  Siograp^  gibt  feine  anbeutung  über  ben  S3c» 
^inn  feiner  I^ätigfeit  in  g^icälanb,  berfetbe  fäut  aber  ungefähr 
m  bie  erften  3a^re  ber  Regierung  Äarr«*).  ffiiöcl^ab  begab  fid^ 
juerft  nac^  J)offum  im  Oftergau  (Slfterga),  »o  Sonifaj  ben  aRär* 
t^rertob  erlitten  ^atte,  unb  prebigte  bort  längere  3cit  mit  bem  beften 


1)  l8aL  2)e^,  QMäfidftt  beS  (ErjbtdtmnB  ^amburg«^3reinen  M  gmn  fUa» 
gong  ber  ämffion  I,  12. 

«)  »Ql.  Alcuin.  epiflt  13  (0.  3.  789),  JaffS  VI,  165:  Et  saluta  miUies 
dilectisdinum  meum  uilbaed  episcopum.  2>te  ^Jfreunbf^aft  fd^rieb  ftdb  ineUd^t 
aa<  ber  Bdt  ^  als  fOtma  aRaoifkr  an  ber  ۊfvdi  oon  ?)orf  war  (SifSfio  I,  14). 

s)  Vita  8.  Willehadi  c  1,  88.  n,  880.  2)te  «ntorf^aft  «nflar'd  (meldber 
oHerbhigd  bie  Miracula  Willebadi  oerfagt  »1  baben  ^d)fmt)  tfl,  tro^  bc8  3^8>ttffed 
Sbam'i»  oon  Bremen  (I,  83,  8S.  VII,  297)  ^mfi^tltc^  btefer  Vita  ntd^t  nur  un« 
flcber,  fonbcm  burcbottil  umoabrfAemßm :  bat  ^tffio  a.  a.  O.  jtrtt.  SlusSfObrungen 
@.  51;  ®attenba(^  2)«0.  I,  5.  fbtft.  &,  232. 

*)  @o  t)emiutl^  avLdf  9{enberg  n,  451.  587. 

*)  giebcnfoH«  in  bie  3eit  »on  765  bi«  774,  ba  flläftt'b  hn  3o^  765  (nod^- 
bem  ^etbeuüalb  am  80.  Dftober  bad  jt$nigrei(^  üerloren)  (mf  ben  S^^ron  erhoben  unb 
Oflem  (3.  %ür9)  774  abgefe^  unb  bertrieben  würbe,  9a))|)enberg ,  Q^dfiditt  bon 
(Sng(anb  I,  209—210  unb  (8ef(^td^ti^elten  be«  iSrsfKfteS  unb  ber  @tabt  Cremen 
@.  1  9{.  1;  ^einfcb,  iDte  9let(!^  ber  iSngelfac^ren  sur  Seit  StatVi  M  <Br.  (2)iff. 
©resSlau  1875)  ©.  65—66;  2)e^b  a.  a.  D.  e.  14,  «mn.  @.  2.  (Bewarb  ©.  63 
92r.  133  folgt  olfo  mit  Unred^t  9bam  bon  Cremen,  ber  föiSe^b  na^  Cenifo)' 
Sobe  mdt  ^eSlanb  lommen  I&gt,  T.  12,  SS.  Vn,  287:  f.  bagegen  awi^  2)ie» 
famp,  (Suppfem.  e.  8  i«r.  51.  —  i'eibnia  I,  88,  bentt  an  772. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


amffbuit^ttglett  ffiiOc^b'iS  unb  Smbger'd.  277 

(Srfolge*).  Dann  toofltc  er  fic^  ü6cr  bcn  Soubac^  hinüber  in  ein 
@ebiet,  tpo  i^m  noc^  garniert  vorgearbeitet  toat,  unb  prebigte  in 
f>ugmer!e,  wäre  aber  Bort  beinah  ermorbet  tt)orbcn.  Die  |)eiben 
erflärten,  er  fei  bei^  Zoht&  f^ulbig,  boc^  nahmen  einige  i^n  anäi  in 
®(^u$  unb  brachten  6^  ba^in,  bag  baS  Sood  Aber  i^n  gen^orfen 
tDutbt,  bamit  ber  ^immel  entfc^eibe,  ob  er  ben  Zob  üerbiene  ober 
nic^t.  Dad  Sood  fiel  gfinftig  fflr  i^n,  fein  Seben  tüuxht  oerfc^ont, 
über  jene  @egenb  mu§te  er  öerlaffen  *). 

Darauf  n^anbte  fic^  äBiQe^b  nac^  2;^rianta  (Drent^e)  unb 
erjiette  l^ier  .anfang^  bebeutenbe  (jhrfolge.  %Id  aber  einige  feiner 
€(^äler  in  i^rem  Sifer  bie  ^eibnifc^en  f^eiligt^ftmer  |^törten,  ge< 
riet^  bod  Solf  in  jolc^e  (Erbitteruna,  bag  ed  über  äSBiOe^ab  unb 
bie  ©einigen  Verfiel,  unb  SBiOe^b  felbft  entging  nur  baburc^  bem 
Zobe,  bag  bad  von  einem  gfriefen  gegen  fein  ^upt  gesüctte  @^mert 
ba^  Sftetiquienfäftc^en  traf,  bad  er  um  ben  |)atö  trug.  Dur^  biefed 
SBunber  erfc^recft,  beriÄtet  fein  Siograp^,  liegen  i^n  bie  Reiben 
unüerle^t  abiie^en^).  äRan  lieft  ni(^t,  n)0^in  er  fic^  begab;  aber 
balb  nac^l^er  jog  il^n  ftarl  in  feinen  Dienft,  780^);  bid  ju  biefem 
Sa^re  bauerte  feine  SSirffamteit  in  f^riedlanb. 

Unterbeffcn  n)ar  auc^  Siubger  unabläffig  in  fjfriedlanb  t^ätig 
getoef en ;  boÄ  ift  t&  ungen)ig,  in  n^elc^e  ®egenb  bed  Sanbed  er  fidQ 
nac^  ber  SBieber^tellunQ  ber  ftirc&e  in  Dementer  begeben  ^tte^). 
(Eine  SBeränberung  in  fetnem  SBirlungdfreife  trat  aber  777  ein. 
3n  biefem  Sa^re,  toic  e«  fc^eint  ber  jioeiten  §älfte  beffelben,  em* 
pfing  ber  9ia(^f olger  @regor'd  von  Utrecht,  Slberic^*),  in  Stöln  bie 
93ifc9ofi^tt)ei^e,  unb  gleimjeitig  n^arb  Siubger  jum  ^rei^b^ter  ge« 
toei^t^).  Silberic^  befteute  barauf  ben  Siubger  jum  ,,Sel^rer  oer 
^ird^e"  im  Oftergau,  tooraud  man  f erliegen  barf,  bag  SBiOe' 
6ab,  ber  julefet  |ier  gcprebigt  batte,  777  fc^on  nac^  Drent^e 
toeiter  gebogen  n^ar.  Kit  fteben  Sa^re  lang  toixftt  bann  Siubger 
im  Oftergau  ®),  ftanb  aber  jugleic^  in  ununterbrochener  SSerbinbung 


1)  Vita  Willebadi  c.  2,  S8.  II,  380;  er  blieb  aber  bort  ^öd^flenS  bU  777, 
in  XDtiättm  3abre  Siubger  babin  tont,  t^gl  unten  ben  Stq^ 

«)  Vita  Winehadi  c.  8  (Dgl.  Tadt  Germania  c.  10). 

«)  Vita  WiUehadi  c  4,  88.  H,  381. 

«)  Vita  WiUehadi  c.  5,  ibid.:  Od.  unten  ymi  Mftt  780.  Unrid^tig  fe^t 
<Sr^arb  @.  66  9^.  152  bie  «ernfung  teille^*^  burd^  äarl  ncu^  Oigmobia  fd^on 
tn'd  3a^r  776;  bie  Angaben  ber  Vita  c.  5  fd|^iegen  biefe  Inna^me  t>6Vd%  caa. 

^)  2)arfiber  xtal  o.  @.  234. 

•)  Bai  0.  ©.  283. 

^)  Altfrid.  Vita  Liudgeri  I,  17,  ak[4t(^t«qncQen  U&  «tdt^nm«  SRünfter  IV, 
21 :  AlbricuB  autem  cum  m  Colonia  civitate  japradum  accepinet  episcopalem, 
fedt  et  Liudgemm  secum  presbiterii  percipere  gradum  et  constituit  eum 
doctorem  ecclesiae  in  pago  Ostrachae.  2)ag  bie  ^f(!(foffmeibe  Slbcrid^'d  iebeu' 
falU  erft  na^  bem  7.  Sinti  777  ßaUfonb,  g^  barauiS  tfäin,  bog  er  in  ber  er« 
»ahnten  Urtunbe  StatV9  twn  biefem  Xoge,  oben  ®.  266  9Z.  6,  no<^  presbyter 
atque  electns  rector  beigt;  im  fibrigen  ogi.  (focurS  n. 

8)  Altfrid.  vita  Liadfferi  I,  21,  a.  o.  O.  ®.  24:  bie  c.  7  3o^  pnb  alfo 
nicbt  f(bon  oom  2:obe  (Bvmfü,  fonbem  erfl  oon  ber  iBifd^ofdroei^  Alberid^'d  unb 
ber  $rtfb9tera?eii^e  ^iubger^  an  gn  fiifUa;  übrigens  t>gl  unten  )u  ben  Sobren  782 


Digitized  by  VjOOQ IC 


278  777. 

mit  Utrecht.  Sllbcric^  traf  eben  bamate,  md)  feiner  SSifci^oföioei^c, 
in  SBetreff  bcr  ©tiftöfc^ulc  in  Utrecht  eine  neue  Sinric^tuno.  35er 
Unterricht  in  berfelben  foHtc  tjiemtal  int  Satire  nocl&  einer  beftimm* 
ten  ^Reihenfolge  unter  tjerfc^iebenen  5ßerfonen  ttjec^feln.  3m  %xüf)^ 
\a\)x  ert^eilte  i^n  ällberic^  felbft  brei  äRonate  lang;  nac^  it)m  fam 
bie  9iei^e  für  bcS  näc^fte  äSiertelja^r  an  ben  5ßre^bt)ter  Äbalfler, 
bann  on  Siubaer  unb  für  bad  lebte  ä^ierteljatir  an  ben  $reSbQter 
Xbiabbra^t;  Siubßer  brachte  alfo  jebeg  Sa^r  brei  SWonate  in 
Utrecht  gu*). 

SSic^tifler  atö  biefe  SKenberung  be§  Se^rplang  ber  Utrecfiter 
Schule  ift  eine  anbere  SBeränberunq ,  über  bie  freiließ  genaue  an=^ 
aaben  nic^t  vorliegen,  bie  aber  bod^  bamatö  ftattgefunben  ju^aben 
fc^eint.  Sd  mirb  eine  ünnä^erung  ^mifc^en  ^arl  unb  ber  Sirene 
t)on  Utrecht  bemertbar.  S3ad  über  etnen  @c^a|  erjä^lt  toirb,  ben 
Siubger  iDöl^renb  feine«  Slufent^alt«  in  griei^lanb  in  l^eibnif^en 
Xempeln  gefunben  unb  Sllberic^  übergeben,  üon  n^elc^em  bann  bcr 
Äönig  jtpei  S)rittet  für  ftc^  (jcnommen,  bai^  le^te  aiberic^  über* 
lafjen  f^abt^  fommt  menig  in  Setrac^t;  ber  Äönig  fci^eint  iene« 
^eibnifd&e  lempelgut  atö  t)crrenIofe«  angefet)en  unb  uon  bem  Siechte 
©ebraud^  gemad^t  ju  ^aben,  welche«  ii)px  an  folc^eS  juftanb^). 
hingegen  fc^eint  Äarl  ju  ®unften  Sllberic^'S  in  ein  anbered  SScr* 
^ältnig  eingegriffen  ju  ^aben,  ^infic^tlic^  beffen  er  bi^^er  eine 
gro§e  fturücfbaltunj  beobachtet  ^atte.  ©regor  ^atte  t^,  ob^teid^ 
er  bie  bifc^öflici^e  ©tetlung  t^atffic^lic^  einna^,  nie  ba^in  bringen 
fönnen,  auc^  ben  SBifd^of^titel  ju  ert)alten^);  bag  Slberic^  nac^ 
einigen  3al)ren  jur  bifc^öf liefen  SBürbe  erhoben  würbe,  mug  eine 
befonbere  SSeranlaffung  gehabt  l^aben.  f^rü^er  n^ar  bie  Sr^ebung 
@reaor'«  jum  Sifd^of  t^eitö  bur^  bie  äRiggunft  bed  JSönig«,  tl)eitö 
burcg  ben  obf^ioebenben  ©Ireit  jnjifd^en  Söln  unb  Utrecht  oer^ln* 
bert  TOorbcn ;  biefer  Streit,  fc^eint  c8,  ift  ieftt  beigelegt,  »obei  oon 
oorn^erein  }u  üermut^en  ift,  bag  ßarl  babei  bie  $anb  im  @piel 
^atte.  äßa«  loir  über  ben  ©treit  loiffen,  fäöt  oor  bie  Slcgierung 
^arr«;  Äötn  n^oHtc  ftc^  bie  Unterorbnung  unter  SRainj,  toie  $apft 
3ac^aria«  unb  SBonifas  fie  üerfuc^t  Ratten,  nic^t  gefallen  laffen 
unb  wollte  augerbem  Utrecht,  toel^eS  nac^  ben  änorbnun|)en  beS 
Sonifas  ein  eigene«  Siöt^um  neben  Äöln  bilben  foQte,  ntd^t  al« 
folci^e«  anerfennen,  fonbern  behauptete,  Utrecht  gehöre  jur  ©iöjefc 


unb  784  nnb  (Sisare»  II,  fotvie  2)tefatn)) ,  (^äfiä^Oqntüax  beS  8tdt^um<  SD^fhr 
IV,  279  (9leaeflen  Shtbaec'«) ,  ber  mit  uniS  ben  Stnooben  ber  V.  Lmdgeri  folgt, 
»a^renb  t>.  Sfftd^t^fen,  gur  Lex  Saxonum  @.  160  9?.  1,  161  92.  2  bte  9h(^gfttt 
berfdben  befreitet 

J)  Altfrid.  vita  Liudgeri  I»  17  iR.  21;  »gl.  Ab.  92.  8  mib  in  »etrcff  bcr 
$erfon  X^bbra^t'd  SBottenba^  ^QMO^.  I,  5.  ^fl.  @.  230  92. 2. 

«)  Altfrid.  vita  Lmdgeri  I,  16  ®.  20. 

8)  «gl.  ©oib  rv,  2.  «n^.  <S.  135-136;  ö.  SKc^t^fcn  a.  o.  O. 
®.  181  92.  3. 

*)  2)atübcr  »gj.  «ettberg  II,  531  ff.  imb  o.  @.  115. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Streit  saifc^en  Äöüt  unb  Utrecht.  279 

t)on  Äöln^).  3)icfc  bcibcn  5ßunftc  ftanben  unmittelbar  unter  ein* 
anber  garntci^t  in  ßufammen^ang;  juerft  ^anbelte  ed  fic^  nur  um 
ben  ättjeitcn :  aber  ]päter  würbe  bamit  ber  crfte,  baö  Streben  Stüln^ 
nacö  ©Icid^fteflunfl  mit  äRains,  nac^  ber  erjbif^öflic^cn  SDBürbe  in 
SSerbinbunfl  gebracht  unb  benufet,  um  in  ißetreff  beö  gleiten  ein 
abfommen  ju  erjielen.  Slac^bem  in  ben  crften  ßctten  StaxV^  bie 
Sac^e  in  ber  ^c^wcbe  geblieben,  Utred^t  ^toat  nici^t  Söln  ju* 
oefproc^en,  aber  auc^  mc^t  ald  t)onbercc^ttgte^  SBtöt^um  neben 
Söln  aefient  war,  würbe  enblic^  bie  anflelcgen^eit  jum  Äbfi^Iufe 
gebraut  burd^  einen  83erg(eic^,  welci^er  ben  beiberfeitigen  Hnfprüc^en 
atec^nunfl  trug.  @o  weit  wir  fe^en  baö  erfte  Reid^trif  bag  bie 
9luSeinanberfe§ung  erfolgt,  ift  bie  äBei^e  SIlberidQ'i^  jum  SSifc^of 
üon  Utre^t  burc^  ben  »ifc^of  t)on  Söln.  3)ic  «nfprüc^e  Utrecht« 
finb  babur^  befriebigt,  cö  ift  ein  felbftänbigcg  SBi^t^um,  nur  fte^t 
e^  nic^t  im  äRetropolitanücrbanbe  Don  aWaihj,  fonbern  räumt  bem 
SBifc^of  Don  ftöln  erjbifc^öf lic^e  Siechte  Utrecht  gegenüber  ein.  Unb 
barin  befte^t  ba8  ßwfl^ftänbnig,  welches  Äöln  gemacht  ift  d^  ift 
ein  anbered  a(^  worauf  urfpränglic^  bie  ^^^orberung  $ölnd  gerichtet 
war,  ber  äufolgc  bie  ÄirAc  oon  Utrecht  nur  einen  SBeftanbt^eil  ber 
Äölner  3)iöjcfe  bilben  foute;  aber  baffir  erhielt  ftöln  nun  ©elegen* 
^eit  erjbifc^öflic^c  Weckte  auöjuttben,  wa§  i^m  SRainj  gegenüber 
,u  Statten  tam  unb  ber  erfte  ©c^ritt  jur  wirtlichen  ffirlangung 
ler  ersbifd^öf liefen  SBürbe  war.  Slllerbing^  t)ängt,  wenn  ber  S3i* 
fc^of  ©ilbibalb  etwa  fiebje^n  3at)re  fpfitcr  im  SBefife  biefcr  SBSürbe 
erfc^eint,  bad  aBem  Slnfc^ein  na^  junäc^ft  nur  mit  feiner  Stellung 
atö  SrifapeOan  jufammen  (wie  bei  feinem  äSorgän^er,  bem  93ifc^of 
SSn^ilram  oon  äRefe).  gür  eine  wirtliche  SKctropolitanfteOung  eat-» 
fd^etbenb  würbe  iebenfatli^  erft  bie  Unterorbnung  einiger  ber  neuen 
foc^fifc^en  SBi^t^ümer  unter  Äöln^).  dagegen  finbet  man  nic^t, 
bafe  fd&on  jur  geit  ber  a3ifc^of^weit)e  aiberii^'ö  bie  förmliche  (gr* 
Hebung  be«  SBifc^of«  oon  Äöln  jum  ©rgbifc^of  ftattgefunben  f)ätte. 
Ueber^aupt  fd^webt  S)unfel  über  ber  $erfon  beö  »ifd[)of^,  weld^er 
biefe  SQBei^c  oorna^m.  2lu8  ben  Urfunben  ift  für  biefc  3^*^  ber 
9?ame  beö  Äölner  Säifc^ofö  nic^t  ju  erweifen;  fpötere  Sifc^ofö* 
tjerjeic^niffe  nennen  als  Vorgänger  §ilbibalb'«  ben  SRiculf  mit 
einer  «mtöbauer  t)on  22  Sauren»);  ba  |)ilbibalVö  SRamc  feit  794, 


i 


1)  gm  ollgcmcinen  ogL  füttihaa  11,  530.  601;  DclÄnct,  Äonia  ^ippin 
<S.  54  ff.  9{a4  Der  Snorbimna  Don  3<i4<>^<^  f»^^  unter  ber  9J{etro)}oie  Wami 
bie  ©iÄt^ümer  ©orra«,  ®<)eier,  Jungem,  Äofa  unb  Utret^t  flehen,  ©rief  bei  Jaff6  III, 
227  (ifhr.  81).  Äöln,  gefUlfet  auf  feine  Vergangenheit,  Dertongte  felbfl  eine  erjbif(^öffi(^e 
©tcflung,  nur  gerabe  Utre(!^t  gegenitter  nic^t:  ^ier  beanf pruste  cS  nix^  me^r,  bie 
»öflige  8uaeWrigfeit  ber  Utred^ter  Äirc^c  ju  feiner  3)iöjefe,  wie  ©onifoj  fl(^  ou«- 
briim:  Colonensis  episcopus  illam  sedem  .  .  .  sibi  osurpat  et  ad  se  perti- 
nere  dielt,  bei  JaflR^  IH,  260  (9h.  107):  ügl.  au*  Royaards  @.  252  ff. 

2)  3^gl.  «ettberg  I,  540;  II,  601  f.  unb  unten  *b.  II.  (ben  «bfc^nitt  über 
bie  ßofbeamten). 

8)  Catal.  archiepp.  Coloniens.;  Levold.  de  Northof,  SS.  XXIV,  337 
bi«  388.  348.  359.  —  fernen,  <»ef(^.  b.  @tabt  Äö!n  I,  189  nennt  nur  im  allge- 
meinen M  ^Ubibalb'i»  9{a(4fo(ger  moiil  o!^ne  nähere  9(ngobe  über  i^. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


280  777. 

pcrft  auf  bcr  Stjnobc  tjon  gronffurt,  bcflcanct*),  fo  »ürbc  Äiculf 
fein  Amt  aßcrfpätcftcni^  772  angetreten  paben,  ate  9lac^foIßer 
eined  SBifc^ofd  ^crc^t^elmud^).  $te  Angaben  ftnb  ade  nic^t  rec&t 
juüerläffig;  aber  in  Ermangelung  anberer  n^iberfpred^enber  Stacq^ 
richten  mag  immerl^in  angenommen  n^erben,  bog  Xlberic^  Dom  S9i' 
fc^of  SKcuif  bie  SBeilje  empfing. 

@«  Derftebt  fid^  üon  felbft,  baft  an  ber  Orbnung  biefcr  Ser- 
^ältniffe  ber  König  Hnt^eil  ^atte,  unb  fd^on  bie  ©c^enfung  an 
Utred^t  üom  7.  Suni^)  jeigt,  bafe  Älberic^  bei  Äarl  in  ®unft  ftanb; 
o^ne  3^^if^(  W  ^^^(  ^ic  f^^  Utrecht  gfinftige  Sntfc^eibung  ^^ 
beigefü^rt*). 

SuS  93aiem  ift  ju  biefem  3a^re  eine  toic^tige  ßloftergrfinbung 
ju  öerjeic^nen,  bie  Stiftung  t)on  Äremömfinfier.  ©tifter  »ar  ber 
ßerjog  lafftlo  felbft,  bei  bem  ja  greigebigfeit  geqen  bie  geiftßc^en 
Stiftungen,  $ebung  unb  93eförberung  bed  fird^hc^en  üiebend  ein 
burd^ge^enber  3wfl  f^i«^  SBefen«,  feiner  ganjen  5ßolitif  »ar. 
9la(^bem  mehrere  Sabre  über  feine  X^ätigfeit  gamic^td  me^r  ber^ 
lautet,  gibt  er  burcä  bie  ®ränbung  bon  ffremdmünfler  n^ieber  ein 
Sebeni^jeid^en  bon  fic^.  @ie  fäOt  ind  breigigfte  Sa^r  feiner  9it 
gierung  *^),  alfo  in  bie  jtoeite  §älfte  bed  Sa^ed  777  ober  in  bie 
erfie  be«  Sal^re^  778,  unb  toirb  ^ewöj^nlic^  777  angefefet«).  ®ine 
fpöte  Sage  —  toic  e8  beren  öiele  ä^nliÄe  gibt  —  toiÖ  »iffcn, 
roä^renb  ber  Äntoefen^cit  laffUo'g  in  Sorcq,  an  ber  SKünbung  ber 
(£nni^,  bci^  @renjf{uffed  juiifd^en  S9aiern  unb  $annonien,  in  bie 
®onau,  ^abe  fein  @o^n  ©nnt^ar  in  einem  benachbarten  SBalbc 

fiejagt,  fei  Don  einer  SBitbfau,  bie  er  bereit«  mm  lobe  getroffen, 
elbft  töbtlic^  Dermunbet  unb  nur  mit  $i(fe  ]eine«  ^unbed  fc^on 
tobt  t)on  ben  Sßannen  feine«  SSaterd  n^ieber  aufgcfunben  n^orben. 
(£in  $irf(^  mit  (euc^tenben  fterjen  auf  bem  ©en^ei^  l^aht  ben  Ort 
gejeigt,  »0  @untl^ar  begraben  n^erben  foOte,  unb  über  biefer  ISe^ 
gräbnigft&tte  ^abe  bann  Zafftlo  junäc^ft  eine  pijerne  ftird^e  er* 


*)  SynoduB  Franconofurt.  c.  55,  Capp.  I,  78. 

^  2^ag  biefer  lux^  unter  ftatf  lebte,  behauptet  ber  Catal.  1.  c. :  Berchthel- 
mus  XVII.  episcopus  sub  Pippino  et  Caroio. 

8)  »flL  0.  ©.  266. 

'*)  Bo  aud^  9{ettberg  II,  534.  Ob  ober  gerobe  in  $abetbom  bie  ^age  er« 
lebtgt  nmrbe,  tvie  2eibni)  I,  66  annimmt,  iß  nid^  }n  fe^. 

^)  @o  bie  Urtabe  felbfl,  o^L  unten  @.  281  R  2;  banadb  Bemardi  (ut 
videtur)  Über  de  origine  et  ruma  monasterii  Cremifonensis  I,  6,  S8.  XXV, 
641  (ögL  Prol.  @.  m). 

«)  ©0  in  ber  Hist.  Cremifan.  SS.  XXV,  629  f.,  ögL  @.  625.  637;  Ber- 
uardi  (ut  videtur)  Cremifan.  hist.  ib.  @.  655  (ogl  @.  651);  in  einer  SlRarginale 
)ur  Hist  epp.  Pataviens.  et  ducum  Bavariae,  ib.  0.  625;  Don  Le  Cointe  VI, 
138;  Seibni)  I,  68;  ton  ^agn,  im  Utftinbenbnclf  für  bte  Okfibi^te  bei  8enebic« 
tineqHM  ibremimfinfler  @.  1 ;  twn  9^qfa,  ®ef4.  8atemi  1, 156;  ifömmel  clclD.L, 
161  9^.  2,  199  unb  fonfl  2)ai  Miß  778  nennen  bie  Annales  Mellicenses 
(auctar.X  SS.  IX,  535:  onA  Mabillon,  Annales  II,  242;  man  mng  mitSMerg 
II,  255;  9ttbitiaer  I,  110  92.  1  auf  eine  genaue  8efttmmnna  »ersten,  inbeffen 
erbeOt  ou»  ber  fbgabe  ber  etßen  ^nbiction,  unten  @.  281  9{.  %  bog  bie  Stiftung 
erfl  nat^  bem  1.  September  777  erfolgt  fein  mnß. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


l 


Stiftung  oon  itremdmttnfter.  281 

richtet,  aud  tpelc^er  nac^^er  bad  ^(ofter  ftremdmünfter  ^ert)orging  ^). 
Sott  biefem  gaitjen  Hergänge  ift  in  bcm  einzigen  brauchbaren  Reug« 
nig  aber  bie  @rünbuna,  ber  Stiftun^durfunoe  Xaffito'd,  feine  @pur 
,u  entbeden ;  toai  Xaffilo  ^u  ber  Stiftung  bttooQ,  (priest  bie  Urenga 
ler  Urtunbe  aud;  ed  ift  fem  eigener  innerer  Untrieb,  bad  93eftreben 
,;ber  ^büt  ju  entgegen  unb  bet  Sl^rifto  n)ol^nen  )u  bfirfen",  toa^ 
i^n  brängt^  Don  ben  @ütern,  bie  it)m  ber  ^err  Dertie^en,  cinigei^ 
@ott  }u  meinen.  @eine  $Borfat)ren  f)&tttn,  \otot\t  fie  getonnt, 
Airc^en  erbaut  unb  reic^tic^  au^eftattet,  ftldfter  errichtet  unb  mit 
reic&em  SBermdgen  berfe^en,  unb  fo  ^abe  auc^  er  befc^Ioffen  ein 
ftlofter  JU  bauen  ju  S^ren  bed  ^eitanbd,  an  bem  %lvi^t  (St)remfa 
(ftrem^)»). 

9la(^bem  ber  93au  DoQenbet,  bon  Zafftlo  bem  ftlofter  ein  Hbt 
mit  9lamen  ^ter  aud  9tieberaltai^,  ber  ©ränbung  feinet  SBaterd 
Oatilo,  gefegt  ^)  unb  bemfetben  etne  Hnja^I  äRönc^e  beigegeben 
toar,  bie  anaeblic^  ebenfaQd  aud  9heberaltaic^  berufen  tpurben^), 
ftattete  Xafftto  feine  Stiftung  aufd  teic^fte  mit  3)eji^ungen  feber 
fSxt,  mit  Sanb  unb  Seuten  aud  unb  fe|te  fie  baburc^  tn  ben  ©taub 
i^rer  9luf((abe  ju  genügen.  Un}n)eife(^t  ^atte  Zaffilo  ftremd* 
mfinfter  btefelbe  Aufgabe  jugebaqt,   bie  er  einige  3a^re  früher 


^)  2)iefe  (Si^lung  fle^t  in  Bernardi  (ut  videtur)  über  de  origine  et 
raina  moDasterii  CremiämeDsis  I  c.  6,  SS.  XXV,  641  unb  ifl  früfer,  oor 
bem  U.  Sol^^nnbcrt,  nic^t  na^sumetfen;  fd^on  Mabillon  1.  c.  nimmt  mit  ffitd^t 
gar  Idne  Stttdfl^t  anf  fie. 

*)  ^agn,  Urtunbenbu^  Wx  ilremdmttnßer  @.  1:  Propter  amorem  eternum 
et  timoiem  horribilem,  nt  devitare  valeam  mannonem  dyaboii  et  habere 
merear  mausioDem  cum  Chxisto,  ego  Tassilo  .  .  .  anno  ducatai  mei  trice* 
simo,  indictione  prima,  mente  tractavi  ut  de  hoc  quod  michi  Dominus 
dignatus  est  concedere  pro  memet  ipso  aliquid  Deo  conferrem.  Nam  bone 
memorie  antecessores  mei,  in  quantum  potuerunt,  res  snas  Deo  devoverunt, 
ecclesias  Dei  construxerunt  easque  suis  opibus  ditaverunt,  monasteria 
ouoque  studuemnt  construere  et  non  modicas  ad  easdem  pecunias  tradere. 
^ua  de  re  statu!  ^uoque  et  ego  in  animo  meo,  ut  cum  smnma  opitulatione 
lesu  Ctuisti  dommi  m  ipsius  nomine  monasterium  edificare(m),  qul  ipso 
adiuvante  ita  factum  est  SgL  «td^  bie  SefUUigmtg  JtarfiS  m  ber  Urtunbe  Dom 
8.  Sonuar  791,  WOftbaAcc  9h:.  302:  Urtb.  bed  2(mU9  ob  ber  dma  II,  5  f.  unb 
Hist  Cremifan.  SS.  XXV,  629.  mnt  gr^^ung  ifi  aber  bie  Urf.  bom  SR&i)  789, 
SRii^lba^er  e.  110-111  9hr.  290;  Urfb.  U»  2mM  ob  ber  (bM  II,  6  ff. 

*)  fB^l  Hist.  Cremifan.  SS.  XXV,  629:  et  ibidem  religiosas  persona» 
congr^»yit,  qoibus  abbatem  prefecit  nomine  Fater,  aaeomptum  de  Altah 
inferion,  virum  ob  sanctitatem  sue  vite  Deo  et  hominibus  predilectum, 
^.  @.  680—631;  Hemard.  I,  10  ib.  ^.  648:  a  cenobio  pateme  fundacio- 
ms,  Bcilicet  Altan  inferiori,  quendam  religiosum  valde  virum  nomine  Fater 
cum  aiiis  monachis,  quibus  esset  abbas,  advocavit,  quorum  seges  in  plura- 
lem  dehinc  fratrum  numemm  propagatur.  8gt  über  ben  fün  ^(oStc  bie  urtunbe 
jtorr«  für  itremfmflnfler  oom  8.  Sanuar  791,  müftbad^  9hr.  802;  Urtb.  b.  S. 
ob  ber  (Sma  II,  5-6;  ferner  (»raf  ftunbt  a.  a.  O.  @.  178-179;  mellei(bt  war 
er  ita^Kon  U9$im%$  5:a|fito  gewefen  (ib.  ®.  218  9h:.  7:  Ego  Fater  pbr.  cap- 
pellanus  domni  Tassilonis  ducis  Baiouuariorum). 

*)  l^t  Angabe  quos  de  Altah  inferiore  vocavit  ifl  fretti<4  nur  eine  f))&tere 
9ianbnote  ()um  ttp,  ber  Urtunbe),  Urtunbenbmb  fftr  itremtmlhifler  <B,  4  9^.  2; 
bgt  fibngend  bie  oor.  9nm.  (Bemard.  1.  c). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


282  777. 

QU^brüdltd^  atö  Qtocd  ber  ©rünbung  bcd  ^loftcr^  Snntc^en  an^ 
gegeben  batte,  bie  93efel^rung  ber  benachbarten  ©laDen  ^)  unb,  toa^ 
mit  bor  $rebtgt  beö  ®I)riftcntf)uni^  $anb  in  ^anb  0ing,  bic  JBcr* 
breitung  ^ö^erer  @eftttung  überhaupt.  Xaffilo  fprtc^t  ed  in  ber 
Urlunbe,  worin  er  ^emömfinfter  mit  ©fitem  auöftattet,  nit^t  bc= 
jonberS  aud,  aber  bie  SluSftattung  felber  jeigt,  bag  er  t)on  biefem 
©eftc^tSpunfte  ausging,  ^cm  Slofter  toerben  neben  bem  bebauten 
Sanbe,  neben  ben  »Jiefen,  Siedern,  SBSälbem,  Salinen,  SBSeinbergen, 
mit  ben  barauf  fifeenben  SBeingärtncrn,  ©aljfiebern,  JBienen* 
martern,  ^^ifc^ern,  @c^mieben  unb  anbercn  £euten,  auc^  groge 
©treden  unbebauten  fianbeg  jugetoiefen,  ffir  bereu  Urbarma^ung 
eS  @orge  tragen  foll,  unb  bie  x\)m  in  unbegrenzter  SluSbel^nung 
überlaffen  merben  ^).  Qtoax  hinüber  auf  ba^  rechte  Ufer  ber  ffinn§, 
aber  bie  @renje  ^aiernd  in  ba^  jlaDifc^c  @ebiet  hinein  reichen 
bie  aSefifeungen  be8  Älofterö  nod^  nic^t®).  aber  fd^on  l^aben  au(§ 
bie  äßirfungen  ber  glüdlid^en  kämpfe  Xaffilo'^  im  Often,  ber  Un« 
termerfung  Äarantanienö*)  unb  feiner  Sf)riftianiftrung  in  anberer 
SSSeife  fid)  geltenb  gemad^t;  auf  bairifc^em  @ebiete  felbft,  bieffeitd 
ber  ffinn^,  ^aben  fi(^  ©lauen  angcftcbelt*);  eine  ganjc  ©lat)en=* 
befanie  unter  i^rem  ^upan  (Sopan)  $^^ffo,  bie  bisher  Zaffilo 
tributpflichtig  loar,  loirb  nun  an  Äremömünftcr  übermiefen,  nat^*» 
bem  im  auftrage  2affilo*g  ber  Sbt  ^ater,  ber  Subej  ©^uniprec^t«), 
ber  ®raf  ^leobro  unb  ein  gemiffer  Serpred^t  il)rcn  Sefi^ftanb  auf* 


')  Oben  @.  67  91.  4. 

^)  Ur(imben6u4  für  ihremdmüiifler  @.  2:  Tradimus  atque  confinnamus 
.  .  .  homines  qui  in  ipso  loco  habitant  et  ea  cuncta  que  ibidem  culta  vi- 
debantur,  de  incnltis  vero  ex  omni  parte  qaantum  voluerint  cultum  £aciant 
...  In  circuitn  cultum  faciant  quantum  velint  sine  omni  prohibicione,  ba0 
aOed  ober  biefftttd  ber  (Sma. 

»)  9fatb^art  @.  808  ff.  unb  8ttbinger  I,  112  nehmen  aud^  Seftüungen  bed 
j^IofieriS  ofUtd)  ber  (SnniS  an.  Wkx  bie  ^^pfbäd^e,  Ipfae,  futb  ni^t  oflli^  fonbem 
loefiU^  ber  (Snnd  )u  \udfm,  toit  $n|j,  ^^ef^id^te  bed  ^anbeS  ob  ber  (Ennd  I,  183 
nad^weiß,  unb  )n?ar  bei  @t  ^lorton;  9lub^art  oenoec^felt  fte  mit  bem  fretltd^  \nd 
ofUii^eren  Sp^fütß;  me^e  8eft(}ungen  i3ttbtnger  öflüc^  ber  dan»  fuc^t,  tfi  irid^t 
p  fe^n. 

*)  «gl.  0.  ©.  131. 

'^)  Sgl  itammet,  2)ie  anfdnae  M  beutf^en  iebtai  in  Deflerrei^  e.  160—161 
92.  2  (angefü^  oon  aRtt^lbad^  @.  116  gu  9h.  302). 

^)  2)ie  «ebeutung  bed  batrifc^  iudex  iß  ftreilia.  2)te  \»n  fRtdü  oxOat» 
führte  9nft4t,  „2)er  iudex  im  bainf^en  «olüre^t'' ,  Bettfd^ft  für  9le(^t«gef4i4te 
öon  8ftaborff,  ©run«  u.  a.,  ©b.  1  <S.  131  ff.,  »onodj  ber  iudex  bei  ben  S3aiem 
bod  eiaentli^e  „unabl^angtge  Organ  fpegieO  für  9{e4tdpflege  unb  Sie^tdfinbung''  mar 
(B.  137),  mirb  audi  tmq  biefe  9{oH}  unferer  Urfunbe  (bie  a^erfel  e.  144  9^.  15 
frälid)  fiir  unecht  erüärt,  ogl.  unten  e.  283  9^.  6)  nid^t  unterfUi^t,  berat  1^  ^anbeU 
ed  fl4  ni^t  um  eine  n^terlic^  Sntfc^bung,  fonbem  um  eine  «ermaltunglfaibe, 
a(fo  eine  jtbätigteit ,  meldte  SDMel  @.  160  bem  bairif^en  iudex  gerabe  abfpricpt 
SBaife  n,  2,  3.  «ufl.  @.  151  ff.;  IV,  2.  «ufl.  @.  407  f.;  9Wea!er,  Okfc^te 
©oterns  I,  128  92.  1;  ©efeler,  3eitf4rift  fflr  9{e4t«gef(^t(4te  ©b.  9,  e.  244  f.; 
^4röber  in  3-  b.  ^t)ign9-(^tifmng  IV,  225.  2)ie  ©e^eici^nung  iudex  mirb  im 
boirtf^en  (Skle^^bu^e  nt^^t  au^Sfc^Iiegln^  für  ben  ^^ttt ,  fonbem  and)  für  Oe^drben 
im  allgemeinen  gebrmtd^t 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Stiftung  oon  ÄrcmÄmünPcr.  283 

genommen  unb  georbnet  l^aben^);  30  anbere  @Iat)en  l^aben  ol^ne 
ISrlaubnig  Xafftlo'S  unbebaute^  Sanb  urbar  gemocht  unb  loerben 
mit  biefem  Sanbc  bem  Sloftcr  gefd^enft. 

@o  ift  bie  ©rünbung  t)on  ßrem^münfter  in  boppelter  ^inftd^t 
öon  SScbeutung.  @ic  ift  ein  SBcwciö  bcr  großen  (Jrfolge,  tocld^e 
S^afftlo  ben  6Tat)en  gegenüber  bereite  bat^ongetragen  ^atte;  benn 
ein  großer  I^eil  ber  jur  Sluöftattung  beg  Ätofterg  üertoenbeten 
Sänbereten   ift  Don  ©lat^en  beloo^nt;   @(Qt)en  felbft  tperben  atö 

!indpf(i(^tige  Seute  an  bai  ^(ofter  berfd^enft,  unb  biefe  @lat)en 
inb  o^ne  3^^^^*  ©Triften  getoefen.  ®i(|tig  ift  bie  Stiftung  aber 
auc§  ate  ein  öorgeft^obener  Soften  jur  JBcförberung  ber  tociteren 
Cliriftianifirung  be«  OftenS,  unb  biefe  öon  lajftlo  il^m  gefteQte 
Xufaabe  ^at  bad  @tift  nac^^er  auc^  tpirflid^  erfüQt  Sd  ftieg 
raf(9  ju  {)o{)em  Slnfe^en  empor  ^);  bei  Xafftio  felbft  ftanb  ed  in 
^o^er  ®unft,  ed  tombc  bon  i^m  and)  mit  einem  filbernen  jteld^ 
mit  bem  IBilbe  bcd  ^erjogd  unb  feiner  @ema^Iin  fiiutperga  be« 
fc^enft»). 

3)ie  ©d^enfunggurfunbe  würbe  in  Ärem^münfter  felbft  aui8^ 
gefteüt,  im  93eifein  ber  angefe^enflen  geiftlic^en  unb  n^eltUc^en 
ÖJrofeen  bei^  ^erjogtl^umg.  Die  Sifd^öte  SSir^it  üon  ©aljbur^^ 
Sinbpcrt  bon  Siegen^burg  unb  SBalter  (SBalbertc^)  t)on  $affau,  tn 
beffen  Sprengel  ba^  neue  Älofter  lag*);  bie  Siebte  Opportunu«  üon 
SKonbfce,  SBolfpert  öon  SRieberaltaicg ,  «tto  üon  @(^amife,  8iob* 
f)art  bon  Sfana')  unb  ©aojric^,  beffen  Slofter  nit^t  belannt  ifi; 
enblic^  bie  @rafen  UtiU  (Utic^),  Wlao^Uo  unb  @aIu^fo  ftnb  atö 
Sengen  aufgeführt*).    lafftlo  ^at  übngen«  bie  ©c^enfung  in  ®e* 


1)  Infra  terminnm  (ber  bairifc^  (Sxtm)  manent,  fagt  bie  Urlimbe.  Ob 
aber  ItremiSiniinfier  felbfl  anf  frtt^  flabtf^em  9obeit  erdetet  mürbe,  tote  n.  Stodi* 
^tentfelb,  Settrftae  }ur  beutfc^en  Sanber«,  Bf^fta»,  <Sttten«  imb  <Staateii'Jhmbe  I, 
237  on^ime^en  fd^etitt,  tfl  bnrc^auiS  atDetfel^aft  Qrr  leitet  ben  ^amtn  wm  flobifc^ 
kireina  ^er  unb  oer^t  barunter  eine  ,(S^(at)en^erberge''  auf  ber  ^^age  Jom  Ufer« 
nortcum  nad)  ^[^onnonten;  aber  bie  in  bem  „mansio^  ber  Urfunbe  (oben  @.  281 
92.  2)  gefunbene  ttnf)>ielung  barauf  ifl  fe^r  gefugt  unb  oor  allem  ber  Sflamt  bei» 
jlloflerd  jebenfalld  bem  bed  5(remiSfbtfTed  entlehnt. 

<)  ^Ql  9lettberg  II,  256. 

')  fßal  9hibbart  ®.  809  unb  ^ormai^r  im  Snianb,  Sageblatt  fftr  baiS  dffent- 
ftc^e  Seben  m  2)entfd^lanb,  ^a^rg.  1829. 

*)  2)ie  9?amen  ber  Sifd^ofdfl^  |lnb  erfl  \pattt  benen  ber  8if(^ofe  beigefttgL 
bo4  famt  über  |le  fdn  3n>eifel  fein;  bie  ^ejei^nuna  SBalter'iS  ai&  Sd\\dfo\  oon  iov^ 
bertt^t  freiließ  auf  bem  fp&ter  allgemein  g^gten  falf^en  ®(auben ,  bag  Sor^  ber 
friU^e  ®it  bed  9iiSt^«  9affau  getoefen  fei,  ogl.  2)ttmmler,  ^iftgrim  oon  ^affou 
unb  baiS  (Svfinstifim  2or4  ^.  70  f. 

^)  ®ie  begegnen  mi  alle  fAon  im  2)ingolfinger  Sobtenbunb  (oben  ®.  56) 
unb  ma^en,  obglekd  aadf  ^er  bie  urfmtbe  nur  bie  mmen  ber  flAtt,  nic^t  bie  ber 
JMdfler  neimt,  ferne  €k^n)ienafeiten;  nur  baiS  j^ofler  bed  legten,  Gaozrich,  ifi  nid^t 
3U  ermitteln;  ogL  and^  I^  Ofointe  VI,  139  f. 

«)  ajterfel  a.  a.  D.  @.  144  9{.  15  erflSrt  bie  Urfunbe  für  nned^t,  unb  oon 
ber  5Jorm,  worin  fle  un«  oorliegt,  ifi  bieö  o^ne  3ioeifel  richtig,  ©le  dgentOc^e 
^enfmtgdurfunbe  i^  »ie  (ineingef^oben  in  eine  anbere,  bie  Kuffi^rung  ber  B^^i^ 
au»  bencn  gar  nur  eine  'äu&woafl  getroffen  wirb,  gef^ie^t  in  einer  aang  nngewo^s 
Itd^  ^mtif  unb  ebenfo  oerba^ttg  ift  ber  0<!^üt6  in  secula  sectuomm.  Amen» 


Digitized  by  VjOOQ IC 


284  777. 

meinfd^aft  mit  feinem  @o^ne  X^eobo  gemacht,  ber  Doti  il)m  feit 
777  Qtö  aWitrcgent  angenommen  ift,  ungeachtet  feiner  Sugenb,  benn 
er  fann  bamatö  erft  etwa  12  Saläre  alt  getoefen  fein  ^). 


2:n)6bem  tfl  an  \itm  ^n^alt  fefi|ii^ften,  ber  —  nne  fogar  auc^  ein  ^^beil  ber  ffonn 
—  bnr4  bte  aud^  bon  9lettberg  II,  256  aU  xnüeil&ffig  anernumte  SeflftdgungSur« 
tunbe  StaiC»  oom  3.  Sonuar  791  geftd)ert  »iib  (@i(fd  K.  130,  boL  «mn.  (8.  269 
bt«  270;  I,  129;  8ettr.  j.  2)i)>L,  Ssiener  e.43.  8b.  47,  e.  203;  a^Ibac^er 
9{r.  302;  Ur(b.  b.  2.  ob  ber  (SnniS  U,  5f.  2)a0eaen  ber  3nf<4  mit  ber  fbigabe 
ber  Sol^ndjal^I  777  für  bte  ®tiftnna  tfl  entfd^ben  fatf<4. 

^)  $gL  oben  @.  58.  2)te  Urtunbe  fagt,  Uibtnbenbnc^  für  flremiKmiinpcr 
^.  2:  Ego  igitur  Taarilo  vir  inlnstris  dux,  ut  supra  annotatum  est,  anno 
XXX  no  ducatoi  rnei  simuloae  dilectisaimns  filius  mens  Theoto ,  anno 
etiam  dncatni  eins  primo  tracumtis  .  .  .  (oal.  Bemardi  Über  etc.  I,  6,  S8. 
XXV,  641). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


778. 

3)ie  SBetfammlung  in  $aber6orn,  ha&  loic^tigfte  Sreianig  bed 
Sa^re«  777;  bic  Scrcitoinigfcit,  lüomit  bic  ©ad^fcn  [xq  feinen 
^orberungen  untemarfen,  beruhigte  ben  ftönig  fo  fe^r  ttber  bie 
t)on  bort  no(^  immer  bro^enben  ©efa^ren,  bog  er  frete  $anb  be^ 
fommen  ju  l^aben  glaubte  ffir  eine  anbere  loeitou^febenbe  Untere 
ne^mung,  bie  aber  and)  fc^on  in  ^aberborn  jur  ©pracqe  gefommen 
loar^).  3)ic  Äufforberung  ber  foraAenifd^en  @rogen  jum  Sin* 
freiten  in  6panien  fanb  oa^er  bei  ftarl  Oe^ör;  er  rüftete  [xdf 
mit  möglidgfter  ©c^nelligteit  ben  Selb^ug  ju  beginnen.  Unb  fo 
fc^ioierig  bad  Unternehmen  auc^  tpar^  iebenfalfö  lourbe  burA^  bie 
Dkr^SItniffe  in  Spanien  felbft  bte  Sinmifc^ung  einer  fremben  S^ac^t 
erleichtert. 

4)er  Anlaß,  toefc^er  jene  ©arajcnen  über  bie  5ßijrenäen  ju 
fiarl  führte,  liegt  in  bem  oanjen  bamaligen  3uftanbe  ber  mo^am« 
mebanif(|en  ffieft,  in  ben  SSeränbernngen ,  toeld^e  furj  öor^er  in 
berfelben  öorgcoangen  waren.  ®ag  ißaug  ber  Dmaiiaoen  »ar  in 
ber  SKttte  bed  3a^r{)unbertg  bon  ben  Slbbafiben  a\x^  bem  ft^alifat 
oerbrängt  unb  beinahe  ausgerottet  toorben;  nur  einem  SWitgliebe 
ber  geftflrjten  S^naftie,  f[bburrat)man,  n^ar  eS  gelungen  nad^ 
Spanien  ju  entlommen  unb  bort  nad^  langwieriaen  Äämpfcn  eine 
felbftänbige,  t)on  ben  Hbbaftben  unabhängige  ^errfd^aft  auf jurid^ten, 
bad  fpäter,  aber  noc^  nid^t  unter  älbburra^man  fogenannte  A^alifat 
(Sorbot)a^).  9ber  biefeS  arabifAe  dteic^  in  Spanien  ^tte  fort^ 
loäl^rcnb  um  feinen  öeftanb  ju  fämpfen.  Sd  toar  ein  9tx%  in  bic 
Sin^eit  ber  mo^ammebanifc^en  Sßett,  bie  man  bisher  gen^o^nt  tuar 
unter  einem  Scepter  Derbunben  ju  fe^en,  unb  fanb  fc^on  beSlialb 


')  »gL  0.  @.  274. 

»)  Asaemani,  Scriptores  historiae  Italicae  III,  135  ff.  fu^t  on^a^tm, 
bag  f^n  flbbrnrabman  bot  XM  l^aftf  angemmtmen  bobe,  aofr  ntit  \mtdfi,  vok 
f4on  i\(V^»  Qki^^tt  ber  Ommotioben  in  epontm  I,  135  9^.  41,  bemeift,  mtb 
bie  txm  iembre,  Qkm^  ^n  Bßwmt  I,  351  9{.  3,  angeffi^  ©teile  beweift 
9(bbiiTco^an  nannte  ftc^  einfach  mixe. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


286  778. 

^al^Ireid^e  ©e^ner.  ^ic  Slbbafiben  tparen  ml  mäd^tiger,  Ratten 
au(^  in  ©pantcn  DicIc  Stn^änßcr,  unb  nid^t  nur  mit  bicfcn  ^attc 
äbburra^man  ju  fdjaffcn,  fonbcrn  er  mußte  fic§  no*  onbcrcr 
©egner  erwehren,  folc^cr,  toelc^c  aud  feiner  Sebränanig  JRufeen  ju 
jie^en  unb  neben  feiner  noc^  anbcre  felbftänbige  ^errfc^aftcn  ju 
crrtd^ten  fuc^ten.  ÄQmä^tid^  würbe  aber  Slbburra^man  oDer  biefer 
fjeinbe  ^err;  bie  änflriffe  ber  Äbbafiben  ouf  ©panien  »urbcn  ju^ 
rüdgefdilaaen;  btc  inneren  gcinbe,  nai^bem  xf)i  gü^rer  Suffuf  ge* 
faden,  Derloren  ebenfafl«  immer  mef)r  bie  äRad^t  8l6burraf)man  ju 
ftürjcn^). 

aber  iur  9in\)t  toaren  fie  no(^  feinegtoeg^  ßebrac^t.  S)ie 
jjamilic  Suffuf*^  ttjar  üon  einem  unt)erföf)nlic§eh  $affe  gegen  ben 
Omaiiaben  erfüQt;  eben  bie  großen  (Jrfolge  Äbburra^man'g  waren 
für  feine  ®egner  ein  ©porn  ju  neuen  JBerfuc^en,  feine  ^errfc^aft 
abjufc^üttetn ,  e^e  e^^  ju  fpöt  geworben.  So  tjereinigte  ftd^  mit 
bem  ©efd^Iec^te  Suffuf'^,  ben  »Ji^riten ,  Sbn  al  ärabi  ju  einer  ffir- 
Iiebung  jcgen  ben  ©mir.  tiefer  Sbn  al  ärabi,  ber  nac§  ben  frön* 
fifc^en  Söerid^ten  777  in  5ßabcrborn  erfd^ien  %  war.  Wie  e§  fc^cint, 
Statthalter  öon  ^Barcelona  unb  ®erona^),  nid^t,  wie  man  oft  an- 
genommen f)at,  Statthalter,  SBSati,  üon  ©aragoffa*). 


1)  lieber  biefe  l^erl^filmiffe  ogL  ^fc^bad)  I,  109  ff.;  Fauriel,  Histoire  de  la 
Gaule  m^ridionale  III,  325  ff.;  Reinaud,  Invasions  des  Sarrazins  en  France 
@.  85  ff.;  mdf  ^ben  IV,  64  ff.  810. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  777,  SS.  I,  158:  Etiam  ad  eundem  placittun  ve- 
nerunt  Sarraceni  de  partibos  Hispaniae,  hii  sunt  Ibinalarabi  .  .  .;  Ann. 
Einh.  777,  SS.  I,  159:  Venit  in  eodem  loco  ac  tempore  ad  regis  praesen- 
tiam  de  Hispania  Sarracenus  quidam  nomine  Ibinalarabi  .  .  .:  Ann.  En- 
hard,  Fuld.  777.  778,  SS.  I,  349,  Ann.  Sithiens.  777,  SS.  XIII,  36  (»gl. 
unten  91nm.  4);  bgl.  Ann.  MoseUan.  778,  SS.  XVI,  496:  Ibinlarbin,  alter 
rex  Sarracenorum,  Ann.  Lauresham.  778,  SS.  I,  31:  Abinlarbi,  alter  rez 
Saracenorum,  Ann.  Lauriss.  min.  ed.  Waitz  1.  c:  Ibinlarbi  re^em  Sarace- 
norum.  —  Ann.  Petav.  778,  SS.  I,  16;  III,  170:  deinde  accepit  obsides  in 
Hispania  de  civitatibus  Abitauri  atque  Ebilarbii,  quomm  vocabulum  est 
Osca  et  Barzelona  (nee  non  et  Gerunda,  fel^It  im  Cod.  Vat.  Christ.  520) 
et  ipsum  Ebilarbium  vinctum  duxit  in  Franciam.    J33g(.  unten  @.  302  ^.  3. 

')  (Sd  ifl  ntd^tB  weniger  atö  leidet,  über  bie  $ecföntt4tett  bei»  in  ben  fränrifdJKn 
Duellen  oenannten  3bn  al  9(rabt  iniS  Stiaxi  gu  Ibmmen,  unb  füib  bälget  oud^  oer« 
fc^iebene  ^Infic^en  bariiber  aufgeflettt  »orben.  Snbeff en ,  fotoett  bie  OueOen  einen 
freiließ  nur  unflaren  (SxvbM  betfiatten,  !ann  biefer  3bn  d  Slrobt,  n>ek^  ald  einer 
ber  reges  (^ttrPen)  ber  €kir<^enat  bejeidt^net  nnrb,  faum  ein  anberer  gemefen  fein, 
aU  ber  „Ebilarbius^  ber  Ann.  Petaviani,  in  beffen  8eft^  onfd^einenb  bie  @t&bte 
Barcelona  unb  Verona  fiO^  befanben  (f.  b.  k)or.  Snmfg.).  9u4  bie  Ann.  Einh.  777, 
SS.  I,  159,  be^eic^nen  3^n  al  Ürabi  aU  bon  bem  (Smir  ehtgefe^ten  ^tan^ter 
mehrerer  @täbte  (dedens  se  ac  civitates,  ouibus  eum  rex  Sarracenorum  prae- 
fecerat).  3ur  geit  5tonig  ^ipfnn'd  erfc^t  ^leiman  ald  Statthalter  t)on  Barcelona 
unb  dkrona,  Ann.  Mett.,  SS.  I,  331:  Solinoan  (Soliman?)  ...  dux  Sarra- 
cenorum, qui  Barcinonam  Gerundamque  civitatem  regebat  unb  unten  ®.  289 
91.  1.  Jjfemer  ^t  b.  8ianfe,  ©eltaefc^i^te  V,  2  @.  130  91.  1  ^«wr,  bag  aud» 
ber  arabtf^e  <lkf4i(^tdf(brea>er  at'^oma^bi  (bei  (Ba^god  II,  421  9{.  20)  ben 
jtelbiten  @uletman  ^bn  :3aft^an  in  gleich  Skife  3bn  af  tfrabi  nenne,  tD<a  nad^ 
femer  anftd^t  bie  3bentit&t  biefer  $erfon(t(^eiten  muweife^aft  ma^t 

*)  @o  af(^ba(^  I,  129;  Fauriel  III,  332;  JemWe  I,   344  u.  a.;   au4 


Digitized  by  LjOOQ IC 


$lbbuna^man  (Smir  t)on  Ctorboüa  unb  feine  ®egner.  287 

©eine  JBcrbünbctcn  ttjarcn  Suffuf^  ©d^toicgcrf o^n ,  Slbbur* 


0.  9ianfe  a.  a.  D.  @.  180;  ober  mit  Unred^t  9tt  <Statt^lter>on  ©aragoffa  be* 
aei^nen  ben  3bn  al  9(rabi  nur  bie  Ann.  Sithiens.  777,  SS.  XIII,  36  unb  bie 
mit  i^nen  eng  oemanbten  Ann.  Enhard.  Fuld.  777,  SS.  1,  849:  Ibinalarabi 
Sarracenos,  praefectos  Caesarangustae  {\>ql.  778:  de  Ibinalarabi  et  de  Abi- 
taoro,  praefectis  Sarracenonun),  fomte  ber  Monachos  Silensis,  bei  Florez, 
Espaiia  sagrada  XVII,  280;  auetn  feine  biefer  beiben  ^laä^nd^ttn,  tH>n  benen  bie 
imeite  gar  erfl  bem  12.  Sol^^onbert  angehört,  ^t  9nfpru(^  auf  RuDerlafftgfeit 
unb  (S^toubwürbigteit.  2)ie  o^ne  3n'eife(  ungenoue  ^gabe  ber  Ann.  Sithiens.  unb 
Enhsurd.  Fuld.  biirfte  auf  eine  miOflirfic^  unb  unrtd^tige  (Kombination  gurttd^« 
fii^ren  fein,  melAe  borauf  beru^,  ba|  Qbn  al  Srabi  nad^  ben  atteren  9(nnalen  in 
^roaoffa  oor  äarl  erfc^ien  (Ann.  Moseilan.,  Lauresham.,  Laor.  min.),  i^m 
bort  iSkifeln  ^te  (Ann.  Laur.  mal,  Ann.  £inh.  SS.  I,  158—159,  t>al  unten 
®.  299).  9lud^  bie  arabifd^en  CneQen  ergeben  nic^t,  bag  3^n  al  9(rabi  früher  bie 
SBfirbe  eineiS  ygtatt^altenS  oon  Saraaoffa  befleibet  ^abe.  Sie  Oe^uptung,  itoax  nttibt 
me^r  777,  aber  f(^on  tH>r^  fei  baS  ber  ^ü  gemefen  unb  eben,  meil  3^n  al  Srabi  oon 
9(bbttrrabman  biefer  Stellung,  toääft  er  i^m  frii^  übertragen,  entfebt  »orben  fei, 
f^aU  et  iatl  gerufen,  ifl  aleimfaltö  nt^t  gu  enuetfen  unb  »eber  oon  Sf^bacb  I,  129, 
no4  l>on  ^oxt,  De  belfis  Franconun  cum  Arabibus  eesüs  usque  ad  obitum 
Karoli  M.  &.  12,  begrflnbet.  (Sbm\o  »enig  ift  baS  (^leid^e  oon  bem  fofort  gu 
enoa^nenben  ^ufein  3^  Sa^^a  baeugt:  nur  bag  ^bburra^man  biefe  Statthalter« 
f^aft  bem  ^bbelmeli!  übertrug,  erio^lt  ber  oon  2)oir  berufene  Conde,  Histoire  de 
la  domination  des  Arabes  et  des  Maures  en  Espagne  et  en  Portugal,  r^ 
dig^e  par  M.  de  Marl^  I,  226.  Slüerbingd  foHen  ©uleiman  3^n  Sattl^on  vm  ^ufein 
3on  3<^^  ^te  (Sinuo^uer  oon  Saragoffa  gum  Abfall  oon  SO^bunal^man  oeronlagt 
lyaben  (9cotoairi  ®.  134:  Solimanus  Jactani  filius  et  Hosainus  filius  Jahiae 
urbis  Caesaraugustanae  cives  ad  defectionem  impulere  etc.,  Fauriel  III, 
333;  ogl.  imten).  aber  herauf  ISgt  ftd^  ni^t  ber  ^lug  begrünben,  bag  einer 
oon  beiben  Sali  oon  ^Moffo  gewefen  fei.  ©ir  ^aben  un«  ferner  ülxi^eugt, 
bog  bie  Sraiaj^me,  ^n  al  mabi  ^be  biefe  Stellung  betleibet,  audf  fonfl  nic^t  be« 
orttnbet  gu  fein  f^eint.  (S9  ifl  alfo  ooEig  ^aUIod,  toenn  ^Ifc^bac^  a.  a.  D.  unb 
iboir  a.  a.  D.  beu  SN  oI  ^obi  mit  $ufein  3bn  ^o^^a  ibentifigiren  »oSen. 
f$reili4  t^nrntt  2)orr  mit  biefer  Slnftd^t  felbfl  nid^t  üoeraE  burc^  unb  gerat^  fo  ba^in, 
au&  bem  3bn  a(  9lrabi  ber  franfifd^en  CueOen  bret  oerfc^ebene  $erfonen  ju  machen. 
Srür  gen^öbnlid)  ifl  t»  |kfein,  bauoif^en  ^ein  Suleiman  ^n  ^att^an  al  9(rabi 
oon  Barcelona,  S.  14  m.  4.  15  m.  9.  50,  »o  für  Suleiman  be^arrlid^  bie  Ann. 
Petaviani  cttirt  »erben,  bie  oon  Ebilarbius  (3bn  al  Srabi)  f)>re(^en;  }um  Schiffe 
aber  mtrb  biefer  3bn  al  Srabi  ber  Ann.  Petav.  felbfl  mteber  oerbop^:  ba  er 
Aarl  ^ulbigt,  ifl  ed  Suleiman  felbfl;  ba  er  gefangen  fortgefü^  nnrb,  Suleiman'd 
@o^n,  e.  21  9^.  28.  (Sin  lOerfa^,  mel^ed  lebiglic^  o&  SßiOtttr  erfc^t,  ba  ed 
nirgenbd  auf  eine  9emeiSfü^runa  oe^^t  ifl. 

Wltipc  Sere^tigung  ^t  bte  Sbentification  bed  3bn  al  9lrabi  mit  bem  ftelbiten 
@uleiman  gbn  giafdjan;  ogl.  o.  @.  286  firm,  3  fowie  Sembfc  I,  342;  Dozy, 
Histoire  des  Musulmans  d'Espagne  I,  175;  au(b  Fanriel  a.  a.  ^-(ffx  nur 
meint,  er  fei  gule^t  Stattbalter  oon  Saragoffa  gemefen).  ^nbeffen  auf  8ebenlen 
flögt  aUerbingi  aud^  biefe  nnna^e.  2)ie  yiaäfndftm  ber  arabifd^en  Cuellen  über 
bie  (Sm^ömng,  mel^e  Suleiman  3bn  ^aft^n  unb  ßufein  ^  Sa^^a  In  Sara« 
goffa  gegen  ^burra^man  anfKfteten  (ogL  o. 9lanfe,  Skugefc^.  v,  2  S.  130  9?.  1  unb 
unten  <b,  800  9?.  6),  fhmmen  namU^  —  biefe  ^bentitat  oorantgefe^t  —  nic^t  befonbert 
)n  ber  bun^  bie  Aim.  Petav.,  Mosell.,  Lauresham.  unb  Laor.  min.  ^iniangli^ 
oerbürgten  2:^a(^e,  bag  gbn  al  Slrabi  im  3.  778  oon  Aarl  al9  (Skfanaener  mit 
mS  ^ranfenreid^  fortgeführt  mürbe,  ^ad)  einer  Angabe  er^b  fl(^  )ene  (Emporuna 
erfl  im  ^^  ber  ^ebfd^ra  163  (17.  6e|>tember  779  bis  5.  September  780).  Sfl 
bied  rid^tig^  fo  fragt  man,  mie  Suleiman  mieber  nacb  Spanien  gelangte;  5tar(  famt 
^m  aEecbrngiS  bie  ^b^it  miebergef^enh  ^aben,  aoer  überliefert  ifl  bieiS  nirgenbd. 
9ca4  anberen  9}a(^4ten  brad^  jener  3[ufflanb  gmar  f(^on  geraume  3^^  l>o^  ^^ 
3uge  Aarr#  na^  Spanien  ober,  mie  genauer  angegeben  mirb,  im  ^c^x  b.  ^.  157 


Digitized  by  LjOOQ IC 


288  778- 

ta^man  ibn  &abib,  genannt  bcr  ©latoc^),  unb  einer  öon  Suffuf^ 
©ö^ncn,  Äafem  ober  äbutä^toab  2).  Sic  ftccftcn  gcflen  «bbur* 
ral^man  bie  ^a^ne  ber  (Empörung  auf  unb  begaben,  \)on  j|enem  bc^ 
brängt,  ftc^  felbft  ind  fränfifc^e  9)ei(^,  um  ftarP^  $ilfe  nad^ju^ 
fuc^en. 

Sd  tpar  nid^t  neu,  bag  ^loifc^en  f^ranten  unb  @arajenen  ber^ 
artige  äSejic^ungen  angefnüpft  mürben.  @eitbem  bie  (Sarajenen 
burcfe  bie  Swebung  toon  Slarbonne  an  bie  gfranfen,  um  759,  t)oQ* 
ftänbia  wi  ©aQien  ^inauSaebrängt  maren,  ^örte  ber  frühere  fc^roffc 
©egenfa^  auf,  unb  bie  So^trennung  Spaniens  bon  bem  alten 
jt^alifenreidpe  trug  baju  bei,  eine  rafd^e  9(nnä^erung  ber  @ara<> 
jenen  an  bic  granfen  ju  betoirfen.  JBor  ber  ß^nreüung  beö  Ä^» 
lifenreic^cS  mar  bcn  Ä^alifen  nichts  gelegen  gemefen  an  bcr  frän* 
tifc^cn  grcunbfc^aft;  jc^t  bagegen  l^atten  bie  Slbbaftben  in  SSagbab 
ein  Sntereffe  baran*,  bie  granfen  ju  peminnen,  um  biefelben  gegen 
bcn  Omaiiaben  aufiureijen   unb  mtt  il)rcr   ^ilfe  baS  fpanifc^e 


(21.  Thnxmber  773  fn»  30.  9h)t)nnber  774)  aitf ;  ober  onc^  tfitt  Heibt  biefetbe 
(Sc^tDterigfdt  beße^,  ba  ed  b^r  ^0,%  ber  tütfßanb  na(^  $tatVi  dhttfmmna  fort« 
banerte  unb  unfein  ben  Buüdman  fyAt  tobten  (äffen.  9SBemger  tn  Oetra^t  bimnt, 
bag  ^ulemtan  naä)  ben  orabtf^en  Cuellen  no4  777  im  Stampft  mit  einem  (Segnet 
9(bbtirra^man'#  erfd^eint,  ogL  9h)toairt  @.  133  u.  miten  @.  296.  (Segen  (SnleimaR 
mürbe  oon  9bbnrrai^man  ber  ^^^  2:^aalaba  Qbn  Cbeib  gefanbt,  aber  oon  bem« 
felben  gefc^Iogen  unb  gefangen. 

')  Suffuf*^  ^^n  unb  €k^toiegerfo(n  nennen  auiSbrüdfO^  bie  Ann.  Laur. 
mai.  777,  SS.  I,  158:  et  filius  l>eiuzefi,  qui  et  latine  Joseph  nominatur, 
similiter  et  gener  eius:  toofttr  Ann.  Einh.  777,  SS.  I,  159:  cum  alüs  Sarra- 
cenis  sociis  suis.  (Ed  ift  nur  ein  Serfe^,  »enn  SD'Iflblbad^er  €$.  79  ben  €5o^ 
unb  ^^miegerfol^n  beiS  3bn  al  9lrabi  in  $aberbom  erfd^einen  lägt.  2)en  9^amen 
oon  Suffuf«  ©Awiegerfobn  gibt  9to»oiri  ®.  133:  Dozy  I,  375.  «bemar  oon 
^abanned  (Duchesne,  Hist  Francor.  Script  11,  72,  ogL  SS.  I,  158ff)  nennt 
i^n  atterbin^  Alaraviz,  aber  biefe  9(ngabe  t{l  tottüfto^  unb  berubt  UTa^d^fi^ 
auf  einem  aJtigoerfianbnig. 

^  ®c((ber  oon  biefen  beiben  ^bnen  Suffuf  iS  ber  bet^eitigte  »ar,  ift  unae» 
»ig.  Fauriel  III,  332,  bentt  an  91buU%lmab,  ebenfo  Dozy  I,  375;  allein  beffen 
glud^t  auiS  C^booa  nac^  2:o(ebo.  bie  Dozy  feiner  3Serbinbnng  mit  @uleiman  unb 
bem  6laDen  oor^geben  lagt'  »irb  oon  92o»ain  ni,  134,  erfl  784  angefe^^t,  unb 
au4  C^nde  l,  236  ff.;  Cardonne,  Histoire  de  l'Afrique  et  de  TEsmiffne  sons 
la  domination  des  Arabee  l,  207  ff.,  fe^  fle  erfl  nacib  St<aV§  3<&sug  an. 
2)ed^tb  liege  ft^  Dietteic^t  e^  an  ^uffuf'^S  anberen  no(b  lebenben  ^bn  itafem  beuten, 
über  ben  freUi(!b  aud  biefer  3^^  <ui4  nichts  befannt  tfl,  fo  menig  mie  über  feinen 
trüber,  ber  aber  fpdter,  nad)  ber  ^tuc^t  biefed  8mberiS,  an  bem  Slufflanb  gegen 
Slbburra^man  t^lnimmt,  Nowairi  III,  134;  Cardomie  I,  209;  berfelbe  »irb  att 
in  $aberborn  onwefenb  oermutbet  oou  Viardot,  Histoire  des  Arabes  et  des 
Mores  d'Espagne  I,  118,  ber  Im  übrigen  nic^tB  ^emerfendmert^  beibringt,  beffen 
idndf  überbied  oon  9lanle  (Seltgefd).  VI,  1  e.  38  9{.  1)  nur  all  ein  9u«)ug  amS 
Conde  bejeiibnet  »irb.  BefKmmt  fagen  lagt  fl(b  ni^tS:  bag  Dozy  fi<^  für  «bul« 
"äStoat  entfc^bet,  beireifl  md^tl;  twn  jlafem  meig  er  nbafyivüßt  gami^ts,  fonbcm, 
auger  bem  fd^on  frü^  ^inaetid^teten  oUefkn  @o^  ^uffuf«,  nur  no(d^  oon  Hbul» 
S^ab  (L  362).  Slber  5tafem'iB  Qtpftax^  mug,  tn>(  U»  @(btoeigenl  oon  2)o|^, 
M  ftd^r  oejeugt  betrautet  merben.  ^^  oerfa^  überhaupt  bei  ber  ganzen  2)or« 
fteOung  oon  Aarr^  fpanif^em  ^eU^ge  unb  ben  bamit  gufammen^goiben  (ireig* 
niffen  burc^g  fo,  bag  er  bte  feiner  9Utffaffung  nnberf^nm^ben  fbigaben  ber 
OueUen  einfad?  ignorirt,  ogl.  unten  @.  292  W.  4;  296  'Jl.  1;  302  91.  8. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Bestellungen  ber  fronten  in  ben  (Sarazenen.  289 

Slrabicn  ju  mttcxnjcrfcn.  3n  ber  I^t  traten  bie  äObofiben  unb 
QU(6  cin}e(ne  @roge  in  Spanien  felbft  ju  bcm  frönfifc^en  Könige 
in  »Cäiei^unacn.  ©c^on  759  bot  ©uleiman,  ber  arabifd^c  Stott* 
l^altcr  üon  Barcelona  unb  ©crona  —  ttjeldjer  öielleic^t  mit  bem 
oben  genannten  3bn  al  %rabi  ibentifd)  ift  —  bem  Könige  $ippin 
bie  änerfennung  feiner  Dberf)o^eit  an  *),  bie  freilid^  nid^t  {e^r  ernft* 
Iic§  gemeint  geioefen  fein  mag  2).  Snmienjeit  ?ßippin  t)on  biefcr 
Gelegenheit  in  ©panien  grug  $u  f äffen  ©ebraud)  machte,  ift  nic^t 
JU  erf c^en ;  icbenfaD«  lann  eö  fein  irgenbwie  ausgiebiger  gen^efen 
fein,  jumal  $ippin  bie  8(quitanier  unb  äBaSconen  noc^  nid^t  untere 
n)orfen  f)atte,  bie  i^n  bei  einem  t^elb^ug  nac^  ©panien  im  Stüden 
Ratten  angreifen  tonnen.  Dagegen  finben  toir  if)n  in  ben  lefeten 
3a^ren  feiner  ^Regierung  in  freunbfd^afllid^cm  SJerfe^r  mit  bem 
^f)atifen  Don  SJagbab,  Sllmanfur.  3m  3a^r  765  jogcn  abgefanbtc 
nad|  aSagbab  ab,  bie  fic^  bann,  ttjie  toir  ^ören,  brei  3a^re  im 
Orient  aufgehalten  ^aben  f ollen ;  atö  fic  gurücf fc^rten ,  tt?urben  fie 
t)on  einer  ^efanbtfc^aft  Slmanfur'd  begleitet,  mel^e  bem  i^ranfem 
fönige  reidie  @efc^enfe  Dom  ^^alifen  ju  fiberbringen  ^atte.  $ippin 
na^m  fie  aufö  greunblic^fte  auf,  entließ  fie  ebenfaHj^  xcid)  befc^enft 
unb  lieg  i^nen  bad  Geleite  geben  bis  äßarfeiQe,  100  fie  fid^  ein* 
fc^ifften®).  Ueber  ben  3^^^  biefer  ©enbung,  ben  ©egcnftanb  ber 
SSer^anblungen  ücrlautet  nichts.  SDäenn  nac^  unferem  SSeric^t  ju* 
erft  $ippin  ®efanbte  an  ben  S^alifen  fc^idt,  ber  Qnftog  ju  biefem 
biplomatifc^en  SBerfel^r  alfo  üon  i^m  auöäuaef)en  fd^eint*),  fo  jeigt 
berfelbe  anbrerfeits,  ba|  aud|  ber  Äl)alif  auf  bie  greunbfd^aft 
^ippin'S  ^ol)cn  äBert^  le^te  unb  fein  (Sntgegenfommen  minbefteniS 
ertt)iberle.  Sine  SSerftänbigung  5ßippin'ö  mit  ben  Äbbafiben  fonntc 
faum  anberS  al^  i^re  ©pi^e  geaen  ben  Dmaijaben  richten.  S)er 
oquitanifc^e  Ärieg  mit  ^erjog  SDaifar  mußte  ^ippin  ben  SBunfd^ 
befonberg  na^e  legen,  ben  @mir  Don  ©orboDa  in  ©c§ac§  ju  l)alten, 


1)  Annales  Mettens.  752,  SS.  I,  831  (bd.  0.  e.  286  9^.  8):  Solinoan 
quoque  dux  Sarracenorum,  qui  Barcinonam  Gerundamque  civitatem  rege- 
bat,  Pippini  se  cum  omnibos  quae  habebat  dominationi  sabdidit  ^ie  3^' 
befümmung  ber  Ann.  Mett.  fönnen  mx  ithodf  taam  annehmen.  2)tefelben  ermä^« 
nen  ju  biefem  Sa^re  aud^  bie  (Ergebung  bon  9?arbonne  unb  fd^einen  biefelbe  in'i^ 
^a^  755  (totnn  nid^t  fc^on  in  bod  ^ai^x  752  felbß)  ui  betlegen.  2)agegen  erfolgte 
btefe  Uebergabe  nacb  bem  Chrom  Moiss.  88.  I,  294,  oad  ^ier  3»ar  aad)  eine  fatfcbe 
3a^re0)a^I  b^^en  tonnte,  erfl  759,  unb  erfl  nad)  ber  Uebergabe  oon  9Zarbonne,  mopl 
^m  %\)td  in  i$oIge  berfett)en,  marf  ^  ou^  rndf  ben  Ann.  Mett  ©uleimon  bem 
^ippin  m  bie  «nhe.    S5g(.  Dettner,  Äonig  ?5ippin  @.  840. 

2)  a)orr  @.  10  ^.  84  unb  ebenfo  Detener  0.  a.  D.  91.  5  benfen  nur  an 
eine  ^utbigung,  nit^t  an  eine  formti^e  Uebergabe:  bedglei(ben  faffen  auA  Sembl^^ 
(Skf4.  ®pamn9  I,  848  f.;  Sfc^bac^  I,  170;  9{t4ter-j{o^l  bie  Untermerfung  nur 
dd  eine  nommeOe  auf;  inbeffen  bemeifl  bie  üon  Sft^bacb  92.  8  angeftt^  @teOe 
nicbt  ^uleiman'iS  Streue  gegen  abburra^man,  t>gL  unten  0.  295—296. 

8j  Fredegar.  chron.  cont  c.  184,  ba  Bouquet  V,  8:  Detener  @.  896. 
411-412.    Unri^tig  rebet  9f(bba(^  I,  170  twn  mehreren  O^fanbtf^aften. 

^)  2)ieiS  f(^lie|t  fogar  nidbt  ans,  bag  audb  ber  j^alif  fi(b  um  bie  Srennbfd^ft 

apin'iS  bemühte;  Faunel  IIT,  828;  Beinaud  e.  88  fagen  ba^  mobi  mit  »ec^ 
bie  Sbbofiben  ftd^  mogti(i(ft  gut  mit  ben  granfen  ju  ffeOen  fudbten. 
3ia%xf>.  f.  btfe^.  &t\^.  *  9lbeI.eintfon,  Statl  b.  Ov.  I.  »b«  2.  «ttjL        19 


Digitized  by  VjOOQ IC 


290  '778. 

eine  etwaige  Unterftü|ung  SBaifar'^  ju  ^inbern.  ®er  S^olif  Don 
SJagbab  t)atte  unmittelbar  üor^er  einen  Serfud^  unternommen, 
©panien  wieber  p  unterwerfen,  ber  j|cboc§  üoDftänbifl  gefc^eitert 
toar.  Auf  ®runb  biefcr  Umftänbe  ift  e^  nja^rfc^einlic^,  ha^  bie 
SSer^anblungen  $ippin'd  mit  bem  $ofe  t)on  ^agbab  ein  gemein* 
fame^  ßinfdäreiten  in  Spanien  betroffen  l)aben  mögen  ^).  3m 
Sa^re  768  fam  bie  farajenifc^c  ©efanbtfc^aft,  in  ^Begleitung  ber 
heimfc^renben  frönfifc^en,  im  granfcnreid^e  anj  aber  el^e  no$  ber 
®influ|  ber  getroffenen  SSerabrcbungen  auf  bte  fränfifd^e  ^olltif 
ju  Sage  treten  fonnte,  ftarb  ber  Äönig. 

Db  Äart  unb  Äarlmann  biefe  SSerbinbung  mit  ben  Slbbafiben 
bamal^  fortfefeten,  ift  nic^t  ju  ermitteln.  3ebenfaQö  l)at  pc^  in 
unferer  Ueberlieferung  feine  ©pur  baöon  erhalten,  unb  bie  aller* 
bing«  fcf)r  freunbfd^af tlid^en ,  aber  einer  üiel  fpäteren  3^^^  on* 
ael^örenben  83ej\ie^ungen  ^arl'g  ju  ßarun  al  Sfiafc^ib^)  geftatten 
tn  biefer  §inft(j^t  feinen  SRücffc^luß.  ©ie  SSermidelungen  jwifcl^en 
ben  SBrübern  Äarl  unb  fiarlmann,  bann  bie  Unternehmungen  in 
Stauen  unb  ©ad^fen  mad^en  ed  erflärlic^,  bag  bie  SSejie^ungen  ju 
bem  Äbalifen  üon  Sagbab  tjorber^anb  ruhten,  o^ne  ba§  barau§ 
folgt,  ftarl  f^abz  f)ier  anbere  SBJcge  eingefd^lagen  afö  fein  SSater. 
3nt  ©egent^eil  na^m  fiarl  auc^  ^ier  nur  wieber  auf,  wad  fd^on 
^ippin  begonnen  ftatte;  fein  Jhieg  gegen  ben  Dmaiiaben  entfprad^ 
ber  öon  ^ippin  befolgten  5ßolitif^).  S)ie  ^inberniffe,  meldte  jur 
3eit  ^ippin'^  einem  Qn^t  nad^  Spanien  im  S33ege  ftanben,  waren 
nun  fortgefallen,  ?lquitanicn  war  DöHig  ben  g^anfen  unterworfen, 
5B3aöconien  wcnigften^  bem  Flamen  nad^  jur  Stnerfennung  ber 
fränfifc^en  Dber^o^eit  genöt^iat. 

(£g  ift  nic^t  JU  unterfc^ciben,  ob  bie  SorftcQungen  beö  3bn 
al  Slrabi  unb  feiner  ©efä^rten  ober  ob  anbere  Slüofi^ten  me^r 
baju  beitrugen,  ben  Äönig  ju  einem  Qn^t  nad^  ©panien  ju  be» 
ftimmen*).  ®twa  im  Slprtl  778  fc^rieb  er  atlcrbingö  an  ben 
$apft,  ba§  bie  ©arajencn  einen  (ginfall  in  fein  ©ebiet  ju  machen 
trad^teten,  unb  ^at  bamate,  wie  wir  unterfteDen  muffen,  bie«  ate 
ben  anlag  feine«  betoorfte^enben  f?clb^ug«  bejeid^net^).    Unjweifel* 


i)  )BgL  Detener  1©.  396,  »elc^fr  in  ber  ©orfWImig  biefer  «ngelcgcn^ctteit 
bem  SBerte  Don  @.  SBeil,  ®efc^d^te  ber  tiSlamttifc^  Golfer  tM>n  SD^ommä)  M 
©elim,  folgt. 

2)  «gl  unten  «b.  H,  §.  b.  33.  801,  802,  807. 


8)  @o  aud^  2tf(^b(«^  I,  171 ;  Deöner  @.  396/  S)ie  SJermutbung  oon  Pau- 
riel  IIl,  823  tinge^en,  Aar!  ^abe  feit  bem  5ü>t)t  ^tppin^iS  Serbinbungen  mit  ben 
orabifc^en  (SJroßen*  m  ben  ^enöen  unter^lten,  gc^t  ju  weit,  if!  jebenfaU«  o^ne 
JBemeiß. 

^)  SBoö  Gaillard  II,  191  al«  ben  @eban!cngang  Äartt  angibt,  i|l  (ebigfi<!^ 
feine  eigne  (grfinbung. 

^)  @.  bie  3lnttDort  ^abrian'«  aus  bem  SWai  778,  Codex  Carolin.  ^.  62, 
JaflK  IV,  201:  Destinavit  nobis  pervestros  apices  a  Deo  coDsütuta  re^c^^s 
potentia  quia  —  Deo  sibi  contrario  —  Agarenorum  gens  cupiunt  ad  de- 
bellandum  vestris  introire  finibus,  »gl.  ebb.  "ifl.  1.    2)er  ?apfl  TOÖnfd^t  bem 


Digitized  by  LjOOQ IC 


ftorfi  WMot  bei  fetnetn  fpanif^en  i^juge.  291 

^aft  tpirftc  ber  Äeu,  bcn  c«  ^attc  gegen  bie  Unflläubißcn  ju 
fäntpfen,  auf  StaxV^  Sntfd^Iiegung  mit  etn,  auc^  tpo^t  ber  SDunf^ 
bie  SteÖung  ber  ß^riften  in  Spanien  ju  üerbeffcrn:  aber  ttjeber 
bie  eine  noo)  bie  anbere  (Snpägunfl  fann  ben  älui^jc^Iag  für  bie 
triegerifc^e  Sntjc^eibung  gegeben  ^aben.  9{ac^rid^ten ,  tpeld^e  be« 
fagen,  bag  ftarl  burc^  bie  Sitten  unb  klagen  ber  unter  bem  Sod^e 
ber  ©arajenen  fte^enben  ©Triften  ju  bem  ^elbjuge  nac§  Spanien 
ücranlafet  roorbcn  fei  *),  baß  er  auö  g^^ömmtgfeit,  um  ben  öon  ben 
©arajenen  bebrüdten  <£^riften  ^ilfe ju  bringen,  ben  ftrieg  unter* 
nommcn  ^abe^),  berufen  auf  einer  nuffaffung,  bie  ttjenigften«  für 
und  nic^t  maggebenb  fein  fann.  9tod^  n^eniger  fäQt  ind  ®emic^t, 
u?ad  einmal  über  bie@enbung  eined  gemiffen  93eladcutud  berid^tet  loirb, 
ber  im  Auftrage  eincö  SBif^ofd  SBentiud  Don  ©aragoffa  unb  eine« 
©rafenXrmentariud  t)on  Slipagor^a  ju  Jtönig  ftarl  gereift  fei  unb  t)on 
biefem  $ilfe  jur  SSertreibung  ber  ©arajenen  au«  Spanien  jugefagt 
erhalten  iiabt^).  Die  Sage  ber  ßtjriflen  unter  ber  arabifc^en  ^err^» 
fc^aft  in  Spanien  mar  ganj  erträglid^,  fte  befugen  Sfteligiondfrei^eit 
unb  mürben  mit  t^er^ältnigmägiger  ©c^onuna  bejubelt  ^).  SRan 
lieft  auc^  t)on  feiner  SRagregcI,  meiere  Jiarl  bei  feiner  Slnmefen^eit 
in  ©panien  ju  ©unften  ber  S^riften  getroffen,  üon  feiner  ©ejie* 
^ung  JU  bem  c^riftlic^en  Aönigreid^e  Stfturien,  mo^I  aber  ton  einer 


jlömge  natürlit^  bm  (SifC)  über  bte  ^dbntfc^en  ^tCbt;  am  G^Iuffe  feine«  €$d^ben# 
(@.  '203)  b^t  td:  —  at  an^elas  Dei  omnipotentis  vos  praecedat  et  faciat 
vestra  praecellentia  triamfanK  atque  onm  mas^nis  yictoriis  et  exaltationem 
adfiproprii  regni  vestri  calmea  una  cum  omnem  Deo  dilectum  Francoram 
exercitum  incolomem  reyerten*lain. 

')  Ann.  Mett.  8S.  X[[I,  30:  Rex  Carolas,  motus  precibua  et  qaerelis 
christianoram,  qai  erant  in  ilispania  sab  iago  Sarracenornm,  cam  exereita 
Hispaniam  intravit;  ancrbing?  ift  bied  üiedeicbt  ber  t>on  ben  Ann.  Mett  baupt' 
focbucb  benutzten  iBorlage  entnommen,  bie  fcbon  im  9[nfanqe  bed  9.  ^abrbnnbertS 
aufgearbeitet  ronrbe;  t)gl.  ancb  ^^Jilcfert  in  ben  ©er.  ber  t  facbf.  <Skf.  ber  ©iffen^ 
Worten,  pbi^-bift.  «I.  1884,  I.  II,  @.  18«  1».  7  (bajn  ©attenbacb  2)(»0.  I, 
5.  «ufL,  @.  192> 

ä)  Miracala  s.  Genalplii  in  ben  Acta  SS.  Doli.  17.  Jan.  II,  99:  Pieta- 
tis  iutaita,  qao  ebristianis  in  Hispania  sab  Sarracenis  laborantibus  aaxiliam 
ferret,  ingenti  militiae  manu  delecta,  praevaÜdo  gloriosus  exerdtu  prae- 
dietam  reg^onem  adiit  et  infideles  tam  metu  quam  gratia  ad  sui  metum 
et  ad  pacem  coögit  fideLiuin.  2)ie  Miracula  finb  gmor  no(b  im  9.  ^ab^b^^bert 
nef(brieben,  aber  obne  anbere  a(8  cnltnrgefdjidjtlicbe  öebeutung.  Fauriel  III,  822  f. 
fegt  mit  Unrecbt  auf  biefe  9{ad)ri(bt  ®emidbt.  (£ber  tvttrbe  bie  Stnqabe  bed  fog.  Hflro« 
nomen  in  ber  Vita  Hludowici  c.  2,  SS.  II,  608,  unten  ©.  293  9i.  7,  ©eacbtung 
berbienen;  aber  au(b  |ie  jeigt  nur,  baß  ber  söer^affer  bei  Äarl  biefen  ©croeggninb 
borau«fetjt,  nidjt  baß  er  n?irf(icb  für  Äarl  maggebw-nb  »ar.  ©q8  Keinaud  @.  93  f. 
über  Äarf«  JJihforgc  für  bie  fponifdjen  (£bri(ten  fagt,  fällt  fpätcr,  ogl.  ?emb!e  I, 
886 ;  au(b  bie  unten  ^b.  II.  angefübrten  ^eußerunqen  in  einem  ©cbreiben  Äarl'«  an 
bie  fpanif(ben  ^fc^öfe  ou«  bem  ijabre  794  (Mansi  XIII,  904). 

"*)  3)a«  ©enauere  barüber  oben  @.  274  ^.  2.  Slucb  bei  Garns,  Series 
episcoporum  (®.  19)  ift  über  einen  ©ifc^of  ©entiu«  üon-  ©oragoffo  nichts 
bemerft. 

*)  ^embfe  I,  314;  Reinaud  «S.  93;  ©iefeter,  ?e^rbu(b  ber  5lir(^engef(^t(bte 
(4.  «ttfl.)  II,  1,  146. 

10* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


292  '778. 

f cinbltc^en  SBcrü^rung  mit  SJoDarra,  tocld^cg  ju  Äfturtcn  gehörte  ^). 
2)ic  ^auptfac^c  war  für  Jfart  bic  3lu«ft(^t  auf  ©rtocitcrung  feiner 
^rrfc^aft,  mie  baö  auc§  au^hxüdlxd)  berichtet  ift*).  ©ic  fc^loß 
jugicicl  bic  ©d^ipäd^ung  bcö  Dmajjaben  in  fic^;  aber  auc^  für 
feine  ©teflunfl  bieffeitö  ber  ?ßqrenäcn  toav  cö  n^id^tig,  ba§  er  auf 
fpanifd^em  Soben  feften  %n^  fa|te;  e^er  tonnte  er  beö  ®e^orfamö 
ber  bieffeitg  too^nenbcn  unru^i^en  Sßa^concn  nid^t  fieser  fein. 
S5e^()atb  ging  er  auf  ba^  anerbieten  beiS  Sbn  al  ärabi  unb  feiner 
Begleiter  ein,  t)on  benen  ia  ber  erfterc  fic§  unb  feine  ©tobte  noc^ 
in  '^aberborn  ber  $o^eit  beö  iJi^anfenfönigg  unterworfen  ^attc, 
ttJö^renb  feine  beiben  ©enoffen  toabrfc^einli^' vorläufig  ganj  mac^t* 
loö  waren,  erft  mit  ^axV^  ^ilfe  fid^  eine  ^errfd^aft  erobern 
wollten.  S)en  SSerlauf  i^rer  S3efprec^ung  in  5ßaberborn  fennt 
man  nic^t,  aber  wenn  unfere  JBerid^te  ol^ne^in  bie  Sluffaffung  be* 
grünben^X  baß  ber  ftönig  fd&on  bort  beftimmtc  3"fögcn  gegeben, 
einen  3^8  "öc^  Spanien  in  fiebere  Sluöfic^t  gefteüt  f)atte,  fo  be- 
tätigt auc§  bag  Auftreten  be^  fogenannten  „®la\)cn"  in  Spanien 
nad^  feiner  SHlcffebr  auö  5ßaberborn  biefe  Annahme*). 

5)er  SBinter  ging  bann  mit  ben  ^iegörüftungen  f)in;  nad^bem 
fie  üoflenbet,  würbe  ber  Selbjjug  nod^  in  ungewötinlic^  früher 
3at)rcgXeit  angetreten.    Jfarl  l^atte  SBei^nac^ten  be«  öorigen  äa^re^ 


')  a)arübcr  öal.  imtni  @.  296  ff. 

^)  Annales  Einhardi  l.  c:  Tunc  ex  persuasione  praedicti  Sarraceni 
spem  capiendarum  quarundam  in  Hispania  civitatum  haad  frastra  cond- 
piens  (Ogi.  777:  —  Ibinalarabi  .  .  .  dedens  se  ac  civitatea,  quibus  eam  rex 
Sarracenorum  praefecerat,  oben  @.286  ^.3),  congregato  exercitu  profectos 
est  3ebo(i^  ge^t  ^uiicf,  Submi^  ber  fromme  @.  6,  nw^I  tttoa9  ^u  mett ,  metm  tt 
jleben  religiöfen  Semeggrunb  bet  Staxl  leugnet  unb  behauptet,  toi  ^abe  an  loetter 
nici^t^  gebad|t  a\S  an  ^(^erung  feiner  ^bmeftgrenjen ,  an  9hi^m  unb  i6eute,  an 
(Erweiterung  feinet  9{ei(^6S  über  bie  natürlichen  (Shrensen  ^naud.  9H<^er  Fan- 
riel  III,  386.  Suben  IV,  311  gie^t,  im  (Segenfa^  m  %md,  alle  (SrobemnoiSges 
banten  bei  jtarl  in  Slbrebe  unb  betrad^tet  aliS  audf(i(tiepd^e  Sriebfeber  «boS  (smffi 
ber  iRationale^re"  unb  bie  ^religiofe  ©eftnnung*  ÄarP«.  2emb!e  I,  344  9J.  3  legt 
mit  9ted)t  ha&  ^au^tgemic^t  auf  bie  Angaben  ber  fog.  (Sin^b'fc^en  Slnnalen.  Sßad 
j5egen)if(^  @.  V2S  fogt,  ^axt  foQe  anfSngltd^  geatoeifelt  ^en,  ob  er  ald  ^rift  biefer 
9'2o^mmebaner  ftt^  anne^en  bürfe,  ifl  ni(!^t  beglaubigt. 

8)  8?gl.  Ann.  Einhard.  777:  Idcirco  rex  .  .  .  in  G^Uia  reversus  etc. 
u.  oben  e.  274.j 

*)  Dozy  I,  877,  Witt  genau  bie  in  ißaberbom  genroffenen  »erabrebungen 
fennen,  unb  e<8  wäre  möglich,  bag  bie  i^m  jur  Verfügung  fiebenben  arabif($en 
Oueflen  Sluöfunft  barüber  geben.  «Hein  Dozy  ^at  in  feiner  fearfleUung  oon  Äarl'fi 
fpanif^cm  S^bguge  ed  ^ier  wie  fonft  fo  gut  wie  ganjlic^  unterlafTen  bie  ^Belegflellen 
onmeben  ober  au(^  nur  i^it  bemerfen,  bag  er  fo(^e  hat;  wo^er  ed  unmogfi^  ifl  gu 
mueifc^eiben,  waS  bad  biege  (Srgebnig  feiner  eigenen  C^ombination,  mad  unmittelbar 
in  ben  ^udfagen  ber  Cuellen  begrünbet  ifl,  unb  man  genotbigt  wirb  Dielleic^t  au^ 
queHenmägig  ©ejeugteS  lebigli^  ald  feine  perfonfic^e  «nficbt  gelten  gu  laffen.  @o 
au4  im  oorftegenben  gaUe.  SBad  Dozy  atö  (£rgebnig  ber  in  $aberbom  getroffenen 
lOerabretungen  angibt,  ift  genau  ha»,  toaS  fpäter  gef(!^iebt,  mit  ^uSnabme  baDon,  bag 
bie  3Jerf(^worenen  fic^  naci^^  entgmeien;  eÄ  fann  fein,  bag  in  ^aberbom  ein  fol(^ 
^tan  entworfen  warb,  aber  ba  e«  an  jebem  g^J"^  ^^W'^  W^  '""ß  *"*"  ^' 
nebmeii,  bag  bie  Angaben  Don  Dozy  lebiglic^  auf  einem  SHidfcblug  auö  ben  fpäteren 
(Ereigniffcn  berufen,  mü^in  auf  gu^^^f^d^^t  feinen  Snfprud)  ^aben. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^fbrud^  mä)  ^pamta.  293 

in  Douj^  (untocit  ©cban)  (jcfeicrt^).  Ucbcr  feinen  Slufent^alt 
tpä^renb  bed  flanjen  näc^ften  SSiertelia^rcd  ift  nid^tö  Sicheres  be« 
lannt^);  ttjir  finben  i^n  crft  wieber  tief  im  tt)cftltc§cn  granlreic^, 
in  Hquitanien,  in  ber  ^fal}  Saffinogilud  (Q^^affeneuil  am  Slain,  in 
^oitou)»).  Dort  beging  er  Dftcrn,  19.  «pril*);  bort  foCte  ber 
eigentliche  t^elbjug  angetreten  n^erben  unb  bürften  fic^  bie  Streit^ 
fräfte,  ttjeld^e  ber  Äönig  bann  perfönlid^  nac^  Spanien  führte '^X 
t)erfamme(t  ^aben*).  @o  weit  ^atte  ben  Äönig  auc^  feine  ®e* 
ma^lin  ßilbegarb  oegleitet,  n^elc^e  in  S^affeneuil  jurttdblieb ,  nnb 
^ier  traf  Äarl,  toie  e«  e^  Reifet,  bie  nöt^igen  Slnorbnungen  für  ben 
grcIbAug ').  «ber,  ^at  aud^  Äarl  ben  jcit  einer  9ieit)e  tJon  So^ren 
üblicg  geworbenen  ßci^pu^ft  für  ben  antritt  eine^  .5elbjug§,  üiet 
leicht  nur  wegen  beö  l)ei§eren  fpanifc^en  Älimaö,  nid^t  abgewartet 
ttnb,  um  noc^  Dor  bem  (Sinbruc^  ber  @ommer{)ibe  nad^  Spanien 
jiu^fommen.  auc^  bie  Sb^attung  ber  9iei(^gt)crfammlung  in  ber 

^)  Ann.  Laur.  mal.  1.  c;  Ann.  Einb.  1.  c. 

^)  ^inftd^tli^  Der  aiiiS  ber  $faü  ^erißal  batirten  Urfunbe  bom  Januar  für 
^a»  SD^aemoßer  auf  ber  9l^cmmfe(  ^onau,  Bouquet  V ,  789  f.  (bgl.  o.  B.  76 
über  bie  Urf.  ftarlmann'd)  f.  Wif^Vba^  9hr.  209. 

*)  Ann.  Laor.  mal  1.  c. ;  Ann.  £inh.  1.  c. ;  V.  Hludowici  c.  2,  SS.  II, 
607  ipal  unten  9nm.  7).  lieber  bie  2aat  bon  (SalflnogüuiS  f.  @imfon,  ^^b. 
Subtvig  il  b.  f^.  I,  88  9{.  5  imb  bie  audfii^ßcbere  (Erörterung  unten  9b.  II.  pm 
3.  794,  roo  bie  berfc^ebenen  unrid^tigen  Se^mungen  nnberlegt  ftnb.  Ueber« 
ein^menb  ifl  femer  auä^  bie  ^Lttfidft  Don  STUi^Iba^ier  0.  80,  bem  fid)  »iebcrum 
9lid^ter  u.  Stoffi  €^.  64  anfd^ttepen.  3"  ^^  maggebenben  Seflrmmuna  in  einer 
Ur!.  St,  fippnCii  L  Don  Squitonien  Dom  9.  3uni  828  (Cassanogilo  villa  palatio 
nostro   in  pago  Pictavo   secos   alveum  Clinno,    Poljptjcham   Inninonis 


fluburbio  Pictavino,  provintia  Aquitanica,  Delisle,  Le  cabinet  des 
DiannscritB  de  la  biblioth^ue  imperiale  I  ($arid  1868X  ®*  4;  Q^attenbad), 
2)^^.  I,  5.  9ufl  @.  146.  ^ienac^  nnrb  ed  oud^  xoaffc^ättMif,  bag  bie  Stelle 
auiS  (Sloubiud'  Säibmung  feinet  (&)mmentard  {um  ©alaterbrief  an  ben  9lbt  2)ructe« 
rammuB,  toüäft  ^afjtbh.  Sub».  b.  ^.  II,  245  9).  11  fomie  unten  Sb.  II.  pm 
3a^  794  angefiÜ^rt  unb  bort  auf  me  aquitanifc^  V^aüf  •Eorogilum  ((Sbreuil)  §u 
beuten  Derfm^t  ifl  (in  AJyenni  ce^pitis  arvo  in  palaüo  pii  principisdomini 
Ludovici,  tanc  regia  modo  imperatoris,  Max.  Bibl.  Patr.  Lng^.  XlV,  141), 
Dielmel^r  d^enfaQd  auf  (S^ffeneutt  belogen  toerben  mug.  —  d^l^ffeneml  liegt  im  2)c)>. 
fSiennt.  9n.  $ottier«,  (Eant  @t.  ®eoraed. 

*)  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  ^nh.  —  Oie  ttnr  unten  fe^  merben,  ffCdU 
Statl  \nt^  Oßerfefi  eioentlu!^  in  9fa>m  }u  bege^  gebockt 

*)  «aL  unten  @.  294  f. 

^)  Snben  IV,  812  rebet  gerabau  Don  ber  Berufung  bed  SD^ifdbe«  nad^  ^ffe« 
neuil,  n>ad  aber  jebenfalU  ungenau  ift 

')  Aßtron.  Vita  Hludowici  c.  2,  SS.  II,  607  f.:  reliqnit  Hildegardam 
...  in  yilla  re^,  cuius  vocabulam  est  Cassinogilns,  gemina  gravidam 
proie,  et  transiit  Ghu-onnam  flaviam,  Aquitanorum  et  Wasconum  contra^ 
minem  .  .  .  Ibidem  etiam  qoae  oportnnitas  utilitasque  dictavit  explidtifl, 
statoit  Pyrinaei  montis  soperata  aifficultate  ad  Hispaniam  peigere  labo- 
rantique  aecciesiae  sab  äurracenonun  acerbissimo  iogo  Christo  fiamtore 
sutfragari;  Dgt  oben  e.  290  iR.  5  über  bad  ungef&^  im  Wpt^  crUiffene  einreiben 
$toxV9  an  ben  $a^fl. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


294  778. 

regeltnägigen  i^orm  untcrlaffcn,  fo  ^ot  er  ftc^  boc^  fcineSiucg^ 
üorfc^ncß  unb  unfiberlcflt  in  bicfcn  Stieg  ßcftürjt^).  ffiin^arb  fagt, 
bQ§  ber  Äönig  bic  umfaffenbften  SRüftungen  getroffen  ^attc^),  unb 
bic  93cri(^tc  ber  Slnnalcn  bcftätigen,  baß  auö  aüen  Steilen  bc§ 
SRcic^ciJ  bie  ©trcitfräftc  aufgeboten  maren.  Äufttafien  unb  fflur» 
gunb,  bie  5prooence  unb  ©eptimanien.  Stauen  unb  fogar  SJaiern 
Ratten  i^rc  Gruppen  jum  ßcere  gefc^icft^);  bei  einem  gelb^ugc 
gegen  bic  Ungläubigen  mochte  aud&  ber  lird^lic^  gefinntc  laffilo 
üicUcic^t  nic^t  surüdbleiben  unb  fteßte,  toa^  er  feit  15  Sauren  nid)t 
mc^r  getrau*),  feine  SJaiern  unter  ben  Oberbefehl  beö  granlen^ 
lönig^*^).  Unb  boc§  bilbeten  ade  biefe  Siruppen  nur  bte  eine  §älfte 
be^  ßeercö. 

Ueber  ben  S^^lbjug  f elbft  geben  bie  Dueflen  äufeerft  unooD^ 
tommenc  unb  bunflc  iRac^ric^ten.  yHdft  einmal  bai^  Sßic^tigfte 
läfet  fic^  mit  ©td^erj^eit  erlennen;  i^rc  ßurürf^attung  jeigt,  i)a& 
ber  tl^^lbjug  bem  fi:önige  nic^t  ganj  nac^  äBunfc^  oerlief.     ^arl 

Sriff  ben  ^vab  öon  jmci  (Seiten  an,  bemerfftelligte  ben  Uebergana 
ber  bie  $^renäen  auf  jmei  oerfd^iebenen  SBegen,  tt)ic  er  ouq 
früher,  773,  beim  Uebergang  über  bieÄlpcn  üerfabren  toat^).  ®ie 
eine  ^Ifte  beö  ^eereg,  befteftcnb  auj^  bem  Aufgebote  üon  Äuftraficn 
unb  SSurgunb,  Stalien  unb  fflaiern,  ber  5ßroüence  unb  ©^ti»» 
manien,  erhielt  ben  Auftrag,  über  bie  öftlic^e  Seite  ber  ?ß^renäcn 
in  Spanien  einjubringen;  bie  anbere,  meiere  üorj^ugi^ioetfe  au^ 
JReuftriern  beftanben  ^aben  mu§'),   f^Iug   unter  ^axV^  perfön» 


^)  2)ad  wirb  itttrid^tig  angenommen  inm  Conde,  Histoire  de  la  domi- 
nation  des  Arabes  et  des  Maures  en  Espa^e  et  en  Portugal  I,  234. 

^  Einhardi  Vita  Karoli  c.  9:  Hispaniam  quam  maximo  poterat  belli 
apparatu  adgreditur. 

*)  Ann.  Laur.  mal.  1.  c.  —  Son  einem  arogen  $eere  fpred^  au^  oxa* 
brttdfid?  Ann.  Petav.  SS.  I,  16;  Cbron.  Moiss.  88.  I,  296;  Dflt.  ferner  unten 
e.  299  9^.  1.  2  fonne  oOenfafl^  V.  Hlnd  2  (tanto  exerdtni,  unten  &.  295  fLnm.  3); 
Rftgino  8S.  I,  559  (innumerabUis  multitudo);  Poeta  8axo  1.  I,  v.  364—365. 
Jaff(6  ly,  555  unb  bte  oben  €^.  291  9^.  2  ctärten  SBorte  ber  Mir.  s.  Genulphi 
(ingenti  miUtiae  manu  delecta  —  praevalido  .  .  .  exercitu). 

iBon  ben  (urjen  ^rniolen  eno&^en  ben  3^9  na(^  @))amen  Ann.  Quelferb. 
88.  I,  40;  Alam.;  Ann.  Sangall.  Baluzü  ed.  Henking  a.  a.D.  ^.  204.  236; 
Ann.  Flaviniac.  ed.  JaflF6  a.  o.  D.  @.  687  x. 

*)  »fit.  0.  ©.  51  f. 

^)  fibibfyat  e.  317  fpric^t  bon  einer  für  a:af|«o  öerle^ben  «nmut^ong  Äarf «, 
totidft  burdj  bie  @(^enlung  aweier  »illen  an  XaffUo  (öoL  unten  )um  3a3^  "^81) 
»ieber  ^obe  aemilbert  »erben  fotten.  ©otfe  m,  2.  «ufl.  €5.  109  ^.  3  bermutbet, 
biefe  ©aiem  feien  aomic^t  auiS  3:affUo'«  i!anb,  fonbem  aa»  ben,  »te  er  annimmt, 
fc^on  frttber  bom  ^erjoat^um  8aiem  abaetrennten  ©tridien  ndrbfi^  ber  S)onau  ae« 
loefen.  !2)ied  finb  inbeffen  burd^aud  m^d^  8ermut^|ungen ,  obwohl  mdi  She^Jer, 
Qk^A.  emtaa  I,  163  bie  fBkÜfl,  amifcben  ber  fbtffaffunj  tM>n  SBai«  unb  ber  oben 
im  tau  t>erfu4ten  offen  Ifigt  (oal  9li(^ter'Ao]^(  e.  65  9^.  1). 

«)  fß^l  oben  e.  141 ;  Gaillard  n,  192  ma^t  nid^t  mit  Unrecht  baranf  auf« 
merifam,  bog  e0  ^arF«  gett}9^(i(^  ^Serfobren  toor,  boiS  feinblicbe  toib  mit  mebre* 
reu  beeren  glei^^eitig  an  oerfcbiebenen  fünften  onjimretfen  unb  bog  er  biefem  8ec» 
fa^  oiele  feiner  Srfolge  oerbonfte;  f.  femer  ^f.  i>oifn,  «eiL  ^  Mgem.  Stg. 
1887  9hc.  81. 

^)  2)ie  Hnnolen  fagen  e0  ni^t,  ti  folgt  ober  mii  bem  Bufammenl^ge. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


3luff)anb  gegen  Slbbuna^man.  295 

lid^et  t$ü^rung  ben  iDeftlic^en  SBBcg  burc^  bag  fionb  bcräBa^conen 
cin^X  mcücic^t  bic  alte  ßccrftrafee,  meiere  Don  @t.  Sodann  de 
pede  portus  (St.  Jean-Pied  de  Port)  über  fflurguct  unb  burcfe  bcn 
tengpafe  üon  8floncct)aUcö  nach  Spanien  hinüberführt  2),  unb  bic 
Sari  and)  auf  bem  8Wlcfmar((^  auö  Spanien  bcnufet  ju  ^aben 
fd^cint.  ^er  unter  bem  9tamen  beS  ^Iftronomen  befannte  93iograpb 
Don  Sarr^  ©o^n  fiubttjia  malt  auS ,  mic  muffelig  unb  gcfä^rlicl 
ber  SRarfd^  über  bcn  f^malcn  (Snapafe  beö  ^o^aebirg^  gcttjcfcn 
{ci,  unb  meint,  ber  ^önig  ^abc  cd  $ompcj|ud  unb  ^annibal  gleich 
getrau  ^). 

Snjmifc^en  ^atte,  nodb  e^c  Äarl  bcn  fpanifd^en  Soben  bc* 
treten,  bic  (Erhebung  gegen  Slbburra^man  begonnen.  Slbburral^man 
ibn  ßabib,  ber  „©laüc",  ^ttc  unter  bcn  aufftänbifc^en  SBcrbcrn 
in  afrifa  Xruppcn  gcn)orben,  lanbetc  an  ber  Süfte  t)on  Xobmir 
(SRurcia),  crflärtc  fid^  für  einen  Slnl^ängcr  bed  Slbbafiben  Älmanfur 
unb  rief  baö  SSolf  unter  bic  SBaffcn  gegen  bcn  Dmaüabcn*),  for* 
bertc  ©ulciman  al  Srabi^)  auf,  mit  if)m  %u  gcmcinfc^aftlic^em  $an^ 
bcln  fi^  JU  bereinigen.  atDcinSuleiman  leiftetc.  auö  meieren  ©rünbcn 


')  Ann.  Einhardi  1.  c:  supeiatoque  in  regione  Wasconum  PVrinei 
iugo;  Astron.  Vita  Hludowici  c.  2  in  ber  ©teile  oben  @.  293  Sft.  7.  3)ie  ^n* 
nannte  t)on  Fauriel  m,  889  f.,  ^og  Supnd  bon  9Ba«amien  ^e  bei  btefer  Qk* 
legcn^t  Stasi  ouf«  neue  Sreue  gef^tDoren,  ftii^t  M  nur  anf  bte  falfd^e  Urtimbe 
Itarfd  beS  jtal^ten  für  aiaon  (Böhmer,  Eegesta  Karoiorum  9h.  1572)  unb  ift 
bed^Ib  nnbegtünbet 

«)  JBgL  geibnij,  Annales  1,  78  f.;  Pagi  a.  778  5Wr.  1.  2)er  ©eg  ift  öa- 
iad)n^  im  Itinerarium  Antonini  Angusti  et  Hierosolymitanum  ed.  ^nbec 
unb  $art^  &.  217 ,  »0  bie  ©trage  oon  ©panien  na4  «quttanien  fo  ongeQj^ 
iß:  Pampalone  (^mpiona),  Turissa  (Spuren,  Ofterig),  Summo  Pyrenaeo  (JKoii<* 
cebouf),  Imo  P3nrenaeo  (St.  Jean-Pied-de  Port),  Carasa  ((toriiS),  Aqois  Tere» 
belias  (^(q)  unb  fo  weiter  bü  Sorbeon^r. 

>)  Astron.  Vita  Hludowici  c.  2,  SS.  U^  608:  Qui  mons  (P3rrinaea8) 
cum  altitudine  coelam  pene  contingat,  aspentate  cautium  horreat,  opaci- 
tate  silvarum  tenebrescat,  angustia  viae  vel  potius  semitae  commttatum  non 
modo  tanto  exercitui,  sed  paucis  admodum  pene  intercludat,  Christo  tarnen 
favente,  prospero  emensus  est  itinere.  Neque  enim  regis  animus,  Deo  no- 
bilitante  glonosissimus  vel  impar  Pompeio  vel  segnior  esse  carabat  Han- 
nibale,  qui  cum  magna  sui  suorumque  fiatigatione  et  perditione  iniquitatem 
huius  loci  oUm  evincere  curarunt.  2)en  naia^  §u  btefer  ^Uberung,  toeU^ 
lebtgfidb  $^tafteflü(f  ift,  entnabm  ber  Sfbmnomud  offenbar  ber  tljltn  »o^utfonnten 
Vita  Karoii  (Stnborb'd,  c  6  (Italiam  intranti  quam  difficüis  Alpium  trans- 
itus  fuerit  .  .  .  hoc  loco  describerem  .  .  .  ).  Shu^  etntge  bafelbß  bon  (Knl^ 
angemonbte  SbiiSbrüdCe  (eminentes  in  caelum  scopuU  atque  asperae  cautes) 
^t  er  benu^tj  augerbent  auä^  c.  9  (ut  loci  et  angustiarum  »tus  permittebat 
—  ex  opacitate  silvarum,  quarum  ibi  maxima  est  copia).  i^gL  ^a^^. 
fiubro.  b.  2fr.  n.  800. 

«)  9h)»ain  bei  Slffemant  HI,  138  f.,  ber  aU  Beit  776  ober  bai»  folgenbe 
3a^r  nennt,  fo  bog  man  unbebennici^  777  annehmen  borf*  &  ift  berfelbc  %tff^, 
ben  Cardonne  I,  204,  unb  }tpar  ri^tig  su  777,  unb  Fauriel  III,  831  erm&foen, 
bte  nnr  bie  nN^frf(!^etnlt(be  )6Qie^ung  bed  Untemd^memS  }a  bem  beborfle^cnben  mat 
StatVii  überfein  unb  bo^er  mdi  bie  ^teHuna  ^tmmaiCi  )u  bem  @Uu>en  unb  Wb» 
nno^an  too^t  njk^t  rii^^tig  auffaffen.  2)ag  ber  @Iabe  att  Parteigänger  bc6  9lb- 
bafiben  ouftrat,  nnberfpric^t  feinem  Sttnbnig  mit  itarl  md^i, 

^)  «gL  0.  e.  286  iR.  8. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


296  778. 

bleibt  bunfcl,  bcr  SKufforbcrunfl  feine  golac^);  toorauf  ber  ©lotoc 
feine  SBaffen  ocaen  feinen  biö^eriflcn  Serbünbeten  lehrte,  aber  mit 
unfllürflic^em  ©rfolfl:  er  toarb  öon  ©uleiman  gefc^Iaflen,  mu§tc, 
ha  anä)  ber  ©mir  Slbburra^man  fic^  ju  feiner  Sefämpfunfl  auf* 
mai^te,  fid^  in  bie  93erge  flächten  unb  n^urbe,  nai^bem  Slbburra^man 
einen  $reiö  t)on  1000  S)inar8  auf  feinen  Äopf  gefegt,  t)on  einem 
Serbern  crfc^Iogen,  im  3a^r  7782). 

@o  mar,  ate  ^arl  na($  Spanien  fam,  )Don  ben  93unbe^« 
genoffen,  auf  bie  er  gerechnet,  einer  bereite  öon  3[bburra^man 
unfc^äblid^  gemacht;  nic^t  ju  erfennen  ift,  ob  ber  Äönig  f(^on  bo* 
öon  ttjugtc;  feine  Schritte  enthalten  feine  Slnbeutung  barüber. 
ffiarPö  erfteö  Qid  auf  fpanifd^em  ©oben  njar  5ßampIona,  bie  ^anpU 
ftabt  öon  $Raöarra,  toelc^eö  einen  Xl^eil  beg  d^riftlic^en  Sönigreii^g 
Äfturien  bilbete.  ßorl  mad^te  aber  jjmifc^en  ben  (^riftlic^en  ©ot^en 
afturieng  unb  ben  Unglöubmen  ifeincn  Untcrfi^ieb,  be^anbeltc 
5ßampIona  tt)ie  eine  feinblic^e  ©tabt,  fo  bog  eä  fcfteinen  fönnte,  ate 
^ätte  fie  bamate  unter  farojenifcfier  ^errfc^aft  geftanben^).  ÄÖein, 
foöiel  JU  fe^en,  toav  bieg  nic^t  ber  gaU;  bie  fränfifc^en  Slnnalen 
unterf^eiben  beftimmt  jn^ifd^en  ben  SRaöarrern  unb  ©arajenen^h 
eine  fpanifd^e  S^ronil  Dejeid^net  bie  3Wauren  beutlii^  alg  geinbe 
öon  ^amplona^).  2)er  ofturifd^e  Äönig  %tuda  I.  j^atte  Atuar 
mehrere  Sa^re  früher  einen  2lufftanb  bcr  ouf  ber  fpanifd^en  ©cite 
bcr  $i)renäen  njo^nenben  SGßagconen  ju  bämpfen  gehabt®);  ba  je* 
boc^  gi^ucla'g  SRac^foIger  ^lurclio  unb  ©ilo  in  grieben  'mit  ben 

')  Dozy  III,  378,  erinnert  an  ben  dten  ®cgcnfa^  gtt)if(^en  ben  gftbritm  unb 
g)ementten,  ju  meldten  leftteren  bie  Äelbitcn,  ba«  ®ef(^le*t  ol  Slrabi  geborte;  xooA 
er  fonfl  über  <SuIehnan*3  ©enjeaarünbe  faat,  fmb  SJermuti^ungen.  Uebrigen«  bcni^ 
bie  (Sxiaf)\ma  Weff«  öergong«  bei  Fauriel  III,  331  unb  Dozy  I,  378,  ouf  ben- 
felben  arabtf($en  Oueuen;  bag  na4  Fauriel  ©ufeiman  bad  nnftnnen  M  ^Ucom 
§urü(!wei|l,  nad^  Dozy,  e.  378  9?.  1,  t9  annimmt,  aber  freilid^  mir  mit  ©orten, 
D^ne  feine  Sufafl«  8«  crfüCen,  fc^eint  nur  auf  einer  falf^en  Ueberfe(5ung  ber  orabif(^ 
Oneffe  hmd)  einen  bon  beiben,  ma^rfd^eintic^  burd^  Fauriel,  p  berufen.  ^uS  €ht« 
leiman'iS  auftreten  ju  f(!^Iiegen,  bog  er  bama(«  noä)  treu  gu  Sbburral^mon  geftonben, 
wie  Fauriel  III,  332  t^ut,  n>äre  aata  unrichtig. 

2)  Nowairi  a.  a.  D.,  banadp  Cardonne  o.  a.  O.;  bgl.  aud^  Dozy  I,  378. 
2)aÄ  gal^r  ber  ^bf*ro  162,  ba«  am  11.  3unt  778  beginnt,  gibt  auÄbrifcßiA  No- 
wairi; in  biefeg  3a^  fällt  inbeffen  nur  bie  (grmorbung  beS  @Ia»)en,  unfd^äbuc^  ge- 
mocht war  er  fc^on  früb«  feit  feiner  ^nä^t  in  ba«  (Swirje. 

^)  @o  Fauriel  III,  840;  anoere  ge^,  o^ne  bie  2froge  gerabeju  )u  ent- 
f<^ben,  Don  berfelben  $orau«fe4una  au«. 

*)  Obsides  receptos  ...  de  multis  Sarracenis,  Pampilona  distracta, 
Hispani  Wascones  suDiueatos,  etiam  et  Nabarros,  fagen  bie  Annales  Laur. 
mal.- 1.  c.  2)ie  Annales  Einhardi  nennen  ^amplona  fogar  au«brtt(fiid^  Navar- 
rorum  oppidum.  —  Navarri  et  Pampilonenses  merben  gufammen  genannt  ibid. 
806,  SS.  I,  193;  bgt.  unten  ©b.  II.  gu  jenem  3o^  Ann.  Petavian.  SS.  I, 
16,  unb  no<!^  befHmmter  bie  i^nen  folaenben  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21  rechnen 
$am^a  }u  (Baliden  (b.  ^.  ^  bem  j^önigreid^  Sflurien  u.  Sauden). 

^)  2)0«  Chronicon  monachi  Silensis  bei  Florez,  Espana  sagrada  XVII, 
280,  freifK^  erp  ou«  bem  12.  go^unben  (ögL  «f(^ba*  I,  @.  XVI),  fogt;  Quem 
(Karolum)  ubi  Pampilonenses  vident,  magno  cum  gaudio  suscipiunt  Ek-ant 
enim  undique  Mauromm  rabie  coangostati;  DgT.  unten  @.  297  vi.  2. 

«)  »gl.  JemMe  I,  353. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Kraiol^inc  »on  ^ain|)tona.  297 

Arabern  lebten*),  ifl  auc§  nic^t  aniune^men,  bap  unter  i^rer  9ic^ 

äierung  $amp(ona  an  biefe  t)erIoren  gegangen  fem  foQte^).  Slber 
tarl  trieb  burc^  feinen  angriff  auf  Spanien  auc§  bie  d^riftlic^c 
©eDöIfcrunfl  ben  Sarajenen  in  bie  Amte.  SBic  bcn  flaflifd^en 
SBaöconcn,  fo  war  auc^  ben  fpanifc^en  (S^riften  baö  SBic^tigfte  bie 
(Jr^altung  i^rer  Unab|anfliafeit ;  bicfe  fa^en  fie  buxä)  tarl  ge« 
fä^rbet;  ob  fein  Quq  bem  ß^riftent^um  ju  gute  tarn,  roar  i^nen 
Slebcnfad^e.  ©elbft  toenn  fie  anbcriB  geflnnt  gctoefen  njären,  Ratten 
fie  in  biefem  fünfte  faunt  ttma^  üon  i^m  erwarten  Mnnen,  ba  er 
ate  aSerbünbeter  einiger  aufrübrerifi^er  arabifd&er  @ro§er  fam®). 
a^  ift  nid^t  mögltci^  ju  erfennen,  ob  ber  Äönig  oon  Äfturicn 
in  ein  förmlic^e^  Sünbni§  mit  Äbburra^man  trat*),  ob  er  $am= 
ptona  burd^  eine  arabifd^e  Sefafeung  toert^eibigen  Heft*).  3Äan  lieft 
auc6  nicötö  t)on  bem  SBiberftanbe,  bcn  Äarl  bei  feinem  JBcrfud^ 


»)  »flL  «cmbfe  I,  354. 

^)  2)un(el  bleibt  ^er  aneibtnoS  üieltf,  ba  bie  Ittrjen  92a4n(!bten  fe^r  Dcmirtt 
Pnb.  »legino,  SS.  I,  559  {nadi  i^m  Ann.  Mettens.  SS.  XIII,  30),  fagt  iio^^, 
too  er  t)on  ber  3^nmg  $am|^(onaiS  rebet,  bie  @ara)enen  feien  btm^  Stati  ouiS  ber 
®tabt  oerjogt  tvorben  (eiectis  itaqne  Sarracenis  de  Pampilona)  bält  a(fo  bie 
6tabt  für  eine  orabtfd^  ^^efl^ung,  unb  ber  9)^n(^  t>on  6uod,  bet  Florez  1.  c, 
begdcftnet  in  entfAiebenem  SBiberfDrud?  mit  (einer  etflen  Angabe,  oben  €5.  296  9^.  5, 
^amplona  oiA  Mauronim  oppidom.  90ein  bie  ^[ngabe  9iegino'd  ijl  mir  ein  txm 
t|m  felbft  gemad^ter  3ufa6  3u  ben  älteren  Snnalen,  obne  föert^.  8et  ber9{a(^rid^ 
bed  JRSn^d  twn  ®UoiS  ifl  ed  fiugerfl  gmeifefl^aft,  ob  man  f)att  Mauromm  (efen 
barf  Nararrorain,  mie  ^fAbac^  I,  172  91.  11  oorfc^t&gt.  (S9  roUxt  mdo/ixd),  bag 
^mf)lona  f^ter  twn  ben  firabem  befe^t  morben  m&re;  na^  Fauriel  III,  360,  fyit 
^tbbnrra^man  nad^  bem  Slb^g  StatC9  unb  ber  SBiebereroberung  M  mäfya  ab« 
gefallenen  6aragoffa  auc^  ^ampfona  erobert  (nic^t  gurttderobert,  benn  frttl^  mar  eS 
aftairif^).  allein  bie  ^uiSbntddmeife  bed  9)^önd}8  mfirbe  (bie  Slicbti^feit  ber  Se«art 
Maororum  ooraudgefe^t)  aud^  babnrd)  nic^t  gered^tfertigt;  er  miberfpnd^t  fid^.  @eine 
trfle  «ngabe  (oben  ^.  296  9i.  5)  ifl  gmar  ber  gmeiten  oorjujieben,  infofem  fie 
^omplona  nic^t  ald  maurifd^e  @tabt  anftept,  aber  ebenfalU  jn  oermerfen,  infofem  fie 
t)on  ber  angeblid^  ^enbe  berichtet,  mit  ber  bie  Semo^ner  oon  ^amplona  j^orl 
empfangen  baben  foHen.  —  9fd)ba4  fprid^t  ^amplona  entf (Rieben  ben  (El^en  |n; 
Dorßc^tig  fingert  fic^  Seibni)  I,  74. 

')  2)iefen  ®efi(!^t<punft  ^ebt  auc^  Fauriel  III,  341  f.  b«rt)or,  ber  nur  feine  Ser« 
mm^ngen  m  ftd^er  ai»  ^iffamfc^e  2l^atfad)en  l^infteQt  2)ie  93ermiit!)ung  oon  2)ip« 
polbt  6.  61,  3bn  al  Srabi  ^be  J^orl'iS  ^ilfe  burd^  feinen  Uebertritt  )um  Sl^riflen« 
^um  erfauft,  ift  bemelsto^. 

«)  Siel  )u  beftimmt  behauptet  bai  «f^bac^  I,  162. 172;  na^  Conde  I,  231 
9anb  ^l^urien  bamatt  in  einem  ftb^ngigfdtiS«  unb  @4u^>Ser^imt6  ^  Ibburra^man, 
mal  tneUeid^t  aul  ben  oon  Conde  bombten  arabifd^en  Duellen  $ed»rge^t.  ®er 
ober  ftöntg  oon  llftunen  mar,  ift  unfl^er.  ^fc^bad^  I,  162  nimmt  eine  2:^ümg 
Sfturiend  gmifd^en  %atüu»  unb  @tto  an.  bie  oon  J^pu^^  ^^r  ^^,  ^  )um  Xobe 
bei  9ureÜul  gebauert  fyibt,  morauf  ®ilo  bal  gaiue  9leid^  mieber  oereinigte:  mit  Ibb« 
unc^man  fou  ^ureliul  fi(!^  oerbünbet  boben.  «Hein  bal  Chronicon  Aibeldense, 
bei  Florez  XIII,  451,  bal  b^^r  ^auptqueOe  ift,  meig  nid^tl  oon  einer  Xb«^ 
Sfluriend,  oon  einer  gletdba^^  9iegierung  bei  nureliul  unb  @i(o,  fonbem  Ifigt 
&io  auf  Itnreliul  folgen,  nennt  unter  tUireliul  ben  ®Uo  futorus  rex.  9le(bt  fyA 
in  biefer  «<jie^ung  Sembre  I,  354,  »elcber  ben  5tob  bei  «ureliul  f^on  774  on- 
f^t,  bann  ^(o  ben  Xb^n  befletgen  IfiBt. 

^)  ^a§  f^eint  9iegino  (oben  iR.  2)  }u  glauben;  au(b  Martin  II,  270  nimmt 
d  an  (ogl.  unten  @.  298  i».  5). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


298  7T8. 

^Qmplona  ju  nehmen  ju  übcrtoinbcn  ^attc^);  nur  fot}icl  ergeben 
bie  Dueflen,  bafe  ^ßamplona  fid^  ntc^t  guttüiflig  i^m  unterwarf, 
fonbcrn  erft  nad)  einem  ffirjeren  ober  längeren  SBiberftanbc^).  ®in 
arabif^er  ©rofeer,  welchen  bie  fränfifc^en  Dueflen  Slbitauru^,  Abu* 
taurug,  Slbut^aur  nennen,  ol^ne  ßtccifel  Abu  Salier®),  fanb  fid^  bei- 
Stall  in  ^ßamplüna  ein*),  ^ulbigte  i^m  für  fic^  unb  bie  i^m  unter«» 
^ebenen  ©tobte,  worunter  Döca  (§ueöca)  genannt  ift*),  unb  übergab 
t^m  feinen  SSruber  unb  ©o^n  alö  ©eifeln.  2)orauf  fe^te  Äorl  feinen 
Sug  fort  unb  rüdte  ein  in  bag  9lei(^  5!lbburro^nian'ö.  i)urc§ 
eine  gurt  überfc^ritt  er  ben  Cbro  ®)  unb  erf^l^ien  cnblic^  t)or  6ara* 
goffa,  ber  ^ouptftabt  jener  ©egenb'').  S)er  Sefift  t)on  ©aragoffa 
toar  für  i^n  t)on  ber  größten  SBic^tigfeit;  e^e  er  biefen  5ßla6  gc* 
nommen,  toor  an  toeitereö  SSorbringen  in  Spanien,  auc^  nur  an 
bie  Se^auptung  be^  flanbe^  ätoifc^en  ^^rcnäen  unb  ©bro  nic^t  ju 
beuten. 

aber  immer  fc^toeigfamer  loerben  bie  DueÖen,  feine  fagt  ae* 
rabe  l^erau^,  »ie  e§  Sari  öor  ©aragoffa  ergangen.  6ic  erjäl^Ien 
faft  ade,  er  fei  b\^  ©aragoffa  gefommen®).     SSor  biefer  ©tabt  er* 


M  2)ie  angebliche  groge  @d)ta(^t,  totläft  na({;  ber  Histoii^e  de  Languedoc 
I,  429;  Remaod  @.  95;  Sfcbbac^  I,  172  ber  (Smnai^me  Don  $ani|)Iona  oorl^ 
atng,  erfolgte  au(^  nad)  ber  betreffenben  OueKenflelle ,  Chronicon  Moissiac.  SS.  I, 
296,  erfl  fpater;  Dgt.  unten  @.  300.  —  Ueber  b(tö  Don  $er^  auf  bie  Belagerung 
Don  $anif)lona  belogene  Fragmentum  de  expeditione  Hispanica,  S8. 111,  708  ff., 
DgL  ßofmann  in  ^.^Sß,  ber  SDVünd^ner  Stob.,  ))l^iL-^ift  (Si  1871,  e.  328—342; 
mSfiadfcc  @.  80. 

2)  Annales  Einhardi  1.  c. :  Pomjpelonem  .  .  .  adgressus  in  deditionem 
accepit.  Annales  MoseUan.  SS.  XVII,  496  unb  Lauresh.  SS.  I,  31  fogen 
conquesivit;  ebcnfo  Ann.  Maxim.,  »o^renb  i^re  OueUe,  bie  Ann.  Petav.,  ad- 
quisivit  \)at;  Ann.  Laur.  min.  ed.  "Waitz  ©.  413:  Pampalonam  civitatem 
capit  äenn  %>oxt,  B,  14,  biefe  OueOenongaben  ignorirt,  ft(b  ol;nie  mdtereS  an  ben 
aJ^önc^  oon  0tloiS,  oben  @.  296  92.  5,  Wt,  fo  ifl  txa  reine  SBillfür  unb  oerfe^lt. 

8)  «gL  Sembfe  I,  345  9fi.  1;  Astron.  V.  Hludowici  c.  5,  SS.  H  609 
(Abutaurus  Sarracenomm  duz  cum  reliquis  regno  Aquitanico  conlimitan- 
tibus)  unb  unten  ©b.  ü.  j.  3.  790.  —  Ann.  Petav.,  Mosellan.,  Laur.  min^ 
Enhard.  Fuld.  l^aben  bie  >^orm  Abitaurus;  Lauresham.:  Habitanrus;  Laor. 
maL:  Abutaurus;  Ann.  £inh.:  Abuthaur.  find)  er  mirb  in  Ann.  Mosell., 
Lauresh.,  Laur.  min.  ald  fara)enif(!^er  rex  begeicbnet  (bat.  oben  @.  286  9}.  2 
^fic^tlid^  beiS  3bn  al  Sirabi);  Ann.  Enb.  Fuld.:  praefecüs  Sarracenomm. 

^)  Annales  Mosellani,  SS.  XVI,  496;  Lauresham.  1.  c;  og(.  auc^  Chron. 
Moiss.  SS.  I^  296 ;  Ann.  Laur.  min.  SSkniger  genau  fteUen  bie  9iei(^0annalen 
(Ann.  Laur.  mal.  unb  Einh.)  ben  ^ergang  bar,  nac^  benen  di  f(!^einen  tonnte,  (ü» 
fei  $(butauxud  erfl  Dor  ©aragoffa  gu  ^arl  gefomnien 

^)  Annales  Petav.  1.  c  ;  üaL  unten  @.  299  92.  8;  Martin  mad^t  SbutaumS 
f aif<!^Ii(^  )um  ^efe^IiSl^iber  oon  ^amplona;  bei^Ieid^en  Fauriel  III,  340. 

*)  Annales  Einhardi  1.  c. 

'^)  Annales  Einhardi  1.  c:  Caesaraugustam  praecipuam  illarum  par- 
tium civitatem  accessit. 

^)  Ann.  s.  Amandi  cont.  SS.  L  12 :  Carlus  rex  fuit  in  Hispania  ad 
Caesaraugusta  (Ann.  Laubac.  ibid.  @.  13:  in  Caesare-Angusta);  Annales 
Mosell.  1.  c:  Perrexit  domnus  rex  usque  ad  Caesaris-Augusta;  g(d(^Iantenb 
bie  Annales  Lauresh.  unb  ä^nlid^  bie  Annales  Laur.  mal.:  Perrexit  usque 
Caesaraugustam,  ibique  venientes  ...  et  coniungentes  se  ad  supradictam 
civitatem  . . .;  Annaies  Einhardi:  Caesaraugustam  .  .  .  accessit;  ebenfo  im 


Digitized  by  VjOOQ IC 


(fnma^  Mm  $amf>Uma;  Hntimft  tm  ^oragoffa.  299 

f(^ten  auc^  ber  %\)dl  feinet  ^ttxtd,  mlä)tx  auf  ;beT  Oftfeite  in 
Spanien  einflebrungen  »ar*).  (Jr  ^ttc  je^t  feine  ganje  Streit» 
mac^t  betfammen,  vor  ber  nac^  ben  SBorten  einer  cixoa^  {päteren 
C^ronif  ganj  Spanien  er jitterte  *).  aber  feine  CueHe  erjiä^It,  ob 
Saragoffa  etn^a  Don  Sari  genommen  mürbe,  uber^upt  genommen 
n^erben  mugte.  3bn  al  Slrabi  unb  anbere  Sarazenen  fanben  fic^  ein 
unb  fteDten  ©eifeln*).  3bn  al  «rabi  foD  bic  Unterttjcrfung  t)on 
Barcelona  unb  @erona  auögefproci^en  ^ben;  iebenfaflö  gejc^a^ 
jeboc!^  biefe  Untern^erf ung ,  mie  auc!^  too^l  bic  üor^erge^enbc  üon 
^uedca,  me^r  nur  bem  9{amen  nad^;  Jtarl  felbft  ifl  nac!^  jenen 
Stäbten  nic^t  gefommen,  unb  bag  etn^a  biejenige  Sbt^eilung  feinet 
§eere3,  »eld^e  öon  Cften  ^er  eingerücft  n)ar,  untermeg^  Barcelona 
unb  ©erona  unterworfen  ^abe,  ift  ebenfalls  ni^t  bejeugt  *).  ©icfc 
me^r  fc^einbare  Untermerfung  einiger  Stäbte  ift  aber  aQed,  toa^ 
mx  feit  feinem  ^Ibmarfc!^  aud  $amplona  oon  Starre  (Erfolgen  er« 
fahren.    Ungeai^tet  feinej^  ftarfcn  §eerc«*)  tt)ar  er  aufeer  Staube, 


flonjen  tk  fifrngen  Simalen;  nirgenbi  l^t  tf ,  Statt  fyibt  ©ora^offa  geiunntnen; 
am  anffallenbfiai  tff  bad  ^tDeigeit  ber  Annales  Fetav.;  adqoisivit  civitatem 
Pampelona,  tndbni  fU,  ^orogoiia  emo^nen  fte  gami(!^t. 

Xmnodi  nd^men  bie  tneiften  nentren  2)arflelier  bic  dHnna^tne  ber  @tabt  bunlb 
ftarlan,  fd  es  bnrd)  ({robnung,  toit  ilfd^bac^  I,  173  uttb  Suben  IV,  312,  fei  t» 
bitni^  dne  meniaßen«  fyüh  er^mimgene  Ud>ergabf,  toit  bie  Histoire  de  Laoguedoo 
I,  430;  ^(tmfd^  e.  128;  ml^I  mid^  Scmbte  I,  346  oermut^n.  UebrigeniB  Dgl. 
unten  bie  flottn  auf  @.  300. 

^)  Annales  Lauriss.  mal.  1.  c:  ibi(|ue  venientes  de  partibus  Bur^ndiae 
et  Aastriae  yel  Baioariae  sen  Provinciae  et  Septimaniae  et  pars  Lango- 
bardomm  et  coDinngentes  8e  ad  sapradictam  civitatem  ex  utraque  parte 
exercitoB  (Rogino,  @.  559:  ubi  innomerabUis  mnltitado  de  partibus  Bur- 
gundiae  etc.;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  704,  wo  bie  8urgunber  mit  dner 
ftemtnifcen)  uii  boiS  91(tertl)uni  Allobroges  genannt  merben  unb  eS  bann  meitcc 
(eigt:  et  multi  ex  partibus  Austriae  etc.).  %L  oben  S.  294,  in  ^treff  bed 
fbatmidS  coniuiigentes  se  ad  .  .  .  au4  (SpniriS  III.  —  Faoriel  III,  345  flellt 
ober  bie  Bereinigung  ber  ßeere  in  dnem  folfd^  ^dftt  bar. 

^)  His  innomerabilibns  legionibus  Hispania  tota  contremuit,  fagen  bie 
9Re^  9nna(en,  SS.  XIII,  30,  ogL  Ann.  Lobiens.  ibid.  @.  229  (OieUd^t  nad^ 
gemdnfamer  Ouelle  ata  bem  anfange  be»  9.  3<^^u>ibert8,  ogl.  €Hmfon  in  gorfc^. 
gur  bfutf(^  (»efd)i<bte  XX,  401;  ^adert  a.  a.  O.  @.  186  ^.  7  unb  oben 
e.  291  91.  1). 

'}  Annales  Mosellani  L  c. ,  na(!^  benen  fi(^  ^bn  al  Slrobi  felbfl  bd  Stad 
dnfanb;  bie  Annales  Laor.  mai.  reben  außer  i^m  no4  bon  multis  Sarracenis; 
Ann.  £iub.  nm  alii  quidam  Sarraceni.  Annales  Petaviani:  Accepit  ob- 
sides  in  HispEuiia  de  dvitatibas  Abitanri  atque  Ebilarbii,  qaonun  vocaba- 
lum  est  Osca  et  Barzelona  nee  nou  et  Qerunda;  ogl.  Ann.  Max.  SS. 
XIII,  21,  bie  ungenau  Don  ber  (Eroberung  ^nefcad,  9arcelonaiS  unb  QkamaM 
fpre^en  (f.  bie  folgenbe  Snm.);  ungenau  au(^  Ann.  Lobiens.  1.  c:  captis  civi- 
tatibas  multis,  t>gl.  unten  e.  301  91.  5  (Einb.  V.  Karoli  c.  9). 

^)  fßm  einer  foIAen  Unterwerfung  reben  mit  Unrecht  bie  Histoire  de  Lan- 

fuedoc  I,  430  unb  Martin  II,  271.  %üd)  ber  ^3end)t  ber  Ann.  Max.  SS.  XIII, 
l:  Carolus  .  .  .  conquesivit  civitatem  Pampeloniam  et  in  Spania  Oscam 
et  BaroUonam  (sie)  ac  Gerondam  fann  (mie  i)erdt0  in  ber  oorigen  9h>te  berfll^rt) 
ni^t  in  btefem  ^inne  Demert^  merben,  ba  er  nur  auf  ungenauer  Siebergabe  ba 
Ann.  PetaT.  beruht. 

<»)  8gL  oben  e.  294  9}.  8. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


800  778. 

t)on  ©arogoffa  toeiter  in  baS  Snnere  ©ponienS  t^onubringen; 
t)ielleid^t  auc^  auger  Stanbe  ©arogoffa  ju  nehmen,  mxl  ^atte 
fi(^  augenf($einlic^  über  bie  ßuftänbe  in  @panten  getäufi^t;  3bn 
q(  Slrobi  mug  i^m  tDO^I  eine  Slufno^me  in  Sludfid^t  gefteQtf  k)on 
ben  ibm  fclbft  unb  feinen  3WitDerfc^tt)orenen  gur  aSerfüflung  fte^en* 
ben  3Äitteln  eine  ©d^ilberung  entworfen  ^abcn,  xodAcv  bie  SQäirt 
lic^feit  nid^t  cntfprac^*).  ©aju  fam  boS  völlige  Scheitern  ber 
Unternehmung  be^  ,,@laDen";  fo  führten,  fc^ieint  td,  bcm  Sönioc 
feine  ©d^fifeUngc  nur  ®eifeln  ju;  nirgenbiB  lieft  man  t)on  bemaff* 
netem  B^ä^fl^  ^^"  ^^  erhalten,  Don  einer  Unterftüftung ,  bie  er  bei 
ber  ^eöölferung  gefunben;  ci^  [teilte  fic^  l^crau^,  bafe  bie  unju* 
friebenen  ©rofecn,  beren  e^  fo  toielc  nic^t  getoefen  fein  tonnen,  ferne 
eingige  ©tü|e  maren.  SDad  fid^  n^eiter  t)or  ©aragoffa  begab,  ift 
nirgenbd  juöerläffig  berid^tet.  @ine  fpätere  ß^ronif  erjä|It  Don 
einer  grogen  ©c^Iad^t,  bie  an  einem  ©onntage  in  ber  yi&f)t  ber 
©tabt  geliefert  unb  in  ber  mele  laufenbe  öon  ©arajenen  gefallen 
feien*).  3lber  bieg  ift  eine  öoBIommen  fabelhafte  SRac^rii^t. 
ärabifd^e  Seri(^te  reben  öon  einer  Siieberlage  ber  granfen,  bie 
aber  ebenfo  »enig  beglaubigt  ift^).  Siadb  einer  anberen  fpäten 
fränfifd^en  S)arfteuung*)  übergab  ©aragoffa,  erfc^rerft  burd^  bie 
öon  ben  g^anlen  begonnene  ^Belagerung,  bem  Äönig  Äarl  ®eifeln 
unb  jaulte  i^m  eine  ^roge  972enge  @oloe^;  einigermaßen  ä^nlid^ 
berid^tet  eine  noc^  roeit  füäterc,  fpanifd^c  S^ronif*),  bur(^  @olb 
beftoc^en,  wie  e^  Srauc^  ber  gi^^onfen,  o^ne  irgcnb  eine  8lnftrcn» 
gung  gemad^t  gu  ^ben  um  bie  ß^riften^eit  t)on  ber  ^errfc^aft  ber 
Reiben  gu  befreien,  fei  fiarl  üon  ©aragoffa  ^cimgegogen.  ?lud^ 
bieg  finb  ungurcic^enbe ,  gum  I^eil  gerabegu  fagen^afte  Acwflniffe, 
bie  ung  ebenfalls  nic^t  barüber  belehren,  inn^ien^eit  ^arl  ftc^  ©ara^ 
goffa'g  bemä^tigte*). 

^)  2)te[e  annähme  t^eilen  and)  Fauriel  III,  848  f.  unb  Martin  II,  271,  unb 
fie  f(^emt  bome^tnlid^  burc^  StaxV^  )93erfa^en  gegen  3bn  a(  Strobi  dne  uuDerfenn« 
bare  Seßatigung  )u  empfonaen,  ogL  unten  @.  802  9c.  8. 


^)  Chromeon  Moissiac,  SS.  I,  296:  Et  dum  in  Ulis  partibuB  (ad 
Caesaraugustam)  moraretor,  commissum  est  bellum  fortissimum  die  do- 
minica,  et  ceciderunt  Sarraceni  multa  milia.  2)ie[e  Stogabe  fte^  ober  nur  in 
bem  codex  Anianensis,  mdd^er  bann  meiter^tn  in  ber  breifuften  Sßelfe  in  ^4fen 
gef((e^e  2)tnge  nad)  Spanien  fiberträqt  (DgL  ib.  o);  fie  unrb  nur  uneber^U  in 
Chron.  Isidon  cont.  SS.  Xm,  262. 

»)  S^I.  Fauriel  III,  844. 

*i  R^^o  SS.  I,  559:  Obsidione  itaque  cincta  civitate,  territi  Sarra- 
ceni oDsides  dederunt  et  immensum  pondus  auri. 

^)  Monachus  Silensis,  bei  Florez  1.  c:  Quum  Caesaraugustam  civi- 
tatem  accessisset,  more  Frstncorum,  auro  comiptus,  abB<]ue  ullo  sudore  pro 
eripienda  a  barbarorum  dominatione  sancta  ecdesia  ad  propria  re- 
vertitur. 

«)  Fauriel  III,  845  unb  Martin  II,  271  ne^en  bieOeid^t  mit  9le4t  an,  bag 
j^arl  bon  ©oraaofTa  unbertid^teter  2)inge  ab)og.  2)orr,  @.  15  f.,  ge^t  jebo^  }u  metr, 
toenn  er  bie  llrfa(!^  fennen  vM,  au8  benen  bie  (Sinnabme  ^aroaoffdd  fdpeiterte: 
namlid^  n^egen  be#  9krrat^d  twn  ©uleiman,  n>el<!^er  fl^  nitt  ^ilfe  ^fetn'i'  3>i^^  i" 
bie  @tabt  t)erf(^fft,  bann  iebo<^  ^  ba  {^(^ft  aber  biefelbe  banAc^gt  nnb  oor 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Äatl  öor  ©aragoffa.  301 

Slofec  SScrmuthunfl  unb  otinc  jcbcn  ®runb  ift  bo^cr  oIIcS, 
toa^  ü6cr  bie  Snoronunaen  üaxV^  na^  ber  Sinnal^me  ©arogoffa'd 
crjiä^lt  iDtrb:  bic  ©arftcuungcit,  ipcld^c  ju  crsö^Icn  tuiffcn,  erlabe 
Sbn  alÄrobi  bic  §crrjc^aft  ber  ©tabt  übcrtroflcn  *) ,  bie  anbeten 
arabijd^cn  ©rogcn,  bic  fic^  i^m  unterworfen ,  alö  Statt^oltcr  in 
bcn  uerfd^icbcnen  ©tobten  cinflcfefet  ^),  für  bie  ©rleid^terunfl  beö 
fioofc^  ber  ©Triften  fleforgt^).'  äSon  bcm  allem  toiffen  bie  Duellen 
ntc^tö;  fie  reben  öon  feiner  aWaferegel  Sarr«  um  baö  ®ett)onnenc 
gu  fiebern  ^),  tüeil  eben  eigentlich  nichts  gewonnen  unb  e^^  i^m  nid)t 

Sciungen  toar  in  ©panicn  feftcn  %u^  ju  faffen.  greilic^  jagt 
Hn^arb  in  ber  Sebenöbefc^reibung  Sarrö,  ade  Orte  unb  feften 
$Ia|e,  JU  benen  er  gefommen,  j^ätten  fic^  i^m  unteriporfen  *),  ober 
babei  ift  too^l  nur  an  jene  ©täbte  ju  beuten,   bic  oben  genannt 

!tnb  unb  bereu  Unteripcrfung,  lote  berührt,  mc^r  nur  eine  fd^cin«« 
>are  war.  ®iefe  ©täbte,  »elc^e  öon  ßarl  unterworfen  roorben 
fein  foQen,  begegnen  und  g(ei^  barauf  wieber  unter  arabifc^er 
§errfc^aft,  unb  wenn  man  oon  einem  ßuge  Sbburra^man*^  gegen 
bad  aufrü^rcrifc^e  ©aragoffa  lieft,  baö  nad^  zweijähriger  Sclagc* 
rung  fi(^  i^m  wieber  ^aoc  ergeben  mfiffen®),  fo  bringt  hoä)  ber 

Stoxl  Vit  2>>re  Derfd^loffm  f^obt,  unb  an  ber  aHjememen  (Sr^ebimg  ber  Araber  gegen 
Stcal  9ifim  ©ulehnan  unb  Rufern  siegelten,  nne  eiS  fd^eüit,  erfl  779  Coragoffa  auf, 
menigPeniS  nad^  ber  audbrücflt^en  Snoobe  bed  9{on)airi,  M  einzigen  etnigermagen 
jut)erläfPgen  arabif(^fn  ^^riftpeUer«  über  btefe  JBerbältniffc  unter  auen,  bie  un«  ju* 
g&ngli4  ftnb;  er  gibt  ouiSbrücfli^  bad  Sabr  163  ber  ßebfd^ra  an.  bad  mit  bem 
17.  eeptember  779  beoinnt,  f.  9hm?oiri  bei  »ffemani,  S8.  bist.  Ital.  III,  134  unb 
oben  e.  286  iR.  4.  fßenn  2)orr,  @.  14  91.  4,  fi^  auf  SBeil  beruft,  melier  bte 
(fon^wrung  mit  IRe^t  f*on  in«  3o^  778  gefegt  fyü>t,  fo  ift  bic  ©a^^eit,  baß  95kil, 
®efi^i(^te  ber  (Seifen  II,  116  Sfl.  1,  unter  ©erufung  auf  9?on)airi  bte  (Jmjjörung 
163  ber  ^ebfc^ra,  alfo  frtt^eflen«  779  anfe^t  ^ingegen  ena^It  freiftd^  Dozy,  I,  379, 
bie  (Smporung  fc^on  gu  778  unb  menbet  bie  6a($e  fo,  6u(eiman  ^abe  ben  ^ufein 
unb  bie  8eoo(Ierung  üon  ©aragoffa  ni^t  gur  Uebergabe  ber  @tabt  an  Statt  ben)egen 
fSnnen,  baran  fei  bie  Q^na^me  gefc^eitert;  aber  aud)  biefe  2)arfienun€)  ift  lebigüc^ 
ein  Ühtlärungdoetfuc^  o^ne  ©tü^e  in  ben  befannten  Cuellen,  ja  im  SBtberfpm^  mit 
il^en. 

1)  2)ad  b^auptet  bie  Histoire  de  Languedoc  I,  430;  ^egeroif^  @.  128; 
2)i))po(bt  @.  62  u.  a. 

«)  ©0  af^bac^  I,  173:  JemMe  I,  345. 

^)  ^egemifd^  ©.  128,  für  beffen  Se^aupümg  aber  fein  8eweid  beizubringen 
ifl  (ogt.  oben  ©.  291).  (Sbenfo  nimmt  auc^  Gaillard  II,  193  f.  an,  ^ar(  ]^abel)ie 
Sofien  in  ben  Don  ibm  eroberten  ^bieten  oon  ben  an  bie  Grober  )u  entrid^tenben 
©teuern  befreit. 

,  ^)  2)ie  Se^auptung  oon  ?uben  IV,  813,  jiarl  f^obt  bie  Sermattung  btiS  er» 
oberten  Sanbe«  fröniifd^en  (Strafen  übertragen,  ift  gang  au«  ber  Suft  gegriffen;  man 
tief)  »eber  Don  (Eroberungen  no(^  oon  ber  (Sinfe^jung  oon  (Strafen.  ffUä^t  f)at 
Conde  1,  234. 

^)  Vita  Karoli  c.  9:  omnibus  quae  adierat  oppidis  atque  castellis  in 
deditioDem  acceptis,  oa(.  Ann.  Lobiens.  (oben  ©.  299  92.  3,  oieUeid^t  nac^  ber 
Vita  Karoli,  »eu^e  in  tbnen  benutzt  ifl).  ^ndf  Ann.  Einb.,  SS.  I,  159,  fprec^en 
aQerbing«  oon  ^lüdlic^en  Örfotgen  be«  l(onig«  in  Spanien  (magnam  partem  re- 
tum  fcliciter  m  Hispania  gestarum);  öl^nlid^  bie  Vita  Hlndowici  be«  91fho« 
nomu«.  c.  2,  SS.  II,  608. 

ö)  a)a6  bie  üorgebIi(^  Äarl  unterworfenen  ©täbte  cftid)  nad^^er  wieber  im  ©e* 
PI}  ber  «raber  jinb,  ijebt  namentlich  l»eibm§  I,  74  ^etior,  ber  überhaupt  über  bie 


Digitized  by  VjOOQ IC 


302  778. 

aScric^t  bcii  Abfall  bcr  @tabt  mit  feinem  SBortc  [in  äufammcn^ang 
mit  bem  ^elbiufle  Äarl'^.  fiart  ^at  feine  ©roberungen  im  SRcic^e 
be^  3lbburral)man  gemacht  ^),  unb  o^nc  fold^c  tdai  a\i6)  bie  öon 
bicfem  unb  jenem  orabijc^en  Statthalter  i^m  geleiftete  ^ulbigung 
o^ne  fficrt^. 

tart  trat  cnttäufc^t  ben  9lüdmarfcö  an  2);  3bn  al  Ärabi  aber 
njurbe  fcftgcnommen ,  um  afö  ©efangener  in  geffeln  mit  inö  frän* 
fijc^e  9leic^  geführt  ju  werben^).  Die  Duellen  jagen  nic^t,  roa^ 
er  uerbrod^cn ;  nur  Dcrmut^en  lägt  fic^,  bafe  ftarl  i^m  ©c^ulb  gab, 
über  bie  Scr^ältniffe  in  Spanien  i^n  falfc^  berichtet,  burc^  fein 
fcinblic^e^  Sluftretcn  gegen  ben  „©lauen"  jum  SÄifelingen  beg 
ganjen  3"9^^  beigetragen  ju  ^aben.  Aber  bie  Strenge,  n)omit 
Starl  i^n  bafür  büßen  lieg,  ipric^t  aud^  bafür,  ba%  ber  Unmut^ 
über  ba§  ge^Hd^lagcn  feiner  $läne  in  Spanien  ben  Äönig  jur 
Umfc^r  beroog  unb  ni(^t  baö  eintreffen  f^limmer  Slad^ric^ten  au8 


Dorgeblid^e  (Sinno^me  t)on  Saragoffa  unb  toca  bamit  jufatntnenl^&ngt  fld^  am  rnn« 
fid^tigflen  augert  Ueber  bie  Hufte^nung  |k}on  ©aragoffa  gegen  flbburra^man  bgl. 
oben  @.  300  91.  6. 

^)  Sötfd^  ftnb  oüe  ©eftouptungen,  Äarl  f^aht  größere  ober  Heinere  Sanbprid^e, 
ja  aUed  &nb  5tmf(!^en  ben  ^renSen  imb  bem  (Sbro  erobert,  wie  ^egewifc^  ®-  128; 
GaUlard  U,  192;  ?uben  IV,  312;  «f(i>ba(^  I,  177  f.  u.  a.  »otfen.  «u*  (Öiefe- 
bred^t  I,  5.  9uf[.  <S.  115,  fpri^t  t)on  bem  gianjenben  Anfang  bed  g^Ibsug^r  imb 
Gaillard  II,  194,  nennt  ben  3^tpnnft  ber  oermetntli^en  ({innal^me  bon  «^aragoffa 
einen  ber  glän^nbflen  SbtgenbMe  in  bem  Seben  ^axV9,  ^oUenbd  unrid^tig  ift  t», 
in  biefe«  3a^r  bie  ©rric^tung  ber  fpanifd^en  SJ^arf  gu  feften,  wie  «((^ba*  l,  174; 
^en)if(^  ©.  1>8  t^un.    S3gl.  unten  ob.  IL  }.  3.  795. 

jy!S)oxx,  ©.  17,  fd(jreibt  StcaVi  Umfc^  ber  Slnn&^erung  be«  orabifd^en  gelb- 
^erm  X^aalaba  ibn  Dbeib  )u,  bem  fic^  au4  bie  oor^er  aufftSnbif(!^en  arabtfc^en 
@tatt^(ter  angc((^toffen  Ratten;  aber  and^  bie«  fäHt  roo^I  in  eine  anbereJ3cit. 

•)  Annales  Petaviani  1.  c:  et  ipflom  Ebilarbium  vinctum  duxit  in 
Franciam;  feine  JJortfü^rung  erwähnen  aud^  bie  oerroanbten  Annales  Mosellani 
unb  Laureshamenses  (og(.  aaä)  Ann.  Laur.  min.),  atfo  gerabe  bie  aüeflen  imb 
beßen  Duellen  unb,  mug  man  beifügen,  in  biefer  ^inftd^t  bie  einzigen;  berat  orabifc^e 
Ouellenongaben  über  biefen  $imft  festen.  9Ba«  Fauriel  III,  859  f.,  md)  einem 
arabifd^  »^(^riftflefler  oon  ber  gludftt  be«  3ffun  ©ol^ne«  bon  @uteiman,  na^  iRar- 
bonne  unb  gu  ben  granfen  erjä^lt,  fäHt  ebenfau«  in  einen  anberen  Beitpunft,  nat^ 
ber  (5m|)örung  ^uleiman'«  mib  ©aragoffo«.  2)on,  @.  21  iR.  2i,  vm  freilidj  biefe 
fomie  bie  äbnlit^  lautenbe  Ängobe  bet  Reinaud,  @.  25  ^.  2,  mit  ber  Angabe  ber 
fränRfd^en  Ouetten  oon  gbn  al  ?lrabi'g  Oefongenna^me  unb  Slbfü^rung  burc^  Äorl 
fo  oerbinben:  unter  ^  ol  Ärabi  fei  in  biefem  gafle  3ffun  §u  oerPe^en,  er  fei  md^ 
SRarbonne  oor  ^ufein,  ber  fonfi  bei  2)orr  al«  3bn  al  ftrabi  pgurirt,  geflogen,  bort 
bon  ben  JJranfen  feflgenommen  unb  in  Äetten  gelegt  worben.  gür  eine  folc^e  (Jörn* 
bination  fe^lt  e«  an  jebem  ^alt;  ebenfo  aber  aucb ,  foroeit  flt^  bie  Oueflen  überfe^en 
loffen,  für  bie  (Sombmation  oon  Dozy  I,  379.  Sflaä)  iljm  begab  flc^  <5u(eiman,  ba 
^ufein  nid^t  in  bie  Uebergabc  oon  ©aragoffa  miHigte  (ogl.  oben  ©.  800  ^.  6),  iin- 
ata  in  Staxi,  um  nit^t  bon  biefem  für  wortbrücbig  oe^alten  gu  werben,  unb  üeferte 
fl*  felbfl  in  feine  ^nbe,  begleitete  t^n  auf  feinem  Mctjug,  Dozy  I,  381.  2)a» 
foli  wo^l  ber  Hergang  fein,  ben  bie  Annales  Petav.  mit  ben  Söorten:  vinctum 
duxit  in  Franciam  erjä^len,  bie  Dozy,  troft  be«  jufammenfaffenbcn  Sttat«  @.  380 
92.  1,  gan^  unbetücfftc^tigt  lagt.  !2)a  iebenfaU«  nic^t  %n  fe^en  ifl,  ob  bie  (Sr^ä^lung 
bon  Dozy  anf  ber  «uSfage  arabif^er  OueUen  beruht ,  fonnen  wir  fie  gegenüber  ber 
floren  Eingabe  ber  Annales  Petaviani  unbeachtet  laffen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Md^q  StaxV^;  @d^(etfnng  twn  $ainp(ima.  303 

bcm  fränfifc^cn  8icic^c..  3)ic  dla(^nd)t  Don  bcm  So^fc^togcn  ber 
©ac^fcn  ^attc  auf  ÄarP^  auftreten  m  ©panicu  feinen  dinflug; 
fte  tarn  i^m  erft  ju  D^ren,  naj^bem  er  ©panten  länaft  berlaffen 
^attc  unb  f(^on  lieber  mitten  in  @aflicn,  in  Äujerrc  ftanb  ^). 

Äorl  war  auf  bem  8lürfmarfc§,  fobiet  ju  fe^en,  Don  feinem 
oanjen  ^eer  begleitet «).  (8r  fud^tc  toenigften«  im  c^rift liefen 
Spanien  einen  bauernben  (Erfolg  babonjutragen ,  ba  i^m  bieiS  im 
arabifc^en  nic^t  gelungen  war.  Aber  auc^  btefer  Srfotg  ift  fe^r 
zweifelhaft.  @r  machte  bie  972auem  bon  $amp(ona  bem  Srbboben 
gleich,  wie  c^  \)tx%t,  um  einer  empörung  üorjubeugen*),  alfo  boc^ 
eigentlich  um  bie  ©tabt  ju  entwaffnen.  §ätte  Äarl  in  ^amplona 
jiäi  behaupten  woDen,  fo  ^ätte  er  nid^t  bie  ÜÄauem  niebergeriffen, 
fonbern  im  ®egentl^eil  möglidjft  ftarte  SSefeftigungen  angelegt  unb 
eine  93efa|ung  barin  iurttagelaffen ,  wie  er  regelmägig  in  Sac^fen 
berfu^r.  3n  Spanien  t^at  er  ba«  nid^t,  er  befanb  fld^  nid&t  in 
ber  Soge  auc!^  nur  ißamplona  ^u  galten.  Suf  bie  weitere  %xdi^ 
rid^t,  Äarl  tjabt  bie  fpanifc^en  SBa^conen  unb  bie  Slaoarrer  unter* 
Worfen  *) ,  fällt  burcfi  bie  ßctftörung  ber  SRauem  bon  $amplona 
ein  eigcntf)fimli(^eiB  2i(^t.  S)ie  Unterwerfung  bicfer  SBölferfd^aftcn 
War  nur  eine  borfiberge^enbe,  weshalb  fie  benn  auc^  t)on  bem  ein^ 
5tgen  Snnaliften,  welcher  ba«  Snbe  bed  t^felbiugS  erjä^lt,  mit 
gutem  (Srunbe  weggelaffcn  ift*). 

95on  ^amplona  führte  bcn  König  ber  SBeg  wieber  über  bie 
^tjrenften.  S)er  Uebergänge  über  ba«  ®ebirge  ftnb  e«  wenige; 
Äarl  wählte  o^ne  ä^^Mel  benfelben,  ben  er  fc^on  beim  ^ermarfc^ 
lennen  gelernt  ^atte.  Slber  beftimmte  Angaben  barüber  fehlen  in 
bcn  Duellen  ganjüci^;  wa8  über  bie  einzelnen  5ßunfte,  bie  er  auf 
bem  aRarfc^e  berül)rt,  er^ä^lt  wirb,  ift  bloge  Sermut^ung,  geftü^t 
auf  bie  iJrtlic^en  SJer^ältniffe,  welche  faft  Don  fetter  bem  $eere 


>)  Annales  Laur.  raai.  1.  c. :  (Saxonee)  iteram  rebellati  snnt,  et  nuntia- 
tnm  est  hoc  domno  rege  Carolo  ad  Aotosiodoram  civitatem;  Ann.  E^nh. 
9egen  btefe  9^a(^ri(^t  foim  bie  Angabe  M  Chronicon  Moissiac.  1.  c,  5lail  1^ 
bie  "Sladftidit  oon  bem  Ihiffianb  ber  ^4fen  mx^  in  Spanien  er^Iten,  nid^t  auf« 
tommen;  doI.  mä)  $ert},  8S.  1,  296  iR.  10.  3n  ben  OueHen  ifl  a  benrnod^  nid^t 
begrttnbet,  staxV9  ÜmU^x  bem  ©iu^fenauffianb  mufc^reiben,  mie  meifl  gef^te^t,  mm 
Vaissete  in  ber  Histoire  de  Languedoc  I,  430;  Reinand  ®.  95:  Suben  IV, 
812;  «f(^bo(b  I,  174;  Dozy  I,  379  n.  o.  2)a«  ri(^tifle  ^at  Mmij  1,  86.  2)<r 
Serfud^  bon  ^d  @.  229  vi.  2,  bie  %igaben  ber  2orfd|er  ^nnalen  unb  bed  Chro- 
nicon Moiss.  )u  üereiniaen,  ifl  anjuiaffig. 

^  «ante,  3nr  Äntif  ©.  433,  memt,  aud^  für  ben  Wldroeg  fei  mieber  bie 
€5^bmifl  erfolat,  woftfar  iebo<^  fein  ?Cn^Itöpunft  bor^onben  i|l. 

^)  Annales  Lanr.  mai.  1.  c;  Annales  Einhardi  l.  c:  (Pompelonis) 
mnros,  ne  rebellare  posset,  ad  solum  usque  destruxit.  Ueber  bie  ilnaabe 
9{egino'i$,  Statt  f^bt  ^mplona  ben  Arabern  entriffen,  ooL  oben  8.  297.  ^mVbt 
^,  mie  berttl^,  n>ert^Io«,  menn  t9  and)  bentbar  ift,  ba§  ^mplona  arobifd^e  ^ilfd« 
trnppen  aufgenommen  ^atte. 

*)  Annales  Laur.  mai.,  bgL  bie  ©teile  oben  @.  296  iR.  4 ;  ^enadj  Ann. 
Enh.  Puld.  ^.  349  x. 

^)  3n  ben  fo^en.  (Rnbarbiciben  «nnden,  bie  bod?  im  übrigen  ganj  an.bie  ®ar- 
fleüung  ber  Sorfti^er  Unnalen  fl(ft  anft^liegen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


304  778. 

einen  beftimmten  SBeg  t)orf daneben ,  unb  auf  bie  fpäteren  Ucber^^ 
licferunflen,  toct^e  p^  an  ctnen  ganj  beftimmten  $ßunft  be^  SBcgS 

Se^eftet  ^aben.  älfiein  fo  t)iel  aucfi  Die  @age  get^an  ^at,  um  bad 
[nbenfcn  on  biefen  3"9  ^^^^  ^^^  $Qrcnäcn  ju  Dcretoigen,  fo  »enift 
toeife  bic  ®ef(^tc^te  baöon  ju  erjagten.  Die  fponif^cn  SScric^tc 
tragen  aflc  ein  fagcn^aftcö  ©eprägc,  bic  fränfifc^cn  Duellen  ge^cn 
beinahe  fämmtUtJ^  fc^meigenb  über  bcn  SHidfmarft^  Äorl'^  ^inmcg : 
faft  nur  @inl)arb  liefert  einen  furjcn  Seric^t,  ber  nai^^er  noi^ 
öon  anberer  ©eite  benu^t  tüurbc^). 

©aö  fränfif(^e  §eer  mufete  burt^  ba^  ©ebiet  ber  SSa^conen 
sieben,  bereu  Xreuc  gegen  bic  granfcn  fe^r  öetbäc^tig  war.  2)ic 
SBaöconen  nörblic^  ber  $^rcnäen  Ratten  ttjenigftcnö  »arrö  $o^cit 
ancriannt,  obgleich  i^r  ^cr^og  Supuö  no(^  immer  jiemlicl^  felb* 
ftänbifl  fc^altcte.  ©agegen  ftanben  bic  SSa^conen  auf  ber  fpant* 
fcben  Seite  ber  ^ijrcnäen  unter  ber  ^errfcftaft  bcö  Äönigö  t)on 
afturicn^),  toarcn  aber  t^atfäc^lii^  na^esu  unabhängig;  ju  Äarl 
ftanben  fie  ^iJc^ften^  für  ben  SSlugenblicI  in  einem  Sb^ängigteit^^ 
öer^ältniffe.  ©S  mag  fein,  bag  bie  gerftörung  ber  SKaucrn  öoit 
^amptona  fie  gegen  Äarl  aufbrachtet);  aber  fd^on  baö  blofee  Sr* 
ft^cinen  eine^  ftemben  ©robercrö  in  i^ren  Sergen  genügte,  um  fie 
für  i^re  ©ic^er^eit  beforgt  ju  mad^en,  toenn  nic^t  etwa  blo§c 
Seuteluft  fie  ju  einem  Singriff  auf  bie  granfen  reijtc.  S)er  SSor* 
Wurf  ber  irculofigfeit,  welchen  ©in^arb  gegen  fie  ertiebt,  bat  baju 
beigetragen  ben  @lauben  ^u  erwccfen,  aud^  bie  gaDifd^en  äBaiSconen 
unter  Supuö  Ratten  mit  t^nen  gemeinfc^aftlid^e  ©ad^e  gemacht*), 
ba  nur  biefe  fd^on  öon  früher  tier  Äarl  5ur  Xreue  verpflichtet 
waren;  bod^  wirb  eine  folc^e  Sermut^ung  burd^  nid^td  beftätigt, 
man  lieft  nirgenbd,  bag  £upui^  \xä)  an  bem  Singriff  auf  ^arl  be^ 
t^eiligt*^);  im  gaUifd^en  SDSaöconien  blieb  baö  fränfifd^e  §eer  un^ 
beläfttgt,  noc^  auf  ber  fpanifd^en  ©eite  bc^  ©ebirgö  würbe  t^  an* 
gegriffen. 


1)  Vita  Karoli  c.  9;  barand  toietteiAt  bie  Annales  £inhardi  mtb  fi^er  ber 
fogen.  «tfhronom,  ber  ^  aber  ganj^Iur)  fagt  9$gl.  ferner  Ann.  Sangall.  Balnzii, 
88.  I,  63;  ed.  Henking  a.  a.  D.  ©.  204  (Sl,  16):  Hoc  anno  domnue  rex 
Karins  perrexit  in  Spania,  et  ibi  dispendium  haDuit  grande. 

«)  ©qL  oben  @.  296;  ?lf(^ba(^  I,  157.  ©oÄ  einige  üon  einem  Äönige  ber 
9^abarrer  Iniso  (Enrico)  Garsias  erjagten,  ber  felbßanbig  über  bie  f))anif(i^en  Sad« 
Conen  ge^errf$t  iobe.  g.  «.  Fauriel  III,  342 ;  Pagi  a.  778  9h,  6,  ip  bi»A  bie 
CueUen  nt^t  beglaubigt,  mie  fc^on  ^ffemani  lÜ,  146  bertN)rbebt;  DgL  aucb  Slfcpbad^ 
I,  175  <R.  18.  -rv      ^     ,  ^       ^     ^    -, 

8)  @o  üemmtl^en  «fc^bad^  I.  175  unb  JJuncf  ©.  6,  ber  aber  @.  229  9}.  8 
mit  (Shrunb  benterft,  bag  bie  @(!^Ietfung  t)on  $amplona  nur  bie  fpanifd^en  SBadconen 
gereift  ^n  ßnne,  bag  alfo  nur  fie  ben  Angriff  auf  bie  ^ranfeit  gemad^t  ^aben 
werben. 

*)  2)aÄ  glauben  Gaillard  U,  195  ff.;  Martin  U,272;  Fauriel  m.  346  ff.; 
IBembfe  I,  346.  Conde  I,  234  f^reibt  fogar  audfc^Iieglid^  ben  galTtfAen  Sadomen 
unb  «quitaniem  ben  ©iegjlber  bie  Jranfen  gu,  iebenfaü»  ganj  o^ne  ©rünbe. 

^)  2)ieUrfunbe  für  «laon,  bei  Fauriel  III,  501,  meldte  bieö  beri(!&tet  (®.  505; 
^S^mer  ^t,  1572),  i^  falfd^,  unb  nur  auf  i^  Angabe  flü^t  ft(4  bie  ^el^auptung, 
2up\a  ^abe  an  bem  Singriff  t^Igenommen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


UeberfaO  im  Xtfal  üon  SHonccbolIeiS.  305 

S)ie  @afle  mag  SRcc^t  ^obcn^),  bag  in  bem  %f)at  t)on  9ionce« 
öaÖc^*)  bicgranfen  t}on  bcm  bekannten  Unfall  betroffen  mürben*), 
ffiin^rb  befi^rcibt  bcn  |>erflana  flenauer*).  „211«  ba«  §ecr  m 
lanflem  QuQc,  mc  c«  bte  Sefc^affcn^ctt  bc«  engen  SGßege«  erforberte, 
gebc^nt  ein^erjog,  fo  mad^ten  bte  SBa^conen,  njel^e  auf  bcr  $ö^e 
be§  ©cbirgeiB  einen  §inter^alt  gelegt  Ratten  —  benn  bie  Dcrtlid^^» 
feit  ift  megen  ber  ja^lreid^en  biegten  SBälber  in  jener  ®egenb  ge* 
eignet  Hinterhalte  ju  legen  —  einen  Angriff  auf  bie  ^interfte  Ab* 
t^eilnng  be«  Xroffe$$  unb  bte  9{ac^^ut  t)on  oben  ^erab,  warfen  fie  in 
ba«  baruntcr  liegenbe  3;^al,  rourben  mit  i^r  ^anbgemein,  machten  fie 
bi«  auf  ben  legten  3Wann  nieber,  plünberten  ba«  ©epäd*)  unb  jep 
ftreuten  fic^  unter  bem  ©c^ufee  ber  einbrec^enben  Stacht  mit  größter 
©d^nelligfeit  nac^  üerfc^iebcnen  Seiten  ^in.  2)en  SBaöconen  fam 
bei  bicfem  ©traufe  bie  ßeic^tigfeit  i^rer  SBaffen  ®)  unb  bie  Sage  beS 
fiampfplafee«  ju  ftatten,  wä^renb  bie  g^anfen  umgefe^rt  fotoo^t 
bie  ©c^toerfäÖigfett  i^rer  SBaffen  alö  bie  ungünftige  Oertlic^feit 
in  allem  gegen  bie  SEßa^conen  in  $Rac^tj^eil  t)erfe|te."  Die  ffint^ 
fc^ulbigung^rünbe,  meldte  (Sin^arb  beibringt,  ^aben  ©emic^t;  aber 
bie  gerben  SSerlufte,  wcld^e  bie  gi^anfen  erlitten,  maren  um  nic^t« 
toeniger  empfinblid^.  2)ie  Ra\)l  ber  ©efaHenen  fann  ni(^t  fe^r 
groß  getoefen  fein,  ba  ber  uebcrfaß  nur  ober  njenigften«  tiaupt» 
\a6)l\q  bie  fränfifc^c  9?ac^^ut  traf);  aber  unter  bcn  ©ebliebenen 
befanbcn  fid^  einige  bcr  angcfe^enften  3Wänner  beö  9ieicf|«,  aug 
ber  näc^ftcn  Umgebung  bc«  Sönigö®).  ©in^arb  nennt  ben  ©eni«» 
fc^alf  ©ggi^arb,  ben  ^faljgrafen  Änfelm^)  unb  ipruoblanb,  ben 
SBefe^fö^abcr  ber  britannifc^en  SÄarf  ^^),  bie  alfo  tiienad^  778  fc^on 

^)  £inh.  V.  c.  9  fagt:  in  ipso  PTrinei  iugo;  Ann.  Einh.:  In  cuius  (seil. 
Pyrinei  saltuB)  summitate  (oorper:  superatoqae  in  regione  Wasconom  Py- 
linei  iugo;  824:  in  ipso  Pirinaei  iugo);  Dgt.  ^ieju  oböi  @.  295  iR.  2  imb  üwr 
fpaterc  a^nlic^e  Sütgriffc  bcr  ©a«fcn  in  jener  ^^rcnaengegenb  Vita  Hludowici  c. 
la  37,  SS.  n,  615—616.  628;  Ann.  Einh,  824,  88.  I,  213;  miten  «Bb.  11, 
S.  3.  818  unb  gairbb.  Subrotg*«  b.  gr.  I,  224. 

«)  %L  bte  angaben  bei  SWtil^lbac^er  @.  81;  »K*tct*Äo^l  <S.  67. 

3)  (Sknoue  eingaben  fiber  ben  9Beg,  meldten  bie  ^anfen  eingefd^Iogen,  bie  obet 
eben  nur  SJermu^imaen  finb,  geben  Fauriel  III,  345  f.;  Martin  II,  272. 

*)  Vita  Karoll  c.  9;  bgL  Ann.  Einh. 

*)  Poeta  Saxo  1.  I,  v.  391,  Jaff!6  IV,  555  (regalis  copia  gazae^ 

*)  Ib.  V.  382:  Missilibus  primo  stemunt  ex  coilibus  alüs;  t)gt. 
V.  Hiud.  4,  SS.  II,  609  (Uabitu  Wasconum  .  .  .  indutus  —  missile  manu 
ferens ;  unten  }.  3-  785). 

"O  Vita  Karoli  c.  9:  extremam  impedimentorum  partem  et  eos  qui 
novissimi  agminis  incedentes  subsidio  praecedentes  tuebantur;  Ann.  Einh. 
fagen  cbenfai&:  extremnm  agmen  adorti,  fabren  aber  fort:  totum  exercitum 
magno  tnmultu  ^rturbant;  V.  Hludowici  1.  c:  extremi  quidam  in  eodem 
monte  regii  caesi  sunt  agminis. 

^)  Sreffenb  äufert  fl(^  ?eibnij  I,  74:  lactura  non  numero  sed  claritate 
virorum  nestimata  est. 

•)  Einh.  Ann.:  In  hoc  certamine  plerique  aulicorum,  quos  rex  copüs 
praefecerat,  interfecti  sunt. 

*<^)  Vita  Karoli  c.  9:  Hruodlandus  Brittannici  limitis  praefectus,  alfo 
anorfgrof  in  bet  bretonif(^eu  SWarf;  bgl.  ©ai(}  III,  2.  «ufL  0.  871  9^.  2. 

3a^Tb.  b.  btfib   Oef«.  -  «Y^el-eimfon,  Statt  b.  Ot.    I.  »b.   2.  «vf[.       20 


Digitized  by  VjOOQ IC 


306  778.    Z 

cinfleric^tet  flcroefcn  fein  müßte  ^).  §ruobtanb  ift,  toie  bcfannt,  ber 
SRittelpunft  cine^  eigenen  ©oflenfrelfe^  fletoorben^);  bic  ©eft^ic^tc 
!ennt  i^n  nur  au^  ber  (Srn^ä^nung  Stn^arb'iB  unb  tixoa  noc!^  aud 
ben  Unterschriften  einer  Urfunbe,  wo  unter  ben  Seuaen  neben  bem 
^faljarafcn  Slnfelm  auc^  ein  ©ruf  dioilan  beflCftnet»). 

2)en  Umfana  ber  fränfifd^en  Serlufte  ju  überfe^en  ift  nid^t 
möfllii^*);  bie  Söebeutung  beö  Sorfallg,  bcffen  lag  wir  auf  ben 
15.' Muguft  778  feftftellen  fönnen*^),  wöd^ft  nid^t,  weil  bie  ©age 
fo  grofeeö  barauö  gemad^t  l^at.  SRid^t  wegen  ber  ©röfec  ber  frän* 
lif^cn  9Jieberlage%  überhaupt  nid^t  wegen  ber  ^iftorifd^en  irag^ 
weite  bc^  ©reigniffeiS  ^at  bicfelbe  ficft  feiner  bemächtigt,  fonbern 
lebiglid^  weil  Äarl  ben  Unfaß  auf  bem  Siüdfwege  bon  einem  3^0^ 
gegen  bie  Ungläubigen  erlitt,  weil  man  fpäter  bie  ganje  Untere 
ne^mung  Dor^^ug^weife  unter  bem  ©eftc^t^punfte  eined  Steli^ion^^ 
Iriegei^  auffaßte.  Aber  gerabe  biefe  ©eite  be«  ßampfei^  tntt  tu 
ber  ®efc^id^te  am  wenigften  ^erDor,  unb  bie  ©age  beweift  nichts 
für  bic  ©cfc^id^te,  fte  bewegen  fic^  auf  gefonberten  ©ebteten'). 

9iad^  ©in^arb'ig  B^wflW'B  empfanben  bie  g^anfcn  baö  äRife* 
gefc^id  namentlid^  auq  beö^alb   fo  fd^wer.  Weil  fie  ganj  außer 


1)  3nbeffen  fe^It  9fa>(anb«  iRame  in  einer  ganzen,  unb  jmar  tnyisügUd^en  ^b« 
fc^riftenflafTe  ber  Vita  Karoli,  berfelben,  totlqt  aud^  bie  praefatio  nid^t  bot,  fo 
bag  Dietleidbt  beibe  nac^traglid^  (Don  (Sin^arb)  l^ugefügt  finb ,  f.  bie  Ihtdgaoe  bon 
aöat^  @.  XVI.  9. 

^)  2)ie  (i^Ioffe  beiS  eteinfetber  (^be;  ber  V.  Karoli  (Mos.  Britann.  9{r.  21 109) 
fügt  ^ingu:  De  hoc  nostri  cantores  multa  iu  carminibas  cantant,  dicentes, 
eum  faisse  filium  sororis  Karoli  regia.  2)ie  V.  Hludowici  f&^  nacb  ben 
oben  1^.305  yi.  7  cidrten  Sorten  fort:  Quorum,  quia  vulgata  sunt,  nomina 
dicere  supersedi. 

,  ')  Äi  ber  Urfunbe  gulrab*«  üon  @t.  2)eniÄ  oon  777,  ßibliotböque  de 
l'ficole  des  Chartes  IV,  3  (1857),  @.  50  begegnen  neben  bieten  anbem  aud^  bie 
Unterf(!^ften:  Signum  Rotlani  comitis  .  .  .  Signum  Anselmi  comitis  palatii; 
bgl.  mä)  m^ibad^tt  @.  78  u.  o.  @.  265—266.  QHne  a))otr9))^e  iRac^ri^t  über 
eine  (gnoS^nung  »tolanb*«  alft  Senge  in  einer  Urftmbe  ÄarF«  fttr  @t.  ©ertin,  in 
lohann.  Longi  Ann.  s.  ßertim,  SS.  XXV,  765. 

^)  Einb.  V.  Caroli  1.  c.  fagt:  In  quo  proelio  £^(|^hardus  etc.  cum  aliis 
conplnribus  interficiuntur;  ogL  Ann.  Sangall.  Baluzu  (o.  @.  304  9^.  1):  dis- 
pendium  —  grande). 

')  fßal  bie  ®rabf(^rift  beS  (i^ggi^arb  nebfit  bem  beigefügten  2)atum  Poet  Lat. 
aev.  Carolm.  I,  109—110;  audf  unten  9b.  II.  ben  ^bjd^nttt  ttber  bie  f^ofbeamten: 
femer  Poet  Lat  1.  c.  @.  110  92. 1  ttber  oeruieintli^ie  ^agmente  au0  bem  (5))ita)>9 
^ruoblanb'iS  bei  Zvxpm.    (Sx  »Sre  nad^  jenen  Werfen  38  ^atfct  cAt  geworben. 

^)  Qkam  eine  Ueberfd^&^g  berfdben  t).  ©^bel,  Stl.  ^tft  Triften  HI,  17—18, 
lueld^em  "Smväfibaäftv  @.  81  bei)uftimmen  fc^eint.  Slnberer  9nftd)t  ftnb  ^amad,  l^a» 
faroUng.  unb  baiS  bi^jan^n.  9leid^  @.  94—95  (Q^cutiS)  nnb  ©emo^d,  3ur  Mtil 
rarofinaifcfter  Slnnden  @.  173—174. 

^)  %tttia  tritt  und  bie  @agenbin>una  entgegen  gn  (Snbe  beft  11.  3<^<ntbertt 
in  2)nr))in'd  Vita  Karoli  magni  et  Rolandi,  totii^t  and  einem  älteren,  fdt  ber 
^toeiten  ^fte  beS  11.  Sobr^mtbertd  nad^meidbaren  (S^ebid^te  fc^opfte;  bann  nneber 
im  12.  ^fo^l^unbert  im  beutf^en  9ioIanbdIiebe  M  $faf^  jh>nrab;  tigl.  ba0  Stolonbd« 
fid),  ^erauSg.  oon  ^ortfdh  @.  VIII;  fBactemoget,  ®ef(^i4te  ber  beutf(^  2itteratur, 
2.  llufl.  t)on  3Rartin  I,  225*  @d^erer,  d^efc^.  ber  beutfd^  Sitterotur  @.  91.  183. 
186;  (SHefebred^t,  ÄmferjeU  IV,  2.  «earb.  @.  499:  aWl^Ibac^er  @.  81.  «nÄftt^rß(^ 
ge^t  mtf  bie  fagenj^aften  Ueberliefemngen  aud)  ein  Seibni)  I,  75  ff. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^pamliäft  (SoUmtpeit  im  Grenzgebiet.  307 

©tanbc  toarcn  bcn  gcinb  bofür  ju  jüc^tigcn^).  dt  jcrftob  nac§ 
bcr  %f)at,  nicmanb  wußte  loo^in;  man  mugtc  baf)cr  auf  feine  SBcr^ 
folflun^  üeriid^ten.  (Sin^arb  felbft  mibcriegt  buri  feine  ©arftel» 
lung  bte  93e^auptun0,  bog  ftarl  fic!^  nac^^er  ber  $erfon  bed  ^er^ 
jogg  2upud  bemächtigt  unb  i^n  jur  Strafe  für  feine  Xreuloftgfett 
pabe  auf fnü))fen  laffen  ^).  93on  einem  folgen  ©d^idfale  be^  2v0fni 
tft  fo  tt)cnig  tt)ie  t)on  feiner  Set^etligung  an  bem  Angriff  auf  bic 
granfen  etwaig  befönnt^).  —  Slac^^er  unternahm  äbburral^man 
au^  einen  glüdlid^en  Selbjug  gegen  bie  SSai^eonen  unb  unterwarf 
bie  ©rafen  ber  Serbagne*). 

3n  einer  Urfunbe  öom  2.  April  812  t^eilt  Äarl  ad^t  fränfi* 
feigen  @rafen  mit,  baß  eine  Slnja^l  Spanier  bei  i^m  SSefci^werbe 
erhoben  \)abt  wegen  ber  SSebrüdungen,  wel(^e  fie  burc^  biefe  ®rafen 
unb  i^re  SBeamten  erlitten,  unb  bag  er  eine  Unterfud^ung  ber 
©ad^e  anpeorbnet  Ijabe*).  3)iefe  ©panier  ftnb  DorSO«)  unb  me^r 
Seigren  ..im  SBertrauen  auf  fiarr'  ind  fränKfci^e  Steic^  gefommen, 
^ben  wüfte  Sanbftric^e  angebaut  unb  biefelben  bafür  wn  Äarl 
atö  (Sigentl^um  ermatten,  in  bem  fte  be^fialb  niemanb  Iränfen  foU  ^). 


^)  (Ein^b  (V.  Kar.  1.  c.)  ^bt  nac^brftcflic^  ^erüor:  Neqae  hoc  factum  ad 
praesens  viodicari  poterat,  qm&  hosiis  re  perpetrata  ita  dispersus  est,  at  ne 
nuna  quidem  remanerct,  ubinam  geutium  qaaeii  potuisset;  Ann.  Einh.:  et 
hostis  propter  notitiam  locorum  statim  in  diversa  dilapsus  est;  t)^!.  oben 
unb  Poeta  Saxo  l.  I,  v.  393-400,  Jaff6  VI,  556  (wo  aut^  bic  Vita  KaroU 
benu^t  an  fein  fd^int). 

«)  2)a«  ip  bie  genjöbnlid^e  (gnablraig  bei  ?uben  IV,  314;  «embte  I,  346; 
«fd^bo*  I,  176;  Faune!  III,  848;  Histoire  deLanguedoc  I,  430;  Gaillard  II, 
202- <)legettnft^  @.  132;  aber  bie  i^od^rid^t  flnbet  fid^  nnr  in  ber  falft^en  Urftmbe 
für  iUaon,  ijl  ba^  unbraud^bar ,  ebenfo  mie  bie  meitere  bamit  Dertnttpfte  Angabe, 
aus  SMeib  ^abe  Statt  bed  2upnü  €k)^  flWxk  einen  2:beil  SatfconieniS  überlaffen. 
®n  ©(tfcone  biefe«  'Sflamm»  begegnet  fpäter.  Vita  Hludowici  c.  5,  SS.  II,  609/ 
ober  t9  ift  nirgenb«  gefagt,  bag  er  ber  ^l^n  be«  2upva  mar.  fß^l  au(4  unten 
&.  310  yi.  6. 

«)  «flL  0.  ®.  304  91  5. 

*)  Fauriel  lü,  360  f.,  Dozy  I,  381.  —  ^Dagegen  ^ben  mit  Äarl*»  ^felb- 
»tg  mtb  beffen  ijfotgen  itid^t«  nrebr  |n  fd^affen  bie  Sthmp^t,  bie  ^bburra^man  gc^en 
^uffuf«  ^l^ne  ^ul«9[«n)ab  unb  icafem  )u  befielen  batte.  9h)n7airi,  @.  134,  fetjt 
bte  ^luAt  Wm^ä^roaV»  oud  ber  ^fongenfc^aft  in  &orboba  in«  ^(r  784;  aud^ 
Conde  I,  236  ff.;  Cardonne  I,  267  f.,  eriä^ten  biefe(be  erfl  m^  ber  Cm^orung 
(^ufein'«  unb  ©uteiman'«.  med^tb  au4  ^fd^bac^  I,  131  f.;  Sembfe  I,  375  f.,  fie 
na<i^  StaxV»  9{ttd)ug  anfe^en.  2)agegen  finbet  na(^  Dozy  I,  375  f.,  bie  ^Ind^t 
SbuI'Stdmab'«  fpatefien«  777  ftatt;  nod^  ber  Untemetfung  @aragoffad  burd^ 
Sbbuira^man  781  ober  782  nimmt  er  eine  jmeite  Empörung  9UmI«%Bmab'«  an, 
0.  381 ;  ed  ift  tnbeffen  fixerer  bei  ber  Angabe  ber  Duellen,  be«  9bmairi  unb  Car- 
donne, fUfftn  )u  bleiben. 

^)  Praeceptum  pro  Hispanis,  Capitolaria  reg.  Francor.  I,  169. 
^^)  ^a\.  Ann.  Lugdun.  782,  SS.  I,   110  (Hoc  anno  ab  Hispaniis  in 
Gkdliam  Narbonensem  yeni). 

')  Et  dixerunt,  quod  aliqui  pagenses  fiscum  nostrum  sibi  alter  aite- 
rios  t^tificant  ad  eorum  proprietatem  et  eos  exinde  expellant  contra  insti- 
tiam  et  tollant  nostram  vesüturam,  qnam  per  triginta  annos  seu  amplius 
vestiti  fuimas  et  ipsi  per  nostrum  donitum  de  eremo  per  nostram  datam 
licentiam  retraxerunt  .  .  .  erema  loca  sibi  ad  laboricandum  propriserant, 

20» 

Digitized  by  VjOOQ IC 


308  778. 

3^rc  SRamcn  finb  t)on  tart  genannt  ciB  pnb  mcift  gotbifci^c,  aber 
and)  einige  arabifc^e.  3^re  ©inwanbcrunfl  in«  frännic^c  8?eic§ 
fann  too^l  nur  auö  poIitif(^en  ©rünben  erfolgt  fein  unb  mufe  ju* 
fammcn^änaen  mit  Äarl'«  fpanifc^cm  »Jelbj^ug  unb  beffen  golgen. 
©ponifc^e  ©eifeln  marcn  e«  nic^t,  anq  feine  Ärie^^gefangene ;  ftc 
toarcn  freittillig  gel ommen  *) ;  eö  möacn  öicUeic^t  jum  I^eil 
SKänner  aetoefen  fein,  bie  »ä^renb  Äarl  g  ?lntt)efen^eit  in  Spanien 
mit  il)m  felbft  in  SBerbinbung  getreten  iparen.  Äußer  ben  @ara* 
jjenen  fiebciten  aber  inö  ^änfijd^e  SReic^  aud^  ®otf)en  ou«  bem 
Äönigreid^  Slfturien  über,  in  bem  ebenfo  tt)ie  im  arabift^en  ©panien 
ein  9iil(flc|(ag  gegen  bie  fränfifc^en  ©roberungöpläne  eingetreten  njar. 
Sorl  begab  fic^,  nac^bem  er  bie  ^ß^renäen  überfc^'ritten,  bur(^ 
SBaöconien  ^)  sunäd^ft  nac^  Squttanien,  too  er  in  ß^affeneuil  mieber 
mit  feiner  ©ema^lin  jujammentraf.  ^ilbegarb  tiatte  njäl^renb 
fiarPö  3luf enthalt  in  Spanien  ß^iö^nflc  geboren,  jwei  flnaben^), 
2ott)ar  unb  Subtüig,  öon  ipelcfien  aber  ber  erftc  fc^on  im  jarteften 
aiter  (tt)ie  eö  fd^eint  am  8.  Februar  779)  ftarb*),  Subtoig  ^in* 
gegen  alö  breijä^riger  Änabe  Squitanien  alö  Äönig  öorgefefet  mürbe, 
©einen  bieömaligen  Aufenthalt  in  äquitanien  benuftte  Äarl  ju 
burdigreifenben  SSeränberungen  in  ben  aSerf)äItniffen  beö  Sanbe«, 


öftl.  3)ail?Iba*er  9hr.  589.  1000;  ©aife  IV,  2.  2[up.  @.  226;  md)  eimfon,  3a^r- 
büc^fr  Vub».  b.  5Jr.  I,  47  ff.  j.  3.  815. 

^)  Ad  nostram  fidociam  de  Ispania  venientes,  fagt  Stced.  Bidt  Dramen 
ber  m  ber  Urtunbe  aenannten  ©panier  f^b  got^if^  toxt  Quintila,  Egila,  Frede- 
mirus,  Witericus,  ^unicfredus  u.  a.;  aramfd^  fUtb  ).  9.  Zoleiman,  Zate;  ütele 
fmb  (atiniftrt  unb  fpeciftfc^  (^ttfUt^,  gehören  dfo  Dor^ugiStoeife  mol^t  ®ot^en  an,  wie 
Martinus  presbjter,  lohaDnis,  Stephanus,  GabiDus.  Ü^er,  Ardaricus,  nTtcb 
als  Wasco,  em  anberer,  CazereUus,  q\9  Longobardas  hnnäfntt,  eine  ^n^o^I  ald 
militeis  (milites)  (i^ratterifirt.  ^lußer  bem  ^edbl^ter  MartinuB  begegnet  au(^ 
Solomo  presbyter.  9Benn  unter  ben  92amen  RebelLifi  begegnet,  |p  tonnte  man 
glanben,  bog  bo«  fein  (gigenname  fei;  ober  geaen  »en  fott  bann  ber  oü»  rebelüs 
begeid)nete  Stefanus  p4  aufgelehnt  traben?  3"  ^^  if)  er  ja  aud  fiducia  ge» 
tommen  unb  für  einen  Cmpörer  gegen  abburra^^man  ober  ben  afhnrtf(!^en  5Wnig 
pogt  ter  9ludbru(f  wn  StaxV^  ^anbpuntt  aaS  aud^  ni^t  i6ql  au4  Fauriel 
in,  349. 

2)  «gt.  unten  @.  317  9h  2  über  bie  i«a(^rid?t  im  Cbron.  b.  MichaSUs,  »0* 
na4  ber  borti^e  fiht  ^ermenganb  ben  5{5nig  auf  ber  ^eerfa^rt  begleitet  unb  twn 
(Sal^orft  ben  i'etb  be^S  b-  9(natoiiw$  mitaebra(!^t  ^aböt  foll. 

')  Vita  Hludowici  c.  3:  Redfiens  ergo  rex  repperit  coniugem  Hllde- 
gardam  binam  edidisse  pro  lern  masculam,  qoorum  onus  inmatara  morte 
praereptus,  ante  pene  mori  quam  sub  Ince  vivere  coepit.  Ueber  bie  3^ 
ber  Geburt  »gl.  unten  e.  311  u.  «b.  II.  j.  3.  791. 

*)  @.  baö  (gpitap^  ?ot^r'«  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  71—73  unb  unten 
85b.  U.  j.  3.  791 ;  Paulus  Diaconus^  Gesta  episc.  Mett.  SS.  n,  265,  rconadf 
Sotiar  biennis  occubuit.  goß,  Subwtg  ber  gromme  »or  feiner  Stbronbefleigung 
@.  2  üb^rfie^t  biefe  S^atbticbten  unb  ^5It  fwb  an  ben  ^Ifhonom,  oben  9^.  3,  Mfen 
Angabe  ober  als  eine  bloge  9{ebeni^rt  erfd^ein  ,  burcb  mlä^t  ber  9l{honom  oieOeid^t 
feinen  SD^angel  genauerer  Äenntniß  in  biefem  ^imft  »)erbergen  will.  SKüblbad^er 
@.  81  folgt  Paulus  Diaconus.  Ueber  ben  angeblichen  @arg  be«  fleinen  Jot^or  in 
einer  Jhrdje  gu  C^affeuil  (ober  (Eaffnie)  am  3iifontmenf(ug  Don  2)rot  unb  (Saromie 

jl.  Aimoin.  Mirac.  s.  Benedict!  I,  8,  M^billon,  A.  S.  o.  s.  Ben.  IV,  2,  ed. 

en.  ©.  370  unb  unten  S3b.  II.  §.  3.  794. 


t 


Digitized  by  LjOOQ IC 


QM)mt  Submi^'i»  ^.  ^.  309 

bie  aber  noc^  nici^t  borouf  ^inbeuten,  bag  er  fc^on  bamals  iid)  mit 
bem  @eban{en  txna,  ^quitanien  eine  fo(cf|e  beuorjugtc  (SonberfteUung 
einsuraumen^).  xlud)  o^ne  biefen  ^(an  ^atte  er  (tuten  ®runb  ju 
ben  äßaferegeln,  roeti^e  er  jeftt  traf.  Der  SBerlauf  be«  fpanifc^cn 
gelb}ugd  mahnte  ben  ^önig  jur  SSorfic^t.  Der  UeberfaÖ  in  ben 
$^renäen  jeiflte,  toeffen  er  fid^  öon  ben  friegerifi^en  ©ebirjjg» 
beioo^nern  ju  uerfe^en  ^atte;  fie  waren  burc^  feinen  3"fl  flc^^^t 
abburro^man  flewife  ni^t  weniger,  unb  wenn  and)  ein  ©infall 
beffelben  in  ®allien  überhaupt  nic^t  xdo\)1  ju  befürchten  ftonb*), 
fo  war  eö  bod^  brinacnb  not^wenbifl  auf  ben  ©c^uft  bcr  ©übflrcnjc 
be$  S^eic^ed  bie  arößte  ©orgfalt  ju  üerwenben.  Sd  {am  ^ingu, 
bafe  Äarl  feine  ©roberung^plänc  in  Spanien  unjweifel^aft  ni(!^t 
aufaegeben  ^at.  @o  wenig  ber  erfte  ^elbjug  nac^  SBunft!^  uer^ 
laufen  mar,  fo  bitcb  er  hoq  nic^t  ganj  o^nc  jeben  ®rfolj[;  ftarl 
^atte  wenigftend  SBerbinbungen  in  Spanien  angefnilpft,  bte  jwar 
unmittelbar  wcrt^log  waren,  aber  eiB  i^m  boc^  erleichterten,  fobalb 
er  ben  3<^^un{t  für  günftig  ^ielt,  einen  neuen  SSerfuc!^  ju  machen 
feine  Entwürfe  burc^jufü^ren. 

Unter  biefen  Umftänben  fdjritt  Äarl  baju,  fic^  beö  ®e6orfam« 
ber  äquitanicr,  in  bereu  ßuüerläifigleit  man  nod^  immer  lein 
red&teö  Vertrauen  feften  fonnte,  nac^  Gräften  ju  öerfic^ern^).    Der 


1)  2)ei  Kfironom  c.  3  fo^t  fretUd^:  eique  (Sitbmig)  regnam  quod  sibi  na- 
BoeDdo  dicaverat  contradidit;  aber  er  iß  pter,  nne  oboi  @.  808  iR.  3,  aan)  im« 
oenou;  iebenfalU  bttrfen  bie  äJeagregeln  StwtVi  twn  778  irid^t  f^on  auf  eme  fold^e 
ttofU^t  gebeutet  n)erben,  wie  ba9  nantentrui^  Faariel  m,  352  f.  t^ut,  unb  and^  ber 
fiftamm  fagt  nic^t  mad  Fauriel  be^auf)tet:  l'existence  da  nouveau  royaome 
tut  proclam^e  aussitdt  (en  778). 

>)  Faariel  UL,  350  ff.  geljit  in  feinen  (Kombinationen  toiel  |u  meit  9K4tig 
ift,  ba6  ber  ^uiBgong  bed  ^JelbjuaeiS  ben  föttnfd^  St<vtV»  burc^ouS  ni(!^t  entf)nrad) 
(<B.  350),  aber  fe^  übertrieben  $  ed,  menn  er  meim,  ed  ^abe  ein  neuer  groger 
Stampf  b«S  S^Iam  gegen  ^a&  (l^flenU^uni  beoorgeflanben,  ben  Staxl  oorauiSgefe^en 
unb  für  ben  er  ferne  äRagregeln  f^  treffen  moüen.  Sknn  Fauriel  oon  bem 
SNeberau0bru(b  bcd  großen  ^anq)ftiS  junfc^en  Drimt  unb  Ocdbent  rebet,  oer^igt  er, 
bag  ber  ^errfc^  oon  (iorbooa,  ber  jid^  ito^  nicbt  etmnat  .5t^lif  nannte ,  md^t  ber 
jtljialtf  oon  iBagbab  mar,  bag  Ibburra^man  p  ym  ki^mm  im  fibroffßen  (Skgen- 
fa^  flanb  unb  fc^on  babun!^  oer^bert  »or   angreifenb  gegen  bie  ^i^onfm  oor« 

*)  2)er  fog.  9lflronom  fagt  c.  3:  Bdens  porro  .  .  .  KaroluB  regnum  esse 
velati  corpus  quoddam  et  nunc  iBto  nunc  illo  incommodo  iactari,  niai 
condlio  et  fortitudine  yelut  quibusdam  sanitas  medids  accepta  tutetur,  epi- 
Bcopos  qaidem  modo  quo  oportuit  sibi  devinxit 

2>aiS  (Sapitular,  bun^  me(d^  Vippin  im  3a^  768  bie  8er^tniffe  flqmß 
taniend  georbnet  ^otte,  mürbe  oon  j^arl  anfret^terl^alten  unb  im  Sa^re  789  S&mqß* 
boten  oon  i^m  beauftragt,  bie  'fluft^rung  beffelben  )u  übermac^  unb  burd^e^; 
Ogl.  Pippini  capitulare  Aquitanicum  768 ,  Capp.  I,  42  f. :  Incipiunt  capitala 
quas  lK>ne  memorie  genitor  Pipinus  sinodaliter  [instituit]  et  nos  ab  nom- 
nibus  (i.  e.  omnibus)  conservare  yolumus;  Breviarium  miaeonun  Aquitanicum 
789,  ib.  @.  65:  Incipit  breviarium  de  illa  capitula  quae  domnus  rex  in 
Equitania  Mancione  et  Eugerio  missis  suis  explere  [lUBBit}  ...  c.  1:  De 
illo  edicto  quod  domnus  et  genitor  noster  Pippinus  instituit  et  nos  in 
postmodum  pro  nostros  missos  conservare  et  implere  lussimaB  .  .  .;  Detöner, 
Jtönig  ^ippin  @.  415  91.  6,  melc^er  aber  mo^I  ope  8ere(^tigung  anuimmt,  bag 


Digitized  by  VjOOQ IC 


810  778. 

foflcn.  aiftronom  crjä^It,  er  ^abe  fid^  bic  ©ifc^öfc  in  angcmcffcner 
aEBciJc  öcrpflid^tct,  tua^  nebenbei  auc|  bnrc^  ©c^enfungen  gefc^c^en 
fein  maflO.  gerner  bericf|tct  berfelbe  ©c^riftfteßer ,  bag  neue 
©rafcn  unb  Siebte  ernannt,  toiele  föniglic^c  JBaffaHen  nac^  Squi^^ 
tanien  geiefet  würben,  um  bic  Stcgierung  bcö  Sanbeg  in  ber  reiften 
SBeife  ju  führen,  für  bie  ©renjtoert^eibigunfl  ju  forgen  unb  bie 
aSermaltung  ber  trongüter  ju  leiten*').  Stall  wählte  baju,  »ie 
eö  ^d^eint®),  lauter  granfen;  öon  ben  einjjeborenen  ?lquitaniern 
mag  bemnad^  eine  beträchtliche  Slnsa^l  auö  t^ren  ©teilen  entfernt 
tüorben  jein,  Sari  alfo  in  Slquitanien  Diele«  nic^t  in  Orbnung  ge* 
funben  ^aben.  @ö  njerben  neun  ©raffd^aften  genannt,  in  toclc^en 
ber  Sönig  bamal«  neue  ©rafen  beftellte.  Öraf  t)on  SSourgeS  tourbc 
^umbert,  balb  nad^^er  ©turbiuö;  @raf  t)on  $ßoitier§  Sbbo,  toon 
^^rigueuE  SBibbob,  t)on  Slcrmont^g^rranb  Sterin«,  Don  ^u^^en=* 
SBclai  Sußu«,  toon  louloufe  S^orfo,  öon  Sorbeauj  ©igtoin,  t)on 
8llbi  §aimo,  t)on  Simoge«  ^rob^ar*).  SSon  lueiteren  Änorbnungen, 
ipelc^e  fiarl  in  biefem  3a^re  m  Äquitanien  getroffen,  toeife  man 
nichts  ^),  unb  garniert«  bcrid^tet  toirb  über  SRaßregeln  in  SBaä* 
conien®).     35a«  Äb|ängigfeit«toer^ältnife   SBa^conien«   iDar    noc^ 


tot  bte  iBefHmmtmaen  jene«  dUpttuIard  gldd^  mdj  bem  2:obe  feines  ^QSotenS  twn 
neuem  emgefd^äcft  ff<&t. 

^)  3ebo(^  moc^t  ber  ®egenfa^  gu  ber  ©teile  in  ber  fotgenben  9tote  bie  (£t* 
nennung  neuer  i^ifd^öfe  gweifelpaft,  unb  iebenfalU  fc^eint  j^orl  baju  leine  gronten 
ernannt  )u  l^aben. 

^)  Vita  Hludowici  1.  c:  Ordinavit  autem  per  totam  Aqoitamam  co- 
mites,  abbates  necnon  alios  plurimos,  cfaoB  vassos  tuI^o  vocant,  ex  ^nte 
IVancorum,  qoorum  prudenüae  et  fortitudini  nuUi  duliditate  nulli  vi  ob- 
viare  ^erit  tutum,  eisque  commisit  curam  regni  prout  utile  ludicavit,  finium 
tutamen  villarumque  regiarum  rnralem  provisionem,  ögl.  ®oit}  IV,  2.  ?lufl. 
@.  168  9^.  1  unb  Aber  eine  fok^e  l^^ermenbung  ber  iBaffaHen  ebb.  e.  255. 

s)  !^ie  SBorte  ex  gente  fVancorum  (Dor.  92ote)  fd^nen  ftd^  ni(!^t  nur  auf 
bie  yasd,  fonbem  aud)  auf  bie  comites  unb  abbates  )u  begieß. 

^)  V.  Hlud.  L  c. :  Et  Bitorigae  civitati  primo  Humbertum,  paulo  post 
Sturbimn  praefecit  comitem;  porro  Pictayis  Abbonem,  Petragoncis  aotem 
Widbodam,  sed  et  Arvemi^  Iterium  necnon  Valla^ae  BuUumy  sed  et 
Tholosae  Chorsonem,  Burdegalis  Sigwinnm,  Albigensibus  vero  Haimonem, 
porro  Lemovicis  Hrodgarium.  -  Uwer  (J^rfo  t)g(.  ebb.  c.  5.  @.  609  (Chor- 
8one  porro  a  dacatu  submoto  Toloeano)  unb  unten  |u  b.  33.  781  unb  788; 
tn  leetreff  bed  eigumi  ^al^bb.  Subm.  b.  gr.  I,  65;  n,  222  Sfl,  6. 

Sagenhaftes  in  Slbrebalb'd  Mirac.  s.  Benedicti  c.  18,  SS.  XV,  486:  qui- 
bofldam  servorum  suorum  fisd  debito  sublevatis  curam  tradidit  regni. 
Atque  inprimis  Bahonem  Aurelianensibus  comitem  praefecit,  Bitorigensi- 
bns  Sturminiom,  Arvemis  Bertmundum  alüsque  ut  ei  visum  est  locis  alios 
praeposuit.  9{ad^  beut  3ufammai^ange  more  biefe  Sßagregel  erfi  in  bie  3^  nod^ 
oer  8erf(!^m5rung  Don  StaxV9  ^bn  t>on  ber  ^imiltrub,  ^isppm  (792),  %n  fe^;  bte 
@te0e  \fi  aber  au(^  in  d^nmologifd^er  ^ie^ung  gan|  t)ertt)orren.  Sgl  SSSait^  in, 
2.  «uR.  @.  384  f. 

^)  mi  inbeffen  o.  @.  309  91.  3.) 

•)  Fauriel  III,  353  ff.  tjerlegt  tne(  )u  m  fj^on  ita  l^^^r  778,  fleflt  nament« 
Od^  SBa0conien  irrtbttmltc^  in  eine  Sinie  mit  Squitanien.  ^tnaegen  bemerft  er  mit 
iRc^t  @.  355,  ba|  fdbon  feit  ber  (Eroberung  burd^  ^pin  (Brafen  in  9U|uitamen 
eingefetst  maren  (Dgl  Oelfner  @.  415),  mä^renb  Seibnij  I,  85  annimmt,  bied  fd 


Digitized  by  VjOOQ IC 


aRatregiln  StaxV$  in  Squitotiten.  31 X 

immer  fo  \o\e,  bag  ^arl  ni^t  baran  benfen  fonnte  SSeamte,  ge^ 
fc^tDcigc  fränfifd^c  SBcamtc  bort  cinjujctcn.  ßiipud  ^attc  bic  frän^ 
fifc^c  ^^eit  jtDor  anerfannt^),  aber  in  bie  inneren  angelegen«' 
Reiten  äöa^coniend  einzugreifen  xoax  Äarl  »eit  entfernt:  c^  ift 
ganj  unermiefen,  bod  Staxl  infolge  bcd  Ueberfaüi^  in  ben  $Qrenäen 
aSa^conien  bem  fränlifc^en  SReic^e  förmlich  einverleibte,  nur  ein 
©tüd  besj  ßupug  angeblichem  ©o^ne  Slbalric  überlic|^).  Äeiner 
oon  ben  neun  Orafen,  bie  er  einfette,  gehört  SBaöconien  an. 

Sine  geraume  3cit  toat  üerfloffen,  feit  Äarl  in  ©baffeneuU 
Dftern  gefeiert;  feitbem  ift  fein  Änl^altöpunft  für  bie  SBeftimmung 
ber  Zeitrechnung  ju  finben  big  ju  bem  3)atum  bed  Ueberfaflä  in 
ben  ^tjrenäen  (15.  »uguft).  ®er  äufbruc^  nac^  Spanien  toar 
gleich  nac^  Dfiern,  19.  äpril,  erfolgt;  aber  bie  Entfernungen  maren 
grofe,  ber  $>xn*  unb  SÜidmarf*  über  ba^  l^o^e  ©ebirge  befc^iper* 
lic^  unb  jeitraubenb :  einige  Qtxt  fommt  auf  ben  Aufenthalt  in 
^antplona  unb  t)or  @aragoffa;  ^arl  mirb  faum  üor  (Snbe  Sluguft 
nac^  C^affeneuil  gurüdgelommen  fein^).  Dann  aber  verging  ipie* 
ber  einige  3^i^  tpä^renb  feiner  9lnn)efenl^eit  in  S^affeneuil;  t^  mug 
tpo^l  um  ben  (Eintritt  bed  ^erbfte^  gemefen  fein,  ald  er  von  bort 
ben  9{äcfmeg  nac^  9{orben  antrat. 

Der  ÄiJnig  ^attc  äquitauien  bereit«  vcrlaffen  unb  befanb  fic^ 
eben  in  Slutofioborum  (Äujerre)*),  ßl^  er  bie  SRac^ric^t  von  einem 
neuen  Slufftanbc  ber  ©ac^fen  erhielt*).    Die  Unterwerfung  ber 


erft  778  gefc^^.  9bt4  SemMe  I,  884  f.  Dermint  ben  3:^atbeflanb,  inbem  er  778 
SDtagrcaeln  anfe^t,  meU^  781  unb  fdbfl  nod)  \päUx  faflen.  2)a6  Statt  Sefe^l  atß 
geben  pabe  |nr  ^bifnol^me  ber  cm»  Spanten  fOidytigen  Parteigänger  ber  g^onfen,  be» 
merft  Martin  n,  274,  mobei  an  jene  in  ber  Urtunbe  Capp.  reg.  Francor.  I,  169 
(oben  @.  307  f.)  ermahnten  Spanier  gu  benfen  ifl,  bie  t^Uoeife  fAon  je^t,  )nm 
a^  aber  aud^  erfl  ein  paax  3a^re  fpäter  ftc^  ind  fr&nfifc^  9tei(^  gef(tt(^ 
^aben  mögen. 

')  «gl.  0.  e.  304. 

«)  8gl.  0.  @.  5507  ^.  2. 

')  5o6.  «ubroig  b.  Sr.  oor  feiner  a:^ronbej|eiglmg,  @.  2  ^Ji.  10,  feftt  bk 
9Ht(fTe^  J^orC«  na4  (S^affeneuil  f4on  in  ben  9[n1|kg  Tl(A  unb  bentgem&g  bie  (Be< 
burt  Submig'iS  (Snbe  flprU  ober  9[nfang  9J{al  Slflein  bo«  (Srjtere  menigflen«  iß  nn« 
mSgli^.  d«  ift  falfc^,  bog  Staxl  fÄon  üor  Ibifang  ^fum  fi(^  m  Süqrerre  befanb;  bie 
Snfu^t  bon  Sommer.  @.  11,  ber  StaxV»  Sutunft  in  Stu^rerre  allerbing«  f^on  Dor 
ben  5.  Snni  fe^t,  rann  nid^t  att  9elegfte0e  bienen,  n>o|u  ^  fit  benu^t  (SHefe« 
brecht,  Okfc^.  ber  beutf^en  ftaiferjeit  I,  5.  fütfl.  e.  858  fej^t  Subn)ig'<  (Skburt 
wieber  p  \i^t,  namttc^  in  ben  September  778;  JDümmler,  9?eue«  «rc^iö  IV,  106, 
ebenfaOiB  in  ben  6erbft;  bagegen  J3)äi^Iba4er  e.  210  (ogl.  au(b  <S.  80—81)  ric^dger 
in  bie  3eit  oom  3um  M  %ugufl  778;  bgl  unten  9b.  II.  §.  g.  791.  2)er  unbe« 
bingte  termiDOB  a  quo  ifl  auerbingi9  nur  ber  19.  9(pnl. 

*)  2)er  S^nomui  berichtet  V.  Hludowici  c.  4,  8S.  II,  608,  ITorl  bobe 
na4  ben  gebauten  Inorbnungen  in  ^ftqnitanien  mit  ben  übrigen  2:rup^  bie  &tre 
fiberf4ritten  unb  ^  noc^  ^krid  begeben  (Qoibus  rebus  peractis,  Ligerim  cum 
reliquis  transmeavit  copiis  et  Lutetiae,  quae  alio  nomine  Parisius  vocatur, 
sese  recepit).  9(ber  aRtt^tboc^er  €,  81  ^(t  biefe  9}a(^ri(^t  üieüei^t  mit  ^UOfi 
fttr  tnQuoerlftfflg. 

»)  SBgL  Sie  ©teilen  oben  ®.  308  S'l.  1.  S)ie  «u«fage  ber  Stenolen  ergibt 
beutlid^,  bo|  bie  Soffen  eben  erfl  als  Staxl  f(^on  in  Gponien  »ar  ouffianbcn  unb 


Digitized  by  VjOOQ IC 


312  '778. 

©ac^fcn  in  ^aberborn  toar  nur  eine  ficinbarc  fletoefen;  fte  fe^rten 
fid^  nic^t  an  i^re  feierlich  gegebenen  aSerfprec^unaen ,  nic^t  an  bie 
Don  Siaxl  i^nen  angebro^ten  ©trafen,  fonbern  benufeten  bie  Äb^ 
ipejen^eit  bed  Königs  in  bem  entfernten  Spanien  ju  einem  neuen 
SBerfud^  bie  fränfifc^e  ^errfc^aft  ab}ufc^ütte(n  ^).  äßibufinb  ^attc 
aud^  nac^  feiner  t^^uc^t  au^  ©ac^fen  ein  mac^famed  9luge  auf  bie 
äJorgänge  in  feiner  $cimat  unb  überhaupt  im  fränfifc^en  9ieic^e; 
Don  i^m  mar  bie  neue  Sr^ebung  angeftiftet;  ed  ift  nic^t  au^brüd« 
lid^  aefagt,  aber  bcutlic^  5U  ernennen,  bag  er  felbcr  mieber  in 
©ac^^en  erfc^ien  unb  ftc^  an  bie  ©pifee  ber  ffir^ebung  fteDte^). 
SRan  ^at  fein  Sluftretcn  mo^l  fo  aufgefaßt,  ald  ^abe  er  nac^  ber 
§errfc^aft  in  ©ac^fen  geftrebt*):  aber  toa^r  ijl  nur,  ba§  er  ftc^ 
auflehnte  gegen  bie  §errfc^aft  äaxV^.  ^er  üon  i^m  gegebene  Sin» 
trieb  gfinbete  mächtig ;  fo  unmiberfte^lic^  ergoffen  fid^  bie  föc^fifc^en 
©Clären  über  bad  fränfifc^e  SReid^  mie  noc^  nie  feit  bem  anfange 
beig  ÄriegeS*).  Sie  jogcn  nac^  bem  Sl^ein,  ftecften  bie  ©täbte  m 
SBranb  unb  legten  namentlich  bcn  üon  Äarl  an  ber  ßippe  iwei 
3a^re  juoor  angelegten  feften  9Jla6,  Äartöburg,  in  Äfc^e*).  Sie 
famen  bii^  S)eu^  ®),  nirgenbd  fc^einen  fie  auf  nam]^aften  ffliberftanb 
geftofeen  j«  fein,  erft  ber  Sl^ein  fcfete  i^rem  weiteren  Vorbringen 
eine  ©renje.  aber  auc^  ^ier  gebot  nic^t  fränfifc^er  SBiberftanb 
i^nen  §alt  fonbern  nur  bie  SBreite  bc«  ©tromd,  meieren  fie  auger 
©taube  maren  ju ,  überfc^reiten  ^).  yiaö)  einer  Slac^ric^t  foöen  fie 
jwar  baö  ©c^ottenfloftcr  ®ro6-'©t.'SIRartin  jcrftört  ^aben,  meiere« 
bamatö  noc^  nic^t  in   Äöln  fclbft,  fonbern  auf  einer  Snfet  be^ 


bau  er  bie   ^^a^rtci^t  baoon  ttft  in  %\xj^tttt  er^ieU;  üg(.  mä)  bie  ^^telle  in  bec 
folgenben  iWote. 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  Et  cum  audissent  Saxones,  quod  domnuB 
Carolus  rex  et  Franci  tarn  lon^e  faissent  partibus  Hispaniae,  per  soasionem 
sapradicti  Widokindi  vel  sociorum  eius  secundum  consuetudinem  malam 
iterum  rebellati  sunt.    2)ad  longe  ifl  nariirlic^  räumlid),  nic^t  ^eitti^  )u  faffen. 

*)  di  liegt  f^on  in  ber  obigen  Stelle  ber  Sorf(^  91nna(en,  Dgl.  femer  bie 
folgenbe  9{ote:  au4  Suben  IVi^4  f.  lägt  tBibufinb  in  $erfon  ftd)  on  bie  ^pb^t 
ber  €^a(bfen  fteQen;  beiSaleid^en  Wan4ie  anbere,  üaL  jten^ler  in  ^isx\^.  3.  bentf^en 
&^df.  XU,  333  9i.  4;  2>\daxnp,  ©ibufrab  ©.  14-15  9L  1. 

')  Annales  Lauriss.  minores,  ed.  Waitz  @.  413:  Widuchindus  Saxo 
tyrannidi  nititur;  baraud  bie  Ann.  Enhard.  Fuld.  8S.  1,  349. 

^)  @.  über  jenen  (Knfafl  ber  €ki4fen,  auger  ben  orogen  9iei(!^nnalen,  au4 
Ann.  Mosellan.,  Lauresbam.,  Laur.  min.,  Guelferb.,  Nazar.,  Alam.,  Vita 
8.  Sturmi  c.  24,  SS.  II,  376  etc.;  DflL  unten. 

^)  Annales  Petaviani  1.  c:  Interim  Saxoues  rebellantes  moveruntque 
ezercitum  amne  Hene  properantes  incenderuutque  oppida  et  i^e  crema- 
verunt  civitatem,  quae  Franci  construxerunt  infra  flumen  Lipiam.  2)iefe 
©teile  ffll^  }n  ber  ^ennnt^g,  bog  bie  Don  ben  gronfen  erbaute  ^obt,  bie  je^t 
Serprt  morb,  na^  beim  9t^n,  am  untern  2auf  ber  ^pt  in  \üdfm  fei. 

^)  Annales  Laur.  mai.  1.  c;  Ann.  £inh.  1.  c  —  2)ie  meiflen  ^anb« 
fd^riften  bei  9legino,  SS.  I,  559,  nennen  2)ttren  (Duriam  flatt  Duciam),  offenbar 
nur  infolge  eine«  Sefefe^tod;  t>g!L  (Sxm\\df,  2)ie  (Qironü  U»  9^ino  &,  85. 

'')  Ann.  £inh«  1.  c:  Sed  cum  amnem  traicere  nou  possent  .  .  . 


Digitized  by  VjOOQ IC 


(Smbruc^  bcr  <Ba^\tn  \n»  fränhf^e  9tei(^.  313 

^(uffc^  (üfl^);  bo^  ^at  bicfc  fc^r  fpätc  Siac^ric^t  tpo^l  leinen 
SJertl^.  Da  fie,  tote  gcfaflt,  ben  Uebergang  über  ben  JR^cin  nid^t 
ju  ben)erfftentgen  üermoc^ten,  ^ogen  bie  @QC^fen  auf  bem  regten 
Ufer  ftromauftoärt^  bid  gegenüber  Äoblens-  ®ic  Slnnalen  roiffen 
itid^t  genug  baDon  ju  fagen,  rote  wilb  fte  Rauften.  „Äße  Dörfer 
unb  Drtfc^aften  öon  ®eu^  big  jum  SKofetftug  Dcr^ccrtcn  fte  mit 
fjeuer  unb  ©d^ipert.  §citigeg  unb  ^rofane^  iparb  gleichmäßig 
bem  SSerbcrben  preisgegeben,  deinen  Unterfc^ieb  beS  2ltterö  ober 
beS  ©efc^Iec^tS  machte  bie  Erbitterung  beS  ^^^inbeS,  fo  bag  fic| 
beutlic^  icx^tQ,  baB  er  nic^t  um  ju  plünbern,  fonbern  um  JRa^e 
JU  üben  in  baS  fränfifc^e  ©ebiet  eingebrochen  mar  ^)." 

?lte  Äarl  in  Äujerre  oon  biefen  Vorgängen  SKelbung  er* 
^ielt,  toar  er  eben  im  Segriff  fein  §eer  ju  entlaffen^).  9lac^  bem 
anftrengenben  unb  nic^t  o^ne  SSerlufte  übÄftanbencn  fpanifd^en 
fjelbäuge  glaubte  er  aber  nid^t  in  biefem  Satjre  noc^  einen  jmciten 
itac^  @ac^fen  antreten  p  f5nnen,  fonbern  begnügte  fic^  t>or(äufig 
bamit  baS  frönfifc^e  Oebiet  oon  ben  ©ac^fen  ju  fäubern.  (Sr  lief 
ba^er  menigftenig  ben  größten  3;t)eil  beS  ^eereö  auSeinanbergc^en; 


M  Chron.  s.  Martiiii  Coloniensis,  8S.  TL,  214;  Böhmer,  Fontt  HI 
344,  99ru4ftficf  einer  (Som^tUition,  frül^eflend  aa»  bem  (Enbe  bed  11.  Sa^^unbert» 
unb  nnguberlaffia.  lieber  bie  2aat  U»  SRoftttü  auf  einer  Snfel  Dgl.  9iettberg  I, 
548.  Unrt(^ttg  tfigt  (Snnen,  (S^efc^.  ber  @tabt  Stoln  t  197,  foqar  bie  9{a(^nd^t  bon 
ber  Sieber^eUung  bed  JHoflerd  burd^  einen  ooroebti^cn  2)äneni^er5og  Otger  (nötiger 
O^er,  ^Iger  I>an»tt;  Sattenba^  2)(0O.  U,  5.  Sluft  &.  125  92.  1)  gelten, 
toüdft  gerabe  ein  sBemeid  üon  bem  m&r(!^en^ften  (Spötter  ber  ganzen  (Srj^üuig 
tß;  bgl  unten  91.  2. 

')  Ann.  Einh.  1.  c:  quicquid  a  Diutia  civitate  usque  ad  fluentem 
Mosellae  vicoruin  villaramqae  fiiit  ferro  et  igni  depopulati  sunt  Pari 
modo  Sacra  profanaque  pessmndata.  Nullom  aetatis  aut  sexus  discrimen 
ira  hostis  feecrat.  ut  iiquido  appareret,  eos  non  praedandi,  sed  ultionem 
exexcendi  gratia  Francorum  terminos  introisse.  Tuet  tkrfaffer  f^ai  ffin  mand)e 
$^fen  ber  römifd^en  $i{toriter  benu^t;  dc^L  9Ranitiui,  91.  fixdfio  VII,  517  ff.  ^ 
'  "      ■       -^  .-    ^-      -  -^    • --      -~  Yv, 


ad  fluentem  (?)  Mosellae  fagt  ber  Poeta  Saxo  1.  I,  v.  409—410,  Jaff^ 
556  gan^  jutreffenb:  Donec  pervenias,  ubi  Rhenus  confluit  idem  —  Litori- 
busque  ferens  fontcs  Musella  Liei;  bie  k>enDanbten  Ann.  Quedlinb.,  SS.  m, 
87:  mde  Duciam  et  Confluendam  (vastantes).  2)en  Sorten  Pari  modo  — 
pessumdata  entfprid^t  Poet  Saxo  ib.  v.  412 — 413:  Ipsis  etiam  non  ira  peper- 
cit  —  Aecclesiis  etc.;  Ann.  Quedlinb.:  in  ecclesiis  Dei  et  sanctimonia- 
libus  multa  crimina  commiserunt. 

S)te  9^ad)n(^t  in  bem  ^efe  bed  4.  2iubaer  an  ben  9if(^of  9li|frib  tnm 
Utre^t,  bie  ©ad^fen  ^tten  bie  ührc^e  auf  ber  dl^^etmnfel  jtaifermveit^  }eif)5rt,  ifl  folfc^, 
bei  aan^e  löiief  unteraefc^oben,  t>gt  9{ettberg  II,  396;  S)ie(amp,  (fi^ef^i^t^ueHen  beft 
^iAttfum»  soviler  IV,  Ginl.  @.  0.  LXXXIV.  2)iefe  <Sc)cl^lun((  maa  fogar  mit 
jener  ttber  bie  3erftörunq  oon  <S(ro£k9)^artin  (o.  91. 1)  gufammen^gen.  i&eibe  €^f« 
tungen  lagen  auf  unfein  M  9^ebeTrbeind;  beibe  getim  auf  $ip)nn  ben  SJlittleren 
unb  beffen  (Skma^lin  $(eftrub  suriicf;  in  betben  f)}teU  Dtgar  ober  £)tger  eine 
92oIIe. 

^)  1S>ca  lie^t  in  ber2)arfte!Iung  ber  Ann.  Einb.  1.  c:  Cuius  rei  (bdJ  ©üc^fen- 
oufflanbed)  nuncium  cum  rex  apud  Autesiodorum  civitatem  accepisset,  ex- 
templo  Francos  orientales  atque  Alamannos  ad  propulsandum  hostem 
festinare  iussit.  Ipse,  caeteris  copiis  dimissis,  Heristalhum  villam,  in  qua 
hiemare  constituerat,  venit. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


314  778. 

nur  bad  !lufge6ot  ber  Oftfcanfen  unb  $l(amannen  )uurbe  beit 
©ac^fcn  cntgcacnflefc^idt  um  fic  jurücf jutreiBcn  ^). 

S)ic  ©a^lcn  toartctcn  inättjifc^cn  bic  äntunft  bcr  fränftfc^cn 
Iruppcn  ni^t  ab,  jonbcrn  traten  auf  bic  crftc  Siac^ric^t  t)on  i^rcm 
anrücfcn  bcn  JRürfnjcfl  an.  Aber  auc^  ba  ri^tctcn  fic  noc^  grofec 
SScrn^üftungcn  an.  @ie  nahmen  i^rcn  SScg  burc^  bcn  Sa^ngau 
unb  bic  833etterau  unb  bcbro^tcn  baS  reiche  5"li^ö^).  ®ic  5Rac|* 
ric^t  t)on  it)rcm  Slnfc^Iag  auf  baö  Äloftcr  verbreitete  SBcftürjung 
unter  bcn  SDiönAcn;  ©türm  rief  bic  SSrüber  jufammen  unb  rict^ 
tocnigften^  baö  Softbarftc  ju  retten,  bic  ©ebeine  be^  ^eiligen  So^ 
nifaj.  ©türm  felbft  eilte  in  bic  SSScttcrau  bcn  ©ac^fcn  gerabc  cnt* 
oe^en  um  5U  t)erfuc^en,  bad  broj^enbe  Unheil  nod^  abjuipcnben. 
S)ie  Srüber  aber  nahmen  bie  ©ebcinc  beö  ^eiligen  aud  bcm  ®rabc, 
toorin  fic  feit  23  ober  24  3a^rcn  rul)tcn,  unb  ttJoHten  biefelbcn 
nac^  ^ammclburg  an  ber  fränfifc^en  ©aale  in  ©ic^cr^eit  bringen. 
Äße  Snfaffcn  bc^  Älofterd  begleiteten  ben  ^eiligen.  ®ic  erftc 
9la6)t  blieben  fic  in  einer  ^irc^c  beim  Sinftug  be^  t^^äg^cng 
glebena  (flenne)  in  bic  fjulba;  ben  folgenbcn  Zaa  famcn  fic  bid 
jur  ©inna  (Sinuc),  einem  JRebcnflügc^en  ber  fränfifc^en  ©aale,  wo 
fic  ^alt  machten,  ©ic  errichteten  ein  Qdt,  in  baö  fic  bcn  ©arg 
be^  ^eiligen  ftcHten,  unb  bauten  für  fic^  fclber  glitten  ringsum. 
Siac^bem  fic  bort  brci  S^agc  üerwcilt,  fam  am  oiertcn  bic  ©ot* 
fc^aft,  fränfifc^c  3:ruppcn  feien  ^cgen  bic  ©ac^fen  t)erangcrücft, 
Ratten  fic  befiegt  unb  genöt^igt  ftc^  in  i^rc  ^eimat  ju  fluchten, 
©arauf  tourbe  ber  ^eilige  lieber  nac^  ^Julba  tn  feine  alte  SRu^c* 
ftättc  jurüdgcbrac^t  ^). 

3)ic  oon  fiarl  auögefc^icften  Dftfranfen  unb  Sllamannen  hatten 
ben  ©ac^fen  nac^gefefet  unb,  obgleich  biefelbcn  nirgenbg  ©tanb 
hielten*),  fic  boc^  julefet  an  bcr  (Sber  erreicht,  bei  einem  Orte 
ßi^efi  (ßeifa),  ober  toenn  man  bcm  fäc^fifc^en  ©ic^tcr  in  biefem 


^)  Sgl.  bie  Stelle  in  bet  Dorigen  9tote.  Xxt  f.  g.  Q^^orb'f^en  Srniolen  finb 
^icr  genauer  att  bie  f.  g.  ?orf(^er ,  idjeinen  no<^  onf  anbere«  aJioterial  jurü(4uge^ 
(ögl.  ©b.  II,  (5j:cur8  VI.).  ^Xbtx  and)  bie  unbepimmtere  «ngabe  ber  Sorfc^er  «n* 
naien,  toonaA  Stad  scaram  Franciscam  gegen  bie  ^^fen  f(^t(!te,  fann  nic^t 
mit  ftiben  IV,  816.  532  ^.  86  ogl.  mit  @.  529  <«.  13  oon  eigenen  ^aufitrup|)en 
Äarl'Ä,  einer  Urt  ©ienjhnannfdjaft,  üer^anben  werben;  ogl  0.  ©.  145  9?.  3. 
Regino,  SS.  I,  559,  fagt  freilid{;  caidi  fya:  scaram  uoam  ex  electis  viris. 

2)  Vita  8.  Sturmi  c.  24,  SS.  II,  876;  über  bie  »erwüfhmg  be«  Ja^naone* 
au(^  bie  ßerÄfelber  «mtolen  (Quedlinb.,  Weissemb.,  Lambert.  Altah.,  Ottenbur.) 
SS.  m,  37.  XX,  783.  V,  2;  ^erm.  ?oreiij,  2)ie  3aVcWlc^er  oon  ^«felb  @.  86 
^,  1 ;  Ann.  Laur.  mal.  l.  c.  (reverei  sunt  per  Logenehi  partibus  Saxoniae). 
(H  ip  iebiK^  öerfe^,  »erat  bie  Ann.  Quedlinb.  bid  (Jreigniß  öor  ben  3ug  no(^ 
S)enft  unb  ber  SWofelmünbung  Derlegen;  Le  Cointe  VI,  167  febt  ben  55orfafl  irr« 
t^ümlic^  erp  in«  ga^r  779. 

»)  S)er  ©iograp^  @tnrm'«,  (Sgil,  erjfi^It  ben  ^aang,  ben  er  felber  mitgemot^t, 
Ol»  fbtgen^euge;  ogl  au4  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  349  (Eo  tempore  mo- 
nachi  Foldensis  coenobii  propter  timorem  Saxonum,  assumpüs  secam 
sancti  Bonifacii  martyris  ossibus,  fugerunt  de  monasterio  per  milia  pas- 
sunm  fere  14). 

^)  ^I.  onc^  Ann.  Mosell.,  Lauresb.  fonne  Ann.  Laur.  min. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


9Webcr(age  bcr  ©at^fcn.  315 

tJaDc  (Stauben  fc^nfcn  bürftc,  SBattcnfcIb,  tote  c^  f^cint,  flanj  in 
bcrfetben  ©cgcnb^).  Sluf  bcm  rechten  Ufer  ^at  fic^  ber  tampf 
tpo^l  cntjponnen.  ®ic  ©ac^jcn  roaren  eben  mit  bem  Uebergang 
über  ben  t$(uB  befc^äftigt,  ald  bie  ^ranfen  fie  einholten  unb  an« 

Sriffen^).  SBieUeic^t  tpurbe  bann  ber  ftampf  auc^  noc^  icnjeitö 
e^  Stuffeg  fortgefefetj  er  enbigte  mit  einer  üonftänbigen  Ölieber* 
läge  bcr  ©ac^fen.  Sine  große  Raf)l  bcrfelben  tourbe  niebergemad^t, 
bic  übrigen  eilten  nac^  ©ac^fen  jurüd.  S3on  einem  »eiteren 
Äampfe  ift  nic^tö  berichtet,  bie  granfen  fd^einen  ben  ©ac^fen  nid^t 
auf  fäc^pld^eö  ©ebiet  gefolgt  ^u  fein^). 

Sari  ^atte  fic^  unterbeffen  üiellei($t  nac^  §eriftal  begeben, 
tt)o  er  in  biefem  gaÖe  noc^  im  ©eptember  eingetroffen  fein  mag. 
Sluf  ben  24.  ©eptembcr  lautet  eine  in  fieriftat  au^geftellte  Urfunbe, 
toorin  Äarl  bem  Älofter  ^cr^felb  SBe^feungcn  jju  5Rieberaula  an 
bcr  aWünbung  beö  glüfec^cng  Äulc  in  bie  gulba  fc^entt*).  grei^ 
lic^  fönnte  biefe  ©c^cnfung  auc^  erft  bem  Sa^re  779  angct)ören  *). 
3m  Ottober  beftätigte  Äart  in  ber  SBifla  ©obbinga,  auf  SBitte  bc^ 


1)  2)te  f.  g.  Sorf(](|er  Smuilen  faaen:  consecuti  sunt  eos  super  fluvium, 
cuius  vocabulnm  est  Adarna,  in  loco  qui  dicituv  Lihesi;  Ann.  Einh.:  in 
pago  Haasiorum  super  fluvium  Adernam  iter  agentes  invenerunt;  ber 
Poeta  Saxo  1.  I,  v.  424  f.,  Jaff^  IV,  556:  In  Baddanfeldun  —  sie  est  locus 
ille  vocatus  —  Adernam  iuxta  fluvium.  ?i^c|t  ifl  baö  heutige  Seifa  auf  bem 
redeten  Ufer  ber  (Sber  (@pmner«9)2etife,  $ifl  ^anbatlaiS  9h:.  34);  8abbanfelbun 
in(^t  Battenberg  (mie  Jlentsler,  gorfd).  XII,  336  9^.  1 ;  S)ieram^,  SBibuünb  @.  16 
91.  3;  9Rii^Iba4ec  @.  81  annehmen),  fonbem  ^attenfelb,  etmo0  oflIi(^  bat>on,  am 
finfen  (norbfid^en)  Ufer  be«  Jüiffe«,  preug.  ¥roo.  Men-9?affau,  Ä.-©.  SBiefibaben, 
Ar.  »tebentopf;  ögl.  Send,  $eff.  ?onbe«gef*i(^te  II,  319;  ©pruner-SWeiife  a.a.O. 
—  l^eibnig  I,  86  fuc^t  au^  SBattenfelb  auf  bem  redeten  Q^erufer,  too  hatten« 
berg  liegt 

')  Eosque  (Saxones)  statim  in  ipso  fluminis  vado  adorti  (Franci),  fagen 
bie  Ann.  Einh.;  wogegen  bie  2)arfleQung  beS  Chron.  Moissiac.  SS.  I,  296,  cAS 

gtten  bie  ®aäf\tn  ben  grtonfen  ben  Stampf  angeboten  (Quod  cum  comperissent 
ixones,  conversi  sunt  ad  eos  in  proelio),  )ufammenföQt;  Ann.  Mosell.  unb 
Lanresham.  fd)retben:  ibi  invicem  belligerantes. 

^)  Ann.  Einh.:  —  tanta  strage  ceciderunt,  ut  ex  ingenti  multitudine 
ipsorum  yix  pauci  domum  fiigiendo  pervenisse  dicantur. 

*)  ©ei  ©end  n«,  7  f.  9tt.  5.  —  2)ie  Urfunbe  für  9toöalefe,  wdd^  bei 
«ö^mer  @.  11  9hr.  92  burt^  einen  2)nutfe((er  auf  ben  22  Sufi  (ft  ^t)  778  ober 
779  gefegt  mirb,  batirt  oom  23.  9Rai  779;  ouc^  decimo  Ral.  lulias  bei  Bou- 
quet  V,  744  ifl  ©rudfebler,  f.  äWl^lba^er  9tt.  216.  —  2)ie  Urfunbe  für  @.  »in- 
cen)o  am  )Boltumo,  roelc^  Le  Cointe  VI,  150  auf  ben  20.  ^ril  778  fe^t,  ifl 
ibentifc^  mit  ber  f^on  o.  €^.  222  9?.  1  ermahnten  Urfunbe,  alfo  falfc^. 

^)  ®end  a.  a.  O.  e.  8:  Data  VIII.  Kai.  Octobr.  anno  XI.  et  V.  r^ 
nostri;  batf  ttaltenifd^e  9iegierungiSio^r  ffl^rt  alfo  auf  778,  bagegen  bad  frftnfi^e, 
ba  ber(5po<^tag  erfl  auf  ben  9.  Oftober  fällt,  auf  779.  »gl.  €idfelIL  85(9hr.65). 
249,  I,  248,  ber  f!(^  für  778;  SWü^Ibac^er  9tt.  217,  welker  |i(^  für  779  entf^eibet 
Mfn,  »ottifo)  unb  M  6.  282;  »S^mer-SBUI,  Regest,  archiepp.  Maguntin. 
6.  40  91.  44.  9RiibIba(^er,  melier  bemerft,  bag  jtarl  m  jenem  3eit)mnft  bed 
3a^te«  778  faum  bereits  in  ^eriflar  gewefen  fein  fonne,  sweifelt  inbe§,  ob  nic^^t 
DieOeii^t  eine  (Sorru^tion  beiS  SRonatSbatumiS  burd^  ben  (£o|nflen  t}orItege.  SnbererfeitS 
1^  er  omb  für  möglicb .  bag  fU^  ba«  9(ctnm  auf  eine  frühere  ^anblung  ^urttdbe« 
jie^e  (ogiraiWU>tbo<*er  Ifc.  211;  o.  @.  311). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


316  778. 

«btö  2fulrab,  bic  Smmunität  bc«  Äloftcr^  @t.  S)cni«^).  ©r  ^atte 
icboc^^criftal  ju  feinem  S35intcrauf enthalt  beftimmt*)  unb  feierte 
bort  SBei^nac^ten*);  über  feinen  fonftigen  Slufent^alt  in  jenem 
^erbft  ift  nic^ts^  befannt;  möfllic^  bag  er  fic^  einige  3^it  tna(^en 
auffielt*). 

yio^  in  ben  legten  äBoc^en  bed  Sa^red  Derlor  bai^  S(ofter 
Sorfd^  feinen  äbt  ®unbelanb  burc^  ben  lob*).  ®ie  ©^ronif  be« 
^lofterd  erjQ^lt,  ba  er  fein  Snbe  na^e  fü^Ite^  i)abt  er  ju  ^arl  noc^ 
Sieben  gefc^icft  unb  i^n  um  bie  Srlaubnig  gebeten,  um  bei^  |)eiled 
feiner  ©eele  toiHen  Don  ben  ©ütern  be^  ftlojterg  ettoa«  ben  armen 
juioenben  ju  bürfen;  worauf  Äart  i^m  geftattet,  ben  britten  %f)tii 
bed  ben)eglic^en  ^lofteruermögenS  nac^  feinem  ®utbfinfen  unter  bie 
S(rmen  }u  üert^eilcn.  S^olb  noc^^er  ftorb  ®unbe(anb;  ein  S:akn^ 
bar  tiennt  al^  Xag  feine«  lobe«  ben  18.  ©ejember®).  ^u  feinem 
92ac^fo(ger  n)öf)Iten  bie  SRönc^e  einen  au«  i^rer  9Ritte,  jpelmeric^, 
ben  bann  Äarl  al«  ?lbt  einfette  ^).  2)ie  (Ernennung  §elmeric^*« 
\0Q  fi(^  in«  folgenbe  Sa^r  hinein;  ilbrigen«  ftanb  er  nur  n^emge 
Sa^re,  bi«  784,  bem  Älofter  oor,  unb  e«  ift  auc^  nur  wenige« 
über  feine  fieitung  be«  Stift«  berichtet    ®ie  Stofter^ronif  erjä^lt. 


1)  eidd  n,  35  (Ute.  66).  249—250;  Wüßaditt  Ute.  210;  Bouquet  V, 
740,  mit  a.  11.  et  5.  S)er  SUtdfertigungiftort  ifl  unbefoimt,  aber  toolfi  im  beittigctt 
(fi^rog^er^t^um  2iqcembm:g  ^  fu(i^  (mt  Wüflbaäitt  bfrnuttbft/  tHeQeid^t  5(obtiigat 
na^  (mboiqc  obor  Stktf),  alfo  mc^t  fe^r  toeit  Don  ^erifial  entfernt 

s)  Annales  Einhardi,  in  ber  etette  o.  e.  813  ^.  3,  mib  779,  SS.  I,  161 
(de  Herifitallio,  ubi  hiemaverat). 

")  Add.  Laur.  mal  1.  c;  Ann.  Einh.  779  1.  c. 

^)  2)iefe  Secmut^tm^i  tSnnte  koemaßen«  oflenfaHd  nabt  gelegt  »erben  burd^  bie 
9bigabe  ber  dlftowi  Don  2orf(^,  SS.  XXl,  349,  9bt  (Sunbelonb  1^  für}  oor 
feinem  24)be,  ber  (Snbe  778  öfolgte,  ^  $tad  mdf  9U^  gef(^,  ogL  oben  ben 
Sqrt;  bo^  ift  ein  ouc^  mn:  eimgerma^en  fixerer  S^Iug  barmtiS  nic^t  ^  |ie^; 
ogl.  Qüdf  unten  91.  6. 

^)  3n«  S(üfc  111  fe^  <fi»unbelanb*i^  24)b  bie  befie  9{a(^ri4t,  Ann.  MoseU. 
nnb  Ann.  Laoresbam.,  SS.  XVI,  497.  I,  31;  unfbmig  Chron.  Moiss.  cod. 
Moiss.,  SS.  1,  296:  Et  non  post  multos  annos  Gondolandns  abba  obiit 
Unnötig  berlegt  ba^  Le  Cointe  VI,  171  ff.  ben  Xob  iniS  3abr  779.  2)ie  Sorf(^ 
(Kpmtf  1.  c.  s^.  350 a  gibt  bad  go^  779,  inbem  fte  ben  Sob  (8huibe(anb'iS,  ber 
erft  (Snbe  778  flarb,  unb  ben  Amtsantritt  feinetf  92a4ifolger0  6dmen(^  jufammeniie^ 
-—  2)ie  3ett  ber  S^ermaltung  <0unbe(anb'<  n>irb  fonw^l  im  Chron.  Lauresb.  1.  c 
6.  350  roie  in  ber  Series  abb.  et  praepos.  Lauresb.  S8.  XIII,  317  auf 
13  3a^re  angegeben,  ma^frenb  fle  f(bon  im  Jbifanoe  beft  3a^reiS  764  begonnen  }tt 
^aben  fd)eint  (ogC.  Deiner,  Jtöntg  $t|)))in  (g^.  378  91.  7 ;  379). 

^)  Cbron.  Lauresb.  1.  c  2>.  349:  Gundelandus,  instante  sibi  divinae 
vocationis  bravio,  misit  ad  regem  Aquisgrani  (bieiS  im  cod.  ttbergct^riebenX 
consulens  et  obsecrans,  quatenus  ei  liceret  extremum  yitaecursum  iam  per- 
agenti  aliqua  de  monasterii  rebus  impendia  pro  animae  remedio  pauperum 
indigentiaeprerogare  .  .  .  Kalendar.  necrol.  Lauresb.  bei  Böbmer,  Fontt 
III,  151 :  XY.  kal.  ian.  (alfo  ni(^t  Dec  16,  wie  bort  fie^t);  ogl.  am^  Mabillon, 
Annales  n,  243;  ^,  OM«.  bes  iUofferö  Sorf^  @.  19.  146. 

'')  Cbron.  Lauresb.  L  c.  «S.  350:  Gundelando  i^tur,  deposito  camis 
onere,  ad  celestia  commimuite,  substituitur  Helmencus,  vir  religiosus  et 
sapiens,  fratrum  ^uidem  electione  ex  ipsius  congresationis  corpore  et  glo- 
riosi  regis  Karoh  institutione.  Institutio  ifl  iebenfalU  me^  att  eine  blof 
'  'ätigung. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Atöfiet  Sorf(^  unb  €^t  Ti^itl;  Scr^anbluugen  mit  bem  $apße.         317 

er  ^abc  bic  Sird^c  mit  einem  5piafonb  üerfe^cn,  einen  (Sftric^boben 
gelegt  unb  bie  ®rabftätte  bed  ^eiligen  dlojariuS  mit  @o(b  unb 
©über  oersiert.     Unb  bo  bem  Älofter  einige  Urfunben  oerloren 

!|ingen,  bat  er  ben  Sönig  um  eine  Seftätigung  beS  fttofter^  in 
einem  oollen  SBefiftftanbe ,  meiere  bann  iiarl  in  einer  neuen  Ur* 
lunbc  auSfprac^^).    SWe^r  ift  über  H"  S35irfen  nic^t  befannt. 

6in  anbere«  Slofler,  ©t.  SKi^iel  in  ber  ©iöjeje  SJerbun,  öer» 
bantte  ßarl'^  fpanijc^em  Selbjuge  angeblich  »enigfteng  mittelbar 
bie  ©rrocrbung  eineg  Meliquienfc^afeeö.  ®ürfte  man  einer  E^ronif 
bcö  Slojierö  au^  bem  11.  Sö^r^unbert  glauben,  nja^  nid^t  um 
bebingt  unjuläffig  fein  mag  ^),  fo  toar  ber  bortige  ?lbt  §ermcngaub 
bem  Äöniae  ind  gelb  gefolgt  unb  tougte  fic^  in  Saburcia  (©al^org), 
toelc^e^:^  alfo  auf  bem  3"9C  berührt  ujorben  fein  mügte,  bie  ®ebeine 
beö  l).  anatoliug  ju  üerfc^affen,  welche  er  bann  nac^  @t.  SKi^iel 
flbcrtrug.  — 

aus  Stalien  »iffen  bie  Slnnalen  ju  biefem  3a^re  nur  ein 

6ro§eS  Srbbeben  5U  oerseic^nen,  Don  welchem  3;reDifo  unb  bic 
Imgegenb  betroffen  mürbe.  SSiele  Käufer  unb  Äir^en  ftünten  ein 
unb  ^ä^lreic^e  SDienfc^en  mürben  getöbtet,  in  einer  einjigen  ßrtfc^aft 
nic^t  meniger  alö  48^). 

S)er  ^erfet)r  Sarl'i^  mit  bem  5ßapfte  mar  aber  auc^  in  biefem 
Sa^rc  mieber  lebhaft  gemefen.  ^abrian  tjatit,  mic  eS  f^eint  im 
Saufe,  üicllei^t  erft  in  ber  jmeiten  §älfte  beS  öor^erge^enben 
Sa^rcö  (777),  jmei  ©efanbte,  ben  a3ifc^of  $t)ilipp  unb  ben  Slrc^i» 
biaconu«  a)Jegiftuö,  an  ben  Sönig  gefd^idt.  @r  ^atte  benfelbcn  bie 
Urfunben  auö  bem  Sateranar^iü  mitgegeben,  meiere  bie  ©c^cnfungen 
öon  Patrimonien  in  2;uöcien,  ©poleto,  Seneüent,  Eorfica  unb  ber 
©abina  burc^  üerfc^iebene  Äaifer,  5patricicr  unb  anbcrc  ?ßerfonen 
an  ben  ©tu^l  $etri  betrafen,  um  fie  Sari  jjum  ^Ra^meiS  feiner 
?lnfprüc^e  üorjulegen*).  S)iefc  ©efanbten  brachten  erfreuliche 
Äunbc  nac^  9lom  jurücf*),  befonber«  auc^  bie  5Rac^ric^t,  ba§  Äarl 
bie  abfielt  ^ege,  baö  Dfterfeft  mit  feiner  ®emal)lin  am  ®rabe  beS 
^.  $ctruÄ  JU  feiern  unb  feinen  i^m  eben  geborenen  ©oftn  burc^ 
^abrian  au§  ber  2;aufe  ^eben   ju  laffen*).    (Semeint  ift  ^axU 

*)  »on  ©icfel  in  ben  Act  deperd.  (11,  378)  mäft  fmfi^nt 

^  Chronicon  s.  Michaelis  c.  4,  SS.  IV,  80;  ber  ü^ronifl  beruft  fic^  für 
feine  9{a<!^d)t  ouiSbrücfli^  auf  eine  altere  Kufgeid^nung.  (&\ÄäitDo\)l  merben  n>ir  i^nt 
ben  (Sllouben  el^er  gu  berfagen  ^aben. 

8)  Ann.  Mosell  unb  Ann.  Lauresh.,  SS.  XVI,  496  f.,  1,  31. 

^)  Cod.  Carol.  9tr.  61,  JaflF^  IV,  200:  ünde  et  plures  donationes  in 
sacro  nostro  scrinio  Lateranensae  reconditas  habemus.  Tarnen  et  pro 
satisfactione  christianissimi  rcgni  vestri  per  iam  fatosviros  adde- 
monstrandmn  eas  vobis  direximns.  £t  pro  hoc  petimus  eximiam  praecel- 
lentiam  vestram.  ut  in  integro  ipsa  patnmonia  beato  Petro  et  nobis  resti- 
tuere  iiibeatis.  Unter  ben  iam  fati  viri  f5nnen  naä)  bem  3ufamnien^ge  nur 
$pii))md  unb  Ttt0u&  berflanben  merben;  anberft  D.  ^xfiil,  JHeine  t^ifbrifc^e 
©(^rtften  ni.  105. 

»)  Cod.  Cai-olin.  1.  c.  e.  198. 

«)  Ibid. :  De  vero  illud , .  unde  vestrae  eximiaetati  per  iam  dictos 
nostros  missos,  scilicet  reverentissimum  fratrem  nostnim  Pliilippum   epi- 


Digitized  by  LjOOQ IC 


318  778. 

mann^),  bcr  jroeite  ©o^n  bc^  Äönigi^  aud  bcr  (S^c  mit  ^ilbcgarb, 
tocl^cr  in  bcr  ^ipciten  §älftc  bc^  Sa^rcg  777  jjur  SBcIt  (jefornmcn 
{ein  mufe^).  2)ic  Qn^a^t  jd^cint  einem  SSßunfc^e  cntjpro^en  ju 
^aben,  meieren  ber  ^opft  fd^on  t)or  ber  ©eburt  bicfed  neuen 
@proffed  beS  fräntifc^en  König^^aufed  burc^  bie  gebadeten  @e« 
janbten  funbflegeben  f)attc;  ^obrion  {priest  auc^  bon  einer  SSer* 
abrebung,  roeld^e  bc^^alb  5iPifc^en  i^m  unb  bem  ftönige  getroffen 
roorben  fei^).  Slllein  anäf  biefe  Hoffnung  täufc^tc  ben  $apft 
lieber.  ®«  na^te  Dftern,  19.  April,  aber  er  empfing  feine  2Wel* 
bung  t)on  ber  ^nfunft  be^  ^önigd  ober  fönigli^er  ^tt)oüm&di^ 
tigter,  loie  er  bod^  nac^  jener  SSerabrebung  erioarten  burfte*).  ^a* 
brian  »artete  big  jum  äRai  umfonft^).  2)a  riß  i^m  enblic^  bie 
®ebulb,  unb  er  ma^tc,  jttjar  in  ber  el^rerbictigften  g^tm,  aber 
boc^  mit  ä^nlid^er  ©ntfc^iebenl^eit  unb  83eftimmt^eit  wie  bi^^er 
feine  gorberunaen  geltenb.  (Sr  fc^idtc  in  biejcm  SRonot  brei  @e* 
fanbtc,  bie  SBifc^öfe  5ß^ilipp  unb  änbreaö  (oon  ^aleftrina)  unb 
feinen  5Reffen  ben  ^erjog  Il^eobor*)  an  Äarl,  mit  einem  ©c^rei* 


BCOi)um  et  dilectissimum  nostrum  Megistam  archidiaconum,  di^ati  estis 
Dobis  repromittere  :  ut  in  sanctum  diem  pascae  ad  limina  oeati  apostolo- 
rum  principis  Petri  una  cum  spiritale  mia  nostra  regina  Domino  auxi- 
liante  properare  debuiseetis,  ut  filium,  qni  nunc  vobis  procreatus  est,  a 
Bacro  baptisma  in  ulnis  nostris  suscipere  debuissemus  .  .  . 

^)  9ad)t  ber  fc^on  um  772  geborene  jtatl,  tote  Mmij  I,  62  für  mogfic!^  ^dtt; 
»gf.  miten  (gjcur«  VI  mib  ©b.  II.  j.  3.  811. 

«)  Seibnia  1.  c;  Bouquet  V,  549;  Eckhart  I,  641  fefeen  ben  betrcffenben 
®nef  bed  ^of^ßed  unb  bemnac!^  auc^  bie  Geburt  Jtarlntann'iS  (na^  M^nt)  Statl% 
Dj^I.  mä)  Mabillon,  Ann.  Ben.  II,  270)  in  baiS  ga^r  776.  Slletn  mir  gewinnen 
liemli^  fiebere  ^n^alüSpunhe  bur^  bie  Angaben  ber  Ann.  Einh.,  SS.  I,  198,  unb 
anberer  OueOen,  toomä)  j^arlmonn  (ober,  mie  er  \päin  genannt  mürbe,  ^ippin)  am 
8.  3uli  810,  unb  X^eaan*«,  Vita  Hlud.  c.  5,  SS.  II,  591,  »onac^  er  33iä<>rig 
flarb  (»gl  unten  9b.  II.  ).  IJ.  810).  2)ad  ergibt  aU  feine  (SkburtSsett  bie  ameite 
ßcUfte  bed  3a^re8  777  (nad^  bem  8.  3uli),  unb  barau«  folgt  andf ,  bog  jener  9rief 
ßabrian*«  mdit  fdfion  bem  3a^  776  angehören  fann.  Cenni  I,  351  fe^t  benfelben 
777,  JaflF^  aber  mit  mt^t  erft  in  ben  SWat  778  (\.  c.  ®.  197  ^,  2,  198  91.  5, 
201  91,  2;  ögl.  Regest.  Pont.  Roman,  ed.  2  a  I,  295  9^.  2428),  ba  bie  p^P 
Ixäfm  ^anbten,  benen  bad  ©(^reiben  mitgegeben  mürbe,  ^Ißpfta,  Snbread  unb 
S^boruiS,  mie  ^abrian  in  einem  balb  nad^^er  gefd^riebenen  Briefe  ermahnt,  im  äl'^ai 
obgef(^i(ft  mürben  (f.  Cod.  Carolin.  9h,  62,  JafF^  IV,  201-202:  In  quibus  et 
ante  aliquantos  dies  istius  Maii  mensis,  quod  vestros  suscepissemus  apjces, 
direximus  apud  vestram  .  .  .  excellentiam  Andream  etc.  u.  unten),  teenn 
^ipptn,  mie  mir  nac!^  bem  Staube  ber  Ueberlieferung  annehmen  muffen,  erft  na4 
bem  8.  Quli  777  geboren  mürbe,  (amt  ed  fl4  ^ier  nur  um  ben  SD^ai  778  ^anbeln. 

^)  Jaffa  IV,  199:  secundum  placitum,  ^nod  inter  nos  extiterat  —  ut, 
secundum  c^uomodo  inter  nos  constitit,  pro  ipso  sancto  baptisma  nostrum 
adimplere  iubeas  desiderium  de  eundem  eximram  vestrum  mium. 

,*)  Jaffö  1.  c:  Et  dum  adpropinquasset  ipsum  diem  sanctum  pascae 
et  nuUum  mandatum  de  adventum  vestrum  suscaepissemus  aut  de  missis 
vestris  secundum  placitum  .  .  .  valde  tristes  effecti  sumus. 

»)  2)ie  Seit  ergibt  fi*  au«  bem  folgenben  ©riefe,  9tt.  62,  JaflK  IV,  201; 
bgL  0.  91.  2. 

^)  Jafifö  IV,  200;  bgl.  e.  201—208.  lieber  Z^eoboru«,  mel(^  ber  $apfl 
t)ier  erfi  ducem  nostrum ,  bann  mieber^It  eminentissimum  nostrum  nepotem 
nennt,  Dgl.  ebb.  S.  218.  228  (Theodorum  eminentissimum  consulem  et  ducem 

Digitized  by  VjOOQ IC 


gorberungen  be«  ^apflc«.  319 

bcn^),  tporin  er  i^n  junöcfift  crfuc^tc  fein  SBerfprec^cn  Wnftd^tltd^ 
ber  iaufe  feine«  ©o^nei^  bocfi  noc^  ju  erfüllen,  bann  aber  unüer* 
^o^Ien  tpieber  mit  feinen  Änfprüd^en  ^erDortrat.  ©r  erinnert  i^n 
an  bie  greigebiafeit  Eonftontin*«  be«  ©rofeen  geflen  bie  Äirc^e,  ber 
biefelbe  er^ö^t  unb  i^r  Oetoalt  in  §e§pericn  (3talien)  gefc^enft 
fiabe^),  unb  brüdt  bie  Hoffnung  q\x^,  bog  ftarl  felbft  burc^  Sr* 
ffißung  feiner  SSer^eiguna  ben  SSölfern  ®eleflent)eit  geben  »erbe 
i^n  alö  einen  neuen  Sonftantin  ju  greifen.  5Dann  lommt  er  auf 
bie  JReftitution  ber  ^Patrimonien,  meiere  ber  Äird^e  in  üerfd^iebenen 
Steilen  3talien«  gefc^enft^),  aber  im  Saufe  ber  Sa^re  burd^  baS 
SSolf  ber  Sangobarbcn  entriffen  feien. 

@o  legte  |)abrian  bem  Sönige  in  bünbiger  gorm  feine  gor* 
berungen  Dor.  ©ie  na^imen  fic^  üiel  bejd^eibcner  au«  afö  bie 
früheren  au«  ber  3^^,  ipo  er  nac^  bem  »efift  be«  §erjo0t^um« 
©poleto  u.  f.  n).  getrachtet  ^atte*).  @«  njaren  nur  bie  \n  öer* 
jc^iebenen  i^eilen  Stauen«  jerftreuten  agatrimonien  ber  Äirc^e, 
bereu  SRücfgabe  er  aber  auc^  nur  für  ben  §aQ  erhoffen  burfte,  ba§ 
fr  feine  9ied^t«titel  barauf  nac^j^un^eifen  üermoc^te. 


nostnimque  neDotem);  über  ^ißppta  (frttber  ^reSb^ter)  ebb.  ®.  127.  172.  198: 
Oetoer,  jtSntg  ^pm  e.  142;  ttbei  ben  «tfd^of  ftiCtxto»  )N>n  ^ftnefle  (^efhtna) 
0.  @.  237  f. 

^)  aWtt  bem  «riefe  Cod.  Carolin.  "Sh.  61,  JaflF6  IV,  197  ff. ,  bet  noA 

fiabrion'«  etenet  Slngobe  (ebb.  9hr.  62,  @.  201 ;  ögl.  oben  e.  818  ^.  2)  im  WlA 
becbtoc^t  tfx. 

')  JaffS  IV,  199:  Et  dcut  temporibuB  beati  SilveBtri  Romani  ponti- 
£ciB  a  sanctae  recordationis  püssimo  Constantino  magno  imneratore  per 
■eiuB  largitatem  sancta  De!  catnolica  et  apostolica  Romana  ecciesia  elevata 
atque  exaltata  est  et  potestatem  in  bis  Hesperiae  partibus  largiri  dkpiatas 
.  .  .  Cenni  I,  304  f.  DecwabTt  ben  $apfl  bagegen ,  bog  er  ^ebei  an  bie  (£onflan« 
tinifdbe  ^enlmtg  gebac^t  ^(we.  2)er  gleichen  »n{t(](|t  fütb  auc^  ®iefe(er,  ^ir^em 
flefd^K^te  II,  l(3.9lnf(.)  @.  35  §  5  n.p;  «ajrmann,  ©ie  ^Jolttif  ber?Japfle  I,  284 
Vi.  1;  ^eraenrötber,  itot^oItfdtK  ^(^e  unb  «^nfUtAer  @taat  I,  361,  bem  ft^ 
SWartenö,  3)te  romifc^e  grage  @.  360  f.  anf4>ße6t;  A.  Dove,  De  Sardinia  insula  etc. 
(3)iff.  ©erlin  1886)  B.  42  f. ;  ©idel,  3)0«  ?rfi)ilegium  Otto  I.  für  bie  römifdj/e  Äirc^e 
@.  50  f.  unb  befonberfi  ©rouert  im  ©ifl.  SJa^rb.  b.  <ö5ne«-®efettf(^aft  IV  (1883), 
©.  539  ff.  675  ff.;  ffieitanb,  Reitf^r.  f.  Äirc^^nrec^^t  XXII,  145—146.  —  2)ageflen 
Glauben  Snbere  biefe  stelle  auf  jene  dhrbtd^tung  begieß  m  bttrfen,  melc^  bemnoA 
baniatt  bereit«  eitfihrt  ^oben  miigte:  og(.  Muratori,  Annali  a.  776:  ^reaoroütu«  II, 
399  9^.  2;  2)5ainger,  2)ie  $<^)f!fabeln  be«  SVlittdaUer«  e.  67:  9kittenba(^,  ®ef4. 
be«  9^m.  ^ftt^mn«  e.  41:  Oeldner,  itönig  $ip))in  @.  182  91.  1;  o.  e^bel, 
Sti  btftor.  (S^riftrn  IIL  104:  Sangen,  (S^efc^^te  ber  romtf^en  Sbx^t  bi«  ^Maxa  L 
6.  727  9t  1. 

»)»gL  0.  @.  317. 

*)  3nfofem  \pxidfi  SDtarten«  a.  a.  D.  ^.  159  ff.  nic^t  mit  Unrecht  t)on  einem 
^neuen  Programm'  be«  $a))fie«.  SBa«  er  jebod^  )N>n  einer  (Sommttton  fogt,  totidft 
SSma  rnib  $a^fl  rnnf^fx  mit  etnonber  gef^loffen  ^tten,  beruht  auf  tt)iQtttrIi(^ 
^Kombination  unb  $^tafie  —  iRitteln,  bie  für  ©iele  eine  ummberfle^Ii(<)e  Sn« 
aiebungdfraft  befil^n,  aber  nun  einmal  niAt  geeignet  ftnb  bie  Süden  ber  OueHen 
-au«au^cn.  eelbfl  baß  ©eilanb  (3eitf(^1t  für  $hr*enre<^t  XVII,  377  ff.)  SWar* 
ten«  beifHmmt,  famt  bie«  Urt^I  nid^t  ftnbem.  Sti^tig  ifl,  bag  ber  QHngang  be« 
@(^|reiben«  Cod.  Carolin.  9h.  61  befpnber«  feierli*  ip  (SWarten«  e.  165);  er  füngt 
beinahe,  al«  ob  baffdbe  einer  frfin(if(^  9tei(!^«oerfamm(ung  vorgelegt  »erben  foüte; 
4^nli(^  übrigen«  Cod.  Carol.  9hr.  64  (774—780)  e.  205. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


320  778. 

aBcntflc  laflc  md)  bcr  Äbfcnbung  bc«  ^^ilippug,  «nbrca« 
unb  i^eoboru«,  cbcnfaHd  im  Wlax,  cmpfinfl  ßabrtan  ein  Schreiben 
Staxl%  worin  bicfcr  i^m  anjcifltc,  bafe  bic  (fpanifc^cn)  ©araicncn 
in  fein  ©cbict  cinjutaficn  bro^tcn^).  Qkmä)  loanbtc  er  fic^  alja 
für  bie^mol  nac^  ber  p^renaifd^en,  nic^t  nac^  ber  Spenninen^^alb« 
infel.  3n  feiner  Slntiport  roünfd^t  ^abrian  bem  Äöni^e  bcn  ©iea 
über  bie  ©arojenen,  toenbet  ftc^  aber,  abflefet)en  öo'n  ben  ÄuP^ 
trägen  feiner  ©efanbten,  bic  er  bem  Söni^e  nochmals  empfieWt 
mit  einer  neuen  Sitte  an  benfclben.  ©eine  g^inbe  in  Stalien 
regten  fid^  toieber.  änftatt,  tt)ie  früher,  ber  ©rxbifc^of  t)on  9?a* 
üenno,  machten  i^m  je^t  üorjug^tpeife  bie  ®egner  in  Unteritalien^ 
bie  SBeneüentaner  im  Sunbe  mit  ben  ©riechen,  ju  fc^affen.  ®ie 
JBeneüentoner  t)atten  fic^  mit  ben  SBenjol^nern  t)on  ®a6ta  unb 
lerracina  vereinigt,  um  einige  campanif($e  ©täbte  jum  SlbfaDöom 
5ßapfte  ju  üeranlaffen  unb  ipieber  ber  griec^ifc^en  ^errf^aft  ju 
unterwerfen.  äRan  ^atte  ft^  ^iej^u  förmlich  mit  bem  ^atriciu^ 
t)on  ©icilien,  ber  feinen  ©ife  in  ®aöta  ^atte,  oerfc^ujoren  2). 
8BieberI)olte  SJerfuc^e,  bie  ber  ^apft  ma^te,  bie  Eampaner  jur 
©enbung  t)on  Slbgeorbneten  an  i^n  ober  ben  ^ranfenfönig  ju  be* 
ftimmcn,  blieben  fruc^tlo^^).  §abrian  mu§te  tüieber  ju  ben  SSaffen 
greifen  unb  fc^icfte  fic^  an,  Sampanien  mit  Sßaffenaeioalt  ju  bt* 
Raupten*).  2Wan  lieft  nic^t,  toa^  junäc^ft  weiter  aewat)*).  §a* 
brian  ^ielt  jjebenfallö  feine  eigene  SKac^t  boc^  faum  für  auSrcic^enb, 
um  fic^  feiner  ®egner  ju  erwehren,  flagte  Äarl  feine  Wot^  unb 
erfud^te  it)n  in  SeneDent  auf  bie  ©nfteßung  ber  Unternehmung 
^infid^tüc^  Sampanien«  ju  bringen;  er  felbft  muffe  cinftweilen 
ieben  SSerfe^r  mit  ben  83enet)entanern  ablehnen*). 


1)  Cod.  Carol.  ^,  62,  JaflP^  IV,*  201;  öqL  0.  @.  290  Sfl,  5. 

^  Jaffg  1.  c.  <S.  202:  Et  hoc  agnoscat  a  Deo  protecta  precellentia 
vestra :  quia  aliquantas  civitates  nostras  Campaniae  operantes,  emuli  vestri 
atqae  nostri  nefandissimi  Beneventani  ipeum  nostrum  populuzn  suadent 
a^ue  Bubtrahere  a  nostra  dicione  decertant  ona  cum  babitatores  castri 
Caietani  seu  Terracinensium;  obligastes  se  validis  sacrameDtiB  cum  ipso 
patritii  Siciliae,  qui  in  predicto  Castro  Caietano  residet  Et  decertant  a 
potestate  et  dicione  beati  Petri  et  nostra  eosdem  Campaninos  esurpare  et 
patricio  Siciliae  subingare.  g.  ßtrfd^,  gorfc^migcn  jur  b«it[d?en  (Skfdj/idjtc  XIII, 
45,  t)ermut|}et,  bfr  $atndiid  um  SicUten  ftt  au9  biefer  ^^tranlaffmtg  mdf  (SaSta 
getommen;  füm^tnü  get^Srte  bied  jebik^  hvaa  5^€ma  @icttten  i^ä,  ^4.  ber 
^tabtcoerfaffmtg  »on  gtaüen  I,  225  9?.  1). 

8)  ^^l  JaflP^  1.  c  <B.  202—203;  gotfc^.  I,  496-497. 

^)  JaffS  IV,  203:  disposuimus  cum  Dei  virtute  atqne  auxilio  una  cum 
vestra  potentia  generalem  nostrum  exercitum  iUnc  dirigere.  Unter  ber 
vestra  potentia  Derflel^t  ©regorotmiiS  n,  413  fränfifdK  ^ilfMm)))^. 

^)  3)o6  bcr  ?^)fl  2:crracina  unlemarf,  wie  ?a|)encorbt  ©.  100;  ®regoto»mi«  n, 
413;  ©trouS  ®.  14;  ^wmad  @.  13  9?.  3  ongeben,  jle^t  Cod.  Carol.  9i.  66 
@.  208,  jcbod^  ifl  ber  3eitpunft  nic^t  nä^er  ju  befhmmen.  SögL  unten  5.  3.  780. 

«)  Jaffd  IV,  203. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@nat)en^onM  in  ^taVitn.  321 

Die  Qcit  ciniacr  anbcrcr  SBricfc,  todc^c  5ßapft  ^abrian  an 
Siatl  rid^tctc^  lägt  fic^  ni^t  flcnaucr  bcfttmmcn,  tpcnn  fic  auc|  im 
allgemeinen  xn  biefen  ß^ittaum  faQen  ^) ;  auc^  bejie^en  fie  fic^  auf 
SSer^ältniffc  üon  imtcrfleorbnctercr  SBeoeutun^  2).  Äarl  ^at  ipa^r* 
genommen ,  bag  ftc^  eine  grogc  ^nja^l  3taltener  in  ber  @{(at)etet 
bei  ben  ©arajencn  befinbe^).  ©d^on  jur  Seit  ber  langobarbifc^en 
^errfc^oft  Ratten  bie  SBenetianer  einen  lebhaften  ©flaüen^anbet  mit 
ben  ©arajenen  unterhalten*),  tüaö  Äarl  nicbt  ganj  unbefannt  ge* 
ttjejen  fein  lann ;  allein  er  fc^eint  aud^  bie  »iömer  im  SBerbaAt  ge* 
^abt  ju  ^aben  bieö  ©efc^äft  ju  betreiben  unb  mad^te  bem  ^aöftc 
in  einem  Schreiben  SSorftcHungen  barüber*).  $abrian  öertoa^rtc 
fic^  jebodö  mit  Sntf^icben^eit  gegen  biefen  SSormurf  unb  gab  Sari 
genauere  Sluöfunft  über  ben  ©adjüer^alt.  2)ie  ©rieben  feien  üon 
le^er  an  ben  langobarbifc^en  Äüften  gelanbet,  l^ätten  freunbfc^aft^ 
li^en  SSerfe^r  mit  ben  Sangobarben  angefnüpft  unb  bei  i^nen 
©Ilaöen  gefauft.  @r  l^abe  bem  ^erjog  Mo  ben  83efet)l  gegeben, 
er  foHe  mehrere  ©c^iffe  au^rüften,  bie  ©riechen  ergreifen  unb  i^rc 
©c^iffe  in  SSranb  ftedfen.  Slber  SHo  l^abe  i^m  ben  ®e^orfam  t)er=» 
meiaert,  unb  er,  ber  ^apft,  ^abc  nic^t  bie  SWittel  bem  Unnjefen 
5U  fteuern.  SSBad  in  feinen  Gräften  geftanben,  ^abe  er  getl^an;  bie 
griec^ifd^en  ©c^iffe  im  §afen  oon  EentumceHä  (Sioita^Decc^ia) 
habe  er  oerbreunen  loffen  unb  bie  ^Bemannung  berfelben  felbft 
längere  Qzxt  gefangen  gehalten.  ®ie  ^auptfac^e  fei,  bag  bie 
ßangobarben,  üom  junger  getrieben,  öiele  ©flauen  öerlauften;  ja, 
bie  ^unger^not^  in  jenen  ©egenbcn  fei  fo  grog,  bafe  oiele  Sango= 
barben  au8  eigenem  antriebe  auf  bie  gric^ifc^en  ©c^iffe  gingen, 
nur  um  i^r  Seben  ju  frifteu.  Äarl  ^at  menigften^  fpöter  änorb** 
nungen  getroffen  um  bem  Uebel  ju  fteuern. 

yio6)  in  einer  anberen  ©ac^e  ^at  §abrian  bem  Äönige  gegen^ 
über  fic^  ju  Derantmorten.  @^  ift  Äarl  ju  D^ren  gefommen,  bag  ein 


1)  Cod.  Carolin.  ^.  63.  64.  65,  Jaff6  IV,  203  ff.,  todc^cr  bie  bdbcn  aflcren 
@<^rcibfn  in  bie  3«t  öon  774—780,  ba»  tefetere  776—780  fe^t.  SWartenÄ,  JDie 
xümi^t  gfragc  @.  159,  meint  gtoar,  baß  biefe  ©riefe  entweber  774—776  ober  778 
bi«  7«0  geft^rieben  feien;  aber  fein  Argument  bafür  ijl  nur  feine -fefte  Ueberjeugung*, 
bag  bie  ^orrefponbenj  ^axVi  unb  mbrian'iS  ^roifd^en  bem  mü^  776  unb  bem 
Wlai  778  ganglic!^  geruht  ^aben  mfljte.  2)iefe  fubjeftioe  Uebeneugnng  (ommt  ^ 
ma  um  fo  meniger  in  ©etrad^t,  ba  fit  fxdf  auf  unbegrttnbete  Kombinationen  flfi^t. 
2)cr  ©rief  9h.  65  muß,  wie  Jaff<§  @.  207  «R.  1  mit  9itä)t  bemerft,  nadj;  bem  im 
Sa^r  776  erfolgten  Jobe  be8  ^robgaub  bon  JJriaul  berfagt  fein.  «gl.  caxäi  Reg.  Pont. 
Koman.  ed.  2a  SRx.  2425-2427. 

«)  a)er  ©rief  9h.  63  @.  203  f.  enthält  fogar  nur  allgemeine  »leben«arten. 

»)  Jaff6  IV,  205,  Cod.  Carol.  9h.  64.  3)ic  bom  ?apfl  erwähnte  $«nger«- 
not^  bei  ben  Songobarben  (6.  206:  dum  famis  inopia  eos  constringebat)  brauet 
feineiSmeg«  mit  ber  779  aaS  bem  fränfifc^en  Steige  gemelbeten  (og(.  unten)  für  g(ek^« 
Seitig  gehalten  au  »erben,  mie  fjforfd^ungen  I,  496  9^.  1  gefc^iel^t;  ber  ^n^ait  be» 
©riefet  mochte  oieQeici^t  e^er  nadf  bem  Sa^re  774  gu  ^imoeifen,  tgl.  unten  97.  4; 
0.  ©.  255. 

*)  ©gt.  ?eo,  <»ef*i(]^te  öon  gtalien  I,  223  f.;  ©regorooiu«  II,  303  f.  409  U 

'^)  ^abrian  erwähnt  ouÄbrtidli^  ben  ©rief  Äarf«,  bei  Jaffifi  FV,  205. 
3i(ikxi>.  b.  btf4.  Qlef4.  -  9(bel-@iinfon,  Stavl  b.  ®t.    I.  8b.    2.  Auft.       21 


Digitized  by  VjOOQ IC 


322  '778. 

%t)t\l  bcr  römifc^cn  ©ciftUc^fcit  burc|  feinen  fieben^roanbd  Änftog 
errege,  unb  Äarl  ftcßt  bcn  ^a<)ft  baröber  jur  JRcbe^).  §abrian 
»eift  icbod^  bie  Slnj^ulbigun^  mit  ©ntjc^ieben^eit  iuriid  unb  er^ 
greift  bie  ©clegcn^cit  au$  bic^mat,  wie  fonfi  fo  oft,  ben  Äönig 
Dor  bcn  böfen  3i*"9^"  5"  warnen,  bie  Qmctxadit  jroifc^en  Äönig 
unb  $apft  5U  fäen  fachten  2). 

©in  SSorfall  in  3ftrien^eigt,  wie  wenig  ber  5ßapft  o^ne  Äarl 
t)ermoc^te.  @in  93ifc^of  äKauriciud  in  Sftrien,  üieüeic^t  t)on 
Äemonia  (©ittä  nuoba)*),  ^atte  im  auftrage  SiaxV^  bie  Sinfilnfte 
aud  ben  Patrimonien  ber  römifc^en  j^ircqe  in  Sftrien  fär  ben 
^apft  erhoben*);  aber  bie  Sftrier  unb  bie  bort  wo^nenben  ©riechen 
legten  §anb  an  i^n  unb  blenbeten  i^n,  unter  bem  Sorgeben, 
er  wolle  Sftrien  bem  fränfifc^cn  Äönige  in  bie  ßönbe  liefern*). 
§abrian  fetbft  war  außer  ©tanbe  etwa«  für  ben  Sifc^of  ju  t^un, 
er  nal^m  aud^  ^ier  bie  Unterftüftung  StaxV^  für  benfelben  in  An* 
fprud^,  öcrwie^  i^n  an  bcn  fränfif^cn  ^erjog  in  griaul®)  unb 
erfud^te  Sari,  biefem  ben  Auftrag  juge^n  ju  taffen,  bcn  Wlan* 
riciuS  wieber  in  fein  ®iötl^um  ciniufc^en.  2)ie  ©teHung  Sftricnö 
ift  l^ierbci  nic^t  rec^t  flar.  gränfifc^,  fie^t  man,  War  e^  bamatö 
noc^  nic^t,  unb  hoäf  ift  auc^  nid^t  ^u  fc^en,  wie  Äarl  bem  93ifc^of 
in  83etreff  3ftricng  Scfe^le  geben,  wie  er  feinen  §crjog  oon  griaut 
beauftragen  fann  ben  Sifc^of  wieber  einsufefeen,  wenn  Sftrien  unter 
ben  ©necken  ftanb.  ®em  Slamcn  mdf)  muß  aber  te^terc^  noc^ 
ber  göÖ  gcwefcn  fein;  t^atfäc^lic^  bereitete  ^d)  fc^on  ber  Ueber* 
gana  unter  bie  fränfifc^c  §crrfc^aft  oor. 


1)  Jaff6  IV,  206. 

')  Jaff6  1.  c. :  Nunc  vero  quaerunt  emuli  nostri,  qui  semper  zizania 
Beminaverunt ,  aliquam  illis  —  Deo  contrario  —  inter  partes  malitiam 
Beminare. 

^)  2)a6  tS  ber  Sif^of  t)on  aemonia  »ar,  t^ermut^  Ughelli^  Italia  sacra, 
ed.  Coleti  V,  229.  UebrigeniS  lieat  2(eiiioma  aaerbingiS  auf  ber  tfhtf^en  ^albmfel, 
nii^t  na^e  bei  ^enebtg;  ügl.  Wl.  Straug,  SBe^ie^mtgen  StatVi  ivan  grietp.  9ld4e 
©.  12  91.  2. 

*)  Jaff(§  IV,  207,  Cod.  Carol.  ^.  65.  2)aÄ  2)atum  bc«  ©riefe«  tagt 
fU^,  roie  gefagt,  nid^t  genauer  beftimmen  att  auf  ben  3^traum  bon  776—780; 
Cenni  (i,  372)  feljt  i^n  in  ba«  3a^r  778. 

^)  Proponentes  ei,  ut  auasi  ipsum  territorium  Histriense  vestrae  sub- 
limi  excellentiae  tradere  deouisset,  fc^reibt  ^abrian  an  ftarl.  2)a9  (ann  ni4t 
feigen:  ^ntit  bem  Snfinnen,  er  bätte  3f^^  bem  Jtönig  überaeben  foQen',  fonbem 
nur,  »te  aud^  Muratori,  Annali  a.  779  unb  St  Marc,  Abregt  @.  394  ed  foffen, 
-fte  warfen  ibm  öor,  er  roolle  3iWen  Äarl  übergeben*.  Aber  fdbfl  wenn  bie  etfle 
(ml&rung  (toQ&  jebod^  nic^t  benfbar  ift)  bie  rid^tige  wöre,  würbe  babun^  in  ber  ^oupt« 
foc^e  mqtd  geänbert,  fonbem  glei^faO«  au«  biefer  ^tette  berDorgeben,  ba|  ^ffanen 
nod^  in4t  unter  fränlifc^er  $errf(^ft  flanb.  Cenni  I,  373  wiu  ba«  mit  Umtäfi 
befheiten;  t)gl  caiä)  unten  9b.  11.  §.  3.  805  fowie^amad,  2)a«  (aroting.  unb  ba« 
b^^antin.  9{ei4  ^.  12. 

^)  (£«  ifi  ber  oben  erwSbnte  denog  ä^arcanu«  bon  |$riau(,  beffen  (Sinf^veiten 
^abrioii  wttnf^t;  Dgl  0.  @.  254 


Digitized  by  LjOOQ IC 


779. 

Sari  bringt  bcn  SBäintcr  in  ^criftal  ju,  tpic  bic  ?lnnatcn  aug* 
brücflic^  bcjcugcn^).  Urlunbli^  tft  fein  äufcnt^att  in  bieder  ^falj 
crft  am  13.  ÜJiärj  wicbcr  nac^jurocifcn,  ba  er  biefem  Äloftcr  §eri^ 
felb  eine  Äirc^e  ^u  Supnift  unb  oerfc^iebene  R^^^ten  fc^enft^). 
«m  27.  fUläxi  beftätigt  er  ebenfaQö  in  ^criftal  auf  Sitten  bc« 
Äbte^  ^rotbert  oon  ©t.  ©ermain  be^  ^r68  biefcm  Älofter  bie  fc^on 
üon  5ßippin  i^m  Dcrlie^ene  ßoßfrci^eit  im  ganicn  SReid^e®),  unb  fo 
ift  mo^l  aud^  bad  Sapitular,  roelc^ei^  öom  ^ärj  779  batirt  ift, 
in  ^criftal  ertaffcn*). 

SBö^renb  ber  trtegerifd^  beipcgten  Sa^rc  feit  772  ^atte  bic 
©efeftgebung,  fouiel  ju  fet)en,  geruht;  erft  779  fanb  Äart  ^cit,  auc| 
auf  biefem  ©cbiete  eine  größere  I^ätigleit  ju  entfalten ;  bie  gruc^t 


>)  Annales  Einhardi,  SS.  I,  161 ;  au(^  Ann.  Laur.  mai.  778,  SS.  I,  158 
berichten,  bag  er  ®ci^na*tcn  778  foroie  Opern  (11.  «pril)  779  in  ^ertflal  feierte; 
ogL  0.  3.  316  91.  3.  (Sin  9(uf enthalt  ^axV»  in  (^mpiegne  gmif^en  S^ei^no^ten 
unb  Oßem  ift  nid^t  na(](|)nmeiffn,  n?ie  er  benn  nad^  ber  oudbrucflic^en  Angabe  ber  Ann. 
Einh.  erfl  naä)  Dfhrn  nadj;  ©ompiegne  reifte  (ogl.  unten  @.  332  Sfl,  6).  2)a»  Dri- 
oinol  ber  Urfunbe  beiMahul,  Cartulaires  et  archives  des  communes  de  Tancien 
aioc^e  et  de  rarrondissement  adminiBtratif  de  Carcassonne  II,  208,  morin 
Statt  beut  abte  iRimfrib  t)om  äJ^Zarienflofler  ju  9tomiliad  (Sagraffe)  am  J$(uffe  Drobio 
(Orbieu)  im  (Skbtet  von  9{arbonne  feinen  8eft^  beflätigt,  ifl  im  unteren  Steile  ^erffört; 
bie  2)atirung:  Facta  XIV.  kal.  febr.  anno  XI.  Ind.  I.  re^.  C,  aetam  Com- 

rdio  regio  palatio  (pq/L  Mabillon,  Annales  II,  244  mit  XV.  k.  f ;  8o^mev 
12  Sfh,  95)  beruht  nur  auf  unridf^tiaer  (Srganaung  in  fe^r  fpäten  Sbfd^riften, 
©itfeJ  U,  63  (iThf.  165).  279  ff.;  amUlbad^er  ^h,  m  a)ie  betreffenbe  Urfunbe 
f(^^  im  3uni  800,  unb  )war  ni^t  in  (Sonqnegiie,  andgejlellt  morben  ju  fein.  2)ie 
befhittene  ^bentität  jeneiS  9(bt8  Don  Sagraffe  mit  bem  oieK^namigen  (inr^bifd^of  Don 
92arbonne  motten  n>ir  aber  fefIbaCten  {ogl.  ®ide(  II,  281.  I,  287  ^.  4;  2)ümmler 
bei  Jaflfö  VI,  831  91.  4  u.  unten  j.  3-  782). 

>)  äRfiblbac!^  9hr.  211;  SBend  III  2,  12  9h.  9,  bgl.  ^a^n,  ^onifaa  unb 
M  @.  282  91.  1. 

«)  iBWlblbacber  9h.  212;  Tardif  e.  63  9Zi-.  81.  3n  ber  @*enfunfj  be« 
örafen  Kunibert  an  gulba,  Dom  10.  SWärj,  ©ronfe,  Codex  @.  39  9h.  62,  ifl  ber 
3ufa6,  tt7onad)  Staxi  bei  ber  ^enfung  anwefenb  mar  unb  fle  befiatigte,  jünger  unb 
att  mtä)t  5u  betrachten,  ebb.  ^.  39  9^.  2.    itarl  bat  nicbtd  bamit  gu  tbmt. 

^)  Unrichtig  Derlegen  2)ip))olbt  @.  65  u.  a.  ben  (Srtag  biefed  (^itulard  auf 
bad  9Raifelb  in  2)iiren,  Dgl  bie  beiben  folgenben  9bten. 

21* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


324  '•». 

berfelben  ift  t>a^  (Sapitular  Dom  Wl&xi  btefed  ^af)xti,  totlä)t^  Don 
bcn  ucrfdöicbcnartiflficn  ©cgenftönbcn  ^anbclt.  @d  ging  l^crDor 
aud  bcn  Scrat^ungcn  einer  SBcrjammlung  Don  „SBifc^öfcn,  Siebten 
unb  erlauchten  ©rafen",  bie  Äarl  ju  fi^  berufen  ^atte^);  aber 
jc^on  bie  frü^e  Q^xt,  im  SKörj,  bann  bie  auigfbrüdli^e  9iac^ric^t, 
boB  bie  große  SReiA^Derfammlung  biejei^  3a^r  in  ®ürcn  ftattfanb  *), 
Derbictet  jene  SSerfammlung  mit  ber  Unteren  ju  Dertoe^feln;  c8 
fann  boc^  nur  ein  engerer  ^eiS,  leine  förmliqie  SReid^^Derjamm» 
tung  getoefen  jein,  mit  ber  Äarl  jene  ©efefee  Derein  barte,  ttjie  eg 
ja  au^  fpäter  nid^t  feiten  Dorfam,  ba|  folc^e  Sapitularien  ol^nc 
2Witn)irfung  ber  großen  JReid^^Derfammlung  erlaffen  tourben^). 

5Die  Sef^lüffe  betrafen  firc^lic^e  unb  »eltlic^e  Angelegenheiten, 
beftätigten  unb  erneuerten  alte  Slnorbnungen  *)  unb  fügten  neue  tiinju. 
®ie  crftcn  SSeftimmungen  ge^en  auf  firc^lic^e  SSer^ältniffe  unb  be* 
jtoeden  bie  ^erfteflung  einer  fefteren  ^ierar^ifc^en  Drbnung.  35en 
©uffraganbifc^öfen  ttjirb  ©e^orfam  eingefc^ärft  gegen  bie  SKetro* 
politanbifc^öfe,  bereu  ©infefeung  übrigens  fc^on  unter  ^ippin  auf 
ber  ©t)nobe  Don  SSerneuil  au^gefproc^en  njar^).  SOßo  augenblicflic^ 
leine  39ifd^öfe  gen)eit)t  finb,  f ollen  unDerjüglic^  folc^e  eingefe|t 
toerben«).  ®ie  regulären  Ätöfter  f ollen  nac^  ber  9?eget  leben, 
grauenflöfter  bie  ^eilige  Drbnung  beobac5[ten  unb  iebe  Äebtiffin 
ununterbrochen  im  Älofter  njo^nen"^).  ®ie  Sifc^öfe  foßen  über 
^rieftcr  unb  Älerifer  in  i^rem  Sprengel  i^re  ®cn)alt  nac^  ben 
Sanoncd  au^ben,  follen  einfc^reiten  gegen  unfittlid^en  SebenS«' 
»anbei  in  i^rer  ©iöjefe  unb  fic^  lauten  aud  ber  ©iöjefe  eined 
anberen  einen  Älerifer  aufjune^men  ober  gu  njei^en®).  aße^  SBe* 
ftimmungcn,  bie  in  ä^nlid^er  SBSeife  fc^on  früher  getroffen  finb, 
aber  bi^  jeftt  noc^  nic^t  gehörig  jur  ©urc^fü^rung  gelommen 
xoaxtn.  dagegen  n)enigften^  t^eilmeife  neu  ift,  toaiJ  über  bie  Snt^ 
rict)tung  be^  getinten  beftimmt  ttjirb.  ©d^on  5ßippin  ^atte  auf  bie 
forgfälfige  ©ntri^tung  biefer  Don- ber  Äird^e  längft  in  Stnfprud^ 


')  Ca[)p.  I,  47:  Anno  feliciter  undecimo  regni  domni  nostri  Karoli 
ßloriosissimi  regis  in  mense  Martio  factum  capitulare,  qtialiter  congregatis 
in  UDum  sinodali  concilio  episcopis,  abbatibus  virisque  inlustribus  comiti- 
bus,  una  cum  piiasimo  domno  nostro  Becondum  dei  voluntatem  pro  causis 
oportunis  consenserunt  decretom. 

«)  Ann.  Laur.mai.  SS.  I,  160;  Ann.  Einh.  SS.  1, 161;  Ann.  Quelferb., 
Nazar.,  Alam.  SS.  I,  40  (ed.  ßmfing  @.  236 1>). 

^)  Heber  fold^e  fletnere  ^erfammlungen  auger  ber  QpX,  bie  nomenUi^  unter 
eubwig  b.  gr.  ntd^t  feiten  flnb,  ojf.  SBai^  III,  2.  «ufl.  @.  573  ff. 

*)  c.  12  befHntmt  auiSbrüdltc^:  Capitula  vero,  quae  bonae  memoriae  ge- 
nitor  noster  in  sua  placita  constituit  et  synodus,  conservare  volmnns. 

^)  c.  1,  Capp.  X  47 :  De  metropolitanis,  ut  suffraganü  episcopi  eis  se- 
cundum  canoneB  subiecti  sint  et  ea  quae  erga  ministerium  ulorum  emen- 
danda  cognoscunt,  libenti  animo  emendent  atque  corrigant  9^t  bte  ®e« 
fümmungen  ber  ©^nobe  tmn  Cemeuil  e.  2.  3,  Capp.  I,  33. 

^)  c.  2:  Ubi  praesens  episcopi  ordinati  non  sunt,  sine  tarditateordinentur. 

')  c.  3;  09t.  Concil.  Vemense  755  c.  6,  @.  34. 

^)  c.  4.  5.  6;  t>al  bie  SefHmmungen  in  StaxV9  erfiem  (Sapttular,  oben 
@.  69—70. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©nfü^img  bc«  ,3^"^  «"^  ^tmixn'.  325 

flcnommcncn  Abgabe  gcbrunflcn  ^),  unb  Staxl  tptcbcr^olt  bicf  cn  SBcf  cW  ^) ; 
aber  neu  ift  bafe  er  ben  3c^nten  öerboppelt,  bcn  firdilid^en  ©ene* 
ficien  bie  Abgabe  eineö  „3^^"*^"  w"i^  5Weunten"  aufleflt,  njobei 
ju  bem  urfprünfllic^en  allfleineinen  fird^lic^en  ßc^nten  bcr  befonbete 
3inö,  tüeld^er  auf  bem  58encfictum  laftete,  in  ber  §ö^e  eincd 
^weiten  ß^^ntete  beö  Srtrage^  ^inaufam  ®).  Unb  neben  biefem  öer^ 
Doppelten  3^^"*^^^  Ratten  bic  ju  SSeneficium  verliehenen  Äirc^en* 
guter  regelmäßig  noc^  eine  weitere  Abgabe  ju  entrichten,  bie  t^eil^ 
toeijc  fc^on  früher  beftanben,  t^eitoeife  aber  aud^  erft  neu  auferlegt 
tourbe;  im  erften  gaÖ  beftanb  fie  in  i^rem  urfprünglic^en  SBetragc 
fort;  bagegen,  tt)o  fte  früher  nic^t  beftanben,  foQte  fie  neben  bem 
„Q^k^^^^  ""^  Sieunten"  nur  in  beträ^tlic^  t)erabgefe^tem  SBetrage 
entrichtet  werben*).     @ö  waren  entfc^iebene  Segünfttgungcn  ber 


»)  Sßal  «Bai«  IV,  2.  «ufl.  @.  120  ff.}  OeÖner,  Äonig  ^tppin  @.  298 
^.  6  imb  ttbfr  bte  ^ebeutung  beiS  3^^><^  ^^  ^^^^  ^^  ^^  ^^  folget  Don  iebem 
(Steißen  gufontmenbfn  Steuer,  meiere  i^  gomtd^t  erfl  üom  Staate  getoöJ^  gn  toecbm 
braucht  namentlid)  9{ettberg  IT,  711  ff. 

^  c.  7.  De  decimifl,  nt  unusquisque  suam  decimain  donet,  atque  per 
iii8«ionem  pontificis  dispensentur. 

')  c.  13:  De  rebus  vero  ecclesiarum ,  unde  nunc  censos  ezeunt,  de- 
dma  et  nona  cum  ipso  ccnsu  sit  soluta;  et  unde  antea  non  exierunt,  si- 
militer  nona  et  decima  detur;  atque  de  casatis  50  solidum  unum,  et  de 
casatis  30  dimidium  solidum,  et  de  20  trimisse  uno.  9iettbfrg  II,  714  ^ebt  l^ctoot, 
bag  bie  S^fflnm  ber  decima  et  noUS  gan)  getrennt  Don  ber  Beßimmimg  über  ben 
ongemetnen  3^^"»  c-  '7*  Derorbnet  tmrb,  ein  ^etoeid  für  bie  Serf^iebenbeit  ber 
alten  ^Ibgobe  twn  ber  neuen,  totiäft  Untere  Dom  ^tfUjt  bed  JKrci^enguted  ab^gt. 
Ob  ins  ^br  779  ober  hod)  f(](|on  unter  ^ippin  bie  erfle  (Sinfttbrung  ber  decima 
et  nona  faut;  ^gt  batNm  ob.  ob  eine  nnbatirte  Urfunbe  Subnng'i»  b.  ^.,  »orin 
^bnng  bie  (Sinftt^rung  fd)on  feinem  (ShrogDater  $ippin  guf treibt,  e4t  \%  SRon 
ferait  biefe  Urtmtbe  nur  caa  gtoboarb,  Hiatoria  eccles.  Rem.  II,  c.  19,  SS.  Xm, 
469  fv  woju  ju  Oergleii^  Cod.  Udalrici,  Jaff6  V,  6  mtb  bie  ©ejlätigung  Äarl'fi 
be«  Äablen,  «öbmer  9fcr.  1621  (Fiodoard.  1.  c.  ID,  4,  @.  478).  2)ie  (5*t^  be- 
fireitet  ©aift  III,  2.  Süifl.  e.  38  91  2:  IV,  2.  «ufl.  @.  157  SR,  1,  »a^renb  fU 
9{ot^,  (^4i4U  bc«  «eneficioImefeniS  0.  364  9^.  183;  gfeubalitat  unb  Unterti^an« 
öcibonb  ©.  93  SR.  10;  126  «R.  27  fefl^t  »gl  femer  ©idet  II,  150  (9hr.  222). 
329—331:  »Üi^tboc^er  9h:.  777;  anä)  ©imfon,  3a^;rbb.  ?ubn).  b.  8r.  I,  72  91.  1; 
n,  261  92.  3.  SRiiblbac^er  gelangt  gu  bem  (Ergebnig,  bap  bie  Urfunbe  mif  e^ter 
<Brunb(age  benxbt,  aber  tt7abrf(^u4  Don  ßinimar  umgearbeitet  unb  neben  anberen 
ouffäQiaen  C^teÜen  iniSbefonbm  au(^  biejentge  ttber  bie  3c^ten  unb  9{eunten  inter« 
Mixt  Vß.  9u$  anbere  9{a(bn(bten  über  eine  berartige  Serorbnung  ^vppixCi  fUib  ge« 
faifc^t,  Dgl  mOfibadfa  in  amtt^.  bed  Snflitutd  ffir  öflermd^fi^e  ®ef4i(^tdforfc&.  I, 
609.  2)te  (Sinftt^Tung  beiS  9{eunten  neben  bem  ßebnten  ifi  olfo  erfl  Staxl  )u^f(^retben, 
nwran  au4  bie  Don  fSka^  IV,  2.  9bifl.  e.  193  9^.  4.  5;  194  9^.  1.  2  beige» 
brachen  ©teilen  feinen  3^^f^^  \aWtn, 

^)  fßal  bie  ©teile  in  ber  Dor.  9tote  unb  ttber  ben  SRapßob  bei  ber  ^ab- 
fe^ung  9bt(,  gf^balitSt  unb  Untert^Derbanb  ©.  125  f.  ^S>\t  Skrorbnung  fami 
iibrigend  Derfc^ieben  Decflanben  »erben.    &  fragt  fi^,  ob  bie  SefHmmung  ttber  bie 

g^e  bed  S\Ti\t9,  bie  SBorte  atque  de  casatis  etc.  auf  ben  f^on  frtt^  bego^Iten  census 
besiegen,  ber  baburA  geregelt,  ^obgefe^t  »erben  foute;  ober  ob  nu^t  Dielme^r 
nur  auf  ben  ^weiten  gau,  »o  frttber  fein  census  entri^tet  ifi.  ^üx  baiS  lebtere  ent» 
fd^bet  fi^  9totbr  S^<tl<t^<  ^'^  Untert^Derbanb  ©.  126,  unb  ie6t  auä)  Sai«  IV, 
2.  «ufl.  ©.  193  Ä.  3.  2)iefe  «n^t  Derbient  in  ber  a:^t  ben  «otjug.  2)ie  erpe 
)^3efHmmung  Don  c.  13  faat  audbrttcflidd,  bag  ber  census,  mo  er  beßanb,  fortbegoblt 
tt>erben  foQte,  nid)t9  Don  emer  »erminberung,  unb  fo  Der^e^en  ed  aud^  bie  $erfaf|er 

Digitized  by  LjOOQ IC 


326  779. 

^xxäjt,  n7eld^en  ^orl  nod^  tDeiterc  l^tnjufügte.  @d  toar  nid^t 
möglid^,  bcn  burd^  bic  einjicl^uiia  jol^Ircic^ct  ^rd^cngütcr  unter 
^arl  äRartcQ  unb  $tppin  ber  ^rd^c  jugeffigten  Sd^oben  bitrd^ 
einfache  fUMaabc  ber  cingcjogcncn  ®ütcr  totcbcr  gut  ju  machen; 
fclbft  ttjcnn  Warl  QctooUt,  »ären  bic  SBcfi^öcrpituiffc  t)icl  ju  t)cr* 
toicfclt  actoefcn,  um  fo  o^nc  toeitcrcö  eine  JRücfflabc  torjune^mcn. 
5£)afär  fd^ritt  er  baju,  bie  Äird^e  auf  anberem  SBeac  toenigfteng 
einigermaßen  ju  entfcgäbigen.  Unter  biefcn  ©eftdgitöpunft  faßt 
tool^l  fd^on  bie  SSerboppelung  beg  ßel^nten,  obglcid^  ein  fieftimmter 
ßintuei^  barauf  jtd^  nid&t  flnbct;  jcbenfallö  ^at  biefen  Qmä  bie 
Seftimmung  über  bie  $recarien,  totläjt  fid^  unmittelbar  an  bie 
JBerorbnung  über  ben  yleunten  unb  Qt^nttn  unb  über  ben  ginö 
au^  ^rd^engut  anfdpliefet.  SBö^renb  bie  Äird^e  i^re  SBefifeungen 
felbcr  ni^t  aurüdfer^ielt  ^),  tielmc^r  nod&  immer  neue  SJergabungen 
öon  fiirc^engut  burd^  bie  Äronc  ftattfanben,  hjurbe  hjenigften« 
barauf  gehalten,  baß  in  ben  betreffenben  Urfunben  bie  fiird^e  al^ 
bie  urfprünglic^e  (Sigentpmerin  bejeid&net  ttjarb^),  tl^cilmeife  nur 
um  ber  f$orm  n)inen,  bann  aber  aud^  um  baburd^  ba^  (&x%tnti)xxm^^ 
xt6)t  ber  Äird^en  ju  toa^ren  unb  il^nen  bie  ©eltenbmad^ung  biefeg 
©igent^um^red^tcö  eintretcnben  gaöeö  ju  erleichtern.  @ö  fonnte 
nid)t  fel^Icn,  baß  mand^e  Snbaber  t)on  ftird^engut  ben  Urfprung 
l^rcg  SScfifeeg  ju  tertoifd^en,  ba§  Sigent^umöre^t  ber  fiird^e  öcr^» 
geffen  ju  mad^en  fud^ten,  unb  s^^ar  gefd§a^  bieö  baburc^,  baß  fie 
eö  unterließen  für  baö  in  i^rem  SBeple  befinblid^c  fiird^engut  fid^ 
^recaricnbriefe  auöfteDen  ober  ju  gehöriger  Qdt  erneuem  ju  laffen, 
toä^renb  biefe  eben  gerabe  für  bie  ftird^en  ein  SBetoei^mittel  i^re« 
gigent^umöred^tcg  toaren®).  5£)icfem  SKißbraud^  ju  fteuern,  öer^ 
orbnete  Sari,  baß  bie  ^ßrecarien,  n)o  fie  frütier  auögeftcDt  toorben, 
erneuert  merbcn,  mo  aber  iftre  SluöfteDung  frül^er  terfäumt  fei, 
nad^träglid^  fold^e  auögefteDt  njerben  follten*).  S)abei  toirb  an^* 
brüdFIid^  ein  Unterfd^ieb  gemad^t  in)ifd^en  ben  ))om  Könige  ober 
bod^  auf  feinen  SBefel^l  t)erlie^enen  $recarien  unb  ben  uon  ber 
Äird^e,  ben  SBifd^öfen  ober  Siebten  freiwillig  verliehenen  *^).     2)ie 


ber  Don  i^orettud  aU  forma  langobardica  be^eid^neten  9{ecenfion  bed  ®efet}ed,  mbem 
fie  bec  i^eßintmung  bie  ^ffung  ^(ben,  c.  14  @.  50:  qm  usque  nunc  alium 
censum  dedit,  inantea  sicut  pnus  fecit  ita  faciat;  Dagegen  »er  bisher  no<^ 
feinen  census  bejo^ft  l^at,  fott  Hmftig  einen  bejal^ten.  Uebcr  btefe  gweite  Weccnfion 
be«  ©efe^e«  nal  unten  @.  330  ff. 

1)  2)arüber  ögl.  SBaiö,  IV,  2.  3lufl.  ©.  187 f.;  Wot^,  gfeubatüät  @.  115  f. 
unb  bic  ©teile  unten  @.  327  ^.  1. 

«)  «jt.  ©ai|3  IV,  2.  aufl.  e.  189,  namenttid^  bie  ©teDe  in  9^.  2. 

»)  2)te«  ifl  befonber«  benjorge^oben  t)on  9loüi,  fjeubatttät  @.  123. 

*)  c.  13  fä^rt  fort:  Et  de  precariis,  ubi  modo  sunt,  renoventur,  et  ubi 
nou  sunt,  scribantur.  ©d^on  ^i^^)in  batte  in  feinem  legten  (Sapitular,  bem  f.  g. 
Capitulare  Aquitanicum  t>.  3.  768,  Capp.  I,  43  (c.  11),  eine  ä^ntid^e  Serorb- 
nung  ertaffcn;  ögt.  aud^  Äarünann'«  Capitulare  Liptinense  (c.  743)  c.  2  @.  28. 

•*)  c.  13  fd^tiegt:  Et  sit  discretio  int  er  precarias  de  verbo  nostro  factas 
et  int  er  eas  quae  spontanea  voluntate  de  ipsis  rebus  ecclesianun  faciunt, 
tood  bie  smeite  grafTung,  c.  14,  etwad  audfü^rlid^er  fo  audbrttdt:  Et  sit  discretio 
mter  precarias  de  verbo  dominico  factas  et  inter  eas  quas  episcopi  et  ab- 


Digitized  by  LjOOQ IC 


l^efHinmimgen  über  ben  ^etmfoll  ber  5Hrd^atgüter.  327 

crftcrcn  bleiben,  tote  e^  j^eißt,  in  ber  ^anh  i^rer  Sc^nöbefi|er,  big 
bor  Äönifl  augbrücflii  i^re  Äücfflabe  öerfüflt^);  boflCflen  foK  e« 
bei  ben  leiteten  ben  »ircgen,  toel^e  ftc  öerlie^en  ^aben,  frciftel^en, 
na^  ablauf  ber  öertraflömä|ia  feftgefefeten  5)auer  fie  toicber  ein* 
jujtel^en^).  S)a§  SRed^t  über  oen  ^eimfafl  ju  öerfügen  liegt  bem^ 
nad^  in  beiben  %ixütn  in  ben  Sänben  beiS  SSerlei^eriS. 

5£)ie  toid^tigften  JBerl^ältniffe  toerben  burd^  biefe  SBeftimmunflen 
geregelt.  (Entgolten  oud^  bie  über  ben  ^terorc^ifd^en  SSerbonb  ntd^td 
aanj  neue^,  fo  finb  bageaen  bie  Slnorbnungen  in  Setreff  be^ 
Sleunten  unb  Qci)nttn  nebft  bem  Qm\c  öom  Äirc^engut  unb  in 
^Betreff  ber  9?recarien  bie  erften  un^  erhaltenen  gefefelic^en  S5e* 
ftimmungen  xaxV^,  toelc^c  ein  Sic^t  toerfen  auf  feine  ©teflung  in 
©ad^en  beö  Sirc^engutö.  (5r  fann  fo  toenig  toie  fein  SSater  unb 
®ro|öatcr  ba«  Äird^engut  für  feine  Btoecfe  entbehren,  uerfügt 
t^atfäd&lic^  cbcnfo  frei  barüber  toic  über  giöcalgut;  aber  toenigftcn^ 
fotoeit  t^unlid^  toirb  \>a^  urfprünglid^e  iRec^t  ber  ßirc^e  auf  btefe 
©ütcr  geachtet,  ©orgc  bafür  getragen,  ba§  bie  Sn^aber  beffelben 
fic^  i^ren  SSerpflid^tungen  gegen  bie  Äirc^e  nic^t  entjie^en,  ja  burd^ 
bie  SSerboppelung  be^  3^^"*^"  ^^^  Äirc^e  eine  neue  beträc^tlid&c 
Sinna^me  jugetoanbt;  enblid^  weiteren  ^Beeinträchtigungen  ber  ^ird^e 
baburdi  Dorgebeugt,  bag  bie  t)on  i^r  felbft  gemachten  Sergabungen 
fd^arf  getrieben  toerben  Don  ben  burc^  ben  5tönig  verfügten  unb 
tn  ^Betreff  ber  erfteren  ber  Sirene  ganj  freie  ßanb  gelaf^n  toirb. 

Äußer  biefen  Seftimmungen  über  bie  Angelegenheiten  ber 
Sirene  toerben  in  bem  Sapitular  nod^  über  öiele  anbere  SSer^ält- 
niffe  Slnorbnungcn  getroffen.  35arunter  bejie^en  fi^  oerfd^iebene 
auf  bie  ßanb^abung  ber  JRed&töpflcge ,  namentlid^  auf  bie  Se* 
ftrafung  wtoerer  SSerbrec^er,  ber  Sü^örber,  SRäuber,  SDiebc  unb 
aWcineioigen.  gür  aWörber  ober  anbere  rac^  ben  ©efefeen  bem 
3;obe  öerfaflene  SSerbrec^cr  foflen  auc^  bie  Äirc^en  fein  Äf^l  me^r 
fein^).  JRäuber  foflen  auc^  auö  ®ebieten,  für  toeld&e  bie  Smmu* 
nitöt  öerliel^en  ift,  ausgeliefert  unb  t)or  bie  ©rafengeric^tc  gefteflt 
toerben;  toirb  bieg  öerjäumt,  fo  toirb  SBerluft  be8  ÄmteiS  unb  beS 
SBenepciumd  angebro^t  ober,   toenn   einer  fein   SBeneficium   l^at, 

bates  et  abbatisse  eorum  arbitrio  vcl  dispositione  faciunt,  ut  liceat  eis, 
quaDdoquidem  eis  placuerit,  res  quas  beneficiaverint  ad  partes  ipsius  aec- 
clesiae  recipere,  facientes,  ut  unusquisque  bomo  ad  causa  Dei  m  bonore 
Deo  fideliter  et  firmiter  deserviat. 

M  2)0«  fügt  »enlgPen«  jnr  (Jrtautcrung  be«  Oefefee«  bie  jiodtc  göffwng,  c.  14, 
^tn^u:  De  rebus  vero  aecclesiarum,  quo  usque  nunc  per  verbo  domni  re^ 
bomines  seculares  in  beneficium  baouerunt,  ut  inantea  sie  babeant,  nisi 
per  verbo  domni  regis  ad  ipsas  ecciesias  fuerint  revocatas.  Ueber  bie  bartn 
itegenbe  93erf(]^Iiinmerung  ber  Stellung  ber  ^rd^e  im  Serglei^  mit  ber  ^eflimmmig 
be«  Capitulare  Liptinense  über  biefen  ^unft  ögt  S^lot^,  JJeubaütät  «S.  124. 

«)  SSgl.  bie  ©teile  oben  ©.  .326  9?.  5  au«  c.  13  mit  ber  @r(autermig  ber  dJloffotoren, 
welche  fogar  fo  Hingt,  al5  ^ätte  e5  ber  Äiw^  freigeftanben  jeben  «ugenblid  bie  ^Jre» 
corien  einju^ie^en  —  toa»  man  ober  auf  teinen  (fall  annehmen  barf. 

^)  c.  8:  Ut  bomicidas  aut  caeteros  reos  qui  legibus  mori  debent,  d 
ad  ecclesiam  confugerint,  non  excusentur,  neque  eis  ibidem  victus  detur; 
ögl.  SBai(j  IV,  2.  "auf.  @.  504  9^.  3;  507. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


828  779. 

aftlunfl  bc^  S3ann§^).  Unb  jioar  fofl  ein  JRäubcr  bei  bcr  erften 
eftrofung  ein  Äuge  verlieren,  bei  bcr  jiüeiten  foD  i^m  bie  9lafc 
obflefd^nitten  lüerben,  bei  ber  britten  foK  er  beS  Xobeö  Jc^ulbig 
fein  2).  @e^r  l^öufig  fd^eint  bag  Ser breiten  bcö  aWeineibe^  geroefen 
ju  fein^),  »a«  u.  a.  ouc^  golge  ber  ßulaffung  bed  JReinigungöcibed 
beim  gerichtlichen  SSerfa^ren  »ar.  aKeineib  foH  beftraft  werben 
mit  bem  SSerlufte  ber  |)anb,  unb  bie  Äreujeöprobe  foK  entfc^eiben, 
ob  einer  bc^  aWeineibeS  fc^ulbig  ift;  ermeift  er  feine  Unfc^ulb,  fo 
foH  ber  änfläger  bie  gcfe^lic^e  Sugc  entrid^ten  *).  SBeitere  Se* 
ftimmungen  rieten  fic^  gegen  SSereinigun^en  t)on  Untert^anen  unter 
einanber,  »elc^e  afö  efne  ©cfal^r  für  bie  ftaatlid^e  Drbnung,  aU 
eine  ^Beeinträchtigung  bcr  JReci^tc  be*  ÄönigS  aufgefaßt  njcrbcn, 
gegen  bie  ®ilben,  mc  fic  genannt  finb^).  ©old^e  ©üben,  beren 
Slame  bei  biefcr  ©clcgenl^eit  jum  crpcn  SKalc  begegnet,  Slnigungen, 
beren  aWitglicbcr  fic^  unter  cinanber  ciblic^  öcrppßc^tet  ^aben, 
tocrben  ftrcngc  verboten.  SRur  ju  beftimmt  angegebenen  ^ro^den 
fotten  fie  bcftel^en  bürfen,  jur  Unterftüfeung  in  Srmut^,  bei  JBranb 
ober  ©d^iffbrud^,  aber  aud^  ^ier  o^ne  eiblid^e  SSerpflid^ung  ®). 
Der  SBirffamfeit  beö  ©taatcö  foK  fiberj^aupt  In  feiner  SBeife  bürd^ 
bie  (Sinjelnen  öorgcgriffen  njerben,  njie  ba§  burc^  berartige  5Ser* 
etnigungen  t)on  Untertl^anen  jur  (Sneid^ung  befiimmter  3^^*  <1^' 
fc^ag,  mit  bem  politifc^en  ©^ftem  Sarl'^  aber  burd^au^  unt)erein6ar 
toar'').  S)eö^alb  hjerben  aud^  bie  fogenannten  trustes  verboten, 
bewaffnete  ©(paaren  um  fid^  Siecht  ju  terfd^affcn,  überhaupt  ge* 


^)  c.  9;  bie  (BtofTatorm  m  ber  ^todttn  gfaffung  ftnb  audftt^rfid^,  aber  nur 
um  bie  S3er^)iti4tmig  gur  «ufiliefening  nod^  fd^ärfer  ^eröorju^eben:  t)aL  ©aiö  IV, 
2.  «uff.  @.  233  9f  1   256.  295.  455.  521  9?.  2. 

«)  c.  23,  in  bem  öon  ben  ©foffatoren  ^ergeflcnten  5j:ejrte  c.  12. 

«)  «gl.  ©aitj  IV,  2.  Stufl.  @.  422—423  unb  über  bie  «nwenbung  beÄ  ®be« 
bei  faf}  aUen  93organgen  bei»  Sie^tdleben«  SQßitba,  2)ad  ©trafreti^t  ber  Okrmanen 
@.  979.  2)ie  l^Sufige  ^(nmenbung  ber  (übe  führte  bann  aber  ju  ben  ja^Ireid^ 
Süteineiben. 

^)  c.  10:  De  eo  <}ui  periorium  fecerit,  nullam  redemptioDem,  nin 
manum  perdat.  Quod  si  accusator  contendere  volnerit  de  ipso  periurio, 
Stent  ad  crucem;  et  si  iurator  vicerit,  legem  suam  accusator  emendet 
Haec  vero  de  minoribus  causis  observandum;  de  maioribus  vero  rebus 
Hut  de  statu  ingenuitatis  secundum  legem  custodiaut.  Sflafftct  Sndffi^rungen 
ent^t  ber  jnjeite  Xt:^,  c.  10.  11. 

^)  \Xebex  ben  Urfprung  unb  bie  frü^efie  i^ebeutung  ber  (SHIben  DgL  ^ortmia, 
Unterfui^ungen  über  bie  erßm  $(nf&nge  \>t»  (l(i(bemefend,  in  ben  ^d^.  ^ur  beutf^. 
(iefd^.  I,  135  ff.,  UM)  au(^  bie  übrige  ^itteratur  berUctTtd^ügt  ifl 

®)  c  16:  De  sacrameutis  per  gildonia  invicem  coniurantibus,  ut  nemo 
&cere  praesumat  Alio  vero  modo  de  illorum  elemosinis  aut  de  incendio 
aut  de  naufragio,  quamvis  convenentias  faciant,  nemo  in  hoc  iurare  prae- 
sumat. $gl.  barüber  ^lamoig  in  ben  gorfd^.  I,  137;  SBai«  IV,  2.  «uff.  e.  484 
bis  435,  namentfid^  435  9^.  1.  9h)tl),  Seneficialmefen  @.  377  rebet  übertrieben  \m 
Sufßanben,  bie  Don  ben  (SH(ben  gebro^t. 

^)  mt  9it6)t  l^ebt  biefen  a^(itf)}un!t  ^artnng  @.  144  f.  161  f.  befonberd 
l^er)}or. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©orgc  für  grögcrc  3lcd^t3fid;cr^cit.  329 

mcinfd^aftlic^e  3»ecfc  burc^pf üf)rcn  *).  Unb  eben  fold^e  beiüaffnete 
©d^aarett  finb  auc^  ßemeint  bei  bcm  tücitcrcn  SBcrbotc,  folc^c  ttjeld^e 
pm  Äönigc  ober  irgenbwo  anbcrgf)in  reifen  in  ©c^aarcn  ju  übcr^ 
faflen*). 

S)er  Siecfitöfic^cr^eit  biencn  aber  and)  mä)  einige  anbcre  SBe* 
ftimmunflcn.  um  bie  Slutrac^e  ju  unterbrüden  n^irb  beftimmt,  bafe 
jeber  öcrpflid^tct  Jei  baö  SBuggelb  öon  bcm  Ucbclt^äter  anjune^men; 
t)ern)eigern  bic  Angehörigen  bcö  ©rfc^Iagenen  bie  Ännal^mc,  fo 
foKen  fie  öor  ben  Sfönig  gebracht  njerbcn,  ber  fte  an  einen  Ort 
fd^icfcn  loirb ,  n)o  fie  leinen  ©cfiaben  anrichten  Wnnen.  ©benfo 
fott  aber  aucg  ber  Uebelt^äter  felbft,  »enn  er  fid^  weigert  bic  Suge 
JU  entrid^tcn,  an  einen  Ort  gefcfeicft  njcrbcn,  n)o  er  leinen  njcitcren 
©d^aben  mel^r  ftiftcn  fann^).  unb  um  nac^  allen  Seiten  l)in  für 
JRed^töfic^er^cit  ju  forgen,  »irb  bcm  (Srafen  fc^tocrc  ©träfe  ange= 
bro^t,  wenn  er  au^  perfönlic^em  ^ag  ein  ungercd^teö  Urt^eil  fällt*). 
Söfet  fid^  ber  ®raf  SBerfäumnig  in  ber  8fle^töpflege  ju  ©d^ulben 
fommen,  fo  foK  ber  Äönig^bote  fo  lange  auf  feinen  JBefifeungen 
unb  auf  feine  Soften  leben,   big  baö  Siedet  nac^  ©ebfil^r  ge^anb^ 

?iabt  ift.    SQäeiaert  ftd^  aber  ein  föniglic^cr  SBaffaß  SRed^t  ju  geben, 
0  foDen  ber  @raf  unb  ber  ÄönigSbotc  fo  lange  t)on  bem  ©einigen 
leben*). 

fernere  SSerfügungen  uerbietcn  Uebergriffe  bei  ber  (Sr^ebung 
ber  Qötic%  Eingriffe  ber  unter  ben  SBaffcn  jlcl^enben  Sricger  in 
frembei^  ©gentium:  nur  gutter  für  ba^  Sic^  foflen  bie  auf  bem 
^cerjuge  bepnblic^cn  unb  augerbem  ber  Äönigöbote  beanfprud^en 
bürfen'^).  Serboten  wirb  aud^  ber  SSerfauf  öon  §arnifc^cn  nad^ 
aufecr^alb  be^  9leid^eg®).    Slugerbcm  wirb  ber  9Ser!auf  bon  Un^ 

^)  c.  14,  @.  50:  De  tmste  faciendo  nemo  praesumat;  über  bic  ©ebcu- 
tuna  ber  trustis  üaL  ebb.  91.  6;  ©aifi  IV,  2.  «uff.  @.  43ö— 437;  9lot^,  fjai^ 
balltat  @.  257  f . 

*)  c.  17:  De  iterantibus,  qui  ad  palatium  aut  aliubi  pergunt,  nt  eos 
com  collecta  nemo  sit  ausus  adsalire.  2)te  collecta  ifi  ettoad  ö^Itd^ed  toie 
bie  gildonia,  imr  ein  unbefKmmteret  «egriff,  öflt.  ^ortmig  ©.  138;  ©aife  IV, 
2.  aufl.  @.  437  n.  2. 

')  c.  22:  ber  ßaupt^toed  ber  SefKmmuna  ivar  bie  Su^fdbliegung  ber  @ettr^ 
^Ife,  öflL  ©aift  IV,  2.  «ufl.  ©.  508  f. 

^)  c.  11 :  £t  si  (comes)  per  odium  aut  male  ingenio,  nisi  i>er  iustitiam 
fadendam,  bominem  diffecent,  honorem  sunm  perdat,  et  legibus  contra 
quem  iniuste  fecit,  secundum  penam  quam  intulit,  emendetur. 

'')  c.  21 :  Si  comis  in  buo  ministerio  lustitias  non  fecerit,  misso  nostro 
de  sna  casa  soniare  (:»  soigner)  faclat  usque  dum  iuBtitiae  ibidem  factae 
fuerint,  et  si  vassus  noster  iustitiam  non  fecerit,  tunc  et  comis  et  missus 
ad  ipsius  casa  sedeant  et  de  suo  vivant  quousque  iustitiam  faciat.  Sgl 
©aift  IV,  2.  «ufr.  @.  420. 

•)  c.  18,  @.  51 :  De  toloneis  qui  iam  antea  forbanniti  fuerunt,  nemo 
tollat  nisi  ubi  antiquo  tempore  fuerunt,  t}gl.  ebb.  9^.  7 ;  Sai^  IV,  2.  fUifL 
e.  55. 

')  c.  17:  Et  nemo  alterius  erbam  defensionis  tempore  tollere  prae- 
sumat, nisi  in  hoste  pergendum  aut  missus  noster  sit;  et  qui  aliter  facere 
praesumit,  emendet    »gl.  ffiaife  IV,  2.  «ufl.  @.  539  f. 

®)  c.  20.  De  brunias,  ut  nullus  foris  nostro  regno  vendere  praesumat 
«gl.  ©aife  IV,  2.  «ufl.  @.  50  f.  u.  unten  ©b.  II,  a.  3.  805. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


330  779. 

freien  SBefd^ränfungen  unteriüorfen.  (8r  foll  nur  ftattfinben  fönnen 
in  ©cflcnwart  bcö  SSifd^ofö  unb  ®rafcn,  ober  beö  »rd^ibiaconu« 
unb  Sentenord,  ober  beiS  SSicebominud  unb  eined  Unterbeontten  be^ 
®rafcn,  ober  t)or  anberen  gut  beleumunbeten  Qt\XQm.  Ueber  bic 
©renjen  foÖ  fein  Unfreier  öerfauft  hjerben  bürfcn,  bei  ©träfe  bcr 
ßa^Iung  beg  Sänne«  für  jeben  einzelnen  t)erfauften,  unb  foKtc 
einer  unfähig  fein  ben  Sann  ju  bejahten,  fo  muß  er  ftd^  felbcr 
bem  ©rofen  al§  ?ßfanb  für  ben  Unfreien  fteflen,  bi«  er  ben  Sann 
bejatilt  ^at^).  (Snblid^  n^irb  in  Betreff  ber  greigelaffenen,  »elc^c 
unter  bem  @c^u|e  ber  Äird^e  fielen  unb  il^r  ju  einer  SIbgabe  t)on 
SBac^g  ober  ju  anberen  Abgaben  öcrpflid^tet  finb,  auf  bie  geltenben 
Sorfc^riften  uertoiejen  ^). 

S)icfe«  in  ^criftal  eriaffene  ®efe^  toat  giltig  für  ben  ganjen 
Umfang  beS  JReic^e«.  S)ag  Sor^anbenfein  t)on  jttjei  öerfAiebenen 
gaffungen  beffclbcn  fann  nic^t  ba^  ©egcntl^eil  ben^eifen.  i>k  Sin* 
na^me,  bafe  in  ber  einen  gaffung  eine  befonbere  für  ba^  lango* 
barbifd^c  Sönigrei^  eriaffene  Sluöfertigung  beö  ©eje^eö  ju  erbliaen 
fei,  ift  nid^t  ftid^tialtig^).  SBa^r  ift,  ba§  Stauen  neben  ben  übrigen 
X^eilen  beS  Steid^ed  etne  getoiffe  @onberfteIIung  einnahm,  Sag 
einjelnc  ©ejefee  auöfc^Iießlid^  für  Stalien  erlaffcn  tourben,  unb 
bann  wol^l  auc^  auf  Serjammlungcn  in  Stauen  felbft*).  Aber  fo 
ttjeit  ging  bie  ©elbftänbigfeit  Stalienö  nic^t,  bag  ©efefee,  toelc^e 
für  baS  ganje  9teic^  ®eltung  ^aben  follten  unb  auf  einer  fräntifc^en 
Serfammlung  erlaffen  »aren,  nod^  einer  befonberen  SSerfammlung 
in  Stalien  uorgelegt  »orben  njfiren;  baöon  finb  Seijpiete  nic^t  ju 

l)  c.  19:  -De  mancipia  quae  veDdunt,  |ut  in  praesentia  episcopi  vel 
comitis  Sit,  aut  in  praesentia  arcbidiaconi  ant  centenarii  aut  in  praesentia 
yicedomni  aut  iudids  comitis  aut  ante  bene  nota  testimonia.  ^en  iudex 
comitiB  adS  vicecomes  gu  beirid^nm,  toit  Gliben  IV,  318  t^ut,  ip  unrid^tig,  er  ip 
eben  ttber^aii|}t  ein  Untergebener  bed  (Strafen,  ber  fi4  S"  ^i^^  t^er^It  mie  ber  vice- 
dominus  ^mn  ^4of,  Dgl.  ®ai(}  Ul,  2.  Sütfl.  @.  436. 

')  c.  15:  De  ceniriis  et  tabulariis  atque  cartolariis,  sicut  a  longo 
tempore  fuit,  observetur;  üg!.  ©ai|3  IV,  2.  Ilufl.  @.  840  '^.  1. 

^)  SDtefe  Unterfd^etbung  mad^t  ^ttii  in  ber  Sudgabe,  Legg.  I,  85.  45. 

*)  ©gl.  Capp.  regum  Francorum  ed.  Boretius  I,  lö7  ff.  3lber  büß  biefe, 
überhaupt  bie  Don  rr&nlif^en  ^errfcbem  für  Stalten  erlaffenen  d^efet^e  regelmägig  in 
ta»  alte  langobarbifd^e  (&t\t^n±  einaetrogen,  bag  lebtereS  auf  biefe  fBeife  aud^  nad^ 
774  amlUdi  fortgeführt  worben  fei,  wie  SWerfel,  2)ie  (Sefc^idjte  be«  ^angobarbenreAüS, 
be^ou^tet  (bgl.  SBai^  III,  2.  Sitfl.  @.  170.  359),  ift  nid^t  au  ermeifen.  2)a9  (&a« 
toitet,  Capp,  I,  218—219,  »orm  e8  b«6t:  De  ceteris  vero  causis  communi 
lege  vivamus,  quam  domnus  excellentissimus  Karolus  rex  Francorum  at- 
que Longobardorum  in  edicto  adiunxit,  fc^eint  bied  par  ju  befagen,  ifi  jebod^ 
f^on  nacb  ^ai^  a.  a.  O.  @.  359  iR.  3  gar  tein  ©efe^,  fonbem  nur  bie  Semertung 
eine«  3unjlen.  SDie  *Ätt8[oge  Äarf «  aber,  Capjf.  L  204—205:  ea  quae  ab  ante- 
cessoribus  nostiis  regibus  Italiae  in  edictis  legis  Langobardicae  ab  ipsis 
editae  praetermissa  sunt,  iuxta  rerum  et  tcmporis  considerationem  addere 
curavimus,  scilicet  ut  necessaria  quae  legi  defuerant  supplerentur  brandet 
ni(^t  auf  ^ufä^e  ju  bem  amtlid^en  corpus  edicti  gn  ge^,  fonbem  !ann  aud^  nur 
eine  (£m>etterung  ber  langobarbtfd^en  Q^efetje  bejeid^nen;  unb  bag  (elftere  (SrII&rung 
bie  ricbtioe  ift,  bie  erftere  nid^t  gutrifft,  ^at  bie  ©eftatt,  morin  bie  (^pitutarien  und 
erhalten  fmb,  ebenfo  mt  \fyc  IJn^alt;  worüber  tai  genauere  bei  ^oretiud,  2)te  Gapi« 
tularien  im  ?angobarbenrci(^  e>.  23  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©cfetgcbung  für  gtatten.  331 

finbcn^).  SBic  auf  bcn  fränlifc^cn  JRcic^gt^crfammlungcn  and) 
Sanaobarbcn  crf^icncn^),  \o  toaxtn  bie  auf  fränfif^cn  ©^nobcn 
crlaffcncn  ®cfc|c  auc^  für  Stalicn  ocrbinblid^,  unb  cö  tft  nid^t  ju 
jc^cn,  büß  bic  fiuöfcrtigung  bt>fcr  ©cfcfec  in  einer  befonberen,  öon 
bcr  für  bag  übrige  JRcici^  beftimmten  öcrfc^icbcnen  gorm  gefd^a^^). 
§(ucl^  für  ba§  Sapitular  t)on  779  fann  eine  fold^c  Unterfd^cibung 
nic^t  noc^genjicfcn  ttjcrben.  3n  bcm  einen  2;cjtc  fel)kn  bic  10  lebten 
Kapitel  be^  Gapitularg,  njogc^en  er  bie  nteiften  übrigen  aSejtim-' 
mungen  in  größerer  ?lu8fü^rltd)feit  ^ibt,  boc^  o^ne  neueö  ju  ent^ 
l)alten.  Aber  gcrabe  unter  biefen  befinben  fic^  jolc^e,  bie  bei  einer 
bcfonbcren  Ausfertigung  für  Stalicn  oj^ne  Rxoa^d  anberö  gefaßt 
lüorben  n^ären,  njie  jum  SBeifpiel  bie  ^intoetfuna  auf  bie  Sapitu* 
laden  üon  tarUS  Sater  ^ippin,  bie  boc^  für  Stauen  neu  einge* 
fü^rt  njerben  mußten,  nic^t,  wie  beibe  SEejte  {agen,  beibel^alten 
ttjerben  fonnten*).  Siagu  fommt,  baß  auc^  bie  ^anbfc^riften  bie 
Unterfd^eibung  jwifd^en  einer  frönfifd^en  unb  einer  langobarbifd^en 
Sluöfertigung  nic^t  julaffen,  benn  bie  ältefte  italifd^e '  ^anbfd^rift 
enthält  gerabe  bie  ate  fränfijc^  bejei^nete  ausfertigung*),  unb 
uon  ben  Jüngeren  italifd^en  §anb{d^riften  entf)alten  einige  für 
mebrerc  Sapitel  ebenfalls  bie  bem  fränfifc^en  Siegte  ange^örige 
g-affung  ober  laffen  bie  in  bem  anberen  2:ejte  enthaltenen  @r* 
lueiterungen  fort«).     @inc  befonbere  langobarbifc^e  Ausfertigung 

*)  S5öl.  ©orctiu«,  3)ic  (£<M)itu(aricn  im  ßangoborbcnrcid^  @.  18  ff. 

2)  »fll.  ©aift  111,  2.  «uf[.  @.  360  9^.  1 ;  861.  ©orctiuÄ  @.  19  ^ebt  ^croor, 
bog  auf  ben  im  eigenüt^en  ^anlenreid^  gel^oltenen  9{ei(^9tagen  nie  mdttid^e  lange 
barbift^c  ©roge  att  anwefenb  ermahnt  »erben,  fonbem  nur  ber  itatifd^e  Äleru«  foldfen 
beiaewol^nt  Ijabe;  \io6)  ifl  ba«  ni(^t  richtig;  auf  ber  Weid^«oerfamm(ung  in  3ngel^eim 
788  werben  neben  einanber  Franc!  et  Baioarii,  Langobardi  et  Saxones  ge- 
nannt, Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  172,  wo  bod^  nic^t  auSfc^fießtid^  an  geifHic^e 
®ro6e  gebod^t  werben  fann. 

^  ^)  »gl.  JBails  III,  2.  Slufl.  @.  357  ff.,  wo  aber  bie  Unterfc^eibung  gwifd^en 
Capitularia  Francica  unb  Langobardica  wenigfleng  nic^t  biircbweg  oerworfen  wirb, 
@.  359  9i.  1 ;  ©oretiuÄ  @.  58  ff.  3nbeffen  finb  übei^aupt  nur  3  Kapitularien 
Dor^anben,  bei  benen  eine  fold^e  bof^pelte  Sudfertiguna  t)on  ^er^  unterfd^ieben  wirb: 
ouficr  biefem  ba«  öon  i^m  in«  3a^r  783  gefegte  unb  "ba«  öon  i^m  fogenannte  capi- 
tulare  de  exercitalibus.  Slber  mä)  bei  ben  Unteren  gefd^iebt  e«  mit  Unredbt. 
^I.  ^inrid^tlid^  be«  f.  g.  capitulare  de  exercitalibus  ©oretiuß  a.  a.  Ö. 
©.  96  ff.;  Capp.  reg.   Francor.  I,  159—160  (Capitula  Karoli  apud  Anse- 

r'  um  servata  810?  811?).  2)a3  anbere  Sapimlar  (c.  790)  ifl  na^  ©aitj  III, 
«uff.  e>.  359  9e.  1:  ©oretiu«  a.  a.  D.  e.  125  ff.:  Capp.  I,  200  überbauet 
nur  ein  itatifd^e«;  audb  Baudi  di  Vesme,  in  ber  «uÄgaoe  ber  Edicta  regum  Lan- 
gobardorum  ©.  XXIV,  bejlreitet  befümmt  bie  bo|)peIte  ?(u«fertigung  ber  Sapitu- 
lorien  Don  779  unb  783  (c.  790);  man  f)ai  bie  ganje  Annahme  entft^ieben  auf- 
zugeben. 

*)  c.  13,  wo  e«  wie  in  bem  fränfifd^en  Sqrte  (c.  12),  oben  B,  324  9?.  4, 
fyxit:  De  causa  vero  quas  bonae  memoriae  genitor  noster  Pippinus  in  sua 
placita  et  sinodos  constituit  conservare  volumus. 

^)  2)ie  ©anbfd^rift  oon  gorea,  ögl  Baudi  di  Vesme  ^.  XXII  ff. 

®)  @o  geben  c.  8  nur  2  itatifc^e  4)anbf(^riften  in  bcr  angeblich  langobarbifc^en 
gaffung,  bie  übrigen  alle  in  ber  fränfifd^en;  bie  ^anbf (^rif t  öon  SWobena  enthalt  auc^ 
c.  11  unb  14  in  ber  fräntifc^en  gaffung.  3n  anberen  ^anbfc^riften  festen  in  c.  10 
unb  c.  11  bie  m  bem  franüfc^en  Z^i  gemacbten  Rufäbe.  ^gl.  iiberbaupt  ©oretiuö 
@.  58  ff.  178;  Capp.  I,  46  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


332  779. 

ift  nid^t  crlaffcn,  bcr  fogcn.  lonflobarbifc^c  Icjt  ift  Icbifllic^  eine 
5ßrit)atarbcit  italifc^cr  SRic^ter,  in  ber  abfielet  cinjclnc  SBcftimmun* 
gen  bed  @c\tbc^  jum  93e{)ufe  beS  langobarbifc^en  ©ertd^tögebraud^d 
fc^ärfcr  ju  faffen^). 

Sari  be^nte  feinen  Stufent^alt  in  JQeriftoI  noc^  langer  and. 
er  berbrad^te  bort  Dftern,  11.  April  2);  beftötigte  am  30.  «prit 
auf  Sitten  beiS  S3ifc^ofd  ^ucbert  wn  @abi(Ionum  (S^älon  für 
©aonc),  ber  jualeid^  bem  bortigen  Älofter  beö  l).  aWarceöuö  öor* 
ftanb,  biefem  wlofter  bie  fc^on  öon  ?ßippin  unb  ben  früheren 
Königen  i^m  terlie^cne  Smmunität®);  erließ  am  3.  SKai  eine  Ur- 
funbc,  tt)orin  er  bem  Slbt  ©rmen^arb  für  bie  aWaricnlird^e  in 
5Rooum  SaftcDum  ober  Äietermunt  (©^^üremont)  alle  i^re  Sc* 
Übungen  beftätigt,  bie  fie  bauptfä^lic^  t)on  feinem  Urgrogtjater, 
bem  aKajorbomufg  $ippin  (bem  SKittleren)  erhalten,  über  bie  fie 
icbod^  feine  ©c^enlung^nrfunben  ^atte*);  tuoran  fic^  nod^  eine 
Ürfunbe  für  ben  Slbt  groboön  öon  SRoöalcJc  rei^t,  Dom  23.  aWat 
aber  o^ne  äu^fteHunggort,  in  ber  aud^  biefem  filofter  bie  Smmu* 
nität  beftätigt  ttjirb*^). 

SBon  §erifial  begab  fid^  fiarl  im  grü^ling,  aber  jebenfatti^ 
erft  nai^  bem  3.  3Rai,  nac^  feiner  ißfalj  ©ompenbium  (Sompicgne), 
bat  aber  tooM  nid^t  lange  bort  t^erweilt.  @^  fc^eint,  baß  nur  ein 
befonberer  ^nlaß  i^n  ba^in  führte,  über  toelc^en  iebod^  nid^t^^  ge* 
nauereö  uerlautet ;  fobalb  er  bie  Angelegenheit  erlebiat,  trat  er  ben 
Slüdwcg  nad^  Sluftraften  an®),  "öd^  ®fi^^  '^^  ^^^  SReid^^t^erfamm* 
lung  gehalten  »erben  foHte,  Auf  bem  3Bege  ba^in,  ju  SSircinia* 
cum  (SJerjenat))  traf  bei  i^m  ber  $)erjog  ^ilbipranb  t)on  ©poleto 


1)  3)ic  na^c  «uÄfü^ning  gibt  ©orctra«  e.  25  ff.  57  ff.;  Capp.I,  47.  a)lc 
gjfDVüxit  gfortn  ifl  benutzt  in  ber  um  880  angelegten  (Befejjfanrailung  M  mpu»;  t>d^ 
gletd^,  neben  ber  ed^ten,  im  Liber  Paplensis. 

s)  Ann.  Laur.  mai.  778;  Ann.  Enh.  779,  bgt.  o.  @.  323  5».  1. 

8)  aWü^tbod^er  9h.  214;  Bouquet  V,  742. 

^)  SRtt^tbac^er  ^x,  215  (1082);  Miraeus,  Opera  diplomatica  et  historica  I, 
496,  n^ek^er  bie  UrCunbe  f&If41t4  ouf  bie  SJIarienfird^e  in  Sd^en  bewg;  Dgl 
@i(fel  II,  250  (3lnm.  )u  K.  71);  8flettbcrg  I,  568  f.:  Wamkönig  unb  Gerard, 
Hlstoire  des  Carolingiens  n,  173;  SornieH,  2)te  Anfänge  bed  foroüngifd^en 
^aufed  e.  71. 

^)  SDWi^ttKu^ier  SRx.  216;  jlc  ijl  eingefügt  in  ba«  Chronicon  Novaliciense. 
SS.  VII,  121,  unb  »on  ©ö^mer  e.  11  Sfhr.  92  irrtl^hnttd^  ouf  ben  22.  JJuli  778 
gefeilt;  über  bte  grormd  Dgl.  eidel,  )6eitr&ge  III,  58  f.;  Urft.  ber  jhirormger  I,  138. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  160:  Tunc  doronus  Carolns  iter  peragens 
partibus  Niostriae,  et  pervenit  usque  in  villa  quae  dicitor  Conpendio;  et 
tunc  iterum  revertendo  partibus  Austriae  .  .  .;  Ann.  Einh.  1.  c:  At  rex 
de  Heristallio,  ubi  hiemaverat  .  .  .,  prima  veris  temperie  movens  Com- 
pendium  venit.  Et  cum  inde,  peracto  propter  quod  venerat  negotio,  re- 
vertisset,  occurrit  ei  Hildibrandus  dux  Spolitinus  .  .  .  ^  tfl  menijiteniS  nU^ 
o^e  »eitereiB  su^ff^d*  ^^^  Storte  peracto  propter  quod  venerat  negotio  ald  eine 
bloße  Slebenfiart  jn  betrod^ten.  (2)er  Poeta  Saxo  1.  I.  v.  429  f.,  Jaff6  IV,  557, 
qtoubt  bafür  fagen  ju  foHen:  causa  poscente  peragrans  —  Gallorum  quon- 
dam  terras.) 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)«  ^iog  t)on  ^poUtjo  bei  Staxl  333 

ein  unb  übcrbrad^tc  i6m  rcid^c  ©cfd^cnfc  0.  aWcl^r  tuiffcn  bic  än^ 
jialcn  nid^it  t)on  btcfcr  Rujammcnfunft  ju  f aacn  ^),  unb  auc^  bic  Scr* 
pitniffc  in  Stalicn  laffcn  feine  bef onbere  äBeranlaffung  ju  ber  9lcife 
be§  ^crjoflg  inö  fränfifc^e  SRei^  er!enncn.  S)cr  Cber^ol^eit  Äarl'g 

JiQttc  fid^  $)ilbipranb  fc^on  775  unternjorfen®);  ol^ne  ftd^  in  \)qIU 
o{e  SScrmut^ungcn  ju  verlieren  ^)  fann  man  nur  fagcn,  baß  ber 
^erjofl,  »eifern  bie  SSorgänge  öon  775  bie  entfd^iebene  gctnbfci^aft 
beö  5papftei^  iugcjogen  t)atten,  c^  angemcffcn  fanb,  feinerfeit^  Äarl 
perjönlid^  feiner  ©rgebenl^eit  ju  terfic^ern  ^).  Unb  berÄönig  na^m 
^ilbipranb'g  ©rgebcnl^eitöbcjeugungen  l^uIbtoU  entgegen  unb  entlieg 
i^n  mit  ©cgen^cf dienten  n^icber  in  feine  ^cimat*). 

%on  SSirciniacum  begab  fid^  Jtarl  nad^  2)üren  unb  ^ielt  bort 
bie  JRcic^öoerfammlung  ab'').  @g  füHte  ein  neuer  Sclbsug  nac§ 
©ai^fen  angetreten  tt)erben.  S)ie  große  (Sr^ebung  ber  ©ac^fen  im 
borigen  Sa^re  ^atte  gejeigt,  baß  man  i^re  Untern^erfung  noc^ 
immer  ni^t  für  gefi(^ert  galten  burfte.  6^  mag  im  3uni,  »enn 
nid^t  nodö  fpöter,  gettjefen  fein,  al^  Äarl  mit  feinem  $eere  über 
ben  9if)ein  ging,  bei  ßippe^am  (b.  ^.  n)ot)l  gegenüber  ber  SSereini* 


^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  obtulit  se  Hildebrandus  dux  Spolitinus  cum 
multa  mnnera  in  praesenciam  supradicti  magni  re^s,  in  vula  qui  (quae 
V.  1.)  yocatur  Virciniacum ;  Ann.  Einh.  1.  c. :  occumt  ei  Hildibrandus  dux 
Spolitinus  cum  magnis  muneribus  in  villa  Wirciniaco  etc.  ^e  Ann.  Sith. 
SS.  XIII.  iJ6  nennen  i^n  Hiltibrandus  Lancobardorum  (njo^t  fo,  nid^t 
Langobardus  gu  eraangen)  dux  Spolitanus;  btefe  i^egeid^nung  erfd^eint  gang  cor« 
red  unb  bad  Langobardorum  ni(!9t  fo  nt<!^tffagenb  n^ie  SBoilg,  ^^^ungen  gux 
bcutfd^cn  ©eft^id^tc  XVIII,  357,  mcmt. 

2)ie  2oge  öon  Virciniacum  (Virzinniacum,  Wirciniacum),  »clcfteiJ  oud^  in 
ben  3a^rbtt*ern  ^infmor'Ä  öon  «eint«  a.  876  (SS.  I,  502  iR.  91;  Ann.  Berti- 
niani  rcc.  Waitz  ©.  134  91.  2)  emS^nt  ttnrb,  i|l  nid^t  fidler  gu  ermitteln.  8eib- 
nig  I,  b7  \vi^t  e«  an  ber  Dife;  2)i^poIbt  @.  65  benft  an  (Sorbtgntj;  <Per(j  SS.  I, 
161  Sn.  76  an  »ctgö  unmeit  3leimÄ;  8ebeuf  an  «ergenat?  bei  @t.  ©ä(e  (2)ep. 
aWorae,  %vc.  «eim«,  4anton»«g9);  ebenfo  aWü^lbac^er  ©.  83;  bagegen  Mabillon, 
Ann.  Ben.  III,  195  an  Sifignicourt  bei  |^r^ntontr^.  Souquet  ntad^t  auf  ^erfign^ 
bei  (£re9pl9«en«SaIoiS  anfmerffam  (ögl.  au(9  St.  gi^anle  im  l^^^nbe^  gu  ben  Annales 
Bert.  @.  170). 

^)  2)ie  Angabe  9legino'd,  SS.  I,  559,  ^ilbipranb  (abe  ftd^  bama(9  bem  jtonige 
miterteorfen  (eiu8<)ue  dominationi  se  subdidit),  beruht  o^ne  3töeifel  blod  auf  tier 
^ftd^t  beiS  (i^romßen,  obfc^on  fle  nid^t  gang  ungutreffenb  fein  mag. 

»)  «gL  oben  @.  248  f. 

*)  wie  Malfatti  U,  239. 

6)  Le  Cointe  VI,  166  meint,  Äarl'«  große  (Erfolge  »S^renb  ber  legten  JJal^re 
Wtten  ben  ^ergog  beforgt  gemad^t;  ?eibnig  I,  87  bringt  ^Ibi^anb'«  «nlunft  in  3u- 
f ammenbang  mit  ber  ^ngeiegenpett  beS  ^ibted  $oto  öon  ^t  ^incengo  am  ^oltumo, 
bie  aber  et^i  einige  3a^re  fpäter  f^)ielt,  ögL  unten.  Sigonius  @.  149  t^eilt  bie 
Slnftd^t  öon  Le  Cointe. 

®)  Ann.  Einb.:  Quem  et  benigne  suscepit  et  muneribus  donatum  in 
ducatum  suum  reraisit.    2)ie  f.  g.  Si^d^er  Kunden  fagen  baöon  nid^t0. 

'')  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  et  ^t  sinodus  in  villa  nuncupantem  Duria; 
Ann.  Einb.:  Duriam  venit,  habitoque  iuxta  morem  generali  conventu; 
Annales  Guelferb.  SS.  I,  40:  Mai  campus  ad  Dura,  Annales  Alam.,  Na- 
zar.  ibid.;  Renting  a.  a.  D.  ©.  236. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


334  '779. 

aung  uon  ßippc  unb  9t^etn)^).  2)ic.@ac^fcn  muffen  bic^mal  auf 
Den  Angriff  gefaßt  unb  jur  SBerttieibigung  öorbereitet  gewcfen  fein. 
Sart  ^atte  bie  ®renje  SScftfaleng  faum  fibcrfc^ritten^  atö  er  auf 
bewaffneten  SBiberftanb  ftieg.  5)ie  ©ac^fen  Ratten  bie  ©renje 
burd^  SSert^eibigung^roerfe  ju  fc^üfeen  oerf u^t  ^),  n^aren  aber  tro|^ 
bem  ju  \6)tt)ad)  ftarl  aufju^alten.  @ö  waren  o^ne  3^cifel  auc^ 
^ier  nur  SßJeftfafen  jur  ©teile,  ätö  eö  jum  Äampfe  fam,  an  einem 
iDrte,  ber  Suoc^olt  ^ie§®X  t^cr  Suc^cnroalb ,  öietteic^t  einem  ge^ 
n)cif)ten  $aine,  würben  bie  ©ac^fen  befiegt  unb  in  bie  gluckt  ge* 
fc^Iagen.  2)icfer  ©ieg,  nac^  welchem  bie  ©ad^fen  i^re  SSert^eibigungS* 
werfe  im  ©tic^  liegen,  öffnete  ben  granlen  SBeftfalen,  ba^  ftc^ 
Äarl  aufö  neue  unterwarf.  6r  bur^jog  eö  bcr^eerenb  o^ne  auf 
weiteren  SSSiberftanb  ju  ftogcn*),  überfdjritt  auc^  bie  ®renje  bcr 
©ngern  unb  fam  big  an  bie  SBefer.  Sei  einem  Orte  äRebofutti, 
am  Ufer  berfelben,  mad^te  er  $)alt  unb  fc^lug  für  mehrere  Xage 
fiager^).    <&icf)er  famen  bie  ©ac^fen  Dom  rechten  2Bcferufcr,  (gngern 


^)  Ann.  Laur.  mai.:  Ad  Lippebam  transitur  Renus  fluvius;  Ann. 
Eiuh..  Rhenum  in  eo  loco  qui  Lippeham  vocatur  cum  exercitu  traiecit; 
Regino  L  c.  unrichtig:  et  post  haec  Saxoniam  ingressus  us(jue  ad  Lippam 
venit  —  Lippeham  iß  niqt,  mte  man  ^aufig  annimmt,  ibenttfc^  mit  Skfa;  f. 
unten  ©b.  IL  C^cur«  II,  übrigen«  ouc^  Fredegar.  cont  c.  109,  Bouquet  II,  456 
(wo  öon  Rad  Kartell  berichtet  wirb:  commoto  exercitu  Franconim  in  loco, 
ubi  Lippia  fluvius  Rhenum  amnem  ingreditur,  sagaci  inten tione  trans- 
meavit;  Sre^ftd  @.  86),  fowie  3]^ommfen,  ^mifd^e  (S^efd^id^te  V,  29  über  Castra 
vetera  (Wirten  bei  3Eanten)  nebß  ber  baju  gehörigen  ^epert'fd^en  5brte  9ä:.  HL 

^)  Reliquerunt  omnes  firmitates  eorum,  fagen  bie  f.  g.  2orfd|cr  WmaUn 
bei  bem  folaenben  aflütf^uge  ber  @a*fen. 

^)  Ueber  bie  ©ebeutun^  beiS  ^J^ameniS  Dgl.  ®rimm,  2)eutf4ed  SBörterbud^  n, 
470.  Buocholt  [(^reiben  bte  f.  g.  Annales  Einh.,  Bobholt  bie  f.  g.  Sorf(^ 
9[nna(en:  faifcb  iß  bod  Hohholz  ber  Ann.  Enh.  Fuld.,  wobei  nur  h  mtb  b  oer« 
we(i^(ett  ftnb,  noc^  unrichtiger  bo«  Botbsloz  ber  Ann.  Tiliani,  SS.  I,  221.  8uo- 
$o(t  iß  aQem  Snfc^n  nac^  baiS  ^lige  SoAoU  an  ber  ^a,  einem  S^^i  ^^ 
pel  («.-53.  SWünfler,  n.  tjon  ©efeQ;  »gl.  ^erft,  SS.  I,  161  iR.  78;  Ämftler, 
Vjorfd^.  XII,  337  iR.  3;  gorflemann,  Ortsnamen  <Bp,  262;  aȆI>Iba*er  @.  83. 
©pruner-SD^enfe,  ^onbatlod  ^J^r.  30.  33  ^ä(t  ed  gewtg  mtrici^tig  für  9o(f^(t  n.  Don 
SDtünfler  am  redeten  (Jmöufer. 

*)  Ann.  Laur.  mai.:  (Saxones)  fugientes,  reliquerunt  onmes  firmitates 
eorum,  et  Francis  aperta  est  via,  et  introeuntes  in  Westfalaos  et  conque- 
sierunt  eos  omnes. 

^er  aus  bem  15.  ^a^rl^unbert  flammenbe  8eri4t  in  einem  Sagerbud^  t)on 
92otteIn,  bem  infolge  na4  bem  Aampfe  bei  Sod^olt  bie  fä^flfdien  Siten  fic^  abermatö 
in  monte  Coisio  ben  ^onfen  entgegenfieflten,  jebod^  ebenfalls  in  bie  ^d^t  ae« 
trieben  würben,  SS.  II,  377  k,  erf(^eint  oöttig  opofr^rt,  obwohl  ©ilman«;  ^«terien 
(Sorfd^.  VI,  319);  Äenftler  (JJorfd^.  XU,  338  i«.  2);  ^idamp  (öibufmb  @.  18); 
(Srimm  (SDeutf^e  aji^^tl^ologie  I,  4.  ^luiSg.  @.  60)  i^m  Vertrauen  fd^en;  weniger 
fubcr  au§ert  ft4  SD^^lbac^er  e.  84.  (SiS  ifl  barin  bed  SD^acrobutd  Somnium 
Scipionis  benu^t.  2)er  92ame  mons  Coisius  fd^eint  ber  silva  Caesia  bed  ^cituiS 
(Ann.  I,  50)  na(bgebilbet  ju  fein,  barf  alfo  nid^t  auf  Hoedfelb  gebeutet  werben 
(f.  Äenfeler  o.  a.  O.). 

^)  92ad^  allen  Oueden,  bie  f!(^  barüber  &ugem,  fam  Aar!  nur  biiS  an  bie 
Skfer.  Incendentes  usque  flumen  Viseram,  fagen  bie  Ann.  Petaviani  1.  c; 
Karins  rex  iterum  in  Saxonia  usque  ad  flumen  Wisaraha,  bie  Ann.  MoselL 
u.  Lauresham.  unb  ebenfo  bie  anberen,  abgeleiteten  Ouellen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


i2feü>aug  na(!^  @a(!^fen.    3:ob  ^turm'd  t}on  f$u(ba.  335 

unb  Dftfalen,  ftcßtcn  ©cifcin,  jc^wurcn  aufd  neue  Unterwerfung, 
toorau^  Äarl  ben  JRüdmarfc^  antrat^).  Ucber  bie  Dauer  beö  yfelb^ 
^uged  tft  nid^tö  befannt;  nic^t  einmal  unbcftimmte  Sln^alt^punfte 
bafür  finb  öor^anben  *). 

3)en  @d^u|  ber  (gre^bur^,  bte  nic^t  blog  aU  militärifd^er 
$unft,  fonbem  aud^  atö  äßifftondftation  nod^  immer  t)on  aro^er 
^ebeutung  »ar,  l^atte  Äarl  bem  Äbt  ©türm  t)on  gulba,  ber  bereite 
früher  bon  bort  au§  bie  9Rifjton  in  ©ac^fen  geleitet  ^tte,  über* 
tragen®).  2lte  Äarl  ben  SRüdmarfc^  antrat,  Ijieg  er  Sturm  nod6 
einige  Xage  bort  bleiben*);  erft  ate  bie  geit  um  loar,  leierte  audg 
©türm  in  fein  filofter  gulba  jurücf,  gebeugt  öon  After  unb  ÄranI* 
§eit.  tarl  gab  i^m  feinen  eigenen  8[rjt,  SBint^ari*^),  jur  Sc* 
üleitung  mit,  aber  bie  är^tlic^e  Äunft  öermod^te  nichts  gegen  fein 
Seiben,  beji^leunigte  nur  beffen  unglüdKc^en  Serlauf;  eine  Ärjnei, 
bie  SBint^ari  i^m  öerorbnete,  fteigerte  ba«  Uebel.  ©turm'^  treuer 
©diäter  @igit  befd^reibt  anfc^aultc^  unb  mit  SBarme  bad  (£nbe 
Sturm'^.  SKtö  er  fein  @nbe  naiven  füllte,  fc^idte  er  fc^neU  nac§ 
ber  ftirc^e,  lieg  aUe  @Ioden  läuten,  ben  Srübern  Don  feinem  be^ 
t)orftel^cnben  6nbe  melben  unb  fie  bitten  inbrünftig  für  i^n  ju 
beten.  5)ann  öerfammelte  er  um  fi^  afle  Slngeprigen  bce  ©tiftö, 
rief  it)nen  feine  Scmül^ungen  um  i|r  SQäo^Ierge^en  unb  um  ben 
gortbcftanb  beö  filofterö  nac^  feinem  3;obe  in^  ©ebäc^tnig  jurüd, 
ermahnte  fie  ju  auöbauernbem  Sifer  im  S)ienfte  be^  §errn,  bat 
fie  um  i^re  gürbittc  bei  ®ott  unb  um  Serjei^ung,  lüenn  er  etwa^ 
unred^ted  getf)an  unb  iemanb  beicibigt  ^abe.  @r  Derjiet)  felber 
aQen,  bie  i^n  gef^ä^t  unb  verunglimpft,  au^brttdlid^  aud^  bem 
SBifc^of  ßul  öon  SKainj,  ber  i^n  immer  angefeinbet  ^abe.  darauf 


SD^bofuSi.  beffen  92ame  na^  (&xvxm,  ®ef<!^.  ber  beutf^en  &ptaä)t  II,  657 

SDtel  tote  poculum  mulsi  bejetc^net,  mu^  bemna^  toa^rfd^einftc^  auf  bem  liaha 
fer  ber  föefergefud^t  tperben.  Ueber  eine  groge  Sitjal^I  t)on  ^ermttt^ungen,  me((^e 
auf  SWeppen,  SWilnller,  Atolle,  aWulbefe  u.  a.  rotten,  tjgL  t).  2ebebur,  Ärittfd^  ©e- 
len^tunn  @.  67  ff.,  beffen  ^orf^tage  in  betreff  S^ben«  unb  bed  2RaifeIbe0  un« 
fem  9ra9me  un^ttbor  fuib,  mogeaen  fi(!6  feine  britte  S^ermut^ung,  bie  auf  ^ublen  (in 
ber  9{a^e  t)on  OtbenborO  aebt,  boren  lagt,  ©on  onberer  @eite  fu^t  man  9}{ebofit0t 
entmeber  in  bem  ^orfe  Uffetn  (f.  m.  t}on  Stuben)  re^td  twn  ber  9Befer  ober  in  ber 
^abt  ®lol^  linfd  t7on  berfelben;  t^gl.  ^en(}Ier  a.  a.  O.  e.  339  92.  1.  Uffeln  gibt 
oud^  SDUi^Ibad^er  e.  84  ben  ^orjug. 

^)  Ann.  Laur.  mal.  1.  c;  Ann.  E^nh.  1.  c. 

^  Ueber  bie  Urfunbe  an»  ^eriflal  t)om  24.  ^ejptember,  mdd^  aRtt^tbac^er  in 
bieS  3a^  fe^  miQ,  t)gl  0.  e.  315  92.  5.^ 

»)  Vita  Sturmi  c.  25,  SS.  II,  377:  Tunc  iterum  rex  Karolus  ad  con- 
finnationem  inchoatae  fidei  christianae  'cum  exercitu  ad  illam  terram  per- 
rexit,  et  yenei*andam  Stürmen  infirmum,  iam  senectute  fessum,  in  Heresburg 
ad  tuendam  urbem  cum  socüs  suis  sedere  iussit.  Dispositis  secundum  vo- 
luntatem  suam  universis  rex  cum  rediret,  sanctum  virum  paucos  dies  poet 
reditnm  suum  in  supradicta  urbe  sedere  imperavit. 

*)  ^ag  Jlar(  bamaü»  fett)ß  burd^  (SxtSbvxQ  geCommen  fei,  »irb  nid^t  bhrect 
gefagt,  bie  Snna^me  aber  na^e  gelegt 

*)  »gl.  Alcuin.  epist.  16,  JaflK  VI,  171,  u.  unten  ©b.  11. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


336  '379. 

t)cra6ic^icbctc  er  ftd^  t)on  bcn  Srübcrn  unb  entließ  fic.  ©ein  SBc* 
finben  würbe  fc^limmer,  lag^  barauf  ftarb  er,  am  17.  De* 
jember  779 1). 

Der  %oh  ©turm'^  toar  für  ftarl  ein  ^erber  SSerluft.  5£)te 
erfolgrei^c  Seitunfl  eine«  fo  bebeutcnben  ©tifteS  toie  gulba,  fo 
fd^njierig  unb  tcrbienftöofl  fic  »ar,  ift  öon  feinen  Seiftungen  bod^ 
t)iefleld^t  nic^t  einmal  bie  toid^tigfte,  aOBeniflftenö  ebcnfo  n^tc^tig  ift 
ber  ^eruorragenbe  änt^eil,  ben  er  an  ber  SBefe^runa  ©ac^fen« 
na^m,  fo  bag  man  i^n  fpöter  nid^t  mit  Unrecht  einen  Slpoftel  ber 
©ac^fen  genannt  bat  2).  5£)aju  fam  bie  befonbere  SSertrauenö* 
fteüung,  bie  er  perfönlic^  ju  Karl  einnahm.  3n  jeber  Sejie^ung 
toar  er  fd^toer  ju  erfefeen.  ©ein  SWac^fofaer  alö  ?l6t  öon  gulba 
tourbe  SSaugolf,  über  beffen  ?ßcrfönlicftfeit  ftd^  jebod^  nichts  Oenaue« 
ermitteln  läfet,  ba  jeine  oon  einem  aWönc^e  ©anbibug  tm  auftrage 
öon  ©turm'S^iograp{)en  @igi(  unternommene,  öieQeic^t  auc^  n)irflic^ 
uerfaßte  ßeben^befd^reibung  öerloren  ift®).  SKan  ^at  »o^l  ange* 
nommen*),  baß  er  ber  ®raf  Saugolf  ift,  ber  am  26.  Max  771 
bem  Älofter  §ulba  feine  Sefifeungen  in  ©innin^eim  fd^enfte*) 
unb  in  einer  Urfunbe  Dom  20,  SJejember  770  genauer  alö  elfäffifc^cr 
®raf  erfd^eint®).     Slber  n)ir  ^aben  nur  im  ?lflgemetnen  bie  be* 


^)  Vita  Sturmi  c.  25.  26.  2)en  17.  ^mrnber  atö  24}bfdtag  geben  md^ 
Catal.  abb.  Fuld.;  Ann.  necrol.  Fuld.  So.  XUI,  272.  166.  3n  einer  Urfunbe 
t)om  1.  S^e^ember,  Dronke,  Cod.  dipl.  iRr.  66,  iß  er  not^  a\9  9Lht  genannt. 

©turnt'S  Xot)  »irb  and)  enofimtt  in  ben  Ann.  Lauresh.  SS.  L  81;  Ann. 
ant  Fuld.  SS.  IH,  117*;  Ann.  feih.  Fuld.  SS.  I,  349;  Lambert  SS.  IH, 
37 ;  Mariani  Scotti  epitome,  SS.  XIII,  77   (t)gL  Ann.  s.  Bonifetü,  SS.  HI, 
117;  Ann.  Disibodenberg.,   Böhmer,  Fontt.  III,   174);  Candidus,  De  vita 
Aeigili  c.  4,  v.  1  ff.,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin,  n,  99: 
Contigit  interea  senio  morboque  peresum 
Styrmen,  qui  fuerat  primus  mndator  et  abbas 
Coenobii  Fuldensis,  ab  bac  cjnoque  luce  migrasse, 
Credimus,  in  lucem  semper  sme  fine  manentem. 

^  3n  bem  ate  CueQe  freitid^  unbrauchbaren,  ttber^upt  t^erbäd^tigen  Brevia- 
rimn  FuIdenBe  bistoricum  Cornelii  monacbi,  bei  ©^annat,  Historia  Fuldensia 
prob.  @.  4.  —  @onfl  ttnrb  Äarl  felbfl  atö  Stooflcl  ber  ©ad^fen  gejmefen,  ügt. 
Poeta  Saxo  l.  V,  v.  23  ff.  667  ff..  Jaffö  IV,  606  ff.  626:  Ann.  Quedlmb. 
SS.  m,  41;  femer  aud^  bie  üon  3of.  ^nfen,  gorfc^.  j.  betttf(^.  ©efc^.  XXVI, 
109  9^.  2  angeführten  fpäteren  ©teilen  cmS  Johannes  de  Essendia  unb  ehter  un« 
gebnuften  2)ortmunber  (St^onif. 

8)  @ie  i|l  erwähnt  üon  (EanbibuÄ  felbfl  in  feiner  Vita  Eigilis,  SS.  XV,  223; 
ugl.  aucb  bie  metrif^e  Vita,  Poet  Lat.  aev.  Carolin.  II,  97:  bagu  iebocb  f&a\^, 
SS.  XV,  221  9?.  .5. 

»augolf,  über  weW^en  ber  Catalogus  abb.  Fuld.,  SS.  XUI,  272,  unb 
Satatfrtb'd  $roIog  ju  Einh.  Vita  Karoli  (ed.  9Bai(}  e.  XX),  fowie  Karoli 
epist  de  litteris  colendis,  Capp.  I,  79,  |u  t)erg(eid^en,  fd^tog  \pattx  innige  (^nb« 
f^aft  mit  aihiin,  f.  beffen  Epist  186,  Jaflfö  VI,  657  (venerandus  pater  Bo- 
müfus,  dilectissimus  mens  amicus). 

«)  ^g(.  9lettberg  I,  624  9^  3,  ber  jebod^  mit  9{ed^t  bemerft,  bag  ein  fidlerer 
iBeweid  au^  ben  betreffenben  ^tfyit^aä^tn  ^A  ni^t  führen  lagt. 

^)  Urfunbe  bei  2)ronfe,  Cod.  @.  22  Ifh.  34. 

^)  3n  ber  traditio  Folcrati  et  Agilolfi  de  Alsacinse,  bei  2)Tonfe,  Codex 
©.  20  9^r.  31,  begegnet  M  3euge  ein  ®raf  ©augolf. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Saugolf  9[bt  t)on  gfulbo.  337 

ftimmtc  ^aäjtiäji,  baß  SBaugolf  öon  öornc^mcr  bcutfc^cr  ^crfunft 
loar^).  äWan  mad^t  flcltcnb,  baß  jowo^I  neben  bcm  ©rafcn  ate 
neben  bem  Äbte  Saugolf  ein  SBifc^of  ©rcanbert  unter  ben  Rcugen 
bcr  Urfunben  und  begegnet  2),  hjä^renb  SIbt  SSaugoIf  einen  ©ruber 
©rcanbert  ^otte^);  aber  ber  le^tere  toax  m6)t  Sifc^of*).  ©omet 
fte^t  feft,  baß  Saugolf  öor  feiner  ©r^ebung  jum  äbt  bon  gulba 
äßönd^  biefed  Slofterd  n^ar^);  auc^  f^eint  c^,  bag  man  i^n  aU' 
balb  nad^  bem  abieben  feinet  SSorgängerd  ©türm,  ber  t^n  an* 
fd^einenb  ju  feinem  SRac^f olger  empfohlen  ^atte*),  an  beffen  ©teile 
fefcte  '')f  tt)ie  benn  feine  SSa^t  afö  eine  einmüt^ige  beseid^net  ttjirb  ®). 
Urfunblid^  tt)irb  er  jum  erften  SKalc  ate  2lbt  genannt  in  einem 
©ofument  Dom  3.  m&xi  781  ®).  aber  fo  Diel  aüd^  unter  i^m  bie 
Sejt|ungen  bed  ©tifteö  fic^  mehrten,  feinen  Vorgänger  ©türm 
erreichte  er  boc^  an  SBcbeutung  nic^t 

3m  übrigen  begegnet  niemanb,  ber  al8  95ertrauter  ÄarP^,  afe 
ficiter  ber  SRiffion  m  ©ac^fen  @turm*d  ©teHc  einnahm.  2Koc§te 
Äarl  leine  geeignete  ^ßerföntic^leit  finben  ober  mod^ten  bie  SSer* 
^ältniffe  fetber,  bie  gortjc^ritte,  welche  injtoifc^cn  bad  S^riftent^um 


^)  Larga  Germanica  proles  nennt  i^n  (SanbtbniS  in  ber  metnfd^en  8eben0* 
bcfc^rcibung  bed  ©gil,  4  v.  5  ff.,  Poet.  Lat.  aev.  Car.  II,  99: 

Cuiu8  (^tuxttCS)  post  obitam  concordi  voce  boantam 
Baugolf  eligitur,  larga  Germanica  proles, 
Rite  pater  praecessoris  porrectus  ab  ore. 

')  3"  ^  traditio  Folcrati  et  Agilolfi  fie^t  unter  ben  3^^  <uigcr  bem 
(Brafen  )6augo(f  Ermbcrctns  episcopus,  in  ber  traditio  Adalae,  2)ronfe,  Cod. 
2>.  76  9hr.  Id2  neben  bem  Signum  Baugolfes  abbatis  bad  Ercanpehrates  epi- 
Bcopi;  tgl.  9{ettberg  a.  a.  O. 

")  2)09  berid^tet  ber  iDfönd^  (Sanbtbud  in  ber  metrtfc^  Sebendbefd^eibung 
©9«'«  17,  V.  97-98,  Poet.  Lat  aev.  Car.  1.  c.  @.  111: 
.  .  .  pariter  monachusque  sacerdos 
£rcanberctus,  Baugolfi  germanus  .  .  • 
(Sr  flarb  846,  Annales  necrol.  Fuld.  846,  SS.   XIII,  175:   ob.  £rcanbraht 
monacbus. 

*)  IBgl.  bie  üor.  SCmnerfung. 

^)  Ann.  Enh.  Fuld.,  SS.  I,  349:  cui  (Sturm)  successit  Baugolf  eius- 
dem  monasterii  monacbus. 

^)  ^L  0.  92.  1  (praecessoris  porrectus  ab  ore). 

')  Ann.  Enh.  Fuld.  (oq!.  0.  iR.  5);  Ann.  Diabodenberg.,  Böhmer, 
Fontt  m,  174;  öfli.  ferner  Catal.  abb.  Fuld.  SS.  XIII,  272:  Baugolf  abbas 
secundus  eiusdem  loci  re^imen  suscepit;  Series  abb.  Fuld.  ib.  &.  340.  3m 
CataL  abb.  Fuld.  1.  c.  nnrb  ^ougoIf'S  SmtiSbauer  unnötig  auf  25  IJo^re  ange« 
aeben,  ba  er  bereit«  im  Igabre  802  abbonite;  ögL  ^fö^rf^b.  Submig*«  b.  gr.  I,  371 
vi.  4.  SRit  biefer  folfc^  Angabe  mag  ed  aber  in  3nfammen]^ang  fle^,  wenn  »ir 
au(4  feinen  ^b  irrig  ind  3abr  804  geft^t  finben  (pgl.  ebb.).  2:batf&41t4  fiarb 
©augolf  am  8.  3uti  815,  ogl.  Ann.  Lambert.  SS.  III,  43;  Mariani  Scott, 
epit.  SS.  XIII,  77;  Ann.  s.  Bonifatü,  gorfc^.  g.  beutf^en  @efd^.  XVI,  169; 
Ann.  necrol.  Fuld.  SS.  XIU,  166. 

8)  »gl.  0.  9i.  1. 

®)  2)ron!e,  Cod.  @.  44  ^Ix,  71:  actum  in  monasterio  Fulda  anno  XIII. 
regnante  Karolo  e^loriosissimo  rege  die  III.  mense  Martio.  Unrichtig  fe^t 
Sflcttberg  I,  624  bie  urfunbe  auf  ben  4.  ^ax^  780,  no*  unrid^tiger  ©c^annat,  Tra- 
ditiones  Fuld.  e.  34  9hr.  65,  auf  ben.  4.  SWarj  781. 

3a%T6.  b.  btfdf*.  (»efd^.  -  ^UU^mUn,  Ratl  b.  &x.  T.  »b.  2.  ffufl.        22 


Digitized  by  LjOOQ IC 


338  779. 

in  @ac^fen  gemad^t,  fär  i^n  maggebcnb  fein:  er  legte  naäf  bem 
lobe  ©turm'g,  fo  öiet  ju  fc^en,  bie  Seitunfl  ber  Üfeiffion  über« 
fianpt  n\i)t  me^r  in  bie  S^änbe  eined  Sinjelnen,  Jonbern  traf  fflr 
ba^  untcrbcffen  beträd^tlitg  erweiterte  fflliffionöflebiet  nene  (Sinrid^* 
tungen,  bie  fd^on  im  foloenben  Sa^re  inS  Seben  traten.  9luS  bem 
Sa^rc  779  ift  in  biefcr  ^inftc^t  feine  aRagregel  mel^r  überliefert; 
bie  Serufung  aSifle^ab'«  burc^  Äarl  fällt  ot)nc  S^^if^I  öud^  erft 
inö  3at)r  780 1)  unb  bie  9iac^ric&t  t)on  ber  (Srünbung  be^  Sig» 
tf|umg  D^nabrücf  im  Sa^r  779  ift  eine  fpät  erfunbene  gäbet*). 

SQ3ir  ^aben  ^ier  einer  SSerfügung  ju  gebenfen,  bie  n)o^I  un» 
gefä^r  in  biefe  ß^it  geprt®).  3)ie  flnnalen  berichten  jum  Sa^r  779 
öon  einer  großen  ^ungcrönot^  unb  ©terblid^feit  tm  fränfif^en 
8?eic^e*);  auf  biefen  iRott)ftanb  bejie^t  fid^  bie  Jlnorbnung  einer 
aflgememcn  firc^tic^cn  gürbitte,  üon  gaften  unb  anberen  bamlt  jn* 
fammen^ängcnben  SRalrcgeln  burc^  bie  öerfammciten  SBifd^öfe^). 
2)ie  Sifd^öfc  unb  5ßriefter  foflen  eine  bcftimmte  Slnja^I  t)on  äJfeffen 
lefen  unb  t)on  ißfaltern  fingen,  bie  ?ßriefter  ebenfalls  3Weffen  lefen 
unb  bie  SWönc^e  ebenfalls  ^faltcr  fingen.  @§  foO  ein  jttjeitägige^ 
gaften  gehalten,  t)on  Sebcm  nac^  feinem  Vermögen  2lImofen  ge^ 
geben  n^erbcn ;  ©ifc^öfe,  ?lebte  unb  äebtiffinncn,  ©rafen  unb  fönig^ 
lic^e  SSaffallen  foDcn  aufeerbem  biö  jur  ©ruteüeit  eine  Ra\)l  bon 
oier  armen  Scutcn  ober  fonft  fo  oiel  jebcr  im  ©taube  fei  unter* 
galten«). 

1)  »gt.  Vita  8.  Willehadi  c.  5,  SS.  II,  381,  wo  ba«  ^affx  781  ate  ba8 
jioeite  Sa^r  Don  SBiKe^ab'd  Strffamleit  im  ®aü  Sigmobia  bqeid^net  ju  mtrben 
fc^chtt;  ferner  c.  B,  ^.  3b3,  roonad?  er  7  3a^re  geprebigt  ^ottc,  als  er  (787) 
©ifd^of  würbe;  baju  ö.  ^Ridjtbofen ,  ^ux  Lex  Saxonum  (5.  158  'dl  2;  ^enfelcr, 
gorfc^.  XII,  342  unb  befonber«  2)c^!0  @efd).  be«  (grjbistum«  Hamburg  »öremcn 
m  gum  2lu8gang  ber  ajKffion  I,  15;  ftnm.  @.  3.  2)o«  3a^t  781  ifi  a(fo  wo^l 
ni(^t  bo«  erfle  (fb  ?oppenberg,  Söremer  @e[(!^t(feti^uenen  ©.  1  unb  ßamburg.  Ur- 
lunbcnbu*  I,  5  m.  S;  8lettberg  H,  452;  ajm^rbo^er  e.  86);  lebenfoll«  ift  t9 
nic^t  779,  wie  ^Jerft  SS.  If,  1.  c.  u.  ?appenberg  ju  Adam.  Br.  I,  c.  12,  SS.  VII, 
288  9?.  18  (@(^dmi«gabe  @.  11  9^.  1;  and)  in  ber  ed.  altera  ü.  g.  1876,  ©.  9 
yi.  3  wieber^ft);  ®cf$.  oon  @ng!anb  I,  210  9?.  1  angeben;  no(^  üiet  weniger  776, 
wie  Erhard,  Kegest.  Westfal.  Sfh.  152  Ifat  S5gl.  aud)  2)iefamp ,  <Bvtppl  @.  9 
Sflt.  65  unb  übrigen«  unten  @.  349. 

2)  a^gt  SfJettberg  I,  437,  unb  nähere«  unten  @.  351  ff. 

^)  "Oladi  ©oretiuS  @.  66;  Capp.  I,  51—52,  wenn  überhaupt  in  biefe  3obre, 
ni(!^t  in  ba«  3<4r  779,  fonbem  e^er  erf!  in  ben  Anfang  780,  weil  fie  na4  ben  @(^lug« 
»orten  öor  bem  24.  S^nx  erlaffen  fei,  bie  ^unger«not^  aber  erfl  flir  big  gweite 
^älfte  779  berid^tct  werbe. 

*)  Ann.  Mosell.  SS.  XVI,  497 :  Farnes  vero  magna  et  mortalitas  fuit 
in  Francia,  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  31 ;  abn(i(^  einige  onbere  Ännaten  (ogl.  unten 
Ob.  n.  a.  g.  793,  wo  bie  betr.  ©teilen  anqefübrtfinb);  bagu  anä)  SS.  XV,  204  5«.  1. 

^)  Capitulare  episcoporum  (780?),  Capp.  I,  52.  ^gL  über  biefen  ®ebraud> 
©oift  III,  2.  3lufL  @.  264  ff.  ®ie  tJerorbnung  beginnt:  Capitulare  qualiter  in- 
stitutum  est  in  hoc  epincoponim  consensu  .  .  . 

")  Capp.  I,  52!  Episcopi  et  abbates  atque  abbatissae  pauperes  fame- 
licos  quatuor  pro  isto  inter  se  instituto  nutrire  debent  usque  tempore  mes- 
siiim;  et  qui  tantum  non  posaunt,  iuxta  quod  possibilitas  est  aut  tres  aut 
duos  aut  unum;   unb  baffelbe  wirb  bann  ben  d^rafen  unb  vassi  dominici  ein« 

gcf^arft. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


780. 

5£)ic  anftrcngungcn  bc8  jicmlic^  crf olglofcn  RuQt^  nac^  Spanien, 
bon  ttjclc^cn  man  fic^  crft  wicbcr  erholen  mv^tt,  bcr  SRot^ftanb, 
bct  infolge  einer  Iticuerung  im  fränfifc^en  SReid^c  ^errfd^te,  »aren 
tt)O^I  bie  Urfac^e  acioefen,  ba§  ba«J  3a^r  779  iKr^ältnifemögia 
ru^ifl  unb  o^ne  größere  Unternehmungen  tcrüef,  au§er  bem  burc$ 
benabfaH  ber  ©a^jcn  not^wcnbig  gemad^ten  fäc^jlfc^en  tjclbjug.  S)a«= 
acgen  ift  baö  Sa^r  780  n^icber  reicher  an  ©reigniffen,  neben  ben 
fränfifc^en  treten  bic  italifd^en  ?lngelegent)eiten  »ieber  me^r  in  ben 
aSorbergrunb,  Sari  ift  im  ©tanbe  ni^t  bIo§  in  ber  Orbnung  ber 
fäc^fifc^en  SSer^ältniffe  fortjufa^ren,  fonbern  auc§  einen  neuen  ßug 
na(|  Stauen  ju  unternehmen. 

Sari  ^atte  SBei^nac^ten  779  in  ©orm^  jugebrac^t^)  unb  »er- 
tt)eilte  bort  biö  inö  grü^ia^r^).  @ine  feiner  erftcn  JRegierun^g* 
maßregeln,  öon  ber  n)ir  au^  biefem  Sa^re  Sunbc  ^aben,  ifi  eine 
Urhinbe  t)om  8.  SRärj,  n^orin  er  baö  früher  lange  ftreitige  SSer^ 
^äftniß  beg  filofter^  ®t.  (Saßen  ju  bem  Sifd^of  öon  Eonftans 
regelt'). 

©obalb  Dtmar  t)on  @t.  ©allen  geftorben,  fe|te  Si?c^of  @ibo* 
niu^  ben  neuen  äbt.  Sodann,  ein  unb  orbnete  burc^  einen  Vertrag 
mit  it)m  baö  SSerhältniß  be^  Slofter^  jum  83iött)um  Sonftanj  ber* 
art,  baß  erftereö  fic^  öerpflic^ten  mußte,  bem  ©ifc^of  jä^rU^  eine 
Abgabe  t)on  einer  Unje  ©olbeö  unb  einem  5ßferbe  im  Sfeert^e  eine^ 


»)  Ann.  Laur.  mai.  l.  c  ;  Ann.  Einh.  779.  780,  SS.  J,  161;  Ann.  Mo- 
sellan.,  Lauresham.  779,  SS.  XVI,  497. 1,  31.  öippdjtlicl)  riti«  Urtunbc  Äorf« 
au«  ©onn«  »om  17. 9?ol)cmbfr  779,  Biblioth6que  de  rEcole  des  Charles  XLVIU, 
228  f.  i»r.  12,  ögl.  unten  ijjxur«  VI. 

*)  Somald  bürfte  ou^  ber  (£(fafTer  Sbam,  mel(^ent  Siaxl  bonn  bie  9btei 
äRaSmilnfter  ))erlie4,  für  ben  StMq  in  S^onnS  bie  d^ronratatil  bed  2)toniebed  ob« 
flefdjrwben  ^ben  (Poet.  Lat.  aev.  Carol.  I,  93  f.;  t)fll.  unten  ®.  368  9t  4). 

»)  aJWi^tbac^  9hf.  221 ;  «obewifl,  8fiegeflen  ber  ©if(!^5feöon Cimflans  1, 10 9h:.  63; 
©artmann,  Urfunbenbnc^  twn  2t  ©ollen  1,  87  f.  9h.  92:  actum  Vurmasia  civi- 
tatc  pnbUco. 

22*^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


340  780. 

?ßfunbc^  ju  entrichtend).  SBtfd^of  §ebbo  t)on  ©tragburg  l^atte 
burc^  ©rt^eilun^  feiner  äuftimmung  bei  bicfcm  Äbfornmen  mitfle«' 
loirft,  ttjelc^c^  ic|t  Äarl'ö  ©enc^mtfluna  erhielt,  ftarl  bejeici^nct 
in  bcr  Urfunbe  ba«  Äfüfter  alö  ber  äWarienfirc^e  in  ©onftanj 
^uget)örig  unb  luieber^olt  beffen  Verpflichtung .  ju  ber  gebuchten 
Slbgobe;  ^jugefid^ert  lüirb  bagegen  bem  Älofter  ber  ungcftörte  ®enu§ 
unb  bie  ©elbftüerwaltung  feiner  Oiiter^). 

anberö  fteflt  freiließ  ber  ©efc^id^tfc^reiber  @t.  ©aOeng,  9latpert, 
bie  ©ad^e  bar.  @r  ift,  obgleid^  er  100  Saläre  jpäter  lebte,  no^ 
ganj^  erfüllt  t)on  §a6  gegen  bie  angeblichen  Unterbrüder  feinci^ 
Älofterg  unb  ttjeiß  auc^  t)on  3ot)ann,  ber,  früher  3Wönd^  in 
JReic^enau,  noc^  ©iboniuö'  Sobe  auc^  Sifd^of  t)on  Sonftanj  unb  Slbt 
t)on  9tet(^enau  luurbe,  nur  fc^Iec^teS  ju  erjagten.  (Sr  luiQ  nic^tiS 
loiffen  Don  jener  Urfunbe  ÄarFö ,  fonbern  ^at  anbere  SRad^^ 
richten,  n)elc^e  ben  iSönig  atö  einen  $reunb  ber  Unab^än^ig« 
teit  beS  ßlofter^  geigen.  9lac^  i^m  xoax  t^  Sodann  gamtc^t 
um  bie  aWac^tfteflung  leinet  ©iött)um§  ju  t^un,  fonbern  lebiglid^ 
um  perfönli^en  SSort^cil.  S)erfelbe  xoxü  feine  SSertoanbten  Der* 
forgen  unb  gibt,  um  bie^  ju  erreichen,  bie  laum  erft  errungenen 
Siebte  be^  58i!?t^um§  wiebcr  preiö.  6r  foH  brei  Jlnöertoanbten^ 
jebem  eine  feiner  brei  SJBürben  beftimmt  unb,  um  bie  SRönc^e  t)on 
@t.  @a0en   unb  Sleid^enau  feinem  SBunf^e  gfinftig  ju  fttmmen, 

1)  %(i&  ergibt  bie  8ePatigunaduTlunbe  Jtarl'S  Dom  8.  Snäi)  780,  Dal  bie 
Stelle  unten  SSt,  2.  Ueber  bie  ©ebeutuna  biefer  STbgobe  Dgt.  etdel,  @t  ©attcn 
unter  ben  erften  j^aroItngem,  in  ben  9mtt^eilungen  gur  Dater(&nbif(^en  (Befd^d^te, 
^audgeg.  Dom  ^iftonf(^  herein  in  @t.  d^oHen,  ^eft  IV,  <B.  6  ff. 

^)  2)ie  Urnmbe  beftimmt,  Sartmann  1.  c:  Igitur  dum  pluribus  constat 
esse  conpertum,  eo  quod  snpema  gratia  inspirante  vir  venerabilis  Sedo- 
nios  atque  Johannis  abba  per  consensum  domno  Haeddone  episcopo  sa- 
lubri  consilio  int  er  se  acceperunt,  qualiter  monasthirintn  sancti  Gallone, 
qui  aspicit  ad  ecclesiam  sanctae  Mariae  urbis  Constantiae,  sab  tali  rite 
institui  deberent,  quatenus  monacbi ,  qui  sub  predicti  Jobannis  vel  üituro 
tempore  in  ipso  monasthirio  erant,  absquae  ulliuB  inquietudine  deo  opitu- 
lante  ibidem  sub  tranquillitate  vitam  degere  debuissent  ac  deo  militantes 
pro  nobis  vel  cuncto  populo  christiano  pleniter  debexent  domini  miseri- 
cordia  adtentius  exorare,  quapropter  consenserunt,  ut  annis  singolis  ab- 
bates  eiusdem  memorati  loci  de  ipso  monastbirio  partibus  sanets^  Mariae 
eiusquae  pontiücibus  in  censum  uncia  de  auro  et  caballo  valente  libra 
ima  persolvere  deberent;  in  reliquo  vero,  quicquid  ad  ipsum  monasthirium 
obtingebat,  cum  omni  integritate  pro  ipsorum  monachorum  sustenta- 
tione  vel  aiimenta'  rectores  sui  in  eorum  baberent  potestatem  pleniter  do- 
minandi.  Ueber  bie  ^ooe,  ob  @t.  (Stauen  f^on  Dor  760  bif(!^offi(^ed  5hofier  »ar, 
Dergt.  namentlich  Z\dt\,  &t  (BaUen  unter  ben  erfien  Jtarofingem ,  fowie  bie  (Er« 
örterungen  »oifd^en  iD'tet^er  Don  jhionau  unb  Oetdner  in  ben  ^t  d^Der  W^,  gur 
Datertänb.  ®ef*.  IV,  1,  bef.  17—21.  XIII,  239  ff.  261  ff.;  au*  ©idel,  Act. 
Karolin.  II,  252;  De(8ner,  Äönig  ^pin  @.  328  ff.  509  ff.  513  ff.  @ie  mirb 
mit  ©itfet  unb  9}{e^er  Don  5htonau  )u  bejaben  fein.  iHx&ji  faltbar  erfc^t  bie  Huf« 
faffung  Don  9iettberg,  II,  107.  112,  unb  (S)e()}te,  JMrc^engefc^ic^te  ber  ©dornet),  II, 
293  ff.,  monad^  @t.  ®aQen  bie  ^ebeutung  eined  förmlichen  atamonnif^en  9latbnal< 
^eUigt^um«  g^abt  bätte.  (gbenfon?emg  bie  ^iad^ric^t,  ba§  @raf  ©albram,  auf  be  ^m 
(Gütern  bad  hofier  gelegen  baben  foll,  ^  StaxX  9)^artea  ju  (Sigent^um  übertragen 
^abe  (Vita  s.  Gall.  c.  51,  3Ritt^.  XII,  66  Sfi.  206);  femer,  baß  ?5i|Jpin  bem  Älo^ 
eine  Urfunbe  auÄgefleüt  \iaht,  worin  er  baffeU^e  att  fonigfid^e«  anerfannte  (ib 
(S.  71  Sil,  216J. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


Q^onfiani  imb  ^t  ^oUetu  341 

i^nen  bie  tPtd^ttgften  Bugeftänbniffe  gemad^t  ^aben.  ^ie  ÜRönc^e 
erllärtcn  fic§,  wie  JRatpcrt  crjä^lt,  bereit,  jtpei  feiner  SJertoanbtcn 
}u  Siebten  üon  @t.  ©aQen  unb  S^eid^enau  ^u  mahlen,  toofern  er 
t^nen  beim  Könige  bie  Unab^änotgfeit  öon  jeber  anbern  ate  ber 
lönifllic^en  ®ett)alt  unb  frete  äbtötoa^l  crwirfen  wollte^),  unb 
barauf  ging  3o^ann  ein.  Ätö  Äarl  auf  ber  Steife  nad^  9lom  mit 
feiner  ©ema^lin  $ilbeaarb  nac^  ßonftan^  fam^),  fanben  fid^  bie 
mönAt  aug  beiben  Älöftern  bei  i^m  em,  mit  ber  Sitte  i^ncn 
jene  ^Privilegien  ju  bewilligen.  Äarl  erholte  fic^  Slat^ä  bei  bem 
JBijc^of.  Sodann,  mit  welchem  bie  SWönc^e  im  ©inüerftänbniffe 
waren,  üer^iefe  i^m  bie  ewige  ©eligfeit,  wenn  er  ben  Wienern 
(£!)rifti  eine  folc^e  ®nabe  erwetfen  würbe,  darauf  ert^eifte  Äarl 
jebem  ber  beiben  Älöfter  in  einer  befonberen  Urfunbe  bag  ge* 
wünf(^te  ?ßrit)ileg,  baö  SRec^t,  nad^  bem  lobe  3o^ann*ö  ben  afbt 
iu  wollen  unb  fünftig  unmittelbar  unter  bem  Könige  ju  fte^en®). 
S)ie  SWönd^e  triumi)t)irten ,  aber  ber  Sifd^of  hinterging  fie.  @r 
behielt  bie  beiben  Urfunben  ftarf  ö  für  fic^ ;  erft  al^  er  bem  Xobe  na^e 
War,  t)änbigte  er  ben  SRönc^en  t)on  Sleid^enau  i^re  Urfunbe  aui^, 
bie  für  ©t.  ©allen  beftimmte  aber  legte  er  im  Slrc^iö  ber  Äirc^e 
t)on  Sonftanj  nieber,  weil  bie  SWönc^e  Don  6t.  ©allen  fic^  weigerten, 
i^rem  SSerfpred^en  gemäß  feinen  SBerWanbtcn  jum  Äbt  ju  wählen. 
@ie  Ratten  nämlid^  gemerft,  baß  bie  oon  ftarl  ^u  it)ren  ©unften 
erlaffene  Urfunbe  fe^r  ftarf  öerfälfd^t  war.  S)aber  wollten  fie 
nic^t  feinen  SBerwanbten  jum  Slbt  wählen,  unb  auc^  bie  äWönd^e 
t)on  9teid^enau  wählten  nac^  So^ann'S  Xobe  nid^t  ben  Don  i^m 

äewünfd^ten,  fonbern  einen  anberen,  ?ßetru^,  mit  ß^ftiini^w^g  l>cr 
tönigin  |>ilbegarb*). 

Sine  3)arftellung  welche  burcftauä  feinen  (glauben  Derbient*). 
S)ie  Urfunbe  Äarr^  Dom  8.  aWörs  ftraft  fie  DoOenbä  Sügen.  8lu^ 


1)  ^atjptxt,  Casus  s.  Galli  c.  7,  SJNtt^eüungen  u.  f.  ».  XIII,  12:  Quo  agnito, 
fratres  utriusque  coenobii  episcopum  pariter  adierunt,  rogantes,  ut  privi- 
legia  eis  apud  principem  adquireret  ac  potestatem  eligendi  abbates;  se 
vero,  si  hoc  fieret,  eosdem  iliius  nepotes  sibi  ^bbates  electuros  polliciti 
sunt  Quod  ille  consensit  ac  se  facturum  promisit  Sk)nn  bad  an^eblt(!^e 
^Mt)ileaiuni  befianben  boben  foll,  gei^t  r\t>d)  genauer  bie  fofgenbe  ©teile  (9}.  8). 

■)  hierüber  ögl.  unten. 

^)  Casus  s.  Galli  1.  c.  @.  12  -13:  Quod  audiens  rex  gavisus  est  et 
protinus  utriusque  coenobii  fratribus,  sancti  Galli  scilicct  et  Augensis,  fir- 
missima  auctontate  Privilegium  optatum  contradidit  ac  scripta  emunitatis 
ad  haec  eadem  retinenda  neri  praecepit,  quae  signaculo  suae  auctoritatis 
firmavit,  constituens  at(jue  praecipiens,  ut  post  mortem  episcopi  monacbi 
praedictotum  monasteriorum ,  potestatem  naberent  sibi  eligendi  abbates 
et  ut  nulli  absque  regibus  deinceps  essent  subiecti. 

®n  gleiche«  ?ritji5g  fofl  früher  fc^on  5lönlg  ?ipptn  bem  ÄIo|ler  <Bt  QJaDen 
ert^etlt  ^aben,  f.  oben  e.  MOSfl  2vu  ^atptti  1.  c.  cap.  5  <S.  7,  baju  jebod^  iWc^er 
t»n  jhtonau  9^.  12. 

*)  Ratpert.  Casus  s.  Galli  c.  7.  8  1.  c.  @.  13—15. 

'')  3JgI.  aud^  »lettberg  II,  109;  ©elpfe  II,  298  f.;  @i(fcl,  @t.  ®aD.  IWitt^. 
IV,  1—21;  SWe^er  öon  Stnonaxi  a.  a.D.  in  ben  9ioten 23-26.  29;  Sabewig,  »le- 
geflen  ber  ©ifd^öfe  bon  (Jonftanj  I,  11. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


342  .  '780. 

Sarr^  Ännjcjen^cit  in  Sonftanj  auf  bcr  Sletfc  nac^  3talicn  ju 
©nbe  780  tft  nirflcnbig  fonft  bcjcuflt;  baö  S^^flnife  Slatpcrt'g  tft, 
bei  ber  UnjuDcrläifigfeit  feiner  flauten  ßrjä^luiig,  auc^  in  btefem 
?ßunltc  nic^t  fllaubmürbifj  ^).  ®^  ^atte  äunäc^ft  bei  ber  burc§  bie 
Urf unbe  t)om  8.  ÜKärj  genehmigten  Stellung  beig  Älofter^  @t.  ©allen 
ju  Sonftanj  fein  Semenben.  Srft  nad^  bem  fc^on  jmei  3at)rc 
barauf  erfolgenben  Xobe  3o^ann'g  ^)  brauen  neue  kämpfe  jtoifc^en 
Älofter  unb  SBi«t^um  au^. 

Dagegen  fc^eint  Slcic^enau  glüdlic^er  gewefen  ju  fein  ate 
@t.  ©allen;  nicS^t  weil  SRatpert  ei^  fo  barftellt,  fonbern  weil  bafür 
ein  urfunblic^eS  3<^"fl"*B  vorliegt.  SReic^enou  ^atte  m  ßonftanj 
t)on  ainfang  an  in  feinem  fo  fc^roffen  ©egenfafee  geftanben  wie 
6t.  ©allen,  ouig  JReid^enau  toaren  ber  SRei^e  nad^  mehrere  SSifd^öfe 
üon  ©onftanj  t)ert)orgegangen,  miejulefet  noc§  3o^ann*),  toai^  jur 
golge  ^aben  mochte,  bafe  biefe  Sifc^öfe  mit  bem  ftlofter  gUmpf" 
lieber  toerfu^ren.  Der  ©rang  nac^  Unabpngiqfcit  ^örte  aber 
trofebem  in  Slcic^enau  nic^t  auf ;  ein  ^ßritoileg  toelc^eö  SSifc^of  unb 
Slbt  3o^ann  öom  5ßapft  §abrian  für  ba§  Älofter  auägetoirft  ^aben 
fofl,  mag  fpätere  ©rfinbung  fein,  lä§t  fid^  toenigften^  nid^t  nad^* 
weifen*),  hingegen  Don  fiarl  ^at  JReic^enau  toirllic^  ein  foIc^eS 
erhalten;  baö  ergibt  eine  Urfunbe  ßubtoig'^  beö  grommcn,  toorin 
berfelbc  bem  ßlofter  bie  Smmunität  unb  ba^  Slecfit  ber  freien  Äbt» 
tf)ai)l  beftätigt  unb  au^brüdtlid^  auf  ein  oon  ben  frü{)eren  granfen* 
lönigen  öerltetieneö  unb  üon  flarl  beftätigteg  ?ßriDi(cgium  jurücf«» 
fü^rt®).    Ob  biejeö  ?ßrit)ilegium  tjon  3ol^ann  unb  mann  e«  auS* 

Semirft  mürbe,  erfährt  man  nic^t;  bod^  mirb  auc^  ^ier  JRatpert 
aum  SRec^t  behalten  bürfen,  3o^ann  ma^rfc^einfic^  nid^t  atö  ber 
Urheber   ber   Segünftigung   betrad^tet   merben   fönncn.     ©erabe 


1)  S5gl.  aud)  Tlttftt  Don  Änonau,  amtt^eilungen  u.  f.  m.  XIII,  12  ^.  24; 
SWü^tbac^er  e.  86;  ?abe»ig  a.  a.  D.  —  flu  »ert^ctbigcii  fud)t  btcfc  iRoc^ric^t  ®ifi 
m  «nj.  f.  fc^tocuer.  ®ef(^.  U.  gia^rg.  1883.  ©b,  IV,  e.  177—178. 

^)  iBtf(!^of  ^o^nncd  II.  Don  Sonflang  flarb,  mte  t9  fd)ehit,  am  9*  S^bruar 
782,  f.  SWc^cr  öon  Änonau,  ajütt^eitungen  u.  f.  ».  XIII,  14  iR.  30;  ?obc»ig  I, 
@.  11  9hr  65;  DgL  unten  j.  3.  782. 

^)  Ueber  bie  Stellung  ^adftnan»  t)gl.  9{ettberg  II,  121. 

*)  (Ja  wirb  erfl  errod^nt  Don  ^ermann  Don  ^ieid^enau,  SS.  V,  99 :  qui  (Jo- 
hannes) primura  Romanae  sedis  Privilegium  Augiae  ab  Adriano  papa  im- 
petiavit.  3Ran  mug  ol^er  bie  ^^tigteit  ber  Angabe  bezweifeln,  finif  Vabewig 
a.  a.  D.  @.  11  bemerft,  bag  biefelbe  ni(!^t  anberweit  ^u  belegen  fei.  $gt  in« 
beffen  JaflP^,  Reg.  Pont  ed.  2a,  I,  306  iRr.  2488;  Potthast,  Reg.  Pont 
II,  @.  2050  Sfh.  8056  a,  ©ufle  ^.  gnnocenj'  III.  öom  22.  SWarj  1207,  Neugart, 
Episcopat.  Gonstant.  I,  2,  608,  wo  wenigfleniS  aud)  bie  ^atfac^e  erwägt  wirb, 
bag  ^abrian  I.  bem  ftlofter  9iei(^enau  ein  ^rimleg  ertpeift  ^abe. 

'•)  2)ie  Urfunbe  i|l  au«gefkflt  m  ?ld)en  am  14  2)ejembfr  815 .  Grandidier. 
Histoire  de  Tc^gliße  de  Strasbourg  II,  pi6ees  justif.  ©.  161  ff.  9^:.  89  ad 
816.  Subtoig  rebet  barin  oon  ben  inmunitates  domni  et  genitoris  nostri  Ka- 
roli ...  in  quibus  invenimus  insertum,  quomodo  ipse  et  antecessores  eius 
priores   reses  Francorum  praefatum   monasterium    cum  monachis  ibi  de- 

fentibus  od  amorem  dei  tranquillitatemque  eorum  semper  sub  plenissima 
efensione  et  inmunitatis  tuitione  habuissent;  ©idel  II,  105  (L.  72).  310—311. 
335.  383;  aWü^Ibad^er  ^.  581  («ettberg  II,  121—123). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


nac^  bcm  lobe  So^ann'ö  fd^ctnt  bcr  ©cgcnjafe  jtDtJc^cn  Sonftanji 
unb  SRcic^cnau  junöc^ft  fdbärfcr  ßcroorbcn  ju  fcin^);  Ratten  bic 
fDländ)t  eben  crft  öon  Äorl  ein  jolc^e^  5ßrit)t(efl  erhalten  gehabt, 
fo  wäre  ba^  Slec^töücrpltniß  be^  Älofterd  fc^on  fleorbnet  oettjejcn, 
bie  aSeranlaffung  jfi  ben  ßroiftiflfeiten  fortgefallen.  2)a^  $rit)ileg 
tft  ba^er  roo^I  erfl  fpäter  üerlietien  *). 

an  bemfelben  Jafle,  ba  Äarl  ben  SBertrag  jttjifc^en  bem  Äbt 
t)on  ©t.  ©allen  unb  bem  JBtfd^of  tjon  Konftanj  beftätigte,  8.  SKärj, 
machte  er  eine  ©d^enfung  an  baö  filofter  ^eröfelb,  befte^enb  in 
bem  3cl)nten  oug  ben  ©raffd^aften  Älberic^'d  unb  aWarcoarb'd  im 
norbt^üringifc^en  |>effengau*);  unb  menigfienö  ungefähr  um  biefe 
3eit  machte  $er^felb  no$  eine  anbere  Erwerbung,  welche  fid^  für 
feinen  SBo^Iftanb  fiberaud  einträglich  ern^ied,  eS  erhielt  bie  @e^ 
beine  bed  Ijeiligen  SBigbert,  erften  Äbteä  üon  grifelar. 

93ifc^of  fiul  toat  unermfiblic^  fein  ^erdfelb  }u  ^eben  unb  ju 
bereid^ern.  gür  biefen  Qxotd  gab  e^  fein  fid^erereö  SWittel  ald  bic 
ßrmerbung  bcr  Slcliquicn  cined'  gefeierten  ßeiligen  für  baö  Äloftcr. 
Slud^  ba  mugte  SulStat^.  (£r  marf  feine  ^ugen  auf  ben  t)ei(igcn 
SBigbcrt,  ber  fd^on  774  öor  ben  ©ad^fen  aud  grifelar  nad^  SBuria* 
bürg  geflüchtet   Sorben  roar*).     5Rad^   ber  Slngabe   feinet  SBio* 

Srap^en  (fiambert'ö  t)on  |>er^felb)  warb  er  im  3;raume  burd^  einen 
Sngel  auf gef orbert ,  bie  ©ebeinc  SBigberfä  nac^  ßerdfelb  ju 
fd^affen*);  genauer  crjä^It  ber  btefer  Qdt  öiel  nät)er  fte^enbc  unb 
fonft  ^laubmürbigere  S3iograp^  be^  t|.  SBigbert  fefber,  ßupui^, 
ber  JBifd^of  SQSitta  (Älbuin)  Don  ©uriaburg  ^abe  jene  ?lufforberuna 
burd^  ben  @ngel  erhalten  unb  Sul  batoon  benac^rid^tigt®).    2m, 

')  »fli.  miten  gu  ben  3o^en  782.  784. 

*)  8al  mtten  )utn  3^^^  784;  and)  SWeöfr  öon  Änonou,  aDWtt^ümgcn  u.  f.  w. 


XIII,  13  m.  27.  14  9i.  31;  üoDcwig  a.  0.  0.  @.  11  9i.  63j  bajegcn  ©idel  II, 
311,  totiditt  meint,  bog  flc^  an»  ben  i}or(tegenben  9^a(!^ri(!^ten  bie  3tit  ber  (Srt^eidtng 
jene«  2)t|}Iom9  StaxV»  nit^t  beßmnnen  Iaff^ 

")  Urhmbe  bei  ©endt  III  b,  13  9Jr.  11  (na(^  bem  Drigtnol);  ©ebenten  gegen 
bie  (Jd^t^ett  fonnten  nur  bem  früheren  «bbrud  bei  ©end  II,  2  ©.  8  f.  S'hr.  6  (na* 
bem  (E^rtular)  gelten,  wo  ber  9?otar  irrig  GanthariuB  ^Ki6t;  oal.  ©idtel  K.  75; 
WiOßad^tt  Sflv.  220;  fta^n,  ©onifaj  unb  ?ul  @.  282;  «ufifett),  fombert  bon  ßer«- 
felb  unb  ber  Bebntfireit  gwifAen  ^SRam^,  ^dfelb  unb  2:4üringen  @.  34  ff.  )Ra± 
©tdel,  ©eitr.  a-  ^^pl  vIL,  ©ien.  e.-©.  pbil.-W!.  «I.  »b.  93,  @.  693  ^,  2, 
fle^t  in  ben  tironifc^en  ^itn  otelme^  Wigbaldus. 

*)  ©gl.  oben  @.  198. 

")  Vita  Lulli  c.  17 ,  SS.  XV,  145 :  aogelica  in  somnis  voce  est  ad- 
monitus,  ut  corpus  b.  Wigberti  eo  (nac^  ^«felb)  transferret  (^ienot^  Hist. 
Hevveld.  SS.  V,  138),  totiqt  Eingabe  an  fi(^  wa^ti^finKc^er  Hingt,  aU  bag  ein 
anbcrer  ben  2:roum  gehabt  ^aben  foD.  nnc  ©end  II,  295  ridjtig  bemerft;  aber  aI3 
Oucfle  juöerläffiger  iff  ?upu«,  beffen  Vita  Wigberti  in  ber  V.  Lulli  aud)  benuüi 
tP  i^a^n,  ©onifaa  «"^  ^"t  @-  291  9?.  6;  ßoIber-Cfgger,  SS.  XV,  133.  145  )n.(j; 
iReue«  »rc^iü  IX,  292).    ©gl.  bie  folgenbe  anmfg. 

ö)  Vita  Wigberti  c.  24,  SS.  XV,  42.  (K«  ifl  unmefentlic^,  mer  ben  2raum 
gebebt  ^aben  will;  bie  »nfprüd^c  grifelar«  auf  bie  SHeliquicn,  meldte«  biefelben  burd^ 
föitta'ö  9^ac^foIger  mieber  gurüderbalten  ^ben  foH,  worauf  jte  erfl  im  13.  3a^r- 
l^mibert  nad^  ^eröfelb  gefommen  feien,  flnb  unbegrünbet;  ogl.  SRettberg  I,  598. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


344  780. 

fä^rt  Supu^  fort,  ^oltc  barauf  bie  Srlaubntß  jbc^  flöniag  ju  bcr 
Ucbcrtragunp  ein,  brct  SWönc^c,  ßrnft,  93aturic^,  SBolf  tourbcn 
bcauftraflt  bic  SRcItquicn  jur  9laci^täcit  in  aller  ©title  au«  grifelar 
fortäufd^affcn.  2Ran  fürchtete,  flefc^ä^c  eiS  bei  läge,  \o  möchte  bad 
aSoIt  fid^  ber  (Sntfcrnung  be«  ^eiligen  wiberfefeen.  SRic^t  atö  ob  Sul 
benfclben  nic^t  für  ftart  genug  gehalten  ^ättc  um  feine  Iräger  ju 
fd^üfeen,  fügt  Supu«  ^inju;  aber  er  gebac^te  be^  ©pruc^«:  ,,3)u 
foUft  ©Ott  ben  $errn  nic^t  öerfuc^en"  (SRattt).  4,  7).  aSarum 
führte  bcr  6crr,  nac^bem  $^arao  bad  SBolf  Sftael  cntlaffen  ^attc, 
baffelbe  nicft  burc^  ba«  Sanb  ber  5ß^ilifler?  S)amit  eö  ba«  SJoH 
nid^t  gereute,  toenn  c«  Äricg  gegen  fid^  entfielen  fä^c.  ©o  rec^t* 
fertigt  ßupu«  bie  ^eimlic^e  ffiegfü^run^  bcr  Slcliquicn  ^).  Die 
brei  aWönd^c  brad^ten  if)ren  ©c^afe  glüdtlic^  an  ben  Ort  feiner  ®c* 
ftimmung,  tt)o  ßul  i^n  feierlich  beifefeen  ließ  unb  ba«  ®rab  mit 
Silber  unb  ®olb  tjcräicrtc.  ®er  ^eilige  crtoieö  fogleic^  feine 
ujunbcrt^ätige  Äraft;  fein  SBefife  braute  bem  filoftcr  ben  größten 
SRufeen,  immer  retc^er  floffen  bic  ©c^enfungen  toon  natj  unb  fern 
i^m  JU,  ber  \).  SDBigbcrt  ftcHtc  fogar  bic  urfprünglic^en  Älofter-- 
^ciligcn,  ©imon  unb  X^abbäuö,  in  ©Ratten,  baö  Älofter  tt)urbe 
fpäter  nid^t  me^r  nad^  bicfen  Icfetcrcn,  fonbern  nac^  bem  l).  SBigbert 
genannt^). 

Sfltd^t  überliefert  ift  bie  ^eit  biefer  Granulation,  aud^  fe^It  eö 
an  an^altöpunftcn  um  biefclbc  ju  bcftimmen;  man  lieft  nur,  bafe 
fte  einige  3at)re  nac^  ber  Uebertragung  beö  ^eiligen  auö  grifelar 
nac§  Suriaburg  ftattfanb^),  unb  fo  mag  bie  gett)öl)nlic^e  3lnnaf)me 
beibehalten  toerben,  wonad^  Rc  ctttjo  in§  3a^r  780  fällt*).  3Dcn 
13.  «uguft  nennt  ber  Sioarap^  SBigberf  ig  alö  ben  lag  ber  SJoH* 
enbung  feiner  neuen  ©rabftätte  in  $cröfclb*). 

Sul,  tDctc^em  biefe  foftbore  Srroerbung  für  §cr«fctb  gelungen 
war,  muß  um  780  auc^  eine  ©r^ö^ung  feiner  eigenen  ©tellung 
erfahren  ^aben  burd^  btc  SJcrlci^ung  ber  erjbifc^öflid^cn  SBürbe, 
tt)eld^c  i^m  ber  5ßapft  fo  lanae  vorenthalten  ^atte.    5)ie  t)om  5ßapft 

tabrian  angeorbnete  Untersuchung  über  bie  Hergänge  bei  feiner 
ki^e*),  meiere  Don  bem  ©rjbifd^of  lilpin  tjon  SReimg,  bem  ffirj* 

^)  $at.  bie  Seurt^dluna  biefer  2:i^at  bei  ^^n  a.  a.  O.  <S.  342  f.,  gegen 
bie  unattnfhae  bei  ®bp\tti,  Suuud  @.  51. 

2)  »d.  bie  Stellen  bei  ©end  II,  296  9J.  i,  unb  ?ibcrit,  @.  16;  ferner  2lu5- 
felb  a.  a.  ö.  <B.  27  9?.  3  unb  befonberS  Notitia  de  servitio  monasteriorum  a. 
817,  Capp.  reff.  Franc.  I,  350  9^.  20;  Sa^bü^er  Submig'»  b.  gr.  I,  89  Sfl.  3. 

8)  V ita  Vv  igberti  c.  24,  SS.  XV,  42:  ihteriectis  afiquot  annis.  Albuino 
presuli  eiusdem  oppidi  per  quietem  aliquis  obyersatus  .  .  $gi.  übrigend 
unten  \.  3.  786. 

h  gtir  biefe«  3a^  entfd^eiben  fi*  Mabillon,  Annales  II,  255;  ©endt  II, 
296;  ^iberit  @.  16  u.a.  35gJ.  femer  Böhmer- Will,  Regesta  archiepiscoporum 
Maguntinensium  I,  41  9h:.  50;  $a^n,  ©onifaj  unb  2üi  <S.  291—292;  feöpfert 
@.  46.  —  Le  Cointe  VI,  128  ben!t  an  baö  ^al^x  111,  bo(!^  fpreci^en  bie  öon  il^m 
angeführten  ®rünbe  ebenfo  wo^l  für  780. 

^)  Vita  Wigberti  c.  25,  SS.  XV,  43 :  Atque  Lullus,  annuente  Magno 
Karlo,  monumentutn  illius,  quo  more  per  Gallias  Germaniamque  ceterorum 
sanctorum  visuntur,  auro  et  argento  necnon  reliquis  congruentibus  me- 
tallis  exomandum  curavit  et  id  opus  ad  Idus  Augusti  complevit. 

«)  2)arübcr  »gl.  oben  @.  207  ff. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


M  (grjbifc^of.  345 

bijd^of  SBcomab  t)on  %xm,  bcm  SStfc^of  5ßoffc[for  unb  aufecrbcm, 
njtc  c§  fc^cint,  tjon  ScüoIImäc^ttgtcn  bcö  Äönigig  geführt  lourbc^), 
^attc  offenbar  ein  befriebtflenbc^  ©rflebnifi.  Sßir  befifecn  ha^ 
®Iaubcn^bcfenntnig ,  toeld^eö  Sul  auf  ba^  Verlangen  beg  ?ßapftc3 
unb  biefer  pä|)ftlic^en  unb  fönißfic^en  SSeöoflmät^tigtcn,  tüie  eö 
fd^eint,  im  3a^r  780  auäftcfltc  2).  ^lufeerbem  fcftroor  er,  ebenfalls 
bem  ®c^ci§  bcö  5ßapftc^  entjpred^enb,  bem  päpftlic^en  ©tu^le  auf 
bie  (Süangelien  Zreue.  ^ierauf  ^in  \)at  \\)m  too^(  ^abrian  ba^ 
5ßaflium  crt^eilt.  ^aä)m\^lid)  begegnet  er  atlerbingö  erft  782  alö 
Sräbifd^of*),  781  gefc^ie^t  feiner  überhaupt  nirgenbö  ©rroä^nung, 
in  ber  Urlunbe  Dom  8.  SWärs  780  nennt  Äarl  i^n  noc^  Sifc^of, 
erft  nac^  bem  8.  ÜRärj  fann  bie  SSerlei^ung  be^  ^ßaHiumö  er* 
folgt  fein. 

®er  Äönig  öertoeilte  auc^  Dftern,  26.  ÜRärj,  noc^  in  833orm3*) ; 
feitbcm  ift  über  feinen  2luf enthalt  ni^tä  met)r  befannt,  bi§  er 
feinen  ßug  nac^  ©a(i)fen  antrat.  5Rac^  ben  im  t)origen  3al)r  ge* 
mad^ten  gortf^ritten  glaubte  er  in  ber  fd^on  777  begonnenen, 
aber  bur^  bie  gr^ebung  ber  ©a^fen  im  3at)rc  778  unterbro^enen 
Drbnun^  ber  inneren  SSer^ältniff c  beö  ßanbeS  fortfahren  ju  f önncn ; 
neue  friegerifd^e  Unternehmungen  beabfid^tigtc  er  nid^t.  SBo^I  ju 
Anfang  beö  ©ommer^  mad^tc  er  fi^  toieber  nacft  ©ac^fen  auf  ben 
SQSeg  ^).  Da«  ßanb  ber  SSSeftfalen  berührte  er  nid^t,  fonbern  begab 
fid^  unmittelbar  nad^  (Sreäburg*)  unb  Don  bort  weiter  hinein  in 


^)  @.  bie  folgcnbc  Slnmertung  unb  oben  @.  207^9?.  2. 

*)  @«  lle^t  bei  galden^eimer,  ®ef(^i(^tf  MI^W«^  ®täbte  u.  Stifter  n,  165  f[.; 
ögl.  Böhraer-WiU  1.  c.  @.  40 — 41  ^.  49.  Sttt  (gingang  lautet:  Fidem  meam 
cathoUcam,  quam  in  ecclesia  Christi  didici,  exponere  cupiens  qualiter  a  me 
creditur  vel  docetur,  iaxta  praeceptutn  apostoiici  pontificis  Adriani  pape  et 
inissoram  eias  Viemadi,  Tiljpini,  Possessoris  pontificum  et  missorum  dni. 
rever.  Carli  regis  gloriosissimi  ego  Lullus,  servus  servorum  Dei  et  ecclesie 
Magondcensis  absque  mortalium  adiumento  antistes,  iuxta  capacitatem 
sensus  mei  nanc  edissero.  Süm  @(!^Iuffe  ^eigt  ed  fobann:  Hanc  fidera  meam 
ego  Lullas  Moffuntinensis  civitatis  antistes  exposui.  Anno  duodeno  regni 
domini  nostri  Carli  regis  gloriosissimi,  poDtificatus  mei  anno  25.  similiter 
huic  sancte  Dei  ecclesie,  cui  deo  annuente  presidet  sanctitas  Adriani  pape, 
sacramento  iuxta  preceptum  sanctitatis  eius  per  quatuor  ewangelia  Ciinsti 
fidelitatem  promisi  ...  SDie  3^^f^'  ^a^n'd ,  ob  ßd^  bad  Saturn  nic^t  nur  auf 
bie«  eibfic^e  (Setöbniß  beliebe  (a.  a.  D.  @.  277  91.  1),  fmb  wo^l  übetpfrig;  ba« 
'i^unctum  nac^  exposui  mtrb  00m  ^ausgebet  fe^Ier^aft  gefegt  fein.  ^gi.  and) 
beffetben  «rt  über  M,  •JiDgem.  beutfc^e  SBioarapbic  XIX,  633. 

^)  2)ie  Urfunbe,  worin  ?ut  juerfl  a(«  Moguntiacensis  urbis  archiepiscopus 
aufgefü^t  wirb,  ifi  00m  4.  3uli  782,  Send  iT,  2  @.  10  9h:.  7;  Böhmer- Will  I, 
42  9hf.  56. 

*)  Annales  Lauriss.  mai.  i.  c. 

^)  Cum  primum  temporis  oportunitas  adridere  visa  est,  iteinim  cum 
magno  exercitu  Saxoniam  profectus  est,  berichten  bie  Annales  Einbardi,  wad 
nt(!bt  bloße  8Reben«art  fein  mag;  inDeffcn  f^cint  ber  2tufbruc^  bod^  erp  etwa  ju  9ln* 
fang  3uli,  aUerfrübeflen«  (gnbe  3uni  erfolgt  *u  fein;  og(.  Äenfeler,  fjorf^ungcn  jur 
beutf^en  ®efdfti(^te  XII,  341;  amiblbodfter  e.  85;  8fii^ter-Äo^I  @.  73.  —  S^^^ 
^^  3"9^  ^^^  "^^  ^'^^  Laur.  mai.:  ad  disponendam  Saxoniam. 

^)  Annales  Lauriss.  mai.  1.  c. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


346  '780. 

baö  ßanb  bcr  ßngcrn  6i^  an  bic  Duellen  bcr  Sippe  ^).  §ier,  in 
Sippfprinflc  ^),  mürbe  für  etniae  Sage  ba^  ßager  oufgefd^Iaflen  unb 
JReic^öüerfammlung  gehalten  ^),  t>od),  tt)ie  eö  fd^eint,  bte  innere 
Sinrid^tung  ©äffend  noc^  ntd^t  fogleic^  ober  bod^  nur  t^eilmetfe 
vorgenommen*).  ®er  Äönig  fefete  vielmehr  feinen  äwfl  nod^meiter 
fort,  in  bie  Steile  ©ac^fenö,  tt)o  er  voriger  noc^  nie  perfönlic^  er* 
fd^ienen  mar.  S)er  äußerfte  ?ßun!t,  ben  er  btd^er  erreicht,  mar 
bie  Ddfer,  bi^  mot)in  er  775  üorgebrungen  mar**);  780  überfc^ritt 
er  fie  }um  crften  äRale.  Slber  noc^  alö  er  auf  bem  linfen  Ufer 
ftanb,  tn  Drtieim  (D^rum),  ftrömte  eine  große  Änja^l  ©ad^fen 
^erbei  unb  tiefe  fid^  taufen  *).  S5ie  Ännalen  nennen  bie  SSemo^ner 
be«  SBarbengaue«  jmifd^en  SHIer  unb  Slbc  ^)  unb  fogar  bic©ad^fen  jcn* 
fcitö  ber  ®lbe,  bie  9iorbtiubi  ®),  mel^e  alfo,  mie  eö  fd^eint,  auf  biefe 
äSeife  burd^  freimiflige  Untermerfung  einem  Angriff  Äarl'ö  ^uüor» 
julommen  fud^ten.      Äarl   liefe  fid^  injmifc^en  baburd^  nicgt  ab* 


^)  Ann.  L.aur.  mai.;  Ann.  Einh. 

2)  (Sine  Utlimbe  Äart'«  für  g'tonontola  ifl  in  8i^)pf|)ringc  (Lippiogysprin^ae 
carte  in  Saxonia)  unter  Dem  28.  3uli  780  auÄfiffleUt;  ©icfel  K.  77;  SWii^ttac^er 
9hr.  222;  Tiraboschi,  Nonantola  II,  26. 

^)  Ann.  Lauriss.  mai.:  ibique  sinodum  tenens;  Ann.  Einb.:  ad  fontem 
Lippiae  venit,  ubi  castrametatus,  per  aliquot  dies  moratus  est. 

*)  2)er  Aufenthalt  in  ?ippf|)ringe  foll  ja  nur  aliquot  dies  aewä^rt  ^ben  (f. 
Dor.  ^nmtg.)*  and)  fagen  bie  fog.  $orf(^er  ^nnalen  oudbrüdlic^:  ibi  (an  ber  (SIbe) 
omniaque  disponens  tarn  Saxoniam  quam  et  Sclavos;  t}g(.  Ann.  Einbardi. 
UebrigenjS  nnrb  ft4  fo  fd^arf  nid)t  trennen  laffen,  unb  t{l  bie  ^age,  ob  an  ber 
2ippt  ober  an  ber  (Sfbt  bie  Slnorbnunaen  getroffen  mürben,  tH>n  geringem  Gelange; 
»gl.  CMd)  StmtiUt  a.  a,  D.  @.  342  9f.  4.  843  9^.  3. 

^)  «gl.  oben  @.  226. 

®)  Ann.  Lauriss.  mai. :  inde  iter  peragens  partibus  Albiae  fluyii ,  et 
in  ipso  itinere  omnes  Bardongauenses  et  multi  de  Nordleudi  baptizati  sunt 
in  loco  jfui  dicitur  Orbaim  ultra  Obacro  fluvio  (ogL  Chron.  Vedastin.; 
Ann. Lobiens.,  SS.  XIII,  704.  229);  Ann.  Einh.:  Inde  ad  orientem  itinei^ 
converso,  ad  Ovacrum  fluvium  accessit  Cui  cum  ibi  omnes  orientalium 
partium  Saxones,  ut  iu sserat,  oecurrissent,  maxima  eorum  multitudo  in 
loco  qui  Orheim  appellatur  solita  simulatione  baptizata  est 

^te  SBorte  ber  fog.  Sorf(^er  9[nnalen  f (feinen  )u  ergeben,  bag  Or^m  auf 
bem  jenfeitigen,  redeten  ddterufer  lag.  SDied  iß  aber  unri(^tia;  Orheim,  ha»  fpätere 
Cbrum,  liegt  auf  bem  linlen  Ufer.  (Snuä^nt  mirb  ber  Ort  aud^  fd^on  gur  3eit 
^pin'«  74«,  Ann.  Liaur.  mal,  Ann.  Einb.  747,  SS.  I,  136.  137;  femer  in 
ber  fagen^aften  (^ä^Iung  in  ben  Ann.  Quedlinburg,  über  bie  ^tx^törm^  be^ 
X^üringerreic^Ä,  SS.  in,  32  9?.  18;  bgl.  ^abn,  gabrbtic^er  @.  94;  Äenftler, 
gorf*.  a.  a.  D.  @.  343  ^.  4. 

')  »gl.  ö.  $ammerflein'?ojrten,  2)er  ©arbenqau  (^nnober  1869). 

^)  $gl.  oben  'Jl.  6.  @ine  Angabe,  bie  man  fein  Sited^t  ^at  o^ne  mettered  )u  benoerf en, 
wie  in  bem  Sluffaft  oon  gund  bei  (Sdjioffer  unb  «er(^t,  Hrc^io  IV,  296  gef(^ieljt. 
2)ana(^  mören  unter  ben  Dflfad^fen  blod  9^orbf4n)aben  unb  Senw^ner  oon  9{orb« 
t^üringen  gu  berfle^en,  unter  bem  »arbengau  bie  ©ö!)rbe  bei  SWagbeburg.  aber 
wenn  aud^  felbfbfrjiänblic^  bie  Eingabe  nit^t  wörtlich  ju  nehmen  ifl,  niAt  aDe  ©e* 
wo^ner  bf«  JBarbengaue«  nac!^  Orheim  lamen,  fo  mag  bod^  eine  große  anjal^l  ber* 
felben  »irflic!^  ba^in  gefommen  fein.  ?lud^  bie  überfci^arffinniaen  «uÄlegungen,  weldje 
Äenfeler  a.  a.  D.  @.  343—346  an  bie  Stellen  ber  Ann.  Lauriss.  mai.  unb  ber 
Ann.  Einh.  fnüpft,  fönnen  übergangen  werben.  3lebnlid)  ü.  9ü(^tbofen,  ^vx  Lex 
Saxonum  @.  138  9?.  1.  394—395. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


a?ci(!^«DerfainmIung  in  Üippfjjringc;  $tax\  an  ber  (Kbc.  347 

galten  feinen  3^8  bx^  an  bie  6lbe  fortjufefeen.  ffir  erreichte  ben 
©trom  beim  Sinfluß  ber  O^re,  cttoo^  nörblic^  toon  SWagbebura 
(bei  aSoImirftcbt),  t)at  atfo  ben  Sarbcnflau  nid^t  betreten,  noc| 
roeniaer  bie  @lbe  übcrjd^ritten.  ^ier,  an  ber  äugerften  ©ren^je 
©ac^fend  im  Oftcn,  machte  er  ßalt^)  unb  üertoeiltc  einige  3^^^ 
um  bie  Slngelegen^eiten  bei^  Sanoe^  ju  orbnen^).  dx  ^atte  n)o^I 
id^on  früher  auf  ber  Sleid^öüerfammlung  an  ben  DucQen  ber  ßippe 
einjelne  SSerfügungen  getroffen  für  bie  ©ebiete,  in  benen  feine 
^errfc^aft  fÄon  einigermafeen  befeftigt  war*);  in  ber  ßauptfac^e 
erfolgte  bie  »tegelung  ber  S3er^ältnif(e  toof)l  erft  je^t  bei  feinem 
aufenttialt  an  ber  eibe. 

S)ie  Slad^ric^ten  über  bie  aWaferegeln  fiarl'^  ftnb  überaus 
bürftig.  Slber  bie  Snnalen  laffen  e^  wenigftenö  nid^t  jweifel^aft, 
bag  Äarl  in  biefem  Sa^re  enblic^  bie  Untemerfung  ©ac^fenö  für 
öoflenbet  ^ielt;  fo  faßten  bie  3^i^8^"öffc"  ^^^  ©ntgeaenfommen 
ber  ©ac^fen  auö  öielen  I^eilen  oeö  ßanbe^  auf;  ein  glcid^seitiger 

äuoerlöffiger  Ännalift  fc^reibt,  ate  wöre  fd^on  afleö  getrau,  ju 
iefem  Sa^re:  „Äarl  fam  nac^  ©ad^fcn  biö  an  bie  (£(bc,  unter*» 
warf  jeneö  ganjc  fianb  feinem  ftarfen  ?lrme.  S)ie  ©ad^fcn  fagten 
fid^  lod  üon  i^ren  ©ö^en,  beteten  ben  tDat)ren  ©Ott  an  unb  glaub' 
ten  an  feine  SBerfe,  unb  ju  berfelben  3^^*  bauten  fte  ^irc^en,  unb 
Diele  taufenb  tieibnifd^e  SBenben  lamen  5um  Äönig;  er  aber  unter* 
toarf  fie  mit  ©otteö  $ilfc*)."  Unter  fold^en  umftänben  fd^ritt 
Äarl  *u  einer  umfaffenben  ^Reuorbnung  beö  eroberten  Sanbed,  bie 
fid^  jeood^  nur  in  ben  allgemeinften  Umriffen  erfcnncn  lägt  „®ie 
©ac^fen  ergaben  fic^  i^m  alle  unb   fteHten   ©eifeln,    grcie  unb 

*)  Ann.  Lanriss.  mai.:  Et  pervenit  usque  ad  supradictum  flavium, 
ubi  Ora  confluit  in  Albia;  Ann.  Einb. :  Profectus  inde  ad  Albiam  castris- 
que  in  eo  loco,  ubi  Ora  et  Albia  confluunt,  ad  habenda  stativa  conlo- 
catis.  Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  37  jicljcn  ^icr  bm  3"^^^  fe«  (ferriöniffe  Wtd^t 
gufamnten  (Carolas  inter  Arac  et  Albiae  confluentiam  Saxones  baptizari 
praecepit).  —  Annales  Petavian.  SS.  I,  16:  cum  Francorum  exercitu  venit 
in  Saxoniam  usque  fluvium  Alvea;  Ann.  Lauresbam.  SS.  I,  81:  Domnus 
res  Carlus  perrexit  iterum  in  Saxonia  cum  exercitu  et  pervenit  usque  ad 
fluvium  magnum  Heilba. 

^)  Ann.  Lauriss.  mai.;  Ann.  Einb.;  ty^l  unten. 

')  ?5gl  oben  @.  346. 

*)  Annales  Petaviani  SS.  I,  16:  Eodem  .anno  iterum  pulcberrimus 
rex  Karolus  cum  Francorum  exercitu  venit  in  Saxoniam  usque  fluvium 
Alvea,  adquisivit  universam  terram  illam  sub  forti  bracbio.  Ipso  quoque 
anno  Saxones  dereUnquentes  idola  deum  verum  adoraverunt  et  eins  cr^i- 
derunt  opera,  eodem  quoque  tempore  aödificaveruntaue  ecciesias  et  vene- 
runt  ad  domnum  regem  multa  muia  gentilium  Winetnorum  bominum,  ipse 
autem  adquisivit  una  cum  dei  auxilio.  2)ic  SBortc  aedificaveruntque  eccie- 
sias belieben  fxd)  auf  bie  6ac^fen,  nt(!^t  auf  bie  SBenben. 

Äune3lnnaten  fagen:  Saxonia  capta  est,  Ann.  Sangall.  brev.  SS.  I,  64; 
ed.  Henking,  @t.  ©afler  aWittb.  XIX.  222;  Ann.  Augiens.  Jafl*^  lü,  702; 
Coloniens.  SS.  I,  97;  Jafl"^  et  Wattenbach,  Metrop.  Colon,  codd.  mscr.  @.  127; 
Dgl.  au^  Ann.  Enhard.  Fuld.  unb  Sitb.  SS.  I,  349.  XIII,  36  (habito  con- 
ventu  in  Saxonia.  iterum  eam  subigit).  —  Ann.  Sangall.  mai.,  ed.  Henking 
@.  271:  Karolus  in  Saxonia. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


348  780. 

Sttcn;  unb  er  ücrt^ciUe  ba«  Öanb  unter  Sifc^öfe,  5ßreöb^tcr  unb 
«ebte,  bamitfte  bafelbft  tauften  unb  prebiflteni)."  S)a^  ift  aüt&, 
waig  über  bic  bamaligcn  aWaferegeln  SaxV^  augbrüdli^  unb  fidler 
überliefert  ift,  unb  and)  biefe  furjcn  Unflaben  finb  ton  SScrfc^tcbe* 
nen  üerjd^ieben  auöflelegt.  ©S  wirb  ferner  berichtet,  bag  eine 
große  SKenge  Don  SBenben  unb  griefen  [xd)  beni  Äönigc  untere 
toorfen  unb,  wie  cd  fc^eint,  jum  ß^riftent^um  befe^rt  tiabe*).  9Wan 
nimmt  tt)o^l  an,  baß  unter  biefen  SBenben  unb  griefen  lebiglic^ 
bie  SBettJo^ner  bed  fog.  griefenfelbeö  (ätoifc^en  ©aale  unb  Unftrut), 
bejtt).  beg  aSBenbengaued  (na^e  ber  Unftrut)  ju  üerfte^en  feien  ^) 
—  eine  SBermut^ung,  bie  aber  boc^  red^t  gewagt  erfc^eint. 

?lugenf^einlic^  fc^Iiegen  bie  Sinrid^tungen,  t)on  weld^en  t)ier 
bie  SRebe  ift,  fid&  an  baö  SSerfatiren  an,  womit  fiarl  fc^on  früher 
ben  Slnfang  gemacht  ^atte,  inbcm  er  einjelne  Sanbftric^e  an  fran== 
fifd^e  ©eiftli^e  ^nx  ?ßrebigt  unb  Saufe  überwiegt).  SBag  er  780 
anorbnete,  ift  wefentlid^  baffelbc,  nur  in  größerem  Umfang  unb 
allgemein  für  ganj  ©ac^fen  gefc^at)  ie|t,  toa^  früher  blöd  für 
einjefne  %i)txk  ©ac^fend  in  Snwenbung  gebracht  war;  namentlich 
barum  ^anbelle  ed  fi(^,  bie  geeigneten  SKönner  für  bie  firi^lid^e 
ßinrid^tung  bed  Sanbed  p  finben,  nad^bem  ©türm  geftorben,  ber 
bidtier  bad  Sefe^rungdgefc^äft  geleitet  ^atte.  ©o  wirb  t^eilweife 
auc§  eine  neue  SSert^eilung  ber  iWif fiondgebiete  üorgenommen  fein, 


^)  Annales  Mosellani  L  c:  Et  Saxones  omnia  tradiderant  se  Uli  et 
omnia  accepit  in  hospitate  tarn  ingennos  quam  et  lidos ;  divisitque  ipaam 
patriam  inter  episcopos  et  presbyteros  seu  et  abbates,  ut  in  ea  baptizarent 
et  praedicarent.  2)tc  Raffung  in  bcn  Annales  Laureshamenses  1.  c.  loutei: 
Et  Saxones  omnes  tradiderunt  se  illi,  et  omnium  accepit  obsides  etc.  J^et 
SuiSbrudt  hospites  für  obsides  ftnbet  ß(^  aüd)  fonß  gerabe  m  ben  älteren  "Smicitn, 
ben  Annales  s.  Amandi,  SS.  I,  12;  tn  bentfelbm  ©trnie  hospitatas  in  ben 
Annales  Lauresh. ,  SS.  I,  33,  unb  Ijiet  hospitas.  —  Wltf)t  ober  minber  öerfür^t 
tfl  biefe  92a(!^ri(^t  aucb  übergegangen  in  bie  Ann.  Maximin.  unb  bie  Ann.  Lobiens., 
SS.  XIII,  21.  229;  femer  ra  bie  $er«felber  Slnnden,  »o  fle  jebocb  unri(^|tig  in  boS 
JJol^r  781  Do^c^oben  mirb,  ogl.  Ann.  Quedlinb.  u.  Lambert.  SS.  m,  38;  (Biefe» 
bred^f»  «nmerfung  gu  ben  Ann.  Altahenses  SS.  XX,  783  9^.  51;  ^.  Jorcnj, 
a)ie  3a^rbüc^er  oon  ^erÄfelb  @.  86. 

2)  Annales  Mosellani  1.  c. :  nee  non  et  Winidorum  seu  et  Fresionum 
paganoi-um  ma^a  multitudo  ad  eum  conversa  est.  fßaiS  ad  eum  conversa 
est  feigen  foQ,  tß  nt(^t  red^t  ttar;  ber  ^ifa<}  ad  eum  (Rarolnm)  nta^t  a  be» 
benf(i(^,  conyerti  atö  8efe^rung  )u  l}erfle^en;  oielleicbt  iß  eS  gleic^bebeutenb  mit 
bem  einfachen  venire  ber  Annales  Petaviani,  »eldje  I.e.  beric^ften:  Et  venerunt 
ad  domnum  regem  multa  milia  gentilium  Winethorum  bominum.  2)ie 
Annales  Lauresham.  fd^einen  eS  freili^  für  ©efe^nmg  §u  nehmen:  Nee  non  et 
Winidorum  seu  Fresorum  paganorum  magna  multitudo  credidit,  Idnnten 
aber  ^ier  moglic^ermeife  ibre  unb  ber  Mosellani  gemetnfame  Erläge  mifüerflanben 
^en  (anber«  Äenfeler,  gorfc^ungen  XII,  348  SJl.  4).  (gbenfo  Ann.  Lobiens.: 
necnon  et  Winidorum  seu  et  Frisonum  et  Nordleudorum  (ögl.  oben  @.  346 
9^.  6)  multitudo  credidit;  Ann.  Max.:  et  tunc  Winidorum  atque  Fresonum 
multitudo  magna  credere  se  Domino  spoponderunt;  Chron.  Moiss.  SS.  1, 
296  fe<3t  bafür  fogar:  baptizata  est. 

8)  @.  Äentjler,  gorfS^ungen  XII,  348  91.  4;  ÜWü^tboc^r  @.  85  (27):  SWc^ter- 
Äo^l  S.  74;  tyal  $abn,  JJabÄüc^er  741-752  ©.  93.  218. 

*)  »gl.  obai  @.  268  ^.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


J{ir(!^It(i^e  (Sint^etlung  ^c^feniS.  349 

objc^on  barüber  toeniß  ©ic^crcd  öcrlautet.  SJejcuflt  i[t,  bag  fiarl 
bamatö  bcn  SBiflc^ob  in  feinen  S)ienft  509.  SBifle^ab'^  Siogro})^  er» 
jä^lt,  Äarl  {)Qbe  ben  SÖÜjfionar  ju  fid^  rufen  laffen,  fic§  mit  t^m 
untetrcbet  unb,  ba  er  i^n  in  ber  Steinzeit  beS  SBanbetö  unb  in  einem 
aufrichtigen  unb  feftcn  ©loubcn  bewährt  gefunben,  naö)  ©ac^fen 
in  bcn  @au  SBigmobia  gefc^idt,  bo^  Sanb  jtt)ifc^en  ber  unteren 
SBefer  unb  @lbe,  um  bort  mit  fönig(ic^er  S^oOmac^t  ^iic^en  ju 
bauen  unb  bem  SSolfe  ju  prebigen^). 

fteine  fo  beftimmten  angaben  liegen  über  bie  ?ßerfönlic^feit 
anberer  SWifftonare  Dor.  @turm*§  SRadjfolger  in  gulbo,  Säaugolf, 
toirb  fid^  smar  ber  ÜKiffton  nic^t  ganj  entjogen  ^oben,  ftonb  ieben» 
fafld  in  na^en  Sejietjunqen  ju  ben  I^eilen  ©ac^fen^,  too  ©türm 
t)au))tfäc^(ic^  t^ätig  getoefcn  toax ;  noc^  finb  bie  Urf unben  t)on  imet 
©c^enfungen  erhalten,  toelc^e  ein  getoiffer  §uc  in  ?ßaberborn  am 
19.  3uni  785  bem  ßlofter  ^fulba  machte  2).  Slber  in  ber  ^aupt* 
fac^c  trat  SBaugolf  nic^t  in  ©turm^d  ©teile  ein,  Äarl  fa^  ft^  nac^ 
anberen  SWännern  um;  ju  benen,  bie  feine  SBa^l  traf,  gehört  üor 
allem  ber  SSifd^of  öon  SBirjburg,  SWeQingoj,  mie  Sturm  ein  un* 
mittelbarer  ©(^üler  bcö  Sonifas.  @in  ©d^riftfteller  auig  bem 
6nbc  be^  9.  Sa^rftunbert^,  ber  für  glaubtt)ürbig  gelten  barf,  nennt 
^n  au^brüdlic^,  fptid^t  fij^  überliaupt  ettpad  genauer  über  jfarl'd 
Sscrfa^ren  auö*).  6r  erjä^lt  Äarl  ^abe  möglic^ft  fernen  Äirc^en 
bauen  laffen  unb  bie  Sejirfe  forgfältig  abgegrenjt;  meil  e^  aber 
in  ©ad^fen  burd^au^  an  ©tobten  Teilte,  too  man  nac^  alter  ©itte 
©ifc^ofgftfee  anlegen  fonnte,  ^abe  er  ju  bicfem  93e^ufe  Orte,  welche 
burc§  i^re  natürliche  Sage  unb  bie  QaljH  i^rer  Senjo^ner  befonberd 
geeignet  fd^ienen,  auSgemä^lt.  Unb  menn  aud^  biefe  eingaben  ben 
®reigniffcn  vorgreifen,  fo  bejiet)t  fid^  bagegen  baö  weitere  ganj 
auf  oie  ^ier  in  fjrage  fte^enbe  3^^^«  S)^^  Äönig  übergab,  fö^rt 
jener  ©c^riftfteller  fort,  bie  einjelnen  firc^lic^en  ©prengel  einjelnen 
aSorfte^ern  anberer  Sird^en  in  feinem  {Reid^e,  meldte  bann,  fo  oft 
bie  Qüt  t^  it)nen  erlaubte,  jur  SBele^rung  beö  SBolfeö  in  ber  d^rift* 
licfien  JHeligion  ficö  ba^in  begaben  unb  augerbem  auö  i^rer  ®eift* 
lidjfeit  erprobte  äRänner  ju  bauernbem  Aufenthalte  ^tnfcfiirften; 
unb  bieg  gcfd&a^  fo  lange,  bi^  bad  6^riftentt)um  bafelbft  fo  toeit 
crftarft  war,  baß  eigene  Sifc^öfe  in  ben  einjelnen  ©prengeln  fidler 
berweilen  fonnten*).    ©0  würbe  aud^  mit  5ßaberborn  verfahren. 


1)  Vita  Willehadi  c.  5  SS.  II,  881.  2)«  «uÄbtud  ecclesias  inßtruere 
bebeittet  Stixä^  banen,  ifl  gletd^bebeutenb  mit  bem  ttioaS  tDeiter  miten  gebrau(!^ten 
ecclesias  construere. 

^)  2)n)nte,  Codex  diplomaticus  <S.  50  Sfh.  82.  83.  2)ie  ©^entmtg  betrifft 
®fiter  im  (Slfag. 

»)  2)er  »crfaffer  ber  Translatio  s.  Liborii,  SS.  IV,  149  ff. 

*)  Translatio  s.  Liborii,  c.  2,  SS.  IV,  150:  ünamquamque  piaedicta- 
rum  pontificalium  sedium  cum  sua  diocesi  singulis  aliarum  regni  sui  aeccle- 
siarum  praesulibus  commeDdavit,  qui  et  ipsi,  quotiens  sibi  vacaret,  ad  in- 
struendam  confirmandamque  in  sacra  religione  plebem  eo  pergerent  et  ex 
clero   suo   personas   probabiles   cuiuscumque   ordinis  cum   diverso   rerom 


Digitized  by  VjOOQ IC 


850  780. 

bte  bort  fc^on  feit  einigen  3a^ten  errid^tcte  Äirc^c  unb  äRiffion^* 
ftation  würbe  ber  Ob^ut  bc«  SSifc^of^  tjon  Sffiirjburfl  anbertraut^, 
unb  jroar,  toic  too^I  qnjune^men  ift  eben  nod^  bem  lobe  ©tunn'S. 
%on  ber  Srrid^tung  eine^  St^t^um^  aber  n)i[fen  bie  Duellen  nid^t^, 
too^  fie  betid^ten  ftetjt  mit  ber  Annahme  einer  folc^cn  foflar  in 
SQSiberfpruc^.  ®cr  nai^^erige  crftc  Sifc^of  t)on  5ßaberborn,  §at^u* 
mar,  ein  ©a^je  t)on  ©eburt,  befanb  fid^  bamatö  nod^  ate  ©eifel 
im  fränfif^en  Sleic^e  unb  murbc,  noc^  ein  ganj  junger  ÜKonn, 
auf  Sefe^l  Äarrs  in  SBirjburg  c^riftUc^  erlogen ;  er  trat  bann  in 
ben  geiftüc^en  ©tanb  unb  ttjarb  erft  nid^t  öiele  3a^re  t)or  bem  lobe 
Sarr^  ^um  JBifd^of  öon  5ßaberborn  ^ewci^t^).  alle  Angaben, 
tt)elc§e  bic  (Srric^tung  eine«  Sii^t^umö  in  ?ßaberborn  inö  3a^r  780 
ober  in  eineg  ber  nöd^ftfolgenben  3a^re  fe|en,  finb  bemnai  falfc^*)/^ 
unb  eine  bloße  gfabel  ift  bie  5Rac^rid^t,  Äart  \iabt  anä)  in  l^erfteüe 
an  ber  SBefer  ein  Si^t^um  gegrünbet*),  öon  bem  man  bann  meiter 
behauptete,  ed  fei  noc^  t)or  ^aberbom  geftiftet,  ber  @i§  be^  ®ifc^of^ 
erft  einige  3.^it  fpäter  üon  J^erftelle  nac^  ?ßaberborn  üerlcgt 
ttjorben*).  S)ie  Duellen  toiffen  oon  bem  allem  ni(^t§,  eö  finb  blo^ 
toilKürli^e  Behauptungen,  bie  eö  überflüffig  ift  auöfü^rlic^  ju 
toiberlegen. 


aecclesiasticarum  apparatu  ibidem  mansuros  iu^ter  destinarent;  et  hoc 
tamdiu,  donec  annuente  domino  salutaris  illic  fidei  doctrina  convalesceret 
et  ita  divini  usus  mynisterii  proveheretur,  ut  proprii  quoqae  in  6inguli& 
parrochiis  digne  et  fiducialiter  possent  manere  pontifices.  Jöorgegriffcn  ifl 
aber  aud^  ffict,  infofem  bie  auerf)  abgegrenzten  ^e^irfe  a\S  bif(^dfltd)e  «Strenget, 
pontiücales  sedes  cum  sua  diocesi,  bejetd^net  n^erben,  mSbrenb  ^e  nnr  SRifftond« 
gebiete  maren. 

^)  Translatio  s.  Liborii,  c.  5:  Hoc  igitur  ordme  Patherbrunnensis 
aecclesiae  sedes  episcopaiis  tam  imperatoria  sanctione  quam  apostolicae 
benedictionis  auetoritate  primitus  constituta,  ob  causam  superius  memora- 
tarn  copunendata  fuit  aiiquamdiu  tuicione  nraesuium  cuiusdam  castelli 
Orientalis  Franciae,  quod  sermone  barbaro  "Wirzeburch  appellatur. 

^)  Translatio  s.  Liborii  1.  c.  g^U^  ^  ^^>  ^t^umor'd  (Sr^ebimg  jmn 
«iW  fdjon  795  anjufefeen,  ögL  «ettberg  11,  441  unb  unten  ©b.  11,  a-  3-  804. 

')  @o  j.  ©.  ©traten,  Historia  Westpbaliae  ©.316;  tj.  ÄTeinforgen,  Stixd^' 
gefc^ic^te  oon  ©efi^bat«»  I»  160.  163;  ©effen,  (Befd^ic^te  be«  ©i«t%um«  ?aberbom 
©.  54  u.  a.;  ogt.  aüd)  unten  'St.  5.  Sttd^tiger  fe^  fc^on  Seibnij,  Annales  I,  93;. 
Le  Cointe  VI,  176;  im  ®anjen  au^  SBelicr,  (Jinfü^rung  be«  (S^riflentbum«  in 
©eflfalen  e.  44.    Uebrigen«  ogL  unten  9J.  5 ;  @.  357. 

*)  @ie  begegnet  juerfl  im  12.  ^a^r^unbert,  in  bem  Chronicon  Hildeshei- 
mense,  SS.  VÜ,  a51 ,  mo  übrigen«  ?aberbom  unb  ©eifhöe  neben  einanber  auf» 
gejault  pnb;  OgL  Sf^ettberg  II,  441  f. 

^)  ©0  ^mnd)  oon  ^erforb,  ed.  ^otlbafl,  ©.  82,  unb  nadb  i^m  mo^I  o. 
itteinforgen,  I,  163;  ©(^aten,  ®.  316  f..  tt?el(^e  beibe  no(^  ben  jwetten  ^fe^^ler  be» 
aeben,  bag  fie  aU  ©ifc^of  oon  ©irjburg  ben  ©ura^orb  nennen,  ber  \>odi  fd^on  bei 
Jebjjeiten  be«  ©onifaa  geftorben  ift,  ogL  ftettberj  11,  316;  femer  ©effen,  @.  54,  ber 
meint,  ber  ©if(^of  oon  SBirjburg  1^  felbfl  m  ^erfleüe  feinen  ©ii  aufgefc^Iagen. 
^tm  ©efter,  e.  45  iR.  2,  ^at  rid^tig  bemerft,  bag  ^erfhEe  felber  erfl  797  oon 
Äarl  angelegt  fei  (ogL  unten  ©b.  IL  gu  biefem  3«^)/  ^^  o^^  mthn  bie  fril^e 
®rttnbun^  be0  ©ii^tbum«  in  $aberbom  »iberlegen  mürbe.  Uebrigend  fle^t  o.  JHetn« 
forgen  mtt  fiift  felbfl  im  SBiberfpruc^,  OgL  oben  @.  278  Sfl.  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


aßeghtgoa  oon  SBtrgburg;  ^gUfri))  ton  ^tttc^.  351 

Släc^fl  bcm  SSifd^of  Don  aBirjbura  fc^ctnt  bei  bcr  weiteren 
Sefe^runfl  ©ac^fenö  auc^  ber  iBif^öf  «öitfrib  üon  Sütti^^)  6c- 
t^eiligt  gcroefcn  ju  fein.  Der  Scjirf,  in  bem  er  wirfte,  toar  an* 
aeblid9  bie  ©egenb  Don  OönabrüA  geft  ftet)t  freilid^  bie  yiaclt)xxd)t 
leinc^njegi^.  Sie  finbet  ficft  erft  in  einer  Urfunbe  Subtoig'ö  be^ 
Dcutfd^en  für  ben  Sifc^of  ©gibert  oon  Oönabtüd ,  bie  in  Sachen 
bed  ognabrüdfd^en  3<^Ö«*c"  erlaffen  ift  unb  ba^er  flroßen  ffle* 
benfen  unterliegt.  S)a  beruft  fid^  ©qibcrt  auf  eine  Urfunbe  StaiV^, 
berjufolfle  bie  Äirc^c  in  Oönabrüdf  auf  ben  SBunfc^  unb  SRat^ 
5ßapft  ^abrian'ö  jucrft  in  Seftfalen  tjon  Äarl  gegrünbet,  öom 
Sifd^of  (Sgilfrib  t)on  üüttid^  getoei^t  unb  mit  Qti)nttn  auägeftattet 
tt)orben  fci^).  Sägt  man  |ier  fort,  toa^  auf  bie  SJer^errlid^ung 
unb  ben  SJort^cil  oon  Dönabrüd  berechnet  ift  bie  Sla^rid^t  t)on 
ber  unter  päpftüc^er  (Sintoirfung  erfolgten  @ränbung  ber  ^ird^e 
unb  t)on  bcr  äu^jiattung  mit  ße^nten,  fo  bleibt  bie  o^ne  erficht* 
liefen  Sflebenjmcd  gemachte  angäbe  äurücf,  baß  bie  Sirene  in  DSna* 
brüd  burc^  SSifc^of  «gilfrib  oon  Süttic^  geweift  würbe,  unb  menig* 
ften«  ein  äwingenber  ©runb  biefe  5Racl^rici^t  ju  verwerfen  fe^lt*). 
@i8  ift  bamit  aber  noc^  toeni^  gettjonnen ,  nur  bie  Srbauun^  einer 
Äird^e  in  Dönabrfid  noc^  bei  fiebjeiten  be«  95ifc§of3  Ägilfrib  Don 
ßüttic^,  alfo  t)or  787  waljrfc^einlidg  gemad^t*).  3)aö  Qa^r  genauer 

')  2)crfc(bc  toax  caxd)  %ht  tjon  @t.  2lmanb,  Ann.  EInonens.  mai.  ISl,  SS. 
V,  11:  Series  abb.  s   Amandi  EInonens.  SS.  XIII,  386. 

2)  Urfunbe  ?ubmig'«  be«  3)eutf(^n  üom  10.  9ioüembcr  818,  bei  SWöfer,  0«na- 
brftdifc^ie  ©efc^ic^te  Ib,  @.  11  9hr.  6,  wo  dJ  ^eißt:  Ibi  in  nostra  ceteroramque 
fidelium  nostrorum  presentia  pracfatus  episcopus  ((Sgibert)  litteras  magni  et 
admirabilis  Karoli  avi  nostri  iinperatoris  augasti  ipsius  si^Uo  assignatas 
in  palam  proferebat  His  in  nostra  caeterorumque  considentium  praesentia 
recitatis  Osnebru^&censem  ecclesiam  Adriani  papae  consilio  et  consultu  ab 
eodem  magno  et  iTlustri  viro  Karolo  primitus  in  provintia  Westfala  fun- 
datam  et  a  yenerabili  Egilfritho  Leodiccnsi  episcopo  consecratam  et  eisdem 
decimis,  quia  aUa  ibi  tunc  tetnporis  non  erant  oonaria,  dotatam  . .  .  didicimus ; 
SDWi^Ibac^er  9hr.  134"9.  3)a6  bie  urfunbe  unecht  i|l,  führen  im  einjelnen  an9  geci^ner, 
Seben  beiS  (^bif^ofd  SSMd^mann  oon  iD'^agbeburg',  Programm  ber  92eatFd)uIe  »t  (Sv* 
fürt  1864,  im  «nbang  über  ben  (Sorüetj'fdjen  Re^ntenjkeit,  @.  27  ff.  (ogl.  fjorfc^. 
%.  beutfc^en  ®efc^.  V,  440),  ur»b  ©ilman«,  2)ie  Äaiferurfunben  ber  ^Jromnj  SöeB» 
taten  I,  328.  342.  ©«  ift  bie  Urfunbe,  bie  Jed^ner  8()4  fefet  (ogl.  au(^  (Jr^arb, 
Reg.  Westf.  I,  108  9hr.  428),  weil  (Jgibert  erfl  859  ober  860  ©ift^of  t)on  Oöna- 
brücf  tt?nrbe.  (Jbenfo  ^ält  aiidi  SBilman«  a.  a.  D.  @.  521  bie  (5inreil)ung  unter 
848  für  imgutä^pgr  »«t  @gü>en  erfl  860,  jebenfatlÄ  erfl  nac^  853  ©ifAof  geworben 
fei.  «ber  ba«  15.  8Regierung«ja^r  Jubwig'Ä  fü^rt  auf  84«  (oat.  au(^  @i(fel,  Dipl. 
reff,  et  imp.  I,  107;  a)iefamp,  @upp(ement  j.  weflfäL  Urfc.  @.  38  9h:.  271), 
intD  fo  geigt  fd)on  bie  ^atimng  bie  Unec^t^eit  bed  2)ofument9.  2)ag  aber  ein^ielne 
barin  enthaltene  ^iflorifc^e  eingaben  gtaubwürbig  finb,  wirb  babur(^  rndfi  unbebtngt 
auSgefc^toffen. 

3)  «citberg,  II,  437,  läßt  fte  ebne  weitere«  gelten  2)er  ©rief  (Sgibat'S  an 
(^bifc^of  SSiUibert  bon  ^Ui,  ben  (Sd^art  I,  716  migerbem  no(^  berbeigte^t,  mug 
aus  t>erba(4tig  aud  bem  ©piel  gelaffen  werben,  bgl.  oben  @.  183  Sfl.  2. 

*)  «gilfrib  flatb  noc^  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  2^9  i.  3.  787;  not^ 
Aegid.  AureaevaU.  II,  32,  SS.  XXV,  47,  weither  ibn  vir  preclarus 
et  nobilis  et  in  palatio  Karoli  Magni  nominatissimus  nennt,  bereit« 
nm  784,  wie  au*  ffielter,  @.  44:  3Wöfer,  I,  277  i«.  d;  (Sr^arb,  @.  70 
u.  a.   anne^fmen,  wel(^c  baber   bie  (Erbauung   ber   betrefjenben   Äitc^e  oor   784 


Digitized  by  VjOOQ IC 


352  780. 

fcftjuftcKeit  ift  nic^t  möalic^,  boc^  braucht  man  ntd^t  toorjug^toctfe 
an  783  ju  bcnfcn,  too  Äarl  an  ber  ^afc  über  bic  ©ac^fen  ficgtc^); 
eine  ^irc^e  fonnte  in  Oi^nabrüd  aOenfaQd  gebaut  fein,  e^e  Itarl 
in  5ßerfon  b\^  bort^in  üorbrang,  bic  Sia^ri^ten  über  bie  firc^lic^c 
Organifation  6a^fen^  unb  ben  Sau  öon  Sirenen  in  ienem  Sonbe 
in  ber  Seit,  in  tpelc^er  tüir  fielen,  meinen  auf  biefe  ^in,  unb  fo 
fönnte  auc^  Slgilfrib  bie  SWiffion  in  ienen  ©eocnben,  toenn  nic^t 
früher,  780  in  bie  |>anb  genommen  t)abcn.  aber  öon  ber  ffir* 
rid^tung  einei^  SBiöt^umd  in  D^nabrücf  finbet  fic^  nod^  feine  ©pur  2). 
Die  angaben,  njonad&  Oi^nabrüd  fogar  baö  erfte  öon  Äart  in 
©ad^fen  gegrünbete  SBiöt^um  gewefen  (ein  fofl,  finb  DöIIig  grunblo^ 
unb  erfunben,  berufen  lebiglid^  auf  ber  fpätcn,  pr  Unterftfifcung 
ber  o^nabrüdfc^en  3^t)"tonfprfi^e  gemachten  (Srbi^tung,  baß  Sari 
bem  ^apfte  bie  ©rrid&tung  einei^  SSiöt^umö  in  D^nabrüd  öer* 
fproc^en  \)abt^),  unb  auf  ben  Aum  S:^eil  ertoeidlid^  falfc^en  ?lu^* 
fagen  öon  Urfunben,  weld^e  eoenfaflö  ben  oi^nabrücffd^en  3^^"^^" 
betreffen  unb  faft  burd^ge^enbd  unecht  finb*).  3"^crläffige  9lac^* 
rieten  toiffen  überhaupt  gamic^t^  t)on  ber  ©rftnbung  be^  S3i^* 
t^um^  O^nabrüd;  aucö  ber  angebliche  erfie  Stfc^of,  2Bit)0,  tt)irb 
nur  in  jmei  entf trieben  falfc^en,  erft  im  11.  Sa^r^unbert  verfertigten 
Urfunben  genannt,  unb  erft  im  3a^re  803*^),  ift  alfo  burc^au^ 


anfet^tm.  ^n»  ber  (Smöbnung  Suf«,  )>er  fc^on  786  (785?)  flarb,  bei  ber  ©tünbmtg 
ber  Ährc^c  »iE  »lettberg,  11,  437,  fc^ließcn,  baß  fie  au(^  fd^on  bor  786  erfolgt  fein 
muffe,  ogl.  bie  ©teile  unten  ^l  4. 

')  @o  neben  anberen  aWöfer,  I,  275;  bagegen  namentli(^|  Grupen,  Origines 
Osnabrugenses ,  in  ben  Orieines  Germaniae,  III,  383  ff.,  ber  jtift  ober  ju  be* 
fHmmt  Su|ert,  inbem  er,  III,  296  ff.,  bie  i6et^eiligung  Sgilfrib'd  an  bem  9au  ber 
SMift  unbebtngt  leugnet. 

2@ogar  ^etnric^  bon  ^erforb.  ed.  $ott^a|l  @.  31,  rebet  anfangiS  nur  noü 
bung  einer  ihrc^e  in  Ddnabrfld ,  nic^t  Don  einem  Sii^t^um,  unb  fe<}t  biefelbe 
in«  3a^r  780. 

>)  Ueber  biefe  iRa^rid^ten  ogl.  oben  ©.  181  ff.;  9{ettberg  II,  413  ff.;  SSai« 
m,  2.  «ufl.  @.  163. 

*)  »gL  SHettberg  II,  435,  ber  aber  mit  biefen  Urhmben  nod^  ju  fc^onenb  oerfa^rt; 
biefe  bie  Mnten  betreffenben  Urftmben  ftnb  fafl  ofle  falf*,  ogl.  SBaift  III,  2.aufl. 
@.  134  m.  3,  folfd^  jebenfaltt  bie  ^ier  l^auptfä^üc^  in  «etrad^t  fommenbe  Submia*iS 
bdJ  frommen  öom  7.  ©eptember  824  (829?)  bei  SWöfer  Ib,  6  5Rr.  3,  »orin  eme 
Urfunbe  ^axV^  enoS^nt  if),  in  quo  continebatur,  qualiter  ipse  Adriani  papae 
praecepto  et  hortatu  et  Lulloiiis  Mogontini .  . .  consüio  in  provinda  West- 
fala,  loco  Osnabruggi  vocato,  ecclesiam  et  primam  omnium  in  Saxonia  or- 
dinavit  cathedram ,  et  quomodo  ad  stipendia  episcopi . .  . :  f .  au4  ^ec^ner 
@.  27  (gorf(^.  V,  440);  ffiirmanö  a.  a.  D.  I,  319— ^feö;  ©idel  II,  427  ff.; 
2Rü^lba(^er  ^h.  841;  2)ieram^),  ^voppim.  e.  25  9Jr.  182.  Sluc^  gedjner  öenotrft 
biefe  Urfunbe,  rebet  bann  aber  (B.  31  bod^  mieber  Don  i^r  a\&  ob  er  i^re  (E^t^t 
für  mögli(^  ^ieüe.  (2).  2Reper  in  SRitt^.  be«  W.  SJerein«  ju  Dfinabrttd  Vni,  328 
bii»  362  ifl  fiir  bie  (S(^t^eit) 

'')  a)cr  Urfunbe  Äarl*«  Dorn  19.  3)eüember  803.  bei  SWöfer  Ib,  3  Ü'hf.  1,  unb 
wm  19.  3)esember  804,  SWöfer  Ib,  4  9hr.  2.  Äußer  ben  bei  9lettberg,  II,  435 
9i.  4  ongefübrten  ©treitfd^riften  über  bie  gleite  biefer  Urfunben  ögl.  namentlich  (Sx* 
barb,  e.  85  9hr.  251;  ©.  86  9^.  255;  2)iefamp,  2>uppl  e.  19  Uhr.  137;  ©«man« 
I,  370.  519  f. ;  @idel  a.  a.  D. ;  SKü^lbacfter  ^h.  398. 401.  SRettberg  II,  437.  fc^eint  ben 
©i^o  rocnigflcn«  nid^t  ganj  faDen  ju  laffen.    gcd^ner,  <ö.  27,  nimmt  bie  Urfunbe  bei 


Digitized  by  VjOOQ IC 


SD'ltfrton  in  ben  (Segenben  t)on  Di^abrficf  unb  Serben.  353 

nid^t  bcfllaubifli  2Ba^  allein  fo  gut  toic  fcft  ftc^t  tft,  bag  no6) 
flcraumc  ß^W  nad^  780  in  D^nabrüd  fein  S^i^t^um  befielt,  baß 
^ier  tt)ic  jonft  baS  SSiöt^um  aümä^lid^  au3  einer  ursprünglich  nur 
für  äRiifionöjitüedc  beflimmten  firc^Iic^en  Stnlage  ^eröorgeflangcn 
ift,  toobei  ber  Uebergang  jum  förmlichen  aSiiSt^um  jiemli(|  unter* 
mcrft  erfolgte^). 

SBiebcr  einem  anberen  im  fränlifc^en  dicx^t  felbft  belcaenen 
©tifte  iDurbe  bie  Sefe^rung  ber  ©egenb  übermtcfcn,  meldte  fpöter 
bic  ^iöjcfe  t)ün  Serben  bilbete,  bem  Älofter  Smorbac^  im  Dbcn^ 
njalbe.  S)er  nachmalige  crfte  Sifc^of  toon  SSerben,  5ßatto  ober  5ßa* 
cificuö,  ift  iugleii^  9lbt  Don  Ämorbad^^),  wo^in  er  fid^  nad^  bem 
SBiebcrauöbrud^  bcö  Sricgc^  mit  ben  ©ad^jcn  iurücfgog^);  auc^ 
fein  Siad^folger  Sanfo  bereinigt  in  fic§  bie  SBürbe  beö  Slfat^  toon 
Slmorbac^  unb  Si^c^ofö  öon  Serben*),  tDobur^  eine  SSefe^rung 
biefer  ©egenb  t)on  8lmorba(^  auö,  iwd^  Art  ber  Sefe^rung  ber 
^aberborner  ©egenb  burc^  ben  ?lbt  üon  gulba  unb  ben  Sifc^of 
wn  aOÖirjburg,  too\)l  außer  S^<^if^l  geftellt  ttjirb.  Äuc^  t)inbert 
nid^tö,  ben  Seginn  ber  SKiifion^t^ätigreit  in  bicfen  ©egenben.  jen- 
feit«  ber  Slüerfd^on  780  anjujcfeen.  Die  9iac§ricftt  toon  ber  laufe 
vieler  SBcmo^ner  beö  SBarbengauei^  in  biefem  3al)re*^)  t)cbt  bie 
©c^mierigfeit,  meiere  barin  liegt,  baß  ßarl  felbft  bamal^  bie  Stier 
nod^  nicf)t  übcrjd^rittcn  t)atte,  unb  bag  ber  %o\>  5ßatto'^  fc^on  ju 
788  angegeben  njirb®),  lüürbc  ebenfaDö  empfel^len,  ben  Anfang 


SDfiöfcr  Sfh,  1  gegen  (gr^orb  in  @(^nt  unb  f)at  barin  9led;t,  baß  fic  ben  3c^ntfhett 
ni(^t  berührt,  ^ber  i^re  Unec^t^ett  fle^t  trotjbem  auger  B^^f^^  unb  oter  ©eiten 
»etter  unten,  @.  31,  fü^rt  fie  aüd)  ged^ner  neben  (auter  unechten  Urfunben  auf  (ögt. 
ou(^  gorfc^ungen  gur  beut^d^en  @ef($i(^te  V,  440)  unb  meint,  no(^  1078  fönne  fic 
ni(^t  öor^anben  geroefen  [ein;  ög(.  ©idel  II,  429. 

1)  Jefetere«  ^ebt  im  allgemeinen  unb  mit  ^t6)t  Slettbera.  II,  416  ^erüor.  S)ie 
9{a(!^ncl^t  btö  Libcllus  de  fundatione  quarundam  in  Saxonia  ecclesiarum, 
»onac^  DSnabrüd  fdjon  772  gegrünbet  marb ,  bei  äWaber,  Antiquit  Brunsvic. 
®.  160  ff.,  i{!  o^ne  Q^txoväit;  roai  I65ttger,  2>ie  (^nfü^rung  beö  (t^rißent^umd  in 
©adjfen  burd)  ben  grantcnfönig  Äarl,  @.  43  ff.,  für  bie  ®rünbung  im  3a^r  780 
anführt,  burdjauÄ  unjutreffenb ,  »gl.  auc^  unten  @.  357}  bie  ?Inna^me  ber  ®riln* 
bung  780,  bie  an(^  vubcn,  IV,  319  u.  a.  t^eilen,  unbebmgt  aufzugeben. 

2)  Chronicon  episcoporum  Verdensium,  freilic!^  erfl  jungen  Urfpnmg«,  bei 
Jeibnij,  Scriptores  rer.  Brunsvicens.  II,  211:  Spatto  eecundus  ecclesiae  epi- 
ßcopus,  natione  Scotus,  abbas  Amarboracensis  ecclesiae.  Heber  bcu  augeb« 
lid^en  erjlen  ©ifd^of  ©uibcrt  nal  Sflettberg,.  II,  4,59  ff. ,  ferner  bieriiber  unb  über  bie 
©rünbung  be§  löiöt^um«  felbft  (Genaueres  unten  gum  3a^rc  787. 

')  2)a8  ergibt  bie  9?ad^ri(^t  t)on  ber  Ucbertrogung  feiner  (Sebeine  uon  ^mor» 
bac^  nadj  i^erben,  ?eibnij,  Scriptores  II,  213. 

*)  Chronicon  episc.  Verd.  bei  ?eibnij,  Scriptores  II,  212;  nä^cr  l^anMt 
über  bie  einfc^lägigen  l^unfte  9iettberg  II,  461  ff. 

^)  3n  ben  Annales  Laur.  mai.,  »gl.  oben  @.  346  9^  6;  baju  aud)  Albe- 
ricus  Trium  Foulium,  SS.  XXIII,  717:  (Bardogavenses  et  Norduite  bapti- 
zantur.)  Ab  istis  cepit  episcopatus  Verdonsis. 

«)  3n  ben  Ann.  necrolog.  Fuld.  SS.  XIII,  168,  mo  freiließ  ber  ©ifc^of«« 
fife  be«  SBifc^of«  ^aciftcu«  nid^t  angegeben  ifi;  über  bie  3bentiidt  ??atto*ö  mit  $aci* 
ficuS,  be«  55ifc^ofö  üon  Sterben  mii  bem  tlbte  üon  3lmorbac^,  »gl.  ©d^art  I,  676  f. 
685.  699  unb  iRetlbcrg  II,  462  f.  foroic  unten  5.  3.  787. 

^a^ixl.  b.  btye§.  @cfö).  -  atel-eimfon,  Staxl  b.  öt.  1. 93b.  2.  «ufX.  23 


Digitized  by  VjOOQ IC 


354  780. 

feiner  Itiötiftfeit  etwa  big  780  Ijinaufjurücfcn.  JBon  bcr  ©rünbung 
eiiieg  SBiött)umö  unb  aud^  nur  Don  bcm  95au  einer  Äirc^c  tft  c^ 
I)ier  big  786  ftiO^). 

ffiiu  äönlid^eg  SSerfatjren  beobachtete  Äarl  in  Dftfaten,  wo  er 
feit  bcn  ©rfolflen  uon  780  bie  SKiffion  gewiß  auc§  mit  flrojgem 
eifer  betrieb.  5Racl^t)cr  würbe  ^ier  ^alberftabt  JBifd^ofgfife  ^X  "«*> 
bie  Sfflabrjc^einlic^feit  fpric^t  bafür,  bag  auc^  in  bem  jpäteren 
^alberftäbtijd^en  Sprengel  bcr  SBorftanb  einer  fc^on  feft  begrünbeten 
fird^lid^en  Stiftung  im  fränfifc^en  SReid^c  mit  ber  ßeitung  ber  33c* 
fe^rung  beauftragt  würbe,  allein  weld^eg  biefeg  ©tift,  wer  bcr 
S3if(^of  ober  Slbt  war,  ift  nid^t  ju  fe^en.  Späte  fäc^fifc^c  Sflac^ric^tcn 
nennen  ben  ©ruber  Siubger'g,  ©ilbigrim,  ber  fc^on  üor^er  Sifcftof 
t)on  S^&long  an  ber  äWame  gewefen  fein  fofl  unb  mit  SBeibe* 
Haltung  bicfeg  SSigt^umg,  wie  ber  95if(^of  öon  SBir^burg  im  ?ßa* 
berbornfd^en,  bie  SBefe^rung  Cftfaleng  geleitet,  bag  Sigt^um  ßal* 
berftabt  gcgrünbct  \)abt,  unb  jwar  fc^on  um  781^).  ^Diefe  «n* 
gaben  finb  iebod^  nid^t  blog  an  fic^  unwa^rfd^einlid^ ,  fonbern 
werben  burc^  aüc  älteren  SRac^ric^tcn  über  jenen  ^ilbigrim  be* 
ftimmt  wiberlegt.  3)ie  Scbengbefc^reibungcn  Siubger'g  fennen 
^ilbigrim  nur  alg  SSifc^of  t)on  6t)&Iong*),  aber  erft  in  einer  fpätc* 
ren  ß^it,  benn  nod^  797  wirb  er  urfunblic^  alg  Diafonug  aufge* 

>)  2)tf  Eingabe  bed  Libellus  de  fundatione  ))on  ber  (Shrünbung  M  8t9t^uind 
Serben  im  Sa^re  782  ifl,  mte  bie  anberen  9[n{(aben  M  Libellus,  mer^lod,  ba  fit 
lebtglic^  auf  ^einric^  loon  $erforb,  <B.  82,  berufet. 

2)  »gl.  bicrüber  @imfon,  ga^rbüc^cr  Subioig'g  b.  gr.  II,  286-288. 

»)  e.  bie  «nnden  üon  CucbJinburg  ju  781;  SS.  III.  38:  (Staxt)  in  loco 
qui  dicitur  Seliganstedi  monasteriam  coDetruxit,  quoa  postea  in  locum 
translatuin  est  qoi  dicitur  Halvorstede,  ubi  nunc  est  sedes  episcopalis. 
Id(|ue  ad  corrigendum  et  propagandum  Cathalaunensi  episcopo  Hilde- 
grimo,  qui  frater  erat  beati  Liudgeri  confessoris,  commendavit,  huius- 
que  episcopii  terminos  constituit.  2)iefelbe  9}a(^ri(!^t  kwUßanbiger  bei  bem 
fä(|rifd)eii  «nnofifien,  SS.  VI,  560,  unb  in  ben  Gesta  epp.  Halberstad.,  SS. 
XXIII,  78.  9htr  qelegentli(!^  unb  fttrjer  ^at  bie  ^^ac^ric^t  anq  Xffitimox,  Chroni- 
con  Iv,  45,  SS.  tu,  787.  2)ie  Urfunbe  üubwig«  be«  gr.  öom  2.  September 814, 
metd^  ebenfalls  oU  erflen  $^if4of  loon  ^alberOabt  Siubger'd  »ruber  ^ilbtgrim  nennt 
(Gest.  epp.  Halberstad.  1.  c.  @.  80),  ifl  falf*,  »gl.  oud)  »lettberg  II,  471;  ®i(fd 
II,  418.  415,  obmobt  dhrbarb,  <S.  91  9?t.  283,  fte  iu1|alten  fuc^t.  flRü^Iba^er 
9hr.  516,  bem  ton  und  ^ier  jebod^  feinei^egd  anfci^negen  iomien,  betrad^tet  {te  nur 
aU  interpolirt. 

Unglaubmürbig  ftnb  mt(!^  alle  anberen  ^naoben,  in  benen  biefer  ^ilbigrim  atS 
erper  »iWof  »on  öolberflobt  erfd^eint;  fo  Thietmar.  IV,  45,  SS.  III,  787; 
Annalista  Saxo  809.  827,  SS.  VI,  567.  573;  Gest  epp.  Halberstad.  (816. 
827)  SS.  XXIII,  79  ff.:  Henric.  de  Hervordia,  ed.  ?Jottbafl  ©.  31;  Johann, 
de  Essendia,  Hist.  belli  a  Carolo  M.  contra  Saxones  gesti,  (Scbeidt)  Bibl. 
bist.  Goetting.  I,  58;  bie  Vita  rbythmica  s.  Liudgeri,  totlä^t  ibn  Patron  tnm 
^alberfiabt  nennt;  Gincinnii  Vita  s.  Liudgeri  c.  48;  bie  folfdie  Urfunbe  Statte 
für  ^Imilebt  Dom  26.  «pril  802,  ?önig,  Xeutfd^e«  «ei(^«ar(^io ;  Spicil  eccl.  III, 
691;  @t({e(  11,  415:  9Rüb(ba4er  9hr.  381.  »al.  2)ieramp  in  «ef^id^tdqueHen  M 
»i«t^um3  SWünfler,  ©b.  IV,  (Rnl.  e.  XXX.  CVH;   196-197.  266.  297-298. 

*)  aUfrib,  in  ber  ölteften  Vita  Liudgeri,  I,  c.  32;  ebenfo  bie  Vita  secunda 
I,  c.  34;  bie  Vita  tertia,  I,  c.  46,  <l>ef(|i(^t«quellen  be«  8i«t^um«  9Wünfler  IV, 
38.  82.  113. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SWiffion  in  Djtfatcn.  355 

fü^rt^).  2)ic  yiad^xxäjkn  über  ba«  ©rfinbung^ia^r  781  fallen  ju* 
g(ei(i^  mit  benen  über  bcn  üorgebltd^en  ^alberftäbttfc^cn  ^ilbigrim, 
mit  benen  fic  jufammcn  [tct)en^).  SJogeaen  mag  mögUd^erweifc 
an  ber  92ac^ri^t,  bag  bie  erfte  ürd^Iid^e  iSn(age  nid^t  in  ^alber^ 
ftabt  fclber,  fonbcrn  an  einem  icfet  toerfd^ollenen,  urtunblic^  nur 
bi^  ing  11.  3öf)rf)unbert  nac^tociöDarcn  Orte  Seligenftabt,  angebfid^ 
ibentifd^  mit  Dftertt)ief  an  ber  Slfe,  erfolgte,  t)on  bort  erft  fpäter 
bie  Ueberfiebelung  nac§  ^afberftabt  gefc^a^,  ettoad  toa^re^  fcin^); 
nur  immer  unter  ber  SSorauöfefeung,  baß  e^  fid^  in  ber  |ier  in 
grage  ftel^enben  Q^xt  n\d)t  um  bie  Anlage  eine^  Siötftumö,  fonbern 
bloö  einer  ftird^e  t)anbelt.  iRod^  öjel  bebenflic^er  aber  ftel)t  eö  mit 
ber  angeblid^en  ©rünbung  eines  jweiten  SWiffionSplabeä  in  Oft» 
falen,  be«  ©t.  ßiubgerif (öftere  bei  ^elmftebt,  burd^  Siuoger*),  tt)o* 
nad^  auc^  lefeterer  ate  SWiffionar  in  Öftfalen  erfd^eint.  iCafür 
finbet  fid^  fein  einjiged  braud^barcd  3^U9ni§/  ^^  ^i^  (ebiglid^  etne 

')  3n  einer  Uifunbe  für  ©erben  öora  29.  3uni  797,  bei  Jocombtet,  Urfunben* 
bud^  für  bie  (Sefc^id^te  bc«  9'Kcben^einÄ  I,  7  9h:.  9;  aaäf  m  einer  Urfcmbe  öom 
22.  SR&r)  793  if!  er  audbrO(fli(&  nur  at«  ^afonud  be^gt,  Sacomblet  J,  2.  lieber 
ben  flnloB  gu  biefer  ^erfe^ung  ^itbtarim'i^  mä)  ^(berflabt  burc^  bie  fpätere  Xxa^ 
bition.  ttber^upt  ben  genaueren  @a$t>er^It  Dgl.  9{ettberg  II,  471  ff.  484  Oa^rbb. 
Snbttna'iS  be«  ^mnten  11.  286X 

*)  »gL  bie  ©teffen  oben  ®.  354  9J.  3;  fd^n  777  nennt  ber  unbrou^bore  Li- 
bellas  de  fundatione  1.  c.  IBei  ^etnridff  bon  ßerforb  1.  c.  erfolgt  bie  ^erpflan« 
Sung  beiS  8idt^umd  bon  @eligenflabt  no(^  ^att>er^abt  post  annos  40  im  Qf.  819, 
toai  alfo  779  aU  (S^finbung^jd^r  ergeben  mürbe.  (Sigent(i(^  fann  nur  gefagt  merben, 
bog  bie  geit  ber  ®rttnbung  bed  SiSt^umiS  ^Iberflabt  {td^  nnferer  jtenntnig  entgie^t, 
mie  fc^on  8eu(Ifelb,  Antiquitates  Halberstadenses  @.  22  ff.,  gut  ou^gefttbrt  ^t. 
O^e  Rtoafd  fallt  fie  etjl  in  ben  Anfang  bed  9.  ^a^r^unbertS,  tomntt  bter  a(fo 
iebenfau«  nic^t  weiter  in  ©etrati^t.  Ob  fIc  erfl  ber  Seit  2ubtt?ig*3  b.  gr.  ober  noi^ 
ber  Äorr^  b.  Qbx.  sugufc^reiben  ifl,  bleibt  ba^in  gefleut.  (S^eflc^ert  erfcipeint  bie  (£n» 
fttni  biefed  «ist^umd  faum  bor  827  (t>gL  Sa^rbüd^er  Subwig'd  b.  ^r.  II,  287). 
SRffl^lba^er  glaubt  freiftd^  aud  ber  angeblid^en  Urfunbe  Submig*^  i}om  2.  ^pkmhn 
814  9hf.  516  (ogl.  oben  @.  354  9J.  3)  unbebenHic^  entnehmen  ju  bürfen,  bog  fd^on 
jtttrl  biefem  OiBt^um  bie  ^mnmnität  t)aiitfftn  ^abe. 

^)  Bit  finbet  |l<^,  ba  ber  fog.  ?5ertrag  Don  (gc^öningen  Don  784,  Capp.  reg. 
Franc.  I,  461  9^.  2,  fatf(^  ifl,  ^uerfl  in  ben  Slnnalen  Don  Onebfniburg  1.  c,  (ann 
ober,  ba  ^ier  eine  alte  $!ofaItrabttion  Dorftegt,  DieUeic^t  mit  einiaem  9{e(i^te  augelaffen 
merben,  wie  9iettberg,  11,  473 ff.,  genauer  oudfü^rt.  ^uger  ben  Don  i^m  dtirten 
©teilen  Dgt  aud(|  Henne,  de  Hervordia  1.  c. 

giJaä  bem  Annalista  Saxo  781,  SS.  VI.  560,  unb  Gest.  epp.  Halberstad., 
SS.  XXni,  78,  nabm  Sifc^of  $ilbigrim  bie  uebertroanng  bed  ^xt^t»  Don  ©eügen« 
flabt  nad^  $alberf)abt  (in  oppidum,  quod  yocatur  Öalbierstad)  fdt^on  781  fstatiin 
eodem  anno)  Dor;  Ann.  Qaedlinb.  fagen  unbeftimmt  postea  (f.  oben  B.  854 
5R.  3);  bei  ^einric^  Don  ©erforb  erfolgt  biefe  Uebertragung  erfl  819  (Dol.  ob.  91.  2; 
auc^  ben  Libellus  de  fund.).  2)ie  falfdt^e  Urfmibe  JtarTd  für  ^Imflebt  Dom 
26.  %pvi  802  (SWü^^lbac^er  9hf.  881,  Dgl  oben  @.  354  iR.  8)  ip  au«  ©eligenflabt 
batirt  eidtel  II ,  415  ^&lt  ed  für  minbeflen«  fraglich,  ob  ba«  f))äter  in  ^aüberflabt 
befinblid^  9i«t^  auerfl  in  @eligenflabt  errietet  worben  unb  ob  biefer  Ort  mit 
Ohenoief  ibentifd^  fei  (Dgl.  aud^  Iciiefam)),  (Skf^icbttfquellen  be«  «i9t^um«  SD'Ninfler 
IV,  295  iR.  5). 

*)  2)ie  ältefle  3(naabe  ^at  2:bielmar,  in  ber  ©teile  oben  354  9J.  8;  über  bie 
anberen  Dgl.  9{ettberg,  fi,  479  f.;  2)iefamD,  (S^efc^icbtdquellen  be«  SiB^um«  SD^nfhr 
IV,  156.  197  iR.  2.  231  i».  2.  284  f.  801.302;  (Knl.  @.  LXXVlf.  LXXXIII. 
CXV— CXVI;  an4  gegen  ^ing«mann,  welcher  ?iubger  menigfhnÄ  ben  Pan  biefer 
jdoflergrttnbnng  )uf(!breiben  will  (2)er  ^.  Subgeru«  ^,  118—119). 

23* 


Digitized  by 


Google 


356  780. 

fpätc  lofolc  Uebcrlicfcrung,  tpeld^c  bcn  ©d^ufepatron  jcnc^  Äloftcr^ 
in  bcn  Stifter  bcffclbcn  ücripanbclt  unb  bic  ©rünbung  bcffclbcn 
um  mc^r  aU  ein  Sa^r^unbert  ju  frü^  angcfcfet  ^at^).  @o 
lücnifl  tüic  fein  öruber  ßilbiflrim  ftat  nac^  Slu^meiö  ber  DueHen 
fiiubfler  felbft  feine  üKifJion^tljätiflfeit  auf  Dftfalen  au^gcbel^nt; 
eg  mufe  botjingeftcllt  bleiben,  mer  I)ier  bie  Sefe^rung  leitete; 
öieBeid)t  flefd^aÖ  fie  l)auptfäc^lic^  t)on  gulba  auö,  n^ofern  ber  @r* 
fc^einuufl  ®cmiS)t  iufommt,  ba6  unter  ben  ©c^enfungen  an  gulba 
\\6)  eine  auffaüenb  grofee  Qa\^l  auö  Dftfalen  befinbet^). 

SBeitere  9iamen  üon  SRiffionoren  in  ©ac^fen  laffen  fic^  in 
biefer  Rtxt  nic^t  ermitteln  —  gbcjefe^cn  üon  SBitle^ab,  ber,  toie 
tt)ir  n)iffen^X  i)on  ^arl  mit  bem  SBefel)runfl^ciefc^äft  im  SBremifc^en, 
überhaupt  in  SBigmobia,  beauftragt  \mx.  Sei  SRinben  meife  man 
nic^t  einmal,  tuer  biefe  Aufgabe  $atte.  ßinbger,  ber  fpätcr  erfter 
!Bifcl&of  wn  ÜWünfter  n)urbe,  luirfte  bamal^  noc^  in  grieölanb, 
unb  jtt)ar  nic^t  unmittelbar  im  Sluftrage  Siaxl%  fonbern  im  5)ienftc 
ber  Utrec^ter  Äirc^e*). 

3n  biefer  ©eife  ungefähr  ^at  ftarl  im  3al)r  780  baö  äKiffionö^ 
tt)efen,  bie  fird^lic^en  SSerl^ältniffe  ©ac^fenö  georbnet.  SBJo^l  mag 
cö  fein,  ba§  er  aOe  biefe  ©inrid^tungen  nic&t  fo  mit  einem 
©c^lagc  inö  ßeben  rief,  mie  er  fie  nad^  einem  oeftimmten  ©^ftcme 
auf  ®runb  ber  biö  ba^in  errungenen  ©rfolge  im  3a^re  780  ent* 
tüorfen  ^atte;  aber  n^enigften^  lefetereö  n)ar  ber  galt,  bie  2ln^ 
orbnungen  finb  planmäßig  unb  nac^  ben  auöbrüdlid^en  ßcugniffen 
ber  Slnnalen  gleidjjieitig  ^),  eben  780,  getroffen,  dagegen  fticfe  bic 
Sluöfü^rung  auf  bie  üerfc^icbenften  $inbernif[e,  bie  Xljätigfcit  ber 
SKiffionare'  n)urbe  bur^  bie  erneuerten  ©d^ilber^ebungen  ber 
©ac^fen  lüieber^olt  unterbrod&en ,  bie  fird&lic^en  Slnlageil  tpiebcr 
jierftört,  fo  bafe  an  üicien  Orten  naäjijtx  luieber  uon  Dorne  angc^ 
fangen  tt)erben  mufete. 


^)  9^o(ft  (^«rob  SBote'«  niebcrfäd^pW«^  ©ilbcrd^ronif  (15.  ^a\)x\f.)  htaaxm 
Jiubfler  ben  ©au  gu  i^elmpebt  im  3at(r786  (Leibniz,  SS.  rer.  Hininsv.  lll,  290; 
2)tetani)>  a.  a.  D.  S.  301);  t^at{a(^(i(^  {(^eint  baiS  @t  Sliubgerinoper  bagegen  erfi 
)u  Anfang  bc5  10.  3a^r^unbcrt5  gcgriinbet  gu  fein,  ögl.  Slctibcrg  11,  483.  — 

Uebrigend  mirb  oon  ber  fpätrren  <Sage  auf  Jtarl  b.  (&r.  unl)  ben  ©ifc^f  ^xU 
bigrim  t)on  ^atbetflabt  au(^  bie  altefie  <Bt.  ©te^^audfapelle  in  a^agbeburg  aurttd« 
gefügt  (ogf.  2)ümmler,  Otto  b.  QJr.  ©.  64  9?.  1). 

^)  Huf  biefe  XW\ad)c  mac^t  Sd^art,  I,  67tj  aufmerffam ;  boc^  juDiel  @emi(^t 
barf  man  ni(^t  barouf  legen. 

8)  S5gl.  oben  @.  349. 

*)  «gl.  oben  ©.  277.  ©rbarb,  ©.  68  9?r.  165,  fe<jt  in  biefe  3eit  mä)  bie 
S(u5fenbung  beS  2lbte«  ©entrab  gut  SDfäffwn  in  ©adjfen,  öon  iüelcJ^er  in  ber  Vita 
secunda  s.  Liudgeri,  1.  I,  c.  17,  ©cfd^idjWquetten  be«  S3i5t^umö  iWilnper  IV,  62, 
bic  aiebc  ifl.  2)ie  Vita  fagt  aber  aui^brüdlic^,  ©emrab  fei  erfl  nac^  ber  53ef€^rung 
SBibufinb'5  auögcfc^icft  njorben,  fo  bag  an  eine  beträchtlich  fpatcre  3cit  gcbac^t  »erben 
muß.  (&8  gefci^ab  groifc^en  ber  Siücffe^r  Jiubgcr'«  aud  3talien  (787)  unb  ber  So« 
fang  be8  bifc^öfficiS^en  »Stuhle«  öon  Stricr  (791—794);  »gl.  ebb.  @.  169  92.  2;  auc^ 
2)icfamp,  ©upptement  <S.  11  9h.  75,  fowic  unten  g.  3.  787  unb  ©b.  II.  gum 
3a^re  804. 

'•)  SBgl.  bie  ©tetten  oben  @.  347  9^  4;  348  9?.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Sfalf^e  92a(^ri4ten  über  bie  ®rünbnng  ber  fä(^f.  ^iBt^ümer.  357 

Sluf  bcr  anbcren  Seite  tpürbe  eö  ju  mit  flehen,  ju  glauben, 
baj5  bic  t)on  ßarl  bct)ufö  ber  SWifpon  gcmad&tcn  ©intj^eiluttflcn  in 
ücrfd^icbene  Sejirfe  fc^on  bic  ©renken  bcr  fpötcrcn  bijc^öflid^cn 
©prcnqel  bilbetcn,  baß  bicfc  fc^on  780  abgcflrcnjt  n^urbcn,  nur  bie 
bifc^öflic^en  ©i^c  felbft  nod^  nic^t  burc&tt)e9  fcft  beftimmt  n)aren^). 
60  ift  t)on  fiarl  nid^t  ücrfa^ren,  bic  Angabe  fpätcrcr  91nnalen, 
781  ^abc  Äarl  in  ©ad&fcn  bic  ©rcnjcn  ber  bifc^öflic^cn  5)iöäcjen 
feftgeftent  2),  ift  eine  grunblofc  ffle^auptun^,  bic  abgrenjung  bcr 
fpätcrcn  3)iöjc{en  tonnte  bamafö  noc^  garmc^t  vorgenommen  tt?cr^ 
ben,  tt)enigftcng  nid^t  bei  bcr  SRc^rsat)!  bcrfclbcn.  SSoucnbö  unrichtig 
finb  bie  iRac^ric^tcn ,  toclc^c  Äarl  bic  gleic^jeitigc  ©rünbung  üon 
ac^t  ©igtpmcrn  in  ©ad&jcn  jujc^rciben,  bic  bann  frcilid^  erft  785^) 
ober  gar  erft  800  vorgenommen  Sorben  fein  foll*).  Unb  bieje 
Slad^rt^tcn  finb  bann  mit  jener  Stngabc  ber  Slnnalcn  burd^  einen 
no^  iüngeren  önnaüften  in  ber  Art  ücrbunben  toorben,  ba§  bie 
©rünoung  aller  ac^t  SSiöt^ümcr  fc^on  in^  Sa^r  781  ^inaufgcrücft 
tt)arb  *).  *  ©0  ift  jpätcr  über  bic  Srric^tung  bcr  Siötl^ämer  eine 
falfic  yia(S)x\ä)t  an  bic  anbcrc  gereift;  bic  ^laubtoürbigfcit  biefcr 
Sfadorid^ten  ift  aber  augfc^licßlic^  ju  meffen  an  jenen  turjicn  9ln* 
gaben  ber  älteften  Slnnalcn  unb  bcm,  toaö  einige  anbcrc  ältere 
Ducnen  für  bie  35cftäti(|ung  unb  ©rwcitcrung  berfclbcn  ergeben. 
Durc&  ba§,  toa^  über  bic  anfange  jcber  cinäclncn  ßird^c  fid&  cr^ 
mittcln  löfet,  toerben  bie  fpäteren  allgemeinen  angaben  über  bic 
©rünbung  ber  Si^t^ümer  genügenb  tt)iberlcgt. 

3u  ben  irrigen  angaben,  njclc^c  burcg  fpätcre  ©d&riftftcücr 
unb  gcfälfc^tc  Urfunben  verbreitet  finb,  gehört  aud)  bic  von  einer 


^)  ^<a  ift  bie  9lnft4t  wm  Seihtij,  Annales  I,  92:  Ecclesias  ergo  structas 
mature  credideriin,  assignatasque  illis  parochias.  quae  postea  in  dioeceses 
versae;  unb  t)on  ^5ttaer  @.  43  ff.,  ber  m  ber  Spat  bie  Angabe  ber  Annales 
Mosellan.  unb  Lauresham.  etc.,  oben  @.  348  ?R.  1,  üon  ber  ©nl^eilung  gonj 
©(Ki^fenÄ  in  bifti^öflici^e  2)to3efen  betflebt,  mit  ber  (Rnfcftrdnfung,  @.  41  ff. ,  baf  bie 
SUorile^cr  biefer  2)iogefen  öorlSufig  nur  $re«bpter  gießen,  w&^renb  jle  tbotfad^Iid?  ooH- 
fiänbig  bie  Stellung  bon  8if(^ofen  einnahmen;  aber  in  ben  9(udftt^rungen  95ttger*d 
^errfd^t  bie  gr()6te  ^envimina,  fte  beweifen  ni(!^t  bad  geringfle,  Don  ber  (Stnt^eiuntg 
ead^feniS  in  IdiiSt^ttmer  iß  780  gon^lic^  ab^ufeben. 

')  Annales  Quedlinburgenses,  SS.  III,  88,  xodäft  nadj  ben  SBorten:  Eo- 
dem  anno  (781)  Carolus  .  . .  terram  Saxonum  inter  ejjiscopos  divisit  (f.  ob. 
@.  348  9J.  1)  fortfabren:  et  terminos  episcopis  constituit. 

«)  Hbam  Don  ©rentcn,  I,  c.  12.  SS.  Vn,  288:  ..  .  anno  Karoli  octavo- 
decimo  .  . .  Saxonia  subacta  (bgl.  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  1,  349)  in  pro- 
vintiam  redaeta  est  (ogl.  bie  falfd^e  Urf.  für  ©remen  öom  14.  ^nV\  788,  ibid. 
c.  13  etc.).  Quae  simul  in  octo  episcopatus  divisa,  Mogontino  et  Coloniensi 
archiepiscopis  est  subiecta. 

*)  2:^ietmar,  VIT,  53,  SS.  III,  860:  Anno  dominicae  incamationis  800. 

Sredictps  cesar ...  in  una  die  (!)  octo  episcopatus  in  Saxonia  Christo  sub- 
ita, dispositis  singnlaribus  parrochiis,  constituit. 

»)  Annalista  Saxo,  SS.  VI,  560:  Eo  anno  (781)  in  Saxoniam  rex  Ka- 
Tolus  veniens,  divisit  eam  in  octo  episcopatus,  Bremensen,  Halberstaden- 
sem,  Hildinisheimensem,  Verdensem ,  Paderbrunnensem ,  Mindensem ,  Mo- 
nasteriensem,  Asenbruggensem,  et  terminos  eisdem  episcopiis  constituit; 
»gl.  and)  «r^arb,  @.  68  Sr.  164. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


358  '^^0. 

maggcbcnbcn  eintüirfung  bcö  5ßapftcö  auf  bic  Orbnunfl  ber  txxä)" 
liefen  SSer^ältniffc  in  ©ad){cn.  Äarl  foü  in  JBejufl  auf  bic  ®rün* 
bunfl  bcr  fäc^fifc^cn  SBiöt^ümcr  bcm  5ßapftc  gegenüber  gouj  be* 
ftimmtc  SScrppic^tungen  eingegangen  fein  ^),  foü  auc^  einjelne  Ste= 
tpmcr  gerabcju  auf  Sefe^l  unb  Slufforberung  beg  $apfteö  geftiftet 
unb  mit  ben  not^n)enbigen  ©infünften,  namentlid^  bcm  3^^"^"/ 
au^geftattet  ^abcn«).  3iae  biefe  Angaben  finb  falfc^»).  tarl  öcr^ 
fu^r  überaQ  frei  aug  eigenem  Antriebe  unb  nad^  eigenem  ©rmcffcn, 
unb  wenn  er  im  weiteren  SSerlaufe  ber  3)inge  beim  ^opfte  fid)  ^in 
unb  tpieber  über  einäcl^eitcn  JRat^g  erholte*),  fo  finbet  fic^  boc^ 
nirgenbä  eine  ©pur  batjon,  bag  er  üon  bcm  SBunfc^e  unb  Äu^* 
fpruc^c  bed  ^apfteS  feine  ©d^ritte  abhängig  mad^te,  unb  überhaupt 
fpiclcn  in  ben  SSer^onblungen  jtt?if(^en  ffönig  unb  ^apft  bic  fäc^^ 
fifc^cn  SScr^ältniffc  nur  eine  fe^r  untergeorbnetc  diott. 

©0  mangelhaft  nun  aber  unferc  Äunbe  ift,  bie  allgemeinen 
©runbjüge  be^  üon  Äarl  entttjorfenen  ^lane^  pr  Fortführung 
ber  äRtffion  unb  jur  firc^tic^en  (Sinrid^tung  ©ac^fenS  ftnb  auS  ben 


(Srfl  xtäft  offtit  aUm  9&tttf)  fmb  bie  no(^  t)iel  fpaterm  9lad^n(^ten  t)on  ber 
®rttnbiing  be«  ^uSt^umd  in  SO'hnben  im  3^r  780  unb  in  Bremen  im  3a^  781. 
@ie  finben  ftc^  im  Libellus  de  fundatione  1.  c.  unb  ^tnftd^tfu!^  ÜWnbend  aud)  in 
ben  beiben  noA  jttngeren,  erfl  bem  15. 3a^l?unbert  ange^Srioen  9>Knbener  C^f^romien: 
ber  üon  Serbef,  bei  ?etbniA,  8S.  II,  158,  unb  ber  bei  SWeibom,  SS.  @.  555, 
»elc^e  te^tere  übrigen«  auf  8erbel  beruht.  3(ber  bie  eingaben  be«  Libellua  unb 
ber  9Rinbener  C^^ronifen  gd^n  auf  biefetbe  OueHe  ^urttd:  bie  letzteren  f(!^einen  ge« 
fd^öpft  3u  baben  auiS  einer  anberen  Detforen  gegangenen  (Sbronil  Don  9)>{inben,  au£ 
totXdiia  audQ  ber  Libellus  feine  92a(!^ri(!^t  genommen  \)at  unb  biefe  ältere  t>erloren 
gegangene  SO^bener  Ci^rontf  felbfl  ifl  bann  mo^I  ^urfidlsuffll^ren  auf  ^rinric^  twu 
ßerforo,  obgleich  biefer  bie  ®rttnbung  t)on  äO'Knben  mit  oon  Bremen  erfl  782  (uife^t. 
j^inri(^  t)on  ^erforb  aber  fd^öpfte  aud  ber  verlorenen  Chronica  Saxonum  bed  18. 
^a^^nbertd,  axa  ber  alfo  lene  Angaben  flammen.  3ene  Chronica  Saxonum 
enblic^  fd^eint  ein  fLva^q  aud  einer  ebenfaüd  verlorenen  ^raunfd^meiger  JJ^ürfleu' 
d)roniI  m  fein,  in  n^Id^er  ber  Anualista  Saxo  nebfl  ben  9henburger  Hnnalen,  einer 
Ouelle  betreiben,  benu(^  iß.  SßQl  Sai^  in  ben  9{a4ri(^ten  oon  ber  ®.  Sl.-UmDeri* 
fttat,  Sal^rgaug  1^57,  @.  63  f.;  femer  in  ben  9lb^nb(unaen  ber  f.  ®ef.  ber  SSiffen« 
fd)aften  gu  ®oUingen  XII,  47  (Ueber  eine  fäwfd^e  iraiferd^ronü  unb  ibre  9b« 
(eitimgen);  9^ei(anb.  2)eutf(^e  C^^ronifen  II,  439  ff.:  S^aüenba^  2)(0C  5.  SbifL  n, 
419;  Floren),  2)eutfd^(anbd  <ikfd)id^tdquellen  im  aRtttelalter  feit  ber  Siätte  bed  brei« 
^e^nten  Sa^ri^unbertd  II,  3.  Hufl.  <S.  91. 

')  JDarüber  bgl.  oben  @.  181  ff. 

')  Adriani  papae  praecepto  et  hortatu,  ^eigt  ed  in  ber  Urfnnbe  £ubnng'd 
b.  tjfr.  oben  @.  35^  9t.  4;  summi  pontificis  et  umverBalis  papae  Adriani  prae- 
cepto  in  ber  falfd)en  ©tiftungdutfunbe  oon  I3remen,  bei  9[bam  I,  13,  SS.  Vn, 
288,  unb  faft  n>5rtli6  ebenfo  in  ber  bon  Serben,  Sappenberg,  ^mburg.  Urtb.  I,  2 
(O^iü^OMK^Kr  ««r.  263.  286). 

^)  (Sinen  ganj  ungdrii^ic^  (Einflug  f(^reibt  Mki^i  voä)  8ottger  bem  $apf)e 
}u,  aud^  bie  9Ra|regein  oon  780  foü  Jtarl  nur  mit  (Senel^migung  beiS  $apfi«S  t>ot' 
goiommen  ^en ,  ICßiHe^ab  nur  concessione  apostolicae  sedis  Don  Jtarl  mit  ber 
mifvon  m  SSigmobia  beauftragt  fein,  a.  a.  £).  6.  35  f.  ^nbeffen  ifl  biefe0  ({rgebnig 
nur  gewonnen  Dur4  berfebrte  Sbeutung  gan|  unoerfangftc^  <SteOen  unb  namenttid^ 
burdl^  bie  Oenu^ung  aller  falfd^en  Urfunben  unb  erbid^teten  eingaben  (ogL  aud)  95ttger, 
@.  77  W.  52),  fogar  beS  ^oileg«  Üeo'»  VIII.  für  Otto  I.  wegen  ber  ^noeflitur, 
atö  n>are  an  beren  (Sdbtbeit  nie  gexmeifelt    (Sine  SBiberlegung  ift  überflüfftg. 

*)  Jaff6  IV,  248  f.;  bgf.  oben  @.  184. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SB^te^ungen  StaxV^  }u  ben  Senben.  359 

tPQ^rcnb  feinet  8(ufent^altd  an  ber  (£(be  Dom  itöntge  getroffenen 
SScrfüflungen  ju  erlennen.  @8  maren  üortoieflcnb  afeaßreacln, 
todd^c  ben  Ucberflana  ju  feften  georbncten  3wf*änben  herbeiführen, 
nic^t  felbft  fd^on  ak  baucrnbe  ©inric^tungen  gelten  follten,  unb 
tpenigften^  für  ben  Äugenblicf  genügten  fie  it)rcr  aufgäbe.  3ft  eö 
m(S)  im  3a^re  782  SSJibufint)  aelungen  eine  neiie  (Sr^ebung 
©ad^fend  gegen  bie  fränfifc^e  ^crrfc^aft  ju  bemerfftelliflen,  fo  tt?ar 
bogegen  uorber^onb  aUeä  ru^ig;  cd  fd^ien  qIS  Ratten  bie  Sad^fen 
fid^  gefüpt,  felbft  bie  längere  äbtoefenl^eit  StaxV^  in  Statten  bt-- 
nu|ten  fte  geaen  ii)re  frühere  @emo^nl^eit  nic^t  ju  einem  2od« 
reilungdoerfucge,  unb  gleic^jeitige  Sa^tbüc^er  oetfäumen  ni^t  jum 
3a|re  781  audbrüdlic^  ate  etn^ad  SBefonbereS  ^ert)orju|^eben ,  bag 
in  biefem  Sa^r  lein  Ärieg  ju  fütiren  toar^).  SBaö  bie  Slnnalcn 
t)on  bem  S3qu  t)on  ^ir(^en  über^Qu))t  in  ©oc^fen  fogen '),  beftätigt 
für  eine  einjelnc  ©egenb  ber  SBiograp^  bed  SSäiÜe^ab,  inbem  er 
t)on  biefem  er;\8^lt,  f^on  im  jtt?eiten  Sa^re  feiner  SBirffamfeit  in 
SBigmobia,  781,  ptten  alle  ©a^jcn  unb  griefen  ringsum  fid&  bem 
S^riftent^um  jugeioaubt,  er  ^abe  angefangen  ^irc^en  ju  bauen 
unb  ^redb^ter  über  fie  ju  fefeen,  um  bem  SJolfe  bie  Se^re  bed 
§eitö  unb  bie  laufe  ju  bringen*). 

^ie  Untern)erfung  ganj  @ad^feniS  bid  an  bie  (Slbe  jog  aber 
Äarl  noc^  in  anbcre  Scr^ältniffc  hinein,  bracfite  xtjn  in  unmittel« 
bare  ^e^ie^ungen  ju  ben  @lat)enftämmen  im  Often  ber  @lbe.  Sud^ 
bur^  btefeä  ^er^ältnig  lourbe  er  n^ä^rcnb  feined  8(ufent^altd  an 
ber  @lbe  befc^äftigt.  2)ie  8(nnalen  brücfen  fidb  freiließ  nur  ganj  furj 
barüber  oug,  berieten,  ed  feien  t)iele  laufenbe  t)on  SBenben  ju 
il^m  gefommen*),  er  ^abe  bie  Angelegenheiten  ber  ©laöcn  jenfeit« 
ber  (Slbe  georbnct*^),  wnb  nac^  einer  5Äac^rid&t  foQen  fie  fogar, 
loie  ed  fc^eint,  in  groger  Slnja^l  fi^  ^aben  taufen  laffen^).  äBad 
toirfli^  öorging,  ift  nic^t  ju  fe^en;  ed  mag  fic^  um  ^Beilegung 


^)  Annales  Petaviani,  SS.  I,  16:  Sine  hoste  fnit  hie  annus. 

>)  l^t  Annales  Petaviani  1.  c.,  ügl  bie  ©teile  oben  ^.  847. 

»)  Vita  Willehadi,  c.  5,  SS.  II,  381 :  pertransiens  cunctam  in  circuitu 
diocesim,  multos  ad  fidem  Christi  euoangelizando  convertit,  ita  ut  in  se- 
cundo  anno  tarn  Saxdnes  quam  et  Fresönes  in  circuitu  commorantes ,  om- 
nes  se  pariter  fieri  promitterent  christianos  . . .  Willehadus  per  Wigmodiam 
ecclesias  coepit  construere  ac  i)resb7teros  super  eas  ordinäre,  oui  libere 
populis  monita  salutis  ac  baptismi  conferrent  gratiam.  l^gl.  in  Betreff  ber 
grtefen  oben  @.  348  5».  3. 

*)  Annales  Petaviani  1.  c:  Et  venerunt  ad  domnum  r^em  multa 
milia  gentilium  Winethorum  hominum;  ügl.  ^ie^u  oben  €^.  348  Vi.  2. 

<^)  Annales  Laur.  mai.  1  c:  Omniaque  disponens  tarn  Saxoniam  quam 
et  Sclavos:  obnltd^  bie  Annales  Einhardi:  tarn  ad  res  Saxonum,  qui  citerio- 
rem,  quam  et  Sclavorum,  oui  ulteriorem  fluminis  (ber  (Elbe)  ripam  incolunt, 
conponendas  operam  intendit.  Quibus  tune  pro  tempore  orainatis  atque 
dispositis ...  öir  fönnen  aWü^lbadjer  (@.  85—86)  nid^t  jugeben,  bag  bie  aeo- 
gropbifc^e  (SrlSutenntd,  n>d(^e  Ann.  Einb.  ben  Ann.  Laur.  mai.  ^injufttgen,  ^ier 
^erabe^u  »t  einem  Snrt^um  »erbe. 

«)  «gl.  oben  @.  348  ^.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


360  780. 

t)on  ©rcnäftrcitiflfeitcn  jtüifc^en  Dftfalcu  unb  SSßcnbcn  gctjanbelt 
babcn^),  unb  au^crbcm  mirb  eine  SScrmutt)unfl  fcf)r  na^c  flelcgt 
ourd^  baö  a3crl)ä(tni6,  in  tüclc^em  Sari  einige  Sa^re  fpäter  i^n  bcn 
©lauen  fte^t.  3m  ^a\)X  789  ^icl)t  er  ju  gelbe  gegen  ben  ©lauem 
ftamm  ber  SBJiljen ,  n)elcl&e  bic  fd&on  alten  ic^ufeuertoanbten  SSer- 
bünbeten  ber  granfen,  inöbeionbere  bie  3l6obriten,  bebrängten  ^) ; 
außer  ben  Slbobriten  flehen  bamal^  aud)  bie  Sorben  auf  feiner 
Seite®).  6r  mug  aljo  mit  ben  lefeteren,  menigftenö  mit  ben  Äbo* 
briten,  fc^on  früt)cr  in  SSerbinbung  getreten  fein,  unb  bie  SSer* 
mut^ung  ift  ftatt^aft,  baß  bie«  eben  780  gefc^a^.  SB8eld)er  ?lrt 
bie  SJerbinbunjj  toax,  bleibt  jiemlic^  bunfel,  bod^  fd^eint  fie  allein 
©c^ufeuer^ältnig  eine  gen^iffe  2lnerfennung  ber  frönfifc^en  Ober* 
^ol^eit  eingefc^loffen  ju  ^aben*).  Sebenfaü«  ergibt  bie  Äuöfagc 
ber  Duellen,  ba^  Äarl  in  bie  Ser^ältniffe  biefer  ©lauen  eingriff; 
uermut^lidö  benu^te  er  eine  fc^on  bamatö  beftel)enbe  ©paltung 
unter  benfelben,  ben  @egenfa^  ^tuifc^en  äBili^en  unb  Slbobriten,  ju 
einer  SSerbinbung  mit  ben  le^t^enannten.  S«  ift  erflärli^  ftJP"S' 
bag  er  barauf  ffiertl^  legte,  ntc^t  blo«  um  auc^  l)ier  feine  SRa^t 
JU  begrünben,  fonbern  uorjug^toeife  um  ber  ©ac^fen  tt^iüen,  benen 
et  bie  SWöglid^feit  abfd&neiben  mußte,  an  i^ren  ©renjna^bam,. 
mit  benen  fie  tuenigften«  bie  Abneigung  gegen  ba«  S^riftent^um ' 
aemein  Ratten,  einen  Wüd^alt  gegen  bie  fränlif^e  ^errfc^aft  ju 
fuc^en.  auffälliger  n^öre  e«,  tuenn  bamal«  n)ir!lid^  uiele  ©lauen 
ba«  ßl^riftent^um  ancjenommen  ^aben  fönten*^);  fie  müßten  ieben* 
fang  fc^neQ  lieber  in«  §eibent^um  jurücfgefallen  fein,  ba  erft 
geraume  ßeit  fpäter  mit  ber  JBefe^rung  tt?ieber  uon  uorne  ange* 
fangen  werben  mußte*). 


^)  »gL  «cttbcrg  H,  558;  Äenftler  a.  a.  O.  @.  347.  (Poeta  Saxo  1.  c.  I, 
V.  51—53,  Jaff6  IV,  545: 

.  .  .  Regionem  soUs  ad  ortum 
InhabitaDt  Osterliudi,  quos  nomine  quidam 
Ostyalos  alio  vocitant;  confinia  quorum 
Infestant  coniuncta  suis,  gens  perfida.  Sclavi.) 
aUerbing«  liegt  c«  nid?t  acrabc  in  bcn  S5k)rtcn  ber  «nnowt,  ba§  Äarl  feinblic^e  SBe» 
rtt^nmgen  jtDtfc^en  ^adjfm  unb  ^tatmt  gefd^Iic^tet  (abe.    ^rfu^ttg  brttcft  ft(^  au9 
?.  ©iefcbre^t,  ffienbif(?^e  Oefcftit^ten  I,  97. 

2)  ^L  Einh.  V.  Karoli  12  (Causa  belli  erat,  quod  Abodritos ,  qui  cum 
Francis  olim  foederati  erant,  assidua  incursione  lacessebant);  Ann.  Einh. 
789  (Ea  —  sc.  natio  —  Francis  semper  inimica  et  vicinos  suos,  qui  Fran- 
cis yel  subiecti  vel  foederati  erant,  odiis  iusectari  belloque  premere  ac  la- 
cessire  solebat).  798  (Nam  Abodriti  auxiliatores  Francorum  semper  fue- 
nmt,  ex  quo  semel  ab  eis  in  societatem  recepti  sunt);  Poeta  Saxo  1.  III. 
V.  395-396,  Jaff6  IV,  586;  unten  ©b.  II.  ju  ben  33.  789  unb  798. 

8)  «fli.  unten  «b.  II.  j.  3.  789. 

*)  SJgl.  La  Bru^re  I,  175,  ber  bie  3[ner!ennung  einer  fold^  bur*  jene 
^labenßamme  annimmt.  @#eB(t(^  maren  nad^  C^^arb,  V.  Karoli  c.  15,  mi^tn, 
«Sorben  unb  3lbobrhen  bem  gronfenfönige  jinfi|yjp[i(^tig;  ügl.  tnbeg  ®b.  II.  j.  3.  789. 

^)  ©gL  0.  ©.  348  «nm.  2. 

^)  ^<a  betont  aaäf  S.  O^iefebrec^t,  SBenbifc^e  O^efc^ten,  I,  153,  bgL  ouc^ 
I,  97. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SSknben.    eäc^ltfci^e  ®etfe(n.  361 

Sei  feiner  9lüdfe^r  t)on  bcr  ©Ibe  nad)  bcm  SBeftcn  toar  ftarl 
ol^ne  ßtücifel  t)on  ben  ga^lreic^en  ©a^fcn  begleitet,  bie  er  al^ 
®cifeln  empfanflcn  ^atte^).  @^  toax  f(^on  immer  {eine  ©ctoo^n« 
^eit  actuefen,  biefe  ©cijeln,  meift  junac  fieute,  fränfifd^en  JBijc^öfen 
unb  Siebten  jur  ^Änffic^t  unb  jum  Unterricht  im  Et)riftcnt^um  ju 
übertt?eifen  *).  @in  ©^riftfteüer  auö  bcm  9.  3a^r^unbert  erjä^lt, 
ba  Äarl  t)or  feinen  meiflen  geinben  SRu^c  gehabt,  ^abe  er  eine 
SSerfammlunfl  ber  fleiftUc^en  unb  meltlid^en  (Srogen  berufen  unb 
über  bie  SRittel  jur  SBefeftigung  beö  toa^ren  ©laubenö  in  feinem 
ganzen  SReic^e  mit  il)nen  fid^  berat^en.  Sluc^  ^abe  er  ^offnungö^ 
bolle  $riefter  ju  finben  gefud^t,  bie  er  nac^  ©ad^fen  fc^iden  fönntc, 
um  bort  ba^  Jßotl  im  firc^li^en  ©lauben  ju  bclei)ren,  Äirc^en 
unb  Sifcftof^fifee  ju  crrid&ten.  Slber  nad&bem  er  bie  fird&lic^e  Drb» 
nung  auf  jeneö  Sonb  übertragen,  i)abt  er  fein  anberc^  äWittel  ge* 
tpufet  um  anc^  bie  SBegrünbung  beö  Älofterroefenö  unb  ber  Älofter* 
äud)t  bafelbft  üorjubereiten  alö  ba^,  geborene  ©ac^fcn,  bie  er 
toä^renb  be^  firiegeö  al^  ©eifeln  unb  ©efangenc  fortgeführt,  in 
fränfifc^c  Älöfter  ^u  oert^eilen  unb  bort  in  ben  SSorfc^riften  beö 
fanonifd^en  unb  iWönc^^Iebenö  unterroeifen  ju  laffen.  Unb  n^eil 
in  ßorbic  bamatö  eine  befonber^  gute  Orbnung  \)cxx\6)tt,  ^abc  er 
Diele  folc^c  ©ac^fen  in  bieg  äBönc^^flofter  gefd&icft«).  6«  tt?ar 
bie  ßeit,  ba  ftarr^  Setter  aball)arb  bem  Älofter  aU  «bt  Dorftanb. 
abal^arb  mag  bieg  ettt?a  780  gett?orben  fein*).  S)a  berfelbe  femer, 
toie  man  nac^  ber  ©rjä^lung  feineö  Siograp^en  ^afd^afiug  9lab* 
bertug*)  annimmt,  bem  jungen  5ßippin  nad^  beffen  (jinfefeung  afö 
Äönig  Don  Stalien  (781)  atö  Serat^er  unb  ßeiter  an  bie  Seite 


^)  Sgl.  Annales  Mosellani  unb  Laureshamenses,  oben  &,  348  9}.  1. 

«)  2)arübcr  üßl.  oben  (g.  268. 

')  Translatio  s.  Viti,  Jaff(6  I,  6 — 7:  Cum  antem  requiem  praestitisset 
ei  dominus  a  compluribus  inimicis  suis,  convocavit  omnes  qui  sub  ditione 
sua  erant  maiores  sacerdotes  et  principes  atque  stndiosissime  quaesivit, 
quomodo  veram  fidem  veramque  religionem  in  universo  regno  suo  firmaret. 
Quaesiyit  etiam  nihilominus  sacerdotes  bonae  spei,  quos  m  Saxoniam  diri- 
geret,  qui  ipsos  secundum  ecclesiasticam  fidem  docerent  domosaue  episco- 
porum  et  ecclesias  constitnerent.  8ed  cum  omnem  ordinem  ecclesiasticum 
iu  illa  regione  tradidisset,  qualiter  ibidem  monasticam  disciplinam  instituere 
potnisset,  invenire  nequivit,  nisi  tantum  quod  illius  gcntis  homines,  quos 
obsfdes  et  captivos  tempore  conflictionis  adduxerat,  per  monasteria  Fran- 
conim  distribuit,  (ad)  legem  quoque  sanctam  atque  monasticam  disciplinam 
institui  praecepit.  Denique,  guia  in  Corbeia  monasterio  laudabilis  eo  tem- 
pore rebgio  monachorum  babebatur,  multos  inibi  eiusmodi  viros  fore  con- 
stituit.  —  Erat  igitur  eodem  tempore  in  praefato  monasterio  abba  vir 
vltae  Yenerabilis  meritoque  eximius,  Adalbardus  nomine  .  . .  93gl.  über  biefc 
St^rift,  indbcfonbcrc  ibrc  abfaffung^aeit  unb  ©faubroürbigfcit,  Enck,  De  s.  Adal- 
bardo  ©.  60  ff.;  Jaff^  1.  c.  @.  1-2  ;  dbfxt  H,  336—388;  SÖ3ottenbac^  5.  «ufl. 
I,  236. 

*)  Ocnau  }u  ennitteln  ifl  bie  Mt  nid^t;  Mabillon,  Annales,  II,  252,  oer- 
mutbet  780,  bie  Galüa  christiana,  X,  1266,  etwo  781.    ©gl.  Enck,  @.  9iR.  15. 

^)  Vita  Adalbardi,  c.  16,  SS.  II.  525. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


362  780. 

flCflcbcn  toaxh,  \o  ^at  man  luo^l  bic  SUcrmut^ung  aufflcfteüt  ^),  jene 
Ucbcrtoeijunfl  fäc^fiid&cr  ©cifcln  nad^  ßorbic  möge  ettpa  780  er» 
folflt  fein.  6inc  SBcrmut^unfl,  tuelc^c  inbcffcn  gänjUc^  ^altlog  ift. 
S)enn  bic  annähme,  bog  «bal^arb  ber  Scitcr  ftönia  $ippin'ö  r>on 
Stalicu  flctüorbcn  fei  (wie  fpäter  aöcrbinflg  ber  uon  ^ippin'^  ©o^n 
5Bcrnt)arb),  ift  problematifd^  ^),  unb  felbft  wenn  fie  rid^tifl  fein  foCitc, 
lägt  [\d)  nic^t  fcftfteQen,  tt)ann  er  fid^  ju  biefem  JBe^ufe  bort^in 
begab  ^).  ferner  benft  ber  SSerfaffer  ber  ertt?ä^nten  ©c^rift  allem 
Slnid^ein  nac^  an  eine  ml  fpätere  ßcit,  nac^  bem  (Snbe  bti 
©ad^fenfricge^. 

aSßie  lanfle  Sfarl  in  ©ad^fen  üermeilte,  lieft  man  nic^t.  —  3m 
8icic^e  ^errfc^te  JRu^e ;  toaS  ein  fpäter  ©efc^id&töf c^reiber  ju  biefem 
So^re  öon  einem  Slufftanbe  laffilo*^  fd^reibt,  ber  auf  Rnxthtn 
feiner  ©ema^Iin,  ber  lod&ter  be^  SfönifliS  Siefiberiug,  baö  ©c^icffal 
beö  (enteren  an  Äarl  ^abe  räd^en  wollen*),  ift  fo  gut  wie  wörtlid^ 
au^  bem  Seben  Äarr^  üon  ©in^arb^)  entlehnt  unb  ^ier  nur  milli» 
fürlid^  eingereiht,  öieüeic^t  um  für  bad  jum  folgenben  Sabrc  be* 
richtete  SSorge^en  Äarl'^  gegen  laffilo  einen  änlaß  anjugeoen. 

Ungcftört  burc^  bie  SJer^ältniffe  feined  SReic^c^  nörbli^  ber 
Sllpen  fonnte  ftarl  baran  beulen  ftd&  wieber  nadö  Stolicn  ju  be* 

fieben.  @^  war  l)ot)e  ß^it,  baß  er  na^  biefer  ©eite  ^in  wiebcr 
reiere  $anb  befam.  Sag  auc^  ein  jwingenber  @runb  ju  einem 
Buge  nac^  Italien  augenblictlic^  nid^t  vox,  fo  waren  boc^  bie  3^* 
ftänbe  auf  ber  §albinfel  ber  8trt,  bag  über  furj  ober  lang  ein 
perfönüc^e^  Singreifen  Sarl'^  jur  9lot&wenbig!eit  werben  mußte; 
je^t  fonnte  er  wenigftenö  beu  ä^i^punft  bafür  noc^  frei  wählen. 
Die  ©rünbe,  welche  i^n  bei  feinen  ©cftritten  beftimmtcn,  mfiffcn 
fe^r  mannigfaltig  gewefen  fein.  3)ie  Quellen  jewä^ren  nic^t  fe^r 
ausgiebigen  JBeri^t  über  feine  Äbfic^tcn,  aber  bie  SSermut^ung  liegt 
nal^e,  ba§  er  eben  um  beffen  wiflen,  waS  er  bei  feiner  Sinwefen» 
lieit  in  Stalicu  auöfül)rte,  ben  ßug  unternommen  ^atte.  ©eine 
SBeäie^ungen  jum  5ßapftc,  bie  in  ben  legten  Sauren  erfaltet  waren, 
würben  infolge  beS  neuen  Sefuc^eS  in  Stauen  wieber  lebhafter 
unb  inniger,  ein  (Srgebnig,  öon  bem  man  annehmen  mu§,  bag 
5tarl  cd  oon  Slnfang  an  ind  9luge  gefaxt  fjatte;  unb  baju  fam  ber 
SBäunfdö  feinen  beiben  ©ö^nen,  Äarlmann  unb  ßubwiji,  welche  er 
u  Äönigen  ber  Sangobarben  unb  Squitanier  beftimmt  Ifatte, 
uxd)  bie  päpftli^e  ©albung  unb  Jhrönung    in  ben  klugen  bed 


81 


*)  ®.  (gr^rb,  ©.  68  9hf.  166.  —  (Rid ,  @.  50  9h  18  rcgifirirt  bicfc  »a« 
tnut^mtg  nur. 

«)  «gl.  hierüber  unten  ©b.  11.  j.  3.  810. 

^)  ^Cil  bie  Unterfud)ung  )oon  Enck  e.  20  91.  45. 

*)  ©tgebert,  Chronicon,  SS.  ¥1,834:  Taasilo  dux  Baioariae  contra  Ka- 
rolum  regem  rebeUat,  hortatu  uxoris  suae,  quae  filia  erat  Desiderii  regia  et 
exilium  patris  suiper  maritum  ßuum  vindicare  temptabat  9hib^rt,  ©.  317, 
f(^eint  freiließ  biefe  Angabe  ^alb  unb  ^a(b  gelten  fa  (äffen. 

^)  c.  11  (hortatu  oxoris,  quae  filia  Desiderii  regia  erat  ac  patris  exi- 
lium per  maritum  ulcisci  poase  putabat). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^lan  eine«  neuen  3ugcÄ  nadf  3talien.  363 

83olfc8  eine  ^ö^ere  SBei&c  ju  flcbcn  ^),  al\o  fciuc  $olitif  burc^  bcn 
5ßapft  unterftäfeen  ju  loffen,  tptc  bte^  bann  au^  %a\\ilo  gegenüber 
flefd^al).  SJon  ber  aofic^t,  ber  SSßtcber^erftcIIunfl  be8  abenb» 
länbifd^cn  Äaifcrt^uni3  üonuarbeiten,  finbct  fid^  feine  «nbeutung  *), 
obfllei^  feine  tpieber^olte  >antt)efen^eit  in  Stallen,  o^ne  bag  er  eö 
xunäd&ft  tt)ofltc,  i^n  biefem  ßielc  näl^er  brad&te;  aber  tt)eniflftenö 
bef^äftiflt  ^at  x\)\\  fd&on  bamalö  ba^  SScrpItnig  ju  bcm  Slcid^e 
beä  Dftenö,  tute  bie  SBerlobung  feiner  2;oc^ter  Slotrub  mit  bem 
©o^ne  ber  Äaiferin  Srene  im  Sa^re  781  jjciflt,  unb  bei  ben  Untere 
l^nblungen  barfiber  ^atte  au^  ber  ^opft  bie  $anb  im  @piele. 
aöeö  SSer^ättniffe  üon  aügemeiner  Politiker  SBebeutung,  bei  beren 
99el)anblung  ^arl  aber  burc^ipeg  bie  ü^tmirfung  bed  ^opfteiS  in 
Sinfpruc^  na^m,  n^enn  auc^  nur  fo,  bag  $abrian  babei  eine  ganj 
untergeorbnete  Wofle  fpieltc. 

augerbem  enthielt  aber  auc^  bie  Sage  ber  3)ingc  in  Stauen 
fclbft  für  Äarl  eine  Sluff orberung ,  wieber  in  ^erfon  bort  j^u  er* 
{(feinen.     ^a&  neu  eroberte  9{etc^  befanb  fic^  in  einem  Ueber^ 

Sang^juftanbe,  ber  not^n)enbig  mit  ))erfc^iebenen  aßigftänben  loer* 
unben  toax,  benen  ber  itönig  am  beften  burd^  perfönlid^eiS  Sin« 
greifen  abhelfen  fonntc.  Äarl  ^atte  bei  feiner  ^Intoefenöeit  im  3a^re 
776  in  ber  ©inric^tung  feinet  italifc^en  SReic^e«  öiele^  untjoflenbet 
jurücfgelaffen,  tt)aö  eincö  Äbfc^Iuffe^  beburfte*);  ja,  ein  großer 
i^eil  be§  alten  langobarbifc^cn  Äönigreic^e^,  ba^  ganje  ©erjog* 
tl^um  JBeneüent,  erfannte  l)öc^ftend  eine  lofe  Äb^ängigfeit  tjon  Äarl 
an.  3n  ©eneoent  l)errfc^te  feit  758  ber  ^cr^^og  SlregiiSJ  ober 
aric^iö*),  ber  ©ema^l  t)on  ©cfiberiu^'  3:ocl&ter  abel))erga.  ©ein 
^erjogt^um  umfa§te  ben  grögten  3:^eil  UnteritalieniS;  er  ^atte  feit 
langer  ß^it/  fc^on  unter  3)eftberiuö,  faft  unabhängig  bageftanben. 


')  9g(.  bie  in  ber  folgenben  Slnmertung  cttirte  <^tene  an»  Astron.  Vita 
HludowicL 

3)  Suben,  IV,  322  ff.,  ge^t  jebenfafl^  ju  toett,  inbem  er  JtatI  f^on  bamald 
fold^e  ober  A^i^e  il^ebanten  jufd^reibt.  jjretlic^  baif  man  mdi  nid^t  gUutben,  bag 
er  bloÄ,  wie  bie  meinen  Oueuen  (Ann.  Laur.  mal.;  Ann.  Einh.;  V.  Karoli  c. 
27  etc.)  er^&l^ten,  um  feine  9nbad)t  m  üerric^ten,  no^  9lom  aeoangen  fei.  (Sine 
auiSfiil^id)ere,  aber  )um  2:i^(  p^rafenpafte  SRotiütrung  biefer  9{eife  StaxVi  na^  9lom 
gibt  ber  f.  g.  Slftronomu«  in  ber  Vita  Hludowici,  c  4,  SS.  II,  608:  Post  non 
multum  sane  tempus  incidit  ei  deeideiium  doininam  qnondam  orbis  videre 
Romam  principisque  apostolorum  atque  doctoris  gentium  adire  liiniua  seque 
suamque  prolem  eis  commendare,  ut  talibus  nitens  suffra^toribus,  quibua 
coeli  terraeque  potestas  attributa  est,  ipse  quoque  subiectis  consulere,  per- 
duellionum  etiam,  si  emersissent,  proterviam  proterere  posset;  ratua  etiam 
non  mediocre  sibi  subsidium  conferri ,  si  a  vicario  eorum  cum  benedictione 
sacerdotali  tarn  ipse  (?)  quam  et  filii  eius  regalia  sumerent  insignia;  r>gL 
^iep  (&>at,  Mgem.  (&^q,  ber  ^eraUir  be0  iDtittelalter«  im  ^benblanbe  U,  362 
9^  2  (über  bie  ultramontane  ®efinnung  bed  SfhonomuS). 

»)  3$gL  oben  @.  257  unb  über  bie  aWigpfinbe  in  gtalien  andi  5uben  IV.  325  f. 

*)  3$gl  ^injIc^Uic^  ber  Renn  be«  iRamen«  Dettner,  StMq  ?ippin  @.  320 
i«.  4.  444;  b^leidjen  über  bie  3eit  feiner  ©nfetjung  burc^  2)efiberiuÄ;  baju  JJerb. 
ßirf^.  2)a«  ^erjogt^um  ©cneüent  bi«  jum  Untergange  be«  langobarbifc^  ffitiäidi 
^eipsig  1871),  e.  45  9i.  2;  9?euc«  «rd^iö  lU,  268  (5angobarb.  «egepen). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


364  780. 

©ein  ©trcbcn  fling  baf)in,  im  ©üben  Stalien^  eine  anä)  bcm 
Flomen  mä)  fclbftänbigc  langobarbijdic  |)crrfcl&aft  ju  begrünbcn. 
®r  legte  ben  iitel  cine^  |)crAog^  ab  unb  nannte  fic^  fortan  gfirft 
t)on  Seneüent  ^).  @r  liefe  fic^  burc^  S3ifcl^öfe  falben  nnb  fe|tc  fic§ 
eine  ^one  aufö  ^aupt^).  @r  erbaute  in  Salcrno  einen  5ßalaft 
unb  eine  Sirene,  beggleic^en  in  SBeneüent  einen  ^alafl  unb  eine 
Äirc^c  ber  ^agia  Sofia;  bie  $rac^tgebdubc  in  ©alerno,  \üdd)c 
^auluö  Diaconuö  mit  Snfc&riften  in  Serfen  fc^müdte,  fonnten  bie 
©d^iffer  fd&on  n^eit  üom  aWeere  auö  erblicfcn.  äufeerbem  umgab 
er  ©alerno  mit  ftarlen  Sefeftigungen  ^). 

äric^i«  Seigte  ba^  leb^aftefte  geifti^c  Sntereffe,  unb  feine 
©ema^lin  wetteiferte  barin  mit  i^m.  ©le  ftubirte  fo  eifrig  unb 
feinfinnig,  bafe  bie  golbenen  ©prüd^e  ber  ^^itofop^en  tt)ie  bie 
SEßorte  ber  2)icl^ter  xtjx  ftet§  ju  ®ebot  ftanben.  ytxd)t  minber 
intereffirtc  bie  eble  gürftin  fic^  aber  aud^  für  bie  l^eilige  fo* 
tt)o^l  n)ie  bie  toeltlic^e  ©efc^id^te.  ^autuö  5Diaconug,  ber  il^re 
©tubien  unterftüfete,  t^eilte  i^r  ben  Sutrop  mit,  ben  fie  mit  ge* 


M  Suf  btefen  ^cc^fel  M  X\U\S  tfi  anerbingS  nid)t  in\>\d  Qktoxdit  au  (egen, 
öQt  ^axnad  a.  a.  O.  @.  21  91. 1. 

^)  Hie  Aricbis  primus  Beneventi  principem  se  appellari  iussit;  cum 
usque  ad  btam  (jui  ßenevento  praefuerant  auces  appeUarentar.  Nam  et 
ab  episcopis  ungi  se  fecit  et  coronam  sibi  imposuit  atque  in  suis  cartis: 
scriptum  in  sacratissimo  nostro  palatio  in  finem  scribi  praecepit. 
@o  berichtet  ?co  üon  Dftta,  Chron.  mon.  Casin.  I,  8  (SS.  VII,  568  9?.  47.48)  in 
einem  3ufoUc  h^  (Etc^mpert'iS  HistoTia  Langobaraorum  Beneventanorum  (SS. 
rer.  Langob.  ©.  234  9^.  3).  Sgl.  Chron.  s.  Benedicti  Casin.,  SS.  rer.  Langob. 
@.  487— 4ö8;  Ann.  Beneventan.,  SS.  lU.  173;  Chron.  Salem,  c.  9,  SS.  III, 
476 ;  Catalo^us  dac.  Benevent  SS.  rer.  Langob.  @.  494 :  Iste  primus  appel- 
latus  est  pnnceps;  Leg.  IV,  214,  c.  8  (a  dem.  Arechis  gloriosissimo  pnmo 
princeps  Langobardoram);  ©oretiu«,  ibid.  @.  207  9J.  2;  Giannone,  Istoria 
civile  del  regno  di  Napob.  I,  387  ff.;  ^trfc^,  ^ogt^um  iOeneüent  @.  47  9}.  5. 
^(^  toeifi  aad)  barauf  pm,  i)a6  in  )a^Irei(^en  Ur!unben  au»  bem  9{uDember  774, 
ben  erfien  fett  bem  im  9angobarbenretd)e  eingetretenen  Skc^fel^  ^[ri^i«  fi(^:  D.  Ari- 
chis  piissimus  atque  excellentissimus  princeps  genüs  Lang,  nennt;  btc 
^ütgformel  laute  meifi:  Actum  Beneventi  in  felicissimo  (nie  sacratissimo) 
palatio;  f.  inbeffen  9leneiS  9r(^io  III,  306  (^gob.  9legef!en  9h.  438).  Semec 
citirt  $irf(^,  ebb.  92.  4,  eine  ©teile  aud  ber  Sorrebe  }u  ben  (S^efe^  M  Sbeld^ 
(Leg.  IV,  210):  Sicque,  decreta  dispositione  conditoris  eadem  ^ente  ad  mi- 
nima decidente,  ducatum  tunc  Beneventi  ^bemabat  Arechis  dux,  per 
omnia  cathoUcus  at<|ue  ma^iticus;  qui  Imitator  existens  maiorum,  suae 
gentis  reliquias  rexit  nobiliter  et  honorifice,  et  sequens  vestigia  regum 
quaedam  capitula  in  suis  decretis  sollerter  corrigere  seu  statuere  curavit 
ad  salvationem  et  iustitiam  suae  patriae  pertinentia;  quae  utilia  nempe 
sunt  et  inserta  in  edicti  corpore  retinentur.  Wc^iB  ergänzte  alfo  Oüö)  felb« 
flonbig  bie  ©efe^ebung,  Dgl.  ebb.  @.  207  ff. 

8)  «gl.  Chron.  Salem,  c.  10.  17.  37,  SS.  III,  477.  481.  489;  Erchem- 
pert  c.  3,  SS.  rer.  Langob.  235  f.;  Leonis  chron.  Casin.  I,  9.  12.  15,  SS. 
VlI,  586.  589.  591  (mo  au^  Don  einem  ?alafl  in  ©eneüent  u.  f. »  bie  Wbt  ifl): 
Chronica  s.  Benedicti  Casin.  1.  c;  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  27—28.  44 
9hf.  6;  45  9hf.  7;  67  9h:.  33;  Transl.  12  martyrum;  Transl.  s.  Mercurii; 
Transl.  s.  Heliani,  SS.  rer.  Langob.  @.  574  ff.;  9eene«  «r^)  III,  289.  305; 
(Jbert  II,  53;  über  bie  ©efelKgmig  bon  ©olenio  mif  unten  j.  3.  787. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Otcttimg  bc«  S(ri(^iU  in  öcneöeni.  365 

n)0^ntcr  SBÖifeOcflier  aufnahm,  aber  fotpo^l  iDCflcn  feiner  aDju 
großen  Äürjic  al^  auä)  toegcn  be^  5^t)leng  ber  biblifc^en  ®c^ 
fc^id^te  unbefriebigcnb  fanb.  abelperga  tt)ünfcl&tc ,  boß  ^auluiJ  bic^ 
@t\d)xd)t^bu6)  luetter  QuSfü()re  unb  nomentlid^  burc^  Stnfägungen 
au^  ber  biblifd^en  ®efc^ic^te  an  ben  entfprcc^enben  ©teilen  erflänje. 
<£in  SBunfc^,  n^elc^en  biejer  unter  Senn^ung  beö  Orofiu^,  ^iero- 
n^muö,  Sorbaniö  u.  f.  n).  erfüllte ,  inbem  er  jugleidö  bie  biö  auf 
aSalenö  reid^enbe  ©rjäfilung  beö  (Sutrop  biä  p  3uftinian  fortfefete 
unb  fic^  fogar  üor betitelt,  fie  fpäter  biö  auf  bie  ©egentt^art  fort* 
jufü^ren^).  —  @in  mächtiger,  fo  gut  rok  unabhängiger  gürft 
l^errfc^te  Sric^i^  in  ©übitalicn  ^).  @ine  folc^e  SWac^t  toar  junäc^ft 
für  ben  5ßapft,  aber  aud^  für  bie  ganje  burc^  Äarl  ^ergeftellte 
Crbnung  ber  3)incje  in  Stalien  fel)r  gefätjrlic^ ;  faft  unausbleiblich 
niufete  cd  früher  ober  fpäter  sroifc^en  Äric^iS  unb  bem  ^apftc 
unb  bann  au6)  mit  beS  lefeteren  ©c^u|^errn  Äarl  jum  93rud^ 
lommen.  3cbenfanö  bröngte  ber  ^apft  nad^  aOen  Gräften  auf 
einen  fold^en  Söruc^  t)in,  mä^renb  i^n  ?lri(^ig  burc^  SRäfeigung 
Äarl  gegenüber  ju  üermeiben  fud&te,  tütnn  er  aud^  bem  5ßapfte 
feine  feinbfeligen  SBeftrebnngen  üergalt. 

§abrian  l^ottc,  iDie  tt)ir  ung  erinnern^),  im  Sa^r  778  gegen 
bie  S3enebentancr  unb  ©riechen  Krieg  unternommen,  um  Sampanien 
3U  behaupten.  @ö  toax  i^m  feit^er  gelungen,  lerracina  ju  untere 
werfen :  bann  aber  t)atten  Sleapolitaner  unb  ©riechen  bie  ©tabt  toicber 
überfallen  unb  fid&  bcrfelben  bemächtigt*).  @r  J)atte  fic^  üor^er 
^u  Öftern*^)  mit  bem  neapolitanifi^en  S8ei)olImäd|tigten  5ßetru8 
ba^in  t)erftänbigt,  bag  i^m  bad  päpftlid^e  Patrimonium  im  ©ebiet 
toon  SReapel  ausgeliefert  n^erben  foflte,  mogegen  er  ben  SReapoli- 
tanern  Jerracina  überlaffen  tt?otIte.  ?118  Sürgfc^aft  für  bieS  9lb^ 
lommen,  n)elc^eS  noc^  ber  ©innjiHigung  beS  $atriciuS  uon  ©ici* 


^)  @.  bie  ©ibmintg  bc«  ^ulu«  2)iaconu8  an  ?lbclpcr(ja  (Dominae  Adel- 
pergae  eximiae  summaeque  ductrici),  welche  beginnt:  Cum  ad  imitÄtionem  ex- 
celleDtissimi  comparis,  qui  nostra  aetate  solus  paene  principum  sauientiae 
palmam  tenet,  ipsa  quoque  subtili  ingenio  et  sa^acissimo  stuaio  pradentium 
arcana  rimeris ,  ita  ut  philosophorum  aurata  eioquia  poetaramque  ^emmea 
dicta  tibi  in  promptu  sint^  bistoriis  etiam  seu  commentis  tarn  divinis  in- 
haereas  quam  mundauis,  ipse,  qui  elegantiae  tuae  studiis  semper  fautor 
extiti,  legendam  tibi  Eutropii  historiam  tripudians  optuli.  Quam  cum  avido, 
ut  tibi  moris  est.  animo  perlustrasses  .  .  .  (M.  G.  Auct.  antiquiss.  II,  4  f.; 
©(^ulauÄgobe,  ©criin  1879,  @.  1—2). 

2)  Ueber  bie  ntäd^tige  ©teOung  be«  3lrid>i«  überhaupt  bgl.  Giannone,  I, 
374  ff.;  Bortria,  Memorie  istoriche  della  pontificia  cittä  di  Benevento, 
I,  35  ff.         "^    ' 

»)  «gl.  0.  @.  320. 

*)  Codex  Carol.  ^h.  66,  Jaff^  IV,  208:  -  qualiter  nefandissimi  Nea- 
politani  una  cum  Deo  odibiJes  Grecos,  praebente  maligno  consilio  Arighis 
duce  Beneventaiio,  subito  venientes,  Terracinensem  civitatem,  quam  in 
servitio  beati  Petri  apostolorum  prineipis  et  vestro  atnue  nostro  antca 
subiugavimus  (ögl.  oben  <S.  320  9?.  5X  nunc  autem  in  valiao  consilio  itemm 
ipsi  iam  fati  netandissimi  Neapolitani  cum  perversis  Grecis  invasi  sunt. 

f^)  11.  ^pxxl  779  ober  2t).  Wax^  780. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


366  780. 

Iten  beburfte,  folltcn  fie  i^m  fünfje^n  junge  @etfeln  ani  ben  wv* 
ncl^mften  gamiücn  ftcQcn  unb  bieic  nebft  Xcrracina  jurficfcr^altcn, 
iobalb  btc  ^crauggabc  bcr  Patrimonien  flene^miflt  toäre.  S)a6 
biefer  SSertrag  f^eiterte  unb  2;crractno  i^m  auf  btc  angegebene 
SBeife  üerloren  ging,  fc^iebt  ber  ^apft  tn  einem  Schreiben  an 
fiarl  bem  ©erjocj  Slric^i^  t)on  Seneöent  in  bie  ©c^ube;  mit  biefem 
l)abe  ber  $atriciu8  üon  ©icilien  unauggejefeten  Scrfe^r  unter* 
Italien  unb  lebiglid^  er  bic  ©teüung  ber  neapolitantfc^cn  ©eijeln 
an  ben  5ßap[t  uer^inbcrt*);  ebcnjo  Ratten  auf  feinen  SRatt)  ©ried^en 
unb  9leapolitaner  lerracina  überfallen*),  toie  ärid^tö  benn  nur 
auf  bic  änfunft  beg  Sbefc^iS  tt?arte,  um  bereinigt  mit  ibm  ebenfalls 
ben  5ßapft  anj^ugrcifen®).  Die  abermalige*)  SÖeforgniB  §abrian*ö 
t)or  einer  Sanbung  beiS  Slbelc^tiS  mag  n)o^I  unbegrünbet  unb  fogar 
er^eu^elt  gemefen  fein  *).  SebenfaO^  glaubte  ber  5ßapft  nic^t  felb* 
ftänbig  auftreten  ju  !önnen,  um  2;erracina  toiebcrjuerobern,  tt)ie  er 
anbererfeit^  au^  öerfic^erte,  er  t)abe  nid^t  beabpc^tigt,  o^ne  ben 
Äönig  ju  befragen  jene  ®eifeln  unb  3;erracina  ^erauöjugeben,  bie 
erfteren  Dielmcfr  gerabe  im  Sntcreffe  beg  Königs  5U  erhalten  ge» 
tt)ünfd)t*).  aSielmef)r  tt?anbte  er  fi^  eben  an  ftarl.  ®r  feftte  i^m 
auSeinanoer,  n)ie  jene  SScr^anblung  mit  bem  fflcDoflmäc^tigten  ber 
Sleapolitaner  gefc^eitert  fei,  unb  f(^ilberte  i^m  bie  angeblicg  bro^enbe 
(Sefa^r;  an  bcr  ©tabt  ierracina  liege  i^m  nid^tö;  nur  um  bie 
©ad^c  SiaxVd  jeigt  er  fic^  beforgt,  befürchtet,  bie  treulofen  SBene^ 
üentaner  möchten  fi^  ber  Slb^ängigfeit  t)on  Äarl  entjic^en  ^),  unb 


>)  Codex  Car.  1.  c.  ©.  209.  2)er  ©rief  gehört  in«  3(*r  779  ober  780, 
^brian  ttiäffit  aber  in  bemfelben  bie  ©egebeitl^ten  in  umgefe^rter  Speisenfolge;  er^ 
no^  ben  Unter^nblungen  mit  $etru«  mürbe  2:enacina  t)on  ben  (i^rtec^  mi^er 
genommen;  og(.  gorfc^ungen  uir  beutfc^en  (Sef^ic^te  I,  498  91.  2;  ^,  $irf4,  ebb. 
Xm,  46  9?.  1;  baa«  ober  mä^  Cod.  Carol.  iWr.  67,  @.  211-212. 

2)  @.  oben  @.  865  «R.  4. 

^)  Jaff^  ly,  209:  Qaia  cotidie  fad  istam  perditionem  filium  nefian- 
dissimi  Deslderii  dudum  necdicendi  regi  Langobardomm  ezpectat,  ut  ona 
cum  ipsum  pro  vobis  nos  expugnent. 

♦)  «gl.  0.  @.  244.  249. 

^)  «gl.  $irf4  a.  a.  O.  ^,  41  9^.  1  gegen  Aman,  Storia  de!  Musulmani 
dl  Siciiia  I,  187. 

*)  Cod.  Carol.  1.  c.  @.  208—209:  Nos  quidem  sine  vestro  consUio 
nnllatenus  ibidem  dirigere  voluimus.  —  Sed  nos  sine  vestro  consilio  neque 
ipsam  civitatem  reddere  habuimos;  eo  qaod  pro  vestro  servitio  ipsos  ob- 
sides  apprehendere  cupiebamus. 

^)  Jaff6  IV,  209 :  Nos  quidem  pro  nihilo  deputamus  ipsam  civitatem 
Terracinensem ;  sed  ut  non  per  illum  Vitium  incurrat  et  mfideles  Bene- 
ventani,  sicut  desiderant,  locum  invenientes,  a  vestra  subtrahantur  fide. 
2)er  ^opfl  rebet,  atö  ^en  bie  «ene)>entanrr  unter  ber  ^errfd^ft  StatVi  geftonben. 
^lan  fönnte  bieiS  fo  auffaffen,  bog  er  nur  Srti^td  nid^t  att  felbßSnbig  anerfennen 
nwnte,  obgIei(!^  berfelbe  felbfiSubia  mar.  g.  ßirf^  erUtcft  jebeid^  in  biefer  ©teile  in 
ber  2^at  einen  ber  SBemeife  bafur,  bag  ix\q\»  in  ein  9lb^ngigteitn)er^Itni6  S" 
Statl  getreten  mar,  »ie  bad  fc^on  Meo  ixrmut^et  ^atte  (a.  a.  D.  @.  44  9^.  4.  50). 
9e^nlt(^  etraug,  «e^ie^ungen  StaxV9  b.  ®r.  ^um  griecbifc^en  ffiad)  e.  9.  18  f.; 
f.  bagegen  ^amacf,  2)a0  tarolingifc^e  unb  baiS  bmantinifd^e  fütid),  6.11  —  12. 
16  9i    1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Slnftegcn  be«  fap^t»,  367 

crfud^t  i^n  bat|cr  bic  nöt^iflcn  aWagrcgeln  ju  ergreifen.  (Sr  tuünfc^t, 
Staxl  möge  f^leunig,  jum  erften  auguft  (779?),  ben  aSÖuIfuinuä 
nad)  8lom  beorbcrn,  mil  bem  Sluftragc,  mit  ben  äRannfc^aftcn  au§ 
iuöcicn,  ©poleto  unb  Seneucnt  lerracina  jurüdjtuerobern,  auc^ 
@aöta  unb  SJcapel  ju  nehmen  unb  üon  bem  im  SlcopoUtanifc^cn 
belegenen  Patrimonium  JBefife  ,vi  ergreifen^). 

'  ®ic  a5eäiel)unjien  perfönÜc^er  greunbfc^aft  jimifd&en  Äöntg  unb 
5ßapft^)  n)Qren  nie  ganji  unterbrochen  morbcn.  3n  einer  me^r 
perjönlid^en  ?lngelegent)eit  fam  ber  ®iafonuö  SlDbo  in  SRom  an,  noc^ 
geraume  ßeit  wx  bem  1.  Sluguft  (779?),  n)o^I  balb  nac^bem  |)abrian 
ben  oben  ern)äf)nten  JBrief  an  Äarl  abgefc^icft  f)attc*).  ^abrian,  ber 
ftc^  genöt^igt  \ai)  eine  umfaffenbe  ?Re[tauration  ber  $cter8fird)e,  beiS 
^a^Q^,  beö  5ßorticu§,  ber  ßamera  ©t.  5ßetri  (b.  1^.  ber  9lpfiö  mit 
i^rer  SWofaif)  öorjune^men  *),  t)atte  ftd)  mit  einer  Sitte  n)egen  ber 
ju  biefem  S3et|uf  erforberlii^en  SSalfen  an  ben  Äönig  gemanbt.  S)cr 
^önig  ließ  t^m  nun  bie  ©rfüßung  biefer  Sitte  äufogen,  toorauf 
^abrian  if)n  bur^  einen  93rief,  n)elc^en  er  bem  Sbbo  bei  beffen 
Sfidfef)r  mitgab,  bat,  bic  SBalfen  n)omögIi(^  biö  jum  1.  Slugufi 
nac^  SRom  fdiaffen  ju  laffen.  3n  Setreff  anberen  ju  biefen  Sir« 
beiten  nöt^igen  ^olämaterialiS  bat  er  Äarl,  einen  SKeifter  abju* 
fenben,  ber  fic^  äunäc^ft  in  Wom  t)on  bem  erforberlic^en  Sebarf 
überjeugen  unb  biefen  bann  im  ©poletinifd^cn  ^olen  follte,  benn 
in  ben  eigenen  Sefi^ungcn  beS  ^apfteö  finbe  fic^  baffelbe  nid^t*^), 
dagegen  braud^e  fi§  ber  erjbifd^of  SBild&ariuö  (beffen  ©ntfcnbung 
Äarl,  tt)ie  e^  fdieint,  angeboten  ftatte)  einfttoeilen  nid^t  nac^  SRom 
JU  bemühen,  biö  bieg  ^olj  trocfen  gett)orben  fei,  benn  frifc^  unb 
grün  fönne  ber  5ßapft  e^  nic^t  p  Dernjenben  toagen*).   3n  ban!^ 

*)  Jaffiö  IV,  208  —  209;  ^inpc^tlid^  ber  Süifforbenmg,  »dc^c  ^abrian  ^ier 
aud)  tn  f&ttct^  ber  !6enet)entaner  fdber  (atque  cum  ipsos  nefandissimos  Bene- 
ventanos)  an  Äorl  ritztet,  otU  baö  in  ber  öorigen  9?otc  Oefagte.  Ueb«  bie  ^on* 
fit^Wt  be«  ffiulfuinu«  ifl  m(^tö  »eileie«  befannt;  Cenni,  T,  375  91.  4,  gibt  eine 
Sermut^fung. 

*)  ®gt.  Einh.  V.  Karoli  c.  19  (Adriani  Romani  pontificis  .  .  quem  in 
amicis  praecipuum  habebat)  u.  miten  ©b.  II.  ).  3-  796. 

8)  Cod.  Carol.  ««r.  67,  @.  210—212,  wo  ba«  frühere  ©(^reiben  (9hf.  66) 
enoS^t  wirb  (De  autem  partibus  Neapolitanis,  sicut  cum  nefandiseimi 
Graeci  seu  Beneventani  consiliant,  qualiter  vobis  insinuantes  per  nostras 
apostolicas  sjUabas  direximus;  bgL  @.  212  91,  1).  ' 

*)  »gL  in  biefer  «egie^ung  bie  bon  Jaflfö  1.  c.  210  5R.  2;  211  91.  8  ange- 
führten @tdlen  oud  ber  Vita  Hadriani  (Duchesne  I,  505.  508):  in  . . .  basilica 
b.  Petri  a^ostolorum  principis,  dum  per  olitana  tempora  vetustissimas  trabes 
ibidem  existebant,  cemens  isdem  precipuus  pontifex,  mittens  lanuarium 
yestiarium  suum  .  .  .  mutavit  ibidem  trabes  numero  14;  alque  totum  eius^ 
dem  basilicae  tectum  et  portica  a  noviter  restauravit  etc.;  femer  Cod.  Carol. 
9hf.  82  @.  249—250.  2)u(^ne,  1.  c.  ©.  519  9^.  77,  beretJ^net,  ba§  gannariui? 
j»if(^en  772  unb  785  »efliariuÄ  war;  bjl.  femer  d)b.  <S.  194  91.  64;    520  9J.  93. 

^)  Cod.  Carol.  l.  c.  @.  211:  Quia  in  nostris  finibus  tale  lignamen  mi» 
nime  reperitur. 

«)  Jaff^IV,  211:  2)er  ^ier  genannte  (Jrgbifc^of  ©ilt^oriu«  ifl  berfelbe.  welcher 
un«  Jt^on  frü^  a\$  ®efanbter  Äarr«  an  ben  ^apfl  begegnete,  JaflPe  IV,  176,  ob.  @. 
285,  unb  anbermart«  bon  ßabrian  genauer  al»  archiepiscopus  provinciae  Gal- 
liarum  beseic^net  wirb,  Jaffe  IV,  235  (bgl.  @.  293).   SWan  barf  wo^t  beifügen,  au(^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


368  780. 

barer  ©tinimuiig  erbietet  fic^  §Qbrian  bafür  ju  einem  ©egcnbienfte. 
3tbbo  l^Qtte  i^n,  al§  er  früher  einmal  mit  bem  ?lbt  gulrab  üon 
@t.  S)eniö  nac^  fRom  (jefommen  mar,  um  bie  {Reliquien  eines 
^eiligen  gebeten,  tt)a§  er  il)m  jeboc^  abfc^Iagen  mußte,  loeil  er, 
burc^*  ein  ©efic^t  erjd&redt,  über{)aupt  nic^t  met)r  n^agte  t)on  ben 
Seibern  ber  ^eiligen  noc^  lüeitere  ^erjugeben;  jefet  fteflt  ^abrian 
bie  9leliquien  bei^  l).  ßanbibuS  jur  Verfügung,  tuelc^e  Jd^on  ^apft 
$aul  einem  ^reöbt)tcr  Sciulf  überlaffen  l)attc  unb  lüeld^e  bei  bem 
©räbifdjof  SBilc^ariuö  aufbewahrt  loaren*). 

®cr  5{?apft  benufete  aber  auc^  bie  Slnmcjen^cit  Stbbo'S  in 
diom,  um  i^m  über  bie  ©ntmürfe  ber  ©ried&en  unb  ©cneüentaner 
audfü^rlic^c  aWittj^eilungen  ju  machen,  bie  er  nac^  feiner  SRfid* 
le^r  iwx  ^enntniß  Sarrs  bringen  follte^).  ©c^on  lange  üor 
bem  ern)ä^nten  1.  Sluguft  muß  Äbbo  bie  9lüc!reife  angetreten 
feaben.  —  83on  einem  ^elbjuge  gegen  bie  ©ried^en,  ben  Äarl  bem 
©unfc^e  ^abrian'ö  gemäß  angcorbnet  ptte,  lieft  man  nichts'), 
©agegen  entfc^loß  fid^  Äarl,  tt)ie  berül)rt,  im  Sa^r  780  felbft 
nad^  Stalien  ju  fommcn,  tuorauf  ber  ^apjt,  nac^bem  er  früher 
fo  oft  unb  lange  Äarl  ucrgeblidö  ern^artet  ^atte,  jutefet  ganj 
Derjid)tet  ju  l)aben  fd&cint.    Sson  JHJormö*)  auö  trat  Sari  bie  Steife 

berfclbe,  »d(^cr  in  ber  Urfunbe  StaxV»  Dom  7.  5)Qembcr  777  ernannt  »irb,  SDWi^t* 
bat^er  Sfh.  208;  oben  @.  274;  ferner  berfelbe,  roeldier  769  bem  ?aterancond(  in 
S^lom  beinjo^nte,  oben  ©.64,  alfo  ber  erjbift^of  öon  <gen5;  al«  folc^er  »irb  ou^ 
ber  ouf  jener  ©^nobe  anwefenbe  ffiild^ariu«  au?bx-ü(flicb  aufgeführt,  ©d^roierigfeiten 
mac^t  nur^  bag  bie  Annales  Einbardi  wad)  bem  Stohe  Jtarimann'iS  einen  fßu 
fc^of  Sßil^rind  üon  ©itten,  episcopum  Sedunensem,  ^arl  in  &)rbona€um  ((Sor« 
benp)  ^ulbigen  laffen,  »ä^renb  bie  f.  g.  l^orj^er  3lmialen  u.  f. ».  bei  biefer  ©etegen- 
^eit  einen  fcjbifc^of  XBil(^^ariu«,  o^ne  Eingabe  be8  ©i^  nennen;  ögl  oben  @.  100 
«nm.  3;  baju  and)  «ic^;ter-Äo^l  ©.  724;  ©ifi  im  ^Inj.  f.  Jdjmetger.  ®efd>.  IV, 

Unter  bem  twn  $abrian  me^rfoc]^  genannten  SBild^ariud  ifi  mo^I  regelmäßig 

ber  oon  @en8  ju  Derfle^en  (ogl.  aud)  DeWner  a.  a.  D.  ©.  365  9?.  4;  Duchesne, 

Lib.  pont  I,  461.  482  9J.  29;  oben  ©.  100  W.  3),  ni(^t  ber  bon  ©itten,  wie 

@elp!e,  II,  90  ff.  annimmt.     Briguet,  Vallesia  christiana,  @.  92  f.,   läßt  bie 

©^TOierigfeiten  rnigelofl.  —  2)u(fte«ne  ^Mt  für  mSgti* ,  baß  (Jrjbif^of  ©iI(Har  twn 

pm&  ibentifdfj  ifl  mit  einem  (früheren)  ©ifc^of  ©il(^ar  oon  iRomentum,  loelc^er  ^upg 

im  Codex  Carolinus  unb  aud>  im  Lib.  pontif.  erwähnt  mirb  (Jaffö  VI,  42. 66. 

74.95. 102. 112:  Duchesne  1.  c.  @.  446;  Oel«ner  ©.  258—259.287.353—354). 

1)  Jaff^  IV,  211. 

*  «)  Jaffo  IV,  211-212;  ogl.  oben  ©.  367  9?.  3. 

^)  3n  einem  anbem  ©riefe,  beffen  nähere  3eitbe|Hmmung  iebod^  befonbere 

©d^mierigfeiten  maä)t  (Cod.  Carol.  ^r.  82  @.  249-250),  Uagt  ßabrian,  bog  er 

bie  oft  oon  i^m  erbetene  Lieferung  oon  ©aWcn  jur  9Jeflaurotion  oerfaüenber  Äir^en 

t>ux6)  bie  ©c^utb  ber  bamit  beauftragten  ©eamten  (actores)  nic^l  erhalte,  unb  er« 

nenert  bringcnb  feine  bieSfälligen  ©itien  beim  Könige. 

*)  55gl.  unten  @.  869  9?.  3. 2)ort  f^rieb  im  g.  780  ber  (Slfäffer abam,  ©ol^n  öa^* 
^arb*«,  meWjem  Äarl  borauf  bie  5lbtei  SWaömünfter  im  Dberelfag  oeiliet),  bie  ^ram» 
matif  be5  2)iomebeö  für  i^n  ab ;  ogt  bie  3nfd(;rift  in  ^epmeteni,  Poet.  Lat.  aev. 
Car.  I,  88.  93  f.  (II,  689): 

l)um  mundus  ccntum  vedeuntes  septies  annos 
Et  decies  forte  felix  expleverat  octo, 
Ex  quo  Christus  lesus  secla  beaverat  ortu, 
IMssenosque  annos  Francorum  sceptra  teneres, 
Hunc  tibi,  care  deo  Carole  rex,  scripserat  Adam. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Sbtfbnuj^  State»  nad^  Stalten.  369 

anO/  itt  Sc^lcitunfl  jcincr  grau  unb  ifinbcr®);  nur  feine  ©ö^ne 
ftarl  unb  ^ippin,  welcher  Ic^tere  i^m  t)on  §imiltrub  geboren  tpar®), 
ließ  er  in  äßormö  äurücf*).  SSßelc^cn  SBeg  er  einfqlug,  ift  nic^t 
überliefert  ba§  er  Sonftanj  berührte,  feineiStpeaö  beflloubigf^);  nod^ 
toenifler,  bag  er  mit  ber  Äönigin  burc^  ©raubünbten  flejoflen,  baö 
ftlofter  ©iffentig  befuc^t  unb  reic^  befc^enft  ^abc«).  3tod)  780 
traf  er  in  Italien  ein  unb  na^m  feinen  Aufenthalt  in  ber  alten 


Nempe  tuus  famulus,  librum  devotus  in  urbe 
Wonnatia^  soboles  HaTnhardi,  Alsatia  felix 
Est  propna  fecunda  bono  cui  patria  Bacho, 
Tancque  fuit  scribens  annorum  certe  triginta, 
Quo  Bcripsit  senrulus  anno.    Tu,  rex  pie  Carle, 
Illi  coenobium  Masunvilare  dedisti  etc. 
!3)aau  2)ttininler'«  Slnmofungen,  e.  93  9{.  3.  4;  94  91.  1.    (S§  tfl  jebod^  u.  d, 
roa^Aeinru^er,  bog  bier  an  ben  Slufentl^alt  StatVB  gu  SQSormB  im  ffitnter  unb  ^^rfi^« 
jo^r  780  (»gl  oben  @.  339  iW.  2)  }u  bcnfcn  tfr    »or  bem  SJufbrud?  nac^  8tom 
^dnt  Stoai  m  SSomuS  feinen  längeren  Slnfent^U  genommen  an  ^ben  (ogl  Ann. 
Kinh.  sine  mora  in  Italiam  profectus  est). 

Ueber  eine  ißad^ri^t  angebfic^  oom  3a^r  845  (Sßend  IIb,  24  9^.  17),  wonach 
Statt  oor  feiner  bamaligen  9mfe  nac^  ^aüax  um  feined  ©eelen^U  unb  bed  glikfi* 
Iid^  ^ui^onged  feined  SH^  toWitn  (ob  remediiun  animae  suae  prosperita- 
temgne  itmeris)  ben  ße^nten  in  S^ttringen  an  bte  ©d^u^eUigen  t)on  perdfäb  unb 
ben  ^.  ©igbert  gefc^enft  ^aben  foll,  ogt.  öo^n,  ©onifaa  unb  M  @.  291;  «uÄfelb, 
Sambert  twn  ^fefb  unb  ber  ße^tflreit  etc.  e.  27  f.  2)ie  Jbritif  be«  Sedieren 
f(!^eint  und  ^utreffenb. 

1)  2)en  bamatigen  ^m  Staxl»  md)  9{om  ermahnen  auö)  Einh.  V.  Karoli 
c.  27;  Ann.  s.  Amandi;  Guelferb.,  Nazar.,  8S.  I,  12.  40:  Ann.  Laur.  min. 
ed.  Waitz  @.  413;  Ann.  Alam.,  Sangall.  mai.  u.  brev.  (SWU^eil.  XIX,  236. 
271.  222);  Ann.  Augiens.,  Jaflfö  III,  702;  Coloniens.,  edd.  Jatf^  et  Watteo- 
bach  ©.  127;  Flaviniac.  ed.  Jafffe  @.  688;  Andr.  Bergom.  bist.  5,  SS.  rer. 
Langob.  @.  224.  Sgl.  femer  bie  92otisen  auiS  ber  (St)angnien^bf(!^ft  bed  QHm« 
fd^alfCPoet  Lat.  I,  95  9?.  1)  x. 

2)  Annales  Einhardi,  SS.  I,  161:  sumptisque  secum  uxore  ac  liberis 
(Poeta  Saxo  1.  I,  v.  471-472,  Jaff^  IV,  558);  ogl.  aud»  Astron.  V.  Hludo- 
wici  c.  4,  SS.  II,  608  unb  unten.  !Da6  bie  Äönigin  ^ilbegarb  i^ren  ®ema^(  auf 
biefer  9{ei{e  begleitete,  enod^nen  au4  Ann.  Lauriss.  mai.  oudbrttcftid^;  ogl.  femer 
Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  95  (9hr.  7,  2  v.  13);  Ratpert  Gas.  s.  Galli  c.  7, 
ed.  fßltt^n  t)on  Jhtonau  (@t.  (Spoiler  SD^tt^.  XIII),  ®.  12. 

»)  «gl.  unten  »b.  II.  a-  3-  792. 

*}  Annales  Mosellani,  SS.  XVI,  497:  Inde  (ou«  ©a(^fen)  revertens 
abiit  in  Italia,  dereliquit  filios  suos  in  Wormacia,  Pippinum  et  Karlum; 
Ann.  Lauresham.  I,  31. 

ß)  ©ie  «atpert,  Cas.  s.  Galli  c.  7,  @t.  ©an.  ajiitl^.  XIII,  12,  erjäftlt: 
Tempore  vero  transacto  Carolus  rex  cum  Hiidigarda  coniuge  sua  Romam 
profectunis  Constantiam  advenit;  ogt  ebb.  9}.  24;  SD'^ttbtbad^r  @.  86  u.  oben 
@.  841  f. 

^)  @o  eine  (Sbronif  bed  JHofterd  2)iffentid  }.  S-  781 :  Karoios  Ma^us  cum  re- 
gina  Hildegai*de  Komam  per  Raetiam  contendens  atque  ss.  Placidii  et  Sigis- 
Berti  Corpora  EMsertinae  religiöse  invisens  monasterium  nostrum  maiorum  suo- 
rum  exemplo  regio  ac  splendide  ditat.  2)iefe(be  tagt  ftarl  bann  and)  im  ^a^  801 
bei  ber  9{il(ffebr  ou«  Italien  in  !I)iffentid  Oermeilen  unb  e0  abermal«  rei(!^  mit  (S^iitem 
bef(^enfen.    )Bg(.  l^ierüber  eidel  II,  403.  —  (S^ift,  im  Ana.  f.  fd^meiaer.  (0ef4i(^te 

3a^b.  b.  btf«.  Oef«.  -  «bel-Simfon,  Statl  b.  Or.  I.  »b.  2.  «uft.       24 


Digitized  by  VjOOQ IC 


370  780. 

JRcfibcnj  bcr  lanaoborbifc^cn  ftöniac,  5ßama ;  bort  feierte  er  SKei^* 
nad^ten  unb  brachte  er  auc^  ben  Steft  beiS  aOSinterö  ju^). 

yiod)  fle^ört  bcm  3af)rc  780  eine  Urfunbe  an,  tpelc^e  auf 
baS  SJerfa^rcn  Äarr^  mit  bem  einaejoflenen  Äirc^cngut  ein  Sic^t 
mirft,  i^n  flcneiflt  jeiflt,  tpcnigftenig  foüiel  t^unlic^  ben  Äirc^en  bie 
fortflcnommencn  5Befi|un9en  jurüd^ugeben.  S)ie  Urfunbe  betrifft 
äßarfeiQe,  ipo  bie  Aönigdboten  SSiernariuS  unb  9rimobud  nod^ 
einer  forflfältigen  Jßrüfung  bie  Slücfgabc  be^  eingesogenen  ®ute8 
üerfÜQten,  am  22.  gebruar  7802).  abaltrubiö  unb  i^r  ®ema^l,  ein 
octDiffer  5iemfibiu^,  Ratten  ber  Äir^e  be^  l).  SSictor  unb  ber  f). 
aWaria  in  SWarfeiÜe  in  früherer  3^'*  üerjc^iebene  ®üter  in  ben 
®auen  t)on  ®igne  unb  (Smbrun  gcfc^cnft;  aber  ein  ^atriciud 
antcnor  ^attc  bie  ©c^enlung^urfunben  tt)eggenommen  unb  oer* 
brannt  unb  fi^  ber  ®üter  bemächtigt  —  jur  geit  einer  ®rl)ebuna 
in  ber  5ßroüence  gegen  $ippin  ben  SÄittlcrcn.  Jlbaltrubi^  ^atte  jebo^ 
boppelte  Uifunben  ausfertigen  unb  nad^  ber  SJerbrennung  ber  erftcn 
bcm  Slrd^it)  üon  ©t  SJictor  bie  anbcre  Sluöfertigung  ^lufteÖcn  laffen. 
©0  tt?ar  baö  Älofter  im  ©tanbc.  ald  ber  5ßatriciu8  «bbo  bei  Sari 
ffliartell  Äfage  erl^ob,  feine  2lnjprüc6e  ju  bereifen,  vorauf  Äarl 
bie  JRüdgabe  ber  Sefifeungen  an  baS  Älofter  oerfügte.  Allein 
balb  barauf  famen  bie  ®üter  aufg  neue  abtianben,  unb  im  Saufe 
ber  Qzxt  gingen  biefelfaen  unter  ba§  Äönigögut  über®).  Huf 
Sitten  beg  »ifdjof«  ÜWaurontuö  t)on  SKarfeiUe  liefe  Sari  ber 
®ro6e  eine  neue  Unterfuc^ung  aufteilen  burd^  jene  Äöniaöboten 
S^iernariuS  unb  ^rimobuiS,  beren  Srgebnig  n^ar,  bog  bie  $eraui^^ 
gäbe  aller  ftreitigcn  95efi|ungcn,  ber  SSifla  Galabiuig  (ß^anbol) 
mit  aüem  Qnbc\)öv,  an  bie  Sirene  t)on  ©t.  JBictor  verfügt  luarb. 


14.  go^rg.  (1883)  ©b.  IV,  @.  177  f.  ma^t  einen  «erfu(^,  biefe  9ladix\d)tm  fowiebie 
in  ber  Doriaen  9{ote  dttrte  9^a(!^t  9iat|>ert'i  oufref^tinerl^alten.  (Sr  benoeifl  ntc^t  fSbd 
auf  bie  Urfunbe  Submig^d  bed  grommen  bom  6.  ©eptbr.  829  (mB^ibad^  9hr.  840)^ 
berjufolge  bie  9)^6nd^e  t)on  fftnqtnan  m6)  oUer  Qktoofinhat  per  Yiam,  c^aae  vndit 

ger  Constantiam  et  Curiam,  bem  Jtatfer  unb  feinen  ^^en  SebenSnritteC  u.  f.  tt). 
efem  foOen  (^ai^,  Xeutfc^  9{egtemngd«  unb  (&fctn\pK%tl  @.  83).    2)eitno4^ 
ifl  twn  biefen  iRad^rid^ten  gAnaüd^  obgufe^. 

1)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  160;  Annales  Eidhardi,  SS.  I,  161. 

^)  Urfitnbe  bei  Gn^rard,  Cartulaire  de  Tabbaye  de  St  Victor  de  Mar- 
seille, in  ber  CoUection  des  Cartulaires  de  France,  VIII,  @.  43  ff.  ^  31; 
bat.  über  ben  ^ergang  oud^  Mabillon,  Annales,  II,  252  unb  namentüd^  ben  unten 
€.  371  97.  1  ermahnten  etadfl 

J^)  Gu^rard  1.  c:  Et  ipse  episcopus  iam  suprascriptus  ibidem  aliud 
iudicium  ostendit:  qualiter  per  ordinationem  domm  Karofi  maior.  dorn,  cau- 
eiarios  (bg(.  S^aij^,  III,  2.  ^ufl.  ^.  442  9{.  2)  suos  missos  exinde  iassit  ad  ipsam 
casam  . .  revestire,  (juod  ita  et  fecit^  sed  quomodo  per  ipsas  rixas  vel  conten- 
tiones,  que  in  Provincia  fuerunt,  ipsa  casa  dei  exinde  devestita  fuit  et,  sicut 
alias  res  ipsas.  quae  iuste  ad  domnum  regem  Karolum  obtinirebaut  in  alode, 
Antenor  adbaberet  per  ipsam  misculationem,  sie  et  ipsam  Caladiam  villam 
Visus  fuit  de  ipsa  casa  (fei  abstraxisse.  Uebec  bie  mul^magfic^e  3«t  ber  (Kn» 
gic^ng  ögl.  8floi^,  geubaütät  @.  86. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


8iä(IgaI)e  t)on  JHrc^gut  an  @t  ^dot  in  aRorfeUle.  871 

uttb  Max  in  einer  öffentlij^en  SSer^onblung  in  ^igne,  toelc^er  a(d 
Schöffen  ber  ®raf  ÜRarceÜinnö,  ferner  (Sebeon,  ffiorbinu«,  Slcflna* 
ricug,  2;aurinu«,  SWagnebertu^,  ©anctebertuö  beiwohnten  0- 


^)  ^k  Urbmbe  beginnt:' Cum  in  dei  nomine  in  Digna  civitate  publice 
residerent  missi  domni  nostri  fiLaroli,  regia  Franconun  et  Langobardonun 
seu  et  jiatricii  Romanomm,  id  est  YiemariuB  et  Arimodus  una  com  ratio- 
nesbur^is  (IttiS  rachineburgis)  dominids,  Marcellino^  Iheronimo,  Gideon, 
Be^ianco,  Corbino,  scabinas  lites,  scabinos  ipsius  civitatis,  aut  bonis  ho- 
minibus,  qui  cum  ipsis  ibidem  aderant  pro  muttorum  bominum  altercationes 
audiendas  et  negodis  causamm  dirimendis  et  iostis  vel  rectis  indidis 
finiendis.  Unter  benen,  »dd^e  bad  Urt^  unterfd^retben,  fe^tt  l^nl^mnd,  toogegen 
Sonrimtf ,  a^agnebertud  unb  ^ondebertud  (etwa  bte  scabini  civitatis?)  im  mn* 
gang  ntd^t  genannt  finb.  Ueber  bad  Sorfonmten  Don  9la(^tnebnrgen  nnb  €^cabtnen 
neben  etnanber  loal  ^Otc  III,  210;  SBot^  IV,  2.  %tfl  @.  392  91.  1;  über  baf 
2)atnnt  Le  Ck>inte  VI,  184.  (Sin  iBnn^ct  bcft  IBeri^tS  ber  missi  geben  Martöne 
et  Durand,  Amplissima  coUectio  I,  41,  xoimcfA  t»  fidf  auger  (S^onbot  noc^ 
um  einige  anbere  ^Befl^ungen  ^belte.  ^<!^f  SDiomontud  twn  SD^arfeille  ^otte 
nad^  biefem  8eri(bt  ferne  fliegen  bor  JtSntg  itorl  in  ber  $fal)  ^eripal  Dor« 
gebracht    ^jfemer  peigt  eiS  bafelbtl:  —  et  carta  redamatione  exinde  viderunt 

rditer  Abbo  patridus  condam  coram  avio  vestro  Cbarlo  redamavit,  auod 
teuer  patricius,  ut  quod  condam  pro  malo  ingenio  et  fortia,  quando  Pro- 
yinda  revellavit  contra  bisavio  vestro  Pippino,  Antener  ipsas  villas  par- 
tibus  suis  ad  probrio  se  dixit  abere  usque  quod  ipse  in  ipso  revellio  vixit . . . 


24* 

Digitized  by  VjOOQ IC 


781. 

Ucbcr  bic  3:^ätiflfcit  Äarr^  tüä^rcnb  feinet  Hufcnt^altö  in 
Sßat>\a  ftnb  feine  ttjeitercn  Slac^ric^ten  aufbettja^rt.  (Sine  SSerorbnung 
über  Scfd^tüerben  bcr  SBetPoJ^ner  öon  ©omocc^io  unb  i^rc^  Sijc^ofS 
aSitalig  ^infic^tlic^  bcr  Sebrücfung  i^re«  ^onbeB  in  ben  italienii^cn 
^äfen,  bcfonber^  in  9)tantuQ,  unb  bie  Srlebigung  tion  Siec^tö« 
fänbeln  jttjifc^en  benfclbcn  unb  feinen  Untcrt^ancn,  üom  15. 2Rän  781, 
ifi  überhaupt  bie  einjige  auöbrücflic^  bcjeujte  SReaierung&banolung 
Äarl'^  auö  biefer  ßcit  *) ;  er  befanb  fidb  an  btefem  Sage  in  ^arma  ^). 
Snbeffen  ift  anjune^men,  baß  er  biefen  Slufent^olt  in  Stolien  bc^ 
nufete,  um  ben  feit  feiner  legten  Äntoefen^eit  hervorgetretenen 
SRängetn  abju^elfen,  baö  Unfertige  in  Orbnung  ju  bringen,  bie 
SSer^ältniffe  beö  Sanbeö  in  bauernbe,  fefte  ßi^ftänbe  ^inüberju«' 
leiten.  So  ^at  eg  benn  auc§  nid^t  an  Stimmen  aefe^It,  ttjeld^e 
öon  einer  umfoffcnben  gefefegeberifc^en  2;^ätigfeit  beö  Äönigö  in 
biefen  SRonaten  reben  unb  ganji  befiimmte  angaben  borüber  machen. 
Slm  erften  SRärj,  Reifet  eö,  ^ielt  ftarl  in  $oöia  eine  afieic^öDer* 
fammtung ;  l)ier  öerfünbigte  er  neue  ©efefee  für  baö  langobarbif^c 
aieic^^);  afle  bie  3"fä|e,  toelc^e  er  ju  ben  langobarbifc^en  ®C' 
fcfecu  mad^tc*),  würben  ^ier  uon  if)m  crlaffen^).    Äöein  boron  ift 


i)  ©icfcl  K.  79;  «nm.  <B,  253;  SDWl^lbadjer  iRr.  226;  Muratori,  Antiqui- 
tates  U,  23  (ad  787);  ogl.  Sm^tbad^er  9h:.  1114.  1149.  1146;  Sto^^6)mtt, 
fBm^ia  unter  bem  ^309  ^eter  II.  Orfeoto  (^tff.  ^tttngen  1868)  ®.  79. 

^)  9$gt.  ^infUttltdtf  bei  bamaltgen  9[ufent^Itö  M  Xom%9  in  $anna  Y.  AI- 
cuini  c.  9,  SS.  XV,  190  u.  unten. 

»)  @o  ©igoniu«  e.  149;  ^ewtfd)  <S.  138;  bgt.  au«  Malfatti  II,  246—247. 
Setlbni),  I,  96.  132,  melier  bte  bon  ei()oniuil  781  anaefetjten  iBef^Uiffe  ind  ^a^r 
787  bcrfegt,  benft  an  eine  Serfammluna  mt  9D^ai;  bie  ^anbfd^rtften  l^en  ober  ben 
SRäx),  Capp.  I,  47,  trrt^ttmtid^  ben  Wlax  bie  Hui^aben  bei  Spalter,  Corpus  iuris 
germanici  III,  583,  unb  Änbenbrog,  Cod.  leg.  ant  @.  666.  UebrigenÄ  ügL 
unten  9{.  5. 

^)  9$gl.  aud^  Benedict  s.  Andreae  mon.  cbron.,  SS.  III,  707,  lin.  50—51. 

^)  @o  Seibni^  I,  96,  bgL  mit  I,  132,  mo  er  fagt,  bad  2)ecret,  nH>bur(!^  Staid 
bamate  bie  frtt^eren  longobarbifc^  ®efe^  berme^  l^abe,  fei  bur«  ben  aon^ 
Codex  jeiPreut.    (5r  ifl  alfo  ber  3hifid^t,  Äarl  ^obe  oHe  feine  8ufä(je  ju  ben  longo* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Äorf«  ©cfcöflebung  für  gtolien.  373 

nichts  ©a^rc^,  feine  Cucfle  ttjctg  üon  einer  ?Rci(§8öerfammluna, 
bie  Äarl  im  aWärj  781  in  5ßama  fle^alten.  Die  ©efe^e,  tüelcge 
Jtarl  am  1.  Wl&xi  in  ^at)ia  erlaffen  ^aben  foll,  finb  5U  Derfc^iebe« 
nen  Seiten,  j^um  I^eil  fcbon  779  flegeben*);  anbete  fallen  fpätcr 
a(d  781.  Die  öon  Äarl  ffir  Stauen  gegebenen  ©cfcfee  finb  toeber 
acrabe  alle  781  noc§  überhaupt  flleic^jeitig  erlaffen;  nur  bie  tt)cit 
fpäter  vorgenommene  ßufammenftcllung  ber  ®efe|e  in  bem  lango* 
barbifc^en  ®efe^buc^e  fann  ju  einer  folc^en  ^nna^me  geführt 
^aben*). 

hingegen  fc^einen  i)on  Äarr^  gefefegeberifc^cr  I^ätigfeit  in 
Stauen  »ä^rcnb  biefer  ^cxt  anbere  ©puren  erholten  ju  fein.  Da 
e«  Äarr^  Slbfic^t  toar,  einen  feiner  ©ö^ne  alö  Äönig  oon  Stalien 
bafclbft  jurüdjulaffen,  gab  e8  Dörfer  noc§  Diele«  für  i^n  äu  tl^un 
unb  JU  orbnen,  bie  SSorbcreitungen  für  eine  folc^e  SRagregel  mögen 
einen  großen  2:^eil  feiner  Qtit  in  Slnfprucb  genommen  ^aben. 
SRan  barf  ba^in  einige  SSerfügungen  red^nen^  bie  jn)ar  nic^t  gerabe 
biefe  beftimmte  SRaferegel  im  Slüge  ^aben,  aber  boc^  biefem  ?ln=' 
lafi  i^re  (Sntfie^ung  oerbanfen,  toenigften«  eben  in  biefer  Qtit  er* 
laffen  fein  mögen, 

3m  SRärA  781  mag  jene  allgemeine  SReic^i^öerfammlung  in 
SRantua  ftattgefunben  ^abcn,  auf  loel^er  ein  unö  überliefertet  ©cfcft 
erlaffen  loorben  ift^)  —  ttjenn  auc§  auf  bie  beöorftcl^enbe  ffiinfcftung 


barbtfd^ot  (Skf4en  in  ^onti  mtü  2)ecrdd  auf  dnmal  t^erdffentüc^t,  dn  9$or^ang,  ben 
er  bann  aber  tsft  bis  ^afjt  787  fetit.  SMefe  Sere^nnng  iß  ober  falfd^.  Setbm§  tM 
ftatt  ber  11.  bie  13.  Snbiction  lefen  bie  aber  an^  nid^t  787,  fonbem  790  f&nt. 
Unb  au4  bon  ber  1 1.  ^nbiction  iß  ntr^enb^  bie  Siebe,  Seibni)  üerme^felt  fie  mit  bem 
IL  3al^  ber  Sfleaierung  StcaV»,  bad  m  bem  $roIoa  3U  Slnfona  bed  3.  Sud^eiS  ber 
langobarbifd^en  (Skfe^  anoqjeben  ifl  ^6)  biefel  fi£9rt  ni(!^t  auf  781,  fonbem  779; 
ein  $nnft,  in  bem  fd^on  &\Qpti\va  geirrt  ^at,  bgL  bie  folgenbe  9h)te. 

1)  SaiS  ©igoniud  ald  3n^alt  ber  781  in  $abia  erlaffenen  ®efe^  anaibt,  iß 
oenau  ber  Snl^aÜ  bed  (Sapitularft  bon  779.  ©igoniud  l^at  ed  gotu  irrt^ttmli(^  2  ^ol^re 
^ater  gefegt,  t)ieUei(!^t  nur,  meil  er  meinte,  a  t5nne  nur  bei  icaV»  Slnwefen^t  in 
Italien  erlaffen  fein«  %ber  ©iaoniuiS  befc^r&nlt  menigflend  StatV»  @efe|}gebung  Don 
781  auf  bad  (Sapitular  bon  779;  wogegen  Seibni^  aud^  alle  übrigen  Don  j^arl  für 
Starten  geoebenen  (S^efetje  aliS  ju  einer  unb  berfelben  ^dt  erlaffen  anfielt  $gL  aaä) 
SboretiuiS,  stie  C^itularien  im  Sangobarbenrei(!^  @.  §5  f. 

*)  3n  ber  f^flematifd^en  Sammlung  ber  ®efe^  Tmb  aQerbingS,  toxt  Seibni) 
fa^t,  bte  ®efe^  itarfd  überall  a^^i^^;  bagegen  ^e^en  fte  in  ber  etmad  frtt^, 
«vtfAen  1020  unb  1037,  beranftalteten  c^ronologif(!^en  ^mmlung  beifammen,  kigl. 
mtnd,  Q(ef(^(4te  bed  Sangobarbenrec^tS  @.  20  ff.  2)a  jle^t  im  Unfang  bed  3.  ®u4eiS 
als  bad  erfie  Doran  \>as  Cuifntnlar  tN)n  779,  unb  an  biefed  finb  bie  itbmen  ununter« 
bro^  angereiht.  @o  tonnte  ed  gefd^e^en ,  bag  ber  nur  jum  erflen  Cfa)>itular  ge« 
porige  $rolog  auc^  auf  bie  übrigen  (S^efe^  be^en  unb  aue  aliS  gleid^a^  erlaffen 
angefeben  mürben.  2)iefen  ®efe^ebungiSa!t  aber  'm9  ^cä)x  781  ju  verlegen,  ifl 
öoUenb«  roilßttrli(^,  ba  ber  ^log  779  anaibt;  @igoniu5,  Jeibnij,  $egewif(^  bringen 
anger  bem  Prologe  (ein  anbered  ^ronologifd^ed  3^"iB  bei. 

')  De  BingullB  capitulis,  qualiter  Mantua  ad  placitum  generale  Omni- 
bus notum  fecimus,  lautet  bie  ueberfd^rift  beS  (Sopitulard.  (Sine  befummle  3eit- 
angäbe  fe^lt;  ber  i^ermuttfung  Don  ?^,  Legg.  I,  40,  bag  bad  CUpituIar  in  ben 
SDlär^  781  gehöre,  ße^t  ni^td  im  SBege;  auc^  ®oretiu<.  (Kapitularien  im  ^anoobarben« 
reid^  e.  108 ff.;  Capp.  reg.  Francor.  I,  190,  entf(^eibet  f\6)  für  biefe  Seit:  ögl. 
femer  Malfatti  II,  257 ;  ©Tdel  K.  80;  SWü^lbad^er  9h:.  225,  weld^er  bieg  Sapitular, 

Digitized  by  VjOOQ IC 


374  781. 

^ipptn'^  als  ^önig  barin  nirgettb^  SSejug  genommen  tvirb.  (Stmge 
ber  barin  enthaltenen  iBeftimmungen  gelten  ftr^Hc^en  Sltngelegen« 
l^eitcn,  fc^ärfen  ben  Sifc^öfen,  Siebten  unb  ©rafen  bie  SÖa^rung 
ber  Siechte  ber  Äird^en,  ber  SBitttoen  unb  SBaifen  ein*);  lieber* 
boten  für  Stauen  bie  für  ba^  fränfifc^e  9teic§  f^on  in  früheren 
©opitularien  erlaffene  SSerfügung  gegen  ^erumfc^weifenbc  Älerifer, 
toelc^e  in  fremben  Diöjefcn  ju  feinen  gciftlic^en  SBerric^tungen  *u* 

Seiaffen  ttjerben  follen^);  machen  ben  ttjeltlic^en  SBeomten  Die 
Interftü^ung  ber  SBifc^öfe  auf  ben  Stunbreifen  burc^  i^re  ©iöjejen 
jur  $flic§t^).  S)ie  aRe^rja^l  biefer  gef^lic^en  Seftimmungen  aocr 
tft  tocltlid&en  Sn^altö.  Sorgfältig  fou  barauf  geachtet  ttjerbcn, 
bag  baS  ®eric^t  bed  jtönigd  nic^t  unnöt^ig  angegangen  n^irb;  bie 
ji^läger  foQen  fic^  an  bad  orbentlic^e  @rafengeri^t  galten,  erft 
n^enn  fie  bort  breimal  umfonft  Stecht  gefuc^t  ^aben,  an  bai^  fönig^ 
lid^e  ©crid^t  fic§  toenben  bttrfen;  auf  Slic^tac^tung  biefc^  @tboM 
tt)irb  Strafe  gefcfet*).  !Die  föniglic^en  SSaffaBcn  foHen  öor  bem 
Orafen  Siecht  nehmen  unb  geben  *),  8läuber,  toelc^e  Dor  ben  Äönig^* 
boten  nic^t  erfc^tenen  ftnb,  ))on  ben  @rafen  aufgefuc^t  unb  in  m* 
toa^rfam  gehalten  n)erben,  bid  bie  ßönigdboten  toieber  an  Ort 
unb  Stelle  fommen  um  fie  ju  toerurt^eilen  *).  3^"^  Sc^ufee  be^ 
^errn  gegen  eine  toilHürlici&e  Söfung  ber  burc^  btc  SBaffaClitat  be* 
grünbeten  SSerbinbung  öon  Seiten  bc^  SSaffaUcn  ttjirb  oerorbnet, 
bag  niemanb  einen  Sangobarben  ate  SSaffaÖen  ober  in  fein  igaui^ 
aufnel^men  fotte,  o^ne  ju  ttjiffen  njer  ober  loo^er  er  fei,  bei  Strafe 
be^  Saunet'').  @^  foucn  bie  Verbergen  ^ergeftellt  werben®).   S)er 

bjerin  t)on  @t(M  abnmd^b,  no4  tx)r  bie  oben  @.  872  9}.  1  ertD&I^nte  Urtitnbe  d.  d. 
$anna,  15.  Wa^  fet^t,  ba  Staxi  auf  betn  ®eae  txm  $(Uria  md^  9tom  e^er  SRantua 
oU  $anna  berufen  mugte.  iBoretind  tooUtt  fviä^fx  ((Sa))ttutanen  im  Sangobarbmreid) 
@.  104  ff.)  außerbem  <mc^  no4  bad  Capitolare  cum  episcopis  Lang^bardids 
deliberatum  (c.  a.  780—790,  Capp.  I,  188  f.)  781  anfcbcn;  bo^  ifl  ^i«r  Wne 
redete  Stelle  bafiir,  bg(.  unten  pm  ^(äfc  782.  IQknn  ©oetbeer,  in  ben  ^rfd^unaen 
IV,  291,  ha»  doipitxAax  Don  SKantua  nid^t  oüA  ein  audfc^lieglid)  ttalifc^ed  gelten  (äffen 
nnU,  fonbern  ein  für  bad  ganje  9tei(^  befHmmted  (Sefe^  barin  eibltdt,  od.  unten 
@.  875  92.  6,  fo  ifl  bad  entfd^ieben  unrici^g;  abgefe^en  baoon,  bag  ba9  (So^itular 
und  nur  in  ttaüfdt^en  $Kinbfd{|riften  begegnet,  meift  t»  ftc^  fd^n  bur^  bie  9{ennmig 
besB  ^utt^en  in  c.  6  unb  bed  homo  langobardiscus  in  c.  11  a(d  ein  ita« 
lif^ed  aui». 

y  c.  1;  ba«  Oa^ntular  jle^t  Capp.  I,  190  f. 

*)  c.  5,  ogl.  bad  (Sapitular  oon  769  (?)  c.  4  (aud  bem  (Sa^itulor  Aarlmamt'« 
oon  742,  c.  4  @.  25)  unb  oben  @.  70  fomic  ba«  (Satoitutar  Oon  779,  c.  6,  oben 
@.  324. 

«)  c.  6,  ogL  and^  ßeqel  II,  20. 

*)  c.  2.  8.  4,  ogl.  Öaife  IV,  2.  «ufl.  @.  473  f. 

'^)  c.  13,  ogL  ©oiö  IV,  2.  3lufl.  @.  270. 

«)  c.  10  (ogt.  bie  «efHmmungen  be«  Capitulai«  oon  779,  c.  9.  11.  23,  oben 
e.  327  ff.). 

'')  c.  11:  Ut  Dullns  quilibet  hominem  Langobardiecum  in  vassatico 
vel  in  casa  soa  recipiat,  antequam  sciat  unde  sit  vel  quomodo  natus  est; 
et  qui  aliter  fecerit,  bannum  nostram  conponat.  $gl  Oa«i  bie  8eflimmung 
be«  ^faoefer  (Jooitular«  SJonig  ^üin'«  00m  Dttober  787,  c.  5,  Capp.  I,  199,  unb 
©ai<j  IV,  2.  «uff.  @.  265  f. 

^)  c.  12:  De  sinodochiis  volumus  adque  precipimus  ut  restaurata 
fiant;  Ogt.  SBoife  IV,  2.  «uf(.  ©.  41. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Sapitular  t>on  SRantua.  375 

§anbcl  mit  ©flauen,  ^ribnifc^en  jo  gut  toit  c^riftlic^cn,  unb  bcr  Scr^ 
fauf  üon  gßaffcn  unb  3"c§t^cn9Jicn  über  bic  ©rcnjc  bc«  Sicic^eg  tüirb 
unterfaßt  bei  ©träfe  beg  SBanneg,  unb  bcr  Srleflunfl  bcö  SBerflelb^, 
faflö  ein  ©flaue  nic^t  toicber  jurüdjufc^affcn  fei  ^).  ®eqen  bie  unrecht- 
möfeiflc  ffir^ebunfl  t)on  Qöücn  toirb  bie  Seftintmuna  ocö  ©apitularö 
öon  779  toieber^olt^),  enbli^  in  SBetreff  ber  aJcünjc  Derorbnet, 
bog  bic  f eitler  flcbrauc^tcn  ffienarc  üom  1.  aiuguft  an  außer  Um* 
lauf  gefegt  »erben  foClcn,  lieber  bei  ©träfe  ber  ßatilung  bcö 
Sannci^^).  Sine  SScrorbnung,  bcren  SBcbcutung  aber  nid^t  mit 
©ic^er^eit  p  cricnnen  ift*).  »n  ©teile  bcr  früheren  teid^tcren 
fränfif(|en  S)enarc,  bon  benen  264  auf  baö  $funb  üon  22  ©olibi 
gingen,  toar  cnttt)cbcr  fd^on  üon  $ippin  in  feinen  legten  Sauren 
ober  bon  Jtarl  bie  Sudprägung  bed  $funbed  ©über  in  20  ©olibi, 
ben  ©olibud  ju  12  33cnarcn,  feftgefefet  toorben*).  S)urc§  bie  be* 
treffcnbe  ©eftimmung  bed  ßai)itutarö  öon  iWantua  follte  nun  too^l 
enttoeber  bied  aRfinjf^ftem  ober  ein  abermaliger  neuer  äRfinafug 
mit  fc^ttjerercm  ^funbgettjic^t  in  Stalien*)  eingefül^rt  »erben. 
Wlan  l^at  bie  ©teOe  auq  fo  aufgelegt,  bag  qiebur(|  bie  in  Italien 
befte^enbc  ®olbtt)ät)rung  aufgehoben  »orben  fei,  toie  bcnn  bie 
Stec^nung  nac^  ©ilberfolibi  in  Italien  in  ber  näc^ftfolgenben  Seit 
fc^on  oorlommt,  obwohl  bi«  jum  Anfang  beö  9.  Sa^r^unbert« 
»eit  feltener  atö  bie  nac§  ©olbfolibi ').  9lber  in  bcn  SBorten  liegt 
boc§  eben  nur,  bag  bie  bisher  gangbaren  Denare  öon  einem  be* 
ftimmten,  na^en  Sierminc  ab  In  feenuf  erllärt  »erben®). 


1)  c.  7,  t>gL  baS  ^copiMox  Don  779,  c.  19.  20  unb  oben  B,  S29  f. 

^)  c.  8,  DgL  baS  (So^Thnlox  Mm  779,  c.  18  unb  oben  e.  829. 

*)  c.  9:  De  moneta,  nt  nnllus  post  Kalendas  Augnsti  istos  denarios, 
quoB  modo  habere  visi  sumtis,  dare  andeat  aut  recipere;  si  quis  hoc  fe- 
cerit  bannum  nostram  componat  Coat  synod.  Franconofurt  794,  c.  5, 
Capp.  I,  74  5R.  8). 

*)  ^octbeer,  ^dträge  gur*  (fikfd^te  bed  (9e(b«  unb  aRfinuoefen«  in  2)eutf(^* 
lanb,  in  ben  fforfd^gen  ua  beutf(!^  Q^änä^tt,  bot  feine  Sbij^c^t  barfiber  mteber« 
^oft  geänbert,  T.  bafelbp  I,  291.  II,  882.  IV,  290  f.  ««L  femer  ©orettuÄ,  doji. 
tulanen  im  Sangoborbenttid^  e.  110  ff.;  Malfatti  II,  259 f.;  aa^  unten  8b.  U. 

^)  eoetbeer,  ^orfc^ungen  IV,  281,  f treibt  bie  (Sinffi^nmg  bed  aRttn^ft^flemd 
twn  20  €k)rtbt  unb  240  2)enaren  aufd  $funb,  \>(a  fon^,  anq  t)on  SBot^,  IV, 
2.  Suff.  @.  88,  auf  Aarl  juifitfgeftt^  mirb,  fdbon  ^pin  §u.  2)affelbe  begegne^ 
vm»  üuerfi  in  bem  d^tular  twn  780(?),  Capp.  I,  52. 

•)  @o  ©oetbeer,  »Wffc^nngen,  IV,  290  f.  305  f.  308.  335  f.  a)erfelbe  irrt 
aber  mo^I  iebenfalU  bann,  bag  er  (ogL  oben  @.  878  9?.  3)  bie  Serorbnung  nid^t 
fpe^ieH  auf  Statten,  fonbem  auf  ba#  gan^e  frfinfifc^  9lei4  bliebt  2)aB  fte  mit  ber 
(nnftt^rung  emed  neuen  SRiinifugeiS  im  gan^n  9{et4  »ifammenping,  biefe  aaä)  um 
iene  Rtit  erfolgte,  tfi  aOerbingft  »a^rfd^einltc^.  Unb<^mmt  fiugert  ftd^  Sai^,  IV, 
2.  «ufL,  ©.  84. 

^)  ©oretiu«  a.  a.  O. 

^)  9Rit  ben  denarii,  quos  modo  habere  visi  sumus,  fonnte  Aort  nic^t  ito« 
fienifc^ed  (Selb  meinen.  • 


Digitized  by  LjOOQ IC 


376  781. 

Sin  tt)citcrcö  Srjcuanife  öon  Äarl'd  flcjefeflebcrijc^cr  I^ättgfcit 
für  Stalten  in  bicjcr  ß^it  ift  nic^t  bcfanntÖ;  aber  man  barf  auc^, 
fo  t)iel  befc^äftigt  er  getüife  mit  ber  Sieflclunfl  bcr  öffentlichen  9Scr* 
^ältniffc  toar,  nic^t  glauben,  biefe  ^abe  öorjug^ttjeiie  in  bcm  @r^ 
laffe  neuer  ©efe^e  befianben,  bie  un^  nur  nicqt  aufbewahrt  feien. 
©0  tpeniQ  auf  einmal  bie  fränfifc^e  SSerfaffung  für  baö  langobar« 
bifc^e  fRtidi  in  SQBirffamfeit  gejefet  ttjorben  ift,  fo  toeniq  jene  irr* 
t^ümli^  bem  Sa^rc  781  jugefc^rtebenen  ®efe^e  bemfelben  ange^ 
^ören,  ebenfo  ttjenig  fann  überf)aupt  uon  einer  bamal^  in  um* 

S'  ffenberem  iKafeftabe  vorgenommenen  ©efefegebung  für3talien  bie 
ebe  fein,  bie  Ümgeftaltung  ber  italifc^en  SSertiältniffe  öorjugö* 
toeife  in  biefc^  Sa^r  gefegt  »erben  ^).  SL^ie  feit^er  fo  würben  auc§ 
fpäter  nur  allmö^Iic^  unb  ©^ritt  für  Schritt  bie  fränfifc^en  ®in^ 
ri^tungen  auf  ba^  langobarbifc^e  9leic§  übertragen,  in  einer  Steige 
t)on  ©efefecn,  bie  im  Saufe  ber  3at)re  gegeben  finb;  maö  bcn 
Jtönig  bei  feinem  Aufenthalte  in  Stauen  ^auptfäc^Iic^  in  Vlnfpruc^ 
na^m,  bie  mi^tigftc  Seite  feiner  Iptigfeit  au^mad^te,  betraf  un* 
mittelbar  bie  SSerwaltung,  bie  älbfteüung  Don  SRigbräuc^en,  bie 
©orge  für  bie  Sinfe^ung  ber  S^eamten  unb  beren  Uebermac^ung, 
bie  änorbnung  bicfer  unb  jener  cinjclnen  SWaßregel:  meift  änge* 
legen^eiten,  bei  benen  e«  nic^t  auffällt  bafe  fie  unferer  näheren 
Äenntnig  fic§  entjieben.  S)ie  einjige  äJfaßregel  Don  SBebeutung, 
über  meiere  Slac^ricgten  Vorliegen,  ift  eben  bie  Sinfefeung  beg 
iungen  ^ippin  als  ^önig  Don  Stauen  burc^  ßarl,  meiere  aber 
erft  erfolgte,  nac^bem  Äarl  in  9tom  ben  5ßapft  aufgefuc^t  ^atte. 

S)er  Äönia  befanb  fi^  Oftem,  15.  Slpril,  in  SRom»).  ®r 
hatte  mit  bem  ^apfte  bie  mannigfaltigften  ©egenftänbe  ju  befprec^en. 
®ie  fränfifc^en  Duetten  toiffen  t)ier  nur  Sefc^eib  über  bie  Äuge* 
legen^eiten,  welche  unmittelbar  ba^  frönfifc^e  Steic^  berührten,  er* 
jaulen  nur  Don  folc^en;  aber  e^  ^anbelte  fic^  auc^  um  bie  9[nge« 
legen^eiten  Stomd  unb  ber  ^ird^e,  welche  ber  $apft  nid^t  Derföumt 
^aben  mirb  fogleic^  jur  ©prac^e  ju  bringen.  SBad  i^m  5umeift 
am  ßerjen  lag,  ift  auö  feiner  ganjen  früheren  Haltung  befannt: 
bie  ®urc^fü^rung  ber  ©c^enfung  fo  mie  er  fie  auffaßte,  auf  bie 
er  nur  not^gebrungen  unb  nur  Dorläufig  in  bcn  legten  Sal&ren 
Derjic^tet  ^atte,  nac^bem  alle  feine  SSerfuc^e,  ^arl  günftiger  j^u 


')  2)ie  „lex  canonica^,  mel^e  in  eütnr  ^anbf^rift  oitf  bie  18  (Sa^itel  be< 
(E<i))itu(ard  x>on  a^ontua  fotot,  ivieber^olt  nur  einige  ältere  Ctoncilienbef^tiifTe  über  txa 
fanonif(fte  ^eben  ba  ©eiftlii^en,  ifl.  wie  e«  fc^eint,  fein  (grjeugnig  ber  forotingift^en 
dkfe^ebnng  unb  gehört  nic^t  pierper. 

«)  2eo,  I,  206  ff.  benft  offenbor  an  eine  burdj  einen  befümmten  ©efe^ebung«* 
oft  borgenommene  (Snfil^ng  ber  franftf&en  SSerfaffung  im  longobarbift^en  «ei^e, 
bie  er  fogor  fc^on  iniS  l^abr  776  Derlegt;  ^egel,  II,  3,  roiü  »eniaflend  bie  ^aiipt* 
fäc^lic^^en  9le^)rmen  ind  So^r  781  fe^,  gd^t  barin  aber  mo^l  \qim  ju  meit. 

')  Annales  Laur.  mal.  1.  c;  Ann.  £iDh.  SS.  I,  161;  Ann.  Laur.  min.. 
ed.  Waitz  e.  413  (Ann.  Lobiens.  780,  SS.  XIII,  229;  Chron.  Vedaetin.  781, 
SS.  Xni,  704),  »erfe  ©ottfd^air«  im  Ofeangeliarium,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin. 
I,  95  (V.  17—22);  ba)u  Ab.  91.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@(^en!mig  bcr  ©obina.  377 

ftimmcn,  acjc^citcrt  toaitn.  I)er  SBcfucfi  StaxV^  gab  i^m  ®clcgen^ 
bcit  feine  gorberunacn  ju  erneuern,  uno  meniflftenö  t^citoeife  gina 
Äarl  barouf  ein.  Sug  ben  ^Briefen,  bic  ^abrian  jium  %i)til  nocg 
in  bemfelben  3a^re  an  ben  Äönifl  richtete,  nac^bcm  bcrfelbe  Stalten 
»iebcr  oerlaffen,  ge^t  ^eroor,  bo§  er  bcr  römifd^en  ^rc^e  bie  in 
bcr  ©abina  belegenen  Patrimonien^)  fibcrlaffcn  ^attc^).  Snbcffcn 
au*  nic^t  \o  o^ne  njcitcreg  ftnb  bcr  Äirc^e  biefc  fibergeben,  fonbern 
na(9  einer  burc^  längere  Qzxt  ftc^  ^injte^enben  Untersuchung  ber 
(gigentl)umöt)crt)ältniffe ,  beren  tangfame  gortfc^ritte  bem  $apfte 
nod^  manche  Sorgen  bereiteten^),  ©aß  biefc  ©c^enfung  in  einer 
Urfunbe  niebergelcgt  fei  —  fei  cg  je^t  alö  ^romiffion  ober  fpöter 
nac^  ^Bereinigung  ber  5Berp(tniffc  —,  ift  nic^t  glaubtoürbig  bejeugt, 
aber  bad  le|tere  an}unet)men  ^).  S)agegen  mug  e^  al^  eine  ^alt^ 
lofe  SSermut^ung  Aurücfgemiefen  »erben,  baß  Äarl  bamald  ba^ 
6(§en!ungöt)crfprec$en  öon  774  im  ©noerftänbnife  mit  bem  Zapfte 
jurfidgeiogen  ^abe  unb  an  Stelle  beffelben  ein  neuer  Vertrag  ge* 
treten  fei,  na^  ttjcld^em  ber  5ßapft  bem  Äönigc  ben  iBefife  beiJ 
langobarbifc^en  ^udcien^  unb  bed  ^er^ogt^umd  epoleto  urrunblit^ 
bcftätigte,  bagegcn  bie  jä^rlic^en  abgaben  empfangen  foHte,  bic 
frfi^cr  aud  biefen  @egenbcn  an  ben  langobarbifd^en  Äönigd^of 
gcleiftet  tourben  u.  f.  to.*).    S)iefc  SBcrmut^ung  grünbet  ftc§  auf 


^)  gfrfi^  ^tten  bie  Sangoborben  bad  in  ber  ©obma  gelegene  ^trtmommn 
loä^enb  eineiS  Rettraimtd  twn  breigtg  Sauren  oca^rt,  M  bie  9ltt(fgabe  erfolgte 
(unter  Jfönig  IHtiopranb);  fpater  mar  ed  bann  obennald  ben  Sangobotben  uigef ollen; 
tgL  V.  Zachariae  c.  9,  Docbesne  I,  428.  437  9?.  14;  SRarlen«,  a)ie  römifd^e 
Jjrage  @.  182. 

•)  Jaff^  IV,  228,  Codex  Carol.  9^.  74:  Et  ideo  poßcentes  vestram  a 
Deo  promotam  regalem  clementiam  petimus:  ut,  sicut  a  vestra  prerectissima 
exceUentia  beato  Petro  nntritori  vestro  pro  luminarioram  concinnationeB 
atque  alimoniis  pauperum  SavineDse  tarritorium  sub  integritate  concessum 
est,  ita  eam  traaere  inte^o  eidem  Dei  apostolo  .  .  .  digDemini;  ogl.  ibid. 
9te.  70—73,  e.  218  ff.;  in  9hr.  70,  @.  218— 219  ^eift  e«:  Patrimonium nostrum 
Savinense— ipeum  Patrimonium  Savinensem. 

»)  »oL  gorfd^ungen  I,  503  ff.;  SWortenÄ,  2>ie  römifd^e  grrage  @.  182—187; 
0.  ^tfiti,  sDie  ©(ilientungen  ber  j^arofinger  an  bie  ^fle  (AI.  ^flor.  (Schriften  III), 
®.  105  f.  unb  unten  aum  3a^  782. 

*)  ^ApP  ^abrian  in  ben  betreffenben  Briefen  ermahnt  feine  ©d^enlungiSur« 
lunbe.  2)ied  t^t  üieUne^  nur  boiS  apofn^p^  ^ctum  9ubmig'd  bed  frommen 
mit  ^apJH  $oWaIi«  I.  Dom  3.  817,  Cai)p.  reg.  Francor.  I,  353  (Eodem  modo 
territorium  Sabinense,  sicut  a  ^enitore  nostro  Karolo  imperatore  beato 
Petro  apostolo  per  donationis  scnptum  concessum  est  sub  integritate  etc."". 
^idel,  it  880 ,  nimmt  eine  urfunbliifK  ©c^entung ,  ein  actum  deperditum  Stad'9 
t).  3.  781  an;  anberd  iDNil^Ibac^er,  e.  87,  ber  ed  für  unma^rf^einli^  ernart,  bag 
eine  fok^e  Dor  Qhr^ebung  bed  2:]^atbeflanbed  auiSgefleQt  roorben  fei,  flber^u^t  fein  ber« 
artige«  act  deperd.  annimmt.  SWarten«,  ^.  182.  186,  öermut^et,  baß  bie 
■  ^(^enfungÄurfunbe  auf  @runb  ber  angeflettten  (Ermittelungen  783  oottjogen  wor* 
Der  !H:  J)flL  unten  @.  408  9?.  2. 

Jorf  (jungen  gur  Siei*«-  unb  8le(^t«aef(^idjte  3talien8  II,  300.348  ff. 

ic^,  ®ef4t(^te  be«  romif^en  ^apjtt^um«  @.  49;  aud>  öoretiu«, 

läpp.  I,  3.52  f .T>iLj»"d?  ^Warten«  @.  161.  164.  227;  Duchnese  1.  c.  ©.  CCXL 

öl«  CCXLII.    @.  bac|egen  5.  Äirf(^,  gorf^ungen  j.  beutfd^  ®cf(^i(^te  Xni,  51 

9»^.  2;  ü.  e^bel  a.  a.  C  @.  109  ff- 


Digitized  by  LjOOQ IC 


378  781. 

baö  5ßactum  ätüifc^cn  ftaifcr  SubtPifl  bcm  glommen  unb  ^apft 
$afc^ali^  L  *),  ba^  jcbod^  nur  in  fpäter,  apofrpp^cr  unb  intcrpo^ 
littet  ©cftalt  übctlicfctt  ift.  3)ic  ^iftotijc|c  Jhriti!  witb  aBct  bat)on 
8lbjtanb  nehmen  muffen ,  betgleic^en  öctfälfc^te  S)o!umcnte  beö^alb 
tDeil  i^t  Sn^alt  t^eitö  möglich,  t^eild  fogat  n^a^tfc^einlic^  ift,  ju 
benufeen.  Sie  gctät^  fonft  offenbat  auf  einen  Slbmcg,  ba  ftc^  bie 
@tenjlinie  jmif^en  (Sci^tem  unb  Unechtem  in  folc^en  t^äOen  nic^t 
mit  itflenb  weichet  ©id^et^eit  jic^en  läßt  3nfott)cit  bet  Sn^alt 
folc^et  Qpotttjpfjn  S)oIumente  butc^  ec^te  CueQen  beftätigt  mxb, 
genüQt  ei^  fi(^  an  bie  leiteten  ju  galten.  SSetfälfc^te  ©otumente 
$at  bic  ffiiffenfc^aft  einfad^  bei  ©citc  §u  laffen. 

Uebrigenö  jcigte  fic^  ^abtian,  fo  geringfügig  ba«  cttoä^nte 
ßuaeftänbniß  wat,  ttjillfä^tig  gegen  alle  gotbetungcn  Äatl'ö,  et* 
gtift  begietig  bie  (Gelegenheit  hiebet  nätiete  SBejie^ungen  ju  i^m 
anjufnüpfen,  roa^  et  um  fo  e^et  t^un  fonnte,  ba  bie  Stfolge  flatl'i^, 
füt  loeld^e  biefet  bie  SRitwitfung  beö  $apfte8  in  Sufpruc^  naljm, 
boc^  immet,  fei  e^  unmittelbat,  fei  cö  mittelbat,  aucg  bet  JHtc^c 
ju  gute  famen. 

SBid^tiget  ate  baö  SSetfptec^en  Statl%  bic  Siüdgabe  bet  $Patri^ 
monien  in  oct  ©abina  an  ben  $apft  ju  bemetffteHigcn,  ttjaten  bic 
anbeten  angetegcn^eiten,  toelc^e  in  Stom  jut  ©ptac^e  famcn  unb 
bei  bcnen  allen  bet  ^apjt  bem  Äönige  ju  SBillcn  ttjat.  ©in  leitete« 
ßeic^en  i^teö  guten  SSet^ältniffe«  ttjat  eö  junäc^ft,  baß  am  Oftet* 
fcfte*)  bet  ^apft,  tootum  et  fc^on  öot  Sagten  ben  Äönig  ge- 
beten ^atte^),  beffen  bereite  ettoa  öietia^tigcn*)  ©o^n  Äatlmann 


^)  Unb  itoat  auf  bte  ©teile  Capp.  I,  354:  Simili  modo  per  hoc  Dostrae 
coDfirmationis  decretam  finnamus  aonationes,  quas  pie  recordatioiiis  dom- 
Dus  PipiDas  rez  ayns  noster  et  postea  doimms  et  genitor  noster  KaroloB 
imperator  beato  ai>o8tolo  Petro  spontanea  yoluntate  contulerant,  necnon 
et  censam  et  peDsioDem  sen  ceteras  dationes  (pensiones  coli.  DeusdeditX 
qaae  annuatim  in  palatinm  regis  Long^bardorum  inferri  solebant,  sive  de 
Tuscia  Longobardorum  sive  de  ducatu  Spoletino,  sicut  in  suprascriptis  do- 
nationibas  continetur  et  inter  sanctae  memoriae  Adrianum  papam  et  dom- 
num  ac  genitorem  nostrum  ELarolum  imperatorem  convenit,  quando  idem 
pontifex  eidem  de  suprascriptis  ducatibos,  id  est  Tuscano  et  Spoletino, 
suae  anctoritatis  preceptum  confirmavit,  eo  scilicet  modo,  ut  annis  singnlis 
predictus  censns  ecdesiae  beati  Petri  apostoli  persolvatur,  salva  saper 
eosdem  ducatus  nostra  in  omnibus  dominatione  et  illorom  ad  nostram  par- 
tem  sabiectione.    (Sin  3^un(t  jener  ang^O^en  (Sont)ention  §ttnf(^  $tad  unb 

tibrion  tfl  ^er,  mie  man  fielet,  ntd^t  einmal  angegeben  (a^artend  <S.  164).  SHe 
teile  mit  ^x^hti  (a.  a.  O.  B.  110)  fo  au^aulegen/bag  banad^  bie  Uebermeifmm 
jener  9tenten  an  ben  $a))fi  nic^t  erfi  bur4  $abrian*d  fp&teren  Vertrag  mit  Äari, 
fonbem  f(^  burd)  bie  €^enhmgen  $ippin'd  unb  StaxV»  Don  754  be^m.  774  ge« 
fc^e^en  märe,  rft  aUerbtngd  ni(^t  notl^menbig,  mo^I  fogar  unri^tig. 

2)  2RttbIbat^er,  @.  87.  202,  nimmt  an:  f^on  am  S^tfamflag;  bedglei(^ 
ou^  f(^n  Malfatti  II,  261  (Nel  sabbato  santo,  amministrando  il  pontefice 
il  battesimo  nella  basillca  lateranese,  oome  era  di  consuetudine,  eboe  anche 
a  battezzare  il  principino). 

'^)  Ueber  ^abrian'd  Shmfc^,  biefen  eo^n  bed  StM^  ju  taufen,  bgt  oben 
@.  317  ff. 

*)  Ueber  ?ipptn'«  «Iter  »gl.  oben  e.  318  unb  unten  «b.  IL  §.  3.  810. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Saufe  ^pin'«;  ©olbimg  ^ippm'«  u.  ^ubwig'«  biirt^  b.  ?apfl.        379 

taufte  unb  jwflkic^  5ßat^cnftcllc  bei  i^m  uerfol)^),  bei  loclc^er  ©e* 
Icflcn^eit  Äorlmaitn  ftatt  feine«  biö^eriflen  ber  Slame  ^ippin  bei^ 

fieleflt  tourbe*).  ©eitbem  nennt  ^obrion  ben  Äönifl  regelmägifl 
einen  Oeöatter^),  bie  Äöniflin  ^ilbegarb  feine  ©eöatterin*),  toad 
öon  ©ebeutunfl  ift  atö  ein  pc^eresJ  äKerhnal  für  bie  Unterfc^eibunfl 
ber  t)or  unb  nad)  781  faOenben  SBriefe  be8  $ßapfte8  an  Äarl. 
augerbem  falbte  ^abrian  ben  eben  fletauften  $ippin  unb  beffen 
SBruber  Subttjifl  ju  Äöniacn*)  unb  fefete  i^nen,  ttjenn  man  einer 
äiemlic^  Dereinjelten  Slad^ric^t  ©lauben  fc^enfen  barf,  auc^  bie 
Ärone  aufs  ^aupt**).  ®ö  toav  eine  ^anblung,  bereu  SSornatime 
für  ben  ^apft  einen  ebenfo  ^ot)en  SBert^  ^atte  atö  für  Äarl  unb 
feine  ©ö^ne,  flett)ifferma§en  eine  (grneuerung  beö  SBorflangeö  öon 


•abrimt  ben  ^Jrhtjen  iri(^t  nur  taufte,  fonberu  aaä)  fem  ^t^e  mujbe, 
fagen  auSbrikfuc^  bie  Annales  Laur.  maL  SS.  I,  160:  qui  et  ipse  eum  de 
sacro  foDte  suscepit  unb  Ann.  Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  418  (et  a  sacro 
fönte  suscepit),  foiuie  bie  »erfe  be«  (»ottfc^alf  (27— 28),  Poet.  Lat.  aev.  Carolin. 
I,  95  (n,  689);  »gL  and^  Cod.  Carol.  ^Ir.  78,  JaflP6  IV,  226  (domno  Pippino 
excellentissimo  rege  Lan^obardorum  et  proprio  spiritali  filio  nostro). 
^)  Annales  Mosellani,  SS.  XVI,  497:  Perrexit  rex  Karins  Roma 


imam  et 
baptizatus  est  ibi  filins  eins,  oni  vocabatur  Karlomannus;  quem  Adrianns 
papa  mntato  nomine  vocavit  Hppinum;  Ann.  Lauresham.,  Pauli  contin. 
Roman.  SS.  Lanjgob.  @.  202;  ©erfe  (Stettf^olf«  (26)  L  c.  unb  anbete  eteflen, 
totiOtt  unten  Qb.  fl,  5. 3.  810  dtirt  finb. 

')  Spiritalis  compater  tontet  bie  fimtU  in  ben  Briefen;  bol.  Jaffg  IV, 
7;  mä)  Jaff^g,  Reg.  Pont.  ed.  2  a  iRr.  2448:  Mansi  XU,  1056,  ^reit>en  ßa« 
brian'iS  an  (SonfUmtm  unb  3rene  bom  26.  Oft.  785  (filins  et  spiritoalis  compater 
noster  dominus  Carolus  etc.). 

*)  Spiritalis  commater,  f.  Ja£fö  IV,  7.  220.  221  (spuitalis  filiae  nostrae 
atque  commatris).  226.  228.  229.  280.  281.  252. 

^)  Ann.  Ijauriss.  mai.:  et  duo  filii  supradicti  domni  Caroli  inuncti 
sunt  ad  regem  (reges  v.  1.)  a  supradicto  pontifice ;  hii  sunt  domnus  Pippinus 
et  domnus  Hludowicns  r^es;  domnus  Pippinus  rex  in  Italiam  et  domnus 
Hludowicus  rex  in  Aquitaniam;  Ann.  £mn.:  unxitque  (sc.  pontifex)  eum 
(sc.  Pippinum)  in  regem.  Unxit  etiam  et  Hludewicum  fratrem  eins;  Ann. 
EnhaM.  Fuld.  SS.  1,  849;  Ann.  Sithiens.  SS.  XUI,  86;  Ann.  Lausann.  SS. 
XXrV,  779.  Ann.  Mosellan. :  et  unxit  (Pippinum)  in  resem  super  Italiam 
et  fratrem  eins  Ludowigum  super  Aequitaniam;  Ann.  Lauresham.;  Pauli 
contin.  Roman.;  Ann.  Canriss.  min.;  Ann.  Lobiens.;  Chron.  Vedastin.  — 
3n  ber  auf  bie  Äönigin  ©«bewarb  (t  80.  «pril  783)  gebic^teten  ®robf(^rlft  nennt 
^MIuÄ  2)iaconwl  biefelbe  gemtrix  regum  (ogL  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  59, 
9h.  22  V.  24  9^.  n 

>)  Annales  Einhardi  1.  c:  quibus  et  coronam  imposuit.  Ob  biefe  ^ad^» 
i  be0  fpateren  ^innaüflen  Don  ber  Krönung  ber  jungen  jtdnige  burc^  ben  ^ft 
einer  ölteren  flti^en  iRad^d^t  beruht,  ifl  nid^t  }u  ermitteln.  Snbeffen  ^t  man 
feinen  (S^runb  anjunel^men,  ba|  fie  hUA  ein  roiatttrltd^ei  3nfa^  beffelben  su  bem  3n« 
^It  ber  Sorfd^er  9nnalen  fei;  au4  finbet  fte,  toa»  Subroia  betrifft,  eine  oHerbingd 
ni(^t  fe^r  wiert^öolle  ©eJlStigung  burt^  ben  tpronomu«,  v.  Hludowici  c.  4,  SS. 
n,  608:  i*egali  insignitus  est  diademate  per  manus  Adriani  venerandi  an- 
tistitis:  Dotqn  toon  Äarl:  ratus  etiam  non  mediocre  sibi  subsidium  conferri, 
si  a  vicario  eorum  (ber  Wfmfttl  ^etru«  unb  ¥«"1"*)  cum  benedictione  sacer- 
dotali  tarn  ipse  (?)  quam  et  filii  eins  regalia  suroerent  insignia.  3|1  bie 
«ngabe  richtig,  fo  wäre  bie«  bie  erfle  au«brü(fli(^  beglaubigte  Slnwenbung  ber  Ibcone 
bei  ber  (grbrfung  mx  föniglit^  ©ürbe;  ög(.  Söai^,  III,  2.  «uf[.  <B,  249.  250 
91.  1;  257  dl  3.        i 

Digitized  by  LjOOQ IC 


ri(bi 
auf 


380  781. 

754,  tt)o  Stephan  n.  bic  ©olbunfl  an  ^ippin  unb  feinen  Söhnen 
öotflenommcn  unb  t^rem  flonjcn  ©efc^Icd^t  bie  fönigltc^e  SBci^c 
ert^eilt  ^atte.  8lber  toeJentUc^  xvax,  bieje  ©albung  burd^  ben  ^opft 
für  bic  ßr^ebunfl  ^ippin'g  unb  Subtpifl'ö  ju  Äöniflcn  nic^t^);  fic 
mar  fcinc^toegö  bie  SSorbcbinflung  berfelben,  noc^  tpcnigcr  mit  i^r 
gleic^bcbeutcnb.  Unter  ben  älteren  unb  tüo^Iunterric^teten  Anna* 
liften  mac^t  wenigften^  einer  jttjifc^en  ber  Salbung  ber  jungen 
^önigSfö^ne  burc^  ben  $apft  unb  i^rer  @tnfc|ung  atö  Könige  in 
ben  bctreffenben  Säubern  burc^  Äarl  felbft  au^brilcflic^  einen  Unter» 
fd^ieb  ^) ;  ttjogegen  eS  unrid^tig  ift,  »enn  anbere,  freiließ  noc^  ältere 
unb  faft  burc^tpeg  Auoerläffige  Sa^rbüc^er  bie  ©ac^e  fo  barfteHen, 
al^  \)abc  ^abrian  $ippin  unb  Subn^ig  eben  gerabc  ju  ^öni()en 
öon  Stauen  unb  8lquitanien  gefalbt^).  S)aöon  fann  too^l  nic^t 
bie  Stebe  fein. 

5Roc^  in  einem  anberen  fünfte  »ar  ^abrian  bereit  bie  ffint* 
ujürfe  Äarl'g,  fo  öiel  an  i^m  la^,  ju  unter jiüfeen.  Seit  Sauren 
^atte  Äarl  ben  ^crjog  öon  ©aiern  ru^ig  in  feiner  faft  unab* 
ftöngigen  Stellung  belaffen;  bie  cinjige  ©pur  einer  SScrbinbung 
Saiern^  mit  bem  übrigen  JReic^e,  welche  un3  in  biefer  3^^*  ^^' 
gegncte,  tüar  Mc,  ba§  ju  bem  gegen  bie  Ungläubigen  in  Spanien 
bcftimmten  ^ecre  S^affilo  auc§'  bairifc^e  Xruppeu  ftogen  Iie|*). 
Unb  fortnjä^renb  f)üt  injmifc^en  laffilo,  fo  mel  fic^  erfennen  läfet, 
t)on  ber  il)m  gelaffcnen  felbftänbigcn  ©tetlung  unb  freien  SBenjegung 
jum  SSort^eil  feineö  fianbeö,  jum  SSort^eil  be^  ganzen  9JetcfteS 
®ebrau(^  gemad^t.     S)ie  93efct)rungen  im  flamfc^en  Dften  Ratten 


1)  »gl.  naiii  DI,  2.  «ufC.  @.  256  ff.  273  f. 

>)  ADnales  EiDbardi  1.  c,  anft^Iiegenb  an  bie  ®ttUt  oben  @.  379  iR.  6: 
Quorum  maior,  id  est  Pippinus  in  Langobardia,  minor  vero,  id  est  Hlude- 
wicus,  in  Aquitania  rex  constitutus  est.  9uiS  biefer  ©teile  allein  fann  fretli(!^ 
nic^t  üiel  geft^loffen  werben,  jmnal  |te  nur  bie  ©orte  ber  Ann.  Laur.  mai.  (oben 
@.  379  91.  5)  umf*reibt.  ©al  aber  j.  «.  aüd^  Einh.  V.  Karoli  c.  19:  Pippinum, 
quem  regem  Italiae  praefecerat  6:  subactaeque  (Italiae)  filium  suum  Pippi- 
num regem  imponeret  «u(^  bie  Stotij  ber  Ann.  s.  Amandi  780,  SS.  I,  12: 
Carolns  rex  divisit  sua  regna  inter  filios  suos  mug  bo(^  wo^I  bierauf  bqogen 
werben;  a^nli(^  Ermold.  Nigell.  lib.  I,  v.  35 ff.;  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  11,6. 

@.  übrigens  in  I6etreff  ber  (Sinfe^ung  jener  beiben  ^^e  StatC»  ald  5fönige 
öon  g[talien  bqw.  «quitanien  aud^  Pauli  Öfest.  epp.  Mett.  SS.  II,  265:  ex  qui- 
bus  lam  Deo  favente  minor  Pippinus  regnum  Italiae,  Lodobich  Aquitaniae 
tenent;  Einb.  V.  Karoli  30:  Thegan.  V.  Hlud.  2,  SS.  11,  591 ;  Bist  Langob. 
cod.  Gotb.  SS.  rer.  Langob.  ©.  10—11;  Mirac.  s.  Genesu,  SS.  XV,  169: 
cum  Italiam  Pippino,  Equitaniam  Hludoico  regibus  iure  regio  gubeman- 
dum  regnum  utrumque  commendaret;  Andr.  Bergom.  bist.  5,  ib.  ®.  224; 
Erchempert.  Hist.  Langobardor.  Beneventan.  c  2,  ib.  ©.  235;  3)Wibtba(!ber 
©.  87.  i02.  210.  ,  ,     v«,  -«, 

«)  »gt  bie  ©tetten  ob.  @.  379  9^.  5.  ffiaiS  bie  Ann.  Lauriss.  mai.  betrifft, 
fo  ifl  ed  oieUeic^t  nur  ber  biefen  Slnnden  oft  eigenen  ftttrje  ber  ^uiSbrudSmeife  ^nju^ 
((^reiben,  ba|  in  biefem  gatte  bie  ®enauigfeit  ber  iWirje  geopfert  i|l.  Unnötig 
f(*Ite6en  Seibnij,  1, 100;  dafyat,  I,  679;  2uben,  IV,  328;  a)Wolbt,  ©.  69;  ^ge- 
»ift^,  ©.  138  f.  ber  tlngobe  biefer  «nnalen  fid)  an;  genauer  brücft  ft(^  au8  Martin  II, 
286;  übrigen«  ogl.  au($  unten  @.  387  ff. 

♦)  «gt.  barüber  oben  <S.  294. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9$er^almt|  Za\fiW»  sunt  ^opfle.  381 

o^nc  S^^if^l  ö"^  i"  Wcjcit  Sorten  i^rcn  gortgang,  unb  jo  ttjurbcn 
juflleic^  mit  bcm  S^riftcnt^um  auc§  bcr  bcutfc^cn  SBilbung,  bcm 
bcutfc^cn  SBcfcn  immer  noc^  neue  ©ebiete  flctüonncn.  2luc§  im 
3nnern  SBaiernö  bauerte  bic  SBegfinftigung  bcr.  Äirc^e  bitrd^  ja^l* 
ret^e  beträchtliche  ©c^enfuitflen  an  bic  gciftlic^en  ©tiftungcn  fort, 
toa^  ganj  natürlich  ttjar  bei  bcr  engen  SBcrbinbung,  in  roeld^er 
laftilo,  nebenbei  tüo^I  auc§  um  feiner  politifc^cn  3ntereffen  njiClen, 
mit  ber  Äirc^e  ftanb.  Slber  an  bem  $apft  gemann  er  trofebem 
iefet  fo  tocnig  tt)ie  früt)cr  einen  9lüc!^alt.  @o  freigebig  tt)ie  lafplo 
toar  Äarl  jlDar  öcr^ältnißmäßig  nic^t  gegen  bie  Äirc^c,  aber  im 
©runbc  legte  er  auf  bie  cngfte  SSerbinbung  mit  iör  boc^  ein  faft 
ebenfo  grofeeö  ®ctpic^t;  unb  bann  jog  ^obrian  felbftücrftänblid^ 
bie  aSeroinbung  mit  bem  fränfifc^en  Könige  ber  mit  bem  bairifc^en 
^crsoge  öor.  Die  SSertPonbtfc^aft  lajfilo*^  mit  ber  gamilie  be« 
geftürjiten  3)efiberiuö,  mit  bcm  öon  ^abrian  noc^  immer  gefürc^^ 
teten  Sibdc^iö  unb  Slnc^ii^  lam  ^inju,  um  jebc  Annäherung  jtpif^cn 
2:affiIo  unb  bcm  Zapfte  ju  öer^inbern;  benn  ift  auc^  öon  einer 
^)olitifc^en  SSerbinbung  ^iaffilo'g  mit  feinen  ©c^ttjägern  in  biefer 
ßeit  feine  ©pur  j«  finben,  fo  ließ  boc^  ber  na^e  ^amilien^ 
jufommenf)ang  unb  anbercrfeitö  auc^  bie  ©fcic^ortigfcit  i^rer  3n* 
tercffcn  fie  ate  natürliche  SScrbünbctc  erfc^einen.  Aber  cineg  form* 
lid^en  iBünbniffeö  jn^ifd^cn  laffilo  unb  feinen  ©c^tpägern,  über* 
l^aupt  aller  bejüglid^cn  SrtDägunaen  beburftc  cd  auc^  für  ^abrian 
garniert,  um  feine  ©ntfc^cibun^  für  ober  mibcr  laffilo  }u  treffen. 
@r  felbcr  tt)ar  fo  fe^r  angctoiefen  auf  bic  Unterftüfcung  ffiarr^, 
in  aflcn  politifc^cn  fragen  fo  unbebingt  abhängig  üon  xt)m^),  baß 
t^m  gar  feine  anbere  8Q3af)I  blieb  atö  beffen  SOSunjc^e  fic^  ju  fügen 
unb  gcmeinfc^aftli^e  ©ac^e  mit  i^m  gegen  laffilo  p  machen, 
©ein  fpätereg  SBcr^altcn  läßt  öermut^en,  bag  bcm  Zapfte  felbft 
t)ieneiciöt  boc§  baran  lag,  laftilo  baö  Heußerftc  s«  erfparen,  fein 
©c^idfal  abjumenben  ober  menigften«  auf ju^alten  ^) ;  aber  er  mußte 
feine  833ünfc^e  auc^  in  biefer  ©ac^e  bcm  SBißcn  bed  Äönig«  unter* 
orbnen.  ftarl  mochte,  tooöon  freiließ  bie  Duellen  nic^tö  miffcn, 
ben  gcitpunft  gcfommen  glauben,  um  nac^  ber,  toie  er  bamalö 
tt)ol)l  meinte,  in  ber  ^auptfad^c  DoQenbcten  Untcrmerfung  ©ad^fend 
auc^  gegen  S^affilo  nac^brücflic^  aufjutretcn.    ®r  oerfud^tc  suerft 


')  ^Drion'd  ^onaOc^e  ^Ȋc^e  unb  Hb^gigfeit  auf  |>oltttf(^em  Gebiete,  bie 
tet  jeba  Oetegen^t  in  bie  Sugen  f^nringt,  wirb  bobur«^  m(^t  »iberlegt,  bag  er 
«nige  3<i^e  fpater  in  einer  (ir^iu^en  0rage,  ba  ^roge  M  OilberbienM,  fe(bfi&tbig 
auftritt  »at  mäi  feine  ßaltung  in  biefer  9Utgelegen^t  unfireitig  einen  politifdben 
-ßintergmnb,  fo  lann  fle  bennoq  e^  ba^u  bienen  bie  2:^atfa4e  feiner  |)olitifd9en 
C^nmac^t  su  befiatigen;  »orüber  ba^S  Genauere  unten  ^um  3a^  786  unb  787. 

')  fXÜi  j^arl  gegen  Xafftio  emfilic^  einjufdbreiten  entfc^loffen  »at,  fuAte  ^brion 
nod^  einmal  ben  @turm  §u  befd^rooren,  bgl.  Annales  Lauriss.  mal.  SS.  f,  170; 
Annales  Einbardi,  SS.  I,  171  unb  unten  jum  3a^re  787.  «ettberg,  II,  185 
bebt  bie  »Mibfd^aft  bed  ^op^ed  ju  fe^r  ^ert>or;  er  ae^t  ju  meit,  inbem  er  meint,  ber 
geäfft  f^  StcaV»  Abneigung  gegen  ben  ^roiegerfo^n  bes  üer^agten  Sangoborben« 
tömg«  geweigert. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


382  781. 

auf  flütüc^cm  SSBeflc  feinen  Qmd  ju  erreichen,  @r  brachte 
ben  ©egenftanb  in  9lom  in  ünreauna;  ^apft  unb  ßönio  fomen 
überein,  burc^  eine  Qemcinfc^aftlicqe  ©efanbtfc^aft  bcn  ^erjofl  an 
feinen  t)or  ^tppin  m  ßompicflne  geletfteten  ®ib,  ben  granfen 
untert^an  unb  ge^orjam  Jein  ju  looQen,  ju  erinnern^):  eine  SBer* 
abrebung,  bte  na^  ^arCd  diMkt)x  ind  fcänfifc^e  Steicq  auc^  aud^ 
geffi^rt  warb. 

aUerbingö  ^aben  wir  über  biefe  SSorgängc  auc^  anbere  5Rac^* 
richten.  3)anac^  ^atte  %a!\\xlo  nebft  feiner  @ema^lin  unb  {einem 
©obne  bamalö  eine  Oefanbtfc^aft  mit  großen  @aben  für  i^r  ©celen**^ 
^eil  nac^  9tom  gefc^idt,  S)ie  ®efanbtfc^aft  beftanb  au^  bcm  JBifc^of 
aiman  («lim)  üon  ©eben  2),  bcm  ©rafen  iKägel  (iKägilo,  2Re* 
Kfo)^)  unb  bem  greifen  ©rafen  äWad^elm*)  unb  öielen  anberen 
angefet)enen  @eiftli(^en  unb  9Q3eltlic^en.  Sldein  ßönig  ^arl  tDoQte 
biejer  ©efanbtfc^aft  nirf)t  ben  ©urc^jug  geftatten;  nur  ben  genannten 
JBifc^of  t)on  ©eben  unb  ben  Äbt  atto  uon  9Wonbfee*)  ließ  er  gcit 
9iom  stehen,  bie  übrigen  wie«  er  wieber  ^eim.  68  war  eine  Se^ 
leibigung,  aui^  welcher  laffilo  tiefen  ©roß  gegen  feinen  SSetter,  ben 
granfentönig  fc^öpftc,  welcher  feincrfeitö  argwö^nifc^  auf  bie 
maAt  beg  Saiern^erjog«  unb  bie  SSerbinbung  beffclben  mit  feinen 
Seinben,  ben  ©ac^fen,  äBenben  unb  ^unen  (S))aren)  bticfte.  (S^ 
würbe  jum  Jhiege  jwifc^en  i^nen  gelommcn  fein,  wenn  fic^  nid|t 
ber  5ßapft  ©öt^^icm  in8  SWittel  gefegt  ^öttc.  ®r  fanbte  jwei  fßu 
fc^öfe*)  auö  9iom  nacfi  SBaiern  ju  Saffilo.  S)iefe  brachten  grieben 
unb  aSerfötinung  jwifc^en  bcm  ^erj^oge  unb  bem  Äönige  }u  ©taube; 
ber  ^riebe  warb  gefc^ioff en,  inbem  laffilo  in  SBormi^  öor  bem  Äönigc 
erfc^ien').  S)iefe  Slac^ric^ten  enthalten  an  ftc^  nid^t^  Unglaubliche«; 
aud^  finb  bie  ?Pcrfonen  ber  bairifc^cn  5ßrä{aten  unb  ®ro|en,  welche 
in  i^nen  uorfommen,  ^iftorifc^  unb  gehören  (wenigften«  mcift)  in  biefe 
3eit.    8lbcr  bie  ganje  ©rjä^lung  finbet  fic^  erft  t)iele  Sa^r^unberte 

^)  Annales  E^nhardi  1.  c. :  8ed  com  Romae  esset,  convenit  inter  ipsoiik 
ntqne  Hadrianum  pontificem,  ut  simol  legatos  mitterent  ad  Tassilonem 
Baioariae  ducem,  qui  eum  commonerent  de  sacramento,  quodPippmo  regi 
et  filiis  eius  ac  Fnmeis  iuraverat  (OHSna  @.  803  ff.),  sciiicet  ut  subiectos 
et  oboedieDS  eis  esse  deberet  92a(^  ben  Ann.  Laurissenses  mai.  toürbe  man 
»enigpend  ebenfalU  Doraitffe^,  bag  bted  m  fHom  bef^bffen  marb. 

>)  %L  über  benfelben  mtficc,  6.-9«.  ber  hatpc.  «lab.  (btL-^  (Sl  18dl. 
I,  e.  274;  Siettberg  II,  282  (Alcuin.  epist  134.  148,  Jaffg  vX  526.  561)  unb 
oben  @.  55. 

>)  ^1.  ®raf  ^unbt,  Ueber  bte  b<ü)nf4en  Urtunben  ava  ber  Q6t  ber  Hgtlot* 
finger,  «b^.  ber  bo^r.  ^Ifab.  fß.  (5L  XII,  1,  @.  237;  »tiejler  0.  0. 0. 

*)  fß^i.  Indiculns  Amonis  unb  Breves  notitiae  Salsburgenses  ed. 
Äeraa,  @.  41.  43.  62—63;  (5hf.  ßunbt  a.  0.  O.  ©.  188  f.,  bef.  190  iR.  2;  «tejler 
a.  a.  D.  ai^ad^ni  war  ouiS  f^r  Dome^mem  (fi^efd^lec^t  lunb  ^atte  aui^ebel^nten 
(ihrunbbefl^  t>om  3nn  btd  )ur  Xroun. 

^)  M.  über  benfelben  8fKe|ler  a.  a.  D.;  bagegen  jcbcd)  ©unbt  @.  188;  ^oiu 
t^Ier  ht  awitt^.  b.  3nfl.  f.  öflcrret^.  (»ef(^i4tÄforf(5ung  VII,  229.  234. 

«)  «gl.  unten  @.  394. 

^)  »gl.  unten  @.  396, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9$er^aünig  be«  fwpftdi  au  bcn  (S)rie(4cn.  383 

fpätcr  in  bcr  botjerifc^en  S^ronif  bcö  aöcntinu^  ^\  cinc^  flclc^rtcn, 
aber  unjuücrläffigcn  Äutorö,  bcr  ffirfinbungcn  ni(|t  fc^cutc.  SBcnn 
man  alfo  ouc^  biefe  9{ac^ric^ten  auf  eine  gleic^jeitiae  OueOe,  bie 
Äüentin  anfleblic^  benufete,  ein  SBer!  öon  2:ajfilo'i^  Äanjler  ßranfe 
jurfidfü^ren  ju  bfirfcn  meint*),  fo  ttjerben  ttjir  bo(§  unjnjeifel^o^ 
»cbenfen  traflcn  muffen  üon  i^nen  ©ebrouc^  s^^  machen.  2Bir  bc* 
fürchten  e^er,  i^nen  fd^on  ju  t)iel  SKldfic^t  ertpiefen  ju  ^aben,  inbem 
toir  fte  ertt)ä^nten. 

aSieQeic^t  me^r  felbftänbigen  Slnt^eil  na^m  §abrian  an  einer 
anbercn  Slngelegen^eit,  über  bie  gleichfalls  mit  flarl  in  ?Rom  ücr^ 
^anbelt  tt)urbe.  3c  enger  ber  ^apft  an  Sari  fi*  anfd^log,  befto 
fd^ttjieriger  iDurbe  feine  Stellung  jum  gried^ifc^en  JRcic^e,  befto  me^r 
erforbertc  biefe  irgenb  ttjelc^e  Siegelung.  I)em  Flamen  nac^  mar  ber 
^apft  noc^  immer  ein  Untert^an  bei^  ÄaiferS,  beffen  9iegierung8* 
ja^re  er  anfangt  fortfuhr  in  ben  öffentlichen  Urfunben  ju  jäblen  ^) ; 
in  bcr  X^at  mar  er  bagegen  ein  Untert^an  beS  fränfifd^en  Jlönigö, 
JU  bcm  er  genau  in  bem  S3er()ältniffe  ftanb,  in  bem  er  rcc^tlic^ 
}um  gricc^if^en  Äaifer  flehen  foHte.  SBieber^olt  mar  e8  ju  ^einb* 
feligfeiten  jn^ifc^cn  bem  ^apfte  unb  ben  @riec^en  in  Unterttalien 
gcfommen,  ber  griec^ifc^e  5ßatriclui^  auf  ©icilien  ftanb  im  SBunbe 
mit  §abrian'S  Ocgncrn,  in  Sftrien  voax  eö  öon  Seiten  ber  SBe- 
tt)o^ner  ju  ©etoaltfamfeiten  gefommen,  bie  fic^  gegen  ben  römifd^en 
©tu^l  unb  ben  fränfifc^cn  (Sinflug  richteten*);  bie  ttiatfäc^lic^e 
Trennung  9iomd  bom  ^aiferreicqe  tDurbe  immer  ))olIftanbiQer^  eine 
SuSeinanberfe^ung  fonnle  nid^t  lange  me^r  aui^bleiben ;  bie  gänj« 
lic^e  SoSreigung,  auc^  äugerlic^  unb  mie  bisher  ber  X^at  fo  nun 
auc^  bem  9lamen  nac^,  fc^ien  bereite  unDermeiblid^.  SS  ift  nic^t  über« 
liefert,  jlebod^  leicht  möglich,  bag  ben  Jtönig  ju  feinem  3uge  nac^ 
Stalien  unter  anberem  aud^  bie  ^Ibfic^t  bett)ogen  ^atte,  in  biefet 
@ac^c  bur(!^iugreifen^);  ba|  cS  nic^t  gefc^a^,  menigftenS  in  einem 
gan^  anbercn' Sinne  gcfc^a^  als  fic^  Dörfer  ermarten  lieg,  toar 
bie  ^olge  einer  Sc^toenfung,  bie  toeber  Don  ^arl  noc^  Don  $abrian, 
fonbern  Don  C^onftantinopel   ausging,     ^ort   mar   am   8.  Sep* 


tcmbcr  780  Äalfer  Seo  IV.  bcr  ß^öjör  plöfelic^  gcftorbcn,  mit 
§intcrlaffung  cineS  unmünbigen  SotincS,  ©onftantin  VI.  ^orpl^^* 
rogenituS*),  unb  einer  SBittme,  3rcne,  bie  in  Ätl)en  geboren  toar 


')  »CTfc,  ftaaiOQ.  Don  bcr  bo^t.  «Tab.  b.  ®iff.  V,  109;  öflL  W^kt,  ©.-©, 
0.  0.  D.  @.  272—275. 

«)  mtfin  0.  a.  O.  @.  247—291;  ögf.  fficrfc  XU,  576  f.:  ö.  Dcfclf,  ^iftor, 
3tfd^.  U,  154 ;  Sottenba^  2)(BC  5.  9ufl.  1, 141. 

')  Sine  Urfunbe  bom  20.  ^6n.  772  trSgt  nod)  bie  flted^nung  na4  ^afftm  bed 
grie4if4en  j^aifer«;  fdt  bem  1.  2)e}einber  7^1  Iä|t  ^rian  md^  ^o^ren  feined 
ftontiprat«  galten,  Jaff6,  Reg.  Pont.  Rom.  ed.  2  a  1,  200;  ©armaini,  a)ie  ^o* 
m  ber  ^&pfit  I,  273. 

*)  Jaff^  rv,  207,  ügt.  oben  e.  322. 

^)  2)0«  öermut^et  namentlich  Martin  II,  285  f.,  ber  nur  Äarf«  (Entwürfe  ttmcA 
Sn  genau  anzugeben  roeig. 

«)  Theophanes.  Chronographia  ed.  de  Boor,  I,  453 ;  Gibbon,  History 
of  tbe  decline  and  fall  of  the  Koman  empire,  VIII,  c.  48. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


384  781. 

ober  tpcniflftcn^  bajclbft  gelebt  ^attc  unb  ate  8lt^cnerin  bcjcic^net 
p  »erben  pflegt  *).  Stene  ^atte  fc^on  bei  ßebjeiten  i^rcö  ®emQl)Iö 
i^rc  ©inneiflung  jum  SSilberbicnft  t>cxxaif)m^);  itoc^  feinem  S^obe 
fam  fte  in  bic  Sage,  offen  für  benfelbcn  aufjutreten.  Sic  oer* 
fc^Qffte  fic^  bie  aSormunbfc^Qft  für  ihren  neun*  bi^  je^njä^riflen 
©o^n^),  fc^lufl  i^re  ©egner,  bic  fidb  aücrbinfl^  fofort  regten, 
nieber*)  unb  traf  bicSSorbcreitunaen  jur  SBicber^erftenuna  be^  Silber* 
bienfteg*^).  Äonnte  fie  aud^  nicgt  focjlcic^  i^re  abfielt  Durchführen, 
fo  toat  man  boc^  im  9lbenblanb  barüber  ^inlänglic^  untcrrid^tet. 
®ie  golflc  boDon  ttjor  eine  Slnnä^crung  jttjifc^en  ber  Äoiferin  unb  bcm 
?Papfte.  Stene  toax,  toenn  fie  ben  Silberbienft  mieber  einführen 
tt)otlte,  noturflcmäß  auf  eine  nähere  SJerbinbung  mit  bem  ^apfte 
Wngcttjicfen;  bem  Zapfte  fonntc  nic^tg  »iMommcncr  fein  atö  ba« 
SSor^aben  ber  Äaiferin,  bie  fefeerifc^e  SSertoerfung  ber  Silber  auf«« 
jugeben  unb  jur  Se^re  ber  römifc^en  ftirc^c'  jurüd^ufe^rcn*). 
©0  tt)urbc  ber  foft  fd^on  abgebrochene  SSerfe^r  jttjifc^cn  Sonftan* 
tinopcl  unb  9iom  tt)ieber  aufgenommen;  ^abrian  brang  in  bic 
Saiferin  i^ren  SSorfab  audjufü^ren,  3rene  na^m  ben  mat^  unb 
bie  2)iitn)irfung  be^  $apfteö  in  Änfprucf)^).  S)er  SBricftocd^fel 
jttjifc^en  i^ncn  fällt,  fonjcit  er  unS  erhalten  ift,  crfi  in  bie  ^eit 
nac^  781 ;  aber  angefnüpft  »ar  ber  SSerfe^r  o^ne  3^cifel  f^on 
t>ort)cr.  Srene  mar  ja  uon  Slnfang  an  in  i^ren  ffintfc^lüffen  feft, 
unb  ^abrian  fannte  i^re  ©efinnung ;  menn  e^  audj  an  einem  aud* 
brücfUc^cn  3<^"fl"ifl^  ^^für  fet)lt,  fo  legen  boc^  bie  Sorgönge  uon 
781  unb  anbere  Umftänbe  bic  SSermut^ung  fcftr  na^c/bafe  fc^on 
bamalö  jttJifc^cn  ?Rom  unb  Sonftantinopel  ein  Serfc^r  ftattfanb^). 
ffiö^rcnb  Sarfö  änmcfenticit  in  9iom  trafen  bort  ber  faifer- 
lic^c  ©accellariug  (©cfta|meiftcr)  ©onftan«  unb  ber  5Urimiccriu§ 
SKamaluö  ein,  um  im  auftrage  ber  ffiaifcrin  für  i^ren  ©o^n  Son» 
ftantin   um  bie  |)anb    bon   ÄarVö    öltcfter   Soc^ter   SRotrub  ju 


')  «gl.  ?.  ö.  maxät,  »eltflcfc^d^te  V,  2,  @.  88  91.  8. 

*)  ©gl.  ©cncbiger,  Ccrfucft  mtcr  a)orTcgmig  ber  ©«^jtc^ungcn  StoxV»  Ui  (SJrogm 

Cb^ontmif(^cn  «diel  (a)ifl.  ©atte  1872),  &  24;  «an!c  o.  a.  O.  @.  88—89; 
fatti  II,  263. 

«)  ©rfwren  am  14.  3anuor  771;  »gl.  unten  @.  386  91.  1. 

*)  «gl.  »enebjger,  ©.  25—26;  9Wor.  etrouß,  Regierungen  Äarl'«  b.  (Ihr. 
sunt  griet^.  9iaä)t  ^  17. 

')  «flt  ScfeTe  m,  2.  «ufl.  @.  439  ff.  S)ie  «Bebeutung  ber  «orgängc  in 
<Sonflantmo))eI  für  bie  ®eftaltung  ber  2)inge  im  Slbenblonbe  ^ebt  mit  9itdit  9Hd9ued« 
I,  575,  ^erbor,  ber  nur  auf  bie  unleugbare  Unna^erung  bed  ^ppeiS  an  bie  Aaiferin 
SU  »enig  Qkimäft  legt 

*)  «gl  ßamad,  3>ad  faroting.  unb  bad  bpjantin.  9if\d)  <B.  15;  OetSner, 
Äonig  ^pixi  &  404  ff. 

"O  «aL  ben  ©rief  ^abrian'«  öom  26.  Dftober  785,  bei  Man«,  Conciliorum 
coli.  ampl.  Xn,  1055  ff.,  ber  eine  ^ntnwrt  ifl  auf  ein  ©c^eiben  3rene*d  oom 
29.  Slug.  785  (784?),  bei  Mansi.  XH,  964  ff. ;  Jaff^,  Reg.  Pont  ed.  2  a  9ir.  2448. 
a)a»  9ia^e  bei  ^fele,  IH,  2.  «ufl.  @.  445  ff. 

«)  »gl.  au4  »enebiger  @.  25;  Malfatti  II,  264. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Strlobtmg  ber  ^rmjefßn  9h>tntb  mit  (Sonßantm  VI.  385 

tocrbcn^).  ®ctoi6  »ar  c«  fein  ^^f^^'  ^^6  ^^^  gricdbifc^cn  @c* 
fanbten  Jtarl  gerabe  in  9lom  ouffu^ten,  tt)o  bann  iugletcQ  ber  $apft 
tote  Don  felbft  an  ben  SSer^anbtungen  tl^eitnc^mcn  fonntc.  5E)ie 
Sage  ber  Jtatfertn  toax  eine  jolc^e,  ba§  fie  ®runb  genug  ^atte 
einen  9ifid^a(t  im  Slbenblanbe  ju  fud^en.  S^re  fird^lic^cn  Snt» 
tt)ürfc  emcdten  i^r  jtoar  bie  @^nU)at^tcen  ber  3Jltf)tf)t\t,  aber  ju^ 
gleid^  mäd^tige  ©egner,  n^elc^e  i^re  @teQung  erschütterten;  gleid^^eitig 
toax  fie  burd^  äupere  geinbe  unb  innere  Smpörungen  bebrängt*), 
\o  bafe  ber  öorliegenben  Uebcrlieferung  entfprec^enb  anjunebmen 
ift,  t)on  i^r  unb  nid^t  t)on  ftarl  fei  ber  Slnftog  jur  SSerbinoung 
mit  bem  lefeteren  angegangen  ^).  SBa^rfc^einlic^  aber  ift,  bap  ber 
$apft  biefe  SSerbinbung  oegfinftigte;  möglich,  bag  er  bet  ber 
ganjen  SSer^anblung  ben  SSermittler  jn^ifd^en  ftart  unb  ben  ©riechen 
fpielte.  3Ran  n^uroe  in  ber  X^at  einig.  S)ie  SSerlobung  fanb 
ftatt,  in  einem  bejonberen  SBcrtrage  iDurben  bie  näf)eren  ^c\y 
Ic^ungen  barfiber  getroffen  unb  t)on  beiben  Seiten  eiblic^  beträfe 
tigt*).    S)er  ©unudj  unb  5Rotar  Uliffäu^  iDurbe  bei  ber  Verlobten, 


^)  Theophanes  ed.  de  Boor  I,  455:  TovTtp  r<fi  im  dn^anUiv  EiQiivfj 
Küjvarariv  rov  aaxeXXuQiov  xal  Mdficdov  tov  nQi/uixrjoMV  ngog  KaQoviov 
Tor  ^rj^a  ttav  4>Qdyxtov,  ontog  rtiv  avrov  d^vyari^at  Eqv&qüü  Uyou^riv, 
vvu(pevariTm  r^  ßaaiXel  KtovaravrCviQj  rqi  vlqi  avT^g.  9{&^m9  über  bie 
^niQeffin  9h)tnib  nnten  Qb.  II.  )u  i^rem  s^bdljo^  (810). 

«)  maiih  a.  a.  O.  e.  90—91. 

>)  eo  aud)  ^b.  fiirfd^,  Sorf4.  )ur  beutf(M  Q^äf,  XIII,  48;  Malfatti  U, 
264;  ßamad,  2)a«  (atouna.  u.  bad  bl^ionttn.  9ta4  @.  14—15;  ^mebiger,  0.  26; 


@troii£  ©.  17-18;  «anfe  o.  a.  O.  e.  91.  —  Jrübcr  aingcn  bie  «np^ten  übte 
biefen  $mi!t  oitfeinanber.  La  Farina  II,  18;  Martin  II.  286;  La  Braöre  I, 
181  ^en  aldd^faUd  l^ectwr,  bag  ^ene  riner  Ydile^mmg  an  frembe  a^äd^te  beburfte, 
bog  ba^  fte  unb  nid^t  Stoxl  bie  Scrbinbung  anregte  nnb  bag  ber  $apft  dirfelbe  be« 
aitnfiigte.  fLuä)  GalUard  II,  159  ff.  fc^reibt  ber  Aaiferin  bie  3nitiattt)e  )u;  ebenfo 
Suben  IV,  824,  ber  aber  @.  330  eme  Stenge  nnbegrünbeler  %^ut^ungen  baran 
Mpft,  bie  Stellung  Irenen«  ni^t  richtig  aufta|t,  fogar  ben  flarle  20  ^oi^re  f)}ftter 
—  ongebfn^  —  Vorgetretenen  (Skbanfttt  einer  )6enn&^fnng  StaxV»  mit  3rene  berbei« 
jie^t  (t>gl.  unten  ©b.  n.  §.  3.  802).  -  «eibnij  I,  101,  fleftt  in  bem  e^rttt  ber 
iotferm  eine  ^e^iffite  2\ft,  tun  j(arl  abgu^ten,  ben  aufrttl^enfc^  gne(i^f(^  $0« 
triciuS  t>on  ©tcitien .  (iHpibiuiS,  p  unterflÜQen,  ügL  Meo,  Annali  del  rc^o  di 
Napoli  III,  121 :  (}.  ^trfd^  a.  a.  D.;  Strang  a.  a.  O.;  eine  (ErnSrung,  bie  jeben* 
falli  nic^t  ouiSreicbt  2)agegen  meint  LehuSrou,  Histoire  des  institutions  Caro- 
lin^ennes,  @.  854.  Aarl  ^be  eine  griedtfifcbe  ^niftiu  angeflrebt,  um  ben  @turm 
»I  befAmören,  üim  bem  er  burd^  bie  Don  ttrid^id  ju  @tanbe  gebraute  I3ecbinbung 
feiner  wegna  (?)  bebro^t  »ar. 

^)  Annales  Mosellani  1.  c. :  £t  ibi  disponsata  est  Rottrhud,  filia  r^is, 
Constantino  imperatori;  Ann.  Lauresham.j  ^erdfelber  Unnaten  (K)gl.  2oren) 
@.  86  unb  unten  ©b.  II.  j.  3.  810);  Einh.  V.  KaroU  c.  19:  Hraodthrudem, 
quae  filiarum  eins  primogenita  et  a  Constantino  Grecorum  imperatore  de- 
sponsata  erat  (Poeta  Saxo  Üb.  V,  v.  273—280,  Jaff^  IV,  614;  gorfd^.  §ur 
bentfd^en  (Skf^ic^te  I,  321);  ogL  aad)  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  16,  S8.  n,  291; 
ed.  ^öroenfelb  (^nooer  1886)  ®.  46.  —  Theophanes  L  c:  xal  yevo/4ivns 
avjLKfiovfas  xal  Spxtov  ttyafjitja^v  ttlXr^Xaiv\  nad^  i^m  fpätere  bp^antinifd^e 
Tutoren,  meldte  %  ßirfd^,  Sorfc^.  a.  a.  O.  @.  48  SSi,  1  anfil^rt:  Cedrenus  II, 
@.  21;  Zonaras  XV,  c.  10  (ed.  Dindorf  III,  858);  Georg.  Hamartolus  ed. 
Muralt  @.  662  (Migne,  PatroL  Graec.  ©b.  110,  @p.  957). 

!^!e  Slngate  ber  Ann    Enhnrd.  Fald.,  88.  T,  .350  imb  ber  Ann.  Sithiens. 
SS.  XIII,  86,  weld;^  bie«  (Jreignig  erfl  §.  3.  787  melben  (Hruodtnidis  filia  regis 
da^tb.  b.  btld^.  ®ef4.  -  Hbel'Ginifon,  ftarl  b.  Q(r.   I.  »b.  2.  «ufl.        25^  . 

Digitized  by  VjOOQ IC 


386  "^81. 

einem  äRabd^en  üon  t)ö(^{lend  etma  ac^t  Sauren  ^),  jurficfgelaffen,  um 
fte  in  ber  ^riec^ifc^en  Sprache  unb  93ilbunfl  ju  unterrichten,  überhaupt 
in  ben  ©ittcn  be^  grice^ii^en  §ofeS  aufjiijie^en^);  unb  jpätcr  ^at 
bann  auc^  $Qu(ud  ^iaconud  ben  jur  SSegleituna  ber  9totrub  bt* 
ftimmten  fränfijc^en  Oeiftlid^en  Untcrri^t  im  ©riedgijc^en  flegebcn^). 
'iSlad)  ben  erjä^Iten  aSorflängcn  in  9tom*)  fc^rtc  Üaxl  üon 
bort  junäd^ft  naä)  CDeritalicn  jurücf.  Sluf  ber  JReifc  foü  er  mit 
jeiner  (Sema^lin  ßilbegarb  unb  jeinem  ©efolfle  in  bcm  Mnbrcaö^ 
flofter  am  Serfl  ©oractc  eingele^rt  fein.  Sr  foH  bort  biefem 
Älofter  aOe  Sefiftungen,  welcfic  fein  D^eim  Äarlmann^)  bemfelben 
aefc^enlt,  fowie  ba«  Älofter  @.  ©ilüeftro  unb  ba«  Ättofter  @.  @te* 
fano  in  ÜRariono  urfunblic^  beftatigt,  i^m  anä)  augerbem  no(^ 
reiche  ®efc!^enfe  gemacht  ^aben*).  SEBeiter  fiuben  toir  fiarl  im 
SSabum  SRebianum  ^)  im  ©ebiet  Don  glorenj.    §ier  er^ob  ein  flc* 

a  Constantino  imperatore  deßponsatur  —  Hruatrudis  f.  r.  a  C.  i.  despon- 
sata),  !ji  (woran  2)ilnge!niann,  weue«  Är(^iö  II,  508  ""Jl.  1,  mit  Unrc(ftt  nc(^  jwetfclt) 
mirid^tig.  3.  83crna^«,  3"^  ^^^  forolingifdjcr  »nnolen  ©.118,  fud^t  Jic  in  ^ui^ 
ju  nehmen,  inbem  er  unter  desponsari  in  i^binbung  mit  ber  $rapofttion  a  tnd« 
mel^r  bie  ^[uflofung  b«S  ^^edobniffed  üerfie^n  toilL  2)iefe  SuiSIegun^  ifl  ieboc^  nid^t 
^Itbor;  \>%\.  augrr  Einh.  V.  Kar  1.  c,  »o  bicd  boc^  toofjl  mc^t  ber  @tnn  ifl 
(Ueberf.  bon  O.  9[bel«9^altenba4  6.  45),  Ann.  Bertin.  858,  ed.  SEBai^  @.  43 
(S8.  I  448  lin.  17).  Q^^er  mag  jene  mirii^tige  Ingabc  aQerbtngiS  bamtt  in  Qn» 
fammen^ang  flehen,  bag  auc^  bie  Ann.  Einh.  jene  Verlobung  781  gomid^t  enpä^ 
nen,  fonbem  bie  SSerbung  (Sonfiontin'iS  um  bie  ^anb  ber  9lotrub  erft  786,  bie 
fd^fiegricbe  ?5erfagmtg  berfelben  unter  788  berufen  (SS.  J,  169.  175). 

1)  2)a  tlbal^b  c.  774  bor  $abia  geboren  mürbe,  n?irb  9iotrub'd  ^burt  frü^euiS 
773  fallen.  —  ©onflantin  VI.  »or  am  14.  Sf'^nnax  771  geboren,  olfo  and)  erp  ein 
le^nj&^riger  J(nabe,  bg(.  Tlox.  Strang,  Regierungen  Stati'9  b.  (&x,  gum  griec^ifc^ 
mdit  @.  16  9^.  2. 

*)  Theophanes,  1.  c:  xai^hmv  ^EUaaaiov  t6v  €vrovxov  xal  rordgiov 
TtQhg  jo  ^idd^at  avTri^  id  t€  tü)V  FquixcSv  yQU^/uara  xal  rriv  yXdiaaav, 
xal  nai^eOaai  avrriv  r«   ri&ri  Trjg  * Piüfjia(viV  ßaatUfag. 

')  Xa9  be^gt  $eter  txm  $ifa  in  vtm  in  StcaV»  9?omen  an  $auIuiS  2)iacoratd 
gerichteten  ®ebi*te,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  49  9"^.  11,  @tr.  11.  12: 
Hand  te  latet,  quod  iubente  Christo  nostro  filia, 

Michaele  comitante,  sollers  maris  spatia 

ad  tenenda  sceptra  regni  transitura  properat 

Hac  pro  causa  Grecam  doces         clericos  grammaticam 
nostros,  ut  in  eins  pergant  manentes  obsequio 

et  Graiorum  videautur  eniditi  r^ulis. 

^)  2)ie,  »ie  ed  fc^eint,  auf  ben  bamaligen  Stufent^olt  StoxV^  in  ^om  begiig« 
\\ä)t  'iflaäixid)t  in  Andreae  Bergom.  Hist  c.  5,  SS.  rer.  Lancob.  0.  224,  ber 
jtonig  ^abe  bafelbfl  eine  ^fafg  erbaut  (Igitur  subiu^ata  et  ordinata  Italia,  ad 
Romam  perrexit;  ibidem  palatium  constmxit),  tft  unglaubn)ürbig ;  bat  Viiäfiß 
ba^er  ^.  87  unb  imten  ©b.  II.  —  3n  ©etreff  ber  njeiteren  bortigen  iRooJrid^t,  ber 
Stima  ^abe  bei  feiner  9{ü(ffe^  bie  Slngefe^flen  unb  9$ome^mflen  ouiS  Italien  atö 
©eifern  mitgenommen,  bgl.  ©b,  II.  j.  g.  808. 

6)  %(.  ayiil^Ibo*er  e.  24—25;  i&a^n,  3a^rWl(^er  ©.  90  unb  bie  bort  an* 
geführten  @te0en. 

«)  3Rü^lbad>er  @.  87  f.;  Benedicti  s.  Andreae  monacb.  Chron.  c  22, 
SS.  III,  707  (t)g!.  ibid.  18*,  @.  705). 

^)  2)er  Ort  n7irb,  n7ie  ©idel  II,  256  (Snm.  gu  K.  95)  unb  SD^Ibocbcr 
^.  88  angeben,  entweber  atö  „il  ppnte  dell*  Arno  detto  di  Gbx)ne  oggi  di- 
ßtrutto"  ober  atö  SKesjapraba  bei  Jkrümgo  erfiart. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Stati  in  Obcrttolicn.  387 

n)iffcr  ^aulug,  ©o^n  ?ßanbo'g  au«  9Jictt,  flcflcn  bcn  ^cnog  §ilbi* 
pranb  uon  ©poleto,  ber  ftc^  aud^  in  bem  ©efolfle  bed  König«  be^ 
fanb,  ©cid^tDcrbc  tDcgcn  bc«  Äloftcr«  ©.  «nflclo  (SKic^acl)  bei 
Slicti,  welche«  bcrfclbc  i^m  toibcrrcc^tlid^  cntriffcn  pttc  unb  welche« 
an  ba«  Äloftcr  garfa  gclommcn  toax^).  Auf  bic  93eranttt)ortung 
bc«  ^crjoa«  ^ilbipranb  6cfal)l  bcr  Äöniß  bcmjelbcn,  bic  ©ac^e  bei 
feiner  JRücffc^r  nad|  ©poleto  gerid^tlic^  unterfuc^en  unb  erlebiaen  ju 
laffen^).  S)ie  ©ac^e  tourbc  ^ier  Im  3uli  781  ^u  ©unften  be«  Siofter« 
^arfa  entf trieben  ^)  unb  biefe  Sntf^eibunfl  fpäter  burc^  Diplom  be« 
Äönifl«  Dom  18.  »ufluft  782  beftötiflt*).  Unter  bem  8.  3uni,  mU 
leii^t  fogar  fc^on  unter  bem  25.  äWai,  urfunbet  Sari  wieber  in 
"^ma;  er  berleit)t  bem  ©ifd^of  tlpoHinari«  tjon  Stegflio  für  feine 
ÄirÄe  bic  Smmunität  unb  freie  35ifc^of«tt)a^I  *).  Demfelben  3^'*' 
punW  flc^rt  ttja^rfc^einlid^  auc^  eine  Urfunbe  be«  Äönio«  für  ba« 
Älofter  ©.  ©alDatore  in  S3re«cia  an,  ttjclc^e  er  auf  Sitten  ber 
«cbtiffin  Slaboara  auöfteOte «).  «m  11.  3uni  beftätigt  er  bem 
äbt  äeatu«  Don  ©efto  flcttjiffc  ßinfünfte  unb  ©efifeunaen  feine« 
Älofter«,  nac^bcm  er  bic  Don  S)efiberiu«'  ©o^n  unb  aKitrcaenten 
äbclc^i«  barüber  ert^eilten  Urfunben  für  ungiltig  erflört  ^).  ©eincii 
©ot)n  5pippin  ^atte  er  offenbar  fd^on  ttjä^rcnb  be«  äufent^alt« 
in  8?om  förmlich  al«  Äönig   feine«   italifd^en  9tcic^c«  cinflcfeftt, 


^)  ijito,  5orf(^.  3«r  »Id^«-  unb  »Iw^tÄgcfd^ic^tc  gtolicn«  IV,  2  92r.  2:  Dum 

d.  poster  KaroluB  excellentissimus  rex  Francorum  atque  Langobardonim  a 
liminibus  beatorum  apostolorum  Petri  et  Pauli  reverteretur  et  a  Roma  et 
coniuDxisset  ad  Vadum  Medianum  finibus  Florentinis,  et  d.  Hildeprandus 

floriosus  dux  ibi  in  eius  servitio  cum  eo  adesset»  querelatus  est  Paulus 
1.  Pandonis  de  Reate  ipsi  d.  regi  de  monasterio  s.  ADgeli  etc.;  Chrou. 
Farf.,  Muratori  SS.  Üb,  352:  @idel  a.  a.  D.  unb  @.  359;  fMUCboc^er  a.  a.  D. 
2)er  bftreffenbe  SufentbaU  Staxlii  im  gfIoTentinif(l(^  i^  in  bcn  Wlai  ober  Quni  ^u 
fe^;  bic  9{oti§  im  Catalogus  nounuHarum  chartarum  regesti  mscti  mo- 
nasterii  Farfensis,  bei  Muratori,  Antiquitates  V,  695:  ludicatum  Karoli 
pro  monasterio  s.  Angeli  civitatis  Reatae  ad  Vadum  Medianum  finibus 
Florentinis.  memo  Julio,  indict.  IV.  \ft  ungenau  unb  fe^Ier^aft. 

•)  gi(Rr  a.  a.  D.  ®.  3:  Et  ipse  d.  rex  praecepit,  ut  dum  revertere- 
tur Spoletum,  cum  suis  iudieibus  diligenter  causam  ipsam  inquireret  et 
finiret 

»)  gtder  a.  a.  D.  @.  2-4. 

*)  @i(W  K.  95;  «nm.  @.  256;  SWü^lbac^er  ^.  248  (pflL  unten). 

^)  Urfunbe  bei  Üghelll  IL  244.  2)oaegen  ifl  foIf(^  bie  Urfunbe  fttr  9^)oOi« 
nartd  bon  bemfelben  2)atum,  Ugnelli  II,  245,  unb  menigfleniS  berune(!^tet  bie  bom 
25.  Vlai,  Ughelli  n,  243  (&dt\  II,  39  92r.  81;  253  f.  879.  483;  9R^lba(^er 
gfhf.  229-281). 

«)  eicfel  K.  88;  SInm.  @.  255:  SD'^ii^lbcu^  9lx.  283;  Marffarihi, 
BuUanum  Casinense  II,  @.  19  ^J{r.  22.  2)iefe  Urfkmbe,  roorin  StaH  bie  fßt* 
fi^unoen  be«  ^olbatonSfloflenS  in  Sreikia  beflätigt  unb  i^  bte  Immunität  t)erlei^t, 
ifl  o^ne  2)atum  unb  Sctum,  wirb  aber  oon  Margarini  781  angefe^t;  ebenfo  bon 
MabiUon,  Ann.  Ben.  II,  258.  @ie  ffat  fafi  gleiten  S^ortlaut  mit  mOftbaOttt 
i«r.  280. 

')  J^ie  Urfunbe  »irb  angefü^  bon  Liruti,  Notizie  deUe  cose  del  Friuli, 
DL  71.  V,  308  unb  i|l  neuerbing«  gebnicft  bei  etdel,  «eiträge  V,  86  9ir.  5 
{mm,  e.'9.  XLIX.  894  f.);  ber  mulflenungdort  ifl  nic^t  anaegeben;  bg(.  aud^ 
@«W,  »eitr.  in,  80  (feien.  @.-«.  XLVII,  204);  Act.  Karofin.  K.  82,  «mn. 

e.  254  f.;  ami^fboc^  9tt.  232. 

2.5* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


888  781. 

o^ne  ba§  ü6cr  ben  ß^itpunft  unb  bie  näheren  Umftanbe  @enauered 
bcfannt  toärc  *),  fo  locnia  tt)ic  über  bic  SSortc^rungcn,  luclc^c  Äarl 
traf,  um  bcn  ®ang  ber  iRegterun^  in  Stalten  ju  fiebern,  baS  SSer« 
pitnig  Stalten^  jum  übrigen  Stetere  ju  orbncn.  @S  muffen  aber 
iebenfatt^  befonbere  Slnorbnungen  erlaffen  fein,  ^ippin  toar  ein 
ßnabe  t)on  faum  mx  Sauren,  bie  Steoieruna  ru^te  ba^er  ganj  in 
ben  ^änben  ber  Umgebung,  bie  ibm  '^arl  beftimmte.  (SS  mögen 
baju  n)e(t(ic^e  unb  geiftli^e  ©roge,  ^raufen  unb  fianoobarben, 
öon  ftarl  auSerlefen  worben  fein;  belannt  ift  au«  i^rer  gö^l  nur 
JRotc^ilb  ate  fein  »aiuluö«). 

%[ber  eben  fc^on  baS  jjugenbtic^e  ällter  be«  neuen  itönigS  ift 
ein  SBeweiö,  bafe  Äarl  nicgt  baran  baAte  3talien  öom  übriacn 
Sieic^e  unabpngig  ju  ftetten.  9iic^t  ^ippin  regierte  Dor  ber 
^anb,  fonbern  feine  JRat^jjeber  in  feinem  Flamen,  unb  eö  öerfte^t 
ft^  t)on  felbft,  baß  biefe  eine  felbftänbige  ©tettung,  tt)ie  attenfaDS 
5ßippin,  märe  er  fc^on  ermac^jen  geroejen,  fie  ptte  pben  !önnen, 
nic^t  einnahmen.  Sari  \)at  überpiipt  burc^  bie  (Sinfe^ung  ^ippin'd 
atö  Sönig  tn  San^obarbien  unb  fiubmig'S  in  ^quitanien  etne  Qcx^ 
fplitterung  beS  9teic^eö  tocber  beabfic^tigt  noc^  herbeigeführt,  feine«* 
meg«  eine  Il^eilung  be«  JReic^e«  im  ©inne  gepbt®).  2)ie  SSer* 
binoung  Stauen«  unb  ^[^uitanien«  mit  bem  übrigen  Sieic^e  foQte 
nid^t  gelocfcrt,  fonbern  im  ©egent^eil  beibe  ^oöinjen  mit  ber 
fränftfc^en  ^errfc^aft  baburd^  au«gefö^nt  merben,  bag  man  i^re 


^)  ^(.  Ann.  Einh.  oben  @.  880  92.  2  unb  bie  übrigen  bort  angeführten 
eteflen.  WOßaditt  e.  202  fleOt  nad^  SucAefer  ^riDoturfunben  feß,  bog  btt  (SpodK 
ber  ^errfd^aft  $ip|)in'd  in  Italien  oon  (Snbe  Wpx\i  an  geretj^net  würbe.  6temit 
fKmmt,  mie  er  metter  bemerft,  ungef&^r  bie  SBerecbnung  ber  2)auer  feina  9lealenmg 
auf  29  Saläre  4  äRonate  in  ber  Cftrabf^rift  bei  Mal&tü,  Bemardo  re  (Tltalia 
@.  58.  —  2)ie  Angabe  t»n  ©i^oniui»,  @.  149,  $tp))in  fei  in  SDtonja  oom  (Sr^« 
bifd^f  2:^ad  bon  SRoilanb  mtt  ber  eifemen  Stcont  gefdtimüdt  n>orben,  ift  auiS  ber 
8uft  gegnffen. 

')  $g(.  unten  Sb.  II,  %.  3.  810,  uk)  suglei«^  bie  gem5^i<^  Sbma^e,  ba| 
Sbat^orb  m&^renb  $ip))in')S  afänberia^gfeit  Stauen  bem)altet  ^be,  foune  bog  9ln« 
aUbert  als  $nmiceriu8  an  ber  @))i^  feiner  JtaüeHe  geflanben.  n?iberlegt  fein  bürfte; 
feaie  IIL  2.  «ufl.  e.  537  92.  2;  648.  —  Malfiatti  11,  270  nimmt  freifi*  an, 
bag  bem  vtoui^ifb  (na4  feiner  ^ermut^ung  einem  0ran!en  ober  Slamannen,  feinem 
Songoborben)  nur  bie  Ob^ut  über  bie  $erfon  beiS  lungen  JtonigiB  übertragen  morben 
fei  —  Jtapelkne  $i^n'd  »erben  ermahnt  in  feinem  $abefa  (Sa))itutor  bom  ON 
tobet  787  c  11,  C&pp.  I,  199. 

^  2)ie  Sßorte  eined  gleichzeitigen  ^InnoTtflen:  Carlus  res  divisit  sua  r^na 
inter  filios  suos,  et  perrexit  ad  Romam  (Ann.  s.  Amandi  780.  SS.  I,  12) 
fönnen  und  ^erin  natürlich  ni(^t  irre  machen,  a^^erfmürbig,  baß  bod  Chron.  MoIb- 
siaceDse,  cod.  Moiss.,  m  ^ejug  auf  bte  S^i  oor  Jtarl'd  9b)mreife  im  3^re  800 
fi^nTn^  fagt:  disposuit  regnum  filiis  suis  (SS.  I,  304;  bgL  unten  )6b.  u.). 

Suben  IV,  328  rebet  mit  Umt^t  t»n  einer  Stbfonberung  tlquitanien«  unb 
^toIieuiS  tHmt  9iet(^e,  bie  er  bann  qar  bem  $apfle  ^vXt  gibt,  ber  in  feiner  ^\m» 
^eit  St<xd  ba^  t)eranla6t  ^be.  (Sbm\o  unrichtig  fleQt  La  Farina  II,  291  f.  bie 
(Sadbe  bar:  jtarf  ^abe  bor  781  3ta(ien  )u  einer  förmlichen  ^rotnn)  bed  frSnfifd^ 
9tda)a  madfttt  n^oOen :  ba  er  aber  bie  Unmögtic^feit  baoon  eingefe^en,  hiibt  er  bad 
9^9ä(tnig  gelodert,  'piüpphx  gum  jtönig  Don  Stalten  ernannt  unb  Stauen  aU  ein 
blo«  oerbünSete«  ?anb,  regno  confederato,  aner!annt.  8on  einem  folc^en  )Ber* 
^aitnig  ifi  nirgenbtf  dne  ^pm  ^u  ftnben. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^ippin  Äönig  oon  gtalicn.  389 

alte  ©clbftänbißfcit  eben  itoc^  fo  tocit  achtete  ate  bic«  o^nc  Schaben 
ffir  bie  Sin^ett  beS  (Sanken  gejc^e^en  fonttte.  3Ran  gab  t^nen 
ctflcnc  Äönifle  —  ^ippin  ^icfi  nunmehr  „Äönig  bcr  Sanflobarbcn"  *). 
3Won  gab  i^'ncn  eine  ciflene  ^emaüung,  bie  aber  wn  bfcfen  flöniaen 
ntc^t  jelbftänbifl  flcffl^rt  luarb,  Jonbern  nur  im  iRamen  unb  Sluf* 
trage  Äarl'ö.  3a,  man  fann  fagen,  ba^  bie  Stallen  unb  äquita* 
nien  cingcrönmte  ©onbcrftellung  eine  augerorbentlic^c  SRaferegcI 
toar,  welche  aU  Ic|jten  3^^*  ^^^^  ^^^  verfolgte,  auf  anberem 
SSßcgc,  mit  einem  größeren  2luftt)anbe  üon  SKitteln  ate  in  ben 
übrigen  Xtjeilen  bed  9teic^eS  nöt^ig  mar  biefe  fiänber  bcr  fränfifc^en 
ßerrfc^aft  ju  untermerfcn ,  mcil  pe  infolge  i^rer  nationalen  -ffler* 
fc^iebenöeit  befonberö  ^artnädig  miberftrebten ;  bog  bie  fc^einbare 
unb  not^gcbrungene  SSet^orjugung  nur  ba^  Ifflittd  mar,  um  bie« 
felben  möglid^fi  feft  an  baS  fränfifc^c  9?eic^  ju  fnüpfen. 

SKe^r  ate  Slquitanien  mar  3talien  felbftänbig  gefiellt,  aber 
t^atföc^Iic^  boc^  nic^t  me^r  ate  e^  feit  ber  Untermerfung  im 
3a]^re  774  ber  gatt  gemefen  mar.  eigentlich  ber  einjigc  unter* 
fc^ieb  mar,  bafe  Sari  feit  781  feine  ^errfc^aft  bort  in  anbercr 
gorm  jur  ©eltung  brachte,  bafe  ju  ben  einjelnen  JRegierung^^anb^ 
lungen  fein  ©o^n  ^ippin  ben  5Wamcn  Vergab,  ber  boc^  3a^re 
lang  nod^  nic^t  bie  geringfte  felbftänbige  Ifjötigteit  entfalten  tonnte, 
beffen  Stat^geber  eben  ganj  uon  Sart,  nic^t  Don  ^^^ippin  abhängig 
maren.  ©o  behielt  fiarl,  unaead^tet  er  feinen  @o^n  jum  Äönig 
üon  3talien  gemacht,  bod^  au^  für  fic^  bicfen  litel  nod^  immer 
bei,  nannte  fic^  auc^  fünftig  noc^  f eiber  ,,ßönig  ber  Sangobarben". 
yiad)  mie  öor  bilbete  3talicn  nur  ein  einjelneS  ®Iieb  be«  ganjen 
9{eic|ed,  mit  bem  bie  ®emeinfam!eit  burc^meg  aufrecht  erhalten 
mürbe.  JBefc^Iüffe  bcr  allgemeinen  fränfifc^cn  JReic^güeiiammlungen 
erhielten  burc^  i^re  blo^e  SSeröffcntlic^ung  auc^  in  3talien  ©efeftcg* 
Iraft;  bei  ben  ©efeften,  meiere  5ßippin  auf  befonberen  Serfamm* 
lungen  in  3tatien  erliefe,  I)anbelte  er  ftetö  nur  im  ?(uf trage  Sarr^; 
ben  befonberen  SSerfammlungen  in  3talien  mot)nten  aud^  g^anfen, 
ben  fränfifd^en  Steic^Socrfammlungen  aud^  fiangobarben  bei^). 
ftarl  gab  bie  Siegierung  3talien^  leineSmegö  ganj  aug  ber  ipanb. 

ffiig  ift  unbefannt,  mie  lange  Äarr«  Aufenthalt  in  3talicn 
bauerte.  Sluger  $at)ia  befud^te  er  nod^  äßailanb,  mo  ber  (Srj* 
bif^of  3;^omaiJ®)  feine  jüngfte  lod^ter  ®ifela*),  bie  melleid^t  eben 


»)  «flL  milcn  »b.  IL  j.  3.  810;  ©oift  m,  2.  «ufl.  @.  361  ^.  2. 

«)  2)0«  SnSfyxt  bei  ©oi*  in,  2.  «ufl.  e.  357  ff.;  ögt.  au(^  0.  @.  331. 

^)  $al.  über  benfelben  Nomina  epp.  Mediolan.  eccl.,  im  2)iiminler,  Gesta 
Berengaril  imp.  @.  163;  Poet  Lat  aev.  CaroL  I,  108. 

*)  »gl.  in  ©gufl  auf  bicfc  Xo(^tcr  Äarl»«  Einh.  V.  KaroU  c.  18;  Poet 
Lat  aev.  Carol.  I,  360.  372.  485;  3obrbü(^cr  Snbiwfl'«  b.  grommcn  I,  17. 
la  II,  302.  »  o  V     ^ 


Digitized  by  LjOOQ IC 


890  781. 

crft  in  Stallen  geboren  loar,  taufte  nnb  iuqlcic^  i^r  5ßat^e  tourbe^). 
®ann  teerte  er  über  bie  ?llpcn  in^  fränhjc^e  JReic^  jurüd^). 

Die  (Srgebniffc  Don  ftarl'g  Änroeien^eit  in  Statten  waren 
nic^t  nnbebcutcnb;  cine^  ber  ttjic^tigften  lag  ganx  augcr^alb  feiner 
^Berechnungen,  tjerbanfte  er  im  ©runbe  bem  Sujaü.  S^  war  btc 
JBefanntf^aft  mit  9Ilfuin,  bie  er  bei  feiner  anwefen^cit  in  ^rma 
im  äWörj  gemacht  ^atte®)  unb  bie  i^m  SSeranlaffung  würbe,  Älfuin 
in  feine  Umgebung  unb  feinen  S)ienft  ju  jte^en, 

aifuin  ober,  wie  er  pd^  felbft  gern  in  lateinifc^er  iRamen^* 
form,  nannte,  Älbinuö,  war  ein  Ängelfad^fe,  geboren  in  S^ort^um«« 
berlanb,  öieDcic^t  in  beffcn  ^auptftabt  glorl  felbcr,  fattö  fo  einer 
feiner  Sricfe  üerftanben  werben  barf,  worin  er  fpäter  ben  Srübern 
bcr  Sirene  toon  ^orf  für  bie  Siebe  banft,  bie  fie  i^m  in  feiner 
Äinb^eit  erwiefen,  für  bie  ®ebulb,  womit  fie  bie  Seic^tfertiafcit  feiner 
Änabenja^re  getragen,  für  bie  Däterlid^e  3"^t  woburd^  fie  i^n  bi^ 
}um  äRanne^alter  geleitet  unb  jur  ^unbe  ber  ^eiligen  äBiffenfd^aften 
l^erangebilbet  ptten*).  Sr  war  auö  uorne^mer  gamilie**),  ein 
SBerwanbter  SBiHibrorb'ö,  wie  er  felbfi  in  feiner  ßebenöbefc^reibung 
beffclben  angibt®),  unb  um  735  geboren^),  ©c^on  m  früher 
Sugenb  warb  er  jum  geiftlid^en  ©tanbe  beftimmt  unb  ju  feiner 
«uöbilbung  ber  ©d^ule  in  ^orf  übergeben,  welche  unter  ber 
Seitung  beS  (Srjbifc^of^  Sgbcrt  ftanb,  eine^  ©c^ülerij  t»on  Seba®). 
©gbert  unb  ein  SSerwanbter  beffelben,  aelber^t,  ber  aud^  in  ber 
©d^ule  unterrichtete,  waren  feine  Se^rer,  unb  er  weife  i^re  ^in* 
jebung  unb  i^re  Srfolge  nic^t  genug  ju  rühmen*).  Co  gelang  i^m 
il^re  ©unft  in  folc^em  ®rabc  ju  erwerben,  bag  «elber^t  i^n  auf 
einer  Steife  nac^  Stalicn  mitnahm.   (Sr  befuc^te  unterwegs,  wie  c8 

»)  Ann.  Laur.  mal  1.  c;  Ann.  Einh.  1.  c.  9la(^^?eibith  I,  101,  fanb 
bie  «aufc  ÖKfda'«  in  SWailonb  suMJflngllen,  3.  ^ttad  Hott;  Äarl  »8re  olfo  üon  ba 
nnebcr  na*  Vooia  jurüdaefe^rt  ©n  au^brikflk^««  fleugntß,  »orauf  Wbnh  btefc 
Ingobc  pü^t,  ijl  ntc^t  jn  finben;  er  ge^t  aber  offenbar  baoon  caa,  baß  WngPm 
Xauftermin  »ar.  SKan  fönnte  inbeffcn  au(^  an  gobarari«  (24.  3imi)  benfen,  Ml. 
«ettbera  n,  784.  JDIe  «nnalen  »erlegen  Äarl'«  «efuc^  in  SWaüanb  audbriicOid^ 
unmittelbar  »or  feine  Süidfe^r  na(^  JJranden;  Et  inde  revertente  domno  Ca- 
rolo  rege,  Mediolanis  clvitate  perrenit  —  Et  ab  inde  reversus  est  in  Pran- 
ciam  (Ann.  Laur.  mai.)  —  Rege  vero  Roma  digresso  ac  Mediolanum  ve- 
niente  —  Qnibas  gestis.  in  I^Emdam  reversas  est  (Ann.  Einh.). 

«)  Astron.  V.  Hludowici  c  4,  SS.  II,  609  ungenau:  cum  filiis  et  ex- 
ercitn  padfice  Franciam  repetiit 

»)  fBal  0.  e.  372  u.  unten  e.  898. 

*)  Afcuin.  epist  84,  Jaffö  VI,  249-250;  ügl.  mdf  Alcuin.  cann.  1,  v. 
1651,  Poet  Lat  X  206.      .  »  -»        •^ 

^)  Nobili  gentis  Anglorum  exortus  prosapia  nennt  i^n  bie  frelfi«^  me^r 
erbaufi(^  ald  an«gicbige  Vita  Alcuini  c.  1,  SS.  XV,  185. 

•)  Vita  8.  Wimbrordi,  bei  JaflK  VI,  40-41. 

^)  ®i(ber  tagt  fi4  fein  (Beburtsja^  ni^t  ermitteln;  bie  au^ffi^icMe  Unter- 

a  barüber  1^  gfroben,  Alcuini  Opera,  in  ber  (Rnleitung  I,  €5.  XV  ff. 

^)  V.  Alcuini  c.  4,  SS.  XV,  186  u.  (Anleitung  gfroben'i  I,  e.  XVI  ff. 

^)  Sgl  bie  Versus  de  sanetis  Euboricensis  ecclesiae,  r.  1426  ff.,  Poet. 
Lat  I,  201;  Soren^,  llcntn«  Seben  e.  9  f.;  Monnier,  Alcuin  et  son  influence 
btt^raire,  religieuse  et  politiqne  chez  les  Francs  €J.  6. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


9eranntf(^aft  StwcVd  mit  filfum,  391 

Jc^cint,  ba«  üloftct  SWurbac^*)  unb  loo^ntc  in  ^aöia  einer  S)ig* 
putation  jtoifci^en  ^eter  uon  $ifa  unb  einem  3uben  fiuHug  bei*), 
worauf  er  fic^  weiter  nad^  mom  begab,  aifuin  jelbft  berichtet, 
Äöniae  unb  Sorne^me  l^ätten  Äclbertit  aufö  c^rcnooHfle  empfanoen 
unb  bei  fid^  jurücf galten  toottcn^);  Wag  wo^l  aud^  auf  feinen  SBe» 
flletter  Mlfuin  fid^  bejojj.  SRai^bem  im  3a^re  766  ©abcrt  ge* 
jiorben  war,  würbe  »elber^t  767  fein  Siac^folfler  atö  ©rjbifc^of 
üon  2)orf;  Älfuin  übernahm  bie  ßeitunß  ber  ©c^ule,  bie  unter 
i^m  sw  immer  ^ö^erer'  «lüt^e  flelangte.  ©ein  Sluf  jofl  ben 
gricfen  Siubßer  nadi  2)ort  ber  mit  einem  anberen  Söflling  ber 
Utrec^ter  ©c^ule,  ©idbob,  bort  ein  3a^r  lanjj  9llIuin'S  Unterricht 
flenop*).  8u(^  ber  ©trotte  Sofepl)  fd^emt  bereite  bamafö  in  93ri* 
tannien  aifuin*^  ©dualer  (jewefen  ^n  fein^).  Älfuin  fc^cint  in 
biefcr  ^eriobe  feine«  Seben«  Don  Melbcr^t  an  Äönig  üarl  gefanbt 
worben ju  fein®).  Hclber^t  ftarb  am  8.  iRotoember  780;  fterbenb 
fon  er  aifuin  feine  3"^""!*  enthüllt  baben,  al«  biefcr  ii)n  nocfi* 
um  diatt)  fragte,  wa«  er  nac^  feinem  lobe  beainnen  foDe.  ,,3d9 
Wfinfd^e,  bafe  bu  nacfi  9?om  ae^ft  unb  auf  bem  JRüdtweße  öon 
bort  ba«  fränlifc^c  fUtxä)  befu#" ,  läßt  «Ifuin'S  SBiograp^  ben 
Äelber^t  faaen;  ,,benn  ic^  weife,  bafe  bu*  bort  ©rofeeö  wirfen 
wirft;  ß^rittu«  wirb  bein  gü^rer  fein  auf  beincm  ©ege,  bamit 
bu  bort  ber  Ueberwinber  ber  fqänblic^en  ^ärefie  werbeft,  welche 
fid^  unterfangen  wirb,  S^riftuS  nad^  feiner  menfc^Iic^en  Scatur  ^u 
einem  äboptmfo^n  ®otte«  ju  machen  ^)."     «Ilerbingg  ift  Älfum 


M  Epist  269,  Jaff6  VI,  885.  Sie  «uffc^rift  lautet  Ad  fratrea  Corbeien- 
868,  ooer  Die  2[breffe:  fratribas,  sub  protectione  beati  Leodegarii  episcopi 
Deo  servientibus  fü^rt  auf  äJ^rbad^,  beffen  <Sc^n6^Iiger  ber  ^.  tobegariu0  voax, 
@a  MabiUon,  Annales  II,  321,  bem  fld?  JJroben  I,  62.  286;  Joren*,  ©.  10 
91.  9;  Monnier  e.  8  anfc^ßegen;  ebenfo  2)UininIer  bei  Jaffi^  1.  c.  92.  1. 

')  Epist  112,  Jaff6  VI,  458:  Dum  ego  adolescens  Komam  perrexi  et 
aliquantos  dies  in  Papia  regali  civitate  demorarer,  qoidam  ludaeus,  Lullns 
nomine,  cmn  Petro  magis&o  habuit  disputationem;  ogt.  epist.  96.  116, 
e.  899.  478—479:  Vers,  de  sanctis  Euboncens.  eccl.  v.  1457—1458,  Poet 
Lat  I,  201-202. 

«)  Versus  de  sanctis  Euboncens.  eccl.  v.  1459  ff.,  1.  c.  <B.  202. 

^)  Altfrid.  y.  Liudgeri,  I,  10,  (Sefdfi^tSquetten  bed  «iiSt^umd  SJUinfler  IV, 
15 :  abbas  Gre^orius  .  .  .  direxit  .  .  .  Liudgerum  aUumque  fratrem  fortio- 
rem  aetat«  Sigibodum  nomine  ad  episcopnm  ...  et  manserunt  illic 
anno  uno.  Alchuinus  etiam  iUo  in  loco  tunc  magister  erat. 

8)  Altfir.  V.  Liudgeri,  I,  19,  ^.  28;  (Rnleitmig  bon  l^idcmp  @  XXIV  f.; 
a>tomter,  9leue«  «rc^i»  IV,  189:  Poet  Lat  aev.  Carol.  I,  149.  150—151. 
160;  Alcuin.  epist  14.  16.  20.  218,  Jaff^  VI,  167.  170  Sfl.  1.  176  ?«.  5.  709. 

•)  Vita  Alcuini  c.  9,  SS.  XV,  190:  Noverat  enim  eum  (Alchuinum 
KarolusX  Quia  olim  a  maglstro  sno  ad  ipsum  directus  fiierat;  ogl.  ^iejn 
a)ünimler,  Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  160  i«.  8  (0.  e.  140  Sfl.  4). 

')  Vita  Alcuini  c.  8,  SS.  XV,  189 :  -Romam,  volo,  venias,  indeque 
revertens  viiutes  Franciam.  Novi  enim  multum  te  ibi  facere  f ructum ;  erit- 
qne  Christus  dux  tui  itineris,  perducens  ac  gubemans  te  illuc  advenam, 
818  ut  expngnator  nefiandissimae  heresis,  hominem  Christum  quae  conabitar 
adoplivum  astruere,  et  fidei  sanctae  trinitatis  firmissimus  defensor  claris- 
eimusque  praedicator.  Perseverabb  ergo  in  terra  peregrinationis,  multorom 
illuminans  animas." 


Digitized  by  LjOOQ IC 


892  ^1- 

nad^  Jcincm  eigenen  3^"9"'6  ^^"^  ä^nlic^e  5ßropt)eieiunfl  unb  Sr* 
ma^nung  jut^eil  gettjorben*).  Allein  ber  Sioarop^  f)at  bic^ 
Beugnil  in  ttjillfürlid^er  unb  anac§ronifti?c^cr  SQBeife  öernjert^ct^).'^ 
gjidpt  einmal  fo  öiel  tt)erbcn  toir  au^  biefcr  angäbe  be^  JBiogropljen  \ 
festlegen  bürfcn,  bafe  Älfuin  Jd^on  bontalS  mit  bem  ©cbanfen  an 
eine  neue  9?ei?e  nac^  fRom  fid^  beschäftigt  ^abe^);  erft  ein  ganj 
beftimmtcr  Mnlag  beflimmte  i^n  eine  jold&e  iReije  ju  unternehmen. 
S)ie  fränfi^d^e  ©agc  ^at  3llfuin'g  Mnfunft  im  fränfifd^cn  JReic^e 
jc^on  ftül)e  mit  einem*  ge^cimni^oollen  Schleier  umgeben.  3"^^^ 
©Grotten  aug  Srianb,  etjä^It  ber  SKönc^  tjon  St.  ®aÖen*),  famen 
mit  brittijd^en  Äauficutcn  an  bie  gaOifd^e  Äüfte,  ajiänner,  bie  in 
ben  tt)elthc|en  unb  lirc^Iicfien  SBiffenfc^oftcn  untoergleic^Ii^  untere 
rid^tet  toaren.  S)a  fie  ni^t^  ju  uerfaufen  Ratten,  boten  [ic  SBeiö^ 
l^eit  feil:  „S33er  nac^  SBeiö^eit  öerlangt,  ber  fommc  ju  unö  unb 
neftme  fie  öon  un^;  benn  bei  ung  ift  fie  löuflicfi."  5)aDon  erfuhr 
Äönia  Äarl,  lie^  fie  eilig  herbeirufen,  fragte,  ob  eö  n)al)r  fei,  mic 
baö  ©erilc^t  fage,  bafe  pc  a33eiöt)eit  bei  fidg  fü|^rten.  Sie  bejahten 
cg  unb  forberten  auf  bie  5^age,  toa^  fie  bafür  verlangten,   „nur 

Seeianete  Drte  unb  em^fänglid^c  ©eclen,  S^a^rung  unb  Äleibung"  *). 
larl,  tjott  5^cube,  bebielt  fie  eine  f urje  ßeit  lang  bei  fid6 ;  nad^^er 
aber,  als  er  burc^  rriegerifc^e  Unternehmungen  in  ^nfpruc^  ge* 
nommen  tourbc,  tt)ieS  er  bem  Sinen,  ßlemenS  ^),  einen  Slufent^alti^* 
ort  in  ©aUien  an  unb  gab  i^m  ja^Ireic^e  junge  fieute  Don  ^od) 

1)  Epißt.  140,  Jaff^  VI,  541 :  Ad  cuius  servitii  facultatem  divina  ut 
credo ,  iubente  dispensatione  ad  ffloriosnm  et  omni  honore  nominandum 
huins  regni  principem  et  regem  Carolum  vocatus  adveni;  sicut  mihi  qui- 
dam  sanctissimus  vir  prophetiaeque  spiritu  praeditiis  Dei  ease  voluntatem 
in  mea  praedixerat  patria;  etiam  et  ut  vir  venerabilis  totusque  Deo  de- 
ditus  mens  mihi  mandatum  dederat  magister:  ut  si  alicubi  novas  audirem 
oriri  sectas  et  apostolicis  contrarias  doctrinis,  mox  totum  me  in  defen- 
sionem  catholicae  fidei  dedissem.  S9Ht  bem  magister,  toelcber  ä^m  btefen  %uf« 
trag  ert^Ite,  ifl  Helber^t  gemeint,  Dgl.  ebb.  9^.  1;  bie  ^rop^mta  fd^t  Kfuin 
baaegen  emem  Stnbem  gusufd^reiben.  8gL  ttbrigend  mä^  Alcuin.  epist  35,  6. 255; 
Adv.  Elipantum  I,  16,  Opp.  ed.  Frohen.  I,  882. 

^  95gL  bie  t)or.  9[nm.  unb  über  bie  abopttonifc^e  ^orefie  mib  beren  IBe« 
fam))fmtg  burc^  llfnin  unten  9b.  11. 

^)  2)a9  unb  nix^  mel^r  alaubt  Monnier,  ^.  13  f.,  totidfa  Stelbet^t  unb  ^U 
futn  (Jmofigmigen  untetfc^tebt.  oie  ihnen  n^o^  fem  lagen. 

*)  De  Carolo  M.  1.  I.  c.  1,  JaflF^  IV,  631-632. 
^^)  Monachus  Sangali.  1.  c :  Qui  cum  inquisisset  ab  eis,  quid  pro  ipsa 
precii  peterent,  responaemnt:  ,Non  precium  quidem,  sed  loca  tantumopor- 
tuna  et  animas  ingeniosas,  o  rex,  petimus ;  et  sine  quibus  ista  peregrinatio 
transigi  non  potest,  alimenta  quidem  et  quibus  tegamur.* 

«)  «kiL  über  ben  @<^tten  (äemen«  Catal.  abb.  Fuld.  SS.  XHI,  272,  m 
Dom  Ibt  ftatgar  gefagt  n7irb:  —  direxit  .  .  .  Modestum  cum  aliis  ad  Clemen- 
tem  Scottum  grainmaticam  studendi:  Walahiiid.  Strab.  Visio  Wettini  v. 
124,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  JI,  308  k  8.  670;  Theodulf.  carm.  79  v.  55  f., 
ib.  I,  581  ^,  1 :  Ozanam,  Etndes  germaniques  I^  La  civilisation  chr^ 
tienne  chez  les  Francs  @.  512.  513  9).  1 ;  2)fimmler,  (S>ef(^.  b.  ofifrftnr.  9let4#  II, 
649  91.  8;  9leued  «rc^i»  IV,  258  f.;  ©tmfwi,  gabrbb.  8ub».  b.  SJr.  H,  256  ff.; 
(Sbertn,  80.  116.  HI,  215—216;  S^attenba«^  2)0^.  5.HnfI.  I,  195.  217  91.  1  }C 
dx  unbmete  bem  jungen  Jtatfer  Sotl^ar  em  grammatif^e^  fkrf. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^ranntf(^aft  StoxVi  mit  Wim,  393 

itnb  ^lieber  }u  unterrichten,  lieg  i^nen  Unterhalt  an  fie6engmttte(n 
getDä^ren  unb  räumte  i^nen  angemeffene  SSJo^nungen  ein.  S)en 
anbern  ^)  fc^tdte  er  r\ad)  3talien  unb  tt)iei^  i^m  baö  fitofter  be^  t). 
^uguftinuS  bei  $Qt)ia  an,  bamit  olle,  bie  ed  toollten,  ftc^  bort  um 
t^n  fd^aaren  tonnten,  um  fic^  Don  i^m  unterrichten  ju  laffen.  S)ic 
yiai)x\d)t  Don  foldben  Vorsängen  brang  ju  Slltuin,  unb  ba  er 
^örte,  wie  bereitioiuig  Äarl  gelehrte  äWänner  bei  fic^  aufnahm,  be^ 
ftieg  er  ein  ©c^iff  unb  fuc^te  i^n  auf. 

S)ie  ganjc  Srää^lung  ift  Don  3ntereffc  ald  eine^  ber  früf)eften 
©rjeugniffc  ber  ©agenbilbung  über  Äarl;  für  gefc^ic^tltc^  fann 
fic  nid|t  gelten  2).  S)ic  SSeranlaffung,  bei  ttjeld^er  Äarl  unb  ?llfuin 
fic^  fennen  lernten,  ttjar  eine  anbere.  Sin  Slelber^t'g  ©teOe  ttjurbe 
jd^on  778,  nad^  beffen  9tefignation,  (Sanbalb  Srjbifc^of  Don  g)orf ;  Don 
t^m  erhielt  2llfuin  ben  Auftrag,  nac^  9lom  p  reifen  unb  Dom  J^apfte 
ba^  5ßaflium  für  i^n  ;;u  ^olen^).  Sluf  ber  SRüdfreife  traf  er  in  ?ßarma 
mit  Äarl  sufammen*)  unb  warb  Don  biefem  aufgeforbert,  wenn 
er  Jic^  feiner  ©enbung  entlcbigt,  aug  feiner  ßeimat  in^  fränüfc^e 
Steid^  jurücfäulommen  *).  aituin  jagte  eS  ju,  faDS  fein  Äönig  unb 
(Sr^bif^of  (Sanbalb  i^re  SinWiQigung  geben  würben,  unb  reifte 
junäc^ft  na^  @ngtanb  prüct.  ßönig  unb  Srjbifc^of  willigten  ein, 
aber  nur  bebingt:  er  foQte  fpäter  wieber  nac^  @nglanb  jurücf^ 
fommen^).  @o  begab  fic^  Sllfuin  an  ben  |)of  Sarfg,  wo  er  ju 
(gnbc  781  ober  Slnfang  782  ange!ommen  fein  wirb  unb  Dorläupg 
gegen    ac^t  3at)re  oerweilte '').     ©eine  Berufung   in^   fränüfc^c 


')  O^ne  3^^^\  ff^emt  2)ungal  aemetnt  ju  fem;  togl.  Sot^ar'iS  Capitalare 
OlonnenBe  ecclesiast.  I  (825),  c.  6,  Capp.  reg.  Francor.  I,  327:  primum  in 
Papia  conveniant  ad  DuDgalum ;  Ozanam  1.  c. ;  SBattenbacp,  Ueberf.  btö  Mon. 
Sangall.  2.  «ufl.  (®eW(^tf(^r.  ber  beutfc^en  ©OQett  IX.  3a^^  13.  »b.  @.  4  91. 1); 
3a^bb.  ?ub».  b.  gr.  I,  237  9?.  5.  U,  257;  Tümmler,  9toie«  «rc^to  IV,  254; 
Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  394  m.  3;  ffiattenba*  2)00.  5.  «ufl.  I,  145.  149. 
253  i».  2.  274;  (gbert  U,  224  9?.  4;  Malfatti  II,  277. 

')  Salf(^  tfl  ed,  memt  Ozanam  meint,  ber  Tl^nd)  fe|je  bie  Sntmtft  ber  betben 
@<i^otten  erft  in  bie  3^  nac^  StatV»  Haiferfrdnmtg.  2)er  "SUfinäi  f(!^eibt  bielmel^r: 
cum  in  occiduis  mundi  partibas  solus  regnare  cepisset,  fe^t  alfo  bie  Serufimg 
berfelben  jebenfalld  in  eine  p  frtt^  3^^ 

»)  Vita  Alcuini  c.  9,  SS.  XV,  190. 

*)  V.  Alcuini  1.  c. :  Cumque  reverteretur  accepto  pallio,  habuit  regem 
Karolum  Parma  civitate  obvium;  ügL  o.  @.  372  9c.  2. 

^)  V.  Alcuini  1.  c:  Quem  magnis  rex  allo<][uen8  suasionibus  et  pre- 
cibuB  postulayit,  ut  ad  ee  post  expletionem  miseatici  in  Franciam  re- 
verteretur. 

^)  Vita  Alcuini  c.  9:  Fecit  autem  Alchuinus,  aliorum  deservire  cu- 
piens  |)rofectui,  ut  sibi  rogarat,  cum  auctoritate  regia  sui  proprii  et  archi- 
episcopi,  eo  tantum  iure,  ut  iterum  ad  eos  reverteretur. 

'j  ©eftimmte  Angaben  über  bie  8«t  feiner  Inhmft  flnbcn  fU^  nirgenb«.  2frobcn 
L  @.  XXVIH;  ö>ren6  @.  15;  S)ttmmter,  «Dgem.  a)eutWe  »iograp^e  I,  343; 
Poet.  Lat  I,  160  benftet  and  3abr  782;  (Edbart  I,  680;  Monnier  e.  18  anB 
So^r  781.  Srria  nimmt  iebenfoä  iMS^  (nad)  Mabillon,  Ann.  Ben.  II,  258) 
m,  ^atum  ffobt  ben  SfMq  bon  $arma  na^  vobia  begleitet;  bie  bon  il^m  angoogene 
etdLt,  oben  @.  391  iR.  2,  mug  fi(^  auf  bie  frft^  Sunoefen^eit  SUtuin'i  in  Stäen 
hqkffitt,  ba  berfelbe  ^df  mit  ©Qug  auf  bad  So^r  781  nic^t  me^r  einen  adolescens 


Digitized  by  VjOOQ IC 


394  781. 

8?ci(fi  ift  ein  Srcignig  öon  bcr  größten  SBcbcutung ;  nic^t  bloS  auf 
bic  ^cbung  bc^  toiffcnfd^aflUd^en  ßcbenS  unb  bic  ^cförbcrung  bcr 
Silbung  überhaupt,  fonbcrn  andj  auf  bic  ©cftaUung  bcr  tir^lic^cn 
unb  fclbft  bcr  politifc^cn  SScr^ältniffc  ^attc  er  mäggebenben  ©in* 
flufe.  2)icfc  äioeitc  ©eite  feiner  aSBirffamf eit ,  fein  ©influg  unmit^ 
tclbar  auf  ba§  öffentliche  Seben,  tritt  onerbing^  crft  fpäter  ^cröor, 
nac^bem  er  bicibcnb  inö  frönfifc^c  9tcic^  übcrgeficbclt  ttjar.    ^in* 

f.egcn  feine  Iptigfeit  für  bic  Hebung  bc«  roiffenfd^aftlic^en  ßeben«, 
ür  bic  Verbreitung  tt)if|enfc^aftlic^er  Silbun^  beginnt  f ogleid^ ;  mit 
bcr  ßcitung  biefeg  3^^^fi^^  ^^^  ^axV^  9tegierungöt^ätigfeit  ttjurbe 
üon  i^m  SlUuin  beouftragt;  er  tpar,  tjom  tönige  felber  abgefe^en, 
§aupt  unb  äWittcIpunIt  bc?  ©cle^rtcnfrcifcS  am  frönlifc^cn  §ofc, 
welcher,  nac^bem  anfc^cinenb  fc^on  früher  ^)  5ßeter  Don  5ßifa  unb 
$auItnuS  gefommen  toaren,  782  aucQ  noc^  $au(ud  ^iaconuiS  j^iu'^ 
julam,  für  bic  ^ebung  bcö  gciftigcn  Sebcnö  eine  große  SBJic^tiglett 
erlangte. 

©icffcitg  bcr  Sllpcn  begegnet  Äarl  juerji  toieber  in  SBormS, 
tt)o  er  ungefähr  im  äuguft  angcfommcn  fein  toirb*).  S)ort,  tt)o 
fiart  einen  ßeer*  unb  SReic^ötag  (äWaifcIb)  ^ielt^),  tourbe  baö  SBcr* 
Mltnife  laffilo'g  jum  Äönige  gcorbnet.  S)er  in  8?om  jtt)ifc^en 
Karl  unb  §abrian  getroffenen  Serabrebung  gemäß  l^atten  ft^ 
unterbeffcn  jmei  pöpftüc^c  unb  jmci  Iöniglic§e  (Sefanbtc,  jene  bic 
JBifc^öfc  gormofuö  unb  ©amafuö,  biefc  bcr  S)iaconu«  SRiculf,  Diel* 
leidet  ber  fpätcre  ©rjbifc^of  Don  SRainj*),  i^nt>  bcr  Dbcrmunbfc^cnf 


nennen  tonnte.  Sugerbem  iß  t9  roa^rftbeinfick  bag  bte  [^eannng  auf  StaxVi  ba« 
maliqer  ^inretfe  md)  fftom  erfolgte;  ein  ^ufent9a(t  StaxV»  ht  faxma  auf  ber  9iü(f • 
reife  tfl  m(^t  b»eugt 

1)  »gl.  Alcum.  carm.  4,  v.  42,  Poet.  Lat.  I,  222;  JDümmler  ibid.  e.29. 
123;  'SlmeS  «rti^i»  IV,  113;  S)ippolbt  @.  70;  unten  j.  3.  782.  —  ©attcn- 
ba4  I*^,  144  unb  (Sbert  II,  5  nehmen  bogeaen  an.  baß  $eter  Don  $ifa  unb  ^aulud 
2)iaconud  gleitbjeitig  mit  ^Itutn  an  StaxV9  $of  gelommen  feien. 

Ob  «Ifum,  wie  Soren^  @.  14;  Monnier  @.  18;  auÄ  ©attenba(^  a.  a.  D. 
®.  151  unb  (Sbert  II,  5  annehmen,  Je^t  fc^on  Don  fernen  gittern  ©tgulf,  9Bi)o 
unb  Srnbugid  begleitet  war,  ifi  ungewig;  bie  Vita  c.  11  nennt  biefelben  erfl  M  feine 
®*üler  in  %oux9  (J&M  VI.  20  ^.  3;  SS.  XV,  191  SR.  4.  5). 

^)  ^er  bie  Urfunbe  00m  31.  tugufi  act.  ^ngel^eim,  bei  SBenct  üb,  12 
iRr.  9,  gehört  nid^t  ^ie^er,  og(.  unten  e.  402  9{.  6.  ^If(^  ifl  bie  Urfunbe  für 
ijfulrab  Oon  @t.  ^entiS,  „nepos  noster*^,  act.  Wormatia  civitate  in  anno  13. 
regnante  domno  nostro  Carolo  gloriosissimo  rege  Francomm  et  Longo- 
bimiorum  ac  patricio  Romanomm,  Doublet  ®.  714;  btiMleiAen  bie  Urfunbe 
fttr  gulrab  üom  20.  «pril,  act.  «d^en,  Doublet  @.  713  f.;  ©idfel  U,  404;  SWü^l- 
bac^er  «Rr.  228.  235. 

')  Ann.  Mosell.,  SS.  XVI,  497:  Et  reversus  est  rex  in  Francia  .  .  . 
et  magnum  Francorum  conventum  id  est  Magis  campum  apud  Wormosiam 
habuit  civitatem;  Ann.  Lauresham.  SS.  I,  32.  Ann.  Quelferb.  SS.  I,  40: 
Mai  campus  ad  Wormatia:  Ann.  Nazar.,  Alam.,  ibid.;  8t  (SkiQer  Df^üt^. 
XIX,  236;  Ann.  Petav.  SS.  I,  16:  Sine  hoste  fiiit  hie  annus,  nisi  tantum 
Vurmacia  civitate  venerunt  Franci  ad  placitum  .  .  . 

*)  8gl.  Böhmer -Will,  Re^esta  archiepp.  Maguntin.,  (EinL  @.  XVI; 
Wettberg  I,  579;  ba^u  aud^  Poet,  tat  I,  431,  vhf.  2,  v.  7  (levita  humilis  Ri- 
colfus):  ogf.  ibid.  U,  694;  S^^c^ungen  ^ur  beutf(^en  Okfc^id^te  XXII,  435 
(Richolphus). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@cfanbtf(^ft  an  Xa\fiio.  395 

@6cr^arb  *) ,  ju  lajfilo  begeben  unb  i^m  bie  gorberung  ^axV^ 
üotfletragen,  bafe  er  jeineö  früheren  Cibe^  ßebcnlen  unb  ben  gegen 
^ippin,  Äart  unb  bie  granfen  fibernommenen  aScrpflid^tunflen  nad^* 
lommen  möge  2).  @o  beftimmt  toax  laffilo  noc^  nie  feit  ber 
3;^ronbefteigung  StaxV^  an  ben  bem  Äönige  fd^ulbigen  ©e^oriam 
erinnert  worben;  er  toax  gewohnt,  baß  Sari  in  feinem  JBereid^e 
i^n  ungeftört  ttjaltcn  ließ,  ^atte,  fo  ttjeit  bie  Äunbc  reicht,  jebe  SSor* 
ftc^tömaferegel  oerfäumt,  um  fic^  für  alle  gäHe  eine  Unterftüfeung 
aegen  bie  fränfifd^e  Ueberma^jt  ju  fid^ern.  ©c^wer  ju  fagen  ift 
freiließ,  mo  er  eine  folc^e  ©tüfee  ^ätte  fuc^en  foOen,  feitbem  bo^ 
langobarbifc^e  9?cic^  bie  Seute  ftarFö  gettjorben  toar.  SincJBer* 
binbung  mit  ben  ©riechen,  mit  Jlric^ig  uon  SBeneoent  wäpc  öon 
jroeifel^aftem  S33ert^  für  i^n  geujefen,  mußte  not^wcnbig  Sari  reijen 
unb  bemfelben  eine  |)anb^abe  }um  @infc^reiten  gegen  i^n  bieten ;  t)on 
tt)irllic^em  Slufeen  lonnte  i^m  nur  eine  93erbinbung  mit  bem  ^a))fte 
fein,  aber  biefer  509  e^  uor  ober  fa^  fic^  burc^  feine  Sage  gc* 
nöt^igt,  gemeinfc^afthc^e  ©ac^c  mit  Sari  ju  machen.  SBÖar  Saffilo 
bur^  bie  i^m  überbrachte  gorberung  ^axV^  überrafit  ober  ^atte 
er  fie  lommcn  fe^en,  eS  blieb  il)m  laum  eine  anbere  Sfea^l  ate  fid^ 
ju  fügen,  rücf^altlo^  auf  bie  öon  ftarl  geftettten  93ebingungen  ein* 
juge^en,  ttjenn  er  nic^t  foglcic^  feinen  fieberen  Untergang  felbfl 
licrbeifü^rcn  n?olIte^).  SBelc^e  ©efa^r  i^m  bro^te,  fann  bem§cr=« 
pge  ni^t  entgangen  fein.  (Sine  befonbere  äJeranlaff ung ,  nac^^ 
rüdlic^  gegen  i^n  aufjutrcten,  ^attc  er  Sart  nid^t  gegeben*),  e^er 
mit  Sngjilic^er  ©orgfalt  jebe  Scrübrung  mit  il^m  öermieben» 
Äart  »artete  nidpt,  oi«  i^m  lafftlo  befonbere  JBeranlaffung  gab 
Schritte  gegen  feine  ©elbftänbigfeit  ju  t^un ;  in  feinen  Slugen  toax 
laffilo'^  ©tettung  längft  eine  ganj  unberc^tigtc,  bie  er  nur  be^* 
^atb  nod^  nic^t  anget'aftet  ^atte^  »eil  er  burc^  ben  ©ac^fenhrieg 
JU  fe^r  in  Slnfprucg  genommen  toar.  ©obalb  nac^  ber  fd^ein* 
baren  Untcrttjerfung  ©ac^fend  im  3a^rc  780  biefe^  ^inberniß 
fortgefallen  toar,  ging  er  gegen  laffilo  \)ox,  ber  fic^  nic^t  barüber 
täufc^en  fonnte,  baß  eg  auf  bie  SSernicfttung  feiner  ©elbftänbigfeit 
abgefeben  toar. 

')  »gL  übtr  bcitfclben  unten  ©b.  II.  (bot  «bfc^nitt  Übec  bie  ^fbeamten); 
©aifi  III,  2.  Hufl.  @.  501  91.  1. 

2)  SJgL  oben  @.  382.  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  160—162:  Et  tunc  missi 
sunt  duo  missi  ab  apostolico  supradicto,  hü  sunt  Formonsus  et  Damasus 
episcopi,  ad  Tassilonem  ducem  una  cum  missis  domni  Caroli  regis,  his 
nominibus  Riculfiim  diaconem  et  Eborhardum  ma^^ster  pincernarum,  ad 
commonendum  et  contestandum,  ut  reminisceret  priscorum  sacramentorum 
suorum,  ut  non  aliter  faceret  nisi  sicut  iureiurauao  iam  dudum  promiserat 
ad  partem  donmi  Pippini  regis  et  domni  Caroli  magni  regia  vel  Franco- 
rum;  Annales  Einhaidi,  SS.  I»  163.  )6ei  Siegtno,  SS.  I,  559  falfd^:  Siculfo 
capellano. 

»)  ©aL  ©übinger  I,  120,  unb  bie  im  ÖJanjen  jutreffenbe  ©(^ilberung  Don  Xaf* 
jüo'«  etemmq  bei  Vuben  IV,  326  f.  S'Jur  ba§  Äorl  ,3tolien  in  Orbnung  $n 
bringen  wttnftjlen  mußte,  um  mit  Saffito  ju  boUenben",  lluben  IV,  328,  i|l  ni^t 
not^menbig  an^e^men. 

*)  »gL  0.  ©.  362  unb  381. 


i 


Digitized  by  LjOOQ IC 


396  781. 

laffilo  fc^cnftc  bcn  5<^^*>^^""fl^"  ^^^  fränfijc^cn  unb  päpfi*» 
ßd^cn  ScöoOmäc^tifltcn  ®c^ör,  crflärtc  fid^  bereit,  tocnn  Sari  i^m 
©cijcin  ftcücn  loottte,  fic^  pcrjönlic^  bei  i^m  einjupnben  ^),  unb  Sart 
ginfl  barauf  ein.  60  erfc^icn  lafplo  öor  bem  Äönige  in  SBormg 
unb  t)erfprac^  in  einem  neuen  (Sibfc^n^ur,  ade  bie  93erpf(ic^tungen 
ui  erfüllen,  bie  er  früher  gegen  5ßippin  übernommen^).  S)iefer 
@ib  enthielt  ein  @elöbnig  ber  Xreue  unb  bed  @e^orfamd  gegen 
ben  granfenfönig  unb  feine  ©ö^ne^).  älg  JBürgen  foOtc  lafplo 
12  erwählte  ©etjeln  ftetten,  welche  benn  auc^  nod^  in  bemfelben 
3a^re,  atö  Äarl  fic^  in  Ouierj^  befanb,  im  Auftrage  lajfilo'ö 
öon  bem  Sifc^of  ©inbpert  Don  JRegenöburg  *)  i^m  überliefert 
n?urbcn*).  SS  wirb  berichtet,  laffilo  ^abe  bem  Äönige  nac^ 
SBormg  reid^e  Oefd^enle  überbrac^t«):  ein  @egengefc^enf  öon  Äarl 

*)  «ocntm,  in  bcn  Annales  Boiorum  (3franff.  Iß27,  @.  177)  tagt  bie  bo- 
mausen  Ser^anbbmgcn  in  Stegendburg  Don  2:a{fUo  unter  bem  ^eirat^  ber  ^ifd^ofe 
i^irgüiuiS  oon  €ahburg  unb  ^rbeo  Don  greifing  führen:  ryal  (Shraf  ^unbt,  fü)bh,  b. 
SRünc^ner  Slfab.  W,  (5L  XH,  1,  2>.  188. 

*)  Ann.  Laur.  mal.  S8.  I,  162:  Et  coniunj^ns  se  supradictuB  dux  in 
praesenciam  piissimi  regia  ad  Wormaciam  civitatem,  ibi  renovans  sacra- 
menta  et  dans  dnodecim  obsides  electoB,  ut  omnia  conservaret,  qnicquid 
domno  Pippino  r^  promiserat  inreiurando,  in  causa  supradicti  domni  Ca- 
roli  regis  vel  fidenum  snorum;  Ann.  Einh.  SS.  I,  163;  Ann.  Lauriss.  min. 
ed.  Waitz  @.  418:  Carlus  rez  Dassilonem  ducem  ad  se  accersiit  Worma- 
ciam. —  Tassilo  promittit  fidem  servare  regi  cum  iureiurando,  quem  di- 
mittit  rex  honorince  et  imperat  sibi  obsides  mitti  .  .  .  ^ie  Ruf^^i^nnenfmift 
2:afftIo'd  mit  Staxi  in  SSormi^  ermahnen  md)  Ann.  Petav.  SS.  I,  16:  et  ibi  fiiit 
Taxilo  dux  de  Bawaria;  Ann.  Mosell.  SS.  XVI,  497:  et  colloquinm  cum 
Dasilone:  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  82.  Ueber  bie  2)arflellung  in  Stoentin'd  bo^erifd^ 
(E^ronif  ed.  ^ejer,  3o^.  JCurmair*«  ffierfe  V,  109  (na*  (Sranft?),  ögl.  »liQler.  @.-©.  ber 
bo^.  «fab.  rtiL-Wl.  (JI.  1881.  e.  278  ff.;  baju  oben  ©.  883  91.  2.  (Ed  ^ei|t 
bort:  „Da  legt  sich  pabst  Hadrianus  derzwischen,  ward  undertediger, 
schicket  zwto  bischof  von  Rom  in  Baiem  zu  herzog  Thessel,  die  machten 
frid  zwischen  dem  herzog  und  künig.  Herzog  Tbessel  kam  zu  seinem 
veter,  künig  Karl,  gdn  Wormbs,  schenket  im  gros  guet  und  gelt;  herwider 
schenket  im  der  künig  noch  mer  und  entpfieng  herzog  Thessel  gar  ^lich 
und  erpot  im  grosse  zucht  und  dr.  Sie  stiessen  ainen  ewigen  frid  mit- 
einander an." 

^)  )BgI.  Ann.  Laur.  mai.  787,  SS.  I,  170  (si  ipse  sacramenta,  quae 
promiserat  domno  Pippino  rege  et  domno  Carolo  itemquae  rege  non 
adimplesset  —  nisi  in  omnibus  oboediens  fuisset  domno  Carolo  rege  et 
filüs  eins  ac  senti  Francorum  —  eo  quod  sub  iureiurando  promissum  ha- 
bebant  (habebat  v.  l.X  ut  in  omnibus  oboediens  et  fidelis  tüisset  domno 
rege  Carolo  et  filiis  eins  vel  Francis;  Ann.  Einh.  787,  SS.  I,  171:  ab  olim 
regi  promissa  fide  —  auid  Tassilo  de  promissa  sibi  fidelitate  facere  vellet^ 
Ann.  Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  414:  quod  Pippino  regi  cum  iuramento  patn 
suo  promiserat  et  denuo  ipsi  et  filüs  suis  sub  iureiurando  firmaverat 

*)  «gl.  über  benfelben  ftettberg  II,  274—275;  o.  e.  56.  283. 

")  Ann.  Laur.  mal.,  meldte  nad^  ben  oben  9{.  2  angeführten  Sorten  fort* 
fahren:  <pu  et  ipsi  obsides  recepti  sunt  in  Carisiacum  villa  de  manu  Sin- 
berti  episcopi;  Ann.  Einh.:  —  obsides  duodecim  qui  imperabantnr  sine 
mora  dedit,  quos  Sindbertus,  Reginensis  episcopus  de  Baioaria,  in  Carisiaco 
ad  conspectum  regis  adduxit;  Ann.  Laur.  min.  @.  413,  toddft  (t)gL  o.  9^.  2) 
fortfa^:  quod  ita  et  fecit 

*)  Ann.  Petaviani  L  c:  magnaque  munera  praesentayit  domno  regi; 
«oentin  (t)gl.  o.  gf?.  2). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Sibedleifhttid  Za\\iW9  in  SBorm«.  397 

iparett  uieOeid^t  btc  bciben  9}i0cn  Sngolbeflat  (Sngolftabt)  unb 
fiutra^a^of  (Sauter^ofen)  im  iRorbflou,  Don  benen  ein  fpätered 
Ocfcfe  ^orP^  bcfagt,  baß  er  fie  Ia?fiIo  ju  SSeneficium  öerlie^cn 
^atte^X  uub  QuS  n^eld^en  bem  ^erjoge  reid^Iic^e  (Sinfünfte  ju^e« 
fioffen  ?eiu  tperben.  SebcnfoIIg  tourbc  ber  ^erjog  bom  Äöntae 
in  el^renöoller  SBeifc  entlaffen  ^).  ©ine  SRac^ric^t,  oerjuf olge  %a\[no 
mi)  jeincr  JRüdfe^r  mi)  JBatern  ben  altin  ®rafen  äRac^elm  mit 
t)ielen  ©efä^rten  nac^  9?om  fc^idte,  bic  aber  alle  am  ^kbtt  ju 
JRom  ftarben  ^),  barf  too^I  nicgt  ganj  unerrtä^nt  bleiben.  SBiebicl 
©laubttjfirbiflfeit  it)r  bcijumeffen  tft,  muffen  toir  jeboc^  ganj  ba^tn* 
gefteüt  fein  laffen. 

Unterbeffen  l^atte  auc^  ber  junge  jtönig  fiubn^ig  fein  Aöni^^ 
reid^  äquitanien  betreten.  Äarl  führte  i^n  nid^t,  tt)ie  ^ippin  m 
Stolien,  felber  in  feine  ^errfc^aft  ein;  n?o^renb  ber  SSater  ft(^  nad^ 
S)eutfd^Ianb  jurüdbegab,  trat  fiubn^ig  bte  Steife  nac^  Slquitanien 
ön  *).  3""ä^ft  würbe  ber  breijä^rige  fiönig  bis  Orleans  gebracht ; 
bort,  na^e  ber  nörblidöen  ®tenje  ^quitanieng,  tt)urbe  er  in  einer 
iür  fein  Älter  angeme(fenen  SBÖeifc  gettjoffnet,  auf  ein  ^ferb  gefcfet 
unb  fo  nac^  Stquitanten  geleitet.  Suq  i^m  n^ar  natürlich  eine 
äJormunbfc^aft  an  bie  @eite  gegeben,  ^ie  Stelle,  n^eld^e  bei 
^ippin  SRotd^ilb  öerfal^/  übertrug  üarl  bei  Subtoig  einem  ge* 
n)iffen  Srnolb,  ber  nic|t  nur  feine  Srjie^ung  fonbern  aud^  bie 


^)  Divido  regnorum  a.  806,  c.  2,  Capp.  I,  127:  Baiovariam,  sicut 
TasBilo  tenuit,  escepto  daabufi  villis  quaram  nomina  eont  Ingoldestat  et 
Lntrahahof,  qnas  nos  quondam  Tassiloni  beneficiavirnus  et  pertineiit  ad 
paran  qui  dicitar  Noiihgowe  (t)gt  Ordinaüo  imperii  a.  817,  c.  2,  ib.  @.  271). 
9bib^  f4t  biefc  Sedd^unq  in«  ^äft  IIB,  e.  817 ;  aRfi^OHK^  »ol^I  jebenfalU 
unrichtig  794  (@.  125;  bglmiten  »b.  IL);  ^\äf  ©oretiuÄ,  Capp.  1,  271  91.2. 
S^6  Uf,  2.  $(ufL  e.  109-110  91.  1  unb  9Ha(er,  (&^6).  mtm  I,  164  M- 
mu&m  bogegen,  bog  fic  bamatt  781  erfolgte.  &teber  anberS  9letd)erg  II,  177, 
toüqtc  axamnmi,  hc^  ber  9hnrbgan  780  bon  )6atem  lodgetremit  unb  nur  jene  beiben 
(SHIter  bem  6er)oge  atö  Se^en  Don  i^irl  berbCeben  feien.  Ucber  &^ntt(^e  Snftdbten 
bon  ^äf,  ^mndf  U.  I,  13  unb  Cui^mann  DgL  8fHe)Ier  in  iJorfd^gen  xVl, 
404  91.  1. 

«)  Ann.  Laur.  min.  1.  c.  (bg(.  o.  ®.  396  91.  2):  quem  dimittit  rex  ho- 
norifice  (ffima^  Ann.  Enh.  Fola.  SS.  I,  349:  honorifice  remissus  ad  sua). 
Ann.  Petav.  L  c:  et  per  snum  comi^tum  (eine  ^bfc^r.:  per  eius  licentia) 
rediit  ad  patriam.  Ucba  boS  SBort  comigatus  (=  commeatoa,  comiato,  cong^) 
bgl.  ib.  9^.  8;  Capp.  reg.  Francor.  ed.  Boretias  I,  @.  199  c.  5;  201  c.  11; 
»oi*  2)«®.  IV,  2.  ItafL  ©.  582  91.  8;  3a^rbb.  Subw.  b.  JJr.  1,  370. 

')  ^Dentin  a.  a.  D.  B.  110:  Und  zoff  also  herzog  Thessel  wieder  in 
Baiem,  schicket  wider  kirchferten  g^n  Kom  graf  Machelm,  ain  gar  alten 
herren,  mit  viel  geferten:  die  starten  all  am  fieber  zu  Rom;  bo}u  Süejler 
0.  0. 0.;  <0raf  ^m>i  a.  a.  O.  @.  188  ff. 

*)  Ueber  bie  (fyoäit  Öibnng'«  bat  ©idcJ  I,  265.  278:  SDWl^Iba^er  6.  210; 
fte  \ä^i  Don  bem  Xage  feinet  €al5ung  in  9tom  (15.  wpn\  781)  an  geregnet 
worben  ju  fein.  (Rne  fdfc^e  Slled^nung  bei  bem  @<^reiber  gouflinu«:  anno  vice- 
simo  septimo  regnante  pio  principe  domno  Hlodohico  rege,  filio  gloriosi 
Caroli  imperatons,  era  748.  qui  est  annus  incamationis  domini  nostri  Jesu 
Christi  811  (Delisle,  Cab.  des  manuscrits  I,  4). 

Digitized  by  LjOOQ IC 


398  781. 

aftcgicruna^flcfd^äftc  für  i^n  ju  leiten  I)attc  ^) ;  jcboc^  nic^t  er  alleirt^ 
fonbern  c8  n?aren  i^m  noc^  ucrfc^iebenc  anbete  betgegeben,  beten 
gramen  nic^t  genannt  finb  ^).  SSon  anbeten  SWaßtegeln,  bie  ÄatI  bei 
btefet  ©elegen^eit  in  Stquitanien  gettoffen,  iji  ntc^ti?  befannt,  unb 
eg  ift  auc^  ni^t  nöt^ig  anjune^men,  bafe  folc^e  gettoffen  n?utben* 
atquttanien  follte  mit  bem  übrigen  9?eic|e  ebenso  eng  öetbunben 
bleiben  toie  Stauen*),  bie  i^m  emgctäumte  Jlngna^meftellung  wat 
nic^t  einmal  fo  umfaffenb  tt)ie  bie  3talienö.  S)a  gab  e§  feine  alte 
ein^eimifd^c  ©ejefegebung  toie  bie  langobatbifc^e,  jonbetn  e«  galt 
faft  butd^gängig  tömifc^eö  JRec^t,  unb  fo  et^ielt  in  biejem  fünfte 
äquitanien  ni^t  einmal  in  bet  gotm  bie  Seootjugung,  welche  Italien 
jugeftanben  mat.  SSefonbete  aquitanifc^e  {Reic^i^uetfammlungen 
tanben  alletbingö  ftatt,  abet  nitgenb^  finbet  ftc^  eine  ©put  öon  einet 
I^eilna^mc  betreiben  an  bet  ©efefcgebung*);  t)ielmel)t  toax,  im 
SSetgleid^  mit  ben  übtigcn  Xtjeilen  be8  JReicfteö  äuget  Statten,  baö 
Untetjd^eibenbe  lebigttc^  bie  Sin?efcung  einet  eiaenen  ^toüinjial* 
tegietung,  »elc^e  bie  SSetwaltung  im  SRamen  be^  befonbeten  Äönig« 
Don  aiquitanien,  abet  butc^auö  in  Äb^ängigfeit  Don  fiatl  leitete. 
S)et  junge  „Äönig  bet  Jlquitaniet"  ^atte  jeine  Äanjiei,  an  beten 
©pifec  nac^  cinanbet  Deobat,  ®uigo,   §clifad^at  ftanben*),  feinea 


')  Ucbcr  bie  ^UUung  folc^cr  baiuli  ogl.  5Baife  III,  2.  «ufl.  e.  587  f. 
u.  oben  ^.  888.  Stö  einen  aii^itjograig  ^ubmig'd  nennt  ber  9(ffa:onomui8  befanntGd^ 
ben  ebe((}eborenen  9Rön(^  Slb^emar,  melc^em  er  Detbanfe,  roca  er  über  bod  Seben 
?ubn)ig'5  bis  ju  ber  3eit  feine«  Äaifert^um«  mitt^eile,  SS.  IIj  607,  praef.:  Porro 
quae  scripsi,  usque  ad  tempora  imperii  Adhemari  nobilissimi  et  devotiBdmi 
monachi  relatione  addidici,  qui  ei  coaevus  et  connutritus  est  9u4  ber 
festere  (Ergbtfci^of  (£bo  Don  ffttimi  war  anaeblic^  ein  aRitfd)ii(er  unb  au(^  9HiI(^bruber 
Subroia'«  (Flodoard.  bist.  Rem.  eccl.  11,  19,  SS.  XIII.  467:  vir  industrius  et 
liberalibus  disciplinis  eruditus  .  .  .  imperatoris,  ut  fertur,  Ludowici  coUae- 
taneus  et  conscolasticus);  Dgt.  inbeg  ^o^rbb.  ^btr.  b.  ^,  1,  208  iR.  2. 

^)  Vita  Hludowici  c.  4,  SS.  II,  609:  filiumque  suum  Hludowicum 
r^em  rcgnatamm  in  Aquitaniam  misit,  praeponens  iUi  baiulum  Amoldum 
ahoBquo  ministros  ordinabiliter  decenterque  constituens  tutelae  congruos 

Suerili.  Qui  usque  Aurelianam  urbem  cunali  est  vectus  gestamine.  Sed 
>i  congruentibus  eius  aevo  armis  accinctus,  equo  impositus  et  in  Aqui- 
tauiam  est  Deo  annuente  transpositus.  2)ag  %ubR)ia  büS  OrleoniS  in  ber 
SSiege  gebracht  roorben  fei,  ifl  nic^t  }u  glauben.  :2)ef  Setf affer  lagt  il^n  and)  bie 
jhrdnung  in  9Iom  bnn!^  ben  ^pfl  t>or^er  cunarum  adhuc  utens  gestatorio  eni))fanden 
(^.  60b),  aber  er  ^at  ftd^  bei  ber  ^rono(ogif(^en  Semnrrung,  an  me((^er  er  leibet, 
nid^t  Aar  gemacht,  bag  Subaig  immerl^tn  f^on  mehrere  Sa^re  }&^Üe. 

^)  9$g(.  über  bie  ^b^&ngig(dt  bed  aquitanifAen  Unter!onigrei(^d  htkxo,  bie  8e« 
fd^anh^  ber  »efugniffe  Submtg^iS  ald  ^nig  (Ei(fe(  I,  265;  fi$ai(}  UI,  2.  9uf(. 
€J.  861—862,  fowie  unten  §.  3.  782  unb  ©b.  U.  3.  b.  33.  794  u.  818. 

*)  2)agegen  ftnben  fi(^,  nne  n^eiter  im  S^qrte  bemerft  tfi,  Don  Subn7ig  Urfunben 
(eidel  II,  84-85,  L.  1—4;  I,  203;  aWü^ttac^er  <Rr.  497—500),  xcoi  bei?3i|)pin 
ni(^t  ber  ^all  ift    2)ie  frül^efie  ge^5rt  bem  3a^  794  an. 

^)  eidel  I,  86,  wo  aud^  bie  iRomen  ber  iWotore  (öilbigar,  ©obelelm,  Äbbo) 
genannt  finb;  265.  278;  t)gl.  ^fk^tlid)  be«  ^bbo  2>iM  L.  1.  —  (San)  falf(^  ifl 
bie  ©emerfung  über  Subwig'd  XM  bei  greeman,  3ur  (Skf(^i(4te  bed  9<itte(alter», 
(Sf\(ü^,  überf.  Don  2o±n  e.  65  ^.  !6g(.  über  ben  2^el  €H(fet  I,  278:  Ann. 
Moseli.  789,  SS.  XVI,  497  K. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Jt5mgret(^  Slquitanien^imter  Submig.  399 

Äapcüan,  bcn  SStfc^of  9?cflin6crt  t)on  ßimogci^  *),  feine  ginan^fammer  ^), 
Slber  anä)  ^ier  toar  bie  in  ber  gorm  ^ergefteütc  aröfecre  @elo^ 
ftänbigfcit  beg  ßanbeS  nur  ba^  SJiittel  gu  bem  S^^d  oic  unru^iflj n 
aiquitanicr  befto  fieserer  in  Slb^ängigfeit  Dom  JReic^e  ju  bringen; 
i^r  ©elbftflcfü^t  foütc  befriebiat  unb  unjc^äblic^  qemad^t  toerben  ^), 
baju  genügte  ba^  Sufl^flönbniB  eine^  eigenen,  a6er  Don  jiarl  bod^ 

Sanj  abhängigen  Äönig^,  ber  freiließ  einen  eigenen  §of  tjielt, 
iefanbtc  empfing,  ^in  unb  ttjieber  —  wie  eg  fd^emt  unter  aemiffcn 
SBefc^ränfungen  —  and)  Urlunben  in  feinem  SRamen  auöjtelltc*). 
3nbe[fen  aOcö  gefc^a^  unter  ber  95orau^fefeung  ber  ßuftimmung 
Äarl'ö ,  welker  bie  oberfte  Seitung ,  tt)ie  in  3talien ,  ]o  f)ier  erft 
red^t  feft  in  ber  $anb  ^ielt.  (Sben  unter  ber  gorm  Slquitanien 
ein  3wfl^ftänbni§  ju  machen  mar  eö  am  erften  möglich,  bie  Befon* 
beren  SKaferegeln  jur  Sicherung  ber  9tu^e  im  3nnern  unb  jur 
SSertljeibigung  nac^  aupen  ju  treffen,  n?elc^e  burc^  bie  SSer^ältniffe 
unb  bie  ßagc  Slquitanienö  geboten  erfc^ienen,  unb  Dielet  fpti^t 
für  bie  Se'rmut^ung,  baß  bieö  bie  eigentliche  ?lbfi^t  Äarrg  bei 
feinem  Schritte  ttjar.  Sr  t)attc  einen  Anfang  bamit  gleich  778 
nad^  feiner  9tücffet)r  au^  Spanien  gemacht,  inbem  er  fränfifc^e 
@rafen  unb  Siebte  in  Äquitanien  einfette,  frönfifd^c  SSaffaDen  ba^ 
l^in  überfiebeln  ließ*);  er  mag  fid^  too^I  injwifd^en  baDon  über«» 
(engt  ^aben,  baß  biefe  SKaßreget  ni^t  auöreic^te,  DieHei^t  fogar 
>aß  fie  Unjufrieben^cit  unter  ben  Äquitaniern  ^erDorrief,  unb  fo 
mag  er  ju  bem  (Sntfc^tuffe  gctommen  fein,  um  feine  3RagregeIn 
aufredet  erhalten  ju  fönnen,  in  ber  g^tm  ben  Stquitaniern  ent* 


i 


^)  ©idd  L.  1;  2RüPa*er  Sflx.  497;  MabiUon,  Ann.  Ben.  11,  715  f.: 
Beginpertus  seu  indignus  vocatus  episcopus  sive  cappalanus  Hludowico 
regis  Aquitaniorum  subs.  »qL  SWül^tbat^  ^x.  638.  639;  Alcuin.  epißt  226, 
Jaff6  VI,  732  ff.;  Alcuin.  cann.  39.  y.  6,  Poet.  Lat  I,  252  91.  2;  ©üfet  I, 
85-86;  go^tbb.  2ub».  b.  gfr.  II,  251:  unten  ©b.  U.  g.  3.  794. 

2)te  Urfnnbc  3Rüffi>ad)a  92r.  497  tfi  au(^  in  Setreff  anbetet  ©roget  am  ^ofe 
?ub»ifl*«  in  Slquitonien  ju  oetftleic^en  (DflI.  ©idel  I,  203). 

2)  fflWi^Ibac^et  9^.  500;' BibHoth^que  de  l'Ecole  des  Chartes  U,  79:  de 
camera  nostra;  ögL  SBaift  IV,  2.  Hufl.  @.  202  9^.  3. 

>)  ^ad)  Martin  II,  285,  »oQte  JlatI  ^[quitanien  pt  ©ormauet  bed  (Ebtiften« 
t^miS  aegeh  ben  ^Siam  mad^en,  n^te  Italien  ^ut  Sotmauet  gegen  bie  (Stiegen; 
btefe  tubmoolle  ©eftimmung  ^e  bie  ^tquitantet  mit  ber  fräntif^en  ^ettfc^aft  caa» 
fS^nen  foQeii.  9lbet  n^enigßend  baiS  leitete  ^at  5tarl  felbet  gewiß  nici^t  aeglaubt, 
noc^  meniget  bie  Slquitaniet  bie  ®ad)e  fo  aufgefaßt.  Se^nlid^  ift  bie  Snftc^t  Don 
Fauriel  111,  351  f.,  n^ä^tenb  gund,  2ubn)ig  ber  fjtomme  @.  7,  ben  Totgang 
rid^tiget  faßt 

*)  3)arüber  og(.  SBaib  III,  2.  «ufl.  @.  361  unb  oben  @.  398  «R.  4.  «ber 
2:ouIoufe  a\9  bie  fötm(i(^e  9{efibena  Sub»ig'iS  ober  bo4  aH  bie  $au)7tf}abt  ^itita« 
nieniS  )u  begei(^nen,  n7ie  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  I,  442;  Sembfe, 
^f^t^te  oon  Spanien  I,  885,  t^un,  ip  unaenau,  ba  ^iet  fo  wenig  roie  fonft  im 
ftanfifc^en  9{ei(^e  oon  einer  eigentln^en  ^u^tjtabt  bie  9iebe  fein  fann;  ogl.  augetbem 
unten  @.  401  f.  9Ii(4tig  ifl  nut ,  bag  Subwig  ^äuftg  in  2:ouloufe  tenoeilte  unb  be« 
fonbem  getoö^nli^  bort  feine  fUtt^iaat  ^iell  (f.  unten  9b.  II,  j.  3.  794).  —  Uebet 
bie  IBebeutung  Don  8ourg«S  als  geifllii^et  SDtetropote  in  «quitanien  Dgt.  Cod.  Car. 
95,  JaflF6  IV,  278  f.  (unten  §.  3.  786). 

^)  «gL  0.  e.  310. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


400  781. 

eaensuf ommen ,  n)o6ei  er  juglet^  Gelegenheit  fanb  no^  einen 
pmritt  n^eiter  ju  ge^en,  bod  fränfifd^e  Clement  in  älquitanien  nod^ 
mcgr  JU  öerftärlen,  ein  ftraffereiJ  SRefltment  bort  einzuführen. 
Unb  gerabe  barauf  tarn  cd  i^m  ^ouptfä^lic^  an.  9lber  xoax  aud^ 
bic  jtücite  äWafercßel  eine  Srflänjunjj  ber  erftcn,  bie  Sinfefeung 
Subn)ig'^  atö  ^önig  eine  (Srgänjiung  ber  Sinfc^ung  fränfifc^er 
©rafen,  \o  lann  man  bod^  ntc^t  fagen,  bag  biefe  nur  eine  @tn« 
leitung  ju  jener  getoefen  fei,  bafe  Äarl  bie  ©nfcfeung  Subtt)ig'« 
t)on  Anfang  an  beabfid&tigt  l^obe^). 

SBä^renb  fo  bie  (Srric^tung  eined  eigenen  jtönigreici^d  ^qui« 
tanien  mtt  eigener  ^of^altung  unb  bem  toad  baju  gehörte  in  bie 
inneren  SSer^ältniffe  be^  Sanbeg,  »enigftenö  wie  fie  feit  778  bc* 
ftanben,  boc|  ni(||t  aüju  tief  eingreifenbe  Stenberungen  brad^te, 
njurbe  baburc^  filr  Äarl  boc^  in  einem  5ßunfte  eine  weitere  geft* 
fe^ung  not^roenbig  gcmad^t,  bie  iBeftimmung  ber  ®renjen  bed 
neuen  ftönigreic^ed.  ^uc^  barüber  fe^It  eS  an  auSbrücfli^en  iRac^^ 
rieten.  3ene  9  ©rafen,  bie  ftarl  778  eingcfetft,  gehörten  aQc 
!(quitanien  an,  feiner  SBa^conien,  unb  nid^td  fü^rt  j^u  ber  8n^ 
na^me,  bag  £^arl  etwa  781  auc^  in  SBa^conien  fränfifd^e  ©rafen 
befteüt  ^abt^).  Unjweifel^aft  würbe  aSa^conien  jum  Äönigrcic^ 
9(quttanten  mitgerechnet,  ber  unmittelbaren  S(uffic^t  Subwig'S  unter« 
geben;  aber  ba^  lofe  SSer^ältniß,  in  bem  eS  früher  jum  SReid^c 
geftanben^  würbe  auc^  je^t  faum  fefter  ^ctnüpft,  wie  bie  t^erfc^ie» 
benen  Äämpfe  beweif en,  bie  Subwig  wieber^olt  gegen  bie  2Ba8* 
Conen  JU  befte^en  ^atte.  SSon  einer  waäconifc^en  SRarl  finbet  fid^ 
feine  Spur^). 

3um.  ^önigreid^  Squitanien  würbe  femer  aud^  nod^  6epti' 
manien  qefc^tagcn,  baS  öorl^er  immer  eine  gefonberte  5ßroöini  neben 
^quitanii^n  gebilbet  ^atte,  bei  ben  Stctc^^t^eilungen  unb  anberen 
©elegen^eiten  getrennt  öon  bemfelben  aufgeführt  worben  war. 
ßubwig  l^ält  l^ier  SSerfammlungen*),  mac^t  ©c^enfungen  im  ©ebiet 


^)  ^<a  behaupten  ^md,  ^,  7;  Fauriel  III,  852;  Sembfe  I,  874.  Fauriel 
mtb  2mbtt  tott^m  vMWxüä^  bie  ^afßtatin  mn  778  ucb  781  ^ufammen;  Sembfe, 
€^.  874.  385  l&gt  bic  (Sinfeimng  fränfifc^er  (trafen  mib  bie  (Srl^tmg  Subroig'd  ^mn 
Jtönige  ^leid^ettig  erfolgen;  Fauriel  III,  858  fe^t  bie  Ibgrenaung  bed  j^omgrei^d 
Hquitamen  fd^on  ins  Sa^r  778 ;  fie  gefc^l^  aber  bod^  geimg  eifl  a\»  ^ubtmg  gum 
Jtonia  gemacht  »urbe,  ifl  iebenfaai»  unter  ben  jn  778  benoteten  SD^agregeln  ntd^ 
enp&^t.    ^l  mdf  oben  ^.  810. 

<)  Fauriel  III,  854,  bemerft  mit  Ste^t,  befonbere  ^eranberungen  in  ben 
inneren  iBer^ältniffen  Squitanienf,  S^oi^niend  unb  ^eptimonieni^  feien  nii^t  lxn> 
S[enommen,  nimmt  ober  ffilfd^lid^  an,  SBaiSconien  fei  fd^on  frfi^  in  (fikaffc^aften 
emaet^  gewefen.  —  Ueber  ben  Sa^fenfürften  2vüpva  ©antio  ogl.  unten  »b.  n. 
g.  g.  801. 

')  35on  einer  fotci^  rebet  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  I,  486 

unb  Fauriel  III,  854;  aber  beibe  fe^  )u  fe^r  eine  auf  einmal  oorgenommene 

9iegeIunQ  ber  26er^(tntffe  oorans ,  iUi^rfe]^  bie  allm&^Iii^e  Chttmidlmig  au4  in 
biefen  2)wgen. 

*)  3.  ».  Vita  Hludowici,  c.  5,  SS.  II,  609;  bg!.  o.  ©.  399  i».  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Hquitattien;  ^rjogt^um  Souloufe.  401 

t)on  Siarbonnc^),  bc^anbclt  alfo  aud^  ©cptimanicn  ald  SBeftanb^ 
t^eil  fetned  ^önigrci^ed.  ^ad  ©ebtet  ße^t  fd^on  feit  $tppin  unter 
ber  SScriDaltung  üon  ®rafen  unb  ift  üon  befonberer  SBic^tigfcit, 
mxl  e^  unmittelbar  an  Spanien  grenj^t;  aber  t)on  einer  fepttma« 
nifc^en  Wlaxt  ift  vorläufig  noc^  ni^t  bie  Siebe,  n)te  auc^  noc^  nic^t 
öon  einer  fpanifc^en^). 

3u  biefen  beiben  99eftanbt^ei(en  bed  ^önigreic^d  Squitanien, 
@epttmanien  unb  ^a^conien,  tarn  atö  ^auptmaffe  Slquitanien  im 
engeren  Sinne  Ijinju,  bad  Sanb  jroifc^en  ©aronne  unb  Soire,  je* 
bo^  nur  auf  ber  ©trede  bcö  oberen  Saufet  ber  Soire  burc^  ben 
g(u6  fetbft  begrenjt,  to&f)xt\it>  t^  üon  ba  an,  njo  bie  Soirc  fic^  nad^ 
Säeften  njenbet,  ben  ©trom  felber  nic^t  me^r  erreicf^t,  fonbern  fd^on 
in  einiger  (Sntfernung  f üblich  üon  bemfelbcn  cnbigt^).  ©aju  ge* 
l^ört  auc^  bai^  fpätere  iperiogtt)um  Xouloufe,  hai  teinedmegS  atö 
ein  üom  übrigen  Slquitanien  abgefonberter  Sanbeöt^cil  betrachtet 
n^erben  fann,  erft  admä^lic^  anfing  eine  ©onberfteQung  einju« 
nehmen*),  jju  ber  ßeit  aber,  njo  ftarl  bie  Ser^ältniffe  äquitanicng 
orbuete,  778  unb  781,  eben  nur  eine  ©raffc^aft  tüor  toie  jebe 
anbere,  t)crt)orragenb  t)or  ben  übrigen  blo^  burc^  bie  ©röße  unb 
alte  ä3ebeutung  ber  ©tabt,  nic^t  aber  burc^  ^^^^  tpclc^ed  SBor« 
rec^t  bc^  ©rufen  louloufe  üor  ben  übrigen*).  äBenn  G^orfo,  ben 
Äarl  778  jum  ©rufen  üon  2;ouloufe  ernannt  ^otte,  afö  ^crijofj  be* 
jeic^nct  wirb,   fo  gefc^ic^t  baö  eben  nur  tüegcn  ber  anfeindeten 


*)  Utfunbe  in  ber  Histoire  gdn^rale  de  Languedoc  I,  Preuvea,  @.  80 
9lr.  9  (2Rül?a>o(^a  9h.  319);  worauf  Sund,  ©.  230  9?.  1,  mit  9taS)t  aufmerffam 
mac^t     Unb  ebenfo  ndfüQ  (ttiaxt  er  \id)  aegen  bie  Sludbe^nung   bed  Stonia 
-         '      '  -  -  Hu 


Hquitonien  b\ü  an  ben  Q^bro,  t)on  ber  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  I, 
436;  ?cmbfc  I,  385  reben. 

«)  359L  unten  ©b.  IL  *.  3.  795;  3al>rbüd>er  ?ubroig'«  b.  gr.  I,  157  iR.  1; 
SBait}  III,  2.  Hüft  @.  372  >R.  4.  —  9n  bie  (Sintic^tung  einer  fe^timonifc^en  Wlaxt, 
n>el(l(e  pfommen  mit  ber  roa^conifd^en  bie  fpStet  fogenaimte  fpontfc^e  Wtaü  aebitbet 
^abe,  bentt  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  I,  436;  auc^  Fauriel  Ilt,  353. 

^)  Ueber  bie  (S^renjen  t)on  Slquitanien  Dg(.  tjd^,  Submig  b.  ^.  bor  feiner 
Sl^ronbefidgung,  (S^urd  II,  @.  36  ff. 

*)  3"  ber  Ordinatio  imperii  Dom  3"^*  81'7  ^^  We  marka  Tolosana 
befonberd  neben  ^quitanten  unb  SBadconien  genannt;  ebenfo  ^ier  au^  <Septimanten 
(c.  1,  Capp.  reg.  Francor.  I,  271);  bedgletd^en  in  ber  Notitia  de  servitio  mo- 
Dasteriomm  ü.  3-  ^^'^t  ^bid.  ^.  351:  In  Aquitania  —  In  Septimania  —  In 
Toiosano  (öflL  ittodf  @.  349);  3a^rbb.  gubw.  b.  ^r.  I,  104  91.  2. 

^)  Sembfe  I,  3d5  ftt^rt  neben  bem  eigentlid^en  Sqnitanien  nod)  befonben» 
Souloufe  auf.  (Sbenfo  ftt^rt  bie  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc  L  431.  702, 
bie  wo,  bem  ^erjoae  oon  24>nIonfe  fpäter  eingenommene  ttbemne^enbe  SRa^tfledung 
in  Hquttanien,  roeli^e  ^^og  ®.  36  meniqftend  auf  bie  obere  Rettung  ber  ffibtii^ 
(Segenben,  namentlid^  ^eptimaniend,  befd^ränh,  auf  bie  (^infe^ung  (Sborfo*^  bur^ 
itarl  778  jurücf.  D'Ald^er,  Histoire  de  la  ville  de  Toulouse  X  184,  fleat 
(S,tfOf\o  mit  Siecht  ben  übngen  (trafen  red^tlid^  einfach  glei^;  wogegen  Moline  de 
Saint- Yon,  Histoire  des  comtes  de  Toulouse  I,  ^.  C.  CI.  3  f.,  (Sfyn\o  mit 
ben  anberen  jmar  au(b  gld^flellt,'  aber  i^  Stellung  überhaupt  gan)  fatf4  babin 
ouffait,  biefe  il^rafen  b^tte  jcber  in  feiner  (Sraff^üft  ben  ftSnig  t)ertreten,  feien  m 
bie  2)auer  oon  ^ubmig'«  SDRiuberja^rigteit  bie  Präger  feiner  <^uoeränetät  geroefen. 
*^a9  ifl  »eber  Don  C^^rfo  nod)  ben  übrigen  richtig. 

3obtb.  b.  btf*.  Oef4.  -  «bet-Cimfon  ftacl  b.  ör.  L  »b.  2.  «ufl.        26 

Digitized  by  VjOOQ IC 


402  781. 

©tcdung,  bic  G^orjo  infolge  ber  aScbeutung  feiner  ©raffc^aft  ein* 
na^m  ^),  unb  auc^  nur  ju  einer  Qtxi,  njo  ber  ©rof  t)on  2;ouIoufc 
fid^  fc^on  eine  beöorjugte  ©tellung  üerfc^afft  ^atte^).  SSorlöufig 
^atte  er  eine  fold^e  nic^t  inne,  unb  otö  er  fie  fpäter  erwarb,  ge* 
f^a^  eö  auc^  nid^t  burc^  eine  beftimmte  Uebertragung,  fonbern 
auf  bem  SBege  einer  allmählichen  Sntnjitflung.  Unb  duc^  eine 
SSeüorjugung  üon  louloufe  burc^  ben  Äönig  m  ber  Slrt,  bafe  er 
bieStabt  ju  feinem  feften  SBo^nfife  mahlte,  t)at  nic^t  ftattgefunben^); 
bie  aSe^auptung,  Submig  l)abe  njenigften^  bie  crfien  3at)re  in  2;ou* 
loufe  jugebrac^t*),  ift  unertpiefen,  bie  Abhaltung  üon  Sleic^ötagen 
in  2;ouloufe,  ba^  Sßor^anbenfein  einer  föniglic^en  9?efibens  bafelbft 
fein  aSetpeiö  bafür.  @g  gab  noc^  Derfc^iebene  anbere  ^faljen,  in 
meieren  Subnjig  gu  anberen  Seiten  üermeilte. 

?luc^  bie  aquitanifc^en  Ser^öltniffe  njurben  bemnac^  in  einer 
SQBeife  georbnet,  baß  eine  2:^ei(ung  beö  Weic^eg  t)on  Äarl  nic^t 
beabfic^tigt  gemefen  fein  tann.  SBaS  mit  Sangobarbien  unb 
Stquitanien  geid^eljcn  mar,  ^atte  ben  3^^*  *>icic  Sänber  möglic^ft 
feft  an  baö  fränfifc^e  9ieic^  ju  fnüpfcn,  Jtarl  backte  nic^t  baran 
ber  oberften  fieitung  berfelben  ju  entjagen;  baju  fam  bie  Saffilo 
abgejmungene  mieber^olte  ?lnerfennung  ber  fränfifc^en  Ober^o^cit ; 
eS  mar  eine  Steige  ber  mic^tigften  SJtagregeln  unb  Erfolge,  burc^ 
meiere  baö  Sa^r  781  bejei^net  ift. 

anbereö,  morüber  noc^  ß^^fl^iff^  vorliegen,  ift  üon  unterge* 
orbneter  SSebeutung.  Slm  17.  Dftober  uerleiljt  Äarl  in  ber  ^falj 
Giöpliacum  (üieüeic^t  gi^piacum  in  ber  Sifel)  bem  Äbt  SBeatu« 
Dom  SWic^ael^tlofter  in  ßonau  3*>flf^<^if)cit  für  bie  Angehörigen 
beö  Älofterö^).  3n  bemfelbcn  Sionat  begegnet  er  um^  aud^  in 
§eriftal*).    ®r  beftätigte  bort  ben  smifd^en  Slbt  gulrab  üon  @t. 


^)  §«joa  nennt  (J^orfo  bic  Vita  Hludowici  c.  5,  SS.  II,  609  (ößL  ffioift  III, 
2.  Sluft.  &.  375  9{.  1);  bag  er  aber  fein  Ueberoemi^t  eben  ber  alten  ^ebeutung 
üon  2:ou(oufe  »t  üerbanfen  ^atte,  betont  aud)  bie  Histoire  g^n^le  de  Langue- 
doc  I,  401;  Fauriel  m,  354;  goß  e.  86. 

^  (Sben  iVL  ber  ^tit  ber  ^bfaffung  ber  Vita  Hludowici,  bie  nad^meiiSUc^ 
guerfi  (i^orfo  ald  ^enog  bejei^net 

>)  ^qI  oben  @.  399  9^.  4.  9ud)  Moline  de  Saint- Yon  I,  4  miS  in 
2:outoufe  bie  ßauptflabt  be«  neuen  ^nigreid^d  erbttcfen,  nni^enb  |t(^  f4on  Fauriel  III, 
354,  bogegen  erHärt. 

*)  @o  d*Ald6guier  I,  184.  Ueber  bie  anberen  ^faJjen  Snbwig'Ä  in  «quita» 
nien  OßL  goß  @.  87  f.  unb  unten  ©b.  II.  j.  3.  794. 

^)  Urfunbe  bei  Bouquet  V,  745.  JJn  ©etreff  be«  «u^fteDungfiort«  ogl. 
aJiü^Ibac^er  9h:.  237.  43;  ^^pruner-SWenfe,  ©anbotla«,  «orbem.  @.  16;  er  ip  ni^t 
ibentif(^  mit  Clipiacus  (je^t  Ouen-fur» Seine,  Srr.  u.  Sont.  @t  2)eni«). 

«)  a)ie  oon  iBo^mer,  e.  13  9ir.  109,  angefügte  Urfunbe  für  ^er«feCb,  »onac^ 
Äorl  am  31.  2lugufl  in  gnjef^eim  oerweilte,  ©end  112,  12  9ir.  9:  III2,  15 
92r.  14,  gebort  nacb  i^rem  eigenen  S)atum:  II.  Kai.  Sept  indict  VIII.  Anno 
domini  782,  anno  XIV.  regni  nostri,  erp  in«  folgenbe  Hobr,  ift  aber,  »ie  u.  a. 
eben  biefe«  Xatum  jeigt  (ind.  Vm  =  785).  fatftb;  ©idd  n,  416-417;  3Rü^(- 
bacber  9hr.  249.  —  Uebrigend  ift  jtorl  ma^rfcbetnlitb  Don  S&mm»  mä)  C^iipliacum, 
oon  ba  nacb  ^eriftal  gegangen,  obfc^on  bie  Urfunbe  fttr  gulrab  unb  (Suftmta,  ogL 
bie  folgenbe  ^Jlote,  au(^  oor  bem  17.  Oftober  ouiSgepeat  fan  forni. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


$if(^of  ^etiuiS  oon  Serbun.  403 

S)cniö  unb  ber  äcbtiffin  Sufimia  t)on  bcm  5ttoficr  ©t.  $ctcr  in 
SWcfe  üorjjcnommcncn  S^Qufc^  einiger  ©fiter*).  3)ie  Urfunbe  ift 
Don  äBid^ttgleit,  n^eniger  tpegen  bed  barin  enthaltenen  ©ütertaufc^ed 
atö  tpegen  ber  beiläufigen  Srloä^nung  be^  93ifc6ofd  $etruS  Don 
SSerbun,  non  njelc^em'^fw^^ob  bic  an  ©ufimia  taujc^roeife  abju^ 
tretenben  ©üter  früher  jelbft  burc^  laufd^  ernjorben  ^at^).  3)a=« 
burc^  fäQt  Sic^t  auf  bie  äSifd^ofdrei^e  \>on  93erbun.  $etrud  ift 
berjelbe,  t)on  bem  spätere  Siod^ric^ten  erjä^Ien,  er  fei  öon  ®eburt 
ein  Staliener  getoefen,  f)abt  im  Sa^re  774  burc^  SSerrotb  an  $ßama 
(ober  au(^  776  bur^  SSerrat^  an  Sreüijo),  baS  er  Äarl  in  bic 

tänbe  gcfpielt,  beffen  ®unft  unb  bai^  eben  crlebigte  SSidt^um 
crbun  genjonnen^).  Aber  glaubn)ürbig  ift  bicje  Angabe  nic^t*), 
unb  bic  Srnjä^nung  bci^  ^etruö  in  ber  Urlunbc  für  ijulrab'^) 
fotoic  bie  anbcrtpcit  jicmlic^  fic^cr  ücrbürgte  3:^atfa(j&c,  bafe  ^apft 
ipabrian  ben  $ßetruö  in  biefem  So^rc  auf  Äart'^  SSittc  fclbft  orbi^ 
nirt  ^atte^)  —  roaö  ber  5ßapft  atö  eine  ganj  befonbcre,  biejcm 
SBijd^of  eine  ^crDorragenbc  @teOung  Dcrlei^enbe  SluiS^cic^nung  an« 
gefc^en  njiffen  wollte'')  — ,  betocifen,  bafe  auc^  auf  bie  n)eiterc  Sr« 
j^ä^lung,  njclc^c  bie  S^ronifcn  baran  fnfipfen,  fein  JBcrlafe  ift. 
^amd)  foQ  ba^  99ii^t^um  SBcrbun  nad^  bem  2^obc  oon  ^ctruiS' 
SSorgänger  äRababeuö,  ber  776  am  6.  Dftober  ftarb,  12  Sa^rc 


M  Urfunbe  bei  Tardif  1.  c.  ©.  64  9h  83,  )na6)  bem  9.  Dftober  ouiaepeDt; 
SWü^Ibac^cr  9h.  286. 

^)  Tardif  1.  c:  Simile  modo  FolraduB  dedit  ad  parte  Eufimiane  ab- 
batisea  et  iUa  congregacione  sancti  Petri  res  proprietatis  sue  in  pago 
Scarponinse,  in  loco  que  dicitur  Basigundecorte,  qaantumcmnque  cum 
Petrone  episcopo  Yirduninse  seu  et  Annone  abbate  commutavit 

»)  »flL  oben  @.  187  9J.  2;  251. 

*)  9U>gefe^  üon  ber  ma^c^einltc^  richtigen  'iflaäjfndft,  bog  $etni:0  ein  StaUener 
mar.  Sben  bei^balb  mag  man  DieOeic^t  feinen  ^l^ercat^,  bon  bem  man  nntgte,  in  ber 
angegebenen  Skife  nmgebeutet  ^aben. 

^)  %L  augerbem  übrigen^  au4  WOßa^n  9h.  252;  ^rf(^nngen  ).  beutf(^. 
Okfc^te  UI,  162. 

•)  Cod.  Carol.  9h.  71  (781  SWai— @e»)t.),  Jafi6  IV,  220  9?.  2;  221.  ©abrian 
fenbet  ben  ^etrud  mit  biefem  Briefe  an  itarl  unb  em^fie^It  i^n  barin  bem  i{5nige. 
(i§  ifi  eine  «ntmort  auf  ein  ©^reiben,  melc^ed  Stoxl  bem  ^apfle  ebenfaQiS  burd^ 
$etru8  iä>tx\d)idt  unb  »orin  er  jene  Sitte  um  Orbination  beffelben  ge&ugert  ^atte,  bie 
ber  ^afft  fofort  erfüllte.  Saff^  nimmt  an,  bag  Stoxl  toSSpciiCb  feinet  äufentl^ilti^  in 
$abia,  9Rai-3uni  781  (Dal  o.  e.  887),  bem  $etrud  txa  SiStbum  Serbun  Ober« 
tragen  ^abe.  SebenfaUiB  erfolgte  bie  (Sonfecration  beffelben,  »ie  3aff6  nad^meifl,  in 
ber  3eit  smif^en  Ofiem  (15.  april)  unb  Dftober  781. 

^)  L.  c.  @.  220.  221:  per  harum  transvectorem  Petmm  reverentisBi- 
mum  et  sanctiBsimmn  fratrem,  iam  et  coepiscopum  nostrom  —  Quem  pe- 
timus  pro  amore  beati  Petri  apostolorum  pnncipis  fantoris  vestri  et  nostra 
in  vobiB  finna  dilectione  in  omnlbus  eum  tuentes  ampliuB  illum  exaltare 
dignemini.  Sic  enim  decet,  nt  qui  abapostolica  sede  ordinatns 
fnerit,  omnibus  in  onore  canonicae  institutionis,  sicut  mos 
antiquitus  fuit,  partibus  illis  praecellit  (sie).  (£0  mng  einen  be« 
fonberen  (S^runb  gehabt  ^aben,  bag  itarl  }ur  (Srt^dlung  biefer  Sei^e  ben  ^opfl  in 
9lnfimul^  na^,  ba  nad^  ber  ^erard^ifc^en  Drbnung  ber  ^ifc^of  bie  Set^  bom 
(iijJDif«^  3U  em))fangen  l/atte. 

26* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


404  781. 

lang  un6efe|t  aeblieben  fein  ^) ;  ein  getpiffer  9(malbcrt  ^abe  inAtPifc^en 
atö  S^orbijd^ot  bic  Scitung  beSiBiöt^umö  beforat*),  betrug  fei  toä^^ 
renb  biefer  ganjen  3cit  in  SSerbun  nic^t  jugelaffen  njorbcn,  crft  im 
Sa^re  788  ^abe  man  ftc^  baju  Derftanben,  bamit  bad  SSiort  be^  ftönig^ 
nic^t  unerfüllt  bleibe,  ihn  in  bie  ©tabt  auf june^men  unb  t)om  SSiöt^um 
SBcfife  ergreifen  ju  laffen,  njorauf  er  bcmfelben  25  Igo^rc  lang  t)or* 

ficftanben  ^abe^).  ?lbcr  er  l^abc  t)iele^  Schlimme  erlebt,  eine  An* 
laac  toegen  Untreue  gegen  Äarl  erfahren  unb  12  Sa^re  lang  ben* 
fcloen  meiben  muffen,  biö  er  fic^  t)on  ber  Slnflage  gereinigt.  3"^ 
©träfe  für  bie  Untreue  bcö  SÖifc^ofd  ^abe  Äarl  bie  üWauern  t)on 
iBerbun  jerftört  unb  bie  ©teine  jum  ^au  ber  Airc^e  in  Sc^en 
Dertocnbct*). 

©(Reibet  man  Don  biefer  (Sriä^lung  bed  ^ugo  t)on  t^la* 
t)ign^  feine  eigenen  3utt)aten  auS,  namentlich  bie  auöbrfldlic^c 
Eingabe  bed  Sa^red  788  für  bie  Ucberna^me  bed  83idt^umd  burc^ 
^ctruö  unb  bic  Serec^nung  feiner  25  jährigen  ?lmti^bauer  erft  öon 
biefcm  Saläre  an,  fo  bleiben  bie  9(ngabcn  bcö  älteren  SBert^ariu^ 
jurüct,  bic  aber  immer  noc^  t)iele^  bunicl  laffen.  3)a  öon  ^ctruS' 
näc^ften  Sia^fotgern  bem  änftrannuiS  eine  ämt^bauer  t)on  5,  bcm 
|)erilanbuö  t)on  24  Sauren  jugef (^rieben  toirb,  Icfeterer  aber  no(^ 
unter  Subiuig  bem  ijrommen  ftarb^),  lönnen  bie  25  Sa^rc  beö 
5lJetruS  nic^t  erft  t)on  788  an  ^crcd^nct  njcrben.  ®er  lob  bcö 
iKabatoeuä  mag  öon  $ugo  richtig  auf  ben  6.  Dftobcr  776  ange* 
geben  fein,  benn  ben  Xag  fann  er  nid^t  loo^l  erfunben  ^aben, 
cbcnfotücnig  ba^  genaue  S)atum  einer  Urlunbe  für  bic  Äic^e  üon 
SBcrbun,  t)pm  9.  Jcoücmbcr  775,  welche  für  bicfe  3cit  ben  JKabal* 
öeuö  noc^  atö  SSifc^of  bezeugt*).     S^^ölf  3a{)rc  fann  c«  bann 


^)  Geeta  episcoporum  VirdanenBiam  c  13,  BS.  IV,  44:  Post  hone 
(Magdalveum)  episcopatus  istios  aeccleeiae  per  duodecim  annos  vacuus  ex- 
titit;  barauiS  ^ugo  ü.  grla^t9n^#  ChronicoD,  SS.  VIII,  351. 

^)  Gesta  episcoporum  Virduneiisiam  1.  c,  anf(^(tegenb  an  bie  SteQe  in 
ber  borigen  92ote:  Sed  quidam  servus  dei  Amalbertus  nomine  ioxta  morem 
illius  temporis  corepiscopus  factos,  ipsam  regebat  aecclesiam,  unb  barauiS 
ipieber  &mo  Don  t^flobidn^  l-  c.  2)er  (entere  fagt  übrigen^  bor^  in  Oe^ug  auf 
bad  5{(oPer  <Bt  ^anned  }u  ^Berbun:  Quo  in  tempore  praeerat  ecclesiae  sancti 
Vitoni  abbatis  nomine  et  officio  Fretmodo  diaconus  et  abbas,  qui  post 
sanctmn  Madalveum  locmn  ipsum  regendmn  sosceperat 

f)  ßugo  0.  fJIoDign^  1.  c:  Quia  tamen  semper  suspecti  sunt  traditores, 
in  episcopatu  per  tempus  praescriptum  receptus  non  est  Tamen  ne  verbum 
regis  esset  inane  et  yacuum,  post  praescriptum  annorum  spacium  conces- 
sum  est  Uli  civitatem  ingredi  et  episcopatu  potiri  anno  ab  ine.  dom.  788 
fuitque  per  25  annos  et  passus  est  multa  adversa. 

*)  ßuao  Oon  g^mgni^  1.  c. :  Virdunensis  civitas  ...  pro  tuenda  Italic! 
huius  instabilitate  et  experta  infidelitate  a  Carolo  destructa  ...  de  quadris 
autem  lapidibus  dirutae  civitatis  Aquisgrani  capella  exstructa  est.  (9g(. 
unten  I6b.  II.). 

^)  Gesta  episcoporum  Virdunensium,  c.  15.  16.  17,  SS.  IV,  44. 

®)  ^ugo  bon  S^^ibtgn^,  SS.  Vin,  348,  m  freilt^  bie  Angabe,  bie  @c^fung 
fei  erfo(at  anno  vitae  suae  penultimo,  att  bloge  Rugobe  Sugo'd  aw^  nid^tiS  be« 
toetß.  2)ie  Angabe  bon  776  att  24>b«»io^r,  ^uao  @.  351 ,  beruht  hha  auf  fiugo'iS 
©etec^nung,  bie  i^n  unmittelbar  bor^,  @.  350,  auf  777  gefö^  ^atte,  Wtt^tenb 


Digitized  by  VjOOQ IC 


'^   '^  «if*of  ?ctru«  üon  «crbim;  Äari  in  Cmetj^.  405 

ober  nid^t  gcbauert  ^abtn,  6id  $etrui$  SBcft^  t)on  feinem  93i^t^um 
ergreifen  lonntc,  bie  Urfunbe  für  tjutrab  jeigt  i§n  im  Dftober  781 
bereite,  cinifle  ßcit  im  33cfife  bcffclben,  beftätiflt  alfo,  roa^  o^nc^in 
fe^r  na^e  ließt  ba§  bie  12  Sa^re,  ipeli^e  aud)  JBert^ariu^  jmeimal, 
erft  afö  ®auer  ber  Srlebigung  beö  ©tu^IeS  öon  SSerbun,  bann 
ber  Unonabe  beö  5ßetru§  bei  Rarl  angibt,  nur  einmal  ju 
rechnen  finb*)  —  Ujofcrn  man  überl)aupt  an  biefcr  ßcitangabc 
genau  feftt)alten  njifl  — ,  unb  jnjar  für  bie  S)auer  ber  Ungnabe 
be§  SBijc^of^.  ®aju  ftimmt,  bafe  auf  ber  granffurter  ©^nobe  im 
Sa^re  794  ein  SSifc^of  5ßetruö,  nai^bem  er  üon  ber  ?lnuage  ber 
SSerfc^tüörung  gegen  ben  Äönig  fic§  gereinigt,  »ieber  in  feine  alten 
G^ren  eingefefet  njirb  ^) ,  njaö  man  mit  ®runb  auf  5ßetru^  üon 
SSerbun  bejie^t;  er  tt)ürbe  bemno<^  um  782  mit  bem  Äönige  fid^ 
entjtüeit  ^aben,  fein  2;ob  um  806  (?)  anjufefecn  fein^).  S)ie  Äirc^e 
t)on  SSerbun  erlitt  unter  feiner  Seitung  große  Serlufte. 

Qnm  äBinteraufent^alt  bc^ab  J!arl  fic^  nac^  Ouierj^.  %m 
16.  S)ejember  p^t  er  bort  mit  bem  ^faljgrafen  SSorab*)  unb 
anberen  ju  ©erid&t  unb  beftötigt  auf  Srfuc^en  bei^  SSogtö  Äbo 
unb  beS  älbtd  ^ulxat  \)o\\  ^t  ^enid  einen  Urt^eildfpruc^,  toonad^ 
bieö  Älofter  bie  i^m  njiberrec^tlic^  ab^anben  gefommenc  SSiöa 
@onareiaga  an  bem  i^Iügc^en  3tta  ((Spte)  im  ®au  Xalou  erftritten 
^atte*^).  ffibenfaüS  im  S)eäember  fc^enlt  er  bort  bem  filofter  gulba 
baö  Unofclt  (ßünfelb)  mit  feinen  SBälbern  unb  bie  SSiOa  »toftorp 
(9?aöborf),  »cld&e  bem  Älofter  fd&on  frü^r  üon  ^arbrab  gefc^enft, 
bann  aber  bur^  ftönig^boten  für  bie  Ärone  eingejogcn  toorben 
toar*).  ®a&  ber  Äönia  bann  noc^  t)or  Ablauf  beö  Sa^reö  ^ier 
in  Duierjt)  bie  12  ©eifeln  in  (Smpfang  na^m,  bie  i^m  SBifd^of 


feine  Qemetfnng,  SOVabalüeuiS  fei  712  aeboren,  @.  850,  mib  66  3a^re  oft  gennyrben, 
€^.  349,  ouf  778  fiüfwi  mögte.  pt  flefi«^  ift  Ib5(^flen0  anaune^men,  bog  9Ra« 
batoentf  an  einem  6.  Dftober  ber  n&(^f!en  3c^e  naq  775  ftarb. 

1)  eo  f(^on  Siettberg  I,  580. 

^)  (Sr  foOte  fc^Sren,  qnod  in  mortem  regia  sive  in  regno  eins  non 
consiliasset  nee  ei  infidelis  foisset.  2)a  et  fid^  reinigte,  jbri  pristinis  hono- 
ribus  eom  ditavit,  Svnodas  Franconofurt  794.  Ion.  c.  9,  Capp.  reg. 
Francor.  I,  75.    «gt  IfiaWbn  unten  ©b.  II.  5.  3.  792. 

^  SBogegen  Sai^}  in  ber  Hudgabe  bei»  Sert^oriuS  1.  c.  feinen  £ob  f(^on 
balb  na4  794,  ben  £i)b  M  SRaboIbeud  um  770  fe^t;  bod^  mttgte  bann  bie  Angabe 
^ugo*iK  fibei  bie  Urfunbe  t>om  9.  9h>oember  775  gerabep  atö  erfunben  betraiSdtet 
weiben. 

«)  8gL  über  benfe&en  unten  782  u..l8b.  II.  (ben  Sbfd^nitt  Aber  bie  ^ofbcomten). 

^)  UtCunbe  bei  Bonquet  V,  746;  aRü^Ibad^er  9tc,  288.  itein  9eben!en 
erregt  bie  Sftecognition :  Witherius  notarius  ad  vicem  Chrotardi  recoenovi; 
benn  H  gab  kfonbere  ))falggrafri(]^  :notare,  m\ä^  bie  HuSfertigung  ber  IßliadUi 
oblag  (eidet  I,  859). 

«)  Urtunben  bei  S)ronfe,  Codex  diplomaticuß  e.  45  ^.  72.  73;  SDWI^* 
bacber  Sflx.  289.  240.  8eiben  Urfunben  ift  in  tironif^en  'Slottn  bie  9emeifuna  bei« 
gefftgt:  Rado  obtaUt  regi  (©idd,  »eitr.  5.  2)iptomatif  VII,  e.'«er.  b.  «Kener 
«ab.  p^-^  «L  ©b.  93,  @.  687). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


406  781. 

©inbpcrt  t)on  SRcflcndburfl  im  «uftragc  lafftlo'd  jufübrtc,  ift 
bereit  ernannt  luorbcn  Or  unb  aud^  SBäct^nad^tcn  brad^tc  er  ^tcrju^. 
3nätoif(^cn  tüar  Rarl  üom  ^apftc  atebalb  toicbcr  tocflcn  bcr 
Scfifeunflcn  bcr  römifc^cn  Ätrc^c  in  Änfpruc^  ßcnommcn  toorbcn. 
Unter  Berufung  auf  baö  t)on  Äarl  ju  Dftcrn  gcacbcnc  Scrtprc^cn, 
für  bic  ^craudaabc  bcr  Patrimonien  in  bcr  ©abina  an  bic  Äir^c 
JU  forocn^X  crfd^icncn  atö  99ct)onmä4tiatc  bcö  ^apftci^  bcr  3)ia* 
conu^  Slgat^o  unb  ^abrian'S  eigener  Scefle,  bcr  Sonjul  unb  §erjog 
3;^cobor*),  am  fränfif(§cn  $ofe,  um  Äart  j«  t^itten  bic  §erau«^ 
qabc  ju  befc^Ieunigcn*^).  3)cr  Äönig  orbnete  feinerfeitö,  aller 
äBa^rfc^einlid^feit  nac^  noc^  781,  junäc^ft  ben  Sapcüan  SKagina^ 
riuö*),  bann  aud^  ben  Abt  j^it^enu^  t)on  ©t.  SWartin  in  2;our^ 
ab'^),  um  biefe  ?lngeleflcn^eit  in  ©emeinfc^aft  mit  päpftlic^cn  Sc* 


^)  »gL  oben  @.  396. 

')  Ann.  Laur.  mai.  1.  c;  Ann,  Einh.  1.  c. 

')  $g(.  über  biefe  @d^en!mta  oben  @.  377  unb^eüec  über  biefe  ^ngelegen^it 
Cod.  Carol.  iRr.  70—74,  Jaflfe  IV,  218  ff.  S)i<l;««otbnunfl  biefet  m^t  läßt 
fl(^,  bei  bent  aRangel  fi(^erer  ^nbaltd^untte,  mdit  mtt  irgenb  foel^er  !6eflimmt^t 
feWleHen.  Snbeffen  bürfte  fowobl  bie  öon  3aff^  (ögL  andf  Regest  Pont  Rom. 
ed.  2a,  I,  @.  297—298,  9{r.  2433.  2434.  2436.  2440.  2441)  old  au(^  bie  tn 
ben  ^(^ungen  jur  bentf(ben  (S^ef(^i(^te  I,  505  9^.  2  oerfu(^te  bec  9Robtft!ation  be« 
bttrfen.  —  Wt  biefe  Briefe  finb  na(9  bem  15.  Wptil  781  unb  hfSm  ber  Zob  bet 
itönigin  ^flbeaotb  (30.  Wpni  783)  eiiigetreten  obet  »enigfleniS  am  ))&))f!rt^  |^fe 
befonnt  getootoen  toax,  gef(^rieben.  nbt  ^ttberiud  befanb  fi(^  im  Söril  782  in 
Ottletji?  (am^Ibac^er  iRr.  241;  ögl.  unten  5.  3.  782).  JJeniet  ge^rt  94r.  71,  falö 
ber  8tfd^f  ^etruiS,  t>on  beffen  Orbinatton  bur(^  ben  $a^fi  barin  bie  9{ebe  ift,  in 
ber  Ztiat,  toxt  3aff^  annimmt,  ber  iBifd^f  Don  9erbun  ifl,  ber  3eit  t»r  bem 
Oftober  781  an  (ogL  0.  @.  403).  2)a|  jebo^  ber  €^bung  bed  9ga^  unb  tJ^to* 
tima,  bie  bad  ©(^reiben  9{r.  74  fiberbringen,  bie  2:bStig(eit  ber  fönigU(^en  9et)olI« 
mä(^tigten  ßit^eriuiS  unb  ÜRagtnariud,  melier  in  9{r.  70  unb  72,  au(^  9h:.  71  gc 
bad^t  mirb,  ooraudgegangen  fa,  er^t  ni(^t:  »o^(  aber,  bag  fte  ber  Beübung  bei 
©acceDariu«  Bitpfyinva  (9h:.  72)  oorauggeganacn  war.  SWaginariu«,  ben  9h:.  73 
allein  enoft^nt,  mag  ^unS^ß  aOein  gefommen  fein. 

9(ud  biefen  Srttnben  mö^te  man  folgenbe  9{ei^foIge  Dorf^Iagen:  9h:.  74. 
73.  71.  72.  70.  —  SWarten«,  3)ie  römtf(ite  grage  @.  182  jf-,  folgt  ber  «norbnung 
bon  3aff^  ogl  au4  Malfatti  II,  319-322;  öarttung,  a)ipL-biflor.  SorfA.  6. 109. 

*)  Sgl.  über  benfeTben  0.  @.  134.  318. 

»)  Jaff^  IV,  228  f.,  Cod.  Carol.  9h:.  74.  »on  ber  «^tigfeit  be«  9»agi- 
nariu«  unb  ^it^eriu«  fottjie  oon  ^inbemiff en ,  auf  meldK  bie  ^luifü^rung  be«  15er- 
fprec^i,  totlä^  ft(^  nac^  ßabrian'i  9uffaffung  auf  bai  Savinense  territoritim 
Bub  integritate  bejoj,  geftelen  fei,  ifl  bier,  mie  bertt^,  no(^  nic^t  bie  Webe,  wenn 
aud)  ber  ^apft  gan}  tm  allgemeinen  ®egenwirfungen  üorjubeugen  fud^t  (nullus  sit 
de  adversariis,  qui  vestro  mellifluo  cordi  suadere  valeat  ab  amore  b.  Petri 
apostoli  .  .  .  seu  a  nostra  dilectione). 

fiksm  unfere  Unorbnung  ber  Briefe  zutrifft  —  unb  biei  ifl  eine  JHipJ)e,  an 
ber  fte  f(^eitem  fönnte  — ,  mttgten  aOerbingi  bie  (Skfanbten^  weldK  ^Kibrian  in 
9h:.  73  @.  226  anHinblgt  (Pro  hoc  enim  fidelissimos  missos  nostros  una  cum 
monitiones  nostras  apto  tempore  vestrae  regali  potentiae  dirigimus  etc.), 
Wieber  anbere  fein. 

•)  Jaff^  IV,  225  f.,  Cod.  Carol.  9?r.  73.  »gt.  über  benfelben  unten  «b.  H. 
(ben  9lbf4nitt  fiber  bie  ßofbeamten). 

•')  «eibe  werben  erwähnt  Cod.  Carol.  9h:.  70.  72,  Jaff6  IV.  218—219. 
223;  o^e  ^amm  au(^  92r.  71  @.  221.  3n  bkfem  le^teren  Briefe  i^  ed  nur: 
qui  et  causam  ex  parte  examinaverunt    2)er  ^apf!  tlagt  ^er  no<^  ni(!bt,  wie 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^meagltntm  ^in{t4tU(^  t>a  fabmtf(^at  $atntnotnuin.  407 

k)O0mäd^tiaten  in  Orbnuna  ju  bringen.  Sl0etn  c$  ftedten  fid^ 
große  ©dgiotcriflfeiten  bei  oer  Seftimmunfl  ber  Orenjjcn  ^erauö*), 
»el^e  bie  löniglid^en  SSeüoQmäc^tigten  abhielten,  bie  ^nfprfid^e  bed 
^apftc«,  ber  ftetö  betonte,  Äarl  ^abe  i^m  ba^  flanje  fabinifd^e 
Patrimonium  ober  Territorium  überlaffen,  in  i^rem  öoQen  Um* 
fange  su  befricbißen.  Sie  reiften  ab,  unb  ^abrian  beftfirmtc  nun 
ben  ftönig  burc^  neue  SBricfe,  fein  JBerfprcd&en  ju  erfüllen,  bie 
@abina  bem  römifc^en  @tu^(e  jurädjuaeben.  (£r  (egte  aOed  ben 
SWac^inationen  feinblid^  aepnnter  aRenf^en  jur  2aft^'),  bet^euertc 
^ciüfl,  baß  er  nic^t  fremoe«  (Siflcnt^um  begehre,  baß  er  ba^  fabi* 
nifc^e  Patrimonium  nur  in  ben  alten  ®remen  unb  n)ie  Staxl  ed 
i^m  jugeftanben  ju  erhalten  toünfc^e®).  (Sr  fd^icfte  —  toie  e« 
f^eint,  at«  §it^enu^  unb  SÄaginariu«  ^eimfe^rten  —  feinen  e^e* 
maligen  Sacccdariu^  ©tep^anuiS  an  ben  Äönig  unb  bat  i^n,  biefem 
einen  jener  beiben  ©efanbten  tt)ieber  mitjugeben  *).  3n  einem 
anberen  ©d^reiben  bittet  er  Äarl,  einen  t)on  jenen  beiben  mit  einer 
anberen  ^erfönlid^feit  feiner  aSSa^l  ju  bem  gebac^ten  SSe^uf  jurüdE* 
jufc^iden  ^). 

Uebrigend  räumte  ber  $apft  in  biefem  Sa^re  auf  be^  HJlag^U 
nariu^  unb  ^ulxah  Sitten  it)nen  ba^  §oöpital  bei  ber  $etcr«* 
lirc^e  hinter  ber  Kapelle  beiS  ^cil.  2eo  bed  SBefennerS  unb  $apfted 
xur  SBenu^ung  ein,  mit  ber  Verpflichtung  jcbod^,  in  jeber  3n* 
biction,  aljo  t)on  15  ju  15  Sauren,  ber  ^eteröfirc^c  eine  Abgabe 
t)on  einem  ©olbfolibuö  ju  entrichten  unb  für  bie  ®r^altung  ber 


in  9h:.  70.  72,  bog  bicfelben  ))er^tnbfrt  werben  ffden,  t^m  ba9  jjonae  fabmtf(^e 
^trhnonütm  auftjuttefem.  93on  9)i{agtnar  allein  tfagt^er  ed  allerbutgd  eai^  ft^on 
in  Sfh,  73. 

$gf.  ttbrigend  bad  'gefalf^te  factum  Subwtg'd  b.  gr.  mit  ^af^atid  I,  817, 
Capp.  reg.  Fntncor.  I,  353  (territorium  Sabinense,  sicut  a  genitore  noetro 
Karolo  imperatore  b.  Petro  apostolo  per  donationifi  Bcriptum  concessum 
est  Bub  int^^tate,  quemadmodum  ab  Itherio  et  Mi^enario  abbatiboB, 
missis  iilios,  inter  idem  territorium  Sabinense  atque  JReatinam  definitum  est), 

1)  ^l  ^fi(^trt(^  ber  2>etaü«  ^otS^-  i-  bentf(^.  mäf.  I,  504  ff. 

«)  Cod.  Carol.  iRr.  72,  @.  223  (oon  ßit^friu«  unb  SWaginor):  sicut  per 
Testrum  bonum  dispositum  voluerunt  nobis  contradere  m  integro  lam 
fato  Savinense  territorio,  et  minime  potuerunt;  mittentes  varias  oecasionee 
perversi  et  iniqui  bomines;  fo  cmä)  fd^on  9hr.  73,  @.  225  f.  (t>on  9){aginar): 
minime  propter  malignos  ac  perverses  bomines  potuit.  —  ^{artend,  2)ic 
tomifdfK  möge,  €^.  185  fv  t)emmtl^  unter  biefen  SHberfa(^  ^^OeDoQm&d^tigte  M 
ßerjogd  pilbebranb  t»n  ©^oleto,  n>eI4e  qpgtn  bie  Scflrebungen,  auger  bem  unprüng« 
uc^en  fabmtf(^en  Patrimonium  mdf  mdf  9ceate  unb  9nbere9  gn  erhalten,  (Knfprud^ 
erhoben'  (Dgl.  unten  @.  408  9^.  2). 

»)  Cod.  Carol.  iRr.  70  @.  219:  Testem  enim  invoco  Deum,  (juia  nul- 
lorum  fines  inrationabiliter  indigeo;  sed,  sicut  ex  antiquitus  fiiit  ipee  iam 
fotus  patrimonius  et  eum  in  integro  beato  Petro  apostolo  concessistis, 
ita  susdpere  optamus. 

*)  Cod.  Carol.  9lr.  72,  Jaff6  IV,  223—224;  öflL  d)b.  «R.  1. 

^)  Cod.  Carol.  9Jr.  70  @.  219  (^ier  flnb  wir  mit  9jaf\^'9  91.  2  ni*t  ein- 
öerponben).  S)er  ©rief  fd^eint  frater  gef^rieben,  öflL  ben  anfang  (<S.  218):  Be- 
cordari  vos  credlmus  etc. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


408  781. 

SBaulic^Icitcn  ©orflc  ju  tragen.   S)ic  päpftlid^c  JBctoifliflung^urfunbc 
ift  Dom  1.  ©cjcmbcr  781*). 

SBcnn  ftarl  jögcrtc  bic  aniprüc^c  bcö  5ßapftcö  ju  crfiiacn  % 
fo  flcfc^a^  c^  o^ne  ßiDcifcl,  tücil  er  biejelben  im  Sinöerftänbiüfe 
mU  {einen  SBeüoflmöc^tiflten  nic^t  für  begrünbet  ^ielt.  Uebrigen^ 
behielt  fiarl  ununterbrochen  bic  SBer^ältniffc  unb  Sntcreffcn  ber 
Äirc^e  im  Äuge.  @r  verfolgt  aufmerffam  ben  SBriefwec^fet  jwijc^cn 
bem  5ßapfte  unb  bem  fpanifc^en  Siic^of  @gila  über  ^^agen  ber 
(^riftlic^en  ©laubenöle^re ;  er  njeifi,  baß  ein  ©einreiben  ipabrian^ö, 
ttjorin  bcrfelbe  bem  Sijc^of  über  feine  anfragen  Äuöfunft  ertl)eilt, 
unterwegs  tjertoren  gegangen  ift,  unb  läßt  ba^er  ben  ^apft  burc^ 
ben  ©ifc^of  $ßetruö  t)on  5ßat)ia  aufforbern  ein  neue«  Schreiben 
an  @gila  ju  erlaffen,  njorauf  §abrian  bem  SBifc^of  eine  Slbfc^rift 
feinet  erften  Sriefeö  jufommen  läßt^).  @r  finbet  fogar  3^^*  M 
mit  bem  alteren  Äir^enrec^t  ju  bef^äftigen  unb  erbittet  fic^  Darüber 
t)om  $ßapfte  S8ef(^cib;  jener  $etruö,  oen  er  nac^  9iom  gcfc^icft 
^at,  bamit  i^m  bort  §abrian  bic  JBifc^ofönjci^c  ert^eile*),  über* 
bringt  bem  5ßapftc  juglcid^  üon  Äarl  eine  §anbfc^rift,  tüclc^e  unter 
anberem  eine  Don  einem  SBifd&of  Serecunbuö  verfaßte  Uebcrftc^t 
ber  S8ert)anblungen  beö  Soncifö  t)on  Gl^alcebon  enttiielt'^).  §abrian 

1)  Jaff(6,  Regest.  Pont  Rom.  ed.  2  a,  I,  e.  297  9lr.  2435;  Urtimbe  bei 
Baluze,  Miscellanea,  ed.  Mansi  UI,  3:  Hospitale  intus  venerabilem  basili- 
cam  domini  et  fiiutoris  nostri  beati  Petri  situm  post  Oratorium  s.  Leonis 
confessoris  atque  pontificis  euntibus  ad  s.  Andream  manu  deztra  iuris 
venerabilis  basilicae  existentem  .  .  .  inte^  a  praesenti  V.  indictione 
diebus  vitae  vestrae  yobis  concedimus  detinendum,  ita  sane  ut  a  vobis 
singnlis  quibusque  indictionibus  pensionis  nomine  rationibus  ecclesiasticis, 
id  est  venerabili  basilicae  b.  Petri,  unum  auri  solidum  difficultate  post- 
posita  persolvatis  etc.  ~  8ei  ber  Unmefen^t  bed  äRagtnanuS  m  9h)m.  meldf^ 
Cod.  Carol.  9hr.  73,  JaflP^  IV,  226,  müS^nt  loirb,  fonn  bie«  mbeffcn  nw^t  ge- 
\d^ffm  fein;  bfmi  bieftiS  ©t^retben  fd^eint,  mie  tm  oben  folgen,  nod)  Dor  üKr.  71, 
b.  ^.  bor  bem  Oftober  781  gefd^rieben  )u  fein.  —  aRoginarmd  wirb  in  ber  betreffen« 
ben  papfirid^  UrCunbe  att  91bt  bejet^net;  t)gL  oud^  Capp.  reg.  Franc.  1,  353  (oben 
@.  406  ^.  7);  er  fc^eint  bereit«  eine  anbere  ?[btei  wfeffen  p  baben,  ebe  er  bem 
^(rab  nad)  beffen  2:obe  (16.  3uli  784)  in  Bt  2)enid  folgte;  bgL  unten  9b.  II. 

*)  2)ie  Kngabe  be«  gefSIfcbten  $actum9  Sitbtoig'iS  b.  ^.  mit  ^ofdHirtd  I.  b. 
^.  817,  Capp.  I,  353  (t^l  o.  @.  406  "ifl.  7).  mona$  itorl  bem  ))äf>f)Ii^  etid^e 
in  bec  £bat  bad  territorium  Sabinense  sud  int^ritate  (oaL  Codex  Carolin. 
"dtt.  74,  ^.  228)  bur(^  nrtmtbfi(be  @<^fung  fibeclaf^  unb  ferne  9ebollm&(^tigten 
£[it^eriu9  unb  älcaginariud  bie  (S^reiQen  gunfc^en  bemfea)en  unb  bem  Territorium  oon 
ftieti  feflgefe^t  b&tten,  ifi  natttrlid|^  bei  ©eite  p  laffen;  ogl  gorfcb.  i-  beutf(^en  (Se« 
f^idl^te  I,  506  k,  4.  SKtt  Unrecht  folgt  ber  fdf^en  urtunbe  9RarteniS  a.  a.  O. 
@.  182.  186—187;  er  nimmt  ougeibem,  voa»  aiub  mit  bem  Sßortlant  ber  falf(^ 
Urtunbe  nid)t  fonberlicb  fümmt,  an,  bog  itorl  jene  ^(^enfun^urfunbe  eif)  auf 
d^runb  ber  tMm  jenen  äRifft  angefieOten  (Srmiüelungen,  im  3.  1^  DoO^ogen  4<ibe. 

»)  Jaff^  IV,  243  ff..  Cod.  Carol.  9hr.79;  ogl.  büju  au(^  bie  anberen  «riefe, 
Jaff6  IV,  234  ff.  292  ff.,  Cod.  Carol.  ^,  78.  99. 

«)  SS3cübrf<beinli(^  ber  8if(^of  ^trud  bon  8eibun;  ogL  o.  e.  403:  406  ^.  3. 

^)  Jafie  rV,  221  f.  2)ie  ^anbf(^rift  mirb  ht^ntt  ald  pseudopittatium 
a  Pauuno,  sicut  fatus  est,  pro  Theodosio  quondam  imperatore  dato  et  a 
vestria  exoellentia  nobis  directum,  habens  in  supera  scriptione  adbreyiarium 
Calcedonensis  concilii,  a  quodam  Verecundo  episcopo  editum.  —  Pittadum 
b^d^et  iiberbau))t  einen  8nef,  eine  Urtunbe,  €d^ft  unb  bergL,  ogL  Ducange 
ed.  ^fd|d,  V,  272  s.  v. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^^nftige  (Eorrefponben)  mit  bem  $apfie.  409 

crflfittc  btcfclbc  aber  für  apofr^p§;  bic  römifd^c  Äirc^c  baflcgcn, 
fc^ricb  er  bem  ftönige,  fei  im  Sefifec  ber  Doöftönbiflcn  Slcten  be^ 
Soncitö,  unb  nur  an  biefe  fönne  fic  ftc^  galten*).  Uebrtflen« 
fc^irfte  er  i^m  ald  ©egengefc^enf  ein  Sjcemplar  beiS  üor  ber  Sr« 
öffnunfl  beg  Goncifö  (451)  Don  5ßapft  öeo  L  an  bic  ©eiftlic^fcit, 
bcn  Abel  unb  bai^  Solf  öon  Gonftantinopet  jjerid^tcten  Sriefed*), 
tporin  Seo  bad  fi^nöbe  9}erfa^rcn  ber  (Sutt)(^taner  gegen  ben  $a< 
triar(^en  i5Iat)ian  auf  bem  jtüeitcn  Soncit  t)on  Sp^efu«  (449)  öer* 
uribeilte,  bageflcn  SE^eobofiui^  n.  öon  bem  JBortPurf  ber  Äefecrei 
freifprac^*). 


^)  Offenbar  pa^k  bem  $apfie  ber  Sn^It  jener  Ueberft(^t  nicj^t  Setbni),  An- 
nales I,  106,  fprid^t  fogar  bie  9(iift(^t  au»,  ^non  babe  t&  nngem  gefe^,  bag 
Itarl  fi4  mit  rnfViäftü  2)ingen  abgab  unb  ibm  ttaxa  \dfmftt,  ,tt><a  bie  €k^^ 
römifd^er  SBeti^  n^t  bieten  |u  lömten  f^tenen'. 

«)  Jaff^,  Reg.  Pont  ed.  2a,  I,  64  9lr.  443. 

*)  Ueber  bie  SorgSnge,  bon  melden  ber  ^wpfi  \px\^,  bgL  Gibbon  VIII, 
c  48. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


782. 

^urd^  eilte  Steige  lotd^ttger  äRogregcIn  toax  ha^  üorange^enbe 
So^r  QU^ejeic^net.  ^a^  äser^ältntg  StalteniS  unb  ^(quitanteniS 
}um  9?cic^e  ift  geregelt  bie  SSesie^uitgen  jum  5ßapfte  finb  immer* 
\)xn  toiebcr  enger  flefnüpft,  jogar  eine  ^erbinbung  beS  larolin- 
gifd^en  §auje8  mit  ber  griec^if(^cn  Äaifcrb^naftic  ift  in  Äugftdbt 
genommen;  bie  Snttoidfelung  fdbeint  in  frieblic^e  99Q^nen  gelenn. 
aiDein  bie  Äu^e,  bie  für  ben  ÄugenbtidE  im  ^eid^e  ^errfdgt,  ift 
nur  eine  f^einbare,  bie  @ad^fen  greifen  auf^  neue  ju  ben  äßaffen 
gegen  bie  fränfifc^e  ßerrfc^aft,  man  fte^t  unmittelbar  Dor  bcm 
auöbruc^  einc^  Äampfc^,  ber  Sa^re  lang  fortbauertc,  bor  einem 
3eitraum,  ber  tooi)l  ber  friegerifc^fte  in  StaxV^  ganjer  Äegie* 
rung  ift. 

@ot)iel  ju  erlennen  l^ottc  man  im  fränfifc^cn  Weiche  felbft 
leine  ?lnsei(^en  bc«  bro^enben  ©turmeö.  ®er  Jfönig  üertoeilt 
Ofterii,  7.  Äprit  ^) ,  nod^  in  Duierj^ ,  njo  er  ftc^  \dion  ju  SBei^- 
na(§tcn  befunben^);  ^icr  beftätigt  er  auf  Sitten  bcö  ^bM  |)it^e* 
riud  Don  @t.  SJtartin  in  ^ourd  biefem  ftlofter  bie  Immunität, 
bie  eS  fc^on  früher  befeffen,  unb  bebro^t  ffiingriffe  in  biejelbc  mit 
ber  überaus  ^o^en  ©träfe  t)on  600  ©olbjolibi,  tt)onon  jtoei  ©rittet 
bem  RIofter,  ein  Drittel  bem  lönigtid^en  tjiöcu«  juf allen  fode^). 
©onft  finb  SRegierunj^fianblungen  StaxV^  au«  ber  ganjen  erften 
ßälfte  be«  Sa^rei^  nid^t  befannt;  aber  fotoeit  ©puren  oorliegen, 
fängt  er  gerabe  an  ben  SScfc^äftigunaen  be«  tjrieben«  eine  er^ö^tc 
Äufmerifamicit  jujunjenben,  feine  ^löne  jur  Pflege  ber  SBiffen* 
fd^aften,  jur  .pebung  ber  SSoIföbilbung  ju  t)crtoirfli(^en.    aifuin, 


»)  Ann.  Laur.  mai.  781,  SS.  I,  162;  Ann.  Einh.  781,  SS.I,  163;  Ann., 
ut  ridetnr,  Alcnini|  SS.  IV,  2;  Ann.  Inyay.  mai.  SS.  llt  122. 

«)  55gL  0.  e.  406. 

8)  aWil^lba*«  iRr.  241;  Utfdnbe  b«  Bouquet  V,  747  f.,  ani^cfleat  im 
XpTÜ,  o^ne  Eingabe  bcd  Zaaa,  VUbtc  bie  dgent^Gd^ejfafTung  biefcr  unb  «tet 
fpatrren  Uxfttnbe  für  et  a^tortin  t>al  eidel,  8eitrage  in,  54  ff.  nÖien.  e.  8. 
XLVII,  228  ff.);  Act.  Karol.  I,  118  9J.  4;  üb«  btc  ©traffwmd  ®.  201—202. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^xtmht  (Skle^te  an  StcaV^  ^f.  411 

bcn  er  bei  feinem  legten  Äufcnrtalt  in  Stafien  fletoonnen  ^),  ift  in^ 
^loifc^en  mit  (Srlaubnig  feinet  ^önia^  unb  feinet  (Sr^bifc^ofd  im 
fränfifAcn  ditxd)  angelommcn,  unb  ftarl  felbft,  ber  i^n  n)ie  feinen 
SJater  be^anbelt,  täpt  fid&  t)on  i^m  in  ben  aBiffenfd^often  unter* 
tid^ten^).  ^eter  t)on  ^ifa,  ber  früher  in  ^at)ia  teerte,  too  i^n 
Sdfuin  fc^on  in  feiner  Suflenb  einmal  mit  bem  3uben  fiuQuiS  ^atte 
biöputiren  ^ören^),  mar  fc^on  öorbem  t)on  Äarl  an  feinen  ßof 
flejogen*);  bo^  ©leiere  gilt  aud^  t)on  ^aulinu«,  bem  fpöteren  ^a* 


^)  «gl.  oben  @.  393. 

')  Vita  Alcuini  c.  9,  SS.  XV,  190:  Fecit  autem  Alchuinus,  aliorum 
deseryire  capiens  profectui,  ut  sibi  rogarat,  cum  auctoritate  regis  sui  pro- 
prii^  et  archiepiBcopi ,  eo  tantum  iure,  ut  iterum  ad  eos  reverteretur,  per- 
Tenitque,  Christo  ancatum  praebente,  ad  reffem  Karolmn.  Quem  tenens 
rex  loco  patris  amplectitar,  a  quo  artes  introauctus  in  liberales,  refirigerari 
paululum  DOYerat,  sed  exsatnrari  ob  fervorem  satis  nimium  nequibat;  £inh. 
V.  Karoli  c.  25,  t)gl.  unten  Ob.  II.;  Vita  sec.  s.  liudgeri  I,  14.  33  ((Skfdbi^tB« 
queflen  be«  S3i«t^um«  SDWbifler  IV,  61.  82);  Chron.  Vedastin.  795,  SS.  XHI, 
706;  Alcuin.  epist.  170,  JaffiS  VI,  614:  Hanc  (sc.  sapientiatn)  enim  vestram 
optimam  sollicitudinem,  domine  mi  David,  semper  amare  et  praedicare 
agnoscebam.  Omnesque  ad  eam  discendam  exhortari  immo  et  praemiis 
honoribusque  soUicitare  atque  ex  diversis  mundi  partibus  amatores  illius 
vestrae  bonae  voluntati  adiutores  convocare  studuistis.  Inter  quos  me 
eHam,  infimum  eiusdem  sanctae  sapientiae  vemaculum,  de  ultimis  Britta- 
niae  finibus  adsciscere  curastis  .  .  .  Alcuin.  carm.  108,  3,  Poet.  Lat.  aey. 
Carolin.  I,  334: 

Albinns  veniens  peregrino  vatis  ab  orbe, 
His  quem  direxit  praeclara  Britania  terris. 
Suscipit  bunc  Karolus,  huius  rex  inclitus  orbis, 
Cum  pietate  sacrae  sophiae  tum  propter  amorem. 

9mm  S6t  nad^  feinet  ^nlunft  er^elt  9l(fmn  bann  bon  Üaxi  bie  betben  JHofler 
gferri^d  (!!)i5c.  ^taS)  nnb  @t.  2vüpva  in  Sroped,  Vita  Alcuini  c.  9,  1.  c  {i^l 
epist  102.  104.  105,  @.  430  i».  4;  437  «R.  3.  5:  439  91.  1). 

Mabilion,  Annales  II,  304  f.,  unb  bie  Gallia  cbristiana  XII,  158  fagen 
irrig:  erfl  792;  nadf  ber  9{et^fo(ge  ber  Gegebensten  in  ber  Vita  Alcuini  c.  9 
gefdjo^  e«  oor  aifuin'«  8Wicfreife  na%  (fotglanb,  oor  789  ober  790.  Singer  biefen 
er^elt  SQlutn  ouA  nod^  boiB  JHofler  tflobign^,  Hugonischron.  Flaviniac.;  Series 
abb.  Flaviniac.  SS.  VIII,  352.  502;  SDümmler,  Poet  Lat  I,  161  91.  7;  ügt. 
femer  Lupi  epist  11,  Opp.  ed.  Baluze  <S.  30:  Cellam  s.  ludoci  (@t  3offe«fur« 
merX  quam  magnus  Karolus  quondam  Alcuino  ad  eleemosjnam  exhiben- 
dam  peregrinis  oommiserat;  ba}u  Alcuin.  epist  173,  @.  620  9}.  3. 

lieber  'AlhinC»  ^iiler  @tgn(f,  S3iso  unb  fJribugifuS,  bie  i^m  ava  (Snglanb 
im  franfif(^  9{ei(^  folgten,  t>gl.  oben  @.  394  9^.  l;  über  ^ugis  m^  (gidel  I, 
89  ff.;  @imfon,  3a^b.  ?ubn?.  b.  gr.  H,  235  ff.;  SR.  «^ner.  ^ta\S  üon  Sonr« 
@iff.  ?ei|)aig  1878);  Jh)Ibe*«  «rt.  in  ber  «tlgem.  bentfc^Kn  ©iogro^j^e  VIF,  327; 
SBattenboc^,  2)®0.  5.  ^ufl.  I,  151  SR.  3. 

»)  »ql.  0.  e.  391  9t,  2. 

*)  ^te  3ett  tagt  fl(^  nic^t  genau  na(^»etfen,  ifl  ythoä)  txnr  ober  um  780  su 
t)erleaen,  ogl.  oben  ^.  894  9^.  1.  2)a6  $etmd  aber  no(^  frfi^  bortbin  gebmmen 
fein  foule,  etwa  f^on  774,  roaS  Tiraboscbi,  Storia  della  letteratura  Italiana  HI, 
229;  Ozanam  IL  507  u.  a.  t^ermut^en,  ifl  ni(^t  an^ebmen.  SoQenbd  o^e 
(0mnb  behauptet  Monnier,  Alcuin  <^.  44,  fcbon  unter  fippin*«  9tegienmg  fei 
^er  t)on  ^ifa  am  frftnfifd^en  ßof  gemefen,  t^Koe  fid)  bann  mieber  eine  3ett  Uma 
in  Stalten  aufgehalten,  bi«  er  unter  Hart  jum  ^weiten  SWale  in«  frSnRfci^  9lei<5 
jnrmfgeW^  fei.  3)ie  twn  ibm  angejogene  stelle  an«  einem  ©riefe  «tfnin'«  be»eifl 
nic^t«,  unb  au<^  bie  SBerufung  auf  bie  unten  ®.  414  9t.  4  ernannte  «u«- 
fttlymng  tnm  Sebeuf  ift  grunbto«. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


412  "782 

triarc^cn  t)on  Slquitcja.  SRic^t  t)icl  fpätcr  cntfc^ücgt  fic^  and) 
$QuIud  ^taconud  in  bcr  Utngcbuno  beS  Sönic^^  ju  bleiben,  unb 
toa^  man  über  bic  näheren  Umftänbc  babci  erfährt,  über  bic  um 
aujgflcfcfeteii  aSemü^ungcn  fiart*^  it)n  bcm  fränlijc^cn  9?ci(^c  ju 
erl)altcn,  ift  ein  Scnjciö,  ttjcld^c  ^crtjorragenbe  ©tettung  in  ben  ®nt* 
njürfcn  beg  ftönigiS  bie  Scförbcrung  bcr  gelcl)rten  Silbung,  bic 
aScfd^äftigungcn  bc^  ijricbcnö  einnahmen. 

$Qulu«  3)iaconuSO  toax  geboren  äUjifc^cn  720  unb  725,  in 
tjriaul,  njo  bei  ber  Sintüanberung  bcr  2angobarben  in  Stauen 
fein  adtcrbatcr  angeficbclt  ttjorbcn  toax.  3)ie  ©ö^nc  beffetben 
xoaxtn  bonn  Q0crbingd  bon  ben  ^toaren  in  ©efangenfc^oft  loeggc« 
fü^rt  ttjorben,  aber  einer  bcrfclben,  beö  5ßaului^  UrgrofeDater,  noc^ 
griaul  äurücfgcle^rt  ^).  Son  feinem  SSatcr  Sßarnefrib  lieft  man 
ni(^tiS  nfi^ered,  boc^  fc^eint  $au(uiS  t^on  guter,  toenn  aud^  t)ie0ci(^t 
nic^t  altablic^er  §erlunft  gcujcfen  ju  fein®),  tüic  er  benn  aud^ 
feine  (gräiel)ung  am  |)ofe  be^  Sangobarbenfönigö  JRacftiö  erhielt*). 
®ort  empfing  er  tooi)l  anä)  ben  Unterricht  bc^  ©rammatifer^ 
glaöianuö^)  (Diefleic^t  ibentifd^  mit  S^arifiu^).  lieber  feinen 
aufent^alt  nad^  8fiad^iö'  lobe,  749,  ift  ni^t^  fidlere«  bcfannt;  bic 
Angaben,  er  i\abt  in  einem  natjen  pcrfönlic^en  SScr^ältniffc  ju 
fiönig  S)efibcriuö  gcftanbcn,  fei  fein  9Jotar  gcnjcfcn^),  finb  unbc* 
qlaubigt;  bagc^cn  Eönntc  man  eincd  anbern  Umftänbc^  me^cn  cd 
^Ir  nja^rfc^cinhd^  t)alten,  baß  er  auc^  noc^  unter  Defibenuö  am 


^)  Pr  boS  (Einzelne  tfl  )u  tymottfen  auf  bie  ^Q^banblung  t)on  8et^ami, 
$aiiltx«  2)iafonuiB  Seben  unb  @^ften,  bd  fa^,  Sr^iD  X,  251  ff.;  SBotkSS. 
rer.  LÄngob.  ®.  12  ff.  603:  ^MmXtt,  Poet  Lat.  aev.  Carolin.  I,  27  ff.; 
2)0^,  $au(u«  2)ioconuS  1.  (Öangoborbif^e  @tubten  I),  Sd|»ig  1876;  R  3acobi, 
®cf(^*tt(ir.  bcr  beutfc^en  «otieit  VIII.  go^r^.  4.  «b.  2.  9lu|[.,  (KnL  e.  X  ff.; 
(Sbtxt  II,  36  ff.;  gBattcnbo(^  I,  5  «ufl.  @.  156  ff. 

^)  Paai.  Historia  Langobardorum  IV,  37,  SS.  rer.  Langob.  @.  131 
bid  132.  iRocb  ber  (Ihrabf^rtft  M  ^ouTiiiB  üon  feinem  e<^ttUr  ßtibtic,  Poet  Lat 
aev.  Carol.  I,  ^^  9^:.  56  v.  12—13,  »ar  berfelbe  am  ^miatK)  geboren;  nad^ 
Chron.  Salem.  SS.  III,  476,  in  (SMtak  bei  gprinTt;  »gl.  2)a^n  @.  8;  Vkiii 
0.  a.  D.  @.  12  5R.  2. 

»)  a)ie  ©teilen  bei  ©etbinann.  e.  254  5R.  2j  2)a^n.  @.  2J.;  über  bie  ©e* 
nennung  ^auütd  2)iaconu0  j^etbmann,  <B.  254  9e.  1.  258  f.;  2)a^n,  e.  1—2: 
S^ai^  a.  a.  O.  @.  24  92.  6  (Karoli  epist  geDeralis,  Capp.  reg.  Francor.  I, 
81 ;  Hildric.  Epitaph.  PauU  diaconi  v.  ;5:  laevita;  7—13  1.  c.  &.  85.  86  92.  1). 
SIber  auäf  ber  Paulus  grammaticus,  Cod.  Carolin.  92,  Jaff6  IV.  274,  iß  »abr' 
fd^rt(^  mit  bem  unfrigen  ibentifd^ ;  DgL  SSkii^  a.  a.  O.  @.  603  (9iened  9rAiD  III, 
440.  474). 

*)  Hildric.  Epitaph.  1.  c.  v.  14—19;  bgt  Hist  Langobard.  II,  28  1.  c. 
@.  87-88;  anber«  S)o$n  @.  9—10. 

^)  Hist  Langobard.  VI,  7,  l.  c.  @.  167  (Eo  tempore  floruit  in  arte 
grammatica  Felix,  patmus  Flaviani  praeeeptoris  mei). 

^)  ^e  ftnbjufammengeflellt  bei  l6et^mann,  @.  256;  Vkato,  SS.  rer.  Lang. 
@.  24;  bie  erfle  (toa^mmg  ^  ber  9Ron(b  üon  ©alcmo,  SS.  III,  476.  Sgl. 
2)ibnmler  a.  o.  O.  @.  27  92.  1,  ber  bie  9laifyn^i  be«  Chron.  Salem.:  iUe  prae- 
celsus  atque  carus  ab  ipso  rege  (Desiderio)  et  ab  omnibus  erat,  in  tantuQi 
ut  ipse  rex  in  omni(a)  archana  verba  condliarium  eum  haberet  bocb  ni(^ 
gan)  bermerfen  mochte;  and)  ®attmba(^  o.  a.  O.  @.  157.  9[nber0  2)a^  ^.11 
M  12. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


^ouluiS  2)iaconud  im  fran(if(^en  ffiix^t.  413 

tofe  Dertpctlte,  nämlic^  toeaen  feiner  na^en  Weiterungen  ju  beffen 
oc^tcr  Äbelperga,  ber  ©emo^Un  be§  ^crjoflS  ari^iiS  t)on  Sc» 
neüent.  ^lac^  $au(uS'  eigener  Sludfage  toat  er  gen^iffermogen  ber 
fie^rcr  ber  äbelperga*),  fönnte  alfo  längere  Qt\i  am  §ofc  öon 
^eftberiud  t)ern)et(t  ^aben;  iebenfoQd  ftonb  er  aber  nac^  i^rer 
SJermä^lung  mit  "üxidix^  in  fortgefe|tem  SSerfe^r  mit  i^r^),  \d)mb 
fär  t^ren  ©cbrauc^  eine  Snpeitcrung  unb  i^ortfe^ung  toon  Sutrop'd 
^ömijc^cr  ®ej(^i(^te');  nja^rfd^einUc^  ^ielt  er  fic|  längere  3^** 
an  Ärid^iö*  §ofc  auf,  wcnigftenö  legen  Derfc^iebenc  @ebi(§te,  bic 
er  für  bcn  l^erjog  anfertigte*),  biefe  IBcrmut^ung  na^c.  SKöglic^ 
ift  e«  aber  au^,  bag  er  ben  SSerfe^r  mit  Äri^iö  Don  Anfang  an 
t)on  aWontecafino  auö  unterhielt,   mo  er  unterbeffcn  inS  Älofter 

fietreten  mar  unb  jebenfatlS  fc^on  öertüeiltc,  e^e  er  bie  Sicife  inö 
ränfifc^e  SReic^  antrat'^). 

lieber  bie  SScranlaffung,  meiere  ^aulu^  anü  feiner  ÄIofterjeDe 
on  ben  §of  Äarl'ö  führte,  liegen  bcftimmte  5Wa^ridöten  nic^t  üor; 
bcnnod^  fann  barüber  taum  ein  3w>eifel  fein.  3m  Sa^re  776, 
nac^  bem  Äufftanbc  beö  ßrobgaub,  ^atte  Äarl  nebft  einer  anja^t 
anberer  Sangobarben  auc|  bed  $au(ui^  S3ruber  ^xidji^  atö  ®c^ 
f angenen  mit  fid^  inö  fränfifcfte  didd^  genommen  ^) ;  um  feine  f^rei^ 
loffwnfl  ju  ermirfen  begab  fic^  ^auluö  ju  Rarl.  Sin  ©ebic^t, 
tüorin  5ßauluö  bem  Äönige  feine  SBittc  üortrug,  gibt  barüber  äuö* 
fünft ').  e^  ge^e  jefet  inö  fiebente  Sa^r,  fteHt  er  Äarl  \>ox,  feit  fein 
Srubcr  in  ber  ©cfangenfc^aft  ft^mac^te,  toä^rcnb  beffen  grau  in 
ber  |)eimatr  barbe  unb  taum  im  ©taube  fei  t^rc  t)ier  Äinber  ju  cr=» 


^)  gn  bem  SBibmmt|df(^rttf)en  feiner  Historia  Komana  an  Kbelperga,  M.  G. 
Auct  antiqaiss.  II,  4;  ^(^ulaitfg.  (93erlin  1879)  @.  1,  \a%i  er:  ipse  qui  ele- 
^ntiae  taae  studiis  sempcr  faator  exüti,  too^  fü^  inbeffen  nur  ouf  bie  @tubien 
%be(perga'd  ald  der^ogin  üon  ^eneüent  )u  baie^  fd^eint. 

*)  ^Bereits  vm  Raffet  768  mibmete  er  ipr  atd  derjogin  oon  ^encDcnt  ein  Qbt* 
hxdii,  »eld^ed  bie  ^u))tepo(^en  ber  tot\tqt\^iii\x6)tn  C^^noloaie  angibt  mib  beffen 
@trop^anf&nge  boiS  llRofli(^on  ,AdeIperga  pia'  bilben,  Poet  Lat  I,  35—86 
1Rr.  1. 

»)  «gL  ©et^mann,  @.  257:  S)a^,  @.  15—16;  Cbert,  @.  89—40;  ©otten- 
i>oäf,  @.  50.  157;  o.  <B.  364—365. 

*)  Poet.  Lat  aev.  Carol.  I,  44—45.  66—68  Ute.  6.  7.  82.  88.  (H  |tnb 
Snm  2i^eil  ^erfe,  »omit  ^xüsa  bie  Sauten  beft  Uri^i»  in  @demo  f(^mtt(fte. 

^)  Qknaa  t&gt  ftd^  bie  3eit  oon  ^ßmiui'  (Sintritt  mü  itiofia  ni(^  angeben; 
moglii^enoeife  l^dt  er  ft^  fd^on  geraume  3^  ^or  782  bort  auf.  !S)ie  flnfü^t,  erft 
nad)  ber  WMt\jt  axA  bem  frftnnfd^en  9hi4e  fei  er  iniS  JHofier  gegangen,  rotidit 
}.  !6.  Seibnii,  Annales  I,  137,  n.  a.  äugem,  mirb  nnberlegt  \nxäi  ben  Brief  beiS 
Vaulud  an  ben  9lbt  2:^bemar  oon  9)i^lmtecafino,  nwrin  er  rur^  na4  feiner  ^nlunft 
im  frSnfif(^en  Sieid^e  ta»  SSertogen  aui^f)n(^t,  balb  nneber  in  fein  5Hofler  snrfid« 
fe^ren  )u  tonnen,  fßal  9et^mann,  €^.  259  ff.,  unb  über  ben  )6rief  unten  @.  414 
91,  8.  IBait  (a.  a.  O.  @.  14  9^.  5)  meint,  ^^anluiS  fei  oieOei^t  bereit«  bem  San« 
opbarbenlSnige  ^iaäjis  mä)  äßontecafino  gefolgt,  n)&bvenb  2)ftmmler  (a.  a.  O.  ^.  27 
9^.  3.  4)  oermut^,  bag  er  ber  Hbdperga  bei  il^  Berrnft^lun^  oon  ^M^ia  na4 


Scneoent  folgte  unb  oon  ^ier  aw8  \p&ttt  m  jendS  Jdofler  trat,   ^wanfenb  Sitten« 
4ku4  a.  a.  O.  @.  158. 


«)  «gL  oben  e.  253. 
')  Poet  Lat  I,  47-48. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


414  7^- 

nähren ;  fie  fönne  fie  faum  in  Sumpcn  ^uQen  unb  bettle  um  S9rob 
auf  ben  ©äffen.  S)er  ©lanj  fcincö  ©efc^Iec^t^  fei  ba^in,  bittere  9iot^ 
fein  SooiS;  Äarlmöge  bem  Unglüdf  ein  Qkl  fefeen,  ben  ©efanfleneri 
feiner  l^eimat^  wiebergeben  unb  ttjenlgften^  einen  I^eil  feinet  SSer* 
möaenö  jurüderftatten.  5ßauluö  ^atte  feine  SBitte  in  ber  erften 
ßälfte  be^  3Qt)re^  782  an  ben  Äönig  gerichtet,  unb  eS  ift  für 
ftd^er  aniunet)men,  bag  eben  biefe  9ngelegent)eit  i^n  aud^  ind  frän^ 
fifd^e  9iei(^  führte,  fei  e«  bafe  er  baö  ©ebic^t  bem  Äönige  gleic^ 
in  5ßerfon  überreid^te,  toa^  am  natürlic^ften  anjune^men  ift,  fei 
eö  baß  er  baffelbc  fc^on  X)ort)er  Äarl  t)atte  jufommen  (äffen  unb 
burc^  fein  perfönlid^ed  @rfc^einen  nur  bad  ©ewic^t  feiner  S9itte 
no(^  üerftärten  wollte^);  benn  ni^t  fogIcid&  ging  ber  tönig  barauf 
ein.  Snfolgc  beffen  jog  ^ßauIuiS'  Aufenthalt  fic^  in  bie  Sänge, 
ffir  ^atte  im  frönlifc^en  aieic^e  überall  bic  befte  aufnähme  ge* 
funben  unb  üerweilte  t^eilö  in  einem  Äloftcr,  t^eilö  am  föniglid^en 
^ofe^).  Äarl  be^anbelte  i^n  auf  baiS  freunblic^fte,  mod^tc  i^m  bie 
glänjenbften  änerbietungen ,  wenn  er  feinen  Aufenthalt  bauernb 
tm  fränfifc^en  SReic^  net)men  wollte:  allein  $aului5  fonnte  fid^  ba^ 
p  lange  nic^t  entfd^liegen ,  fet)nte  fid^  jurüd  in  fein  tlofter  unb 
fprad^  noc^  ju  Anfang  783  bie  Äbfid&t  aug,  fobatb  er  feinen  Qtotd 
errei(|t  l^abc,  bie  ©efangenen  freigelaffen  feien,  fic^  bei  Äart  ju 
beurlauben  unb  nac^  SJiontecafino  jurüdsufe^ren^).  Am  Cnbc 
liefe  er  fic^  aber  boc^  umftimmen,  ber  Äönig  gab  ben  Äric^iö  unb, 
wie  ed  f c^cint,  aud&  noc^  anberc  ©efangene  frei ;  ^auluö'  8Scrfcf)t 
mit  Sari  unb  $eter  Don  $ifa  würbe  immer  ^er^lic^er,  unb  bie^ 
gab  wot)l  ben  SluSfc^lag  für  feinen  Sntfc^lufe  }u  bleiben,  ju  bem 
bann  5ßeter  t)on  $ßifa  in  einem  ©ebic^te  juglcidg  im  SRamen  Rarl'^ 
in  ben  fc^meic^el^fteften  Slu^brüden  it)m  @läd  wfinf^te  ^).  SBann 
5ßaulu^  biefe  Sntfc^eibung  traf,  ift  nic^t  ju  fe^en,  iebenfallö  erft 


*)  Ucbcr  bie  »crfdjiebenen  anfw^ten  unb  Sfatgobcn  öfl(.  ©et^mami,  @.  260; 
2)ttmm(a:  a.  o.  O.  6.  28;  Sattenba^  a.  a.  D.  <^.  158:  bcfKnimen  lägt  M  m^t«. 

')  Sed  ad  conparationem  vestri  coenobii  mihi  palatium  carcer  est, 
fogt  $<iuluiS  in  einem  Briefe  an  S^bemar,  SS.  rer.  Langob.  @.  16:  m^\fn 
rebet  er  t)on  bem  9U>te,  cuius  hie  Bin^lari  post  principalem  munincentiam 
nutrior  largitate,  ibid.  @.  16—17;  übrigen^  ögl.  m.  3. 

^)  Ueber  bad  aOed  äußert  fü^  $auluS  in  bem  Briefe  an  Z^enbemar,  1.  c. 
@.  16—17,  ber  iebenfaHiS  er^  gefd^eben  ifl,  na^bem  ^caiM  f^on  längere  ^^t 
Don  ST^ontecafino  abmefenb  roar,  benn  feit  feiner  9Q>mefen^t  finb  in  äRontecafmo 
f(^on  mehrere  ^loflerbrttber  geworben,  ^aä)  ben  am  dhibe  ^iiuugefttgten  Werfen  ift 
ber  93rief  an  einem  10.  Januar  in  einem  Drte  an  ber  aRofef  gef(^neben;  vodft^ 
f(^Ii4  in  2>ieben^fen,  wo  Staxl  im  iBinter  782/3  $of  ^  (f.  unten  ®.  435 
9t,  5,  fowie  Bist  Langob.  L  5,  €.  50;  S)a^n  @.  36);  ©et^mann,  @.  297,  öer» 
mm^  in  9Re6;  t)g(.  au(^  iBat«  a.  a.  O.  @.  20  9^.  6. 

*)  2)ie  ^ie^  ge^öngen  (Skbic^  f!e^  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  48  ff .  — 
Lebeuf,  Diseertations  sur  Tbistoire  eccl^iastique  et  civile  de  Paris  I,  374  ff. 
fe^t  i^re  9U>faffung9^t  jn  frtt^  au  unb  gelangt  fo,  inbem  er  $aului  fc^on  774  na 
frAnfif^e  92ei(b  !ommen  lagt,  ju  ber  imaen  ftona^me,  ni(^t  auf  Kthtin,  fonbem 
auf  '^Ua  fet  bie  Belebung  ber  miffenf(^artlid|^en  StKitigfeit  am  ßofe  J^orTiS  ^urfid^- 
ffi^.  Uebrigend  Dgt  iBet^mann  @.  260  ff.  !3)ag  $mtIuiS  um  bie  ^reilaffung  am^ 
anberer  Sangobarben  auger  feinem  8ruber  gebeten  ^tte,  eroibt  ber  Brief  an  Xtfon^ 
bemar,  1.  c.  B.  16,  morin  er  Don  meis  captivb  fpri(^t.    8g(.  aud^  unten  @.  425. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


$autitf  2)iacomti»;  %ufbru(^  noc^  «Saufen.  415 

783;  nichts  bcfto  rocntflcr  gehört  er  fc^on  feit  ber  erftcn  |)älfte 
782  bcm  ©ete^rtenfreife  in  SaxV^  Untflebung  an  unb  na^m  gleid^ 
ben  lebhaftesten  Änt^eil  an  bem  Uterarifc^en  treiben  am  §ofe. 
3)er  SSerle^r  jtoifc^en  bem  Söniac  unb  bem  langobarbifc^en  @c* 
lehrten  marb  ein  üertraulid^cr.  Slug  bei^  Äönigö  eigenem  SWunbc 
t)ernat)m  ^aului^,  tpie  er  felber  un^  mitt^eilt^),  bie  ©efd^ic^te  öon 
bem  9Wnge,  njcld^en  fiarr^  a^n  ÄrnuIf,  in  ber  |)offnung  t^n  al^ 
$fanb  für  bie  JBergebung  feiner  ©ünben  toieberjuert)alten,  in  bie 

flutten  ber  äRofel  gen^orfen  ^atte  unb  ben  bann  nad^  Sauren  ein 
oc^  im  SBauc^e  eine^  ijifc^e^  tpieberfanb  —  loie  man  fte^t/  bie 
alte  (Srja^tung  üom  9iing  beö  5ßol^trate§  *). 

aber  laum  ^atte  ber  äuffc^njung  beö  njiffenfc^aftlic^en  2ebenö 
im  fränfifcficn  dit\6)t,  junä^ft  am  |)ofc,  begonnen,  unter  ber 
regften  perfönlic^en  2;^eilnahme  beö  Äönig^  felber,  ate  ftarl  toieber 
ju  friegerif(^er  I^ätigfeit  abgerufen  würbe.  Sxoax  fanb  er  immer 
noc^  3cit  für  bie  5ßflege  ber  SÖäiffenfc^aften  wie  für  bie  eigene 
SBefc^öftigung  mit  benfelben ,  unb  auc^  in  ber  nöc^ften  Qtxt  toeift 
feine  ©pur  Darauf  ^in ,  baß  unter  bem  Sinfluffe  beö  Äriegei^  bie 
n)iffenfc^aftli(^en  SSeftrebunaen  9iot^  gelitten  Ratten  ^);  benno^ 
trägt  bie  ©cfd^ic^tc  ber  folgenben  Sa^re  üortoiegcnb  ein  friege* 
rifc^eö  ®epräge. 

®er  ©d^auplalf  ber  Äriegc  ift  ©ac^fen.  Äarl  ^ielt  bai^  ßanb 
für  beruhigt,  bie  Untertüerfung  für  üoHenbet,  ali^  er  in  ber  jtpeiten 
§älfte  beS  Sa^rcö  782  \\ä)  auf  ben  SSäeg  machte  um,  toie  er  fc^on 
n^^er  getrau,  auf  fä(^fifc^em  ©oben  bie  jä^rlic^e  aieid^öüerfamm* 
lung  ju  galten.  Siac^bem  er  im  Äpril  no(§  in  Duierj^  ücrweilt, 
begegnet  er  crft  »ieber  am  4.  Suli,  unb  p)ax  in  S)üren,  tpo  er 
einige  t)om  (Sribifc^of  Sul  it)m  übcriaffene  a3efi|ungen  in  Sluftrafien 
ber  ftirc^e  in  wifelar  fc^enft*);  bann  gc^t  er  bei  töln  über  ben 
JRtjein*),  fe|t  fc^ned  feinen  SWarfc^  ing  Snnere  ©ac^fend  fort  unb 
befinbet  fic^  balb  nac^  ber  SJtitte  3uli  an  ber  Sippe.   9[m  25.  3uU 


')  Gest  epp.  Mett  SS.  II,  264:  Haec  ego  non  a  qualibet  mediocri 
persona  didici,  sed  ipso  totius  veritatis  assertore  praecelso  rege  Karolo 
referente  cognövi;  m  (Sbtti  II,  41;  I,  579  5R.  3. 

^)  3bre  urfprttngfif^e  OueHe  iß  befanntßd^  ^erobot. 

')  md)ÜQ  betont  bteH  au(^  Ampere,  Histoire  Htti^raire  de  la  France  avant 
le  doazi^me  siöcle,  III,  64. 

^)  miOflha^tt  9h:.  242:  Seiu!,  ^fflfci^  Sanb6^ef(i^td|^te  112,  @.  10  9{r.  7; 
^^n,  ©onifaa  unö  M  @.  2Ö2-283. 

^)  Ännales  Laur.  mai.  1.  c;  Ann.  £inh.  1.  c.  2)te  (enteren  f(^retbcn: 
Aestatis  initio,  cum  iam  propter  pabuli  copiam  exercitus  daci  jpoterat 
(ei^li^  798.  820,  @.  185.  206),  in  Saxoniam  eondum  et  ibi,  ut  in  Francia 
quotannis  solebat,  generalem  conventum  habendam  censoit  ßie^  mag 
beiläufig  eine  Semerfung  oon  ßngo  ^bUtt,  ^ampad  unb  9nben  (Berlin  u.  ^tutt' 
aott  1884X  <B.  13,  über  Uruguoi^.  onjgefttl^rt  n)erben:  „^n  biefem  Sonbe,  mo  man 
Sen  aemöbnruten  ^ferben  aaof  nt^t  bte  (eifefle  ©pur  bon  Pflege,  Don  ^ofer-,  SRai«« 
unb  ^fiüterung  ^ut^l  metben  lagt,  ^&ngen  il^erfe^  unb  fdbj^  jtriegftt^rung  fafl 
anif^rtegli^  tHm  bem  RuP^u^^^  ^  SBeiben  ob.  Satone,  fo  ^eg  t§  beifpieUnKtfe, 
mecbe  mit  feinem  beabfi$ti^ten  MeaiSjuge  nix^  ein  Hein  »enta  »arten  mfiffen,  benn 
bte  SBeiben  begannen  erfl  eben  mit  beginnenbem  SMi^ja^r  beffer  }u  »erben.' 


Digitized  by  VjOOQ IC 


416  782. 

bcftätiflt  er  bcm  SBifc^of  ^taxio  t)on  ©pcicr  bic  fc^on  t)on  ?ßippin 
bicfcr  Äirc^c  t)crUcl)cne  Smmunität  ^) ;  er  befinbet  fi(§  bamate  an 
einem  ßaribcrfl  (^erbetfle?)  genannten  Drtc,  o^ne  S^Jeifel  einem 
fiagerpfafe  be^  ^eereS,  üon  bem  man  auö  ber  Urfunbe  felbft  er* 
fä^rt,  bag  er  on  ber  Sippe  lag^).  Unter  bem  28.  Sult  urfunbet 
er  bann  in  ^erSfelb^).  SBo^l  id^on  Dörfer  fallen  bie  wichtigen 
aWagregeln,  bie  er  an  ben  Oueflen  ber  ßippe  traf  unb  bie  einen 
mehrtägigen  «ufent^lt  bafelbft  erforberten.  S)ort  fanb  nämlic^ 
bamalö  bie  SJcic^öüerfammlung  ftatt*);  fie  ttjar  öon  ben  ©a^fen 
ao^lrcic^  befuc^t,  nur  ©ibufinb,  Reifet  e^  auöbrüdflic^,  blieb  au«  ^), 


*)  Urftmbe  bei  9leinling,  Urftmbcnbud^  gm:  ©efd^id^te  ber  ©ifci^fe  )u  ©prt^er, 
®.  4  f.  ghf.  6.  Ucb«  ben  Umfang  ber  l^ier  »erüe^enen  gmmunttSt,  befonber»  über 
ben  ©egriff  beiS  barin  etnaefcf^Ioffenen  heribannus  üg(.  aSßaife  IV,  2.  'ävfi.  @.  317  ff. 
599  unb  nowentli(^  @iclel,  ©eitrage  V,  2öien.  ®.  ©.  XLIX,  357  ff.;  über  bk 
(Sd^if^dt  ber  Urfunbe  bie  folgenbe  Sflott. 

«)  Actum  haribei^o  publico,  ubi  Lippa  confluit,  fcf^tiegt  bie  Urfunbe. 
Sediere  SStorte  fann  man  »o^l  geneigt  fein  auf  bie  OueOen  ber  Si)}pe  ju  ^ie^, 
»0  Äarl  ben  »leid^taa  ^ielt  (f.  unten  91,  4).  6idel  II,  255,  «nm.  p  K.  92, 
benft  bagegen  an  ben  Aufammenflug  ber  SiDpe  mit  einem  tP&^en,  etma  ber  9(me, 
mögttdjfl  na^  an  ^erÄfelb  (ogl.  ebb.  I,  237  unb  unten  9i.  3).  Unter  haribergo 
ifi  »o^t  ni(|t  ein  nomen  proprium,  fonbem  ein  nomen  appeUativum  m  »er- 
fielen  (Bidd  I,  234.  II,  255;  SlKttblbadber  92r.  245 ;  ^rftemann,  SUtbcutfd^.  gramen« 
bud>  II,  DrtÄnamen,  @.  741;  ©ai*  IV,  2.  »ufl.  6.  628  gfJ.  1:  ?ager).  Ueber  einen 
Ort  Haribergus  (Jarenbera?)  erfährt  man  fonft  nicf^t«  (og(.  »lettberg  I,  642  9?.  18, 
wo  ein  ©erfud^  gemaAt  i|t,  bie  betreffenbe  Urfunbe  in«  ga^r  809  ober  810  )u 
rüdto).  thif  feinen  gaU  fann  bie  9{ei(^in>erfammlung  erfl  na4  bem  25.  3uli  ge« 
galten  fein,  ba  ^arl  am  28.  3utt  fd^on  »teber  in  ^fetb  urfunbet.  äl^tbac^er 
bermutitlet:  »enn  baiS  2:ageiSbatum  genau  überliefert  fei,  liege  too\)l  etmad  f^ere 
©eurfunbung  einer  bereit«  auf  bem  8tei4«tage  gu  Sippfpringe  erfolgten  ^anblung  bor. 

Uebrigend  ifl  ber  d^gang  ber  Urfunbe:  Carolus  gracia  dei  rex  Francorom 
et  Langobardorum,  Imperator  Romanomm  jjef&Ifc^t,  »ad  inbeffen  nid^  bereis 
tigt,  bie  Urfunbe  fetbß  ;u  üerwerfen;  ba  fle  nur  m  ^bfc^rift  oor^anben  ifi,  Ifigt  fld^ 
leu^t  annehmen,  wie  ©idel,  ©ettrSge  III,  ffiien.  e.  ©.  XLVII,  230  9^.  2  l^erwr- 
f^eoi,  bag  ber  0e^ter  bem  9bfd^reiber  gur  9afl  fällt,  ber  bad  i^m  ni^t  me^  gelfiufige 
uec  non  patricius  Romanorum  in  Imperator  Komanomm  benoanbeu  ^aben 
wirb;  bgl.  SJUi^tbac^er  a.  a.  O. 

»)  Urfunbe  bei  SBend,  lU  2,  @.  14  9hf.  13,  ögl.  unten  @.  427. 

*)  Ann.  LauriBS.  mal.  SS.  I,  162:  et  synoaum  tenuit  ubi  Lapjps,  con- 
surgit  —  Ibi  peracto  placito;  Ann.  Einh.  SS.  I,  163:  et  castris  ibi  (ao.  ad 
fontem  Lippiae)  positis,  per  dies  non  paucos  ibi  moratus  est  Ubi  inter 
cetera  negotia  eüam  ...  —  conventu  completo;  Ann.  Petav.  SS.  I,  17: 
Hoc  anno  domnus  et  religiosus  rex  Karolus  habuit  magnum  placitum  in 
Saxonia  super  flumen  Lippia;  Ann.  Mosell.  SS.  XVI,  497:  habuit  Kariös 
rex  conventum  magnum  exercitus  sui  in  Saxonia  ad  Lippabrunnen;  Ann. 
Lauresbam.  SS.  I,  32;  Ann.  Maximin.  SS.  XIII,  21:  Carolus  iterum  cum 
Saxonibus  conventum  magnum  babuit  ad  Lippiaebronnom ;  Ann.  Guelferb. 
SS.  I,  40:  Rex  Carolus  cum  Francis  ad  Lippia  (^.  3  unrid)tia  ald  Sippe^om 
erflfirt)  absque  bello;  Nazar.;  Alam.:  Sangall.  mal.  ed.  Henking  ^.  271; 
Wandalbert.  Mirac.  s.  Goaris,  Mabillon,  SS.  XV,  373  (babito  m  Saxonia 
super  fontem  qui  Lippia  dicitur  generali  conventu);  »gl.  unten  €5.  423  91.  3. 

^)  Annales  Laur.  mal.  1.  c. :  Ibique  omnes  Saxones  venientes,  excepto 
rebellis  Widochindus,  wofür  Ann.  Enh.  Fuld.  SS.  I,  349,  fe^en :  cum  Omni- 
bus primatibus  Saxonum,  excepto  Widukindo  rebelie  et  eis  qui  cum  eo 
erant  —  SBibufinb  f(Wnt  nod>  immer  in  2)änemarf  Derweilt  )u  ^ben  (i>gL  Ann. 
Einh.  weiter  unten:  Widokindus,  qui  ad  Nordmannos  profugerat,  in  patriam 
reversus  u.  oben  @.  272). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


U6df9oa\ammlan^  in  Sippf^mnge.  417 

lonnte  fic^  alfo  immer  noc^  nic^t  entfc^ttegen  bie  ^errfc^aft  StaxVi 
anj^uerfennen. 

Ueber  bie  SBorgänge  auf  ber  SSerfammtung  geben  bie  Clueden 
tpeniaftcng  einige  ^inbeutungen.  ftarr^  näc^fte  Sorge  mar,  mie 
fic^  bcnfcn  läfet,  ben  SSer^ältntf|en  ©ac^feng  gemibmet.  3)ie  im 
Scrgieic^  mit  früher  ungemö^nhc^e  ffirfd^cinung,  bag  baö  Sa^r 
^mox,  ungead^tet  feiner  langen  Sbmefen^eit  in  Italien,  bie  ^u^e 
m  ©ac^fen  nic^t  acjiört  morben  mar,  ^atte  feine  Sw'^'frf  ön  ber 
Sufric^ttgfeit  ber  Untermerfung  ©ac^fend  üerfc^euc^t ,  er  ^ielt  ti 
ba^er  an  ber  Qtxt,  mit  ber  Drbnung  ber  inneren  Angelegenheiten 
©ac^feng  nac§  fränfifcfiem  SKufter  öorjuge^en.  (£r  begann  bamit, 
bag  er  auc^  für  ©a^fen  @rafen  ernannte,  unb  gmar  mahlte  er 
baju  eingeborene  beö  SanbeÄ,  fäcfififc^e  ffible*).  ©er  erftc  ©d^ritt 
gur  förmlichen  SinDerleibung  ©ac^fen^  in  ben  SJerbanb  bed  9iei(^e8 
mar  gefc^e^en;  nac^bem  bie  firc^lic^e  Drbnung  bed  Sanbed  f^on 
780  menigftend  t)orlaufig  ftattacfunben  ^atte*),  mürbe  782  au($ 
bie  politifc^e  ©inric^tung  in  nngriff  genommen.  S)ic  Iragmeite 
ber  neue»  SDlaferegel  lag  auf  ber  ^anb:  burc^  bie  Uebertragung 
ber  Siegierunadgemalt  an  ®rafen,  t)om  Jiönig  eingefe^te  Beamte, 
mar  bie  alte  fäc^pfc^c  iBottet)erfaffung  umgeftogen. 

©ac^fen  fc^ien  me^rlog  ju  Äarf^  Süßen,  bai^  ©c^idfal  beiJ 
Sanbe^  ganj  in  feiner  $anb  ju  liegen.  @d  ift  nirgenbö  überliefert, 
meiere  3Jia6regeln  er  bamalö  fonft  noc^  jur  Sicherung  feiner  ^err* 
fc^aft  traf,  meiere  SSefc^lüffe  auf  ber  Serfammlun^  in  ßippfpringe 

äefagt  mürben;  mögUc^ermeife  aber  ^aben  mir  btefelben  in  einem 
Jefefee  für  ©ac^fen  gu  erblicfen,  baö  t)iellci(^t  in  biefen  Sauren 
erlaffen  fein  mirb  unb  bann  am  natürlic^ften  auf  bie  Serfammlung 


1)  Ann.  Moeell.  SS.  XVI,  497:  ...  conßtitait  super  eam 
comites  ex  nobilissimis  Sazonum  genere;  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  82;  Chron. 
Moiflsiac.  (nM)  tnmd^ttg  nobilissimo  f^t);  Ann.  Blax.  SS.  XIII,  21:  et  consti- 
tait  super  eos  comites  ex  nobilibus  Francis  atque  Saxonibus;  tntS 
ifl  ia>o4  mt  roiUfttrlid^  (Sntflellung,  t)^!.  S^rfd).  yir  betttfc^m  (Sef^tc^te  XIX, 
123  i».  2;  SBaift  UI,  2.  «ufl.  e.  129  91.  2;  äenblcr,  gorf(^.  XII,  352  i».  2; 
lo^rm))  bei  SK^ter-Ao^l  &.  81  l^ietauf  gu  üiel  Okmä^t  gelegt  tüiib.  St.  t>.  fl^ä^U 
^fen,  3ur  Lex  Saxonum  @.  138  9t,  S,  leat  bte  ^rte  ber  Ann.  MoseUan. 
unb  Lauresham.  bal^  auS,  ftarl  ^abe  in  btefem  3a^ie  (Skafen  oud  ben  ebdflen 
f&cbilfc^  (iefcbled^tem  ernannt,  (Skafen  in  @a4fen  ttberl^upt  aber  fcbon  nacb  ben 
friqjeren  Untemelt^ninngen  eingefe^;  bgl.  ^egegen  iebix^  aucb  ^ßM^,  (S^ötttitger  9{acb« 


rieten  1869,  8.  27—35;  III,  2.  «ufl  ®.  208;  Pen^,  gforfdjungen  Xll,  851  ff.; 
9li4ter«jilo(l  @.  81.  2)a6  unter  ben  neuemannten  trafen  au4  ber  Ofifale  ^ffio 
fid^  befunben  bobe,  ber  775  ftc^  untenvarf,  oben  €^.  227,  bemtut^et  auf  Qkwxb  ber 
«ngobe  ber  Vita  s.  Liutbirgae,  c.  1,  SS.  IV,  158,  oben  ^.  269  i».  4,  ©öttger, 
2)ie  Srunonen  ^.  124;  ebemo  ften^ler.  ^rf^.  XII,  350  9^.  5;  ob  mit  9le(bt,  ift 
nicbt  gang  fid)tt  gu  entfd^eiben.  —  O^ne  d^b  bringt  Seibnig,  Annales  I,  102, 
bantit  ben  in  einer  Urtunbe  oon  811  genannten  (trafen  i6ennit  @obn  flmalung% 
in  «erbinbung.  bgt  oben  @.  269  9J.  2.  dagegen  wirb  bereit«  in  biefem  3<^ 
782  ber  (Shraf  (Jmming  im  ?erigau  (2ara«)  genannt,  V.  Willehadi  c  6,  SS.  II, 
382;  Äen^ler  a.  a.  O.  e.  851  %  7;  ogl  unten  @.  429. 
»)  3)arüber  »gl.  oben  3.  3r  ff. 

3a^Tb.  h,  btf<*.  öef*.  -  «l>et.6lmfon,  Äart  b.  öt.  I.  »b.  2.  «ufl.        27 


Digitized  by  VjOOQ IC 


418  782. 

in  ßippfpringc  ücrlcflt  lüirb^).  Der  Äönijj  ^attc  cg  mit  bcn  an* 
tocfcnbcn  ©rofecn  bcrat^cn^),  boc^  j^ättc  eö  faum  ftrcnflct  auö» 
fallen  tonnen,  tücnn  er  eg  o^ne  äWitwirfuna  ber  SSerfantmlunfl  flanji 
nac^  eigenem  ©utbünfen  erlaffen  ^ätte.  @d  be^anbeU  bie  ©ac^fen 
atö  flcrodtfam  Unterworfene  mit  blutiger  Strenge,  ^ält  biefe  für 
ben  einjigen  noc^  übrigen  2Beg,  um  bie  ^errfc^aft  nic^t  nur  be^ 
fränfifc^en  ^önigd,  fonbern  auc^  bed  S^rtftent^umd  boucrnb  in 
©ad^fen  ^u  fiebern.  SWanc^e^  erinnert  an  bie  fpätere  ©teflinga 
unb  an  bte  äRagregeln  fiubtpig'd  bed  S)cut{c^en  tpiber  biefclbe. 

S)aö  ©efefe  beginnt  mit  ber  Äufjä^Iung  ber  fc^toeren  tobe§» 
tüürbigen  Serbrec^en,  beren  eS  nic^t  Weniger  alö  12  nennt®). 
Darunter  betrifft  bie  fibertuiegenbe  ÜRe^rja^l  firc^lic^e  SSer^ältniffe; 
bad  S^riftent^um  foQ  um  jeben  $reid  unb  mit  aßen  äRitteln  bem 
SSoIfe  aufgebrungcn  toerben.  ®Ieic^  bie  erfte  Seftimmung  lautet, 
bafe  bie  c^riftlic^en  Sirenen  in  Sac^fen  ^ö^erer  unb  audgejeic^ne* 
terer  @bre  genießen  Jollen  alö  früher  bie  fteibni|c^en  fettig* 
tt)ümer*).  Unb  baran  fc^liegt  fic^  bann  eine  Mei^e  oon  SBeftim* 
mungen  jum  ©c^u^e  ber  ftirc^e,  it)rer  S)iencr  unb  it)rer  Se^re. 
S!(n;\ünbung  einer  Äirc^e,  gctoaltjamer  (ginbruc^  in  eine  ftirc^c  mit 
9iaub  unb  S)iebftat)I ;  ffirmorbung  eineö  SBiJd^of^,  ^re^b^ierd  ober 

^)  2)ie  capitulatio  de  partibus  Saxoniae,  Capp.  I,  68  ff.,  üon  Soretinf 
gn^ifd^en  775  unb  790  oefe^t:  üon  D.  9ti4t^ofen  (3ur  Lex  Saxonam  @.  127  bift 
129.  170.  178  ff.  -  218j  tnö  gd^  777;  bgl.  au4  9W«4  Okf*.  bc«  beutfcften 
«olfe«  I,  202.  3n  ©cjug  auf  bie  Uebcrfc^rift  f.  ffiat^  m,  2.  «ufl.  6. 129  ^.  3. 
tonmentor  bei  b.  «i^tljofcn  a.  a.  D.  @.  170  ff.;  Leg.  V,  84  ff.  Uebcr  bie  3eit 
ber  «bfaffung  ögl.  ffiaiö  III,  2.  »ufl.  e.  129-130.  207-212.  SWit  il^m  ffimmen 
l^ierin  überein  Smi^lba^er  9h.  243;  ^en^Ier  Vorlegungen  XII,  353  9^.  4,  »o  eine 
Ueberfid^t  ber  abroei^enben  9)leinungen;  2)e9io,  Ü^ef^.  beiS  ({rjbiittumiS  ßamburg« 
leremen  I,  10.  24  ^mn.  5;  b.  naatt,  Sßeltgef^.  V,  2,  @.  141  ^,  2;  9tid^ter'5h)]^I 
e.  80  ff. 

9Ran  (ot  augerbem  angenommen,  bag  baiS  fä^ftf^e  (i^eb,  »ie  t^  in  ber 
fpäteren  ^^  itart'd,  na^  ber  gewöhnlichen  ^ermntl^ung  auf  ber  S^d^dberfammlung 
in  9l€([en  im  Saläre  802  (bgl.  unten  )Bb.  II.)  gufammfngefknt  ifl,  in  3  berfd^iebene 
Sbf^nitte  jerfaUe ,  »dc^e  gu  berf(^iebenen  3^^^  aufge^ei^net  n>urben  unb  mobon 
ber  erfle  fd^on  biefer  3cit  angehöre.  2)iefe  Änrw^t  ifl  guerfl  aufgejleßt  bon  SRerfel, 
Lex  Saxonum  ^.  5  f.,  ongenommen  bon  ffioUer,  2)eutf(^e  9leci^tfgefd>id>te  2.  9lufL 
I,  163,  meiter  au^efttljrt  bon  etobbe,  ®e{(^.  ber  beutf^en  ate^ttqueflen  I,  187  ff. 
fbiä)  bieget,  O^efd).  beiS  beutfc^en  (Skrid^bSberfa^ren^  I,  282.  284,  l^at  sugefKmmt 
2)agegen  pane  fcbon  !3)anieU,  ^nbbud)  ber  beutf(^en  9leicl^d«  unb  ^tao^nrec^ti^ 
aeft^i^te  I,  266  ff.,  biefe  anfielt  SWerfel'«  gu  nriberlegen  gefudi^t  unb  ncO)  ben  «u«. 
fü^rungen  bon  Uftnger,  gorfd^ungen  gur  Lex  Saxonum  @.  1  ff.  8  ff.  56  ff.  unb 
b.  9li($t^ofen,  ^ur  Lex  Saxonum  @.  98  ff.  114  ff.;  Leg.  V,  26  ff.;  Äcn^jter, 
Sorf*ungen  Xll,  350  9?.  5;  ©oreriu«,  ^ifl  3eitf*r.  XXII,  162  ff.  mug  biefelbc 
aufgegeben  werben,    «gl.  ©ai^j  ID,  2.  Slufl.  @.  130  9i.  1;  157  i».  1;  212  «R.  1. 

")  Hoc  placuit  Omnibus  ^gt  e«  in  c.  1,  consenserunt  omnes  in  c.  15. 

»)  c  3-18,  @.  68-69. 

*)  c.  1:  (Constituta  sunt;  biefe  ©orte  in  bem  Codex  mit  ber  Ueberfcf^rift 
Capitulatio  de  partibus  Saxoniae  berbunben)  primum  de  maioribus  capitulis. 
Hoc  placuit  Omnibus,  ut  ecclesiae  Christi,  que  (quo  cod.)  modo  construuntur 
in  Saxonia  et  Deo  sacratae  sunt,  non  minorem  habeaut  honorem  sed 
maiorem  et  excellentiorem  quam  vana  (Sbe(  rooOte  lefen  fana;  bgt.  auc^ 
b.  a^c^t^ofen  o.  a.  D.  @.  180.  229)  habuissent  idolorum. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Capitulatio  de  partibus  Saxoniae.  419 

2)taconud  loirb  mit  bcm  Zobe  beftroft^);  aber  bamit  nid^t  genug 
wirb  biefe  ©träfe  quc^  toegcn  Uebertretung  einaclner  SSorfc^riften 
bed  (6rtftlic^en  Sultud,  tpegen  ^^eftbaltend  ^eibntlfc^er  Slnfc^auun^en 
unb  @ebräud^e  angebro^t.  9tt^t  aloS  mer  fic^  ber  Xaufe  cntjte^t 
unb  ^etmlic^  i^eibe  bleibt;  wer  naä)  t)eibnifc^er  @itte  äRenfc^en 
opfert  ober,  loeil  er  einen  SÄann  ober  eine  grau  für  $ejen  ^ält, 
welche  SÄcnfc^en  effen,  biefe  verbrennt  unb  i^r  gkif^  fetbft  ißt 
ober  anberen  ju  cffen  gibt,  joH  beö  %obt^  fcä^wlbig  fein  %  fonbern 
ebenfo  ber,  welcher  na$  ^eibnifc^ent  ©ebrauc^e  bte  Seic^name  ber 
ffierftorbenen  verbrennt,  fogar  toer  au$  SSerac^tung  ge^en  bad 
S^riftent^um  nur  bie  oierjigtägigen  gaften  bricht  unb  gletfc^  igt; 
imt  ber  einjigcn  93efc^räntung ,  bafe  im  Unteren  gaßc  ber  (Sr* 
mägung  bed  ^riefterd  anheimgegeben  mx\>,  ob  ttxoa  bie  9tot^ 
jemanb  jum  gleifc^cffen  getrieben  ^abe^).  Slugerbem  toirb  bann 
aber  au^  eine  Änjo^l  bem  toeltlic^en  ©ebiete  angepriger  Set* 
bred^en  mit  Sobcdftrafe  belegt.  Sa^in  ge^rt  im  ®runbe  fc^on 
boö  SSerbot,  mit  ben  igi»eibcn  ?lnfc^lögc  gegen  bie  6t)riften  ju 
macben,  an  feinblic^en  $länen  gegen  bie  @^rtflen  unb  ben  jlönig 
t^eiljunc^men*);  bann  aber  weiter  ba^  SSerbrec^en  beg  Xreubruc^S 
gegen  ben  fiönig'^),  ber  getoaltfamen  (Sntfü^rung  einer  Xoc^ter  beS 
ßcrrn,  Srmorbung  beö  ^errn  ober  ber  Herrin*);  auf  aÖe  biefe 
^erbrcc^en  ift  lobcdftrafe  gefegt. 

Die  ^ärte  biefer  95eftimmungcn ,  U)elAc  lobedftrafc  auc§  in 
folc^en  gäUcn  anbro^cn,  wo  fonft  nur  SBergelb  gejault  werben 

*)  c.  8.  5,  öflt.  au(^  unten  @.  420  Sfl,  1. 

*)  c.  8.  c.  9:  si  quis  hominem  diabulo  sacrificaverit  et  Id  hodtiam 
more  paganorum  daemomboB  obtulerit,  morte  moriatur.  c.  6:  si  quis  a 
diabulo  deceptus  crediderit  secundum  morom  paganorum,  virum  aliquem 
aut  feminam  strigam  esse  et  hominos  commedere,  et  propter  hoc  ipsam 
iucenderit  vel  carnem  eius  ad  commedendum  dederit  vel  ipsam  comme- 
derit,  capitali  senteutiae  puniatur. 

^)  c.  7:  si  quis  corpus  defuncti  homims  secundum  ritum  piganorum 
flamma  consumi  fecerit  et  ossa  eius  ad  cinerem  redierit,  capitf^  punie- 
tur.  c  4. 

^)  c.  10;  atmtmt  tfl  ber  SanDeSoeiratl^,  ber  üon  bem  in  einem  be|onberen 
jto^ntel  (11)  ermahnten  j£reubni4  befhmmt  untiöfc^teben  tfl. 

^)  c.  11:  si  quis  domino  regi  infidelis  apparuerit,  capitali  sententia 
punietur;  ogl.  (md)  ffiotö  III,  2.  SüJp.  @.  313  ^.  4. 

^)  c.  12:  si  quis  filiam  domini  sui  rapuerit,  morte  moriatur.  c  13: 
si  quis  dominum  suum  vel  dominam  suam  interficerit,  simili  modo  pu- 
nietur. 2)ie  Sefttmmungen  ftnb  nic^t  gon^  beuttit^ ;  totx  tfl  unter  bem  dominus  )n 
oetfl^en?  iRa^  <S)aupp,  9le(^t  unb  S^erfaffung  ber  alten  @a4fen  @.  85.  89,  ber 
^ntor,  wogegen  aber  bie  Allgemeinheit  beS  SluiSbnnfd  si  quis,  flatt  homo,  vassus, 
fprid^t:  bgl  aad^  (Si^ffotü,  2>eutfc^e  9ie4t$gef(^i(^te  I,  574  f.  Rubere  benfen  an 
ein  befonbered  ^^ngigfeitiSoer^mig  greter  ober  Siten  gu  (£b(en,  ba^S  bei  ben 
€ki4fen  oorgefommen  gu  fein  \6)mi,  ogl.  Lex  Saxonum  c.  64,  Le^.  V,  81; 
AM)  bie  9flebe  iß  oon  einem  Über  homo,  qui  sub  tntela  nobilis  cuiusbbet  erat, 
ogL  SBatt  m,  2.  9[uf{.  ^.  132  9^.  1;  uftnger,  gorfc^ungen  ^ur  Lex  Saxonum 
©.  89;  0.  SW^tlfofen,  Leg.  V,  62  Sfl.  71;  3ur  Lex  Saxonum  e.  229;  Äen^ler, 
Sorfdjungen  XII,  399  ff.  9W^f(^  a.  a.  O.  I,  203  flettt  jtcft  unter  ^em  dominua 
ben  (S(efo(gdl)erm  (»Srod^t'J  oor.  (H  tfl  aber  tio6)  »ol^I  an  Siten  ober  StatOitt  in 
it^rem  ^Ber^älmig  gu  tl^ren  Ferren  ju  beuten. 

27* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


420  782. 

mußte  ^),  toirb  anbcrerfcitö  tpicbcr  cinißcrmagcn  flcmilbcrt  baburc^, 
bag  einige  berfelben  ftc^  möglic^ettDeife  nur  an  bie  Seftimmungen 
beö  älteren  fäc^fifc^cn  Äec^tg  anfd^loffcn,  baö  in  mehreren  ^äucn 
härtere  ©trafen,  befonberS  auc^  XobeSftrafe  gefannt  ju  ^aben  fc^eint, 
wo  fie  bei  anberen  ©tämmen  nic^t  üblich  war*).  Äugerbem  aber 
enthält  ba^  ©efefe  felbft  jwei  Seftimmungen,  welche  bie  wirtliche 
^[nwenbung  ber  blutigen  ©trafen  wefentli^  befc^ränften  unb  o^ne 
Zweifel  bie  golge  Ratten,  bafe  biefelben  t)er^ältni6mägig  feiten  jum 
^oQjug  gelangten;  welche  jugleic^  bie  Sßirfung  |aben  mugten  bad 
Änfeften  ber-dgriftlic^en  Äirc^e  unb  i^rer  Wiener  bei  ben  ©ac^fcn 
ju  er^ö^en,  bie  ©aAJen  immer  me^r  ber  flirc^e  in  bie  Arme  ju 
treiben,  Qu  biefem  »el^ufe  toirb  ben  c^riftlic^en  JKrc^en  ba«  2L\t)U 
rcc^t  getoä^rt;  fein  SJerbrec^er,  ber  in  eine  Äirc^e  geflüchtet,  fott 
mit  ®etüalt  barauÄ  üerjagt  werben,  jeber  foH  t)or  ber  lobeö*  unb 
oHen  anberen  Seibedftrafen  fieser  fem^).  3a,  noc^  me^r;  fobalb 
jemanb,  ber  ein  tobe^mfirbige^  SScrbred^en  begangen,  fic§  freiwillig 
in  einem  c^riftlic^en  ^riefter  begibt,  i^m  beichtet  unb  S3uge  t^ut, 
foll  i^m  auf  baö  8^wfl"i6  ^^^  5ßriefterd  ^in  bie  Slobe^ftrafe  noc^* 
gelaffen  werben*). 

An  bie  Äu^ä^lung  ber  mit  bem  %o\>t  bebro^ten  SSerbrec^en 
fc^liegt  fic^  eine  9tei^e  anberer  Sejtimmungen  an,  weld^e  fic^  auf  bie 
öerfc^iebenften  Ser^ltniffe,  fird^lic^e  unb  anbere,  bejic^en*^).  Soran 
fte^en  aud^  ^ier  wieber  bie  über  firc^lic^e  Angelegenheiten.  Sd 
werben  ©traffä|e  feftgefe^t  für  einjelne  9SergeI)en  gegen  bie  lirc^lid^c 
Drbnung.  Alle  Älinbcr  foÖcn  binnen  3a^rcöfrift  getauft  werben, 
bei  ©träfe  öon  120  ©olibi  für  ben  ©bleu,  öon  GO'Solibi  für  ben 
greien,  öon  30  für  ben  Siten,  ber  o^ne  (Jrlaubnig  be^  ^riefter^ 
fein  ftinb  nic^t  jur  3;aufc  barbringt®).  Auf  unerlaubte  @^en  wirb 
eine  ©träfe  t)on  60  ©olibi  für  ben  ffiblen,  30  für  ben  greien, 
15  für  ben  Situ«  gefegt  ^);  mit  berfelben  ©träfe  wirb  bebro^t,  wer 


1)  2)ad  toca  ).  9.  ber  %aU  6d  c.  5,  (Srmorbung  emeiS  (SktfUtd^. 

*)  j>ait))tr&4It4  ^  bie«  bert)or  SBilba,  e.  100  f.,  bem  pfolge  bie  Xobe^ 
ftrafe  bei  ben  ^(^fen  Dot  Statt  tflu^q  toax  unb  eben  it^t  bunl^  ben  (ßnflug  bec 
Air^e  me^r  t)erbrangt  »erben  foHte;  DgL  bie  Stellen  bei  SBilba  a.  a.  O.  unb  ®ai^  ni, 
2.  aufl.  <S.  124  9{.  2;  au4  x>.  9H4^fen,  3ur  Lex  Saxonum  e.  218  ff.  826  ff.; 
2)e^  a.  a.  O.  I,  27;  %m.  €$.  6. 

»)  c.  2,  Dgl  caiö)  S^ilba  @.  100. 

^)  c.  14:  si  vero  pro  bis  mortaUbus  cnminibos  latenter  commissia 
aliquis  sponte  ad  sacerdotem  confiigerit  et  confessione  data  afere  poeni- 
tentiam  voluerit,  testimonio  sacerdotb  de  morte  excusetur,  t^^L  Cßa^  Ulf 
2.  «uff.  @.  132—133.  —  58ea4ten«wert^  bürfte  aud)  fein,  baß  n«^  einem  ©Aretbcn 
$a^fl  ^brion'd  an  jlarl,  toüd^  ini  ^r  786  p  fallen  fd^eint,  ber  ftonta  ben 
^^ji  bamalf  nur  fragen  (ieg  de  Saxonibus,  qui  cbristiani  fuerunt  et  aa  pa- 
gaiiismnm  reversi  sunt,  qualem  penitentiam  eis  sacerdotes  iudicare  deoe- 
ant  (f.  Jaff6  IV,  248,  Cod.  Car.  9ftr.  81  u.  unten  g.  3.  786). 

^)  (H  finb  bie  fog.  capitula  minora,  c.  15 — 34. 

®)'c.  19,  t>gl.  au4  o-  ^;  bie  ^^f^anbbtng  n>urbe  alfo  öffentlich  Mrge* 
nommen. 

'')  c.  20,  09I.  ©ai^  III,  2.  %ü\l,  @.  133  i«.  5;  aad)  «icft^m  I,  575. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Capitulatio  de  partibus  Saxoniae.  421 

bei  ElucHcn,  Säumen  ober  in  Rainen  no(§  l^eibnifc^c  ©ebräuc^c 
öerric^tct  ^).  ®te  ßeic^en  bet  c^riftlic^en  ©ac^fen  f ollen  ni^t  me^r 
in  ben  l^cibnijc^cn  ©rab^ügeln  beiflefeftt,  fonbern  auf  ben  c^riftUd^en 
Äitc^^öfcn  bcfltaben*),  bic  ]^cibnifc^en  ^rieftet  unb  SBa^rfager  ben 
c^riftlic^cn  fiir^en  unb  ©ciftlic^en  auöfleliefcrt^) ,  an  ©onn*  unb 
Stcfttagen,  aufecr  bei  brinflenbcr  9iot^  unb  in  ftricgöseiten,  feine 
ßufamntcnlünfte  unb  ©crid^töDerfammlungcn  flc^altcn  tocrben, 
fonbctn  iebermann  fofl  bie  Sirene  bcfuc^cn,  beten  unb  flute  SBerfe 
tocrric^tcn*). 

©benjo  tüic^tiß  finb  einige  anbete  SBcftimmungcn,  betreffenb 
bie  auöftattuuQ  ber  Rirc^en.  3cbe  Rirc^c  foH  Don  ben  ®au* 
eingefcffenen,  bie  ju  i^r  gehören,  mit  einem  §ofe  unb  jttjei  ^ufcn 
Sonbeg  auögeftottet  toerbcn;  aufecrbem  follen  \k  i^r,  unb  itoax  je 
120  SWenfc^en,  oI)ne  Unterschieb  ob  @ble,  greie  ober  Siten,  einen 
Änec^t  unb  eine  SWagb  fc^cnfen*).  gerner  ober  bient  jur  ?luö* 
ftattung  ber  Äirc^en  ber  Qe^nk-  ®cr  Äönig  felbft  gej^t  ^ier  mit 
feinem  SBeifpiel  üoran.  iBon  allem,  toai^  an  ben  fönigtic^en  @c^a| 
entrichtet  toirb,  feien  eö  griebcndgelber,  ©trafgelber  ober  anberc 
©infünfte,  foll  ber  je^ntc  %{)t\l  ocn  Sirenen  unb  ©eiftlic^en  ju* 
fallen  *) ;  ba^felbe  toirb  bann  aber  auc^  öon  ben  ©ad^fen  verlangt : 
acte,  Sble,  greie  unb  fiiten,  foflen  brn  je^nten  Xtieil  i^re«  8er* 
mögenö  unb  i^rer  Arbeit  ben  Äird^cn  unb  ^rieftcrn  barbringen; 
tüobei  übrigeng,  ebenfo  tote  bei  bem  oom  Könige  entrichteten  ßc^ntcn, 
nur  an  ben  je^nten  Xtieil  beö  ©infommenö,  nic^t  be«  SSermögend 
felbft  JU  beuten  iff).    @§  toar  eine  Slbgabe,  bic  gerabeju  auf  ein 


1)  c.  21. 

*)  c.  22. 

^)  c.  23:  Divinos  et  sortUegos  ecclesiis  et  sacerdotibus  dare  con» 
stitoimiis. 

*)  c.  18. 

^)  c.  15:  De  minoribus  capitalis  consenserunt  omnes.  Ad  onarnquam- 
que  ecclesiam  curte  et  dnos  mansos  terrae  pagenses  ad  ecclesiam  recur- 
rentes  condonant^  et  inter  centnm  yi^ti  homines,  nobiles  et  ingeimis 
dmiliter  et  litos,  servum  et  ancillam  eidem  ecdesiae  tnbuant  2)ie  rid^tige 
^tetfmnftion  ^t  berettd  ^ki^,  tcä^rcnb  Tltdd  mit  ber  danbf^vift  nac^  similiter 
mm  $mth  fc^t  2)te  (Snoa^nung  bei»  oüen  dhnygl^mibcrt  bemetfl  ttimaeti»  ni^t,  bc^ 
5torl  biefe  alte  (Sint^etlung  »ieber  aufnahm,  fonbern  nur,  bag  fle  mq  bantal«  xioq 
ntd^t  in  Sergeffen^t  geratben  toax,  o^e  bodf^  noä)  bie  gd&ufige  ju  fein;  bgl.  ^Skt^  I, 
8.  «nfL  e.  216  ^.  2;  In,  2.  «ufl.  e.  134  9J.  2;  0.  «icftt^fen,  3ur  Lex 
Saxonum  @.  176  i«.  1 ;  376  ff, 

•)  c  16:  Et  hoc  Christo  propitio  placoit,  ut  undecumque  census 
aliquid  ad  fiscam  pervenerit,  sive  in  frido  slve  in  qnalecumque  banno  et 
in  omni  redibutione  ad  re^em  pertinente,  decima  pars  ecclesiis  et  sacer- 
dotibus reddator.  a)cr  ttoÄmd  Christo  propitio  placoit  ffe^t  in  einem  be- 
fümmten  ©egenfa^  fon^ol^I  )u  bem  consenserunt  omnes  in  c.  15,  oben  92.  5, 
att  in  secundum  Dei  mandatum  praecipimus  in  c  17,  unten  92.  1,  be^eit^net 
ben  freien  (Sntfd^hig  bed  JtönigS;  t)g(.  SD^öTer  I,  239  Sfl.  c;  SBai^  III,  2.  thtff. 
e.  134  92.  3. 

^)  c.  17;  similiter  secundum  Dei  mandatbm  praecipimus,  ut  omnes 
decimam  partem  substantiae  et  laboris  sui  ecclesiis  et  sacerdotibus  donent: 
tam  nobiles  quam  ingenui  similiter  et  Uti,  iuxta  quod  Dens  onicuique  de- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


422  782. 

flöttlic^cg  @cbot  jurüdfflcfü^rt  totrb^),  mit  bcr  Sinfü^rung  bc§ 
^t)riftent^um^  ba^er  ganj  t)on  felbft  Detbunben  mar;  bog  fte  bet 
^rci^cit  feinen  ©intrag  tl^at,  tonnten  bie  ©ac^fcn  fc^on  barauö 
er?ct)en,  ba|  auc^  ber  Äönig  felbcr  fic^  i^t  untcrjiofl;  bennoc^ 
xidiMc  fic^  i^r  flanjer  aBibettoille  gegen  bie  Seiftung  beÄ  ß^^wten, 
unb  ju  ben  jpäteren  SKufftänben  in  ©ac^fen  ^at  bicfe  ?lbgabc,  bie 
atö  bie  brädfenbfte  Saft  empfunben  n)Qrb,  aden  ^njeic^en  nac^  nic^t 
am  tüenigften  beigetragen^). 

S)er  lefete  2;|eil  be^  ©efefeeg  beschäftigt  jtc^  mit  SKnorbnungen, 
bie  eg  nic^t  mit  befonbcren  SSer^ältniffen  ©ad^fenö  ju  tbun  ^aben, 
fonbern  eben  nur  baju  beftimmt  finb,  Scrmaltung  unb  Sted^töpffcge 
nac^  ben  im  übrigen  Weiche  ^errfd&enben  ©runbiöfeen  au^  in 
©ad^fen  3u  orbnen.  3"^  ^erfteßung  ber  Äec^töfic^er^eit  njerben 
ftrenge  ©trafen  gefegt  auf  bie  ^eimlic^e  ?lufnat)me  t)on  Siäubern 
unb  anbcren  Uebeltt)ätern,  njcrbcn  genauere  S3eftimmungen  getroffen 
über  bie  ©tcHung  öon  Sürgen  Dor  ©eric^t  unb,  falls  einer  feinen 
SBürgen  finbet,  über  bie  Sefc^lagna^mc  feincö  SSermögenS,  ferner 
über  bie  gerichtliche  eibcSlciftung ;  einen  anbcren  ju  jroingen  fic^ 
in  $erfon  atö  ^fanb  m  fteßen  toirb  auöbrücflic^  bei  ©träfe  bes^ 
SBanneö  verboten  ^).  Unb  unter  Snbrol^ung  berfelben  ©träfe  wirb 
eS  untcrfagt,  jemanb,  ber  beim  Äönige  felbft  Siedet  fuc^en  toiH, 
baran  ju  ^inbern  ober  burc^  8lnnat)me  öon  ®e|c^enfen  fic^  be* 
fte(!^en  ju  laffen  *).  85efonbere  geftfe^ungen  werben  ferner  über  bie 
©tcHung  ber  ©rafen  getroffen.  @S  wirb  i^nen  eingefc^ärft  ^fticben 
unb  eintrac^t  unter  einanoer  ju  galten*);  auf  ©rmorbung  ober 
aWit^ilfe  pr  (Jrmorbung  eines  ©rafen  wtrb  ©njic^ung  beS  SSer* 
mögenS  afe  ©träfe  gcfeftt;  fic  erhalten  bie  SBefugnife,  bei  83lutrac§e 
ober  anbcren  fc^weren  ©erbrechen  SSannbugen  im  ^Betrage  öon 
60  ©olibi,  bei  leichteren  Scrbre^en  im  ^Betrage  t)on  15  ©olibi  p 
toerftängen«).  3n  Setrcff  beS  äWeineibS  wirb  auf  baS  fäc^fifd(|c 
Siecht  ocrmtcfen '').      ©nbtic^    bie   Ic^te  Seftimmung  bcS  ganjen 

derit  christiaDo,  partem  Deo  reddant;  ügt.  fBaitf  III,  2.  ?üi|L  @.  134  91.  8; 
baß  an  ben  3c4nten  Dom  (SxixoQ  ber  substantia,  nt(^t  twn  ber  snbstantia  fel^ 
gu  benfen  ifl,  bafür  fpri(^^t  fdbon  bie  Analogie  ber  ©efttmmung  in  c.  16. 

>)  »gL  oben  @.  325  Vi.  1:3.  SWof.  21,  30.  32;  gorfAungen  jut  beutf(^en 
(Stimtt  tsnSfl.1.  .  o    iw    tt      a  ^ 

^  a)orüber  tpäter  (auA  ©b.  IL  5.  3.  796);  »gl.  au*  »lettberg  II,  409 f.; 
ffiaift  III,  2.  «up.  @.  ihlfl,  2. 

')  c.  24.  25.  27.  32,  ögl  SBaiö  IV,  2.  «nft.  @.  517. 

*)  c.  26:  üt  nulli  hominum  contradicere  viam  ad  nos  veniendo  pro 
iustitia  reclamandi  aliauis  praesumat;  et  n  aiiquis  hoc  facere  conaverit, 
nostrum  bannum  persolvat.    c.  28,  ogL  ©ai^  IV,  2.  Äufl.  @.  421. 

'')  c.  29:  Ut  nniversi  comites  pacem  et  concordiam  ad  invicem  ha- 
bere studeant;  et  si  forte  inter  eos  aliqaa  discordia  ant  contnrbium  ortam 
fiierit,  ant  nostrum  solatiam  vel  pertectum  (prof ectum  ?)  pro  hoc  non 
demittant. 

«)  c.  30.  31,  ög(.  ®aift  m,  2.  «uff.  e.  321-322. 

^)  c  83:  De  periuris'secuDdum  legem  Saxonorum  sit,  Dgl  ©orettnd 
ebb.  9?.  9.  (SS  ifl  auerbingd  eine  (Streitfrage,  ob  ^er  an  bod  alte  fod^^fd^e  fyx* 
fommen  ober  an  bad  geft^ebene  fac^fifd^e  ^efe^  (c.  21.  22,  Legg.  V,  60  f.)  }it 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Capitulatio  de  partibus  Saxoniae;  @trrit  um  (&oai^tfit.  423. 

®cfcj}c§  f)at  toicbcr  bic  befonbctcn  SScr^ältniffc  ©ad^fen^  im  ^lugc; 
ed  mii  ben  ©ac^fcn  verboten  aQgcmeine  SSerfammfungcn  ^u  ^altett, 
CS  fei  bcnn  bog  bcr  Söniflöbotc  eine  folc^c  berufe;  bie  cinstflen  SJer* 
fammlungen  foUen  bie  ©cric^tötage  fein,  loetc^e  jeber  ©raf  in  feinem 
SBejirf  ju  galten  öerpflic^tet  ift^). 

3n  bem  flcnjen  ®efebe  erfc^eint  @Q(^fen  n^ie  ein  bem  übrigen 
SReic^e  öollfiänbifl  einverleibtes  Sanb;  bie  ©ac^fen  werben  barin 
neben  ben  anberen  Untertbanen  beS  Königs  nic^t  juräcfgefc|^t;  eS 
»erben  nur,  um  i^re  SJerf^meljunfl  mit  biefen  ju  einem  einjiaen 
©toatsförper  ju  befc^leuniflen,  bie  ^inberniffe,  tüelc^e  ber  Sser* 
f(^meljung  auf  fäc^ftfd^er  ©eite  ^ouptfäc^lic^  infolge  ber  Steligion 
entgcflenftanben,  aus  bem  SBege  ju  räumen,  äWagregeln  getroffen, 
bie  jUHtr  ben  ber  neuen  Drbnung  äBiberfbcbenben  bie  ^ärteften 
©trafen  anbrolien,  hingegen  benen,  njelc^e  fic^  fügen,  bie  Steckte 
t)on  Untert^onen  beS  fränfifc^en  9leic^S  in  nichts  Derfümmem. 
jhrl  l)at  top^I  fc^on  bamalS  bieS  @efe^  nur  als  ein  äluSna^me^ 
geje^  betrachtet;  797  auf  einer  Steid^Stoerfammtung  in  ac^en^) 
^t  er  mehrere  ber  ^ärteftcn  SBeftimmungen  beffelben  toieber 
aufgehoben. 

UebrigenS  finb  außer  ben  fäc^flfc^en  tooi)l  auc^  anbere  älnge^ 
legen^eiten  ©egenftanb  ber  SBerat^ung  in  jener  SSerfammtung  ge* 
toefen.  SKan  lieft  t)on  einem  ©treitc  beS  ©rjbifc^ofs  ©eomab  öon 
Sricr  mit  bem  Äbte  aStoeruS  t)on  5ßrüm  um  ben  83efi|  bcS  ÄlofterS 
©oarSjelle  im  ©prenael  öon  Syrier,  in  welchem  Äarl  auf  einer 
großen  SRcic^Söcrfammlung  an  ber  fiippe,  toatirfc^einlic^  ber  unfrigen 
Don  782»),  fein  Urt^eil  jprac^.  ©oarSseHe  toar  fc^on  Don  Äönig 
^tppin  auf  einer  Steic^Süerfammlung  ^u  Sttign^  765  bem  Äbte 
^SoeruS  übertragen  morben,  um  bort  bte  verfallene  Orbnung  ^er« 


t)enlen  fei.  (&amplo,  0.  46,  üerfi^t  ed  Don  bem  alten  ^erbmmen  bei  ben  @a4fen, 
tnm  bem  ungef^riebenen  mt^U,  rntb  i^m  folgen  SHIba,  <S.  101  f.;  fBoxl^  III, 
2.  flufl.  e.  210  ^.  1.  216.  846   91.  2;  2)aniel8  I,  266;   ebenfo  b.  9li4t^fen, 

aar  Lex  Saxonum  @.  115  ff.;  Legg.  V,  30.  46  91.  72.  9ln  bo«  gefcftriebene 
ec^  benten  SRertel,  @.  5  Sfl.  3;  Stobbe,  »le^ttqueflen  I,  188  f.  2)ie  ewa 
Saxoxmin^  auf  n)el(!^  bod  Capitalare  Saxonicom  bon  797,  c.  7.  8.  10,  B.  72 
t>atDd^  tfl  aadi  bon  bem  dten  ^ertommen  xu  oerfle^. 

^)  c.  84:  Interdiximus ,  ut  omnes  Saxones  generaliter  conventiiB  pu- 
blicos  nee  faciant,  niai  forte  missus  noster  de  verbo  nostro  eos  congregare 
fecerit;  sed  unnsquisque  comes  in  suo  ministerio  placita  et  iustitias  faciat. 
Et  hoe  a  sacerdotibus  consideretar  ne  aliter  £aciai  —  Uebei  bie  ^mtabme  bei 
@4IofTec  unb  i^en^t,  Hr^ib  IV,  299,  Harl  babe  bamaliS  einem  2:^1  bec  ©ac^fen 
ibr  freie«  (Stunbeigent^um  entzogen,  bie  übngend  für  782  burc^  ni(^t9  beglaubigt 
ift,  Ojl.  ©oie  m,  2.  «ufL  @.  151  ff.  (@imfon,  3a^b.  «ubmig*«  b.  fjrommen  1, 
54-56). 

«)  »gL  unten  ©b.  H. 

»)  Wandalbert.  Miracula  ß.  Goaris,  SS.  XV,  872  —  873.  Ueber  bie 
<S»laubatirbigfeit  ber  e^rift  «Bonbalbert^d  bgL  Stettberg  I,  465.  481;  ffiottenbac^  I, 
5.  «uft  @.  243;  «b.  «bert  a.  o.  O.  H,  191.  a)ie  fteit  ber  (gntf*eibung  ÄarT« 
iP  nic^t  angeaeben,  ©anbolbert  fpricftt  nur  oon  einer  Serfammlung  on  ber  ^pt; 
«n«  Jtebr  782  benft  aber  mnb  ßontbetm,  Prodromus  bist  Trevir.  I,  48;  ebenfo 
&M  n,  879;  aRttblbai^er  e.  92  9ir.  244. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


424  '782. 

iuftellen^).  Sl^Derud  lieg,  obgleich  bod  jtlofter  fc^on  ixotx  jtirc^en 
bcfafer  eine  neue  größere  bauen,  bie  aber  erft  unter  ber  SRegierung 
Äarr«  DoHenbet  tüurbe.  ßur  geier  ber  (ginwci^ung  fc^icfte  fiart 
ben  (£rjbi|d^of  ßul  öon  äHainj,  bie  Sijc^öfc  Safinu^  öon  ©peicr 
unb  SKegingoj  öon  SDBirjburg  ab,  unb  in  i^rcr  ©egenwart,  unter 
großem  3w'öufe  be^  Sottet  unb  wieber^olten  SBunbert^ten  be^ 
]peili0en  würbe  bann  bie  Uebcrtragung  ber  ©ebeine  beö  t).  ®oar 
in  bte  neue  llirc^e  unb  bie  Sintvei^ung  bcrfelben  vorgenommen. 
S)ie  3^i^  ^^  f$eierlic^fcit  ift  ntd^t  befannt;  ob  man  wegen  ber 
JBeäetc^nung  Sul'^  ate  ®r^bifd^of  fie  erft  nac^  780  anfe|en  Darf,  ift 
fraglich,  jebenfall^  föDt  fte  oor  782,  ba  in  biefem  Sa^re  nic^t  me^r 
aSapnuö,  fonbern  graibo  SBifc^of  öon  ©peier  ift^),  aber  n)a^r= 
fc^einlid^  nac§  771,  ba  ber  ©pren^el  öon  4rier  ju  bcm  SReic^öt^eil 
jtarlmann'd  gehört  }u  ^aben  fc^etnt^),  toenn  Unterer  nod^  gelebt 
Mttc,  alfo  wo^l  er,  nic^t  Äarl  ober  boc^  nid^t  biefer  allein  bei  ber 
yeier  ftc^  burdb  SeöoIImäc^tigte  ^ätte  uertreten  (äffen*).  Unter 
ber  Regierung  Äarr^  brac^  bann  aber  swifc^en  SBeomab  öon  Irier 
unb  bem  Slbte  Sl^üerud  @treit  aud  über  ben  SSefi^  bed  Jtloflerd. 
SBeomab  er^ob  für  bie  Äirc^e  öon  Syrier  Änfpru^  barauf ;  S^öeru^ 
bagegen  benef  fic^  auf  bie  SSerlei^ung  $ßippin'ö  unb  leugnete  bad 
diedjt  beg  Srjbifd^ofd.  9iac^bem  lange  über  bie  Sac&e  ^in  unb 
^er  geftritten  war,  fc^icfte  enblic^  Sari  toiebeij^olt  SBeöoflmäc^tigte 
an  Ort  unb  ©teile,  um  bad  Sted^tSüer^ältnig  ^u  unterfuc^en  unb 
ben  Streit  jur  (gntfd^eibung  ju  bringen.  Die  Unterfuc6ung  ergab, 
bag  Slöüeruö  im  Siechte,  baß  ba^  Älofter  ein  föniglic^c^  war  nnb 
nid^t  ber  ©rjbifc^of  öon  Irier,  fonbern  ber  ftönig  barüber  ju 
t)erfügcn  ptte^).  S)a  inbcffen  SBeomab  bei  biefer  ©ntfc^eibung 
fic^  nic^t  beruhigte,  würbe  bie  Angelegenheit  auf  ber  Meid^^öer* 
fammlung  Dor  bem  Könige  felbft  jur  SSer^anblung  gebraut.  S)er 
SJogt  be^  Älofterö,  Slabert,  würbe  eiblic^  öernommcn  unb  gab  bie 


1)  Miracula  s.  Goaris,  1.  c.  &.  363—364.  373;  OeliSner,  Aonig  ^pin 
e.  393-394. 

>)  Ucber  »tfc^of  «aflnuS  DaL  9flettberg  I,  641;  Oettiter  e.  358  9t.  4.  Ueber 
Safhuid'  XobeiSja^  ift  nic^tö  bdfannt,  ngf.  ffUmlma,  Q^A\ä)tt  ba  8if4Sfe  m 
ei\p>tt)n  I,  205 :  n>cnn  aber  9letn(utg  bie  2:^nobme  M  Sa^nul  an  ber  ^tt  m 
(Ek)a»SaeIIe  ht  3»etfel  gie^t,  gel^t  er  gu  »ett  lieber  ^aibo  ügl.  bie  Urfunbe  oben 
®.  416  9J.  1. 

»)  a)ic  ^recarie  ©igifrib*«  för  ^m.  ©ei^  I,  27  SR.  23,  bie  iia*  8«e- 
ojerim^ia^ren  Äorf«  jabft,  wiböfpri^t  nic^t,  ba  fie  bem  Qlo^re  772,  nid^t,  ime 
foti^ts  trrt^üinlid^  anaibt,  bem  3a^  771  ang^ört 

^)  :^ie  Translatio  8.  Goaris  toirb  tcfilfU  in  ben  Miracula  s.  Goaris, 
8S.  Xv,  863  f.;  Mabillon,  Annales  II,  216;  (Stuart,  Francia  orientalis  I, 
601  fe<}en  fie  f(^  iniS  Sal^r  768,  nKi«  aber  gu  fd^  ift;  ^oIber-(£gger,  SS.  XV, 
364  91.  4,  s»if(^  768  mtb  782,  balb  mäf  768.    ^l  in  Betreff  ber  obigm  3eiU 

S[ren)ung  aud^  Böhmer -Will,  Regest  archiepp.  Maguntin.  I,  42  vtc.  55; 
|)fert,  mixa  e.  48;  ^bn.  Sonifa)  mtb  M  @.  329.  £er  (entere  benft  an  774, 
bie  3eit  ber  ISkibe  Don  ärf4  (o.  e.  196). 

^)  88.  XV,  373:  non  aliud  quam  quod  abba  protestatus  fuerat  inve- 
neruDt,  regii  scilicet  quam  ecclesiastici  iuris  possessionem  loci  sepedieti 
existere. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


etrett  um  Qboat^tUt;  (Skfanbtf(^aft  M  l^anmtomgd  ©igifnb.         425 

auc^  noc^  üon  12  anbeten  SRännern  befc^morene  Srflarung  ab, 
bafe  ba^  ftloftcr  nic^t  (gioent^um  bcr  Trierer  Äirc^e  fonbcrn  be^ 
Äöniflö  fei.  Darauf  gab  Säcomab  ftc§  jufriebcn,  ftarl  aber  fc^cnfte 
®oar^cäe  bcm  Ätoftcr  $rüm^). 

9(eben  ben  inneren  älngeleoenbeiten  bed  9ieic^e^  fc^einen  ben 
Aöntg  in  Sippfpringc  aber  aud^  oie  S3e}ie^ungen  jum  9uiS(anbe 
befc^äfti^t  gu  haben,  grembc  ©efanbte  er^ö^ten  burd^  il)rc  An* 
njejen^it  ben  ^lanj  ber  SSerfammlung.  5£)cr  Dänenfönig  ©igifrib, 
bel.bem  üor  Sauren  2Bibu{inb  3uf(ud|t  gefunben,  ^atte  eine  @e^ 
fanbtfc^aft  gefc^idt,  an  beren  ©pi^e  ^alptan^)  ftanb®),  man  fann 
öielleid^t  Dermutt)en,  etngefc^üc^tcrt  burc^  bie  großen  gortfc^rittc 
Äarr^  in  ©ac^jcn  unb  in  ber  Abfielt  burc^  frieblic^c  SJerfic^erungcn 
feinen  Unmutl)  wegen  be^  frü^r  bem  SSibufinb  geleisteten  9Sor* 
fc^ubö  gu  bejc^wic^tigen  *) ;  aber  ju  einem  Äarl  befricbigcnben  2lb* 
fommen  mit  ©iaifrib  fc^eint  eö  iebenfaflö  nid^t  gefommen  gu  fein, 
©oran  fiarl  befonberö  öicl  gelegen  toar,  ©igifrib  für  baö  G^riflen* 
t^um  gu  gewinnen,  gelang  i^m  ntc^t.  3n  bem  ©ebic^te,  worin 
$eter  üon  $ifa  in  kaxV^  iRamen  bem  $aulud  Diaconui^  @läcf 
wünfc^t  gu  feinem  ffintfd^luffe  im  fränfifc^n  Meiere  gu  bleiben,  ift 
bie  SRebe  öon  breierlei  SÄartern,  jwifc^en  benen  i^m  Äarl  im  ©c^erg 
bie  SBa^l  gelaffen  l^abe:  ftc^  tn  Jietten  f erlagen  ober  in  ein^m 
Äerfer  vergraben  gu  laffen  ober  ben  ©igifrib  gur  Knna^me  ber 
laufe  gu  bewegen,  auf  bie  ®efa^r  l^in  e^  mit  bem  Sieben  gu 
büfeen*).  S)arauf  erwibert  5ßaulug  in  einem  anberen  Ocbic^te, 
worin  er  über  ©igifrib  fi(^  aufö  geringfc^äfeigfte  äußert  unb  über* 
geugt  ift,  baß  ber  ®äne  m  feiner  (Jurc^t  öor  Rarl  nic^t  wagen 


^)  UimeremboT  mit  ber  Serlegung  biefeiS  SorfaQiS  \ra  ^ffx  782  tft  bie  fhu 
iiü^me,  föeomab  fei  f^on  776  gej^rben,  mie  Mabillon,  Annales  II,  219;  Le 
Cointe  VI,  121  hAaixpun.  2)em  tmberfprid^t  aber  ni(^t  b(od,  bog  Seomab'd  viad)» 
folger  9lid)bob  erfl  tn  ben  legten  Sauren  bed  8.  ^o^rbun^«^  beaegnet,  fonbem  au4 
bie  oulbrttcfltd^  Angabe  ber  Ann.  Maximin.  SS.  XIII,  22,  bie  feinen  Xob  791 
anfe^;  «»gl.  unten  13b.  II.  mtb  über  bie  2:rier'f4e  $ifd|)of«rei^  mub  Sttau^,  in 
b.  3a^.  beiS  Serein^  üon  HltertbumSfrennben  im  9{beinlanbe,  Sabrgong  1865, 
^  38,  e.  42  ff.;  SS.  XÜI,  296  ff. 

«)  »gl.  rotten  »b.  U.  j.  3.  807. 

^)  Halptani  cum  sociis  snia,  Ann.  Laur.  mal.  1.  c.  9legino  nennt,  SS.  I, 
559,  ben  ^5nia  irrig  <Sk)ttfrib  mtb  bie  Ükfanbten  Altdeni  et  Hosmnndi  (t>gl.  (Sr- 
mif(b  @.  75.  »5,  ber  Hoemundus  emenbirt);  ob  le^tered  rit^tig,  muß  f^r  bal^in« 
gefieUt  bleiben.    UebrigenS  t>Ql  amb  mtten  @.  426  ^.  8. 

^)  ^t  ttngobe  ber  foa.  (Einbarb'f(ben  Stnnalen  in  ber  ©teile  mtten  @.  426 
9t.  8,  velut  pacis  causa  feien  bie  Ükfmtbten  gefommen,  beliebt  ftcb  nur  auf  bie 
®efanbten  ber  SÜKiren  unb  ifl  ttberbieiS  nur  ein  erflärenber  3uM  ^^  Hnnaüfhn  )u 
ber  (Sri&^lung  ber  ^<ber  Slnnalen,  metcbe  bie  9h)tia  nid^t  b^ben.  2)abtmann, 
dkfcbi^te  Don  2)&nnemocrf  I,  19  f.,  beult  bei  ©igifrib  el^  an  friebU^e  9bfld)ten,  mo« 
gegen  Mmi),  Annales  I,  108,  bie  b&nif(ben  (Skfanbten  für  jhmbfcbafter  im  Sntereffe 
fetbttfinb'«  tfiit;  ogl  aucb  Jten^Ier,  ^orf«^.  XII,  350  9t.  4;  2)iefamp  @.  19. 
3n)eife(^aft  augert  fi4  la  Bru^re  I,  189. 

^)  Ueber  boiS  dkbic^t  ^ter'd  ogL  oben  e.  414.  9110  suppiicia  beseii^net 
$auIwS  fdbfi  bie  btei  ^bmgungen,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  51  v.  5: 

Ehen  supplicii  mihi  ponittur  optio  trini. 
dkfragt  ^  ^tru«,  ib.  v.  17—20: 


Digitized  by  LjOOQ IC 


426  782. 

h)ürbc  i^m  ein  ßaat  ju  frümmcn :  taufen  folle  er  fic§  laffen  ober 
mit  auf  ben  JRüaen  gebunbenen  ^änben  wx  Äarl  erfc^cinen  muffen, 
I^onar  unb  SDBoban  würben  i^n  im  @ttc^  laffen^).  Hber  bc^ 
$aulug  Slntnjort  ift  ebenfo  f^erj^aft  gemeint  tpic  ba§  SnpnneR 
Äarr^;  t)on  einem  mit  Sari  befreunbctcn  fiönig  fonnte  $auluö  fo 
nic^t  reben,  Sorl  fclbft  ^ält  eine  Steife  ju  ©igifrib,  um  tl)n  ju 
taufen,  für  ben  fiebern  SBeg  jum  2obe;  baö  ©rgebnig  bcr  Unter* 
^anblungen  in  fiippfpringe  muß  alfo  öiel  ju  toünfc^en  übrig  Qt^ 
laffen  ^aben*). 

^nä)  auÄ  bem  Dften,  tjon  ben  Slöaren  in  ^annonicn  famen 
©efanbte  nac^  fiippfpringc.  5)ie  SKüaren  gehörten  fonft  gu  ben 
geföt)rli(^ften  9ta(6barn  bed  9tetc^ed;  bamal^  lag  auc^  il)nen  an 
einem  frieblic^en  Ser^ältniffc  ju  ftarl.  Qn  biefem  ©e^ufc  orbneten 
t^re  SMteH/  i>ct  fogenannte  S^af^an  unb  bcr  Sugur,  SBetooH^ 
mäc^tigtc  an  Äarl  ab^),  bem  eine  folc^c  frieblic^e  ©efinnung  ber 
aöaren  nur  ertoünfc^t  fein  fonnte.  @r  ^örte  bie  ©efanbten  an 
unb  entlieg  fie,  melben  furj  bie  Ännalen*). 


.  . .  si  pompiferi  Sigifrit  i>erpendere  vultum, 

Impia  pestueri  nunc  r^ni  sceptra  tenentis, 

Ut  valeas  illam  sacro  perfaadere  fönte, 

Vis,  qui  te  cemens  vita  spoliabit  et  arte. 
1)  2)08  (ikbi(^t  ifl  3Uin  erfien  9RaI  ^eroiiiSgegeben  wm  2)fiinin(er  bei  4^ait|7t, 
fldtfi^ift  ©b.  12  @.  452  ff.;  borai   Poet.  Lat   I,  51—52;   ^ßaxüxa  fogt  Don 
©iflifrib,  V.  23  ff.: 

Sit  licet  hirsutus  hirtisque  simillimus  hircis, 
luraque  det  bedis  imperitetqae  capris, 

Sunt  Uli  inyalidae  pavitanti  in  pectore  vires, 
Nam  niminm  vestrum  nomen  et  arma  timet 
Ueber  bie  (EnoS^nung  oon  2:bon<nr  unb  $toban  Dg(.  unten  5.  3.  785. 

*)  (Sxft  798  begeonet  ^igifrib  roteber  unb  groar  in  Unterbonblnngen  mit  Staxl, 
Annales  Euihardi,  SS.  I,  185,  über  bie  ober  nid^tf  genaue^  Dedmttet,  Dgl.  (pStet 
im  2.  ©onbe. 

^)  Annales  Laur.  mal. :  Illuc  (nad^  St)}|)f)}rin^e)  convenerant  Nordmanni 
missi  Sigifridi  regia,  id  est  Halptani  cum  sociis  suis.  Similiter  et  Ayari 
illuc  convenerun^  missi  a  Cagano  et  lugurro.  Annales  Einhardi:  legatos 
Sigüridi  regis  Danorum  et  quos  ad  se  Ca^nus  et  luffurrus,  principes 
Hunorum,  velut  pacis  causa  miserunt,  et  audivit  et  absotvit.  Selbe  Slnna« 
liflen  fd^etnen  Caganus  rnib  lugurrus  für  (Eigennamen  swder  aoartfd^  ^Jaftm 
m  bolten,  toa^  aber  nur  oon  mangelhafter  jtenntnig  ber  ßuf^be  bei  ben  Stooren 
penübren  fann.  Ueber  bie  8e^cbnung  \\fct4  ^ttrflen  otd  Mb<'^an  og(.  Qa^,  2)ie 
2)entf(ben  unb  bie  92a(M>arfiamme  S.  729  9^.;  ungeroöbnCi&er  ifl  bie  Senennutm 
l^ur,  bie  aber  au4  eine  bobe,  ber  fürfHi(ben  na^  {te^be  S^be  be}ei(^nen  mug, 
Seu§  @.  739  f.;  ogl.  aucb  3)ümmter,  SWarfen  ©.  5;  unten  »b.  II.  g.  3.  795. 
SDtppolbt,  @.  71,  macbt  nacb  Olof  2)a(tn*iS  (Skfd^itbte  oon  ©cbmeben  gan^  ftnnlod 
«aa  bem  lugurrus  einen  norbif^en  jtönig  Ijfroar  tBibfamne,  beffen  (iefanble 
ßalptan  unb  ^munb  (ogl.  0.  6. 425  ^.  3)  gemefen  feien.  —  Ann.  Petav.  SS.  I, 
17:  et  ibi  venerunt  l^rationes  Unorum  ad  praesentiam  prindpis. 

^)  2)ie  Annales  E&bardi,  in  ber  borigen  9h)te.  ^  biefen  ^uf^onnen^g 
g^ört  toobi  aucb  bie  9{a(bncbt  ber  Annales  s.  Emmer.  Ratispon.  mai.  SS.  I, 
92,  )u  783:  Huni  ad  Enisam  venerunt,  sed  ibi  nocuerunt  nibil,  bie  in  Unbe« 
troc^t  bed  gUi4  barauf  ein  ^a\ft  )n  \}pät,  7^4,  anoefe^ten  %otdi  ber  ftonigin  ^ilbegarb 
Oteüeicbt  f(bon  ^u  782  gebogen  werben  barf.  !^e  floaren  bitten  bemnacb  einen  ftriegd« 
«ig  gegen  8aiem  unternommen,  aber  ol^ne  (^olg,  ba  fie  nur  bid  an  bie  (fonS, 
ben  ^rrn^fliiB,  famen,  oieüetc^t  gar  temen  Angriff  gemac^   (H  fann  ntibti  nfi^en  ftib 

Digitized  by  VjOOQ IC 


9[t>adfc^e  ®efanbtfd^aft    (Smfall  ber  ©otben.  427 

9lac^bcm  bic  nöt^tflcn  anotbnungcn  getroffen  toaxen,  Dctließ 
Äarl  Saufen;  fein  Äufentfjalt  bauerte  bicömal  nur  furj-  jc^on  am 
28.  Suli  ift  er  roteber  in  ^er^felb .  fc^cnft  bort  biefem  Älofter  eine 
Äirc^c  in  6c^ornö^eim  ^)  (in  ber  9lät)c  Don  SWainj),  toelc^e  bic 
Slebtiffin  ßeobg^t^a  ober  ßeoba  üon  S3if c^ofö^eim  an  ber  SCauber  *) 
Don  t^m  ju  Se^en  batte,  unter  Sorbe^att  beö  Icbcn^IängUd^en 
TOefebrauc^ö  für  bie  Ie|tere,  foujie  ein  fielen  in  ber  SDBetterau  unb 
einige  fieibeigene  im  Sa^ngou  unb  im  93uc^onifc^en  äBalbe^),  unb 
an  bemfelben  läge  bcm  Äloftcr  gulba  bie  SSilla  S)inen^eim 
(S)ien^cim)  im  SQßormögau  unb  bie  SJilla  Slurenl^eim  (©auern^eim) 
in  ber  2Betterau*).  !Dann  fe^rte  er  über  ben  SR^ein  in  feine 
©tammlanbe  jurficf  *).  (gr  fann  aber  faum  bort  toicber  angelangt 
gctocfen  fein,  alö  Don  ber  Dftgrcn je  be§  SRcic^cd  bic  5Rac^ri^t  Don 
einer  feinblid^en  (Jrt)ebung  ber  ©laDen  eintraf.  S)ie  Sorben,  ein 
flaDifc^er  ©tamm  jtoifc^en  @(bc  unb  ©aale,  Ratten  einen  6infafl 
in  baö  benachbarte  t]^üringijd&e  unb  fäc^fifc^e  ©ebiet  gemacht,  mo 
fie  raubten  unb  plünbcrtcn  *).  (Sin  bcm  §ofc  na^e  ftc^enber 
ännalift  Derfic^crt,  ber  Sinfaü  ^abe  wenig  ju  bebcutcn  gehabt  ^); 


in  ISermuttungen  über  ben  3iifammenl^ang  ber  Snfunft  atKirifd^er  (Sefonbter  bei  Stccd 
mit  bem  (Srfd^einen  eined  a&anfc^en  ^ertiS  an  ber  (Emtd  ju  t)etlteren;  iebenfolU 
beflanb  ein  foUber  Btifanun^^^u^d/  ^^^  augerbem  fpielt  anc^  nodf  bte  Stellung 
Zafitlo'd,  fein  iBer^Unig  gu  Stcal  mtb  ben  ^Doren  mit  herein;  aber  e<  fe^It  an 
iebem  SnbaltiSfmnhe;  mn  in  biefe  bunfdn  Ser^ImifTe  irgenb  xoüä^t»  Sid^tju  bringm. 
9hn:  bod  fle^t  man,  bag  fc^on  bamatt  an  ber  Oftgrenge  eine  getuiffe  mtm9ige 
Semegmig  ^errf^te. 

»)  8gL  «ubotr«  VitaLeobae  c.  19,  SS.  XV,  130;  Ueberf.  üon  SB.  «mbt, 
(Skf^i^tf^r.  b.  bentf(^  ISor^  VIU.  Sal^b.  2.  »b.  @.  64;  Lambert  V.  LuUi, 
c.  20,  SS.  XV,  146;  ßoIber-«gger  im  ^.  «r(^  IX,  818  91.  2. 

«)  »gl.  8«ettberg  Ö,  3361?.;  ^o^n,  ©onifoj  rnib  ?ul  @.  132  ff.  140-141; 
au4  mtten  ).  3.  783.  —  Seoba  (otte  m  mnrgerttcttem  SUter  bie  Seitmtg  ber  i^  an« 
bertrauten  jodfier  niebergdegt  mtb  fld^  nad^  ^c^omdbetm  jnrttctgeyMen;  ^e  fc^eint 
bereitiS  am  28.  ^tember  782  geftorben  )u  fein  (ogl.  SS.  XV,  130  91,  3;  auc^ 
ßraban'Ä  aRort^rotogium,  a)ttmmler,  gorfcft.  j.  bentfdj.  (»efcft.  XXV,  199  f.).  Un- 
rü^itig  Ann.  necrol  Fuld.  SS.  XIII,  167:  780,  28.  Btpt;  «ettberg  II,  337 
n.  a. :  779. 

»)  SWiHIbacber  «Thr.  246;  ©end,  III  2,  @.  14  9hr.  13;  DgL  ßo^,  ©onifas 
unb  M  ^.  283  91.  2,  meld^er  annimmt,  baß  (Srjbifc^of  M  oon  3Rain)  auf  bem 
Äeic^Btage  JU  ?ippfprinqe  in  Aar!'«  Umgebung  gewefm  fein  werbe,  ,um  fo  me^r 
»enn  jene  mdßq  mi(!bttgen  »efttmmungen  fiir  ^a^fen  getroffen  tnurben*. 

*)  Urfnnbe  bei  2)ronfe,  Codex  €.46  9hr.  76,  data  V.  kalendas  Augostas. 
Actam  Herfeldensi  monasterio,  o^ne  3a^r.  2)ronfe  fefet  ittod)  mit9Je(^t  bic  Urfunbe 
782  an,  gumal  ftc^  ffir  fein  anbere«  ^abr  ein  ^fent^alt  StaxV9  in  ^erdfelb  m 
(Snbe  Suli  nadbweifen  lägt  unb  bie  Unterf(brift  be«  jtanjierd:  Wi^olt  (tBigbau)) 
ad  Yicem  Kadonis  reco^ovi,  mit  ber  Unterfcbrift  ber  anberen,  m  ber  t>origen 
9bte  angeftibrten  Urfunbe  übereinfKmmt.  »gl  @i(fel  I,  196.  II ,  43  (K.  94); 
SD^l^Ibac^  9hr.  247.    2)ie  Urfunbe  ifl  flarf  überarbeitet. 

^)  Annales  Einh.  1.  c.  S)ie  «ngabe  bei  3)ippon)t  @.  72,  baß  Äarl  ttber 
S&ttt  auäf  mieber  gurttcfgefe^  fei,  ifl  in  ben  Duellen  nid^t  begrttnbet. 

^)  Ann.  Einb.  1.  c.  Ueber  bie  S^oj^nfit«  ber  Sorben  )>gl.  unten  »b.  II.  5. 3. 806. 

■^j  Ann.  Lanr.  mai.  l.  c. :  Misit  missos  suos  .  . .  snper  Sclavos  paueos 
qui  rebelies  fuerant;  eme  ^eugerung,  mel^e  offenbar  aud  bem  (Einfall  ber  flauen 
gar  2u  menia  ma(^t,  anbererfeitd  aber  auc^  )eigt,  baß  man  bier  nid^t  an  cinm  f4on 
auf  oer  IBeifammluna  in  Sippfpringe  befi^toffenen  Slngriff«frieg  gegen  bie  Sorben 
benfen  barf,  mie  0.  (Biefebred^t  an^une^men  fd^int,  jtaiferseit  I,  5.  futfl*  ^*  l^^- 

Digitized  by  VjOOQ IC 


428  782. 

fiorl  ^telt  6^  auc^  ntc^t  für  nöt^ig  ftc^  felbft  in  bte  ^cimgefuc&tctt 
Ocgcnben  ju  begeben;  booegcn  bot  et  boc§  gleich  eine  anfe^nlic^c 
©trcitmac^t  auf,  um  ba^  3leic§  öon  ben  getubcn  ju  fäubern.  S)rei 
ber  ^öc^jien  ^ofbeantten,  ber  Äämmerer  «bälgte,  bcr  aJtarfc^all 
Ooilo  unb  bcr  $faljgraf  SDBorab,  erhielten  bie  SQßeiiunfl,  mit  bem 
aiufgebotc  ber  Djifranfen  unb  ©ac^fen  bie  ©orbcn  über  bic  ©rcnjen 
xurü(?äutreiben  *).  Qnm  crften  ajiolc  foHtcn  bie  ©ad^fen  in  ben 
»leiten  bc§  fränfifc^en  ^cereö  S)ienft  leiften;  Sari  mufe  fic^  i^rer 
t)ölli8  fidler  geglaubt  l^aben.  Allein  eben  ba  er  fo  toeit  gegangen, 
[teilte  fic§  t)erau^,  ba§  er  fic^  über  bie  Stimmung  in  ©ac^fen  einer 
grogen  Xäufc^ung  ^ingegcoen  ^atte. 

©obalb  Karl  t)on  fiippfpringe  ben  Sßfictmeg  an  ben  Si^ein 
angetreten  ^atte,  mar  SQßibufinb  mieber  auf  föc^fifc^em  SBoben  er* 
fc^iencn  unb  ^atte  bie  ©ac^fen  jum  fiampf  gegen   bie   fränfifc^e 

terrfc^aft  aufgerufen*),  ©ein  Muf  jünbcte  in  ganj  ©ac^fen. 
erabe  bie  aWaferegcIn ,  meldte  Sari  im  ©laubcn  an  bie  geficöertc 
Unterwerfung  beö  Üanbe^  getroffen,  Ratten  ber  neuen  ©r^ebung 
h)efentlic^  SSorj^ub  geleiftct.  5)ie  ®infc|ung  t)on  ®rafen,  bic  6in* 
reiljung  öon  ©ac^fen  in  baö  fränfij^c  ßccr,  ba^  ^arte  ©efefe 
mußten  cö  bem  ganjen  ?anbe  jjum  SBemufitfein  bringen,  bag  e^  um 
feine  Unab^öngi'gfeit  gefc^e^en  roax,  menn  eö  nic|t  noc^  in  ber 
imölften  ©tunbe  jum  allgemeinen  Äampf  gegen  bic  fränfifc^c 
ßcrrfc^aft  fic^  er^ob^).  ©o  einmüt^ig  mie  nie  Dörfer  ftanben  bie 
©ac^fen  auf  gegen  bie  granfcn*),  unb  mie  immer,  fo  richtete  fic^ 
auc^  biegmal*  i^rc  ©rbitterung  ^auptfäc^Iic^  gegen  bie  c^riftlic^en 
Siieberlaffunpen  unb  bie  SWifftonare  in  i^rem  fianbc.  SSon  2Big* 
mobia  ift  bieg  auöbrüdflic^  überliefert.     SBille^ab   ^attc  bort  feit 


^  Annales  Laur.  mai.  1.  c. ,  genauer  bte  Annales  £mbardL  —  ftenblec 
0.  a.  O.  @.  367  yi,  5.  t)ennu4et  unter  ben  Oflfranfen,  mit  ibux^en^ouer,  ®efc^. 
JC^ttrinflcn«  ©.  12.  17  «R.  1,  «Ijürinfler. 

^  Annales  Laur.  mai. :  Et  cum  reversus  fiiisset  (KarolusX  statim  iteram 
Saxones  solito  more  rebellati  sunt,  suadente  Widochindo;  Ann.  Einh.  Bai, 

Semer  über  ben  bamaligen  9uff!anb  ber  ©o^fen  unb  S^ibulinb'd  Ann.  s.  Amandi, 
IS.  I,  12  f.  (Ann.  Laubac.  ib.  ©.  13);  Ann.  Petev.  SS.  1, 17;  Ann.  Guelferb., 
Alam.  SS.  I,  40;  Ann.  Sangall.  mal,  @t  ©aller  äRitt^.  ^r  öaterl  ®ef<^. 
XIX,  237.  271;  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  497;  Ann.  Lauresbam.  SS.  I,  32; 
Chron.  Moissiac.  SS.  I,  297  (baju  gorf*.  jur  beutf(^^en  ©e^.  XIX,  134—135); 
Vita  Wülebadi  c.  6,  SS.  O,  381-382. 

•)  ©erabegu  ben  üon  Äart  in  2iW)fpringe  getroffenen  (Rnrid^tungen  »irb  ber 
«ufPanb  ber  @a(^fen  jugefcftrieben  oon  gnnd,  bei  ©djioffer  unb  ©en^t,  «rd^iö  IV, 
297 ;  oa(.  aud^  b.  «iefebred^l,  Äaiferjett,  I.  5.  3üifl.  @.  116. 

Äenfeler,  gorf*.  XII,  371—373,  fe^t  biefe  (Sreigniffe  er|l  hinter  ben  Äompf 
am  @ttntel;  ebenfo  f^on  «ettberg  II,  388;  Ozanam  II,  249  n.  a.  2)e^,  (Bei(^. 
be^  (Sr^bi^tmnd  ^aniburg«8remen  I,  9[nm.  B.  3»  lägt  biefe  ?^age  unentfc^en, 
neigt  jebod)  me^  ^u  ber  ^nft^t,  bag  ber  Slufflanb  in  Sßigmobia  oor  ben  ^ampf 
am  @flntel  falle.    iSgl.  aud^  2)iefanU),  SMbufinb  e.  21  92.  4;  9{idbter-jh)4(,  Snnalen 

@.  85  sn.  1. 

^)  2)ag  bie  SBeflfaten  ftc^  nic^t  betl^eiligten ,  »ie  )}on  g^und  bd  ©d^loffer  unb 
Scrd^t  a.  a.  O.  angenommen  toirb,  fotot  aud  ben  befannten  X^atfad^en,  bem  8er« 
laufe  be«  gelbjugeiS  ni^t.    ^l  aud^  mdamp  a.  a.  O.  e.  21  92.  1. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Steuer  flufßanb  m  @a(l{^fen,  429 

2  Sauren  ^)  mit  bem  aröfetcn  (Srfolgc  gcprcbigt,  bcr  Jtufftanb 
'4Btbunnb'd  mochte  ade  feine  (Erfolge  mit  einem  Schlage  tpieber 
}U  nickte').  (£r  mugte  aui^  3Bigmobia  fliegen,  entfam  glfidlic^  auf 
bai^  benachbarte  frtefifc^e  Oebiet,  in  ben  ®au  Äiuftri  njeftli*  Don 
ber  ©efermünbunfl,  beftieg  bort  ein  ©c^iff,  fu^r  jur  ©ee  um  grieö» 
lanb  ^erum  unb  gelangte  fo  in  ©ic^er^ett  auf  frftnfifd^en  S3obcn*). 
(Sr  fc^eint  bann  noc^  eine  3^^^  I^<^9  getoartet  ju  ^aben,  ob  ber 
aufftanb  fc^neQ  toieber  niebergefc^lagen  mürbe ;  ba  bie§  nic^t  ber 
^qQ  ^ot  unb  er  ba^er  üorber^anb  an  eine  äßieberaufna^me  feiner 
SSirffamleit  in  ©ac^fen  nic^t  benfen  fonnte,  begab  er  fid^  nac§ 
Stauen  jum  ftönig  ^ippin  unb  üon  bort  nac^  9tom^).  i^ier,  am 
©ifee  beg  Slpoftelö  $etrud,  empfahl  er,  mie  fein  Siograp^  bemerft, 
ficfi  unb  alle  bie  in  ©ac^fen  bad  Süangelium  prebigten  ber  gött« 
liefen  @nabe;  barauf  teerte  er  jurfia  ind  fränfifc^e  Steic^  unb 
na^m  feinen  Aufenthalt  im  Älofter  ©c^ternac^.  Dort  fammelten  fic^ 
um  i^n  feine  ©c^äler,  bie  ebenfalls  aui^  ©ac^fen  t)atten  flüchten 
muffen,  unb  brad^ten  na^eju  jmei  Sa^re  im  ftlofter  mit  i^m  ju, 
mit  geiftlii^en  Uebungen  unb  gelehrter  X^Stigfeit  befc^äftigt. 

Snjxoifc^cn  I)atte  ber  aufftanb  in  ©ac^Jen  gerabe  unter  ben 
©c^filern  SBille^ab'i^  bereiti^  auc^  feine  blutigen  Opfer  geforbert. 
9iimt  ade  n^aren  fo  glüdlic^  getoefen  ju  entrinnen.  S>a  bie  ©ac^fen 
SBiUe^ab  felbft  i^re  ©raufamfeit  nic^t  Ratten  füllen  laffen  fönnen, 
fagt  fein  S3iograp^,  liegen  fie  mit  um  fo  größerem  Sngrimm  feine 
©e^ilfen  büßen.  @in  5ßre^b^ter  golcarb  unb  ein  @raf  ©mming 
loerben  im  Serigau  (Sarad),  jn^ifc^en  ^unte  unb  Smd,  ein  gemiffer 
SSenjamin  im  oberen  Äiuftrigau,  ein  ©eifttic^er  Sltreban  im  ®au 
S)it^marfc^en ,  ©ertoal  mit  feinen  ©efä^rten  im  SBremifc^en  er* 
fc^lagen^);  auc^  bie  trandalbingifc^en  ©ai^fen,  fte^t  man  aud  bem 
©c^icffal  beS  Sitreban  in  S)it^marf c^en ,  maren  in  ben  Sufftanb 
^erftod^ten. 

2)em  Könige  mar  üon  ben  Vorgängen  in  ©ac^fen  noc^  nichts 
ju  D^ren  gefommcn,  ald  er  ben  Sbalgid,  @ailo  unb  SBorob  gegen 


1)  89t.  oben  e.  849. 

«)  Vita  WUlehadi,  c  6,  SS.  ü,  881  f. 

*)  Vita  Willebadi,  c  6.  (S«  tmcb  auS  btefen  ^ngoben  n^t  boiOtc^,  ob 
auc^  ^rte^nb  in  ben  Sufftanb  Mmiddt  xdqx.  SUIgemein  totib  hia  angenommen 
mtb  mut^  Stnbger'iS  Sertreiouna  au»  gnedlonb  782  angefe^  (fo  auc^  nod^  0.  fftidfU 


bofen,  3nr  Lex  Saxonam  e.  160  9{.  1);  fte  fann  ober  erß  784  fallen;  ogl. 
(SjrcuKd  II,  fomie  5ten^Ier,  gorf«.  XU,  872  91.  5.  888—884;  2)teIanM),  fötbulinb 
e.  80—81;  (Skf4t(bttqueflen  bed  ^t^unuS  aRttnfler  IV,  24—25.  279.  2)abur(4 
er(d>tgt  ft4  an(b,  bag  bie  Qtogra^^ieen  biefer  9)länner  oon  einem  3uf<unmentreffen 
Siubger*iS  mit  IBiQe^ab  in  9hmi  nu^tB  nnffen,  toa»  9flettberg,  n,  452  9^.  7,  auf« 
faat;  bie  entaegenflebenbe,  oemorrene  ^n^abe  9bam'0,  I,  12,  SS.  Vn,  288,  bie 
Jbeibied  bur($  ein  dicitar  abgef^wfid^t  tfl,  fann  bagegen  nic^t«  beweifen,  obwol^I 
2)e^,  I,  16;  Snm.  e.  8,  fie  iu  l^alten  fuc^t. 

*)  Vita  Willehadi,  c.  7:  ©iUel^ab  ging  nacft  »om,  cognoscens  nullam 
sibi  tone  temporis  praedicandi  oportonitatem  inesse,  olfo  etfi  na^bem  er  ge« 
fe^,  baß  bec  muffianb  in  @a4fen  ftc^  in  bie  SSnge  gie^  mürbe. 


R)  Vita  Willehadi,  c.  6. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


430  '  782. 

bic  ©orbcn  fc^icftc^);  crft  ba  bicfc  fd^on  untcrmcg^  toarcn,  traf 
bte  ytad)t\d)t  ein.  Ueber  bie  aRQ^refleln  SaxV^  verlautet  ntc^tö; 
aber  für  brinflcnb  mu§  bte  ®cfat|r  im  Stcic^c  erfannt  Sorben  fein ; 
ein  ®raf  Sljeobertc^  im  ripuarif^en  granfen,  ein  SScrttjanbter  bei^ 
Äönifl«,  raffte,  »ie  ed  fcficint  o^ne  bic  Schritte  be«  Sönigg  abju» 
märten,  eilcnbö  ]o  Diele  Gruppen  aU  möfllic^  jufammcn  unb  rücfte 
mit  i^nen  in  ©ac^Jen  ein,  um  fic^  bem  «ufftanb  entfleflenju* 
merfen^).  Untcrbcfe  t)atten  auc^  Kbalflid,  ®ai(o  unb  SBorab  wn 
ber  ©r^ebung  ber  ©oc^Jcn  erfahren ;  fie  maren  mit  bem  oftfräntifc^en 
Aufgebote  bereits  bis  ©ac^jen  üorgerüdt,  an  SSerftärfung  burc^ 
baS  fäc^fifc^e  Slufgebot  mar  natürlich  nic^t  ju  benfen^).  An* 
flefid^tS  bcS  gefährlichen  «ufftanbeS  unb  infolge  bcS  StuöbleibenS 
ber  üon  Äarl  iljnen  jugcmiejenen  fäc^fifc^en  Gruppen  auc^  mo^l 
nid^t  ftarf  genug  um  ben  Selbjug  gegen  bie  Sorben  antreten  ju 
fönnen,  ftanben  fie  junäc^ft  öon  le|terem  ab  unb  rüdten  ben  auf* 
ftänbijd^en  ©ac^fen  entgegen,  o^nc  üom  Sönige  SOäeifung  abju* 
märten  ober  itjm  auc^  nur  SWelbung  batoon  ju  mad^en*).  Der 
Slnnalift,  ber  biejen  $unft  fo  geffiffentlic^  ^croor^ebt,  rebet  trofebem 
uon  einem  gläcflic^en  SluSgang  il^reS  Unternehmend;  bie  f^ranfen 
sogen  ben  ©ac^Jen  entgeaen,  berichtet  er,  fc^lugcn  fic^  tapfer, 
töbteten  t)icle©ad^fen  unb  blieben  ©icger*);  boc^  fielen  oon  ben  fränfi» 
fd&en  S8efct)lSt)abern  SlbalgiS  unb  ®ailo  am  Serge  ©üntel.  2BaS  eS 
in  SBirfUc^teit  mit  biefcm  angeblichen  ©iege  ber  g^anfen  auf  fid^ 
^atte,  ergibt  ein  aitbevcr  S3cric^t,  bie  cinjsige  ausführliche  unbe* 
fangene  2)ürftellung  bcS  i&ergangS,  bie  aber  an  ©cnauigfcit  oiet 


')  Et  i^orante  hoc  domno  Carolo  rege,  misit  missos  buos  Adslghi- 
Bum  etc.  bend^ten  txt  Annales  Laur.  mai.  1.  c. 

>)  Annales  Einbardi  1.  c:  Quibus  in  ipsa  Saxonia  obriavit  Tbeode- 
ricus  comes,  propinqaus  regis,  cum  bis  copus,  auas  audita  Saxonum  de- 
fectione  raptim  in  Kibuaria  congregare  potuit  ueba  X^eobend)*^  93enpanbt' 
fd^aft  mit  ftart  oerlautet  nidft»  nabered,  i^ermut^migen  gibt  Le  Cointe,  VI,  222; 
t>0t.  femer  unten  lOb.  II.  ).  3  791.  Unb  nte^r  aü  bjoge  !@ecmut^ung  ifl  t»  au(^ 
ntc^t,  menn  Sottger,  2)ie  i6ninonen,  i^orfo^rcn  unb  9{a(b(bntinen  beiS  6er§o{id  &ibolf 
in  ©atbfen  üon  775  biö  9.  ©ejember  1117,  @.  22  ff.  46,  im  «nfc^luß  on  Seibni^ 
unb  (So^art  ben  £^eoberid^  für  ben  f^ter  ber  ^a,  ber  (Skmo^ttn  bed  (trafen  (^' 
bert,  üon  beten  X^ermS^Iunq  bie  Vita  s.  Idae  c.  2,  SS.  II,  571;  tBilman«,  Äaifer- 
urfunben  ber  ^roiTinj  Sefifden  I,  472,  er^ä^It,  ausgibt;  bie  üorgeblic^  bafür  beige« 
braci^en  iOenTeife  bemeifen  nicbtd.  2)eiS  (Sgbert  unb  ber  igba  dnUX  foQ  bann  Subolf, 
ber  Qhn>6oater  ^önig  ^einrid^'d  I.,  gemefen  fein,  worüber  unten  gum  Sal^r  785. 

^)  9^04  ber  2)arfienung  ber  Annales  Laur.  mai.:  Coniungentes  snpra- 
dictam  scaram  (exercitum  Francorum  et  Saxonum),  fliegen  ou^  bie  @ac^feit 
{u  i^nenj  bieiS  ifl  an  ^c^  unma^rf(^einti4  unb  »irb  mibeclegt  burc^  bie  Annales 
Einbardi,  bie  audbrtt(f(i(^  nur  bie  Dflfranfen  nennen. 

*)  Annales  Laur.  mai. :  Inruerunt  super  Saxones,  et  nullum  mandatum 
exinde  fecerunt  domno  Carolo  rege;  (infic^tlic^  ber  Sebeutung  biefer  SSorte 
ogt  unten  (S^uriS  III. 

^)  Et  commiserunt  bellum  cum  Saxonibus,  et  fortiter  pugnantes  et 
multos  Saxones  interementes,  victores  extiterunt  Franci;  bienad)  aud)  Ann. 
Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350:  non  sine  grandi  clade  suorum  (ber  (^a^fen;  tyqL 
gforf^ungen  }ur  beutf(^en  <S^ef(^i(^te  XVIO,  609). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


I 


©(floppe  ber  gianfeu  am  ©ttnteL  431 

u  tPttnfc^cn  übrig  läßt  ^),  toä^rcnb  äuöbruefötpcifc  unb  ©c^ilbcrung 
laffijc^cn  SRuftcrn,  tni^bcfonbcrc  bcm  &mu^,  nacögca^mt  ftnb.*). 
abalfltö,  @ailo  unb  SBorab,  crjä^lt  btcfcr  Slnnalift  rücftcn  in  diU 
märf^cn  bcn  ©ac^fcn^)  cntgcflcn,  ate  ®raf  I^cobcric^  mit  feinen 
Gruppen  ju  i^ncn  fticfe*).  @r  gab  i^ncn  bcn  fRaÜf,  fie  möchten 
burc^  Sunbfc^aftcr  möglic^ft  fd^nell  in  @rfat)runfl  ju  bringen 
fuc^en,  ttJQö  für  eine  ©teflung  bie  ©ac^fen  inne  I|ätten  unb  toa^ 
bei  i^nen  DOTge()e;  bann,  faQd  bie  örtlichen  93er^ä(tniffe  e^  gu^ 
liefen,  n)oflten  fie  einen  gcmeinfc^aftlic^en  Singriff  auf  biefelocn 
machen ^).  S)er  dtati)  tourbe  gutgeheißen,  man  rüdte  gemeinfam 
t)or  big  pm  ©üntelgebirge,  bamate  ©efammtname  ber  Serg* 
fette,  bie  fic^  am  norböftlic^en  SBeferufer  üon  äWünber  bi«  SRinben 
t)on  Dften  nac^  SBeften  ^injictit  unb  auf  bem  linfen  SBeferufer 
noc^  big  gegen  Dgnabrücf  ^in  fortfefet®).  Stuf  ber  Siorbfeite  beg 
©üntel  toaren  bie  ©ac^fen  gelagert ''),  bie  granfen  Xüaxtn  burc^  ben 
©ebirggjug  noc^  öon  i^nen  getrennt®). 

®raf  X^eoberic^  fd^lufl  nun  ein  Sager  an  ber  ©teile,  wo  bie 
granfen  ben  ©üntel  crrei'd^ten,  alfo  auf  ber  ©übfeite;  hingegen 
Sbalgig,  ®aiIo  unb  SBorab  bcnufeten,  um  bag  ©ebirge,  toel^eg 
^ier  auf  bem  reiften  Ufer  in  bem  heutigen  ©t.  Safoböberge  ®)  fteil 
jum  gluffe  abfällt,  leichter  umgel)cn  ju  fönnen,  ber  mit  X^eoberic^ 


1)  2)er  8m4t  ber  Annales  Einbardi  1.  c.  —  k).  ©t^bel  fuc^t  ben  Sertc^t  ber 
Ann.  Laur.  mal  )u  galten  unb  bte  8ebeutuna  ber  ^d^Iappe  am  ^üntel  auf  ein 
aiRmraium  ^abgubrücfen  (Äleme  J^tflor.  ©(^riftcn  In,  19—20).  ©gl.  bagegen  @imfon, 
J^d^unaen  )ur  beutfc^en  d^ef^tc^te  XX,  206 :  ^amaci,  2)00  farolmg.  unb  baS  bp« 
aantin.  mdä)  @.  93  f.;  mä^Mäin  e.  94;  9emaM,  3ur  ^tif  !aro(ing.  Stmtolen 
@.  175  f.;  3fKc^ter-Äo^I  a.a.O.  @.  86  9«.  2.  —  feiriaermagen  S^nfic^  Dermut^etc 
aSerbmgd  auci^  fd^on  Iten^Ier,  a.  a.  £).  @.  878,  bag  bie  9Hebermerfuna  bed  SuffknbejS, 
e^e  9axi  felbfi  in  ©oc^fen  erfc^ten,  erfolgt  fei,  bieltetc^t  mit  ßitfe  ^jpeoberid^'S  bur^ 
ben  fränfifc^  gefinnten  Hbel;  tigt.  bagegen  2)ie!amp,  SBibufinD  &.  24  ff. 

«)  3BgL  gorfc^ungen  gur  beutfd?en  (Sefc^ic^te  XIV,  136  f.;  iWanitiu«,  ?Rcue« 
«rd^  Vn,  517  ff. 

«)  SRur  ber  Poeta  Saxo,  1.  IL,  v.  60,  Jaff6,  IV,  560,  unb  bie  mit  biefem  »er- 
wanbten  Ann.  Quedlinb.,  SS.  HI,  38,  machen  bcn  ffiibufinb  perfönüt^  §um  ©ieger 
am  @üntel,  toa&  natürtid)  o^ne  Gelang  ifl. 

*)  «gl.  bie  ©tette  oben  @.  430  )fl.  2  unb  über  i^e  (R(märf(^e  bie  ©teile  in 
ber  folgenben  9{ote.    9Bo  bie  Bereinigung  erfolgte,  iß  nic^t  }u  fe^en. 

^)  Annales  Einhardi  I.e.:  Is  festinantibus  legatis  consilium  dedit,  ut 
primo  per  exploratores ,  ubi  Saxones  essent  vel  quid  aput  eos  ageretur, 
snb  quanta  fieii  podbet  celeritate  co^noscerent ,  tum,  si  loci  qualitiui  pate- 
retur,  simul  eos  adorirentur.  2)ag  S^^eoberid;  bie  @teQung  ber  ©ad^fen  fc^on 
fannte,  mie  la  Bru^,  I,  192,  fogt,  fie^t  ntrgenbd. 

«)  «gl  0.  ?ebebur,  ^lifAe  «eteuc^tung,  @.  80  f.;  Äenftler,  gorfdjunaen  XII, 
368  9^.3:  0.  »Kci^t^ofen,  3ur  Lex  Saxonum  @.  139—140;  2)e^o  a.  a.  ö.  I,  10. 
^ute  ifl  ber  Sflamt  .©üntel*  auf  ben  öfHic^en  X^eil  be«  ©ergjuge«  bei  ^efflfc^-DIben- 
borf  befc^r&n!t. 

^)  Ann.  Einbardi  1.  c.:  in  cuius  septentrionali  latere  Saxonum  castra 
posita  erant;  Ogl.  an<i)  unten  @.  432  ^.  1. 

»)  HuiSbrüalici^  fagen  bad  bie  Annales  Einbardi  1.  c,  in  ber  ©teile  unten 
e.  432  ^,  1. 

«)  »gl.  Äenfeler  a.  a.  O.  @.  370  «R.  5;  2)ie!am^),  ©ibufinb  ©.  23. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


432  782. 

getroffenen  SJerabrcbunfl  gemäß  bte  SBafferftrafec  ber  SBefer^)  unb 
lagerten  fic^  bann  ^art  am  Ufer  berfelben^).  Aber  nun  hielten 
biefc  gü^rcr  bte  SScrabrcbung  ntc^t  roeiter  ein.  S)er  Slnnaltft 
fc^iebt  bte  ©c^utb  auf  xijxtn  S^rge^,  i^re  Siferfuc^t  ^egen 
X^eoberic^;  fie  fürchteten,  cr^ätilt  er,  toenn  X^eoberid^  mit  t^nen 
an '  bem  ^ampf  gegen  bie  @ac|f cn  t^eilnä^me,  möchte  it)m  ber 
JRu^m  be^  ©ieged  jufaBen,  unb  be^i^Ioffen  batjcr  o^nc  i^n  ben 
jtampf  aufzunehmen.  Slber  in  t^rer  (Site  tjatten  fie  ganj  Derfäumt 
bie  nöt^igen  Vorbereitungen  jum  Äampf  ju  treffen.  (Sinjeln,  fo 
fernen  jeben  fein  5ßferb  tragen  fonnte,  crjä^It  ber  ^Cnnalift,  warfen 
fie  fic^  auf  bie  ©ac^fen,  a(^  tjätten  fie  c«  nic^t  mit  einem  jur 
©d^la^t  georbneten  %mit  ju  t^un,  fonbern  ate  brauchten  fie  nur 
glie^enbe  ju  verfolgen  unb  93eute  ju  machen,  aflcin  ber  Angriff 
fc^Iug  gänjlic^  fe{)l.  S)ie  ©ai^fen  n)urben  baburc^  nic^t  einmal 
überraf^t,  fonbern  ftanben  bereite  in  ©c^Iac^torbnung  t)or  i^rem 
Säger,  afö  bie  granfcn  anrücften;  fte  fd^Ioffen  biefelben  ein  unb 
machten  fie  faft  fömmtlic^  nieber^).  9iur  einer  geringen  Änja^I 
gelang  e§  ju  entrinnen,  fie  pd^tctcn  fic^  über  bie  93erge  ju 
Ü^eoberic^*).  Unter  ben  ©cfaÜcnen  aber  befanben  fic^  an^  jmei 
ber  Äönigöboten,  Äbalgii^  unb  ®ailo,  ferner  4  ©rafen  unb  gegen 
20  anbere  erlauchte  unb  öorne^me  SRänner,  ungerechnet  bie 
übrigen,  toclc^e  i^nen  gefolgt  maren  unb  mit  i'^nen  fterben 
tooBtcn*^). 

^)  Ann.  £inhardi  1.  c:  In  quo  loco  cum  Theodericus  castra  posoiseet, 
ipsi,  sicut  cum  eo  con venerat,  quo  facilius  montem  ciicnmire  possent, 
transgressi  Wisuram ,  in  ipsa  flnminis  ripa  castra  posuerunt  2)er  ^huSbrna 
transgressi  Wisuram  i|l  offenbar  unri^ttg,  e0  todre  benn,  bog  bie  W^i  ben 
Srtug  nadb|nr  obermatt  fiberfc^ritten  Ratten  unb  fo  mieber  auf  baffelbe  Ufer  jurttdäelongt 
mOren.  ^  gmed  mar  ja  aber  nur,  an  bem  ®ebtrae  twtbeQutomnien.  !£iefer  ^(er, 
ber  moalt^enoetfe  auf  uiigDerftänbltd^e  9(udlegung  emeS  tN>n  bem  Slnnattflen  benu^ten 
filteren  8erui^td  Mnttd^ufi^ren  ifl,  bilbet  ben  ®runb  aller  ©(^wtengfetten ,  bte  man 
auf  üerfc^iebene  iBeife  ju  (Öfen  Derfn(^t  fyit  ^l  Setbn»,  Annales  I,  104;  ü.  ^be» 
bur,  SWtifd^e  Beleuchtung  @.  77 ff.;  Äen^ler  a.  a.  O.  ®.  368  ff.;  2)ie«anH)  a.  a.  O. 
e.  23:  92t(^er«ih)^(  a.  a.  O.  @.  85. 

^)  2)te  ©tötte  ber  ©d^la^t  wirb  an  ber  ißorta  Seflfaltca,  bei  ^andberge  )tt 
fu^en  fein;  k)g(.  d.  Süc^t^ofen  a.  a.  O.  @.  139—140;  über  anbere  herauf  fttmßift 
^Rmmam  Stauen  a.  a.  £).  @.  371  9{.  1.  —  Ueber  ben  fränfif^en  9ngnfi«)>Ian 
»gl  aud^  la  Bru^re,  I,  192  ff.;  ?eibnia  a.  a.  O. 

^)  Annales  Emhardi  1.  c. 

*)  Annales  Einhardi  1.  c. :  Qui  tarnen  evadere  potuenint,  non  in  sua, 
unde  profecti  sunt,  sed  in  Tbeoderici  castra,  quae  trans  montem  erant, 
fugiendo  pervenerunt 

^)  eo  bie  Annales  Einbardi,  Dgl  Ann.  Quedlinb.  S8.  IIL  38.  2)(^ 
Slbalgid  unb  ®aito  fielen,  enoä^nen  aud^  Ann.  Laur.  mal.  etc.;  Einb.  V.  Karoti 
c.  8  (Plures  tamen  eo  bello  tarn  ex  nobilitate  Francomm  quam  Saxonum 
et  functi  summis  honoribus  viri  consnmpti  sunt).  9Bad  la  Bru^re,  I,  195, 
ei^äl^lt,  SbalgiS  unb  ®aiIo  Ratten  in  ber  93er)metftung  ben  5Ub  gefu(^t,  ifl  feine 
eigene  (Srfinbung. 

3n  anberen  Cuellen  mirb  nur  im  aHgemeinen  erwähnt,  bag  bie  ^d^feii  bei 
i^er  bamaüaen  (Empörung  eine  tlnja^t  granfen  getobtet  bitten,  Ann.  s.  Amandi, 
SS.  I,  12:  Saxones  rebellantes  plurimos  Frahcos  interfecerunt;  Ann.  Guel- 
ferb.  SS.  1,40:  et  quosdam  de  Francis  oecisis;  Ann.  Nazar.,  Alam.  ibid.; 


Digitized  by  VjOOQ IC 


lufbntc^  StoxVi  mäf  €kid^f(n;  pic^t  SHbuKnb'S«  433 

®te  yiadfüAt  Don  bicfem  UnfoB  brad&tc  auf  Äarl  ben  pciri* 
Itd^ften  Sinbrud  qert)or.  @r  lann  barauf  in  fetner  9Bctfe  vorbereitet 
gen^efen  fein,  ^atte  Qugenfc^einlici§|  nic^t  bie  geringften  Stilftungen 
getroffen,  um  ben  ©ac^fen  eine  ftärfere  $eerei^ma(^t  entgegenfc^iden 
ju  fönnen^).  3)enno(^  unb  ungeachtet  ber  Dorgerüdten  Sa^red« 
jcit  jögerte  ber  Äönig  feinen  5lugenblicf  felbft  nac^  ©ai^fen  auf* 
pbrec^en  ^).  Sr  no^m  Don  Xruppen  mit  foDiel  er  in  Site  um  fid^ 
jammeln  fonnte;  grofe  ift  i^reßa^l  too^l  nic^t  getoefen®);  trofebem 
ift  feine  @pur  bat)on  ju  finben,  bag  i^m  bie  @ac^fen  irgenbn^o 
SBiberftanb  cntgegenfefeten ,  fie  fc^einen  über  bie  rafd^e  «nfunft 
Äarrg  beftürjt  gewefcn  ju  fein*).  SBibufinb  öerliefe  bai^  Sanb 
unb  fud^te  wiebcr  Buf"^*  ^^^  ^^"  S)änen*).  Äarl  felbft  begab 
fic^  nic^t  auf  ben  @c^aupla^  be^  ftampfeS,  fonbern  jog  metter 
nörblic^  bi«  an  ben  ©tnfluß  ber  aller  in  bie  SSBefcr;  er  toai  no(§ 
nie  fo  weit  nad)  iWorben  oorgebrungen,  ftanb  an  ber  ®renje  Don 
SSiamobia,  hai  nac^  aQem  gu  fcgliegen  biedmal  ber  ^auptfi^  bed 
Sufttanbc^  gcwefcn  loar  unb  bcö^alb  für  bai^  Dom  Äönige  bcfi^loffene 
Strafgericht  bie  geeignetfte  ®cgenb  fc^ien*). 

S)ie  Häuptlinge  ber  ©ad^fen  leifteten  ber  Äufforberung  ftarfi^, 
fic^  t)or  tt|m  ju  Deranttt^orten ,  golge  unb  [teilten  pc^  in  großer 
ga^l  in   Serben,  ba«   bei  bicfer  ©elcgen^ett  jum  crften  SWate 


Ann.  Sang^.  mai.,  <^t.  Voller  Wätüf,  %va  DaterC  ®ef4.  XIX,  237.  271  ^  Ann. 
Mosellan.  SS.  XVI,  497:  et  quod  nonnoÜi  suorum  in  hac  seditione  intenssent; 
Chron.  Moiae.  SS.  I,  297;  Dgl.  gorfc^migpi  j.  beutf(^cn  ®cfd^.  XIX,  134—135. 

')  2)ie  DiteOen,  Annales  Laur.  mai.  nnb  Annales  Einhardi,  (äffen  ehte 
anbete  2)eutitng  m(^t  ju.  Unrichtig  finb  ba^er  bie  iBemtut^ungen  toon  ^ben,  IV, 
334  f.,  $tcal  ^übe  fd^on  Dor  bem  jcam^fe  am  @üntel  gerüflet,  u.  bgL  me^. 

')  Ann.  Laur.  mai.:  Hoc  audiensque  domnus  Carolas  rex,  una  cum 
Francis  quos  sub  celeritate  coniungere  potuit  illuc  perrexit;  Annales  Ein- 
hardi: Cuius  rei  nuntium  cum  rex  accepisset,  nihil  sibi  cunctandum  arbi- 
tratus,  coUecto  festinanter  exercitu  in  Saxoniam  proficiscitur  .  . .  (fine  ge* 
nauere  Rcttbefümiiiuna  su  treffen  ift  nic^t  mögti^;  ehie  urfunbe  t)om  26.  €i^tember, 
nwttn  äorl  bem  ^ifmof  ®emiman  twn  9]fh)bena  bie  Smmnntt&t  ert^lt,  Üghelli, 
Italia  Sacra,  2a  ed.  II,  91  tfi  hn  Origmal  erhalten,  i^re  (Sc^tbeit  alfo  (|.  8. 
twn  0.  ©eHmann-^oUrneg,  Urf^mmg  ber  lombarb.  ©tÄbtefrei^eü  @.  92)  mit  Un- 
re^t  bc^meifelt,  fie  nennt  jebix^  feinen  Ku^ftellangdort:  Dgl.  liefet  II,  44  (R  96). 
257;  I,  154  ««.  6.  202  <«.  6.  207;  ®icn.  ©.  ö.  XLVn,  201.  —  ©.  femer 
nnten  6.  451  91  6. 

®efaif4t  iß  ein  angebfic^  $nt)ileg  für  @t.  ^eniiK  tM>m  16.  September  782, 
®i(fel  II,  404;  aWi^lbat^cr  Wr.  250;  ber  auÄfteOungSort  (?falj  2)üren)  fc^eint  einer 
Urlnnbc  Dom  14.  eeptember  774  {Wmßa^^tt  9h:.  167;  oben  ©.  200)  entlehnt 

')  ®enn  mdt  Ann.  Petav.,  SS.  I,  17,  berichten:  tunc  cum  magno  exer- 
citu hostes  in  Saxonia;  Dgt  übrigen^  Ann.  Mosellan.,  Lauresham.,  Guelferb., 
Nazar.,  Sangall.  mal.,  Alamann. 

*)  Zittaus  iW  X).  e^bet,  Stl  W-  ©Triften  III,  20,  ben  ungerechtfertigten 
@(!^6,  bag  (fihraf  Stl^eoberid^  gleici^  nad?  ber  toon  ben  jtonigdboten  erlittenen  ®6fiippt 
am  @üntel  bie  3nfurgenten  geWiwen  baben  muffe;  »gl.  oben  @.  431  91.  1. 

^)  Ann.  liaur.  mai. :  qui  fuga  lapsus  est  partibus  Nordmanniae ;  Ann. 
Einh.:  eo  quod  is  re  perpetrata  ad  Nordmannos  se  contulerat. 

«)  »gC  Vita  Wilfehadi,  c.  6,  oben  ©.428  f.,  über  bie  (Jr^ebnng  ber  @a*fen 
in  SBBigmobta. 

^aiixh.  b.  btfd^.  W^'  —  ^beI*6tinfon,  Statt  b   Or.   I.  8b.  2.  «ufL      28 

Digitized  by  VjOOQ IC 


434  .  782. 

genannt  toirb^),  bei  i^m  ein.  Sie  unterwarfen  jid^  bcm  Äönt^e 
auf^  neue^);  aber  ^arl  ^atte  bad  Serfprec^en  bed  ©e^orfamd  la 
fc^on  fo  oft  empfanflen,  ^ttc  im  SSertrauen  barauf  enbliift  ben 
ainfang  mit  ber  inneren  (Einrtc^ung  bed  Sanbei^  gemai^t  unb 
namentlich  c^riftlic^e  ?Jrie|ier  in  großer  Qai^l  jur  ^rcbigt  unb 
laufe  unb  jur  ®ränbung  üon  Sirenen  auögefdjidt,  bie  nun  ba^ 
t)on  ben  Sad^fen  gegebene  93er{prec^en  boc^  nic^t  Dor  Vertreibung 
unb  ©rmorbung  f^üfete.  3Rit  einem  ©daläge  toaren  bie  gort* 
fc^ritte  be^  S^riftent^umd,  xt>k  bad  toenigftend  t)on  äBigmobia  ou^ 
brüdlic^  überliefert  tft,  wieber  ju  niiftte  gemacht  unb  bieg  wo^t 
no^  meljr  atö  bie  iWieberlage  feiner  Irujppen  am  ©üntel  ift  bie 
Sßeronlaffung  ber  blutigen  ©trcnge,  womit  ber  Äönig  in  ©ad^fen 
einfd^ritt^).  ®r  ftellte  eine  Unterfuc^ung  über  bie  vlnftifter  beiJ 
«ufftanbeö  an,  unb  ba  SDibufinb  felbft,  welchen  atte  aU  ben  Ur* 
^eber  bejeic^neten,  entflogen  war,  fo  t)erlangte  fiarl  bie  ÄusJÜeferung 
aOer  berer,  welche  SBibuUnb*^  Aufrufe  folgenb  bie  SBaffen  gegen 
bie  t^^^nt^i^  getragen  Ratten,  ©o  würben  i^m  4500  ©atzten 
überliefert  unb  biefe  auf  feinen  SBefe^l  ade  an  einem  Xage  ju 
Serben  an  ber  ?lfler  enthauptet*). 

^)  Ann.  Laur.  mu.:  ad  locum  ubi  Alara  confloit  in  Wisora:  Ann. 
E3nh.:  super  Alaram  fluviam,  in  loco  qui  Ferdi  vocatur.  ßvan  y».  810, 
wo  bie  jfönigdannalen  ben  Ort  nid^t  nnmen  (88.  I^  197),  aefc^ie^t  cd  in  bot 
Ann.  8.  Amandi,  SS.  1,  14,  unb  im  Chron.  Moiss.  SS.  I,  809;  t)gL  femor 
ami^tbo^ev  9^.  440  unb  unten  13b.  II. 

^)  Annales  Laur.  mai.  1.  c. :  Tunc  omnes  Saxones  iterum  convenientes, 
subdiderunt  se  sub  potestate  supradicti  domno  rege  .  .  .;  Ann.  Einb.  1.  c. 
accitisque  ad  se  cunctis  Saxonum  primoribus. 

»)  ^a»  bemerft  mit  92e(^t  ou^  f^on  92ettberd,  II,  888.  452. 

^)  Ann.  Laur.  mai. :  et  reddidemnt  omnes  male£actores  illos,  qui  ipsud 
rebellium  maxime  terminaverunt,  ad  occidendum,  quatuor  milia  quingentos; 
quod  ita  et  factum  est,  excepto  Widocbindum  .  .  .;  Ann.  Eänb.:  Et  cum 
omnes  Widokindum  buius  sceleris  auctorem  proclamarent ,  eum  tamen 
tradere  nequirent,  eo  quod  is  re  perpetrata  ad  Nordmannos  se  contulerat, 
caeterorum,  qui  persuasioni^  eius  morem  gereutes  tantum  facinus  pere- 
gerunt,  usque  ad  quattuor  milia  quingenti  fiaditi  et  .  .  .  iussu  regis  omnes 
una  die  decollati  sunt  etc.  Sgl  aud^  Ann.  s.  Ajnandi,  SS.  1, 12:  et  Karins 
congregatos  Saxones,  iussit  eos  decoUare  (Inenac^  Ann.  Laubacens.  ib. 
@.  18) ;  Ann.  Petav.  SS  1, 17 :  et  caederunt  Franci  de  Saxones  multitudo 
bominum;  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  497:  et  ingentem  Saxonum  turbam 
atroci  confodit  gladio;  Ann.  Lauresbam.  SS.  I,  82;  Ann.  Sangali.  Baluzii, 
ed.  Renting  €^.  2iM:  Hoc  anno  domnus  rex  Karolus  plures  de  Saxonis  inter- 
fecit 

Traditi,  fagen  bie  Annales  Einbardi,  alfo,  nne  t9  ^dfdai,  fie  mürben  aniS« 
geliefert,  voa9  bie  Annales  Laurissenses  nod^  beutGc^  audfprec^en.  (Srm&gt  man 
bie  9)7enge,  \o  fonnte  es  für  mo^c^etnli^er  gehalten  werben,  bog  fie  P4  fretmiOig 
fleHten.  o.  ^.  menn  auci^  gestoun^en  burA  bie  SerbSttniffe,  bo4  nid^t  gerobeju  tum 
t^ren  VanbiSleuten  auiSgeltefert,  mt  anä)  vuben,  IV,  886  anbeutet.  SBßir  mttffen  wa 
aber  an  bie  CueOen  galten;  vgl  aud^  t>.  9Hd^t^ofen  a.  a.O.  @.  140  92.  2;  SMfiee 
a.  0.  D.  @.  875  «R.  7;  ö.  «anfe,  ©eltgef*id)te  V,  2,  ©.  145  SR.  2.  —  Ueber  btc 
©teile  ber  ^inri^tungen,  ob  fxt  in  !6erben  felbfl  ober  etwa  in  ber  9{&^  auf  ber  fog. 
^atönmtbe,  beim  (£influ§  ber  $a(fe  in  bie  Sller  flattfanben,  r>q\,  ^mmetfletn«  ^ 
älteflen  (S^^te  im  €ttfte  Serben,  in  ber  ^ettfd^rift  bef  f^tflorif^  herein«  fftr  9Ke« 
berfa^fen.  3abrg.  1854,  @.  62  9{.  1.  2)te  Duellen  fagen,  mie  nm:  fa^n:  an  ba 
äRünbung  ber  Wer  in  bie  fBefer,  bei  Serben  (oben  92.  1). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@traföm(^t  in  «erben.  435 

Äarl  ^attc  bic  ©ac^fcn  nic^t  mcl)r  atö  gcinbc  fonbern  atö 
Qufrü^rerifc^e  Untert^anen  bc^anbelt^)  unb  toax  baju  Don  feinem 
©tanbpunftc  au^  bctec^ti^t.  3n  bem,  tote  e^  fc^cint,  öor  furjcm 
öerorbncten  ©cfefee  war  ja  auf  Untreue  geßen  bcn  Sönig  u.  f.  U). 
bie  Xobeöftrafc  flefc^t*).  Slflein  fo  fel^r  bcr  Äönig  auc^  burift  ba^ 
auftreten  ber  ©ac^fcn  fleretjt,  fo  getoig  feine  §ärte  ben  gcitgenoffen 
tocniüer  anftöfeifl  toar  aU  ben  fpäteren  3o^r§unbertcn,  mS)  bereit 
aWafeJtab  fie  nic^t  beurt^cilt  werben  barf,  fo  bilben  boc^  bie 
Einrichtungen  ju  ^Serben  einen  bunfeln  $unft  in  ber  langen  Hette 
fetner  ru{)mt)ouen  X^aten,  ber  auc^  baburc^  nic^t  DöQtg  getilgt 
wirb,  ba|  Äarl  fc^tperlic^  mit  falter  Ueberlegung  fo  üerfu^r,  ionbcrn 
ungeachtet  feiner  bei  anberen  Gelegenheiten  i^m  uon  (Sin^aro  nac^^ 

fierü^mten  ruhigen  ©elbftbc^errfc^ung  bieömal  burc§  feine  Seiben* 
c^aft  fortgeriffen  toarb^).  ©ac^fen,  wie  betäubt  öon  bem  gewaltigen 
@(^Iage,  t)iett  wenigftend  für  ben  Sugenblid  fic^  ru^ig  unb  fa^  i\x, 
wie  ber  ftönig  auger  ben  4500  Eingerichteten  noc^  eine  große 
anja^l  ©ac^fen  feftne^men  liefe,  bie  er  bann  alö  ©cfangenc  in  bie 
fränfifc^en  Sanbe  mit  fortführte*).  @r  lehrte  nod^  cor  äblauf 
be^  Sa^red  über  ben  9i^ein  jurüd,  feierte  SSJei^nac^ten  in  S)ieben« 
^ofen  an  ber  SRofel  unb  braute  bort  auc^  ben  größten  X^eil  bed 
aßtnterg  iu^). 

3n  biefem  SBinter  ift  ju  S)iebent|ofen  Wo^l  eine  Urfunbc 
erlaffen,  welche  jwar  lein  Saturn  trägt,  aber  bem  ^^ili^ourn  t)on 
781 — 791  anjugeqören  fc^cint  unb  ^ier  einzureiben  fein   wirb^*). 


1)  2)00  ifl  (m6^  bie  SCuffafTmtg  bcr  Annales  Einbardi:  de  auctoribos 
factae  defectionis  inquisivit  (ti^l  o.  @.  484  91  4).  93enn  ober  Ozanam,  n,  249, 
b^bouptet,  bie  tHmie^mfieit  ©mipfen  f eiber  ^tten  über  bie  %tfrU^  }u  (Skric^t  ge« 
feffen,  fo  liegt  bod  nid^t  in  ber  9ngdbe  ber  Annales  Einbardi,  j^orl  ^obe  cunctos 
Saxonum  primores  k)or  ft4  aelaben. 

«)  «gl  oben  @.  419;  fetaler  o.  o.  D.  e.  374—875;  ffiaift  UI,  2.  «iifL 
6.  211;  0.  ^anh,  a38eltaeW(^te  V,  2,  ©.  145. 

*)  (Einbarb,  Vita  Karoli  c.  18.  ^Derartige  (Sntfc^ulbigung^rttnbe  mod^t  aai^ 
Ozanam  a.  a.  O.  geltenb;  aucb  la  Bru^re  I,  197;  2)ib|)olbt,  @.  78  ftnben  bie 
Zfyit  }u  entf^ulbigen;  fhenger  urt^en  Seibni§,  Annales  l,  105;  Snben  lY,  835 f.; 
ßegomf^  ^.  184  u.  o.  ^f  ber  anbem  @eite  g^t  ffß,\p»,  jtarl  ber  ®roge  tm 
JbSfe  ber  (SMe^rten  (S.  84  92.  44,  §u  meit,  inbem  er  meint,  bie  Einrichtung  fei  t>m 
ben  3^enoffen  garniert  als  (S^ufamfeit  (uigefe^  worben.  2)ie  ftnfu^t  oon 
Martm,  II,  297,  Karl  ^abe  gon^  ^Badi\m  bie  IJeriiic^timg  bunib  S^er  unb  eäfvoect 
g^bro^t,  falU  fle  nici^t  bie  @c^ulbigen  anBlieferten,  ifl  in  ben  OneQen  mäjt  be* 


*)  Annalea  Petayiani,  SS.  1, 17 :  et  multos  vinctos  Sazonee  addozeront 
in  Francia.  Sf^egino  fagt;  SS.  I,  559:  Interfectis  itaqae  seditiosis  exilioqu» 
damnatb. 

^)  Annales  Laor.  mai.  L  c;  Ann«  Einb.  1.  c  $lu4  Oftern  (28.  WVSxi) 
783  feierte  Jtorl  in  2)iebenbofen  (Ann.  Laor.  mai.  1.  c.;  Ann.  Einb.  1.  c;  Ann., 
ut  videtur,  Alcuini,  783,  SS.  IV,  2;  Ann.  luvav.  mai.  788,  SS.  I,  87);  no<^ 
am  80.  fM'nl  788,  beim  2:obe  feiner  i&tmoißa  ^ilbegarb.  ifl  er  in  S)ieben^fen: 
(Ann.  Einb.  788,  SS.  I,  165)  unb  felbß  no^  im  SRai,  Urfunbe  bei  Bouquet  V,. 
748  f.:  bgL  unten  e.  448  9{.  2. 

*)  @i(to  II,  44  (9hf.  97).  257.  I,  207;  Wäßadfa  9tt.  252;  ©e^  I,  32 f. 
9h.  27  ad  775—776;  beffer  Sai<9  in  ben  ^6fm%m  }nr  bcutfc^en  (8kf4i4te  III, 

28* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


436  782. 

®ö  ift  ein  dttd)t^\ptn6)  Äarl*^  in  Sachen  bcr  Stierer  Ätrc^e 
aegen  bie  ©ohne  Santbert*^,  SDBibo,  §roboIb  unb  SBarnar,  toclc^e 
jener  baö  fttofter  SWettlac^  an  ber  ©aar  t)orent^telten.  S)ie  ©trcit* 
frage  rei(fttc  l^inauf  in  btc  Reiten  ber  araen  SSernjirrung  unter 
»if^of  aWito,  bem  ©ünftling  ftarl  aWarteU'g.  gu  ©unften  Don 
Irier  würbe  geltenb  gemacht,  baß  fd&on  bie  SSorgänger  beS  jcfeigen 
(Jrjbifd&ofg  aßeomab,  SRilo  unb  §artt|am*),  ba§  Älofter  öon  Äarl 
SKarteD  ju  Seneficium  befommen,  bann  t)on  ^ippin  eine  @r* 
neuerung  biefer  SScrlei^ung  ertjalten  unb  bafe  ÜKilo  bie  «ebte  be8 
ÄlofterS  clngejefet  ptte,  big  jener  fiantbert  ba«  ßlofter  bem  Äönig 
^ippin  getoaltfam  entriffen  unb  ben  SBififtof  §art^am  baraui^  üer^ 
trieben  ^abc^).  3a  fc^on  Sifc^of  Scoboniug  (fiutiüin)  öon  Irier, 
ber  Satcr  SRiIo'«  unb  SDÖibo'g  (be«  »ater«  beg  Santbert)  ^abc  ba« 
Slofter  SÄcttlaA,  toelc^eS  er  auf  eigenem  ®runb  unb  ©oben  geftiftet 
^aben  foH,  ber  $eteröfirc§c  in  Irier  gcfc^enft.  dagegen  behaupteten 
bie  ©ö^ne  Santbert'i^,  ba«  Sloftcr  üon  i^rem  SSater  al^  Sltob  erhalten 
JU  ^aben.  Sari  [teilte  eine  umfaffenbc  Unterfui^ung  bei^  Äcc^t«* 
Dcr^ältniffe«  an.  Äfö  er  in  S)icbenI)ofen  in  einer  glän/ienbcn  SBcr* 
fammlung  —  außer  bem  5ßfaljgrafen  SBorab,  11  ®rafen  unb 
34a^lrei(ften  anberen  ©etreuen  trarcn  bie  SBififtöfe  ängilram  üon  SWefe, 
^etrui^  t)on  SSerbun  unb  Sorno  üon  ioul  jugegen  —  ©ericqt 
i)ielt^),  erfc^ien   ber  Äönig^bote  SBicbert   mit  ben  ©c^öffen  unb 


151  ff.  2)ie  Don  eicfel  unb  SD^Hitilbac^er  mit  9Hi(!ft(^t  auf  bie  in  bev  Utfunbe  att 
onnjcfcnb  erwähnten  ©i(d)öfe  gezogene  Sdtgrcnjc  (779—791)  läßt  flc^  no<^  ttxsxa 
enger  mf^tn,  ba  l6tfd^of  ^etrud  üon  93crbun  erft  781  orbinirt  morben  ju  fein  fd^etnt 
(f.  Jaft6  IV,  220  «R.  2;  oben  @.  403  unb  unten  ©b.  Tl.  j.  3.  792).  «u4  bie  X^eil- 
nabme  kwn  (Stoffen  beß&tigt  biefe  geitbejünunung  (ogt.  unten  6.  437  iR.  1).  (Kn 
^ufent^olt  StaxV»  iu  2)iebenl)ofen  im  3. 781  ober  ben  erflen  elf  SRonaten  bed^.  782 
ffl  nic^t  befannt:  ebenforoenig  in  ber  3^  smif^en  bem  Wlax  783  unb  bem  (Enbe  bed 
3a^e8  791.  »gl.  übrigen«  aud?  ©icfel  Ü,  384;  iDWi^Ibadber  Sftc.  1058;  «e^er  I, 
77  Jtt.  69  (Urfunbe  2oü^x*9  I.  oom  29.  augufl  842).  ©ter  wirb  m^  eine  ver- 
lorene Urfnnbe  $t)})}tn'« ,  burc^  welche  biefer  bie  ^enfung  twn  a^lettlad^  an  Srier 
befi&tiat  ^atte,  ermahnt,  beren  in  bem  oben  er^&^Uen  ^j(e|  unb  ber  Urfunbe  Aarl'« 
ouffauenbenueife  nid^t  ^^ba^t  mtrb. 

1)  2)er  ©ifc^of  Harthamus  ifl  fonft  ni^t  belannt,  mod  inbeg  nid^t  oudfc^Iiegt, 
bag  W\\o  wirflid^  einen  9lac^foIger  biefe«  Samens  ^tte;  jWif^enSD^  unb  Seomab 
ift  afloum  genug  für  einen  folt^en,  ögl.  Sflettberg  I,  467  ff.  471  unb  oben  @.  428  ff. 

')  ©e^er  @.  32;  ^Jorfc^ungen  tll,  152:  nam  agentes  s.  Petri  vel  scabinis 
dicebant,  ut  Lambertus  genitor  eorum  per  forcia  potestate  Pippini  regia 
malo  ordine  ipBum  monasterium  inyasisset  et  Harthanium  epiBcopum  ezinde 
expoliasset  äl'^lbacter  gibt  bie«  fo  mieber:  „2)a  na«^  eibli(^n  3^9enau«f agen 
totbert  unterftü^t  Don  St.  $ippin  e«  gewaUfam  an  fi^  geriffm  .  .  .  fiobt." 
%aein,  fo  au«gelegt,  würben  biefe  iBorte  im  SMberfpru^  mit  bem  übrigen  Sn^ 
ber  Urfunbe  unb  au^  mit  ber  Sichtung  fie^,  mit  ber  in  einer  Urfunbe  Jfarl'«  ixm 
beffen  SSater  unb  S3organger  gefproi^^en  »erben  mi$te.  «ud^  ^«6*  «*  mdfya,  «Kbo 
unb  frine  ©rüber  Ratten  feine  ©emdfe  beü)ringen  rönnen,  qualiter  genitor  eorum 
(Santbert)  contra  Pippinum  regem  ipsum  monasterium  evindicasset  (unten 
@.  437  iR.  1).  aWögU9enoeife  tonnte  em  ju  Pippini  regis  gehörige«  ©ort,  wie 
tempore,  au«gefoQen  fem. 

^)  ©e^er  <^.  32;  ^Jforfc^ungen  III,  151:  Cum  nos  in  nomine  Domini  Theo- 
donevilla  palatio  nostro  una  cum  optimatibus  et  fidelibus  nostris  ad  uni- 
versorum  causas  audicndas  vel  recta  judicia  terminandas  resederemus  etc. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


9le(^töfpnt4  betr.  ha»  JKofiec  9Rfttla4;  S^onen.  437 

Beugen  and  bem  aWofelJanbe^),  toelc^c  nebft  ^Beamten  biefe^  @rj^ 
bUt^umö^)  befunbeten  unb  befc^tooren  unb  bentflemäfe  einftimmig 
urt^eitten,  ^ettlac^  fei  nai)  Stecht  unb  ®efe^  in  bec  ©emere  be^ 
Äöniga  unb  ber  ^eteröfirc^c  in  Irier,  njcil  äWiJo  unb  §art^am 
bte«  Äloftcr  öon  Äarl  SWartell  unb  ^i^jpin  ftcti^  ju  93cncficium 
bcfeffen  ptten^).  Sffiibo  unb  feine  SSrüber  toaren  ebenfalls  an* 
n^efenb  unb  machten  i^re  Stnfprüc^e  mit  ber  oben  angegebenen 
©egrünbung  energifc^  geltcnb,  aber  fie  fonnten  i^re  ©ctoere  toeber 
burc^  Urfunben  nod^  burc^  S^wfl^"  ^'^^^  ©c^öffcn  ermeifen,  worauf 
ber  SRec^t^fpruc^  be^  ^önigd  unb  feinet  ®eric^tö  ba^in  au$»fie(, 
baß  fie  baa  ßlofter  fofort  ber  ^ßcteröfirc^e  in  Irier  übergeben 
ioQten.  ©0  gefc^ah  e^  benn  auc^.  SJurc^  einen  JBeooHmäc^tigten 
Der  Srüber  fanb  bie  Uebertragung  beS  SBefifeeö  an  bie  Irierer 
Sirene  ftatt*),  unb  (Srjbifc^of  SBeomab  erl|ielt  lobann  bie  in  SRebc 
fte^enbe  Urfunbe.  —  I)aö  altablic^e  auftrafifc^e  ©efc^leiftt  ber 
SEBibonen,  »elc^eö  ^ier  öorfommt,  bcffen  ©efc^idjte  ilbrigen^  auc^ 
nod^  mit  einem  anberen  itlofter,  nämlid^  ^ornbac^  (bei  ß^cibrüden) 
Dertoac^fen  ift*),  ift  baö  nämliche,  auö  welchem  fpätcr  bie  ^erjögc 


^)  ©e^cr  @.  82  f. :  Rorfdjnnflcn  DI,  151 :  ibique  veniens  Wicbertus  mlssos 
noster  ona  com  scabmis  et  testibus  Moslinses  mtb  mttter  unten  (@.  152):  et 
tales  testes  yel  scabini  ibidem  in  presentia  adftierunt,  qui  per  sacramenta 
hoc  adfinnaverant . .  .  Inde  nos  una  cum  fidelibus  nostris  totos  scabinos 
de  ducata  Mosiinse  coniunximus,  qui  unanimiter  iudicayerunt,  ut  Wido  et 

fermani  sui  tales  auctoritatee  nou  nabuissent,  qualiter  geuitor  eorum  contra 
ippinum  regem  ipsum.  monasterium  evindicaseet,  nostra  legitima  ad  partes 
s.  Petri  esse  deberet  vestitura.  Ud)er  ben  fhüSbruc!  ducatus  Moslinsis  ügL 
SBot^.  III,  2.  Sütfl.  @.  856  9{.  4.  Aber  bie  SDKtnnrfmig  fo  tneler  (44)  e^öffen  ebb. 
IV,  2.  aufl.  @.  498  9i.  4.  —  a)ie  scabini  jinb  fett  780  im  gronfenreit^c  na(^- 
toeiiBbar,  gftder,  gorfAunoen  iwc  fittiäfi'  unb  SÜec^tdgef^i^te  ^toliend  Ul,  208; 
mOßadta  @.  95. 

»)  agentes  s.  Petri  (ogl.  oben  @.  486  ^.  2% 

*)  ©rtjer  €5.  82;  Rorfc^unjen  IQ,  152:  et  taliter  iudicaverunt,  ut  per 
Wem  et  iusticiam  iUa  vesütura  partibus  nostris  atque  s.  Petri  adesse 
debuisset,  pro  eo  quod  Milo  et  Harthamus  ipsum  monasterium  per  bene- 
ficium  Karoli  maioris  domus  et  domni  Pippini  regis  semper  habuissent. 

*)  ©ö^  @.  88;  gorfc^ungen  III,  152:  Sed  dum  Wido  et  germani  sui 
de  vestitura  legitima  nee  testes  neque  scabinos  habere  potuerunt,  tunc 
eis  iudicatom  rait,  ut  in  presentia  nostra  iam  fato  monasterio  partibus 
nostris  in  causa  s.  Petri  Treverensis  cum  fide  facta  reddere  deberent; 
quod  ita  et  fecerunt  et  per  missum  eorum  vestitura  a  partibus  s.  Petri 
Trever.,  ubi  Weomadus  arehiepisconus  pontifex  esse  videtur,  presentialiter 
fecerunt,  sicuti  eis  a  nobis  vei  iideubus  nostris  iudicatum  fuit 

»)  »gl.  ©imfon,  3<i^Wi(^er  ?ubrotg'fi  b.  gr.  1. 14  91.  4;  aJHlblbati^er  i^.  678. 
745.  1006;  au(^  514.  515.  1005;  Epist  Mo^untin.  2,  Jaflfö  III,  818;  Vitae 
8.  Pirmini.  SWone,  OueHenfammlung  ber  babifti^en  ?anbe«gef(i^i(^tc  I,  83—84. 
86—42;  Mabillon,  AA.  SS.  o.  s.  Ben.  III,  2  (ed.  Venet),  ©.  182—184. 
187—188;  SS.  XV,  26—27;  Mir.  s.  Goaris  c.  4,  ib.  @.  365;  Astron.  V. 
Hludowici  c.  21,  SS.  II,  618;  SHettbctg,  I,  514-516;  au*  unten  ©b.  U.  jum 
3a^re  799  (über  ben  SWarfgrafen  ©ibo  öon  ber  bretonifc^en  HRorf). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


438  782. 

öon  @t>olcto  unb  baruntcr  bcr  Äaifcr  SBibo  ^cröorflinacn.  Der 
^icr  flcnanntc  SBtbo  ift  bcr  Urörofeüatcr  bicfcd  Äaifcri^^). 

S)ic  Slngcle^cn^citcn  ©ac^fcnö  ftc^cn  tüä^rcnb  bcö  flanken 
3al)rci^  jo  fc^r  tm  SSorbergrunbc,  bafe  bancbcn  anbcrc  @rciflmf[c 
in  bcn  Duellen  faum  ®rtoät)nuna  finben.  ®o  betreffen  anq  btc 
einjiflen  Angaben  über  eine  anoertoeitifle  X^ätiflfeit  ßarP^  in 
bamalißer  ^ctt  ä^ei  JRec^töflrettiflfeiten,  in  loelc^en  ber  Sönig  burc^ 
feine  äbgejcmbten  bie  Sntfdjeibung  treffen  ließ.  3n  ber  einen 
Ibanbelte  e^  fic^  um  ben  SBefift  ber  Sifla  ©uein^eim  (©(^tran^im 
bei  Sen^^eim),  auf  toel^e  ba^  Älofter  Sorfc^  ?lnfpru^  er^ob, 
njeil  ©ueinf)eim  auf  ber  J^Ibmarf  beö  S)orfei^  §urfelbun  (gel^eim?) 
liege,  roelc^eg  Äarl  fc^on  früher  bem  ßlofter  cjefc^enft  ^atte^).  Die 
Slnflelegen^eit  rourbe  auf  einer  öffentli(^en  ©ertc^töDerfammlunfl 
üor  Raxl  üer^anbett,  n^obei  neben  anberen  auc^  ber  @raf  ^eimericb, 
ber  Snlel  ber  ©tifterin  be§  ftJofterg  SBiflii^iüinba,  ate  ^m^c  auf* 
trat^).  S)a  bie  ä^uflen  alle  auffaßten,  baß  @ucinl)eim  in  ber 
Z\)at  ju  ber  SRarfung  üon  §urfelbun  gehöre,  fd&idte  Äarl  bie 
®rafen  SRic^arb  unb  (Suntram  nad^  ©uein|eim,  too  biefelbcn  am 
6.  Suni  783  anfamen  unb  burc^  eine  an  Ort.  unb  ©teile  üor* 
genommene  Unterfud^ung  bie  3^"fl^"öuöfagen  beftätiot  fanben, 
tt)orauf  benn  aud^  ber  König  bte  ftreitige  Siöa  bem  Älofier  ju* 
fprac^*). 

SSon  größerer  SSebeutung  toar  ber  anbere  gaCl,  in  tocl^em 
ber  jtönig  einfc^ritt.  !Cer  Srjbifc^of  Daniel  Don  9larbonne  ^atte 
eine  Pilgerfahrt  ing  ^eilige  2anb  unternommen  unb  bie  ©orge  für 
feine  Äir^c  einem  gen)iffen  ?Crluin  ate  SSogt  übertragen*).  Der 
®raf  SWtio  öon  5Rarbonnc  j^ielt  jeboc^  bie  ?lbtoefen^eit  Danicfg 
für  eine  günftige  @elegen^eit  um  [läf  auf  Soften  ber  ßird^e  }u 
bereichern  unb  bemächtigte  fic^  t)icler  Sefifeungen  ber  ftirc^en  bcr 
^eiligen  Suftug  unb  ^aftor,  beg  ^.  $aul  unb  bei^  f).  ©tcp^an  in 
SRarbonne,  njußte  auc^  üon  fiarl  bie  SSerlei^ung  biefer  SJeftfeungcn 


^)  <S.  9M\s  unb  fBüftenfflb  in  fforf^ungen  snr  beutfdb.  dkfAic^te  m,  149  ff.; 
883 ff.;  3)timni!er,  ®cf(^.  be0  ofifränf.  Wdc^«  II,  18 ;  berf.,  Gesta  Berengarii  imp. 
e.  16. 

»)  Codex  Laureshamensis  I,  321  f.  9h:.  228;  @uld  n,  373;  aRU^Ibac^er 
@.  95  9h:.  252  a.  Unter  ^urfelbun  nncb  ^eOförn  (nörbltd^  t)on  Soif4)  fc^on  Der« 
tnut^  üon  ^criba,  9lcgeflen  ber  bt0  jet^t  gebrudten  Urfunben  $ur  SonbtiS«  unb  OrtS- 
aefc^u^te  bef  (Srog^enogtl^mnd  Reffen  I,  6  9h:.  73;  Dgl  on^  ^rflemann,  SOt« 
beutfc^eS  9{amenbud^  ^b.  2  (Drttnamen)  ®p,  806. 

^)  3rrt^ümli4  nennt  bie  betreffenbe  9{oti9  in  ber  JHofler^ronir  benfelben  einen 
@o^n  ber  SBiHiBtmnba. 

^)  9[u4  im  2)atuni  ifl  ein  ^rrt^uni:  ber  6.  3nni  783  ftd  anf  einen  ^h^ettag, 
nid^t,  nne  bie  (S^nif  fogt,  auf  einen  9?ontag.  2)0(^  ifl  bief  fo  menig  mie  bie  8e« 
jieid^nmm  StoxV^  a\A  Staifa  ein  au0reid^enber  (s^runb,  an  ber  9lic^tigreit  ber  9{a(^n4t 
tu  ber  ^fouptfac^e  px  $meifeln. 

^)  Histoire  g^D^rale  de  Lan^edoc,  Ij  preuves  ©.  24:  Danielo  episcopo 
Jerosolymam  profecto,  remansit  causidicus  Arlainas.  Ueber  bie  Q6t  Don 
2)aniel'jS  9[bretfe  tfl  ntc^td  befonnt;  er  mar  aber  jebenfalld  längere  3^  ab»efenb. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9le(^Pretttg!dim  bon  Sorfc^  u.  t)on  iRorbonne.  439 

m  Sencpctum  ju  erlangen*).  S)arauf  er^o6  Slrlutn  filagc  bei  ben 
aäeüollmäc^tigten  itorr^  auf  einer  ©ertc^tSDerfammlunci  in  iRar^ 
bonne.  aWito,  ber  ftc§  auf  bic  iBerlei^unfl  bur^  ftarl  berief,  war 
nic^t  im  @tanbe  fein  9icd)t  auf  bie  ftrettigen  ^efi^ungen  nac^ju« 
weifen;  hingegen  braAte  «rluin  jat|lrei(fte  Rmfitn  bei,  welche  in 
ber  aWartcniirifte  in  Scarbonne  eiblic^  be!räftiaten,  bafe  jene  Se* 
fij^ungen  bem  Crjbifd^of  S)aniel  jugel|örten.  Snfolge  beffen  würben 
biefelben  bem  9rluin  jugefproc^en  unb  9Rilo  angewiefen  fie  i^m 
aU  bem  Sogte  2)anierd  ju  übergeben,  maS  äRtIo  bann  aud^  t^at, 
3.  Suni^).  *S)abei  werben  bie  föniglii^en  SeöoIImäc^tigten ,  weld^c 
bie  SBer^anblungen  leiteten,  au^brudli^  atö  bie  SSeDolImäi^tigten 
Äarr«  bcjei(ftnet  ein  SSeweiö  me^r,  bafi  aud^  nac^  ber  (Sinfe^ung 
be^  jungen  liubwig  atö  ßönig^  Don  dquitanien  alle  wii^tigeren 
8(ngelegent)eiten  be^  Sanbe^  an  Aar(  gelangten. 

9lud  Squitanien  ift  ju  biefem  Sa^re  no((  eine  wichtige  itlofter« 

grünbung  ju  Derieii^nen,  bie  (Sränbung  Don  Slniane  hntö)  93enebitt, 
er  na^  biefer  Stiftung  S3enebitt  oon  9niane  ^eigt.  93cnebitt 
war  aud  Dome^mem  got^ifc^en  ©efc^Icc^te,  ber  ©o^n  bei^  ©rafen 
Don  aWagbalona  (SRaguelonne)^)  unb  füj^rtc,  e^c  er  in  ben  geiftliiften 
@tanb  trat,  ben  got^ifd^cn  iRamen  SBitija^).  Seine  Sugenb  brachte 
er  am  §ofe  Äönig  ^ippin*^  ju,  wo  er  julebt  bie  ©teile  eine« 
aRunbf^enfen  Derfa^'^)  unb  auc^  ftriegisibienfte  leiftete.  iRa^ 
^ippin'g  lobe  blieb  er  am  $ofe  Stcitl%  erft  im  3a^re  774  bef^Iog 
er  fi^  bem  geiftlii^en  Seben  ^u  weisen  unb  trat  wiber  ben  SBillen 
Äarr«  unb  feinei^  SSater«  in  ba«  Slofter  6t.  ©eine  in  ber  S)i6jiefe 
Sangre«  ein®).     9lad)  britte^alb  3af)ren  würbe  er  jum  fteöer* 

^)  Ipsas  yillas  senior  mens  KaroltiB  rex  mich!  eas  dedit  ad  beneficio, 
fagt  Wb,  1.  c  e.  25.  9n  ber  Wc^tigfdt  ber  Angabe  i^  irid^  )u  ^lodfeln;  SRüo 
^(rtte  offenbar  ben  Adnig  bnn^  folfc^  eingaben  über  fein  %itd^t  <mf  bie  eefitjungen 
Sn  ber  BtMSfima  bewogen. 

^  Wio  mcti  oenrrt^,  ut  de  ipsas  vUlas  se  exi^ere  fecisset,  et  Arlojrno 
aseertore  cansidico  et  mandario  Danielo  archiepiacopo  per  suum  saio- 
nem  (og(  CBo^  IV,  2.  %ifL  6.  410  9^.  4)  revestire  fedaset,  ricut  et  fecit 
Ueber  einen  SDenor  mit  ber  ^nf^rift  9){ilo'd  bgL  ^oetbeec  in  ben  ^rf^ungen  }nr 
bentfc^  ®ef(^te  IV,  344;  man  fie^t  nifl^t,  »ie  9Rilo  bo^  fam,  unter  dgenem 
€Hemf)eI  mttn^en  au  laffen. 

^)  Ardonis  vita  Benedict!  abbatis  Anianensis,  c.  1,  SS.  XV,  201. 

^)  Annales  Anianenses,  in  ber  Histoire  g^n^rale  de  Languedoc,  I, 
pr.  @.  18:  Benedictus  abba  qai  vocatur  Vitiza  (1=  Chron.  Moiseiac.  cod. 
Anian.  SS.  I,  297  c)  t>gl.  794.  ^1,  @.  301.  302);  t^madf  Chron.  Isidori  eontin. 
BS.  XIII,  262.  9$gl  mdf  Ennold.  Nigell.  In  hon.  Hlndowici  L  II,  v.  535, 
Poet  Liat.  aev.  Carolin.  II,  89. 

^)  8gL  unten  9b.  IL  (ben  Sbfc^nitt  ilber  bie  ^fbeamten). 

«)  Ardonis  vita  Benedicti,  c.  2,  8S.  XV,  201.  «tt  Aeit  ifi  andbrifafli« 
angegeben  ba<  3abr.  in  meinem  Aarl  Italien  untenoorf en  ffcbt ;  $.  0. 9totai.  2)er  f)dL 
Oenebict  (Adln.  1865),  e.  14  9^.  1,  nimmt  an:  fd^  773;  befgl  fBai«  BS.  1.  c; 
gfoßr  ^bmig  ber  fromme  oor  feiner  2:^nbefletgmig,  @.  39:  780,  rooi  fa(f4  tfl 
nnb  wo^I  auf  einem  Serf^  benibt  (ogl.  unten  ®.  440  91.  2).  2)erfelbe,  8enmft 
bon  %iiane  (miffenfcbaftl.  mlage }.  ^^rogr.  bed  Suifenpabt.  9f{ealg)^nafiumi  in  ^evfin, 
Dfletn  1884),  ©.  18:  774. 

2)a6  Statt  nnb  8enebi(t*«  I3ater  aegen  feinen  (Eintritt  \xt$  SHo^  waren,  ergibt 
fU^  ani  ber  genaueren  (Scj^flung  ber  Vita. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


440  '782. 

mctftcr  bc«  Sloftcrö  bcftcnt^),  5  Sa^rc  unb  8  SWonatc  fpätcr,  ba  bcr 
abt  bcg  Älofterö  ftarb,  an  feiner  ©teile  jum  «bt  getpä^lt,  öieQei^t 
7822).  aacin  »enebift  fonnte  ft^  nic^t  entschließen  bieffiürbe  anju* 
ncl)men,  verließ  ba^  ßlofter  @t.  ©eine  unb  begab  fic^  auf  feine  unb 
feinet  ^aterd  ^efibungen,  begleitet  Don  einem  blinben  SRönc^e  SSib^ 
mar,  ber  i^m  längjt  rat^nb  jur  6eitc  ftanb®).  3)ort,  an  einem  SSaifte 
Änianu^,  unfern  öon  bem  gluße  «rauri^  (ffirau,  $ftault),  bei  einer 
Meinen  Äirc^e  be^  f).  Saturnin,  errichtete  er  mit  SBibmar  unb 
einigen  anberen  ©efä^rten  eine  befd^eibenc  3^0«  jum  Sffio^nen*)* 
3)arau^  ifi  ba^  filofter  Äniane  hervorgegangen.  I)ie  erfte  Anlage 
toar  nur  ein   unfc^einbarer  Anfang,  aber  bie  ftrcnge  ©etoiffen* 

Siaftigfeit,  mit  toelc^er  SSenebift  nadp  ber  SReael  beö  \).  SBenebitt 
cbttf  t)erfc^affte  it|m  in  furjer  Qdt  baö  größte  Slnfe^en  unb  bc* 
beutenben  3"'öuf.  ©ein  SBiograp^  unb  @4üler  ärbo  erjä^lt,  toie 
bie  frommen  ÜKänner  Jener  ®egenb,  unter  welchen  ein  gen)iffer 
SKbribiuö,  Ätilio  unb  ?lnianu§  mit  Flamen  genannt  »erben  *),  fic^ 
um  it)n  bammelten;  fc^ilbert  bie  SBibertpärtigfeiten,  bie  er  ju  be* 
ftet)en  ^atte,  ben  fc^merjlic^en  Sinbrud,  n^el^en  ber  SBanfelmutl^ 
(Sinjelner  auf  i^n  machte  unb  ber  i^n  fogar  eine  ffieile  auf  ben 
©ebanfen   brad^te  baa  angefangene  äBerf  toieber  aufjugcben  unb 

1)  ^Qä)  bcr  (Stsai^bmg  ber  Tilävdft  tH)it  Snbfn,  SS.  XV,  218,  f(^dnt  t»  fo. 
att  fo  Benebüt  überhaupt  nur  2V8  Sol^r  in  ^t  @etne  gd)lteben;  aber  btef  tfl  mo^t 
ein  S^f^nrtbum. 

2)  Ardonis  vita  Benedict!,  c  2.  3,  SS.  XV,  201—202.  3nbeffen  fe^en^Lo 
Cointe,  VI,  187;  Mabillon,  Annales,  II,  248,  ©encbift'«  ©egaang  caa  ©t^eine 
unb  bie  Anlage  fetner  3eQe  f^on  ia»  ^o^r  780,  inbem  fie  bie  5  3a^re  unb  8  äJ^onate 
auf  bie  ®efammtbauer  feineiS  Slufent^altö  in  biefem  ^lofler  beji^en;  ebenfo  9hcolai 
@.  16—17,  ber  fogar  baiS  3abr  779  berouÄrec^net  M.  oben  @.  439  91.  6);  bäJgL 
Hlbr.  Sßoati  bei  ßerAog  unb  ^ttt,  9leai-(lhtc^no))äbie  für  protefiantifd^e  2:^eologie  unb 
«ir(^e  2.  «uff.  II,  M.— 2)ie  JJabreÄjail  782  Ijaben  V.  Benedictic.  17,  ©.205 
unb  Chron.  Moiss.  cod.  Anian.  SS.  I,  297  (ogt  3N>Tf(^ngen  sur  beutf^en  (Skfc^ic^te 
XIX,  132  f.:  pdert  in  «er.  b.  f.  fa*f.  ®ef.  ber  ©iffenf(^.  p\fil'W-  ^l  1884 
e.  156  9^.  47  unb  unten  9{.  4),  jebikb  ffir  ben  «au  bed  iHoßenS  Sbtione  felbß 
ref)>.  einen  Stabou;  »gl.  92icoIai  @.  91  ^,  1. 

«)  Vita  Benedicti,  c.  2.  3,  l.  c.  e.  201—203. 

^  Vita  Benedicti,  c.  3;  ^reiben  ber  Ätoflerbrüber  bon  3nben,  ib.  c.  42, 
e.  203.  218.  Chron.  Moiss.  cod.  Anian.  l.  c.  lägt  i^n  782  \>a»  JHofier  ^ione 
erbauen  (f^icnad)  Chron.  Isidori  contin.  1.  c:  Tempore  illo  etc.);  ebenfo  gog, 
Siibmig  ber  ^Jfromme  twr  fetner  2:^nbefleigung.  ^.  39  unb  9Kco(ot  a.  a.  O. 
@.  19;  ttbrigeniS  ntac^t  ^g  gegen  ben  Haren  Sßottlaut  ber  Vita  aaü  bem  «ac^e 
Slnionud  unb  bem  ^^tuffe  91rauri8  eineit  eineiigen  glug^^auU. 

^)  Vita  Benedicti  c.  3,  L  c.  @.  203.  Sei  SfibribiuÄ  i|l  an  ben  erflen  «bt 
wn  ?a  ©raffe  (^loöolifi),  oben  <B,  323  5».  1,  gu  ben!en,  mf)\  benfelben,  bcr  \pQia 
atd  (Sr3bif(^of  t)on  9}arbonne  begegnet,  ogL  an^  bie  9h)ti}  aud  einem  9{e(n)(og  wn 
2a  ©raffe,  bei  Mabillon,  Acta  IV,  1,  @.  196  iR.  a,  »onoc^  ber  «U)t  unb  berCJrj- 
bif(^f  eine  unb  biefelbe  Serfon  flnb:  Jaff6  VI,  831  9i.  4;  gegen  bie  3bentität 
©idel  II,  281.  «nianu«  tfl  ber  «bt  htt  Ätöfler  be0  ^.  3o^ne«  unb  be8  b-  2wen) 
m  ber  a)iöaefe  S^iarbonne,  benen  Äarl  am  20.  3uli  794  bie  gmmunität  öertebt,  Urf. 
bei  Mahul,  Cartulaire  de  Carcassonne,  FV,  68;  £icfel  II,  57  (K.  143).  274; 
SRü^lba^er  9h:.  318.  Utilto  ifl  ber  9bt  Don  et  2:ibert  in  ber  S^iö^efe  3(gbe,  einem 
JSofier,  baiS  nad^meiSUc^  )uerfl  im  10.  92egierungdia^  Stad'9  genannt  mirb,  alfo 
778,  laut  einer  Urtunbe  aa»  ber  3^t  ^axV»  M  StaUfitn  twn  867,  Galiia  christiana, 
VI,  pr.  e.313f.  2)ie  3  Hebte  n}erben  rübmenb  ermaßt  txm  2:^bulf,  cann.  30, 
V.  67  bi«  70,  Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  522. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^3ni^tft  Den  Snione.  441 

tiac^  @t  Seine  jurüdsufe^ren  ^).  96er  $lti(to  ^ielt  i^n  boDon  ab, 
uitb  {eine  Sudbauer  rourbe  belohnt  burc^  ben  (Erfolg.  S)ie  Qaf)l 
feiner  ®(^üler  na^m  ju,  au§  njeiter  gerne  eilten  fie  gerbet,  ber 
enge  9ianm  ber  erften  Anlagen  üermoc^te  fie  balb  nid^t  me^r  ju 
faffen,  njorauf  Scnebift  ben  SBau  eines  neuen  ÄtofteriS  begann^). 
5)ie  Qtxt,  ba  Senebift  ju  ber  «uffü^rung  bc«  SieubaueS  fd^ritt,  ift 
nic^t  befannt^);  boc^  gingen  jebenfQÜd  einige  Sa^re  borüber  ^in; 
enbli^  792  ftetjt  baS  neue  Älofter  fertig  ba*). 

SDie  Stnnalen  Don  @t  9manb  Derjeic^nen  noc^  ben  %ob  bei^ 
JBifc^ofg  ®i«lcbert,  ber  am  23.  2Kai  782  ftarb«^).  ©ii^lcbert  trar 
frä^r  anönc^  in  @t.  Slmanb  gen^efen,  bann  ^6t  beS  Jüofterd 

geworben  unb  ^atte  fid^  um  biefeS  befonbere  SSerbienfte  erttjorben 
nxA  ben  S3au  einer  ^irc^e  unb  t)erf^iebene  bauliche  SBerbefferungen 
im  Slofter*).  Siac^^er  »arb  er  SBifc^of  öon  9io^on  unb  iournai, 
ettoa  770 'X  »ic  e§  ieboc^  fc^eint  o^ne  feine  ©teile  afö  Slbt 
nieberjulcgen®).  3ft  auc^  über  feine  SBirffamfeit  nic^tg  Sichere« 
befannt,  fo  mug  er  bod^  in  ^ot)em  Snfc^en  geftanben  ^aben; 
aifuin  ^at  auf  i^n  eine  ©rabf^rift  öerfafet,  toorin  er  feiner 
grömmiafeit,  I)cmutb  unb  9?c(^tf(ftaffen^eit  rütimenb  gebenft®). 
3m  ftlofter  @t.  Slmanb,  in  ber  Äir^e  be«  %  ^etru«  njarb  er  be» 
graben  ^*^). 

aufeerbem  erfolgte  im  3a^re  782  ein  SBec^fel  in  ber  Seitung  be« 
93iät^umd  Sonftana  unb  ber  itlöfter  @t.  ®allen  unb  Sieic^enau, 
toeld^er  namentlich  für  bie  beiben  Slbteien  öon  befonberer  SSic^tigfeit 
toar,     8lm  9.  gebruar  ftarb  Sifd^of  Sodann  öon  Gonftanj,  ber 


1)  Vita  Benedict!,  c.  3,  6.  208. 

«)  Vita  BenedicH,  c.  5.  42,  6.  203.  218. 

«)  »gl.  oben  e.  440  <».  2.  4. 

*)  Urfimbe  bei  Bouquet  V,  751,  toon  Bouquet  unb  ou^  tMm  ^idel  n,  49 
(K.  115).  265  fdfton  787  gefegt;  angeführt  ifl  $tad'9  19.  SlegiemngiSja^r,  b<uB  ober 
wl^mtt  9h:.  144  in  9[nbetra4t  bc«  f(u0f)elIungjSorteiB  Sf^egendbnr^ ,  n>o  ^cacl  792, 
ni^t  ober  787  na(bmei0lt(^  oermeiUe,  Don  ben  longoborbifdien  Stegtentngdja^ren  t)eT« 
fle^t;  ügL  ou«  aRü^Ibac^er  9^.  309;  ^%,  «enebtft  @.  19. 

^)  Annales  8.  Amandi  SS.  I,  12;  Ann.  s.  Am.  breviss.  SS.  XIII,  38; 
Ann.  8.  Amandi  brev.,  SS.  II,  184;  togL  au(^  bie  Annales  Elnonenses  maio- 
res,  SS.  V,  11,  bie  jeboc^  betrfid^tlic^  jünaer  jlnb. 

«)  @ie  flnb  ernannt  in  ber  üon  «Ifuin  »erfaßten  (»rabft^  ©iÄlebert*«,  ogl. 
unten  9^.  8. 

^)  6.  Annales  Elnonenses  maiores  1.  c.,  bie  ^ifc^ofd«  unb  Hbtftei^e  SS. 
XIII,  883. 886.  751  unb  übet  bie  fleit  feiner  «r^ebung  jum  «ifc^of  Le  Cointe  VL 
224,  »gl.  mit  V.  760  f. 

8)  (So  MabiUon,  Annales,  II,  268.  2)afttr  fpri(bt  auäf,  bag  er  in  <Stflmanb 
begraben  ift,  »gl.  unten  9}.  10  unb  Le  Cointe,  Vt  225.  $iena4  tvirb  bie  o. 
e.  71  9^.  7  (»gl.  au4  @.  851  9^.  1)  enva^nte  Sleibeitfol^e  ju  benötigen  fein. 

^)  Alcum.  carm.  88,  1,  Poet  Lat.  aev.  Carolm.  I,  305;  eine  anbere 
®rabf(^nft  »on  einem  unbelannten  93erfaffer  {cax»  bem  11.  Sa^r^unbert?)  ebb.  @.  111 
t>gl  @.  100.  2)ie  Angabe,  (SHiSlebert  tfoibt  tioS  JHoßer  3]?ard)ienneiS  (abbatia  Marcia- 
nensis),  bai  bis^  ^ur  ^Sio^efe  9}o^on  gehörte,  bem  9if(^of  Don  2[rrad  unb  (Kam« 
brai  ttoertaffen  unb  baffir  tM>n  biefem  bie  Uebermeifuna  bed  JHoflerd  <Bi.  9[manb  in 
bie  S)i6jefe  9h»7on  erlangt,  bie  au4  no^  Mabillon  1.  c.  nneber^tt,  ift  surttdge« 
nnefen  burc^  Le  Cointe,  VI,  224  f. 

1^)  Annales  Elnonenses  maiores  l.  c. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


442  782. 

Quc^  Slbt  Don  @t.  ®aQen  uitb  !Rei(^enQU  gekoefcn  tuar^).  ^aS 
Streben  ber  beiben  ^löfter  nac^  Unob^ngißfeit  bem  ^töt^unt 
flcgenübcr  toax  noc^  immer  nic^t  untcrbrücft;  faum  mar  Sodann 
tobt,  fo  berfuc^ten  fie  ber  Slb^ängigfeit  Don  Sonftanj  fic^  n^ieber 
ju  entjie^en.  @§  ift  eine  fonberbare  Slnflage,  Sotjann  ^abe  bcn 
Slbteien  bte  SBa^t  Don  jtrei  feiner  SSerloanbten  ju  Siebten  angc* 
jonnen^),  alfo  {elbft  bie  Xrennung  berfelben  t)om  SBiöt^um  ^crbei* 
führen  rnoHcn;  fo  fann  eS  nic^t  flen^efen  fein;  n)ä^(ten  bie  ilRönci^e 
naä)  So^ann'^  lobe  eigene  Äebtc,  nur  aber  ni(ftt  feine  Jöertoanbten, 
fo  ^at  baju  ber  Sifcbof  gewiß  nic^t  ben  änftoß  gegeben.  3o^ann'8 
9}Qd^foIger  a(S  SBifc^of  Don  ßonftanj  n^arb  (Igino,  n^ie  an^  Der« 
f^iebenen  Änjeic^en  ju  fc^ließen,  ein  Sllamanne  an^  Dorne^mem 
©efc^led^tc^);  bie  SKönc^c  Don  JReid^enau  toä^lten  ju  itjrem  Äbte 
einen  alten  aWönc^  JJetru^*),  im  SmDerftänbniffe  mit  ber  Äönigin 

tilbegarb,  beren  35ruber  ber  ®raf  ©erolb^)  ein  ®önner  oeg 
lofterg  unb  fein  eifrigftcr  SSefc^fiber  ftjar*);  in  @t.  ®aüen  tourbc 
angeblich  jnnäc^ft  Äanbpert  ober  iRatpert  Qmä\)lV).    @o  toar  bie 

^)  @.  bojS  ^dtcHßa  üon  Sfieid^enan,  tn  ben  aj^itt^etümgen  ber  antianartfd^ 
©efettfiaft  m  SlWd?,  «b.  6,  @.  56,  SJacf.  goL  4  (Böhmer,  Fontt  IV,  141): 
5.  Id.  Febr.  (£d  $  ber  9.  ^^ebruar  782;  in  ber  (^(^enfmig  be0  SBtteric^  t)om 
13.  SRat  781  begegnet  no^  So^nntf.  Startmann  @.  89  9hr.  94;  in  ber  e^enfung 
ht&  9fa)abpert  Dotn  8.  ^notwbtx  782,  SBartmann  @.  98  9hr.  98,  toirb  suetfi  Sßolbo  ae« 
nonnt  lieber  ha&  Saturn  ber  fiteren  Urfnnbe,  bad  eigentTub  auf  ben  2.  Stooembcr 
781  lautet,  ügL  Sßartmatm  @.  93  9^.;  bie  )Oeränberung  tft  not^»enbtg.  3um 
15.  9f{egierungd]a^re  ^arPd  (9.  Dh.  782  btd  8.  Oft.  783)  melbet  ben  2j)b  Sol^anu*« 
boiB  Chronicon  Suevicum  universale,  SS.  XIII,  68:  lohannes  episcopus  et 
abbas  obiit;  ju  781  bagegen  Herimann.  Aug.  chron.,  SS.  V,  100. 

Walahfnd.  Strab.  gibt  in  ber  metrtfdyen  Yisio  Wettini  ^o^nn'd  9mtS« 
bauer  qI&  W)t  t)on  Sf^ei^enau  ri^tig  auf  22  ^a^re  on,  v.  35,  Poet.  Lat.  aev. 
Carolin.  II,  304  (Vicenosque  binos  receperat  inde  lohannes).  Ungenau  ifi 
bie  Angabe  auf  21  ^al^re  in  ben  Catalogg.  abbatum  S.  GalU,  SS.  XlII,  326 
Wä  327  unb  bei  Herimann.  Aug.  759,  SS.  V,  99  (Bemold.,  ibid.  @.  4181 
Unridbtig  iß  aud),  bag  smifd^en  S^l^^^nn  unb  3BaIbo  ein  3a^  (ang  9iaub))ert  Hot 
tH>n  ^t.  ©allen  genjefen  fei  (unten  91.  7).  $gl  SJ^et^er  tM>u  jtnonau  in  @t.  ©aller 
fD^m,  gur  öaterl.  ®ef(^.  XIII,  14  91.30;  Ladewig,  Regest  epp.  CJonstant  I, 

2)  Ueber  biefe  9Jac^ri^t  «atpert*«  t)gl.  oben  @.  340  f. 

^)  darauf  beutet,  toxt  9{eugart,  Episcopatus  Constandensis  @.  85 ;  Sf^ettberg 
II,  109;  QMpU,  II,  300,  mit  SÜed^t  beuterfen,  bag  er  in  Urfunben  neben  anberen 
Angehörigen  oom^mer  gamilien  aU  3^9^  erfc^ehtt,  namentfic^  in  ber  Urfnnbe 
Stotmann  @.  102  9hr.  108  gmif^en  bem  ©rafen  ©erotb  unb  feiner  9)>hitter  Smma, 
alfo  bem  I3mber  unb  ber  Wlütttt  ber  jtonigtn  ^Ubegarb,  moraud  9^eugart  auf  eine 
)Bermanbtfd^aft  mit  ber  üönigin  fd^Iiegen  mü;  Sabemig  a.  a.  £).  ®,  11.  12, 
8to.  66.  68. 

*)  3BgL  Herimann.  Aug.  chron.  781.  786,  SS.  V,  100;  Chron.  Suev.  umv. 
SS.  XIIL  1.  c;  Walahfnd.  Strab.  Visio  Wettini  v.  36,  1.  c.  @.  305. 

ß)  %.  über  benfelben  unten  ©b.  U  5.  3.  799. 

«)  Katpert.  Gas.  s.  Galli  c.  8,  et  ©aOer  aWittbl  gur  Oaterl.  ®cf*.  XHI, 
14__1.5  (SS.  11,  64,  c.  3):  Postquam  i^tur  praefatus  episcopus  (lohannes) 
yita  excessit,  Augenses  quendam  senem  presbyterum  et  monachnm,  nomine 
Petrum,  sibi  elegerunt  abbatem  cum  consilio  Hildigardae  reginae,  cuius 
etiam  adminiculo  res  apud  illos  ita  perstitit,  quia  a  Gteroldo  comite,  ger- 
mano  praedictae  re^nae,  locus  ipse  maxime  constitit  et  augebatur. 

•)  3n  Ratpert  Gas.  s.  Galli  1.  c  »irb  er  nur  in  einer  SWarginalnotia  erwägt: 
Nostri  vero  [Ra^rtum  sibi  constituerunt  abbatem,  quo  post  unum  annum 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Ser&nbenmgm  in  Ctonffam),  9lfu^au,  @t  (3a!Ua.  443 

aScrciniflunfl  bcr  Slbtötpürbc  in  ben  bctbcn  Stiftern  mit  bcm  Si^t^um 
Sonftanj  loieber  gelöft,  bie  alten  @trettigfeitcn  brauen  auf'd  neue 
au^,  nahmen  fogar  einen  größeren  Umfang  an,  ba  JReic^enau, 
toelc^e«  blöder  benfelbcn  fern  geblieben  war,  je^t,  toenn  au(|  nur 
furjeßcit,  mit  berfelbcn  $cftigfeit  »ie  St.  ©allen  ftc^  baran  bet{)eiligte. 
^etrud  ^atte  einen  f^weren  ©tanb;  fte^t  man  rcd^t,  fo  tjatte  cö 
Sficicbenau  ber  ftönigin  §ilbegarb  ju  üerbanfen,  bafe  e^  fic|  gegen 
©onftans  behauptete  0-  ®gino  machte  bie  «nfprüd^e  t)on  Gonftanj 
mit  aller  (Sntfc^ieben^eit  geltenb;  namentlich  feitbem  SBalbo*)  aU 
abt   an  bie  ©pi^e  wn  ©t.   ©aflen   trat    (iebenfaHö   üor  bem 

8.  iRoöember  782)«),  tourbe  ber  Äampf  mit  ber  alten  (Erbitterung 
fortgeführt,  felbft  ber  Äönig  griff  in  i^n  ein. 

Ungeachtet  ber  n)ic^tigen  Vorgänge  im  SRorben  ber  ^Ipen  ^atte 
Äarl  aber  au^  Stauen  nic^t  auö  ben  Äugen  verloren.  SSon  feiner 
Sorge  für  bie  Orbnung  ^eined  italifd^en  Weiche«  liegen  einige 
3eugniffe,  wie  eö  fc^eint,  au«  biefer  Qcit  oor. 

SSielleic^t  ju  SSnfang  aWärj  bicfeö  3a^re«  ift  auf  einer  SSer^ 
fammlung  t)on  SBifc^öfen  unb  Siebten,  öon  ®rafen  unb  anberen 
©etreuen  be«  Königs,  langobarbifc^en  unb  fränfifc^en,  wa^rji^einlic^ 
in  ^aöia  ein  ®c{efe  fiir  ba«  Äönigreic^  Statten  erlaffen*),  in  beffen 
Eingang  $ippin  allein  genannt  ift,  an  bem  aber  jebenfalli^  $arl, 
wenn  au(4  nur  mittelbar,  buri^  bie  $ippin  Don  if)m  beigegebenen 
Slat^geber  größeren  Änt^eil  ^at  al«  fein  unmünbiger  ©o^n.  Da« 
@efe^  fte^t  unter  ben  Don  ^xppxn  erlaffenen  obenan'^),  au^  fein 
Sn^alt  beutet  barauf  ^in,  bag  e«  balb  nad^  ber  Sinfe^ung  $ippin'S 
ote  Äönig  t)on  Stauen,   fc^werlic^  fpfiter  atö  782  gegeben  ift®). 

defimcto];  ))g(.  ebb.  9^.  33;  XI,  137—138.  &.  ferner  Herimami.  Aug.  chron. 
781,  SS.  y,  100:  Pro  quo  Egino  ...  et  apud  s.  Gallum  Roudpertos  abbas 
annum  1  praefiienint ;  Catalogg.  abb.  Sang.,  SS.  XIII,  326 f.:  Raudpertas 
annum  1  etc.    CBte  nnr  jebo<4  fa^/  bleibt  für  t^n  ff^fUn»  bie  Seit  jmifc^  bem 

9.  Sfebmar  unb  8.  9tot)ember  782.  fo  bag  er  flatt  ein  gonjc«  3a^  l^ö^flen«  9  Wto* 
nate  Vbt  gemefen  fein  ntügte.  Xßie  9Re^  txm  ihionan,  Gt.  (Sauer  mtOf.  XIU« 
15  9^.  33  bemerft,  fennt  bie  in  biefe  3eit  faUenbe  Urtunbe  bei  SBortntann  9h:.  97 
(einen  Wtt, 

1)  ^00  {eigen  bie  Sorte  cuius  . .  adminiculo  res  apud  illos  ita  perstitit, 
oben  6.  442  !r.  6;  übrigen«  ügt  unten  |uni  Ija^  784. 

«)  »gL  Herimann.  Aug.  chron.  782,  88.  V,  100;  Ratpert.  Cas.  s.  Galli 
L  c  @.  15;  Catalogg.  abb.  a.  Galli  1.  c. ;  ^ItXfCc  bon  Änonon  0.  0.  D.  XIIL  15 
91.  35.  CBalbo  ift  toof^l  ber  S)iatonud,  ber  frttt|er  üide  Urtnnben  ausfertigt,  Sart« 
mann  9h:.  57.  61-63,  guto  9hr.  95;  ogf.  ebb.  I,  6.  57  «nm. 

*)  2)arfiber  og!.  oben  @.  442  9?.  1. 

*)  Capp.  191  ff.;  über  bie  3eitbeflimmung  tjgl.  unten  91.  6. 

^)  ^%l  l3oretiu8,  Capp.  l.  c.  unb  ^ie  d^itularien  im  Sangoborbenreic^, 
@.  125. 

«)  3m  (Jttpttular  felbfl  ifl  eine  3eitbe|limmung  nic^t  enthalten;  ba§  e«  ober  in 
ben  ga^räonfang.  öor  Oftom  ge^rt,  ergibt  jk^  aud  c.  9  unb  bem  ^luffe,  wo- 
nach bie  9(u8fttt)rung  bed  ©efe^ed  f^on  14  %a^t  na4  Oflem  erfolgt  fein  foO.  80« 
retinö  meim:  „Haud  dnbie  Papiae,  fortasse  m  concilio  Kalendis  MarÜis  more 
Langobardorum  antiquo  habito,  hoc  capitulare  dicendi  ratione  Lansobar- 
domm  edicto  Bimillimam  constitutum  est**  %ik  bie  Sefümmung  beiB  Sa^rtiS 
ift  ber  eimige  «u^ltÄpunft,  bog  ein  fpätere«  dapitulor  ^ippin'fi  »obl  bem  Öttober 
b.  3.  787  angehört,  bgL  ©oretiu«,   Co^ntularien  im  Sangobarbtnreic^i  e.  128 f.; 

Digitized  by  VjOOQ IC 


444  "^ö^. 

(S^  jetgt  in  ben  langobarbtf^en  Ser^ältntffen  oroge  Unorbnung 
unb  SSemirrung,  namentli^  allgemeine  Wd)tö\xxi\iiicx\)cxt]  ed  ^at 
offenbar  ben  Qtotd,  nur  einmal  fc^neO  ben  äraften  SRigbräuc^en 
ju  fteuern  unb  einigermaßen  bie  Orbnung  ^erjufteOen;  e$  gehört 
einer  S^it  an,  ba  bie  Uebelftänbe,  »clc^e  ber  3wfa>>^wi^wft"^i  t^^r 
alten  Orbnung  im  ®efolge  ^atte,  noc^  ni^t  äbermunben  maren, 
ba  bie  Don  Äarl  bem  ßanbe  gegebene  eigene  ftraffcre  SJermaltung, 
n^eld^e  biefelben  übertotnben  foÜte,  faum  erft  in  9SJir!famfeit  gc^ 
treten  loar^). 

Die  erften  Seftimmungen  be^  ©efefeeö  betreffen  tiriliere  SJer* 
pitniffe.  äuc§  auf  biefem  ©ebiete  fc^cinen  grobe  awißbräudöe 
eingeriffen  getoefen  ju  fein.  5)ett  SBifd^öfen  toirb  toieber^olt  ein* 
gefc^ärft  ficQ  an  bte  fanonifd^e  Orbnung  ju  galten  unb  aud^  bei 
ben  i^nen  untergebenen  @eiftli(4en  barüber  ju  loai^en,  bag  fie  i^r 
£eben  nac^  ben  lanonifc^en  ^Regeln  einrichten.  Sber  biefe  S3er^ 
fügung  »irb  nic^t  für  au^reid^enb  gehalten ;  e«  wirb  ber  gall  t)or* 
gefe^en,  ba§  bie  S5if(ftöfe  bei  iliren  ©eiftlic^en  nic^t  auf  fanonifc^g 
£eben  galten,  bag  fie  biefe  fogar  felber  jur  äßigac^tung  ber 
fanonifc|en  Orbnung  herleiten;  in  biefem  gaQc  foQ  ber  ®raf  be^ 
betreffenbcn  Orteö  etnfi^reiten  unb  bie  öertoeltlic^ten  filerifer  j"^ 

teeregppi^t  ^eranjie^en  2).  S)ie  Äirc^en  auf  bem  fianbe,  bie  fog. 
auffirc^en  unb  anbere,  ^atte  man  herfallen  laffen;  e§  mußte  be* 
ftimmt  njerben,  baß  bie  ^flid^tigen,  toeldöe  fie  früher  unterhalten 
Ratten,  fie  auc^  jefet  roicber  in  ©tanb  fefeen  foflten,  unter  Änerfennung 
ber  alten  8ied^te  be^  föniglic^en  ^ofei^  unb  ber  anberen  ©igen* 
tbümcr^).  ^ux  ajiitwirfung  bei  ber  §erftellung  öon  fiir^en, 
eoenfo  toie  beim  S3au  oon  SSrücfen  unb  Straßen  follte,  wie  bai^  f^on 
öon  alter«  ^er  ©cbraud^  gemefen,  jebermann  oerpflic^tet  fein  unb 
feine  SBefreiung  oon  biefen  Saften  öorgefc^üftt  werben  bürfen*). 
©ie  ftrenge  Beobachtung  bor  Siegel  in  ben  Älöftern,  bie  ©orgc 
für  ben  9tec^td{c()u^  oon  SBittwen  unb  äBaifen,  worauf  auc^  fonfi 


Capp.  I,  198  unb  mtten  gmn  3a^re787;  tpeS^oIb  bo^  unfrige  stoifc^  782  unb 
786  fallen  mixb.  S)ie  S^^Pnninung  783  fitr  la»  (benfoHiS  emer  fpäteren  3^  o^ 
boÄ  unfrige  ong^örigc  <SapituIar,  Liegg.  1,  46  ff.  unb  Capp.  I,  200  ff.,  wie  flc 
^tt^  gab,  tfl  unflc^,  bgl.  SoreM,  (Ea))itularien  im  Sangoborbenret^  a.  a.  £).; 
Capp.  1.  c.,  mo  er  bicÄ  Äa^ntular  c.  790  feftt.  a)ie8  trägt  ba^a  für  bie  3ett- 
befhmmung  bes  erflen  d^ttulord  niAtd  au9.  9hn  bie  im  £qrt  angefü^en  inneren 
®ritnbe  fpec^en  fd^on  für  782;  ögl.  au(^  SDWUtbac^er  iRr.  490. 

1)  «g!.  nomenÖi(i^  bie  ©tetten  unten  @.  445  «R.  7.  9. 

*)  c.  2,  Capp.  I,  191 :  Et  si  quis  pontifex  cleros  suos  canonice  ordine 
distxingere  noluerit  et  ad  secularem  pertraxerit  babitom,  quod  canones 
cleros  facere  prohibent,  comis  qui  in  ioco  fuerit  ordinatus  distringat  illos 
in  Omnibus  ad  suam  partem  sicnt  et  alios  exercitales. 

')  c.  1 :  Ut  ecclesias  baptismales  seu  oraculas  qui  eas  a  Iod^o  tem- 
pore restauraverunt  mox  iterum  restaurare  debeant,  et  tarn  curtis  regia 
quam  et  Langobardos  talem  inibi  habeant  domiuationem^  qualem  illorum 
a  longo  tempore  fuit  consuetudo ;  k)g(.  Capitulare  cum  episcopis  Langobar- 
dicis  deliberatum  c.  4.  5,  ©.  189;  Capitulare  Mantuanum  secundum  c  3, 
@.  196  unb  über  bie  2:aufrir(^eu  SHic^ter,  iHrd^enrec^t,  @.  463.  963  (8.  Sbtff.). 

*)  c.  4,  @.  192. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


iSapttufar  St.  ^tppia'9  t)on  Stalten.  445 

fo  ötclfac^  flcbrungcn  tpirb,  ift  auc^  ^tcr  nad^brüdflic^  cingc*» 
f#rfti). 

S)ie  folaenben  93eftimmungen  ^aben  ^auptfäd^Iic^  ben  Qxotd 
für  größere  Sicc^tgjt^er^ett  ju  forgen,  ben  fflec^taüertoeigerunflcn 
öon  Seiten  bcr  SSif^öfc  unb  ber  toeltlic^en  ^Beamten  entgeacn* 
antreten.  S)ie  Sifc^öfe  foQen  Derpfltc^tet  fein,  fiberaQ  roo  fle  Se* 
ftfeunflen  ^aben  ffiögte  ju  beftcUcn*);  ben  ©rafen,  Oaftalben,  ben 
@ci^u(t{)eigen  unb  anberen  Unterbeomten  mirb,  faQi^  fte  in  ber 
SRec^töpflege  fäumig  pnb,  mit  fteengcr  ©träfe  gebro^t®);  jur  Se* 
förberung  ber  öffcnthd^en  ©iifter^eit  foQen  bie  ®rafen  mit  jut)er* 
läffigen  9V2ännern  in  ber  ©tobt  unb  auf  bcm  Sanbe  in  Serbinbung 
treten,  bamit  biefe  bie  i^nen  ju  D]^ren  fommenben  SJerbrec^en, 
aWorb,  5)iebfta^t,  unerlaubte  ^Bereinigungen  beim  ©rafcn  jur 
Änjcige  bringen*).  Auf  pc^tige  @flat)en  |oQ  forgfättig  gefa^nbet 
unb  aOe  SSeamten  fJren^e  öerpfucljtet  trerben,  too  ^e  fold^c  fänben, 
biefelben  an  ben  fönighc^en  ^of  in  $at)ia  aui^juliefern,  bamit  fie 
innerhalb  einer  beftimmten  gtift  14  läge  nac^  Dftern,  ben  rec^t* 
mäßigen  @igent^fimern  jt^rüdgeaeben  n^erben  fönnen'^).  Snbltci^ 
»erben  ^itger,  toelc^e  mom  uno  anbere  ^eilige  Stätten  befud^cn, 
unter  ben  befonbern  föniqliiften  ©d^ufe  gcftent*). 

@^  n^aren  lauter  Seftimmungen ,  meldbe  einem  bringenben 
5Rot^ftanbe  abhelfen  unb  beffere  ßwftänbe  anbahnen  follten.  S)ai^ 
®efe|  fpric^t  cö  jum  ©c^luffe  f eiber  aug,  baß  in  ber  lefeten  Seit 
Drbnung  unb  ditöjl  öerfi^njunben  toar;  bamit,  wer  feit  fo  fielen 
Sauren  nic^t  me^r  ^u  feinem  9ieci^te  ^abe  fommen  fönnen,  je^t 
enblid^  fein  9lcä)t  erlange,  fo  ^eigt  ei^  aui^brficflic^ ,  fei  bai^  ©efef^ 
frlaffen'').  Datier  ergebt  bie  Äufforberung  an  fflifc^öfe  unb  äebte, 
®rafen  unb  anbere  Seamte,  e^  ungefäumt  in  SioQ^ug  ju  fe^en, 
14  Xage  nac^  Oftern  foQ  ei^  im  ganzen  Aönigrei^  Italien  ind 
Seben  getreten  fein®);  ieber  ®raf  foÜ  bann  einen  SBet)oDmä(i&tigtcn 
nac^  $abia  fc^tdten,  um  über  bie  ^udfü^rung  bei^  @efe^ed 
9ie(|en{c^aft  abzulegen,  äßeitere  SD^agregeln  bei)ält  fic^  ber  Sönig 
bann  öor'). 

^)  c.  a  5. 

*)  c  6,  »gl.  ^^tQid,  @tabtd)frfaffung  Mn  Staficn,  11,  19. 

■)  c.  7. 

*)  c.  8,  ögL  ßcgd,  II,  36. 

^)  c  9,  0.  193. 

•)  c  10. 

'')  Capp.  I,  193:  Et  hoc  damus  in  mandatis  ut  cunctis  episcopie ,  ab- 
batibaB,  comitiDOB  seu  actionariie  nostris,  ut  haec  omnis  suprascripta 
iuBtitia  de  praesenti  absque  uUa  tarditate  adimpleta  fieri  debeat,  ut  qui  iu 
tantos  amios  iustitiam  habere  non  potuerit,  vel  modo  pro  Dei  omnipotentis 
jnisericordia  et  per  praeceptione  domino  et  genitore  meo  Karoii  regb 
gentiB  Francorum  et  Langobardorum  ac  patricius  Romanorumf  sunul  et  per 
nostram  praeceptionem  unusquisque  iustitia  sua  accipiat  Ita  tarnen,  ut 
quindedm  dies  post  sanctum  pascha  omnia  adimpleta  esse  debeant  .  .  . 

8)  9ß%l  blc  öor.  «nmfg. 

•)  L.  c:  et  tunc  unusquisque  index  noster  diri^t  missum  suum  ad 
nos,  ponendum  nobis  rationem,  si  nostram  adimplevennt  inssionem.  Postea 
liabemus  disponere  cum  Dei  adiutorio,  qualiter  melius  previderimus. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


446  782.; 

SSicHcic^t  in  einem  (jetDiffen  Swfömmen^ang  mit  biefem  ©efe^e 
ftc^t  ein  anbcrcö^  ebenfalls  für  Stauen  beflimmtc^  6aJpitular*X 
baö  in  feinem  Sn^alt  mit  bemfclbcn  me^rfac^e  ae^nü^feit  ijeigt^X 
fonft  aber  faum  eine  ^anb^abe  bietet  um  feine  3cit  ju  beftimmen, 
auc^  bur^  feine  gönn  auffällt,  ßö  ift  ttjenig  ©orßfalt  auf 
bicfelbe  üermanbt,  bie  SBeftimmungen  finb  meift  furj  unb  ge* 
bröngt  gefaßt,  ©c^ioerli^  ift  bied  ßapitular  ein  in  aller  gorni 
abaefagteö  ®efefe,  fonbcrn  ttjat^rf^einlic^  nur  eine  an  bie  SBif^öfc*), 
unb  jlDar  burd^  Äönigöboten  *),  gcrid^tete  Snftruftion.    ©ieäRe^r* 


')  ^QiS  Capitolare  cum  episcopis  Langobardicis  deliberatum  c.  a. 
780—790,  Gapp.  1, 188  f.,  tt)d*e«  ?krfe,  Legg.  I,  286,  «p  ütf  SoÜft  828  unter 
SubtDtg  b.  ^.  unb  Sot^ar,  Sßaia^,  Capp.  L  619,  xra  Sa^r  819  fe^te.  Wm  bte 
Angaben  mx  bie  ^efd^affen^ett  ber  panbfdprtft ,  bei  9orettUi8,  Capp.  L  c.  unb 
(£apitulaticn  im  fionaoborbenrei^  &,  28  f.  108,  toffen  Feinen  3w«fd»  ^«B  «*  ^  Ä«^'* 
Beit  gehört  —  2)ag  ba«  C^opttnlar  nur  für  Italien  befümntt  mar,  f4Itd|t  and  bem 
Sbxdbrud  ad  mundio  palatii  c.  5  rid^tia  ^oretiuiB,  Capp.  I,  188;  (la))itnlanen 
im  Cangoborbenrei^  @.  104:  bgl  mö)  ©aift  IV,  2.  SlufU  ©.  286  9?.  4. 

2)  ögL  «oreüu»,  Sopttnlarien  im  «angobarbenreic^  ®.  107 f.;  Capp.  I,  188. 
SUerbtngjS  finb  biefe  9[^nli(!^feiten ,  ouf  meldte  iBoretiuiS  (S^emi^t  UQt,  mc^t  gerabe 
fel^r  frappant,  sum  Sl^  fogar  nid^t  anauerlennen.  2)erfelbe  meint,  (^)itularien  im 
2ongobarbenrei(|  @.  107 ,  $ippin  fyä)t  bei  ber  ^faffung  jenes  mo^d^etnftA  in 
$aina  erlaffenen  ®efe^ed  baiS  Capitolare  cum  episcopis  Langobardicis  deube- 
ratum  bereite  üor  fic^  gel^abt  mtb  beffen  Sefhmmungen  weiter  auiSgeftt^rt.  (Sr  l>er« 
legte  bied  Capitulare  ba^er  bamatö  bereits  iniS  3a^  780  ober  781  (togl  Vl^U 
backet  SRx.  234)  mm  au^  bad  umgeltiffrte  iBer^ältnig,  bie  ^Moritat  bed  audftt^r' 
lid^en  (Sopitulard,  n?are  benlbar,  in  metc^em  gaU  auf  beffen  8efKmmungen  in  bem 
Capitulare  cum  episcopis  deliberatum  nur  in  lutgen  9bibentungen  ^gewiefen 
mSre,  abgefel^  oon  einigen  anberen  fünften,  bie  bann  bei  biefer  dpelegenl^eit  noc^ 
^in^ugefimt  mürben. 

')  %gL  c.  8:  ut  hoc  pleniter  per  vestram  monitionem  et  per  iudicium 
comitis  emendatum  fiat;  äffnüäf  am  ©^lug:  per  vestram  sanctisrnmam 
monitionem;  c.6:  unusquisque  in  sua  parrochia  una  cumconsensu  et  adia- 
tcrio  comiti  sui.  &tam  bie  ^eid^nung  beiS  ^apitolatS  aÜ  Capitulare  epi- 
scopis datum  bei  $erig  1.  c.  ift  infofem  nichts  ein^umenben,  ba  ed  eben  augenfc^em« 
fi(^  für  bie  idifc^ofe  beJHmmt  ift.  Sudb  bie  Seseid^nung  bon  ^oretiud:  Capitulare 
cum  episcopis  Langobardicis  deliberatum  lägt  fi^  l^Sren,  obgletd^  feine  Snfi(!^t, 
bag  barin  balb  ber  ftönig,  bdb  bie  8if(!^5fe  rebenb  eingefiii^rt  mttrben,  baß  bail 
(Sapitular  t>iellei(!^t  in  einer  üom  JtSnige  berufenen  €^)^obe  ber  italifc^en  ^ifc^dfe 
erlaffen  fei  ((Eapitularien  im  Sangobarbenreic^  @.  104  f.;  Capp.  I,  188)  nid^t  ^u« 
treffenb  ifl;  »gt  bie  folgenbe  Snmerfung. 

^)  2)afttr  fpric^t  ber  mebrfac^  in  biefem  (Sapitular  oorfommenbe  Sudbrud  do- 
minorum  nostrorum,  ber  mit  domini  nostri  abwettfeit  (c.  1.  secundum  iussio- 
nem  dominorum  nostrorum.  4.  per  iussionem  dominorum  nostrorum.  5.  iu- 
stitiam  dominorum  nostrorum.  7.  in  elemosyna  dominorum  nostrorum  regum. 
10,  ^l.  dominorum  nostrorum  iudicio.  2)agegen  c.  6.  ad  aures  püssimi 
domini  nostri.  8.  auribus  precellentissimi  domini  nostri).  2)iefe  StuSbrfiae  jeigen 
^nääift  beutlict,  bag  mir  ed  nic^t  mit  einem  oom  ftdnige  itibft  erlaffenen  (Sapttular 
SU  t^un  ^aben.  Unter  domini  nostri  werben  $tax\  unb  9töm%  $ippin  oon  Italien, 
unter  dominus  noster  ^ippm  )u  berfie^en  fein.  2)ie  gleidbe  ftuiSbrucfiSmeife  trifft 
man  in  bem  ^rotofbS  ttoer  eine  Serl^nblung  fronfifd^er  SD^^fft  mit  ben  idemo^nem 
3fbfienÄ,  ©aife  III,  2.  «».tfl.  @.  488  ff.  (»)gt  unten  «b.  IL  j.  3.  805):  per  iussio- 
nem püssimi  atque  exceUentissimi  d.  Caroli  magni  imperatons  et  Rppini 
regis  filii  ejus  —  pro  .  .  .  [iustitiis]  dominorum  nostrorum  —  de  iusti^ 
dominorum  nostrorum  —  de  iustitiis  dominorum  nostrorum  —  quoad  illum 
diem,  quo  ad  manus  dominorum  nostrorum  pervenimus  —  sicutinomnem 

Digitized  by  LjOOQ IC 


gnjhruftion  für  bie  «if(^öfc  m  gtoKm.  447 

ja^l  ber  in  biefem  Sapitular  berührten  ®e{|enftänbe  begegnet  und 
aud^  in  bcm  oben  erttjä^nten,  ttja^rfc^einlic^  "ju  5ßat)ia  erlaffenen 
©eje^e :  bie  SBeftimmungen  über  baö  fanonifc^e  Seben  ber  ftleriter  ^), 
fiber  bie  Beobachtung  ber  JWofterregel  burc^  ÜKönc^e  unb  Slonnen, 
fiber  bie  Unterhaltung  ber  Sir^en,  bie  ©orge  für  Arme,  SBitttoen 
unb  SEBaiien^);  looran  fi^  bann  no^  einige  anbere  SBefttntmungen 
reiben,  über  bie  ©ntri^tung  beg  3^^"*^"^  We  JBefc^leunigung  oer 
SEBei^e  erttjä^Iter  SBif^öfe,  bie  SBeftrafung  üerf^iebener  SSerbre^cn, 
t)on  benen  bad  ®efefe  t)on  5ßat)ia  nicgt  rebet^).  Umgefe^rt  »erben 
nid^t  ade  in  bem  le^teren  berührten  @egenftänbe  aud^  in  bem 
jtoeiten  Sapitular  ern^ä^nt. 


potestatem  domini  nostri  faciunt;  ferner  in  bem  $Iadtnm  bedßer^ogS^tlbipranb 
l9on  @]H)Ieto  tx)m  $(udufi  787,  Mabillon,  Ann.  Ben.  U,  713  m.  80.  ^otttm», 
d^ituiatien  int  Sangobarbenrei(!^  @.  106;  Capp.  I,  189^  nteint  itoca,  bog  unter 
dominorom  nostromm  Äorl  nnb  feine  Wa(^folger  ^n  oerfle^en  feien,  bog  jener  fixO* 
brud  abn^et^felnb.  alfo  alei(^bebeutenb  aelnronc^t  tt^erbe  mit  domini  nostri  vel  eins 
posteribus  (c.  6.  8),  bog  ^er  bie  iooxt  ber  ^anbf^riften  ni(^t  in  proceribus 
t)enoanbeft  werben  bifefe.  Sielme^r  glaubt  8oretutd,  bag  am  ^luffe,  wo  domi- 
nomm  nostromm  iudicio  et  eins  proceribus  fle^,  ebenfaHd  domini  nostri 
iudicio  vel  eins  posteribns  )u  lefen  fei 

^)  Rn  ben  SSorten  vivere  et  conservare  (8alu)e  emenbirte  fd^:  conver- 
sare)  t)gL  Pippini  cap.  Papiense  787.  11,  @.  199  (vita  aat  conversatio 
eorom);  Einh.  v .  Karoli  praef.:  Vitam  et  conversationem  etc.  S3ad  9ore* 
tind,  (Sapitnlarien  im  Sangoborbenrdc^  @.  107  9^.  1;  Capp.  I,  189  a)  ju  biefer 
C^eOe  bemerft,  Bauen  n^ir  für  muutreffenb. 

»)  c  1.  2.  3.  4.  5.  7. 

j^c.  9.  10.  6.  8. 

mc  fttgen  ^u  bem  Sßmäii  Üba  bied  3a(r  no(!^  ^u,  bog  nac^  ben  Knnalen 
bon  Seigenburg  bafelbft  am  13.  angnfl  782,  einem  ^tenj^ge,  ein  ftorlM  Q^bbeben 
Pattfanb,  f.  99tone,  Beitfc^.  f.  b.  (Ikf(^.  bed  Oberrl^  XIII,  492. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


783. 

SEBä^rcnb  bcr  crften  SKonatc  bcd  Sa^rcö  ^ielt  Äarl  ^of  in 
feiner  $fal}  ju  Dicbcn^ofcn  an  bcr  äRojcl;  Dftcrn,  23.  SRätj, 
|ciertc  er  ^ler^);  frin  Äufcntl^alt  in  bcr  5ßfaU  mufe  tocnigften^  big 
m  bcn  aWai  flcbauert  l^abcn*).  ©omcl  ju  fc^cn,  befc^äftiatcn  i^n 
batnatö  bie  äsorbercitungen  ju  einem  neuen  3^8^  ^<^^  ^ac^fen. 
ätö  er  baö  Sa^r  §ut)or  t)on  bort  jurürffebrte,  mochte  er  glauben, 
burc^  bie  blutige  SSeftrafung  bcr  ©ac^fen  bcn  ©c^orfam  be« 
93ol{ed  für  immer  geftc^ert  ju  ^aben;  aQein  cd  jeiatc  fi(|  balb,  ba| 
feine  $ärte  gerabe  bie  entgegengefe^te  äBirfun^  ^attc.  Se^t  erft 
ttjurben  bie  ©a^fen  ganj  inne,  ttjaö  bcr  SSerluft  i^rer  Unab^ängigfeit 
für  fie  ju  bebeuten  ^atte;  ba  cd  um  biefelbe  fc^on  fo  gut  n)ie 
gefc^e^en  n^ar,  ftanben  fie  auf  um  fie  jurücfiuerobern.  m  roax 
eine  allgemeine  ©r^ebung  bc^  oanjen  SSolfeö,  »ie  fie  big  ba^in  nod^ 
ni^t  üorgefommen  n^ar ;  bcr  äSertauf  bed  ^clbjugg  jcigt  bcutlic^, 
bafe  ganj  ©ac^fen  unter  bcn  ffiaffen  flano^).  6g  fann  fic^  um 
ni(|tg  geringereg  ge^anbelt  ^aben  atö  um  bie  ©äuberung  ©a^feng 
t)on  aßen  granfen,  allen  ^riftlic^en  ^rieftern,  um  bie  ^erfteüung 
beg  alten  ^eibnifc^en  @laubeng  unb  bcr  alten  DoQcn  Unabhängig« 
Icit*).  3ln  ber  ©pifee  bcr  ©rl^ebung  ftanb  gemife  auc^  biegmat 
SBibufinb;  er  mug  aug  SDänemarf  frü^  n^ieber  nac^  ©ac^fen  jurüd« 
gefommen  fein,  obgleich  bie  QueDcn  ni^tg  barüber  angeben. 

3)ie  Srl^ebung  ber  ©achten  fanb,  mie  eg  f^cint,  fc^on  ^u 
Anfang  beg  Sa^reg  ftatt.  Äarl  traf  umfaffenbe  9Wiftungen  um  fte 
nieber^ufc^lagen ;  aber  noc^  e^e  er  ben  ^elbjug  angetreten,  n^urbe  i^m 


1)  Annalea  Lauries.  mai.  1.  c  etc.  (Sß%l  oben  &.  414  9L  8;  485  9t.  5). 

^)  Ann.  Einh.  788  @.  165,  wono^  ferne  ®emaf)\m  dUbegorb  am  80.  Apnl 
fiaxb.  priufiquam  a  memorata  villa  moveret;  au(!^  bie  urtnnbe  t)om  1.  WA, 
ami^ttKU^er  9hr.  258  (unten  @.  449  iR.  2). 

>)  (Eine  oudbriicflidtK  Angabe  fiber  bie  SOIgenieinl^t  ber  (Erhebung  ^aben  nur 
bie  Ann.  Einh  I.  c. ,  votidit  txm  einer  omnimoda  defectio  reben. 

^)  ^on  einer  Kbfid^t  ber  ©ac^fen  ind  3^änfif(!^e  einzubringen,  beren  ^ennfd^, 
&.  185,  (Ermahnung  ti^ut,  wifTen  bte  Cuellen  nichts. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Zoti  ber  jtöuigm  ^Ubegorb.  449 

feine  ©ema^Itn  ^ilbcgarb  burc^  ben  %ob  entrtffen*).  ©ie  ftarb 
am  aSorabcnb  be^  §immelfa^rtöfeftcd,  30.  April  2),  in  i^rem  26.  ober 
24.  Sebendja^re*),  unb  lourbe  ju  SKcfe  in  ber  Äapeße  beS 
f).  Arnulf,  bc^  ©tammüaterS  ber  fönigli^en  gamilie,  in  ber  aud^ 
f^on  2  löc^ter  Sönifl  $ij)pin'd  fotoie  eine  Softer  ber  ^ilbeflarb 
felbfti^reSlu^eftätteacfunben  Ratten,  beißefe^t*).  Sie  ^atte  in  i^rer 
fllfidliclen  6^e  Sari  9  Äinbct  geboren,  4  ftnaben  unb  5  STOäbd^en*); 


>)  Annales  £inhardi:  .  .  .  cum  ad  expedltionem  Saxonicam  se  prae- 
parasset  .  .  .  priusquam  de  memorata  vilia  moveret,  Hiidiffardis  regina 
uxor  eins  decessit  2.  Kai.  Maias;  Tuonac^  alfo  Staxi  jebenfaQiS  fd^on  oor  bem 
Sobe  ber  jtontain  ^u  rttflen  angefangen  ^otte. 

')  3|r  JtobeStag  mirb  angegeben  in  ben  Annales  s.  Amandi,  SS.  I,  12: 
Annales  Petaviani,  SS.  I,  17;  Annales  Laor.  mai.  L  c;  Annales  Einhardi 
(f.  bor.  Änrnfg.);  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  497;  Ann.  Maximinian.  SS.  XIU, 
21;  Ann.  Guelferb..  Nazar.,  Alam.,  Sangall.  Baluzii,  SS.  I,  41;  et.  (Skalier 
mtüt.jk.  witerianb.  ®ef(^.  XIX,  204.  237;  Ann.  Bawarici  brev.  SS.  XX,  8; 
Ann.  Flaviniacens.  ed.  Jaff6  @.  688,  mel(^  J^er  ttber^Kuipt  nm  ein  ^äfyc  jnrikf 
ftnb,  §.  3.  782,  aber  mit  bem  nötigen  SBocftentage  (4  feria  -=  Tlimoodf);  Ann. 
necroL  Fuld.  780,  SS.  XM,  167;  Kalendar.  necrol.  Lauresham.,  Böhmer, 
Fontt.  rer.  Germ.  III,  146.  —  Ann.  s.  Emmerammi  Ratispon.  mai.  SS.  I, 
92  fe^  ben  Zoh  ber  jtönigin  nnric^tig  xu  784;  bgL  auc^  unten  @.  458  9^.  1. 

©enig  Q^tmidit  ju  legen  ifl  auf  bie  Urfunbe  ©icfel  K.  99;  5lnni.  ©.  257—258; 
I,  221  W.  3;  SWti^UwK^er  9^r.  253;  Bouquet  V,  748  f.,  in  bereu  !S)atum  t9  ^eißt: 
in  die  ascensionis  dominicae,  in  cuins  yigilüs  ipsa  dolcissima  coniux  nostra 
obiit  . . .  indictione  sexta;  benn  ber  2^c^  biefer  mc^t  im  Orioinal,  fonbem  nur  in 
einer  ^iemtict  gleichzeitigen  92a(^ei(!^nung  er^tenen  Urtunbe  ifl  \Uttt  überarbeitet,  bie 
^aürung  wn  ollen  bamaliaen  9tegeln  abn>ei(!^b.  Ueberliefert  ^  biefe  Urfunbe  auc^ 
in  ber  Historia  s.  Amulfi  Mettens.,  SS.  XXIV,  536. 

«)  3^  SUter  ergibt  fid?  au«  i^rer  ®rabfcW,  wonach  fie  im  13.  ober  12.  8e- 
bendja^re  flutb ,  a\»  ]^e  |I4  mit  ^arl  toermat^Ite,  unb  im  13.  ober  12.  Qabre  ibrer 
(&^  flarb,  Paul.  Gest  episcop.  Mett.,  SS.  II,  266;  Poet.  Lat  aev.  Carolin. 
I,  58-59  9h:.  22,  v.  21  ff.: 

Alter  ab  uodecimo  iam  te  sosceperat  annus, 

Cum  vos  mellifluas  consotiavit  amor; 
Alter  ab  undecimo  rursum  te  sostulit  annus, 
Heu  genitrix  regum,  heu  decus  atque  dolor! 
bgl.  oben  jum  Sabr  771 ,  «S.  104  ^l.  5.    9»  »ürbe  »enig  m»  Qkandii  fallen, 


^  eiS  aud)  in  ber  2)atirung  ber  Urfunbe  Wäßaäffx 'iftc.  253  (f.  twr.  9nmfg.)  ^ : 
in  anno  tertio  decimo  coniunctionis  nostrae,  ogl.  ^aoet,  in  Bibl.  de  r£c. 
des  Chartes  XLVIII  (1887),  @.  50  W.  1;  ober  ber  »erfoffer  ber  (ähfobf^rift 
felbß,  ¥aulu9  2)iaconud,  bürfte  mit  alter  ab  undecimo  ba<  13.  nic^t  boiS  12.  So^r 
gemeint  ^oben  (ogL  ebb.  ©.  48 — 49  n.  unten  (Sjcurö  VI.).  Süici^  (Stalin,  SBirtem- 
bergifc^  Q^W^fU,  I,  245  9^.  2,  unb  ebenfo  2)ttmmler,  Poet  Lat.  I,  58  9^.  7,  fe^ 
^Ubegorb'd  (S^eburt  bereits  in  ba<  So^  757  (roonod^  fie  bei  i^rem  £obe25— 26  3a|re 
olt  geroefen  n)are),  inbem  |le  alter  ab  undecimo  a\i  t>Q$  13.  30^  ouffoffen. 
^adi  ber  onbem  ?luÄlegung  würbe  fie  759  ober  760  geboren  fein. 

^)  Paulus  Diaconns.  Gesta  episc.  Mett.  1.  c. ;  Aim.  Mettens.  SS.  Xlll, 
30;  Cod.  397  ber  et.  (Spoiler  etiftdbibliot^  mtOf.  mt  ooterl  (i»ef(^.  XIX,  216; 
Astronom.  V.  Hludowici  c.  64,  SS.  II,  648;  Hist.  s.  Amulfi  Mett  .SS. 
XXIV,  537.  —  2)agegen  ift  ed  eine  fpate  (Srfinbuna,  bog  ^ilbegarb  auf  il^ren 
SBunfd)  in  Jlempten  beigefe^t  morben  fein  foll,  t)g(.  ami^lbo^  9h:.  157;  De  s. 
Hildegarde,  AA.  SS.  BoU.  Apr.  III,  792.  796-797  u.  unten. 

»)  Paulus  Diaconus,  Gesta  episc.  Mett,  SS.  II,  265.  —  Einh.  V.  Kar. 
18  nennt  nnooQfianbig  nur  brei  @5^ne  (ftorl,  ^ippin,  2ubnng)  unb  brei  2:54ter 
Olotmb,  «erta,  (äWIoj;  ogL  unten  e.  458  9i.  6. 

Saftxb.  f.  btf(^.  WOi.  -  «bcl-eimfpn,  ftaxl  b.  Q(t.  I.  Sb.    2.  «nfL       29 


Digitized  by  VjOOQ IC 


450  783. 

unmittelbar  nac^  ber  ®c6urt  bcg  iüngftcn  SRäbc^en^,  ^ilbcgarb, 
ftarb  fic^).  «uf  bcn  SBunfc^  ftarrg  bii^tctc  fauin^  S)iaconug 
i^rc  ©rabfc^rift,  iDoriu  er  cbenfo  bic  Sc^ön^eit  i^rcr  äußeren  6r* 
j(|einung  ttjic  bie  SBorjügc  i^rcö  ®eiftcg  unb  ^crjeng  mit  SBärmc 
preift,  bann  aber  alle  feine  Sobiprüc^e  in  ben  einen  jujammenfaBt 
ba§  ein  \o  großer  SDJann  mie  Äarl  fie  jur  ®attin  flcmä^It  ^abe  ^). 
Sluc^  fonft  werben  bie  trefflichen  Sigenfc^aften  ber  Sönigin  ge» 
rü^mt^).  3^r  lirc^lid^er  Sinn  fi^erte  i^r  ein  guteö  änbenfen  beim 
SSolfe;  SRatpcrt  üon  @t.  ®aQen  tt>ci|  öon  i^rer  lebenbi^en  X^eilna^mc 
am  ©c^idffal  be^  SlofteriS  SReic^cnau  ju  erjä^lcn  *) ;  tn  ©emeinfc^aft 
mit  i^rem  Wniglic^en  ®ema^l  befc^enfte  fie  @t.  S)enig  mit  Äir^en 
im  SSeltlin*^),  bie  Abtei  ©t.  SWartin  in  lourö  mit  ®ütern  in  Ober* 
ttalien*);  ebenfo  bie  einft  t)on  Söntg  Siubpranb  erbaute  Äirc^e  be§ 
\),  Änaftafiu^  in  ©orte  DIona  mit  einer  SlltarbcdEe'für  ben  ?lltar 


1)  »flt.  unten  @.  452  i«.  U 

«)  ««  ^t  m  ber  ©robWrift,  Poet  Lat  aev.  Carolin.  1,  58,  v.3— 16|: 
Hie  regina  iacet  regi  praecelsa  potenti 

Hildegard  Rarolo  quae  bene  nupta  fuit.« 
Quae  tantum  clarae  transcendit  stirpis  alumuos 

Quantum,  quo  ^enita  est,  Indica  gemma  solum. 
Huic  tarn  clara  fuit  florentis  ^ratia  formae, 
Qua  nee  in  occiduo  pulchnor  ulla  foret. 
Cuius  haut  tenerum  possint  aequare  decorem 

Sardonix  Pario,  lilia  mizta  rosis. 
Attamen  hanc  speeiem  superabant  lumina  cordis 
Simplicitas(}ue  animae  interiorque  deeor. 
<  Tu  mitis,  sapiens,  solers,  ioeunda  fiiisti, 

Dapsilis  et  eunctis  condecorata  bonis. 
Sed  quid  plura  feram?  cum  non  sit  grandior  ulla 
Laus  tibi,  quam  tanto  eomplacuisse  viro! 
DQl.  ebb.  @.  631;  H,  68ä 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c. :  domna  ac  bene  merita  Hildegardis  regina ; 
Poet.  Lat  I,  107  (ifh,  I,   14.  In  paUio  altaris),  v.    5—6:   Hild^rda   pio 
cum  quo  regina  fidelis —  Actibus  insignis  mentis  amore  dedit;  Walahfrid. 
IStrab.  Visio  Wettini,  v.  811  ff.,  ibid.  U,  329,  toon  ®croIb: 
Hie  vir  in  hac  patria  summa  bonitate  nitebat, 
Moribus  egregius,  verax,  mansuetus,  honestus: 
Cui  regina  soror  Hludowici  cara  genetrix 
Hildigardis  erat,  parili  bonitate  venusta. 
9(nefboten,  toti^t  tbeitö  StatVii  innige  bliebe  xvl  ^.,  tbeild  ibr  n)etblt(bed  2:Ta(bten 
na^  Anflug  bartbun  fouen,  beim  Monachus  Sangallensis  I,  4.  13,  Jaff^  IV, 
634  f.  (ut  est  omnium  consuetudo  feminarum,  ut  consilium  suum  et  Yotum 
virorum  decretis  praeponderare  velint  etc.).  642  (f.  unten  ob.  H,  j.  3-  799); 
togl  aucb  HS,  ©.  675—676.    S.  o.  SlanFe,  ffieltgefcb-  V,  2,  @.  245  etjöbtt»  ^«6 
Statt  beim  £obe  biefer  (&tmäfflm  „fd^n^cre  2:^ränen  jwifcben  ^c^üb  mib  <^n>ert 
berabftelen"  —  wir  fönnen  rndji  erfeben,  mdf  welcber  OueHe.    8at.  jebwb  Cod. 
Carol.  83,  Jaflfö  IV,  251  f.,  wie  au(b  ?apfl  ^abrian  ba«  «nbenfen  twtbeQarb'«  ebrte. 
*)  Casus  s.  Galli,  c.  8,  <St.  ©Quer  iWittb.  i^ur  baterl.  Q^df,  XÜI,  14—15; 
bgl.  Sflettberg  II,  122;  oben  @.  442  i«.  7;  @.  443  9^.  1. 

^)  Jaffd,  Reg.  Pont  ed.  2  a  iRr.  2443;  Leg.  Sect  V,  501  9hf.  8:  SWübl- 
ba<ber  9hf.  177;  oben  @.  221  9?.  2. 

«)  aiWbtbac^er  ^Rr.  163;  bgl.  oben  e.  193  ^.  4 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Xt>))  ber  Stm^ia  ^ilbegorb.  451 

bc8  \).  $etru§^).  8luc^  bie  ©rünbung  ober  lücnigftcnö  bic  reiche 
^tuSftattung  bcö  Älofterg  Kempten  ift  t^r  jpätcr  äuflcfc^ricbcn  iDorbcn, 
aber  mit  Unrecht  2);  ri^tig  ift  nur,  baß  ^ilbegarb  in  Äcmptcn  bie 
©ebcine  beg  \).  ©orbianuö  unb  \),  ©pimac^uö  ^atte  beifefeen  (offen  ^). 
a»it  ber  \).  Seobg^t^a  (Seoba),  ber  «ebtifftn  bed  Älofterg  »ifc^of^^ 
^eim  an  ber  S^auber,  ber  SSertoonbten  unb  greunbtn  be^  Sonifas  *), 
ftanb  bie  ftönigin  in  engem  unb  häufigem  SSerfe^r,  \af)  fte  rae^r^ 
matö  am  §ofe  bei  ftd^.  Am  liebftcn,  jo  Reifet  ed,  ^ätte  ^tlbegarb 
bie  Seobg^t^a  beftänbtg  um  ftc^  gehabt,  um  fi^  an  t^ren  äßorten 
unb  il)rem  SBcifpiel  ju  erbauen.  Slber  Seobg^tlja  üerabfc^eutc  ba^ 
lärmenbe  S^reiben  beö  $ofeg,  obmo^I  au^  bie  ®ro§en  unb  nament^ 
lic^  bie  Sifc^öfe  i^r  bie  größte  ^oc^ad^tung  erwiefen  unb  auf  i^ren 
SRat^  je^r  tjiel  ©ewid^t  legten,  ©anj  furj  t)or  i^rem  S^obe*),  ate 
ber  $of  in  2l(^en«)  ttjar,  lub  ^ilbegorb  fie  noc^  einmal  ^u  fic^, 
um  Die  fromme  greunbin  no^  einmal  ju  fe^en,  unb  Seoog^tlja, 
bie  bamalö  in  ©c^orng^eim  bei  ÜKainj  tt)o^nte  '^),  folgte,  roenn  auc^ 
ungern,  in  Siücffic^t  auf  bie  alte  greunbfc^aft  ber  Sinlabung  ber 
Äönigin.  Jßon  berfelben  mit  gewohnter  greunblic^feit  unb  ®üte 
empfangen,  liefe  fi^  Seobgjt^a  boc^  »ieber  ni^t  galten,  fonbern 
na^m  üon  i^rer  ^o^en  ©önnerin  auf  Siimmertoteberfe^en  ben 
järtlic^ften  Slbfc^ieb «).  Sßon  ^ilbegarb'ö  ÜRilbtf)ätigfeit  gegen  Arme 
unb  Äranfe  erjä^lte  man  fic^  rfi^renbe  Seifpicle^). 

1)  Poet.  Lat.  I,  107;  ügl.  oben  e.  450  iR.  3.  —  Ucbriaenfl  lieg  Äonig 
^^m  t)on  ^tcdkn  ^er^etc^nifTe  ber  feiner  SCIutter  überg^enen  ®üter  aufnehmen, 
Pippini  capitulare  c.  790  c.  14,  Capp.  I,  201  (De  rebus  quae  Hildegardae 
reginae  traditae  fnenuit  volamus  ut  fiant  descriptae  per  oreves,  et  ipsae 
breves  ad  nos  fiant  adductae;  DflL  baf.  91.  6.  7  unb  unten  <S.  468  9l.  5; 
f.  au4  RespoDsa  missis  data.  826.  c.  8,  Capp.  I,  314). 

«)  3n  »etreff  be«  m^ntn  f.  ©ide!  II,  395;  3Rü^lba*er  i».  157:  gorf^ungen 
jur  beutfdjen  ©efö^.  XXI,  230  ff.  (t).  ?flugf-©armmg) ;  Le  Cointe,  VI,  233;  «ett- 
berg  II,  131  f.;  über  angebliche  SBobttbaten  unb  @d^entungen  ^Ubegarb'd  für  Otto« 
beuem  Chron.  Ottoburan.  SS.  XXIII,  612;  614;  über  boÄ  SWörd^en  öon  §ilbe^ 
gorb  unb  Äorl'«  unebenbürligem  ©ruber  Xolanb  Seibnij,  Annales,  I,  108;  Le 
Cointe,  VI,  232  f. 

°)  SSemgfleniS  nacb  einer  oQerbingd  niAt  ganj^unbebentlicben  Urlunbe  Submig'iS 
bc»  gfr.  üom  1.  ©eptcmber  839;  ©idel  L.  867;  ami^lbat^er  9h:.  967;  Mabillon, 
Vet.  Analect.  nov.  ed.  @.  448.  —  ^ierin  mag  ber  Äeim  ber  Crfinbung  liegen. 

*)  «gl.  au4  bie  Stetig  über  fle  in  ßrabar«  SWart^rologium  jum  28.  &tipt 
(S)ümmftr,  in  gorfc^.  5.  beutfc^en  ®ef(^.  aXV,  199-200). 

^)  ?eoba  flarb,  »ie  e«  f^eint,  28.  ©eptentber  782,  ügl.  oben  @.  427  9^.  2. 

«)  GKn  Äufentbaü  bc»  ßof3  in  ^ä^m  in  biefer  3eit  \ft  nic^t  bezeugt,  ügl.  oben 
@.  433  m.  2. 

')  »gl  oben  @.  427. 

8)  Rudolf,  vita  Leobae  c.  18.  20,  SS.  XV,  129.  130;  t)gl.  anä)  Slettberg, 
n,  337;  öa^n,  ©onifaj  unb  2ul  e.  140—141 


*)  vgl.  bie  (grjäl^mng  in  ber  Vita  s.  Gertrudis,  unter  ben  Miracula,  Appen- 
dix 1,  über  bie  oon  ber  Äönigin  einem  armen  Wip<)e(]^aften  SWabtben  ermiefenen 
©ol^ftbaten,  Acta  SS.  BoU.  17.  Mart.II,  599;  ogl.  auc^  Le  Cointe,  VI,  228  ff., 
unb  über  bic  «bfaffung  fowie  bie  ©laubwürbigfeit  ber  üon  ©onnett  («nfdnge  be«  Fa- 
rofmgift^  ^aufe«  @.  151  f.)  mit  Unrecht  für  betrügerif*  unb  ganj  ung!aub»ürbig 
erHärten  Vita  bie  ©emerfungen  in  ben  Act.  SS.  1.  c.  @.  593;  ©irfc^,  De  Sige- 
berti  Gemblacensis  vita  et  scriptis,  0.  64;  ffiattenbac^  2)®D.  5.  Kufl.  I, 
122  SR.  1. 

29* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


452  783. 

I)cr  ftönigin  folgte  t^r  jüngftcö  Äinb,  ebenfalls  ^ilbegarb  flc»^ 
^et^cn,  binnen  furjcm  im  S^obe  na^,  faum  40  Jagc  alt*). 

Äarrs  Slufbruc^  nac^  ©ac^fen  roat  burc^  bie  S^obeSfäBc  in 
feiner  gamilie  öerjögert  ttjorbcn;  nac^bcm  aber  bie  Seifefeung  üor^ 
über  toax,  f^eint  erna^  einer  5Rad|ric^t  unöertt)eilt  ben  ^Jelbjus 
angetreten  ju  ^aben*),  Ȋ^renb  bieg  na^  einer  anberen,  jeboc^ 
wafjrfd^einlic^  nic^t  alaubiDÜrbigen,  frü^efteng  im  Suni  gefd^a^^). 
(gg  ttjar  tt)o^l  tjer^ältnifemä^ig  no(^  frü^'  im  Sa^re,  aber  ber  Auf' 
ftanb  in  Saufen  mu§  fo  fc^neß  unb  gefä^rlic^  um  fi^  gegriffen  ^aben, 
ba§  Äarl  ni(^t,  toie  gewö^nli^,  ben  SInfang  beö  ©ommcrö  abwartete, 
fonbern  ttjo^l  fo  rafc^  mt  mögti^  aufbrach*).  6r  fjatte  nic^t 
einmal  Qtxt  gehabt  feine  SRüftungen  ganj  ju  oollenben;  er  na^m 
öon  feinen  Xruppen  mit  fo  Diele  fic^  unterbeffen  um  i^n  gefammelt 
Ratten;  ein  I^eil  beS  $eereg,  nac^  einer  Stngabe  ju  fc^Iiegen  fogar 
ber  größere,  rücfte  it)m  crft  fpäter  nac^*).  SRitten  im  fianbe 
ber  ©ngern,  am  norböftli^en  gu§e  bed  DSninggebirgei^,  an  einem 


M  Paulus  Diaconus  1.  c.  @.  265  unb  bie  (S^robfc^nft  Don  i^m  auf  bie 
junge  ßilbegatb,  Poet.  Lat.  I,  59—60,  »onac^  fie  !oum  40  Sage  alt  würbe. 

^)  9^anilid^  na4  bem  ^eric^t  ber  Annales  Einhardi^  1.  c. :  Cuius  funeri 
cum  more  solemni  iusta  persolveret,  in  Saxoniam,  sicut  dispositum  habebat, 
duxit  exercitum ;  »gl.  bagu  bie  oorange^enben  SBorte  in  ber  @teue  o.  <S.  449  9?.  1. 
Seil  bie  Ann.  Laur.  mal.  Don  oorouisge^enben  Süifhmgen  StcaVii  nichts  fagen, 
fok^e  über4au)}t  )u  leugnen,  mte  burc^  'Stank  gef^iel^t,  3^^  ^^i^i^  ^-  ^^^f  ^^^^  ^^ 
aenügenber  ®runb  Dor.  ^ie  Urfunbe  kcaVii  bom  1.  SD^^ai,  morin  er  )um  @eelen^ 
fetner  (S^emo^lin  bie  ^xUa  Camnittum  ((S^inot)  an  @t  9lmulf  in  SReQ  f^enft, 
ßouquet,  V,  748  f.;  ©idel  K.  99,  «nm.  e.  257—258;  aWiUjIbai^er  i«r.  253,  ifl 
Part  überarbeitet,  mie  benn  im  2)atum  neben  ben  Slegierungdiabren  au^  no^  nad^ 
ben  Sauren  ber  Snbiction  unb  Sncamatton  ge^äb^t  wirb.  Miibülon,  De  re  diplom. 
@.  190;  Annales  II,  265,  ber  fonfl  bie  Urfunbe  unanfechtbar  fUtbet,  gibt  aUa* 
bing0  )u,  bag  anbere  Seifpiete  ber  3^^^tg  nac!^  Sauren  ber  Sncomotion  in  biefer 
^t  in  ben  Urtunben  ft4  nic^t  finben,  glaubt  aber,  im  ^nbenfen  an  feine  eben  Der« 
frorbene  ©emal^lin  möge  jtorl  in  biefem  Saue  an  bie  J(an}leiformeIn  ft(!^  nic^t  ftotg 
gebunben  ^aben,  unb  will  bie  Urtunbe  gelten  laffen.  9lber  babun^  toirb  bie  Sbigobe 
Der  Sncamation  bo<i^  nic^t  wirflid^  erttärt.  3<^f4r  minbeflend  Derba^tig  ift  au(^  bie 
@(!^enhing  ber  ^ilbegarb  felbfl,  Dom  18.  ^aq^,  bei  Calmet,  Histoire  ae  Lorraine, 
I,  preuves  @.  292;  DgL  Hist  s.  Amulfi  Mett  1.  c.  @.  586. 

8)  Ann.  Mosellan.  SS.  XVI,  497:  et  Berta  obiit  6.  Id.  lunii  (8.  Suni). 
£t  postea  domnus  rex  perrexit  in  Saxonia;  Ann.  Lauresham.  SS.  I,  82. 
—  vlaä)  anberen  ^adinä)ten  fiel  ber  3:obei»tag  ber  jtönigin  i^ertraba  bagegen  auf 
ben  12.  ober  13.  JJuli,  f.  unten  @.  458  i».  1. 

*)  2)tefamp,  SBBibufinb  @.  29  ^.  1  meint:  wobl  gegen  dhtbe  Wlcd;  Sttnt^let, 
Rorfci^.  XII,  378:  (Jnbe  SWai  ober  Dielleic^t  au^  «fl  imj&nl  —  S)en  bamaligen 
Aug  na(i  6a(^fen  erwähnen  auc^  Fragm.  Bem.  SS.  XlII,  30;  Ann.  Petav. 
SS.  1, 17 :  Ann.  Guelferb.,  Nazar.,  Alam..  Sangall.  mai.,  SS.  I,  41 ;  @t  ©aller 
anittb.  XIX,  237.  271:  Renting  zweifelt  fretli^,  ob  ^ier  wegen  beiS  cede  facta  an 
bad  etrafaeri(^t  ju  «erben  (782)  ju  benlen  fei;  Dgl.  inbeffen  o.  e.  483  W.  8. 

^)  ^gL  bie  ©teflen  ber  Ann.  £inh.  etc.  unten  @.  454  9^.  2.  3.  ^SlaA  ben 
Ann.  Laur.  mai.  cum  paucis  Francis  ad  Theotmalli  pervenit.  Steonlic!^ 
brftcfen  fi4  biefe  ^a^^er  and)  bei  anberen  (S^elegen^ten  au9:  Dgl.  769,  SS.  I, 
146,  oben  ©.  44  W.  2  unb  unten  «jcur«  III;  ogl  jeboc^  Äentjler  a.  a.  D.  @.  379 
unb  aRü^lbac^er  6.  95.  Ann.  Nazar.  fagen:  cum  agmine  Francorum;  Ann. 
Petav.:  commoto  exercitu;  Ann.  £inh.:  in  Saxoniam  .  .  .  duxit  exercitum 
(oben  ^,  2);    Ann.  Mosellan.  unb  Lauresham.  fogar:   cum  exercitu  magno. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Steffen  bei  3)etmolb.  453 

Orte  I^cotmalli,  bcm  fpätcren  Dctmolb  an  ber  aScrrc,  begegnete  er 
ben  @a(|feit^).  @i^  lotn  jur  Q6)la6)i,  ou^  melc^er  naä)  ben  Slngaben 
ber  annaltften  bie  gronfen  ate  ©teger  ^rborgin^en;  bie  aRcl)rja^I 
ber  ©ad^fen,  mele  laufcnbc  foDen  gefaßen,  nur  etne  geringe  finja^l 
burci^  bie  tjlu^t  entf ommen  fein  *).  ÜRan  barf  ebcnf o  ttjenig  baran 
^meifeln,  ba§  ^ier  bei  ©etmolb  eine  förmliche  gelbjc^lad^t  ftattfanb'), 
roie  baran,  baß  bie  granfen  einen  loirflic^en  ©ieg*)  in  berfelben  er- 


')  luxta  montem  aui  Osneggi  dicitur  in  loco  Theotmelli  nominato 
fa^t  (Sm^arb  in  bec  Vita  Karoli,  c.  8;  Ann.  Laur.  mai. :  Theotmalli;  Ann. 
Einh.:  in  eo  loco  qui  Theotmelli  vocatur;  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  850; 
Thiotmellie;  Ann.  Mett.  SS.  XIIL  30:  Theutmalli;  Ann.  Quedlinb.  SS.  III, 
38:  Thiatmelli;  Ann.  Altahens.  SS.  XX,  783:  Thietmelli;  Annales  Petav. 
^aben:  circa  flumen  Visera.  (Sd  ifl  bie  erfte  (Snoa^nung  bed  [)}ateren  ^et« 
ntolb,  boc^  braucht  t»  bantatö  nod^  fein  bewohnter  Ort  gewefen  ^u  fein.  9$ie(me^r 
IPOT  ed  in  biefer  Qdt  mo^I  nnr  erfl,  vo(a  bie  atte  Se}eic^ming  bebeutet,  ein  ^tt» 
famm(unadort,  ein  ^BlaUuS,  eine  2)ing{}ätte  bed  $olfed,  ber  bann  aud)  fpAter,  aI0 
an  ber  (öteKe  ein  berool^nter  Ort  entftanb,  ber  alte  9^ame  blieb  (ügl.  ffiaift  L  3.  %iff. 
@.  345  W.  8;  Äentjler,  gorf(^.  XII,  378  ^.  4);  benn  2)etmo(b  ifl  baffelbe  wie 
Theotmalli.  2)ag  bie  !^eutung  t)on  Theotmalli  auf  bad  l^eutiae  2)etmoIb  feinem 
ßweifel  unterliegt,  bemerfen  anc^  ^eug  unb  gatfmonn,  Sip^^if^e  SRegeßen  I,  @.  50. 

^  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  Ibi  Saxones  praeparaverunt  pugna  in 
campo,  qui  viriliter  domnus  Carolus  rex  et  Franci  solito  more  super  eos 
inruentes  [et  Saxones  ter^a  vertentes],  et  Domino  auxiliante  Franci  vic- 
tores  extiterunt.  Et  ceciait  ibi  maxima  multitudo  Saxonum ,  ita  ut  pauci 
fugam  evasissent  Et  inde  cum  victoria  venit  suprascriptus  gloriosus  rex 
ad  Paderbrunnen  .  .  .  SCe^nlic^  bie  Annales  Einhardi,  tvo  ber  xampf  mieber« 
^olt  a]&  proelinm  begeidnet  ifl:  commissoque  cum  eis  proelio,  tanta  eos  caede 
prostravit,  ut  de  innumerabili  eorum  multitudine  perpauci  evasisse  dicantur. 
—  Ann.  Sithiens.  SS.  XIII,  36:  Carlus  Saxones  duobus  magnis  proelüs  vicit, 
inmensa  eorum  multitudine  interfecta;  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350. 
Ann.  Petav. :  et  concitaverunt  praelium  circa  flumen  Visera.  Ann.  Mosellan. : 
et  rebellantibus  illis,  commissum  est  bellum,  et  ceciderunt  exparte  Saxo- 
num multa  milia;  Ann.  Lauresh.;  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  229,  in  ^egug 
auf  beibe  ^lad^itn:  et  multa  milia  interfecta.  Ann.  Guelferb.,  Nazar., 
Alam.,  San^ll.  mal.:  cede  facta  (bgl.  oben  @.  452  91.  4).  $on  einem  ent* 
f(!^iebenen  ^ege  fpric^t  auc^  (Sin^arb,  V.  Karoli  1.  c:  His  duobus  proeliis 
hostes  adeo  proiiigati  ac  devicti  sunt,  ut . . .  2)er  Poeta  Saxo  erjä^It  bon 
«inem  feigen  Sfcingen  bei  !S)etnio(b  unb  t)on  ben  bafelbfl  feiteniS  bed  jionig«  erlittenen 
93erluflen;  allein  er  ^at  flcb  bied  mobt  t^eitd  fo  ausgemalt,  t^eild  aud  bem  3ufammen* 
bange  ber  (greigniffe  gefcbloffen,  1.  II,  v.  101—104  (oorber  eine  ?ücfe).  113—114, 
jm  IV,  561-562. 

^)  2)er  fog.  Sorfc^er  SCnnalifi  rebet  ^mor  nur  bon  menigen  g^anfen ,  bie  ^arl 
bei  fl(!^  ge^t  (ogL  oben  @.  452  91.  5)  unb  mit  »elti^en  er  ben  @ieg  gewonnen 
^obe;  ed  i^,  atö  b^tte  jtarl  bon  ber  grogen  ^udbe^nung  bed  Kuffianbed  faum  ttxoai 
^emugt,  als  bötte  er  geglaubt  mit  einer  ^anbboU  Seute  i^n  nocb  in  ber  (£ntfh^ung 
bämpfen  )u  lönnen,  M  »äre  ed  bei  ^etmolb  ^u  einer  förmlicben  ^lad^t  garniert 
^eSommen,  fonbcm  nur  gu  einem  glttdlid^en  ^anbfheic^  Start»  gegen  bie  überrafcbten 
unb  no(^  mit  ben  Vorbereitungen  jum  Stampft  befcbaftigten  @ocbfen.  @o  Sdanfe, 
3iir  Äritif,  @.  425  f..  tnbem  er  aulft^liegtic^  ben  Annales  Laur.  mai.  fojgt,  ben 
^eric^t  ber  Annales  Einhardi  nicbt  gelten  (äffen  »id.  %ber  gerabe  bei  ^tadfU 
berichten  jeigt  ^ä)  bec  Sorfc^er  «nnaöp  weit  weniger  juberloffia  ate  ber  onbere.  — 
Sle^nli(^  wie  Slanfe,  ©.  b.  @pbel,  Ä.  ^iflor.  ©djriften  III,  24,  wä^enb  Äen^ter, 
gorfc^.  XII,  379  91  1.  380,  f«^  gegen  Sianfe  wenbet. 

♦)  Wlan^t  glauben,  bog  oon  einem  wirfliAen  ©iege  ber  granfen  bei  2)etmo(b 
faum  bie  «ebe  fem  fonne:  fo  9Köfcr,  D«nabrüdifc^e  ®eWi(bte,  I,  203;  §egewif(^, 
@.  185;  ?uben,  IV,  338;  ^ettberg  II,  387.  389;  Martin  11,  298  u.  o.;  wogegen 


Digitized  by  VjOOQ IC 


454  783. 

ranaen.  ©in^arb  ^ebt  gcrabc  ^eröor,  ba§  bcr  Sönia  bort  äum  crften 
Wlal  lüä^rcnb  beS  ganscn  ^cgc^  in  flrö§crcr  gclbjt^Iacöt  gegen  bic 
©ac^fcn  fämpfte  ^),  unb  ^otte  Äarl  babci  aud^  nur  einen  2:f)cil  feinet 
§eereö,  öieöeic^t  fogar  ben  Heineren  bei  fi^,  \o  tt)irb  baburc^ 
ttjeber  biefe  Angabe  ©in^arb'g  noc^  bie  übrigen  Sßac^ric^ten  bcr 
üuellen  über  ben  tjon  bem  Äönige  errungenen  Srfolg  roiberlegt. 
aßerbingg  rüdte  Äarl  na^  biefem  Äampfc  nic^t  ttjeiter  in 
©ac^fen  bor,  ^onbem  jog  fic^  nac^  ©üben  auf  bie  anbere  ©eite 
beö  ©ebirgcg  Aurüd,  ttjie  bie  fog.  (gm^arb'fc^en  Slnnaten  fic^  auö* 
brücfen^).  @rft  in  5ßaberborn  machte  er  ©alt,  um  bort  bie  9Ser* 
ftärfungen  an  \x6)  au  jie^en,  ttjelc^e  er  noc^  aug  bem  fränfijic^cn 
9ieic^  ertt)artete^).  unterbeflen  ttjaren  bie  ©a^fen  in  norbn)eftüc|er 
9iid|tung  am  Slorbranbe  bei^  ®ebirggjuge§  f)in  loeiter  gerüdt  unb 
Ratten,  jc^on  auf  toeftffilifc^em  SBobcn ,  am  gluffe  §afc  SluffteHung 
genommen,  ©obalb  ba^er  bic  fränftfi^en  Siruppen,  tocld^c  Äarl 
nod)  criüartct,  in  5ßaberborn  bei  it)m  eingetroffen  toaren,  brad^  er 
auf,  ben  ©ad^fen  entgegen.  @^  lägt  ftc^  oermut^en  unb  mxb 
burd)  feinen  nac^  bcr  ©c^Iac^t  an  bcr  §afe  unternommenen  ^wft 
an  bic  Sfficfcr  unb  (£Ibe*)  beftätigt,  baß  feine  Slbpc^t  loar  mitten 
bur^  ©at^fen  ftinburc^  big  an  bic  öftlic^c  ©renjc  bcö  Sanbc^  ju 
sieben  unb  fo  feine  ©errfc^aft  überall  ttjicbcr  feft  ju  begrünben; 
aber  bic  2(ufftcIIung  bcr  ©ac^fen  an  bcr  $afc  bro^te  bie  S)urc^^ 
fü^rung  biefcö  ^lancö  ju  burc^frcusen.    Äarl  fonnte  nic^t  weiter 

Scibnij,  Annales  1, 108  f. ;  Älcinforgen,  Ätr(!^cngef4t^tc  tooa  SBcflp^den,  I,  170;  La 
Bru^i-e,  I,  202  u.  a.  toon  einem  ©iegc  StaxV»  fpreij^ai.  3lu(^  SJWi^lbac^cr,  (S.  95—96^ 
nimmt  einen  »irfltc^en  ^eg  an,  l^ält  jeboc^  für  ma^rfc^einlic^,  baß  andf  bie  f|ran!en 
bebentenbe  ^erlufle  editten;  in  le^terer  ^inftc^t  togl.  rndf  ^en^Ier  a.  a.  O.  @.380; 
2)ietamp,  ©ibufinb  @.  28—29  u.  o.  9^.  2. 

^)  Vita  Karoli,  c.  8:  Hoc  hello,  licet  per  multum  temporis  spatium 
traheretur,  ipse  non  amplius  cum  hoste  quam  his  acie  conilixit,  semel  iuxta 
montem  q^ui  Osneggi  dicitur  in  loco  Theotmeüi  nominato,  et  iterum  apud 
Hasa  fluvium  .  .  .,  frcilidj  ni(^t  gan§  ri^tig,  togL  ^refe,  De  Einhardi  vita  et 
Bcriptis,  €$.  15  fomie  oben  <B,  225  f.  n.  834  Über  bie  Aämpfe  bei  !6runidberg  unb^ 
8ui)(4o(t 

^)  Ann.  Einh.  1.  c. :  Cumque  de  loco  proelii  ad  Padrahnmnon  se  cum 
exercitu  recepisset  atque  ihi  castris  positis  partem  exercitus,  quae  adhue 
de  Franda  venire  dehuerat,  operiretur,  audivit  Saxones  in  finibus  West- 
falaorum  super  fluvium  Hasam  ad  hoc  cougregari,  ut  ibi  cum  eo,  si  ve- 
nisset,  acie  confligerent  Quo  nuntio  commotus,  adunatis  quae  tum  ad  se 
venerant  quasque  ante  secum  habehat  Francorum  copiis  .  .  .  Tlcai  barf 
inbeffen  ben  Itudbrucf  se  .  .  .  recepisset  nic^t  in  ber  SBeife  urgiren,  mie  ed  oft 
geWe^  ip  (ogl.  bagegen  auc^  Slanfe  o.  o.  D.  @.  425—426,  bem  @^6et  a.  a.  O.  @.  24 
fic^  anf^Itegt).  2)en  %n\a%  jum  9{üd^uge  bot  nur  bie  numenf(^e  e^mfid^e  ber 
fronfifc^en  STruppen,  bie  ^tot^menbigfeit  n4  niit  ben  übrigen  gu  vereinigen,  nic^t 
etwa  bag  ber  Aönig  bei  2)etmoIb  gefcblagen  wav:  ügl.  J^entsler  a.  a.  u.  <^.  S19 
^.  1;  380  91.  4. 

8)  35g(.  bie  ©teile  in  ber  toorigen  %}it.  ^aö)  ben  Ann.  Laur.  mai.  ^tte 
^arl  über^ouipt  erfl  l^icr  fein  ^eer  herangezogen,  na^bem  er  bei  2)etmo(b  nur  cum 

gaucis  Francis  gefampft  ^atte:  Et  inde  cum  victoria  venit  ...  ad  Pader- 
runnen,  ibi  coniungens  exercitum  suum.  —  Fragm.  Bern.  SS.  XIII,  30: 
Inde  itinere  coepto  rex  ad  Patrebrunnam  pervenit  adunatoque  et  aucio 
exercitu 

♦)  ®gi.  unten  @.  457  9f?.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@teg  Äorr«  an  ber  ^afe.  455 

in  baöSnncrc  ©ac^fcn«  l^incinrüden,  \o  lange  ein  fö^ftf^ei^  ^ccr 
noc^  in  ffieftfalen  ftanb  unb  i^n  im  afiürfcn  bebro^te^);  er  mußte, 
obaleid^  er  [xdj  bereite  in  ©ngern  befanb,  m6)  SBcftfalen  jurüct 
gefen  unb  junät^ft  bic  ©ad^fen  an  ber  §afc  aujfuc^en.  (St  mug 
mit  möfllid^ft  großer  ©c^ncÖigfeit  feine  SBettjegungcn  auggefü^rt 
^aben,  benn  fc^on  einen  SWonat  unb  toenige  läge  nad^  ber  ©c^lac^t 
bei  5E)etmoIb  ^)  ftanb  er  i^nen  ou  ber  ^afe  auf^  neue  gegenüber 
unb  lieferte  i^nen  eine  jttjeite  ©c^Iad^t,  bie  mit  einer  tjouftänbigen 
SRieberlagc  ber  ©ac^fen  enbijjte.  SSiele  Xaufenbe  t)on  ©a^fen 
fielen,  noci^  »eit  me^r  afö  tn  ber  erften  ©c^la^t,  fagcn  alte 
ännalen;  Diele  ttjurben  gefangen  genommen,  eine  reiche  SBeutc  ge* 
mat^t*).  Sin^arb  bemerft,  burc^  biefe  beiben  ©c^taiten  feien  Sie 
©aclfen  fo  öoBftänbig  niebergeft^lagen  ttjorben,  baß  fie  fpäter  ben 
Äönig  ttjeber  ^erauöjuforbern  noc^,  »enn  er  t)on  felbft  fam,  i^m 
aud^  nur  SGBiberftano  ju  leiften  lüagten,  außer  in  gebedter  unb 
tjerfc^aujter  ©tellung*).    Ueber  ben  Äampfplafe  finb  genaue  5Ra(^* 


*)  (Sd  fann  ^metfel^aft  fein,  ob  boiS  fäc^ftft^e  $eer  an  ber  ^fe  baffelbe  mar, 
boiS  Staxi  fc^on  bei  ^etmotb  gegenüberflanb,  nur  e»a  burc^  meiteren  S^UQ  oerftärft; 
ober  ob  ed  ein  neued  ^eer  mar,  bo^  flc^  in^mifc^en  in  SBeßfalen  gefammelt  Se^tered 
be^au|}ten  gmict,  bei  <ö4toffer  unb  «crc^t,  2lrd^io  IV,  298.  unb  2)iefanq),  Sibuhnb 
@.  28  W.  2,  md)  benen  Äart  bei  2)etmolb  mit  ben  OPfalen  unb  Cngem,  an  ber 
^fe  mit  ben  SDßeflifalcn  fSrnpfte;  Äenfeler,  gorf(^.  XII,  380  9J.  3;  381—382,  nod^ 
bem  bei  2)etmoIb  ein  pttt  ber  (Sngem,  an  ber  $afe  ber  Sttm  ber  SSeftfalen  ge« 
^(aaen  mürbe,  unb  Seibni^.  Annales  I,  109,  nac^  melt^em  Staxi  an  ber  ßafe  bie 
SBefIfalen  unb  Sn^em  {t(^  gegenüber  ^atte.  2)ie  OueOen  bieten  jebod^  für  fold^e 
Unterfdtfdbungen  !emen  9n^aItS)}unft;  nur  fooiel  erbeOt,  bog  bie  «Sac^fen  na^  ben 
großen  SSerü^en,  bie  fie  in  bem  Sreffen  bei  2)etmoIl)  erlitten  Ratten,  i^re  ^treitfroftc 
crgänjten  (ogt.  unten  ?lnm.  3). 

^)  Einh.  V.  Karoli  8:  uno  mcnse,  paacis  quoque  interpositis  diebus 
(Ogl.  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  106,  Jaff6  IV,  562:  Transierun tque  dies  pauci, 
mo  mo^I  bie  Vita  Karoli  benuöt  ijl);  Äenfeter  @.  882  91.  2  oermut^et:  im  3uli; 
2)iefamp  ©.  29  iR.  1 :  im  3um  (?)  ober  3uii. 

8)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  164:  Et  perrexit  ubi  iterum  Saxones  se 
coniunxerunt,  ad  fluvium,  cuius  vocabulum  est  Hasa.  Ibi  iterum  pugna 
inita,  non  minor  numerus  Saxonum  ibi  cecidit,  et  Domino  auxuiante 
Franci  victores  exliterunt;  Ann.  Einh.  SS.  I,  165,  meldte  naä)  ben  oben 
(@.  454  9i.  2)  angeführten  ©orten  fortfahren:  ad  locum,  ubi  congregati  erant, 
sine  dilatione  profectus  est,  congressusque  cum  eis,  eadem  qua  et  prius 
felicitate  dimicavit.  Caesa  est  eorum  infinita  multitudo  spoliaque  direpta, 
captivorum  quoque  magnus  abductus  est  numerus;  Fragm.  Bem.  SS.  XX, 
30:  inde  (oon  ^aberbom)  proficiscens,  super  fluvium  Hasa  castra  posuit 
In  quo  loco  Saxones  iterum  recuperatis  viribus  pugnam  committunt 
cum  Francis;  sed  suis  fidelibus  Dominus  victoriam  tribuens,  pinrimi  Saxo- 
num in  eo  bello  sunt  prostrati;  Einhardi  Vita  Karoli  8:  et  iterum  apud 
Hasa  fluvium.  His  duobus  proeliis  hostes  adeo  proflieati  ac  devicti  sunt,  ut 
.  .  .;  Ann.  Petav.  SS.  I,  17:  secus  fluvium  Assa;  Ann.  MoseU.  SS.  XVI, 
497 :  et  iterum  bellum  commissum  est,  et  pugnaverunt  Franci  cum  Saxone«, 
et  opitulante  gratia  Christi  habuerunt  victoriam ;  "  et  ceciderunt  de  parte 
Saxonum  etiam  multa  miiia,  plurima  quam  antea.  Et  per  gratia  Dei 
Victor  reversus  est  in  Francia;  Ann.  Lauresh.;  ogl.  auc^  oben  @.  458  9J.  2. 

*)  Vita  Karoli  c.  8,  ogl.  inbeg  Äen<jler  a.  a.  O.  @.  381  unb  unten  jum 
3o^  784. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


456  783. 

richten  nic^t  erhalten  ^).  (£r[t  fpäterc  9iac^ric§tcn  geben  bafür 
eine  Sn^ö^e  in  bcr  unmittelbaren  9lä^e  t)on  Dönabrücf  auö,  ben 
©c^laflüorbcrbcrfl  ober,  mic  bcr  Ort  ^eute  ^ei§t,  bie  ÄIuö  auf  bem 
rechten  Ufer  ber  ^afe^).  ffiö  mag  fein,  bafe  bie  Ueberliefcrung 
JRcc^t  f)at,  bie  natürli^e  SBefc^affen^eit  beö  Drteö  mac^t  c3  fogar 
niabrft^eintic^^);  boc^  mit  ©eftimmt^eit  läj^t  fi^  barfiber  nid^t« 
entfc^eiben. 

©c^lüerlici^  na^m  ber  Äöni^  nac^  bem  ©iege  fid^  bie  Rtxt, 
ioflleid^  ju  neuen  fir^lic^en  ©mri^tungen  ju  fc^reiten.  ®ine 
ipäte  Uebertieferung  erjö^lt,  ba  in  bem  Äampfe  bei  3)etmolb  bcr 
6ieg  fic^  auf  bie  Seite  bcr  ©ac^fen  geneigt,  ^abc  Äarl  baö  ®e^ 
lübbe  gettian,  im  galle  ber  Sieg  fi^  i^m  juinenbe,  auf  bem 
Döning  eine  Äiri^e  ju  ftiftcn;  biefei^  ©elübbe  ^abe  er  nac^^er 
erfüllt,  fo  fei  bie  Äirc^e  ju  6t.  $ulp  erbaut  fo  genannt  toegen 
ber  bem  Jfönige  t)on  ®ott  geleiftetcn  ßilfe*)..  5)ie  ©efc^ic^te  toeife 
t)on  einem  folgen  SSorgange  nic^tö.  Sbenfo  »enig  ift  eine  ©pur 
bat)on  JU  finben,  bag  Sari  nac^  feinem  ©iege  ju  Dönabrüd  ein 
SBiöt^um  errichtet  ober  bag  er  auc^  nur  gerabe  bamalö  eine  ftird^e 
in  Ddnabrürf  erbauen  lie§,  baB  bamate  bie  Uebertragung  ber 
Sietiquien  ber  \)\),  ©riöpin  unb  ©ri^pinian,  neben  bem  §.  $ßetrug 
bcr  ©c^ufe^eiligcn  bcr  Sirene  oon  Dönabrüd,  ba^in  ftattfanb^). 


M  S^ot  über  bie  berfd^iebenen  ^ermut^ungeit  in  biefer  ^egie^ung  j^en^ler 
a.  0.  D.  @.  882  91.  1 ;  ©iefanH)  @-  29  9?.  1.  SWan  ^at  il^n  berlegt  in  bie 
@kgenb  bon  ^ramfc^e  ober  naä)  ®ocIelo^  ober  an  bie  ^afemttnbung ,  gmif^en 
Ouafenbrü(!  unb  ^afeUinne. 

2)  @.  bie  bon  SWöfer  I,  205  91.  c  angeführte  ©teile,  bie  iebod^  erjl  bem 
12.  3o^r^unbert  angehört  unb  anberc  burc^au«  fagen^afte  Sf^ac^ric^tcn  enti^ait.  gap 
tobxi\\6)  bamit  übercinpimmenb  ^etnric^  bon  ^erforb,  ed.  «Pott^ap  @.  32  f.;  f.  femer 
aud)  SBote,  Chronicon  picturatum  a.  786,  bei  Leibniz,  SS.  III,  289;  Äcntfcr 
a.  a.  D.  @.  382  9?  1.  Ueber  bie  Sage  be«  ©c^Iagborberbergeö  auf  bem  redeten 
Ufer  ber  $afe,  feine  ^bentität  mit  ber  Silu§  (oor  bem  ^errentei^dt^or  bei  Odnabrlkf) 
bgl.  aWe^er,  in  ben  SDiitt^eilgg.  be«  ^iflorifc^  »erein«  ju  D«nabrü(f  3.  3a^rg.  1853, 
@.  276  ff. 

8)  %l  roa^  aWofer  I,  148  f.  205.  267  f.  über  bie  ©ef^affen^eit  be«  mutl^* 
magfic^en  ^la^tfetbe^S,  über  ben  S3eg,  auf  bem  ftarl  nad^  Di^obrücf  oefommen, 
über  bie  Sage  DSnabrüCtö  an  bem  Sercinigunggpunft  mehrerer  groper  ©eer* 
firagcn  angibt. 

*)  S)ie  frü^e|!e  9^a(!^ri(^t  ^at  5Bote'«  Chronicon  picturatum.  bei  Seibnig, 
Scriptores  III,  285,  morin  ber  Vorgang  f(^on  jum  3a^  774  erjo^it  wirb:  bann 
Sllbert  Äran^,  Saxonia,  1.  2  c.  4;  atfo  erjl  im  15.  ^[a^r^unbert  pnbet  ft(^  bie 
^iac^ric^t,  mirb  aber  nod^  immer,  jule^t  nod^  bon  Ibc^,  m  ber  3eitfd)rift  für  ©eft* 
fateii,  ^Itüt  golge,  ©anb  10,  @.  105,  ate  ^iflorifc^  beglaubigt  wieber^oU.  Uebrigen« 
ifi  über  ben  Ort  ber  ^etle  Streit;  über  bie  berf(^iebenen  3lnft(^tcn  bgl.  ^euß  u. 
galfmann,  ?ippif(^e  Sflegeflen  L  @.  50. 

^)  Ueber  bie  borgeblic^e  (ferric^tung  be«  ©iit^um«  Odnabrüd  783  foroie  über 
bie  (Erbauung  einer  Äirc^e  bafelbfl,  bie  aber  ma^rf(^etnß(5  ni^t  gerabe  »a^renb  ber 
Unruljen  bon  783,  fonbem  fd^on  einige  3a]^  früher  fiattfanb.  bgl.  oben  @.  351  f.; 
über  bie  S3ere^rund  be«  ^.  ©rüpin  unb  ^.  (5ri«pinian  in  Dönabrüd  SWöfer  I,  278. 
(Sin  DÄnabrücfer  Äolenbar  auÄ  bem  12.  ober  13.  Sa^^unbert,  l^erauSgegeben  oon 
SUeeJjer  in  ben  aWitt^lungen  bc«  ^onfc^cn  «ercm«  ju  0«nabrücf,  4.  «anb,  1855, 
@.  108,  fefet  bie  !J:ran«lation  ber  |>eiliaen  jum  20.  Suni  an;  boc^  ^at  man  Fein 
ffitüit,  babei  mit  SWeper,  @.  115,  gerabe  boiS  JJo'^r  783  anjune^men.  Ueber  bie 
Eiligen  felbfi  bgl.  bie  Acta  SS.  Bell.  27.  lun.  V,  258. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3ug  biÄ  jur  (Slbe.  457 

SJiclmc^r  bejjab  fid)  Äarl  nac^  bcm  Scugniffc  bcr  Duellen,  foOalb 
er  an  ber  ^afe  fleftegt,  tiefer  m6)  @öc§ien  f)inetn,  überj(|rttt  bie 
aSefer,  burc|äOfl  bag  ißanb  ber  (Sitflcrn  unb  Dftfalen  big  an  bic 
<£Ibe  unb  führte  überall  bie  abtrünnigen  »icber  jum  ©e^orfam 
äurüd*).  eö  Reifet,  er  ^abc  ba«  fianb  iDcit  unb  breit  bcriDüftet; 
Don  einem  ernftli^en  SBiberftanbc,  bem  er  noc^  begegnet,  lieft 
man  nt^tö.  SBÖibufinb  mu^te  ttjcnigfteng  für  ben  Mugenblicf  ben 
Äampf  aufgeben;  ba6  er  nac^  ber  ©ntfcl^cibunggfd^Ia^t  an  ber 
^afc,  tueld^e  brei  Skige  gebauert  I)aben  foll,  fic^  auf  bic  t^m  ju* 
gc^örenbe  aSitefinbi^burg,  einige  Stunben  öftttc^  Dom  Sampfplafe, 
geflü^tet  l)abt,  bann  Don  ben  granfen  belagert,  aud^  üon  bort 
entfommen  fei,  tft  eine  fpätc  ©age,  ber  c8  an  jcber  l^iftorifd^en 
©egrünbung  fe^lt^).  SWan  barf  DieÖeic^t  Dermut^cn,  baB  er  ©ac^fen 
bieöfeitö  ber  ffilbe  Dcrlicß  unb  eine  3"^"^*  bei  ben  SRorbalbingern, 
fc^ttjertidö  lieber  in  S)äncmarf,  fuc^te^)  —  ober  au^  baß  er  fid^ 
^u  ben  tjtiefcn  wanbte*). 

9?o$  bei  guter  Sa^rci^äcit,  fpätcftenS  ju  Slnfang  Dftober  fe^rte 
Äarl  auö  ©adgf^n  nac^  grancien  j^urücf  ^);  am  9.  Dftober  beftätigt 
er  ju  aSöormg  bem  Sif^of  Sribert  bon  Strejjo,  auf  beffen  pcrfönlidge 
Sitte,  bic  SBefi|ungen  feiner  Äircftc®).  ®r  traf  bei  feiner  Sftü* 
fe^r  auö  ©ac^fcn  feine  betagte')  SÄutter  SBertraba  nic^t  me^r  am 

^)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  164:  Et  iter  peragens  iamdictus  domnus, 
Wisoram  fluvium  transiit,  ad  Albiam  fluyium  usque  pervenit;  Ann.  £inh. 
SS.  I,  165:  Inde  victor  ad  orientem  iter  convertit  primoque  usque  ad 
Wisuram,  deinde  usque  ad  Albiam  cuncta  devastando  peragravit;  Fragm. 
Bern.  SS.  XUI,  80;  Ann.  Guelferb.,  Nazar.,  Alam.,  Sangall.  mai.:  terra 
devastavit.  —  Uebcr  bic  @age,  Staxi  fei  auc^  mä)  fabeln  gefommm,  ögl.  Sribnij, 
Annales  I,  109;  au(^  unten  ©b.  II.  g.  3.  797. 

")  @te  finbet  fid^  bei  »ote,  Chronicon  picturatum,  Seibnij  SS.  III,  280; 
eine  a^nti(!^e  2)arfiellmtg  ^at  bann  au^  ^-  xtan^,  Metropolis,  I,  c.  9,  nur 
weniger  ouiSfü^ft^.  ^te  breitägige  ©c^tac^t  unb  SBibutinb'd  ^u(^t  mä)  S3ibu« 
finbäiDurg,  aber  o^ne  bie  barauf  folgenbe  Belagerung  bun^  ^arl,  enva^nt  f(!^on 
^ernrici^  »on  öerforb,  ©.  32. 

«)  ©enigPenfl  785  ^oU  ©ibufinb  fx(^  in  iRorbalbingien  auf.  Annales  Ein- 
hardi,  SS.  I,  167  (Poeta  Saxo  1.  II,  v.  178—183,  Jaffö  IV,  564);  er  wirb 
möglid^jl  in  ber  ^ISf^t  geblieben  fein,  ba  bie  Sßieberaufna^me  bed  ^am)}fei$  üon 
fa(^ftf(^er  @eite  noc!^  nic^t  aufgeg^en  war,  tüie  bie  Q^eigniffe  k>on  784  geigen. 

*)  «gl.  2)iefamp  ©.  30  unb  unten  §.  3.  784. 

^)  Ann.  Laur.  mal.:  et  inde  reversus  praefatus  magnus  rex  in  Fran- 
dam;  Ann.  Einh.:  Inde  reversus  in  Franciam  (Poeta  Saxo  1.  11,  v.  125, 
1.  c.  @.  562):  Ann.  Petav.:  et  Karolus  quippe  victor  cum  suis  hominibus 
remeavit  in  Franciam;  Ann.  Mosellan.:  Et  per  gratia  Dei  victor  reversus 
est  in  Francia;  Ann.  Lauresh.  —  Fragm.  Bern.:  cunctisque  bene  dis- 
positis  atque  ordinatis,  rex  in  Franciam  reversus  est;  bann  wieber« 
90tt:  Porro  Karolus  cum  triumpho  in  Franciam  reversus. 

«)  Urfunbe  bei  Muratori,  Antiquitates  VI,  359;  SOWl^tbat^er  9^.  256,  wo- 
mit 9^.  259  ibentif(i  (ogl.  ü.  3aff*,  in  SWittl^.  D.  Snfl.  f.  öpenei^.  ®ef*i(^tÄ* 
forf(^ung  n,  445);  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  Et  cum  Wormaciam  pervenisset 
domnus  rex  Carolus;  Fragm.  Bem.  1.  c;  Chron.  Vedastin.  SS.  XUI,  705 
(unten  @.  459  i«.  1). 

')  Einh.  V.  Karoli  c.  18:  Mater  quoque  eius  Berthrada  in  magno 
apud  eum  honore  consenuit.  ^oti^beja^  wirb  ©ertraba,  nad^  ber  geit, 
um  tottäit  i^re  ©erma^lung  mit  ^\ppm  flattgefunben  ^aben  wirb  (ögl.  0.  @.  13), 
5U  f(!^tiegen,  aQerbingd  nici^t  geworben  fein. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


458  "783. 

Scbcn.  Sic  toar,  wie  eö  fc^cint,  am  12.  3utt^)  gcftorben,  ju 
ßauctacum  i^f)o\\\)  an  bcr  Jltöne,  bei  ©ompiegnc)  ^) ,  unb  tourbe 
auf  Äarr^  SSefe^l  in  ber  Äir^e  t)on  ©t.  2)cmg,  wo  auc^  i^r 
©cma^l  ^ippin  ruljtc^),  an  bcffen  Seite  feierlich  beigefefet*).  Äarl 
^atte  i^r,  bemerft  ®in^arb,  immer  bie  aröfete  ®^rfur^t  beriefen, 
fo  bafe  e^  nie  ju  2Äi|l)eBifl{eiten  älüijclcn  i^nen  fam,  au^er^bei 
Äarl'd  ©^eibunji  üon  ber  Sio^ter  bc^  S)efibertu8,  welche  er  auf 
ber  SRutter  9iat^  jur  grau  genommen  ^atte**).  Sie  ftarb, 
nac^bem  fie  bo^  @l&d  gehabt  f)aüt  8  Sn!el  unb  3  @nfeltöd^ter  in 
i^reg  ©o^neS  ^au^e  ^eranttjac^jen  ju  fetjen*). 

Slicfit  lange  nac^  feiner  SHicffe^r  au8  ©ac^fen,  in  ffiormö,  toer*^ 
mä^tte  (ic^  ftarl  jum  britten  SWale,  mit  gaftraba,  ber  lod^ter 
eine§    oftftänfifc^en    ©rafen    Siabolf,    alfo    abermals   mit   einer 


^)  2)en  12.  3u(i  (4.  Idus  lul.)  nennen  a\&  SobcÄtag  bie  Aon.  Laur.  mai., 
bie  Ann.  Einb.  unb  btc  anbeten  baoon  ab^anftigen  Cueflen  (Ann.  Sith.  SS.  Xni, 
36;  Ann.  Enh.  Fuld.  SS.  I,  850;  Fragm.  Bern.  SS.  XIII,  30;  Ann.  Mett. 
ibid.;  Cbron.  Vedast.  ib.  @.  705);  Dgl.  auc^  boS  9?ecrologium  bon  ^rgenteuil, 
MabiHon  Act.  SS.  o.  s.  Ben.  III,  2,  ed.  Venet.  @.  815  d.  25cn  13.  3ufi 
(8.  Idus  lul.)  nennen  bie  Annales  s.  Amandi;  ben  13.  3uni  (in  Idibus  lunii}, 
roo^r  infolge  eine«  53etfe!^en«,  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21;  ben  8.  3«"«  (6.  la. 
lunii)  o^ne  3"^^^^  unrichtig  Ann.  Mosell.  SS.  XVI,  497,  unb  Ann.  Lauresh. 
SS.  1,32;  ögl.  au*  Chron.  Moissiac.  cod.  MoUs.  SS.  I,  297;  SWü^lboc^er 
€^.  95.  Einb.  V.  Karoli  1.  c:  Decessit  tandem  post  mortem  Hildigardae. 
D^ne  Xageöbatum  errool^nen  ben  24)b  ber  Äömgin«9feutter  Ann.  Petav.  SS.  I, 
17:  Et  in  ipso  anno  bonae  memoriae  Berta  (matrona)  obiit;  Ann. 
Quedlinb.  SS.  III,  38;  ä.  3.  781  melbcn  ©ertraba'«,  rote  am^  $ilbegarb'«  Sob 
Ann.  s.  Dionysii,  SS.  XlII,  719,  bie  überhaupt  öiele  folfc^e  3o^re«joiIcn  ^aben. 
3SgI.  ou(^  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  16,  SS.  II,  291 ;  ©(^utouggobe  Don  göroen- 
felb,  (S.  45—46,  unb  boju  unten  j.  3.  787. 

*)  Ann.  8.  Amandi,  SS.  I,  12:  in  Cauciaco  defimcta  est;  Fragm.  Bern. 
SS.  XIII,  30:  obiit  in  monasterio  Cauciaco  (Dgt.  Ann.  Mett.,  unten  ^nm.  4). 
^qS  j^lofler  (Sl^oifv  tag  im  @au  Don  9h)9on  unb  geborte  fpäter  bem  ^{ler  @t 
iWeborb  bei  ©oiffon«  (@t(fe(  11,  422). 

8)  «jL  anü^tba(ter  @.  50;  Detöner  @.  421  91.  3;  426  9i.  4. 

^)  Emb.  V.  Karoli  c.  18 :  Quam  ille  (5{arl)  in  eadem  basilica,  qua  pater 
Situs  est,  apud  sanctum  Dionisium,  magno  cum  bonore  fecit  human;  Fragm. 
Bem.  1.  c:  Inde  translata  est  in  pagum  Parisiacum,  sepulta<][ue  est  in 
basilicam  sancti  Dionisjd  martiris  iuxta  sepulcbrum  viri  sui  glonosi  l^ini 
regis;  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  229:  et  sepulta  in  monasteno  beati  I^o- 
nisii  iuxta  Pippinum  coniu^em  suum;  Ann.  Mett.  SS.  XIII,  30:  et  sepiüta 
est  in  Cauciaco.  Sed  inde  translata  Parisius,  sepultA  est  iuxta  virum 
suum  in  aecclesia  sancti  Dionisii  martiris.  SDie  Angabe  ber  9We|jer  3<^rWi(^er, 
bog  ©eriraba  juerp  in  S^oif^  felbfl  beflattet  roorben  fei,  fann  ober  (ei<^t  unb  bürfte 
fogot  roobrfdjeinfid^  auf  einer  nußöetfiänblidben  2)cutung  ber  SJorloge  beru]^ 
(lohann.  Longi  chron.  s.  Bertini,  SS.  XXV,  765:  cuius  ac  eciam  mariti  sui 
Pupini  regis  ossa  nunc  Arie  [3lirel  canonici  cum  multa  reverencia  servant 
et  ostendunt).  S5on  SBertrabo'«  Sufentljalt  in  @t.  S)eni«  roiffen  Mir.  s.  Dionvsii 
c.  16,  Mabillon,  AA.  SS.  1.  c.  e.  315—316,  ju  erjo^len. 

'^)  S5gt.  0.  B.  96. 

6)  Vita  Karoli  c.  18.  (Rn^orb  rechnet  nur  bie  iöertrobo  übertebenben  ittnbcr 
Äorf«  oon  ber  ^ilbegoib:  3  Don  ^itbegorb'«  Äinbem  rooren  f(^on  früher  geftotben, 
Sot^or,  «bolbeib  unb  ^ilbegorb  (ogl.  0.  @.  193.  308.  452),  er  bepnbet  fwb  olfo  bier 
infofem  mit  ^oulu«  2)toconu8,  ber  Don  9  Äinbem  ber  ^ilbegorb  fprid^t,  oben  @.  449 
91.  5,  nic^t  im  2Biberfpru(^. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^ertraba  f.    ^^crntä^lung  ^arfd  mit  ^afhraba.  459 

J)cutfc§cn  *) ,  bic  fic^  aber  nic^t  bcrfelben  SBclicbt^cit  beim 
SBoHe  toie  bie  öerftorbene  Äöniain  ^ilbegarb  erfreute,  ©in* 
^arb  rebct  t)ou  i^rer  ©raufamtcit  unb  fd^iebt  auf  fie  bie 
©c^ulb,  ba§  auc^  Äarl  jutoeilen  oon  feiner  getoö^nlic^en  SKilbe 
abflemi^en  fci^).  S)iefer  Autor  in  feinem  Seben  kaxV^  unb  in 
bem  einen  %aüt  mä)  bie  (jeroö^nlic^  nac^  i^m  benannten  annalen 
erjäblen,  bag  um  i^rer  uncrtröalid^en  ©raufamfeit  njitten  mehrere 
®roBe  unb  fogar  fein  eigener  ©o^n  fi^  gegen  beö  ftöni^ö  Seben 
öerf(|tt)oren^).  S^  ift  flar,  bafe  Äarl  für  graueneinfluß  femeöwegö 
unjugänglic^  toar;  boc^  liegt  fein  genügenber  ®runb  t)or  ju  alauben, 
ba|  yf^ftraba  für  gett)ö^nlicö  unb  burc^n^eg  einen  be^errjc^cnben 
@inf(ug  auf  ben  Ä'önig  ausgeübt  (}abe^).  Uebrigeni^  tDxxh  au^^ 
brüalid^  ^enoorgetjoben,  bag  bie  neue,  üermut^lid^  noc^  fe^r  junge*) 
Oema^lin  Äarfö  auc§  jur  Äönigin  erl^oben  tourbe®). 

3n  bemfelben  Sa^re  mit  ber  Äönigin  §t(begarb  ftarb  naö)  bcr 
Angabe  einer  alten  SRcgen^burger  Slufjeic^nung  ber  Sifc^of  Ärbeo 

1)  Annales  Laor.  mai.:  £t  com  Wormaciam  pervenisset  domnus 
rez  Carolus,  sociavit  sibi  in  matrimonium  domna  Fastraaane  regina ;  Fra^. 
Bem. :  pervemt  ad  Vurmaciam  urbem,  in  qua  sociavit  sibi  in  matrimonium 
preclaram  Fastradam  reginam;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705.  — 
Annaies  Eiohardi:  duxit  uxorem  filiam  Radolfi  comitis  natione  Francam 
nomine  Fastradam.  (Poeta  Saxo  1.  U,  v»  125—127,  Jaffiö  IV,  562J  ©n^orb, 
Vita  Karoii,  c.  18:  de  Fastrada  uxore,  quae  de  orientalium  Francorum, 
Germanorum  videlicet,  gente  erat  (S^xt,  Francia  Orient  1,  691,  ^ält 
9labolf  für  ibeitttf(^  mit  bem  trafen  befTelben  9{ameniS,  brr  (out  einer  Urhinbe 
öibroig'«  b.  gr.  Dom  20.  gomiar  820  (@i(Iet  L.  150:  aWü^lbo^cr  Sfh.  688,  bei 
(JW^rt,  II,  880;  Monumenta  Boica  XXVIII,  13  litt,  8)  ber  SBirjburQer  Sfxcdft 
etniae  ^eft^gen  im  Oabanac^gau  weggenommen  ^atte  unb  t)on  Submtg  old  Der« 
^rben  (Radotfus  quondam  comes)  bejetc^net  nnrb.  Theodulf.  carm.  24  (Epi- 
taph. Fastradae  reg.),  v.  8,  Poet  Lat  I,  483  (II,  695):  Nobilis  ipsa  viri 
thalamo  coniuncta  potentis. 

$gl.  femer  über  biefe  ^rm&^ümg  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  850;  Ann. 
Lobiens.  SS.  XIH,  229;  bie  ^erÄfelber  «nnalen  (ßerm.  ?orens  €5.  86);  Ann. 
Mosell.  SS.  XVI,  497;  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  32;  Paul.  Gest  epp.  Mett. 
SS.  U,  265. 

')  Vita  Karoli  c  20.  9lber  bad  U^bitbab  k7on  Serben  mar  fc^on  vorhergegangen  l 

«)  V.  Karoli  1.  c;  Ann.  Einh.  792,  SS.  I,  179;  ögl.  unten  J.  3.  786 
unb  ©b.  IL  px  ben  g^^reii  792  unb  794;  bajegen  jeboc^  grefe,  De  Einhai-di 
vita  et  scriptis  <S.  16—17;  ^emapiB,  3"^  ^"^^  farolingif^er  ^nnaleit  @.  143 
bt»  144;  0.  feanfe,  ©eügef^ii^te  V,  2,  @.  237  (245). 

*)  @e^r  übertreibenb  äußert  fiö)  in  btefem  ©irnte  Suben  IV,  339. 

^)  gofbaba  panb  bei  i$rem  2j)be  (10.  ^ugufl  794)  no^  m  ber  ^(üt^e  ber 
3a^re;  ögL  unten  ©b.  II. 

^)  Ann.  Mosell.  1.  c.:  sociavit  sibi  in  coniu^o  Fastradam  atque  re- 
ginam constituit;  Ann.  Lauresh.  1.  c;  Chron.  Moiss.  SS.  I,  297.  —  fttt  re- 
gina wirb  pe  bonn  aud^  öfter«  bejetc^net  (j.  ©.  Epist  Carol.  6,  Jafl6  IV,  349; 
Formul.  imperial.  9^.  49,  Leg.  seet  V ,  828;  Theodulf.  carm.  24,  v.  1, 
Poet  Lat.  I,  483;  Ann.  Laur.  mai.  783.  785.  794,  SS.  I,  164.  166.  180; 
Ann.  Einh.  792.  794,  SS.  I,  179.  181;  Einh.  V.  Karoli  c.  20  etc).  —  @elt- 
famer  unb  roa^r^eitÄmibriger  ©eife  bel^auptet  Capefigue,  Charlemagne  II,  228, 
bei  ber  Stufjäblung  ber  oier  grouen  iiarl'8,  berfelbe  ^e  fie  —  ober  wenigflenÄ 
gafhraba  unb  Stutgarb  —  nidjt  )u  oerf(^iebenen  Seiten  nac^  einanber,  fonbcm  juglci^, 
eine  neben  ber  anberen  §u  grauen  gdj^abt.  2lu(b  in  le<jterer  ©egie^ung  beret^tigt 
ni(^t«  m  fold^m  53erba(ftt,  wenn  Äarl  anc^  mit  «ungarb  fcfcon  e^  er  fie  ^K^^at^ete 
ein  Siebc«öer^!aItni6  unter^olten  ^attc  (ogt.  auc^  unten  ©b.  II.  j.  3.  800). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


460  '783. 

t)on  Sf^cifina  ^X  wwt>  Jtt)ar  am  4.  SRat  2).  SKan  erinnert  fic^,  ba§  laffilo 
unb  feine  ©ema^lin  Siut;)crga  bicfcm  SBif^of,  ttjcit  er  fi^  ju  bcn 
5tanfcn  {(inncigte,  mehrere  5ßfarrKr^cn  cntjoaen  unb  biefclben 
bem  Äloftcr  Ättja  (ie|t  ^i^^aucnc^icmfee)  xugetoenoet  Ratten*).  6ö 
fc^cint,  ba6  bieö  3^^ö^"i6  i^on  iiemlidj  trü^  eintrat*)  unb  bafe 
bem  Sifc^of  ärbco  ttjä^rcnb  feiner  legten  Sebcnöjcit  bic  Seitunß 
feine«  SSii^t^umö  entjogen  lüar.  ©c^on  782  erfc^eint  bcr  Slbt  Sltto 
t)on  ©d^feborf*)  mit  berfelben  betraut,  ber  nun  auc^  Slrbeo'8 
9laci^foIfler  ttjurbe. 

5E)ie  Sa^rbücfier  üerjeic^nen  jum  3a^r  783  eine  arogc  ßi|c, 
bie  fo  uuflettjö^nlici^  ftarl  gewefen  fein  foH,  bafe  toielc  äßenfd^en 
infolge  berfelben  ftarben^). 

S)er  ^önifl  btQab  ]i6),  fooiel  man  fieftt,  öon  SGBorm«  gleich 
nad^  ^eriftal,  voo  er  ben  aSinteraufent^alt  na^m.  ®r  feierte 
bafelbft  SBäei^nac^tcn  ^)  unb  blieb  biö  nad^  Dftern®)  bei^  folgenben 
3a^rcö  bort. 


1)  ADnales  s.  Emmerammi  Ratisponensis  maiores,  SS.  I,  92,  trrt^ümli^ 
j.  3.  784  (ügt.  0.  ©.  449  91.  2).  2ro(jbcm  behalten  ba«  ^afyc  784»  bei  Potthast, 
BibJ.  bist  suppl.  @.  315;  »ieafcr,  ®ef(^.  ©aiern«  I,  148;  OTgent.  boitft^ 
«iogr.  I,  511;  2>ü]nmler,  f$orf4.  S-  ^tf^-  ®ef4-  XV,  163:  äBattenbac^  ^Q^. 
5.  lufl.  I,  145;  au4  ®raf  ^rntbt,  9b^^.  ber  l^r.  Cl  ber  ä»&u^ner  %ta\>.  XII, 
1,  155;  Xm,  1  (^entfcbriften  iBb.  47),  @.  22.  2)agegen  entfc^ieben  fid)  f(^  Le 
Cointe  VI,  241 ;  Mabillon ,  Annales  II,  268  für  783  <ä&  Xobcöja^  «rbeo'«. 
S3gl.  au(^  ^bcrfl-fjranfel  im  91.  Slrc^tö  XII,  103—104. 

2)  grcifingcr  9?ctrotog^  bei  (gefrort  I,  835;  grctfxngcr  2:obtcnbu(^  (©f.  btr 
a»ün(^ner  ©taattbibtiot^ef  ifer.  6421),  au«  3off<^'«  9io(^Ia6  mitgctbdit  »»n  S)ümmler, 
2forf(5.  j.  beutfct.  ®ef(^.  XV,  163;  Series  epp.  Frising.  SS.  XIII,  358.  «ett- 
bcrg  II,  259.  260  i«.  16  nennt  782  aö  5j)be«Mr  Slrbco'«,  weil  in  einer  Urlimbe 
oud  biefem  3a^re  f^on  fein  «Rad^fotger  SSttto  begegne,  ügl.  jebo(5  oben  ^.  60  9i.  8. 
9(0erbingd  batirt  bie  betr.  Urfunbe  aus  bem  35.  SflegierungSja^  ^fftfo*d,  welches 
onf  782  fil^rt,  ober  »to  »irb  barin  nxd)t  att  ©if(^of,  fonbem  atö  ?lbt  bejeic^net 
(S)'2ei(!^etbe(I,  Historia  Frising.  I,  85:  Attoni  vero  abbat!  dominante  atqne 
aefendente).  —  @.  übrigem^  über  ben  bomoligen  ©ifdbofSmet^fel  in  3freijing  anä^ 
Carm.  Salisburgens.  I,  8,  v.  5-6,  Poet  Lat.  II,  639: 

Arpeo  qaartos  erat  doctus  ac  lingua  modestus. 
Quintus  apostolicam  tennit  pius  Atto  cathedram. 

°)  <^.  (Sraf  ^unbt,  Ueber  bie  bo^^rifc^en  Urfunben  an^  ber  3^^  ^^  9(giloI' 
finger,  W)ffl).  ber  aWünt^ner  «fab.  XII,  1,  @.  185—186.  219  9h:.  13;  oben 
e.  60  91.  5. 

^)  (SiS  ift  menigfiend  auffaKenb,  bog  9lrbeo  fc^on  bei  ber  Stiftung  oon  Ihrem^ 
mttnjier  m  g.  777  fc^It  (o.  e.  60  ««.  7;  283). 

^)  2)a^n  war  bad  Softer  in  ber  04amit^  berlegt  morben,  wo  bor  9tto  aud^ 
«Irbeo  «bt  gewefen  wor;  ogl.  «ettberg  II,  259.  263:  bie  Urftmben  in  ben  Monu- 
menta  Boica  IX,   10  ff.;  ®raf  §unbt  a.  a.  D.  XlII,  1,  @.  22—23. 

®)  Annales  Mosellani  1.  c. :  Et  fuit  estus  tarn  vehementer  calidus,  ita 
ut  plurimi  bomines  de  ipso  calore  exspirarent;  Ann.  Lauresb.  1.  c. 

■')  Ann.  Laor.  mai.  1.  c;  Fragm.  Bem.  1.  c;  Ann.  Einb.  1.  c:  Ijjse 
in  Heristallio  villa  ibidem  biematunis  consedit  ibique  natalem  Domini 
.  .  .  celebravit. 

«)  Ueber  feine  Dflerfeier  (784)  in  ^eriflal  ögt.  Ann.  Laur.  mai.;  Ann. 
Einbardi;  Ann.  ut  videtur  Alcuini,  SS.  IV,  2  9^.*);  Ann.  luvav.  mai. 
SS.  I,  87. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Jixbto  oon  gwifuig  f.    (£opttuIar  ^ippin*«.  461 

Um  biefc  3^^*  ^öfl  and)  bic  ffintftc^unfl  bc8  folgcnbcn  ®t* 
fcfeeiS^)  fallen,  roclc^c«  in  $aüia  crlaffcn  fein  »irb^).  3^0^  ift 
Äönig  $ippin  bartn  nic^t  aenannt^);  aüein  fein  Sn^alt*)  n)ic 
feine  Ueberlicfcrung*)  laffen  reinen  3^cifct  barem,  nic^t  nur,  bog 
cg  für  Stauen,  fonbern  bag  e^  audfc^liegüc^  für  Stalten  6e=» 
ftimmt  toax^), 

9u(6  bied  ®efe^  befd^äftigt  fic^  mit  firc^lic^en  unb  weltlichen 
SJer^ältniffen  o^ne  Untcrfc^ieb,  jeboc^  übcrroiegenb  mit  »cltli^en. 
SBoran  fielen  bie  93eftimmungen  über  firc^lic^e  Slngele^en^eiten. 
S)ie  3nt)obcr  üon  ßerbergen  füllen  auc^  tüirflic^  für  bic  Armen 
forgen ;  ücrfäumcn  jie  i^re  ^flic^t,  fo  foflen  fte  entfernt  unb  burc^ 
anbere  erfefet  »erben ').  louffirc^en  foüen  nid^t  öon  Saien, 
fonbern  nur  üon  ^rieftern  üermaltct  merben,  n)ie  ed  bie  fanonifc^e 
Drbnunfl  üorfc^reibe  ®).  SBiebcrtiült  tüirb  borauf  aebrungen,  bog 
iebe  ftirc^e  einen  JBogt  ijabt,  „um  ber  ffi^re  ber  Äirc^e  unb  ber 
ac^tuufl  üor  ben  ^^Jrieftern  mitten"  •).  58ei  frommen  ©penben, 
beren  SSerlei^cr  ftirbt,  e^e  er  fie  oermenbet  ^at,  fott  ber  Äönigd» 
böte  in  ©emeinfc^aft  mit  bem  JBifc^of  bed  betreffenben  ©prengetö 
bie  ©penbe  binnen  beftimmter  ^Jrift  im  Siamen  be^  Äönigg  jur 
Sluöfü^rung  bringen*®). 

>)  Pippini  capitulare  c.  790,  Capp.  I,  200  ff.  SWit  €H(^bftt  i|l  bie  Seit 
nit^t  §u  beftimmen.  ^u»  c.  14,  mtten  ^.  463  91.  5,  ergibt  ^,  baß  boiS  (£a))ttiilar 
na^  bem  2:obe  ber  j{5nigin  ^ttbegarb,  b.  ^.  nad)  bem  ^ril  788,  erlaffen  »arb, 
aber  nid^t  ob  fui)  ober  (anoe  mdilfa.  $er^  nal^m  783  an;  Prettins,  (lk))ttu(arien 
im  Sangobarbenrei4  ®.  127  ff.;  Capp.  1.  c,  entfcbeibet  fi(^  für  einen  langerm 
3tmft^enraum,  mie  bemt  bidS  (^efe^  im  Liber  leg.  Langobardor.  Papiensis  unb 
in  einigen  ^anbf^riften  auf  ba€  $aoefer  (Sopitnlar  ^ippiniS  00m  Ohober  787  folgt, 
ai^ü^tba^er  9{r.  494  fe^t  e0  um  788,  namentli^  wegen  ber  (Enofil^nung  Seneoenti» 
in  c.  16;  ogL  iebo<^  unten  @.  463  SR,  6.  gebenfallÄ  faljdj  ifl  e«,  wenn  ^krft 
ba«  (S^efe^  in  S^ieben^ofen  ober  SSomvB  erlaffen  »erben  ISgt;  ögL  SoretiuiS,  2)ie 
(So^Iarien  im  Sanaobarbmreid)  <S.  130  unb  unten  92.  6. 

^)  S^t.  iOoretmiS.  (Sapitularim  im  Sangobarbenreid)  @.  129-130. 
/        «)  2)ie  Uuff^rifl  tatet  nur:  Incipit  capitulare  qualiter  praecepit  donmos 
rex  de  quibusdam  causis. 

*)  fegt.  ebb.  @.  126—127. 

*)  9hir  in  italifdjen  ^anbfc^ften  unb  im  Liber  Papienais,  unb  a»ar  unter 
ben  (Sa|)itn(arien  $i)}))in*iS. 

^)  9>gl  iOoretmd,  d^tularien  im  Sanoobotbenreic^  e.  125  ff.,  toonac^  bie 
oon  '^ati  gemac^  Unterfcbeibung  eined  fränfiff^  unb  eme«  tangoborbif^en  ttpt9 
aanj  ^a(t(o«  ift  unb  nur  eine  einzige  ^luiSfertigung  be0  Olefe^e«  angenommen  toerben 
fonn,  eine  tongoborbifc^.    Uebrigen«  ogL  au$  Sai«  III,  2.  9ufl.  ®.  359  92.  1 
IV,  2.  «ufl.  &  7  91.  1  unb  0.  @.  331  f. 

')  c.  1,  Capp.  I,  200;  ogl.  Pippini  capitulare  782—786  c.  3,  @.  192 
Capitulare  Mantuanum  eccl.  787?  c.  3,  @.  195. 

.    8)  c.   2;    ogL    Capitulare   Mantuanum    eccles.  787?    c  4,  @.    195 
Tliäfibaäitt  @.  203. 

»)  c.  3,  @.  201 ;  t)gL  ba«  (Sopitulor  ^pxa'§  782—786  c.  6,  @.  192. 
10)  c.  8:  Si  cui  (V.  1.  cuiua;  t&  fdjant  bod>  »0^1  oon  bem  )Ber(ei^, 
ni(^t  oon  bem  Empfänger  bie  Webe  ^u  fein)  res  in  elemosina  datae  sunt  et  ipee 
mortuus  Aierit  antec^uam  eas  dlBpenset,  tunc  missus  dominicus  una  cum 
episcopo  parrochiae  illius  consideret,  qualiter  in  domnS  regia  mercede  ipea 
elemosina  fiat  facta,  et  infra  triginta  noctes  (bü  }um  llblauf  be«  2)rei6igtien) 
impleta  esse  debeant. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


462  783. 

Unter  bcn  Scftimmungcn  über  ttjcltlic^c  Angelegenheiten  be* 
^toeden  mehrere  bie  SOBatirung  ber  Siechte  bcö  Äönig«,  bic  Sicherung 
feiner  Sinfünftc.  Die  öon  ben  ©rafen  eingesogenen  ®üter  foHen 
bcm  Könige  gepren^).  9Son  bcn  g^rieben^clbern  foHen  bem 
Äönigc  jtoei  drittel  zufallen,  ein  ©rittet  bem  trafen,  toenn  er  bic 
©ad^c  fcibft  gerid^tlic^  crlebigt  tjat;  tocnn  aber  ber  ®raf  fäumig 
gewesen  ift  unb  crft  ber  Äönigöbotc  bic  ©ac^c  jur  (Sntfc^eibung 
gebraut  ^at,  ]p  fott  ber  ®raf  fein  drittel  ju  ©unften  bcö  fjiöcug 
ücrlicren  2).  Älöfter  unb  Xenoboc^icn  (^ilger^erbcrgcn)  foUcn  im 
Sigent^um  be§  SönigS  bleiben,  unb  Verleihungen  berfclbcn  nur  ju 
aSencficium  gemacht  ttjcrben  ®).  Strenge  ttjirb  ben  ab^änjigcn  Seuten 
begegnet.  5Die  Unfreien  auf  bcn  föniglic^en  unb  lirc^lic^en  ®ütcrn 
fouen  nic^t  in  baS  SRunbium  aufgenommen  ttjcrbcn*);  bie  unbc«» 
fugte  aufnatjmc  t)on  älbtcn  fönigltc^cr  ®ütcr  in  ^iocenja,  tocld^e 
bamate  üorgefommeu  fein  mug,  ttjirb  unterfagt*).  5lnbrerfcitg 
merben  gretc  gegen  UnterbrüdEung  burc^  bic  ©rafcn  na^brfidli^ 
in  ®c^u|  genommen®). 

Slnbcrc  S9eftimmungcn  gelten  einjclncn  re^tlid^cn  9Ser^ältniffen. 
333icber^olt  toirb  bcftim'mt,  ba§  bei  Verbrechen  bie  JRoc^e  aufhören, 
aSufegclbcr  entrichtet  ttjcrbcn  foHcn,  unter  3i^fl^i^"'^^l^fl""fl  ^^ 
JRcAt«/  nad^  toclc^em  ber  ©erlebte  lebt;  ber  (Srunbfafe  ber  ptx* 
fönlic^cn  Sfiec^te  toirb  auöbrüdlicg  anerfannt^).  2luj5crbem  ttjirb 
aU  ®runbfafe  au^gefproc^en.  bag  ba^  gefc^ricbcnc  ®cfefe  bem  @c* 
njo^n^citdrccqtc  öorgc^en  foue^X  ^oxxn  liegt,  bag  baö  ©cwo^nl^cit^' 
rec^t  giltig  bleiben  fofi,  big  eö  burc^  bcftimmte  ®efe|e  auöbrüdli^ 
aufgehoben  fei.  äWit  bem  ®ett)o^n^eitgre^t  ift  l^icr  baö  alte  lango* 


')  c.  7:  De  rebus  forfactis  per  divereos  comites,  volumos  ut  ad  pa- 
latium  pertineant. 

2)  c.  5,  Dgt.  ©oit  IV,  2.  «ufl.  ©.  170. 

*)  c.  6:  Öe  monasteria  et  senedochia  qui  per  diversos  comites  (co- 
mitatus  v.  1.)  esse  videntur,  ut  regales  sint;  et  quicumque  eas  habere 
voluerint,  per  beneficium  domno  nostro  regis  habeant  ifegl.  Cap.  Man* 
tuan.  eccles.  787?  c.  3.  @.  195;  2Bai^  IV,  2.  «ufl.  @.  213.  ©oifi  crfiart 
©der«  8cben!en  gegen  bie  ?e«art  (©ertrage  gut  3)i<)tomatif  V,  ?ßien.  @.-©.  XLIX, 
316  iR.  2)  für  nic^t  begrünbct 

^)  c.  12:  De  mancipias  palatii  nostri  et  ecclesiarum  nostrarum  nolu- 
mus  mundium  recipere,  sed  nostras  ipsas  mancipias  habere  (Dgl.  SBai^  IV, 
1.  «ufl.  @.  294  '^.  2).  (Sdfyixt,  Francia  orientalis,  1,  690,  oetflebt  ^ter  mun- 
dium aH  pretium ,  quo  se  quis  ab  obligatione  aliqua  redimit,  tocA  aber 
mundium  nid^t  feigen  rann.  ©orettuiS,  Capp.  1.  c.  @.  201  9?.  5,  begießt  bie  ©e« 
flimmung  auf  ben  SaU,  bag  ©flaoinnen  frentbe  Scanner  ^eirot^n,  inbem  er  auf 
Ed.  Liutpr.  c.  126,  Leg.  IV,  160  öerroeifi. 

^)  c.  15;  ©enauere«  über  bie  SSeronlaffung  ber  ©efHmimntg  ifl  nic^  befannt 

ö)  c.  13;  ögl.  ©aie,  2.  «ufl.  III,  413:  IV,  338. 

^)  c,  4 ,  »gl.  bam  ba«  Capitulare  Haristallense  Oom  SWäij  779,  c.  22, 
^,  51.  (H  t{!  ou^riimic^  baranf  vHidTt^t  genommen,  bag  bie  9et}5Ifentng  Stoßen» 
aui»  t)erf(^iebenen  9}otionatttäten  befielt;  t»  tfl  bie  9{ebe  de  diversis  generationi- 
bus  hominum  qui  in  Italia  commanent,  unb  h7äter  ^gt  tu:  De  vero  statu 
inffenuitatis  aut  aliis  quaereiis  unusquisquc  secundum  suam  legem  se  ipsum 
defendat. 

^)  c.  10 :  Placuit  nobis  inserere :  ubi  lex  est,  praecellat  eonsuetudinem, 
et  nulla  consuetudo  superponatur  legi;  bgl.  ©ai^  III,  2.  «ufl.  @.  623—624. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


barbifc^c  SBoltercc^t  gemeint,  im  ©cgcnfa^  ju  bcr  fränlijc^cn  ©c 
{e^gebung  ^).  Slber  and)  bie  leitete  nimmt  93crfc^iebeneiS  oud  bem 
alten  9ie^te  in  fic^  auf.  3)a]^in  geprt  gleich  in  bem  Dorliegenben 
®efebc  bic  SSerfügung  übet  ben  ®ebrauc^  üon  Wcifepäffen,  über 
bie  Semac^ung  ber  Sege  unb  2;^ore^);  bann  eine  priüatred^tlic^e 
äSeftimmung  jum  @c^u^e  ber  Xöc&ter  gegen  Senac^t^eiligung  burc^ 
rec^tdtDtbrige  ^reUaffung  {einer  fämmtlic^en  ©flauen  t)on  @eiten 
beg  JBatcr^').  hingegen  neue«  SRec^t  fd^eint  ju  fein,  toaS  ju 
@unften  ber  t^rauen  über  i^r  ebentueQed  Siecht  ©c^enfungen  ju 
machen  beftimmt  toirb*). 

Z  ®nblic^  regelt  ba^  Sapitular  auc^  Scr^ältniffe,  toel^e  me^r 
bem  aSereic^  ber  laufenben  SBerwattung  afö  ber  ©efe^gebung  an* 

äcl^ören.  68  Dcrfüjjt,  bafe  über  bie  Jöefi^ungen  bcr  öerftorbenen 
Königin  |)ilbeaarb  m  3talicn  Snöentarc  angefertigt  unb  an  ben 
Äönig  eingeliefert  werben  foQen*);  e«  orbnet  ferner  bic  Au«* 
meifung  unb  9{üdfet)r  ber  Flüchtlinge,  bie  aud  93cnet)ent,  Spoleto, 
ber  ^entapoliö  unb  bcr  Slomagna  entwichen  »aren,  in  i^re 
$eimat^  an*). 


1)  2>arttber  DgL  ^gel  U,  4. 

^)  c.  17:  Sicut  consuetado  fuit  sigillum  et  epistola  prendere  et  vias 
vel  portas  custodire,  ita  nunc  sit  ÜEtctum,  Don  (Sm^att,  I,  690,  irrig  üon  ber 
$m>fli(4tung  f5nialid|e  6(^rdb«t  )u  beforbem  Derflanben.  2)ag  an  eine  9rt  bon 
W«n  5«  ^Jcn  \fi,  bemerft  fd?on  ©diö  IV,  2.  31ufl.  @.  29  91.  2;  bann  ©o* 
retind  1.  c.  9^.  9.  2)ie  ©efKmmung  be«  alten  Siec^td,  morauf  ^er  ©Qug  genommen 
rotrb,  fle^t  im  (fbict  be0  9ta^\S,  Capitula  in  breve  c.  13,  Leg.  Iv,  192. 

')  c.  9,  Ofll.  Edict  Liutprandi  c  65,  Leg.  IV,  134. 

^)  c.  11:  Placuit  etiam  nobis,  ut  (juaecumque  femina  potestatem 
habet  per  comiatum  (mit  (Srlaubnig)  yiri  sm  res  suas  vendere,  nabeat  po- 
testatem  et  donare. 

^)  c.  14:  De  rebus  quae  Hildegardae  reginae  traditae  fuerunt:  volu- 
mus  ut  fiant  descriptae  per  breves,  et  ipsae  brcves  ad  nos  fiant  adductae. 
^idft»  bie  ©efl^ungen  ber  Königin  maren,  i|i  ntc^t  überliefert;  Jtarl  ^atte  fle  i^r 
wo^I  geft^ft,  ba  |te  mit  il>m  in  gtolien  war,  toa»  Don  773--774  unb  780—781 
gemig  ifl,  Dgl  oben  @.  148  ff.;  369  ff.  unb  ^oretiu«,  2)ie  i^UpituIorien  im  Sango« 
barbenrei(^  @.  128.  2)ie  Ibtfertigung  eineiS  SnDentord  entfinra^  einer  alten  (ango- 
barbtfd^en  «Sitte,  »orauf  SoretiuS  a.  a.  O.  unb  Capp.  I,  201  92.  7  aufmerffam 
mad^t  (Dgl.  Liutpr.  notit.  de  actorib.  regia  c.  5,  Leg.  IV,  181).  UuffftHig  wäre 
t»,  menn  man  mtt  biefer  Endfertigung  3a^re  (ang  gewartet  ^tte,  wol^renb  bo<i^  an» 
gunebmen  ifl«  bog  fle  balb  na^  bem  2:obe  ber  j&ntgin  vorgenommen  warb;  ogl.  o. 
©.  461  ^.  1. 

ö)  c.  16:  De  fugitivis  partibus  Beneventi  et  Spoleti  sive  Romaniae 
vel  Pentapoli,  qui  confagiura  faciunt  ut  reddantnr  et  eint  reversi  ad  pro- 
prium locum.  2)ie  93erorbnung  b^ie^t  j^ö)  nic^t  auf  einen  beflimmten  ^Q  in  ber 
)3ergangen^t,  fonbem  regelt  ttberl^aupt  ta»  Serfa^ren  gegen  folc^e  ^Ittd^tlinge;  baS 
(Entwäcben  berfelben  aui8  ber  ^rimat^  muß  alfo  ^auftg  Dorgefommen  fein.  9Han 
ffat  wopl  gemeint  (f.  ÜRttl^tbadKr  @.  204  9^r.  494),  bie  Crrwa^nuna  ^enet)entB 
jeige,  baß  baf  (Eai)itular  erfl  nat^  ber  förmüdSKn  Untetwerfuncf  beffetben ,  ni^t 
bor  788.  erlaffen  worben  fei;  benn  Dor^  ^ätte  bo(^  oon  einer  »uÄlieferung  ber 
na  4  8enebent  gezogenen  f^Ittc^tfinge  nic^t  bie  9iebe  fein  lomten.  Wein  biefe 
?lnffaffuna  beruht  auf  ber  falfc^  Se«art  bei  ^Jer^:  De  fugitivis  qui  in  partibus 
. . .  connigium  faciunt;  ogl.  bagegen  bie  (Jrläutemng  Don  8oretiu«,  Capp.  I,  201 
9{.  8,  won(S^  ed  f!^  wob(  e^  um  *f$tti(^tlinge  Rubelt,  weld^  in  Pippini  regnum 
ex  partibus  Italiae  Pippino  non  subiectis  tamen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


464  783. 

3n  bcn  IBcjic^ungcn  SaxV^  ju  9tom  trat  eine  öenberunft 
nic^t  ein,  boc^  bilbcn  bcn  ©egenftanb  be^  Sricfwcc^fctö,  »cnigftcn^ 
fotoeit  er  und  aufbewahrt  ift,  nur  gragen  üon  unterfleorbncter 
93ebeutung.  @eit  ben  üergeblic^en  SSerfu^en  bie  ^eraudgabe  ber 
flanjen  ©abina  an  ben  päpftlic^cn  ©tu^l  au  erwirfen  0  fc^eint  [xd) 
ber  $a^)ft  über  bie  ©ac^e  beruf)iflt  ju  ^aben,  er  fommt  fpäter  nie 
wieber  barauf  jurücf,  aber  nic^t  weil  er  feinen  SBiUcn  burc^gefe^t, 
fonbern  n^eil  er  fic^  t)on  ber  UnauiSfü^rbarfeit  feiner  f^orberungen 
fiberjeuflt  ^atte^). 

Obgleich  bcmnac^  in  biefer  »enigftend  üom  $a^)fte  fo  ttjic^tiß 
genommenen  Sac^e  ber  Söni^  auf  feinen  SBunfc^  nid^t  eingegangen 
xoax,  f)klt  ^abrian  boc^  bie  Serbinbuna  mit  ^arl  angelegentlich 
aufrecht.  @o  lieg  er  if)n  burc^  einen  SBtfc^of  ®eorg  »iffen,  ba| 
er  am  ®rabe  bed  t).  $etrud  unabläffig  für  i^n  um  @ieg  über  aQe 
^eibnifc^cn  SSölfer  bete^),  mac^t  i^m,  jebod^  nac^  confufen  Se* 
richten,  äWitt^citung  üon  ben  aScbrängniffcn,  in  ttjelc^e  bad  griec^ifc^e 
JReic^  burc^  einen  ©infatt  ber  älraber,  bie  bid  ämorium  in  ^^r^gien 
toorgebrungen  feien,  gerat^en  märe,  unb  toon  inneren  SSirren  im 
JRei^e  beg  Ä^alifen  Sßaljbi  felbft*).  (Sr  fanb  fic^  eben  im  ©efü^l 
feiner  eignen  ©c^mäd^e  ganj  auf  bie  $itfe  bed  Äönigö  angemiefen^ 
bie  er  jeben  Stugcnblid  in  Snfpruc^  nehmen  mußte.  3n  »caöcnna, 
auf  ba§  er  boc^'  immer  fo  entf^icben  feine  eigenen  ^o^eitdrec^te 
geltenb  gemacht  ^atte,  fa^  er  jtc^  gerabe  bamald  auger  ©taube 
mirifamen  ®ebrauc^  baöon  ju  machen,  mugte  ä"fct(en,  mie  jttjei 
®ro|e  ber  ©tabt,  ©leut^eriud  unb  ®^^ipx,  benen  er  bie  ärgften 
©^anbt^aten  uaAfagte,  ungeftraft  i^r  SSefen  trieben,  bann  ftc^ 
pm  Äönig  begaoen  unb  bei  if)m  gegen  ben  5ßapft  ^u  mirfen 
fuc^ten*).  §abrian  bittet  ben  Äönig  bringenb,  i^nen  fem  ®e^ör 
p  f^enfen,  fonbern  fie  nad^  Stom  audjutiefern ;  aber  felber  bai^ 
Urtt)eit  über  fie  fprec^en  toill  er  nic^t,  baö  foöen  bie  föniglic^en 
SeüoIImäd^tigten  t^un,  ba  er  fic^  felbft  offenbar  nic^t  bie  "SRac^t 
jutraut  feinem  Urt^eitefpruc^e  ®eUung  ju  öerfc^affen*^). 

©c^mierigfciten  toaren,  mie  e§  fcqeint  um  jene  Scif^),  im 
Älofter   bcd  5.   SSincentiu«  am   JBulturnug  (©an  JBincenjo    am 


')  «gL  0.  @.  407. 

^)  SJgL  gorfd/ungen  I,  507,  bcfonberö  ««.  2. 

8)  Jaff6  IV,  229—230,  Codex  Car.  i«r.  75  (781  «?)r.  — 783  «pr.;  b« 
jtonigin  ^ilbegarb  tobet  no<^  tute  einer  (ebenben  gebadet). 

*)  Jaff^  IV,  280  f.,  Codex  Car.  9hf.  76  (781  Wpx,  —  788  npx.);  genauer 
lägt  jt4  bie  3eit  au(^  biefed  Briefe«,  ber  übrigem?  nit^t  Mn  Gelang  ifl,  md/t  er- 
mitteln. Uebcr  ben  gn^olt  ögl.  ibid.  5R.  3.  4,  »0  3aff^  auf  Theojphanis  chro- 
nograohia,  ed.  de  Boor,  I,  452  unb  SBeil,  ©ef^i^te  ber  d^aufen  11,  94  ff . 
bertoeifi. 

ß)  Jaffö  IV,  232—234,  Codex  Car.  «Wr.  77  (783  post  Apr.);  ber  ©rief 
fallt  in  bie  3^  nad^  bem  Stobe  ber  ^ilbegarb;  bon  ber  $erma^lung  Stoafü  mit 
i$af!raba  ^at  ber  $a))ft  no^  feine  Aunbe  (ib.  @.  234  Sfl,  1). 

0)  Jaff6  IV,  238—234;  ögL  gorfc^.  I,  508  f. 

^)  5Die  genauere  Beitbeftimmung  biefer  Vorgänge  grttnbet  ft(^  auf  fokenbe  9rgu« 
mente.    2)er  Ümflanb,  baß  ^a^)il  ^brian  in  ben  betreffenben  ©riefen,  Codex  Car. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


©treittglfiten  in  Ban  t^cenjo  am  )3$oItitmo.  465 

äJoIturno)  entftanben.  (SS  f)QtibeItc  ftc^  um  ben  ^6t  $ot^o,  gegen 
ben  fc^toere  SUnflaoen  erhoben  morben  toaren:  er  fo0te  fic^  üottber 
Il^eilnatiinc  am  ^faHircn  für  ba«  $eil  be^  Äöntgg  unb  \txnex 
ftinber  auSgefc^Ioffcii,  beleibiflcnbe  Heufeerunflcn  flegcn  fiarl  unb  bte 
granfen  gct^an  ^abcn;  furj,  er  »urbc  ber  Untreue  flegcn 
ben  Äönig  angeffagt  unb  infolge  bcffcn  Don  bem  Ie|teren 
anäf  abgefegt  ^).  S^ni  gegenüber  fte^t  ein  anberer  Sbt,  Äut» 
perl  t)on  ©an  SSincenjo',  ber  auS  bem  granfenreic^  gebürtig 
toar*),    ein  gelehrter  aWann,    ber    fic^    atö  ©c^riftfteller  einen 

9te.  68.  69,  Jaff6  IV,  216.  217,  Äorl  a\»  feinen  ©eöotter  bejeic^net  (nostroque 
spiritali  compatri),  erwetfl,  bog  biefelben  ber  3^^  "^4  Oflem  781  angehören; 
bgt  0.  ®.  379  92.  3.  ?$emev  fle^t  fefi.  bog  fte  oov  ben  SR^ü^  787  fallen  muffen, 
»eil  na4  einer  Urfunbe  UtaxV»,  ©ictel,  K.  111  (112):  iDUi^Ibad^er  ^^r.  275;  Mu- 
ratori,  SS.  rer.  It  Ib,  367.  bamaU  $aufUiS  Slbt  bed  betreffenben  ^bfleriS  war; 
tjal  %.  ^irf4,  Sorf4.  j.  bentfc^en  O^eft^i^te  XIU,  48  92.  2.  Sugerbem  fommt  in 
«letra^t,  bag  in  9{r.  6»  @.  216  bte  Königin  nnb  bie  ^ber  ber  S^m^  (una  cum 
domna  regina  vestrisaae  sobolis),  in  m.  69  ©.  218  nur  bie  Jtinber  (una  cum 
precellentiBsimis  subotifi  vestris)  ernannt  merben.  Unter  ber  domna  rcj^ua  ifl 
toa^rfd^einlic^  nid^t  me^  |)Qbegarb,  fonbem  fjafiraba  su  üerfte^en,  ba  Jene  fettOflem 
781  twn  ^brian  fleüS  al8  spiritalis  commater  betrügt  mirb  (o.  @.  379  92.  4). 
SWan  motzte  ba^er  annehmen,  bog  9ir.  69  früher  oä  9hr.  68,  in  ber  3cit  jnnfc^en 
bem  2:obe  ber  JJitbeflorb  (30.  Sl^t^83)  nnb  ber  SQBieberüerma^tnnj  Äorl'«,  mit 
Jfafhraba,  9hr.  68  aber  nac^  biefcr  abermaligen  !6ermä^tung  bei»  5töma9,  bie  caid) 
nod^  783,  et»a  im  ^rttbberbfl,  erfolgte,  gef^rieben  fei;  üg(.  au4  Cenni  I,  424  92.  2. 
gtoff^  fe^t  biefe  «riefe  m  ben  SWai— 3nni  781,  1.  c.  €5.  212  ff.,  befonber«  @.  216 
9i.  1;  218  92.  1;  ogt.  auc^  Reg.  Pont.  ed.  2a  I,  297  92r.  2431.  2432.  Cr 
glaubt,  bag  9hr.  68  m&I^renb  ttaxVü  Snmefen^  in  Italien  gefd/rieben  fein  mflffe, 
»eil  bana4  (@.  216)  bie  gaiue  8rfiberfd^aft  oon  ^an^incenjo  ben  jtönig  Stad  auf« 
fu(i^te.  i^iefer  (Shrunb  l^at  mxoidit;  jeboc^  if!  nid^t  DoHfommen  beutti^,  ob  alle 
^flerbrüber  ober  nur  bie  10  oome^mfien  oom  $a))fle  bie  (Sriaubnig  erbaten  unb 
er^elten,  ^d^  ^um  ftonige  )u  begeben,  fütf  bie  9H(btermabnung  ber  ^nigin  in 
9hf.  69  l«9t  3jff^  feinen  SBert^;  er  ftil^t  ge  nur  auf  eine  «itflaffunj^im  Codex 


surttd  pr  3aff6*d  Snna^me  entf(^eiben  fi4  aucb  %.  ^^^,  Sorf^.  XlII,  48  ff., 
unb  Maffatti  U,  265-266. 

Le  Cointe  VI,  150  ff.  unb  Mabillon,  Annales  II,  246  f.,  festen  biefen  Vor- 
gang ft^on  in«  3a^r  778  bqw.  779;  Meo  in«  3.  777.  Merbing«  »irb  ber  2:ob 
be0  W>t»  llntpert.  melier  Cod.  Carol.  9hr.  68  @.  213  ermaßt  ifl,  in  bem  Chron. 
Vultumenae  (Muratori  1.  c.  ®.  366)  in«  ^fyc  778  gefegt  (bei  MabUlon, 
AA.  SS.  0.  8.  Ben.  III  2,  ed.  Venet  @.  240,  wirb  aW  Xaa  ber  19.  3uli 
^naefttgt);  i^gt  8ä^,  ^ef(^i(^te  ber  rSmtfdben  Siterann:  im  farottngifd;.  3«ta(ter 
e,  191.  293.  92a(4  bem  9lbt«tataIoge  bed  jclofierd  @an  Sincenjo,  bei  Üghelli, 
Italia  Sacra  VI,  378,  flarb  ber  9lbt  Sutpert  bereit«  777 ,  i^  folgte  ^ainrab  bi« 
pm  2.  9toi)ember  780,  bann  ?oto  h\B  22.  Sl^ml  783.  3)iete  «ngoben,  oon  benen 
aUerbing«  anä)  Sßka^,  SS.  rer.  Langob.  €^.  546  92.  1  (Bebrauc^  ma^t,  finb  jebo(^ 
gou)  muuoeriaffig;  bgl.  Jaff§  1.  c.  <B.  213  92.  3;  ^b.  ßirf4  a.  a.  O. 
@.  50  92.  1.  3)er  «bt  «utpert,  üon  beffen  lobe  Im  Cod.  Car.  92r.  68  bie  92ebe 
iß,  !ann  au«  bem  oben  angegebenen  ®runbe  nic^t  bor  781  geftorben  fein. 

^)  Cod.  Car.  92r.  69,  @.  217:  qui  insons  aput  vos  accusatus  est  immo 
et  per  yestram  prefdlgidam  iussionem  exinde  ablatus. 

2)  ?[utpert  fagt  Don  f!(^  felbfl  am  @(^(uffe  feiner  Expositio  in  Apocalypsin: 
Ambrosius,  qui  et  Autbertus,  ex  Gailiarum  provincia  ortns,  intra  Samnii 
vero  re^onem  apud  monasterium  mart^ris  Christi  Vincentii  maxima  ex 
parte  divinis  rebus  imbutus  .  .  .  (Mabillon,  AA.  SS.  0.  s.  Ben.  III,  2, 
fe.  234),  angeftt^  oon  gerb,  ^irfdb,  gorfc^ungen  a.  a.  D.  @.  48  92.  3;  ögL  SS. 
rer.  Langob.  @.  546  vi.  1 ;  ©4^  a.  a.  O.  @.  293.  a)iefer  (Kommentar  würbe 
3o^tb.  b.  hm.  Oef«.  -  abel-Shnfon,  ÄotX  b.  ör.  I.  »b.  2.  «uft.       30 


Digitized  by  VjOOQ IC 


466  788. 

aeipiffcn  SRamcn  gemacht  ^at^).  3Ittcm  ^abrian  nat)m  fi(§  be« 
^ot^o  an.  ^ic  3lnf(agen  gegen  biefcn  rüt)rten  namentlich  t)on 
einem  SWönc^c  9iamenö  JRobicaufuö  6cr.  Snbeffen  fc^eint  beileibe 
jjiemlic^  allein  geftanben  ju  ^aben.  Huf  einmut^igen  835unfd^  ber 
Srübcrfc^aft  be§  Älofterö,  wie  er  —  aber  allem  Slnfc^cin  nac^ 
übertrieben  —  behauptet,  gab  ber  ^a^)ft  bem  abgejefeten  äbtc  ein 
©einreiben  an  Äarl  mit,  roorin  er  $ot^o'g  Unfd^ulb  bet^euerte,  bte 
2;üc^ttgfeit  feiner  Slmt^ffi^rung  rühmte  unb  bringenb  um  bie  SQBieber*' 
einfe^ung  beöfclben  in  feine  abtgtoürbe  bat  2).  hierauf  gefc^a^  ei^ 
wo^I,  bdg  Jiarl  ben  $apft  burc^  ein  Schreiben,  welches  ber  ßrj* 
bifc|of  ^offeffor^)  überbrachte,  aufforberte,  ein  Unterfuc^ung^üer^ 
fahren  in  biefer  @ad^c  nac^  ben  fanonifc^en  Siegeln  anjufieuen  *). 
S)arauf  berief  ^abrian  ju  biefem  Qtocdc  eine  Serfammlung,  an 
welcher  eine  änja^l  geiftli^er  unb  njeltlic^er  ©roger,  nämlic§  ber 


ttm  «utpcrt  jur  3ett  ^ap\i  ^Pauf«  I.  (757—767)  ocrfoßt.  2)cr  (Sommentor  tmrb 
au4  ertDö^nt  unb  gerül^mt  Don  l!0um,  In  Apocaljpsin,  praefiat.,  Mai,  Script, 
vet.  nov.  coli.  Ia,  258,  welcher  ben  ©ctfoffer  aö  presbjter  bcjcic^nct. 

J)  SRttt^eilunacn  über  fitsXpttt  frab  bon  gewönne«  fernem  Chronicon  Vultur- 
nense  eütt)erleibt  (Muratori ,  SS.  rer.  It  Ib,  359—365;  aniäi  bei  Mabillon, 
Acta  lU,  2,  236  ff.;  Act  SS.  Boll.  19.  lul.  IV,  646:  Vita  s.  Arabrosii 
Autperti).  2)iefe  ^^ad^ric^ten  ftnb  iebo(^  o^ne  er^ebltdjferen  äSert^  unb  befonberd 
d^tonologtfc^  fe^r  unguüerlafftc).  2)ie  Eingabe ,  9ut))ert  fei  ber  Ve^rer  unb  (Er^fanjlec 
ÄorfÄ  geroefcn,  ifl  oöDig  aus  ber  Suft  gegriffen:  ögl.  Mabillon,  Annales  II, 
237;  llraboschi,  Stona  della  letteratura  italiana  III,  229  Sfl.  a. 

(&n  Don  Slutpert  »erfagted  Seben  ber  brei  (Shrttnber  unb  erfien  Kebte  Don  @t. 
S3incenjo  am  SBolüono  (Vita  Paldonis,  Tatonis  et  Tasonis  Vultarnensium)  tft 
gletc^faAd  im  Chronicon  Vultumense  erhalten;  f.  baffelbe  SS.  rer.  Langobard. 
e.  546  ff.  (SBattenbac^ ,  2)Qfö.  5.  2tufl.  II,  212  92.  2).  (Srmo^nt  »irb  tS  ou^ 
öon  ¥ouIu5  3)iaconu5,  welcher  bie  große  ©de^rfamfeit  be»  SJerfoffer«  rü^rat,  Eist. 
Langob.  VI,  40,  1.  c.  @.  179:  Monasterium  vero  beati  Vincentii  martyris, 
quoa  iuxta  Vultumi  fluminis  fontem  situm  est  et  nunc  magna  congreea- 
üone  reftdget,  a  tribus  nobilibus  fratribus,  hoc  est  [Tato ,  Taso  et  Paloojj 
iam  tunc  aedificatum,  sicut  viri  eruditissimi  Autperti  eiosdem  monasteni 
abbatis  in  volumine,  quod  de  hac  re  conposuit,  scripta  significant.  Huger« 
bem  bgl.  über  'üntpoct'»  gelehrte  unb  fc^riftflellerifd^e  2:^glät  uberl^aupt  bie  mcm 
ff€C  ermähnten  S'^ac^ric^ten,  SS.  rer.  Lancob.  @.  547 ;  Wibald,  epist  167,  JaflPS  I, 
278;  Mabillon  l.  c;  Bist,  lit^r.  de  Ia  France  IV,  141  ff.;  Meo,  Annali  del 
regno  di  Napoli  HI,  112;  Tiraboschi  III,  194;  ©o^r  0.  a.  D.  191  f.  293  ff. 
—  fUS  @d)rtftfte1Ier  menigflend  ^eigt  er:  fimbroftud  %utptita&. 

2)  2)ie«  gef(^a^  in  bem  SBriefe  bei  Jaff6  IV,  217—218,  ^.  69.  «uf  bie 
Unterf udjung ,  über  bereu  Skriouf  ^abrian  in  epist.  9to.  68,  @.  212—216,  be- 
richtet, nimmt  er  ^ier  nirgenbfl  Se^ug.  ^elme^  fd^retbt  er:  .  .  .  eo  quod  ollo 
(nullo  ?)  modo  vestrae  regali  potentiae  infidelitatis  reum  quisspiam  ex  accu- 
satoribos  suis  facere  ant  comprobare  valebit,  eo  quod  omnino  falsum 
ei  crimen  obicitur,  toaS  ouf  bie  Qni  öor  jener  Unterfuc^ung  l^injuwetfen  fd^eint 

8)  3)iefer  ©rgbifd^of  ^offcffor  ifi  oermutbfid^  biefetbe  ?J«fon  mit  bem  ©if<^of 
M«fforr  wrf*«^  W«»  Cod.  Carol.  «Rr.  53.  57.  58.  59,  Jaff6  IV,  177.  189. 
192.  194,  att  ©efonbter  Äari'«  ermahnt  n?trb;  ögL  0.  @.  207  iR.  2;  240  iR.  4, 
obwohl  3off6  im  Index  (©.  717)  beibe  trennt  S&e  »h:  fa^en,  ifl  ffl>cr  bie  ¥«r- 
f5n(t(^tett  be«  $offeffor  ©id^ered  nic^t  belamtt;  ügt.  au4  Jafifö  IV,  212  9^.  3. 

*^  Cod.  Carol.  9h.  68,  @.  212.  SHefem  53riefe  (@.  212—216)  tfi  au(^ 
bad  ^igenbe  entnommen;  er  enthält  eine  ^rt  $rotofoII  über  ba«  9^er^5r  unb  bie 
gonje  Unterfud^ung. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^treittgfetten  in  €km  ^incenjo  am  $o(tumo.  467 

®cfanbtc  bc^  Äönigö  ffirjbifc^of  ^ßoffcffor,  öcrfc^icbcnc  Scbtc,  bcr 
-^crjog  ^ilbipranb  üon  @po(cto^),  mehrere  päpftUd^c  §of6camtc, 
ber  Stbltot^etor  2:^eop^t)lQctuS ,  ber  @Qcce0Qriud  SUpi^ann^,  ber 
SRotar  ffiampulu^,  ferner  ber  S)uj  I^eoboruö  u.  f.  to.  t^cilna^men. 
«utpcrt  unb  $ot^o  foHtcn  flc^  in  ^crfon  fteöcn.  «utpert  ftar6 
jeboc^  plö^lic^  auf  bcr  JRciie*);  baßcacn  crfAien  mit  $ot^,  infolge 
ber  päpfthc^en  Slufforbcrung,  jugleicg  eine  »nja^l  bcr  angcfcfienftcn 
aWönc^e')  bcö  Äloftcrö  ©an  SSincenjo.  SBcr^ör  unb  Untcrfuc^unfl 
mährten  brei  S^age.  9tö  SlnSägcr  gegen  9^ot^o  traten  9iobicaufud 
unb  ferner  brci  aHönt^c  auf,  lueldlc  ju  Äutpert  geftanben  I)attcn 
unb  im  befolge  bed  ^crjog^  ^ilbipranb  Don  ®))o(eto  erfc^ienen 
waren*).  $ot^o  beftritt  inbcffen  t^eite,  bie  i^m  jur  Saft  gelegten 
Sleugcrungcn  unb  ^anblungcn  getrau  ju  ^a6en,  t^eitö  gab  er  i^nen 
eine  anbere  Auflegung.  Jiufecrbem  bcjeugtcn  mehrere  SÄönc^c, 
bag  StobicaufuS  ein  fünblt^e^  unb  fc^impfific^ed  Vorleben  hinter 
fic^  ^abe  unb  bat)er  nac^  fanonifc^em  Stecht  al^  Slnfläger  nic^t 
jugclaffcn  tuerben  rönne,  ^ic  SSerfammlung  ging  auf  biefen  @tanb« 
punit  ein  unb  bcfanb  $ot^o  für  unfc^ulbig.  Snbeffen  liefe  fic  ben« 
fclben  auc^  noc^  bie  eibhc^e  SScrfic^erung  ablegen,  ba|  er  jene 
^oc^üerrät^ertfc^en  Sleufeerungen  gegen  ben  jtönig  nid^t  getrau 
^abe,  bcmfelben  niematö  untreu  gen^efen  fei  nocfi  ffinftig  »erben 
molle.  äufeerbcm  ließ  man  bie  jc^n  borne^mften  Sttönc^e  beö 
Älofter^,  bon  bcnen  fünf  öon  ®eburt  fjrranfen .  fünf  Sangobarben 
maren,  befc^mören,  bag  fie  niemals  etne  folc^e  Sleufeerung  gegen 
ben  ftönig  au^  bem  äWunbe  beö  Slbtö  gehört  Mtten^).  öwfl'^ic^ 
erbaten  unb  erhielten  biefe  bie  Srlaubnig,  tn^cfammt  jum  it'önige 
reifen  ju  bürfen*).     S)en  Aufgang  ber  ©ac^e  fennt  man  nid^t. 


1)  Jaff^  IV,  218:  Hildibrando  duci,  Taciperto  et  Prandulo.  a)icfe 
bret  betrad^tet  Malfatti  IL  266  ald  tonigfid^c  9H4ter  m  bem  VroscfTe  (^presenti 
tre  f^^udici  jperparte  del  re,  uno  de'  quali  il  duca  di  Spoleto  lldebrando"). 

*)  Jaffe  IV,  213:  ipse  quippe  prefatus  Autbertus  dudum  abba,  calle 
itineris  peragratus,  repentina  morte  occupatus,  minime  nostris  apoetolicis 
valuit  se  manifestare  presentib;  ügl.  ^inu  o.  @.  464  9}.  7. 

^)  0te  toerben  a&  primati  monacbi  ober  priores  monacbi  be^ei^net 
(JaflF4  IV,  213.  214.  216). 

^)  Jaff6  rV,  214—215:  Et  introducti  sunt  alii  tres  monacbi,  qui  cum 
Hildibrando  dnce  venerunt  et  cum  Autberto  abbate  moraverunt,  adse- 
rentes  adversus  Pothonem  abbatem  .  .  . 

*)  JaflP6  rV,  216:  Simul  et  alii  decem  primati  monacbi  ipsius  venera- 
bilis  monasterii,  quinque  ex  genere  Francorum  et  quin(}ue  ex  genere  Lan- 
gobardorum,  statuimue  ut  preberent  sacramentum:  quia  numquam  audie- 
runt  ex  ore  abbatis  quamlibet  infidelitatem  adversus  vestram  renalem  ex- 
cellentiam.  2)a  |)abrian  l^ier  JJronfen  mtb  Sangobarben  unter  ben  SRon^en  fic^ 
aegenttberftellt,  ^at  man  angenommen,  bag  jener  Streit  auf  einem  nationalen  (Beaen* 
(a^t  annfc^en  ben  franfift^  unb  langobarbtf(^en  SRönc^en  beruht  ^abe  (ogl.  Mabil- 
lon  Ann.  Ben.  U,  237).  ®egen  eine  fol^e  91nna^me  erflSrt  ft^  iebod^  nN)l)(  mit 
«ed^t  5.  ^irfc^  JJorfc^ungen  a.  a.  O.  @.  48  91.  4. 

«)  JaflPö  rv,  216:  Ipsi  vero  petierunt  se  omnes  pariter  ad  vestram 
regalem  venire  praesenüam.  Nos  quippe,  illorum  exquirentes  fidem  erga 
vestram  regalem  venire  potentiam ,  sinuimus  properandi.  3)a«  ©ort  ipsi 
Würbe  man  junS^P  nur  auf  bie  oor^^genonnten  decem  primati  monacbi  (f.  oie 

30* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


468  788. 

lote  ia  bei  bem  ganzen  ^er^ong  mand^tö  bunfet  bleibt.  Snbeffeit 
ift  berfelbc  in  mebrfac^cr  ^mfic^t  öon  Sntcreffe.  ©nmal  tritt  in 
i^m  toieber  ber  ^egenfa^  jtoifc^en  bem  ^opfte  unb  bem  ^er}og 
öon  @j)oIeto  ^ert)or;  ^ilbipranb  etfc^eint  atö  ^roteftor  berSa^e 
be^  Äutpert,  ber  fid^  tocrmut^Iic^  bei  i^m  aufgehalten  ^atte,  beöor 
er  bie  Steife  nad^  9iom  antrat,  unb  bie  Slnllagen  gegen  $ot^o 
mögen  menigftenS  jum  X^eit  bur^  ben  ^erjog  an  Start  gelangt 
fein,  ^abrian  bagegen  nimmt  ftc^  mit  (Sifer  bcd  ^ot^o  an. 
gemer  ift  mertofirbig,  toie  l^ier  fiarl  in  IBejug  auf  ein  beneöen» 
tanifc^ed  Jtlofter,  baS  !önigli(^e  Jtlofter  @an  93incenjU)  am  93oU 
tumo*),  burc^aug  ate  $err  erfc^eint,  ber  toon  bem  Äbte  Ireue 
verlangen,  biefen  burc^  ben  5ßat)ft  öor  ein  geiftlic^e^  ©eric^t  ftellen 
laffen  fann;  enblid^  n'ie  ber  ^apft  auc^  in  hrc^lic^en  t$ragen 
fi(9  ben  SInorbnungen  bci^  Äönig«  fügt,  ben  (gntf (Reibungen  be^* 
felben  unterorbnet. 


toot.  ?lrmi!g.)  bejle^cn.  JJnbcffm  folgt  bann  anf  ba«  @<^rciben  M  ^cüpfia  ein  «cr- 
letd^nig  bon  42  ^erfonen  (Paulus  presbiter ,  Venerandus  presbiter ,  ein  paox 
a)iofoncn  u.  f. ».).  3aft^  ^ält  bie«  für  bie  jtflc  ber  SWöndbe  bon  @an  ©incenjo, 
bie  fammtlicb  ^  Jtarl  gereift  feien  (@.  216  Sfl,  1.  2).  S)er  mmt  be«  9lobicaufnd 
fe^U  natura;  ebenfo  o^e  ^oge  btejenigen  ber  anberen  3  SD^nd^e.  »elAe  gegen 
^Ü^o  aufaetreten  »aren.  Od  Saff^'iS  Smio^me  richtig  iß,  bleibe  bo^gefleut. 
*)  »gl.  5-  ^^<if  Sorf(i^migen  o.  a.  O.  ©.  44  i».  4;  48  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


784. 

S)ic  SJetämpfung  ber  @Qd§fen  na^iti  nod^  immer  bie  %\)&tiQ^ 
fett  beS  Jtönigd  Domiegenb  in  Slnfpruc^.  S)et  für  bie  ^onfen 
fieflreic^c  auögang  bc8  SelbAuae^  toon  783  [tackelte  bie  ©ac^fen 
nur  ju  befto  üerjwelfclterem  SBioerftanbe  auf ;  fie  erhoben  pc^  aufg 
neue,  unb  bie  ©efa^r  be^  Sufftanoed  tourbe  noc^  baburc^  er^ö^t, 
J)aB  auc^  ein  I^eil  ber  griefen  bem  SBeifpiele  ber  ©ac^fen  folgte, 
find^  6et  ben  ^riefen  ^atte  SÖibufinb  bie  ^ttotQu^  ^rborgerufen : 
buxq  i^n  flereijt  er^ob  fic^  ganj  ^iedlanb  öfthc^  unb  nörblidg 
be8  glie,  fiel  bon  bem  c^riftlicgen  ®lau6en  ab  unb  opferte  »ieber 
ben  alten  @ö^en^).  S)ad  C^riflent^um  ^atte  in  ber  legten  3^^ 
in  biefen  ®egenbcn  beträchtliche  ^ortfd^ritte  gemacfit;  Siubger 
fiatte  feit  fieben  Sauren  mit  (Erfolg  tm  Oftragau  geprebigt  unb  ge^ 
tauft,  jcfet  mufete  er  flüchtig  bad  Sanb  üerlaffen.  9Iac^bem  er 
{einen  Sd^ülern,  bie  o^ne  ßmeifel  mit  i^m  jur  t$luc^t  gestoungen 
»aren ,  bie  nötbigen  anweifungen  gegeben  *),  ma^te  er  felbft,  toie 
jmei  Satire  früher  SStQe^ab,  fic^  auf  ben  äSeg  nacb  8Iom,  be^ 
gleitet  bon  feinem  SBruber  ßilbigrim  unb  einem  getoiffcn  ©crbert, 
mit  bem  Seinamen  ber  Äeufc^e').  5Bon  Slom  begab  er  fic^  bann 
nac^  ajlontecafino,  um  bort  bie  Qtit  feiner  unfreittjilligen  ÜRuge 
im  flöfterlic^en  ßeben  ju  berbringen  unb  fic^  mit  ber  iRe(^el  bc^ 
b.  SBenebict  nä^er  befannt  ju  macqen,  toeld^e  fc^on  bamald  tu  ben 
Älöftern  bie  bor^errfc^enbe  toar*)  unb  bie  er  auc^  bei  ber  bon 


1)  Altfrid.  Tita  8.  Liudgeri  I,  21,  Olefci^d^tdqneOeti  \>a  Stdt^mni»  9Rttnfler 
IV,  24-25;  Ann.  Lanr.  mai.  SS.  I,  166  etc.;  OflL  unten  @.  470  Sfl.  2. 

^  Altfrid.  vita  s.  Ldudfferi  I,  21:  disposita  turba  disciptüomm,  toai 
j^enfauiS  nt^t  ^etBen  !ann,  er  ^cJbt  fte  übet  ^e0(anb  oert^It,  benn  btefe«  mugten 
fie  natürlich  aud)  i^erloffen.  2)a6  Siuboer'i»  Slud^t  nid^t  fAon  782  fam,  barüber  D^L 
<i](Qa9  II;  aud)  bie  ^emerlung  ber  vita,^tf(^f  Vlberu^  i^on  Utred^t  fei  um  bte« 
tclbe  3ett  oeporben  fü^  auf  784;  Dgl.  unten  ©.  485  W.  5. 

')  Altfrid.  1.  c.:  et  Gerbertum,  qoi  cognominabatnr  castus;  ügL  ^ieju 
t>ie  9}.  3  bon  2)iefamp. 

*)  Altfrid.  vita  s.  Liudgeri,  I,  21,  ©.  25;  über  ba«  (anbringen  ber  9tegel 
t)e«  ^.  ©enebict  t)gt.  Wettberg  IT,  678  ff. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


470  784. 

i^m  fclbft  bcabftc^tifltcn  uitb  fpötcr  au^gcfül^rtcn  Ätoftcrftiftung  ju 
©runbc  ju  legen  wünf^te*), 

Unterbcffen  toar  Staxl  auf  bie  3laä)nd)t  bon  ber  »ieber^oüen 
(Sr^ebuiifl  ber  ©ad^fen  urtb  eine^  I^cilg  ber  griefen^)  ju  einem 
neuen  tJ^IbAUfle  nad)  ©ad&fen  oufflebroc^en.  Dftem,  11.  Jlptil, 
befanb  er  fxd)  noc^  in  ^criftal');  balb  barauf  aber,  fobalb  bie 
Sa^rei^ieit  eg  (lejiattete,  fc^te  er  [xd)  mit  feinem  §eere  in  Sewe* 
ßunfl,  njie  ber  eine  Ännalift  faat,  um  bem  fäd^fifc^en  Ariele  boHenbä^ 
ein  6nbe  ju  ma^en*).  Sei  fiippe^am*),  b.  i).  toabrf^etnlic^  beim 
(Sinflug  ber  Sippe  in  ben  Sibein,  ging  er  über  ben  Strom  unb^ 
rüdte  nac^  SEBeftfalen  bor.  yJirgenbg  lieft  man  oon  SBiberftanb^ 
bem  er  beflefluct;  plünbernb,  toie  m  geinbcölonb,  509  er  in  ©ac^fen 
\)xxi  unb  ^er  unb  gelangte  fo  big  jur  SBefer®).  ®ie  Ouellen 
nennen  ben  Ort,  too  er  ben  Strom  erreichte,  ßuculoi.  Die  Sage 
beffelben  läfet  ft^  jtoar  nic^t  mit  oollfomntcncr  ©ic^cr^eit  ermitteln*,, 
toaj^rfc^einlic^  ift  e^  aber  ^odelebc  Gebt  $eterdt)agen)  unterhalb 
aWinben,  an  ber  833efer;  getoig  ifi,  ba|  ed  ein  Ort  am  untere» 
Saufe  ber  S33efer  mar,  too  bei  ben  niebrigen  Ufern  leicht  Ueber* 
fc^toemmungen  ftattfanbcn  ^).  @ben  eine  folc^e  Ueberfc^memmung 
btnberte  ben  Jtönig  feinen  urfprän^lic^en  ^elbjuadplan  audiuffl^ren. 
©eine  Sbfi^t  toar  getoefen,  in  bte  nörbhc^en  I^eile  ©a^feng  ju 
eilen,  bie  bii^  ba^in  bon  ben  fränfifc^en  SBaffen  faft  noc^  ganj 
unberührt  geblieben  unb  bie  too^l  au^  ber  ^aupt^eerb  ber  ©m*^ 


»)  Altfrid.  1.  c;  übrigen«  ifl  bai  JHoiler  ©erben,  bad  l^ier  gemeint  i|l,  erfl 
um  bie  SBenbe  be«  8.  «nb  9.  3a^r^unbert«  jegriinbet. 

*)  Ann.  Lauriss.  mal.  SS.  1,  166:  Kttunc  rebeUati  sunt  itenim  Saxo- 
nes  solito  more,  et  cum  eispars  aliqua  Frisonum;  Fragm.  Bem.  SS.  XIII, 
30;  Chron.  Vedastin.  SS.  XUI,  705  (Denique  Frisones  dum  nequiret  adire 
rebeUes). 

*)  Ann.  Laur.  mal.  1.  c.  etc.;  »gl.  0.  @.  460  'Sl,  8. 

^)  Ann.  £inh.  1.  c:  Cum  primum  oportunitas  temporis  advenit,  ad 
reliquias  belli  Saxonici  conficiendas  rex  animo  intento  .  .  .  venit  ad  Wi- 
suram.  2)ie  ^idbrndiSmeife  fc^fiegt  fi(&  ouA  ^ter  an  bie  alten  ßiflimfer  an,  t>gL 
Flor.  I,  35;  Liv.  IX,  29;  9L  «r^iü  VII,  534. 

^)  Ann.  Laur.  mal.;  Fragm.  Bern.;  Ann.  Einh.;  Ann.  Guelferb.  cont; 
Ann.  Naz.  cont.  SS.  I,  41;  Ann.  Alam.;  Ann.  Sangall.  mai.,  @t  ®anec 
äRitt^.  XIX,  237.  271;  ogl.  ö.  @.  334  Jt.  1. 

®)  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  et  ingressus  est  Saxoniam  circuiendo  et 
vastando,  usque  quod  pervenit  ad  Huculvi;  Fragm.  Bem.  1.  c.  (Hucculvi);. 
Ann.  Einh.:  et  vastatis  West&laoram  pajsps,  venit  ad  Wisuram.  Cum- 
que  in  eo  loco  qui  Huculbi  dieitur  castns  super  fluvium  positis  con- 
sedisset  ... 

^)  lieber  bie  Sage  bon  ^ucufoi  ftnb  bie  berfd/iebenflen  Setmut^ungen  aufgeßeOt, 
^L  b.  SebebuT,  Stntx\äit  $3e(eu4tung,  @.  84  ff. ;  b.  SKd^t^ofen,  3ur  Lex  Saxonum 
®.  142  9^.  1:  jten«ler,  f^4.  XU,  385  9^.  1.  «In  ^odelebe  ($eter0^agen)  badbte 
utetfl  $ert},  SS.  I,  166  v^.  88.  bem  n.  o.  b.  9H(4t^ofen,  jten^er,  amibac^er  e.  97 
beipflichten.  —  jtotfer  Otto  III.  ff^ft  in  einer  Urtunbe  bom  9.  ee))t  991  an 
SDmtben  einen  S3alb  Hukulin-hago.  Snbece  erinnerten  an  bod  me^r  nSrblk^  ge* 
(egene  O^f,  frfl^  Dculen  im  ^opa'fd/en,  unb  an  Otel  s»if<^  ^ßecbtn  ta(b 
©remen,  tüoaS  ItnÖ  Don  ber  ©efer.  Slnbere  ©ermut^ungen,  auf  ^jter  n.  f. »., 
|!nb  auiSgefd^Ioffen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9^euer  3ug  StcaV»  nad/  ^a^fen.  471 

J)örunfl  rparcn^),  n)a|E)rfc^einlic^  auc^  einen  Qna  md)  gricölanb  ju 
unternehmen^).  äUIein  infotgc  heftiger  9leßenflüffe  fc^woll  bic  SBcfer 
bergeftalt  an  unb  überfd^memmte  bo^  umlieflenbe  fianb  fo,  bag  ber 
fiönifl  fie  nic^t  überschreiten  tonnte^).  ®r  änbertc  bo^er  feinen 
$lan  unb  entfc^Iog  fic^  ju  einem  guge  gccjen  bte  Dftfalcn*).  Sc* 
bo(^  ergriff  er  bie  aSorfic^tömagrcgei,  fic^'  ben  {Rücten  ju  bccten, 
inbem  er  Jeinen  ©o^n  Äarl  mit  einer  Sbt^eilung  bed  ©eered  in 
aSBeftfalen  liefe  ^),  um  biefen  %f)dl  toon  ©ac^fcn  im  Qanm  ju  galten. 
S)ann  fc^lug  er  felbft  ben  SBea  nac^  ©üben  ein  unb  rütfte  burc^ 
Z^üringen  öftlic^  bi^  an  bie  @lbe,  bie  er,  n^ie  ed  fc^eint,  no^e  bei 
bcm  ©influfe  ber  ©ade  erreichte®).  SBic  in  SBeftfalen  fo  fuc^tc 
er  auc^  in  Oftfalen  burc^  bie  ^ärteften  ÜRittel,  burc^  Sermüftung 
be^  Sanbeg  unb  ©inäfc^erung  ber  2Bobnj)läte  ^)  bie  SBiberftanbg* 
fraft  be§  SSoIfe^  ju  brechen  unb  fein  Slnfe^en  wicber^eräuftellen; 
boc^  fie^t  man  ni^t,  bafe  er  weit  in«  Snnere  beö  ßanbed  borbrang; 
nac^bcm  er  biö  ©tagnfurt,  bem  fpöteren  ©teinfurt  an  ber  D^re, 
gefommen  %  fc^te  er  ben  STOarf^  noc^  bi«  ©ca^iningi,  ©c^öningen 


^)  Ann.  Laur.  mai.:  Ibi  consillo  inito,  eo  quod  nimium  inundaciones 
aquanim  fuiasent  .  .  .  (»gl.  785);  Pragm.  Bem.  (ügt.  785);  Ann.  Einh.:  Vidit 
86  in  a^uilonales  Sazoniae  partes,  sicnt  statuera^  propter  nimias  aquaram 
inundationes,  quae  tum  suoito  ez  iugitate  pluvianim  acciderant,  transire 
non  posse  (ogl  au4  ben  ^d^üig  bed  Sapredberiqtd). 

«)  «gL  Chron.  Vedastin.  (o.  @.  470  5R.  2). 

^)^%l  bie  ©teUen  m  9^.  1.  %ua)  bie  Annaies  MoseUani,  XVI, 
497,  unb  Annales  Lauresh.  SS.  I,  32,  melben  eine  gtofe  Ueberfd^roetnimmg: 
nee  non  et  innndatio  aquarnm  pervalida  (valida)  fuit  —  5ten^er  glaubt  ntd^t, 
baß  alletn  bie  Ueberfdbmemmungen  ben  jfönig  an  feinem  S^%t  nad^  bem  Stoben 
Dcä^bert  litten;  mo^d^einli^  fnen  bei  i^m  iRa^rid^ten  ttoer  feinbti^e  2)emonflra« 
ttonen  ber  SBeßfalen  in  feinem  dÜicfen  unb  fe^r  beunru^genbe  ®erü4te  über  Qhn« 

B"  ungen  im  fttboftli^en  ©ac^fen  etnoelaufen;  ed  bleiben  bie0  9$ermut^ungen,  benen 
tnbeffen  aud)  2)iefam)},  a.  a.  O.  ^.  31,  anfd/Iiegt. 

*)  Ann.  Laur.  mai.;  Fragm.  Bem.  —  Äen^ter  a.  a.  O.  @.  887,  fud^t 
noctsrnveifen,  bag  l^ierunter  bie  9h)rbt^ttnnaer,  nörbli^  bon  ber  $obe,  su  Derfk^ 
feien  (?).  ^Iri  9itdft  »eifi  er  auf  bie  gro|e  Se^nli^fdt  biefeiS  3uge0  StoxV§  mit 
bemjenigen  ^ippixCü  im  3abr  748  bin  (&amt,  ^abrbb.  be0  fränt.  9teK^  741—752, 
e.  92ff.- afäbibad/er  e.  28). 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  —  et  filium  suum  domnum  Carolum  dimisisset 
una  cum  scara  contra  WestfaJaos:  quod  et  ita  factum  est  -^  una  cum 
Bcara,  (^uae  cum  eo  dimissa  fuit  (Eegino,  SS.  I,  560:  cum  valida  manu); 
Ann.  Einh. :  et  filium  suum  Karolum  cum  parte  exercitus  in  Westfalaorum 
finibus  sedere  iussit;  meni^er  gut  Fragm.  Bem.  SS.  XIII,  31  (t>g(.  auc^ 
Fragm.  Vindobon.):  et  pnmogenitum  filium  suum  cum  reUqua  parte  ex- 
ercitus super  Westfalos  misit;  Ann.  Tilian.  SS.  I,  221;  Ann.  Enhard. 
Fuld.  SS.  I,  350. 

^)  Ann.  Laur.  mai.;  Fn^m.  Bern.;  Fragm.  Vindobon.;  Ann.  Einh.; 
ogL  au4  Jten^ler  a.  a.  @.  387  9<.  6;  SD^tbad/er  @.  97. 

^)  Ann.  Einh. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  et  inde  ad  Stagnfiird  (Steinfurt  v.  1.);  Fragm. 
Vindobon.:  et  inde  usque  ad  Steinfurt.  —  Seibni),  Ann.  imp.  I,  111,  unb 
^6  SS.  I,  166  SR,  89  t)ermut^  ©tagfurt  an  ber  8obe,  wogegen  x>.  Sebebur, 
Stm\^t  Sdeud^tuna  @.  88  ff.,  audffil^,  bag  babei  an  einen  je^t  oerfc^nmnbenen 
Ort  ©tehifurt  an  ber  D^rc  3U  benfen  ifi,  beffen  Sage  er,,  @.  91,  genauer  an- 
"  ;  ögL  ö.  8fHd^t^ofen,  3ur  Lex  Saxonum  S.  142  yJ.  2;  Äenfeler,  gorfc^.  XII, 
;  m^lba^er  e.  97. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


472  784. 

an  bcr  aRciffau  *)  fort;  bieg  toax  bcr  nörblic^ftc  ^unft,  tocld^cn  er 
erreichte. 

S)tc  Dftfalcn  fclbft  machten  bicHcid^t  burc^  i^rc  Üntcrtocrfunfl 
rin  tocitcrc«  SSorbrinflcn  Äorr^  übcrflüfftg.  aWan  lieft  —  mnn 
toir  anberS  eine  fetjr  furj  gefaßte,  unflarc  Siac^c^t  richtig  fo 
beuten  —  öon  einem  abfontnten,  ba«  in  ©c^öningcn  jttjifc^cn  bem 
Sönige  unb  bcn  Dftfalen  ju  ©tanbe  fam^).  Sin  fold^cg  fönnte 
too^l  etwa  nur  ba^in  gegangen  fein,  ba§  bie  Dftfalen  ibrc  Unter* 
tocrfung  audfprac^en  gegen  beftimmtc  3wfic§c^«n9cn  Karr«  ju 
®unften  ifired  Seben«,  i^rcr  grei^[eit  unb  i^rc^  SSermögeng. 
SebenfaQg  fehlen  irgenbtoclc^c  xuöerläffige  Angaben  über  ben  3n* 


S)ad  9iunbf4Tetben  StaxV^,  worin  er  auf  ben  17.  3um  eine  Ikrfamntlung  noi^ 
©tagfurt  auSfc^reibt  (@icfel  K.  206,  «nm.  292:  SDWU^Ibad^er  5«r.  399;  Jaflfö  IV, 
387  f.  Epist.  Carolin.  24;  Capp.  I,  168  5b.  75)  unb  totl±t»  »wn  Ccftort  I, 
692,  unb  Don  |)arenberg,  Monumenta  historica  adhuc  inedita  @.  91  u.  a. 
784  angefe^t  mkb,  fallt  erfl  na^  StaxV9  jtatfertrönung,  tote  fc^on  $erQ,  Legff.  I, 
145  unb  Qhf^arb,  Regesta  I,  70.  87  "Stt.  176.  257  bemcrfen.  2)er  «bt  ^mrab, 
an  ben  baiS  erhaltene  Q^^rentplar  gerichtet  ifl,  fann  oOerbingiB  ni(^t  ber  berettd  am 
16.  Sunt  784  betflorbene  Wit  ^\xo^  Don  Bt  2)eniS,  fonbetn  mirb  ber  glet^namige 
%bt  bon  @t.  Ouentin  unb  Sobbed  ge»efen  fein,  ber  ^  Anfang  beiB  9.  So^r^bertt 
tn^ac^  ernannt  h7irb.  St.  r>.  Sfti^t^ofen,  Rur  Lex  Saxonum  @.  142  91.  2.  ^(t 
o^ne  audreid)enben  ®runb  bie  @(^t^ett  ht9  Urlaffed  fiir  »oeifet^ft;  ogL  in  betreff 
ber  SeitbeiKmniung  beffelben  unten  ©b.  II.  }u  ben  3g.  804.  806.  812;  ferner 
W.  A.  im  ?it.  (Sentratblatt  1884  9b.  10,  @p.  309  unb  SBippermann,  ©eilage  jum 
3a^e«bericl^t  über  bo«  ©^mnafium  gu  «tlenbom  1885-1886  (Siegen,  1886). 
Sener  entfct^tbet  ^xdij  für  bie  legten  iDlonate  bed  Sa^red  805;  biefer  fttr  806.  ®egen 
bie  erßere  ^nfld^t  i|l  inbeffen  ju  bemerfen,  bag  biefer  SufgebotSbrief  ni(^t  in  ole 
legten,  fonbem  nur  in  bie  erfkn  9Ronate  eined  Sa^red  faUen  !ann:  bie  allgemeine 
$eerberfammlung  foQ  ,anno  pFesenti*  im  ^hmi  fiaitfinben,  bie  ®ef(^enfe  bem  ilatfer 
mttt  SWai  überfanbt  »erben.  2)ie!amp,  ©up^iL  @.  12.  20  9b.  82.  141,  »er- 
mutiget mit  ÜMPad^er  804;  bedgL  {)o(ber«(Sgaer,  8S.  XV,  1,  267  9*^.  5. 

^)  Ann.  Laur.  mai. :  et  inde  ad  Scaninin^;  Fragm.  Bern.:  inde  Sca- 
huningi  pervenit:  Ann.  Einhardi:  de  Scahningi  —  hoc  loco  nomen  erat  — 
(Poeta  Saxo  1.  U,  v.  141—142,  JaflRfi  IV,  563:  donec  pervenit  ad  illum, 
—  Qui  yeteri  locus  est  Scanningi  nomine  dictus;  ü^I.  Ann.  Lanr.  mai.  747, 
8S.  I,  136:  usque  ad  fluvium  Missaha,  in  loco  ^ui  didtur  Scabaningi;  Ann. 
Einh.  747,  SS.  I,  137:  conseditque  super  fluvium  Missaha  in  loco  qui  vo- 
catur  Skahningi).  —  @c^öningen,  ©raunfd^weig,  Ar.  ^etmjlebt. 

^)  Ann.  Ziaur.  mai.:  ibique  conventionem  factam;  bie  Ann.  Einh. 
übergeben  biedj  Fragm.  Vindobon.,  SS.  XIII,  31:  Ibi  quoque  contione  cum 
Francis  habita  et  victoria  perpetrata  .  .  . ;  ogl.  auc^  Fragm.  Bern.,  ibid., 
no  jebo^  borl^er  nad^  ben  ^Sorten  ad  fluvium  Albiam  ^rvenit  bie  »eiteren: 
et  inde  usque  ad  Steinfurt,  inde  Scahuningi  pervenit,  unjAeife^aft  bur^ 
Ueberfpringen  oon  einem  pervenit  auf  baö  anbere,  aulgelaff en  Rnb  j  Ann.  Lobiens. 
SS.  aIII,  229:  et  de  eis  (sc.  Saxonibus)  bis  eo  (anno?)  tnumphatum  est; 
ogl.  aWä^er  oon  Änonau,  gorfcft.  j.  beutfc^.  ®ef(?|i*te  Vlir,  633  9^.  4;  @hnfon, 
ebb.  XX,  402—403.  —  TO^lbac^  e.  97  ^It  bie  «ngabe  be«  gragment«  fife 
ein  9Rigberftanbni6,  rva»  l^infit^tlid)  beiS  Sorten  conventionem  (Ann.  I^ur.  mal) 
zutreffen  fönnte;  bie  ©orte  victoria  perpetrata  bürften  toolH  überhaupt  nid^t  auf 
einen  einielnen  €Heg  bei  ^d^öningen  (mad  and)  p  ben  oor^erge^enben  ©orten  nmtig 
paffen  »urbe),  fonbem  auf  ben  ftegreic^en  (£rfotg  bed  gan^  f^elbuK^  im  all^e* 
meinen  ju  b^ie^en  fein;  mir  »erben  fte  mit  ben  unmittelbar  barauf  foloenben:  m 
Franciam  reversus  est  ju  oerbinben  ^aben.  —  ^(bemar  oon  C^l^abanne0  (Duchesne 
II,  74)  f(^reibt  aUerbing«  aud^:  Ibi  (sc.  ad  Scainingi)  praelio  facto  victor 
existens,  cum  gloria  reversus  est  Franciam. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2)er  angeblid^e  Serttag  twn  ®<^9imigetu  473 

l^lt  bed  SlBtommend  burc^ouS^).  Gd  gibt  ein  @c^rtftftud,  bad 
bcn  ffiortlaut  bcffelbcn  ipicbcrgcbcn  mü;  bonac^  betrafen  bie  Sc* 
fttmmunflen  bie  (Stänbunfl  eines  SBidtbumS  ffir  Oftfad^fen  in  @e< 
li^enftabt^),  bie  Sludftattung  ber  c^riftlid^en  tir^en  in  ©oc^fen, 
bte  SBerpflid^tung  ber  ©ocbfen,  binnen  eined  Sa^red  ftd^  taufen  ju 
laffen,  aöe  ^eibnifc^en  ©eoräuc^e  aufzugeben,  ben  fränfifd^en  Jtö^ 
niflen  treu  ju  fein,  t)or  bem  1.  SWat  Sern  Äöniac  bie  f^uibigen 
€lef(^en{e  ju  entrichten  unb  fie  bann  nac^  Srei^ourg  ju  fcnben; 
ba  bie  ©ac^fen  bieiS  a0ed  mit  aufgehobenen  t^ngern  eiblid^  gelobt, 

Sabe  ber  Jtönig  fie  in  feinen  @(i^u^  aufgenommen.  60  fod  bad 
[btommen  oon  ©d^öningen  gelautet  ^aben,  fflr  n^el^cS  a(d  ßeit 
ber  13.  Äugufl  angegeben  wirb®).  S)er  Sn^lt  ift  icboc^  in 
mehreren  fünften  fo  toenig  bcn  SSer^ältniffen  angemcffcn,  auc^ 
bie  SluiSbrudsn^eife  me^rfac^  fo  ungen^ö^nlic^ ,  bag  ber  gan^e  ä^er« 
trag  atö  erbic^tet  erf(^eint*). 

9ia^  biefem  ©rfoljje  fe^rte  Äarl  nacft  Stoncien  jurücf*). 
aber  ^rtnädiger  a%  mt  e«  fc^eint,  bie  Dftfalen  jcigten  jtcb  bie 
SBeftfaten,  bie  bo^  fc^on  n^cit  häufiger  unb  fd^n^erer  bie  ©qärfe 
ber  fränfifd^en  SBaffen,  aber  jugleic^  aud^  länger  unb  ij&xttx  ben 
S)rucf  ber  fränfifc^en  ^errfc^aft  empfunben  Ratten.  Sie  mochten 
glauben  mit  bem  iüngercn  ftarl  unb  mit  feinen,  toie  cd  fc^cint, 
ber^ältnifemäfeig  geringen  ©treitfroften*)  leidster  fertig  »erben  ju 
fönnen  atö  mit  bem  ftönig  fclber;  oicQei^t  xoat  bei  i^nen  SBibu« 
Rnb  ttjicbcr  eingetroffen  unb  fpornte  ju  fräftiacm  ffiiberftanb  an  ^). 
@ie  üerfuc^ten  aufd  neue  bad  ®Iüa  ber  Stkiffen;  fie  fammelten 
ftc^  an  ber  Sippe;  aber  ber  jängere  Aarl  rädte  i^nen  auf  bie 
S'loc^ric^t  baüon  fogleid^  entgegen,  ftieg  im  S)rcingau®),  auf  ber 
nörblic^en  Seite  ber  mittleren  ßippe.  mit  i^nen  jufammen  unb 


1)  2)te  9krtnutbunam  jttn^ter'«  bartfber  a.  a.  O.  6.  388  ff.  (Stoxl  fyibt  bie 
9{orbt^nger  i^oin  Jtrimtt  befreit)  fbib  in  ber  2:^t  ffaitioü;  i%l  bagegen  an^ 
©oift  lU,  2.  «ufl.  @.  138  91.  2. 

«)  ögL  0.  @.  355  9L  3. 

«)  Capp.  ed.  ßoretius  I,  461  91.  2. 

^)  ^er^,  Legg.  IIb,  L  ffeUt  ben  %kttxaq  unter  bte  unet^ten  ftttenflttde;  ebenfo 
BoretiniS  1.  c ;  be«gL  eicfol  U,  395— 396 :  a^ftt^Ibad^  9far.  258.  fBai<}  ni,  2.  Hnfl. 
e.  138  9^.  2,  iß  entfd^eben  gegen  bie  (fe(^t^;  ebenfo  ftu|em  fid)  b.  9li<4tbofen 
0.  0.  O.  e.  142  iR.  2;  jeat^ler  a.  0.  O.  e.  389  9^.  1;  am  outffttl^idMIen  iRett« 
berg  U,  478  f.   (Er^b  I,  70  ^»eifelt;  f.  bagegen  2)iefamp.  ®uppt.  e.  11  9hr.  82. 

2)ie  S&If(bung  tttbrt  »o^^einlid^  bon  30^.  (l^ffa){»9  (>arenberg  f^,  totiä^ 
fie  gnerf!  a758)  ongeblid)  an9  einer  (Skutberdl^imer  dbrom!  ^erauiSgab. 

^)  Ann.  Lanr.  mat.:  —  reversoB  est  in  Frandam  eupradictus  glo- 
riosns  rez;  Fragro.  Bern.;  Vindobon.  (f.  0.  €^.  472  9{.  2);  Ann.  Einh.: 
de  Scahningi  ...  in  Franciam  regresans  est 

*)  2)ie  0.  e.  471  9^.  5  angefttbrten  SBorte  be0  Slegino  fh^  biefer  9(nnc4me 
nid^t  entgegen;  fie  ^oben  leine  Ibttoritat 

^)  ^va  nenmit^  Seibn^,  Annales  I,  111,  obgteid^  bie  OneOen  S^tbufinb'd 
ni^t  erin&^en. 

^  Ueber  biefen  Qhü  t)gL  95ttger,  2)iö€efan«  u.  (»angrenzen  9h)rbbeutf(4Ianb« 
«bt^.  3,  e.  80ff.;  ftentf er,  gorf*.  XH,  890  9^.  2. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


474  784. 

lieferte  i^nen  ein  Steffen  i),  wie  eine  unfcrer  Duellen  auSbrfidlic^ 
bemerft  unb  xok  e^  überhaupt  fd^on  bie  JRcflel  toar,  ein  JReiter* 
treffen*).  S)er  ©iefl  toiro  in  ben  Duellen  übereinftimmenb  bcn 
granfen  juflefd^rieben«);  bie  ©oc^fen  tourben  äcrfprenjjt  unb  Heften 


^)  Ann.  Laur.  mai.:  West&lai  vero  voluemnt  ee  congregare  adUp- 
piam.  Quo  auditu  a  supradicto  filio  domni  Caroli  regia,  obviam  eis  ac- 
cessit  una  com  scara,  quae  cum  eo  dimissa  fuit,  in  pago  qui  dicitor  Dra- 
gini, et  inierunt  bellum,  ^ienad^  griff  alfo  Siatl  bie  Skflfalen  an,  auf  bie  ^aäf* 
n^t,  bog  fie  fi4  an  bet  Sippe  fammelten ,  unb  offenbar  in  ber  Sbfl^t  ibre  ^aaaiß 
«mg  ya  einer  größeren  SRad^t  ju  oer^inbem;  ogL  caid^  Aen^ler  a.  a.  O.  @.  390. 
anberi»  Fra^m.  Bern,  unb  Vindobon.  SS.  XlII,  31,  n)0  e^  bie  SBefIfalen  a(0 
bie  an^reifet^cn  bar^efteüt  ju  werben  f (feinen,  bie  (Erjo^lung  aber  nur  meniger 
prfidd  tfi:  Westfall  vero,  adunata  manu  yalida,  contra  Karolum.  filium 
magni  regia  Karoli,  aeiem  dirigunt  (super  fluvium  Lippiam),  bellumque 
acerrimum  commissum  est;  Cbron.  Vedastin.,  ib.  @.  705:  quos  ei  dum  ob- 
viam irent .  .  .:  Q^arb,  gorfd^.  §.  beutf^.  (Skf^.  XUI,  468  f.  Se^nTn^  and^ 
bie  Annales  Einhardi,  benen  §.  8.  SDIofer,  Otfnabrüdifc^e  (Skfd/i^te  I,  203,  folgt: 
Karins  vero  filius  eins,  cum  ei  iter  agenti  in  pago  Drai^i  lux ta  Lippiam 
fluvium  Saxonum  occurrisset  ezercitus,  commisso  cum  eis  equestri  proelio, 


felici  ac  prospero  eventu  dimicavit.  Sber  auc^  biefe  Sa^rbiu^er  britden  fld^ 
nur  nnbefümmter  and;  bie  ^erfionen  finb  im  @hnmbe  nic^t  fo  fe^r  berf(^i^en  (ogL 
au4  Stmljlia^  t^orf^.  XII,  390  ^,  1);  bod^  oerbienen  fjia  bie  f^ärferen  Annales 
Laur.  entf Rieben  ben  )3$orpg.  »ie  f(^on  9iaixU,  3ur  ftritil,  <S.  426  f.  aui^efü^ 
bat.  2)er  Ort  be«  Treffern»  tß  nic^t  aenau  belannt:  gegen  bie  Snna^me,  bag  bie 
gunbe  bei  Sdtdam  im  9pril  1860,  Ueoerrepe  bon  SBaffen,  Geleite  unb  bergt,  axa 
biefem  S^reffen  bed  jüngeren  Stati  ^errttl^en,  bag  le^tered  bei  ^Bectum  gdiefert 
morben  fei,  ogl.  (SffeÜen,  in  ben  Ha^rbttc^em  bed  fßatM  bon  ^Üert^umiSfreunben 
im  9t^emlanb,  Sa^rg.  1862,  e.  132  ff. 

2)  Ann.  Einb.  (f.  bie  bor.  «nmfg.).  Ueber  ba«  «onoiegen  ber  «eiterei  ogL 
ma^  IV,  2.  «ufl.  @.  543  ff. 

')  Ann.  Laur.  mai. :  Auxiliante  Domino,  domnus  Carolus,  filius  magni 
regis  Caroli,  victor  extitit  una  cum  Francis,  multis  Saxonibus  inter- 
fectis.  Volente  Deo,  inlaesus  remeavit  ad  genitorem  suum  . . .  2)ied  no<i^ 
ttXDoA  aui|aef(!^müdt  in.  Fragro.  Bern,  unb  Vindobon.:  in  quo  (belle)  auxiliante 
Domino  Karolus  victor  extitit,  interfectisaue  plurimis,  immo  innumeris 
Saxonibus  (innumerabilibus  Saxonum  Vindobon.),  cum  triumpbo  ad  ge- 
nitorem  suum  .  .  .  re versus  est  —  Ann.  Einb.:  .  .  .  felici  ac  prospero 
eventu  dimicavit;  nam  magno  eorum  numero  interfecto,  cae- 
teris  in  diversa  fugatis,  victor  ad  patrem  .  .  .  reversus  est  —  Ann. 
E^bard.  Fuld.  88. 1,  350:  Karolus  iunior  .  .  .  WestÜEtlaos  in  proelio  supera- 
vit  et  domuit;  ber  iOerid^t  ber  Ann.  Sithiens.  SS.  Xni,  36:  Saxones  a  Carlo 
sunt  in  proelio  superati  ifl  too^l  ni^t  mit  ^id^er^t  im  S^ortlaut  f eft^uflellen ; 
flatt  sunt  ifi,  mie  au4  S^i^  bemerft,  bieflet^t  iuniore  ^  lefen;  Ann.  Quedlinb. 
SS.  III,  38  (et  filius  eins  Carolus  Interim  pugnavit  contra  Westvalos  in 
pago  qui  dicitur  Dreini). 

Xroo  btefer  UebereinfKmmung  ber  OueHen  mirb  i^re  Sbigabe,  jtarl  fei  Sieger 
über  bie  eac^fen  gebßeben,  bielfaudft  befiritten.  9^fer  I,  206  9^.  d,  be^eid/net  bie 
9^a(!^t  bon  einem  @iege  be«  jungen  jtarl  ol^ne  meitereiB  aliS  eine  «falfd^e  9la4ri4t' 
ber  .^foeitung";  Suben  IV,  340  f.  bermirft  ni^t  blof  biefe  ^ä^n^t,  fonbem  alle 
Angaben  ber  Snnalen  über  ben  gonien  ^jug  biefes  3al^  ald  unrid^tig,  berw 
morren,  nmoa^.  Wlanäfti^  (äffen  biefelben  ja  aEerbingiS  in  toüü\d)tn  übrig.  Ulein 
bie  93erinut^ungen,  bnr4  bteSuben  ben  »a^ren  3ufammen$ang  ^erpßeOen  fu(^t,  fInb 
gan)  miOtttrlid^;  bie  93erlegmig  bei8erf(^»9rmig  bed^brab,  meldte  bieOueHen  atO' 
brtt(fli(b  ein  ober  )n>ei  3c^re  fp&ter  anfe^,  m9  Mffc  784  ifl  ol^ne  jeben  (ihnmb. 
(Sntf^etbenb  toax  ber  ®ieg  bed  jungen  ^arl  aOerbut^  nici^t,  f^on  n>ei(  er  nur  ein 
ber^aitni6m56ig  f^toac^  ^  gel^  ^tte,  bgL  9tanfe,  Um  $ttm,  e.  427.  aber  bie 
Ober^nb  ^e  er  im  Kampfe  belyalten,  mie  an^  La  Bru^re  I,  209 ;  Martin  n,  299; 


Digitized  by  VjOOQ IC 


<Steg  M  jungen  Stoxl  im  2)retngau.  475 

eine  beträchtliche  Qai)l  ZoWv  auf  bent  5ßlafee,  bcr  junge  Äarl 
lehrte  mä)  ffiormö  jurücf,  too  fic^  bcr  Äönia  eben  ouf^ielt^). 

S)er  Slufftonb  oer  ©oc^jen  n^or  a0em  )!(nfcficin  nac^  für  ben 
Slugenblid  gebämpft,  aber  ein  üollftänbiger  entjc^eibenber  Qrfolg 
»ar  »cber'uon  bcm  ftöniji  feibft  nod^  uon  feinem  @o^n  burd) 
beffcn  ©iefl  an  ber  ßippe  boüonfletroflen.  S)ic  ©rfahrungen  bcr 
legten  Sagre  ^ttcn  bewtefen,  bag  bie  ©oc^fen  bic  vlbtoefcn^eit 
Äarrö  roä^rcnb  bed  aOBintcrö  unb  grü^Iingö  rcflclmägifl  benufeten, 
um  fic^  injtoifc^en  m  fammeln  unb  neuen  SBtberftanb  üorjube* 
reiten ;  bieiSmal  befc^log  ^arl  c^  nic^t  mieber  fo  tuett  fommen  su 
loffcn,  fonbern  nod^  et)e  bie  ©ac^fen  üon  ben  iüngft  erlittenen 
©erlägen  fic^  erl)olt  bem  Äufftanbe  uoHenb^  ben  legten  ©tog  ^u 
ücrfefeen.  gu  biefem  ©c^uf  fafetc  er  auf  einer  SSetfammlung  in 
ffiorm«  mit  feinen  ©rogen  ben  ffintfc^lufe  ben  SEBinter  in  ©ad^fen 
mubrinpen  2).  9loc^  öor  Ablauf  bed  3a^re^  784  trat  er  mit 
feinem  ^eere  einen  neuen  Quq  mä)  ©ac^fen  an');  SBei^nac^ten 
feierte  er  im  Säger  bereite  mitten  im  Sanbe  bcr  (gugem,  im 
^uettagau  in  ber  Silla  ßiubi^i,  üicQcic^t  bem  heutigen  Sfigbe, 
füblic^  üon  $^rmont,  untocit  ber  föcftfifc^cn  JBcfte  ©fibrioburg, 
bcm  fpätcrcn  ©c^ieber  an  bcr  (Smmer*).    9Son  ba  rücfte  er  nacg 


2)ipf>on)t,  e.  82;  ^ta^Ux  a.  a.  O.  @.  890;  2>tdaoip.  SHbnfinb  @.  32,  annc^en; 
mtr  ifl  tf  fagen^oft,  »enn  ^tppolbt  bie  3<4l  ^^  (^oüenen  auf  7000  angibt,  benn 
biefe  ^adfdcit  ge^t  nur  auf  Slbeniar  w>n  (£^banne9  jurfict  (Duchesne  II,  74: 
ceciderontque  in  eo  proelio  de  Saxonibos  plus  quam  septem  miha 
hominomi 

>)  Ann.  Laor.  mal.;  Frasm.  Bem.  n.  Vindobon.;  Ann.  Einhardi. 

^  Ann.  Laur.  mal.  SS.  %  166 :  ibique  (in  SBonniS)  inito  coneilio  cum 
Francis,  ut  iternm  hieme  tempore  iter  fecisset  supradictns  domnus  rex  in 
Saxoniam;  qaod  ita  et  factom  est;  Frafi;m.  Bem.  88.  XIII,  81:  In  qua 
orbe  (SSormf )  consilio  inito  cum  obtimatiBus  suis ,  hiemali  tempore  iter  in 
Saxoniam  fecit  (t)gL  Fragm.  Vindobon.  ibid.;  Ann.  Mett:  cum  consilio 
procerum  snorum). 

')  fßqlL  Toot.  anntlg.;  Ann.  Einhardi,  68.  L  167:  Rex  autem,  concregato 
iternm  exercitu,  in  Saxoniam  profectns  est;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705: 
Iteram  biemis  tempore  Saxoniam  Franci  adiere;  Ann.  Mosell.  SS.  XVI, 
497:  iternm  Karlus  perrexit  in  Saxonia  cum  exercitu  per  duas  vices;  Ann. 
Lauresb.  S8.  I,  32;  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21;  Ann.  s.  Amandi,  88.  I,  12: 
Carlus  tribus  (?)  vicibus  regressus  est  in  Saxonia  ... 

^)  Ann.  Laur.  mai. :  £t  celebravit  natalem  Domini  iuxta  Skidrioburg 
in  pago  Waizzagawi  super  fluvium  Ambra  in  villa  Liudibi;  Fragm.  Bern. 
SS.  XIII,  81:  ...  iuxta  castrum  Scidrioburg  in  pa^  Waizzagaim 
super  flnvium  Ambra  in  villa  Leuthidi  (Ann.  Mett  ibid.:  mridrioburc).  2)te 
Ann.  Einh.  nennen  bie  Ottf(!^ft  Liudibi  ntd^t,  fonbern  fd^reiben  nnr:  celeorato- 
que  in  castris  natalicio  Domini  die  super  Ambram  fluvium  in  pago  Huet- 
tagoe,  iuxta  castrum  Saxonum  quod  dicitur  Skidroburg.  5Den  betreffenben 
(&(m  boei^nen  bie  Ann.  Einb.  mit  femer  nieberbentfc^  9{ameniSfonn,  ma^b  bie 
Ann.  Laur.  mal  etc.  bie  obetbeutfd^e  baben;  t>gL  $er^,  88.  I,  167  9^.  98; 
ddbcat  I,  694;  85ttger,  IDiöcefan-  unb  d^augrenaen  92otbbentf(^tanb«  III,  108 ff.; 
ü.  «i(i^t^ofen  a.  a.  D.  @.  143  9J.  1;  «engtet  a.  a.  C  @.  391  W.  4;  SKÜ^U 
backet  @.  97  nnb  unten  ©b.  II.  «fcur«  VI.  —  goßt,  Codex  trad.  Corb.,  @.  5.  6 
9^.  e.;  @.  324  9?.  F.  G.;  ©.  849  91.  N.  fuc^te  mitUnred^t  no^juweifen,  baß  an 
»Det  berf((iebene  (Saue  su  beulen  fei.  —  Liudibi  ifl  ma^f4einli4  ^be  (ogt.  ^^ie* 
fonq),  ©ibirfinb  e.  88;  SDWUlbad^  @.  97);   «nbere  meinen,  Dlben-Ölbe  (?er^, 


Digitized  by  VjOOQ IC 


476  784. 

Korben  üor  bl8  tta^  9iimi  am  3"fömmcnfluj5  bcr  833c{cr  u«b 
aScrrc,  bcm  ^cuttflcn  8ic^mc  oberhalb  bcr  ?Porta  ©cftfaltca,  überall 
bad  fianb  ))crtDüftenb^),  um  beit  @a^fen  alle  äRtttel  }um  SBtbec- 
ftattbe  ju  cnt^ie^en.  Snbeffen  fa^  er  fid^  balb  an  ber  tJrortfebung 
fctneg  ucr^cerenbcn  3wflc8  (je^inbert;  t^cite  bte  rau^e  ffimterja^rea* 
jett;  t^eild  unb  ^auptfä^ü^  bebeutenbe  Ueberf^tt)emmungen  nöt^tg* 
ten  t^n  fic^  toicber  nac^  ©üben  iurüdiujie^en  *).  60  na^m  er 
feinen  SBfnterauf enthalt  in  Sre^burg^),  tt)o^tn  er  bann  auc^  feine 
©ema^Iin  unb  feine  Äinber  ju  ft^  fommen  Ue§*);  baS  fränKfci^c 
^eer  toarb  in  ber  Umgeflenb  in  SBaraden  öcrt^eilt*). 

SS.  I,  167  W.  5;  0.  «i(^tWen  @.  148  iR.  1:  Äentfa  @.  391).  —  @<^eDcr  noA 
je^t  «Imtdort  mitec^Iog;  «öttga  a.  a.  O.  III,  103:  „2)te  e^t^beiburg  (ag  auf 
einer  mx^  it^t  aU  fkUm-^x^btc  be^etd^neten  fln^o^  bed  jtablenberged,  V4  @t.  bon 
ber  dmmn,  »0  nßäf  d^räben  unb  Solle  ertennbar  finb";  StUnand,  jtaiferurir.  b. 
$rot).  Sefifalen  I,  248  f.  Ueber  bie  angd>lt(^e  Stiftung  eined  Oi^t^um«  m  B6fid>ec 
t)gt.  «ettberg  II,  494-495. 

Cbron.  VedastiD.  SS.  XIII,  705  (togl.  9^.  1)  lagt  Staxl  unnötig  boiB  bomaliae 
SBet^nad^iSfefl  (784)  mit  fetner  gfaniilie  tn(mttiirg  feiern;  frdli(bau(b  Ann.  Mosel- 
laii.  SS.  XI,  497  ungenau:  rex  Karins  demoratus  est  in  baxonia  ad  Heres- 
brng  (sie)  de  natale  Domini  usque  in  mense  lunio;  Annales  Lauresham. 
Sa  I,  32  (bgL  unten). 

1)  Ann.  Laur.  mai.  785,  SS.  I,  166:  Tunc  domnus  Carolas  rex  supra- 
dictum  iter  j)eragen8,  usque  ad  Rimie  jpervenit  super  fluvinm  Wisora,  ubi 
confluit  Wahama;  Fragm.  Bern.  785,  &S.  XIU,  31:  ütprediximus  (?).  Ka- 
rolus  rex  Saxoniam  vastando  circuit,  castraque  posuit  super  fluvium  Wisera, 
ubi  confluit  amnis  Wahama;  Ann.  Einli.  784,  SS.  I,  167:  ad  locum  voca- 
bulo  Rimi,  in  quo  Wisura  et  Wabama  confluunt,  populabundus  accessit; 
0.  ?ebebur  <B,  95;  o.  »lic^t^ofen  a.  a.D.  @.  144;  Dettner  @.  77. 

')  Ann.  Laur.  mai:  Et  propter  nimias  inundationes  aquarum  inde 
reversus  est  ad  Aeresburgum ;  Fragm.  Hern.  785:  Indeque  pergens,  prop- 
ter nimiam  inundationem  aquarum  reversus  est  in  castrum  Heresburgum 
.  .  .;  Ann.  Eänb.  784:  Gumque  eum  ulterius  progredi  tam  hiemalis  tem- 
poris  asperitas  quam  a(][uarum  inundatio  prohiberet  .  .  .;  to^L  o.  @.  471  9t  1. 

•)  Ann.  Laur.  mai.  785  (Ibi  tota  hieme  resedens);  fragm.  Bern.  785 
(ubi  reliquam  partem  hiemis  residens  transe^t);  Fragm.  Vindobon.;  Ann. 
Einb.  784.  785  (Aeresburgum  castrum  in  hibema  concessit  —  Cum  ibi 
hiemare  decrevisset  .  .  .);  Ann.  Petay.  784:  Et  eodem  anno  invemi  fem- 
poris  sedit  (resedit?)  domnus  rex  Karolus  Uerisburgo;  Ann.  Mosellan.  785, 
Ann.  Lauresb.;  Cbron.  Vedastin.  (ogt.  SRü^tbadjer  @.  98  u.  oben  @.  475  9J.  2); 
Ann.  Nazar.  cont  785:  rex  Carolus  in  Heresburc  super  biemem  resedebat; 
Ann.  Guelferb.  cont  ibid.;  Ann.  Alaman.,  Ann.  Sangall.  mai.  (MeresburgX 
et  (S^aOer  äJ^ittl^.  XIX,  237.  271.  —  Ann.  s.  Amandi,  SS.  I,  12:  et  ibidem 
(sc  in  Saxonia)  commoratus;  Ann.  Quedlinb.  785,  SS.  III,  38:  Postea  rex 
totum  illum  annum  (?)  in  Saxonia  cum  exercitu  sedens.  Stcoti  toerbrat^te 
md)  DfUtn  785  in  (feceSburg;  bgl.  unten  @.  493—494. 

*)  Ann.  Laur.  mal  785:  uxorem  suam  domnam  Fastradanem  reginam 
una  cum  filiis  et  filiabus  suis  ad  se  venire  iussit;  Fragm.  Bern.:  Cnron. 
Vedastin.  (ogL  o.  @.  475  9^.  4);  Ann.  Einh.  785:  accitis  atque  adductis  ad 
se  uxore  ac  liberis;  t>gl.  bie|u  an<i^  Capp.  I,  225  (unten  @.  4*9  91.  2). 

^)  Ann.  Petav.  SS.  I,  17:  et  Franc!  sederunt  in  gyrum  per  borderes. 
fßti  borderes  erinnert  (Schart  I,  691 ,  an  ben  f&(4{lf4en  )ftu:Sbru(f  boerde  für 
^ti8be|irf,  unb  ebenfo  fagt  bie  Unaabe  9hiborff,  SDad  9lmt  Sauenflein,  in  ber  3^ 
f^rift  bei»  ^ortf^en  Ibccm»  für  9iteberfa(bfen,  Sa^rg.  1858,  e  227,  »ona^  per 
borderes  bebeuten  foll:  »compagnieoette*  ober  ^na^  $unbertf<!^aften'.  Ducange  ed. 
Favre  I,  706,  nimmt  ^itt  borderes  für  limites,  d^renje.  (Sd  iß  j^o<l^  eper  an 
bie^ebeutung  t)cn  aedes,  casa  ^u  benfen,  mofür  Ducange  I,  704  au8  bem  Singet« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


jlarl'd  SBütteraufent^aU  in  (Sredhtrg.    ^mpf  ber  ^ömtm  bei  i6o§en.     477 

dlod)  an  einem  anbern  fünfte  beS  Steid^ed  regt  fi^,  luenn 
au^  o^nc  erfennbaren  ^ufamnten^ang  mit  ben  übrigen  Vorgängen, 
trie^ertfc^ed  Seben.  S)te  9(nna(en  reben  t)on  einem  Kampfe  ber 
fflatern  mit  einem  ^crjoge  ^röbpert  bei  JBojen,  in  weld^em  bicfer 
^crjog  mit  einer  großen  ^afjH  feiner  fieute  gefallen  fei*).  3ebe 
jp[t)erläffige  genouere  SRac^ric^t  über  biefeö  Rwf^mmentreffen  fe^lt. 
SRan  »eil  fonft  nic^td  t)on  einem  ^erjo^^  ^robpert  in  biefer 
^eit  unb  biefer  (Segenb;  erft  mel  fpätere  Kombination  f^ai  and  i^m 
einen  ^ouptmann  ober  Statthalter  Äarrs  in  Stalien  gemaj^t*). 
93oj(en  geprte  ju  bem  (Gebiete,  tocld)t^,  nacl)bem  ed  fcqon  im  7. 
Sa^r^unbert  ben  iBaiern  Don  ben  fiangobarben  entriffen  n)orben 
»ar,  oon  S)efiberiug  —  öieüeicftt  bei  ©elegen^eit  ber  SSermä^lung 
feiner  S^oc^ter  fiiutperga  mit  laffilo  —  toieber  an  biefen  abgc^ 
treten  ju  fein  fc^eint*);  öieüeic^t  barübcr  toax  e^  ju  ©treittgfeiten 
jtoifc^en  SBaiern  nnb  grranfen  gefommcn,  inbem  lefetere  jene  ®c^ 


fac^ftf(4en  u.  f. ».  8eifpide  liefert  ^ie  fixere,  out^tift^  d^rfläxung  liefern  bie  Ann. 
Petav.  felbfl,  ba  {te  glei^  barauf  Don  tentoria  reben  (785:  commoto  exeroitu 
de  ipeis  tentoriis);  ögL  SQkife  IV,  2.  «ufl.  @.  628  91.  1 ;  0.  Sdit^tl^ofen  a.a.O, 
®.  144  9^.  l;  JTen^ler  a.  a.O.  @.  d92  9^.  2;  aRü^Ibad^er  e.  98:  ow^  unten 
9b.  II.  J.  3*  797  über  bie  (Sntfle^g  Don  ^erflette.  9K(^t  gon)  nc^tia  herüber 
$ert,  SS.  I,  17  9^.  2,  »elc^er  meint,  Storl  ^e  feine  Gruppen  in  bie  |^er  ber 
umu)o^nenben  ©o^fen  oert^t 

2)ie  Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  88,  fügen  ^imn:  omnia  exercitui  neces- 
saria  Saxones  sibi  ministrare  praecepit  —  ä^nlidp  mie  ber  mit  i^nen  oerwonbte 
Poeta  Saxo  1.  UI,  v.  351—853,  Jaff6  IV,  585,  j.  3.  797;  »gl.  nnten  «b.  H. 

')  Annales  s.  Emmer.  Ratisp.  mai.  785,  SS.  I,  92:  Pugna  Baiowario- 
nun  cum  Brodperto  ad  Pauzana.  2)a  biefe  ^nnalen  md^rfoc^  in  ber  Angabe 
ber  3o^ed^t(en  irren  (Od.  o.  @.  449  9{.  2),  ben  Stampf  bei  9o^  aber  in  baffelbe 
3a^r  mit  bem  2:obe  Qifc^of  Sirgif«  oon  ^ahbur^,  ber  784  erfolgte,  oerle^en,  fo  ifi 
d(  ni^t  unn)abrf(^Ii4,  bag  md)  ber  Stampf  bet  ^ojen  784  an^ufd^  tß,  mo^ 
i^  überbied  in  ber  5üiat  bie  Ann.  s.  Radberti  Salisborg.,  SS.  IX,  769.  ebenfo 
nne  baiS  Auctarium  Garstense,  SS.  IX,  564.  fteüen.  9(n(b  SKe^Ier,  Qit\d)x^it 
^^BatentS  I,  164  nimmt  bied  ^a^r  an.  2)ie  beiben  legieren  Ouenen  nennen  ^robbert 
,dux*  unb  (äffen  i^  mit  oielen  ber  ©einigen  umfommen. 

©erat  aoentin,  »a^etifc^e  C^ronif,  «.  III,  c.  81,  ©erfc  V^  110,  ben  Caiem 
2  ^eerftt^rer  (Semein  nnb  3^»ein  gü)t,  fo  beruht  bieiB  nur  auf  emer  falfc^  Snter» 
punftion  ber  @teOe  ber  Ann.  s.  Rudb.  1.  c,  mo  unmittelbar  oor^  bie  (Sr^ung 
Der  ü^ebeine  jmeier  €^3burger  S^dncbe  ÜkioininiS  unb  ^bminud  ermaßt  mtrb:  £le- 
vati  sunt  Gavinius  et  Idwinos;  Ogl  baiS  Serbrüberungdbud^  mm  6t  $eter  in  6al)< 
borg,  ed.  o.  ftarajan  @.  14;  9He|ier,  e.  9.  ber  9Mn(bner  9Uab.  ^ift  dl  1881. 
@.  264.    (Sbenfo  mie  Sloenlin  aj<eberer,  9e^.  }.  (&t\ä).  o.  iSaiem  @.  805  ff. 

^)  9htr  in  ben  lungeren  ber  angeführten  Duellen  mirb  i^m  bie  iSeseicbnung  atö 
^erjog  beigelegt,  mä^renb  in  ben  Annales  s.  £mmer.  dux  nic^t  fk^t,  oben  vi.  1. 

»)  9Coenttn  a.  a.  O.  9b.  III,  Cap.  80,  e.  108:  Da  nun  künig  Karl  die 
Lan^barder  erobert  het,  setzet  er  dahin  zu  ainem  haubtman  herzog  Ru- 
precnten;  der  war  nit  so  wol  eins  mit  den  Baiem;  Cap.  81,  @.  110: 
KÜDig  Karls  haubtman  in  Italien,  obg'nanter  herzog  Rneprecht  —  wider 
herzog  Rneprecht  aus  der  Lambardei  (ietzo  Mailand?  'Üud)  iDleberer  a.  a.  O. 
unb  9{ub^,  @.  319,  machen  ^robpert,  im  flnfd^Iug  an  tloentin,  ju  Jtarl'«  @tatt' 
^Uer  in  ber  Sombaibei. 

*)  «gL  oben  @.  59. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


478  784. 

biete  ttjol^l  für  bo^  langobarbifc^e  dttx^  toieber  jurücfDcrtQnflten  ^). 
06  ^robpcrt  ben  Sinfaü  in  boä  bairifd^c  ©ebict  auf  eigene  8Scr= 
antttjortunfl  ober  im  Auftrage  Äarr^  unternahm,  ift  nid^t  ju  f c^en  ^), 
iod^  baÄ  erftere  wabrfc^einti^er,  ba  Äart  ju  einem  cntfd^eibenben 
SSorflel^en  gegen  laffito  ben  ilugcnblid  nocfi  nic^t  für  gefommcn 
gebalten  ju  l^aben  fc^eint  unb  unter  folgen  umftänben  au^  f(i^n)er< 
Ii(9  einen  bewaffneten  angriff  auf  95aiern  gutgeheißen  ^aben  wirb, 
aber  otö  ein  ffluöbrucf  ber  gereijten  Stimmung  auf  beiben  ©citen 
war  ber  SBor^ang  bod^  öieUeic^t  t)on  SBebeutung ,  unb  bie  Slieber^ 
läge  ber  ©einigen  !onnte  bann  für  ^arl  nur  ein  ®runb  me^r 
fein,  2;affiIo  nad^brücffic^  jur  8le^enf(^aft  5U  sieben;  fic  t)tx* 
(flimmerte  2;affi(o'g  Stellung. 

aSie  fe^r  Äarl  bur*  ben  ©a^fenfricg  in  ?lnfpru(^  genommen 
war,  ge^t  f^on  barauö  ^crt)or,  bafe  abgefel^en  eben  öon  bcm  ^iege 
felbft,  auö  bcm  ganjen  Sal^r  784  wn  feiner  einjigen  9iegierung«^ 
^anblung  Äarl'«  fiunbe  erhalten,  a\x6)  feine  Urfunbe  aufbewahrt 
ift®)/  ba§  au(^  ber  SSerfc^r  mit  bem  ^apftc  auf  Angelegenheiten 
\)on  fel^r  untergcorbneter  SBebeutung  fic^  befc^ränft. 

3n  jener  aBinteröjeit  784/5,  wä^renb  welcher  Äarl  fic^  mit 
feiner  gamilie  in  ©ac^fen  auffielt,  fc^eint.er  ®efanbte  an  ben 


1)  @o  a«cb«er  @.  306;  «übinger  @.  120;  SBaife  m,  2.  «ufl.  <B.  110 
Sfl,  2. 

*)  S(t)cntin  etjS^It  a.  a.  O.  ®.  110  fotgenbermagen:  Aber  herzog  Weit- 
chiind  aus  Saxen  der  fiel  in  Frankreich,  tet  ^rossen  schaden  kunig  Karl. 
Darumb  künig  Karls  hanbtman  in  Italien,  obg^nanter  herzog  Rueprecht 
maint  es  war  ain  anstiftung  von  herzog  Thessel  in  Baiem,  fiisl  in  das 
land  Baiem  in  das  Etschtal,  gewan  die  stat  Potzen,  blUnderts  und  prents 
nach  im  aus.  Die  Baiem  wmten  solchs  rechen,  kamen  in  ir  stat  Potzen, 
namens  wider  ein,  zogen  in  Italien  hinein  wider  herzog  Rueprecht  aus 
der  Lambardei  (ietzo  Mailand);  was  si  aber  ausgericht  haben,  schreibt 
herzog  Thesseis  canzler  mit  namen  Crantz  (dieselbigen 
zeit  im  leben),  es  sei  im  lieber,  das  er  schweig  dan  solchs  beschreib.  — 
Und  sties  herzoff  Thessel  ainen  ewigen  frid  mit  seinen  nachpaum,  den 
Hannen,  an.  —  Mörg'nanter  herzog  Ruprecht  fil  wider  in  Baiem,  wolt  die 
baierisch  stat  Potzen  wider  einnemen.  nerzog  Thessel  schicket  dahin  sein 
haubtleut,  den  G^wein  und  Iswein,  die  erschluegen  herzog  Ruprecht  und 
mit  im  vil  der  feind;  das  ander  volk  floch  alles  davon,  und  gewannen 
also  die  Baiem  ainen  grossen  sig,  vil  guets.  ^aS  offenbare  SDVt^exflSnbnig, 
rotläit»  uns  in  biefent  legten  ^^  bed  SBeri^td  begegnet,  ifl  f^on  oben  (@.  477 
9^.  1)  erörtert.  S(ber  aud^  bae  Sor^erge^enbe  erfd^eint  metfientbeild,  wemt  ntc^t 
]9oIIfianbtg.  opofn^p^,  obmo^t  ft^  ^t}enttn  aud^  ^ier  auf  jened  angebßd^e  oleid^^etttge 
®ert  öon  JCaffito'«  Äanjler  Sran^  beruft.  3"  «"^  sBertoieIfa(^ung  be*  feeigniffe« 
tonnte  ber  Umflanb  Snlog  gegeben  ^aben,  bag  in  ber  älteflen  Angabe  (Ann.  s. 
Emmer.  Ratisp.  mai.)  nur  oon  einem  Stampfe  ber  ®aiem  mit  ^robpert  bei  So^en, 
erfl  in  ben  beiben  fpateren  anä)  oon  ßrobpert'Ä  2:ob  unb  iWebcrloge  bie  Webe  ifl. 
aWegter,  @. ».  ber  hax^.  «fab.  b.  SöiffenfA.  a.  a.  D.  @.  264—265  gloubt  aller- 
btngiS  »enigfiend  ben  rä(^enben  d^faO  ber  Soierti  in  bie  Sombarbei  a\9  einen  3ug 
betrauten  ju  btfrfen  ^  meld^er  in  ber  2^at  bem  fßerfe  bed  Q^ran^  entlehnt  fei  — 
SJteberer,  @.  306,  ntmmt  StaxVi  ^ufHmmung  ^u  bem  Unternehmen  an  unb  cebet, 
aber  nur  gefHi|}t  auf  Soenttn,  tH)n  2  gr^^ügen,  guerfl  784,  ba  80^  t)on  $n>b)>ect 
gepUhtbert,  barni  785,  ba  leöterer  gef(^togen  fet. 

«)  Ueber  SWl^tbad^er  Sfbc.  259  (=  ^t.  256)  ogl.  0.  e.  457  9?.  6. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


©enbung  an  bcn  ^apfl  479 

5ßapft  flcfc^icft  ju  haben,  welcher  ntc^t  lange  \>ox^tx  jctncrfcitö 
^oten  unb  einen  S^rief  an  t^n  gefanbt  ^atte.  2)te  Snftruftion 
ber  föntßU^cn  ©efanbtcn,  tporin  benfclbcn  i^r  ?luftreten  ganj 
genau  punfttoetfe  üorgefd^rteben  n)irb,  tft  und,  toenn  auc^  nic^t  um 
ücrftümmclt,  erhalten  ^).  Sie  foHten  bcm  ^apfte  ben  (Srufe  be8 
jtönigd,  feiner  ©ema^Itn  ^ftraba,  feiner  ^inber  unb  feinet 
ganjen  ©aufed  unb  ©ofed,  fott)ie  feiner  ©eiftlic^feit  unb  feines 
9}ot(ed  entbieten^),  ibm  berieten,  bag  ftarl  unb  bte  Seinigen  fi^ 
XDo\)l  befänben*).  «ufeerbem  überfanbte  bcr  fiönig  bem  ^opfte 
ein  ©einreiben*)  unb  ©efc^enfe,  wie  er  fie  eben  in  ©a^fen  ^bc 
üorbereiten  fönncn,  unb  bittet  ^abrian,  fic^  mit  bicfen  ®aben  emft* 
»eilen  ju  begnügen,  bis  er  auf el^n liefere  aufjubringen  vermöge**). 
Und)  banft  er  ^abrian  für  bic  beftänbigen  ©ebete,  toomit  bcr 
^apft  i^n  unb  bte  bciberfeitigen  ©etreuen  begleite*). 

3m  übrigen  tiefem  nur  einjelne  93idtpmer  unb  ^löfter  burd^ 
gSeränberungcn ,  bie  in  i^nen  borgingen,  bur^  lobeSfäHe  unter 
i^ren  JBorfte^ern  noc^  einigen  gefc^i(§tlid^en  ©toff  für  bieg  3a^r. 

3m  Älofter  @t.  ©allen,  toeld^ed  mit  bem  Sidt^um  ©onftanj 
(ängft  im  Äampfe  lag,  führte  biefer  Streit  im  Saufe  bed  3a^reÄ 
784  JU  einer  neuen  SSeränberung  in  ber  ßeitung  bed  ©tifted  ^). 
®g  ^atte  eine  SBeile  ben  Änf^ein  gel^abt   ate  ru^tc  bcr  ©treit, 


1)  Capp.  I,  225  9h.  111  (Jaff6  IV,  341—342,  Epist  Carolin.  2;  oaL 
®.  842  9^.  1):  SWü]^UMi(^cr  9hf.  260.  —  3n  c.  3  ^  c«:  Gratias  agit  vob« 
domina»  noster  filius  vester,  qnia  dignati  fdistis  illi  mandare  per  decora- 
biles  missos  et  roelliflua  aepistola  vestra  de  vestra  a  Deo  conservata  sani- 
täte;  qnia  tunc  illi  gaudium  et  salus  ac  prosperitas  esse  cernitur,  quando 
de  vestra  sanitate  vel  popnli  vestri  salnte  audire  et  certus  esse  meniexit. 
2)cr  ^er  ermähnte  ©rief  be«  ?JapM  f<Wnt  fi(i^  im  Cod.  Card,  irid^t  }u  bcflnbot; 
er  f(^t  {14  aud^  auf  $ofIi(f)(etten  bef^ronft  gu  ^aben.  )Bon  einer  ganzen  Steige 
t)on  ^efeii  $abnan*d  an  jlarl  lägt  fi^  nur  im  allgemeinen  befKmmen,  bog  ^e 
bem  äeitraum  Don  784—791  angeboren,  Jaff^  IV,  2(58-292,  Codex  Carolin. 
9to.  89—98;  (öenanere«  Jforf^.  f,  509  ff.,  mtb  unten  }u  786. 

2)  Primo  capitulo.  Salutat  vos  dominus  noster  filius  vester  Carolas 
rex  et  filia  vestra  domna  Fastrada  (regina  ac  filii  et)  filiae  domni  nostri, 
simul  et  oronis  domus  sua  (bgl.  Sßai^  III,  2.  Hufl.  @.  496).  2:  Salutant  vos 
coneti  sacerdotes,  episcopi  et  abbates  atque  omnis  congregatio  illonim  in 
Dei  servicio  constituta,  etiam  et  universus  g(rex)  et  populus  Francorum. 

')  c.  5:  Mandavit  vobis  filius  vester,  dominus  videlicet  noster,  quia 
Deo  gratias  et  vestras  sanctas  orationes  cum  illo  et  filia  vestra  eius  con- 
ioge  et  p(role)  sibi  a  Deo  datis  vel  omni  domo  sua  sive  cum  omnibus  fide- 
libus  suis  prospera  esse  videntur. 

*)  c.  6:  rostea  vero  danda  est  aepistola  dicentibus  hoc  modo:  ,prae- 
sentem  aepistolam  misit  vobis  dominus  noster  filius  vester*  etc. 

^)  c.  7:  Deinde  dicendum  est:  ,mi8it  vobis  nunc  dominus  noster  filius 
vester  talia  munera  qualia  in  Saxonia  praeparare  potuit  et  quando  placet 
sanctitati  vestrae  ostendamus  ea.*  8:  Deinde  dicendum  erit:  »dominus 
noster,  filius  vester,  hec  parva  munuscula  patemitati  vestrae. destinavit, 
inducias  postolans  Interim  dum  meliora  sanctitati  vestrae  praepare  (prae- 
parare: Jaff6)  potuerit.' 

«)  c.  4.  5. 

7)  »gl.  ^inftci^tli*  be«  golgenben  ou*  ?obettng,  «egeflen  aut  ©efd^te  ber 
©ifi^ofe  bon  (Jonfianj  @.  11—12. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


480  784. 

als  luürbe  ed  bem  Jtloftcr  oeUnaen,  mit  feinen  Slnfprüc^en  unbe^ 
^eQiat  burc^jubringen;  ber  mc^folaer  beS  9(bted  Siatpert,  ber  nac^ 
unaetQ^r  breiDiertelia^riger  {(mtöfüQrung  in  ber  jtoeiten  ipälfte  be^ 
Sagre^  782  gcftotbcn  ju  {ein  fc^eint,  SBalbo,  toat  öon  be« 
SDtönc^en  frei  gen^öblt;  luenn  man  tn  @t.  @QQen  bel^auptete,  auc^ 
berÄönifl  \)abt  bicSBa^I  genehmigt,  fo  ftct)tbie8  minbcftenö  ba^in^)» 
Sllein  iBiic^of  (Sgino  ipar  tt)eit  entfernt,  ber  Don  feinem  IBorgänger 
So^anned  eingenommenen  Stellung  irgenb  ettood  ju  vergeben.  S)er 
@treit  jn^ifc^en  Si^t^um  unb  9(btei  entbrannte  ouf^  neue  mit  ber 
größten  ßeftigfeit,  bo^  erfahrt  man  nid^ts  über  bie  unmittelbare 
ffieranlaffung  baju.  9iatpert,  unfer  einjtger  SBeric^terftatter  über 
biefe  SSer^ältniffe,  ift  freili^  um  äuSfunft  ni^t  oerlegen;  er  fc^iebt 
alle  6^ulb  auf  ben  SSifc^of ,  ben  er  mit  ben  fc^ioärieften  garben 
malt.  (Er  ^abe  fi^  ni^t  gefc^eut  bad  ftlofter  @t.  @allen  auf  jebe 
möglid^e  SBeife  in  Schaben  ju  bringen;  mie  früher  ©iboniu^  ben 
f).  Otmar,  fo  I)abe  d^ino  ben  9lbt  SSalbo  oerfolgt,  um,  toit  ed 
feine  SSorgänger  getrau,  bad  ^(ofter  bem  93ü(t^um  aufd  neue  ju 
unterwerfen.  Qn  biefem  SBe^ufe  ^abe  er  an  bie  SWänner  in  ber 
Umgebung  bed  fiönigS  t)erf(i^n)enberif^  Sänbcreien  unb  felbft  @e(b 
jefcgenft  unb  fie  aut  biefe  SBJeife  für  [iä)  gewonnen;  fogar  Der* 
tänbigen  a)tännern  i^abc  er  burcb  biefe  ®ef(^enfe  bie  Sugen  Der^ 
)Ienbet  unb  mit  if)rer  ßilfe  fein  freoel^afteg  Unterfangen  bur^ge* 
^^rt;  fo  fei  baS  ßlofter  abermatö  n)tberrec^tli(^  bem  93idt^um 
unterttjorfen  morben^). 

3)ie  JBorroflrfe,  mcl^c  »iatpert  auf  ben  SBifc^of  ^äuft,  ftnb 
of)ne  3^c*f^l  übertrieben,  menn  ni^t  gerabeju  unberechtigt;  aber 
in  ber  ©ad^e  felbft  ^at  8iatpert  JRe^t,  b.  f).  ber  SBifc^of  muß  ba8 
Stift  n)ieber  in  Stb^Sngigteit  Don  ftc^  gebraut  J^ben ;  Slatpcrt  am 
ttjenigften  ^ätte  baä  erjä^It,  menn  e^  nid^t  loirllic^  ber  %aü  gc* 
wefen  lofire.  6«  ift  atö  l^ätten  in  ber  ©ifee  be8  Äampfeö  bie 
STOönd^e  \)on  @t.  ®aflen  ba^  abfommen  öon  780  bereit«  loieber 
ganj  öergeffen  gehabt*);  toa«  Siatpert  felbft  über  baiJ  Auftreten 


1)  Casus  8.  Galli  c.  8,  Mtä^l  XIII,  15:  Nostri  vero  .  .  .  Waltonem 
concoenobiotain(Buain),  viram  sapientem,  sibi  abbatem  rese  permittente  con- 
stitaerunt;  ügL  oben  (g.  442  f.,  namenüi^  ttba  bie  d^^notogte  vi,  7.  2)o<b  ftam 
man,  onaeß^tt  ber  Un|itt)er(&ffigfat  9{atpert'«  in  biefen  2)ingen,  entf^icbene  3n>eife( 
an  ber  9nd^ttgtett  biefer  Angabe  nit^t  nnterbtttcten;  ugL  ^DtOfcc  r>.  Jtnonou,  ebb.  9L  34. 

*)  Casus  c.  Galli,  c.  9,  1.  c.  ©.  15—16:  Post  obitum  vero  lohannis 
episcopi  Egino  episcopii  Constantieusis  iura  suscepit.  Qui  moz  omnia  insi- 
diarum  genera  circa  monasterium'  nostrum  exercere  non  metnens,  sicuti 
Sjdonius  sanctum  Otmarum,  ita  et  iste  Waltonem  persequi  coepit  abbatem, 
quatenus  itemm  peirerso  more  antecessorum  suorum  episcopatui  subiceret 
monasterium.  Huius  igitur  rei  gratia  optimatibus  regis  praedia  et  ^u- 
nias  contulit  infinitas,  illosque  ad  consensum  snum  provocans  munenbus- 
que,  ut  scriptum  est  (t)gl.  9{.  87),  etiam  sapientium  obtutus  excecans,  qnod 
nequiter  coepit,  illorum  adminiculo  pessime  complevit  iterumque  monaste- 
rium non  equi  observatione  episcopio  subici  fecit 

»)  «gl.  oben  @.  339  f.,  Urhinbe  bei  ©ortmonn,  I,  87  9to.  92.  3.  ü.  «qc. 
(S^^i^te  bed  Stmiota  ®t  Quollen  I,  83,  folgt  unbebingt  9lat))ert,  ße^t  ba^  auf 
bem  einfeitig  et  (Sallif^en  8tanbpun!te. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Son^ana,  eu  QiaUm  tmb  ffUxäfmm,  481 

(Egtno'd  erjä^It,  betoetft  fetne^iDeg^,  bog  btefer  me^r  Dertangtc  otö 
t^ui  in  Jener  Urfunbe  jujeftanben  toax.  aber  bad  Älofter  fe^te 
feinen  aSÖiberftonb  fort,  bi^  am  (Snbe  ber  Äönia  felbft  lieber  ein* 
flriff.  3ebo(^  and)  i^m  gelanfl  e^  ni^t  fogleicq  ben  ijrtieben  ^er^ 
jufteQen.  (Er  erflSrte  fi$  für  ba^  dttd)t  bed  93if(^ofd,  aber  in 
@t.  ©QÜen  gab  man  immer  noc^  nic^t  nad).  9bt  SBoIbo  n^oQte 
t)on  Untertperfung  unter  bad  S9tSt|um  ni^td  ^ören;  er  foQ,  atö  ftorl 
biefe^  Snfinnen  an  i^n  fteOte,  i^m  tro^ig  enptbert  ^aben:  nad^bem 
er  btö^  fic^  in  ber  et)rent)oIIen  ©tellung  befunben  f^abt  unmittelbar 
unter  bcm  ftönige  ju  fte^en,  fei  er  entfc^toffen  fünftig  nie  me^r 
einem  geringeren  $errn  ftc^  ju  untertoerfen,  fo  lange  nocfi  Äraft 
in  feinen  brei  gingern  fei*);  toogu  ber  JBerid^terftatter  matpert 
anmerlt,  Sßalbo  babe  fic^  Dortrefflic^  auf  bie  ©d)reib{unft  ))erftan^ 
ben^.  ©eine  ^artnäcfigfeit  ^alf  il^m  nic^td;  bie  unob^ängige 
©teuung,  bie  er  feiner  eignen  Äudfage  infolge  Dorther  einge* 
nommen  f^atU,  n)ar  eben  auc^  nic^t  in  ber  Crbnung,  loar  gegen 
bie  780  t)om  ftönige  beftättgte  alte  Orbnung  getoefen;  er  mußte 
njcicften  unb  begab  fic^  mit  ßwftimmung  fiarr^  m  bod  bena^barte 
ftlofter  aieic^enau»). 

3n  9{et(^enau  ^errfd^te  feit  einigen  Sauren  biefelbe  Spannung 
mit  Sonftanj  toxt  in  @t.  @allen;  boc^  fc^eint  bort  ber  @egen- 
faft  früher  ausgeglichen  tt)orben  ju  fein,  ber  ©treit  balb  eine 
anbere  S3enbung  genommen  ju  l^aben  als  ed  unter  SBalbo  in  ©t. 
@aQen  gefc^a^.  SDer  ?lbt  $cter  toar  ebenfo  im  Sßiberfprudb  mit 
bem  Sifcftof  t)on  ben  2Rönc^en  getoät)tt  worben  toie  in  ©t.  ©allen 
SQBalbo;  ber  SSifc^of  ^at  offenbar  au^  Sieic^enau  gegenüber  feine 
Stnfprüc^e  {einedn)egd  fallen  laffen^);  bennoc^  behauptete  ftc^  ber 


^)  Casus  8.  Galli  c.  9,  @.  16  f. :  Cum  enim,  inqoitj  semel  manas  vestrae 
dominationis  ingressus,  tantae  celsitudinis  merui  oonunio  sublimari,  nequa- 
quam  post  haec,  dum  horam  trium  digitoram  vigorem  integrum  teneo  — 
nam  scriptor  erat  eximius  —  vilioris  persouae  manibus  me  subdere  de- 
crevi.  9{ettbfrg  II,  117  9{.  33,  gibt  bi^  bie  obmeicbenbe  (Siüärung,  SSalbo  möge 
babei  eber  an  ben  (gib  gebaut  boben,  ben  er  unter  Stufbebung  ber  brei  6<bmurfinger 
fr^  bem  ftönige  geleiflet  b^tte;  moaegen  (S^elpfe,  ^rd^engefq^i^te  II,  301,  bie  9uf« 
faffung  9{atpert*d  $eiU.  iSttbefTen  f^eint  bie  d^arung  äftettberg'iS,  obf^on  and) 
SD^eber  Don  jhwnau,  a.  a.  D.  ^.  40,  fte  für  paffenber  \)h\t  a\»  biejenige  9{atperf iS 
(etbp,  üerfeblt;  Dgt  md)  bie  SBorte  be«  gtoru«  toon  ?bon,  Mansi  XIV,  668:  sed 
etiam  mihi  .  .  .  tres  prius  digitos,  quibus  scribimus,  radicitus 
amputari  yellem  quam  etc. 

2)  »gl  2Weber  öon  Änonau  ou  q.  D.  @.  15  9i.  85;  16  9^.40. 

»)  Casus  8.  GaUi,  c.  9,  1.  c.  @.  17;  03I.  9?.  41.  ö.  «rj  I,  33,  erjäblt 
ungenau  ben  Hergang  [0  oiS  mare  SBoIbo  unmittelbar  oon  (Sgino  )ur  ^bbanfung 
gejmungen  worben;  fein  WWtritt  gef(bab  ober  infolge  öon  Äarr«  ©nf^reiten,  »elcbc« 
ü.  ^  gau)  übergebt. 

*)  2)08  ergibt  wobt  bie  (Jrjäbtung  SRatpert'«,  Casus  s.  Galli  c.  8,  oben 
©.  442  f.,  befonbcr«  bie  ©tette  @.  442  iW.  6. 

da^tb.  b.  btf$.  (»t\^.  -  %f>tU^im\on,  Staxl  b.  Ot.   I.  Sb.    2.  ituft.      81 

Digitized  by  VjOOQ IC 


482  784. 

^bt  5ßctru3  bi«  ju  feinem  lobe,  786^);  eö  fc^cint  fogar,  bag 
flcrabe  tt)ä()renb  feiner  ?lmtöfüt)run9  ber  ©trcit  toejcntüci^  ju 
©unften  be«  Älofterö  entfc^icben  tourbe.  JReiAcnau  ^atte  t)or 
®t.  (SaQen  ben  fllüdüc^en  Umftanb  üorau^,  bap  c8  fi^  ber  öc* 
fonberen   gürfprac^e  be8  ®rafen   ©erolb,   »rubere  ber  Söntßin 

tilbegarb,  erfreute  ^) ;  ©erolb'^  unb  ber  Äöniatn  SBertoenbung  l^attc 
eic^enau  eS  gu  t^erbanten,  ba§  ed  mtt  feinem  Snfpruc^  auf 
Unab^ängiflleit  burc^brang.  3n  welche  ßcit  bte  SSerlei^ung  ber 
3mmunität  unb  ber  freien  Slbtöwaf)!  ju  fc^en  ift,  toeld^e  laut  einer 
Ürlunbe  Subroig'g  be§  grommcn  bcm  Slofter  i)on  feinem  SSoter 
Äorl  ert^eilt  iDarb^),  tft  freili^  nic^t  ju  erfe^en*).  Sieic^enau 
l)atte  bamit  ober  erreid^t  fot)ieI  e§  irgenb  jiu  erreid^en  l^offen  burftc 
unb  toa^  St.  ©allen  ucrfagt  blieb,  unb  fo  mar  eö  natürti^,  ba§ 
aSalbo  ßerabe  l^ierf)in  fid^  jurüdiog.  3lad)  beö  äbteS  $eter  lob, 
786,  tüä^Iten  it)n  bie  9Jlönc^e  t)on  9ieic^enau  fogar  ju  beffcn 
SRa^f olger*),  unb  ba  bie  Stellung  9lei^enauö  ju  ßonftanj  bereite 
JU  ®unften  ber  ©elbftänbigfeit  beö  Älofter^  entf^ieben  unb  gc* 
orbnet  toar,  fo  toar  SBalbo  i^ier  tooüftänbig  an  feinem  ^lafee;  mon 
finbet  ni^t,  baß  feine  SOBal)!  ober  ?lmt§fü^rung  bei  bem  fflifc^of 
ober  bem  Äönige  irgenb  auf  833iberftanb  ftiefe®):  hingegen  finb 
9ln)ei^en  ba))on  t)oxi)an\>tn,  bag  er  bei  bem  Könige  jogar  in 
®unft  ftanb^). 

©in  tt)eit  ungfinftigerc^  ©^idfat  ^atte  @t.  ©aßen.    S)er  ttb* 
gang  SQ3aIbo*ö  befferte  bie  Sage  beö  ©tifteö  nic^t,  gab  e8  olelmctir 


1)  Catalogus  abbatum  Aug.  SS.  XIII,  dSL  »onad^  $etrud  5  So^re  Wü 
»ar,  aflo,  ba  er  «8  781  würbe,  biö  786.  SHefetbe  «ngabe  bei  Walahfrid.  Strab. 
Vißio  Wettini,  v.  36,  Poetae  Lat.  aev.  Carolin.  11,  305;  Herimann.  Aug. 
chron.  781,  SS.  V,  100.  Son  einem  9lü(ftrttt  bei»  $etntd,  &^nli(4  bem  U»  SBalbo 
in  <8t  fallen,  finbet  fid^  feine  Spur;  er  mug  vooffi  voMiä)  786  gepoiben  fein. 

«)  Casus  s.  Galli,  c.  8,  bat.  o.  @.  442. 

8)  S)orüber  ögL  o.  @.  342  f. 

*)  ^an  fonnte  ttxoa  bermut^en,  bag  fte  wo^l  ni^t  f^ater  att  783 ,  in  biefdB 
ober  bad  borange^be  ^oifyc  )u  fet^  fei,  »eÜ  ^itbegarb  783  florb;  @i(fd  11,  311, 
bemerlt  inbeffen  mit  9le4t,  bag  bie  3^  ^  (Srt^eibing  bed  $ribileg8  ftci^  and  ben 
borliegenben  9{a4ri4ten  nit^t  beflimmen  laffe. 

^)  Casus  8.  Galli,  c.  9,  a.  a.  O.  @.  17 ;  Walahfrid.  Strab.  visio  Wettini 
V.  37,  Poet  Lat.  II,  305;  Chron.  Suev.  univers.  SS.  XIH  63-64;  Heri- 
mann. Aug.  786,  SS.  V,  100;  Catal.  abb.  Au^ens.  SS.  XIII,  331;  bat  (mdj 
Tit.  Augiens.   V,  4,  v.  10,  Poet  Lat  U,  427:   Heitonis  Visio  Wettini, 

graefat,  Poet.  Lat  H,  267;  Ann.  Alam.  cont.  Aug.  806;  Ann.  Wemgifft,, 
S.  I,  49.  65.  e  »  -6       » 

®)  Slnberd  berße^t  SBaIbo*iS  fS^affi  3um  Kbt  bon  Slei^enau  9tettbera  U,  122, 
mbem  er  boraud  auf  ein  (Sumerßanbnig  ^wifd^en  St  ©aUen  unb  Stei^lenau  über 
ben  ferneren  ©iberjanb  gegen  (Jonflanj  fd^Iießt  a)ann  bliebe  ed  aber  unberfWnbltA, 
n>edb^  (Sgino  unb  ftarl  ben  SBolbo  m  SHeic^au  ru^ig  gett7&^  Gegen,  ba  fte 
t^  bo<^  in  @t  (Satten  nic^t  ISnaer  ^tten  bulben  nwllen :  wogegen  alle  ^mierig« 
feiten  fortfallen,  fobalb  StatVi  $rioi(eg  für  iReicf^enau  bor  786  gefegt  tpirb,  toa» 
feinem  Qebenlen  unterfiegt.  Sgl.  übirigeniS  ^iegu  SD^e^er  bon  ^nonau  a.  a.  O. 
<Ö.  17  ^,  42. 

"0  ^(.  9{ettberg  II,  122;  namentfid^  bie  freiließ  ^meifel^fte  ^{a^ric^t,  er 
habe  interimifUfd^  aaq  boiS  eiSt^um  9afe(  benoaltet,  ge^drt  ^ie^;  ugt  9Utt» 
berg  II,  93. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@elbfl&nbtglett  Don  Steid^enau;  Untemnfung  t)on  @t  Q^dütn,         483 

oanji  icm  Sifc^of  in  bic  §änbe.  (gfltno  na^m,  tooju  i^m  bo« 
jRc^t  Jiuftanb,  bic  erncnitunfl  bcS  neuen  Äbtcö  Jelbft  t)or,  ipä^ltc 
aber  für  biefe  833ürbe  abjiAtli^  feinen  Änge^öriocn  bc^  Älofter^, 
fonbcm  einen  SBeltpriefter  9camen8  833erbo  *).  S)ie  IWönc^e  fträubten 
ftc^  anfangt  bcnfelben  auf june^mcn ;  fobalb  ieboc^  SBerbo  fic^  als 
iOlöni)  einftcibcn  lieg,  aaben  fie  i^ren  aOBiberftanb  auf,  unb  SBcrbo 
ert)iclt,  wie  eg  ber  SBif^of  flemoHt,  bie  SBei^e  ate  «bt^).  <E)ie  SBer^ 
fud^e  bcä  Äloftcrö  fic^  ber  Äb^ängißfeit  t)on  ßonftanj  ju  entjic^en 
waren  aucft  bie^mal  lieber  gefc^citert,  baS  im  3a^r  780  anerfannte 
3icc^t  bcö  Sifc^of^  toieber  §ur  ©cltung  gebracht ;  ber  neue  W)t  mar  bem 
SBifi^of  i)on  Sonftanj  untergeben.  3n  ben  Urfunben  wirb  mel)rfad& 
i)or  SBerbo  Sgino  aufgeführt,  6gino  felbft  nennt  ftc^  ben  SSorftanb 
t)on  @t.  ©allen,  ben  SOBcrbo  feinen  aKitbruber«).  S)ie§  JBer^äÜnife 
cntfprad^  bem  @t.  @allend  atö  eined  ju  bem  S9iSt^um  Sonftan} 
geprenben  ©tiftö.  9iatpert  entwirft  ieboA,  feiner  lenbenj  gemäg, 
uon  bem  treiben  Seiber  ein  troftlofeg  fflilt).  Sie  fc^toffen,  fajt 
er,  ein  gottlofe^  SIbfommen  gegen  ba«  SBol^t  ber  2Rönd^e;  bic 
Sage  beS  ßlofterd  warb  immer  troftlofer,  ba  bie,  welche  Ratten 
feine  Sefc^üger  fein  foQen,  e^  bcbrücften  unb  unter  ben  SRönc^en 
leiner  war,  ber  fie  baran  ^ätte  binbern  fönnen*).  2)enno^  gaben 
bie  äJlönc^e  i{)re  ®aAt  nocb  nid^t  ))er(orcn,  fonbern  warteten  nur 
auf  ben  günfiigen  ?lugenblicf  um  mit  it)ren  Sejd^wcrbcn  wiebcr 
fieröorjutreten. 


')  Casus  8.  Galli,  c.  10,  B,  17:  Tunc  praedictus  episcopus  assumens 
queDdam  presbyternm  forensem,  nomine  Werdonem,  obtulit  eum  ad 
nostixim  monasterium,  ut  abbatem  illum  constituisset,  ne,  si  de  monachls 
eisdem  aliquem  ordinasset,  res  ab  eo  aliquatenos  cedere  videretur;  togL 
^Qu  jebo<4  WltUftt  t)on  Stnxmaa  ebb.  9^.  44  unb  über  bie  (^ronologie  bie  fm« 
genbe  9fh)te. 

8)  Casus  8.  Galli,  c.  10;  Herimann.  Aug.  chron.  784,  8S.  V,  100. 
SBalbo'd  Widtan  ffiOt  in  bie  erfle  $a(fte  784,  ba  er  onbert^alb  ^a^re  Kbt  »ar, 
Catalogg.  abb.  Sans.  SS.  XUI,  326  f.;  o.  e.  443.  Serbo  »trb  juetfl  M 
?Ü)t  genannt  in  einer  urfunbe  Dom  1.  (B&pimhtx  785,  ©ortmann  I,  96  iRr.  102. 
HuffaQenb  ifl,  bag  biefe  Urfunbe  bie  erfle  uniS  erhaltene  na4  einer  Urfunbe  oom 
25.  Slprü  784,  ffiartmann  iRr.  101,  ifl,  in  ber  übrigen«  fein  «bt  ernannt  »irb 
bie  lange  Unteibret^nng  nnrb  mit  ber  9$ermicrung  im  iHofter  ^ufammen^gen. 

')  @<4enfung  ®raf  (»mW9  Dom  3.  9Rai  786,  bei JSartmamt,  I,  9hr.  108: 
ubi  yenerabiiis  vir  Agino  episcopus  vel  abba  nomine  Werdo.  ^Inetd^nenb 
ifl  ber  (Rngang  ber  Urfunbe  bei  ©artmann  9'hf.  109:  Agino  deo  suffiragante 
Constantiensis  urbis  episcopus  et  rector  monasterii  saneti  Gallonis.  Dum 
pluribus  non  est  incognitum,  sed  omnimodis  divui^tum,  qualiter  nos  cum 
confratre  nostro  Weraone  abbate  ipsius  monasterii  atque  ceteris  fratribus 
convenit  etc.  iBgt  anä)  bie  Urfunbe  od  ©artmarai  iRr.  111  u.  Mttfa  o.  Jfnonau 
a.  a.  D.  @.  18  9f.  4b,totid)tt  beiDor^t,  bag  (Sgino  fid^  bo<^  flet«  nur  rector, 
nie  abbas  nenne,  ben  SQSerbo  immer  neben  fi4  tmäfat, 

*)  Casus  s.  Galli,  c,  10,  1.  c.  €5.  18—19:  Tunc  vero  quodam  per- 
versae  fidei  pacto  inter  episcopum  et  abbatem  contra  monachorum  neces- 
sitates  effecto,  res  nostrae  magis  ac  magis  in  desolationem  vergere  coepe- 
runt,  cum  hi,  qui  tutores  esse  debuerant,  afHixissent  et  nuUus  esset  ex 
nostns,  qui  eos  prohibere  potuisset 

31* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


484  784. 

S)a^  Sloftcr  ßorfcft  tocrtor  in  bicfcm  3a^rc  bur^  ben  2;ob  feinen 
W)t  ^elmcrid^,  bem  »it^bobo  in  bcr  Slbtöwürbe  fotßte^.  Die 
S^ronif  be8  SlofteriJ  rü^mt  bicfcm  lefeteren  üerf^iebene  bauti^c 
Serbcfferungen  na^;  er  ^abc  fllci^  imanfanae  feiner  Slmtöfü^rung 
bie  ^öl5crnen  (Seböube  auf  ber  SRorbfeite,  in  oenen  bie  Srüber  bi^ 
ba^in  getüo^nt,  nieberreifeen  laffen,  ^abe  bafür  ein  Oebäubc  auf 
ber  ©übfeite  errichtet  unb  mit  SRauern  umgeben,  au^  me^rfac^e 
SJerfc^önerunaen  mit  ber  Sir(j^e  Dorgenommen  ^).  Der  S^ronift 
nennt  i^n  auperbem  einen  fc^lic^ten  unb  t)erftänbiflen  2Rann  unb 
greift  feine  Dorjüglic^e  ©ele^rfamlcit  in  ben  geiftli^en  unb  tüelt* 
ticken  2Biffenfc^aften^),  unb  biefeö  Sob  ift  too^t  ni^t  übertrieben. 
2Bie  bie  ^(oflerc6rontf  beftimmt  uerfic^ert  unb  and)  anbertpeitig 
äeftäti^unfl  finbet,  ift  Slic^bobo  10  3a^re  fpäter  auf  ben  erj* 
bifd^öfltc^en  ©tu^t  t)on  2;rier  erhoben,  o^ne  bag  er  jeboc^  bie 
Äbtötüürbe  t)on  fiorf^  niebergelegt  ^ätte.  2ft  biefe  Angabe,  wie 
faum  SU  be^itüeifeln,  richtig  ^),  fo  geborte  unfer  fflbt  ju  ben  ange* 
fe^cnften  STOitgliebern  be^  @elet)rtentreife§,  tüelc^en  ber  Äönig  um 
fiel  fammelte  unb  in  tüetc^em  ber  ©rjbifc^of  SKc^bobo  tjon  2;rier 
unter  bem  Slamen  SWacariu^  einen  l^erüorragenben  5pia|  ein* 
na^m  *). 

ein  anbcreö  beutfc^eg  filofter,  gulba,  toiH  784  t)om  $apft 
ißabrian  ein  Privilegium  erhalten  ^aben ,  tüoburd^  eg,  neben  üer* 


1)  Anoales  MoseJlani,  SS.  XVI,  497;  Ann.  Lauresh.  SS.  I,  32,  püHX* 
läfPgcr  al«  bie  ?orf*«  Ätojlerc^ronif ,  bie  SS.  XXI,  352,  bo«  ga^r  785  onflibt, 
beren  eigene  meitere  Angabe  jebocf^ ,  afJic^bobo  fei  20  gaJ^re  8  SWonate  nati^bein  er 
abt  aeroorbcn  a\»  (gribi^of  öon  Xrier  geworben,  auf  784  fü^rt,  ba  afli(^bobo  am 
1.  Dftober  804  flarb,  f.  Ann.  Laur.  min.  ed.  Waitz  @.  17 :  Ann.  Enhard.  Fuld. 
SS.  I,  a53;  and;  einen  Xqrt  ber  Ann.  Laur.  mal.  804,  SS.  192;  Series  abb. 
et  praepos.  Lauresh.  SS.  XIII,  317  (Helmericus  abbas  annos  5.  —  Rich- 
bodo  archieplscopuß  et  abbas  annos  21).  Sit«  ^elmeric^'«  2obei?tag  mirb  ber 
13.  gebruar  ongegeben,  Kalendar.  necrolog.  Lauresham.,  Böhmer,  Fontt. 
lU,  145.    goß,  ®ef4  be«  5«ofler«  ?orf*  @.  23  ff.  148  f. 

")  Chronicon  Laureshamense,  SS.  XXI,  352;  ögl.  Kalendar.  necrol. 
Lauresham.  l.  c.  @.  150. 

^)  Chron.  Lauresh.,  SS.  XXI,  352:  vir  .  . .  aimplex  et  sapiens  atque  tarn 
in  divmis  quam  in  secularibus  disciplinis  admime  eruditus. 

*)  Chron.  Lauresh.  l.  c,  befiätigt  burd;  Kalendar.  necrol.  Lauresham., 
Böhmer,  Fontt  1.  c.  ©.  150;  Series.  abb.  Lauresh.  SS.  XIII,  317.  Jladf 
2  ©anbf(^riften  Der  Gesta  Trevirorum,  SS.  VIU,  163,  wor  ber  ^bifd^f  8lid;- 
bobo  früher  9lbt  in  SWettlac^  an  ber  ©aar  (ogl.  9lettberg  I,  472.  481).  2)ic  «n- 
aabt  ^at  wenig  ®ert^,  ifl  aber  and;  mit  berjenigen  ber  Sorjc^er  (l\)xon\t,  bie  allerbmg« 
bfiuflg  ungenau  ifl,  unb  ber  anberen  Sorf^er  aufgeic^nungen  nic^t  unoereinbar;  »gl. 
2)ümmler  in  ö.  @^bel'«  Por.  3eitf*r.  XV,  182;  pdert,  «er.  ber.  f.  facbrtf*eii 
(äJef.  b.  SBiff.  p^il.-^ifl.  (£1  1884.  I.  II,  @.  107  i«.  1.  gebo*  Jonn  man  fttft  fttr 
bie  3[bentität  bc«  9fct«  öon  ?orf(^  unb  be«  (Jrjbifctof«  oon  Srier  faum  fo  o^ne 
weitere«,  wie  bon  «ettberg  I,  472,  gefc^ie^t,  auf  bie  Urhmben  berufen;  biefe  nennen 
nur  ganj  üeremjclt  »lidjbobo  episcopus  et  abbas,  Cod.  Lauresh.  I,  162  9ftr.  100, 
fonfl  faf!  bur(^ge^fnb«  biö  804  nur  abbas.  2)ie  3)atirung  ber  Srabitionen  ifl 
fo  mangelhaft  unb  ungenau,  »gl.  3. 58.  Codex  Lauresh.  I,  396  f.  'üfh.  341.  342. 
343,  bag  mit  i^rer  pxiH  über  bie  d>ronologif(^c  gragc  faum  etwa«  ju  ermitteln  ift. 

'»)  ©gl.  Alcuin.  carm.  31,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  248,  9^.  6;  Al- 
cuin.  epist.  100.  214.  215,  Jaff6  VI,  424.  709--711:  SRettberg  I,  471—472; 
Sßattenba(^  3)®0.  5.  Slufl.  I,  242;  unten  ©b.  IL  3.  3.  799. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Wft  afHd^bobo  t7on  2orf(^.    Wbtdd)  twn  Utre^t  f.  485 

{c^tebcnen  anbeten  Segfinfttgungen,  unmittelbar  unter  bie  päpfttic^e 
©cri^t^barfeit  gcftcDt  wirb,  mit  JBorbcbalt  icbo^  ber  aied^tc  beS 
Siöjcjanbif^ofgi).  SWit  ÄuÄna^mc  bicfer  ffiinf(|ränfuna  ift  c« 
^icmtic^  alei^Iautcnb  mit  bem  5ßrit)ileg,  baö  fc^on  ^apft  gac^aria« 
bem  Ätofter  crt^eilt  ^abcn  foll^);  fein  Sn^alt  cntfprid^t  ungefähr 
bem  5ßriüilcg,  tt)el^e8  ^eräfclb  Dom  ^apft  §abrian  crbalten  l)aben 
tüifl*);  ungeachtet  be«  JBorbe^altg  ber  bijäöflic^en  Steckte  ift  bie 
^rt  toie  ^ier  ber  ^apft  in  bie  firc^Iic^en  SSer^ältniffc  bc«  fränfi= 
fdben  9teic^d  unmittelbar  eingreift  eine  ganj  ungen)öbnti(i^e  (£p 
jc^einung;  aber  hat>ox[  abgefe^en  liegen  gegen  bie  Sd^tbeit  ber 
Urfunbe  feine  erheblichen  Sebenfen  r>ox,  unb  e^  ift  nt^t  aanj 
unmöglich  f  bag  i^ulba  n)ir!(ic^  ein  folc^eg  ^riuileg  ))om  ^apft 
erhalten  ^at*). 

3n  Utrecht  ftarb  am  21.  »uguft  ber  Sifd^of  «Iberi^«^),  fein 
iWac^folger  tourbe  2;^eobarb,  ber  Dörfer  mit  großem  ffiifer  in 
gricölanb  gcprebigt  l^aben  foH®),  alfo  Diellei^t  ein  ßößli^fl  i>cr 
Utred&ter  aftifftongfc^ule  .war.  @«  läßt  fic^  annehmen,  baß  bie 
©c^ule  auc^  unter  i^m  in  ber  biöl^erigen  SBeife  fortbcftanb,  aber 
befannt  ift  barfiber  nic^t^,  wie  benn  bie  einjige  SRa^ri^t  über 
I^eobarb'S  ?lmtdfü^rung  bie  ift,  baß  er  6  3a^re  lang  bem  SSiö* 
t^um  öorgcftanben  ^abe. 

')  Urftmbe  tm  a)tonfe,  Codex,  ©.  47  9^.  77.  S)a  »orbc^olt  tautet:  preter 
sedem  apostolicam  et  episcopam,  in  cuius  diocesi  idem  venerabile  mo- 
nasterium  constructam  esse  videtur. 

2)  S)ronIe,  Codex,  @.  2  ff.  9to.  4a.  4b;  »gl.  «ettberg  I,  613  ff., 
rotläfn  bad  ^rhnleg  ^abrian'iB  nic^t  temtt,  bad  bed  3<^4ana8  üemirft,  ober  eigent« 
Ii(^  nttr  bed^Ib,  toeif  er  barm  ben  9$orf>e^lt  ber  Bietete  bed  Ortdbtf^ofi^  üermtgt 
(<B.  618),  bie  in  $abrian*iB  $rtDt(eg  ge»a^  ftnb.  %|gL  m^  ^dbn,  ^a^rbttd^er, 
(E^catrd  XXVI,  @.  227  f.,  toonac^  boiS  Mrlorene  erfte  $n)rileg  boS  Stecht  ber  freien 
^btdwa^l  ent^elt,  nnb  3.  ^rttung,  2)t))Iomat.'^rif(^  Sorf d^ungen ,  (^.  859  ff. 
(über  bie  üerf(^ieoenen  Überlieferten  >$affmtgen). 

»)  «gl.  oben  @.  205  f. 

*)  Jaff6,  Reg,  Pont  ed.  2a,  I,  @.  299  9h.  2444.  erHärt  bie  Urfunbe  für 
fdf*;  hingegen  fuAt  eicfel,  «eitrÄge  IV,  35  ff.  (SSöien.  @.  «.  XLVII,  598  ff.), 
bie  (S^t^t  ber  ^u>er  Privilegien,  aud^  fdtfon  beiS  erfien  bon  Ao^oria^r  ^^^  ^^^ 


in  ber  und  er^Uenen  %oxm  bb^  bem  3"^^  na4  )u  ermetfen,  bie  HBa^rung  ber 
bifA5fli(^en  Siebte   in  bem  ^toileg  ^abnan'd  foQ  ein 


ein  00m  $a|)fl  an  iüi,  ben 
2>iöaefaribif*of,  gemachte«  Sugeflänbni6'fein,  eidd  IV,  62  (624).  »gL  au4  ftort* 
tung  a.  a.  O.  @.  365  f. 

^)  ^en  2:ag  gibt  Beka,  Chronicon,  ed.  Bnchelius  @.  21,  boS  ^alfc  bie 
Annales  Mosellani,  SS.  XVI,  497,  unb  Annales  Lauresham.,  SS.  I,  32. 
2>a)u  fHmmt,  baß  Slltfrib  in  ber  Vita  Lindgeri,  I,  21,  ®ef(^i4t«qneito  bed  9i^ 
tl^mn«  ärtünfier  IV,  25,  Silberig'«  Zoii  aur  3eit  beS  friefifc^en  SlufflanbeS  angibt, 
burdb  toddftn  Siubger  mjagt  »arb.  SDie  Ungobe  bed  Utre^ter  Sifc^ofi^latalogS,  oben 
@.  232  9^.  10,  toonadi  mbttiäf  10  Scäftt  lang  iBif^of  »ar,  alfo  erfi  785  geworben 
roäre,  ift  bemnad^  ni^t  gang  genau. 

»)  Utred^ter  «if(!^f«ratalog,  dtirt  bon  Bucheiius  bei  Heda  &.  46  92. 
Beka,  @.  21,  UH)  ed  ^eigt:  qui  Fresonicae  gentis  praedicator  fuit  inclytus. 
Ob  boiB  befagt,  er  fei  ooniS^eburt  eing^riefe  gemefen,  ifl  ^öd^fljweife^aft;  fo  oerflc^t 
es  Heda,  ©.  43,  »e^er  ^da'9  ^gabe  ba^in  enveitert:  Theodardus  natione 
Friso,  in  sacra  scriptura  eruditissimus  doctor  et  exceUens  praedicator.  Ueber« 
einfüntmenb  gd^en  i^m  bie  92a4ri(l^ien  eine  Smtdbauer  t)on  6  Sauren.  —  Series 
epp.  Traiecteos.  (14.  3a^r^.),  SS.  XIII,  295  (Thiaterdus  episcopus). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


486  784. 

Unter  bcn  ücrfc^icbcncn  lobc^fäDcn  bc^  Sa^rc^  784  l)at  aber 
feiner  bcn  Äöniß  nä^cr  berührt  atö  ber  %oi  be^  Slbtc«  gulrab 
t)on  St.  üDeniö,  fctncS  Kaplan^  ^),  ber  am  16.  3uli  ftarb  unb  in 
©t.  ©cntS  begraben  warb  2),  fpäter  aber,  tüic  cö  fd^eint,  in  bem 
Don  iftm  felbfi  cjeftifteten  Jllofter  ßeberau  im  @lfa§  feine  Siu^eftättc 
fanb,  too  ber  Za^  feiner  Uebertraguna  am  17.  gebruar  gefeiert 
tDurbe*).  gulrab,  ein  um  bie  farolingifd^e  S)^naftie  t)od&t)eroientcr 
Staatsmann  üon  rt)elt9efc^idötlid^cr  fflebeutung,  ^atte  bei  ftarl,  toic 
f(^on  bei  beffcn  SSater  ^ippin,  in  8ro|em  Slnfet)en  geftanbcn;  er 
njar  J^on  bei  ben  Unterl)anblunflcn  5tpifc^en  5ßapft  Soc^ariaS  unb 
^ippm,  weld^e  ber  Si^ronbefteigung  beö  lefeteren  üorauögingen,  fein 
Sertrauenömann  getoefcn,  I)attc  bcn  ßönigen  ani)  fpäter  bie  tt)ic^tig* 
ften  S)ienfle  geleiftet  unb  fi^  unauSgefegt  i^r  Vertrauen  erhalten*), 
tt)ic  bie  reichen  Sc^enfungcn  bett)eifen,  mit  benen  er  bei  jcber  @e* 
tegen^eit  Don  Äarl  bcbac^t  tüarb,  namentlich  fein  leftament,  worin 
er  über  eine  9iei^c  ber  anfc^nlic^ften  Sefifeungen  in  ber  3lä\)t  unb 
gerne  i)erfügt*^).  Äein  geringerer  atö  "ültmn  t)at  feine  ©rabfc^rift 
verfaßt®),  neben  toeld^er  bann  noc^  eine  jWeite,  wa^rfc^cinlic^  toon 
ÜDungal  t)on  St.  Deniö  gebid^tete,  erhalten  ifi  ^).  ?lud&  ber  ^ilfreic^e 


1)  I3gl.  unten  iSb.  II.  (ben  Kbfd^tt  über  bte  ^ofbeamten).  f^ulrab  war  and^ 
^tppm'iS  unb  Jtarlmann'iB  StcifUm  gen^efen;  o.  @.  36.  100. 

^)  ^a&  3a^r  aeben  bie  Annales  Mosellani  unb  Annales  Lauresham. 
11.  cc.,  ben  Sag  ein  y^efrolog  ))on  @t  2)enöS  unb  9rgentmi(,  angefü^  bon  Ma- 
billon,  Acta  SS.  saec.  III,  p.  2,  ©.  339  (ed.  Yen.  @.  807)  unb  Annales  II, 
269.  a)te  Ann.  Flaviniacens.,  ed.  Jaff6  @.  688,  ^aben  jroar  783,  pub  aber 
^iet  überhaupt  um  ein  3a^r  jurflct.    2)ab  g^ulrab  in  ©t.  2)entd  begraben  marb,  er« 

et  feine  eigene,  üon  aifuin  angefertigte  ®rabf(^rift  (unten  9^.  6)  m(^t,  wie  Mabil- 
I,  Annales  II,  269  unb  Le  Cointe,  VI,  247  wollen;  wo^l  aoer,  wie  Le  Cointe, 
VI,  248,  erinnert,  ^ttmiC»  (S^robfc^rift  auf  ^ulrab'd  9{a(l^foIger  aj^agtnanuB ,  wonad^ 
biefer,  ber  in  ©t  S)eniÄ  begraben  ift,  neben  Julrab  beigefeftt  warb,  Poet  Lat  I, 
319  (Alcuin.  carm.  92,  3  v.  1).    UebrigeniS  t>gL  an{i)  bie  folg.  92ote. 

^  Ueber  bie  Srandlation  feiner  (S^ebeine  na4  ßeberau,  worauf  f|)ater  irrig  ge« 
fc^Ioffen  warb,  er  fei  aleic^bort  begraben  worben,  unb  berengder  auf  ben  17.  ßt» 
bmar  faQt,  Dgl.  Mabillon,  Annales  II,  271;  Le  Cointe  VI,  247. 

*)  «gl.  ©o^n,  ga^rbb.  b.  fränfifc^en  «eid;«  741—752,  ^.  125  f.;  Dettner, 
Äonig  ^ippin  ©.  126.  138.  194.  236.  256—258.  264;  befonber«  @.  38.  268. 
285.  287.  421-424. 

^)(H\9  aus  bem  ga^r  777,  ögl.  o.  @.  265  f. 

«)  eie  fle^t  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  318—319,  9hr.  92,  2  (bgl.  II, 
692)  unb  lautet: 

Presbyter  egregius  valde  et  venerabilis  abba 
Strenuus  actu,  opere,  pectore,  mente  pius, 
Corpore  Fulradus  tumulo  requiescit  in  isto, 

Notas  in  orbe  procul,  noster  in  orbe  pater. 
Inclytus  iste  sacrae  fuerat  costosciue  oapellae, 

Hic  decus  ecclesiae,  promptus  in  omne  bonum. 
Haec  domus  alma  dei  magno  est  renovata  decore, 

Ut  cemis,  lector,  tempore  quippe  suo. 
Iste  pios  patres  magno  dilexit  amore, 

Relliqmas  cjuorum  haec  domus  alta  tenet. 
Credimus  idcirco  caelo  societur  ut  Ulis, 
In  terris  quoniam  semper  amavit  cos. 
^)  Hibemici  eJiulis  carm.  12,  Poet.  Lat.  I,   404  (ogl.  II,  693).  (J«  ^eigl 
barin,  v.  7—14: 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Xoh  JJufcab'«;  ^Ingilram  obfrper  Äoplan.  487 

@tnn,  bte  liebendtDürbigc  ^erfönlic^fett  beS  großen  %[6td  tpcrben 
flcrü^mt. 

gulrab'«  Slad^folflcr  al8  «bt  t)on  St.  Dcnig  toar  aWogt«: 
nariu^^),  unflctoiß  ob  bcrfctbc,  ber  früher  bei  Äarlmonn  oic 
©teile  be^  Äanjler^  öcrfe^en  i)atk^),  SWaginariuS  xoax  fc^on 
früher  einige  äJlaie  mit  tpid)tigcn  Slufträgen  ^orl'^  an  ben  ^apft 
acfd^icft  tüorben®)  unb  tüarb  c^  md)  fpäter  noc^*).  Sr  mar  mit 
gulrab  mf)c  befreunbct  getocfen,  nac^  aifuin'g  Scwflniß  foflor  üon 
früher  Äinbt)eit  an  \)on  it)m  crjoaen  tüorben^).  t)od)  Dcrmoc^te 
er  bem  Söniae  ben  äbt  gutrab,  ber  übrigen^,  ipo^l  fcfton  tt)eflen 
üorgerücften  StlterS,  unter  Äarl  bei  weitem  nic^t  me^r  fo  ^ert)ors 
tritt  toie  unter  ^ippin,  fonft  ni^t  ju  erfeben;  bic  ©teile  feine« 
oberften  ftaplan«  übertrug  Äarl  — -  fei  e«  atebalb  ober  erft  einige 
Sa^re  fpäter  •)  —  melme^r  einem  anberen,  bem  JBifc^of  Ängilram 
t)on  SWeb ').  Ueber  biefe  ©rnennung  Jlngilram'^  liegt  ein  B^uanig 
t)on  Äorl  felber  oor,  baö  auf  bic  ©teHung  be^  Äaplan«  SJic^t 
wirft.  3118  aSerat^er  be«  Söni^«  in  ben  firc^lic^en  ?lngelegen Reiten 
mu§tc  ber  Äaplan  reaelmäfetg  am  ißofe  i)ermeilen;  ba  jebodi 
Ängilram  nac^  fanonifcgem  Siechte  verpflichtet  war  al8  fflifc^of  'oon 
üWeft  in  feinem  ©prengel  ju  wohnen®),  wanbte  fi^  Äarl,  wie  er 
fpäter  auf  ber  g^anffnrter  @^nobe  im  3a^r  794  felbft  erflärte, 

Ciarus  qui  meritis  vitae,  spe,  nomine  fulsit, 

Virtutum  radiis  splendor  ubique  suis. 
Qui  probitate  pater  fuit  omnibus  atque  magister, 

lUos  arte  monens,  bos  pietate  regens. 
Ecclesiae  cultor,  fautor  peregrum,.altor  egentum, 

Proderat  at  cunctis  hic  pietate  pari. 
Eloquio  dulcis,  factis  probus,  ore  serenus, 
Pectore  nectareo,  prumptus  ad  omne  bontun. 
^)  9u6er  Un  Urfunben  Dgl.  bie  @teOe  in  SD^^aginariniS'  ^rabfd^rift  unten  9{.  5. 
■—  @(bon  bei  ^ulrab^iS  Seb^eiten  wirb  9Raainanu($  fogar  a\&  %bt  genannt  in  ber 
©uOe  ©abrian«  I.  oom  1.  3)eabr.  781,  Jaff6  ed.  2a.  Sihf.  2435;  Leg.  Sect.  V, 
@.  500  9hf.  6;  o.  e.  408  SR.  1. 

2)  9qI  0.  e.  35  9^.  7 :  auA  unten  iBb.  IL  (b.  9lbf4nitt  über  bte  ^ofbeamten). 
»J  Jaff6  IV,  219.  223—226,  Codex  Carolin.  iRr.  70.  72.  73;  oal.  mib 
9Bat«  m,  2.  «u«.  @.  515  ^.  5;  o.  @.  406  f. 

*)  Jaff6  IV,  248.  257.  262.  345—846.  348,  Cod.  Carol.  SRr.  81.  85.  86; 
Epist  Carol.  4.  5. 

^)  aifuin  fagt  im  (Jpita|)^ium  be«  SWaginariu«,  Poet  Lat.  I,  319,  v.  3-4: 
Te  pius  iUe  pater  (JJuIrob)  teneris  nutrivit  ab  annis, 
Tu  quoque  successor  eius  honoris  eras. 
«)  Oetener  im  SUt  «ngüramnu«,  Ullgem.  2)eutfd;e  ©iogr.  I,  460,  nimmt  on, 
e0  f ei  erfl  787  (et  meint  eigentlich  788)  gef($e^n. 

^)  $gl.  unten  9b.  IL  ben  Hbfc^nitt  über  bie  ^fbeamten;  ein  bort  überfebene0 
geugnil  Act.  pont.  Cenom.  c.  19,  Mabillon,  Vet.  Analect.  ed.  nov.  ©.  290. 
9ca4  Hincmar.  De  ordine  palatii,  c.  15,  bei  fßalter,  Corpus  iuris  germ.  III, 
765;  ed.  Prou  flJoriÄ  1884),  @.  40,  mar  guCrab  unb  na^  i^m  «ngilram  apo- 
erisiarius,  SJertreter  be*  ^apfle«^  in  beffen  9lomen  unb  Sluftrage  er  fem  3lmt,  bie 
©o^rung  ber  fird;!i(^en  3ntereffen  am  ßofe,  toerfe^  ^obe.  3)emgema6  madjen 
Le  Cointe  VI,  248;  Seibnii  I,  112  f.;  (fd^artl,  694  ben  «ngilram  jum  capella- 
nus  et  apocrisiarius,  aber  mit  Unre^t;  einen  apocrisiarius  in  biefer  ©teOung 
gab  ed  unter  itor!  nic^t,  t)gL  ©ai(j  III,  2.  «ufl.  vg.  520  f. 

8)  »gL  »Hd^ter,  Je^ibuA  be»  5hrd^enre(f^tÄ,  e.  478  ff.  (8.  «ufl.);  Hincmar. 
De  ord.  palatii  c.  14,  ed.  Prou  @.  38. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


488  784. 

an  bcn  Sßap\i,  um  für  8lnflt(ram  bic  Scfrctung  t>on  bicfcr  aScr* 
ppic^tung  au^juiDtrlcn ,  toorauf  i&abrian  bcm  95tf^of  erlaubte 
feinen  ftänbigen  ?lufent^alt  am  §ofe  ju  nehmen  ^).  SBo^I  otfxiz 
ßtoeifel  toeflen  biefer  feiner  SBfirbe  ate  oberfter  flaplan  be«  fiönig^ 
tt)irb  ancjtlram,  ber  in  ben  früheren  3a^ren  ben  einfachen  bifc^öf* 
liefen  Xitel  fü^rt,  bei  ber  erften  (£rtt)äl)nunfl  nac^  784,  wel^e 
freili^  erft  788  flcfd^iel^t,  unb  feitbem  reßelmäßiß  atö  (Srjbifc^of 
bejei^nct*).  Äe^nlic^  flcfd^a^  e§  fpäter  mit  bem  Sif^of  ^tOQO 
t)on  SRefe,  atö  biefer  @rjfat)ellan  Subtütfl'ö  beS  grommen  geworben 
toar^),  tt)ie  benn  au^  gulrab  offenbarl  auS  bemfelben  (Srunbe 
Öfterg  afö  Är^ipreöb^ter,  einmal  bom  5ßapfte  aU  ?lrc^ipre86^tcr 
grancien«  (beS  2^ran!enreic§§)  bejeic^net  wirb*). 

3)er  neue  ©rjfaplan,  au^  borne^mer  gamilte  entfproffen,  in 
©orjc  unterricl)tet,  bann  a)t5nc^  in  @t.  9lt)otb  unb  fpäter  in  bem 
Älojter  ©enone«  in  ben  SSogefen.  feit  768  Sifc^of  bon  STOeft,  war 
ein  SWann  toon  literarifc^em  Sntereffe*^).  ffir  fiat,  wie  fc^on 
früher  erwäl^nt  würbe,  ben  S)onatug  ju  feiner  ßeben^befd^rei^ung 
a;rubo%  beg  ^eiligen  öonSt.  Sronb,  unb  ben  5ßaulu8  ©iaconug 
}U  feiner  ©efc^ic^te  ber  Sifc^öfe  t)on  SRefe  ijeranlafet.    SRennt  i^n 


')  Synodns  Franconofurtensis  794,  c.  55,  Capp.  I,  78:  Dixit  etiam 
domnus  rex  in  eadcm  s^odum,  ut  a  eede  apostouca,  id  est  ab  Adriano 
pontifici,  licentiam  habnisse,  ut  Angib-amnum  archiepiscopum  in  buo  pa- 
latio  assidae  baberet  propter  utilitates  ecclcsiasticas.  (S9  ^onbdtc  fld^  mn 
hit  (Sinfetjimg  \n>n  ^ngilratn'd  9?a4fol9er  atö  StMan,  togl.  unten  ®b.  II.  (ben  9b« 
f^nitt  über  bte  ^ofbeoniten);  Sat(}  a.  a.  O.  unb  über  ben  (SonfeniS  ber  Stf^Sfe  caxäf 
JEüncmar.  De  ord.  palatii  1.  c. 

>)  SRüblbac^er  9h.  285  (Gallia  cbristiana,  ed.  altera,  XIII,  ep.  447); 
9hr.  289;  Alcuin.  epist.  128,  Jaff^  VI,  515,  nennt  Ungilrom  arcbiepiscopus 
et  &  capellae  primicerius;  ftarl  in  ber  ©teile  oben  9?.  1  ebenfalls  arcbiepi- 
scopus; »eitere  ©eifpiele  unten  ©b.  II.  fint  «bfd^nitt  über  bte  ^fbeamten);  »ett» 
bcra  I,  502.  II,  601 ;  übriaen«  and)  Pauli  bist  Langob.  VI,  16,  SS.  rer.  Lan- 
gob.  ©.  170  (f.  oben  ©.  40  9i.  2:  praefatae  ecclesiae  arcbiepiscopo). 

8)  fßql  ©imfon,  3o^rbb.  b.  fränf.  «et^  unter  Subwig  b.  gr.  II,  233  iR.  5 
fübrigeUiS  aud)  Act.  pont  Ccnom.  c.  14,  Mabillon,  Vet  Analect  ed.  nov. 
@.  276.  278;  ©imfon,  2)ie  ^ntfte^nng  ber  pfeubotflborifc^en  ^Ifc^ungen  in  2t 
SRan«,  e.  97  91.  4). 

*)  SSgt.  Dettner,  Äönig  ^\ppm,  @.  421—422  unb  unten  ©b.  II.  a.  a.  D.; 
übrigeniB  m^  Nota  de  unctione  Pippini,  SS.  rer.  Meroving.  I,  465;  SS. 
XV,  1 :  ubi  et  venerabilis  vir  Folradus  archipresbiter  et  abbas  esse  cog- 
noscitur;  Jaff6,  Reg.  Pont.  Rom.  ed.  2a.  9ftr.  2331;  Leg.  Sect  V,  503 
9h:.  12:  Fulrado  Deo  amabili  arcipresbytero;  Jafi6  1.  c.  9h.  2435;  Leir. 
Sect.  V,  e.  500. 

S)tefe©e)et(i^nung  ftnbet  ftc^  getegenttid;  felbfl  für  flngilram  (f.  ©b.  IL  a.  a.  C). 

6)  «al.  oben  @.  39—40.  SBattenba*,  2)®0.  5.  SCufl  I,  185,  ifl  foaarm(^t 
abgeneigt,  ipm  üermutl^ung^weife  bie  Hutorfd^aft  bed  &Iteflen  £]^et(d(  ber  Annales 
Laurissenses  maiores  sujufd^reiben.  (Sine  ungereimte  ^ermut^ung  (£(f^art*d 
(Francia  Orient.  I,  743),  nac^  roetdjer  31.  fe^r  »a^rfc^eintid^  bic  le^te  gortfeftung 
bei?  grtebegar  bet)umef[en  fein  foQ,  nriebei^lt  9tettbera  I,  502.  2)iefe  Sortfe^g 
fc^eint  ^ier  überbie«  mit  bem  Fragm.  ann.  Chesn.  (SS.  I,  34)  confunbirt. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)ie  flngilram'fi^  fta)ntel.  489 

jener  feilten  Äej^rer^),  fo  bejeic^net  i^n  ^autud  atö  einen  ebenfo 
burc^  aWilbc  tüic  hnxä)  grömmiflfeit  amSgejeic^neten  STOann^). 

aWan  fönnte,  tt)a«  an^ilrom'«  erjbifc^öpi^cn  2;itel  betrifft, 
<xuA  Dermut^en,  $Qpft  ^abrtan  ^abe  i^m  atö  SrjfapeQan  bad  er^« 
bif^öflic^e  ^allium  üerlie^en*);  eiS  tt)äre  eine  aeftcigertc  ^öpic^fcit 
fleaen  ben  »önig  fclbft  gettjefen.  JBon  einer  Steife  aber,  bie  2ln» 
flilrom  in  biefer  änßelegentjeit  m^  8iom  unternommen,  pnbet  fi^ 
niraenb^  eine  ©pur.  Srft  geraume  Qcxt  fpätcr  wirb  eine  folc^e 
Steife  Sluflilram'e  um  biefe  3^^^  int  Sa^re  785,  erttjä^nt  unb  jtoar 
in  anberem  ß^f^^i^^^^^^^fl^*  ^^^  f^fi-  ßopitel  bed  Slngilram 
nämlic^  führen  eine  äuffd^rift,  ber  äufolge  fi*  Ängilram  am 
19.  September  785  in  3iom  befanb,  mo  feine  @a6)t  t)er^anbelt 
tt)orben  fei:  ba  feien  it)m  biefe  Äapitel,  eine  auö  ben  griei^ifc^en 
unb  römifd^en  SanoneS,  an^  ben  römif^en  @i)nobalf^lüffen  unb 
ben  Serorbnunflen  ber  römifd^en  SBifc^öfe  unb  ^aifer  tjeranftaltete 
Sammlung,  t)om  ^apfte  §abrian  übergeben  ttjorben^).  SWan  er* 
fä^rt  nic^t,  wag  baS  für  eine  2lngelegenf)eit  Ängilram'g  mar,  bie 
in  Sfom  ber^anbelt  mürbe.  S)er  näc^fte  ©ebanfe  ift,  bag  er  bie 
päpftlid^e  Srlaubnig  jum  9(ufent^alt  augert)alb  feiner  Sicjefe  ^abe 
einholen  moHen*);  allein  i^rcm  SBortlaut  nac^  möre  bie  Angabe 
e^er  \>on  einer  gegen  Qngilram  erl^obenen  Sntloge  ju  Derfte^en, 
gegen  meldte  fi(§  berfetbe  bann  perfönli^  in  mom  uerl^eibigt 
i^ätte«).  5£)er  Sn^alt  ber  tapitel,  met^e  §abrian  bem  Sif^of 
überreicht  haben  foD,  läuft  baraug  ^inau^,  bie  Sifd^öfe  geocn  folc^c 
Änttagen  fic^er  ju  fteDen.    Snbeffen  bie  fo  befremblic^e  nuff^rift 


*)  @.  bie  ©tbmmig  ber  Vita  s.  Trudonis,  Mabillon,  AA.  88.  o.  8.  Ben. 
H  1072;  ed.  Venet.  ©.  1024  f.  (o.  @.  40  91.  1). 

*)  Hist  Langob.  VI,  16,  SS.  rer.  Langob.  @.  170  (viro  mitissimo  et 
sanctitate  praecipuo,  f.  o.  @.  40  9^.  2). 

»)  (go  t)enmiÄct  fRettberg  II,  601  (»gl.  Act.  pont  Cenom.  c.  11.  14,  Ma- 
billon. Vet  Analect  ed.  nov.  @.  255.  276;  @tmfon,  2)ic  (Rttpc^img  ber 
pfatboiftbonfd^en  grfitf^ungen  m  Se  Tlaxa,  @.  97  vi,  4). 

*)  2)te  Suff^rift  lautet,  in  ber  ttn^gobe  bei  $inf4tui8,  Decretales  Pseudo- 
Mdorianae  et  Capitula  Angilramni,  @.  757 :  £x  greds  et  latinis  canonibus 
et  sinodis  romanis  atque  decretis  praesulum  ac  principum  romanorum  haec 
capitula  sparsim  collecta  sunt  et  Angilramno  Mediomatricae  urbis  epi- 
scopo  Bomae  a  beato  papa  Adriano  tradita  sab  die  XIII.  Kalendanim 
Octobrium  indictione  nona  quando  pro  soi  negotii  causa  agebatur.  2)te 
afm^ek^enbe  Sedart:  .  .  .  haec  capitula  sparsim  collecta  et  ab  Angilramno 
Mediomatricae  urbis  episcopo  Komae  beato  Adriano  tradita,  für  xvtldit  ^ 
frtt^  fBafferf dlleben,  ^Beitrage  jur  (Sefc^t^le  ber  falf^en  S^efretalen,  e.  23,  ent« 
f^ieb,  t{l  un^ltbar,  hingegen  bie  erße,  »el^er  aud  inneren  (S^rttnben  f^on  ^ttt* 
berg  I,  503  f.,  ben  ©orjug  gab,  öon  ^infci^iu«,  @.  165  ff.,  a\S  bie  einjia  in  ben 
^anbf^riften  begrttnbete  enotefen  unb  na^tragfici^  on^  w>n  ®afferf(^(eDen  ai» 
fold^e  anerfonnt 

*)  @o  2:^ner,  De  Pseudo  -  Isidoriana  canonum  coUectione,  @.  28; 
SBafferf(^Ieben  in  ^erjog*«  «ealenc^Hopäbie  für  ^>rote|lonttf(^  J^togie  (1.  ?lufl.), 
SBb.  12,  ©.  346;  aber  beibe  miberlegt  bon  «ettberg  I,  500;  ^inf^iu«,  e.  169  f. 

«)  »gl.  «ettberg  I,  505,  unb  befonber«  &inf(^iuÄ  @.  170,  ber  für  biefen  @<)ra*- 
gd^raut^  Seifpiele  anführt. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


490  784. 

ift  falf^^X  unb  in  ber  %t)at  fällt  unjwcifcl^aft  jcbc  Scjic^unft 
ängilram'g  ju  bcn  Äopitcln  fort,  ^tnfmor  tjon  9tcim§  ift  bcr 
crftc,  ber  bicfclben  auäbrücfltc^  crtoäfnt^),  in  einer  SBcife,  welche 
ber  falfd^cn  äuffc^rift  entfpri^t,  aber  er  \)ai  feine  SHnflabc  nur  ou^ 
biefer,  unb  xttjar  foft  ttjörtlic^  ßcf^öpft. 

Ueber^aupt  ge^rt  bie  ©ntfie^ung  bcr  Sapitel  jener  Qtxt  noc^ 
garniert  an;  nur  itjre  »ejeid^nung  al^  aingitram'fdie,  bie  SSorau«* 
fcfcung,  bafe  bie  Ueberfc^rift  ec^t  fei,  ^at  ba^u  geführt,  fie  fc^on  in 
eine  fo  frü^e  3cit  ju  fefeen.  S)er  Sn^alt  ber  Äapitel,  if)r  na^er 
3ufammen^ang  mit  ben  gölfc^ungen  aud  ber  SKitte  beS  9.  3a^r» 
hunbert«,  mit  ber  Sammlung  be§  SBenebictu^  Seuita  unb  bcn 
$feuboifiborifc^en  S)c!rctalen  ^),  ergebt  c^  jur  ©etoife^eit,  bafe  i^re 
ffintfte^ung  ebenfalls  erft  biefer  ßcit  angel^ört.  SebenfaÜ^  finb  fie 
nid^t  auö  ben  5ßfeuboifiborifc^en  S)cfretalen  gcfc^öpft,  tüä^renb  ba^ 
aSer^ältnife  ju  Sencbict,  bem  fie  no^  üici  nö^cr  fte^en,  nic^t 
ebenfo  Mar  ift.  Sie  fönnen  i)teQci^t  au^  biefem  entlehnt  fein,  finb 
aber  üermut^Iic^  nur  bemfelben  aWaterial  tt)ie  beffen  gälfc^ungen 
entnommen*),  auf  alle  göHe  fönnen  bie  fog.  Ängitramlc^en 
ftapitel  erft  gegen  baS  ßnbe  ber  erftcn  $älfte  bcö  9.  Sa^rl^unbert« 
entftanben  fein. 

SSieQeid^t  einen  nod^  größeren  SJerluft  ali  Rail  burc^  ben 
lob  gulrab'^  erlitt  in  biefem  Sa^re  ^erjog  laffilo  t)on  SBaiern 
burc^  ben  2;ob  be«  Sifc^of«  SSirgil  i)on  ©aljburg,  bcr  am  27.  9lo^ 

')  ©gf.  befonber«  ^mfc^iu«.  @.  165  ff.,  m^  bcffcn  S)orIcg«ng  be«  ©onbfc^riften» 
flanbed  nadQträgUc^  m^  iSSafferf^leben,  in  ber  ^banblung:  mt  $feuboiflbortf4e 
gtage,  bei  2)obe,  Seitf^rift  für  Äir^enr^^t,  ©b.  IV,  e.  286,  feine  «np^t  öon 
ber  (£4t^t  bet  Ueberf(^rift  unb  ber  Kapitel  überhaupt  \)ai  foQelt  laffen.  ffiofferfd^* 
leben,  @.  287,  oerfu(^t  oußerbem  ju  jeigen,  bog  bie  Stofitti  nidjt  oon  Einfang 
an  mit  ber  Ueberfc^rift  öerfe^en  »orcn,  fonbem  bog  bie  ie(jtere  erfl  etwa«  fpäter 
IHnsuaefttgt  »urbe;  ogl.  aud^  benfetben  in  ^tcioa'i  9lea(enc^no|}abie,  2.  9ufL, 
©b.  XII,  @.  374  unb  übrigen«  onö)  3of.  gongen  tu  ö.  «Eöbel'«  biftorifier  SeitfÄr. 
XLVni,  483  91.  3. 

^)  3m  ©treit  mit  feinem  9{effen  ^inhnar  ))on  8aon,  in  ben  Capitula  adver- 
8U8  Hincmarum  Laadunenscoi)  c.  24,  Hincmari  archiepiscopi  Remensis  opera 
n,  475,  mo  ^infmor  fd^reibt:  De  sententüs  vero,  quae  dicantur  ex  Graecis 
et  Latinis  canonibus  et  synodis  Romanis  atque  decretis  praesolum  ac 
ducum  (1)  Romanoram  coliectae  ab  Adriano  papa  et  Engelramno  Metensium 
episcopo  datae,  quando  pro  sui  negotii  causa  agebatur,  quam  dissonae 
inter  se  babeantur,  qui  legit  satis  intelligit  .  .  .  Samold  war  a(fo  jebenfoH« 
aud^  f^on  bie  Ueberf^nft  üorpanben. 

^)  2)ie  näheren  ^iudfü^rungen  bei  ^inf c^iu«  <B.  170  ff. ,  benen  )ule(}t  au(^ 
©afferfc^Iebcn,  2)ie  pfeuboiftDorif(fte  grage  vS.  286  ff.,  unb  SJobe  in  Sflid^ter'a  Äirt^en- 
rec^t,  8.  «ufl.  @.  89,  beiaetreten  ift;  ögl.  jebod)  au4  bie  folg.  9^otc. 

^)  ßinf^iuS  (@.  148  ff.)  glaubt,  bag  ^feuboirtbor  fomo^I  au«  Senebict  al«  au« 
ben  9ngiu:am'f4en  JSapitetn  gef^opft  ^abe,  bie  letzteren  aber  gröptent^eil«  au«  ©ene« 
biet  entlehnt  feien.  2)agegen  nabm  SBafferfdjIebeu,  ©eitr.  }.  ©efdjt^te  ber  falfd^en  S^e» 
(retalen ,  @.  56  ff.,  in  Segug  auf  ^feuboiftbor  unb  Senebict  ba«  umgete^rte  9kr« 
baltnig  an  unb  hielt  ^eran  ^infidjttic^  ber  oorbamaflfd^en  2)erretalen  <m^  no4i  bater, 
Jfeic  $feuboifibonfc^e  grage,  @.  279  ff.,  feft.  3)oDe  bei  afHci^ter,  8.  «ufl.  ^.  98 
9^.  21,  fü^rt  au«,  bag  für  leine  Snfid^t  entfd^eibenbe  3eugmffe  beigebracht  feien, 
neigt  ficb  aber  entfc^ieben  berjenigen  Don  ^infcbiu«  gu.  Sgl.  übrigen«  an6)  9{ettberg 
I.  646  ff.;  ©oecfe,  De  exceptione  spolii  (a)iff.  SBertin  1858),  @.  32  ff.;  ©imfon, 
a)ie  (Jntfle^ung  ber  <)feubo!rtborif(f^en  galfd^ungen  in  2t  aWan«,  @.  106—107. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


©if(^of  «hfflU  f.    ^Ber6rübcnmQ«bu(^  »jon  ©t  ?cter.  491 

öcmbcr  ftarb^).  Sirgil  ^attc  ftd^  ni^t  nur  um  bic  ©aljburgcr 
ftirc^c,  fonbcrn  um  ganj  Saicrn  bic  arößtcn  SBcrbicnftc  cmorbcn. 
S)urc^  feine  ©emül)unflen  um  bie  äWiffion  bei  ben  bcnadibartcn 
6(aücn  cjcwann  er  neue  ©ebietc  für  baö  S^riftent^um,  für  Saiern, 
für  beutjc^e^  ©efen*);  burd^  bic  ffirbauung  beö  5Domö  bat  er  fi^ 
in  ©aläburg  fclbft  ein  bauernbcö  S)enfmal  flcfefet®).  @ine^  bcr 
ttjic^tigftcn  ^iftorifc^cn  ©cnfmäler  für  bic  ©efdjid^tc  bcr  bairif^cn 
Rir^c  tt)ät)rcnb  mehrerer  3at)r^unbcrtc  ift  noc^  unter  feiner  ämtS* 
fü^runa  unb  gcipife  and)  unter  feiner  Sinniirfung  begonnen,  baS 
SBcrbrüocrungöbuc^  oon  @t.  ?ßeter  in  ©aUburg,  üieQeic^t  au8 
SHnlaB  bc^  S^obtenbunbc^,  roelc^cn  bic  bairifc§en  SiMöfe  unb  eine 
?ln5a|l  bairifc^cr  ?lcbtc  auf  bcr  ©t)nobc  t>on  S)ingolfing  gefc^Ioffcn 
I)attcn*).  Sei  bcr  großen  ßo^t  bcr  SScrbrüberten,  gegen  »elc^c 
man  bic  SScrpfliAtung  übernommen  l^attc  fic  fowo^l  bei  i^ren 
ßcbäciten  ali5  nam  il)rem  2;obe  in^  ®cbet  einjuf^licßcn,  ergab  fid^ 
Don  fclbft  baö  SSebürfnife  genaue  SScrici^niffe  über  il)rc  Siamcn 
ju  führen;  bcr  Srci^  bcr  SBerbrübcrtcn  ermciterte  fic^  aber  immer 
me^r,  3a^r(}unbcrtc  lang  mürben  bic  SSerjci^niffc  fortgeführt,  unb 
au^  biefcn  SBerjei^niffcn  beftc^t  ba^  SBcrbrübcrungöbu^,  ba^  bur^ 
bic  ijüttc  feines  3nt)altö  für  bic  Dcrfc^iebcnftcn  SScr^ältniffc  bic 
fid^erftcn  Slnl)altöpunftc  barbietet  *^).  Sieben  feiner  fird^lic^cn 
I^ätigfeit  ^atte  aber  SSir^il  auc^  politifc^  eine  bebeutenbc  Stellung 
eingenommen.  SBegen  femci^  SBibcrftanbcS  gegen  bic  üon  ©onifaj 
unb  bem  $apftc  vertretenen  ^ierarc^ifc^cn  ©runbfäfec  ^attc  er  Don 
bcibcn  manches  ju  leiben  gehabt;  in  um  fo  nähere  JBcjie^ungcn 
mar  er  ju  bem  nac§  aßen  Seiten  auf  bic  8BaI)rung  feiner  ©elb^ 
ftänbigfeit  bcbac^tcn  $cr5og  Datilo  oon  JBaiern  getreten,  unb  eS 


')  2)«t  Xaq  gibt  bie  Vita  s.  Tirgilii,  SS.  XI,  88,  bie  in  bieftm  ^fte 
tooM  (8(anben  t>etbifnt,  ohgfaä^  fie  fonfl  oonvieacnb  etbaaTtd^en  ^n^^Itd  ifl.  2)ad 
?(aifc  784  nennen  bie  Annales  lavav.  mal  SS.  I,  87  unb  Annales  Salisborg. 
SS.  I,  89;  Ann.  s.  Radberti  Salisb.  SS.  IX.  769;  ba«  Anctariam  Garst 
SS.  IX,  564.  S)ad  9.  785  geben  bie  Annales  s.  Emmer.  Ratisp.  mai.  SS.  I,  92, 
unb  i^nen  folgt  MabilTon,  Annales  II,  274;  fie  finb  iebod)  ungenau,  fe(}en  ber  J(onigin 
Mbegarb  Xoh  784  ftott  788  an  (»gl.  0.  e.  449  i».  2;  460  i».  1;  477  9?.  1). 
®<^on  780  nimmt  aö  Xobedjo^r  Le  Cointe  VI,  179  f.  an,  attein  bie  Vita  s. 
Virgilii,  auf  bie  er  fid^  beruft,  jibt  784,  ni^t  780,  unb  (ommt  o^ne^in  neben  bem 
^cugnig  ber  Sümolen  faum  in  detrad^t;  ogt.  au4  9lettberg  II,  233  ff.  —  Unnötig 
gtbt  ber  Catal.  archiepp.  Salisbarg.  SS.  XIII,  855  bem  Birgit  nur  eine  SlmtiS« 
bauer  oon  21  (ftatt  41)  ^a^ren. 

2)  «gL  oben  @.  131  f. 

8)  »gL  oben  @.  215  ff. 

*)  lieber  ben  2:obtenbunb  DoL  oben  @.  54  ff. ,  ttba  bie  Anlage  bed  ^er« 
brüberungSbu^d  auiS  «niag  M  JTobtenbunbe«  Tübinger,  e.  100  9{.  3,  ber  fü^ 
nur  ^  befümmt  barttba  ouiSbrttctt.  Sfla^  ben  (Erörterungen  toon  jtaraian,  in  ber 
dHntettuna  jur  ^(uiSgabe,  @.  IX  ff.,  »Are  bie  etfle  (iHntrogung  in  ha»  SecbrttberunaS« 
hüäi  tnmm  f(^n  oor  bem  13.  ilugu|l  780  (@.  IX,  a.),  fii^er  oor  bem  20.  9Äoi 
781  (@.  XII,  r.)  erfolgt.  Äenbera-grönM  (@.  73—75.  101)  W  bie  erjte  «nloge 
ober  erfl  784,  in  ba«  le^jte  Jjabt  «Srgir«.  »gl.  bie  folgenbe  «um. 

^)  Ueber  )6erbrttberungdbtt4er  fiber^au^t  unb  iiber  bie  dhttflebung  unb  (Sin- 
lidjtung  be<  folaburgifd^en  ogL  Äorojan,  in  ber  (Anleitung  @.  Iff.;  ^berg- 
granW  im  giieuen  ftvdjb  b.  ®ef.  f.  ältere  beutfc^e  (öef(^i(^tÄfunbe,  Xn,  53  ff. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


492  784. 

ift  fein  S^^^H  ba§  bicfc  enge  Scrbinbung  aud^  mit  Datllo'^  ©ol^it 
imb  Siac^folfler  3;affilo  fortbauerte^).  Sluc^  lücgcn  feiner  öor=^ 
gefc^tittencn  gcofitoptiifc^en  Scnntniffe,  ttJCflen  feiner  Sel^auptnng, 
c«  gebe  noc^  eine  anbere  ©elt  unb  anbere  SRenfc^en  unter  ber 
®rbe  (3lntipoben) ,  erfuhr  er  cinft  Dom  5ßapft  QadjanaS  «n* 
f cd^tungen  ^j.  !Dafür  aber  l^at  nac§  feinem  lobe  ber  erfte  Oele^rte 
beä  3^^töIterS,  aifuin,  in  einer  für  ben  neuen  S)om  ju  ©at^burg 
beftimmten  Snfc^rift  fein  Hnbenfen  geehrt,  feine  greubigfeit  im 
©ienfte  S^rifti,  feine  Semü^ungen  um  bie  SSerbteitung  bcö  ©öan* 
gelium^,  feine  fjrömmigfeit  unb  ÄIugI)eit  cjepriefen®). 

S)ie  2Bieberbefcfeung  beS  erlebigten  JBifc^oföftu^teS  gef^ab  erft 
im  fotaenbcn  Sa^re;  fo  lange  »ar  auc^  baö  ©tift  ju  ©t.  $eter 
o^ne  abt;  SSertricu^,  ber  ate  folc^er  aufgeführt  mirb,  leitete  in* 
jittjifAen  baS  Älofter  ate  itcQoertretenber  »bt,  »ag  er  f^on  unter 
SSirgtl  gettjefen  toar  unb  auc^  unter  beffen  SRac^foIger  «rno 
blieb*). 


^)  )93gt  oben  @.  218  unb  bie  bort  92.  3.  4  angeführten  ©teQen. 

»)  3a(^aria«.f(^reibt  on  ©omfaj,  bei  JaflP6  m,  191  iRr.  66:  De  perveraa 
antem  et  iniqua  doctrina,  quae  contra  Deum  et  animam  soam  locutus  est 
—  si  darificatum  fiierit,  ita  eum  confiteri:  quod  aliuß  mundus  et  alii  ho- 
mines  sub  terra  eint  seu  boI  et  luna  —  hunc,  habito  concilio,  ab  aeedesia 
pelle,  sacerdotii  honore  privatum ;  ügt  über  biefe  Stelle  and)  Slettberg  II,  236; 
«übinger,  @.  102  Sfl.  2;  Deiner,  Äönig  ^pxn  e.  176—177. 

8)  Alcuini  carm.  109,  24,  v.  6—7.    11,  Poet.  Lat.  aev.  Carol.  I,  340: 
—  peregrina  petens  Christi  iam  propter  amorem 
Delicias  mundi  et  patriam  contempsit  amatam  .  .  . 
Vir  pios  et  prudens,  nulli  pietate  secundus. 
^gt  femer  Convers.  Bagoarior.  et  Carantanor.,  c.  2,  SS.  XI,  6;  Carm.  Sa- 
lifiburg.  S«r.  2;  i«r.  1  V.  6,  Poet.  Lat.  II,  637.  639. 

*)  $gl.  oben  @.  217  f.  unb  (Spird  I;  au(^  d«gberg,  9(mo,  erfler  (Stjbtfc^of 
üon  ^al^burg,  in  ben  ©i^ungdberi^ten  ber  Siener  llfab.,  ^j^lof.^l^tfior.  dl,  ^b.  43 
@.  310.  3rrig  behauptet  ©übinger,  @.  122,  inbem  er  ©ertricuÄ  (ü»  iWa(3JfoIger 
StrgÜ'd  in  ber  9n)t«n7ttrbe  betrachtet,  burc^  !ßirgU'9  Xo\>  fei  bie  )93erbinbung  )tüif4^ 
bem  i6ii5t^um  unb  bem  JHofler  )u  @t  $eter  geI5ft  »orben. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


785. 

gür  ©a^fcn  brachte  ba«  Sa^r  785  bie  ffintf^cibuitg.    StaxV^ 

gab  bcn  au^fc^Iofl.  S)cn  ©ac^jcn  blieb  feine  ßcit  mc^r  ftc^  lüicbcr 
ju  jammetn.  Äarl  ^attc  ©rcöbur^  ju  feinem  ÄufcntlialWorte  ge* 
n^ä^ItM;  bod)  n^ar  ed  nic^t  bamtt  getban,  bag  er  eben  nur  auf 
fäc^ftfqem  SBoben  Dcripeilte;  Dietniel)r  biente  tfm  ©redbura  blo^ 
a(8  äuöganflöpunft  für  eine  9iei^e  fleinercr  fricgcrifc^er  unter* 
ne^munflen,  wie  fte  bie  ipintcrli^c  Sa^rcöjeit  aeftattcte.  SDSä^renb 
feine  gamilie  unb  ein  2;^eil  bcr  Gruppen  in  ffireöburg  jurttcfblieb, 
ttjurben  einjelne  ßeereöabt^eilungen  auf  ©treifäüge  iniJ  innere 
©ac^fen  auöflefc^iat,  an  benen  ^in  unb  »icber  auc^  ber  Äönig 
felbfi  t^eitna^m.  @o  n^urbe  bad  £anb  nad^  ben  Derfc^iebenften  diid)* 
tungen  burc&iogen,  mit  $(ttnberungen,  mit  aßorb  unb  SSranb  er^ 
fußt;  bie  feften^ßläfee  ttjurben  genommen,  bie  ©tragen  gefäubert^); 
atö  ber  SBinter  Dorttber  »ar,  regte  fic§  nirgenbö  mel)r  eine 
©pur  be«  aSiberftanbeö.  Snjwifc^en  ^atte  Äarl  m  ©re^burg  felbft 
ttjieber  neue  JBefeftigungen  anlegen  laffen^),  aud^  eine  Sirene  ba^ 
felbft  erbaut^);   er    f)atte  Dftern,  30.  SKärj,  in   ©reäburg  ge* 


«)  »gL  oben  @.  476. 

^  Annales  Laur.  mai.,  SS.  I,  166;  Fragm.  Vindobon.  unb  Bern.  SS. 
XIII,  81:  Annales  Einhardi,  SS.  I,  167.  (.Vnn.  Petav.  SS.  I,  17;  öfli.  unten 
@.  496  9i.  1.) 

')  Ann.  Moselian.  SS.  XV^I,  497:  et  edificavit  ipsum  casteiluin  a  novo; 
Ann.  Lauresham.  SS.  I,  32;  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21. 

^)  Annales  Moseilani,  1.  c;  Ann.  Lauresham.;  Ann.  Max.;  Uct.  Sub« 
»ig*«  M  grommcn  Dom  20.  3uni  826,  ©«man«,  taifcrurff.  ber  ^Pro».  ©eflfalen 

1,  26:  capellam,  quam  dudum  dominus  et  genitor  noster  Karolus  ...  in 
castello,  qnod  dicitur  Heresburg,  construi  iussit;  Urt.  Subnjtg'd  bed  2)eutf^en 
üom  22.  3ftat  853,  ebb.  I,  120:  ecclesiam  Eresburg,  quam  avus  noster  Ka- 
rolus primo  construens  in  Saxonia  decimis  dotavit  circumquaque  habitan- 
tium  per  duas  Saxonicas  rastas;  »gt  unten  ©b.  II.  g.  3-  799;  ©ai^,   III, 

2.  «ufC  @.  134  ^.3;  ü.  »lii^t^fen,  jur  Lex  Saxonum  e.  153  <».  2;  175  i».  1. 
^e^terer  meint,  bag  biefe  JKr^e  an  bie  eteOe  eineiS  älteren  8et^aufed  getreten  fei, 
ba«  bort  fd^on  früher,   »a^rfc^lici^  775,  Qeflrünbet,   aber  oieHeii^t  776  öon  ben 


Digitized  by  VjOOQ IC 


494  ''SS. 

feiert^)  unb  behielt  cö  biö  in  ben  Sunt  hinein  atö  ©tanbquarticr 
bei  2):  bann  aber,  nac^bcm  au«  grancicn  bic  nöt^igcn  3"?«^^^^" 
^crbcigcjd^afft  loarcn«),  ücricgtc  er  baffelbc  tiefer  itac^  ©ac^fen 
linein,  nac^  ?ßabcrborn. 

3n  5ßabcrborn,  too  bcr  Sönifl,  ttjo^l  frü^cftcnö  Snbc  Suni, 
eine  ^cerüerfammluna  mit  ben  granfen  unb  ben  ©adifen  ^ielt*), 
traf  aud^  bcr  fiebenjä^rigc  ßubwiß,  fiönig  ber  »guitanier,  beim 
95ater  ein*^).  ß«  toar,  ttJie  fiubttjig'«  anonymer  SSiograp^  erjä^lt, 
Sari  baran  ßelegen,  baß  bic  Squitanier  burd^  feine  eigene  lange 
abweien^eit  ni^t  übermüt^ig  »erben  joQten^);  er  njottte  i^nen 
ba«  beutli^e  JBcttJußtjein  erhalten,  bafe  i^r  Sönig  Subttjig  felbft, 
ba|  «quitanien  üoQftänbig  bem  fräntifc^en  tönige  untcrt^an  fei; 
baju  fam  bei  Äarl  bic  SBeforgnig,  ber  tnabe  möchte  bcö  fränfifc^cn 
SEBcfenö  entwöhnt  »erben  unb  frembc,  aquitanifd^e  Sitte  annehmen. 
SJei^^atb  befd^ieb  er  ßubtoig,  Don  bem  jener  SBiogralJt)  rü^mt,  bafe 
er  fd^on  ganjj  gut  I)abe  reiten  fönnen,  ju  fic^.  SRit  ftattlic^cr 
fricaerifc^cr  Begleitung  machte  fic§  Subniig  auf  ben  aD8e(),  boc^ 
blieben  jum  ©c^ufee  ber  ©rcnjen  gegen  feinblic^c  angriffe  bic 
©renjgrafen  in  Slquitanien  jurücf').    aUerbingö  trat  ßubmig  in 


ben  @o(!^fcn  jcrflört  werben  n?arc  (ogt  oben  @.  260).  ffir  legt  babei  jebod)  ein  nn» 
gebttttti^ed  (^etvi^t  auf  ben  $UtiBbru(f  basilica,  ber  im  bamaligen  ©prac^gebroudt^ 
hxdft  überhaupt  bebeutet. 

')  Annaled  Laur.  mai.  1.  c;  Fraffm.  Bem.  unb  Vindobon.  1.  c;  Ann., 
ut  videtur,  Alcuini,  SS.  IV,  2;  Ann.  luvav.  mai.  SS.  1,  87. 

')  Annales  Mosellani  1.  c;  Ann.  Lauresham.  1.  c. 

^)  Annalcs  Einhardi,  1.  c. 

^)  Annales  Laar.  mal.:  —  ut,  dum  tempus  congruum  venisset,  sino- 
dum  publicum  tenuit  ad  Paderbrunnen ;  Fragm.  Vindobon.,  SS.  XIII, 
81:  conventum  Francorum  habuit  ad  Patrebrunna;  Ann.  Einbardi:  publi- 
cum popuU  sui  conventum  in  loco,  qui  Padrabrunno  vocatur,  more  so- 
lemni  habuit.  Ac  peractis  bis,  quae  ad  illius  conyentus  rationem  pertine- 
bant  .  .  .;  Ann.  Mosellani:  Placitumque  habuit  ad  Paderbrunnun  cum 
Francis  et  Sazonibus;  Ann.  Lauresham.  (SiS  ifl  unn(!^tig,  nmin  9legtno, 
SS.  I,  560,  UTel^em  bie  Ann.  MeU.,  SS.  XIII,  81,  folgen,  btefe  ^^erfammlung 
(ald  ein  9Ratfelb)  in  ben  ^lax  t>nUai.  SBenigftend  blieb  na4  ben  Ann.  Mosellan. 
unb  Lauresham.  Staxl  M  mxt  ^uni  (usque  in  mense  lunio)  in  (Sredbnrg. 
Fragm.  Vindob.  läßt  bie  SBerfamnilung  in  ^^aberbom  aestatis  tempore  flottflnbcn; 
))gl.  Ann.  Laur.  mai.  unb  Ann.  Einh.  fon?ie  über  jwei  fjfulber  Urfunben  and 
^aberbom  Dom  19.  3uni  785  Dronke,  Cod.  dipl.  e.  50  f.  9^.  82.  88,  SWil^t- 
bad^er  @.  98  u.  unten. 

*)  gund,  gubwig  ber  gromme  @.  8,  üerwirrt  bie  (ireigniffe,  inbem  er  ?ubnng'« 
Hnhmft  in  ^oberbom  in  bie  erflen  Sage  be«  3a^re«  785  fcfet 

«)  Vita  Hludowici  c.  4,  SS.  Ö,  609:  Inter  quae  cavens,  ne  aut  Aqui- 
tanorum  populus  propter  eins  longum  abscessum  insolesceret  aut  fiUus  in 
tenerioribus  annis  pere^norum  aliquid  disceret  morum,  quibus  dlfficulter 
expeditur  aetas  semel  imbuta,  misit  et  accersivit  ülium  iam  bene  equitan- 
tem  cum  populo  omni  militari,  relictis  tantum  marchionibus. 

')  IBgl.  bie  Stelle  in  ber  üorigen  Stote.  2)ie  3lnjabe,  cum  populo  omni 
militari  ^abe  Staxl  ibn  nadf  <Sad^fen  gerufen,  tonnte  bie  S3ennut^ung  na^  legen, 
^arl  l^e  auf  alle  ^Oe  für  ben  ©ac^fenfrieg  ou4  bad  oouitanifc^  fHufgebot  an 
rtd^aie^moOen;  bod^  brauet  manbie^eOe  nid^t  fo  gu  berfle^en;  beri^iogr^^felbfl 
gibt  ia  für  Submig'd  26erufung  gan^  onbere  ®rünbe  an.    9[u(!b  beliebt  ber  nudbnnt 


Digitized  by  VjOOQ IC 


9let(^doerfammtimg  in  ^aberbom;  StMg  Submig.  495 

ißabcrborn  in  feinem  Slcugcrn  afö  «n^c^öriger  feinei^  «eic^ö  auf; 
bcr  me^rgcnanntc  öiogrol)^  fc^ilbert  i^n,  wie  er  mit  feinen  ®e^ 
fpielen  in  wa^conifc^er  a;ra^t  erfc^lcn,  in  einem  runben  SWäntelc^en, 
mit  flepauf^ten  Hermeln,  tociten  ^ofen,  ©tiefein  mit  eingefdblagenen 
©poren,  m  ber  ^anb  einen  SBurffpiefe;  fo  ^atte  Äarl  (elbft  in 
väterlichem  SBe^agen  i^n  fe^en  tooQen*). 

®ie  SKaferegeln;  njclc^e  Äarl  bamatö  etwa  jur  »eiteren  Drb* 
nung  ber  fä^fifc^en  SScr^ältniffe  getroffen  ^aben  mag,  finb  ni4t 
überliefert«),  «uc^  njie  lange  ftarr^  Slufent^alt  in  ^aberborn 
bauerte,  ift  unbefannt^).  Dbglei^  bie  Unterwerfung  ©ad^fcnö  be^ 
rcit^  Dollenbet  fc^ien,  fefete  er  bod^  feintn  SWarfc^  in^  3nnere  beS 
Sanbei^  fort.  @r  brad^  öon  ^aberborn  auf,  Reifet  e^,  alle  S33ege 
ftanben  i^m  offen,  nicmanb  ttjibcrfefcte  fid^  i^m,  er  jog  burd^  ganj 
©ac^fen,  njo^in  er  loollte*).  Qntx\t  fc^lug  er  bie  {Richtung  na^ 
SRorben  ein  unb  fam  big  in  ben  ®au  S)crfia  jtoifd^en  bem  oberen 
Sauf  Don  ^afe  unb  ^unte*);  er  üer^eerte  baö  ßanb,  überfc^ritt 


populus  militaris  fid^  todfH  ^^^^  <^iif  bie  SaffaUenfcbaft  ^bmig'iS,  fein  unmittet« 
bore«  Ärieg«gefotge;  09L  unten  sBb.  II.  j.  3.  794;  ©aift,  III,  2.  «ufl.  @.  547 
bi«548. 

1)  Vita  Uludowici  c.  4,  1.  c.:  Cui  filius  Hludowicus  pro  sapere  et 
posse  oboedienter  parens,  occurrit  ad  Patrisbninam,  babitu  Wasconum  com 
coaevis  sibi  paeris  indutiuB,  amiculo  Bcilicet  rotondo,  manicis  camisae  dif- 
fusis,  cruralibus  distentis,  calcaribus  caligulis  insertiB,  missile  manu  ferens; 
haec  enim  delectatio  voluntasqae  ordinaverat  paterna. 

^)  ^toax  ni(!^t  gerabe  auf  bie  Serfammütng  in  $aberbom,  aber  bod^  in  J)iefe< 
;^^T  merben  me^ad)  ou^  tlenberungen  im  frieftfd^en  ^td)t,  bie  ^u^d^nung 
emed  2:^eild  be<  ftiefif^en  Qk^tM  oerlegt,  gulet^t  no(b  Don  Sfh^t^ofen  in  ber  'üxa» 
oobe  Legg.  UI,  640  ff.,  mo  bie  ältere  Literatur  angefUI^rt  ift;  Dgl.  au(^  SBkMi  in, 
2.  9[uf(.  ®.  157  ff.  Sbie  ^heic^nung  ift  aber  ni^t  fo  befhmmt  unb  unmittelbar 
Dom  ftonig  auiSgegangen,  i^e  $oma^me  gerabe  im  3a^  785  fo  unf^er,  bag  bie 
grage  an  biefer  Stelle  bei  &iit  gelaffen  merben  fann. 

')  3m  3nm  fam  er  nad^  ^berbom,  oben  €5.  494.  @eine  «nwefen^eit  ba* 
felbfl  in  bieiem  SD^tonat  mirb,  n^ie  fd^on  bemerft,  mdi  begeu^t  bun^  gn^ei  @(^nfung^ 
urfunben  eined  gennffen  $uc  für  gulba,  bie  am  19.  ^t  in  $aberbom  on^efimt 
jinb,  2)ronfe,  Codex,  @.  50  f.  9hf.  82.  88;  0.  6.  494  ^.  4.  ^uc'«  ©efi^jungen  logen 
rat  (Rfag,  er  war  alfo  fein  ©ac^fe,  fonbem  eben  mit  Äarl  nad)  ^Jaberbom  gefommen; 
er  mag  toieQeid^t  mit  bem  fpateren  &xa\tn  ^ugo  oon  Zoux&,  bem  ©(^nnegenxiter 
SoUyar^  I.,  jufammen^angen;  togl.  ^imfon,  3o^bb.  Subwig'«  b.  ^.  I,  167.  Kn 
^ulba  fc^ft  bann  and^  (£r3bif(^f  Sul  Don  SRaing  feine  QbüUx  in  ^argalaba  an  ber 
Unfhcttt  am  Sonntag  25.^tember,  mad  aufd  3a^  785  fü^rt  2)er  Bufa^:  cum 
. . .  rex  Carolus  curiam  haberet  apud  nos  ifl  aber  intapofirt  (ogl.  goJö,  in  jjorfdft. 
j.  bentfi^en  (»ef(^.  XVIil,  506  u.  oben  e.  14  m.  5).  2)ie  Urfnnbe  bei  ^ronfe, 
@.  46  "Sflv.  75,  trifft  im  3n^lt  gufammen  mit  einer  6(^enfung  Äarl'«,  »orin  biefer 
ebenfalls  feine  ^eptjmtgen  )u  9krgala^  an  f^ulba  fd^ft,  bte  ober  o^ne  B^^f^ 
falf(^  ifl;  2)ronfe  e.  46  9lx.  74;  ügL  eidel  II,  411  nnb  oben^.  14. 

*)  Annales  Lanr.  mal.  L  c. :  Et  inde  iter  peragens,  vias  apertas,  ne- 
mini  contradicente,  per  totam  Saxoniam  quocumque  voluit;  Fragm.  Bern. 
L  c.;  t)gl.  oben  ^.  493  über  bie  Säuberung  ber  ©trafen. 

B)  ^fer^  SS.  I,  17  iR.  3  Witt  für  a)erfia  irrig  Hessia  ober  Hessiga  lefen; 
über  bte  Soge  bei  (Baue«  2)errui  bat  d.  Sebebnr,  <B.  100  ff.;  «ottger,  2)iö€efan« 
imb  (Saugrennen  9{orbbeutfd^tanbd  LI.  fOttf^.  e.  47  ff. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


496  785. 

bann  bic  SBcfcr  unb  jcrftörtc  überaß  bic  JBcfcftigungcn  bcr  ©acfifcn^) ; 
fo  flclanatc  er  btö  in  bcn  SBarbengau  am  linfcn  Ufer  ber  ffilbe^). 
©ort  erfuhr  er,  ba§  3Bibnfinb  nnb  äbbi  bei  bcn  Slorbatbinacrn 
eine  ^uflu^t  pcfunbcn  l^ättcn®).  lieber  bic  ?ßerfönüc^fcit  bc^abbi*)^ 
ber  ^ter  atö  etn  anbered  ^au))t  ber  noc^  in  ber  9%ebeIIion  Der^arren« 
bcn  ©ad^jen  enoä^nt  toirb,  ift  nä^erc^  ni^t  befannt*^),  obfc^on 
eine  Ducßcnfc^rift  i^n  atö  ©c^niicßcrjo^n  ffiibufinb'^  bcjcid^nct*); 
icbenfaß«  mu§  auc^  er  ju  bcn  ©rofecn  be^  ßanbc^  ßcl^ört  ^abcn '). 


^)  Annales  Petaviani,  SS.  I,  17:  Tanc  domnos  rex  Karolus  commoto 
ezercitu  de  ipsis  tentoriis,  venitque  Dersia,  et  i^e  combussit  ea  loca,  ye- 
nit  ultra  fiumen  Visera,  et  eodem  anno  destruxit  Saxonorum  cratibus  siye 
eorum  firmitatibus,  et  tunc  adquisivit  Saxones  cum  dei  auxilio.  2)ie  fog. 
Sorfc^er  unb  (Sin^atb'f^en  ^nnalen  finb  (ter  toeniger  genau  ober  verlegen  mmbeßend 
biefe  Verheerungen,  3er|tömngen  üon  ©efefügungen  u.  f.  ».  fi^on  m  ben  Xßutter 
784—785. 

^  Ann.  Lanr.  mai.;  Fracm.  Yindob.;  Ann.  Einh.;  Ann.  Mosellan., 
Lanresham.;  Ann.  Max.  SS.  XIII,  21. 

^)  Ann.  Einhardi:  ibique  audiens  Widokindum  ac  (bie  ^nbfc^riften 
^aben  ad)  Abbionem  esse  m  transaibiana  Saxonum  regione:  DgL  aber 
aud^  Poeta  Saxo,  l.  II,  v.  178  ff.,  Jaff6  IV,  564,  wo  otterbuig«  \^Udit 
(V.  181  ff.): 

Finibus  in  patriis,  quos  sepserat  ad  borealem 
Albia  lata  plagam,  iuxta  confinia  terrae 
Danorum  .... 
©ibufinb  voax  ja  ©eflfole  (f.  o.  @.  272). 

*)  3)ie  fog.  2orf(^>er  Hnnolen  nennen  ibn  Abbi  ober  Abbio;  ebenfo  Fragm. 
Vindobon.:  Xbbi;  bie  Ann.  Einh.:  Abbio  (ogL  bie  oorige  «nmerfung).  8inc 
Sn^a^I  $anbf(!^riften  ber  Annales  Einhardi  (at  ixoax  Albionem  ^att  Abbionem, 
roona^  oiele  biefen  ©a^fen  SUbion,  anbere  »ieber  ^Iboin  nennen ,  Seibnij,  Annales, 
I,  115;  (Sdffaxt.  I,  700;  a)tppon)t  @.  86;  la  Bru6re,  I,  217  u.  o.  3Ulein  biefe 
Sedart.  roeld^e  ftd^  au^  in  einem  ^6i  ber  C^biced  bed  9{egino,  SS.  I,  560  (a), 
bem  Chron.  Vedastin.  (SS.  XIII,  705)  unb  bem  gefätfc^ten  ^d^reiben  Äarl'«  an 
^nig  Dffa  oon  SWercia  (Bouquet  V,  620)  flnbet,  f<$etnt  auf  eine  (Somiptel  jurüd- 
gefübrt  werben  ju  muffen,  ögl.  ^erft,  SS.  I,  168  o).  Poeta  Saxo,  1.  n,  v.  179, 
Jaff^  IV,  564,  unb  Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  38  ^aben  Abbonem. 

^)  äeil  er  in  ben  OueUen  neben  Sibutinb  genannt  wirb,  ^at  man  au^  oon 
i^m  fpäter  beftimmtered  wiffen  wollen,  ^at  i!^n  sum  ©tammoater  M  an^altinifc^ 
^aufed  aema^t,  (Scf^art,  Historia  geneal.  princ.  Saxoniae  super.  @.  493;  }um 
erßen  ^faljgrafen  oon  <^a(&fen,  ^um  $^erm  oon  ^olflein,  sum  QkmM  oon  Stbu* 
finb'«@(^we|ler  ^ofola,  Älemforgen,  ÄirAengefc^ic^te,  I,  180;  Seben  SBittefinb»  be« 
Großen,  @.  115  f.,  wo  noä)  onoere  @teuen  angeführt  fmb.  Sauter  un^ottbare  JBer» 
mutftnngen,  wie  fdjon  2eibnij,  Annales  I,  il6  anmerft;  ogL  aber  auci^  unten 
@.  508  f.  %üäi  |u  einem  ©ruber  ffiibufinb'«  ifl  er  gemacht  worben;  ogl.  a)ieIom|), 
SBibufinb  @.  64  5?.  4;  Äentjler  in  gorfc^.  XII,  895  9^  5. 

ö)  Fragm.  Vindobon.  1.  c:  Widikindus  et  Abbi  gener  eins.  SWan 
wirb  biefer  angäbe  faum  mit  ©ic^erbeit  3Jertranen  fdjenfen  bürfen,  obf(^on  Äen^Ier, 
Rorf(^ungen  §.  beutfdjen  ®ef(^.  XII,  384  iJi.  6;  395  9»^.  5  unb  a)iefam)>,  Söibufinb, 
S.  64  9}.  4,  [\t  wo^l  }u  beßimmt  ald  wiafürlid^en  3ufa6  surücfweifen ;  ogl.  andf 
%&axti,  ^orfd^unaen  VIII,  631.  Uebrigend  lonnte  bun^  gener  au(^  ein  anbered 
35er^oItnt6  ber  Öerf^wogerung,  etwa  ©c^wager,  bejdt^net  fem. 

')  a)a«  erbi(^tete  <2c^reiben  ÄarJ'«  an  Dffa  (Bouquet  V,  620)  bejeidbnet  beu 
Withimundus  et  Albion  aliS  duces  Saxoniae.  Äeinen  SBert^  ^at  e«  auerbing« 
(md),  wenn  ber  Poeta  Saxo  ben  %,  auiSbrücflic^  ald  einen  facbftf^en  (Strogen  be* 
geic^net,  1.  II,  v.  179—180.  194,  Jaff6  IV,  564  (qui  de  maioribus  eius  — 
Gentis  erat  —-  idem  proceres),  ober  Wenn  Sibam  oon  ©remen,  I,  12,  SS.  VII, 
288;   2.  <Sd;ulauiSg.  @.  10,  Oon  SEßibuhnb  f^reibt:  baptizatusque  est  ipse  cum 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Unter^nblungen  mit  S^ibuttnb  unb  9lbbi.  497 

©0  lange  SBtbuIinb  feine«  Sffiiberftanb  gegen  bic  fränfifc^e  ßerr* 
fc^aft  mä)t  aufgab,  loar  jeboc^  bic  SRu{)c  in  Sac^fcn  nic^t  gefi^ert; 
berÄöntg  entf^Iofe  ftc^  ba^cr,  ttjo  möglich  auc§  i^n  ju  freittjiüigcr 
Unterttjerfuna  ju  beioegen.  @r  fnüpfte  Unter^anbtungen  mit  SB3ibu== 
Knb  unb  Slbbi  an,  toobei  er  ftd^  ber  SBermtttelung  geborener  ©ac^fcn 
bcbiente,  unb  liefe  fic  bur^  biefc  aufforbcrn,  fi$  perfönlid^  bei  ihm 
cinjufinben  ^).  SKnfangS  trugen  btefelben  SBebenfen  fic^  Dor  igm 
;U  fteQen,  fie  verlangten  eine  Sürgfd^aft  für  ibrc  perfönlic^c  Sicher*» 
jett  unb  i^rc  ©trafloft^feit;  Äarl  ging  inbeffen  auf  i^ren  ©unfc^ 
ein,  verpflichtete  fid^  i^nen  burc^  ©teQun^  von  ©eifeln  bie  ge* 
forberte  Sürgfe^aft  ju  geben;  njogcgcn  SEBibufinb  unb  9lbbi  jtc^ 
verpflichteten  in  grancien  vor  i^m  ju  erf c^einen  ^).  (£^  fönntc 
fc^einen,  ate  ob  beibe  fic^  bereite  m  ©ac^fen,  im  Sarbengau,  per^^ 
iönlic^  bei  bem  Äönigc  einfanben  unb  mit  bemfelben  bieö  Slbfommen 
teloffen  ®) ;  man  fragt  jebo^,  toie  fie  baiJ  Ratten  t^un  f önnen  o^ne 
fid^  bereite  hierfür  gleiche  Sicherheiten  ftellen  ju  laffen.  —  S)arauf 
trat  Äart  ben  Siücfmarfcl^  auö  ©ac^fen  an,  e^  mufe  f^on  fpät  im 

terbft  getoefen  fein;  untcrnjegS  berührte  er,  njic  e^  ^ei|t,  lieber 
reSburg.  too  fic^  ber  iunge  Subn^ig  von  i^m  verabfc^iebete,  um 


I' 


aliis  Saxonmn  magnatibos.  2)agegen  ifl  t&  imci^tiget,  bog  $apfl  ^abrian  I.  in 
einem  Briefe  auiS  bem  flnfange  bciS  ^.  786,  worin  er  jtarl  gu  ber  Untenverfmig  unb 
S^^rung  ber  @a4fen  begtü(Xmünf(^t,  fc^reibt:  eorumque  optimatum  Bubiugantes 
(Cod.  Carolin.  80,  JaflFö  IV,  246;  ögt.  unten  @.  500  m.  2. 

^)  Annales  Laur.  mai.:  mittens  post  Widochindum  et  Abbionem,  et 
ntrosqne  ad  se  condnxit,  et  firmavit,  ut  non  se  subtrahissent,  nisi  in  Fran- 
ciam  ad  eom  pervenissent;  Ann.  Einh.:  primo  eis  per  Saxones,  ut  omiasa 
perfidia  ad  snam  fidem  venire  non  ambigerent,  suadere  coepit  ^u  btefen 
%a(!^fen  ben  naäfl^tx  genannten  ^malnmt  p  rennen,  mie  (Sd^art,  I,  697,  u.  a, 
tifnn,  ift  aber  bur^auiS  unfiatt^aft;  ^malnmt  »ar  fein^ac^fe,  fonbem  ein  fränfifc^er 
^ofbeamter,  »gl.  unten  €5.  498  9^.  5. 

3)  Ann.  Laur.  mai.,  wel^e  na^  ben  oben  92.  1  citirten  ^Borten  fortfahren: 
petentibus  Ulis,  ut  credentias  haberent,  quod  inlaesi  fuissent;  dcut  et 
factum  est  etc.;  Ann.  Einh. 

')  2>ie  0.  SR,  1  citirte  unbeutli^e  ©teile  ber  Annales  Laur.  mai.,  befonberd 
bie  Sorte  et  utrosque  ad  se  conduxit  ftt^en  ^unäd^fl  aUerbingd  auf  eine 
fotc^e  ^Inna^me.  9(n^  finb  fie  in  mel^reren  abgeleiteten  Ouellen  fo  üerftanben 
Worben;  ogl.  Ann.  Tiliani,  SS.  I,  221:  venit  ad  Bardingaugi,  etWidogingus 
ibi  ad  eum  venit;  Fragm.  Vindobon.,  SS.  XIIF,  31:  ibi  (na(^  bem  »arben- 
gau)  ad  eum  Widikindus  et  Abbi,  gener  eius,  venit,  et  firmaverunt  sub 
sacramentis,  illum  se  secnturos  esse  in  Franciam;  Regino,  SS.  I,  560: 
et  utrosque  ad  se  fecit  venire,  auos  sacramento  firmavit,  ut  in 
Franciam  ad  eimi  venirent;  ^efamp,  sEBibufinb  <^.  35  91.  4;  gan)  Denoonen 
Ann.  Max.  SS.  XIII,  21  (Widuchin  Saxo  ...  in  Saxoniam  venit  ad  dom- 
num  regem  in  Attiniaco  palatio).  !^te  Ann.  Einluurdi  envä^en  bagegen 
ni(!^üt  üon  einer  3>tf<unmenfunft  be<  SBibutinb  unb  ^bi  mit  bem  jtönige  in  ©a^fen; 
aud^  glaubt  8eibni|,  1.  c.  @.  116  bie  Sßorte  ber  Ann.  Laur.  mai.  anberd  erflSren 
3U  lonnen;  ügl.  cmdi  (Ebrarb,  in  jM4.  3ur  beutf^en  Qb^dj.  XIII,  469;  ften^Ier 
ebb.  XII,  396  5».  1.  —  2)ie  Transl.  s.  Alexandri,  c.  3,  SS.  II,  676,  fagt 
nid{|t  ptreffenb,  bag  Sßibufinb  naci^l^er  sua  sponte  gu  Jtarl  na4  flttign^  ge« 
fommen  fei. 

3a^t6.  b.  btfd^.  ®ef$.  -  fLUU&m\9n,  Statt  b.  &x.  I.  93b.  2.  «ufL        32 

Digitized  by  LjOOQ IC 


498  785. 

luic^  älquitanien  jurüct}ufcbren  ^).  aSteKek^t  xo&fjfttah  {ehted  bomalioeit 
Slttfent^altö  in  (Sredimrg  tarn  SBiQcbab  ba^tn,  ber  m6)  feiner  Sex* 
treibun^  aud  SBigmobia  unb  einer  Steife  nac^  9tom  bie  legten  gioei 
3Q^te  tn  Spternoc^  jugebroc^t  j^atte,  jje^t  aber  bie  Untertoerfung  ber 
©ac^fen  ffir  fotoeit  öorflerücft  ^ielt  um  feine  SÄiffionöt^ötigfett  n^iAcr 
aufnehmen  gu  fönnen  ^).  fiarl  n)ar  bamit  einDerftonben,  terlie^  i^m, 
um  feine  Steßunfl  ju  fiebern,  bie  Qtilt  Suftina  (äuftine?)*)  unb  ^ic§ 
i^  in  feinen  alten  ©prengel  jurfidfe^ren.  SS^Qe^ab  begab  fcd^ 
ttrieber  nac§  SQÖigmobia,  fing  toieber  an  ju  prebigen ,  ftcttte  bie  jjer* 
ftörten  ßirc^en  ^er  unb  fe|te  i^nen  in  oer  $rebigt  fd^n  ben^&^cte 
ÜRänncr  tu)r*). 

^orl  begab  fic^  bann  nac^  Slttign^.  Sr  beauftragte  einen 
feiner  ^ofbeamtcn^  ben  Ämotttjin,  bem  SSibufinb  unb  Äbbt  bie  ötr* 
^eifeenen  ®eifeln  jiQufü^ren*),  unb  no^  öor  Ablauf  beS  Sa^tcd 


^)  Vita  Hladowtci  I.  c.:  Mansit  eigo  cum  patre,  inde  (oon  ^obecbom) 
UBQue  ad  Herisburc  cum  eo  vadens,  u8(}uoquo  sol  ab  alto  declinans  axe 
ardorem  aestivum  autumnali  cumdescensione  temperaret 

«)  Vita  B.  Willehadi,  c.  8,  SS.  II,  882:  Post  haec  autemiteram  vene- 
randos  domini  sacerdos  Willehadus  regem  adiit  Karolum,  qui  tnnc  forte 
in  caetello  consederat  Saxoniae  Eresburch  .  .  .  t>aL  oben  9c.  1  u.  @.  429. 
i33iel(d4t  ifl  StaxVü  {metter  Sufent^alt  in  CfoeSbutg  in  biefem  3abre,  im  ßccbfi  oof 
bem  mdmta  axa  @a4fen  gemeint  (t^gt.  Stm^  a.  a.  £).  e.  396  91.  4;  iUi^ 
bo^er  @.  98);  mSafi(^ein>etfe  äbtx  aadf  ber  frfi^  in  ber  erflen  fi&lfte  M  3am 
(Dg(.  «imbt,  Uebeif.,  Okf^i^tf^reiber  ber  bentf^en  «or|«t  YIIL  ^.  Sßh,  m, 
@.  11  i».  2). 

")  V.  Wüiehadi  1.  c:  Qai  pro  consolatione  labons  ac  praesidio  sub- 
sequentinm  eios  dedit  ei  in  benefitium  quandam  cellam  in  Fmntia,  quae 
appellatur  Instina,  praecepitque  ei,  ut  it^rum  pro  nomine  Christi  coeptam 
repeteret  parrochiam.  fBobrf^etnltc^  3ußine,  2>ep.  ^tbenneiS,  Strr.  H^t^el,  QUmt 
^)>hmt7ton  en  ^cien,  fpfiter  6i$  eined  Sieimfer  ^dcaa:  Dgl  epnmer^SD^enle,  WL 
^anbotloiS,  l^orbem.  @.  16;  mäfVbaäitt  <S.  98.  Sflaä)  Soleflud  mfire  9D{ont<2^ 
in  Oberbur9unb(2)eto^$ante^a6ne)  gemeint;  Joql  $er^,  SS.  11,882  9^.  14;  «fnlbt 
Q.  0.  O.  ®.  11  9{.  4;  t>.  9H4tbofen,  S^  Lex  Saxonom  @.  162;  jten^ler, 
l^rfc^.  XII,  896;  ^iSfiß  l,  17.  2)te  Seile  foQ,  nne  wir  fe^,  in  Frantia  gelegen 
paben. 

*)  Vita  8.  Wiliehadi,  c.  8,  SS.  II,  882  f.:  mrsus  renit  Wigmodiam 
et  fid«m  domini  publice  ac  strenne  gentibus  praedicabat.  Ecclesaas,  ovo- 
aae  destinctaa  restauravit  probatasque  personas  qui  populis  monita  saurtiB 
oarent  singnlis  quibusque  locis  praeesse  disposuit.  Stoque  ipso  anno,  di- 
vino  ordinante  instinctu,  gens  Saxonum  fidem  christianitatis,  quam  amiserat, 
denuo  recepit:  ber  le^  ©a^  nocb  Ann.  Lauresfaam.  SS.  I,  82;  bgl.  Ann. 
Mosellan.  88.  XVI,  497;  Chron.  Moiss.  8S.  I,  297;  ^orj^ungen  aar  bottfi^ 
®ef<^i«te  XIX,  188  ff. 

^)  Ann.  Laur.  mai.,  SS.  I,  168:  Tunc  domnus  rex  revenns  est  in 
Franciam,  et  mittens  ad  supradictum  Widocfaindum  et  Abbionem  obades 
per  missum  soum  Ami^winum.  !^e  ^rbfic!^  \dfmm  olfo  bie  Gcnbuag  be0 
!!tnuifmin  mit  ben  #«ftfn  erß  ^nter  bie  flmSkbt  StaiC4  nad^  ^iriatcien  sn  i4cn:  fo 
f^eint  c0  mi4  ba«  Fragm.  Vindobon.  SS.  XIII,  1.  c  Mrfkmben  fi  ffaomi 
PoBtquam  yero  rev^rsus  est  in  Franciam,  misit  .  .  .  (boS  Skiteie  fe^). 
2>ogegen  loffen  bie  Ann.  Eäniiardi,  SS.  I,  167—169,  9mal»in'«  @eiib»ng  mdf 
twr  ber  Vlttdfe^r  beö  AdnigiS  nad^  gh^den  erfolgen  —  atque  impetratis,  ^06 
sibi  dari  precabantur,  suae  salutis  obsidibus,  quos  eis  Amalwinus,  «ni8 
aulicorum,  a  rege  missus,  adduxerat  —  Nam  rex,  ]>ostquam  ad  eos  accer- 
siendos  memoratum  Amalwinum  direxit,  in  Firandam  reversus  est    ^jfit 


Digitized  by  LjOOQ IC 


famen  auc^  SSibuIinb  unb  %bb\  nebft  einer  Slniol)!  f&^fif(|^r  ®e^ 
uoffcn^X  bcmÄwaUptn^)  iwb  ben  ©cifcln^)  in  bcr  ^falj  Wttifla^ 
an^}  unb  liegen  ftc^  mit  ja^IreiAen  onberen  ©ac^fen^)  taufen^),  ü^ 
bürftc  jnr  SBei^nm^jcit  jkwc^  fwn ').  Äarl .  felbft  i)^o^ 
^at^nfteQe  bei  feinem  lanfliä^ngen  fltogen  ®egtter®)  unb  e^):te 
i^n  burd^  xeid^e  ©efd^enfe  ^). 


A.  unufl  aulicoroin  fc^t  Poeta  Saxo,  1.  H  v.  1^  f.,  Jaff6  IV,  564,  jebcnfflK« 
unpaffenb:  Amulwintis,  quidam  vernaculus  aalae  —  Eins;  Jog/L  aaäi  tmten 
9b.  IL  bot  Sbf^nttt  tXbtc  bie  ßofbfamtnt.  Kmolmtn  toirb  aller  Ißa^d^dnluJ^rdt 
nm^  ein  ^anfe  getoefen  fein.  fBttIfttrIt(]^  tmrb  fein  9lamt  in  Smolung  oenponbelt 
unb  er  nnt  bent  oben  9.  269  genannten  ^ad^fen  flmalnng  ibentifiiirt,  ber  bann  nodb 
)u  einem  eermanbten  IBibnKt&'d  gemalt  nnrb,  d^art  %  697;  ^engler,  fSittefivb 
®.  89  f. ;  otle  biefe  Annahmen  fdöbeben  öölligjn  ber  8nft. 

y  Ann.  Mosellan.  S8.  XVI,  497:  Widuchind  .  .  .  cum  aociia  suib; 
Ann.  LaoreBham.  88. 1,  32;  Ann.  LobienB.  SS.  XIII,  229:  cum  multis  Saxo- 
mbus;  &g(.  nnten  91  5. 

')  Ann.  Einh.  88.  I,  167—169:  cum  eodem  ipso  (bc  Amalwino). 
')  Ann.  Lauiifis.  mal.  88.  I,  168:   qui  cum  reeipiasent  obeidee  iUos 
■ecum  deducentes  .  .  . 

*)  Ann.  Laur.  mai.,  L  c;  Ann.  Einh.  S8.  I,  169;  Ann.  Enh.  Fold. 
88.  I,  850;  Transl.  8.  Alexandri  c.  8,  SS.  II,  676;  Ann.  Quedlmb.  SS.  III, 
88.  —  Ann.  Mosellan.  1.  c;  Ann.  lAuresbam.  1.  c;  Ann.  Max.  88.  Xm, 
21;  Ann.  Lobiens.  L  c;  Ann.  Altahens.  SS.  XX,  788. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c.r  una  cum  sociis  eorum;  Ann.  Lobiens.  1.  c; 
Ann.  Quedlinb.  1.  c:  cum  sodis  eorum;  ogl.  oben  iR.  1. 

*)  2)ie  2:aitfe  enuS^nen,  anger  ben  \dfon  eno&I^nten  Duellen,  au^  Ann.  Fla- 
viniac.  784,  ed.  Jaff(6  0.  688;  Ann.  s.  Amandi,  88.  I,  12:  Widichinus 
convertitur;  V.  Willehadi  c.  8,  88.  II,  883  (ogL  ^orfc^ungen  %m  beutfcften 
OJefc^.  XIX,  133  ff.)  etc.;  Jrtefamp  e.  40  9^.  3.  —  Ann.  Launss.  min.  ed. 
Waitz  @.  414  fagen:  Widuchindus  Saxo  .  .  .  venit  ad  regem,  fidelis 
effectus. 

')  «gL  SHefamp  &.  37  91.  3. 
®)  Ann.  Mosellan.;  Lauresham.;  Max. 
^)  Ann.  Mosellan.;  Lauresh.;  Max. 

i>k  |a^ei4«n  S^ar^en  über  SHbnfinb'd  2:auf e,  bie  bnrd^  I3tnifa)  vorgenommen 
fein  foQ  unb  an  alle  m$gti(^  Orte  oerfegt  mirb,  filfit  Seibni)  l,  116  auf:  fie  br< 
bfirfen  (einer  fBiberlegung,  ogt.  aber  am^  unt^  ^.  502  9^.  8.  IRo^  erbalten  iß 
boiS  f&#f(^  2:aufgd5bnt6,  ba«  mo^l  au^  bei  SHbufinb'd  wie  bei  ber  Saufe  ber 
in  Sac^fen  felbfl  )um  (l^rifient^um  Uebergetretenen  angemenbet  mürbe,  f.  StttQen« 
M  nnb  ed^er,  2)enfm2Uer  bentfcte  $oefie  unb  ^rofa,  2.  9btfg.  €^.  155  9{r.  51. 
494  ff.;  Capp.  ed.  Boretius  I,  222  9hr.  107.  9»  lautet  nad^  ber  neueflen 
SüiiSgabe:      . 

Fors^bistu  diobolae?  et  respondeat:  ec  forsacbo  diabolae. 

end  allum  diobolgeldae?  respondeat:  end  ec  forsacbo  allum  diobol- 

geldae. 
end  allum  dioboles  unercum?  respondeat:  end  ec  forsaco  allum  dio- 
boles  uuercum  and  uuordum  tbunaer  ende  woden  ende  saxnote  ende 
allum  them  unboldum  tbe  hira  genotas  sint 
gelobistu  in  ^ot  alamehtigan  fiulaer?  ec  gelobo  in  got  alamebtlgan 

fadaer. 
gelobistu  in  crist  godes  suno?  ec  gelobo  in  crist  gotes  suno. 
gelobistu  in  halogan  gast?  ec  golobo  in  halogan  gast. 
iOocetind  bemerlt  )u  biefen  grragen  unb  antmorten  nur,  fle  f Aienen  f2Utt|M 
unb  aniS  bem  8.  3o^^unbcrt  au  fon.    9^04  V<^,  Legg-  h  1^^  &^  W^  «^ 
f^todrungisfarmel  ^n  in  bie  Bot  bei  9onifa),  U»  dtool«  oon  Seltne«  743,  unb 
if^  folgt  nixt  ^o^,  So^rbfi^er,  e.  38  9{.  1.    ^ing^gen  (efet  äOZÜlIcn^ff,  SMtß 

82* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


500  785. 


@rft  ic^t,  nac^bem  SBibufinb  getauft,  gatt  bic  Untcrtocrfuitg 
€a^fcnS  für  DoIIftänbifl  ^).  ?luc^  ber  Äöntfl  faßte  fo  bie  ffircig* 
niffe  auf,  fal^  fi^  etiblic^  itoc^  breiäe^ttjä^rioem  Äampfe  am  ^xd 
unb  Derffiitbiflte  laut  feinen  ©ieg.  SKit  btefer  »la^ri^t  reifte,  too^l 
erft  nac^bem  SDSibufinb  getauft  niar,  ber  ä6t  HnbreajJ  Don  Sujeuil 
na^  SRom,  ber  iuglei(|  ^abrian  ben  SBunfc^  beö  Äönigi^  auö* 
brücite,  eS  mö^te  für  ben  großen  ©ieji  ein  ©anffeft  angeorbnct 
toerben  ^).    ^abrian  fagte  bie^  bereitwillig  ju,  beftimmte  bafür  ben 


mätcr,  2.  «««g.  ^.  496,  bie  gormel  fpätcr,  nac^  765,  krnjt  fie  in  »ctbtnbimg 
mit  fyulba,  üon  too  aiüS  unter  ^turm  bie  äRiffion  am  t^ttgften  betrieben  nmtbe, 
nnb  ortlärt  t^re  (Sntfle^ung  fo,  bag  balb  na«!^  772  in  ^Iba  bie  bort  oenuenbete 
Oformel  bed  Xaufgetöbntffei?  md  @&4^f4e  umgef4l|rieben,  \pattt  um  ben  bie  ^oc^fen* 
aötter  neratenben  gufafe  öerme^rt  würbe.  Unb  biefe  Verleitung  be«  ©elöbniffe«  au« 
S^ulba  ^at  eine  gewifTe  SBal^rf^einlic^Ieit  für  fid)  (o^L  inbeffen  ^ai^  ni,  %.  %ufL 
^.  161  Sfl.  3).  jtein  gou)  aui^ei^enber  (Shimb  tfl  bagegen  oor^nbm.  bie  Don 
iDUUIen^ff  (a.  a.  £).  @.  155;  ügl.  e.  494  f.  497)  eingeflammerten  Sorte  and 
uuordum  ~  genotas  sint  (ügl.  Boretius  a.  a.  O.  c)  )u  beanflanben,  obf^on  fte 
aQerbinad  über  bie  ^rage,  ber  fle  entfpred;en,  binaui^e^en.  2)ümmler,  bei  ^anpt 
Aettf^rift,  ®b.  12,  ®.  449,  gmeifelt  nid;t  an  ber  (S^t^eit.  SuffaUenber  ift,  bog 
¥<utlu0  2)iaconuiS,  too  er  bem  2)änenfömg  @igfrib  bro^t: 

Nee  illi  auxilio  Thonar  et  Waten  erunt, 
in  bem  (Sebic^t  Poet  Lat  aev.  Carolin.  I,  52  ^,  14  v.  36,  ogL  oben  @.  426, 
a\&  banif^e  ®5tter  S^onar  unb  Soban  nennt.  SBie  jebocb  2)ttmmler  in  ^aupt'd 
3eitf4r.  a.  a.  O.  erinnert,  fonnte  ^aulud,  ber  afd  Italiener  nnr  wenig  wiffen  mo<!^te 
t)on  ben  2)anen,  unter  melden  überbied  bie  SRifnon  erfl  geraume  3^^  fP^ter  in 
(Sang  !am,  bie  fäd^rtfc^en  9{amen  leidet  ouä)  auf  bie  2)arien  übertragen,  dtxoca 
fp&ter  atö  bad  fä^fifd^e  fällt  bad  bei  amUlen^ff  unb  ^mt  fotgenbe  franüfc^ 
JEaufgelobnig,  2.  «uög.  @.  156  iRr.  52;  e<  gehört  nac^  aWainj  unb  in  bie  Äeit 
8ü(^uir«,  787-813,  @.  498  ff. 

^)  Annales  Laur.  mal. :  £t  tanc  tota  Saxonia  subiugata  est;  ügt  Ann. 
Enhard.  Fuld.;  Ann.  Sith.  SS.  XUI,  36;  Transl.  s.  Alexandri  1.  c;  Ann, 
Lobiens.  1.  c.;  Ann.  Quedlinb.  1.  c;  Ann.  Altah.  1.  c.  —  Ann.  Einhardi 
l.  c.:  quievitque  illa  Saxonicae  perfidiae  pervicacitas  per  ännos  aliquot, 
ob  hoc  maxime,  quoniam  occasiones  deficiendi  ad  rem  pertinentes  invenire 
non  potuerunt  (biete  ^egrünbung  ift  inbeffen  nic^t  jutreffenb;  ))gl.  ^iefami),  föibu- 
finb  <S.  39  91,  1).  —  V.  WiUehadi  c.  8:  Sicque  ad  tempus  sedata  sunt 
mala,  qnae  illios  fnerant  ingesta  pemitie.  Post  haec  veio  cum  omnia  pa- 
eifica  yiderentur  et  sub  leni  iugo  Christi  Saxonum  ferocia  Ucet  coacta  iam 
mitescerent  colla  ...  —  Ann.  s.  Amandi,  SS.  I,  12:  Carlus  adquisivit 
Saxonia;  Ann.  Petavian.  SS.  I.  17:  et  tunc  adquisivit  Saxones  cum  Dei 
auxilio:  Ann.  Ouelf.,  Nazar.,  Alam.,  Sangall.  mai.,  SS.  I,  41;  @t  (Sauer 
äRittb.  AIX,  237.  271:  et  Saxones  in  pace  conquisivit 

2)  2)0«  ergibt  ba«  «ntmortfd^reiben  befi  $a^)fte«,  bei  Jaff^  IV,  245  ff.,  Co- 
dex Car.  9fe.  80;  ber  ©rief  wirb  au^  üon  3aff6  in  ben  Anfang  be<  3a^re«  786 
.  aefefet.  2lbt  oon  Üujeuil  mar  «nbrea«  nad^  Le  Cointe,  VI,  261.  293,  bem  fic^ 
Mabillon,  Annales,  II,  271;  Pagi,  ad  a.  786  iRr.  8  anfc^liegen.  (H  ^eißt  in 
biefem  ^efe  be<  fopftti  [^,  246):  Magis  autem  inibi  de  yestris  Deo  presi- 
diatis  regalibus  triumphis  conperientes :  qualiter  saevas  adyersasque  gentes, 
scilicet  Saxonum,  ad  Dei  cultum  suae  sanctae  catholicae  et  apostolicae 
ecclesiae  rectitudinis  fidei  atque  —  Domino  auxiliante,  Petri  Pauhque  apo- 
stolorum  principum  interventione  suffragante  —  sub  vestra  eorum  colla  red- 
acta  sunt  potestate  ac  dicione,  eorumque  optimatum  subiu^antes,  divina 
inspiracione  renalem  annisum  universam  ülam  centem  Saxonum  ad  sacrum 
deduxistis  baptismatis  fontem;  unde  nimis  amplius  divinae  clementiae  re- 
feruimns  laudes,  quia  nostris  vestrisque  temporibus  gens  paganorum  in 
Vera  et  magna  deducentes  religione  atque  perfectam  üdem  vestrisque  re- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)an!fefL    SlngebUd^  ^k^dben  an  Offa.  501 

23.,  26.  unb  28.  Suni  786;  ba  foHtcn  ßitaneicn  abgehalten  ttJcrben 
in  allen  ber  römifd^en  ftirc^e  äuge^örigcn  ©cbteten  unb  gleichseitig 
im  ganjen  fränIiiAen  Sieic^c:  ia,  auc^  noc§  über  bie  ©renken  bc^» 
fclben  ^inauS,  icnfeit«  ber  SÄecre,  fotoeit  ©Triften  ttjo^nten,  foDte 
ba^  glücflic^c  ffircigniß  gefeiert  nierbcn;  au«  biejem  ®runbe,  be* 
mcrft  ber  ^Qp\t  in  feinem  Slntmortf (^reiben  an  Äarl,  ^abe  er  ben 
Beitpunit  für  bie  geier  fo  fpöt  angefe^t^).  ^abrian  felbft  preift 
©Ott,  toeil  er  bie  ^eibnifc^en  SBöIfer  jum  toa^ren  ©tauben  belehre 
unb  ber  ^errfc^aft  tarr«  unterwerfe;  „barauf",  fc^reibt  er  bem 
Äönig,  «magft  bu  fieser  vertrauen:  ttjenn  bu  bie  bem  ^eiligen 
^etruö  unb  un8  aemac^ten  SBerfpre^ungen  reinen  4)erjeng  unb 
njißigen  ©inneS  erfüttft,  fo  ttjirb  ®ott  noc^  mächtigere  »ölfer  bir 
ju  Süßen  legen". 

"Und)  bem  angelfäc^fifc^en  ftönigc  Dffa  öon  iKercia  ma^te 
Sari  angeblid^  ÜÄitt^eilung  öon  feinem  Siege ^X  benn  e«  gejieme 
mächtigen  unb  gefeierten  Äönigen  burc^  ba«  »anb  ber  ^reunbf^aft 
fic^  an  einanber  anjufc^ließen  unb  ju  freubigen  (Sreigniffen  fid^ 
^egenfeitig  ®(üd  ju  n^ünfc^en,  bamit  im  Staube  ber  Siebe  S^riftud 
tn  aßen  unb  öon  aQen  t)erl)errlic^t  toürbe.  SRad^bem  fd^on  früher 
ba«  langobarbifc^e  9leic^  ftc^  i^m  unterworfen*),  fc^rcibt  er  an 
Offa,  Ratten  nun  auc^  bie  fäc^fifc^en  ^ecrfü^rer  ffiibufinb  unb 
Sobio  mit  faft  aßen  Sewo^ncrn  ©ac^fen«  bie  3;aufe  genommen, 
um  in  ßwtunft  bem  ^errn  Sefu  S^rifio  ju  bienen;  biefe  ^eitebot* 
fc^aft  t^eile  er,  Äarl,  ber  mäc^tigfte  unter  ben  ^riftlid^en  Äönigen 
bc8  Dften«,  bem  Dffa,  bem  mäc^tigften  ^riftlic^en  ftönigc  im  SBeften, 
mit,  bamit  er  fic^  barüber  freue*).  Allein  bie«  angebliche  Schreiben 
Äarf«  an  Dffa  ift  weiter  nic^t«  al«  eine  plumpe  gölf^ung*). 


falibus  BUDsternimtar  dicionibus.  9ßal  Utpi  Quä^  bad  ©(graben  ^abrion^d  an 
onjlontin  unb  grenc  tiom  26.  Oftober  785,  Jafi'<6,  Reg.  Pont  ed.  2  a.  S^h:.  2448; 
Mansi  XII,  1056,  mo  er  üon  Stad  fagt:  omnis  Hesperiae  occidnaeque  partis 
barbaras  nationes  suo  subiiciens  regno  adunavit. 

1)  Jaff6  IV,  247 :  Similiter  et  vestra  reffalis  potentia  in  suis  dirigat 
universis  finibus  aea  transinarmis  partibus^  ubi  christiana  moratur  ^ens, 
instar  perficiendam  triduanas  letanias.  Et  ideo  talem  protelatom  emisunns 
Bpaciom,  propter  tarn  longinquas  christianas  nationes,  ultra  vestnun  regale 
morantes  regnum. 

>)  2)er  Srtef,  bei  Bouqnet  V,  620,  ifl  o^ne  ^atam,  fd^nbar  jebod)  axa 
)BeranIafTung  oon  SHbuftnb'd  unb  SCbbi'd  2:aufe,  alfo  bolb  nad^  berfelben  ge« 
fd^d^en. 

*)  mt  9Ui(fft4t  herauf  pflegte  man  bied  ©(Reiben  in  ba9  ^al^r  774  ein« 
^ur^en;  a  ifl  barin  au^  U)n  ber  2:aufe  bed  Sangobarbenlöntg«  2)eftbertnd 
bie  siebe! 

^)  Withimundos  et  Albion  cum  fere  Omnibus  incolis  Saxoniae  bap- 
tismi  susceperunt  sacramentum,  domino  lesu  Christo  de  cetero  famula- 
tun.  Hoc  igitur  salubri  mandato  ego  Carolus  regum  christianorum  orien- 
talium  potentissimus  vos,  o  0£Eane  regum  occidentalium  christianorum 
potentissime ,  cnpio  laetificare  et  te  in  dilectione  spedali  amplecti  sin- 
cerius. 

6)  «gf.  Mabillon,  Ann.  Ben.  H,  298;  Jaffö  IV,  335  91.  1:  SH(W  U, 
276;  WOilba^  9h:.  261;  oi»  SRufler  biente,  mie  ed  fd^eint,  JtarT«  fdntf  an  Dffa, 
Alcuin.  epist.  57,  Jaff6  VI,  286  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


502  "^SS. 

®ic  ®cnuflt^uun8,  meiere  Äarl  bä  jcincn  legten  ßrfolgcit 
eitHjfartb,  roat  »ö^  bctet^tifll  $abcn  cmc^  m  Sac^fcn  cntigc  3a^re 
fpfitcr  neue  Uitttit^en  \x^  flcreflt,  \o  tft  bac^  SBilmfinfe  flcgcn  Stavl 
nie  njicbet  öiffgc^aöben.  ör  tritt  itac^  feinet  3;aufc  t)om  öffcnt«* 
liefen  ©e^itpldl  ab^);  allctn  M|on  ttw*  er  bi^  bü^in  für  6ac^fen 
get^an,  reichte  avtS  um  feinen  SSfameit  ju  einem  ber  gefeiettften  in 
bet  ®cf(^tc§tc  ©ad^fen«  5u  machen.  ®r  lebte  im  «nbenfen  feinet 
SBölfe«  fort  al8  ber  filtefte  unb  0^*6*«  $clb  bc8  ßanbc^,  bcfjen 
Xbaten  in  jö^rcic^en  ©oflcn  üer^errlic^t  finb^).  Unter  ben  üott 
SSibuItnb  aufbetoa^cn  Uebcriieferungen  tragen  üiele  ein  fo  au8* 
f^liefelic^  fa^cnliafte«  ©eptäge,  ba§  ftc  atö  ^iftorifc^c  8cwfl«*ff^ 
DOtt  öom^erem  gatnic^t  in  Setrac^t  fommen  fönnen ;  fo  öor  allem 
gerabe  bie  Srjä^lunaen  über  SBßibufinb'ö  3;aufe,  toie  er  atö  SBettler 
t)€rfleibct  in  RaxVi  fiager  fi^  einf^leic^t  um  e^  auSjufunbfeloften, 
wie  er  ber  ©penbung  beö  ^eiligen  Slöenbma^I^  jufietit  unb  babei 
ffatt  ber  l^oftle  bie  ©eflült  eines  frönen  ftnaben  erblidt,  wie  er 
bann,  an  einem  Irumnten  Sauget  erfannt,  üor  Äarl  gcfüt)rt  wirb, 
i^m  bie  @rf(!^inuna  etjäblt  unb  baburd^  gläubig  geroorbett  fi(^ 
taufen  Ift^t.  Sei  aiefcr  ©elegen^eit  foll  er  bann  auc^  ftatt  be« 
fd^arjjen  fpringenben  SRofleS,  baS  er  üor^er  in  feinem  SBoppen 
geführt,  ein  meißc^  dto%  in  boffclbe  aufgenommen  \)abtn,  wclt^ 
ouf  biefem  SBege  in  baS  SBappcn  ber  fäc^'fif(^en  ^crjöge  gefomtnen 
fei®).  Sieben  biefet  unb  Derft^iebencn  anbcreit  ä^nltd^n  Ueber«' 
lieferungen  finbcn  fid^  aber  au*  SJac^ric^en,  bie  nidjrt  fo  o^ne 
weitete«  als  fageitl^oft  ftc^  barfteueti,  me^  oereinjelte  fütjere  Sn^ 
gabelt,  bie  fd^cmbar  einen  metir  gcfd&ic^tlic^en  ®e^alt  fjabat;  Hn^ 
gaben  über  833ibufinb'S  tJ^ntilie,  über  fctne  ^erfunft  unb  feine 
SWa^fommen,  über  feine  ©c^irffale  noc^  feiner  laufe.  S)od^  ftc^en 
auc^  tDon  biefen  Sia^ric^ten  bie  mciften  (ebiglid^  auf  bem  SSoben 
ber  Soge.  @o  bie  S!ngabe  einer  fpäten  (S^^roniE,  meiere  feinen 
aSater  SBJcrnifen*),  unb  wieber  einer  anberen  ffifjronif,  bie  i^n  (Sbd* 
l^arb  nennt*),    äud^  bie  Siac^tid^t,  feine  ©matfiin  fei  @^eoa  ge* 

')  ®tc  jüngere  Vita  Malifhildis,  c.  2,  SS.  IV,  285,  fSgt  i^n  na«  feiner 
Saufe  ^etmfe^ren  (in  in-opriam  remeavit  patriam),  mtb  bted  ifl  au(^  bar(!^au9 
n7a^4em(i((,  k>gt.  2)tefani)},  ^ibuftnb  @.  43. 

2)  $^1.  über  biefe  <Saam  au«  2)iefamp{  IQHbuünb  @.  55  ff. 

^)  2)te  (Sna^lung  finbet  ft«  guerfl  bet  Sote  im  Chronicon  picturatum, 
Leibnia,  SS.  III,  289,  worouÄ  fie  bann  «Ibert  Äranß,  Saxonia,  II  c.  24;  Me- 
tropolis, I  c.  9.  entlehnt  ^at.  (£d  ifl  eine  ooflßdnbige  Segenbe.  2>er  ^orfan  n?irb 
nacQ  Sotmiig^t  an  ber  (Stbt  üettegt,  augetbem  ai^er  aüq  i^el^em  in  ber  S^iö^efe 
OiSnabrficf,  STitterba«  im  g^ulbif^en,  <Siburg  bei  2)ortmunb,  enbtt«  SRinben  al0 
Drt  ber  Soufe  genonnt,  ögl.  Äteinforgen,  I,  180.  a)a6  ©onifaj  bie  Saufe  öoH* 
sogen,  betupfet  fdjon  bie  cUtere  Vita  Mahthildis  c.  2,  SS.  X,  576;  bagegen 
nennt  ben  8ut  Fabricius,  Suxonia  illustrata,  p.  435.  Wl\x  9udna(me  ber  9(n« 
gäbe  über  ba^  93at}t)en  pat  bie  (Sr^^l^Imig  f«on  ^einri«  bon  $aforb,  @.  SS, 

*)  55kmer  memincf,  De  antiqüoram  Saxonum  situ  et  moribus,  II  c.  5, 
bei  fieibnij,  SS.  III,  622.  3)a«  (Titat  au«  ber  brounf«tt)etger  8ieim«ronif  bei  WetU 
bog,   II,  408  91.  20,  ifl  fotf«,  wirb  aber  oou  6eiber<j,  I,  199  9^.  79,  nac^ge* 

^)  Chronica  Engelhusi,  bei  Ceibnij,  SS.  II,  1062,  au9  bem  Anfange  M 
15.  I^o^r^unbert«. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


<^gen^fte  UcbaCcfcmuflni  ttba  Ißibnftnb.  503 

toefat,  eine  @c^!oefter  ober  Xoc^ter  bed  3)änen(0ni0i»  ©igfrib^X 
ift  lebiglti^  eine  unbeglaubigte  ätermnt^ung ,  }u  ber  eben  nur  fein 
(Ssgerer  Sufentbatt  am  bänif c^en  $Dfe  oefü^  bctben  fann ,  unb 
ffit  feine  onAeoIic^e  jtueite  Semo^iin,  Suatona,  eine  bü^mifd^e 
fiönig^toc^ter,  ISgt  fic^  üoUenbd  fein  d^^flni^  beibringen^). 

Siic^t  Diel  bcffer  fte^t  e8  mit  ben  9la(^ric^tcn  über  bie  Steßung, 
bie  er  nai)  fetwet  »efe^rung  einnahm.  @o  ttjcnig  er  früher  ^erjog 
üon  SQeftfalen  ober  t)on  SefKalen  unb  (Sngem  ober  aar  Siömg 
oon  (gngern  toor*),  fo  toenig  ifl  er  bog  nac^  feiner  a;aufe  gcmcfcn  j 
ed  tft  »ittfürlic^,  bte  «ngabe  ber  Duellen*),  Äarl  ^be  i^n  bei 
ber  a;aufe  mit  reichen  ®efdjcnfcn  auiSaeftattct^  fo  ju  beuten,  er  ^abc 
ibm  bie  (lerjoglic^e  2Bürbc  in  S5eftfa(en  unb  Sngern  l^erlie^en. 
an  befttmmten  iRac^ric^ten  barfiber  feblt  ed  ganj;  aber  t^  tft 
burc^aud  untoa^c^einlic^,  bag  er  nac^  feiner  Untem^rfung  irgenb 
eine  öffentliche  Stellung  befletbete*).    dm  ©d^riftfteHer  ber  jtoeiten 

tftlfte  beS  10.  3a^rl)unbertg  er^äblt,  xok  er  uor^er  ein  erbitterter 
erfolger  unb  gcrftörer  ber  Äirc^e  geniefen ,  fo  fei  er  feit  feiner 
laufe  ber  eifrigfte  S)iener  ®otteS  uno  ber  ftirc^e  0ett)orben,  ^abe 
Derfd^iebene  ©otteS^äufer  erbaut  unb  fie  mit  ja^lreid^en  Sieliquien 
t)on  ©eiligen  unb  ben  iKitteln  ju  i^rcm  Unterhalt  auögeftottet, 


»)  SBr<mnWtt)etfltf(^e  Wdm^ronif,  v.  297.  401,  M.  G.  3)nitf(^e  C^ifcn  U, 
462.  464,  vodäft  aber  eben  ntnr  bie  an  SBibuünb'd  ^ent^alt  bei  @iafnb  \i6)  an« 
tnä^be  eoge  tviebergibt.  ^o^  fttbrt  jtteinforgen  I,  244,  (»fftoa  mtbebenfücb  aU 
a9tbtifinb*0  dtttiMin  auf,  unb  ber  i^affer  be0  .Seben  Sttteftnb«  bed  (^xoim", 
<St  144  ff.,  fle^t  Sibufinb  unb  (&\9toa  fogar  tniB  <^  ^ein  unb  f^retbt  7  leiten 
über  i^  ^Berma^n^;  an^  nod)  Söttger,  bie  lOrunonen,  €$.  114.  259v  421,  I&ßt 
(^dKi  gdten. 

')  9gL  2dM%,  Annalea.  I,  253 :  Altera  Suatana  Dolla  quod  seiain  Ruto- 
ritate  iavator. 

^)  fßal  oben  e.  272.  Sßibulinb*«  SoeiAnung  M  ^erjog  ber  @ad)fen,  bie 
"  in  Wtfrib'»  Vita  Liudgeri,  I,  21,  1.  c.  @.  24,  tann  in  ben  f|>äleren 
@6nftpellem  ^fig  finbet,  ifl  eine  gou)  allgemeine  unb  bebentet  eben  ben 
JMÖrfttbver.  XlogegiB  bc^eicfanet  ibn  f^on  bie  jimgcre  Vita  Mahthildis  c  1,  SS.  IV, 
284,  aiS  dux  in  ocddentui  regione,  aQo  in  »efifalen,  mai  bereitiS  ben  toibeftffir^ 
bebentet,  unb.  80ttger,  SHe  Srunonen,  ®.  222  9^.  356,  migt  biefer  Angabe  fe^v 
mit  UnrJK^t  (Glauben  bei;  ogl.  bageaen  aad^  S)ic!amp  @.  67.  Jtönig  ber  Qhigem 
betgt  er  mieberboft  bei  ^nri^  Don  ^erforb,  @>.  26.  34  unb  fonfl,  nMi^^einlid)  auf 
iranb  ber  tierforenen  Chronica  Saxonum;  JtSnig  überhaupt  f^on  bei  2:(ierauir, 
GhronicoD,  I.  c.  6,  SS.  III,  737.  8gL  jdnx^  am^  bie  folgenbe  92ote  m^  unten 
e.  507  9?.  1. 

*)  2)er  Aimales  Mosellani  etc.  (f.  o.  &.  499  91,  9\  aa»  mid)a  finaobt 
@4aten,  Historia  Westfaliae,  I,  339.  426,  bie  Uebergabc  ber  bagogticben  Sßfirbe 
in  Oktalen  unb  (Sngem  an  SBibufinb  folgert  iRa(b  bem  8eben  Q&ittehnbiS  bei 
(fikngen,  @.  175,  er^t  er  oon  jtarl  bie  ©tattbatterf^oft  über  bie  fäd^fifcben  Ifänber; 
er  ^t  ba,  ^.  75:  ^er)og  ^u  (Engem,  (&xa\  )H)n  Sttli^,  3burg  unb  ü^inben,  2)p< 
no^  in  Of!))l^en.  !bie  @(^rift  ijt  t)öaig  unbraud^bar:  ber  Serfaffer  fennt  teibn« 
finb'i  ^önlid^Ieit  fo  genau,  baß  er  ibn  mit  ßonntbal  unb  Gotrated  oergleid^t, 
@.  90  ff.,  begd^t  aber  bafür,  »o  befKmmte  S^a^ru^ten  Dorliegen,  bie  gröbfien  fßtt* 
flöge,  lagt  a.  %.  (@.  137  ff.)  ben  befannten  ^nmr  ber  J(onige  ju  ©tragburg  842 
bie  @a(bfen  StwA  782  f^mören. 

^)  @kbon  SRöfer,  I,  207,  l^at  ba«  gan)  richtig  ^ertxnrge^oben ;  t)gl.  ou^  %>\tß 
iaxtüp  a.  a.  O.  @.  44. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


504  785. 

baruntcr  namentlich  bic  fttrc^c  jn  (Sngcr  in  SBcftfalcn  ^).  8Um$ 
biefer  9lac^rtc^t  fommt  nur  ein  jn^eifel^after  SSert^  ju ;  mad  fie  im 
allgemeinen  Don  SSibufinb*^  ^römmigfett  fagt,  ift  an  fic^  nid^t 
unglaubhaft,  n^enn  auc^  nic^t  ald  fieser  bezeugt  ^u  betrachten;  tooä 
bie  (Srünbung  ber  Äird^e  in  @ngcr  betrifft,  fo  tft  ba8  Äloftcr  bo* 
felbft  nadö  mehreren  urfunblic^en  Rcugniffen  erft  burc^  bie  Äönigin 
SWa^t^ilbc,  bie  ©ema^Iin  Äönig  ^einrid^'ö  L,  geftiftet  Sorben*). 
9)2an  fönnte  alfo  ^5d)ftend  annehmen,  bag  eine  wn  SBibufinb  ju 
(Snger  gegrünbete  Qztt  bur^  ST^a^t^ilbe  ju  einem  SoQegiatfttft 
erweitert  njorben  fci^).  ®ar  feinen  ®runb  ^at  bie  no^  toeit 
jpätere  S(ngabe  Don  ber  SSet^eiligung  SSSibuünb'd  an  ber  Srrid^tung 
bed  93idt^umd  in  ÜRinben^).  @d  bleibt  eben  nur  )u  bermut^en, 
bafe  er  ben  9lcft  feinet  Seben^  auf  feinen  SSefifeungen  jubtad^te, 
bie  nac^  ber  angefe^enen  (Stellung  5u  fd^liegen,  xotldfz  er  in  @ac^fen 
einnahm,  fe^r  bebeutenb  gemefen  fein  möaen  unb  bie  i^m  n^o^t 
Dom  fiönig  nad^  feiner  Unterwerfung  gelaffen  ober  jurüdtgegeben 
worbcn  finb^).  ©i^ere^  über  i^ren  Umfang  unb  t^re  ßoae  ift 
aber  nic^t  bcfannt.  (Snger  finbcn  wir  fpäter  allerbing^  im  SBefifee 
feiner  SRac^fommenfc^aft®).  8uc^  bie  falfd^e  angäbe,  wonach  er 
jur  älui^ftattung  bed  83idt^umg  iDlinben  beigetragen  ^aben  fod,  fe|t 
Doraud,  bafe  er  in  biefen  Oegenben  begütert  war,  ba§  alfo  wenigftenö 
ein  X^eil  feiner  SSefi^ungen  in  @ngem  lag,  waS  man  bemnac^ 
auc^  angenommen  ^at').    S)a  äBibutinb  ein  SBeftfalc  war,  werben 

1)  Vita  Mahthildis  antiquior  c.  2,  SS.  X,  576:  (Widikindus)  relicto 
errore  credulas  ad  agDitionem  veritatis  poeniteudo  sponte  pervenit,  et  sicat 
prius  persecator  deetructortjue  pertinax  fmt  ecclemae,  deinde  christianisa- 
mu3  ecclesiamm  et  dei  extitit  cultor,  ita  ut  ipse  singnLas  totis  viribas  stu- 
dendo  construeret  cellulas,  quas  plorimis  sanctorum  reli<]aiis  nee  non 
ceteris  perfectas  relinquebat  iitilitatibns,  quamm  una  multis  adhuc  nota 
remanet  Aggerinensis  dicta,  et  eadem  quae  modo  retulimus  adhuc  aiiqoa 
ibidem  supereunt. 

^)  monasterium  in  loco  Angeri  nuncupato,  ab  eadem  domina  matre 
nostra  regina  in  honore  sanctae  dei  genitricis  semperque  Tirginis  Mariae 
sanctique  Laurentii  martiris  constractum,  fagt  Otto  b.  (Ihr.  in  ber  Uxftmbe 
üom  14.  3uli  947,  M.  G.  Dipl.  reg.  et  imp.  I,  173  9hf.  91;  ügl.  @.  205.  442. 
498  5^.  123.  328.  361 ;  2)icfamp,  ®Wppl.  e.  64.  65.  73.  76  iWr.  409.  413. 
462.  474.  ^00  Quengler,  @.  46  f.  bagegen  borbringt  ifl  ni^tig.  Ueber  bie  Sn« 
naj^me  üon  SUmand  f.  bie  fotgenbe  ^tnmerfimg;  über  bie  Ungaben  ber  Annalee 
Mind.  bei  ^orenberg  nnb  ber  (S)rabf4rtft  fötbutinb*9  in  Qhtger,  umhio«!^  er  felbß 
biefe«  ©tift  gegrünbet,  ögl.  unten  @.  506  Sfl.  6;  507  i«.  1. 

«)  @o  ©ilman«,  Äaiferurfl.  ber  «Proöinj  ©epfalcn  I,  439  ff.;  ügL  au4 
©ümmfer,  Otto  b.  ®ro6e  e.  441—442;  ©ai^,  ^einri(^  I.  3.  SüifL  @.  17—18. 

*)  Sie  fleftt  in  ©ote*«  Chronicon  picturatum,  bei  Seibnij  SS.  III,  289, 
bann  bei  Äran^,  Metropolis  l.  I.  c.  9;  bat.  3lettberg  II,  447. 

^)  Sgl.  oben  (S.  502  92.  1  über  bie  ^a^rit^t  ber  jüngeren  Vita  MahthildlB 
c.  2;  oud^  Äen^er,  gorfc^.  XII,  397;  Transl.  s.  Alexandri  1.  c:  Witukind 
quoque,  qui  inter  eos  et  claritate  generis  et  opum  amplitudine  eminebat 
(ogl.  Einh.  V.  Karoli  2:  ©e^el  @.  20). 

ö)  ©gl.  Vita  Mahthildis  antiquior  c.  8,  SS.  X,  578,  unb  boju  «Btfmon« 
a.  a.  O.  @.  440. 

^)  S^gl.  oben  @.  272  92.  6.  S)ie  «ufjä^lung  feiner  ©eRtjimgen  im  8eben 
SBittefinbd  bed  (Strogen  @.  175  ff.  fd^mebt  ganj  in  ber  Snft;  ebenfo  ifl  o^ne  ^fxool^, 
toa»  (öenßler,  @.  50  f.,  über  biefelben  fagt,  ogl.  au4  Wettberg,  II,  407. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


SHbuKnVd  Sefi^imgen.  505 

üuif  feine  ©tammgüter  im  tocfcntli^en  bort  flelegcn  ^abcn;  bod^ 
ift  andf  bied  nic^t  fieser  ^u  ertuetien ;  bog  mehrere  Ortönomen  mit 
feinem  SRamcn  gebilbct  finb,  ift  fein  SBctociö  bafür^).  ffi^cr  lägt 
fic^  anführen,  bafe  ffiibufinb'«  ©nlcl  ffialtbcrt  in  ffiilbcö^aufen  on 
ber  ^untc,  no^  auf  tocftfälifdöem  JBoben,  ein  Älofter  grünbct,  bic 
gamilie  olfo  bort  begütert  toar").  86er  auc^  in  bem  ^effengau 
fc^eint  SBibufinb  Scfifeungen  gehabt  ju  ^aben.  Sin  ©c^rift^ 
fteßcr  au^ '  bcr  jwcitcn  ßälftc  bc8  9.  Sa^r^unbert^  erjä^It, 
unb  ed  ift  bied  bie  frü^e^e  (Srtoä^nung  S3tbufinb*d  feit  feiner 
loufe,  ate  ßiubgcr  einmal  burc§  baö  ©ebict  ber  Reffen  ge^ 
fommcn,  ^abc  er  einem  SRanne  ba§  ßebcn  gerettet,  ber  wegen 
cineö  an  bem  fäc^fif^en  ^er^og  ffiibufinb  oerübtcn  ?ßfcrbe^ 
biebfta^tö  jum  S^obe  Derurt^eilt  unb  eben  gefteinigt  tt)orben 
toar^).  Siubger,  Reifet  e^,  fam  on  bcr  ©teile  Dorbei,  mo  bcr  ®e* 
fteinigte  bereite  für  tobt  liegen  gelaffcn  worben  ttjar :  ba  er  erfuhr, 
bafe  c^  ein  S^rift  niar,  bat  er  SBibufinb  um  bie  ßrlaubnife  i^n 
beerbigen  ju  bürfen.  S)erfelbc  foßtc  eben  ing  ®rab  gelegt  ttjcrben, 
als  ßiubgcr  begann :  n^tbi  i^n  ^crauö,  benn  cö  ift  ßebcn  in  i^m." 
Unb  bcr  ©cftcmigtc  fing  an  ju  at^men,  feine  SBunben  tourben  ücr* 
bunben,  unb  er  niar  in  furjem  roicbcr  Ijergcftcllt.  9tac^  feinem 
SRamen  SSubbo  erhielt  ber  Ort  bie  SBcjcicönung  SBubbonfclb.  ©o 
bcr  betreffcnbe  ©iograjp^  ßiubgcr'S,  nac6  beffen  Sriä^lung  ffiibu- 
finb  in  jener  ©cgcnb  fic^  aufgehalten  ^aben  müßte;  eine  X^atfac^c, 
bie  ganj  natürli^  ift,  wenn  er  bort  ®üter  befaß,  aber  fcinc^njcgS 
p  ber  JBcrmutbung  berechtigt,  Subbonfelb  fei  fein  regelmäßiger 
^ufent^altöort,  feine  SRcfibcnj  gewefcn,  t)on  bort  an^  l)abe  er  fein 
^erjogt^um  bcrtoaltet*). 

>)  ©d^on  8dbni),  Annales,  I,  116,  mad^t  barauf  aufmrrffam,  bann  SRdfer, 
I,  207  9?.  a,  bcr  ri^tig  bemerft,  bog  and  g(et4)eittgcn  deugntffcn  ou^  im  Stifte 
Oitoabrttd  {eine  Seft^gen  SSibufinb'd  me^r  nadpfiemiefen  xotchta  I5nnen. 

>)  2)ie  Translatio  s.  Alexandri,  S8.  II,  674  ff.,  bef^reibt,  »ie  XBoItbert 
fi(^  für  feine  etiftong  bie  (Skbetne  bed  ^.  ^Oqcanber  oerf^afft.    2)ie  Bmeifel,  me((be 

«.  ©eftd   '"  ""-  "^^  "^  ''*"-  ^'"''  '^ '^^'  "^''  ''*°'' ^"  '"''"^ 

mficbigteit 

edb,  (l(5tt  ae(.  9In). 

5.  Sutfl.  €$.  224  iR.  1.    Süerbingd  fte^  inbeffen  bie  SBorte  Igitur  predicti  Witu- 

kindi  filios  nomine  Wibreht  auf  einer  9lafur.   —  Ueber  ^Balmert  üg(.  unten 

@.  508.    SRöfer  I,  207  9).  a  angert  ft(^  über  bie  3uge]^5ng!eit  bon  SBilbe^^ufen 

SU  feinen  (Stttem  unbeßimmt 

«)  Vita  secunda  s.  Liudgeri  I,  25,  ed.  2)iefamp,  1.  e.  @.  69  f. 

^  ^a»  fül^rt  (Spengler,  @.  48  ff.,  n^eitet  auiS,  inbem  er  fi(^  auf  ba9  %kft* 
(ommen  eines  ducatus  Bndinisvelt  in  Urtunben  für  jtorbei  beruft  2>o4  begegnet 
biefe  i^eseid^nung  nur  in  einer  eituigen  Urfunbe,  unb  jmar  Subn7ig*9  bed  ^.  bom 
8.  Suni  833,  bei  S^ImaiuS,  jtaiferurtr.  ber  ^rotnn)  Skflfaten  I,  43:  m  du- 
catn  Budinisvelt.  ^d^on  Seibni),  Annales  I,  434,  ^ebt  bad  SüiffaUenbe  biefeiS 
9[udbru(t0  betbor  unb  meig  fl^n  fi^  nic^t  )u  erKfiren;  l^ö^fl  ma^d^einli^  fiiib 
in  ber  ^war  au4  im  Orighial  erhaltenen,  aber  au^  fonft  ni^t  Ittdenfreien  Urfnnbe 
auiS  Soffest  5n7if4>eu  ducata  unb  Budinisvelt  ein  paar  Storte  (etma  SSaxo- 
niae  loco)  auSgefaÜen  (©ilman«  a.  a.  D.  @.  569;  2)iefanq),  ffiibulinb  @.  48); 
feinenfalU  folgt  barauiB,  bag  S^ibufinb'd  Sefi^ungen  ein  ^eriogt^um  i^ubbonfelb 
bttbäen.  Uebngen«  ifl  bie  9lotij  bei  (Bengier:  facultas  coquendi  salem  in  ducatu 
Buthinveldio  ben  unechten  Annales  antiqui  Corbeiae  Saxonicae,  bei  SeU)ni}, 

Digitized  by  VjOOQ IC 


506  785. 

äBad  fonft  ttoc^  t)ott  SBibuftnb  au&  ber  3^^  "oc^  feiner  Saufe 
erj&^It  kotrb ,  gehört  toieber  gaii}  ber  @Qge  an.  (Sin  S^otttft  be^ 
14.  Sa^r^nbertö  loia  koiffett,  0ott  ^a^e  bte  ^efett  ffir  bie  iSx- 
morbutig  bed  SBonifa^  baburc^  geftroft,  bojs  äßtbufutb,  ^üx^  be^ 
ie»feitigen  grtcälanb,  ben  Oftergau  unb  SBJeftergau  in  eint 
(Smäbt  t)ertDanbeIt  unb  alle  S^eiDo^ner  jur  @fi^ne  fih:  bie  ^eiSaeu 
äRcirt^rer  utebergemac^t  ^abe^X  (Sine  3la(§ric§t,  bte  fo  toie  oer 
(S^ronift  fie  gibt  nic^t  koa^r  fein  fonn  unb  bei  ber  @kf(^i(i^e 
SSibufinb'd  aud  bem  @piele  bleiben  mug').  Unb  ebenfo  unbe^ 
glaubigt  tft,  toa^  über  feinen  lob  berichtet  toirb:  er  fei  im  Äriejjc 
t)on  ^erjog  ®eroIb  t)on  Sc^ioaben  erfc&Iagen  morben  ^).  %viä)  bte 
3eit  feinet  Xobed  ift  unbefannt,  bie  Angaben  fc^nmnfen  i^ifc^ 
mehren  Sauren,  804,  805,  806,  807,  812*);  atö  IiÄegtafl  toirb 
fpäter  ber  7.  Sanuar  genannt*),  ate  Ort  feineö  fflegräbniffcö  ®ngcr, 
t)on  tno  feine  ©ebeine  fpäter  nac^  $aberborn  gebrad^t  fetn  foQen^). 

SS.  II,  296,  entnommoi.  Ueber  bie  &ige  bon  Snbbonfelb  (Jhiod^feU))  unb  bie 
Derfd^iebenen  Orte  btefed  9{amcnd  OgL  gfoSe,  Traditiones  Corb.,  @.  55.  63  ff.; 
bcfonberd  aber  2)iefamp,  Shbufinb,  e.  45  ff.;  (&t\äfiä)t»qmfkn  M  8iBt^umd 
Wmfix  IV,  70  9^.  1.  flm  e^efhn  ift  an  föftflnng  8ttbefe(b  bei  (i^ofb^en,  unweit 
(SmlMf,  ober  an  SBttfiung  9nbbenfelbd«Qro<t  bei  ißribur^  §u  benfen. 

^)  Beka,  Chronicon,  @.  16:  Widekindus  pnnceps  uiterioxiB  Frisiae 
.  .  .  Lavicam  pertransiens  comitatus  de  Oester^oa  et  Westergou  ia  vastam 
solitndinem  redegit  .  .  .;  »gL  ^tegu  Xidaxnp,  moufinb  @.  79  vc.  5. 

^)  SRögtii^ermeife  ^t  ber  (^ronif!^  nur  oon  einem  Strafgericht  rebot  moQen, 
baf  ®ott  iiber  bie  f^riefen  üer^gte,  o^ne  bag  bei  SNbuItnb  felbtt  i^  9eflrafung 
fftr  ben  SRorb  bed  ^onifa^  b«l  SRotit)  mar.  fo  bag  ber  ^(b}na  an^  oor  SBtbnfiiib'i 
£anfe  angefe^t  merben  fönnte,  menn  überhaupt  8efa  ffux  ®ianben  oerbiente;  bod 
iß  aber  eben  nid)t  ber  ^aU.  (Skngler,  @.  41  f.,  beult  an  einen  Selb^ug  SBibuRnb'd 
na(^  feiner  S^aufe;  Buchelius  )u  Beka,  @.  19  Sfl,  7,  an  einen  ($e(bsng  no(^  unter 
^pm,  aber  nid^t  oon  unferem  ilBibufinb. 

')  2)iefe  &a%t  finbet  fk^  f^on  in  ber  taiferc^ronif,  ed.  Wagmann  v.  14877, 
unbr  baraud  in  ber  ffid^fifc^en  SSdt^rontf,  M.  O.  S)entf4e  (£^nm.  II,  151  (Hertoge 
Gerolt  van  Swaven  sioch  dot  koni^  Widekinde),  OgL  2)iefam)),  $tft  3a^. 
ber  (WrreÄ-^efcafd^aft,  ©b.  V.  1884.  ©.  259.  3«ncr  flä^reibt  Bote,  Chronicon 
pietaratam,  Seibni),  SS.  III,  295:  Hertoch  Wedekint  buwede  eynen  dorn 
to  Eneeren  in  Westfalen,  unde  wart  dar  na  dot  geslagen  van  Havto^hen 
Gerolde  van  Swaven.  S)arau0  baS  Chronicon  RittageBhusanmn,  bei  Seibni), 
SS.  n,  72,  unb  Stcca^,  Sazonia.  II  c.  24,  beffen  meitere  9(ngobe  aber,  ber 
Stmnpf  fei  audgebro^  megen  fheitiger  Grenzgebiete  m  S^ttringen,  fd}on  ©diäten, 
Historia  Westfaliae,  I,  424,  M  bloße  Sofmnt^nng  oott  jbr<m(  felbfl  Denoorfen 
^.  Sei  (8erolb  fann  nur  gebadet  merben  an  ben  me^a4  genannten  Omber  ber 
^nigin  j^garb,  ber  aber  f ti^on  799  ßarb,  Annales  Lanr.  maL  SS.  I,  186  etc. 
u.  unten  9b.  II.  —  Seibni^,  Annales,  I,  258,  mUI  ba^  SBibnfmb'd  Xob  t)or 
790  fe^,  mfi^b  alle  eingaben  erfl  auf  ben  Anfang  beS  9.  ^a^^nnbert«  ^in« 
meifrn,  ogL  bie  fb^enbe  9h)te;  bie  ganje  (Er^&^Iung  tfl  unfragtt4  t)oaiommeit  §u 
üeRverfen. 

^)  2)ie  Gitate  bei  @eiber(},  I,  200  9^.  83;  bql  baju  SiUnaniS  I,  388,  9t  4; 
bie  Stellen  jlnb  olle  fe^  fp&t  unb  o^ne  j^ed  ®t(md)t 

^)  ^  Sfloleminct,  Settmia,  SS.  III,  627,  og(.  auä)  unten  9t  6 ;  @.  507  91. 2; 
mtama  I,  388  9^.5;  445. 

^)  lohannes  de  Essendia,  in  feiner  faist  belli  a  Carolo  M.  contra 
Saxones  gesti,  (Schmdt.)  Bibl.  Goettang.  @.  54,  berichtet  bon  IBibnfinb:  obiit 
VII.  Idtn  lanoarii  et  sepultus  est  in  dioro  canonieorum  regolarium  in  villa 
Angaria.  —  2)aA  Chronicon  pictnratmn  fSbrt  mdf  ben  oben  9^.  3  anaefü^ot 
S&orten  fort:  unde  wart  to  E^gheren  in  dfen  dorn  begraven.    Do  lach  he 

Digitized  by  VjOOQ IC 


SSibufinb'd  ühtbe;  feine  i^ac^brnmen.  507 

Später  timrb  m  ©nflcr  fein  Grabmal  flcjeiflt,  mit  einer  3nf(^rift, 
tPtfd^e  ifyn  a(S  bcii  @cü1iber  bed  ©tifted,  atö  ben  Jt&nia  ber  (Sngctn 
bejeti^net,  tDorow«  aöein  f^on  ^ert)0rgel>t,  ba§  baö  ©rabmal  crft 
einer  3cit  angehören  fann,  in  ber  bereit«  bie  ßegenbe  fic^  feiner  @e* 
ftatt  bemä(^ttg[t  ^tte^).  2)enn  and)  bai  ift  gef^e^;  f)Qt  audf  bie 
Airt^e  fetbft  i^n  nic^t  Zeitig  gefprod^en,  fo  tpurbe  er  boc^  Dom 
SSoife  felbft  nrie  ein  ^eili^er  Derc^rt,  fein  @ebS(^nigtag  in  ber 
Äirc^  gefeiert  2),  feine  {Reliquien  forgfältig  oufbema^rt»). 

aber  mä)  noc^  in  onberer  Siid^tmtg  f)at  bie  fpäterc  Ueber^ 
liefemng  ftd^  mit  SSibufinb  befc^ofti^t.  ^a^Irei^  Domcf^e  @f^ 
fc^Iec^ter  ©äffend  leiten  üon  i^  t^ren  Urfprung  ^er,  aber  faft 
bei  feinem  Iä|t  fic^  ber  Snfpru^  begrfinben,  tuenn  man  anf  bem 
JBoben  ber  ©efc^ic^te  fielen  bleibt*).  5Rur  ba«  erlauchte  ©cf^led^t 
ber  fäc^fifc^en  Äaifer,  ber  Ottonen,  barf  SBibufinb  unter  feine  M^uen 
ja^en,  aber  aud^  bieö  nnr  in  bcfc^ränfter  SQBeifc,  ber  Stammvater 

wente  to  kejser  Uinrikes  tyden  de  Vogeler,  do  wart  de  dorn  to  broken 
und  gelacht  to  Vallersleve  .  .  .  Alee  wart  Hertoge  Wedekint  uppgraven 
und  wedder  gegraven  in  den  dorn  to  Padelborne;  Gilbert  Sixanl^  a.  a.  0. 
2)ie«  iß  ittodi  nmirttrli^e  ®age.  »ie  SKltnand  I,  3S9  9{.  8  bemerft.  %>4  nn« 
brand^barer  ifl  bie  'itn^obe  in  bem  botgeblid^rn  Decerptum  ex  annalibas  vetustis 
Mindensibus,  bei  ^renberg,  Monumenta  inedita.  ^.  162,  n>ona4  Witikindns, 
dttx  olim  Saxonnm  contra  Francos,  obit  sepultas  in  ecelesia  canonicorum 
apod  Angari,  quam  fundaverat.  &  ifi  biefl  etx  3Ro4»eTt  ^orenberg'iS  (S^* 
monl  1,  888  9).  4),  bie  ^Utgobe,  »ie  man  fle^,  mit  Sobomte«  Don  d^en  über* 
einfUmmenb. 

^)  Monamentam  Wittikindi  Wamechini  fiUi  ADgriTarionnn  regiB  XI  [ 
Saxoniae  procerum  dacis  forüssimi.  Hoc  coliegium  dioniaianmn  in  dei 
opt  max.  nooorem  privilegiis  reditibusqae  donatum  fundavit  et  confirmn- 
Vit,  ^eigt  ed  in  bev  $if4nft  anf  bem  (SkamnaL  Qkaanat  92a4ri<^t  Aber  le^tcms. 
feine  (Enieuennto  burcb  Statt  IV.  im  3al^  1877,  feine  fpateren  @(bi(tfaU  ocbeit 
9oife,  im  Codex  tradtt  Corb.,  ®.  200,  unb  befonbetiS  Siofe,  S^ittttinb«  (Stab- 
mal  )n  (Enger,  in  ber  Seitfcbrift  fttr  fBeffoIm,  13b.  10,  @.  194  ff.;  ferner  SBU« 
ntan4  a.  o.  D.  ^.  888— 8^9.  444-445.  Se^terer  alonbt,  bog  bie  ^)j(figut  be« 
2)enfmald  bieQeidK  no4  bem  12.  Qa^l^unbert  ange^Sre,  bag  ^Bibnünb  in  ber  Zhat 
M  (Snger  begroben  fei  unb  feine  (Meine  noc^  bort  ruben«  —  (Ein  9(uffab  über  bie 
9iu^atte  Sibufinb'i  bon  %,  b.  ^ol^baufen  in  ber  8erttner  iBoff  ^to.  1882. 
eonntaqdbei(.  9h:.  9  wirb  enoa^nt  in  ^abreSber.  ber  (ief4i(^t«miffenf4|aft  V.  1882. 
II,  22  m.  10. 

')  ^^adyweiKid^  bon  ben  jlart^ufem  in  S&in  am  7.  Sonnar,  aber  wa^c^« 
(t4  erß  bnr(t  ben  (Etnflul  bd  Okf^i^t^rd^reiberd  SBerner  IftoCewind  (f  1502),  bat 
Seibni§,  Annales,  I,  252;  Silmand  o.  a.  O.  i^88  9^.  5.  9[n4  in  bie  Acta  9». 
Boll.  i|l  er  oafgenommen,  jum  7.  I^fanuar,  I,  380  ff.  8on  ber  ©nnberfraft  feiner 
(Meine  rebet  aad^  bie  Snfd^rift  anf  feinem  (Skabmal,  bei  2etbni|  1.  c. 

')  2)arüber  ^alfe  a.  a.  O.;  SHofe  a.  a.  O.;  Oilmand  I,  445  (^fi^tlic!^  ber 
Ueberftebehmg  na(^  ^orb ;  ber  9{efiitution  an  (Enger  im  3.  1821).  9)on  ben  iaSfU 
xfidftn  fagenpaften  Urberfiefenmgen,  5um  S^t  and  fe^r  fpaterSeit,  f!nb  Diele  utfam« 
mcngeflellt  in  ben  S^efifalifc^  $roüincialbmttem,  I,  4,  85  ff.,  nnb  in  ben  alHitl^« 
langen  bei»  ^iflorifdfen  ^kreinf  §u  OiSnabrttcf,  8.  ^^g.  1858. 

*)  (Eine  Unf^a^a  biefer  üerfd^iebenen  fmflliAen  (iefd^ter  gibt  Seibnb, 
Annales  1,  254  f.;  ^itbner,  (Mealogifd^e  XabeOen  I.  9{r.  147;  @4aten,  I,  426. 
®efl^  ^ugo  (Eapet  fbu  mm  ^Qdibutinb  berflammen,  mie  benn  bie  (Eo^^etinaer  in  ber 
Xtfot  bon  einem  fp&teren  @a(^en  (iebenfaUd  einem  2)entf(^en)  f&\üd)m  abf^ammen; 
bie  ^leitungen  benign  aber  alle  auf  mintUrüc^en  HuffkCbuigen.  SBilmand  alaubt, 
bog  bie  ^iOnnger  unb  bie  trafen  bon  Olbenburg  i^ren  Stammbaum  auf  Stbulinb 
jnrttdftt^mt  (dnnen. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


508  785.    i 

bcS  ©cfc^Icc^tö  ift  er  nic^t  flctpefen.  Sticht  früher  alö  ju  An- 
fang beS  12.  3a^r^unbertS  tritt  bic  9lac^ric^t  auf,  Stubolf,  ber 
©roßöater  Äönig  §einric^'ö  I.,  fei  ein  Slad^fomme  S33ibufinb'3 
oetDefen^),  eine  S^e^auptung,  n^elc^e  nac^^er  ^äufig  tpicber^olt 
borben  ift,  aber  bei  ncH)erer  ^ßrüfung  fi(§  atö  unj^altOar  er* 
njcift^).  ^inreic^cnb  ift  eS  hingegen  bcjeugt,  bag  S33ibulinb  ber 
ai^rt^err  ift  öon  SWa^t^ilbe,  ber  ®ema^ltn  ^einric^'ö  L,  ber 
üRutterOtto'öbeg  Orofeen;  bieg  ücrfic^crt  ber  fäc^fifc^e  ©efc^ic^t* 
fireiber  ©ibufinb»).  5Rur  ift  eö  nic^t  möglid&,  ba«- ©cf^Ied^t 
SDJca^t^ilbenä  bi^  hinauf  jn  Sßibutinb  mit  @ic^er^eit  ju  Der« 
folgen,  ba  man  nur  üon  i^rem  SBater  S^ieberic^  unb  i^rer 
aWutter  SRein^ilbe,  lefeterer  friefifc^en  unb  bänifc^en  Urfpruna«, 
n?ei6*).  S33ibufinb  ^atte  einen  @o^n  S33icbcrt  ober  SBibrec^t,  beffen 
©ofn  2Baltbrat)t  ober  SDattbcrt  ba^  Älofter  SBitbeö^aufen  grünbetc, 
851  ^).  aSon  Sfcaltbcrt,  beffen  grau  Slltburg  ^ieß,  fennt  man  ätt)ei 
©ö^ne,  t)on  bcnen  ber  ältere,  SBicbcrt,  9tcctor  öon  SBilbeö^aufen 
unb  SBifc^of  bon  Serben  war®),  wogegen  ber  5Rame  bc«  iüngcren 
nic^t  genannt  ift').  3)iefen  lefetcren  ^at  man  jum  ©rogoater  ber 
Äönigin  2Wat)t^ilbe,  jum  Sater  beö  I^icberic^  machen  wollen,  aber 
o^ne  jeben  ftic^^attigcn  SBcweiS®);  cS  ift  nur  eine  SBcrmut^ung, 

^)  9d  Sffd^arb,  Cbronicon,  SS.  VI,  179:  £x  eiusdem  Saxonicae  gentb 
(SGSibufhtb'd)  stirpe  vir  nobilis  et  permagnificus  est  egressus,  nomine  Lni- 
tolfiis,  bann  in  öerft^cbcnm  festeren  arbeiten.  2)ic  @teEen  pnb  oufgejäMt  bei  ©m^, 
3o^ü(^er  fteinrid)«  I.,  3.  STufr.,  (gpir«  1,  @.  179  ff. 

2)  2)ie  au8fü^r(i(^e  (Erörterung  unb  SSiberlegung' bei  23ai^  a.  a.  O.  ^on 
Üeibnii,  Annales  I,  257,  äußert  ©cbenfen;  aud)  bei  Älcinforflen,  Äirc^fengcfc^i^te  I, 
244  ff.  tuirb  bie  bort  aufgefteQte  Q^efc^Ce^tdtabeQe  mit  oielfac^en  gmeifetn  begleitet; 
übrigen^  »gL  bie  SuffleOungen  bei  (^^art,  Historia  geneaiogica  principum 
Saxoniae  superioris,  @.  1  ff.,  unb  unten  @.  509  9i.  1. 

s)  Widukindi  Res  gest.  Saxon.  I.  c.  81,  SS.  lU,  431 :  Erat  namque 
ipsa  domina  regina  filia  Thiadrici,  cuius  fratres  erant  Widukind,  Immed 
et  Heginbem  .  .  .  et  hi  erant  stirpis  magni  ducis  Widukindi,  qui  bellum 
potens  gessit  contra  magnum  Karolum  per  triginta  ferme  annos;  bat.  III. 
c.  28,  ib.  @.  455;  Adam.  Gest.  Hanmiaburg.  eccl.  pontif.  IL  45,  SS.  VII, 
322;  a)ümmlcr,  Otto  b.  ®r.  @.  221  m,  3. 

*)  2)ie  ältere  Vita  Mahthildis  c.  2,  SS.  X,  576;  bgL  ffioi^j,  ©einrieb  L 
3.  aufr.  @.  17. 

1^)  Translatio  s.  Alexandri  c.  4,  SS.  II,  676;  SBicbert'6  ^ema^Iin  mar 
Obrab,  nad)  ber  Urtunbe  SBaltbert'iS  unb  feiner  Qbtmcä^Vm  für  SSHIbed^oufen,  bei 
SBi(manö  I,  632  ff. 

0)  «Jgl.  mimaxa  I,  395.  410. 

■»)  Ur!unbe  Söoltberf«  unb  feiner  Oemo^fin  3tttburg  fiir  «Klbeg^oufen,  bei  ©il- 
mand  I,  532,  morin  fie  ald  ibren  filius  primogenitus  SBibert  bc^c^nen,  augerbem 
tM)n  bem  filius  fratris  sui  (SBibert'ö)  reben.  &ö(er  I,  319  ^l,  f,  be^au^ytet,  biefer 
i93ruber  Sicbert'd  ^abe  9{eginbem  ge^eigen,  unb  beruft  fic^  auf  (Sirupen,  Obser- 
vationes  rerum  et  antiquitatum  Germanicamm  et  Romanarum,  @.  552  ff., 
mo  aber  au(^  nur  Semtut^ungen  aufgefteUt  fmb,  fein  ^emeid  geführt  iß.  Wlti^ix, 
in  ben  (Erläuterungen  ^  bem  Calendarium  et  Necrologium  vetustissimum 
ecclesiae  catbedralis  Osnabrugensis,  9)ättbei(ungen  bed  9if)ortfd{^  Sereini^  )u 
OiSnabrttd,  4.  gal^g.  1855,  @.  183,  nennt  biefen  ^meiten  ^^n  nac^  feinem  Soter 
SÖ^albert.  aber  ebenfadiS  o^ne  jeben  ^tvoaB,  unb  leitet  bann  t)on  il^m  bie  {>erfunft 
be«  978  geftorbenen  e\]ä)oi»  Subotf  oon  OiSnabrtttt  ab. 

8)  eo  ©itmauÄ  I,  263.  436—438;  au*  fdjon  Grupen,  Observationes 
a.  a.  O.,  unb  Tlo\a,  I,  317,  totld^t  le^teren  SBicbert'd  DorgebUd^  ^^ne  9{egin« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Sibufmb'«  9{a(i^fommen.  509 

bie  richtig  fein  fann;  a0ein  mit  SBeftimmt^eit  lägt  ftc^  bie  iRac^* 
fommenfc^aft  SBibufinb'd  fiber  feinen  Urenfel  äBicbert  unb  beffen 
93ruber  ^inauS  ntc^t  t)erfoIaen;  jtDifc^en  i^nen  unb  SRa^t^ilbend 
Später  Z^ieberic^  ift  eine  Sude.  (S&  fann  fein,  bag  SBibufinb  neben 
feinem  ©o^nc  S33icbert  noc^  anbete  Äinber  ^atte:  au(§  tperben  folc^e 
genannt,  ein  @o^n  SBibufinb,  eine  Xoc^ter  ßafala;  a0ein  beibe 
nnb  ^änjlid^  unbeglaubigt  unb  bie  barauf  gegrünSeten  genealogifc^en 
ablettungen  o^ne  $alt^). 

Z)ie  Untemerfung  ©ac^fend  luar  ber  grögte  (Erfolg  ber  frän« 
fifc^cn  SBaffen  im  Sa^re  785,  aber  nic^t  ber  einjige.  SBö^renb 
Jtarl  im  9lorben  bef^äftigt  toat  unb  fein  @o^n  Subtt)ig  felbft,  ber 
Äönig  ber  Äquitanier ,  fi(§  in  feiner  Umgebung  befanb ,  gelang 
im  @üben  eine  (£rtt)erbung,  burc^  luetc^e  bie  f^ranfen  j[en» 
feitg  ber  ^^renöen  im  arabifc^en  Spanien  feften  gug  fagten. 
Wac^bem  Äarl'^  fpanifc^er  Selbjug  im  Sa^r  778  gef^eitert  war, 

bent  bie  SRo^t^ilbe  jitr  Q^maSflin  oebcn,  bie  Vebtifftn  i7on  ßerforb  unb  TtittUx  beS 
X^eberic^,  bei  melAer  bie  irnige  äfto^t^tlbe,  M  k^teren  iodfUx,  enogett  tuurbe. 
2)ad  berichtet  bie  jüngere  Sebendbefd^reibung  ber  SRo^tbilbe,  c.  2,  SS.  IV,  285; 
bie  altere,  a.  a.  O.,  envä^nt  bie  Sebttfftn  ä^fabt^e  nidpt,  fätnt  fte  a(fo  auA  nid^t 
aÜ  ^Rutia  bed  S^^eric^  ^Bill  man  |te  bennix^  cäü  \o\d)t  gelten  laffen,  nne  aud^ 
Don  SBai^  gef^i^t,  ^einric^  I.  6.  18,  fo  Heibt  bo4  i§r  dkma^I,  bie  9rt  ibrer  Kb« 
ßammung  üon  Sibufinb,  immer  nod)  ungewig.  ST^oo^,  in  bem  Serseimnig  bec 
Slebtiffinnen,  Beitf^rift  für  Sef)fa(en,  IV,  e.  100  f.  »eig  au(^  nur,  b(^  Slta^t^e 
fdU)er  Dcr^ehratl^et  gewefen,  aber  nic^t  mit  »em. 

^)  ©afato  ifl  genonnt  in  ©ote*«  Chronicon  picturatum,  bei  Ceibnij,  SS.  III, 
292,  »onad)  SDSiburinb  unb  (S^^eDa  2  JKnber  ^tten,  SB)^f}ert  (Sicbert)  unb  fyk\aia, 
ober,  mie  Seibni^,  Annales  I,  254,  Dorfd^Iöat,  dHfela.  (^anj  fabelhaft  ifl  ber  @o^n 
SBibutinb  aud  ber  (Sfft  mit  @uatana,  ogt  Seibni),  Annales  I,  258.  2)en  iRamen 
ber  j^oc^ter  ^fala  fdnnte  man  ollenfalb  gelten  taffen,  ba  ber  neben  Üfc  aenannte 
IBicbert  au^  fonß  beglaubigt  iß:  bod)  ifl  bad  Chronicon  pictoratom  fmr  biefe 
Seit  eine  gu  unfid^ere  uueOe.  Uno  eben  nur  auf  bem  Chronicon  pictoratum,  nad^ 
beffen  »eiterer  llngabe  &a\aia  fid^  Derm&^Ite  mit  einem  ebeln  ^d^fen  9emo,  bem 
@o4ne  oon  SDSibunnb'd  xam))fgenoffen  Sruno  bem  (Engem,  ru^t  jene  ^ebonptung, 
oben  @.  508,  oon  SBibufinb  ßamme  Siubotf  ab;  er  fod  ber  @o^  ober  Ohttel  beS 
9emo  unb  ber  ^fafa  gemefen  fein.  2)ie  SBiberlegung  f.  bei  äai^,  ^nrid^  I. 
8.  9ufl.  a.  a.  O.;  fte  giu  aud^  fiir  Söttger,  2)ie  SrunonetL  @.  112  ff.,  ber  o^ne 
genttgenbe  neue  SemeiiSgritnbe  unb  o^ne  ^ritiC  bie  %uff!euung  »teberpott  unb  mit 
»eiteren  geneafogifc^en  (Kombinationen  in  Sufammenbang  bringt  Wit  8  fäd^fifc^en 
ßeerfi^rer  ju  Äorl*«  3eit,  ber  ffiefJfote  SBibufinb,  ber  (Enger  ©runo,  ber  Dflfole 
öaffio,  bann  ber  (Srof  2:^berid)  oon  »Kpuarien  fotten  bie  »orfa^ren  2iubolf'«  fein: 
®runo,  ber  <Sobn  bed  Serno  unb  ber  5afala,  a(fo  (Snfel  Sruno'd  unb  SBtbufinb'd, 
foQ  fi(^  oerm&^it  ^aben  mit  einer  bem  y^amen  nadf  unbefannten  Xodbter  txm  (Egbert 
unb  3ba,  oben  @.  480  9?.  2,  »öttger  @.  81.  S)er  Sftere  ©runo  aber,  ffiibufinV« 
(S^enoffe,  foQ  gur  ^xcm  gd^abt  ^ben  eine  2:o(!^  bed  (Strafen  ^eobericf^  bon  ^o^feo' 
bürg,  illius  loci  primarius,  Annales  £inh.  SS.  I,  185,  ber  ftc!^  748  ben  granfen 
ergab:  biefed  2:be»beri(^,  US  a(tef)en  befannten  ^ttrfien  bcS  SBelfen^aufeB,  %öttger 
<^.  117,  @o^n  fei  ^afflo  gemefen,  ber  alfo,  »enn  aud)  ni(^t  in  geraber  Sinie,  eben* 
fand  gu  ben  S^orfa^ren  ^boIf'iS  gehörte,  ber  ©ruber  oon  SiuooIf'iS  Urgrogmutter 
mar.  SlHed  unhaltbare  ©ermutbungen :  nur  bie  älbßammung  Siubolfd  oon  bem 
älteren  ©runo  ifl  ma^rfc^ücb,  fein  3ufammen^ang  mit  bem  (Sfefc^Iec^te  US  $afflo. 
angeft(^td  feiner  ©eft(Hmgen  tn  Dftfalen,  menigPend  leicht  benfbar,  aber  o^ne  baB 
bie  9)'{itte(glieber  fi(^  feilen  laffen.  Q^ani  aud  ber  2uft  gegriffen  ifl  boOeubd,  toa» 
©öttger  @.  188  ff.  145  über  bie  «bflammung  X^eoberidj^J  be«  DPfot««»  »runo% 
SBibntinb'((.  ^eoberid)'^  oon  9{i)marten  unb  (Sgbert'iS  ata  altem  foniglidt^en  Qk* 
fd^Iedfite  htifauiptt,  feine  6pur  baoon  ifl  gu  finben;  menigflend  nic^t  in  einigermaßen 
beglaubigten  3cwö^"fT^- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


510  785. 

I^ött  man  eine  Siet^c  öon  Sauren  nt^ö  mc^r  öon  SScrfud^cn  bcr 
grranicn  ftc§  in  ©panicn  fcftiufc^cnj  t^  jc^int  bic  Slftfic^t  gewefcn 
ju  fein,  öorläufifl  in  Slquitcmicn  eine  fcftc  Drbnun^  I)cruifieflen, 
cl^c  man  fit^  loiebcr  auf  flrä|crc  Untcmc^munflcn  einließ,  anbeffen 
^ten  bie  Unruhen  in  Spanien  fclbft,  bie  ftän^fe,  loelc^  Stbbur^ 
tal^en  gegen  :k0iberf))enftige  @tatt^(tet  forttoä^renb  ju  befte^n 
j^otte^),  €>elegen^it,  frül^er  aU  fonft  ))ieQei(i^t  beabfic^tigt  toax 
eine  uKac^temeiteruna  nac§  bicfcr  ©cite  ^n  ju  crrei^.  S)ie 
Slufforberung  ba}u,  fcqetnt  eS,  ging  t)on  Spanien  and.  äßan  tieft, 
bie  SBetoo^ner  öon  ®erunba,  ©crona  natböftlid^  toon  S5arceIona, 
Ratten  i^re  @tabt  im  Salt  785  bem  Jtönig  ^rl  übergeben  ^),  ber 
bort  t)on  früher  l^er  SSerbinbungen  gehabt  ^aben  rann;  benn 
fd^on  ^ippin  ^attc  ju  ber  ©tabt  Sejiel^ungen  gehabt*),  unb  jener 
avabifc^e  @roge  Sbn  al  Slrabt,  ber  im  3a|r  777  Staxl  nad^ 
©Manien  einUtb,  toar,  tpie  e^  fcbeint,  ©tatt^alter  Don  ©erona  ge« 
njefen  unb  battc  778  bereite  bie  Üntcrtoerf ung  ber  ©tabt  erltärt*). 
5E)ic  JBerWltniffe,  unter  toetd^en  785  ®erona  ft(§  ben  granfen 
flbergab,  ^nb  ni^t  bcfannt;  bie  Angabe  ber  S^ronif  ftJ^ließt  jtoar  bie 
SKögii^fcit  nic^t  unbcbingt  auö,  oag  cö  erft  na^  einem  öoron* 
gegangenen  Sampfe  gefc^al^;  aber  jebenfaQ^  ift  fagen^aft,  rooi^  bar^ 
über  eine  fpötere  ß^ronif  erjäblt,  fiarl  felbft  ^abe  einen  ß^g  gegen 
®erona  unternommen,  l^abe  aWa^omct,  ben  ©ebieter  ber  ©tabt, 
in  einer  ©c^Iac^t  befiegt  unb  barauf  ©crona  eingenommen;  unter 
ja^Ireic^cn  äSunbererf^inungen  am  ^immel  fei  er  eing^ogen  in 
btc  ©tabt^).  ®ie  beglaubigte  @cfc^ic|te  weig  mäft^  twm  einem 
Suae  ÄarFS  nad^  ©panien  in  biefen  Sa^en ;  im  (Scgentl^eil,  ein 
foldjer  ift  mit  il^r  unvereinbar;  auc§  ber  Dorgeblic^c  @cbietcr  ber 
©tobt,  Stta^omet,  ift  nid^t  ju  ertocifen**).    Sene  SBunberjeid^  fiub 

*)  «gl.  8anMc,  Oefd^id^  öou  Spanien,  I,  847  f.;  a)orr,  De  bellis  Fran- 
<^oniin  cum  Arabibas  ^üs,  €$.  23. 

^)  Cfaronicon  Moiasiacense,  SS.  I,  297:  £odem  anno  (785)  Gernnd«n- 
868  boiDines  Gtenindam  civitatem  Garolo  regi  tradiderant;  Ann.  Barcinon. 
SS.  XXIII,  2:  Gkrondam  civitatem  homine8  tradiderunt  cegi  Karolo;  üaL 
¥etfe,  SS.  I,  297  p. ;  ®orr  o.  o.  O.  @.  48;  &m\on,  %ox\6^m%m  j.  b.  ®«f*.  XIV', 
1^  f.;  9{ob.  Srra)lb,  ^tr.  »ur  tritil  fatdingif^er  Qtmaten  L  ^etmigec  2)ifT., 
«gnigabag  1878)  @.  61-62  a.  mrtai  »b.  ü.  %,  3.  790. 

»)  «gl.  9hm  ©.  289. 

^)  «gl.  oben  ©.  286  m.  8;  299. 

<^;  ^  baft  Chronicon  Rivipullense  (lK>m  Jtloficr  9M^n  Ut  (Sotolotden)  hd 
Bouquet  V,  71  91.  p.  unb  baraud  bd  focti  in  ber  9biftga^  be0  Chromeon 
Moissiac.  SS.  I,  29?  p),  tod^t»  ben  «organg  786  anMt:  Hie  Carolas 
dietas  Magnus  anno  Domini  786  cepit  civitatem  Grawdae,  vincens  in 
proelio  Macfaometum,  regem  ipsios  civitatis.  Et  dam  c^it  ipsam  dvitatem, 
multi  viderunt  sanguinem  pluere,  et  apparaeraat  acies  In  e<»6lo,  investi- 
menüs  kominam  et  ßigna  crncis.  Et  apparait  erax  ienea  in  a^  sopra 
locam,  abi  «anc  est  altare  b.  vireinis.  Et  propter  noc  mutavit  sedon, 
qoae  ecat  in  ecdesia  s.  Felids,  in  £>co  abi  nunc  est. 

^)  e^on  flfd^ba^,  (&^dfiä)tt  ber  DimnaHabcn  in  e^Mnien,  I,  178  9^.  25, 
imb  ^m,  e.  28  9^.  4,  hmedtn,  bag  bie  Chaätfang  gm^  fcMbitft  ifl;  bgl  on^ 
Sonbfe  a.  0.  £).  I,  859  9^.  2;  Gaston  Paris,  Hist  po^tique  de  Charlemafrne 
«.  65.  —  ^cbm,  Annales  I,  118:  (USfcai,  I,  702  I^Uen  nwmgflen«  an  lern 
««^omet  „rex«  (©«fi,  »gl.  0.  €5.  286  i».  2)  bon  ^econa  f«p,  «kr  unbere#ti|ter« 

Digitized- by  LjOOQ  IC 


Uebergabe  tx>n  (S^eiona.  511 

btejclbcit,  tpclc^c  in  üiclcu  ^afycbütfymt  jum  So^r  786  bcrid^tct 
toerben^);  jene  (S^roitif  irii^t  biefclben  mit  bcr  ©rtocrtetifl  üon 
Verona  butd^  bie  t$^nfen  iit  SSerbinbmtg  unb  ]dst  bic  le|tere 
befi^lb  auä)  786.  ^otoeit  lägt  fic6  olfo  ein  Sittbhd  in  bic  @nt^ 
fte^ung  ber  trabet  gctDimten.  @o  ounfel  aber  onc^  ber  ^eraang 
biejcr  (SrtDerhung  t>on  @erona  bleibt:  bnrt^  biefelbe  mar  ^r  ftarl 
jenfcitd  ber  $^ren&en  ein  feftcr  $un£t  geloonne»,  iOfon  tno  aitd  er 
ben  Smir  bon  Sorbüioa  beobad^,  Ui  gelegener  3^^  f^^  <^9^n<^ 
aRod^t  in  Spanien  ertoeitern  fonnte.  Unb  toenigfteni^  ^et  anbere 
benachbarte  Stäbte  mfiffen  talb  nac^^  ebenfal^  in  feim  (Smoit 
aefomnten  fein,  Urgel  itnb  Knfona;  fie  erfdbeinen  id^n  na(^  loenigen 
^a^en  aU  ben  fjronfcn  mrtertoorfen*).  Aber  öon  einer  gefonbcrten 
9}em?Altung  biefer  ®ebiete  unter  einem  eigenen  9)tarfarafen  ftnbet 
fU^  nix^  feine  @))nr;  fie  ftnb  ixatääjft  n)o^  nnmittelbar  mit  ^em 
jRöntoreit^  S(quitanien  Dereinkt  toorben;  erft  fpäter  ift  bie  fponiM^e 
SRarf  gegränbet^).  SSorl&ttftg  machten  no^  bie  Sßai^conen  ben 
l^anfen  |intänglu^  }n  fc^offen,  bie  ^ren^friege  mit  i^en  \x>otÜtn 
tein  Saikt  neigen  ^). 

3n  biefc  für  ben  §ei^og  3;afftIo  txm  Saicrn  ol^ne^n  \o 
fc^ttnerige  Qat  fiel,  ttric  wir  bereits  pefe^n  ^abcn,  nun  auc|  no(§ 
ein  SBcc^el  in  ber  Seitung  beiS  toic^tigften  bairif^n  JBiSt^mniS 
bnr^  ben  jn  ffinbe  784  erfolgten  lob  beiS  ©ifc^ofs  ®^*^  ^^^ 
©aljbnrg  ^).  d^  bauertc  ein  tooBe«  ^IbeS  Sahr,  bis  ber  Jöifc^ofg^ 
ftu^l  toicber  bcfc^t  toar.  35ie  SBa^l  fiel  nicgt  toiebcr  auf  einen 
Schotten  (3ten),  fonbem  auf  einen  in  ben  neuen  bonifajifc^en 
(Srunbfo^  grog  gen^orbenen  äRaun,  ber  loa&tfd^einlic^  ein  ge^ 
horener  S3ater  toar,  Slrno,  bor^er  oSerbingS  8(Dt  bon  @t.  S(manb 
im  ^ennegan.    (88  finb  über  Ärno'^  ^erfunft  t>erfc^ebenc  ^n* 


toetfe.  SRöglt^,  bag  bie  Udbergobe  ber  6tobt  mit  bem  (Segenfo^  ^tmf^en  d^l/riften 
tmb  Steobeni  gutammen^tng ,  Pfll.  Le  Cointe,  VI,  259;  bod^  brudt  ^  9lfd^4 
0.  a.  O.  )u  befUuuiil  bacwer  <xa&. 

^)  @o  in  bett  Axm.  Lanresham.,  SS.  I,  33,  mtb  ^araitd  int  Cfaran.  Mois- 
siaoense,  SS.  I,  298:  £o  anno  mense  Decembri  apparuenint  acies  teni- 
bilee  in  coelo,  quales  numquam  nostris  temporibus  nee  antea  apparuetiuit^ 
necnon  et  äfn&  cnicis  apparuenint  in  yesthnentis  bominum,  et  nonnulli 
aaoffQinein  dixenmt  se  videre  pluere  .  .  .;  ond^  in  ben  Ann.  Barci&on.  1.  c., 
mo  ^iefe  92ot^  nnmittelbar  auf  bie  o6en  (@.  510  iR.  2)  angeftt^  9^adyri(^  iS^er  bie 
Uebergabe  Don  Oerona  folgt:  Apparaemnt  aoies  in  celo  et  gigmun  f  in  Teati- 
mentis  bominiim,  et  mnlti  Yidemnt  sanffidnem  plneie  . . .;  JooL  Sorfdbnnoen 
XIV,  184.  -e  r-  -^  u-     -^ 

s)«aL  HiBtotre  g^^rale  de  Languedoc,  I,  444;  flf^ba^  o.  a.  D.; 
^,  Subimg  ber  %xmmt,  @.  5;  ^nnd^  Snbtt)ig  ber  gronmie,  @.  10. 

>)  2)ie  Histoire  generale  de  Lanffnedoc,  a.  a.  D.,  nnb  %nut,  &.  9  f., 
feten  \äpn  in  biefed  füSbt  hk  (Bxiinbnng  ber  fMmif&en  SOtort  ^  iebo<i^  nnten 
»b.  IL  j.  JJ.  795. 

*)  »fli.  nntot  pm  3a^  788  nnb  ©b.  ü.  }.  3.  790.  Faoriel  IH,  363; 
Vjmä,  e.  10;  Seibiä)  I,  IIB.  fe^  ben  Itanmf  bed  iOrafen  Sbovfo  geaen.ben 
Aoflcmien  Mtmdd^  j^n  785  ober  766  an;  er  fallt  ober  tva^rf^ctnfi^  erfl  788  i>ba 
Qor  789. 

»)  »gL  0.  @.  490  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


512  785. 

jtd^tcn  aufflcftcnt,  er  ift  für  einen  aeborcncn  ©ac^fen  *)  ober  aber^ 
mit  Shlcffic^t  auf  SHcußcrunacn  Slllfuin'g,  bcr  i^n  jutpcilen  feinen 
fflruber  nennt*),  für  einen  änaelfac^fen  gehalten  ttjorben®);  bcibe^ 
o^ne  gnreic^enben  ®runb,  obfc^on  bie  (eitere  Snfic^t  tpenigften^ 
nic^t  unbebingt  iurüdjutpeifen  ift.  SBa^rf^einlic^er  aber  toat  er 
öon  ©cburt  ein  SBaier,  n?enn  eg  auc^  nic^t  möalic^  ift  feine  ^erfunft 
genau  nac^^utpeifen.  3n  Urfunben  bon  ^^reifing  begegnet  unS  fett 
765  unter  oen  S^i^fl^^  c*«  Diafonu«  ?lrn.  feit  776  ein  5ßreöb^ter 
81m*);  e«  ift  tpo^l  berfelbe,  toelc^er  ba«  3a^r  barauf  in  berStif* 
tung^urfunbe  bon  ^em^münfter  genannt  tDirb  unb  nac^  ber  ben 
Sn^alt  biefer  ©tiftung^urfunbe  jum  I^eil  wieber^olenben  Beftätt* 
gung^urfunbe  Äarr^  üon  791  ber  fpätere  SBifdbof  üon  ©aljburg 
toax^).  ^o6)  tDarSlrno  jjebenfaQd  nit^t  ununterbrochen  in  Saiem ; 
feit  778  toirb  er  in  ben  bairifd^en  Urfunben  nic^t  melir  aufgeführt. 
SSermut^lic^  begab  er  fic^  um  biefe  ßeit  nac^  bem  ^ennegau  in 
baS  Stofter  ®t.  älmanb;  ba  ©i^Iebert,  SSifc^of  t)on  9loQon  unb 
Xournai  unb  «bt  t)on  @t.  Slmanb,  am  23-  9Woi  782  ftarb,  warb 
8lmo  an  feiner  @te0e  jum  Slbte  t)on  @t.  Slmanb  geioö^It,  unb 
2loar  unmittelbar  barauf,  benn  fc^on  jum  26.  äßai  toirb  feine  %btö* 
toei^c  öerjeic^net  *).  Seinem  SBIeiben«  in  @t.  Ämanb  toar  iebod^ 
nic^t  lange,  fc^on  3  3a^re  fpäter  toarb  er  auf  ben  bifc^öflid^en 
©tubl  öon  ©alj^burg  berufen,  too  feine  feierliche  83ifc^ofgtoeiI)e  am 
11. 3uni  785  erfolgte').   ?lmo'«  Serbinbung  mit  @t.  Slmanb  »urbe 

^)  Son  ^anfi),  Germania  sacra  II«  98,  unb  3^""^!  ^^^nif  üon  ©al^burg, 
I,  40;  bo4  o^ne  ^etond;  bk  Eingabe  beiB  Catalogus  archiepisc.  et  episc  Laureac 
et  Patav.,  bei  Äaucp,  Scriptores  rerum  Austriacarum  II,  356.  trnin  für  rincn 
folc^en  nid^t  geüm.    I93gt  aufi)  Seißber^,  fixM,  @.  308  92.  3.    lieber  ben  9toinen 


9mo  Dgl.  3<#^d#  fimn  unb  ftmo,  m  ber  3^^4nft  für  bie  oflerrei^ifc^  Q^t^m 
noften,  13.  3(i^rg.  1862,  @.  95  91.  1. 

a)Alcuin.  epist.  64.  90.  134,  Jaff6  VI,  302.  877.  524;  «ettbcrfl  D, 
287  m,  30. 

»)  $on  Mabillon,  Annales  n,  268;  SReic^elbect  la,  90;  SD^e^er,  Historia 
Salisbur^.  @.  222.  9tettberg,  a.  a.  O.,  ^t  iebo^  fd^on  bemerft,  bag  bie  bem  toio 
oon  Whxm  beigelegten  ^e^eic^nnnaen  aä  firater,  germanus  eben  nur  ein  9lu8bnt(f 
ber  iJreunbfc^aft  fuib:  ogl.  <m6)  Aeigberg,  S(fuin  unb  9(mo,  @.  88. 

*)  Urfunben  bet  3Äci4eIbe(f  I  b,  33  9hr.  13;  57  ghr.  50;  bie  3ufammenflellung 
ber  onberen  bei  3ei6berg,  «mo  @.  308  9?.  3. 

^)  UrfunbenbiK^  oon  jbremdmttnfler  @.  2,  t)gL  mit  e.  6;  9J{iM)ac^  9^.  302. 
@4on  ^anfig.  a.  a.  D,,  maätt  barmtf  oufmerlfam ,  bann  3^^^9  ^-  3^^*  Qk^ta 
bie  ^erbeijiebung  ber  Urfnnbe  bei  iD>2ei(^eIbe(f,  la,  58  f.,  oom  3a^r  758,  mortn 
ßa^olt  feinen  ^bn  9mo  bem  geißlic^en  Staube  »ei^t  unb  »el^  9tettberg,  11, 
238,  auf  unfern  rnno  beliebt,  ber  alfo  einen  I6ater  $a^It  gehabt,  erttart  fi(^  \6^n 
SReic^elbed,  la,  59;  bonn  3ei6bera.  a.  a.  D.  ®enn  ©übmgcr,  ®.  122.  «mo*« 
Geburt  um  744  anfeilt  (SlOaem.  2).'9ioar.  I,  575  nennt  er  fein  (g^eburtdjabr),  iß  bad 
blo|e  ^ermutbung;  man  itefl  nur,  bag  er  beträcbtüc^  ittnger  a(d  ber  um  735  ge- 
borene 9(fuin  »ar. 

ö)  ^gl.  oben  0.  441 ;  ben  Xag  ber  ©ei^e  gibt  ein  SRart^rolog,  bei  Seigberg, 
«fluin  unb  8lmo,  @.  95  91.  5;  «mo,  @.  309  9^.  1. 

'^)  Annales  luvav.  mai.,  8S.  III,  122:  Am  episcopus  ordinator  3.  Id. 
Ion.;  Ann.  luvav.  min.,  SS.  I,  88;  Ann.  s.  Emmeramm!  Batisp.  maL  786, 
SS.  I,  92;  Auctar.  Garst  785,  SS.  IX.  564;  t)gL  au^  Catall.  archiepp. 
Salisburg.,  SS.  XIII,  358.  355;  Carm.  Salisburg.,  Poet.  Lat  aev.  Carofin. 
II,  637—638;   äeißberg,  Sllfuin  unb  3tmo,  @.  96  m.  6. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


«tno  ©iWof  oon  ©aljburg.  513 

aber  baburc^  ntd^t  gclöft.  S)a6  er  noc^  bei  feinem  lobe  afe  »bt 
öon  ©t.  ?Cmanb  bejeic^net  tpirb^),  betoetft  jttjar  ntc^t,  baß  er  bie 
Sbt^njürbe  bef)ielt^).  @g  wirb  bei  feinen  Sebjeiten  ein  anbcrer 
Äbt  t)on  6t.  Ämanb  genannt^),  ben  wir  nic^t  ald  bloßen,  oon  i^m 
felbft  eingefefeten  ©tefloertreter  Slrno'g  toerben  betrachten  bürfen*). 
*[ber  au$  noc^  fpäter,  ba  er  länaft  SBifd^of  öon  ©atjburg  toar, 
blieb  Arno  nic^t  bloß  mit  jenem  SSIofter  in  SSerbinbung,  fonbern 
na^m  bort  auc^  nod^  längeren  Slufent^alt '^). 

Sllfuin  rä^mt  ba^  SSerbienft,  bad  fic^  ^rno  burc^  bie  t)on  i^m 
oorgenommenen  Sauten  um  @t.  Ämanb  erwarb®);  üieCfeic^t  ^at 
e8  Arno  ber  gfreunbfd^aft  aifuin'ä?  mit  }u  oerbanfen,  baß  er  Sijc^of 
t)on  ©ahburg  würbe,  älfuin  ^atte  einige  Rdt  md)  feiner  änfunft 
im  frönnfc^en  Steic^e  öon  Sari  .jwei  Älöjter  jum  Unterf)alt  an» 
gcwiefen  befommen,  SSet^Ie^em  ober  gerriire^  im  Sprengel  öon 
©enö  unb  @t.  2upuö  in  Sro^eö  ^) ;  üon  l)ier  au«  fc^eint  bie  SSer» 
binbung  jWifc^en  ailfuin  unb  airno  angefnüpft  ju  fein,  wä^renb 
?lmo  no^  in  @t.  3lmanb  war,  unb  öerfc^iebene  SBriefe  aifuin*^ 
jcigen,  wie  innig  i^r  SSerbältniß  würbe  ®).  @ö  War  natürlid^,  baß 
laffilo  bei  ber  bebro^licgett  ©eftalt,  bie  fein  SSer^öItniß  gu  Äarl 
annahm,  für  ben  wid^tigen  ©aljburger  ©tu^l  ftc^  nac^  einem 
SWanne  umfa^,  ber  freunbfc^aftlic^e  ^ejie^ungen  jum  fränfifc^en 
$ofe  J^atte®);  anbererfeit^  mußte  auc^  Äarl  öiel  baran  liegen,  mit 
ber  einflußreichen  Stellung  eine  ben  granfen  jugeneigte  ^erfön- 


1)  2)ie  Annales  EInonenses  mai.  S8.  V,  11  geben  ^u  821  feinen  Xcib  an 
mit  ben  SSorten:  Obiit  Arao  archiepiscopus,  abba  de  sancto  Amando.  9ber 
ebenfo  mirb  and)  ber  frühere  2lbt  Hatlfrib,  nac^^er  9tfd)of  Don  2&tAd),  in  biefen 
Slnnalen  noc^  bei  feinem  Zoht  787  2lbt  txm  <Bt  ^manb  genannt.  !2)ag  er  t9  nic^t 
me^  mar,  mtrb  einfach  baburc^  bemiefcn,  bag  fLitio  minbepeni?  782—785  9bt  mar. 
(S(ana  fotfd)  tfi  tu,  menn  Retgberg,  <B,  309,  Vgitfrib  für  ben  9^ad)f olger  ^mo'd  in 
^t  9lmonb  Mit;  ogt.  auX  Äaraian,  ©erbrübemng«bu(i^  öon  @t  $eter,  @.  XXIX. 

>)  <Bo  xarajan  @.  X.  XXIX,  ber  bied  and)  baraud  fc^Iiegen  miO,  bag  in  bem 
Ordo  vivorom  ber  Congregatio  s.  Amandi,  <S.  4  9{ei^e  20,  obenan  ^mo  fle^t. 
Beigberg,  B,  809,  nimmt  menigfietid  an,  baß  Smo  ben  j£ite(  etned  9btS  üon  igt. 
nmanb  beibehielt;  ^t.  icbo<^  bie  vorige  9tote. 

')  2)er  9lbt  ^balricniS,  beffen  tot  bie  Annales  Elnon.  mai.  1.  c.  §u  819 
angeben;  ogt.  anä)  Series  abb.  s.  Amandi,  SS.  XIII,  386;  Ann.  Bertiniani  883, 
rec.  Waitz  @.  6  i«.  6  (3ufatj  am  «anbe  ber  Äaubfc^.  öon  @t.  Dmer);  baju 
aber  2Bai6,  SS.  XV,  309  9?.  6;  ^imfon,  a)ic  ifent|le^g  ber  pfenboifibor.  gä(* 
fd^ungen  in  2e  9Rand,  @.  108. 

*)  »gt.  Äarajan,  @.  X. 

^j  2)arauf  mac^t  mn^  Sflettberg  II,  288,  anfmertfam;  ö0(.  Alcuin.  epist.  133, 
Jaff6  VI,  522—523.  %nd)  ba«  if!  ^ert)orju^cn ,  bafi  btc  jmeitc  (Ketation  ber 
©ebeine  be«  b.  «manbn«  im  3abr  809  ?lmo'3  Söerf  mar,  bgL  Mabillon,  An- 
nales II,  386  f. 

*)  3n  öerfc^iebenen  metrifAen  JJnft^ften,  carm.  88,  4,  14;  109,  15,  Poet. 
Lat.  I,  306.  308.  838. 

■»)  Vita  Alcoini  c.  9,  SS.  XV,  190  (Jaff6  VI,  17  «R.  5);  ögl.  Alcuin. 
epist.  104.  105,  Jaff6  VI,  437.  439;  oben  @.  411  i«.  2. 

«)  ©gl.  bie  oben  @.  512  91.  2  angefü^  Bufammenflenung  bei  «ettberg  II, 
287  ^,  30. 

»)  «gL  »lettberg  n,  288  f.;  ©iefebred^t,  Äönig«annaten  @.  201. 

3al^v6.  b.  btf«.  «ef«.  -  VbtU^im\on,  Staxl  b.  Ot.    I.  »b.   2.  «nfl.      33 

Digitized  by  VjOOQ IC 


514  785. 

lic^feit  bcllcibct  ju  ^c^en:  bcibc  3;^cite  Ratten  ein  Sntcrcfjc  an  bcr 
©r^cbung  Slrno'^.  @ö  ift  leicht  ntöglic^,  rocim  anä)  nic^t  übei> 
liefert,  bafe  Sart  bei  Za\\ilo  beftimmte  Schritte  m  ®unftcn  ?lrno'^ 
t^at^);  iebenfaQg  lonnte  Xaffito  bei  ben  9lüafic^tcn ,  bie  er  ju 
nel)men  ^attc,  fauni  eine  bcffcre  SBat)I  treffen.  Slrno  felbft,  auf 
beffen  guten  SBiöen  man  auf  bciben  Seiten  rechnete,  lom  in  eine 
fd^roierifle  Stellung  unb  fonnte  fpäter  bem  SSornjurf  nic^t  entfielen, 
bie  ©ad^e  f eineö  ^erjogö  nic^t  ^ingebenb  genug  vertreten  ju  ^aben  ^). 
®a^  über  2;afplo  ^ereinbre(|enbe  SSerberben  iüar  er  nic^t  im  ©tanbe 
abjuipenben ;  bafür  ift  er  fpäter  unter  ftarl  auc^  in  ©taatögefc^öften 
befto  erfolgreicher  t^ätig  gen^efen;  ot)ne  barübcr  bie  Sorge  für  feine 
3)iöjefe  äii  tjergeffen;  um  bie  Äird^c,  öon  Saljburg,  tt)o  er,  loie 
fein  SSorgänger,  bie  bifc^öfüc^e  SBurbe  mit  ber  be^  SbtcS  öon 
@t.  ^eter  vereinigtet),  ^at  er  fic^  bie  größten  Serbienfte  er* 
toorben. 

Sftod)  fc^eint  in  biefem  3a^rc  auc^  in  SBirjburg  ein  Sifc^ofi^ 
toec^fel  ftattgefunben  ju  ^aben.  2)ort  ftanb  feit  einer  SRei^e  Don 
Sauren,  fpäteften«  feit  754*),  an  bcr  ©pifee  be^  Siöt^umö  SÜicgim 
gaub  ober  äRegingoj,  einer  üon  ben  ©enoffen  beö  S3onifaj,  ber  i^m 
aud^  nod^  bie'  bifd^öflic^e  SBei^e  crt^eitt  ^atte*^),  übrigeng  fein 
Slngelfac^fe  t)on  ©eburt®),  fonbern  ein  granfe"^)  au§  öorne^mec 
gamitie,  bie  in  bcr  ®egenb  an  ber  fränfifc^en  ©aatc  fe^r  begütert 
erfc^eint  unb  met)rerc'  Älöfter,  SOiegingaubcö^aufen,  SKattcneeHe, 
üiellcic^t  auc^  ©c^marjac^  ftiftete®).   IDJegingoj  tritt  tt)öf)rcnb  feiner 

1)  ^nä)  «cttberg  II,  239  benft  an  bie  «mögU^feit;  Uti  fonnte  ^d)  babet  auf 
bie  Slb^änaigfcit  berufen,  worin  2:afftlo  infolge  be«  üon  i^m  bem  Äönige  geleifletöi 
2:reucibe«  panb. 

2)  SBübinger,  @.  122  f.,  nimmt  an,  «mo  fei  bem  §erjog  nur  falben  ^etjotf 
ergeben,  feine  UnterfHi^ung  jnjeifel^aft  gcwefen ;  ogl.  jebo(^  unten  ju  788. 

^)  Ski.  (gycur«  I,  unb  ä^^^Ö  ®-  310;  in  einem  ©t^reiben,  Monmnenta 
Boica  XIV,  351  ^x.  2,  nennt  fi^  Slrno  ben  exiguus  et  quasi  abortivus  servuß 
servorum  dei  indignus  vocatus  abba  et  episcopus  successor  religiosissimi 
et  famosissimi  Virgiiii. 

*)  Jöifc^of  SBurc^arb  öon  SBirgburj  fd^eint  754  (2.  Rebr.)  gefiorbcn  unb  i^m 
bann  SWegingoub  ocfolgt  ju  fein;  ögl.   6oIber»@gger,  SS.  XV,  60  9^^.  1;  58  9^.5. 

^)  2)arüber  IWettterg  II,  318  f.;  Oel«ner,  Äönig  '^ippiii  <S.  358  ^.  4.  366 
bi«  367;  3«egtnaoa'  ©rabfd^rift  fagt  au«brü(fli*: 

[Ad  sanctae?]  quondam  Bonifa  cius  arcis  honorem 
Perduxit  sacro  constituitque  gradu, 
oal.  auc^  Wandalbert.    De  mirac.  s.  Goaris  c.  1,  SS.  XV,  364.  fomie  bie 
SSibmungfeiner  Vita  Bonifatii  bur(^  SBillibolb  an  2ul  unb  SWegingoj,  Jaff6  III,  429  f. 

^)  3Bie  bie  V.  Burchardi  auctore  utnraditur  Egilwardo,  1.  III.  c.  1, 
SS.  XV,  60  angibt:  ügl.  bagu  au(^  ebb.  e.  47  i«.  7  (in  betreff  ber  ©crfunft ©ur(^arb'«). 


gengot  ibentifd^  fei ,  roeld^er  eine  Urfunbe  für  gulba  öom  3abr  747  unterf^reibt 
(Dronke,  Trad.  Fuld.  @.  4).  «nber«  ßa^n,  ©onifa»  unb  ?uL  ®.  819  91.  7; 
ügL  Sflettbcrg  I,  599.  U,  318. 

«)  ^a«  (Genauere  bei  SRettberg  II,  318.  330  ff.  2)ie  ©c^enlung  für  guß» 
öon  aWatto  unb  SWegingo*  öom  19.  vlpril  78S,  bei  Xxontt,  Codes  ©.  53  9h.  87, 
rüftrt  ni(^t  üom  ©if^of  aWegingoj  ^er,  fonbern  biefe  «ruber  SWatto  unb  SWegingtQ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


2)te  8if(^öfe  Snegtngo^  unb  I6emtcelf  tion  CBirsburg.  515 

langen  bifc^öf liefen  S33irffamfeit  öcrpltnigmägig  tocnig  ^cröor*), 
t)oc§  pufig  genug  um  crfcnnen  ju  loffcn,  baß  er  mit  (Sifer  unb 
©otjifaU  feinet  »mtc^  tDartctc^);  cnblid^.  nac^  mcbr  afö  brcigig» 
iä^ngcr  amtöfü^rung,  ba  er  feine  Äräfte  jc^njinben  füllte,  legte  er 
feine  SBürbe  nieber®).  S)cr  einjige,  freiließ  fe^r  fpäte  SBerid^t  ba* 
rüber  erjä^It,    9Wegingoj  \)abc  öor  feinem  Slüdtritt  felbft  no(|  auS 


ber  Qabl  ber  Ociftlic^cn  feiner  Äircöc  feinen  Utac^folger  bcfteßt, 
JBcrnttjelf,  unb  i^  bie  SBeif)e  ert^eilt  in  Oemetnfc^aft  mit  Sul  unb 
mit  ä3ifc^of  SBiQibalb  t)on  @i^ftäbt ;  jugleic^  bie  einzige  ^anb^abe 
für  bie  3eitbeftimmung;  ba  üul  unb  SOSillibalb  786  (refp.  787) 
ftarben,  fann  äWcgingoj*  8lücftritt  faum  fpäter  al^  785  faden*). 

®er  S33ec^fel  in  ber  Seitung  ber  Strebe  t)on  SBirjburg  n?ar 
aber  ni^t  blog  ein  ^erfonenmec^fel,  fonbern  l)atte  aHcm  Sinfc^ein 
nad^  tiefer  greifenbe  ^«^I^cn.  Der  neue  SBifc^of  SBernmelf,  ijon  bem 
man  lieft,  er  fei  früher  im  Auftrage  beö  öon  Äarl  mit  ber  SWiffion 
bafelbft  betrauten  fflifc^ofg  üon  SBirjburg  in  ber  ®egenb  üon 
^aberborn  t^ätig  genjejcn,  öerfu^r  in  ber  Ssertpaltung  feiner  fiirc&e 
nac^  anbercn  ©runbfäfeen  atö  fein  SSorgängcr  ^).    @ö  tuirb  eriä^lt, 


fmb  feine  9'Jeffen,  benn  t^re  ©(^mefler  3ii!ianc,  bie  2Kotto  in  einer  j»eiten  ©(^enfunoÄ* 
urhmbe  nennt,  bei  S)ronfe  ^.  88,  ip  ÜRegingoa*  9Wd?ie,  ßonifat.  et  Lull.  epwt. 
128,  JaflP^  m,  295,  n?o  freilid^  ibr  9lamt  nic^t  genonnt  ip,  i^  »ater  SWegingi^' 
»ruber,  t>al  ben  ©tommbaum  bei  «ettberg  II,  332  9i.  27. 

*)  ®ne  ffiirjburg  bctreffenbe  Urfunbe,  bie  in  bie  3eit  feiner  «mtdfübrung  fällt, 
ip  bie  genaue  ©irjburger  aWarfbefd^reibung  bei  (£d^a«  I,  674  f.;  SWüUcn^off  unb 
@(^er.  2)enfmä!er  beutfc^  ?Joepe  unb  $rofQ,  2.  «uÄg.  @.  176  f.,  roetc^e  unter 
ber  £eitun0  bed  jfönigdboten  (Sberl^arb  t>orgenoinmen  ip,  »ie  aber  f(^on  (Sd^art  L  c 
bemerft,  mc^t  auf  bie  2)iö^e,  fonbern  auf  bie  @tabt  SBirjburg  p(^  b^ie^t.  2)ie 
Urfunbe  iP  batirt  üom  14.  Dftober  779  unb  ^at  e8  nur  gu  t^un  mit  ber  @eite 
meplid^  t)om  ü^^ain.  f>ingegen  bie  aange  XBirjburger  ^axl  umfagt  bie  barauf 
fotgenbe  beutfd)  abgefaßte  SD?ar!bef(^reibung,  bie  aber  jebenfaU«  ni(^t  wie  bie  erperc 
ein  amtlicM  ©(^riftpüd  ip,  öieUd^t,  wie  @d?erer,  SJenfmdler  @.  535  öermutH 
gerabe  burd>  bie  lateinifc^e  Urfunbe  amtlich  berichtigt  werben  foOte,  fo  baß  bie  beutfd^e 
33efd?reibung  md)  etwa«  älter  wäre. 

«)  ma  über  feine  «mtöfübrung  befannt  ip,  jä^lt  «ettberg  U,  318  f.  auf; 
jaL  femer  ©abn,  «onifaj  unb  M  @.  145  9?.  3,  319.  322.  329.  334—835; 
Oettner  a.  0.  O.  €5.  367. 

^)  Tandem  senio  iam  imbeciUor  eftectus,  ^eißt  e«  in  ber  V.  Burchardi 
auct  ut  traditur  Egüwardo,  III.  1,  SS.  XV,  60. 

*)  Vita  Burchardi  1.  c.  unb  c.  3,  ®.  61.  §icr  Wirb  bem  ©emwetf  atter- 
bing«  nur  eine  Sflegierungfiieit  öon  7  3a^ren  gegeben  unb  im  Catal.  epp.  Wirzeb. 
SS.  XUt  338  fowie  Ann.  Wirziburg.  (8.  Alban.  Mog.)  800,  SS.  II,  240; 
Chron.  Wirzibun^.  SS.  VI,  27  fogar  nur  öon  6;  aber  biefe  grip  iP  offenbar 
Dom  a:obe  be«  a«egingoj,  welcher  794  am  glei(^  läge  wie  ©emwetf  (26.  @ept) 
gePorben  fdn  foll  (Dgl.  unten  @.  517  9?.  2),  nicfet  öon  bem  SRildtritt  beffctbcn  ae- 
red^net  (»lettberg  II,  320  iR.  45).  Sür  785  ald  3eit  be«  leftteren  entfd^eibet  fxd) 
(m6)  ©d^art  I,  703  f.,  nur  bafi  i^m  ber  ^iod^wei«,  ber  9?üdtritt  fei  in  ben  «nfang 
Df tober  ju  fefeen,  nit^t  gelungen  iP;  femer  ®ropp,  Geheiligter  ©irjburgif(^er  ©ift^of«- 
PÖ.  ®-  102.  Ueber  bie  »erwirmngen  in  ber  e^ronologie  i>gt.  ©d^art  I,  702  f.  — 
2)ie  (Jrwabnung  be«  83emwe(f  (Berohelpos,  episcopus  civitate  Wirsburgo)  M 
auf  ber  Sateranf^nobe  im  Slpril  769  anwefmb  im  coa.  Vossian.  be«  Liber  pontif. 
(V.  Stephan!  III.),  Duchesne  I,  473.  482,  foun  wobl  auf  feinen  ^rafl  rid^ttg  fein. 

^)  »gL  edjaten,  Hietoria  Westfaliae  I,  369,  ber  p(^  auf  aUc  ©irjburgif^^c 
2lufjei(^nungen  bemft. 

33* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


516  785. 

nac^bcm  er  faum  JBifd&of  gctoorbcn,  ^abc  SBcrntDclf  bic  SRönc^c  in 
bem  ©tiftc  äu  ©t-  Silian,  mehr  atö  50  an  bcr  ßa^I,  t)on  bort 
ücriagt  imb  gcstounacn  fic^  ju  aKcgingoj  ju  begeben ;  gegen  btefen 
fefbft  habt  er  ^nfmulbt^ungen  erhoben  tDegen  S3eruntreuung  t)on 
©egenftönben,  bie  äRegtngo}'  SSorgönger  93urc^arb  ben  t()m  na^e 
©te^enben  öermac^t,  Äfeibern,  ^onbfc^riftcn  unb  anberen  fingen  ^). 
S33ie  eö  \x6)  mit  biefen  SHnf lagen  tjerhiett,  ift  nic^t  m  ermitteln*); 
bie  $auptfac^e  ift  icbenfaßö  ia^  Auftreten  SBernttjelf ig  gegen  jene 
SWönc^e.  S^r  SBor^anbeniein ,  öollenb^  i^re  große  3a^'  betoeift^ 
bag  t)or^er  in  SSirsburg  oaä  mönc^ifc^e  Seben  fe^r  begünftigt  ge^ 
toef cn  fein  mug ;  ben  neuerbing^  jur  (Seltung  gef ommenen  ^terard^i* 
fc^en  anfcfiauungen,  toelc^e  eine  ftrenge  ©onberung  ber  SKönc^c 
oon  ben  Älerifern,  bie  gern^altung  ber  erfteren  öon  ben  geiftlic^en 
Verrichtungen  bcr  lefetercn  Verlangten,  entfprac^  ba8  nic^t,  ba  bie 
9n{)äufun${  ))on  äßön^en  in  bem  Stifte  ju  @t  JKlian,  n^elc^ed 
jugleic^  @ife  beö  SBif^ofö  toar®),  ben  Unterf^ieb  jtoifc^en  Sterifern 
uno  2Wi5nc^en  me^r  unb  me^r  öenoifd^en  mußte.  3)em  öorju» 
beugen,  bie  öor^errjc^enben  ^ierarc^ifc^en  Orunbfäfee  ftreng  jur 
®eltung  ju  brir^en,  toar  offenbar  bie  Slbfi^t  SBernnjelf«,  otc  er 
auc^,  ba  er  bie  aftönc^e  otjne  toeiterejj  üerjagte,  fd^onungigloö  burc^* 

Si^rte*).  68  ift  bic  cinjige  äWaßregel  öon  SBebeutung,  bie  au8 
er  Slmtöfübrung  fflernnjclfö  überlief ert  ift*^):  hingegen  f)at  er 
burc^  fein  ftrenge«  Auftreten  gegen  bie  äWöncge  ben  Slnftog  baju 
gegeben,  bag  äWegingos  noc^  aö  Äloftergrünber  auftritt. 

aneaingoj  ^atte  fic^  mit  toenigen  ©efä^rten  nac^  einem  Orte 
JRorintacga,  iworbac^  am  SWain  im  ©peffart,  iurü^cjogen,  ben 
i^m  ein  getoiffer  §atto  gefc^enft«).  3)a  bie  au8  SBirjburg  Der* 
jagten  äWönc^e  i^m  ba^in  folgten,  legte  er  bafelbft  ein  Älofter  an, 
baö  nac^l)er  ben  SRamen  Sleuftabt  erhielt  unb  bei  beffen  ©rünbung 
i^m  auä)  itönig  Jtarl  jur  ^ano  gegangen  fein  fod^).    ^njtoifd^en 


1)  Vita  Burchardi  1.  c. 

2)  S)ic  SJcrmut^ung  oon  ©djort  I,  705.  SWegingoa  t^cübt  ba«  Jttoflcr  in  9tei* 
Pobt  ouf  Äopcn  bcr  S^ä)t  öon  ©iraburg  acDout,  ft^rocbt  in  ber  2uft,  »ibcrfj)ridit 
fogar  ber  (Erja^tung  in  ber  Vita  ßurchardi. 

«)  «jl.  »lettbera  II,  329. 

*)  a)iefen  (&t^^i&pmh  moc^t  fd(;on  geftenb  grie«,  ®ef(^.  ber  ©ifAöfc  iwn 
©ürjburj,  neu  ^Qu«geg.  ©ürjburg  1848,  I,  38;  bonn  ou^  ^attn,  Historia 
Westfaliae  I,  369;  no*  beutlid^er  »iettberg  U,  320. 

»)  iRur  no(^  ein  ©ütertaufdj  mit  bem  gi«cu«  ip  (onfl  üon  ibm  befonnt,  er* 
»a^nt  in  ber  Urlnnbe  Subroig'«  b.  gr.  aWü^lbacJ^er  9h.  940;  bei  (Jd^ort  II,  884; 
Monumenta  Boica  XXVIUa,  @.  31  ^,  21;  8iettberg  IL  320;  bal.  ouA  miten 
@.  519  9J.  3. 

«)  Vita  Burchardi  1.  c.  QJenouere«  über  biefen  ßatto  ijl  niAt  befonnt;  oaL 
«d^art  I,  704.  v        .      w  ,^ 

'^)  Vita  Burchardi  1.  c.  ©er  ©tograp^,  bcr  frcifit^  erfl  bem  12.  Mfx* 
^unbert  angehört,  beruft  flc^  für  feine  eingaben  über  ben  ©treit  jwif^en  SWeguigc^ 
unb  ©emwe(f  auf  bie  aufjeid^nung  eine«  5lugen§eugen:  Cuiuß  tarnen  disceptationifl 
modum  et  finem  si  quis  ßcire  voluerit,  a  quodam  monacho,  qui  tunc  inter- 
erat,  conscriptum  repperire  poterit  (ügL  au(^  ©o(ber-(Jgger  ibid.  0.  46). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


.  (S^riinbung  i7on  JHofler  9{euf!abt.  517 

t)crfoIatc  i^n  SBcrntocIf  fortn)äf)rcnb  mit  feinen  änfprüd^en;  um 
enblicg  {Ru^c  batjor  ju  befommen,  ftellte  er  ba^  fttofter  unter  ben 
befonberen  @ci^u|  beö  ftönigö*).  3n  biefcr  feiner  Stiftung  be«* 
fc^Iog  er  aud^  fein  Seben;  er  ftarb  anfleblic^  794,  26.  September*). 


^)  Vita  Borchardi  1.  cj  Tantam  deniqne  tamqne  dintinain  inquieta- 
dinem  patri  quondam  et  ma^stro  suo  subfogatus  episcopus  inflixit,  ut 
taedio  affectus  sese  suosque  discipulos,  ipsom  quoque  locnm,  qui  tunc  Bo- 
rinlacha,  postea  vero  Niuvenstat  dictus  est,  Karoli  regia  patrocinio  com- 
mitteret  et  eius  adiutorio  monasterium  ibidem  a  se  eiiisque  monachis  in- 
habitandmn  institaeret  2)ad  ifl  ober  au(^  bte  einzige  braud^bore  iRacibrid^t  fiber 
bie  (S^rttnbmtg  bon  iHofler  iUenfiabt:  bie  onaeblid^e  ©ttftongSurfunbe  StatVi,  toonaä^ 
btefer  fdbfl  ber  ^fter  more,  Wixfibaä^  m,  815,  mtb  po6  onbere  bie  Stiftung 
betreffenbe  Urlunben,  Monumenta  Boica  XXXL  11.  40  vtt,  5.  16,  finb  emiefener« 
mögen  foIf(^,  tote  fAon  (Säbati  l,  705  ff.;  Wtä>tta  II,  333  f.  u.  o.  borget!^ 
boben;  bgl.  ©itfel  II,  424  (442);  aWlblboc^er  i«r.  460.  573  (288);  «ö^tner.©itt, 
Regest,  aixibiepp.  Magantin.  I,  42  vtt,  59. 

2)  9?o4  ber  «ngobe  im  Catal.  epp.  Wirzeburg.  SS.  XIII,  338,  Annales 
Wirziburg.  (s.  Albani  Mog.)»  SS.  II,  240,  unb  Chron.  Wirziburg.  SS.  VI, 
27;  jebix!^  tvirb  bobet  bie  Souer  fehter  Stmttftt^rtmg  gon^  folfc^  ongegeben,  bgt. 
@4aff(er,  in  Sbrii^tbol.  Jeitfd^.  III,  286.  2)en  2:obeStag  (26.  <Septbr.)  ^t  u.  o. 
au(^  boS  9Rerfebnrger  £obtenbu(^,  y^eue  SD'Htt^eilungm  bed  t^firtng.'fäd^ftfc^.  SaeiniS 
XI,  6.  20. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


786, 

®in  neuer  Äbfc^nitt  beflinnt  in  Äarr^  SRegicrunfl.  S)ic  Untere 
toetfung  ©ac^fcn«,  toelc^e  feit  Sauren  bie  Äräftc  bc^  SRcic^cö  t)ot* 
jug^n^etfe  in  Ünfprud^  genommen,  ift  in  ber  l^ouptfac^e  t)onenbet, 
Sciri  bcfommt  freie  ^anb  ju  neuen  Unternehmungen.  Äcine  8b* 
Spannung  folgt  auf  bie  Snjpannung  ber  lefeten  Sa^re,  Slufle^nungcn 
gegen  bie  föniglic^e  Autorität  njerben  raf^  unb  fräfttg  unterbrildt, 
bann  ungefäumt  an  neue  aufgaben  $anb  angelegt,  toie  öorbem  im 
SRorbcn,  Jo  jefet  im  Often  unb  ©üben  be§  mxd)i,  in  Saiem,  in 
Stauen  bie  ^errfc^aft  be«  fränfijc^en  iiönig^  jur  Änetfcnnung  ge^ 
bracht. 

Äarl  ^attc  bie^mal  ju  feinem  SBinteraufent^altc  bie  ^falj  in 
Ättigni}  genjö^It,  tt)0  er  ffiei^nac^ten  785  jubrad^te^)  unb  auc^ 
noc^  5U  Dftern,  23.  2lpril,  786  tjerttjcilte^).  S)ort»)  mug  tootil 
auc^  bie  öom  29.  äWärj  biefc^  Sa^rc^  batirtcUrfunbe*)  au^geftcllt 
toorben  fein,  burc^  toct^c  er  bem  ftlofter  Dnoljbad^  ober  Än«ba4 

1)  Annales  Lauriss  mai.  785,  SS.  T,  168. 

2)  Annalcs  Lauriss.  mai.  1.  c;  Ann.  Einh.  786,  SS.  I,  169;  Ann. 
ut  videtur  Alcuini,  SS.  IV,  2;  Ann.  luvav.  mai.  SS.  I,  87. 

^)  ^aS  überlieferte  Sctum  lautet  freiließ:  Aquisgrani  palatio  nostro;  ogt 
tnbcffen  aJKi^lbad^cr  9h.  262;  @t(fel  n,  46  %:.  105;  259,  tmU  »enigPenö  Aqma 
Icfen,  ögL  1,  232-233. 

*)  @t(fel  K.  105:  SRüftlboc^er  %:.  262;  bei  gfoMenpein,  Urftmben  mib  3eug- 
niffe  Dorn  ©uramroftftinn  mtübtc^  @.  1  ff.  9h.  1;  ©trebel,  Franconia  illustrata 
@.  132  ff.;  uffermann,  Episcopatus  Wirceburgensis,  Codex  probationiun 
@.  3  Sh.  3  etc.  2)ie  (5(^ti«it  biefer  Urfimbe  würbe  früber  befWtten:  öat.  ©enfen, 
§i|h)rif(^e  Unterfu(^ungen  über  bie  ^cmolige  »lei(^«f!Qbt  Rotenburg  ^.  48  f.;  femer 
befonber«  Sflettberg,  11,  340  ff. ,  welcher  bie  gitteratumodjroeife  über  bie  ©treitfroae 
Don  ber  (S^ünbung  bed  Stlo^tiA  ^n»had)  enthalt  ^uA  (£(f^art,  I,  489.  796,  ^ttttt 
fiä)  (g^umbert  a(d  (S^rünber  bed  Jtlofierd  ^u  begei^nen.  pr  bie  (S^t^it  M  Xtpiomi 
bogegen  @i(fel,  ©eiträgc  jur  IDiptomotil  lU,  37  (SSien.  @..©.  XL  VIT,  211); 
Urft.  ber  Karolinger  II,  46.  259—261. 

3n  ber  a:^ot  fd^reibt  au6)  bie  Vita  s.  Gumberti,  bei  Strebet  0.  199  unb 
Acta  SS.  Boll.  15.  lul.  IV,  69  ff.,  bie  ®rttnbung  Don  ^IniSbod^  bem  <9unibert 
ui;  rann  aber  bei  i^rem  burt^auiS  legenbenbaften  (E^after  ni((t  ald  Bmanig  gelten. 
a)te  Vita  Burchardi  auct  ut  traditur  Egiiwardo  II.  10,  SS.  XV,  57—58, 
erjo^lt  nur  bon  ber  ©(^cnfung  Don  «uÄbad^  burdj  ©umbert  on  ffiirjburg  unb  (ogt, 


Digitized  by  VjOOQ IC 


tpelc^cö  bcr  SBijc^of^)  ©untpcrt  (©umbcrt)  im  aiangau  am  ^ 
f ammenflug  bcr  Sicjat  unb  bcö  Dnoljbac^c«  im  S33albc  Simßninb  'j 
erbaut  unb  i^m  fibergeben  hatte,  bic  Sntmunitöt  unb  bo«  aiec^t  bet 
Slbtönja^l  öerlieh.  Später  überließ  tarl,  auf  SBermittelunfl  be^  ©rafen 
Unrod^,  Slndbac^  burc^  einen  Zan\A  bem  äSifc^of  ä3erntt)elf  t)on  Sßirj^^ 
burfl^).  —  (8in  alter  Slnnalift  ^ebt  ^ert)or,  in  biefem  ^fö^re  ^abc 
man,  außer  bem  italienischen,  feinen  fjelbäuj  unternommen*);  er 
ift  an  flroßc  Ärieg^äfifle  genjöfint,  burc^  Heine  bereinjcttc  Äämpfc 
läßt  er  fid^  ben  grieben  nic^t  fiören.  Die  Slac^rid^t  ift  eigentlich 
gerabeju  unrichtig.  Suc^  ba^  Sa^r  786  fängt  mit  ftürmifc^en 
frieaerifc^en  Sluöfic^ten  an-  8ln  jttjei  fünften  bcö  {Reic^e^,  im 
SaSeften  in  ber  ^Bretagne  unb  im  Dften  in  3;i)öringen,  ftiegen 
brolienbe  SBolfen  f)erauf.  SBeber  ^ier  nod^  ba  ift  ein  ßufammen* 
^ang  mit  bem  lefeten  großen  Sreigniß  im  {Reiche,  mit  ber  SSoQen* 
bung  ber  (Eroberung  ©ad^fenö,  ju  erfennen ;  njobei  e^  boc^  immer 
möglich  bleibt,  baß  ein  folc^er  3"fömmen^ang  beftanb,  baß  bie 
Äriegiglaft  ber  lebten  3a^re  bie  Uuäufrieben^eit  beförberte,  bic  tjor* 
au^fic^tlid^c  @rfc|öpfung  bcr  äBiberftanbdfraft  bed  ßönigd  nad^ 
einer  Steige  bon  ^riegöialiren  ju  einer  (Sr^cbung  gegen  i^n  er* 
mutt(igte,  toenn  aud^  ber  le|te  ßJrunb  bcr  SSeroegung  in  springen 
ein  anbercr  gcttjcfcn  fein  mag  atö  in  ber  ^Bretagne*). 


btefe  icfeige  ^opflet  fei  na(^  alter  S£rabttion  e^emoIiS  eine  nid^t  unbebettteitbe  ^bte 
getoefen:  Hae  autem  santjpossessiones,  quibus  episcopium  Wirziburgense 
Lu^e  ditavit:  Eitimoin  (Qrltmann  am  SDtain,  9e).  ^olfurt),  Onoltespach, 
ntmm(]^ae  cam  suis  reditibus  et  appendiciis,  quorum  prios,  cum  oUm  castel- 
lom  fuiflset  monitiesimam ,  modo  magnificentiam  suam  ipsis  tantum  ruinis 
declarat;  sequens  vero,  quod  nunc  prepositura  canonicorum  est,  olim  abba 
tiam  non  ignobilem  fuisse,  hucusque  a  maioribus  per  moltas  iam  genera- 
tiones  hereditatum  testimoDiam  iilius  provinciae  non  celat:  üg(.  9iet^erq 
0.  0.  D.  @.  889;  @i(fel  II,  259. 

1)  2)a6  (Shimbert  ald  Hbt  txM&  5t(ofierd  ben  9tf(^ofiStitel  ffibrt,  ifi  nid^t  auf.- 

grenb,  ögC.  «ettbcrg  n,  840  ff.;  @i(fel  II.  260;  ftoIber-«gfler,  SS.  XV,  57  9?.  8. 
4  bie  unten  9J.  3  onoefü^rte  Urhmbe  Cub»ig'«  be«  SJr.  oont  3.  837  bejetd(;net 
i^  fo;  ogL  <m6)  eine  Urfunbe  Äonrab'«  I.  ü.  3.  911 ,  M.  G.  Dipl.  reg.  et 
imp.  I,  2  iWr.  1  etc. 

')  inira  waldo  qui  vocatar  Virconnia.  (Rollte  ^iebei  nid^t  an  fergunna 
=«  ffialbaebirge  ju  benfcn  fein?    33g(.  unten  i».  8  unb  ©b.  II.  j.  3.  805. 

»)  Urf.  ?ub»ig'5  be«  gr.  öom  20.  3)».  837;  ©idd  L.  356;  SWü^lbad^er 
9h.  940,  bei  (Sd^art  II,  884,  oben  <^.  516  9e.  5,  »onac^  (S^untbert  in  quadam 
Silva  locom  qui  dicitur  Onoltespah  nebfl  anbeten  ®Utem  )?ubmig'6  ^attt  Stati 
überaeben,  Staxl  biefe  ^efi^ungen  burc^  2:aufd^  an  ^fc^of  Oemwelf  wn  SBir^burg 
ttberiaffen  ^at  $gl.  aud^  bie  übereinfHmmenbe  notitia  de  concambio  bei  (Strebet 
®.  212  9h:.  5.  —  2)ie  ^e^anblung  Don  ^fn^bac^  a\S  2:auf(^geaenflanb  bur^  5{ar( 
fle^t  mit  ber  9$ertei^nng  ber  ^inmunitat  nic^t  im  SBibeTfpruc^.  ^ieOeid^t  ging  baiS 
jnofhr,  nac^bem  e9  burdb  Xaufd)  an  bad  Sidtbum  SBir^burg  gefommen  n^ar,  ein 
(eidel  U,  260). 

*)  Annales  Petaviani,  SS.  I,  17:  Hie  annus  fuit  sine  hoste  fogl. 
a)ttinm(cr  in  o.  ©übel'«  ^ijlor.  3citf(^r.  XV.  182).  Sa4rfd>eintid)  ifl  bie  iWad^rid^t 
am^  nur  in  beut  ©inne  gemeint,  bag  ber  Aönig  felbfl  !einen  Selbiug  unternahm ; 
ügL  unten  @.  551  9?.  4. 

^)  2)arüber  unb  über  abweid^enbe  «nfid^ten  in  ©etreff  biefe«  fünfte«  ögl. 
unten  @.  521  ff. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


520  "^se. 

Die  Unruhen  in  Iprinflcn  faßcn,  jotJtel  ju  crfcnncn  ift,  cttüaS 
früher  ate  bic  in  ber  Srctaflnc,  rcid^cn  noc^  %nxüd  in^  Sa^r  785; 
aber  crft  786  trat  bcr  ftöniß  iftncn  cntücjcn^).  SKan  lieft,  Äarl 
fei  jc^on  frü^jeitig  öon  bcn  H^Wncn  feiner  ©eaner  unterrichtet 
tDorben,  ^abc  jeboc^  eine  Qdt  lanjj  flettjartet,  e^e  er  einfcfiritt^. 
©eine  Slbfid^t  war  al\o,  erft  in  ber  ©tiKe  feine  ©eflenmaBrefleln 
jiu  treffen.  3)ie  9Jac^rid&ten  geben  übereinftimmenb  an,  baß  bic 
ffletpeßung  fid^  auf  einen  njeitcn  Umfana  crftrecfte  unb  ben  Äönig 
mit  einer  flroßen  ©efa^r  bebro^te^).  Üeber  bcn  Bnjed  ber  Ser* 
id^ttjörung  ^aben  n)ir  nur  äiemlic^  unbeftimmte  Äunoe*).  Slad^bcr 
au^fü^rlic^ften  ©arftcHung,  bie  iebod^  lein  große«  SSertrauen  ein* 
flößt*),  roar  bie  Sofung  bcr  9Serfc^n?orenen  feine  anbere  ate  bie, 
ben  Äönifl  fepäune^men  unb  ju  ermorben  ober,  fall«  baö  nic^t  gc* 


1)  <^on  p  785  ((Snbe)  geben  über  bie«  Qhreignig  bie  Annales  Einhardi, 
SS.  I,  169,  i^ren  yemlid^  (mnmorifc^en  ©erici^t.  SDedglridjcn  imter  785  bie  Ann. 
Sithiens.  SS.  Xm,  36;  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  197-207,  Jaff^  IV,  565; 
Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  38;  Ann.  Altah.  SS.  XX,  783  (©erm.  Sorenj,  ©.86). 
flüä)  bie  Ann.  Lauriss.  mal.  SS.  I,  168,  »o  jebo^  bie  gan^e  ^^e  in  allen 
ßanbfd^riften  mit  SuiSna^me  Don  %n>eien  (5.  unb  6.  bei  $er(})  übagongen  Jft  (ogL 
SS.  I,  129—130;  «Qn!e,3ur  Arid!  @.  434).  ©ie  fe^ft  (m6)  in  ben  Ann.  Tiliani, 
bei  9hgino  n.  f.  m.  —  dagegen  et^a^ten  bie  l^ierUber  ouiSfttbrliAeren  Ann.  Lauresh. 
SS.  I,  32  bod  (greigniß  unter  786;  ebenfo  Ann.  Max.,  SS.äIII,  21;  fentetAnn. 
Nazar.  SS.  I,  41  ff.;  aadi  Ann.  luvav.  min.  SS.  III,  122;  Ann.  s.  £mme- 
rammi  Ratisp.  mal.  SS.  I,  92.  ^ebenfoltö  erfolgte  bie  (Ergreifung  unb  ©efirafung 
ber  lBerf(^»orenen  erfl  786,  au4  na$  Ann.  s.  Amandi,  SS.  I,  12;  Ann.  Guelferb. 
SS.  I,  41;  Ann.  Alamann.  ed.  ßenfing  @.  237  unb  aud^  Ann.  Fuld.  ant 
SS.  III,  117*,  cod.  Casselan.  unb  Monac.,  roä^enb  bie  SMener  Originall^anbftbnft 
onerbing«  785  ^at  (ögL  @i(fe(,  gorfc^.  j.  beutfc^.  ©ef*.  IV,  458—460).  S)ie  An- 
nales Enhardi  Fuld.  S8.  I,  350  eno&bnen  bie  ISerfd^morung  unb  i^  Unter« 
brttdung,  wie  Ann.  Sith.  .bereit«  unter  785,  bann  jeboij  786  bie  »erurt^eitog 
ber  ^nlbigen,  nne  Ann.  Fuld.  ant.  (t)g(.  ©imfon,  Ueber  bie  Annales  Enhaidi 
Fuldensis  unb  Sithienses  @.  14.  16  u.  unten  (£|xur6  IV). 

^)  Annales  Nazariani:  Quod  nequam  consiUum  regi  mnlta  tempora 
latere  nequaquam  potuit;  aber  erft  transactis  aliquibas  temporibus  fd^ntt  er 
eitu  Ann.  Max. :  quod  Domino  revelante  et  protegente  r^em  minime  la- 
toit;  Ann.  Einh.:  Sed  huius  (coniurationis)  inoicium  cito  adrejgem  delatom 
est  etc.  (Ann.  Enhard.  Fuld.:  et  cito  compressa  est,  sc.  coniuratio;  Ann. 
Sith. :  et  cito  compresea ;  Ann.  Lanresham. :  Quod  compertmn  .  .  .). 

>)  2)ie  Annales  Einhardi  1.  c.  bc^eid^nen  bie  Serfc^mörung  auiSbrücflic^  olft 
eine  inmodica  coniuratio,  eine  tam  valida  conspiratio;  be^(.  Einh.  V.  Eiuroli 
c  20:  valida  coniuratio;  Ann.  Lanresham.:  Quod  factum  multos  exterroit 

*)  Thegan.  V.  Hlud.  c  22,  SS.  II,  596,  fagt  bon  ^orbrob:  qui  iamdu- 
dum  insurgere  in  domnum  Karolum  voluit  et  ei  regnum  minuere;  Ann. 
Lanresham.:  ac  coniurantes  invicem  coe^erunt  quos  poterant,  ut  contra 
domnum  regem  insurgerent;  Ann.  Max.:  mvicem  coniurantes  contra  dom- 
num regem  i  nsurgere.  —  @onfl  ifl  uieift  üon  einer  coniuratio  ober  einem  con- 
silium  malum  gegen  ben  itönig  (Ann.  luvar.  min.;  Ann.  s.  E^merammi 
Ratisp.  mai.)  bie  9lebe. 

^)  3JgI.  ©oretiufi,  S)ie  (Kapitularien  im  ?ongobarbenrei4  ©.  188  f.;  aad^ 
©oift  III,  2.  aufl.  @.  292  91.  2  unb  unten,  gn  b«  ^anbfc^rift  ber  Ann.  Nazar. 
finb  bie  ^eri(^te  über  786  unb  bie  folgenben  ya^re  bon  ben  oor^Ktge^cnben  buni^ 
einen  »emlic^  breiten  gmifd^enraum  getrennt  (f.  SS.  I,  22;  UbrigemS  au4  |>etge( 
in  gorfc^.  jur  beutf^en  ®ef(^ic^te  V,  402—403). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^6erf(^n)önmg  bed  (orbrab  in  S:^iirmgen.  521 

Kitflcn  ttjürbc,  i^m  tocniaftcnä  bcit  ©c^orjam  aufjufünbtgcit  *). 
Sebcnfaß^  flinfl  bic  Slbftdgt  too\)l  auf  üoSrci^ung  t)om  fränfi- 
jd^cit  JRcid^c*).  ®8  toax  tocniflftcng  urfprfinßUd^  nur  eine  SBerfd^toö* 
runfl  eineö  I^eilö  bcr  @rafcn  unb  bcr  SJornc^mcn®),  feine  atifle* 
meine  SBoIfdben^egung ,  toenn  bie  Urheber  oud^  möolic^ft  uiele  jum 
SBcitritt  nöt^iaten  unb  t)crfü^rtcn  *).  SBorjugötocifc  eripäbnt  toirb 
babci  ein  ©rof  $arbrab  alö  $aupt  ber  SJerf^mörung*),  bic  benn 
anä)  gerabeäu  nad^  i^m  benannt  tourbe®).  ®in  lod^tcrfo^n  beS* 
fetben  SKanncS  toax  \p&ttx  (817)  in  bie  ©mpörun^  Äönig  SBern* 
i)axV^  uon  Statten  flejjen  Äaifcr  Subtoig  I.  t)ertt)i(!elt'').  Ueber 
bie  Urfadbe  ber  Unjufricbenl^eit  ip  nur  eine  einjige  Angabe  t)or* 
banben.  Sin^arb  nämlid^  fd^reibt  biefc  n)ie  bie  fpäterc  äJerfd^toörung 
$ippin'^  beä  SBudligcn  ber  ©raufamfeit  bcr  Äönigin  gaftraba  ju, 
burd^  njcld^c  Äarl  fid^  \)abt  t)cr(citcn  laffen,  feinen  t)on  Siatur 


^)  Ann.  Nazariani  1.  c:  cousilium  fecerunt,  ut  Carolum  regem  Fran- 
coram  dolo  tenerent  et  occiderent;  si  ergo  hoc  scelum  (sie)  atque  nefan- 
dissimiim  crimen  perpetrare  non  praevaluissent,  saltim  hoc  cupiebant  con- 
fltituere,  ut  non  ei  oboediseent  neque  obtemperassent  iussis  eius;  ogl.  auc!^ 
ba«  golaenbc  (@.  42).  —  Poeta  Saxo  1.  11.  v.  198.  199,  JaiK  IV.  565:  Ut 
dirom  tacinus  scelerato  corde  patrarent  —  Vel  ferro  regem  vel  qualibet 
Arte  necando  bietet  feine  braud^oare  Seftätigun^.  Db  bie  ©teQe  in  einem  Capi- 
tulare  miBsorum,  Capp.  I,  66:  quia  mooo  isti  infideles  homines  magnum 
contorbimn  in  regnum  domni  Karoli  regi  voluerint  terminare  et  in  eins 
Tita  consiliati  sunt  ...  auf  bie  £^eilne|mer  an  biefer  i^^morung  belogen 
tDOcben  borf,  bleibt  minbefleniS  sweifelbaft;  bgl.  unten  @.  524  9{.  2. 

«)  fß^l  oben  @.  520  91.  4. 

')  quidam  comites,  nonnulli  etiam  nobilium,  fagen  bie  Ann.  Lauresh. 
SS.  I,  32;  Ann.  Max.:  Quidam  comites;  Ann.  Einh.  817,  SS.  I,  204:  Har- 
dradus  .  .  .  cum  multis  ex  ca  provincia  (sc.  Germania)  nobilibus. 

*)  B%t  Ann.  Lauresham.,  oboi  @.  520  9^.  4  unb:  eos  autem,  qui  in- 
noxii  m  hac  coniuratione  seducti  sunt. 

")  Ann.  Lauriss.  mai.  (bie  beiben  föiener  ^bf(!^.):  Coniuratio  Hardradi 
et  orientalium  Francorum;  Ann.  Einh.  785,  SS.  1,  169:  cuius  (coniurationis) 
auctorem  Hardradum  comitem  fuisse  constabat  —  auctoribus  eius.  817, 
@.  204:  —  cuius  matemus  avus  Hardradus  olim  in  Germania  cum  multis 
ex  ea  provincia  nobilibus  contra  Karolum  imperatorem  (!)  coniuravit 
Thegan.  c.  22,  1.  c:  Hardrade,  aui  erat  dux  Austriae  infidelissimus ,  qui 
iamaudum  insuigere  in  domnum  KArolum  voluit  et  ei  regnum  minuere; 
Ann.  luvav.  min.  1.  c:  Hartrat  partibus  Austriae  consilium  malum  fecit 
contra  domnum  Karolum  regem;  Ann.  s.  Emmerammi  Ratisp.  mai.  1.  c: 
Hartrat  malum  consilium  fecit;  Ann.  Fuld.  ant.  1.  c.  (Hartrat  et  ceteri 
exiliati  sunt). 

^)  Ann.  Enhard.  Fuld.  L  c:  Coniuratio  orientalium  Francorum,  quae 
▼ocatur  Hartrati;  ebenfo  Ann.  Sith.  1.  c.  (Hardrati). 

^)  Ann.  Einhardi  817,  1.  c;  Thegan.  c.  22  1.  c;  Dgl.  Sal^rbb.  Jubroig*« 
b.  gr.  1,  113  f.  unb  unten  @.  528  91.  7.  @onft  ift  über  ^arbrab*8  ^erfonlicbtcit 
nä^erei»  nicbt  befannt:  ^^eaon  bqei^net  i^n,  mt  ton  {a^en  (oben  9^.  5),  aU  dux 
Austriae,  b.  ^.  aW  etnen  opfTänKfc^KJt  ©rafen.  3n  einer  Urfunbe  Äart'«  für  gulba, 
üom  2)eaember  781 ,  ifl  bie  «ebe  öon  einer  Drtfdjaft  Rostorp  («oöborf),  roel^e 
»on  einem  ßarbrab  biefem  ittofler  gefc^ift,  \p^a  aber  toon  üonigöboten  eingebogen 
war,  @i(W  K.  88;  miSflba^  Sftt,  240;  Dronke,  Cod.  dipl.  Fuld.  e.  45 
9ir.  73.  «gl.  baju  unten  @.  524  über  «e^ie^unjen  ber  »erf^worenen  in  gutba, 
bie  ed  eintgermagen  mal^rfd^einHc^  ntad^en,  baß  jener  ^arbrab  mit  bem  unfrtgen 
tbentif(^  ober  wenigfiend  oenuanbt  war. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


522  780- 

mtlbcn  üitb  flütigcn  ®inn   ju  t)crlcuflncn  *).     ffig  tft  ieboc^  bic 

frage,  iittotciücit  bicfc  Kad^rid^t  auf  ©cnauiafcit  «nfprud^  W^). 
ebenfaQd  tft  t)on  Deftimmten  ^äOen,  tooxxn  yxd)  biefer  Stnf(ug  in 
SBcjUfl  auf  bic  I^üringcr  äußerte,  nicfiW  bcfannt^).  SBa^rfc^cin* 
lic^  baS  ©cfü^I  einer  erlittenen  äurüqefeurtfl,  perlönlid^er  SBeIcibi* 
gunfl  bei  einigen  ©rogen  ^at  ben  anftog  ju  ber  SJerjd^n^örung 
gegeben*).  Dann  aber  mögen  nod^  »eitere  WüdEftc^tcn  mit  ^in» 
eingebogen,  »eitere  SBeweggrünbe  ^injugefornmen  fein,  ß^^r  finbet 
fid^  fein  ^njeid^en  bat)on,  bag  bie  aufgemeine  politifd^e  Sage  Don 
(Sinflug  »ar  auf  bie  Sntfd^Iiegungen  ber  tpringifd^en  @ro|en^ 
bag  ber  Untergang  ber  Unab^ängigfeit  @ac^fend,  ba$  SSaiem 
bro^enbe  gleiche  ©d^idfal  Don  i^nen  ali^  SRa^nung  betrad^tet  »urbe, 
e^e  aud^  nod^  (cfetereö  gefallen  toäre,  auf  i^re  Unab^ängicjfeit  Sc* 
bad^t  JU  net)men  ^) ;  auf  feinen  gaU  ift  biefe  ffirwä^ung  bic  Irieb* 
fcber  i^re^  SluftretcnS  ge^eicn.  hingegen  toar  eö  eine  na^eliegenbc 
^Befürchtung,  bag  nad^  ber  Ueberttjöltigun^  ©ad^fend  Äart  in  feinem 
(Streben  nad^  $urd^füf)rung  ber  9teid^iSein^eit,  nad^  SSermifd^ung 
unb  SSefcitigung  ber  ©tammeöeigcnt^ümlid^feiten  rüdfid^tötofcr  aU 
bisher  fortfahren,  bag  er  auc^  bie  I^üringer  toeniger  fc^onenb 
be^anbetn  »erbe;  benn,  ift  auc^  ber  @runb  nid^t  fidler  ju  erfennen, 
Iftatfa^e  ift  eö  bod^,  baß  »ä^renb  be8  langen  ©adbfenfrieaeS 
2:^äringen  mit  befonberer  ©d^onuna  be^anbelt,  Don  ben  fränfifcQen 

teeren,  bic  nac^  ©ad^fcn  jogen,  faft  nie  berührt  »orben  »ar*). 
knigftenö  ber  SWaffe  bcig  SsolfeS  gegenüber,  »eld^e  für  bie  »a^ren 


^^  Vita  Karoli  c.  20:  Haram  tarnen  coninrationain  Fastradae  r^nae 
CTudelitas  causa  et  origo  extitisse  creditur,  et  idcirco  in  ambabus  contra 
regem  conspiratum  est,  qnia  uxoris  crudelitati  consentiens,  a  suae  natnrae 
benignitate  ac  solita  mansuetudine  inmaniter  ezorbitasse  videbatur.  Ueber 
ben  Jbtöbruct  in  ambabus  (sc.  coniurationibus)  togl.  unten  @.  523  97.  2. 

*)  3ffcf«/  I>e  Einhardi  vita  et  scriptis,  <S.  16—17,  if  ber  SWehmng,  bag 
^er  in  ber  Vita  Raroli  eine  Eingabe  ber  Ann.  Einhardi  792,  SS.  1/179,  meld^ 
^  nur  auf  bie  SBerfd^morung  $i|))7tn'd  unb  fetner  (fi^enoffen  be^t^t,  unrt(!^tig  cmd^ 
auf  bie  t^iinngifd^e  Serfcbwörung  wn  786  auSgebe^nt  morbenfei;  ügl.  SemoM, 
@.  143—144;  t).  Kante,  ©eltge^i^te  V,  2,  @.  237;  o.  @.  459  9i.  a 

^)  2>ie  betreffenbe  (Ena^Iung  in  ben  Ann.  Nazar.«  unten  @.  523  f.,  ^t  fogar 
aud^  bie  groge  perfonlic^e  S^ilbe  kaxV9  —  fretfic!^  im  ^berfpruc^  mit  fi(4  felbfl  — 
^or;  t>gL  o.  €^.  38  9^.  4;  aud)  Ann.  Lauresham.  (Fragm.  Chesn.):  solita 
dementia  omnia  consilio  regens. 

*)  2)arauf  meif)  au(^  fd^on  5tno(4en^auer,  ®ef4id^te  S^firingeniS,  €^.  6,  ^, 
wenn  auc^  nid^t  fo  tefKmmt.  9htr  barf  man  bie  SBetgerung  emdS  t^itringif^en 
trafen,  feine  einem  grantot  t>ertobte  ZoAUx  biefem  ^audAugeben,  ni(!^t  fd^on  ^^te^ 
^e^,  wie  (Sdliwct  \,  712;  ?eibnta,  Annales  I,  119,  u.  a.  t^un,  t)gl.  unten  @.  523  f. 

^)  2)ad  fuc^t  Sbben  IV,  340  ff.  aui^aufü^ ,  ber  gu  biefem  8e^uf  bie  8er' 
fd^njörung  fd^on  784  anfe^jt,  tjgl.  oben  @.  474  ^,  3;  feine  ©e^fauptung  ifl  aber 
fd^n  mibertegt  t>on  5tno(^en^er,  @.  7  ff. 

*)  9(u(^  ihtod^en^auer,  @.  7  f.,  ffibt  biefen  Umflanb  ^ertwr,  aber  in  einem 
anberen  3ufammen^nge,  toertoirft  ben  €k^(ug,  oüi  ^be  ^wifc^en  ben  S^ttringem 
unb  @ad)fen  eine  gewiife  Serbinbun^  bejlanben,  unb  fie^t  ben  ^runb  in  fhategifaen 
Stiictfi^ten.  (Eine  fidlere  (Ernärung  tfl  nidjt  moglid^;  aber  falfd^  ifl  t»  jebenfaui, 
loenn  Martin  U,  30L  be^au|9tet,  bie  2:^ttringer  bitten  am  meiflen  unter  ben  ^oc^fen« 
Wegen  gefitten,  unb  barau«  bie  ©ewegung  Reitet. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Unni^  m  S^^ttnngen.  523 

SBctPcgflrünbc  bcr  SScrfd^tüorcncn  xoo^I  tocntger  cmpfäitfllid^  getocjcn 
tDäre,  fonnte  mit  folc^en  SSorfteOungen  am  e^eftcn  ettpod  auiSge^ 
rid^tct  tücrbcn,  unb  bog  bic  SBcwcflung  in  bcr  I^ot  nid^t  Ocfc^ränlt 
blieb  ouf  bic  ftreife  bcr  ©rogen,  fonbcrn  minbcftcn^  oud^  ein  cr^ 
^cbüd^cr  3;^cil  bc^  SSotfcS  üon  i^r  ergriffen  tourbc,  fd^cint  auö 
ben  Ducßcn  ^ert)oräUgc^cn  *).  ©cnou  geben  fic  freilidfi  ben  Umfang 
bcr  SBctücgung  nid^t  on.  Der  ^auptfi^  bcrfclbcn  toar  springen, 
aber  bcftimmtc  ?lngobcn  jeigen,  bafe  fic  aud^  nad^  Oftfranfen  SÖer^ 
breitung  fanb*),  über^oupt  fidfi  über  einen  größeren  I^cil  beö 
rcd^ti^r^cinifd^cn  %\)t\[^  be§  JRci^ö  erftrccfte®). 

Unter  fold^en  Umftänben  ift  cd  feine  Uebertreibung,  menn  in 
Ouctlen  aud  bcr  näd^ftfolgcnbcn  3^^^  ^^^  äJerfd^tnörung  ald  eine 
tocitreid^enbe,  mäd^tige  bejeid^net  wirb*).  S)er  Äönig  aber  mit 
feinem  ßw^örten  erreichte  feinen  Rtocd,  fonnte  feine  Sföftungen 
uoßcnbcn,  tt)iegte  juglcic^  bic  SSeri^ttJorenen  in  folc^e  ©ic^crljcit 
ein,  bag  fic  fic^  garnid^t  beeilten  toöjufd^lapcn  unb  Äarl  fic  am  (Jnbc 
bod^  nod^  überrafd^en  fonnte.  (Sd  gibt  etnen  audfü^rlid^en,  freiließ 
t^ei(tt)cife  cttt)aö  feltfamcn  SBcrid^t  barüber,  tt)ie  er  bic  SJerfd^n^orenen 
in  bic  gatic  locfte*).  6iner  berfclben,  ein  I^üringcr,  t)ieneid^t 
jener  ®raf  ßarbrab,  ^atte  feine  locftter,  bic  einem  ^ranfen  nad^ 
fränfifc^em  »iec^te  Dcrlobt  tt)ar,  bicfem  bis  ba^in  t)orcnt^Iten. 
Aarl  lieg  i^n  burd^  einen  eigenen  S3eüoQmädE)tigten  aufforbern  fic 
i^rem  Verlobten  ju  überlaffcn®).    Aber  biefer  tücigertc  ^xd),  rief 

1)  2)te  Ann.  Guelf.,  Aiam.,  Nazar.  fomie  bte  Ann.  8.  Amandi  reben 
allgemetn  tnm  ben  ^fitinoem,  bie  Annales  Einhardi  unb  Ann.  Laur.  mai. 
(codd.  5.  6),  nebf!  bm  ^Hbfettungen  (Ann.  Enhard.  Fuld.,  Sith.,  Quedlinb., 
Altah.)  üon  bot  orientales  Franci,  fabelt  alfo  bte  gonje  ^eböderung  im  9uge: 
t>gL  auc^  bie  fofgenbe  9bte. 

*)  fßqt  bie  üOT.  9h)te;  ferner  Ann.  Laurcsbam.:  in  partibus  AuBtriae;  Ann. 
Max.;  Ann.  lurav.  min.;  Thegan.  c.  22  (Hardrade,  aui  erat  dnx  Austriac 
infidelissimus);  Ann.  Einh.  785:  trans  Rhenom  apua  orientales  Francos; 
817:  in  Germania;  Einh.  Y.  Karoli  c.  20:  in  Germania.  2)ag  gu  bem  9uft« 
bnuf  (ßnborb^d  oben  @.  522  9^.  1:  in  ambabus  .  .  .  conspiratum  est,  nid)t 
G^ermaniis,  wie  (Scf^ort,  I,  712;  ffiencf,  11,  337  'SU.  wollen,  fonbem  conspira- 
tionibus  p  ergämen  ifl,  bemerft  f(^on  5Jno(^enbaner,  @.  4  91.  1.  Senn  bie  Ann. 
Nazar.  »nm  bem  SC^üringer,  bei  feine  3:o<^te^  ibrem  franfifcjen  ©ertobten  t)erwei3ert 
unten  91.  6,  fagen:  congregavit  pene  universos  Thuringos  proximosque 
snos,  fo  tonnen  bie  prozimi  wopl  bie  Angehörigen  jened  St^ngerd  fein, 
wie  Martin  II,  301,  omtnnmt,  mögficl^erweife  fouen  ober  auc^  bie  9{ad^bam  berSi^tt« 
ringer  bamit  be^etci^net  werben.  Ueber  bie  aj^ogfubfeit,  unter  Tburingi  au(^  nixb 
Dflfronfen  unb  Reffen  mitjubegreifen,  tjgl.  ÄnoAenpauer,  @.  6.  7  9i.  1.  «nbrerfeit« 
wirb  Franci  Austrasiorum,  Toringi,  Ann.  lAur.  mal.:  787,  ©.  172,  in  Ann. 
Einh.  787,  vg.  171—173,  mit:  orientales  quoque  Franci  wiebergegeben. 

')  ©gl.  auger  ben  in  ber  toorioen  Anmertung  citirten  Studbrttcfen,  welche  bierauf 
^nwrifen  (trans  Rhenum;  in  Germania),  au(^  aUenfallS  bie  2)ro(una  eined 
jt^firingerd  in  Ann.  Nazar.  <S.  42 :  —  tu  numquam  postmodum  citra  Kenum 
flumen  transire  vivus  cognoscebaris. 

♦)  Jn  ben  Annales  Einhardi  unb  ber  Vita  Karoli,  oben  @.  520  91.  3. 

'^)  Im  ben  Annales  Nazariani,  SS.  I,  41  ff. 

«)  ^on  (JtHart  I,  712  f.  wei^  barouf  ^in,  baß  nac^  ben  Annales  Ein- 
hardi ui  817,  SS.  I,  204,  unb  2^eaan,  Vita  Hlud.  c.  22,  SS.  II,  596,  ^r- 
braV«  SDx^ter  mit  bem  franfif*en  (Strafen  SWegin^er  üermä^tt  war;  ogt.  3abifbb. 
«ubwig*«  b.  gr.  I,  113  9^.  9.  II,  245  91.  6,  fowie  unten  ©b.  U.  j.  3.  811. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


524  786. 

Dictmc^t  bic  3;pringcr  unter  bic  SBaffcn,  um  bcm  Äönißc  ®ctt)Qlt 
entgegen jufci^cu.  Scfet  ^attc»ÄorI  SScrantaffung  jum  ©injc^rcitcn 
erhalten;  bie  SBorbercitungen  »aren  getroffen,  er  fd^idte  iruppcn 
in  bie  aufftänbifd^en  ©cgenbcn,  lieg  bicfclben  t)crtt)üften  unb  l)atte 
binnen  furj^em  ben  Äufftanb  crftidt.  SSon  einem  SBibcrftanbc  ber 
^ürinper  finbet  fid^  feine  ©pur;  fie  toaren,  toie  ouöbrüdlic^  6e» 
rietet  tft^X  öwf  Äorr«  ©infc^reiten  no6)  nid^t  gefaßt  getoefen  unb 
nahmen  nur  noc^  barauf  SBeboc^t  ber  SBeftrofung  ju  cntjje^en.  Sie 
fu(|ten,  tt)enigftenö  bie  ^äuptcr  ber  SJerfc^tPörung ,  ctne  3"P".4t 
im  Jtlofter  ^^ulba  unb  baten  ben  Slbi  S3augoIf,  bei  bem  Könige 
gürfprad^e  für  fie  einzulegen.  SBaugotf  loiflfa^rtc  i^rer  SBitte  unb 
errcid^te  bei  Äarl  ttjcnigftcnö  foöiel,  bafe  er  i^nen  eine  ^"fönimem 
lunft  betüiöigte,  um  fid^  bei  i^m  ju  uerantn^orten.  allein  baö  ®r* 
flcbnig  ber  »efpred^ung  ttjar  ein  ungünftigc^.  S)ie  3f^agc  bei? 
tönigö,  ob  cd  ttja^r  fei,  baß  fie  i^n  ju  ermorben  beabfi^tigt  ober 
im  t^aÖe  bc^  SRigHngcniS  i^m  ben  ®e^orfam  Ratten  t)ern)eigern 
rooflen,  tonnten  fie  nid^t  mit  nein  beanttoörten ;  einer  ber  SBer* 
fc^iüorcnen  foß  fogar  in  feinem  Sro^^e  bem  ftönig  erwibcrt  ^aben: 
„SBenn  meine  ©enoffen  backten  wie  id^,  toürbeft  du  niemals  toieber 
lebenb  ben  SR^ein  übcrf freiten."  hierauf  fd^icftc  Äarl,  lüie  eS  ^ei§t, 
nod^  e^c  er  bie  ©ntfc^eibung  über  i^r  ©c^idffal  traf,  fie  in  SBegIci* 
tung  fetner  iBct)oQmäd^tigten  t^eiliS  nad^  9tom,  t^eild  nad^  9leuftrien 
unb  aquitanien,  um  bort  über  ben  ©ebeinen  ber  ^eiligen,  alfo 
in  befonberö  fciertid^er  SDBcife,  i^m  unb  feinen  ®öf)nen  ben  ®ib  ber 
Ireue  ju  leiften*).    Slber  fd^on  auf  bem  JRüdfrocge  foHen  einige 


M  3n  ben  Annalcs  Lauresh.  ^gt  cö:  Cumque  perepicerent,  quod  opus 
nefandam  implere  non  possent  neque  opoi-tunum  tenopus  adesset,  subito 
exterriti  latebras  undique  quesivere.  3)orau«  baö  Chronicon  Moissiac 
SS.  1,  297. 

')  Annales  Nazariani  1.  c;  Ann.  Lauresham.  1.  c:  Quod  compertum, 
domnus  rez  (soiita  dementia  omnia  consilio  regens)  iussit  eos  ad  se  ve- 
nisse.  —  Martin,  II,  301  f.  Wirft  bicfe  erfle  S^f^nw^^^ftnift  ^  Serfd^wwencn 
mit  Slaxl  fölf^lic^  gufammen  mit  ber  9{ei(^ft)erfammlmig  in  fitormd. 

2)te  9lrt  ber  (Eibedleifhing  erinnert  an  bie  (Eibe,  »eld^e  Xa\fiio  unb  bie  bai« 
rif^en  Q^rogen  757  leiflen  mugten  (Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.  SS.  I,  140  bü» 
141;  Dettner  6.  803).  —  3n  bcm  bereit«  ermS^nteu  Capitulare  missorum, 
Capp.  I,  66,  ^eigt  ed,  c.  1:  et  inquisiti  dixerunt,  quod  fidelitatem  ei  non 
iurasset.  (Sd  ifl  inbeffen,  mie  gefagt,  ^o(^  Moeifel^aft,  ob  biefe  ^ilnaabe  bie^  m 
belieben  i{l,  obf^on  bied  au(^  bur^  9{otb,  &ef(b.  bed  8eneficia(mefend  e.  387; 
©aifi  III,  2.  «ufl.  e.  291-292.  295  9t.  2;  aJMlbtbac^er  9hr.  264  unb  ©ietamp, 
©ip.  Sa^buc^  ber  ®örrdJ^®efeaf(^aft  V,  1884,  @.  257,  Qef^ie^t.  ©idet  II,  272  f., 
benft  bageoen  an  bie  ^Berf^wörung  ^tppin'd  im  3al^  792.  !6oretiud  fcbmonft 
jwifd^en  betoen  Sauren:  Dgl.  unten  Sb.  II.  93ienei(bt  ifl  gar  n^eber  an  bie  eine 
no4  an  bie  anbere  3Serf(^(»orung  gu  benfen.  2)ie  üorfiegenbe  gaffung  jene«  Cani- 
tulare  missorum  fc^eint  iebeKfaUiS  für  ^tafien  beflimmt  gemefen  ^u  fein  ($egd  11, 
5);  baiS  Pronomen  isti  infideles  homines  beutet  auf  Ungetreue,  bie  ni(bt  roeit  gu 
fudben  waren,  ©aift  III,  2.  2lufl.  @.  291  i».  2,  beutet  fogar  bie  aWögti(^rcit  da, 
bai  an  bie  Q^^ebung  bed  ^erjogd  ^robgaub  bon  ^aul  }u  beuten  wäre,  tnbeffen  iß 
baffelbe  au«  ben  tooii  SoretmS,  ilapttularien  im  Sangobarbenreic^  @.  134  unb  @i(fef 
a.  a.  O.  entwidelten  (S^rünben  wa^rfc^einlid^  l^inter  ba$  Duplex  legationis  edictum 
Dom  23.  SWarj  789,  Capp.  I,  63  (c.  18),  ^u  feften. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


(Si^bung  ber  iOretogne.  525 

ton  if)ncn  fcftflcnommcn  unb  gcblcnbct  loorbcn  fein*),    diu  SScr* 


er^teUen  itiren  @ptu^  jebenfoQd  auf  ber  9ietc^dt)erfQmm(unQ  in 
SBorm^,  bic  fid^  oud^  nodp  mit  ber  SBcftrofung  anbcrcr  äufftänbilfcfier 
gu  befc^äftigen  ^attc,  ber  If)eilnc^mer  an  ben  Unruhen  in  ber 
aSrctaänc. 

9coc^  toä^rcnb  e^  in  3;prinaen  a&f)iU,  f anb  nämtid^  aud^  in  ber 
^etagne  eine  (Sr^ebung  aegen  Die  vlutorität  be^  fränfifc^en  Aönigd 
ftatt.  S)ort,  auf  ber  äußerften  Korbttjeftfpifee  @aflicng,  too^nte 
eine  faft  ungemifcftte  feltifcftc  Sebölferung;  t)or  ben  einbringenben 
Ängelfac^fen  gurüdtoei^enb,  fo  toirb  erjä^It,  fu^r  cinft  ein  großer 
I^eil  ber  früi^^en  a5ettJoI)ner  beg  Sanbe^  a\x^  Britannien  l^müber 
anf^  t^eftlanb  nnb  na^m  am  äugerften  @nbe  ©atliend  bie  @ebtete  ber 
SBeneter  unb  ©oriojolitcn  (pon  benen  bic  ©täbte  SJanne^  unb 
Duimper  i^rcn  Warnen  führen)  ein  *).  Sic  tourben  uon  ben  frän* 
fifd^en  Königen  untern^orfen  unb  ^in^pflic^tig  gcmad^t  unb  pflegten, 
toenn  aud^  ungern,  ben  if)nen  auferlegten  Qxn^  ju  cntrid^ten  *).  SBa« 
fte,  abgefet)cn  \)on  biefen  Saften,   gerabe  bamatö  betüog  ftd^  gegen 


2)te  ^Qte^ung  auf  gtalien  ^eigt  sunäc^fl  bie  ^anbf^rift,  m  kpeld^er  bidS  (icdpu 
Max  ttbctlicfert  ifl  (©orcttuS,  Capp.  I,  66;  SBai^  a.  a,  D.  €>.  293;  ^egcl  II,  5); 
femer  bie  flngabe  in  c.  4,  @.  67,  wo  uns  au(^  ^rige,  (Colonen  unb  ^nec^te  a\» 
!i3offaflen  beqeanen:  fiscilini  quoque  et  coloni  et  eoclesiasticis  adque  servi, 
qui  honorati  oeneficia  et  mimsteria  tenent  vel  in  bassallatico  honorati  sunt, 
fowie  bie  ©efKmmung  in  c.  5,  ibid.,  worin  ben  ÄönigSboten  eingefdjärft  wirb,  ben 
(Srunbfo^  bei*  ^eifönfi^feit  bed  9ie(^td  gewiffen^aft  m  achten  unb  burc^Auftt^ren,  bgL 
©aiö  III,  2.  «ufl.  @.  344  ff.  447;  ©egel  a.a.  D.  —  ^inf^tlit^  ber  2)atirung 
(SBt  i^4  au4  ni(^t  bie  ^nfnüpfung  an  bie  antiqua  consuetudo  (c.  1)  ^eltenb 
ma(!^en.  SQerbingd  war  früber  unter  ben  a^eroDingem  ber  Sreueib  gebrau^In^  ge« 
wefen,  ©aij  II,  1,  3.  «ufL  @.  205  ff.;  III,  2.  «ufl.  @.  290;  9tot^  (&mm 
bed  ©eneficiolwefen«  @.  112  f.  387,  welcher  Untere  be«boIb  in  ber  ^er  getroffenen 
Serfügung  md^t  entfernt  eine  9{euerung  fte^t,  jebo^  wentaflenS  obne  B^^'^f^  i"  ^^^ 
gebt,  wenn  er  felbfl  bie  789  Dorgefd^riebene  C^bedformei  fih:  bte  bon  je^er  übüdft 
^äit  (Sbenfo  wenig  mug  ber  (S^  beiS^alb  fc^on  im  fr&nfifd^en  9{ei4  eingeführt  ge» 
wefen  fein,  weil  Jtarl  787  oQen  SBeneoentanem  bur(^  SeooOmaditigte  ben  ®ib  ob« 
nehmen  üeg,  beSgfd^en  nac!^  bem  Xaat  oon  9u^burg  aüe  Katern,  ber  populus 
terrae,  i^m  ben  (Sib  leiflen  muftot  (Adil  Laur.  mai.  787;  Ann.  Einh.  786. 
787,  SS.  I,  169.  170.  173). 

^)  Ann.  Nazar.;  togl.  Ann.  Guelferb.  1.  c.:  Turingi  depraehend  et  de- 
tenti;  Ann.  Alam.  1.  c. 

^  §egewif(^,  @.  189.  SWan  fonn  ^icgegen  aadf  !aum  einwenben,  bag  ber 
jjfriebe,  ben  jtarl  ben  Serf^worenen  na^  ben  Annales  Nazar.,  <S.  42,  bewiOiat 
DOtte,  i^nen  nur  ^jerfönlic^e  ©ic^er^eit  bei  ber  öef^}re(^ung  mit  Äort,  ni(^t  ©traf» 
loflgteit  verbürgt  ^aht, 

«)  «gl.  ©aibin,  2.  «ufl.  @.  292  9t.  2. 

*)  Annales  Einhardi,  SS.  I,  169. 

'^)  Ann.  Einhardi,  1.  c:  Is  populus,  a  regibus  Francorum  subactus 
ac  tributarius  factus,  inpositom  sibi  vectigal,  licet  invitus,  solvere  solebat 
(Poeta  Saxo  L  ü,  v.  221—222,  Jafi'6  IV,  665);  ögt.  Ermold.  NigeU.  In  ho- 
norem Hludowici  1.  lU,  v.  16.  23—24.  43—44.  47.  52.  77.  123.  214.  407, 
Poet  Lat.  aev.  Carolin.  II,  41—44.  47.  52;  Ann.  Bertin.  863.  864,  ed.  SBoi^ 
e.  61.  72;  SS.  I,  459.  465;  ©oiö,  2)»®.  IV,  2.  «ufl.  e.  104  Sfl.  4;  3o^b. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


526  786. 

ftati  aufjulc^ncn  ^),  »irb  nic^t  berichtet,  aber  cjf  lägt  fi^  benfcn, 
bag  ftc  mc^r  atö  anbcrc  burc^  Sarr«  $oIitif  in  ihrer  Soltet^üm* 
lic^feit  fi^  gcfä^rbct  ja^en,  bag  fic  bic  Soften  ber  fortgejefeten 
ßrieae,  für  bercn  ©cbeutung  i^nen  bei  i^rer  Jlbflefc^loffcn^eit  jcbc« 
SerftänbniS  abgeben  mugte,  noc^  tpcit  brücfcnbcr  atö  bic  übrigen 
Weid^öt^eilc  empfanben.  ^ier  ging,  \o\)kl  man  Dermut^en  barf, 
bic  (Sr^ebung  ni^t,  tt)ic  m  I^üringen,  au^  ber  Unjufrieben^eit 
cinjclner  ©rogen,  toubern  ber  SKaffe  ber  SBcüöÜcrung  bcroor; 
^ier  ift  tocit  me^r  otö  in  Itjüringen  ber  nationale  ©egcnfafe  toirf» 
^am  getocjcn.  ^u6)  ber  SBibcrftanb,  tüclc^cn  bic  granfen  in  ber 
Bretagne  fanben,  fd^eint  ^artnädiger  gctpcfcn  ju  fein  aU  in  I^ü* 
ringen.  S)ie  Äufftänbifc^cn  begnügten  fi^  ni^t  ben  ßinö  ju  ücr* 
roeigern,  fonbern  festen  fic^  jur  SBäc^rc.  Äarl  fc^icftc,  ba  er  öon 
ber  auflc^nung  ber  Bretagne  ^örte,  im  grütiia^r,  nac^  Dftern 
(23.  Slpril)2),  hinter  bem  Oberbefehl  feinet  ©enifc^alfö  Äubulf«) 
ein  ßeer  ba^in  ab*).  SKan  lieft  öon  ben  Sßcr^aucn,  Don  ben 
SafteUen  nnb  SBcfeftigungen,  bic  fic  jn^itc^cn  ben  Sümpfen  angelegt 
Ratten  unb  n^etc^c  bie  ^ranfcn  überwältigen  muSten^).  ffiö  Reifet, 
Slubulf  jei  ber  Smpörung  Je^r  fc^nefl  ßcrr  gcttjorbcn®),  iebenfatl^ 
^Qttc  er  aber  t)or^er  t)cric^icbcnc  kämpfe  ju  befielen,  in  bie  f8c» 
fcftigungen  nid^t  bloö  cinjuäie^en,  fonbern  fic  mit  ben  SEBoffcn  ju 
nehmen').    SKit  ben  befeftigtcn  $ßläfeen  fielen  bann  aber  auc§  bie 

«ub»ig*«  b.  5r.  I,  128.  130  iR.  3.  2)cr  3inÄ  bctrua  unter  Äarl  bem  Äa^len,  too 
et  ütÄ  cm  oltbcrtömmüc^er  bejci(^net  »hrb,  50  $funb  Silber  (1000  (gofibi).  —  Ann. 
Lobienaes,  SS.  XIII,  229,  berichten  ju  bicfem  3a^re  (786),  »po^l  iebenfall«  ungenau: 
Brittones  vecti^ales  fiunt. 

^)  AnD.  änh.  1.  c:  Cumque  eo  tempore  dicto  audiens  non  esset  — 
perfidae  gentis  contumatiam ;  Einh.  V.  Karoli  c.  10:  qui  ...  dicto  audien- 
tes  non  erant. 

^)  Sba^  t9  et{i  na4  Ofiem  gefci^a^,  bemerfen  ouSbrücflid)  bie  Annales  Hn- 
hardi.  2)o^  fe^t  Setbni^,  Annales  I,  118,  ben  Einfang  ber  9[uf(e^nung  fc^on  785, 
»enn  ni(^t  nod^  früher  an;  ^arl  mare  banad)  nur  x>ox  ^eenbigung  bed  ^c^fen« 
(rteged  m(^t  in  ber  Sage  gen^efen  bie  Bretagne  ^um  (S^ej^orfam  juriU^uflU^en,  unb 
bie|c  Slnna^me  fönnte  moglidjermeife  nic^t  unjutreffenb  fein. 

3)  «gl.  über  benfelben  unten  «b.  II  ju  ben  33.  805  unb  811  unb  ben  «b- 
f^nitt  über  bie  ©ofbeamtcn.  3m  Chron.  Vedastin.  SS.  XTIl,  705  wirb  er  un- 
rid)tig  a\»  <@(^enr  (pincema)  ttS  ftönigd  bejeic^net.  (Scfl^ort  I.  713  f.  nimmt  mt, 
baß  Slubutf  a»  ®raf  im  Xaubergou  (aWü^lbadjer  9h.  421;  ©wtemb.  Ur!b.  I,  66 
9h.  62),  mo  er  (S^ttter  an  ben  !6if(^of  Q^gilmarb  bon  SBir^burg  audtauf^te,  bon  d^e» 
burt  ein  Dflfranfc  geroefen  fei.  ©ein  2:ob  wirb  nac^  Ann.  s.  Emmerammi  Ba- 
tisp.  mai.  819,  SS.  I,  93,  in  baö  3a^r  818  ju  fe(jen  fein. 

*)  Ann.  Laur.  mai.;  Ann.  Einh.  etc.;  Einh.  V.  KaroU  c.  10.  ©enn 
ber  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  208  f.,  Jaff^  IV,  565,  fagt: 

Magni  decreto  Caroli  sacrique  senatus 
Missus  in  occiduas  exercitus  exiit  horas, 
fo  ifl  bie«  njinfürlitb. 

^)  Annales  Laur.  maL:  et  ibi  multos  ßrittones  conquesieront,  iina 
cum  castellis  et  firmitates  eomm  locis  palustribus  seu  et  in  caesis.  Et  .  . . 
in  multis  firmitatibus  Brittonum  praevaluerunt  Franci,  et  cum  victoria, 
domino  volente,  reversi  sunt;  ögL  3<*^r^^-  Jubmig*«  b.  JJr.  I,  135  91.  1. 

^)  Annales  Einhardi:  periidae  gentis  contumatiam  mira  celeritate 
compressit. 

')  2)ic  Annalee  Laur.  mai.,  oben  ^.  5,  laffen  baran  feinen  Sxtm\iL 

Digitized  by  LjOOQ IC 


gflbjug  no(^  bcr  ©retaflnc.  527 

Stufrü^rcr  fctbft  in  Slubulf'i^  @tmlt  3m  »Ufluft  mar  bic  (gr^ 
^cbunfl  bcrcttö  tüicbcr  untcrbrüdt  *),  Slubulf  lieg  fid^  ©cijcin  ftcUen*) 
unb  fährte  auger  ifjnen  auc^  noc^  eine  %maf)l  Häuptlinge  ber 
SBretonen,  SWac^tiern,  SKacticrn,  »ie  fie  bei  biefen  in  ber  ^eimif^en 
©prac^e  Riegen,  ©opitonei,  n^ie  ber  fränfijd^e  Slnnalift  ben  ffleflriff 
njiebergibt,  mit  fid^  fort  an  ben  JR^cin,  noc^  833ormö,  ttjo  fie  auf 
ber  flrofeen  JReic^ööerfammlung  im  8lufluft  t)or  Sari  crfc^einen 
mußten^).  ®^  roaren  ^äuptlinflc,  bie  mit  erblicher  @trüalt  einem 
ober  auc|  mehreren  SBejtrfen  oorftanben,  tt)orin  fie  ©erid^t  hielten, 
abgaben  erhoben  unb  fonft  n^ic^tige  JUeflierungöred^te  auMbten  *) ; 
eine  ©tetlung,  bie  fie  im  n^efentlic^en  auc^  behaupteten,  a(d  ftarl 
unb  feine  Sla^folger  bem  fianbe  fränfifc^e  SSerroaltung  mit  frän^ 
fifd^en  SJeamten  gaben  *^). 

®g  ift  unbefannt,  njo  Äart  feit  Oftern  big  gum  Sluguft  fic^ 
aufgehalten  ^atte®),  njo  er  bann  in  SBormd  eine  groge  SReic^öDer^ 
fammlung    unb  ©t)nübe  ber  Sifc^öfc   ^ielt^).     ^ier  famcn    oor 

^)  iRac^  ben  Annales  Laureeh.  1.  c.  (Fragm.  Chesn.)  fanb  bie  9{etd^er« 
fammlung  in  äöorm«,  bcr  SlubuJf  a\S  ©ieacr  beiwohnte,  im  Sluaufl  Patt.  Swar  ip 
in  ber  je^t  wicber  oufgefunbenen  ^anbfd^rift  öon  @t.  $au(  in  ftämten  (ögl.  gi^cuc« 
«trc^iö  I,  413;  ©attenbac^  2)®Ci.  I,  5.  SM.  @.  137  5«.  1),  wie  e«  fdjeint,  ber 
9^ame  be«  SWonat«  ouÄgelaffen,  unb  Chron.  Moissiac.  SS.  I,  298  ^t  fogar:  in 
mense  Aprili.  ^Oein  om  23.  Slpril  war  Äarl  ja  no(^  in  Ättign^,  wä^renb  bie 
Urhmben  Tcine  Slnrocfenbeit  in  SBorm«  im  «ugufl  befiättgen  (togl.  oben  @.  518  ^.  2 
unb  unten  6.  529).  Malfatti  II,  333,  fetjl  a\\o  bie  Sßerfammlung  mit  Unrecht  in 
ben  Slpril;  au*  gibt  er  ouf  ber  fotgenben  @eite  fclbft  ben  Äuguft  an. 

*)  Annales  Einhardi  (f.  bie  folgenbe  Änmetfung);  Einh.  V.  Karoli  c.  10: 
missa  in  eos  expeditione,  qua  et  obsides  dare  et  quae  imperarentur  se 
facturos  pollicen  coacti  sunt.  —  Ann.  Lobiens.  SS.  XIII,  229:  Brittones 
vectigales  fiunt,  et  tota  Brittannia  Francorum  ditioni  subicitur;  Ann. 
Mettens.  SS.  XIII,  32:  Qui,  victis  Brittonibus,  totam  illam  regionem  Fran- 
corum ditionibus  subegerunt;  ogl.  o.  @.  525  91.  5. 

*)  Annales  Einhardi:  regique  apud  Wormaciam  et  obsides,  quos  ac- 
ceperat,  et  complures  ex  populi  primoribus  adduxit ;  alfo  ni^t  bie  primores 
felbfl  würben,  wie  Martin  I^  302,  will,  att  ©eifetn  abgejfü^rt  Capitanei  nennen 
biefe  primores  bie  Annales  Laur.  mal.:  Et  capitaneos  eorum  ad  sinodum 
repraesentabant  supradicto  domno  rege  Carolo  in  Wormaciam;  togL  Ann. 
Mett.  1.  c.  (Priucipesque  Brittonum  secum  adducentes);  Regino,  SS.  I,  560' 
(eorum  primates) ;  2Bai<j  III,  2.  flnfi.  @.  103  unb  bie  folgenbe  Iftott. 

*)  SWan  fennt  ftc  au5  jablreidjen  Urfcmben  be«  Ätofler«  »lebon  in  ber  Bre- 
tagne, im  Cartulaire  de  Tabbaye  de  Redon  en  Bretagne,  publik  par  de 
Courson ;  (ateinif(^  werben  fie  in  ben  Urtunben  au^  bc^eid^net  atö  principes,  tiranni, 
le^tere«  aber  o^ne  ungünflige  9{ebenbebeutung.  (S^enauer  über  i^re  <^teOnna  ^anbelt 
de  Courson  in  ben  Prol^gom^nes  }u  bem  Cartulaire,  p.  CCLXIX,  unb 
SBaitj  in  ber  ©efprec^ung  be«  Cartulaire,  ©öttingcr  gel.  ^Inj.  3a^rgang  1864, 
@.  1771  f. 

^)  ^^l  de  Courson  a.  a.  O. ;  ©ai^  a.  a.  D.  @.  1773. 

®)  2)ic  ©tiftungSorhinbe  be«  ©istium«  33erben,  m^  wel(^er  er  fw^  am 
29.  3um  in  ÜWaina  befunben  ^ätte  (iDHl^tba^er  9h.  263),  ift  falfdji;  bg(.  unten 
8.  3-  787. 

')  Ann.  Lauresbam.  (Fragm.  Chesn.)  1.  c. :  Procedente  autem  tempore 
in  mense  Augusto  ftogl  o.  Sfl.  1)  apud  Wormaciam  sinodum  episcoporum 
ac  conventum  ma^mficum  coire  fecit  (Cbron.  Moissiac.  SS.  I,  297—298); 
Ann.  Guelferb.  S§.  I,  41:  rex  Karolus  Wormatiam  resedit;  Ann.  Alam. 
ed.  ^enKng  ©.  237;  Ann.  Nazar.  SS.  I,  42;  ögt.  femer  bie  Urfunbcn  SÄü^l- 
ba(^er  9h:.  265,  266,  unten  @.  529. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


528  "^86- 

aQcm  bic  jüngftcn  Srcigniffc  jur  ©pra^c.  STuö  bcn  SSorflängcn 
in  bcr  Srctognc  machte  man  tocniß,  lieg  c8  aDcm  änjd^cin  nac^ 
bobei  betocnben,  bofe  man  ftc^  burc^  ©cifcln  bcd  ©c^orfamS  t)cr* 
fid^crt  ^attc  unb  eine  Slnja^I  bcr  ßäuptlingc  bc3  fianbcd  bcm 
Äöniac  in  SBormig  i^rc  ^ulbiaunß  Darbringen  mugtc*).  833eit 
crnft^aftcr  faßte  man  bic  SBcrfi^tt)örunfl  bcr  Ififirinßcr  auf,  bic 
t)icl  n)cniaer  ju  entf^ulbigcn,  üic(  gefährlicher  n^ar  atö  bei  jenen 
Äelten.  S)ie  ftrcngftcn  ©trafen  tourben  über  bic  Slnfiifter  oicfer 
"        -    -  -    —         '      -  -         gjien. 

ob 

Sinl^arb  auöbrüdlid^,  t^  fei  tf)atfäÄli^  nfcmanb  gctöbtet  morbcn') 
auger  breien,  ttjclc^c  nid^t  anber^  DCttJältigt  tücrbcn  tonnten,  ba  pe 
fid^  i^rer  ^eftne^mung  mit  gcjücftcm  ©d^n^crt  toiberfe^t  uni> 
babei  fclbft  einige  ficute  niebergemad^t  Ratten*).  Qu  benicnigen, 
tt)e(^e  baö  ©(^idfal  bcr  SIenbung  erlitten,  gehörte  aud^  ba8  ^upt 
bcr  SJcrfd^ttJörung,  bcr  ®raf  ^arbrab  ^).  @ctbftt)crftänbli^  ttjurben 
bcn  S^ulbigen,  infottjcit  pc  folc^e  befagen,   aud^  i^rc  Äemter, 


1)  2)ag  bie  Kb^angfgtett  ber  Bretagne  t>on  ber  fränfif^en  ^errf^aft  auc^  luu^ 
786  öorbet^anb  nodji  eine  fe^  lofe  blieb,  bemcrft  mit  iRi^t  aaäf  de  Coureon, 
@.  XXI;  ogL  unten  ©b.  U.  iu  ben  33-  799  unb  811. 

2)  Ann.  8.  Amandi,  SS.  I,  12,  fügen  im  oßaemeinen:  Carlus  violavit 
Toringos  pro  eorum  culpis;  Ann.  Max.  SS.  XIU,  21:  et  ultionem  con- 
dignam  in  eis  exercuit.  —  ^a^  Ann.  Nazar.  SS.  I,  42  warben  einige  ber 
IQSerf^noorenen  in  S3ormd  ergriffen;  ob  biefe  Eingabe  ri^tig  ifl,  mag  ba^ingeßellt 
bleiben;  bie  2)arflennng  ber  Ann.  Laoresh.  (togl.  o.  @.  524  92.  2)  tonnte  ben  ^ou 
5ng  oerbienen. 

*)  Ann.  Lauriss.  mal  785  (codd.  5.  6),  SS.  I,  168:  et  auctores  eorom 
partim  morte,  partim  exilio  damnati  sunt;  Ann.  Einh.  785,  SS.  I,  169: 
auctoribus  eins  partim  privatione  luminum,  partim  exilii  deportatione  con- 
demnatis;  Ann.  Enhard.  Fuld.  786  ^  SS.  I,  350:  Auctores  conspirationis 
contra  regem  partim  morte,  parUm  cecitate  et  exilio  damnantur;  Einh. 
V.  Caroli  c.  20:  Cuius  (coniurationis)  auctores  partim  luminibus  orbati, 
partim  membris  incolomes,  omnes  tamen  exilio  deportati  sunt;  Ann. 
Lauresham.  SS.  I,  32:  ubi  decemens,  quod  bi,  qui  potissime  in  hac  con- 
iuratione  devicti  sunt,  bonore  simul  ac  luminibus  privarentur;  Ann.  Nazar. 
1.  c. :  aliqui  vero  pervenerunt  ad  civitatem  Wagionum  (sie),  et  ibidem  con- 
prehensi  sunt  et  exinde  exiliati,  et  illuc  ermsi  esse  cognoscentnr  (sie) 
oculi  eorum  (ogl.  oben  ^.  2);  Ann.  ant.  Fuld.,  SS.  III,  117*;  gorf(^.  §.  b. 
®ef(^i(bte  IV,  458 — 460:  Hartrat  et  ceteri  exlliantur  (exiliati  sunt);  ogL 
unten  ^.  7. 

^)  2Bie  man  fte^t  (oor.  Stote),  berieten  bie«  nur  bie  betreffenben  $anbfd|nften 
ber  Ann.  Laur.  mai.  unb  bie  Ann.  Enhardi  Fuld. 

^)  ßierouf  mog  e«  ou^  berul^en,  wenn  ber  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  206  f., 
Jaff6  IV,  565,  berid^tet:  .  .  .  cuius  (regis)  dementia  nulli  —  Keddidcrat 
dignam  tanto  pro  crimine  poenam. 

^)  Einb.  V.  Karoli  c.  20:  neque  ullus  ex  eis  est  interfectus  nisi  treB 
tantum;  qm  cum  se,  ne  comprebenderentur,  strictis  gladiis  defenderent, 
aliquos  etiam  occidissent,  quia  aliter  coerceri  non  poterant,  interempti  sunt. 

^)  Thegan.  V.  Hlud.  c.  22,  SS.  11,  596:  qui  eodem  suppUcio  ipse 
deputatus  est,  sicut  filiae  suae  filius  sustinuit  cum  consentaneis  suis  (b.  1;. 
ber  ©lenbung),  ^ienac^  \ft  bie  oben  9i.  3  dtirte  9'Za(^ri(^t  ber  Ann.  Fuld.  ant 
ungenau. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9{ft(4iStag  in  SBormd;  lOeßrafnng  ber  <Sk^itlbtgm.  529 

ffiürbcit  unb  Sc^cn  abacfprod^cit  *),  bic  ©fiter  «ßcr  für  bcn  gfi8cu8 
tinfitiOfien^).  Unb  bicfc  Strafe  tpirb  ton  ben  ©c^riftfteHem  bcr 
Seit  no6)  fär  überaus  milbe  gehalten®),  Äarr«  große  aWägiflung 
unb  9{ac^fid^t  rfi^menb  ^ertorgcl^oben  unb  ei^  atö  eine  groge  @nabe 
t)on  i^m  flepriefen,  bag  er  allen,  bie  o^ne  i^re  ©c^utb  fi^  pr 
I^etlna^me  Ratten  berleiten  laffen^  bie  ©träfe  gcfd^enft  f)abe. 

3n  SBormi^  befanb  Jtarl  fid^  nod^  am  31.  Sluguft,  n)o  er  bem 
Alofter  ^erdfelb  itnet  ©d^enfungen  mad^te,  beftet)enb  in  ber  SHrd^e 
ju  @rebenau  mit  ben  ba^u  gehörigen  SSefi^ungen  *),  tDelä)t  er  i^m 
auf  Sitte  bed  (Sr^bifc^ofd  fiul  t>on  aJ^ainj  überlteg,  unb  in  ber 
SSifla  S)omborf  an  ber  SBerra*);  unb  wieber  am  5.  Slouember, 
laut  einer  Ur!unbe,  tnorin  er  bem  Älofter  6t.  ©ermain  be^  5ßr6d 
bei  $ari8,  too  ©rotbert«)  Äbt  ift  bie  SSifla  aKabrioIö  (a»arofleg) 
an  ber  ©eine  im  @au  Don  äRetun  fc^enft,  bamit  ber  %bt  unb  bic 
äRönd^e  bed  Alofterd  für  i^n,  feine  ©ema^lin  unb  feine  ©öbne, 
tt)ie  für  bie  ffio^lfa^rt  be«  »ieic^ö  befto  eifriger  beten').  (£«  (inb 
fett  mehreren  3at)ren  toieber  bie  erftcn  ©qenfungen  Äarfö  an 


')  Ann.  LanieBham.:  quod  .  .  .  honore  .  .  .  piiyareiitiir. 

^)  Annales  Nazariani,  SS.  I,  48:  Posseasioiies  vero  vel  ajnos  eomm 
omnes  infiscati  esse  noscnntnr;  t)gL  bie  8finertintg  inm  ßo^n,  Sontfiu  unb 
M  @.  291,  über  ben  ^anraten^ang,  in  »ek^em  biemit  biellet^t  manche  Ueber« 
trogungot  SUtiV9  m  S^ttcingen  an  boiS  SBo^a  ^i^elb  ^en. 

i>a%  bie  (EnA^lung  ber  Annales  Nazar.  oon  ber  erjnnmgenen  9ieife  ber  fßa* 
fgworcnen  noc^  mom,  92enf!rien  nnb  Sqnitonien,  oben  &,  524  91  2,  unb  oon  ber 
(ßxijj^üfwiM  i^frer  Q^fiter  nici^t  oerßanben  tt>erben  (cnnt  oon  einer  Serpftonjnng  eindS 
9P)Sen  Z^viÜ  ber  2ibiirin§er  in  onbere  ^l^rooin^  beiS  9{ei^  nnb  oon  einer  (Sin« 
l\£qim%  gon)  Oflfranfdus  für  ben  S^Scnd,  infolge  beffen  erji  Ofifronfen  oon  Springen 
getrennt  »orben  fein  foQ,  betont  f($on  Sknd  11,  838  f. 

")  fßtm  ben  Annales  Naz.  nnb  Lauresh.  (Ogl.  Poeta  Saxo  nnb  Einh.  V. 
Caroli  11.  cc.^;  bie  Lauresh.  fagen:  eos  autem,  qai  innoxü  in  hac  coniura- 
üone  sedncti  sunt,  clementer  absolvit. 

«)  Urfnnbe  bei  Sknd,  Mftfd^e  Sonbei^ef^i^te  Ul  2,  @.  15  9h.  15,  übrigeniS 
ni^t  nnocrb&^tig,  nne  oaid)  Send  felbfl,  a.  a.  £).  6.  16  91,  unb  fd^on  bei  <Sk« 
legen^eit  bed  erften  Sbbmdd  !6b.  IIb,  @.  12  9^.,  ondfttlyrt,  o^ne  jebONC^  p  einem 
bepnmten  (Ergebnig  )u  (Dmmen.  9{ettberg  I,  605  9^.  66  lagt  bie  Urtunbe  gelten. 
9to(4  amil^lba^  92r.  266  iß  fie  ^»eifelbaft,  minbeiieniS  oemnäbtet^  bgt  and^  ^el, 
K.  106,  «nm.  e.  261—262;  ^o^n,  «onifoa  unb  8ul  e.  284;  Jtulfdb  @.  32 
91.  8  bQei(^net  fie  oUgefälfAt 

J^)  Urfnnbe  bei  fitencf,  IH  2,  @.  17  9h.  16,  im  erflen  W)^md,  ©encf  II  2, 
@.  14  9J.  11.  irrig  30.  9too.,  n.  kal.  Dec.,  flatt  II.  kal.  Sept  batirt;  übtigenö, 
»ie  bie  oorige  Urfnnbe,  Oon  ^timpl  !3)ie  9hi(4iSfanUer  I,  66  aÜ  oerb&^tig  boeidpnet 
mOü,  K.  107,  «nm.  @.  261—262;  I,  812  91.  17.  354  f.,  unb  SRüblba^er  - 
9{r.  265  balten  jebo^  ben  ^n^alt  für  nnbebenflid^;  ogL  ^n  a.  a.  D.;  Brevia- 
rium  Lulli,  bei  ffiend  II  2,  @.  16. 

'«)  2)er  9iome  beß  9lbte«  lautet  in  bem  betreffcnben  JDipIöm  Hrotbertus,  ba- 
gegen  in  ber  Driginolurfunbe  Tardif  9h.  92,  @.  70  Ratbertus;  OgL  femer  Ann. 
s.  Gennani  Paris.  (auS  bem  (Enbe  r>t»  11.  3abr^.)  768,  SS.  III,  167:  cuius 
{Stad*9  b.  (&x.)  tempore  Kotbertos  abbas,  »o  jebo^  bie  9Q}t0rei^  unnötig  ange« 
geben  ifl;  oben  e.  130  9J.  2  u.  unten  «b.  IL  j.  3.  811. 

')  @idel,  K.  108,  Slnm.  @.  262  f.;  SWüblboc^er  9h.  267;  Tardif  @.  65  f. 
9h.  85;  ogL  ib.  @.  70  9h.  92;  138  f.  9h.  208  (Urfnnbe  StarP»  b.  Äa^lcn  00m 
20.  «pril  872;  «ö^er  9h.  1779). 

3aiitb.  b.  btf4.  Oefdft.  -  9(bel*einifoii.  Staxl  b.  Or.  I.  »b.  2.  tufl.      34 

Digitized  by  VjOOQ IC 


530  786. 

Ätöftcr,  t)on  bcncn  mon  ipcig^);  iporau«  aber  letnciStüCgö  folgt, 
baß  feine  Sürforgc  für  Äirc^cn  unb  Ätöfter  in  bcr  ßttjif^cnjcit 
nad^gelaffen  t)atte. 

SBä^rcnb  im  SReic^c  bic  JRüftungcn  ju  einem  neuen  SclbAug 
betrieben  tt)urben  *),  t)ertor  bie  angefe^enfte  bi^c^öf üc^e  Äircfic  ©eutfcb* 
lanb^,  bic  öon  SDlainj^  i^r  ßaupt  burc^  ben  lob  be^  Srjbifc^ofa 
Sul.  Sluö  ber  SDBirffamfeit  ßnl'^,  namentlich  njä^renb  ber  legten 
3a^rc  feine«  ßcbenö,  ift  n^enig  befannt,  eine  feiner  ^o^en  SBürbe 
entfprec^enbe  ^eröorragenbe  JRoQe  l^at  er  bemnac^  njoj^I  nic^t  ge* 
fpielt,  n)a«  jufammen^ängen  mag  mit  ben  SBibermärtigfeiten  unb 
aKife^eCigf eiten ,  in  bie  er  früf)er  mit  Sturm  t)on  %vLVoa  unb  mit 
bem  pöpftlic^en  ©tu^te  gerat^en  mar,  beren  9ia^mirfungen  trofe 
@turm'd  Xobe  unb  tro|  ber  fc^lieglid^en  @rt^eilung  be«  $aQiumg 
an  fiul  bod^  (eic^t  aud^  nad^^er  noc|  fic^  fühlbar  gemai^t  ^aben 
lönnen^).  ©eitbem  er  780  baö  ^ßaflium  erhalten,  finben  fid^, 
außer  bei  Gelegenheit  be«  JRüdEtrittS  SKegingaub'S  t)on  SDSirxburg, 
nur  noc^  in  einjetnen  Urfunben  feine  ©puren.  SDSaö  feine  Sorre* 
fponbenj  betrifft,  fo  ift  bie  SRe^rja^t  feiner  Sriefe  öer^ältnißmäßig 
unmic^tigen  ®egenftänben  gemibmet,  überbieg  garniert  an  ?lngc* 
Prige  bcig  fränfifd^en  dttiä)^,  fonbern  an  angelfäc^fifc^e  jjürften 
unb  ©eiftlid^e  gerid^tct  3n  ber  fortgelegten  SSerbinbung  mit  feiner 
angelfäc^fifc|en  ^eimat  fuc^te  Sut  Iroft  für  bie  Änfei^tungen/ bie 
er  im  frönfifd^en  SReid^e  erfuhr  j  feinen  angelfäc^fifd^en  fianböleuten 
Hagt  er  feinen  fiummer  unb  feine  ©orgen;  beim  ©rjbifd^of  ©oena 
t)on  2)orf  fü^rt  er  bittere  Älage  über  bie  SBebrüdfung  ber  ifird^e, 
über  bie  SBiflfür  ber  dürften,  bie  i^r  nad^  ©utbünfen  neue  ©efefte 
aufjmingen;  Krperlic^e  SBefd^toerben  gefeQen  fic^  in  feiner  SBc* 
lümmerniß  unb  legen  i^m  ben  ®ebanfen  an  fein  ®nbe  nal^*). 
S)em  Slbt  ©ubberct  t)on  3arrom  unb  SBearmout^  in  Slort^umber» 
tanb*^),  einem  ©c^üter  beö  SBeba*),  f^reibt  er  t)on  ber  fjortbaucr 
feiner  förperü^en  Seiben  unb  mad^t  fid^  bertraut  mit  bem  ®e* 


2)te  bur(^  Äorl  ert^eüte  ©cflätigunfl  cmcr  ©d^oilung  |bcÄ  ©rafoi  ©arm  mA 
feinet  ®etna^|lin  gribermi  an  gufta,  bathrt  Sorjc^,  2.  @ept.,  9.  3nbiction,  xoddft 
a)ronfe,  Codex  @.  51  S'hr.  84,  inö  ^afft  786  fefct,  »äre,  ba  Staxl  m  t^  ate  Äaifer 
erfd^eint,  e^er  tnd  3a^r  801  m  verlegen;  fte  iß  aber  eine  gaif^una,  f.  ^icM  II, 
410  f.:  SDWlbIba(^er  «Rr.  367;  go«}  in  gorfdö.  jur  beutfc^en  ®ef(^.  XVin,  506. 

^)  fBai  iebo(^  oben  €$.  519  über  bie  ^erlei^ung  tnm  Srnmunität  unb  W>iS* 
tooXfl  cm  9ui@ba(^;  bie  @tiftongfttrlunbe  bed  ^idQ^umiS  Serben  tfl,  mie  f<&on  @.  527 
^.  6  berührt,  falfc^. 

2)  ©gl  unten. 

»)  »flL  oben  @.  201  f. 

*)  »gl.  oben  ©.  210,  Bonifetü  et  Lulli  epist.  i«r.  122,  Jaffö  m,  288: 
Qoia  moderni  prindpes  novos  mores  novasque  leges  secmidum  sua  desi- 
deria  condunt.  a)iefer  ©rief,  »eld^en  ffiiD  @.  41  Sfh.  51  mit  3aff6  in  bie  Mf^xt 
767—781  fefet,  fällt,  na(^  ^a^n,  «ontfoa  unb  2nl  ®,  300,  in  bie  Seit  swifd^cn 
773  unb  778. 

^)  $gt  über  benfelben  ßal^n  a.  a.  £).  @.  308  ff.:  bie  richtige  9lamendfonn 
fc^eint  Cuthbert  ober  Cutlwrht  (ebb.  @.  812  9^.  7;  313  9i.  3). 

«)  Bonifatü  et  Lulü  epiat.  9fe.  184,  o.  a.  D.  @.  300;  ^n  @.  311. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


d^ibtfc^f  M'd  8ecbmbttngen  mit  (Engtanb.  531 

banfcn  qu8  biedern  3;^räncnt^Qlc  ju  fc^cibcn^);  er  bittet  i^it  für 
feilt  @celenj^ei(  ^  beten  unb  ibm  jur  ©torfung  in  feinen  Seiben 
einige  ©d^riften  »eba'ö  ju  fc^iaen :  um  bie  Ueberfenbuna  anberer 
Schriften  JBeba'd  l^atte  er  ben  ffirjbifd^ol  ffiocna  erfuqit*!  unb 
toenigftcnä  ber  Snef,  toomit  ©ubberct  bie  Ueberfenbung  oer  gc*» 
toünjd^ten  ©iriften  an  Sul  begleitete,  ift  aufbetoa^rt^).  6ö  beftanben 
förmliche  ©ebetöerbrüberungen  jn^i^d^en  Sul  unb  ja^lreid^en  Oeift* 
iid^en  in  ©nglonb ;  ©ubberct  erinnert  Sul  an  ben  mit  i^m  ge- 
fd^Ioffcnen  SBunb*);  ber  SBifd^of  ffitone^eorb  t)on  SDSind^efter  fot 
t)on  fiul  ein  SJeraeid^nife  aller  ^riefter^  S)iafonen,  SKönc^e  unb 
iRonnen  feinet  @prenge(i^  erhalten  unb  baffelbe  atlen  ftlöftern 
unb  Äir^en  ^iner  eigenen  S)iö^efe  mitget^eilt,  mit  ber  SBeifung, 
für  jene  bie  aßeffe  ju  lefen  unb  ju  beten,  unb  er  fd^idt  an  fiul 
eine  fiifte  ber  ©eiftlic^en  Jeineö  Sprengel«,  bamit  Sul  aud^  feiner* 
feit«  bie  entfprec^enben  änorbnungen  treffen  fönne*).  ®8  tüar  bie 
(Srncuerung  einer  SSerbinbung,  toelc^c  bereit«  jtpifd^en  SBonifoj  unb 
früheren  SBifc^öfcn  üon  SBinc^efter  gef^loffen  tnar®).  ©elbft  Jcönige 
laffen  fic^  in  biefe  ®e6et«gcmeinfc^aft  einfd^liegen :  ber  Äönig  ffi^ne* 
»Ulf  uon  SBäeffej,  ber  gleic^faÖ«  fd^on  mit  Sonifui  einen  fold^en 
©unb  ju  gegenfeitiger  ^ürbitte  gefc^loffen  ^at,  erneuert  i^n  mit 
fiul  'h  ber  König  Äearbmulf  t)on  Jlent  unb  ber  SSifd^of  Äearbulf 
Don  Sfo^eftcr  bitten  i^n,  im  ®cbct  i^rer  unb  ber  S^rigen  )u  ge= 
beulen,  ©tirbt  einer  Don  beiben  Steilen,  fo  foQ  ber  Ueberlebenbe 
SReffen  unb  2llmofen  für  fein  Seelenheil  Dcranftalten  ^). 

©0  fe^r  nun  aber  an  biefem  regen  Serfe^r  fiul'«  mit  feinen  fianb«* 
leuten  DieDeid^t  äRigbe^agen  unb  bittere  ©timmung  -i^ren  Slnt^eil 
gehabt  ^aben  mag,  fo  liegt  barin  boc^  feine  auffaHenbe  Srfc^einung, 
n)ie  fd^on  ber  SSorgang  be«  SBonifaj  jeigt.    Slugerbem  gibt  e«  auc^ 

1)  Bonifatii  et  LuUi  epist.  ^.  123,  @.  289:  Cogor  enim  continua 
corpons  effritudioe  de  hac  luce  fii^tiva  et  valle  lacrimarum,  pio  et 
districto  iuaici  rationem  redditurus,  migrare.  Idcirco  sabpliciter  obsecro, 
ut  pro  animae  meae  salute  enixius  Dominum  depreceris.  fiud)  bicfer  ©rief, 
beffcn  C^t^it  2)ünjelmann,  gorf(^.  jur  beutf(^cn  ©ef*.  XIII,  26,  rnib  «Bin,  @.  41 
9h.  52,  befhretten,  gebort  nad)  5a^,  @.  809,  bem  geitraum  Don  773  fn»  778  an. 

«)  Bonifatii  et  Lulli  epißt  iRr.  122  @.  288. 

>)  Bonifatii  et  Lulli  epist  i)te.  124,  @.  290 ;  Dgl  bie  ©teile  in  ber  folgen« 
ben  9h)te;  übrigen«  au<^  epist.  9hr.  134,  @.  301—302;  ^^n  a.  a.D.  @.  309 
m  310. 

*)  Bonifatii  et  LuUi  epist  9h:.  124  1.  c:  In8ui>er  etiam  librnm,  quem 
clarissimus  ecclesiae  Dei  magister  Baeda  de  aedificio  templi  conposuit,  ad 
consolationem  tuae  peregrinadoni  mittere  cnravi^  tuam  naternitatem  hu- 
militer  obsecrans,  ut  olim  condicte  inter  nos  amicitiae  foedera  usque  ad 
finem  firmum  custodire  digneris  ... 

^)  Bonifatii  et  Lulli  epbt  9hr.  110  (c.  755—756),  JaflF6  III,  270;  ^n 
^   259 260. 

«)  Bonifatii  et  Lulli  epist.  9h.  110,  e.  269. 

■')  Bonifatii  et  Lulli  epist.  9hf.  138,  @.  306— 307;  2a|)|)enberfl,  ®ef(^.  Don 
(Engtanb  I,  265. 

8)  Bonifatii  et  Lulli  epist  9h:.  120,  6. 285—287.  3öff6  «n«b  ©iD,  @.  40 
9hc.  43,  feften  btefen  ©rief  in  bie  3eit  oon  760  bt«  778;  Sappenberg,  (Befd).  öon 
(ßnglanb  I,  241  9?.  2  in  bie  3a^e  764—775;  ^a^n  a.  a.  D.  @.  316  ff.  entwÄer 
754—772  ober  775. 

34» 

Digitized  by  VjOOQ IC 


532  786. 

n^  albere  iBeifptel^  wn  bet  lebhaften  ä^erbtnbung,  loeld^e  angel^ 
fäclfifd^e  unb  irifc^e  ©ciftli^c  and)  no^  lange  m^  i^r^r  lieber* 
f\ebe(una  oufiS  f^eftlattb  mit  ben  Sitten  unb  Ktöftern  if)%tx  ^timt 
unterhielten^).  (Sd  n^ar  eine  SBerbtnbung,  bie  betben  ^^etleagu 
Statten  Um.  Sifc^of  C^ne^earb  fpric^t  eö  einmal  gerabeju  and, 
ni^t  nur  in  ber  ©t^^nbung  geiftiaen  Xrpfted  bur($  @ebet  unb 
SR^ffen  fotle  tl^re  ©emeinfc^aft  befte^en,  fonbern  oud^  in  ber  SRit» 
t^j^iluna  uon  ©e^enflänben  jur  äefriebiguna  i^rer  meltlid^en  ^* 
börfniffc.  ffir  bittet  Sul  i^m  audj  in  foldjen  S)injjen  be^ülfli^ 
ju  fein,  i^m  unbefannte  ^üci^er  geiftlic^en  unb  meltltd^en  Sn^altS 
ju  fc^iden,  worunter  er  befonber^  mebicinifd^e  @(|riften  bcrt)or^ebt, 
unb  erbietet  fi^  ju  ®egenbienftcn  *).  Unb  ein  ^rei^b^ter  feigber^^) 
erfu(^  i^n  um  äRitt^eilun^en  Aber  bie  SSefel^rung  ber  ©ac^fen, 
böin  t)ie(e  Stngelfac^fen  feien  bereit  berfelben  i^rc  Kräfte  ju 
ttMbmen*). 

^0^  bei  aQer  feiner  Hinneigung  }U  ber  alten  ^eimat  finbet 
^  feine  @^ur  bat)on ,  bag  SJul  in  ber  Seitung  bei5  i^m  aitter* 
trauten  ©prenoetö  ttxoai  terfäumte.  3ft  aud^  t)on  feiner  X^ätig« 
feit  in  biefer  Stiftung  fo  gut  n^ie  ni^ti^  befannt,  fo  genügt  bo$ 
bad  n)enige  um  ju  j^igen,  oag  er  in  ber  S)ur^fü&rung  ber  fano^ 
nifd^en  Orbnung  feine  3laä)\\^t  fannte  unb  ba|  er  unter  ber 
^o^en  ©eiftlid^feit  bcd  SReic^c^  SSertrauen  gcno§.  fSxd  jur  Ser* 
Muüung  bed  93ann§  gin^  er,  ald  er  bei  ber  ^erfteUung  ftrenger 
öucgt  unb  Drbnung  in  fetner  I)iöjefe  auf  ©iberftanb  ftief*);  aud^ 

I,  98  ff. 

«)  Bonüatii  et  Lulli  epist  Ute.  110,  @.  269—270:  Et  hoc  profitemur, 

2ciod  omnia  quae,  tua  sanctitate  suggerente,  mandata  sunt,  Btudioeiasime 
>omiiio  favente  conplere  satagimos,  non  tantam  in  spiritali  orationnm  so- 
latio  ezhibendo  et  missarum  Bollenmitate  celebranda  pro  vobiß  et  pro  illis, 
qui  in  vestris  regionibus  in  Christi  confeBsione  obeunt;  sed  etiam,  si  qua 
saecularis  substantiae  solatia  veetris  usibus  profutora  in  bis  regionibus  aoi- 
pisei  poterimus,  veetrae  participationi  parata  erunt.  £t  hoc  petimos,  si 
qua.  apud  vos  solamina  nobis  necessaria  vel  imiota  spiritalis  (jmdem  seien- 
üae  sive  in  libris  antiqois,  qui  a  nobis  non  nabentur,  sive  in  aliis  eccle- 
siasticis  administrationibus,  ut  nobis  Ubenter  participare  non  negetis.  Nee 
non  et,  si  quos  saecularis  scientiae  libros  nobis  i^otos  adepturi  sitis  — 
ut  sunt  de  medicinalibus,  quorum  copia  est  ali^ua  apud  nos ,  sed  tanien 
sigmenta  (pigmenta?  Jaff^j  ultramarina,  quae  in  eis  scripta  conperimus, 
ignota  nobis 'sunt  et  difficilia  ad  adipiscendum  —  vel  si  qua  in  aliis  qui- 
buslibet  negotiis  vel  speciebus  nobis  necessariis  providetis,  communicare 
dignemini  .  .  . 

8)  »gl.  $Ntü^n,  ©.  318— B22. 

*)  Bonifatii  et  Lulli  epist.  Sflx.  136,  ®.  304:  De  oetero  autem  si  in 
regione  gentis  nostrae,  id  est  Saxanorum,  aliqua  ianua  divinae  miseri- 
cordiae  apcrta  sit,  remandare  nobis  id  ipsum  curate.  Quam  multi  cum 
Dei  adiutorio  in  eorum  auxilium  festinare  cupiunt. 

')  3n  ber  ©a*e  ber  ^Mb^tet  SBiaefrit^  unb  (Jnraeb,  Epistolae  @.  279  bi« 
280  9h.  114;  togl.  ßa^n,  @.  270—272.  2)ie«  ©d^reiben  ip  iii(^t  an  einen  ^fl 
(wie  3aff6  1.  c.  @.  279  ^.  1  mib  »Icttberg  I,  577  meinen),  fonbem  »aW*«nl4 
an  eine  ©pnobe  aeriAtet;  ögl  Delfiner,  @.  228  9^.  6.  228;  Söitt  @.  37  9hr.  21; 
©opfert  ©.  23.  24  9i.  6.  ®Ä  nimmt  «ejug  auf  «efümmungen  ber  ©^nobe  xm 
»enieuil  öom  3.  755  (Capp.  I,  34—35  c.  8.  9). 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Uebertrctuna  bct  ftloftctrcacl  ftroft  er  mit  (JEcommunicotion  *) ; 
Dom  Sifd^of  äRegtngoj  loonxBitjibutfl  ftnb  meiere  iBriefe  er^ltett, 
tooritt  er  fic^  DertraueniSt^otl  an  Sul  totnhtt^).  8h)r  atlem  ober 
(dg  fettt  Alofter  ^eriSfetb  t^m  am  ^erjen,  unb  ^atte  ouc^  bic  9bi(^« 
barfd^aft  t)Ott  %\xit>a  baiS  SSSac^iSt^um  beffelben  anfangs  beeinträd^ttgt, 
{0  tougte  Sul  bod^  \Aon  mdi  furjer  S^it  ben  S93o^(t^fitig!eitö{tnn 
bed  AöntgS  tt)ie  b^  Privatleute  ju  @unfien  feiner  Stiftung  ansu* 
regen,  burd^  bte  Uebergabe  bed  filofterS  an  ben  Aönfg  uno  burc^ 
bie  Uebertragung  ber  Wetiquien  bed  f).  SBigbert  nac^  ^erdfelb  «m 
780«).  aBcttige  «löfter  finb  feit  einigen  Sauren  Dont  ftöniae  fo 
reid^  mit  6(^ntungen  bebac^t  n^ie  i^eriSfelb;  ein  (Sfiterberseii^nil, 
tpeld&eS  feinen  SBeft|ftanb  im  ©njelnen  angtbt,  ettocdft  bie  fjMßt 
SReinung  t)on  feinem  8lei(^t^um.  Sanad^  betragt  bie  @umme  ber 
Seft^ungen,  meiere  ber  ftönig  felber  bem  ftlofter  bid  ju  bem  Qt^* 
pmtt  fmenfte,  too  Sul  cd  i^m  übergab  (775),  nid^t  tocniger  afö 
420  $ufen  unb  290  äRanft,  bie  @d^enfungen  uon  ^ribatleuten 
bis  jn  biefem  Slugenblid  414  $ufen  unb  343  SRanft,  unb  baju 
foUen  bann,  feitbem  bad  jtlofter  ein  f öniglic^ed  gen^orben  n^ar,  man 
fie^t  nid&t  red^t  ob  bid  jum  3;obe  Sul'8  ober  big  ju  ber  3^*  ber 
Sufjei^nung  bed  @flterbeftanbed ,  @d^enfungen  im  ^Betrage  t)on 
205  $ufen  unb  113  aWanjl  aefommen  fein,  bie  ßa^l  ber  SRöm^, 
atö  bad  83er5eic^nig  abgefc^loffen  n)arb,   150  betragen  ^aben^). 

^)  €k&T({btnan  He  «ebtiffiit  ^uit^  (CXtvit^?)  Epistolae  ^.  292  f.  9hr.  126: 
tJflL  ^.  e.  827-J*28.  842;  DtWtux,  ®.  281-23^ 

>)  Bonifatii  et  Lulli  epist  9lx,  132  e.  298  f.,  über  (Sbefc^Kibtmaen  mlb 
föt^en>er^at^una;  9tc.  128  @.  294  f.  über  bie  Oefhlfaina  einer  neuen  «ebtiffbt 
in  SDi^attenceOe  na(b  bem  m  emxirtenben  2:obe  feiner  @4^me|ier,  Dgl.  9lettberg,  n, 
832,  nnb  oben  e.  514  9^.. 8;  »hc.  135  e.  302-803  über  ben  Eintritt  eine»  ©»- 
toanbten  Don  9Regingo|  in  ben  geifUi<!ben  €tonb;  DgL  ^a^,  @.  819—820.  322. 
334-385;  Det«ner,  e.  312—313. 

2ul  unb  SRegingo)  oeronfogten  aud^  ben  ^m^tt  $re8b^ter  fBiflibolb  jur  9(b« 
faffung  feiner  8iogra))^  be«  ^.  Oonifaa  (Jaff6  III,  429.  481). 

^)  a)arüber  »wl.  oben  @.  219  f.  848  f. 

^)  2)ai  ^n^nil  fft^  bie  tüiffc^rift:  Breviariam  b.  Lulli  nnb  fl^  bd 
f&tnd,  Hb,  6.  15  ff.  9hr.  12  (berichtigte  unb  mit  (frnärung  ber  Ortsnamen  Mt* 
febene  Sudgabe  t>on  2anbau  in  Reitf(br.  fttr  ^eff.  (Sefd^.  unb  Sanbeltnnbe  X,  184  ff.); 

Sil.  $a^n  a.  a.  O.  @.  284—291 ;  Sßill  @.  44  9h:.  78,  too  »eitere  ^tteratur  ange* 
brt  ift  ^Oenn^  i|!  baffelbe  au<&  in  Lambert*»  Vita  Lulli,  c  16.  19;  bgt  ßoCber» 
€ager,  i»eue«  ?lr<*io  IX.  292  91.  3:  SS.  XV,  138  91,  6;  145  9J.  1;  146  9J.  8. 
2)te  erbattene  9(bf(bnft  ifl  an«  bem  12.  ^a^unbert. 

i>\t  ^c^ei^nung  StaxVi  att  Imperator  ergibt  fttr  bie  Sufuicbnung  bie  S^ 
na4  800 :  fonfl  aber  bleibt  ^fi(btli((  ber  (fntfl^ung  beiS  G^riftfmd«  manc^  un« 

Stmi|.  (Sana  beutltd^  »erben  bte  @<ben!ungen  bor  ber  burcb  Sul  vorgenommenen 
(bergabe  ÜB  iHoflenS  an  Stati  unterf(!^ieben  oon  ben  €kbenfungen,  toüäft  bad 
iHofier  nad^  erbieft,  mie  au4  Vknd,  U  1,  €$.  297  9).  m,  unter  3urttana^me  feiner 
^nerfl,  IIb,  6.  15  91.,  geOi^men  tnftd^  fl(^  richtig  üerbeffert;  ^gegen  fie^t 
man  nid^  red^t.  ob  bal  ea|eubn$  ber  f|>Steren  ec^entungen  bie  Reit  oon  jener  Ucber« 
gäbe  an  itarl  W  auf  Suf  9  Zob  ober  »eiter  bis  ^nm  Sbf(bIuB  m  8reoiariumiS  im 
Üuge  ^;  jened  oermul^  ffienct ,  II 1,  @.  297  91.  m,  fomie  ffiifl  a.  a.  D.,  unb 
bie  Shiffdbrift  breviarium  b.  Lulli  f|m(bt  bafttr.  wenn  fit  andf  lein  ooOatftiaer  8e« 
»ei«  iP;  bicfe«  Wettberg,  I.  604,  inbem  er  meint,  ba«  Cenei^niß  fei  bei  ba 
Uebergabe  an  jtarl  angefegt,  bamt  M  su  Snfang  bed  9.  Sa^rbunberti  fortgeftt^ 

Digitized  by  LjOOQ IC 


534  786. 

§ut)er(ä{fia  finb  jebod^  btefe  Eingaben  nic^t,  n)et(  bad  Slücr  bc^ 
cräci^niffc«  jtüctfcl^aft  tft;  bag  c^  crft  nac^  800  fäUt,  äciflt  Jc^on 
SiaxV^  SBejetd^nung  atö  Reifer;  aber  auc^  ob  ed  im  ^nfati^  bei^ 
9.  So^r^unbcrt^  aufßcjcic^nct  ift,  fann  too^l  nid^t  mit  öoQer  ©id^er* 
^cit  gefagt  toerbcit  *).  Äuc^  ftimmt  bic  Angabe  ber  ©efammtfummc 
auf  1050  ^ufen  unb  795  äWanft  nid^t  einmal  ju  ber  Summe  ber 
einjetnen  aufgejä^lten  SBefi^ungen^  toe(4e  anhtv^  Qa^kn  ergeben*). 
®ine  Seaenbe  au^  ber  jiüeiten  ^älftc  beiJ  9.  3a^r^unbertd 
fd^reibt  bem  fiul  aud^  bie  ©rünbung  bei^  ßlofterd  S9(eibenftabt  im 
Xaunud,  im  ©prengel  t)on  äRatnj,  }u,  loo^in  er  bie  {Reliquien  be^ 
6.  ^errutiud,  bie  bidl)er  in  Safte!  geruht,  übertragen  unb  baburc^ 
fieute  JU  flöfterlicftem  fieben  ^erbeigejogen  babe®).  SBeftätigt  ttjirb 
bied  burc^  eine  Snfc^rift  bed  ^rabanud  mantn^  auf  bem'  ®rabe 
bei8  iJerrutiuö*).  ©enauereö  über  bie  geit  ber  Stiftung  ift  nic^t 
JU  ermitteln*).  3m  Sa^r  812  fofl  bann  bie  ftird§e  t)on  Sul'« 
gladfif olger  JRid^uIf  getoei^t  fein*). 

3n  fieräfelb  befc^Io§  Sul  feinen  %ob  ju  ertoarten,  beffen  als* 
balbigen  Eintritt  er  prop^etifd^  al)nte.    3n  ber  fiebendbefcQreibung 


Hcbnlic^er  anfi<^t  tfl  ßa^n  (e.  285—286),  »eichet  aloubt,  bog  bai  ^reütar  m  feiner 
je^gen  d^eflalt  im  Knfonge  bed  9.  3a^^bert0,  am  mdi  nid^t  fpdter,  entfionben^ 
ein  ältere«,  nod?  gn  M'«  3eit  (toiefleidjt  775)  angefertigte«  »hgiper  '    '    '  *  * 


ein  ältere«,  no4  gn  Sul'«  3ett  (bieKetd^t  775)  angefertigte«  Shgißer  barin  benubt  fei 
Santbert  nimmt  an,  bap  ba«  itlofler  f^on  bei  ber  Uebergabe  an  j^arl  150  9non(^ 
gaSblt  ^abe,  mib  f(^t  ammiebmen,  bag  ba«  Snbentar  bamal«  fd^on  iwr^ben 
war  (V.  Lulli  c.  19,  1.  c  @.  146,  ögL  SS.  V,  189;  6a^,  @.  279  9»^.  1;  286 
9^.  4).  Ueber  dnen  auffadenben  9u«bru(f  t)gL  9[u«felb,  Lambert  bon  $er«felb  nnb 
ber  Se^mflreit  @.  27  9»^.  ». 

1)  ^al^n  a.  a.  D.  bäU  biefe  3»eifd  allerbing«  für  mtbegrttitbet  CBemf,  n 
1,  297  9c.  m,  erörtert  Unterfcbeibmig  bon  ^ufen  mib  ^axt\ta,  toie  fie  in  bem  iBer* 
5ei<^m6  ftjt  finbet;  bgl  $al)n  @.  287  Sfl.  1. 

2)  95gt  bie  !6ere(^mmaen  bei  $a^n,  e.  288—291. 

')  SRegenbart  bon  %mi>a  in  bem  Sermo  de  b.  Ferracio,  SS.  XV,  150. 
*)  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  IL  225  iRr.  70: 

MartTrifi  ereo  sacri  audam  huc  transtulit  OBsa 
Ferrutii  Lullus  praesul  et  urbis  honor. 
^iena^  bcaei^net  (fi^apfert,  Snait«  e.  48—49,  jene  iRac^ri^t  mo^l  ni(i|^t  mit  92e<(t 
al«  wenig  gefiebert;  tial  ^a^n  a.  a.  O.  @.  331  9i.  2.  —  Änber«  Poet  Lat  I, 
431  9h:.  II,  2,  v.  6  ff.,  wo  e«  ^eigt: 

Eugenius,  Bemgjer  conderunt  ogsa  8ei)ulchro, 
Post  levita  humiliB  Ricolfus  condidit  ista, 
Quam  cemis,  lector,  sigDans  et  carmine  tombam. 
oal.  ib.  II,  694  über  bic  «bweid^ungen  bei  galf,  gorf(^ungen  jmr  bentf(^  ®ef(b. 
XXU,  435. 

^)  MabilloD,  Annales,  II,  242,  unb  bie  $erau«geber  ber  Gallia  christiana 
V,  579  beuten  o^e  «ewei«  an  777;  ffiiU  @.  40  9hr.  45:  c.  778;  be«a(.  ©opfert 
e.  48:  ec^Iiep^afe,  (S^ef(^.  oon  9{affau  I,  112;  bat  jebo^  ^a^n  a.  a.  D. 

^)  9$gL  Serarii  Remm  Moguntinensium  libri  qninque,  in  Joannis  rerom 
Moguntiacarum  vol.  I,  @.  381;  ffiifl  @.  48  f.  9h.  19.  JWe  oben  9J.  4  ange- 
führten 8erfe  (Poet  Car.  I,  431)  fönnen  fi<^  nic^t  hierauf  bejiel^n,  ba  91.  bort 
nod^  at«  levita  (2)ia(on)  bejeid^net  wirb;  ügt  unten  @.  538.  2)agegen  ^gt  e« 
in  ^raban'«  Snfc^rift,  Poet  Car.  I,  225,  v.  3  ff.  weiter: 

Ricnlfus  poBt  haec,  Haistulfus  praesul  et  ipse 
Ampliücant  aulam,  aedificant  tumulum  etc. 
bgL  mdf  Sermo  de  s.  Ferrucio,  SS.  XV,  1.  c. ;  ^WtpfyiU  a.  a.  O.  @.  118  f. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Zot  M  iOtf^ofiS  mua  rnib  bed  (Sralnf^ofd  M,  535 

SuVs  Don  fiambctt*)  lotrb  crsä^It,  er  l^abc  feinen  ©uffragan  bcn 
SBij[d^f  SSSttta  (^Ibuinud)  t)on  Suraburg,  einen  {(ngelfodgfen  n)te 
er  felbft,  jn  fid^  fontnten  laffen  unb  t^m  oufgetraocn  nod^  bie 
SWeffe  iu  lefen  nnb  fid^  bann  i^m  Jelbft  öorouS  md)  ^eröfelb,  too*» 
6tn  er  notbpenbtg  fd^Ieunig  reifen  ntüffe,  ju  begeben  unb  bort  aded 
für  feinen  ©ntpfanfl  t)orjubereiten.  833itta,  ber  biefcn  Slntoeifungen 
jofort  entfpradö,  celeBnrte  bie  SKeffe  r\od)  gonj  gefunb;  in  bent 
Slugenblicf  jeboA,  ba  er  bamit  ju  fenbe  toax,  parb  er  eineig  plöfe» 
liefen  Xobed.  Sul  lieg  feine  Seid^e  junäc^ft  »i  @d^iff  bid  ^öd^ft 
am  aWain  bringen,  tjon  too  fie  bann  auf  bem  Sanbtoege  na^  ßerg* 
felb  toeitcr  beförbcrt  unb  ^ier  bciaefefet  njurbe^).    Stuc^  ßul  felbft 


trat  feiner  Stbftd^t  aentäg  ben  SBcfl  nacfi  §eri8fetb  an,  erfranfte 
aber  bort  gleich  felbft  junt  lobe  unb  ftarb  int  32.  Safere  nod^ 
feiner  SDBei^c.  am  16.  Oftober.  ®er  minbeftcnS  t^citoeife  legenben^ 
^afte  (S^araKer  biefer  (Jrjä^Iung  ift  unt)eriEennbar,  inbeffen  berufen 


^)  c  21,  SS.  XV,  146—147:  Sentiebat  iam  per  spiritum  instare  diem 
dormitioiiis  saae.  Rem  tamen  silentio  premeodam  censoit,  tum  ne  tarn  e 
yicino  imminens  mortis  articnlus  necessariis  suis  merorem  iniceret  .  .  . 
tum  ut  ea  quae  de  fünere  suo  apud  se  disposuerat  rectius  ac  maturius 
curarentur.  Habebat  secum  eximiae,  ut  creditur,  sanctitatis  yirum  nomine 
Albuinum,  episcopalis  officii  negocia  post  episcopum  obire  solitum,  quem 
appellatione  vulgata  corepiscopum  vocant,  eoque  in  divinis  rebus  et  pri- 
vatim et  puplice  adiutore  ac  sufira^aneo  utebatur.  Huic  ad  se  accersito: 
'Causam*,  inquit,  'incidi,  ^uae  ad  Herveldense  monasterium  profectionem 
maturare  me  exigat  Tm  sit  officii,  celebratis  prius  missarum  solemniis, 
me  protinus  insecuturum  antecedere  et  quae  mihi  meeumque  venientibus 
sint  receptui  providere'  lUe  morarum  impaciens  iussa  ocius  capessit  et 
que  proficiscentibus  usui  forent  disponit,  missam  celebrat,  quid  tali  com- 
mento  strueretur,  penitus  ignorans.  Cumque  incolumi  adhuc,  ut  a  medi- 
eis  dici  solet,  temperie  tocius  corporis  sacrämentis  dominicis  participasset, 
repente  spiritum  exbalavit.  Et  ne  quis  fortuitum  id  fore  suspicaretur, 
mumm  in  modum  eodem  momento  et  yitam  finivit  et  missam.  Archiepi- 
scopus  tantae  rei  miracnlo  nibil  permotus,  sed  industrium  mortis  suae  pre- 
cursorem  pronissimo  favore  amplexatus,  navi  iussit  imponi  et  per  Rbenum 
amne  secundo  (?  DoL  ebb.  92.  8)  devectum,  in  loco  qui  dicitur  Hobstedi 
ezponi.  Ubi  cum  ad  funeris  of^cium  frequeus  de  toto  cpiscopatu  populus 
occurrisset,  magnifice  susceptus,  per  terram  in  Herveldense  monasterium 
est  translatus;  nee  ulla  funebrium  bonorum  ambitione  caruit,  si  ouis  honor 
tumuli,  si  quod  solamen  bumandi  est  transmissa  in  omnes  iide  (ndesV)  so- 
lida,  quod  magni  momenti  sint  apud  Deum  eins  merita.  At  beatus  LuUus 
eodem  quo  instituerat  ordine  in  monasterium  Herveldense  contendit  Ubi 
protinus  morbo  attactus,  cum  ordinationis  suae  annum  ageret  trigesimum 
secundum,  17.  kal.  Novemb.  bonestissima  morte  perfiinctus  naturae  con- 
cessit  .  .  .  ^imad)  abgefünt  bei  Surius,  Acta  SS.  V,  840  unb  in  ben  Acta 
SS.  Boll.  16.  Oct.  VII,  2,  ©.  1052,  wo  «Ibuin  ald  coepiscopus  Sut'«  bcjei^net 
imrb.  !S)te  unridbdge  ^ejei^nung  beffelben  a\i  corepiscopus  bei  Lambert  glaubt 
öolber-ijgger,  SS.  XV,  147  91.  1,  ouf  eine  migoerflänblidSie  «uÄlegung  bet  Vita 
Wigberü,  c.  24,  ibid.  @.  42—48,  aurfldftt^ren  ju  fönnen. 

^)  (imt  d^rabfd^nft  auf  Sitta  gibt  SBend,  II 1,  261  9^.  2;  bag  er  nid^t  in 
ßerdfelb,  fonbem  in  iOnrabnrg  begraben  fei,  bd^auptet  ein  Sn^Iaifd^ed  SD^art^roIog, 
bei  Send,  H  1,  262  Sfl.  a,  ber  aber  fd^on  e.  261  Sfl.  2  auiSfil$rt,  bag  bie  ^ebaup« 
trnig  xotcüflxa  tfl;  t>gL  aud^  9lettberg,  I,  599. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


536  786. 

i^rc  Scttbeftfanmungcn  auf  glaubwürbiacn  Slnaabcn*).  Äu  torbtt* 
\pxtAta  fd^cint  frctltcl,  bag  bcr  %oh  ffiitta'«  auf  bcn  ^.  Dftöbcr 
angcfcfet  toirb;  aDcin  bic  3^"9"iffc  b^fj^  Pw*>  flänäßc^  unsurrft^cnb 
unb  6ered^ttgen  und  nic^t  t)om  16.  Ottober  aU  Zobedtoa  SuPd 
abjugel^cn  *).  An  btcfcm  Xagc  toarb  fj)äter  aud^  in  bcr  SKainjcr 
Ätrc^c  fein  @cbäd^tniB  gefeiert"),  greilit^  flehen  felbft  über  ba8 
lobc^ia^r  bie  SWac^ri^tcn  auScinanber*);  boc^  finb  bie  Scugiitffe 
für  786  cntf (Rieben  übertoicgenb*),  unb  ei^  leibet  feinen  SrmfA, 
baß  Sul  in  biefcm  Saläre  geftorben  ift®).    ©ein  ftlofter  ^eröfcB) 

1)  m.  ©olba.(£gger,  i«cucÄ  «rd^  IX.  292  S?.  3;  SS.  XV,  147  iR.  4 
(Stne  32i&9nge  IlmtBieit  oeben  bem  M  au(9  Ann.  Lauriss.  min.,  ecL  CBd^ 
@.  412;  Ann.  Enhard.  Puld.  754,  SS.  I,  347;  Marian.  Scott  SS.  V,  547; 
Epitome,  SS.  XUI,  77;  Ann.  Disibodenberg.  755,  Böhmer,  Fontt  m,  174; 
t)g(.  ferner  bie  Seiles  archiepisc  Moguntin.,  SS.  XIIL  312.  313.  315,  mo  fr»* 
ft^  bie  3tffer  in  einigen  ^eraeid^nifTen  m  22  t^eif^rieben  iß.  —  2)enfe(ben  £bbeStag 
^at,  fogar  mit  Stagobe  ber  @tmtbe,  Marianus  Scottus.  SS.  V,  548:  Lnllus  arcbi- 
episcopus  Mogontinus  obiit  17.  Kai.  Nov.  hora  mei  secunda,  toa&  ni^t  too^ 
erbid^tct  fein  tonn;  ©iCt  o.  a.  D.  @.  44  %r.  82;  ßo^n  a.  a.  D.  @.  331  9J-  7. 
Solfd^  Kalendar.  necroL  Lauresham.,  Böhmer,  Fontt  III,  149:  XVm.  kal. 
Oct  (14.  September)  Lolli  archiepiscopL 

^)  Ueber  bie  Slngobe  bed  26.  Dftober  ald  Sobedtag  SQ^tta'd  bgl  Vandermoere 
unb  Yanhecke  in  ber  praefatio  )u  ber  Vita  maior  beS  2ul,  Act  SS.  BoU.  L 
c  @.  1080.  a}Ht  9tüdft($t  baranf  mollen  Le  €k)inte  VI,  352;  Mabiilon,  Annales, 
n,  285,  u.  0.  ben  £obedtag  SuPd  17.  Kai  Novemb.  t)erönbem  in  Kai.  Not., 
i^n  flatt  am  16.  Dttober  am  1.  9boi0tmhtt  anfetoi;  bod^  bat  f(^on  Mabiilon  felbp. 
Acta  SS.  saec.  III,  2,  @.  398;  bann  SkndC,  II 1,  260  vl-y  fid)  bageaen  erflfict; 
ebenfo  jule^t  nix^  Vandermoere  unb  Vanhecke,  bie  mit  mift  ^ertwi^p^en,  baB 
nidftt  btod  bie  9(ngaben  über  SQSitta'i^  £obe0tag  einer  f^  fp&ten  3eit  anae^oten, 
fonbem  bag  aüä)  baDon  abgefel^  bei  ber  Snfe^ung  oon  mtta'»  ©eb&d^tnigfeiet  m 
Srrt^um  meit  e^er  benfbar  nmr  M  in  betreff  oon  2uVii  SobdStag. 

^)  SBenigflenö  bis  aegen  (fnbe  bed  15. 3abr^unbertd,  bann  am  folgenben  Soge 
(17.  Dftober);  ogL  Vandermoere  unb  Vanhecke,  1.  c:  f$alt  in  Sorfä.  lur  beut« 
]ö^  OJef«.  XXLl  434;  ^n  @.  331  iR.  7. 

*)  785  ^at  bie  ISMener  Driginal^anbfd^rift  ber  Annales  Fuld.  ant,  DoL  ^idä, 
gorfdj.  jur  beutf^en  ®ef(^.  IV,  458—459;  ba«  3a^  787  bie  Ann.  Diaaboden- 
bergens.,  Böhmer,  Fontt  III,  174. 

^)  786  nennen  bie  Annales  Lauresham.  (cod.  Lauresham.  unb  Fragm. 
ChesnA  SS.  I,  33,  DgL  anäf  Chron.  Moiss.  cod.  Moiss.,  SS.  I,  298;  ferner 
Ann.  Maxim.  SS.  XIU,  21;  Ann.  Fuld.  ant,  codd.  Gasselan,  unb  Monac 
SS.  m,  117*;  Annales  Enhard.  Fuld.,  SS.  I,  350;  bie  $er»feO)er  3a^rbö*cr 
^erm.  Soroia  ^.  87);  Ann.  Wirzib.  (s.  Albani  Mog.),  SS.  II,  240:  beMeid^ 
^ermann  loon  Slei^enau,  SS.  V,  100,  unb  Marianus  Scottus  (808),  83.  V,  548 
^1.  Vandermoere  unb  Vanhecke  1.  c.  0.  1079);  Mariani  Scott!  epitome, 
SS.  XIII,  77;  Series  archiepp.  Moguntin.  (IX.),  ibid.  @.  315.  —  ^icmtt 
ßimmt  au4  fiberein,  baß  M'»  Sia^folger  9üd)ulf  im  aRSr)787  geioei^t  nnrb,  xklI 
unten  @.  538  9t  6.  2)ie  (Srma^nung  Sm'd  in  ber  ©tifümgSurfunbe  Don  ^3remen  788 
(aSfil^ttKu^cr  SR.  286)  miberlegt  ni^ts,  ba  bie  Urinnbe  falf(^  ifl,  t>gl.  unten,  unb 
Siettberg,  I,  578.  ~  ^a^n,  @.  331,  ifl  geneigt  ben  Sob  beiber  SDV&nner  mit  einer 
großen  ^terblidft!eit  m  $erbinbung  ju  bringen,  mel^e  in  Ann.  Lauresham.  (cod. 
Lauresh.  unb  Fragm.  Chesniii,  SS.  I,  33,  unmittelbar  oor  bem  Sobe  be0  (fe^- 
bif^ofd  2va  enoä^nt  mirb.  witc  jene  ©terbli^feit  foimte  na^  bem  B^^fammen« 
bange  nidbt  oor  ber  ^meiten  ^fte  bed  l^egember  eingetreten  fein;  Dgl.  au4  unten 
®.  552  m,  1. 

«)  Unri(!^g  geben  ba^er  Le  Cointe,  VI,  352;  MabiUon,  Annales,  II,  285; 
Se&ni),  Annales,  %  139,  u.  a.  al«  Sobedia^r  M'iS  787;  Oeldner,  6.  492  92.  8. 
unb  ööpfert,  @.  50  91.  1,  ba0  3(^r  785;  wogegen  fc^n  (Säffoxt  I,  715;  Pagi 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9li(^nlf  (&^(^f  oon  a^otiQ.  537 

ttQ^m  feine  @e6etne  auf^);  aU  bann  eine  neueAircfic  erbaut  toarb, 
tourben  biefelben  feierlid^  erhoben  unb  in  ber  leiteten  oeiaefe^t,  »obet 
fie  üermeintlic^  eine  tnunbert^ätifle  Äraft  beriefen,  im  Sa^r  852  ^) ; 
ba  j|ebo(|  biefe  ftirc^e  1037  nieberbrannte'X  würbe  eine  neue  ©ruft 
erbaut  unb  bie  Sfeliquien  Sul'd  nebft  benen  be^  l).  SBigbert  ba^in 
übertraflen,  im  3a^r  1040*).  «ber  auc^  ^ier  fc^einen  fie  fetne 
bleibenbe  9lu^eftätte  gefunben  gu  ^aben,  noc^  anbere  itirc^en 
rül^mten  fid^  fpäter  be8  85cfiftei^  einzelner  {Reliquien  beg  ^eiligen*). 
Der  SRad^folfler  SuPd  toarb  Sitd^ulf ,  ein  SWann,  über  oeffen 
Serflangen^eit  toenig  pd^ere«  befannt  ift,  ber  auc^  toä^renb  feiner 
langen  Amtsführung  öer^ältniBmfigig  feiten  ^erDortritt,  aber  bo4 
in  einer  9Q3ei{e,  bag  man  fie^t,  er  ftanb  bem  Jtönige  ))erf0nli(!9 
nä^cr  ate  fein  Sorgfinger  Sul®).  6«  »irb  fogar  erjfi^lt,  er  fei 
tjor^er  am  §ofe  ftarfi^  Don  grogem  I5influ§  unb  fein  vertrauter 
tRatbgeber  gettjefen ;  biefer  f)abt  \\)n,  einen  Saien,  au8  eigener  SKac^t- 
öoDfommenl^eit  feaft  eine«  Dom  ^Papji  §abrian  fc^on  774  i^m  üer* 
Helenen  $rit)ilegium«  5um  ffirjbifc^of  ernannt"^);  allein  ttjie  biefei^ 


ad  a.  786  9fa:.  11;  bamt  au4  SBetut,  II 1,  299  iR.  o;  9httberg,  I,  578;  Yander- 
moere  mib  Vanhecke  @.  1078  ff.,  fotme  fcmev  SBiU,  @.  44;  i^n,  S.  831 
iR.  7  (tvä^b  er  in  ber  tingcinehten  bmtf^en  )Biograpl^e  XIX,  688  iwif<!^t  785 
mib  786  f^tponh)  tt.  f.  tt>.  flä  fftr  786  eiitf(^ben. 

^)  (Eine  (Brobfdftnft  auf  xül,  ^au0g.  txm  ^büamUt,  Poet.  Lat  aev.  Caro- 
iin.  II,  649;  nad^  ber  ^bft^rift  tjerbeflcrt  gorfc^.  XXV,  177-178;  fto^n,  ebb. 
XXn,  428-424,  bennul^et  in  2ul  felbfl  ben  «erfaffcr.  —  Sobfprüc^c  auf  Sul  ent- 
halten Alcnin.  carm.  4.  v.  52—55,  Poet  Lat.  aev.  Car.  I,  222,  nnb  bie  an  i^n 
aedi^teten  iBerfe  Helbert^d  ((Soena'd),  Jafifö  III,  291 ;  au^  j5raban'iS  (Epita|)^  otf 
ben  «Tjbtfc^of  ßaifhilf  xm  SWaing,  Poet  Lat  II,  237  9Jr.  84,  v.  9—10.  — 
fBifl,  8orrebe  S.  XV,  oert^igt  i^n  gegen  bie  Eingriffe  mm  Sfberbtng!  Xt^xjjax 
{B.  111);  f.  femer  ^m,  @.  3^  ff. 

^)  Lambert  vita  LuUi,  c.  22,  SS.  XV,  147  f.:  genau  ba0  !^  852 
gd^  Lambert,  SS.  III,  47:  Tranalatio  sancti  Lolli  m  coena  Domim.  nnb 
Ann.  Altahens.  SS.  XX,  784,  nw  nm^  ^sugefe^t  wirb:  7.  kal.  AptiL 
^6.  flRSra);  t)gL  $.  Soren^,  Sa^rbttd^  oon  ^dfelb  B.  92.  2)er  ®ribibonnerdtag  852 
fiel  ober  üielmebr  auf  ben  7.  «pril;  V.  LuUi  1.  c,  @.  147,  fagt  ungenau,  H  fei 
60  3a]^  noäf  m  8eife^g  Wd  gefd^e^en:  Post  traditum  Bepulture  corpus  b. 
Iauu  sexagesimus  iam  fluzerat  annns:  t>gl.  ebb.  91.  7;  6aon,  ®.  833  9{.  1. 

»)  Lambert  SS.  III,  101. 

*)  Lambert.  SS.  V,  152. 

»)  a)aiüber  ögL  Vandermoere  unb  Vanhecke,  1.  c,  @.  1081  f.  —  Ättl, 
B.  45  9^r.  82,  berweifl  auf  ein  ®er)ei(!^tg  ber  in  ^i^felb  beflatteten  ^etfigen,  in 
tOtlAtm  ed  ^ßt:  S.  Lullus  requiescit  hie  corpore. 

•)  »jl.  über  i^n  SBBiH  a.  a.  D.,  »orrebe  @.  XVI— XVTI;  «idjulf  flantttite. 
»ie  ed  fdbemt,  aud  ber  Setterau.  Siarauf,  ba§  ber  Monacbns  Sangallensis,  bd 
»el(^em  bie  Oif^ofe  ttber]^au|)t  febr  fd^Ie^t  mearbmnten,  i^  I,  16—19,  Jaff4  IV, 
644  ff.,  Ott  bumm  unb  botbinütbig  fc^ift^ert,  ifl  nic^  m  g^en;  Dgt.  au4  SBottett« 
boi^  i>(K)^.  I,  5.  «uf(.  @.  227;  (gbat  lU,  216  n.  unten  Ob.  IL  ).  ^.  813.  — 
(föenfo  ift  91.  genHg  obne  »o^ren  (Brunb  bon  Oenebictu«  Seüito  unb  ^mhnar  mit 
ben  ^aif(^nngen  beS  er^eren  unb  beiS  ^eubO'Sfibor  in  ^nfontmen^g  g^oAt 

'')  Serarius,  Benun  Mogantinensiam  libri  qmnqne,  hd  Joannis,  I,  379, 
fogt  bon  Äi(^ulf:  Fult  in  Carolo  Magni  aola  vir.  praepotens  einsdernque 
consiliarias  Intimus,  uti  narrat  MS.;  bann  folgt  bte  Berufung  auf  bod  oon 

Sobrion  ertbeiUe  ^riütfeg,  »orüber  m  Dgl.  oben  6.  175,  iebo<!^  oermobrt  ftdft  Gera* 
1«  0.  a.  D.  felbft  bagegen,  bog  w^ulf  ott  £aie  snm  Sifd^of  ernannt  fei;  bgL 
an(^  mXL,  e.  XVI. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


538  786. 

Dorflcblic^c  ^ßriüilcfl  eine  ffirbic^tung  ift,  ebenfo  unjiücifel^aft  bte 

ganje  Stac^nc^t;  benn  toax  ed  au(|  bomatö  {ogar  Sie  Siegel,  ba| 
er  ^öntg  felbft  unmittelbar  bic  93i{c^öfe  ernannte ,  tDoDon  er  bei 
ber  Sffiieberbefegung  üoüenbd  eines  fo  tt)i(^tigen  SBidt^umS  feine 
VLnimfimt  gemacht  j^aben  tt)irb,  \o  ift  bo(|  ni$t  aniune^men,  bag 
er  jeine  SSSa^l  auf  einen  Saien  lenfte.  SSieÜeic^t  ift  ber  neue  @rj* 
bifc^of  bägegen  fein  anberer  atö  jener  SiafonuS  Sftic^ulf,  ben  Aarl 
im  Sa^r  781  mit  bem  obcrften  aftunbfc^enfen  unb  jttjei  päpftlic^en 
Stbgeorbneten  an  Za]\Ho  gefti^icft  ^atte,  um  biefen  an  feinen  bem 
Äönige  geleifteten  ®ib  ju  erinnern^).  %n&  ©riefen,  bie  Älfuin 
an  i^n  richtet,  ge^t  \)txt>ox,  bag  er  bem  ©ele^rtenfreife  ange^örte^ 
ber  in  Äarrs  Umgebung  fid&  gebilbet  l^atte,  unb  in  biefem  ben  Sla» 
men  ^^laüiuS  S)amötaS  ffil^rte^).  Stuc^  seigt  fic^  aüerbingd,  bag  9ti^ 
(i^ulf  fc^on  t)or  feiner  Ernennung  ium  ^ibifc^of  ein  SRitglieb  biefed 
ÄreifeS  toar®).  Äugerbem  entnimmt  man  aus  biefer  Gorrefponbens, 
bag  9iic^ulf  ben  5{önig  auf  einem  ber  legten  t^elbjflae  nac^  6a(^fen 
begleitet  ^atte*).  S)ann  fc^eint  Siic^ulf  atö  SDiiffuS  fungirt  ju 
^aben  ^).  @eine  fe^r  naiven  93eiie^ungen  gu  ällfuin  lofirben  fc^on 
barauf  (erliegen  laffen,  bag  er  auc§  bei  Äarl  felber  ttjo^t  ge» 
litten  toar. 

Die  833ei^e  be8  neuen  SBifc^ofS  Derjögertejic^  bis  in  ben  An* 
fang  beS  folgenbcn  Sa^reS,  fanb  erft  am  4.  m&xi  787  unb  jttjar 
m  grifelar  ftatt«).  S)aS  ©tift  grifelar  loa  im  ©^^rengel  beS  SBiS* 
t^umS  SBuraburg;  baß  {Ric^ulf  bort  bie  SSSei^e  na^m,  ^atte  toa^r* 
fd&einli^  feinen  bcfonberen  Orunb.  ©ci^on  frül^er  batte  griftlar, 
eine  ©tiftung  Don  S^onifaj,  ju  äRainj  in  einem  getoiffen  Sfbb&ngtg« 
feitSDer^ältniß  geftanben,  Sul  l^atte  782  bie  ^rc^e  oon  ^riftlar 


1)  Annales  Laur.  mai.  SS.  I,  162;  Ann.  EiDbardi,  SS.  I,  163;  DgL  tbm 
@.  d94f.  mtb  m6i  @.  534  9{.  4. 

*)  Alcuin.  epist.  4,  Jaffa  VI,  147  (Flavio  Damoetae  filio  kaiissimo). 
148;  9,  @.  153—154  (Flavio  Damoetae  viro  clariBsimo — dolcissime  Damoeta); 
12,  €^.  164  (Daomoete  piscatori  magno);  157,  6.  586  (Venerando  patri  et 
in  Cbiistri  membris  mi^ifico  Damoete  arebisaccnxioti  bomilb  magister  Albi- 
nns  Baiutem);  211,  @.  705  (Probatissimo  amico  Damoetae);  Alcuin.  carm. 
5,  v.S;  Theodulf.  carm.  27,  v.  58—59,  Poet  Lat  aev.  Carol.  I,  223. 
492;  öflL  unten  ©b.  U.  8-  3.  813. 

»)  Alcuin.  epist  4  fWt  in  bic  ^täffct  788—785  (öflt  bcfonber«  Jaff6  VT, 
148  92.  1);  and^  9h:.  9  weniafleniS  in  bte  3a^e  783—786;  t>%l  aaO)  Mabillon, 
Ann.  Ben.  U,  266,  melc^  med  ^reiben  fc^n  783  onfe^t  unb  bem  däSfcat  I, 
689,  fotflt 

*)  Alcuin.  epist.  4,  JaffS  VI,  148—149:  Sed  valde  solicitus  sum  de 
itinere  tuae  profectionis  in  bostera;  quia  plurima  solent  in  taiibus  evenire 
pericnla  rebus  etc.  —  Damoeta  Sazoniam  .  .  .  recessit  etc. ;  SBtll,  @.  XVI. 

^)  Alcuin.  epist.  9,  JaffSVI,  154:  £t  in  diversarum  audita  causarum 
iustitia  semper  resonet  in  ore  etc. 

^)  Ricnolfus  ordinatnr  in  episcopatum  Mogontiae  4.  Non.  Mart  in 
die  dominico  in  monasterio  beaü  Petri  quod  est  Frislar,  berichtet  SRorionuS 
@cottuÄ,  SS.  V,  548;  ößt.  ftu*  Ann.  Wirziburg.  (s.  Albani  MogJ,  SS.  EL, 
240;  Ann.  Disibodenb.,  Böhmer,  Fontt  III,  174;  SBifl,  @.  45  %.  3.  & 
laffen  {tA  gearünbete  Oebotlen  gegen  biefe  ^gabe  nid^t  er^K^en.  —  Cbron.  Suev. 
univ.  SS.  XIII,  63. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


!B(remigung  bdS  ^OiiBt^uinS  Suraburg  mit  Wlami.  53g 

flcrabcju  an  bcn  Äönig  öcrgcbcn,  bcr  fic  baffir  in  feinen  @c^u| 
aufnabm*);  anbrerfcitö  beftanben  jttJtfc^en  grillar  unb  SBuraburg 
na^e  Scäie^unflen  2).  ©^  fe^eint,  bag  8lie^ulf^  gntJAIufi  [\ä)  in 
gnftlar  toei^en  ju  laffen  äufommen^infl  mit  ber  abfielt  ba^  ©tift 
afö  SBepanbt^cil  ber  äWainjer  Diöjcfc  erjc^einen  ju  laffen,  baS 
SBiöt^um  SBuraburfl  aufju^cben.  Äurjc  gcit  nocfi^er  ift  biefe^  SBiÄ* 
t^um  mit  3Rain^  t)ereintgt,  unb  nic^td  fte^t  bcr  Slnnal^me  im  SBege, 
ba§  bie  SJereinißung  eben  in  biefer  Qtit,  mä)  SCBitto'g  Job,  erfolgte 
ober  bamald  boe§  ber  erftc  ©d^ritt  baju  gcfd^o^^).  SSon  einem 
SRoc^folflcr  SBitta'd  aU  93if^f  tjon  SBuraburg  verlautet  nic^t«. 
Sttjor  nennt  ein  grifelorfc^e^  SKart^rotoginm  einen  JBifc^of  SKcinflot, 
ber  an  ©teile  SEBitta^g  jum  SBife^of  flen)ei^t  unb  bem  bie  Scitung 
Don  3frifelar  übertragen  ttjorben  fei*);  allein  e^  ertoeift  fid^  in  allen 
feinen  Siae^ric^ten  ate  unjuüerläffig*^)  unb  grünbet  fie§  ttja^rfc^einlic^ 
auf  ein  blofeei^  3Wi6t)eriiänbni|®).  ©c^on  SBonifaj  ^attc  ben  SRe» 
gingoj  bcauftraat,  ba^  Scbcn  in  grifelar  ftreng  nac§  ber  {Regel  ju 
orbnen*'),  unb  oer  SBiograpb  bed  \).  SCBigbcrt  bejeugt,  baß  er  bieiJ 
getrau  |^at®).  Scbenfallg  f^cint  JRic^ulf,  inbem  er  fie§  in  grifelar 
jmm  SBifc^of  öon  SWainj  toei^en  liefe,  ben  crften  ©d^ritt  ju  ber 
SSereinigung  bcd  SSidt^umiS  93uraburg  mit  9Raini  getrau  ju  ^aben; 


1)  Utiufltc  bei  ©cnil  n  2,  10.  i«r.  7,  öfll  oben  e.  415. 

')  9(d  8ifdftof  wn  mittat  tmrb  inbeffen  Sllbuin  (SBitta)  nur  in  einem  irt" 
t^mli^en  Rnfabe  boS  cod.  £rfurt  ju  Lup.  Vita  Wiffberti,  c.  24  b^d^net. 
^m  2:erte  feibfl  ^eigt  eS:  Albuino  presuli  eiusdem  oppidi  (b.  ^.  Don  8urabnrg), 
SS.  XV,  42  iR.  5. 

s)  ^ebenfalls  mit  Unred^t  fe^t  C^art  I,  715  bie  (Sinberldbung  SBurabur^  in 
Wlcan^  Mon  bei  ^eb^eiten  2nV&  unb  Sitta'0  an. 

*)  Söd  SEknd,  11  1,  262  9{.  a:  Beato  tandem  Wicberto  confessore  .  .  . 
deposito  in  Christo,  Meingotus,  magisterii  in  monasterio  custos  et  adintor 
ac  eins  miraculomm  speculator  secretissinius,  in  ]ocnm  Albuwini  (fBitta'0) 
episcopi  in  ena  ecclesia  Burborch  hnmati  et  Magni  Caroli  consensn  Lulii- 
qua  praesulis  auctoritate  ordinatur  episcopus  coenobioque  htdusmodi  ma- 
gijstrali  in  Friddislar  praeficitur.  2)iefe  ^teuie  iß  juerfl  beroffentlt^t  bei  ^Sßxiq 
(md)t  «Sd^minde),  Dias.  bist,  de  antiquit  Fritislar.  (Marburg.  1715),  ®.  29: 
wie  e«  bort,  @.  42,  femer  ^eigt,  wirb  bafelbfl  jum  16.  SWärj  (17.  Kai.  Apr.) 
Meingotus  episcopus  loci  ipsius  ald  gefiorben  notirt;  ügl.  SRettberg,  I,  599;  ^loer« 
(ggger,  SS.  XV,  40  9?.  2;  ^a^n,  ©onifojunb  M,  @.  319  91.  7. 

^)  Sa(f4  if)  bie  9n(tabe,  2ül  babe  SD^eingot  no<^  M  92a(^fo(ger  Sitta'8  ae- 
wei^t;  fai)(^  bie  Angabe.  &itta  fei  in^uroburg  begraben;  falfd)  bie  weitere  Eingabe, 
bie  (Bebeine  be9  I7.  9Btgbert  feien  oon  Suraburg  gurfld  naäf  ^ri^Iar  gebraut,  bg(. 
oben  @.  843  f.;  ^tber.(5gger  1.  c. 

«)  »aL  ^potber.(£gger  1.  c.  3n  c.  5.  ber  Vita  Wigberti,  SS.  XV,  89—40, 
bdit  ed  namli^:  cum  Megingozo,  qui  postea  culmen  episcopale  (nSmltd^  in 
feirgburg,  ögl.  oben  @.  514)  subiit  —  mdi  ber  «nfHt  üon  Slettberg  I,  599, 
mtt  a^eingot  al«  ^bt  Don  gri^tor  ben  bif^ofli^en  2:itel  fortgeführt,  mnd,  II, 
262  f.,  betrac^et  ben  SDVeingot  afo  9la(^fo(ger  Sitta'iS  im  OüSt^um,  beffen  ©i^  nur 
t^on  äuraburg  m^  ^ri^Iar  t)erlegt  fei. 

^)  S.  bonifatii  et  Lulli  epist  64  (747  post  Aug.  13),  Jaffi§  IH,  183, 
tpo  er  Mengingotus  diaconus  \)t\^t 

®)  Vita  Wigberti  c.  5.   1.  c.   @.  39—40 :   Ibi  cum  Me^ngozo,   qui 

Sostea  culmen  episcopale  subiit,  diu  conversatus  est  et  laxam  antehac  et 
uidam  fratrum  conversationem  ad  normam  suae  yitae  coercuit,  wobei  alfo 
auä^  3Regingo3  mitwirkte. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


540  786- 

auf  einmal  gefc^a^  btefeI6e  fc^ioerltd^ ,  fte  tft  too^I  e^er  aQtnäp^ 
unb  @($rttt  für  Schritt  betDcrfftedtgt  ^).  S)ag  Suraburg  tt^t  mit 
aWaittj,  fonbern  mit  $abcrborn  öerbunbcn  tDorbcn  fei,  ate  bott 
ein  S3idt^um  geftiftet  loarb,  ift  eine  grunblofe  SSermut^ung '). 

3lu(^  bie  aSSürbe  eine^  Sbte^  t)on  $erdfe(b  xoox  burc^  Sufö 
lob  erlebigt.  3®or  toirb  nod^  bei  Sebjcitert  fiuF«,  in  einer  Ur* 
funbe  Dom  31.  «ujiuft  786,  ein  Äbt  Suno  genannt®),  unb  auf*' 
fallen  fönnte  e^  mc^t,  n)enn  fiul  einem  folcgen  ald  feinem  ©tclt» 
tjertreter  bie  Seitung  bcr  Abtei  übertragen  I)ätte;  n)ogegen  ei^  un* 
toa^rfc^einlid^  ift,  baß  er  felbft  bie  ÄbtSwürbe  gänjlic^  nieberlegtc*); 
aQem  aud^  ba«  erfte  ift  jtoeifetöobne  nic^t  ber  ^H  gewcfen.  3)ie 
Utlunbc,  burc^  welche  SBuno  für  oicfc  geit  allem  begeugt  ttjirb,  ift 
üerbäc^tig.  ßutreffenber  ift  bie  Angabe  etned  Stbt^fatalogi^  av& 
bem  11.  Sa^r^unbert,  ber  al§  Snra  SRat^f olger  Salt^art,  bann 
erft  öuno  nennt  *^).  aSalt^art'i^  lob  ift  in  ben  ^er^felber  Sal^r* 
bü^ern  ju  798  oerscic^net«);  er  lann  alfo  rec^t  wo^l  ate  ßufd 
Slcimfolger  betrad^tet  »erben,  ber  felber  bis  ju  feinem  lobe  bie  Äbfc^ 
toüroe  beibehalten  ^aben  mag"^).  JBuno  Knnen  toirttjenigftenö  feit 
820  ate  2lbt  oon  §er«felb  oerfotgen«);  er  ftarb  840»).  3tt)ifd&en 
SBalt^art  unb  SBuno  befte^t Jcbodj  eine  Sücfe;  Saltbart'«  näd^iler 
Sflae^f olger  mu§  ©rsbife^of  Stic^ulf  getoefcn  fein,  welcher  im  Sa^r 


^  ^u  tm  gan§en  ou^  9iettberg,  I,  599.  SBend  II  1,  268  ff.,  tod^er  bie 
(Sin^fel^ung  erfl  nai^  SDMtgofd  ^be,  afom  (Snbe  Don  ItorTi  "Sttcjtixxma  anfc^, 
min  biefeibe  barauiS  ofl&ven,  bog  baburd^  SKaitt}  ^abe  entfd^igt  tverbcn  foQen  w 
bie  tkilufle,  mdd^  6$  buni^  bie  (^rftnbung  ber  nenen  8i«tbftinev  in  €^4fen  nnb  beten 
9[u<fiattnng  mit  DormolS  maimifc!^  Ordneten  eninen  baue;  ein  ST^ottD,  boJ,  mtge« 
a^tet  bie  (Einrichtung  ber  fä^fffd^en  SidtbUmer  \^\xc  fällt,  ^i^f^on  787  toirtfam 
getuefen  fein  f<nin  unb  (uu^  init  ber  vinjie^nng  burc^  9{t(!|ulf  in  feinen  cipen 
3[al^en  fi4  bertragt. 

^)  ®o  u.  a.  6erarin8  a.  a.  D.  L  813;  Le  Cointe,  VI,  548;  n)ibetfegt  Don 
©cmt  II  L  269,  DgL  «ettberg,  H  442. 

»)  ©ä  ©end,  ni  2,  ©.  15  9hf.  15;  DgL  oben  @.  529  9^.  4. 

«)  2)0«  Dermut^en  Sknd,  II  1,  808  f.;  Slettberg  I,  605;  bo(^  ttnffen  be^ 
bafttr  nur  bie  in  ber  Dorigen  9h>te  enoäbute  Urfunbe  geltenb  ju  mad^en,  bie  ober 
a(8  DerbSd^tig  in  biefent  ^^alle  oud  bem  ^piel  bleiben  nrng. 

»)  3n  ber  ÄtofJergeft^c^te  Don  ^er^felb  Don  Lambert,  88.  V,  189,  n»  no^ 
£ttl  genannt  finb  Balthart  abbas,  Buno  abbas  etc. 

«)  8ei  Sambert,  Annales,  SS.  III,  40,  fomie  in  ben  Ann.  Altahens.  86. 
XX,  783;  DgL  <>erm.  eorenj,  3a^rbü*er  Don  ^erÄfelb  e.  87  Sfi.  10. 

'^)  wogegen  fiknd  ben  in  ber  Urfunbe  genannten  9uno  al9  9uno  I.  s^Dif^en 
Sul  unb  ^tt^art  einf^iebt  unb  9httberg,  I,  605  SSi.  66,  ebenfalls  2  lebte  mit  Spanien 
©uno  annimmt,  ben  erflen  m  iRa^fotger  Sul'd;  DgL  Mittel  II,  262. 

s)  9aL  bie  Urfunbe  Subwig'iS  beS  f$r.  Dom  8.  S^ai  820,  ffliNi^lbat^  9lr.  698; 
Lambert  881,  SS.  m,  44;  Ann.  Hildesheim.,  ed.  ma.%  (^annoDer  1878), 
@.  16:  gorenj  a.  o.  D.  @.  90. 

^)  Ann.  Altahens.  SS.  XX,  784:  Bon  abbas  obiit  Sambecfd  tb» 
mei(i^enbe  Angabe:  8M.  Bon  abbas  Herveldenbis  obiit,  cni  Bnmwait 
successit  (SS.  III,  47)  ifl  unridfttig,  tt>ie  ber  Umflanb  ertDeift,  bag  in  ben  ^IfvBikß 
legten  Subttng'd  beiS  2)entf(^  fttr  gerdfelb  Dom  31.  Dftober  848  (SKü^Omu!^ 
e.  526,  9h:.  1384.  1835)  bereit«  8nno*0  iRad^fotger  ernnmarb  etfil^,  DgL 
!2)ttmmter,  (Bef^i^te  bed  ofifrdnf.  SUd^e«  I.  2.  lujpi.  e.  248  9{.  1;  Corer«, 
e.  90  91.  6. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SUbte  t)on  ^felb  na(^  W$  Zot,  541 

802  urfuQblic^  ald  SJorftanb  Don  ßerSfelb  bejeugt  ift  unb  bted 
ttH)^  btd  ju  feinem  lobe  (813)  bliebt). 

3n  ber  Qtit  t)on  tt^enrn  mejr  atö  einem  Saläre  traten  fo  SRe^ 
gingoi,  SBittQ,  Sul,  bolb  qucq  äBtuibolb  ))on  Si^ftäbt  t)om  ©d^onplag 
ab,  Don  ben  @efä^rten  unb  unmittelbaren  perjönlic^en  ^c^ülertt  bed 
S9onifaj  n^o^I  bie  (e^ten.  9teue  SRänner,  ein  neued  @ef(^Iec^t  trat  an 
bie  @tetle;  neben  ben  Stnaelfac^fen,  bie  noc^  immer  i^ren  Stnflug  be^ 
bau^)tcn,  wie  benn  aud^  Älfuin  Dermöge  feiner  toiffenfd^aftlid^en  SKirt 
jamteit  jualeic^  in  firc^Iic^en  Slngelegen^eiten  eine  ^eruorragenbe 
Stolle  fpie^;  nehmen  auc^  Eingeborene  be«  fränfifc^en  fRcidji  in 
fltöfeerer  Äa^I  bie  »ifc^ofdftül^Ie  ein,  unb  für  ftarrs  ffinttoürfe  ift 
biefer  Umftanb  förberli4  S)ie  ffiinriAtung  einer  ^ierarcbifc^en  Drb* 
nunft,  ber  enflfte  Slufd^Iug  ber  frännfd^en  Äirc^e  an  »lom,  biefe 
beiben  $au|)taufgaben,  bie  SBonifaj  ftc^  geftedt,  n>aren  ein  SRenfcfien^ 
alter  nac^  feinem  Zobe  im  tt)efentlid^en  burc^gefü^  unb  gefiebert. 
VLbtt  fo  toie  tar(  bie  SSerbinbung  mit  9iom  t)erftanb,  ift  e^  jmeifel« 
baft,  ob  bie  Schule  beS  SSonifaj  noc^  tt)eiter  unbebingt  mit  i^m 
&anb  in  ipanb  gegangen  n)äre;  für  bie  oberfte  Seitung  auc^  ber 
firc^lit^en  JBer^ältniffe,  bie  er  in  Unfprud^  na^m,  für  bie  Untere 
orbnung  9iomd  unter  ben  ftönia  fonnte  er  bei  geborenen  SngeJ^« 
rigen  bed  eigenen  {Reic^d  unb  bei  ^emben,  bie  toie  Slfutn  nid^t 
aud  be^  SBonifaj  @c^ule  |eroorgegangen  n^aren,  beffere  Unter« 
ftügung  finben.  Unb  bag  Sari  in  feiner  äBeife  baran  batikte  bem 
$ap{le  eine  unabhängigere  ©tedung  einiuräumen,  Seilte  fem  S(uf* 
treten  bei  feiner  näd^ften  Slnn^efen^eit  in  Italien,  tt^ol^tn  er  no(|  ju 
(fnbe  be^  3a^reS  aufbraci^. 

3m  3uni  tt)ar  im  Umfang  bed  ganjen  9Ieic^eS  bie,  toie  man 
badete,  t)oncnbete  Untertt)crfung  @o(^fend  burc^  ein  fircblid^ed  S)anf» 
feft  gefeiert  toorben*);  im  Äuguft  auf  ber  SReic^Öoerfammlung  in 
SBormi^  ^atte  ber  fiönig  bie  Unterwerfung  ber  SBretonen  entgegen^ 
genommen  unb  über  bie  9(uf[tänbifd)en  au^  ZJ^üringen  %u  @eri(^t 
aefeffen ;  toeit  unb  breit  im  mei^  ^errfc^te  SRu^e  unb  griebe.  aber 
fc^on  ftanben  neue  wichtige  (Sreigniffe  beoor.  S)a  Rarl  fa^,  baß 
er  nac^  allen  Seiten  I)in  grieben  ^atte,  fagen  bie  alten  Ännalen, 
befc^loB  er  fic^  nac§  Stalien  ju  begeben,  um  an  ben  Stätten  ber 
feiigen  Slpoftel  ju  beten,  bie  Angelegenheiten  Stauend  ju  orbnen 
unb  mit  ben  ©efanbten  beS  griecgifd^en  ftaifer^  eine  Sefprec^ung 
über  bie  {Regelung  ber  beiberfeitigen  JBejie^ungen  5U  galten").  2)ie 


1)  Uitimbe  bfi  Vknd  Hb,  @.  18  9hr.  13,  üom  3.  9R&n  802,  unb  ^Bkad, 
m  2f  @.  18  9{r.  18,  tom  15.  ^tember  802,  xomm  iebo(^  bte  erfie  ni^t  luiüer- 
bSd^tig,  tpo^renb  bie  anbete  fogar  hn  Oriainal  ermatten  tfl,  aber  nur  eine  @c^fung 
an  ^erÄfetb  auf  ©itten  be«  «nbif^of«  «tdjulf  befiatiat. 

2)  Jaff6  IV,  247,  Codex  Car.  9h.  80,  »gl.  oben  @.  600—501. 

«)  Annales  Lanr.  mal  SS.  I,  168:  Tunc  domnua  rex  Carolus  per- 
spidens,  se  ex  omne  parte  deo  largiente  pacem  habere,  suscepit  con- 
nlium  orationis  causa  ad  limina  beatorum  apostolomm  iter  pera^ndi 
et  causas  Italicas  disponendi  et  com  missis  imperatoris  placitum  habendi 
de  convenentiis  eorom,  t>gL  aadi  vmittt.  Se^nlid)  brücten  {t4  Ann.  Lauresham. 
SS.  I,  38  aum  3.  800  au«,  »gl.  unten  ©b.  II. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


542  786. 

Stnnolcn  geben  ÄarriS  ©etDeflgrfinbe  richtig  an,  aber  äufeerft  bürfttg 
nnb  unbcftimmt.  Sntoiefern  motten  bie  Ser^ättniffe  in  Stauen 
ftarr^  Unttjcfen^eit  bafelbft  not^njcnbig?  unb  ttjorübcr  ^atte  er  mit 
bcn  griee^if^en  ©efanbtcn  Untcr^anblungen  ju  führen? 

S)ie  SBcrpttniffc  Stalteng  unb,  ttja^  bamit  jufammcn^ing,  bic 
SBe^e^ungen  jum  grice^ife^en  JReid^c  waren  fc^r  öerttjicfelt  unb 
muffen  bei  ber  SKangel^aftigleit  ber  Duellen  auc|  me^rfae^  bunfcl 
bleiben.  Äarl  t)atte  bei  feinem  legten  Slufent^alt,  781,  jtoar 
manches  getrau  um  Orbnung  ^erjuftellen ,  baburc^  aber  nur  eine 
tjorüberge'^enbe,  leine  bauernbe  Orbnung  ber  Ser^ältniffe  ^erbei«* 
^efü^rt,  t)iellei(fit  nie^t  einmal  l^erbeifü^ren  ttJoQen;  ber  ßuftawi^/ 
m  bem  er  Stalien  781  jurücftieg,  fann  in  feinen  eignen  äugen 
fein  befriebigenber  gewefen  fein,  ^atte  er  boc^  eine  fo  wichtige 
3frage  wie  bie  Stellung  jum  ^erjogt^um  SBeneöent  DöHig  uner* 
lebigt  laffen  muffen.  SBaö  bamatö  nic^t  ^atte  gefc^e^en  tonnen, 
bafür  war  jcftt  ber  äugenblicf  gefommen.  Äarl  mar  im  Sö^r  781 
auf  eine  ©eilegung  ber  fc^mebenben  ©treitigfeiten  eingegangen,  bei 
welcher  e^  beutli$  ift,  bag  er  eben  nur  oen  gerabe  obmaltenben 
Umftönben  {Rechnung  trug,  bag  er  fein  le|teg  äBort  noc^  nic^t 
gcfproc^en  l^aben  moQte.  ®r  ^atte  bie  Unterwerfung  S8enet)cntg 
berta^t  unb  M  bamit  begnügt,  baß  bie  Saifcrin  Srcne  bem  §erjog 
Slric^ig  unb  feinem  ©d^wager  Äbel(|ig,  bem  ©o^nc  bei^  !X)efiberiug, 
feine  Unterftüfeung  lie^,  wenigften^  in  ben  Steilen  beg  früheren 
langobarbife^en  Steic^eö,  bie  er  inne  ^atte,  ^axV^  ^errfc^aft  aner* 
fankte;  baö  etwa  war  wo^l  ber  $ßreig  für  bie  JBerlobung  feiner 
loc^ter  Siotrub  mit  Sreneng  ©o^n  Sonftantin  gewefen^).  S)er 
^ajpft  ^atte  auf  eine  fole^e  833cnbung  ber  fränfif^en  $ßolitif  nac^ 
Gräften  ^ingewirft,  unb  Äarl  fonnte  fi^  um  fo  e^er  bafür  entfdbeiben, 
ba  §abrian  feinerfeitö  fte§  baju  öerftanb  fein  auftreten  gegen  Xaffilo 
ju  billigen  ^),  ba  er  augerbem  im  SRorben,  in  ©ac^fen  noc§  ju  feljr 
befd&äftigt  war  um  fe^on  bamate  auc^  in  Stalien  burc^greifen  ^u 
fönnen.  Sm  Sa^r  786  war  biefeö  ^aupt^inberniß ,  ber  Srieg  tn 
©ae^fen,  befeitigt;  fogleid^  traten  bic  italif(|en  JBcr^ältniffc  in  ben 
aSorbergrunb,  um  bie  Slbmad^ungen  Don  781  war  cö  gefd)e^en. 

3unäc^ft  unb  l^auptfäc^li^  galt  ^arl'S  neue  Unternehmung  bem 
^  erjoge  öon  SBeneücnt.  gaft  ber  ganje  ©üben  Stalien^  war  im  SSe* 
i|e  beö  Slridiig,  ber  alö  felbftänbigcr  fjürjl  in  SBeneüent  ^errf^te 
unb  ate  (Sema^l  einer  lod^ter  bc^  Defiberiuö,  ber  Slbelperga,  fid^, 
wie  eö  fc^eint,  gewiff ermaßen  al^  Slac^f olger  oon  S)efiberiug  in 
biefer  §errfc^aft  betrad&tete  unb  ate  folc^er  auftrat  SSSä^renb  bie 
§errfd^er  Don  SSeneDent  fie§  früher  ^erjöge  genannt  Ratten,  legte 
arid6i§  Jiuerft  fic^,  wie  wir  fa^en^),  bie  äejei^nung:  gürft  Don 

>)  »gl.  oben  @.  384  ff. 

2)  Annales  Laur.  mal.  8S.  I,  160.  162;  Ann.  Einh.  ib.  @.  168,  ba  btc 
fränfifiipen  (äJcfanbtcn,  welche  SaffUo  on  fernen  bem  SJranfenfönifl  acf(^tporcnen  (Rb 
erinnern  follen,  Don  popfUi^en  begleitet  »erben,  t)g(.  oben  @.  882.  394  f. 

'}  )93g(.  0.  @.  364;  inbeffen  fanben  nnr,  baß  ^autitfi  2)iaa)mti8  bie  ®ema^ 
be«  %n6)\»  nnr  als  ductrix  anf^)rid^t  (@.  365  9^.  1). 

Digitized  by  VjOOQ IC 


ft! 


Scr^aitniffc  gtaKcn«;  ©cneöcnt  543 

JBcneücnt  bei.  aber  Äarl  betrachtete  fic^  a\d  Slad&folger  ber  laxiQO* 
barbtfc^en  Jtöntge  im  aanjen  Umfang  i^re^  {Reic^e^,  al^  ^önig  t)on 
Stalten  ^),  fo  bag  ein  äufammcnftoß  ^pife^en  it)m  unb  Äric^iö  auf 
bie  S)auer  nic^t  auiSbleiben  fonnte;  kaxl  mugte,  tuenn  er  n)irf(id^ 
jtöniq  ber  fiangpBarben,  uon  Stauen  fein  tDoHte,  auc^  t)on  Slric^il 
bte  änerfennung  feiner  Dber^o^cit  erättjingen.  Unterbeffen  toar 
bie  aWad&t  beö  dürften  Don  SBeneüent  forttoä^renb  im  SBac^fen 
begriffen,  unb  lourbe  baburc^  aud^  unmittelbar  nur  ber  ^apft  be« 
bro^t,  fo  fonnte  Äarl  boc§  aud^  um  feiner  eignen  Stellung  in 
Stalien  n)illen  bad  ®eba^ren  be^  ¥(ric^i^  nic^t  gleid^giltig  anfe^en. 
Sn  ber  I^at  laffen  bie  Duellen  faum  einen  3®etfel  baran,  bag 
Äarl  felbft-  bie  SBer^ältniffe  fo  auffaßte;  ber  jüngere  ^Bearbeiter 
ber  großen  {Reie^gannaten  fagt  ttjo^l  mit  SRec^t,  ber  Äönig  fei  nac^ 
Statten  gejo^jen  um  SBeneöent  ansugreifen,  toeil  er  eiS  für  angemeffen 

Sebalten,  fetner  ©ettjalt  ben  SReft  feneö  Sieie^e^  ju  untern^erfen, 
effen  ßaupt  er  in  bem  gefangenen  Äönig  S)efiberiu^  (ber  alfo 
nod^  lebte?)  unb  beffen  größten  I^eil  er  in  bem  bereite  unter* 
toorfenen  Öan^obarbien  in  feiner  Oettjalt  ^atte.  Sn  biefer  abfid^t 
fei  er  mitten  im  raupen  833inter  in  Stauen  eingerüdt  ^). 

äQein  baS  einjigc  Bi^I  ÄarP«  bei  feinem  neuen  3^8^  "^4 
Stalicn  war  bie  Unterttjerfung  beg  Slric^i^  nic^t;  toie  berührt,  famen 
noc§  Derfc^iebene  anbere  SSerpältniffc  babei  in  SJetrac^t  bie  mit  ber 
benet)entanifc§en  Slngelepen^eit  mittelbar  ober  unmittelbar  äufammen«' 
hingen:  bad  JBerl^ältntß  5U  ben  ©riechen,  jum  5ßapfte,  aue§  ju 
laffilo  Don  SSaiern;  ade  biefe  S^agen  ^aben  bamalä  Äarl  be^ 
fd^äftigt  unb  ade  ttjaren  in  einanber  üerfd&lungen;  inbem  Äarl  an 
bie  eine  $anb  anlegte,  nal^m  er  aixäi  bie  anberen  n^ieber  auf.   Soc^ 


^)  Ueber  boiB  IBer^ttntg  ju  feinem  @o^ne  ^ipptn,  htfofem  biefer  ebenfoQiS 
.5»irig  ber  Songoborben*  war,  ügL  oben  @.  389  mib  imten  ©b.  IL  j.  3.  810. 

*)  Annales  Einhardi.  88.  I,  169:  Kex,  pace  undique  parta  (bgt.  oben 
@.  541  9{.  8X  ßtatuit  Bomam  proficisci  et  partem  Italiae  miae  nunc  Bene- 
ventos  vocatur  adgredi,  conveniens  esse  arbitratus,  ut  ulius  regni  resi- 
duam  portionem  suae  potestati  snbiceret,  cuius  caput  in  capto  Desiderio 
rege  maioremqne  partem  in  Langobardia  iam  subacta  tenebat.  Nee  diu 
moratus,  sed  contractis  celeriter  Francorum  copiis,  in  ipsa  hicmalis  tem- 
poris  asperitate  Italiam  ingreditur.  SRanfe,  3^^  ^^  ®*  ^^^  ffv  tnac^t  auf« 
merffam  auf  ben  Unterf(^teb  }u>if4en  biefer  2)arfieuung,  monad^  bei  Stasi  bie  Unter« 
»erfung  ©enebent«  fc^on  bei  ©eginn  be«  3"9J^  befdjtoffene  ©adje  gewefen,  unb  ber 
Eingabe  ber  Annales  Laur.  mai.,  oben  S.  541  SR.  S,  bie  bon  einem  fotduen 
SorS^oben  Jtart'0  ni^ts  enthalte  unb  ibn  gon)  in  friebli^en  (Skbonfen  nac^  tü^aüm 

? liefen  laffe,  wo  er  erfl  bur4  ben  ^om  ^um  Stampi  gegen  Srid^id  be^mmt  morben 
et,  unb  er  C|ibt  ber  lederen  (Sr^a^iung  ben  ^orgug.  Sllein  bie  beiben  eingaben 
{leiten  unter  einanber  gamit^t  in  einem  Totc^^  ©egenfa^,  bie  fog.  Sorfd^er  Slnnalen 
brttcfen  fid^  nuc  fe^r  unbeßimmt  aus,  wogegen  bie  aiU>eren  gerabe  ^au9  reben 
unb  ni^tiS  fagen,  worauf  ntd^t  au4  bie  allgemeiner  gehaltenen  nngaben  ber  erfleren 
«nwenbung  pnben  fönnten.  —  g.  ©irfcb,  gorfdj.  wir  beutfc^en  (Sef^ic^te  XIII, 
51  iR.  1,  Wiegt  ftdft  aüerbingd  mm€9  Sinfl^t  an;  ä^nli^^  aud^^macf,  @.21  ff., 
obf^on  biefer  emraumt,  bag  eine  ^Regelung  ber  unttaren  ^teHuna  ha  ^er^ogt^umd 
»enebent  beabfic^tigt  war.  «oL  inbeffen  au4  SWÜ^lbac^er,  @.  101-102;  ©emoi?«, 
Snr  jtritit  !aroling.  atonalen  &.  153. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


544  '^05- 

lö§t  bei  bcr  Dütftiflfcit  bcr  crl^altcncn  SRaci^ric^tcn  bcr  innere  3«* 
fommenl^anfl  fid^  nur  unDoDIommcn  erfennen. 

Slm  toenigften  bort  mon  öon  bcr  ©teHung,  mlä^t  Xaffilo  ju 
ben  SBorqanflen  in  S^talien  einnal^nt.  9(8  ©emo^  t)on  2)efibenud' 
Zoster  Siutpcrga  ftanb  er  mit  Sric^iS  unb  Slbelc^id  in  üenoanbt» 
fc^aftlic^cr  SScrbinbung;  al^  ^crjoß  Don  Saicm,  ber  lange  Qtxt 
gettjo^nt  gcttjcfcn  toar  fclbftänbig  j«  ^crrfc^en,  bcfanb  er  fic^  in 
ä^nli(|er  Saae  tt)ie  Slrid^i^,  ^atte  mit  i^m  baffelbe  gemeinfc^oft^ 
lic^e  Sntcrcfje  gegen  ÄarP);  na^e  läge  bie  SScrmut^ung,  er  fei 
mit  ärid^ii^  in  eine  Serbinbung  ju  politischen  Qtotdtn  eingetreten^ 
in  ein  SünbniB  3ur  SSert^eibigung  ber  Selbftänbigfeit  Don  99aiem 
unb  JBeneöent*).  Aber  e8  ift  eine  bloge  SBermut^ung,  feine  ©pur 
ift  ^u  finben  t)on  einer  SSerabrebung  S^offito'^  mit  &axV^  ®egnem, 
mit  arii^ia  unb  Äbelc^iö,  ober  mit  ben  ©riechen®);  auc^  ttjai^  über 
ein  ginöerftänbniS  laffilo'd  mit  ben  äüaren  berichtet  ift,  bejie^t 
fid^  nac^  bem  au^brfidlic^en  deu()niB  ber  Duellen  auf  eine  fpätere 
3eit*).  Unb  bod^  \af)  laffilo  fem  SBer^ättniB  jum  gtanfcnreid^, 
toie  e^  im  3a^r  781  ^ergeftellt  ttjorbcn  n)ar*),  ate  unhaltbar  an. 
S)a8  jeigt  ber  Schritt,  oen  er  nac^^er  t^at,  fein  ©ntfci^Iug  bie 
päpftlic^e  SSermittelung  anjurufen®);  er  betoeift  bogegen  nic^t  im 


1)  9al  ott^  ^mod  $.  9,  über  ben  3ufa]nmcnl6aiig,  in  vMSfm,  Stmi  bte 
MeDcntaniKtien  unb  bie  bairifdben  Slnoeleaen^en  betrachtete. 

^)  9(u(^  9He3(er,  (Bef^.  tokcn^X  i64  t>ermut^,  bag  SaffUo  ber  Sbifle^mma 
M  Srt(^t9  nic^t  Dönig  fremb  gebüeben  fd,  wenn  er  i^  <m4  feine^tl^atige  (>tf|t 
leifiete. 

*)  Lehu^ou,  Histoire  des  institatioDS  carolin^eime«,  9«  35S  f.,  toib 
mäf  i^m  ©ugen^eim.  ®efd^id^te  ber  (Sntße^una  unb  SbuSilbung  bed  ^(^enftoatd», 
@.  42,  übertreiben  bte  Ma^t  M  KriiJbtiS  unb  XaffUo  unb  bie  ®efa^  für  Jtorf. 
^aA  i^nen  wSre  3(rt(^tiS  bie  @ee(e  einer  furcl^tboren  Siga  getoefen,  an  ber  ai^ 
2:afftIo  unb  ben  mit  i^m  tmrt)finbeten  Hmtren  caidf  alle  unaufriebenen  totgobarben, 
bie  dyriec^  unb  bie  no(^  nid^t  untertDorfenen  9leße  ber  ^ac^fen  bet^eißgt  gemefen 
iDSren  unb  mit  weh^  felbfl  bie  ^Serfd^iDihnmg  bed  ßorbrab  sufammeng^pongen 
^tte.  Ke^nlic^  augem  |td^  la  Bmöre  I,  225  ff.:  Gaillard  II,  135  f.:  ^e* 
tt}if(^  @.  190,  xot^t  Don  einem  engen  I6^inbmg  smifc^  ICaffUo  unb  9ri(]^tf.  r^en 
unb  baffelbe  ald  baiS  %5kd  i^rer  (S^emal^Iinnen,  ber  ^d^meftem  9ü>el|)erga  unb  Siut* 
perga,  baifiellen ,  burd^  bereu  ^Vermittlung  bie  )Serbinbung  jmif^en  ibren  Sßfinnent 
eingeleitet  fei  Mt  biefe  Behauptungen  jlnb  obne  Bemetf,  ogL  anq  bie  fbbenbe 
9tote.    SSeit  befonnener  unb  rid^tiger  ougert  fi4  m  biefem  ^afle  Suben  IV,  347. 

*)  Annales  Laur.  mal  7o8,  SS.I,  172:  nisi  postea  fraudolens  appa- 
mit,  postqnam  filinm  sutun  deait  cum  aliis  obeidibus  et  sacramenta  .  .  . 
sed  confeaeus  est jpostea  ad  Avaros  transmisisse,  nämli^  na4  feiner  Unter« 
»erfung  im  ga^r  787.  Unb  barauf  g^t  au4  bie  fpatere  ^gabe  ber  Annales 
Laur.  mal.  SS.  I,  174:  Et  ista  omnia  .  .  Tassilo  seu  malivola  uzor  eins 
...  per  fraudem  consiliaverunt,  »obei  an  bie  öor^er  erjäblten  Ifaariffe  ber 
Woaxta  ju  ben!en  ifl.  91uf  feinen  ^äO,  genüat  ber  Umflanb,  bog  bor  mefen  ber 
£ampf  smifd^en  (^riet^en  unb  Sangobarben  emTäbnt  ifl,  um  mit  Lehueroa  o.  o.  O. 
biefe  ©teile  als  Bemetdfielle,  unb  att  einzige,  fiir  jene  2iga  an^Wren.  fLaäf  bk 
Slnaobe  CHnbarb'iS,  Vita  Raroli  c  11,  iiber  SaffUo'iS  ^Berbinbung  mit  ben  SDoren 
nötpiqt  feineiSmegiS  biefelbe  f(^on  in  biefe  3^^  Su  fe^en,  ba  fie  nur  ungenauer  iß  att 
bieientge  ber  ^maim,  ogl  unten« 

h  »gl.  oben  @.  396- 

«)  Annales  Laur.  mai.  787,  SS.  I,  170  etc.;  ögt  unten. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Ser^tmg  5tarl'0  unb  9ri(^t«'  au  ben  ®rie(^en.  545 

aDcrcntfcrntcftcn,  bafe  laifilo  fic^  mit  Slrit^tö  ober  bcn  ÄDarcn 
in  eine  SSerbinbung  eingetaffen  ^atte.  ftarl  ^at  ftc^  nac^l^er  mit 
einer  iet)r  unDoIIftänbigen  untcrtocrfunfl  Don  SBeneüent  begnügen 
muffen ,  aber  troft  ber  flyogen  ©c^njierigfeiten ,  benen  er  ^ter  bc^ 
ocgnete,  lieft  man  fein  aSort  Don  einer  bro^enben  SBettjegung,  bie 
Xaffilo  n)ä^renb  BaxV&  Slbmefen^eit  gemalt;  auc^  baraui^  gel^t 
beröor,  bag  ein  ©ünbnig  jttjifc^cn  äric^i^  unb  Xaffilo  nic^t  bc* 
ftanb,  unb  ^ätte  Sari  an  ein  folc^e^  geglaubt,  fo  toürbe  er  nic^t 
aä^renb  feinet  8"ß^^  "^^  Stauen  laffilo  fi(|  felbft  übcrlaffen 
baben;  er  fonntc  baö  nur  ttjagen,  n)eil  er  ttjugtc,  baß  lafplo  für 
dric^i^  nic^t^  unternehmen  tooue  ober  fönne,  unb  annahm,  bag  er 
[xä)  ru^ig  öerl^alten  toürbe. 

aber  n)cnn  nic^t  an  lafplo,  fo  mochte  Slric^iä  bafür  an  ben 
(Sried^en  eine  ©tüfee  finben.  ©eine  Hoffnung  ttjar  nic^t  fo  fc^lec^t 
begrünbet,  n)ie  e^  au^fa^.  2)ie  SBerlobung  Don  RaxV^  Zo(^ter 
JRotrub  mit  bem  ©o^ne  bcr  Srene,  bcm  jungen  fiaifer  Eonftantin, 
^inbertc  ni^t,  bag  bie  ©ricdben  nött)igenfall^  für  äric^ig  ^artei 
ergreifen  tonnten,  ©eit  jener  Verlobung  war  c^  jttJtfd^cn  ©riechen 
unb  äf^anfen  5U  feinen  ©treitigleiten  in  Statien  gefommen;  bie 
©riechen  Ratten,  foDiel  jw  bcmerfen,  ber  SSerbinbung  mit  Slric^i^ 
ftc^  entbalten,  noc^  bejtanb  bad  9)ünbnig  in)ifc^en  i^nen  unb  j^arl 
fort.  SKan  fann  nicgt  fagen,  \>a%  Äart  bcn  Serabrebungen  öon 
781  juttjiber^anbeltc,  benn  man  lennt  ben  Sn^att  berfclben,  ab^» 
gefef)en  t)on  bem  vereinbarten  gamilienbünbnig,  nic^t ;  aber  er  ^an* 
beltc  njobt  bem  ©eifte  be^  SJertrage^^,  ben  JBorauöfefeungen  juttJiber, 
auf  toel(5en  berfelbe  beruhte.  Der  SSertrag  ^atte  üicUeicfit  bie  S3c* 
beutung/ ba6  baburc^  ber  SBefifeftanb,  bie  ÜKac^tüer^ältniffe,  ttjicfie 
781  in  Stalicn  lagen,  in  baucrnbc  üerttjanbclt  n^erben  fotften; 
ba$  beabfic^tigte  S^ebünbnig  jtt^ifc^en  Sonftantin  unb  {Rotrub  foQte 
bann  tttoa  ben  fjortbeftanb  biefcr  SWac^töert^eilung  verbürgen, 
fiarl  Derlicp  einen  folc^en  ©tanbpunft  bei  einem  @inf($rciten  gegen 
bie  Unabbängialeit  von  ©cnevent^);  eS  ttjar  nic^t  anber^  ju  er*« 
toarten  aw  baß  in  folc^em  gaQe  ein  gerttJürfniB  mit  ben  ©riechen 
eintreten  würbe,  äric^iö  ^atte  no(|i  vor  turjem  mit  bem  griec^ifc^en 
^erjogc  von  SReapel  um  Slmalfi  im  Sampfe  gelegen  2),  wa«  im 
beffen  auf  feine  ©tellung  jur  griec^ifc^en  Jfaiferin  faum  einen 
©c^lu§  erlaubt,  ba  bad  §erjoat^um  SReapel  nur  in  fe^r  lofer  SSer^ 
binbun^  mit  bcm  übrigen  {Rcidge  ftanb^);  iebenfaH^  l^mberte  biejc^ 
feinbfelige  SSerpltnig  i^n  ni^t,  bei  ber  erftcn  Slac^rid^t  über  bie 
von    ©eitcn   ftart'^   bro^enbe   ©cfa^r   mit    S^eapcl   ^rieben   5U 


')  (Knc  onberc  «uffoffimg  öertritt  2Jl.  ©trouß,  @.  18  f. 

«)  2)cr  fap^  berietet  barüber  fetbfi  an  Staxl  In  bcm  «riefe  bei  Jaflfö  IV^ 
249  ff.,  Codex  Car.  ^.  82;  büigegen  flnb  bie  Fragmenta  chronici  Neapolitam 
bei  Peregrinus  et  Pratillus,  Historia  piinc.  Langob.  Ill,  33,  »eldbe  emen  ge- 
nauen Sendet  über  ben  Stcanp^  ent^en,  untergef^oben,  t)gl.  S^plt,  in  '^ßtt^,  Hn^i» 
IX,  212  ff.  Ueber  bo«  ^^ixt  ügf.  girfc^nngen  jnr  beutfc^en  ®efc^c^te,  I,  513; 
an(^  ^Qxnad  a.  a.  O.  @.  17—18. 

')  »öL  ^Qd  I,  227. 
;^a^tB.  b.  btfe(.  Oef«.  -  «beI-6imfon,  ttaxl  b.  Ot.  I.  8b.  2.  %ufl,  35 


Digitized  by  VjOOQ IC 


546  786. 

fe^ücfecn*).  SRod^  tDcnigcr  ober  ofö  Ärid&iö  fonntc  Sari  fclbft  im 
uitflarcn  fein  über  bie  |)altunfl,  toclc^c  bic  ©riechen  feinen  ^täncn 
flcgcnübcr  einnehmen  tüürben ;  unb  cS  n)ar  für  i^n  um  fo  bringenbcr 
geboten  t)or  ben  (Snce^en  auf  bcr  §ut  ju  fetn,  baö  SSer^ältntß 
m  ibnen  auf  ba§  ernftlic^ftc  in  ertpögung  ju  jiel)en,  ba  auc^  ber 
^apft  m  Eonftantinopel  in  33ejiet)ungen  ftanb,  tpelc^c  mit  feiner 
engen  SSerbinbung  mit  Äarl,  mit  feiner  Unterorbnung  unter  ben 
fränüfc^en  Äönig  fic^  f^lce^t  vertrugen. 

Unter  ben  fünften,  welche  auf  Äart'^  (£ntfdölu6  nad^  Stauen 
j^u  ^jie^en  maßgebenb  einmirftcn,  na^m  aue§  feine  Stellung  jum 
Zapfte,  nahmen  bie  Ser^ältniffe  beö  römifd^en  ©tu^fö  eine  wichtige 
©teUe  ein.  Sie  n^aren  in  ben  legten  Sauren  tüefentlid^  unüer* 
änbert  geblieben.  S)er  SBrieftpec^fel  5n)ifc^en  §abrian  unb  Sari 
^atte  fortgebauert,  berührte  icbod&  burc^ge^enbs  nur  (Segenftänbc 
Don  untergeorbneter  Sebeutung.  SJon  bem  ©influß  beö  $ßapfte8 
auf  bie  fir^lic^en  Angelegenheiten  beg  fränfifc^en  8lcic^eö  ift  roenig 
ju  bcmerlen,  wenn  auc^  einjelnc  ©puren  baüon  üor^anben  finb, 
bag  flarl  ©eroic^t  auf  bie  Stimme  bc^  $ßapftcd  legte.  (Sr  fragt 
bei  ßabrtan  an,  n)ie  eS  mit  ben  ©ae^fen  ju  t)alten  fei,  njelc^c  Dom 
e^riftent^um  toiebcr  in§  |)eibent^um  äurücfgefallen  feien,  meiere 
geiftlid^c  ©trafen  i^nen  bte  ?ßriefter  auferlegen  follten;  vorauf 
ber  5ßapft  i^m  mitt^eilt,  ttjcld^eö  SBcrfa^ren  in  biefem  3faHe  bie 
©ajungen  ber  ffirc^e  Dorfd)reiben  ^).  hingegen  finb  oon  ben 
^riöilegien,  welche  üerfc^iebenc  Sirenen  beiS  fränfifc^en  SReid^S  Don 
§abrian  ert)alten  ^aben  sollen,  bie  meiften  falfd^^);   ee^t  crfc^cint 

*)  Erchempert  Historia  Langobardornm  BeneventaDor.  c.  2,  SS.  rer. 
Langob.  <B.  235;  Pactum,  quod  constituit  domnus  Arechisi  gloriosus  prin- 
ceps  cum  iudex  Neapolitanorum  .  .  .  Leg.  IV,  213  f.;  ha&  Spitop^  auf  ben 
(JonfuI  Safariu«  (f  788),  Poet.  Lat,  aev.  Caroün.  I,  112  9hr.  8,  befonbcr« 
V.  17—18: 

Sic  blandus  Bardis  eras,  ut  foedera  Oraiis 
Servares  sapiens  inyiolata  tamen 
unb  V.  23—24: 

Nutritus  obses  Aricbis  moderamine  sancti 
Salvasti  patriam,  permemorande,  tuam. 
3)icfa  (£afarfai«,  wcld^cr  ein  Filter  üon  26  3a^rcn  meidjtc  (ib.  v.  25-26),  toox  att 
(Sctfel  an  ben  ßerjog  «ricfti»  oon  öeneDent  übeittefert  »orben,  wie  ed  f(^t,  in 
einer  früheren  ßeit,  loal  %iah,  ^xt^6),  2)a«  ßer^tJ^um  8enet>ent  bid  sunt  Unter« 
ganae  bed  (angobarbifci^en  fUn^,  e.  48  W.  6.  (£0  nnrb  i^m  no^erü^mt.  bog 
er  bei  ben  ?angobarben  (©eneöentanem)  beliebt  getoefen  fei  «nb  bod^  Den  ©ne^en 
bie  Streue  bewahrt  \ia^.  »gl.  ]\Ieo,  Annali,  III,  138  ff.,  ber  über  bie  in  ber  «ngabe 
ber  ©ngel^eiten  ni(^t  aanj  unöerbac^tige,  jebenfaü«  \6)Xon  oerpanMid^e  9'ia(ftn*t  be« 
(fefd(>empert  banbett.  i>a&  erwähnte  factum  f^nii  er  fttr  une<^t;  »gl.  autft  gorf*. 
jur  beutfd(>en  ®efd?,  I,  514  91.  4,  wabrenb  ed  ^eregrim  »enigflen«  bon  bem  bei 
er^empert  erwähnten  »ertrage  unterf(bteb,  bgl.  ©aib,  SS.  rer.  langob.  @.  235 
n,  3;  itorigen«  aud^  Malfatti  II,  337—338. 

«)  Jaffö  IV,  248  f.,  Codex  Car.  5«r.  81,  au«  bem  JJa^re  786,  ettoa  aitf 
bem  3u(i. 

8)  ««  ftnb  bie  ?Jrit)Uegien  für  ^erfifetb,  o.  ©.  205  f.,  für  ©tragbnrg  (Jaff^ 
Reg.  Pont.  ed.  2a.  vRr.  2401;  oben  @.  184  f.),  für  itonpten  (ib.  9hr.  2406),  für 
@t.  SWartin  in  Stour«,  bei  Le  Cointe  VI,  295  (JaflF^  l.  c.  9hr.  2452),  für  «t 
SKourice  in  ffiaUi«,  unten  @.  552.  Ueber  ba«  ?Jrit?«eg  für  gulba  ögL  oben  @.  484  f. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


©tellung  Äorf«  jum  ^apfie.  547 

nur  bic  SBcftätigung,  meiere  §abrtan  in  einer  Urfunbc  Dom  1.  Suti 
786  bcm  Älofter  6t.  ®cntd  für  iai  bemfelbcn  fc^on  üon  einem  feiner 
SSorgänger,  ©tep^on  11.,  (757)  ert^eitte  ^riüileg  *)  gewährt ;  eö  n)irb 
barin  bem  Älojier  bie  ©efugniß  eingeräumt,  bap  jum  SBe^uf  ber 
^rebigt  in  feinen  SKauern  ein  eigener  SBifc^of  feinen  @ife  ^aben 
foDe,  t)on  bem  %l6te  unb  ben  äRönd^en  felbft  gemä^It;  bie  benac^« 
barten  ©ifc^öfe  fotfen  öerpfli^tet  fein  i^m  bie  SSSei^e  ju  ert^eiten, 
unb  würben  fie  fic^  beffen  weigern,  fo  fotl  ber  ©ewählte  fic  beim 
5ßapfte  fctbft  einholen  fönnen.  Äein  benachbarter  Sifcgof  barf  [\ä) 
auf  ben  Sefifeungen  beö  ÄlofteriS  bie  ©eelforge  ober  irgenb  wel^e 
geiftlic^e  9lmtdt)erric^tungen  anmagen:  bad  Slofter  felbft  ^at  bad 
iSec^t  fie  burc^  feinen  SBifc^of  ausüben  ju  laffen  ^). 

SEBeit  bebeutenbcr  erfc|eint  ber  SinPuft,  ben  Äarl  in  Stauen, 
auc^  in  ben  ©ebieten  ber  römifc^en  ^irc^e  ausübt.  Sin  aßönd^ 
unb  ißre^b^ter  3oI)annei^,  toie  c^  f^eint,  ein  Stalicner,  fommt  ju 
j^arl,  etwa  im  3abr  784,  unb  berit^tet  i^m  t)on  allen  möglichen 
SÄifebräuc^cn  unb  Unfug,  ber  in  Stauen  an  ber  Siagcöorbnung  fet^), 
unb  biefe  ©efc^werben  muffen  fic^  auf  bie  S"ftöwbe  in  JRom,  in 
ben  pöpfttic^en  ®ebieten  bejogen  ^aben,  benn  j^arl  fd^irft  ben 
^erjog  @aramannud  nac^  dtom  unb  lägt  burc^  i^n  ben  $apft  auf^ 
forbern  bem  Unwefen  ju  fieuern*).  ^m  ©jarc^at  unb  in  ber 
5ßentapoIi«  treiben  bie  öenetianifc^en  Äaufleute  lebhaften  Raubet, 
üorjugSweife  iSMaöen^anbet;  Äarl  l^at  fc^on  früher  gegen  ben 
©flaöen^anbel  SSerorbnungen  erlaffen,  auc^  ben  $apft  aufgeforbert 
auf  bie  Slbfcftaffung  bcffelben  ^injuwirfen*^);  etwa  785  ober  bo^ 
in  bem  Zeitraum,  tn  welchem  wir  unö  l^ier  befinben,  lägt  er  i^m 
ben  J8efe|l  jugel^en  bie  Denctianife^en  Äaufleute  auö  JRaüenna  unb 


1)  Jaff6  l.  c.  ^.  2331. 

«)  Jaffö  1.  c.  iRr.  2454;  Bouquet  V,  596;  gfraamcnt  bd  Tardif  ©.  65 
9h:.  84,  nac^  einer  (£opte  bed  9.  Sabr^.:  eine  IU)f4tift  mtt  anno  pontificatn»  L 
(772)  am  80. 3uni  1260  üon  Sileyanber  IV.  beflätiflt.  »gl.  Oorttung,  2)il)lomatifc^- 
^iftorifd(>e  gorfd^ungen  @.  73  ff.  526  f. 

»)  JaflP<5  IV,  270  ff.,  Codex  Car.  9hr.  91,  an»  ber  8eit  öon  784—791; 
genouere«  über  biefen  ©rief  in  ben  gforfc^ungen  I,  509  f. 

*)  l^abrian  faßt  felbft,  in  bem  angeführten  ©rief,  JaflK  1.  c.  @.  271:  lUud 
antem,  quod  nobis  vestra  innotuit  regalis  potentia  per  suum  fidelissimmn 
missum,  scilicet  Garamannum  gloriosiim  ducem,  pro  Johanne  monacho 
atqne  presbitero  —  qui,  sicuti  in  vestris  referebatur  regalis  apicibus,  de 
captiyatione  hominum  et  de  aliis  inlicitis  cansis,  ^oae  a  pravis  perpe- 
trantur  hominibos,  vobis  enontiasset,  ut  Deo  propitio  per  vestnim  precel- 
8um  regalem  dispositom  corri^erentar  vel  emendarentur  —  quemadmodam 
nobis  poposcit  regalis  potentia,  libenti  eum  suscepimns  animo,  solito  in 
Omnibus  vestris  accommodantes  votis. 

^)  3«  bem  ©riefe  bd  Jaff^  IV,  205-206,  Cod.  Car.  9h.  64  (774—780; 
wie  Sorten«,  mm,  grage  @.  159  meint,  entweber  774-776  ober  778—780), 

Sit.  oben  e.  321  unb  OS^onMmid  n,  409  f.  (3.  «Utfl.  ®.  351  f.).  «InA  bad 
erifloOer  (Sa{)ttular  bon  779,  c.  19,  Capp.  I,  51,  unb  ba0  (Sopitnlor  Don  SRantua 
oon  781  (?)  c.  7,  Capp.  I,  190,  enthalten  ©erfilgungcn  über  ben  eHoöen^bd, 
t)gL  oben  e.  330.  375;  iibrigentf  binjtc^tli^  be^  eilaoen^anbeld  ber  ©enetioner 
ouc^  V.  Zachariae,  Ducbesne  I,  433. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


548  786. 

bcr  ^ßcntopoltö  a\x^}xmi\tn^).  §abrtan  bleibt  nic^tö  übrifl  afö 
bic  Scfc^Ic  bc^  Äöniflö  ju  t)oßjic|cn.  ®r  orbnct  fofort  bic  Slu«* 
ipcifung  ber  JBcnctiancr  an  2);  er  muß  tjcrfprcc^cn,  bcn  burc§  bcn 
äRön^  So^onne^  gu  tarCS  ^enntnig  ^ebroc^ten  SD^gbräuc^en  ein 
@nbe  ju  mad^en,  obgleich  3o^anned  ctn  iTOenfc^  ift,  über  ben  er 
lieber  bie  ente^renbften  ©trafen  nae§  ber  ganjcn  ©trenge  ber 
Älofierregelj  ßjcommunication  unb  Stuöpeitfc^ung  t)erf)ängt  ^ötte®). 
Slber  ßabrian  ift  ben  g^i^t^ci^wwfic"  ^arl'^,  ja  bem  Stuftreten 
feiner  SSeamten,  ber  Iangobarbifd|en  ^erjöge,  gegenüber  völlig 
mac^t*  unb  n)tnenlo«.  ®er  ^erjog  ©ubibrano  t)on  S^orenj,  fetbft 
jener  ©aramannuS,  ber  JBeüoIImäe^tigte  Äarr^,  geftatten  fid^  ®e* 
toaltt^ätigfeiten  gegen  ben  5ßapft,  überfallen  unb  berauben  bie  SBe* 
fiftuncjen  ber  römifc^en  bejW.  rabennatifc^cn  Äirc^c;  §abrian  ift 
aänjli^  m\)xlo^,  muß  fic§  begnügen  bei  Äarl  ©efc^toerbe  ju  er* 
geben  unb  um  ?lb^ilfe  ju  bitten*);  ©ubibranb  l^atte  fic^  ©in* 
griffe  in  bie  aSefifeungen  beg  fiilariuiSfloiier«  ju  ©alliata  im  Apennin 
unb  ber  5ßiIger^ogpiäe  auf  oen  Sllpenftrafeen  erlaubt.  §abrian'ö 
aRittel  rei(^en  nic^t  aud  um  auc^  nur  bie  ^ircfien  in  gutem  bau^ 
li^en  ©tanbe  ju  erhalten;  t)on  Sari  muß  er  jtc^  bie  SBalfen  jur 
äuiSbefferung  ber  Sird^en,  ba^  3i""  h^^  SBebac^ung  ber  ^ßeter^firc^e 
liefern  laffen;  ba  bie  SSeamten  Äarl'g  mit  ber  abtieferung  jö^em, 
ift  eS  nic^t  möglich  auc^  nur  bie  ^eter^firc^e  gegen  bie  Unbtiben 
ber  ©itterung  ju  fc^üfeen;  ^abrian  erllärt  fidj  für  gänjlic^  ent» 
blögt  t)on  ben  SKitteln  bag  S)ac^  ber  Äird&e  ^erjuftellen®).    ©0 


1)  Jaffifi  IV,  276  f.,  Codex  Car.  9h:.  94  (784—791).  a)ic  Venetici  ad 
negotiandum,  b.  ^.  bie  benettonifd^en  ^anbetöteute,  foHen  üerttieben  merbrn  a  parti- 
bus  Bavennae  seu  Pentapoliis,  mobei  dtoDntna  für  bot  (2^ar(^at  ttber^au))t  )u 

,  {leben  fd^eint 

2)  Jaff^  rV,  277;  ber  (grsblfd^of  bon  »iaöenna  iDtrb  bur^  ()abrton  mit  ber 
^^oQ^ie^ung  bed  ^tjtfß  in  bem  (S^ebiete  ber  SiaDemtater  S^ä^t,  too  bie  )@enetianec 
8efa^ungen  mib  Sejt^  ^aben,  beauftragt. 

B)  $gl.  bie  Stelle  oben  @.  547  92.  4.  Sber  in  bemfelben  ^efe  fagt  ^brian 
audbrücQic^,  l.  c.  ^.  272—273:  In  eo  quod  nobis  pro  eo  vestra  poposdt 
regalis  potentia:  ut  nequaquam  a  nobis  condemnatos,  anatbematizatus 
yel  flagellatus  fuiseet  neque  aliqnam  atversitatem  ei  facere  debaissemus, 
quatenus  in  bis  omnibus  vestram  accommodantes  regalem  petitionem,  in 
quantum  necesse  fuit,  ipsum  ammonuimus  monachum  atque  in  proprium 
Buum  locum  iniesum  absolvimus.  Nam,  si  vestrum  illi  non  profuLsset  re- 
gale  adminiculum,  ecclesiasticam  illi  disciplinam  canonice  inferentes  sicuti 
monacho  giryllo  (gy rovago?  JaffS),  a  nobis  correctus  et  emeudatus,  mo- 
nachicam  regulam  illi  demonstrare  inreprehensibiliter  babuissemus.  Ob 
nimium  vero  amorem  vestrum  cum  magna  patientia  atque  benignitate 
susceptus  commonitusque  ultro  citroque  divinis  preceptis,  in  pace  abso- 
lutus  est. 

*)  JaflF6  IV,  269—270.  277,  Codex  Car.  «Rr.  90.  94  (beibe  an«  bem  Seit- 
raum öon  784—791);  ogL  gorfcbungen  1,  512. 

6)  Jaff6  IV,  249—251,  Codex  Car.  ^h,  82  (783—786);  @.  250:  etunde 
eins  aulae  tecti  restaurare  minime  babemus;  unter  aula  iß  oj^ne  3^^f(I  ^i^ 
^eter«firc!te  felbfl,  md)t  etwa  blo«  ber  33or^of  ju  »erflehen,  tt?ie  Cod.  Car. 
5Rr.  21,  @.  94;  V.  Hadriani,  Ducbesne  1.  c.  e.  497.  »gL  übrigen»  aadf 
oben  @.  367. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Ser^ünig  ^abrtan'iS  ju  ben  ®ne(^en.  549 

ipar  c«  mit  bcr  ipcltlid^cn  SKac^t  bc^  $opftcg  bcftcHt,  \o  fc^itbcrt 
er  fclbft  fic  in  feinen  eigenen  ©riefen. 

8ei  biefer  Sage  be«  Zapfte«  ^atte  er  felbft  toie  Äorl  bad 
ßrögte  Sntereffc  baran,  bog  ber  lefctere  wieber  einmal  in  Stalien 
crfc^ien  unb  Orbnunß  in  bie  JBer^ättniffc  brachte,  «ber  burfte 
^abrian  jboffen,  bog  ^orl  babei  fic^  nac^  feinen  äBünfd^en  rieten 
n)ürbe?  fielen  bie  Sntereffen,  bie  ffintwürfe  beö  Zapfte«  unb  beö 
Äönigö  jufammen?  f)abriQn  unb  Äarl  ftanben  äu6erli(§  im  beften 
SSerne^men,  in  einem  fortaefe|ten  freunbfc^ofttic^en  SSerfel^t.  §abrian 
Derfäumt  leine  SScronlaftung  ben  ftönifl  feiner  (Srqeben^eit  ju  Der* 
fidlem,  fid^  i^m  gefällifl  3U  erjeigen;  bem  fflif^of  ©rminbert  üon 
SBourgeö  öerlei^t  er  auf  ^axVi  befonberen  SSSunfc^  baö  Pallium 
unb  ernennt  i^n  5um  ffirjbifc^of  üon  aquitanien  ^) ;  ba  e^  bei  bem 
Sau  be^  S)om^  in  Äe^en  an  SKarmor  fe^lt,  überlägt  ^abrian  auf 
©itten  Äarl'g  bemfelben  SWarmor,  SWofaifen  unb  anbete  Äunfttoerle 
an^  feinem  $ßalaft  in  SRaüenna^),  unb  Jfarl  unterftübt  feine  cr^ 
wähnte  SBitte  burc^  bai^  ©efcfienf  Don  ein  paar  5ßferben,  bie  er 
bem  ^apfte  fd^icft^),  unb  lieferte  auperbem,  ttjie  fc^on  berührt, 
§olj  unb  Qxan  jur  JReftauration  römifc^er  Äirc^en*).  «nein  ber 
xoaijxt  ganje  SCuöbrucf  bed  jipife^en  9?apft  unb  fiönig  befte^enben 
SBerpltniffe«  finb  biefe  §öfli(§feit^üejeigungen  nicgt.  §abrian 
^atte  längft  bie  Srfa^rung  gemacht,  bag  ilarl  nic^t  baran  backte 
feine  gorberungen  ttjegen  Äu^fü^rung  be^  alten  ©e^enfungöDer^ 
fpre(§enö  ju  erfüllen;  nur  feine  eigene  öollftänbigc  D^nmac^t  unb 
feine  abl)ängigfeit  Don  Äarl,  toelcge  bie  golge  baöon  ttjar,  fann 
i^n  betoogen  ^aben  ben  StönxQ  bnxdf  ein  entgegenfommenbed  9uf> 
treten  möglid^ft  ju  gewinnen,  unb  ftarl  ^atte  leinen  ®runb  bieö 
nic^t  aue§  üon  feiner  ©eite  ju  ertoibern.  3lber  §abrian  empfanb 
biefe  «b^ängigfeit  fc^loer;  eö  wäre  ju  ücrwunbern,  wenn  er  ntc^t 
gewünfcbt  l^ätte  (ie§  i^r  ju  entjie^en,  in  ein  freiere^  SSer^ältniB 
,^u  Sari  ju  fommen.  An  ®elegenf)eit  ben  SSerfuc^  ju  machen 
fehlte  ei^  nic^t.  I)ie  Sage  ber  Dinge  im  griec^ifd^en  aieidbe  war 
ganj  baju  anget^an  bie  Stellung  beö  $apfteö  ju  üerbeffern. 
^abrian  I)atte  fc^on  t)or  Sauren  erfannt,  wie  günftig  ber  burd^ 
bie  Äaiferin  3rene  herbeigeführte  Umfe^wung  in  ben  griee^ifc^en 
Ser^ältniffen  für  it)n  war'*^);   injwifc^cn  ^tte  Srene  burd^  leinen 


>)  Jaff^  IV,  278  f.,  Codex  Car.  «Rr.  95  (784—791);  üb«  bie  3dt  og(, 
au(^  Le  Cointo  VL  315. 

«)  Jaffö  IV,  268,  Codex  Car.  iRr.  89  (781—791);  ögl.  Einh.  V.  Karoli 
c.  26;  gorUmmcn  I,  511  91.  3  unb  fpäter  im  II.  «anbc.  —  ffiaife,  SS.  rer. 
LaDgob.  €^.  383  91.  11  üennutiKt  aOeibingS,  unb  Diellet^t  mit  fütd^t,  Staxl  f^obt 
biefe  ©itte  erfl  na^  feinem  ©efudj  in  »ioöenna  im  grü^ja^r  787  (Agnell.  c.  165 
u.  mrten  @.  577)  »»raebraci^t 

8)  Jaff<6  IV,  268  f. ;  e«  »aren  gwei  ^ferbe,  üon  benen  ba«  eine  untenceg« 
f)arb;  bad  anbere  be^eid^net  ^brian  nnr  ald  equum  utilem  unb  bittet  um  f^onere 
?5fetbe. 

*)  Jafi^  IV,  249  ff.;  09I.  oben  e.  548. 

'^)  l^gt.  oben  ®.  384. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


550  786. 

SSBiberftatib  in  i^rer  bilberfreunblic^en  Haltung  jtd|  irre  machen 
laffcn,  mclmc^r  i^rc  SBcmü^ungcn  fortflcfcfet  bcn  SBilbcrbicnft  in 
i^rcm  Sicic^c  loicbcr  cinsufü^rcn,  unb  ^abrian  tiattc  bic  ®enug^ 
tbuung,  bal  3tene  unb  Ö^onftantin  in  einem  eigenen  ©(^reiben 
iQm  i^re  älbfid^t  anfünbigten,  bie  S(ngelegen{)eit  auf  einer  bemnäd^fl 
%n  ^altenben  odgemeinen  ^irc^enüerfammlung  jur  SSerat^un^  m 
ftcHen,  unb  i^n  aufforberten  berfelben  beijuttjol^nen  0.  ßabrian^ 
«nttüort  ift  üom  26.  Oftober  7852);  fie  atf)met  ben  Seift  ber 
ftolieften  3"^c^fi^t/  i^^^  Sprache  fte^t  im  f^neibenbften  ®egen* 
(q^  ^u  bem  S^one,  in  melc^em  $abrian  an  j^arl  fc^rieb,  ju  ben 
totrfh^cn  SÄac^ttjer^ättniffen.  äfö  eine  neue  ^elena  unb  ein  neuer 
©onjiantin,  fc^reibt  er,  würben  Srene  unb  i^r  @o^n  gepriefen 
toerben,  »enn  fie  bie  SBilberüere^rung  l^erfteüten.  3n  langer  'UnS^ 
einanberfebung  fuc^t  er  biefelbe  ju  red^tfertigen  unb  bef(|n)ört  ju« 
leftt  ben  »aifer  unb  bie  Äaiferin  bie  Silber  ^erjufteHen,  bamit  er 
fie  wieber  aufnehmen  fönne  in  ben  @e§oo§  ber  ^eiligen  fat^olif^en 
römtfc^en  ^rcfte.  (gr  fteQt  i^nen  Äarl  afö  Sorbilb  ^in,  welcler 
bie  päpftlic^en  Ermahnungen  befolgt  unb  in  allem  ^abrian'd  äBiQen 
crfüHt,  bem  ^.  $ßetru^  ?ßroDinäen,  ©tobte,  Eaftetle  unb  anberc 
2;erritoricn  überlaffen,  i^m  bic  üon  ben  fiangobarben  vorenthaltenen 
Patrimonien  5nrüctgegeben  t)abe  unb  nid^t  aufhöre  i^m  täglich 
®olb  unb  @ilber  5U  fpenben;  bafür  ^abe  @ott  i^m  gewährt  oUe 
barbarifd^en  SSölfer  be^  SBeften^  mit  feinem  {Reiche  ju  vereinigen; 
fo  würben,  wenn  fie  bem  ^.  Sßetru^  feine  {Re^te  unb  Patrimonien 
^rüdgeben  wollten,  unter  feinem  @c^u^e  aud^  (S^onftantin  unb 
Srene  über  bie  Barbaren  triumpl^iren.  ^abrian  ftellt  ^ier  l^arl 
ein  3^ufl.^i6  ^^^^  ^^"  welchem  er  felbft  am  beften  wußte,  baß  Sari 
e^  in  biefem  Umfange  minbeftertö  nic^t  verbiente;  fein  SBeftreben 
ift  unioerfennbar,  in  ben  Singen  ber  Srene  fein  SBer^ältnig  ju  Jfarl 
ate  ein  möglic^ft  günfttged  barjufteUen ,  auf  bie  ^aifcrin  burd^ 
feine  na^en  SSeiie^ungen  gu  Staxl  Sinbrud  ju  mad^en,  wä^renb  er 
bem  Äönige  gegenüber,  baran  ift  fein  QtDtx^cl  möglich,  feine  Se* 
jie^ungen  ju  3rcne  in  bemfelben  ©inne  ju  verwert^en  fu^te.  (5r 
na^m  bie  (Sinlabung  ju  ber  Sirc^enverfammlung  gwar  für  feine 
eigene  $erfon  ni(^t  an,  verfprac^  bagegen  feine  93et)ollmä(^tigtcn 
bal^in  5U  fd^idten^);  er  burfte  bei  ber  entfd^iebenen  Stimmung  ber 
Äatferin  mit  einigem  ®runbe  ^offcn,  ba§  nic^t  nur  ber  SBilberoienft 


1)  Mansi,  Conciliorum  amplissima  collectio  XII,  984  ff.;  ernannt  tpirb 
bOiS  ©d^rdben  anöif  bei  Theopbanes,  Chronographia,  ed.  de  Boor  <B.  460.  mtb 
in  bm  iSer^onbbmgen  boS  (SoncilS  tion  '^Rxc&a,  Mansi  XII,  1128;  übet  bie  be« 
treffenben  ^ergSnge  im  aügeineinen  DgL  ^ele,  2.  SCufL  @.  441  ff.  (befonbonS 
445  ff.). 

*)  @ie  fle^t  bei  Mansi  XII,  1055  ff.,  ein  um  biefelbe  Reit  an  ben  ^atrion^en 
2:ara|lud  geri^tetei^  ©^reiben  ^abrian'd  bei  Mansi  XII,  1077;  Dgl.  Jaff^,  Reg. 
Pont.  ed.  2  a.  Sflv.  2448.  2449;  «Reue«  Hrc^iö  V,  579;  V.  Hadnani,  Duchesne 
I,  511—512.  522  5R.  119  (Flodoard.  De  pontif.  Roman.,  Muratori  III  b,  194). 
')  $gl.  aud)  lohann.  Gest.  epp.  Neapolitan.  c.  45,  SS.  rer.  Langob. 
@.  427. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3cic^en  iinb  9Bunt>cr.  551 

^cr^eftcDt,  fonbcrn  bog  baburc^  auc§  bic  üollftänbigc  SRücffc^r  bcr 
©rted^en  in  ben  @d^oo§  ber  tömifc^en  Sird^e  angebal^nt  tpciben 
toürbc.  aaScnn  c§  \o  locit  fam,  \o  mußte  boö  SJcr{)ältni6  jum  frän* 
lijd^cn  Äöniflc  eine  tocjcntli^c  SJcränbcrung  erfaßten,  ftanb  Äotl 
meÖeic^t  gar  in  ®cfa^r  ben  ^ßotticiat  bcr  8fJömer  ju  Derlicrcn^). 
@o  forbertcn,  na^bcm  faum  bcr  ©ac^fcnfrieg  üorbcr^anb  ju 
ffinbc,  jablreic^c  anbcrc  grogcn  eine  ßöfung  ober  boc^  ein  bc* 
ftimmteö  auftreten  fiarr^.  Slße  griffen  fie  in  einanber  ein,  bie 
gäben,  burc§  ttjcld&e  pc  unter  einanber  äufammen^ingen ,  einjeln 
ui  Verfolgen  ift  aber  niefit  me^r  möglidö.  Slm  meiften  fam  auf 
Sitalien  an,  bort^in  fc^te  ftc§  benn  au(|  Sari  no^  Dor  Ablauf  bci^ 
3at)reg  in  JBenjcgung.  S)ie  SRüftungen  waren  üermutt)lic^  f^on 
feit  längerer  ßeit  im  ®ange,  obfc^on  bic  3"fönimcn;iict)ung  ber 
Iruppen  fd^neU  tjor  fid^  gegangen  fein  foß ;  Äarl  felbft  befanb  fic^ 
am  5.  iWoücmbcr  noc§  in  SBormö^),  ba(b  nac^^er  aber,  in  ber  ffiinterös 
jieit®),  brac^  er  mit  bem  §eerc  auf*).  Um  bic  ßeit  ba  er  über  bic 
?llpcn  jog  tt)urbc  baö  ganje  SRci^  burd^  wunberbare  ^immclö* 
crf^cinungen  geängftigt.  2)ie  Slnnaliftcn  berichten  Don  Seichen  unb 
SBunbern,  njic  man  fie  noc^  nie  Dörfer  am  ^immcl  gefc^en;  bai^ 
ßeid^cn  bcö  ilreujcö  fei  im  ©cjcmbcr  auf  ben  Kleibern  bcr  ficute 
JU  erblicfcn  gctncfen,  eö  ^abc  angebli^  SBIut  geregnet^),  6  läge 
üor  3Beit)nadöten  fei  ein  gcujaltigeö  a3li|en  unb  Bonnern  erfolgt, 

^)  ^nberi»  faßt  bie  iBer^dlüttffe  auf  Whx,  ^txau%  ^este^ungen  SiaxV9  b.  (fi^r. 
sunt  grte(4tf(^en  9iei(^e,  @.  25  9^.  5;  nal  m^  ^antacf  ®.  18  ff. 

«)  Urfunbc  bei  Tardif,  @.  65  f.  ifer.  85,  09I.  oben  @.  529. 

*)  Ann.  Petavian.  SS.  I,  17:  invernis  temporis;  Ann.  Einh.  SS.  I, 
169:  in  ipsa  hiemalis  temporis  asperitate  (auSgemaU  bei  bem  Poeta  Saxo, 
1.  II,  V.  237— 241,  Jaff6IV,566);  ffieiftna^teit  ifi  Äorl  inj^lorenj,  f.  unten  @.  553. 

2)en  3ud  na4  Stauen  begw.  9iom  emäbnen  au4  ^^It  anbere  3o^rbtt(^er, 
Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  168;  Ann.  s.  Amanai  787,  SS.  I,  12;  Ann.  Lauresh. 
SS.  I.  33;  Ann.  Max.  787,  SS.  XIII,  21;  Ann.  Laur.  min.  ed.  SBaift  @.  414; 
Guelterb.,  Nazar.,  Alam.,  Sangall.  mai.,  Sangall.  brev.  785,  SS.  I,  41.  43; 

rfing  1.  c  @.  222.  237.  271;  Coloniens.  edd.  3aff6  u.  ffiattenboc^  1.  c. 
127 :  ferner  Bmb.  V.  Karoli  c.  10  etc. 
*)  9lanfe,  S^  Jhrtät  ®.  429  f.,  wiQ  ^arl  o^ne  $eer  naäi  galten  ^ie^ 
laffen,  »eil  bie  Annales  Laur.  mai.  etneiS  fold^en  ni(^t  erw&^nen;  ä^nlic^  Mal- 
fatti  II,  336.  2)ag  et  ein  $eer  mitnahm ,  bejeu^en  aber  nic^t  nur  bie  Annales 
Einharai  (contractis  celeriter  Francorum  copiis)  unb  (^n^arb'iS  Vita  Karoli 
c.  10  (postea  cum  exercitu  Italiam  in^essus),  fonbem  axiä)  bie  Ann.  Petaviani 
1.  c:  nie  anuus  fuit  sine  boste,  nisi  tantum  invernis  temporis  perrexit 
domnus  rex  Rarolus  in  Italiam  cum  suo  exercitu  .  .  .  Sgl.  ferner  unten 
@.  560  9}.  5,  mo  jtarl  mit  einem  ^eere  t)on  9{om  na(^  (Sapua  aufbriet  (Ercbemnert 
Hist.  Lan^obardor.  Beneventanor.  c.  2,  SS.  rer.  Langob.  ^.  235):  SJcflbt« 
ba(^er  @.  102;  au(^  oben  @.  543  ^.  2.  (Chron.  Salemit.  c.  10.  SS.  III,  477: 
Gallomm,  Saxonum,  Alemannorum  simulquc  et  Langobardorum  Burgun- 
dionumque  validam  movens  exercitum  etc.  fommt  freilid^  m(^t  in  93etra(^t.) 

^)^m  audftt^li(^flen  bie  Annales  Lauresh.  SS.  I,  33:  £0  anno  mense 
December  apparuerunt  ades  terribili  in  coelo  tales,  quales  numquam  antea 
apparuerunt  nostris  temporibus;  nee  non  et  signa  crucis  apparuerunt  in 
vestimentis  hominum,  et  nonnulli  sanguinem  dixerunt  se  videre  pluere; 
unde  pavor  ingens  et  metus  in  populo  irruit  (togl  ©emapÄ  @.  18) ,  ac  mor- 
talitas  magna  postea  secuta  est  Et  Lullus  arcbiepiscopus  obiit.  (Cbron. 
Moiss.  SS.  I,  298:  Decembri— terribiles.) 


Digitized  by  LjOOQ IC 


552  786- 

hai  faft  im  ganjcn  graiifcnrci^c  ju  ^örcn  gctocfcn  fei,  ja^Irci^c 
SWcnfc^cn  unb  bic  SJöocI  unter  bcm  §immcl  gctöbtct  ^abc,  unb 
barauf  fei  ein  grofeeg  Sterben  über  bie  SKenf^en  flefommen^). 

2)er  SBcg,  ben  Äarl  md)  Italien  einfc^Iufl,  tft  unbefannt;  bic 
yiaäixi^t,  er  tjabe  unterwcg«  ba^  Älofter  @t.  SWaurice  an  ber 
JR^one  befugt,  ttjonad^  er  loo^l  über  ben  großen  @t.  Sern^rb 
gejoflcn  wäre,  entbel^rt  ber  fieberen  Searünbung ^).  Sari  foü 
banatfi  ctioa  14  %a^t  in  @t.  aWaurice  fi^  aufgehalten,  bann  ben 
Slbt  mt^eu«,  äugletd^  Sifc^of  üon  Sitten,  ben  SRad^foIgcr  be^ 
3BiIc^ariu^,  mit  fi^  nad^  SRom  genommen  unb  Ält^euö  bort  auf 
ben  aOBunfc^  ftarfä  bom  5ßapfte  ein  5ßrit3ileg  erl^alten  ^aben,  loorin 
bem  Älofter  alle  früljeren  aSerIei{)ungen  unb  ©erec^tfame  beftätigt 
werben.  Slflein  bie  Urfunbe  ift  cbcnfo  fidler  falfd^,  toie  bie  üorauö* 
ae^enbe  ©rjä^lung  über  bie  3lrt,  auf  meldte  ält^eu^  ju  i^r  gc^ 
fommen,   unglaubwürbig  ^).     ©lauben  tjerbient  nur   bie  ängobc 


*)  @o  baS  Fragmentum  aDnalitim  Chesnii,  SS.  I,  83:  Multa  etiam  le- 
feruntur  signa  apparuisse  eodem  anno,  signtim  enim  crucis  in  vestimentis 
hominum  apparui^  ac  sanguinem  de  terra  ac  de  coelo  profluere;  nee  non 
et  alia  multa  signa  apparuerunt,  unde  pavor  ingens  ac  timor  in  popolo 
salubriter  inniit,  ita  ut  se  multi  corrigerent  Et  sex  dies  ante  natale  Do- 
mini tonitrua  et  fülgura  immensa  apparueront,  ita  ut  eccleeias  conciiBsit 
in  Widli,  et  pene  per  totam  Franciam  auditum  fuit,  et  multi  homines 
interfecti  fuerunt;  eüam  ayes  coeli  ab  ipso  tonitruo  oecisi  sunt.  Et  arcus 
coeli  in  nubibus  appamit  per  noctem.  Et  postea  vero  mortalitas  magna 
iidt,  et  Lullus  arohiepiscopus  migravit  de  hac  luce.  $er^  (ib.  9^.  1)  ^It  fOr 
möglt^,  bag  unter  Widli  b(bS  (Sin))onum  SBitla  an  ber  9)>{aadmünbung  bei  Srid 
ober  ^riefle  (ogL  Ann.  Enhard.  Fuld.  836,  SS.  I,  360  Sfl.  14)  ^u  üerfk^en  fei; 
mmbeflend  bleibt  bted  {ebod^  DonEommen  fragln^.  —  i>a  biefer  mte  ber  anbere  Zti^, 
oben  @.  551  92.  5,  ben  Xob  ÜnfS  unmittelbar  na(^  ber  mortalitas  magna  ertt>a^ 
lonnte  t»  ((feinen  atö  wäre  auc^  Sul  üon  biefer  ^euc^e  bin9^<tfft  »orben,  n?ail 
iebo(^  c^no(ogif(^  rnä^t  fitmmt,  man  müßte  bemt  Sul'd  Zoh  erfl  mS  3a^r  787 
fe^en.  Slllein  ben  3^9"^^  f^  '^^^  gegenüber  !ann  bie  bloße  9ieibenfo(ge  ber 
Angaben  in  biefen  Snnalen  ni^tä  bereifen;  t>g(.  auc^  oben  &.  586  91.  h. 

@.  übrigend  ^infl^tüc^  jener  SBunbenei^en  au(^  Ann.  s.  Amandi  787,  8S.  I, 
12:  Ann.  Petav.  SS.  I,  17;  Ann.  Laur.  min.  ed.  SBBaift  ©.  414;  Ann. 
Enhard.  Fuld.  a.  781  (in^)lge  flü^tiger  unb  ungefc^dter  S3enu4una  ber  Ann. 
Laur.  min.),  SS.  I,  349;  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88:  Ann.  s.  ßnmerammi 
Ratisp.  mai.  SS.  I,  92;  Ann.  Flaviniacens.  785,  ed.  Ja£Pö  @.  688;  ba^  au4 
oben  @.  510  Sfl.  5;  511  91.  1. 

^)  Le  Cointe  VI,  311;  ogl  audb  SD'^Ibac^er  @.  102.  2)ie  9?a4ri4t,  to6äft 

~    -  "  •  -- .  rV,  140 "  * 


®ifi  im  an),  f.  f^meij.  ®ef(^.  IV,  140  freiließ  für  ni^t  unqlaubmürbig  )fi%  finbet 
fi^  in  ber  furjen  leqotbenbaften  (Sxfiffiünq,  mel^e  ber  Urhinbe  ^abrian*^  für 
ait^eud  mie  ai»  (Sinlettung  unmittelbar  innrauigebt.  2)ie  Urfunbe  allem  fkbt  in  bec 
Gallia  christiana  XII,  instr.  @.  424,  unb  bei  Guicheron,  Bibliotheca  Se- 
busiana,  in  ^ofmann'd  Nova  scriptorum  coUectio  I,  322;  bte  Urfunbe  mit  Dor* 
auiSgef^icfter  (Irgä^üing  bei  Gr^aud,  Origjnes  et  documente  de  Tabbaye  de 
St.  Maurice  d'Agaune  @.  30;  t)g(.  au(^  bie  folgenbe  Sftott, 

3)  3u  ben  falf^en  Urfunben  mirb  baiS  $ri)}ilea  mdf  gered^net  bon  Jaff^  Reg. 
Pont  Rom.  ed.  2  a.  S'h.  2489,  wogegen  Gr^maud  @.  30  unb  Boccard,  ^toire 
du  Vallais  @.  31,  an  ber  (Sc^tbeit  ni^t  ^meifeln.  2)ie  Urfunbe,  xd6^  im  ©^mei« 
aerif(^en  Urfunbenregifier  I,  @.  23  9h.  120  unb  fonft  fc^on  780  angefefet  »trb,  ip 
genau  nac^  berfelben  ^c^blone  angefertigt  n^ie  bad  oorgebfn^  ^[^n^ileg  fWf^ 
ifaigen»«  I.,  Gr^maud  @.  28  (Jaff^  1.  c.  9hr.  2084);  nur  ba«  ^tOft  ber  freien 
^Mvoaffi  fe^U  in  bem  ^oileg  ^abrian'd,  fonfl  |tnb,  abgefe^  üon  ben  in  ba« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Äarl»«  3ug  noc^  Italien.  553 

bcr  öltcftcn  C^ronif  Don  ©t.  SWauricc,  ba§  jur  ßett  Äotfcr  StaiV^ 
aitl^cu«  ein  ^rtDilecjium  erhalten  ^abc^);  toic  c^  lautete,  ift  un* 
bcfannt  unb  gonj  unflcioife,  ob  Äarl  786  @t.  SWaurice  berührte, 
©rft  in  3talicn  pnben  wir  ben  Äöntg  wicbcr,  in  Slorcnj,  too  er 
SBci^naAtcn  feierte  *).  3Bäf)renb  feine«  bortigcn  Äufentl)alt«  fd^eint 
er  bcr  Äird^e  @.  SJÜnioto  in  SKonte  giorentino  für  bo«  ©eelen* 
tjtxl  feiner  tjerftorbenen  ©ema^lin  ^ilbegarb  mel^rere  Käufer  0e^ 
f^enft  ju  ^oben^).  ^at)xa,  bic  ^ouptftabt  be«  itolifd^en  fiöntg« 
reic^«,  l^attc  er,  foüiel  toir  erfahren,  nic^t  bcrüt)rt;  bie  inneren 
JBcr^ältniffe  fianaobarbienö  Rotten  bie^mal  eben  nic^t  junäd^ft 
unb  üorn)tegenb  für  i^n  ben  Slnlog  ju  bem  ßuge  nod^  Stauen 
gegeben*). 

8l0erbingd,  toenn  aud^  im  ftönigreic^  Stauen  bie  neuen  Qn^ 
ftänbe  anmä$Ii^  angefangen  Ratten  \xd)  ju  bcfeftiaen,  fo  fehlte 
boc^  noc^  Diel  jur  ^erftettung  einer  befriebigenben  Oronung.  ßtDar 
l)ört  man  fef)r  wenig  über  bie  I^ätigleit,  toelc^e  bic  Don  Äarl 
feinem  ©o^ne  ^ippin  bcige^ebenen  Äat^gcber  entfalteten,  aber  eö 
begegnen  un«  beutli^e  S(njetc^en,  bag  jener  ^ajutud  9totc^i(b  fic^ 
in  bcr  Seitung  bcr  SRcid^gangcIcgeni^eiten  fiarfc  ffiilHürltd^feitcn 
erlaubte*^).  ?lud^  eigenmäc^tiofeitcn  ber  ®rafen  unb  bcr  niebcrcn 
^Beamten,  inöbefonbere  bem  Jtleruö  unb  ben  ftird^en  gegenüber, 
fc^einen  ^äufig  gewefen  ju  fein  •).   @ö  ift  ein  ffirlafe  ÄarFiS  ^)  an  atte 


^[kimlea  ^brian'iS  etngef^obenen  9}atnen  ber  ^Sefi^ungen  be«  JHofterd  unb  bon  ber 
Seitoufii^ung  ber  'Sflamm  (fogen  mib  d^Ioboüe^  ht  ber  erflen  Urfunbe  mh  {^brian 
unb  itaxl  in  ber  imetten,  ifetbe  Urfnnben  fafi  todrtlkb  ^letd^lautenb ,  biiS  auf  bie 
^amm  ber  |a^treid^  ^ta^ai  ^inaui,  tuefd^e  bie  Urfunben  unterf (^reiben;  tu  finb  in 
beiben  biefewen,  obglet^  bie  ^meite  Urfunbe  c.  130  S^^  "^4  ^  o^ta  faQen 
kottrbel  2)ie  Urfunbe  jfönig  9raboIf'iS  n.  üon  S3urgunb,  Historiae  patriae  monu- 
menta,  Cbartarum  tom.  II,  ^.  62,  totUbt  Gr^naud  ^eibeigiebt,  fpri^t  e^er  für 
bie  Uned^tbeit,  ba  fie  bon  einer  !^erlet^ung  vugen'0  an  Silt^euiS  rebet,  a(fo  eine  9$er* 
n^e^felung  ber  beiben  Urfunben  begebt,  mddjie  }eigt,  baß  Storni  9{ubolf  bie  Originale 
ni^t  )u  (»efi^t  befommen  ^tte.  9ei  bem  in  biefer  Urfunbe  genannten  itonia  jfarl 
ifl,  ba  er  na^  ^t^  unb  £ubttng  anfgefii^  »irb,  mo^(  ni(^t  an  Staxl  b.  (&x, 
3u  benfen. 

*)  9ei  Gr^maud  @.  27:  domuus  Aiteus  episcopns  et  abbas.  Tem- 
pore domni  Karoli  imperatoris  accepit  Privilegium  :l)gL  ^icfel  II,  874.  ®ann 
ait^eud  auf  SBiU^ariu«  foidte,  ifl  ungewig.  Ueber  bie  ^Senoirrung  in  ber  9(bt^ei^ 
»gl.  0.  @.  100  91.  3;  ferner  OHji  a.  a.  O. 

^)  ADDales  Lauriss.  mal.  1.  c.:  Ann.  Einh.  1.  c.;  Chron.  Vedastin. 
SS.  XUI,  705  1.  c. 

s)  @.  aRfi^Iba^er  9h.  272:  bie  Urfunbe  felbft,  tod^  in  ben  Beitraum  bon 
783—800  faflen  muß,  ift  öerloren. 

*)  2)em  fhbt  nic^t  entgegen,  b(^  bie  Ami.  Laur.  mai.  unter  ben  Witten 
beiS  3u9^  nennen  causas  Itaiicas  disponendi  (0.  ^.  541  9^.  3);  Ann.  Enhard. 
FuliT  SS.  I,  350  geben  bie  ©orte  berfelben  unaenau  mieber  (et  ipse  per  Italiam 
rebus  ordinatis  orationis  causa  Romam  yaoit). 

»)  »gl.  oben  e.  388:  ©aift  III,  2.  «ufl.  @.  648,  fowie  unten  ©b  U. 
3um  ^o^re  810. 

^)  ^u4  bie  ^ewaltfamfeiten  M  Slot^üb,  oon  benen  mir  jhmbe  a^alten,  ht» 
lUfftn  p(b  auf  einen  ©ifd^of  unb  einen  ?lbt  (©b.  II.  a.  a.  D.). 

^)  Karoli  epistola  in  Italiam  emissa,  790—800,  Capp.  I,  203  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


554  786. 

SBcamtcn,  {)0^c  unb  nicbcrc,  auc§  an  bic  Äönigöbotcn  ^)  erhalten,  bcr 
nur  ffir  3toIicn  bcftimmt  gcrocfcn  fein  fann  ^).  @r  loirft  ein  fc^Iimmc^ 
fitc^t  auf  bad  S^er^ältnig  ber  tpeltli^en  ju  ben  gciftlic^en  iBe^öiben. 
(5r  crt{)eilt  bcn  crftcrcn  eine  fd^arfe  SRü^e  tocßcn  bcr  iTOifea^tunfl 
bcr  Slutorität  unb  ber  SBcfuguiffc  bcr  JBtfd^öfc  unb  anbercn  ®eift* 
liefen,  ittSbefonberc,  tpctl  fie  fic^  tpciacrn  bie  5ßfarrer  ben  JBifc^öfen 
ju  präfentiren,  frembe  Slerifer  o^nc  oif^öflid^e  (Srlaubnife  an  il^ren 
Atrien  anfießen,  ferner  unb  ^auptfäc^Iid^  eö  auc^  unterlaffen,  ben 
aSorfc^riftcn  beä  ^criftaller  Sopitularö  Don  779  gemäp,  ben  ^i"^ 
unb  ben  bo))|)clten  ße^nten  Don  ben  lirc^lid&en  JBeneficicn  ju  Ictftcn 
unb  5ßrecarien6riefe  über  biefelben  ju  nehmen^.  Um  bicfen  Ueber* 
tretungen  btä  !anontfd^en  unb  tpcltli^cn  medftä  ein  Snbe  ju 
mad&en,  fc^icft  bcr  Äöni^  im  Ginüerftänbnife  mit  feinen  S5ifd6öfen, 
Äcbtcn  unb  anbercn  ©ciftlt^cn*)  ben  ©camten  ben  gemeffenen 
aScfc^I ,  ben  Sifd^öfen  um  (Sottet  unb  beS  g^ieben«  toiuen  in  ben 
betreffenben  fünften  golge  ju  leiften.  SBcr  cS  nod^  femer  toagt 
ben  5cird^en  iene  Sinfünfte  Dorjuent^altcn  u.  f.  to.,  toerbe  be^megen 
bem  Äönige  felbcr  SRebe  ^u  fielen  ^aben*^).  ©ctoiß  ifi,  ba§  bie 
©^nobe®),  auf  njclc^cr  bic  Slbfcnbung  biefe«  ©rIaffeS  bef^Ioffen 
tpurbe,  tn  bcn  g^it^öurn  äWifAcn  779  unb  800  faÜcn  mu|.  Sie 
eine  Scitgrcnjc  ergibt  bie  njicber^oltc  ^Berufung  auf  ba^  gebac^te 


^)  dilectis  comitibus  seu  iadidbus  et  vassis  nostris,  yicarils,  cen- 
tenariis  yel  omnibus  missiB  nostris  et  agentibus. 

^  2)te  SefHmmuna  beffelben  allem  für  Stalten  ge^t  borouS  ^etDor,  bag  eS 

£^  nur  in  itolifd^en  ^of(^nften  finbet,  DgL  8oretmd,  2)te  C^apttnlorien  im  Songo« 
rbenrei^  @.  112;  Capp.  1.  e.  <B,  203. 

')  jtarl  lägt  |t4  üemel^en:  Cognoscat  utilitas  vestra,  quia  reeonait  in 
auribtiB  nostris  quorumdam  praesumptio  non  modica,  quod  non  ita  obtem- 
peretis  pontificibns  vestris  seu  sacerdotibus,  quemadmodum  canonom  et 
legnm  continetor  auctoritas,  ita  ut  presbyteros  nescio  qua  temeritate 
presentari  episcopis  denegetis,  insoper  et  alioram  clericos  usurpare  non 
pertiraescatis  et  absque  consensu  episcopi  in  yestras  ecdesias  mittere  aude- 
atis,  necnon  et  in  vestris  ministeriis  pontifices  nostros  talem  potestatem 
habere  non  permittatis,  qualem  rectitudo  ecclesiastica  docet  Instiper  nonas 
et  deeimas  vel  census  inproba  cupiditate  de  ecclesiis,  unde  ipsa  beneficia 
sunt,  abstrahere  nitimini  et  precaiias  de  ipsis  rebus,  sicut  a  nobis  dndum 
in  nostro  capitulare  institutiun  est,  accipere  ne^legitis  et  ipsam  sanctam 
Dei  ecclesiam  una  cum  ipsis  episcopis  vel  abbatibus  emendare  ioxta  vires 
vestras  denegatis;  ögl.  anä)  nntwi  9J.  5. 

*)  Quapropter  nos  una  cum  consensu  epidcoporum  nostrorum,  abba- 
tum  necnon  et  aliomm  sacerdotum  haec  instituta  partibus  vestris  di- 
reximus. 

*)  L.  c.  @.  203—204:  Si  quis  autem,  quod  abeit,  ullus  ex  vobis  de 
nonis  et  decimis  ceosibusque  r^dendis  atque  precarüs  renovandis  n^le- 

gens  apparuerit  et  inportunus  episcopis  nostris  ae  bis  auae  ad  ministenum 
lomm  pertinere  noscuntur  yel  sicut  in  capitulare  duaum  a  nobis  factum 
continetur  contradicerc  praesumpserit,  sciat  se  procul  dubio,  nisi  se  cito 
correxerit,  in  conspectu  nostro  exinde  deducere  rationem. 

«)  tJflI.  0.  9^.  4. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


S5crorbnimgcn  für  gtalien.  555 

ffiopttular  tjon  ßcriftaP),  bic  anbete  ber  %M,  toelc^cn  bcr  Äönig 
in  bem  (Sriaffc  ffi^rt.  Wtlan  ^at  \ooi)l  gemeint,  bcn  lej^tcren  in  eben 
bieg  3a^r  786  fcfeen  ju  bürfen  ^),  weil  man  i^n  in  einem  bieKci^t 
bem  Sa^r  787  anfle{)öriflen  ffiopitular  afö  „im  Vorigen  Sa^re" 
gegeben  attegirt  ju  finben  glaubte»),  inbeffcn  bicfe  auölegung  ift 
ni^t  nur  unpc^er,  fonbcrn  ^öcfift  ttjo^rfd^einli^  faljc^*).  yiad^ber 
©teile,  toelc^e  ber  ertoä^ntc  ®rlo6  in  bcn  mciften  ^anbfd^riften 
einnimmt*),  jd&eint  er  üiclmc^r  nic^t  öor  790  abgcfanbt  toorben 
}u  fein. 

@ttoa  in  benfelben  3^ih:aum  (790—800)  fc^eint  auc^  eine  JBer^ 
orbnung®}  ju  getreu,  an  bercn  Seftimmung  für  Stalien  fein 
gtoeifcl  tft^),  unb  toeld^c  üon  bcn  langobarbif^en  JBtfc^öfcn  au8* 
gegangen  ju  fein  fc^cint »).    68  ift  eine  JBcrorbnung  au^fc^licßlid^ 

Sctftli^en  3n^alt8,  welche  fic^  aber  mcj^rfad^  eng  an  bic  lango* 
arbif^en  (Sbicte  anfd^liegt  unb  in  5  Sopiteln  SSeftimmungen  gegen 
SScr^ciratuna  Don  SRonnen,  tDclc^e  i^r  Äloftergclübbc  brccgen,  gegen 

Sauberei,  SBal^rfagen  unb  anbern  Aberglauben,  gegen  ffiben  unter 
ilut^DertDanbten,  fon^ie  gegen  S^ebruc^  unb  galten  einer  (Soncubine 
neben  ber  ffi^efrau  trifft.  ®ic  J8ergct)ungen  tDcrben  mit  gei^ltc^er 
S3u6c  bebrot)t®).  S)ie  betreff enben  iöeftimmungen  empfangen  iebod^ 
auc§  bic  Sepätigung  bc8  ftönig8  —  nja^rfcgcinlic^  ^ippin*8  üon 
Stalien  ^^)  — ,  toeldgicr  öerffigt,  baß  bie  Uebcrtreter  übcrbie8  nod^ 
SBergdb  an  ben  $of  jaulen  follen*^). 


^)  c.  18,  Capp.  I,  50.  ^<a  SBort  dudnm  beutet,  na^  mittelatoli^em 
@pTa(b0ebr(ui4,  an  \idf  e^  auf  einen  lurjen  att  langen  3<^<nnn  feit  bem  (Sdog 
jeneiS  iSapitu(avi9  ^in. 

^  ^^l  aotetiud,  i^^ttulanen  int  eangobotbenrei^  e.  113  ff.;  SRü^OKi^er 
9h.  273. 

")  Capitulare  Mantuanum  secoDdiiin,  generale,  c.  8,  Capp.  I,  197:  De 
decimis  tit  dentur,  et  dare  nolentes  sectinduin  quod  anno  preterito  denon- 
üatiun  est  a  ministris  reipublice  exigantur  (l>gL  au(^  ibid.  ®.  194.  327 
c.  9,  SR.  5). 

^)  »öL  ©oretiu»,  Capp.  I,  197  91.  4. 

^)  fB%l  ^oretiu«,  Capp.  I,  203  ((£a)»itulanen  im  Sangotobenrei^  e.  113). 

^)  Capitula  cum  Italiae  episcopis  deliberata,  Capp.  I,  202  f. ;  bie  Der* 
xmx^Uqt  3eitbeflimmung  grttnbet  ft^  auf  bie  6teIIe,  tod^e  Diel  (M^i^ülar  in  ber 
einzigen  ßanbfc^tift  einnimmt;  vgl.  au4  (Kapitularien  im  Sangobarbenrei^  ®-  135, 
too  JBoretiui  an  bie  ^dt  um  792  backte. 

^)  ^al  Soretiud,  d^afntularien  im  Sangobarbenrei^  ®-  131,  ber  au4  ben 
©iberf^)n«]f  öon  3)aniett  I,  284  Sfl.  2,  jurüdmeifl;  Capp.  1.  c. 

^)  ^oretiud,  dapitnlarien  im  Sangobarbenrei^  &.  130;  Capp.  1.  c. 

»)  c.  1.  2.  4. 

^^)  »gL  »oretiuÄ,  (Kapitularien  im  2angobarbcnrei(^  @.  130.  135;  Capp. 
I,  202. 

**)  c.  6,  @.  203:  Sic  placriit  domni  regi,  ut  qui  as  nefandas  criminas 
emendare  de  terminibus  sibi  commissis,  ut  diximos,  emendare  neglezerit, 
ut  in  sacro  palatio  widrigildum  suum  componat. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


556  "706. 

^aä)  furjcm  Slufcntbalt  in  S^orcnj  fcbtc  Stau  jcincn  3^8 
junäd^ft  tocitcr  fort  na^  vtom  —  mit  einer  Öef^Ieunißung,  loel^e 
Die  foflcn.  ©in^arb'fc^en  Ännalen  auc§  l^icr  l^ert)or^eben  *). 


^)  Adü.  Einh.  SS.  I,  169:  quanta  potuit  celeritate  Bomam  ire  con- 
tendit  (Poeta  Saxo  1.  II,  v.  246,  JaflP6  Iv,  566):  öor^:  Nee  diu  moratus, 
sed  eontraetis  celeriter  copiis  (0^1.  oben  ®.  551  9(.  4). 

2)a6  Jtdnig  $i)))mt  feinen  f&ata  Don  ^er  and  auf  bent  Sw  gleitet  l)abe, 
alfo  (UT)  iK)i^  au  i^m  gefloßen  »fire  {Wtfäfibaä)fx  @.  102;  McOfatti  II, 
887),  fotot  ata  to  SRarftconud,  Chroniea  monasterii  CatnnenHifl  I,  12,  SS. 
yil,  589,  fantäxot^.  Seo  berietet  nur  im  aUgemeinen  (unb  $n)ar  nad^  Erchem- 
pert.  e.  2,  SS.  rer.  Langob.  &,  285)  bon  ber  S^^eilna^me  $t)))mt'd  an  ben 
^am^fen  gegen  Vrid^id  iwn  8enebent;  unmittelbar  bor^  ttfiffü  er  üon  StatPB 
xQnaHdftt  Sd^enlnng  Dom  Saläre  774. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


787, 

S)er  3Be0  mdf  ©üben  führte  beit  Jtönifl  alfo  junäc^ft  nac^ 
8tom*),  too  i^m  bcr  ^apft  ^abrian  bcn  c^rcnüonftcn  (Smpfang 
bereitete^)  unb  too  er  einige  Q^rt  bertoetite®). 

Unterbeffctt  f)attt  ^xx^iä,  toie  mx  fc^on  toiffen,  Wnflft  ^txt 
aebabt  bon  ber  t^m  brol^enben  ©efal^r  \xd)  ju  übeneugen;  ba  er 
ftcQ  Qugenbltd((ic6  o^ne  jebe  n^irffame  Unterftü^ung  befanb,  30g  er 
es  bor  bcn  ßufammenfto^  mit  ben  3ftanfen  too  mögließ  §u  ber* 
mciben.  (£r  Reg  c§  jid^  beträ^tli^e  ßugeftänbniffe  foften,  ben 
gricjbcn  mit  Sieopel  toicberl)enuftencn;  borauf  fnfipfte  er  mit  Äarl 
fclbft  Unter^anblungcn  an.  @r  fc^icfte  jejnen  älteren  6o^n  SRomu* 
alb  mit  reid^en  ©efd^enfen  noc^  9tom,  um  mit  Jtarl  über  eine 
frieblid^c  ÄuSeinanberjebung  ju  nnter^anbeln.  (SS  lag  il^m  üor 
aQem  boran,  eine  Snüafton  beS  ^^ranfenfönigS  in  fein  ^ürftentbum 
fernju^altcn;  er  liefe  Äarl  aljo  bitten,  eine  folc^e  ju  unterlaffen. 


^)  Ann.  Laor.  mal  SS.  I,  168:  Tone  domnus  Carolns  rex  supradicto 
itinere  iter  peragens  Romam  venit;  Ann.  Einhardi,  SS.  I,  169:  quanta  po- 
toit  celeritate  Romam  ire  contendit;  Einh.  V.  Karoli  c.  20:  ac  per  Romam 
iter  agens  etc.;  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350:  orationis  causa  Romam 
yadit;  Ann.  Sithiens.  SS.  XIII,  86;  Ann.  Laoriss.  min.  ed.  SBoi^  @.  414; 
Ann.  8.  Amandi,  SS.  I,  12  (Ann.  Lanbacens.  SS.  I,  13);  Ann.  Petavian. 
SB.  I»  17;  Ann.  Lanresham.  (cod.  Lauresh.  unb  Fragm.  Chesnii),  SS.  I, 
88;  Ann.  Max.  SS.  XlII^  21;  Pauli  contin.  Rom.,  SS.  rer.  Langob.  ®.  202; 


702;  Ann.  8.  Emmerammi  Raüsp.  mai.  SS.  I,  92  etc. 

^  Ann.  Lauii88.  mai.  I.  c:  et  valde  honorifice  ante  domno  aposto- 
lico  Adriane  receptu8  est    (Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705.) 

*)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c. :  et  aliquod  dies  ibi  moratus  est  cum  domno 
apostolico.    (Poet  Saxo  L  II,  v.  247  f.;  Jaffö  IV,  566: 

Quo  cum  suscepti  tractans  molimina  belli, 
Parum  tranägeret  tempus  .  .  .  ) 
StasVü  3u§  nad)  9enek>ent  f^eint  äer  erfi  im  TlSxi  erfolgt  s»  f^  (^^  mtteit 
<S.  560),  ma^renb  er  bo<^  too^I  f(ton  im  ^mmt  tn  9tom  emgetioffen  toar. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


558  787. 

tpä^rcnb  er  fic^  übrigen^  bereit  crf lärtc  alle  gorbcrungen  bc8  ÄöniflS 
ju  erfüllen  ^).  SRomualb  fd^cint  ein  fd^öner,  trefflicher  junaer  SWann 
aewefen  au  fein^),  an  eblen  ©igenfc^aften  nnb  ^o^er  Silbung®) 
feinen  Sltern,  an  benen  er  mit  großer  Pietät  ^ing,  ä^nlic^.  S)em 
fd^on  6eia{)rten  SBater  ftanb  er,  tote  e§  fd^eint,  bereite  in  ber  ©tettung 
einc§  awitregenten  jur  ©cite,  fo  toar  er  au^  ber  STOutter  eine 
©tüfee*);  Opferfreubig  für  fein  SJaterlanb,  ^atte  er  fid^  ber  fc^toeren 
©enoung  mit  njilligcm  ©c^orfam  unterjogen '^).    @ö  fc^eint,  bag 


1)  Ann.  Laur.  mal.  1.  c. :  Et  Harichis  dux  Beneventanus  misit  £o- 
maldum  filium  suum  cum  magnis  mnneribus  postolare  de  adventu  iamdicti 
domni  regiB,  ut  in  Benevento  non  introisset,  et  omnes  volontatee  prae- 
dicti  donmi  re^s  adimplere  cupiebant  (ne  Beneventum  intraret,  qoia  veUet 
omnes  voluntates  regia  adimplere  —  cupiebat  vv.  11.);  Ann.  Laur.  min. 
1.  c:  Harigisns  dux  Benebentanus  mittens  filium  suum  Rumoldum  r^  et 
mnnera,  ut  in  terram  suam  ne  intraret,  et  quicquid  imperaret  £Etceret  .  . . 
(Chron.  Yedastin.  1.  c:  et  Aregisus  Beneventanus  dux  ei  le^tos  misit  de- 
precantes,  ut  in  Beneventano  non  introirent  Franci);  Ann.  £inhardi  L  c: 
Aragisus  dux  Beneventanorum,  audito  eins  adventu  compertaque  in  terram 
suam  intrandi  voluntate,  propositum  eins  avertere  conatus  est  Misso  enim 
Rumoldo,  maiore  filio  suo,  cum  muneribus  ad  regem,  rogare  coepit  ne 
terram  Beneventanorum  intraret.  ^efe  ©oibung  uno  t^  ^md.toit  er  aaUli 
t)on  ben  Ann.  Laur.  mai.  anaegcben  toirb,  f^eint  bte  äMmtig  wanlt*0  (3nr 
^Tttit  @.  429)  auj^uf (fliegen,  jcarl  ^be  bamatt,  bor  Siomualb'iS  Snlitnft,  emen 
^^^d  d^^  itidf\&  no(^  gami(^t  beabft^tigt  Slrit^  mug  bon  einer  \iAd)m 
Kbfi^t  beiS  j^önigS  geiougt ,  minbeftend  |le  bejtimmt  üorau^gefe^t  l^aben,  tvenn  er 
9lonmaIb  abfanbte  um  i^re  iludfü^nmg  ju  t)er^inbeni.  « 

^  BqI  ba9  bom  93if4of  2)abib  bon  ^enebent  berfagte  (Spitap\i  onf  ibn,  Poet 
Lat  aev.  Carolin.  I,  111,  Sfhr.  8  (H,  689). 

«)  L.  c.  V.  9—10: 

Grammatica  poUens,  mundana  lege  togatus. 
Divina  instructus  nee  minus  iiie  fuit. 

*)  @.  Enitapbium  Grimoaldi,  v.  3—4,  Poet.  Lat  I,  430: 
Nee  non  et  Romoald,  ipsius  maxima  prolis, 
Sub  patre  iam  princeps  hie  requieseit  homo. 
«gl.  ^ieju  5J.  ^trf*,  gorf(^.  Xin,  56  m.  6.    3n  bem  (£^)itop^  auf  «ornualb  fettfl 
^6t  e«,  V.  5-6,  1.  c.  @.  111: 

Cuius  fessa  patris  bene  iam  virtute  senectus 
Tuta  regeoatur,  tucio  matris  erat. 
(Chron.  Salem,  c.  22,  SS.  III,  483.) 

^)  3n  bem  me^rgeba^ten  (Spitop^  ^t  ed  in  ^ug  auf  feine  ©enbung  nnb 
»agdfelung  v.  15  ff.,  1.  c.  e.  111: 

Ceu  Abraham  genitor  Ysaae,  sie  iste  peregit, 

Oblatus  tacuit,  iussa  parentis  agens. 
Traditus  ob  patriae  populi  cunetique  salutem, 

Se  opponens  voluit  pro  pietate  mori. 
Obvius  occurrit  regi  innumeraeque  faiangi, 

Munivit  fines,  o  Bcnevente,  tuos. 
Tu  placida  regis  sedasti  mente  furorem, 
Obruta  Gallorum  te  ira  loquente  fuit 
9[IIerbtng9  fttgt  fld^  bied  bem  S3eri(tt  ber  Duellen  ni^t  redbt  ein;  9lomuan>  fdtKiterte 
ia  fc^lteßlic^  mit  bem  l^erfuc^e   ben  ^anfenfönig  )u  befc^nTt^tigen  unb  bom  (ßn« 
bringen  in  txa  beneüentonif^e  Sanb  obju^alten. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Umer^onblungen  mit  Sbric^U'  <SoI)n  9{omualb.  559 

Stall  bic  t)on  SRotnuolb  überbrachten  Slnerbietungen  befriebifltcn. 
äÖctn  ber  5ßopft  bronjj  auf  Sriefl  gegen  Äric^i^  unb  fanb  Unter* 
ftüfeung  bei  ben  fräntifc^en  ®ro§en*).  @o  war  c§  nic^t,  ba§ 
fiabrian'8  SSerpitniß  jum  gricc^tjc^en  ^ofe,  an  bem  aud^  Slric^tiS 
einen  9iücf^alt  geaen  bie  granfcn  fuc^te,  auf  feine  ©tedung  ju 
fix'\d)\^  ^ätte  Sinflug  fiben  fönnen;  foüiel  aucq  bem  ^apfte  baran 
lag,  mit  §ilfc  möglic^ft  na^er  SBejiel^ungen  ju  (Sonftantinopel  ben 
?fran!en  gegenüber  eine  freiere  ©teÖung  ju  gewinnen,  an  eine 
Serftänbigung  jtoifc^cn  bem  5ßapfte  uno  bem  Sangobarben ,  bem 
S^tDiegerfo^n  bc^  öerl^agten  S)efiberiuö,  toar  nic^t  ju  beulen, 
^cr  ^apft  ^atte  üielme^r  ein  lebhafte«  3ntereffe  an  bem  Äricgc 
ber  gtanfen  gegen  Slric^i^.  6r  tüünfc^tc  bringenb  bie  äRa^t  biefeS 
gefährlichen  Slad&barö  gef^wäc^t  ju  fe^en;  er  fonnte  baran  bie 
ausfielt  auf  eine  ©rtoeitcrung  be^  SSefifeftanbed  ber  römifc^en  Äirc^e, 
auf  bic  JBefriebigung  ton  Änfprü^en  Inü|)fcn*),  für  toelAe  er  f^on 
früher  Äarfö  §ilfc  in  ?lnfpru^  genommen  ^atte^).  ©er  ißapft 
unb  bie  fränfif^en  ®rogen  fteüten  alfo  bem  Könige  üor,  bag  auf 
bie  aSerpc^erungen  be^  m\ä)\8  fein  Serlafe  fei,  baß  man  fic§  erft 
burc^  einen  ßug  nad^  ©enetjcnt  eine  fiebere  SBürgfd^aft  für  i{)re 
Erfüllung  öerfd^affen  muffe*),  unb  Äarl,  welcher  fonft  ja  nic^t 
getoo^nt  toar  burc§  ben  5ßapft  ft^  in  feinen  ©ntfc^Iiefeungen  bc^ 
[timmen  }u  laffen,  mochte  f)au))tfä^Ii^  barauf  9)üdfi^t  nehmen, 
oa§  unter  feinen  eigenen  ©roßen  bie  friegcrifc^e  Stimmung  übcr^ 
wog  ^).  ©em  oereinigten  ßureben  be«  ^ßapfteg  unb  ber  fräntifc^cn 
®ro§en  ober  boc^  einer  SSnja^I  berfelben  gelang  eS  ben  fiönig  jur 
^ble^nung  ber  t)on  SRomualb  überbrachten  ^nerbietungen  ju  be« 


*)  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  Sed  hoc  (bic  ®crfi(^cnmgen  Äomualb'Ä) 
roinime  apostolicus  credebat  neque  obtimates  Francorum .  et  consiliam  fe- 
cerunt  cum  supranominato  domno  Carolo  rege,  ut  partibus  Beneventanis 
causas  finnando  adveuisset,  quod  ita  factum  est;  ^mani^taino,  SS.  I,  560; 
vooffi  o^nc  3"^^^  «Mft  —  mittelbar  ober  unmittelbar  —  Ann.  Laur.  min.  1.  c: 
quod  apostolicus  audiens,  non  credidit  [neque  Franci],  sed  persuasit  regem 
proficisci  in  terram  Beneventi;  Chron.  Yedastin.  1.  c:  Hoc  denique  Francis 
annuere  nolentibns.  (SiS  be¥ul)t  tt)ob(  au<^  mir  auf  ben  angeftt^en  Störten  ber 
Ann.  Lauriss.  mal.,  menn  bie  Annales  Eanhardi  f(^reiben:  Quo  (Romam)  cum 
venisset  ac  de  profectione  sua  in  Beneventum  tam  cum  Hadriano  ponti- 
fice  quam  cum  suis  optimatibus  deliberasset  .  .  .  $gl.  9ianfe,  3"^  5bntil 
€.  429. 

*)  »9t  gferb.  im  m  gorf*.  jur  beutf^en  ®ef(^.  XIII.  52-53,  ber  foflor 
annimmt;  ftarl  f^(ibt  bie  beneDentanifd^e  ©d^fung  an  ben  $af)fl,  Don  melc^  unten 
bie  9{ebe  fein  mtrb,  f^on  k)or  bem  Ru%t  mdf  93enebent  gemalt    2)ted  Untere  ^at 

rö^  inbeffen  menigfleniS  ni^t  bennefen.    €^e  Sbiffaffmig  beföm^ft  SRü^Cba^er, 
102-103;  au4  Malfatti  U,  348  erfl&rt  fl*  gegen  bi^elbe. 

«)  »gL  oben  @.  320.  366. 

*)  »gl.  oben  9^.  1. 

^)  2)ie  Situation  bietet  ein  eigentbümfic^  Ü^egenbilb  p  berjenigen,  ba  einfl 
bie  bome^en  (Strogen  $taxV»  fßattx  P))^in  bie  ^eredfolge  gegen  bie  Sangobarben 
öenoetgert  Ratten  (Einh.  V.  Karoli  c.  6). 


Digitized  by  VjOOQ IC 


560  787. 

toegcn^).    Äari  bcl^iclt  bcn  SRomuoIb  an  jcincr  Seite  jurücf^)  unb 
trat  bcn  SWarfc^  nac§  Scnebent  an^). 

Der  ^öntg  na^m  bcn  SQSeg  ü6er  iDtontc  Saftno^)  unb  rüdte 
öon  bort  weiter  nad|  ©apua*^),  tDo  er  noc^  frü^  im  Qa^re,  ieben^ 
falls  einige  Qi^it  öor  bcm  22.  9Kärj,  angefornmen  fein  mu§  •). 
Slric^iS  f)atte  i^m  feinen  833iberftanb  entgegengefcfet ,  nun  fd^Iug 
jtarl  bei  Sapua  ein  fiager  unb  fc^icfte  fic^  an,  bie  i$einbfeligfeiten 
ju  eröffnen  ^).    (Sin  l^unbert  3at)rc  jüngerer  ©efd^id^tSfc^reiber  ber 


^)  9{anfe,  3ur  Jhritit  <S.  429.  t)erftett  bie  Kngobe  in  btn  f.  g.  annalen  (Ein« 
^atb'iS  1.  c:  Sea  ille  (Karolus)  longe  aliter  de  rebus  inchoatis  &ciendain 
Bibi  indicans  .  .  Capuam  .  .  .  accessit  fo.  atö  ffitU  Stcai  banaäf  bie  ®orf(^I&ae 
Slomualb'd  furger  ^anb  gurttdaetoiefen.  3i^  ber  2^at  tottrbe  man  bie  ^^loge  fo 
anff äffen,  toenn  man  nur  biefen  9eri(!^t  ^tte.  Snbererfeitt  fonnte  fic^  i^o&i  ber 
Sbmolifl  aUenfoHiS  au4  fo  auSbrüden  ol^e  mit  ber  genaueren  9{ad^rid^t  ber  f.  g. 
2ox\ä)tx  fimaUn  in  SBiberfpm^  in  genuükn,  mona^  ^btian  unb  bie  (Strogen  ben 
9[n^g  3u  bem  (Sntf^Iug  Harris  gaben.  Sßal  ttbrtgeniS  ^infic^tTn^  ber  9[uBbru(f8»eife 
ber  Ann.  Einh.  ouA  ptfert,  «er.  ber  l  fdc^fifd^.  ®ef.  ber  ffiiffenfc^.  ip^xUfß. 
dl  1884,  @.  168  S.  16. 

^)  Ann.  Laur.  mal.;  t^l.  Ann.  Einh.  unb  unten  ®,  563  91.  2. 

3)  Annales  Laur.  mal.  unb  Annales  Einhardi  1.  c;  Ann.  Liaar.  min. 
1.  c.;  Ann.  Lauresham.  Fragm.  Chesnii;  Pauli  cont.  £om.  1.  c.;  ^erSfelber 
^nnalen  (?orenj  @.  87):  Erehempert.  c.  2,  1.  c.;  Chron.  mon.  Casinens.  Üb.  I, 
auct.  Leone,  c.  12,  SS.  -VII,  589. 

*)  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresham.  SS.  I,  83;  Dg(.  femer  Ann.  Alam., 
Sangall.  mai.,  Sangall.  brev.,  üfütt^.  jur  üaterlänb.  ®eW.  XIX,  222.  287. 
271;  Ann.  Coloniens.  ed.  3off^  unb  feattenbac^  @.  127.  ^a^  aKcn  biefen 
9^a(^ri4ten  fam  ^arl  erf!  nac^  Wtontt  (Safino,  bann  na«!^  (Sapnaj  di  nnberf)yre4en 
anä)  nic^t  Pauli  cont.  Romana,  1.  c:  in  terram  Beneventi  profectus  est; 
monasterium  sancti  Benedict!  adiit  unb  bie  ^iSfelber  ga^rbtt^er,  ^renj  1.  c. : 
Beneventum  profectus  est  et  monasterium  sancti  Benedicti  adiit ,  voüdft 
beiberfeitd  auf  Ann.  Lauresham.  gurttcfge^en.  2)agegen  finbet  fi4  bei  Seo  t»n 
DfKa,  Chron.  mon.  Casin.  I,  12,  SS.  VII,  589,  bie  irrige  «ngobe,  baß  Äorf« 
«efu4  in  Wlontt  (Safmo  erfl  auf  feiner  Wdt^t  üon  bem  benet^entanifd^en  3uge 
nad^  iRom  erfolgt  fei. 

B)  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresham.  SS.  I,  83:  et  inde  (tH>n  SDfamte 
(Saftno)  perrexit  ad  Capuam ;  Ann.  Alam.,  Sangall.  mai. ,  Sangall.  brev., 
Coloniens.  —  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  Et  dum  Capuam  yenisset  .  .  .;  Ann. 
Einh.  1.  c:  cum  omni  exercitu  suo  Capuam  Campaniae  ciyitatem  ac- 
cessit; Einh.  V.  Karoli  c.  10:  Capuam  Campaniae  urbem  accessit;  Ann, 
Enhard.  Fuld.,  SS.  I,  350:  Ann.  Sith.  SS.  XIH,  36;  Cod.  Carol.  9ir.  86, 
Jaff6,  rV,  260  (dum  Carolus  magnus  rex  preterito  anno  a  Capuana  urbe 
reversus  fuisset). 

«)  »om  22.  2Ään  ifl  eine  Urfunbe  Äarf«  fih:  S3if(^of  S)a»ib  t»n  öeneöcnt 
batirt,  maßaä^ec  ^.  274;  Ughelli,  ItaUa  sacra  VIII^  87,  unten  @.  570  9^.  2, 
»elc^e  ungmeifeäaft  nic^t  t)or  ber  Untenoerfung  bed  ^ric^tg  eriaffen  fein  (omt. 

')  Einh.  V.  Karoli  c.  10:  atque  ibi  positis  castris,  bellum  Beneven- 
tanis, ni  dederentur,  comminatus  est;  Anuales  Einhardi:  ibique  castris  po- 
sitis consedit,  inde  bellum  gesturus,  ni  memoratus  dux  intentionem  regis 
salubri  consilio  praevenisset.  2)ie  C^ä^hmg  Don  bem  bamaligen  Untemebmen 
StcaV»  gegen  ^rtc^id  üon  ^eneoent  bitbet  eine  ber  ©teilen,  »o  fic^  bie  Ann.  Einh. 
unb  bie  Vita  Karoli  gan)  na^e  berühren.  SBelc^e  üon  beiben  @(^riften  babei  in 
ber  anberen  benu^t  ifl,  lagt  fi(^>  inbeffen  ni(^t  mit  üoller  ©ic^er^eit  entf(^en  {t>gl. 
0.  @.  5) ,  jumal  bie  Vita  Karoli ,  beren  2)arfieIIung  fonfl  au«  ben  Ann.  Einh. 
gefd&öiJft  fein  fönnte,  anbrerfcit«  aud^  »teber  befonberc  Ucbereinpimmungen  mit  ben 
Ann.  Lauriss.  mai.  seigt;  i^gt.  unten  ^.  564  ^.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


statt  naäi  (Sopua.  561 

Sanflobarbcn  crjöl^It,  cö  fei  toirllid^  jum  Äompfcaclommen ;  Slric^t^ 
l^abe  anfangt  mit  Q0er  feiner  3Ra6it  topfern  äBiberftanb  ^eleiftet, 
julcfet  aber  m^  ^rtcm  fiampfe,  ha  bie  greinbe  „toie  bic  $cu* 
f^reden  alled  bis  auf  bie  äBurjel  abgenagt'^  fic^  entf^Ioffen  tioc^« 
jugeben  ^).  allein  ber  C^ronift  scigt  fic^  über  bie  SJorgänge  fc^r 
mangelhaft  unterrichtet  2),  bic  pücriäffigen  Ouellen  n^iffen  Don 
einem  ftampfe  nichts,  eö  l^at  offenbar  feiner  ftattgefunben.  Siod^ 
e^e  e§  ju  einem  fold^en  tam,  tourbe  ein  SBerglcic^  pefc^loffen. 
@obalb  xixxdji^  üernommen  t)attc,  bag  bie  f^canfen  tn  Sapua 
ftänben,  räumte  er  feine  ^auptftabt  JBeneüent,  o^ne  ßwcifel  au8 
SBeforgntg  biefe  @tabt  nid^t  behaupten  gu  fönnen^),  unb  fc^Iog  fic^ 
in  ©alemo  ein*),  ujelc^c«  er  mit  neuen  ftarfen  2Waucm  befeftigt 
^atte*)  unb  ia^  it)m  aufeerbem  auc^  vermöge  feiner  Sage  am  SWcer 
größeren  ©d^u§  üerfprad^.  ©alb  barauf,  toä^renb  Äarl  ficfi  nod^ 
in  Sapua  befanb,  n^urben  neue  Unter^anblungen  angefnfipft  unb 
ein  frieblic^ed  Sbfommen  jn  @tanbe  gebracht.  äSürbe  nun  ber 
STOönd^  Don  ©alemo  ©tauben  oerbienen,  fo  toäre  man  über  ben 
@ang  ber  Unter^anblungen  aufd  genauefte  unterrichtet.    @r  n^eig 


')  £rchempert  Historia  Langobardonun  Beneventanor.  c.  2,  SS.  rer. 
Lanjjob.  @.  285:  Sujjer  Beneventam  autem  Grallico  exercita  [perreniente], 
preaictns  Arichis  viribus  qnibus  valoit  primo  fortiter  restitit,  postremo 
autem,  acriter  preliantibus ,  universa  ad  instar  locustarum  radice  tenus 
corrodeutibus,  magis  civium  saluti  quam  liberorum  afifectibus  consulens . . . 
(Leo,  Chron.  mon.  Casin.  L  12,  SS.  VII,  589:  Cum  quo  idem  Carolus  di- 
versis  ac  varüs  eventibus  oimicans  .  .  .). 

')  (Srd(Kmpect  toeig  )Hm  bent  93erlQuf  M  ^nqit§  naäi  ^mtonti,  tme  t^n  bie 
anbeten  Ondlen  tt^im,  gamt(^t£  aenauel,  benci^tet'eben  nur  gon)  oQgemem  üon 
einem  Stampf;  mit  Unrecht  foloen  femer  (Sr^a^btng  S)i)}^oIbt  <B,  90,  ber  fel^  Der« 
»irrt  ip,  rnib  La  Farina  II,  21. 

^)  2)a6  er  iwr  feinem  fU^uge  naä)  ^(emo  ^Seneoent  no<!^  mit  so^lrei^en 
2:mf>^en  unb  ^beniSmitteln  l^erfr^  \faU,  mie  Muratori,  Annali  a.  787,  unb 
na^  i^m  La  Farina  II,  21  angeben,  lagt  fic^  ni<!^t  nac^meifen. 

*)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  Harichisus  dux  reli^uid  Beneventum  civita- 
tem,  et  in  Salemum  se  redusit,  et  timore  pertemtus  non  fuit  auxus  per 
semetinsum  fadem  domni  regis  Caroli  videre  (og(.  ©ema^  @.  18);  Ann. 
Einh.  1.  c:  Nam  relicta  Benevento,  quae  caput  illius  terrae  habetur,  in 
Salemum  mariümam  civitatem  velut  munitiorem  se  cum  suis  contulit ;  Re- 
gino,  'SS.  I,  560:  Heridsus  rdiquit  Beneventum  et  in  Salemum  secessit 
ibique  se  munivit.  Oone  3>i>eifel  unrichtig  berichten  bageaen  bie  Ann.  Laur. 
min.  1.  c:  Hari^sus  reliquens  Capuam  dvitatem,  in  Salemo  conduditur; 
bgl  über  biefen  Slttd^tiofeitSfe^Ier  SM}  ebb.  @.  401. 

^)  &.  über  bie  li3efefKgung  bon  Salemo  bun!^  Kri(j^iB  Erchempert  1.  c. 
cap.  3,  &.  285—286:  Nanctus  itaque  banc  occasionem  et,  ut  ita  dicam, 
Francorum  territus  metum,  inter  Lucaniam  Cßeflo)  et  Nuceriam  (ifhuta) 
urbem  munitissimam  ac  precdsam  in  modum  tutissimi  castri  idem  Arichis 
opere  mirifico  exstruzit,  quod  propter  mare  conticuum  (i.  e.  contiguumX 
quod  salum  appeUatur,  et  ob  rivum,  q^ui  didtur  Lirinus,  ex  duobus  cor- 
raptum  Salemum  appellabatur,  esset  scilicet  futumm  preddium  prindpi- 
bus  superadventante  exercitu  Beneventum  fChron.  mon.  Casin.  lib.  I. 
auct  Leone  c.  12,  L  c):  (Spitapb  bed  9lri(&iB,  roet.  Lat.  aev.  Carolin.  I, 
67  i«r.  83,  V.  83—84: 

Nee  minus  excdsis  nuper  quae  condita  muris 
Stractorem  orba,  tuum,  clara  Saleme,  gemis; 

Saifth.  b.  btfd^.  «ef4.  -  «LbeLCimfon,  ftaxl  b.  «r.   I.  8b.  2.  fftifL     86 

Digitized  by  VjOOQ IC 


562  787. 

3tu  crjä^Icn^),  tote  im  Sluftragc  öon  Slric^tg  bic  angcfc^cnftcn 
ä3tfc^öfe  bed  Sanbe^  ficä  gu  ßorl  begaben,  in  intern  bijc^öflid^en 
Ornate , -bemütljig  auf  (SJeln  reitenb;  wie  penac^  einem  f^iarfen 
SBSortgefed^tc  burc^  fiift  unb  Äü{)n^eit  ben  Äönig  einaefc^ü^tcrt 
unb  äric^i^  gerettet  Ratten.  5)a  Äarl  fie  an  feinen  ©c^tour  er* 
innerte,  nic^t  länger  leben  ju  tDOÖen,  tt)enn  er  ni^t  mit  feinem 
©cepter  bie  Söruft  be^  Äric^ig  burd^bo^re,  Ratten  fie  i^n  in  eine 
bem  ^eiligen  Stephan  getoei^te  ^irc^e  geführt  unb  auf  ein  in  einer 
Siifc^e  angebrachte^  groge^  SBilb  Don  Ärid^iä  getpiefen.  S)a  j^abe 
Äarl  mit  gewaltigem  Sngrimm  bie  SBruft  biefcö  SBilbe^  mit  feinem 
©cepter  j^crfc^lagen  unb  bie  Ärone  auf  bem  Raupte  beg  äri^iS 
jerftört,  bann  aber  auf  Sitten  ber  JBifc^öfe  ^rieben  gefc^Ioffen.  @r 
habe  fofort  mit  feinem  §ecre  ben  JRüdmarfc^  angetreten  unb  nur 
®inen  feiner  @ro§en  nac|  ©alerno  gcfd^icft,  um  be§  Ärid^i^'  ©o^n 
®rimoalb  unb  anbere  SBeneDentaner  als  @eifeln  in  Smpfang  ju 
nehmen.  @ö  ift  eine  ©rjä^Iung,  bi4  t^eilg  auf  ber  eigenen  Sr«' 
finbung  beö  SJfönc^cö  berul)t,  t^eilg  auf  fagenl^aften  Ueberliefcrungcn, 
toie  fie  Der^ältnigmä^ig  frfi^  über  bad  @reignig  ftd^  gebilbet  ^u 
l^aben  f^einen ;  glaubhaft  finb  nur  bie  SRamen  ber  Sifc^öfe  3)at)ib 
Don  JBeneüent  unb  JRobpertu^  Don  ©alerno,  bic  bei  ber  äSermitte* 
lung  beg  Stieben«  ^auptfäd&Iic^  bet^eiligt  getoefen  fein  follen. 

2)ie  ijuüerläffigen  Oueßen  bef^ränfcn  fid^  auf  bic  SRa^ric^t, 
ba§  Slrid^t«  ©efanbtc  an  Äarl  na^  ©apua  fc^icfte,  um  über  ben 
^rieben  ju  unter^anbetn  ^) ,  fein  fianb  Dor  SSer^eerung  ju  fcfiüfeen; 
barunter  mögen  bie  SBifc^öfe  S)aDib  unb  JRobpertud  f\q  befunbcn 
\iabcn]  Ärid^iö  felbft  kartete  in  bem  feftcn  ©alerno  ben  (Srfolg 
ber  Unter^anblungen  ab.  Die  SSer^ältniffe,  unter  benen  er  in  bie^ 
felben  eintrat,  toaren  günftig,  benn  er  ^attc  noc^  feine  SRicberlajje 
erlitten.  Sli^t  fotool)!  feine  SBe^rloftgfeit  afö  oietme^r  bie 
©d^toierigfeiten,  mit  benen  Äarl  ju  fämpfen  ^atte,  auc^  bic 
ac^tung,  meiere  immerl)in  noc^  bie  SWa^t  unb  befonberö  bic  ^erfon 
beg  ?lri^iö  einflößen  mußten,  führten  ben  fc^neüen  Sbfc^Iuß  bcö 
griebeng  l^erbei^).    5)er  §ürft  ber  SBenetjentaner  erMärte  fic^  aber- 


Paul.  Diacon.  carm.  6,  ibid.  @.  44;  Chron.  Salernitan.  c.  10.  17,  SS.  III, 
477.  481;  Ann.  Einh.;  Regino;  ögl.  bic  öor.  Slnmcrfung  u.  o.  @.  364,  9J.  3. 

Tlan  tottrbe  na^  (Sxä)tmpnt  glauben ,  bag  "äxxd)}»  @o(emo  mit  biefoi  Se« 
fdügungen  erfi  nac^  bem  Slb^uge  RaxV»  üerfe^en  ^abe,  bamit  t»  fUnfdg  ben  ptflen 
au  Buflu^tiSort  unb  9tiicf^alt  bei  feinblici^en  dHnfäaen  btene;  aQetn  Smd^iB  boi^te 
e«  ja  \(i)on  jeftt  fetbfl  baju  unb  fiarb  überbie«  balb  borauf  (26.  3lugufl  787).  ffiir 
^ben  bober  fi^erli(^  mit  ffioitj,  SS.  rer.  Langob.  @.  235  ^.  8,  anjune^men, 
baß  bie  ©efepigung  öon  ©alerno  bereit«  ber  Seit  bor  ber  JJntoafiön  ÄorF«  angehört 
ßienoc^  brücft  fid^  au^  Kegino  (f.  bie  üorbergebenbe  SRote)  n?oM  mit  genau  aal. 
«gl  Malfatti  II,  338. 

')  Chronicon  Salemitanum  c.  10,  SS.  III,  477, 

^)  Annales  Laur.  mai.  I.  c;  Ann.  Einb.  1.  c. 

^)  »jL  auc^  «ante,  Sur  Äritit  ©.  480.  «u«  ber  «ngabe  ber  Annalcs 
Laur.  mal.,  Kric^i«  fyxU  nid^t  felbft  toor  Äarl  ju  erf(ä^einen  gewagt,  folgt  aber  nitijt, 
bag  %x\(i)\S  nur,  »eil  i^m  feine  anbere  ©a^l  me^  gebfiebcn,  ftcft  o^e  ©(^»crtjirei^ 
ergeben  i^obt.    Qm  (^egent^eil,  ber  Umflanb,  bag  Slri^iS  ben  ^nig  ni^t  felbfl  anf" 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Untcmcrfung  be8  'änd^xS,  563 

ntalö  üoIKommcn  bereit,  bie  gorbcrunflcn  bc^  granfenfönia^,  j^etne 
Untemerfuna  juäuacftcficn*).  @r  erbot  fid^,  il^"^  al^  ®ctfel  nid^t 
nur  feinen  @o^n  ^omualb,  ber  ja  fc^on  in  be^  ^önigiS  iQänben 
tüdx,  fonbcrn  auc^  ben  iünaercn  ©o^n  ©rimoolb^)  unb  Slnberc®) 
ju  fteüen  —  f o  furc^tbor  f^tpcr  bic^  Opfer,  toelc^e^  er  im  3ntcreffe 
feinet  ßanbeg  brachte,  feinem  SJatcr^erjen  fallen  mußte*).  @r  öer=^ 
fprac^  Äorl  oufierbcm  reiche  ©efc^cnlc**),  bie  er  ebenfo  wie  ben 
^rimoolb  unb  bie  onberen  ©eifeln  auc^  gleich  mitgefc^icft  p  ^oben 
fc^eint®).  SJoflegen  üerlanflte  er,  ba§  i^m  fein  perfönli^eö  6r^ 
fc^einen  Dor  bem  Äöni^je  erlaffen  njürbc ').  S)aö  toax  leine  geringe 
gorberung,  fonbern  eme  fold^e,  welche  Don  einem  jiemlic^  unge* 
broc^cnen  ©elbftgefü^I  be^  ^erjog^  Don  SBencoent  jeugte.    STOan 


fu(^te  unb  $tax\  bieB  mt^  tdä^t  üerlangte  obn  menigßend  nic^t  barauf  beflanb, 
bemeifl  nur,  baß  ^tric^tö  fiA  jtarl  nid^t  me^rlod  eraeben  mugte  (ügl.  unten 
9^.  7).  (StmaS  ^efonbered  barmtet  p  fuc^,  mie  $egemtf4  @.  193  tffut,  ifi  aber 
fein  Ö^runb  üot^anben. 

^)  Aon.  Eioh.  1.  c. :  promittens,  se  ad  omnia  quae  imperarentur  liben- 
ter  oboeditarum;  Einh.  Y.  Karoli  c.  10:  seque  cum  gente  imperata  factu- 
rum  poliicetur  .  .  .  (Re^o ,  SS.  I,  560:  promittens  omnem  fidelitatem, 
tantum  ut  ab  impu^tione  cessaret;  Ann.  Laor.  min.  1.  c:  obtinait  ut 
terra  non  vastaretur  illa). 

^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  et  ambos  fiUos  suos  proferens,  id  est  Ku- 
maldum,  quem  domnus  Carolus  rex  secum  babebat,  et  Grrimoaldum,  quem 
supradictus  Are^his  secum  babebat  .  .  . ;  Ann.  Einh.  1.  c. :  utrosque  nlios 
8U08  regi  obtuht;  Einh.  V.  KaroU  c.  10,  mtgenau:  Praevenit  hoc  dux 
gentis  Aragisus:  filios  suos  Rumoldum  et  Grimoldum  .  .  .  obyiam  regi 
mittens,  rogat,  ut  fiiios  obsides  suscipiat  .  .  .;  Ann.  Laur.  min.  1.  c: 
mittit  regi  .  .  .  Grimoldum,  fiUum  suum  .  .  . ;  Ercbempert  c.  2  1.  c. 
(Chron.  mon.  Casin.  I,  12,  1.  c),  r>%\.  unten  @.  565  9^.2;  befonbet«  aber 
au*  ba«  (Spiiwpff  ®nmoatb*Ä,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  430  ^,  1,  v.  19 
bid  20  (A  patre  pro  patria  directus  regibus  obses  —  Placavit  patriam 
funus  ad  usque  patris). 

^)  Ann.  Laur.  mai.  l.  c.  (et  offerens  ...  et  alios  obsides):  üg(.  Ann. 
Laur.  min.  1.  c;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705;  Einh.  V.  Karoli  c.  10 
(oblatos  sibi  obsides). 

^)  (SpxtQpf)  be«  ilri^i«,  Poet.  Lat.  aev.  Carolin.  I,  67  ^h.  37  v.  21—22: 
Cum  natis  proprium  nil  ducens  tradere  censum, 
Insuper  et  patriae  promtus  amore  mori. 
Ercbempert  1.  c:  magis  civiumsaluti  quam  liberorum  affectibus  consulens. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c.  @.  168:  et  offerens  multa  munera  (»al. 
®.  170);  Ann.  Laur.  min.  1.  c:  mittit  regi  munera;  Einh.  V.  KaroU  c.  10: 
filios  suos  .  .  .  cum  magna  pecunia  obviam  regi  mittens  .  .  .  9?a(&  Ercbem- 
pert 1.  c.  bfitte  9lri(^i«  bem  Könige  fogar  feinen  gan^ot  ^a^  übergeoen  (simul- 
que  cunctum  thesaurum  suum),  toa»  ieboc^  unguiubmihrbtg  erfcpeint;  bei  Seo 
)n>n  0\iia,  Chron.  mon.  Casin.  1.  c,  ^t  iü  bann,  ^arl  ^abe  bon  bem  ^ei^e 
beffen  Sbcont  unb  ben  gr5gten  Xhn\  fetned  @<i(a|}eiS  (coronam  illius  et  maximam 
partem  thesauri)  empfangen.  iBal  iU)er  bie  ^Aabe  ber  Slbelperga  Cod.  Carol. 
SRr.  84,  Jaff^  IV,  255:  miten  ®  618. 

•)  «jt.  oben  ^.  Ö. 

"^j  2)tei9  berietet  gan§  befKmmt  mtb  offenbar  ber  ^ac^Iage  entfpre(^enb  (Ein' 
^arb'«  Vita  Karoli  c.  10,  beren  ©eric^^t  infofem  ber  eingeJ^enofle  iP:  seque  cum 
gente  imperata  &cturum  poliicetur,  praeter  hoc  so]um,  si  ipse  ad  con- 
spectum  venire  cogeretur;  unb  na(]^^er:  eique,  ut  ad  conspectum  venire 
non  cogeretur,  pro  magno  munere  concessit. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


564  787. 

lieft,  Staxl  f)abt  mit  feinen  ^eijüid^en  unb  toeltlic^cn  @rogen  er* 
tDogen,  bag  man  bo^  Sanb  nid^t  ju  ®runbe  rid^ten,  bie  SBidtpmer 
unb  Älöftcr  nic^t  ber  aSertoüftung  auöjcfeen  bürfe;  au8  fyurc^t 
üor  bem  ßorn  ®otteö,  ben  er  fonft  auf  fic^  laben  toürbc,  auö  9lü(f* 
fic^t  auf  bie  SBo^Ifa^rt  bc«  Solle«  Don  Seneüent  ^be  er ,  unfle* 
achtet  bed  Xro^e«,  ben  i^m  ber  ^erjog  immerhin  no(|  btd  ju  einem 

Sewiffen  @rabe  ju  bieten  toagte,  oon  ber  S^^rtfc^ung  bed  Äricflei^ 
Ibftanb  genommen  0-  S)ie  ^auptfac^e  lag,  toie  berührt,  aber  n}0^1 
in  ber  ©d^toierigfeit,  toenn  nid^t  etwa  gar  in  ber  Unmöglic^feit 
me^r  ^u  erreichen.  S)aju  mochten  @rn)ägungen  in  S9e^ug  auf  \>q& 
S^er^ältnig  ju  ben  @ried|en  {ommen;  ^arl  ^atte  too^l  ntc^t  Unrecht, 
tt)enn  er  tttoa  bie  S3eforgni§  ^egte,  ba^  eine  längere  gortbauer 
be«  Äampfeö  ju  einer  ßinmifdbung  berfelben  fuhren  lönntc^). 
Unter  folc^cn  Umfiänben  ging  Äarl  auf  bie  il^m  üon  Sltic^t«  ge- 
malten ?lnerbietungcn  ein^).  Slrid^iS  follte  nebft  anberen  JBene» 
öentanern  bem  granfenfönige  ben  ©ib  ber  Xreue  fc^toören,  unb 
biefer  Sib  tourbe  ^emac^  burd^  SeüoIImaclÖtigte  StaxV^  bem  ^rjoa, 
feinem  ©o^ne  JRomualb  unb  ber  ganjcn  ©eüölferung  abgenommen*), 
^ugerbem  verpflichtete  fic^  Slri^iS  jur  S^^Iui^fl  ^i^^^  iä^rlid^en 


^)  Annales  Laur.  mal.:  Tone  domnus  ac  gloriosus  rex  Carolus  per- 
fipexit  una  cum  sacerdoübus  vel  ceteris  optimatibus  suis,  ut  non  terra 
deleretur  illa  et  episcopia  vel  monasteria  non  desertarentor  .  .  .  <BetD$ 
uim^tig  f4Iie|t  Subcn  IV,  349  hoacaa  auf  eine  Skrmittlmig  bed  ^ßa:!^  m  ^ndß' 
®unflen.  —  i>vt  Annales  Einbardi  fheifen  biefe  (fmagmigen  nur,  imo  in  enter 
IQkife,  tod^e  ben  ©ad^ixi^It  ^u  oer^ttHen  geeignet  ip,  mit  ben  Porten:  divini 
tunori&  respecta  bello  abstinuit  (^tena^  ber  Poeta  Saxo ,  1.  II ,  v.  263  ff.» 
Jaff^  IV,  566—567,  ttma:  Stoxl  fyiht  mtS  (Sbttedfun^t  ni^ft  txa  9$ergiegen  äfn^ 
li^en  leiuted  üaanlaffen  mollen).  Einbard.  Vita  Earoli  c.  10  fagt  aaöf  ffla 
einge^enber  unb  im  »efentlid^en  mit  ben  Annales  Laur.  mal.  übemnfHmmenb: 
Rex ,  utilitate  gentis  magis  quam  anuni  eins  obstinatione  condderata  . . . 
$ert,  SS.  n,  448  iR.  23,  bei^le^t  utilitas  ^ier  iitt^ümltt^  ia  bem  @tmte  tx)n 
virtus;  ^egemif^  @-  1^2  rebet  gan^  toerfe^rt  Don  bem  9ht^en,  ben  ^ar(  oon  ben 
Seneüentanem  glaubte  enoarten  )u  fönnen;  (IHnI)arb  miQ  einfad^  fagen,  Statt  ffobt 
fl4  me^  beßimmen  (äffen  bur^  bie  9tü(fft(^t  ouf  bie  SBo^lfaljfrt  bed  ^oHa  xm 
Senebent  a(B  auf  bie  ^artnadigteit  fetneiS  ^!?hH^'  mib  tnn^tefem  er  auf  bie  S9k>^(« 
fol^  bei»  Solfed  9Ni(fftit  nal)m,  geigen  bie  Sorte  ber  Annales  Lauriss.  maL  ^L 
mdf  bie  ^Jaronelflelle  Einh.  V.  Karoli  11,  uuten  ©.  598  9t,  4.  —  Ann.  Laur. 
min.  1.  c.^(Harigisu8)  obtinuit,  ut  terra  non  vastaretur  lila. 

^)  2)arauf  beutet  au^  Seibni),  Annales  I,  130;  weiter  unten  im  Zt]^ 
baiS  nähere. 

')  3rrig  fleHt  ©ugenl^eim,  @.  42,  bie  @a(^e  fo  bar,  ate  ob  flrit^i«,  unfä^tg 
Staxl  SHberflanb  gu  leiflen,  ft^  ^oibt  glüdlic^  f^a^  muffen,  hvad)  lOennittlnng 
feiner  ©if(^öfe  auf  bemüt^genbe  ©ebingungen  grieben  ju  erlangen. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  SS.  I,  170:  iuraverunt  omnes  Beneventani,  supra- 
dictus  dux  quam  et  Rumaldus;  Ann.  Einh.  SS.  I,  169:  misitque  legatos, 
aui  et  ipsum  ducem  et  omnera  Beneventanum  populum  per  sacramenta 
ürmarent;  Einb.  Vita  Karoli  c.  10,  ed.  EBai^  @.  10:  legatisque  ob  sacra- 
menta fidelitatis  a  Beneventanis  exijgenda  atque  suscipienda  cum  Aramso 
dimissis;  cum  ^at  ^er  nac^  ^er^  unbSai^  bie  i6ebeutung  oon  apud;  og(.  jeSoc^ 
^txnatfi,  3ur  ^tif  fatofing.  Sunden  @.  42  9}.  1.  Chron.  Vedastin.  ÖS.  XIII, 
705  fa^t  ntc^t  sutreffenb:  omnesijue  Beneventani  et  ipse  dux  cum  Rumaldo, 
suo  filio,  regis  amiciciam  luraverunt  S)er  Poeta  Saxo,  L  II,  v.  269  ff., 
JaflF6  IV,  567,  gibt  bie  9la(^ric^t  ber  Ann.  Einh.  fo  »ieber: 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Sebütgungen  ber  Unttmerfung  beS  ilri^is.  565 

%xxbutö^\  ai^  JBürgf^aft  für  bic  «uäfü^rung  bicfe«  Scrtragc« 
lieg  ^arl  ftc^  bie  angebotenen  ©etfeln  Don  9rtc^tS  ftellen,  13  ^ene^ 
oentaner,  barunter  be^  ©erjofl^  jüngeren  ©o^n  ©rimoalb,  wogegen 
er  ben  SRomualb  loicber  frei  gab^). 


...  BeneventanuB  quoque  cunctus 
Dedere  se  pöpolus  non  distulit  .  .  . 
........    hoc  deditionis 

Confirmans  foedus,  per  sacramenta  spopondit, 
Üt  Francis  rerom  dominis  serviret  in  aevum, 
wie  3aff^  ebb.  92.  1  bemalt,  mit  Sotu^mig  txm  Veml.  Aen.  I,  y.  282. 

^)  Erchempert.  c.  2,  I.  c.  @.  235:  coUata  Arichis  pace  sab  foedere 
pensionis;  bie  ^erfe  im  d^ilap^  beiS  Uricbid,  Poet.  Lat  aev.  Carolin.  I,  67 
5hf.  33,  V.  21-22: 

Cam  natis  proprium  nil  ducens  tradere  censum. 
Insuper  et  patriae  jpromtus  amore  mori 
[l  ebb.  92.  3;  t^^.  %wc  beutf^en  (6f\d),  XIII,  55  92.  2  mib  oben  e.  563  92.  4) 
jie^en  ftd)  bieüeui^t  ran:  auf  bie  ^teOmig  feiner  @5^ne  ald  (S^eifdit  bur^  lixiäfis, 
fo  bog  proprium  censum  ein  bilbfici^er  ^uiSbrnd  n>äre.  fba  ben  S&nrten  ber 
Annales  Emhardi  814,  SS.  I,  201,  mo  ed  bon  Submig  bem  ^r.  ^gt:  cum  Gri- 
moaldo,  Beneventanorum  duce,  jpactum  feeit  atque  firmavit  eo  modo  quo 
et  pater,  scilicet  ut  Beueventam  tributum  annis  singulis  septem  milia  so- 
lidos  darent,  forni  ni(^t,  toie  ed  in  gorfc^ungen  }ur  bemfc^  (^^i^te  I,  516 
91  6,  bei  Malfatti  II,  343  unb  SD^Iba^ec  e.  103.  108  gef^i^,   gef^toffen 


werben,  baß  Kric^tiS  fi4  bamaU  aerobe ju  etnem  Slribut  bon  7000  @o(ibt  jobrli^ 
i9ttpflid)iti  l)abe.  @.  bogegen  aud9  $.  $irf(&,  in  gorfc^.  j.  beutf(^  (S^ef^.  XIU, 
a.  a.  O.  2)ie  betreffenbe  Stelle  ber  Ann.  Einh.  T<4eint  f[4  bielmebr  $una(^fl  anf 
einen  i93ertrag  jraif^en  Stcnl  bem  (Shr.  mib  bem  gfürflen  (Shimoalb  IV.  (@torefa^ 
t)on  8enebent  jurUc^nbc^ie^en.  92&^ereiS  hierüber  mib  anbere  barauf  be)figli(£e 
©teOen  f.  unten  iBb.  ü.  %.  ^.  812;  am^  eimfon,  3a^rbtt(^  ^ubnng*«  be«  ^.1, 
28  92.  4. 

@.  augerbem  im  allgemeinen  über  bie  Untenverfung  ^enebentS  bun^  Stcal 
Ann.  Petav.  786,  SS.  I,  17:  deinde  adquisivit  terram  Beneventanam  per 
Dei  auxilium;  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88:  Karolus  Beneventum  conqui- 
siyit:  Ann.  Quedlinb.  SS.  III,  39:  Carolus  omnem  pene  Calabriam  atque 
Apuliam  in  ditionem  suscepit;  au^  Einb.  V.  Earoli  c.  15  (Italiam  totam, 
quae  ab  Augusta  Praetoria  usque  in  Calabriam  inferiorem,  in  qua  Greco- 
rum  ac  Beneventanorum  constat  esse  confinia,  decies  centum  et  eo  amplius 
passuum  milibus  longitudine  porrigitur). 

^)  Ann.  Lauriss.  mai.  1.  c:  elegit  duodecim  obsides  ei  tertium  deci- 
mum  (duodecimum  v.  1.)  fillum  supradicti  duds  nomine  Grimoaldum;  Ann. 
Laur.  min.  I.  c:  mittit  regi  .  .  .  Grimoldum  filium  suum  et  12  obsides; 
Cbron.  Vedastin.  I.  c.  —  Ann.  Einb.  1.  c:  et  minore  ducis  filio  nomine 
Grimoldo  obsidatus  (pratia  suscepto,  maiorem  patri  remisit.  Accepit  in- 
super  a  populo  obsides  undecim  (Undenis  and)  beim  Poeta  Saxo  1.  II, 
V.  271,  Jaffe  IV,  567);  Einb.  V.  Karoli  c.  10:  et  oblatos  sibi  obsides  sus- 
cepit —  unoque  ex  filiis,  qui  minor  erat,  obsidatus  gratia  retento, 
maiorem  patri  remisit.  —  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350 :  Grimaltum  filium 
Aragisi,  oucis  Beneventanorum,  in  obsidatum  accepit;  Ann.  Sith.  SS.  XUI, 
36.  —  Ann.  Lauresham.,  SS.  I,  33,  cod.  Lauresbam.:  ...  et  adduzit 
secum  obsidem  filium  Aragis;  Fragm.  Chesnii:  et  filio  Aregiso  inde  in 
ospitatimi  recepit  ^l  augerbem  befonberS  bad  (Sapitapff  betS  ^ri^id,  Poet 
I^t  aev.  Carolin.  I,  68  9h.  33,  v.  43-44: 

Viderat  unius  ben  nuper  funera  nati, 
Ast  alium  extorrem,  Gallia  dura,  tenes. 

Sßie  man  fi^t,  befielt  )unf(^en  ben  Ann.  Laur.  mai.  etc.  unb  ben  An- 
nales Einhardi  eine  SHfferenj  l^infi^tli^  ber  gal^I  ber  (S^eifeln,  ba  bie  letjtecen  nur 
bon  II  ®eifetn,  auger  ®rimoa(b,  reben;  inbeffen  mug  au^  f)}ater  2:afft(o  neben  12 


Digitized  by  VjOOQ IC 


566  787. 

2)0^  Slblommen,  baS  Äarl  mit  Slrid^i^  fletroffen,  tpar  aber 
tptd^tifl  nic^t  blöd  für  feine  ©teHung  ju  S5enet)ent,  fonbern  auc^ 
für  fein  ajertiöltnife  ju  bcn  ©riedjen.  aSicUeic^t  ttjörc  er  noc^* 
brüdlic^er  gcflcn  Äric^ij^  Dorfleflongen ,  ptte  er  nid)t  bcr  SRücffic^t 
auf  bie  ©riechen  SJec^nung  tragen  muffen;  Dieüeid^t  ^atte,  bofe  er 
jened  nic^t  t^at,  wenigftenö  tt)cilmeife  feinen  ®runb  in  ber  S3eforgni& 
t)or  bem  ßofe  t)on  Sonftantinopel.  greilic^,  tpad  öon  fpäteren 
t)crrät^erif$en  SSerbinbüngcn  jipifd^en  bem  ^erjoge  unb  bem  borligcn 

Sofe  verlautet,  beruht  \o  gut  toic  fidler  nur  auf  SSerleumbung- 
ttoa  ein  Sa^r  fpäter  fejt  ber  5ßapft  ^abrian  ben  fiönig  in 
Äenntnife  t)on  SKitt^eilungen ,  bie  i^m  felbft  burei^  einen  5ßriefter 
auö  Sal)ua,  ©regor,  gemalt  ttjorben  feien  über  ben  $ßlan  cined 
SBünbniffeö  jtpifdien  Slric^iiJ  unb  ben  ©ried^en^).  Äaum  fei  ber 
SBertrag  jtt)i(c^en  flarl  unb  Slrid^id  aefd^Ioffcn  gettjefen,  ttjoßte  ber 
$ßriefter  tt)iffen,  fo  i)Qbc  Slric^id  ©efanbte  nac^  ©onftantinopel  gc* 
fc^idt  unb  ben  bortigen  ^of  erfud^t,  i^m  bie  SDBürbe  eined  5ßatriciud 
unb  ba§  $crjogt^um  Sleaijcl  ju  öerleiljen  unb  feinen  @c^tt)ager 
3lbcld)i§  i^m  mit  §eeregmat^t  ju  ^ilfe  ju  frigiden ;  er  t)abe  bagegen 
tjerfprod^en,  bie  C)berl)ot)cit  beö  flatfcrö  ancriennen,  fclbft  gried^ifc^e 
3;racf|t  annet)men  ju  tpoflen,  unb  auf  biefc  9lnerbietungen  fei  man 
in  Sonftantinopel  im  U)efentlic^en  eingegangen.  Sie  ganje  yiaö)* 
x\ä)t  rü^rt  öon  erbitterten  ©egncrn  bed  Ärid^id  ^er,  faßt  in  eine 
3eit,  tt)o  e«  biefen  barauf  anfam,  ben  Äönig  öon  ber  ireulofigfeit 
beffelbcn  ju  überzeugen;  man  fann  fic^  beö  brin^enben  SSerbad^td 
niel^t  crtt)et)ren,  oafe  Jlrid^ig  nad^  feinem  lobe  bei  Äarl  noc^  Der* 
leumbet  merben  foflte.  2)te{e  I^atfa^cn  fc^einen  gerabeju  erbic^tct 
JU  fein  2). 


anberen  (i^dfeln  aU  13ten  feinen  @o^n  ^eobo  fieOen.  (^empert  1.  c.  tagt  ben 
Sric^id  feinen  ^o^n  ©rimoalb  unb  feine  Xod)ttt  ^belc^ifa  atö  @eife(n  fieOen,  n^elc^ 
testete  ber  ^onig  i^rem  ^ater  (n;ie  nac^  ben  anberen  Duellen  ben  92omua(b)  jurüd« 
^ibt:  geminam  sobolem  vice  pigneris  iam  dicto  tradidit  cesari,  hoc  est 
Grimoaldum  et  Adelchieam  .  .  .  £x  quibus  Adeichisa  multa  cum  prece 
proprio  restituta  suum  genitori,  Grimoaldum  vero  secum  remeans  detulit  Aquis 
.  .  .  (^ena(^  Chron.  mon.  Casin.  I,  12,  SS.  VII,  589,  unflenau:  necnon  et 
geminas  soboles,  Grimoaldum  scihcet  et  Adel^isam,  obsides  gratia  pacis 
recipiens  recessit).  Crc^cmpert  üerbient  jebo(^  ^icrm  feinen  ©laubcn,  wenn  au^ 
allerbing«  ber  (Sf)t  be«  Slnc^i«  unb  ber  3lbelpergfa,  wie  outbentifd^  bejeugt  ijh  rocnia- 
ßpS  4  Jtinber  entfproffen,  ügl  beS  ^auluig  S)iaconuiS  SBibmnng  feiner  Histona 
Bomana  an  bie  ^erjogin:  vale  divinis  domiua  mater  fiilta  praesidiis  celso 
cum  compare  tnbusque  natis  (M.  G.  Auct.  antiquiss.  II,  5;  ©(^ulouÄg. 
@.  2)  unb  Cod.  Carolin.  ^.  84,  <S.  255,  tt?o  gwei  2:o^ter  enrä^nt  »erben.  — 
Chron.  Salem,  c.  20,  SS.  III,  483  nennt  5  ^nber  au8  biefer  (J^e:  Romoald, 
Grimoald  et  Gisifum  (Gisolfum?),  Theoderadam  et  Adelchisam. 

1)  3n  bem  ©riefe  bei  Jaff^  IV,  259  ff.,  Codex  Car.  ^,  86  (788  post 
lan.);  über  bie  3eit  be«  ©riefe«  ügl.  Sjforfc^ungen  I,  519  91.  2. 

2)  ma,  n?a«  fonfl  befonnt  ifl,  fpric^t  bagegen,  bag  Slrit^i«  na*  feiner  3tufi* 
einanberfetjimg  mit  Äarl  gteid;  »ieber  auf  abfau  gefonnen  unb  jic^  an  bie  ©riechen 
ge»anbt  ^aben  fottte;  ögl.  g.  ^irfc%,  gorfc^.  gur  beutfc^cn  (SefdJ.  XIII,  63  9?.  1. 
$«  erf(^eint  aud^  al«  ein  ungenü^enber  ^udweg  an^une^men,  bie  Sfudfagen  Tregor'« 
unb  ^abrian'«  ^tten  eme  refatiüe  Q^Iaubmüfbigfeit,  mfofern  fie  nur  geftiffentTu^ 
Xl^tfad^en,  meiere  ftc^  üor  bem  griebendfc^tuffe  g^ifd^n  l^arl  unb  9(ri($t«  ereignet 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^er^anblung  mit  gried;ifc^en  ©efanbten.  567 

yio6)  in  Eopua  t)attc  Siaxl  eine  SBefpred^ung  mit  aricc^ifd^en 
©cfanbten,  bie  fc^on  frül)er  beabfi^tigt  aetocjen  ttjar^-  @^  i)anbcUc 
[x6)  babei,  toenn  auc§  nic^t  auöfd^Uefeticg,  ttjie  man  au^  bem  SKonael 
einer  ouöbrüdlici^en  ©mö^nung  onbcrer  5ßunfte  in  bcn  QueUen 
fd^ließcn  fönnte,  bod^  Dorjuggtoeife  um  bie  el)elic^c  SSerbinbung  öon 
Äatr^  %o6)ttx  SRotrub  mit  bem  Äaifcr  Konftantin,  mit  toelc^cm  fie 
Derlobt  toax^).  S5ic  ©efd^id^te  be8  Äloftcrö  gonteneOe  (@t.  2Ban^ 
brillc,  ©iöjefc  SRouen)  berichtet  t)on  einer  ©enbung  noc|  ßonfton* 
ttnopel,  mit  »eld^er  ffiitbolb,  ein  SapeUan  ^axi%  unb  ein  gemiffer 
Sotjonne^  toegen  ber  JRotrub,  bie  Äoifcr  Sonftantin  jur  grau  t)cr== 
longt,  betrout  toorben  feien  ^).  Änbcrttialb  Sa^re  feien  fie  abttjefenb 
getoefen;  atö  ba^er  787  (24.  September)*)  ber  Slbt  SBiboIaicu«**) 
uon  fJonteneHe,  SDSitbolb'^  mütterlid^er  D^eim,  geftorben,  ^abc 
SBitbolb,  bem  bie  SRac^foIge  t)erfprod^en  gett)efen,  bie  ?lbtdtt)ürbe 
boc^  nid^t  erljalten  fönnen  unb  fei  bafür  nac§  feiner  fRMUtix  öon 
Äarl  burd^  ba^  ßlofter  beö  ^.  ©ergiug  in  SKnger^  entfc^äbigt 
njorben®).     Die  Slnlunft   gried^ifc^er  ©efanbten   in    Eal)ua    toar 

botten,  in  bie  Qdt  na*  bcntfclbm  tjerlecjtcn  (ügl.  ?eibnij,  Ann.  imp.  I,  131; 
%)rfd;unaen  I,  518  ff.;  ©cnfbiger  @.  38  —  89;  Malfatü  II,  370).  —  ITnberÄ 
mcm  ^'  27—28  unb  ^ornad  @.  27  Sfl.l,  wel^e  ben  SDtitt^dbingen  beiS  ©regor 
Glauben  fc^enfen. 

*)  2)ic  Annales  Laur.  mai.  füllten  biefctbc  unter  ben  (Brünben  auf,  bie  ÄatI 
XU  feinem  bamaligen  Ruae  nacb  Stauen  beflimmten,  üql.  oben  @.  541  91.  8. 

«)  »gL  oben  @.  384  ff. 

»)  Gesta  abbatum  Fontanell.  c.  16,  SS.  II,  291  (ed.  Sömenfelb,  @.,46): 
Causa  autem  ]eeationis  erat  super  Ruatrade,  filia  magni  Caroli,  quam  is- 
dem  unperator  Constantinus  ad  coniugium  petebat. 

*)  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  15,  @.  290  (@  45):  sub  anno  Domini  787 
indictione  10,  octavo  Kalend.  Octobris,  qui  est  annus  vi^esimus  gloriosis- 
simi  Karoli  regis  Francorum  et  quintus  decimos  Adriani  apostoüci.  ^n 
biefen  eingaben,  roie  auc^  in  ben  ^teic^  barauf  folgenben,  mangelt  bie  lieberem« 
ftimmung;  ^or.  ©traug,  2)ie  il^egiebungen  ^ad'd  b.  ®r.  }um  grie(^ifd;en  9ieid;e 
(g.  20  m,  1    »iß  ben  Zot   be«  ffitbolaicn«   f(^on  786  anfeften. 

»)  amt  Mabillon  (Ann.  Ben.  II,  163.  179  etc.);  ^oü)  (öeneflcialwcfen, 
©.  184  9fl.  66;  250:  geubalität  @.  90);  ©icfel  I,  82  9^.  8  nehmen  mtt  an,  bag 
ber  iWame  bö5  betreffenben  3lbt«  fo  lautete  (Gest.  c.  15.  16:  Wido  laicus  — 
praefato  Widone  laico  —  Sepefato  namque  Widone  laico).  ®ne  fe^r  un« 
ma^rfd^Iid^e  ^ermut^ung  ^inft^tlic^  ber  $erfonen  biefer  ©efanbten  bei  2)a^n, 
^Ind  2)iaconud  I,  48. 

«)  2)er  (J^ronifl  \%  »ie  »ir  f(^on  faben,  in  feinen  3ctlön9fl^«i  uujjenau.  (Jr 
gibt  für  bie  Sieberbefet^ung  ber  SbtSmiirbe  üon  fJfonteneHe  in  SSitboIb'd  ^bmefen^t 
bnrd^  ®erboIb  brei  3^t^imnunaen  an:  baiS  britte  3^^  vad)  bem  £obe  ber 
Äöniain  5Bertraba,  bie  im  3ufi  783  flarb  (o.  @.  458  9i.  1),  bann  ba5  3a^r  nad^ 
(E^rifbtiS  787  unb  baiS  21.  9{egierungi$ia^r  StaxVü,  toca  auf  bie  legten  iD<onate  bed 
ga^re«  788  führen  mürbe,  ffiafi  ifl  nun  richtig?  ffieitcr  (©.  292—293;  48)  be- 
notet er,  bag  ®erboIb  am  14.  Suni  806  (bter  ftnb  bie  übrigen  Kngaben  überein« 
fümmenb,  nur  bie  ^nbictioniS^iffer  gau)  fdf^)  nad^  einer  9iegierung  üon  18  Sauren 
5  Siionaten  unb  13  2:agen  geworben  fei.  2)ied  fü^  auf  ben  1.  3<^nuar  788  atö 
2:ag  feines  KmtSantrittd ,  n^onac^  bann  amune^men  n7äre,  bag  bie  ©efanbten  im 
gapr  786  abgcreifl  »aren.  Le  Cointe  VI,  351;  Mabillon,  Annales  II,  287 
entfc^eiben  fic^  für  787  atö  Kntrittdaeit  bed  (S)ert}o(b;  bedgleic^en  ©traug,  ber  an« 
nimmt,  bag  bie  (iJefanbten  f c^on  ju  «nfang  biefe«  3a^^ö5  in  ©egleiümg  ber  grie« 
(^if(^en  surUcfgete^rt  feien.  Süid;  !^60inger,  %ad  Jtaifert^um  StcaVi  b.  ®r.  (SUNiuffiner 
^ijlor.  3<»^rbu(^  für  1865),  ®.  341,  m  i^re  «breifc  f(^on  785;  ebenfo  Malfatti 

Digitized  by  VjOOQ IC 


568  787. 

o^ne  dipeife(  eine  Smiberung  ber  ©enbuifg  beS  SBitboIb  unb 
So^anneiJ,  bie  Dietteic^t  fd^on  getoiffe  ©d^toicrißfciten  in  ber  ©ad&e 
im  Spanten  Äarrg  erhoben  l^atten*).  Aber  nic^t  bie  Unter^anWunflcn 
ber  tcfeteren  in  eonftontinopcl,  obtoo^l  SBitbolb  fic  flefd^icft  unb  ju 
RaxV^  Sufricbcn^it  geführt  ju  ^abcn  fd^cint^),  fonbcrn  bie  58e- 
fprec^ungen  in  ©apua  muffen  cntfAeibenb  flcmefcn  fein,  bcnn,  tarn 
aSitboIb  and)  crft  fpäter  jurücf,  feine  SSoßmac^ten  toaren  älter, 
feine  ©enbung  bejeid&net  ein  früheres  ©tobium  ber  Unter^anblungen 
ate  bie  3"?ö^>"^^^"^ft  ^"  Sapua.  5Run  ^aben  mx  jmar  etnc 
angäbe,  in  ber  cd  ^eigt,  bamatö  ^abe  bie  93erIobunfl  ftattgefunben  ^). 
allein  biefe  SRac^ri^t  ift  burc^aud  ungenau  unb  falfc^,  ^öd&ft  »a^r* 
f^elnlidb  einem  bloßen  SWifeDerftänbnife  entfprungen.  ®erabe  bie 
juüerläffigften  dueßen,  obtt)o^l  ftc  fid^  jum  I^eil  auö  begrciflid^en 
©rfinben  fet)r  ^urücftialtenb  aui^brücfen,  laffen  feinen  ßtoeifel  bar» 
über,  bag  ber  ©ac^öcr^alt  gerabe  umgefet)rt  toar.  ©d^on  781  »ar 
ein  ©ertrag  über  bie  Verlobung  ju  ©tonbe  gefommen ,  f o  ba§ 
biefelbe ,  toenn  auc^  öielteicftt  niqt  f örmli^  öouaogen ,  bo^  jeben» 
faßd  befc^loffcne  ©ac^e  tt)ar*).  Die  fog.  fiorfc^er  annalen  fpred^en 
nun  bon  einer  Unterrebung  Sarrs  mit  ben  griec^ifc^en  ©efanbten 
über  bie  jtoif^en  i^nen  fd^toebenben  SSer^ältniffe*^).  Sn  ben  fog. 
(Sin^arb'fd^en  Slnnalen  toirb  er^ä^It,  Äarl  ^abe  mit  ben  ©efanbten 
bed  ^aiferd  (Sonftantin,  bie  an  t^n  gef^idCt  getoefen  feien  um  feine 
lobtet  ju  bitten,  eine  ©efpre^ung  gehabt  unb  fei,  nac^bem  er  fte 
enttaffen,  nad^  Sftom  iurüdgcfe^rt®).    SSon  einer  Verlobung  ift  l^ier 


n,  344;  a)a^n  a.  a.D.  @.  47:  786  ober  785.  —  «dbiitt,  Annales  II,  142  a* 
mä^nt  tfßt  9Mi(ffe^  gu  788,  metg  aber,  tme  eS  f(^t,  ntd^t  xt6^t,  toa»  er  auf  ber 
@enbmtg  mad^  fo0.  5ama(f ,  @.  18  91.  3,  fidlt  nur  fefl,  bag  biefe  ifikfanbtf^aft 
bor  ^m*i  3u9  nad)  Stalten  abaegangen,  aber  luxb  triebt  anrücfgefebrt  mar. 

1)  «gl.  Malfatti  II,  345-346. 

*)  Qest.  abb.  Fontanell.  c.  16  <S.  291  (46):  sed  illo  hac  %atione, 
pro  qua  directus  fuerat.  strenuissime  functo  .  .  . 

«)  Annales  Enhardi  Puld.  SS.  I,  850:  Hmodtrudis  filia  r^  a  Con- 
stantino  imperatore  desponsatur;  ebenfo  Ann.  Sithiens.  SS.  Xm,  36  (despon- 
sata).  Ueber  bie  Stnflegtmg  biefer  Sßorte  og(.  o.  @.  385  9^.  4.  (2)erfelbe  fLaU 
brua  in  £inh.  V.  Karoli  c.  19 :  Hruothmdem,  quae  filiaram  eins  primoce- 
nita  et  a  Constantino  Grecorom  imperatore  desponsata  erat,  eine  @tme, 
wel(^  ben  Poeta  Saxo,  1.  V.  v.  273  ff.,  JaflT^  IV.  614,  ju  flarfen  SWißDerllänb- 
niffen  oerfttbrt  ^t;  ügl  Sarf(!^ungen  jur  beutfd^  (S^c^d^e  I,  821.)  —  SHe  ani 
ben  Ann.  £nh.  Fula  entnommenen  9}a(^n(^ten  bei  Petr.  bibliotk  nnb  Heri- 
mann.  Angiens.,  mel^e  Malfotti  (U,  345  9{.  2)  ^er  dtirt,  lOnraien  nat&dßt^ 
nid;t  in  Setra(bt. 

^)  2)ad  d^enauere  borUber  oben  @.  885.  SgL  (mä^  %Mli  im  9^.  M^ 
XII,  44  f. 

*')  3n  ber  oben  €5.  541  9i.  3  ongefi^rten  @teDe:  Carolus  .  .  .  suscepit 
cousilium  .  .  .  cum  missis  imperatoris  placitum  habendi  de  convenentiis 
(9[bma(^migen,  Ducanee-Favre,  Glossar.  11,  544)  eomm;  eine  nnbeßimmte  Sin« 
gäbe,  bie  aber  menig^end  eraibt,  baS  ed  fi^  um  eine  Unter^blmig  über  be« 
fmnmte,  f(^n  frtt^  angefnüpfte  Ser^ltniffe  ^anbdte. 

®)  Annales  iSnhardi  1.  c.:  Ipse  post  haec  cum  lentis  Constantini 
imperatoris,  (|ui  propter  petendam  filiam  suam  ad  se  missi  fuerant,  locutos 
est,  atque  illis  dimissis  Rbmam  reversus ... 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9hiflo|ung  ber  llkrlofmiig  9iotnü)'d.  569 

titelt  bie  9Iebc^),  unb  timn  ^at  bted  nid^t  fo  ju  erflarcn,  afö  ob 
ber  9nna(tft  mit  Stficffic^  auf  ben  glei^  na^t)er  eintretenben  SBru^ 
Äarrö  mit  bcn  ©riechen  fibcr  bic  Scrlobunfl  lieber  flefd^toiegen 
^ättc.  8JtclmcI)r  famen  noc^  ben  \oq.  (Stn^rb'fc^en  UnnaUn, 
an  bie  man  [xä)  in  biefcr  ©a^e  t)Qlten  mug,  bie  flrie^ifd^en  ®e* 
fanbten  um  SRotrub  (infolge  ber  fd^on  früt)er  ftottgefunbenen  83er«' 
iobunfl)  5U  l)oIen,  unb  toenn  »eiter  nur  flefoflt  »irb,  Äort  ^abe 
bie  ©efanbten  nod^  ber  Unterrebung  entloffen,  \o  liegt  barin  »enig* 
ftend  bie  Slnbeutung,  bag  ftarl  i^r  SSerlangen  jurücfmie^.  ®anj 
offen  berid^tet  ber  Ännolift  ein  Sa^r  nad^^er,  Sonftantin  ^abc 
SSeneöent  oer^ceren  laffen,  toeit  er  erjürnt  aettjejcn  fei  über  bie 
SBeigerunfl  Äarl'^  i^m  feine  lo^ter  jur  ©ema^lin  ju  geben  *).  Die 
3}ermä^lung  f^eiterte  alfo  l^ienad^  ni^t  an  ber  SBeigcrung  bed 
gried^ifd^en  ^ofcd,  fonbcrn  an  ber  Äarfö').  SWan  ttjirb  baran 
erinnert,  toie  ein  paar  Satirje^ntc  früt)er  Äönifl  $ippin  ben  Hntrag 
bc^  gricc^if^en  Äaiferi^  obgeletint  ^atte,  feine  iod^ter  ®i^la  mit 
bcm  ©o^ne  bcffelben  ju  ucrmä^lcn*).  S)er  ariec^ifc^e  JBerid^t  lägt 
fi(^  mit  biefem  aOerbinad  nic^t  Dereinigen,  yba  n)irb  erjfi^lt,  nid^t 
Äarl,  fonbern  3rene  ^abe  baö  aSünbnife  mit  bcn  gftanfen  abge^ 
brocken  unb  i^tem  @o^ne,  ju  beffen  grogem  ©d^merj,  t>klmtf)x  ein 
armenifc^eö  SWöbc^en,  SWaria,  jur  grau  qcgeben;  bcrfelbc  Seric^t 
enthält  ferner  bie  Eingabe,  Srene  ^abe  ben  ©acceOariud  So^anned 
unb  ben  Slbelc^id,  ben  ©o^n  unb  einftigen  aRitregcnten  be«  Dcfi» 
beriud,  n)el(^er  ald  $atrictu^  in  Sonftantinopel^  feinen  lango« 
borbifc^en  9lamen  mit  einem  gried^ifd^en  Dertaufc^t  ju  ^aben  fc^eint, 
nad^  Italien  gefc^idt,  um  gegen  ftarl  anjufämpfeu  unb  einige  feiner 
Untertanen  oon  i^m  abjujie^en «). 

1)  (fe^ott  I,  715  tagt  ie^t  erfl  bie  Verlobung  ftottfinben,  bie  Huftöfmtd  bad 
3a^  baranf;  26Mi,  Ann.  imp.  I,  180  fpn^t  Don  einer  (imenernng  ber  8er» 
(obnng,  bie  aber  nicht  in  aufrtd^tiger  W^t  erfolgt  fei. 

«)  Annaleß  Einhardi.  SS.  I,  175,  »gl.  Poeta  Saxo  1.  II,  r.  380  ff.; 
Jaff^  IV,  570,  u.  unten  )u  788  (übrigen«  oiic^  Einh.  V.  Karoli  c.  19:  mirom 
dictu,  onod  nullam  eanim  cuiqoam  aut  suorum  aut  exteromm  nuptom 
dare  voluit  etc.). 

«)  eo  au(^  la  Farina  II,  27;  Malfatti  II,  346.  fieibnij,  Annalea  I,  142, 
\äfmt  e^  anjune^men,  bag  3rene  bad  iBerlobnig  ouftöfle;  ebenfo  Martin  II,  303 
9^.  1;  Senebiger  @.43  91.  3.  %uä)  ^potbt  @.  70;  2)öainger,  jtaifert^um  Jtarl'« 
b.  m,  &,  338:  @(^loffer,  O^ef^.  ber  Imberfittmienben  ftaifer  e.  297:  2)ttntmler 
in  @.  «.  ber  ©iener  «fab.  p^fit-^iflor.  (JL  XX,  383  91.  L  unb  mit  i^nen  gferb. 

r(^,  IJorfAiingen  XIII,  56  9i.  1,  üertreten  biefe  Huffaffung  (ogl.  unten 
6).  i)k  aReinnng  ifl,  Sfrene  fyibt  befttrdytet,  i^  ©o^n  mürbe  na4  ber  ükr« 
mabtung  mit  ber  Zoqitt  bed  mad;tigen  granfenfönic^  fic^  ber  «b^ngialdt  bon  i^r 
^n  entstehen  fud^n,  unb  beS^  bie  Hufiofunq  bed  SenöbrnffeS  b^rbetgefü^rt.  Su^ 
tfl  immerhin  au^ugeben,  bag  bie«  nidyt  nnr  nut  beut  Script  be«  X^eopbaned,  fon- 
bern au(^  mit  bem  (lb<n:arter  unb  ber  fonftigen  ^onblungdmeife  ber  jtaiferin  im  (Sin* 
ffong  fielen  tt)ürb&  Und)  finbet  fid)  eine  berartige  Stotioimng  i^d  ^er^alten«  bei 
Zonaras  XV,  10,  ed.  Dindorf  III,  358  {6ut  ipoffov  xaX  (f^laQx^uvy  tva  firi 
^vvauiv  6  vl6i  ahriji  ntgißdlrirai  xi^v  tüjv  4>Qayyo)v  Sitt  ttjv  ay/^CFTf/etr); 
bgl  m.  etrau6  @.  24  9^.  23. 

^)  9gl  OeUner  e.  397  u.  oben  ®.  84. 

»)  «al.  oben  e.  188. 

*)  TheopbaniB  Chronogra^hia,  ed.  de  Boor  €^.  463  f.:  liaaaa  6k  ji 
ßaalUaaa  EtQr^vf\  rriv  nQbg  rovg  ^ayyovg   awalXayijv  dn^ivae   Biotpa^ 


Digitized  by  VjOOQ IC 


570  787. 

Raxl  blieb  in  Sopua  bi^  gegen  @nbe  ÜRärj.  Sr  bejeic^nete 
feinen  Aufenthalt  bafclbft  burc^  bte  SBcftätiflunfl  öon  @^cnfungen 
unb  (Srt^cilung  öon  $ßrit)itcgien  an  fird^Iic^e  Stiftungen  bcd  benc* 
t)cntanifc|cn  fianbeö,  beren  ffieraüftung  bur^  ben'tricg  er  [a 
gcfd^eut  ^abcn  foß*).  ®ent  Si^ttium  SBcneoent  ttjurbe  auf  bie 
^itte  bed  93if(6ofS  3)at)ib,  n^elc^er  tDa^rfd^etnlici^  einer  ber  ©efanbten 
be«  ^crjogö  Äric^iiS  mar,  am  22.  ÜKärj  bie  SBeftätigung  feiner 
a8eft|ungcn  unb  bie  5BcrIcit)ung  ber  Smmunitot  jut^eil>  ®ai^ 
Älofter  bc^  b.  SSinccntiud  (@.  Sßincenjo)  am  SSolturno  erhielt,  auf 
Sitte  bed  W)tt^  $aulud,  bie  SBeftätigung  meljrerer  i^m  unter* 
gebener  Älöfter  nebft  ber  Smmunität  unb  freien  SKbtöma^l,  am 
24.  SDlärj');  bem  Äbt  S^eutmar  Don  ÜWontc  Safino  Derlie^  Äarl 
für  fein  ftlofter,  am  28.  Wl&x^,  bie  SBeftötigung  mehrerer  Älöfter 
in  ber  ©tabt  unb  flanbfd^aft  SBeneDcnt  u.  f.  m.,  Die  3mmunität  unb 
bag  Siecht  ber  freien  abtött)a^l*)  —  unb  jttjar  in  SRom,  tt)o  eralfo 
in  ben  legten  jagen  beö  SKonat^  miebcr  eingetroffen  toax^)  unb 
am  8.  äpril  Dftern  beging«). 

Der  furje  S^tbgug,  in  bem  eö  jum  Kampfe  garnid^t  gefommen 
war,  ^atte  gleid^tt)o^l  bie  Soge  ber  ®inge  mefentlidö  geänbert.  SBar 
auc^  bie  Untermerfung  beö  micf^i^  nic^t  in  aller  $orm  erfolat,  fo 
t)atte  er  bod^  Äar(  aB  Cber^erm  anerfennen  muffen;  jugleicq  toar 
mit  ben  ©ried^en  gebrod^en  unb  baburc^  ber  (Sntfd^Iug  beiS  jtönt^g 
angetünbigt,  in  ber  Crbnung  ber  Itahfd^en  SScr^ttniffe  lebigltd^ 
na^  eigenem  Srmeffen  unb  oI)ne  SRüdfic^t  auf  ben  $of  Don  Son* 
ftantinopel  fortjufat)ren.  6^  roax  eine  SEßenbung,  toel^e  ntemanb 
unertt)ünfc^ter  fommen  fonnte  atö  bem  5ßapfte;   fein  SBunfc^  eine 

vrjv  rdv  nqmoanad-aQiov .,  xal  ijyaye  xoqtiv  fx  xtav  liQ/nevtaxdSv  ovo/nari 
Ma^iav  «tto  \4fivCttQ^  xal  I^C^^^iv  avTtiv  Kotvaravtivfp  rot  ßttatXit  xal  vlu 
avjTig,  nolXä  Xvnov/nivov  avTov  xal  /litj  d^iXovxog  J*«  r^r  nQog  tov  KaQov- 
Xov  S-vyajiQK,  tov  ^tjyog  xüiv  fpQayytav^  a^iaiVf  rjv  rjv  TrQOfiVTiaTivaaiLiivos. 
.  .  .  unoaxidaaa  6l  Eigi^vrj  ^latawriv,  tov  aaxeXXaQiov  xal  Xoyo&iTfry  tov 
aTQttTKOT&xov,  (lg  uioyytßaQÖtav  ueTa  xal  Beo^oTov  tov  nore  ^riyog  Trje 
fieydXijg  uioyyiBaQ^iag  ngog  t6  €i  ^i'Vti&s^ri  afdt'vaa^ai  tov  KagovXov  xal 
anoanaaat  Tivag  i(  avrov.  Jßgl.  ^ifTÜbfr  untcn  jum  3a^  788  unb  SW.  ©trmig 
@.  24  9{.  2.  3  über  bie  an  Xf^iopffam»  ft^  anlel^nenben  ^erid^te  t>t&  doimrad 
unb  (^brenwS. 

')  m,  oben  @.  564  9?.  1. 

2)  Urlunbc  bei  üghelli,  ItaUa  sacra,  2.  ed.  VIII,  87,  mä)  Le  Cointe  VI, 
334;  3Wüb(6a*er  9h:.  274. 

»)  aftübibad^  ^hf.  275:  Chronicon  Vultum.  bei  Muratori,  SS.  Ib,  366: 
onbcre  Urhinbcn  für  bie«  Älofler,  1.  c.  @.  349.  360.  361,  flnb  falf(^,  OaL  ©tdel 
n,  440. 

*)  97hi^(ba4er  9h:.  276;  Gattola,  Accessiones  ad  hiBtoriam  abbatiae 
Cassinensis  @.  14,  erwjabnt  in  Chron.  mon.  Casin.  I,  12,  S8.  VII,  589. 
2)iefe  Urfmtbe  iß  intnrpolirt,  aber  im  roefentlic^en  e^t.  $alfc^  ftnb  bagegen  anbete 
Urftmben  für  SWontc  Saflno  bei  Gattola  <B,  13  unb  iWü^Ibad;er  9tr.  2t7 ;  eicW 
II,  396.  263-264,  g«  K.  113. 

^)  3^91.  Ann.  Laur.  (Fragm.  ChesnliX  SS.  I,  33;  Ann.  Lanr.  min.  ed. 
ffiaift  ^.  414;  Einh.  V.  Karoli  c.  10  etc.  fomie  bie  folgenbe  Kmnerfung. 

«)  S3al.  Ann.  Laur.  mal.  1.  c;  Ann.  Einh.  786,  SS.  I,  169;  Ann.,  ut 
videtur,  Alcuini,  SS.  IV,  2;  Ann.  luvav.  mal.  SS.  I,  87;  Ann.  Lauresham. 
(cod.  Lauresh )  SS.  I,  33  etc. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Bd^mfunq  bencöentanift^a  ©tobte  an  bcn  ^apjl.  571 

frkblid^c  Äugcinanbcrfcfeunfl  StaxV^  mit  Strid^iö  ju  l&intcrtreibcn 
toax  nac^tröQUci^  im  ©runbc  bod^  nod^  gefd^eitcrt;  ber  fflrud^  StaxV^ 
mit  bcn  ©necken,  on  benen  er  fclbft  einen  SRüd^alt  gcflcn  baö 
fränfifc^c  Uebergett)ic^t  jU  finbcn  hoffte,  muptc  if|m  um  fo  empfinb* 
lieber  fein,  ba  ßarl  aOem  Slnfd^ein  nac^  t^n  barüber  garnid^t  ju 
Mail)  flcjogen  ^attc;  atö  Äarl  t)on  Sapua  ndd^  SRom  jurücffam, 
toar  berfelbe  bereite  eine  öottenbetc  S^otfac^e.    3nbef|en  erhielt 

tobrian  für  ©t.  $ßeter  öom  Äönigc  eine  ©d^enfunfl  beneDentonifd^er 
tobte  ^) ,  meldte  juflleid^  im  SRomen  ber  ©ema^lin  unb  ber  ©ö^ne 
Äarr^,  fomie  ber  frönfifc^cn  Sifc^öfe,  Siebte  unb  ttjeltlid^en  ©rofecn 
au^flefteßt  tt)urbe.  3n  ben  ^Briefen,  bie  ^abrian  in  ber  folgenben 
fteit  an  Äarl  rid^tetc,  forbertc  er  benfelbcn  tpiebert)oIt  auf,  bie 
©tobte  im  ©cbict  öon  Senebcnt,  tt)ic  er  fic  bcm  f),  äpoftcl  betrug 
unb  bcm  $apft  gefc^enlt  Ijabc,  i^m  üoCftönbig  ju  übergeben  ^).  Sr 
ma^t,  mit  Siu^na^me  Don  Sapua,  bie  ©täbte  nic^t  namhaft  ^). 
guglcid^  fd^eint  ber  Äönig  bcm  $ßapfte  einige  tuöfifc^c  ©täbte 
überlaffen  p  ^aben,  in^befonberc  ^Populonia  unb  ÜtofeHö,  Dcrmut^» 


^)  2)te  SD'^etnung  üon  ^.  ^\x\ä),  aonac^  ber  ^ap^  biefe  ^enhma  bem 
Jtonige  fc^on  abgeioonnen  ^atte,  bet)or  Der  (e<{tere  ind  9enet>entantf(^e  io%,  ift  f(^n 
oben  @.  559  5K.  2  beri^rt.  —  Malfatti  U,  343  nimmt  an,  ba|  hierauf  auc^  bei 
bem  >^ebeniSfc^üig  mit  %ndß  bie  9iebe  getommen  fei,  toa»  aOerbingd  innere  f&afjt* 
f^einnd^feit  bat. 

«)  Jaffö  IV,  252.  255  f.  259.  264—265;  ögl  femer  Epist.  Carolin.  4, 
ib.  ©.  345 :  de  qua  ^sc.  urbe  Capaana) . . .  dotninos  Carulus  . . .  don(atio)nem 
beato  Petro  apostolo  fautori  suo  .  .  .  (obtulit)  cum  sua  praeceilentiseima 
coniu^e  domina  refgina)  eormnque  novilissimos  suvoles  et  cuDCt(is  epi8c)opiB, 
abbaübus  (uec  non)  et  omnes  noviliesimi  Franci  —  petentes  nobis  {nämü(^ 
aliquanti  ex  civibus  Capuani):  bea(ti  Petii)  et  nostn  essent  subiecti,  sdcut 
per  donationem  praecelleDtissimi  domini  regia  agoiti  sunt;  5,  @.  347:  illas 
civitates,  quod  saneto  Petro  vel  domno  apostouco  donastis.  —  SDVarteniS, 
a)ie  römifcbe  grrofie  e.  187  ff.  Malfatti  II,  349  bejie^t  bie«  ouf  ba«  3a^r  781 
unb  bean7etfeU  bie  Sl^atfac^e;  aOerbing«  ^atte  ja  gaflraba  i^ren  ®ema^(  ni(^t  nac^ 
gtaüen  begleitet 

8)  ©ngenWm  @.  42;  ^apencorbt  @.  101;  JJ.  ©irf(^,  gforf(^.  XIII,  52  f.; 
Sparten«  B,  193  u.  a.  nennen  a(«  bie  übrigen  @t&bte  anger  ^ua  no(^  @ora, 
Hrce,  3lr))ino,  ^üquino  unb  3:eano,  aber  nur  geßütjt  auf  bie  faffc^e  Urfunbe  Submig*« 
be«  Sr.  für  ?apft  ?af*ali«  L,  Capp.  reg.  Francor.  I,  353;  ügL  aWüMbaäet 
e.  104.  241-242  9^r.  622;  gorfdjungen  1,  517  iR.  2.  «orfl(^tiger  Sußert  fx6) 
Malfatti  II,  34S-349.  ^\x\df  bemerft  aUerbing«  a«9W(^,  bap  ber  ^apft  auf  bie 
@täbte  ^ora  u.  f.  m.  aud^  ältere  Sfiec^te  befeffen  ^abe,  ba  biefetoen  frü^r  sum  2)ucat 
öon  S'lom   ae^ört  Ratten  unb  erjl  um  ba«  (5nbe  be«  7.  gfo^r^unbert«  burc^  ben 


93  ^6t  f«:  in  partes  Campaniae,  id  est  castro  nostro  qui  voeatur  Valen- 
tis;  ögL  DeJ«ner  @.  345. 

3"  ^^  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88  unb  ben  Ann.  Maxim.  SS.  XIII,  21, 
in  melden  (enteren  <SaIgburger  ^^aci^ric^ten  benutzt  finb,  ^eigt  e«,  Staxl  ^abe  I6eneüent 
bem  ^eiligen  $etru«  überlaffen.  2)ort  tief)  man:  Karolus  Beneventum  conqui- 
sivit  et  dedit  saneto  Petro;  ^ier:  et  ßeneventum  saneto  Petro  reddidit.  — 
Gaillard  II,  139  f.,  meint,  jebe  Steife  Äorf«  nad>  9'h)m  babe  bem  ^ftgen 
@tu^Ie  9ht^n  gebrad^t,  Staxl  l^aht  feine  (Eroberungen  in  Stauen  immer  für  9iom 
gemacht 


Digitized  by  LjOOQ IC 


572  787. 

lid^  au^  @o))Qna,  XoScanella,  fßhtxbo  uttb  S3aanorea  (S9a(neum 
atc^i^)  ^).  ©abrtatt  behauptet ,  öon  Slltcrö  ^cr  anfprüd^c  auf  ^opu* 
loma  unb  SRofcQä  ju  I)abcn  2),  ift  aber  früt)cr,  foöicl  tpir  fc^cn,  nie 
mit  bcnjclbcn  ^cröorgetretcn ,  Äarl  fd^cint  alfo  crft  787  i|m  rinc 
barauf  Dcjüalic^c  SScrlci^uttg  gemacht  ju  I)Qbcit.  ßabrian  muß 
icboc^  bicjc  ocnet)ctttanifci^*tu8ft|el&c  ©d^cnfung  frciliq  auc^  toicbcr 
anbcrij  ücrftonben  ^abcn  al^  ber  fiönig  gelber,  unb  bic  ÄuS* 
fübrung  ift  aud^  in  bicfcm  fjallc  leintet  feinen  gorberungen  iurüd* 
geblieben^). 

Unb  tt)ie  in  biefer  Angelegenheit,  fo  ließ  Äarl  aud^  fonft  in 
feiner  Stellung  jum  $ßapfte  feine  toefentlid^c  Seränberung  eintreten. 
SBei  aQen  toi^ttgeren  Sorfommniffen  jog  er  ben  ^ctpft  jur  SWifc» 
loirfung  Iierbci;  ber  Äönig  entfd^ieb,  ber  ^ßopft  ttjar  mit  bem  An* 
fe^en  ber  ^rd^e  bei  ber  SluSfü^rung  be^ilfltc^.  %uA  bo^  93er* 
^öltnife  JU  Saiern  tourbe  bei  StaxV^  antoefen^eit  in  mom  tpieber 
in  ben  Jncei^  bor  Verätzungen  5ti)ifd^en  it)m  unb  ßobrian  gejogcn. 
Der  äußere  SKnlofe  baju  fom  bieSmal  Don  Staffito.  ©c^on  feit  me^rc* 
ren  3a§ren,  fpöteftenö  feitbem  ej^  um  784  ujegen  ber  (Stfd^gebtetc 
jtoifc^cn  gtanfcn  unb  SBoiem  ^u  offenem  Äampf  gefommen  »ar*), 
|attc  bie  Spannung  jtoifd^en  ftarl  unb  laifilo  einen  ^o^en  ©rc* 
erreid^t,  immer  nö^er  fal)  laffilo  fein  ©d^icffat  fommen,  noc§  ein«= 
mal  ma^te  er  einen  Serfuc^  bad  äußerfte  abjutoenben  *).  fturjc 
Äeit  nac^  Äarl'iJ  SMlcffe^r  au8  Sapua  nad^  SKom  trafen  Wer  ber 
©rjbifc^of  atrno  bon  ©aljburg  unb  ber  8lbt  $unric§  Don  SKonbfee 
ald  93eDoOmäd^tigte  Zaffilo'S  ein.  um  bie  93ermittlung  bed  ^opfteiS 
3n)if^en  bem  ^önig  unb  bem  ^erjog  anjurufen,  bem  faft  f^on 
unöermeiblid^cn  Sufammenftog  laffilo  g  mit  ben  f^anfen  tt)o  mög- 
It^  noc6  Dorjubeugen;  bad  bejeic^nen  bie  OueQen  atö  ben  3^^ 
i^rer  SReife*),  Don  einer  SSerbinbung  jtoifd^en  laffilo  unb  an^i«, 
filr  toeld^e  freilid^  innere  ®rünbc  tP^cc^en,  finbet  fic^  toenigfteni^ 


1)  Jaff6  IV,  252.  256.  264—265.  a)te  Icljtgcnatmten  @täbte  nebfl  ben  gu 
tl^en  gehörigen  ^ecntorien  »aren  bem  ^Q}pfit  übergeben  morben.  9^L  übrigens 
on^  ^ie^n  bad  ernannte,  gefälfci^te  factum  iBubtoig'i»  bed  gr..  Capp.  1.  c. 

^  L.  c.  ®.  252:  nnes  Popolonienses  seu  Hossellenses,  eicut  ex  anti- 
quitus  fuerunt 

')  ®gt  iJorfd^nngen  I,  527  unb  unten  au  788. 

*)  »gl.  oben  @  477  f. 

*)  «gL  au(^  oben  @.  544. 

^)  Annales  Laur.  mai.:  Ibique  venientes  missi  Tassiloni  dads,  hü 
sunt  Arnus  episcoj^us  et  Hunricus  abba,  et  petierunt  apostolicum,  ut  pa- 
cem  terminarent  inter  domnum  Carolum  regem  et  lassilon^n  ducem. 
K^nltc^  bie  Annales  Einhardi  (ügl.  (mäf  n^ettet  unten:  de  legatis  Tassilonis, 
qm  ad  se  Romae  venerant).  Ajin.  Max.  SS.  XIII,  21 :  Ibique  missi  Taasi- 
lonis  Am  episcopus  et  Hunricus  abba  pro  pacis  foedere  venerunt  inter 
Carolum  et  Tassilonem  .  .  .;  Ann.  Laur.  mm.  ed.  Sßat^  ®.  414:  Tassi- 
lonis  legati  postulant  Adrianum,  ut  pacem  inter  illum  et  regem  faceret 
. . .;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705.  —  Ueber  ben  genannten  «bt  öon  SRonbfee 
ögt  ^ont^alet  in  SWitt^.  be«  Snfl.  f.  operreid^.  ©efd^ici^tÄforfd^ung  VII,  238.  236. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Srafftlo  ruft  bte  Vermittlung  M  $apfleiS  an.  57g 

in  bcn  über  iljrc  ©enbunfl  crl^altcncn  SJac^rid^ten  feine  ©pur^"). 
Der  ^Qpft  hatte  fd^on  Dor  jed^S  Sauren  für  Äarl  flcflen  2:affila 

fattei  ergriffen,  ben  ^crjög  an  feinen  in  Sompifegne  geleifteten 
ulbigungdeib  erinnern  (äffen  ^);  eine  SSermittlung,  n)e((i^e  ^abrian 
m  bie  §anb  na^m,  mußte  jur  8Soraugfc|una  ^aben,  bag  laffilo 
bie  bur^  ben  (Sib  i^m  auferlegten,  781  ju  moxrn^  abermals  Don 
i^m  übernommenen  SSerpflic^tunaen  anerfannte,  bie  ßerfteHung  unb 
©ic^erung  ber  Unab^öngigfeit  ^affilo'd  {onnte  babei  garnid^t  in 
Srage  fommen.  dagegen  mochte  bcm  ^apfte  bei  ber  fird^lici^en 
(^eftnnung,  mel^e  Xafftio  n)ät)renb  feiner  ganzen  ^Regierung  be» 
toiefen  l^atte,  batan  liegen,  ba^Äarl  i^n  mit  ©qionung  betianbeüc; 
er  tt)ar  foglci^  bereit  bei  Äarl  feine  öermitteinbe  gürfpra^e  für 
laffilo  einjulcgen,  man  erfährt,  er  ^abt  angelcgentlid^  in  ben 
fiönig  gebrungen,  mit  Saffilo  \\äi  friebüd^  ju  Derftänbigen  ^).  Äarl 
foH  ben  SSorftcIIungen  ßabrian'i^  bereitnjiuig  ©e^ör  gefc^enft  unb 
erftärt  ^aben,  bag  e«  fän^ft  fein  äBunfd^  linb  SSeftreben  gemcfen 
mit  Xaffito  fic^  ju  t)ergletd^en ,  bag  aber  aOe  feine  93emüt)unaen 
fe^Igefd^lagen  feiender  fprac^  feine  (Geneigtheit  an^,  auf  oer 
©teuc  ein  Slbfommen  ju  treffen*).  Aber  atö  Sari  mit  bem  $ßapft 
unb  ben  bairif^en  äSeDoQmöd^tiaten  jufammentrat,  um  bie  S3e« 
bingungen  feftjuftcUcn,  ergaben  fidb  fofort  ©d^mierigfeiten.  Slrno 
unb  ^unric^  erflärten,  baß  i^re  SsoQmac^ten  i|^nen  nid^t  geftatte« 
ten  btnbcnbe  SSerpftic^tungen  etruugc^cn  *) ;  ftefönnten  lebiglic^  bie 
Slntttjorten  be^fiönigg  unb  be^  $apfte^  i^rem  $errn  überbringen®), 
alfo  jiU  SBerid&t  nehmen,  fei  e^  baß  fie  toirflid^  nur  erft  über  bte  Äb^ 


*)  «n  eine  fotd^c  JBerbinbunfl  fci^cmt  «üben  IV,  850.  542  9?.  8  ja  bcnfen, 
loenn  er  fogt,  bie  ©efonbten  feien  gefommen  um  gu  fe^cn,  »ie  in  3tafi«n  bie  S)in9e 
fiefen,  erft  nad)  ber  (Sntfc^eibung  in  iBeneoent  ^&tten  fte  fic^  um  Vermittlung  an 
ßabrian  gemanbt.  2)afUr  f<i^t  au  f))re4en,  bag  fie  fp&ter  o^e  Vollmalten  ju 
fein  behaupteten,  boc^  fann  bad  ni^td  oeweifen,  t^re  3uru(f^tung  tft  auc^  auiS  ca> 
bereu  Orünben  genttgenb  gu  erflären.    VgL  übrigen«  au(^  oben  @.  544-545. 

2)  Vgl.  oben  @.  882.  894—896. 

*)  Annales  Laur.  mal. :  Unde  et  domnus  apostolicus  miütum  se  inter- 
pODeDs,  postolando  iam  dicto  domno  rege;  Ann.  Einh. 

*)  Annales  Lanr.  mal.:  Et  ipse  domnus  rex  respondit  apostolicOj  hoc 
se  Yoluisse  et  per  multa  tempora  quaesisse,  et  minime  invenire  potmt,  et 

Sroferebat  statim  fieri.  £t  voluit  supradictus  domnus  rex  in  praesentia 
omni  apostoiici  cum  ipsis  misais  pacem  firmare:  et  rennuentibus  supra- 
dictis  missis,  auia  non  auxi  fuissent  de  eorum  parte  ullam  firmitatem  fa- 
cere;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705:  Quod  rex  ei  annuens  &cile,  coram 
apostolico  cum  illis  pacem  voluit  £rmare,  sed  illis  neganübus  .  .  .;  Ann. 
Laur.  min.  1.  c:  quod  rex  libenter  afinuit,  si  hoc  faceret,  ouod  Pippino 
regi  cum  iuramento  patri  suo  promlserat  et  denuo  ipsi  et  fiiliis  suis  sub 
iureiurando  firmaverat;  quod  rennuentes  legati  Tassilonis  .  .  .;  bg(.  aud^ 
bie  folgenben  9h)ten  nnb  8Ba^  1.  c.  @.  401,  aegen  SD^anittud,  !^ie  Annales  8i- 
thienses  etc.  @.  15,  »elc^er  b*«  erl^blid^e  S)iTrerenjcn  gmifc^en  ben  Ann.  Laur. 
mai.  unb  min.  finben  unb  ben  imflaren  Seric^t  ber  (enteren  auf  Sted^nung  einer 
frühen  Stebahion  ber  Ann.  Laur.  mai.  fe^  mU.    Ann.  Einh. 

^)  @o  bie  ©teile  in  ber  oorigen  9lote;  über  bie  JDarftellung  ber  Annales 
Einhardi  ogl.  bie  foljenbe. 

®)  Annales  Emhardi:  Cum  rex  .  .  .  a  legatis  memorati  ducis  inqui- 
reret,  quam  huius  pacationis  firmitatem  facere  deberent,  responderunt  sibi 


Digitized  by  VjOOQ IC 


574  •  787. 

fid^tcn  wnb  gorbcrungen  Äarrö  unb  ^abrian'ö  bem  ^cr^og  Ratten 
®ett)i|I)cit  öerfc^affen  foflcn,  fei  cö  bafe  fori  me^r  forbcrtc  otö  fic 
mä)  ifjrcn  SSoIImac^tcn  ju(jcftc]^en  burften.  Offenbar  mar  bcr  t)on 
5;affilo  fd^on  ju  bcn  Qtitzn  $ßipptn*ö  unb  bann  ttJtcbcrl^olt  im  3a^r 
781  gcleiftctc  ^ulbiflungöcib  ©cgenftanb  bcr  SScrtjanblungcn ,  tute 
bcnn  auf  i^n  ber  $ßapft  glcic^  barauf  Dci  feinem  Auftreten  gegen 
Xaffilo  auöbrücfiic^  SSejug  nimmt;  Äarl  tpirb  —  öießcic^t  t9on 
um  ben  ^apft  ju  binben  —  Icbiglid^  auf  ben  SSobcn  blefc^  @ibe« 
fic^  gefteHt,  bann  aber  benfelbcn  in  einer  SBeifc  aufgelegt  unb  An» 
fprüd^e  baraug  I)ergeleitet  l^aben,  ttjeld^e  bie  ©efanbten  lafftlo'g 
nic^t  auf  eigene  §ano  anjuerfennen  tpagten.  3)aö  tpar  in  ben  aiugen 
Äarr^  foöiel  alö  Derttjeigerten  fie  überhaupt  bie  Beobachtung  beö 
boc^  fc^on  geleiftcten  ©ibeö;  eg  toar  eine  SBel^anblung  ber  angelegen* 
I)eit,  bei  ber  auc^  bem  5ßapft,  felbft  ttienn  er  anberg  gctPoHt  ^öttc, 
faum  eine  anbcre  SBa^I  blieb  al^  mit  bem  Si&n\a  $*anb  in  ^anb 
JU  gef)en  ^).  $abrian  fd^Iofe  fid^  ber  äuffaffung  Karrs  an ;  er  fa^ 
m  bem  Auftreten  ber  ©efanbten  Srug  unb  Unbeftänbigfeit,  bro^te 
mit  ben  ©trafen  ber  Äiri^e,  crflärte  lajfilo  unb  feine  8inl)änger 
bem  Slnati)em  verfallen,  fatlö  ber  ^erjoß  ben  $ippin  unb  fpäter 
nod^   einmal   Äarl  gefd^ttjorenen   Sib   ni^t   beobachten   würbe*). 


de  hac  re  nihil  esse  commissum  nee  se  de  hoc  negotio  aliud  factnros 
quam  ut  responsa  regis  atque  pontificis  domino  suo  reportarent.  yiadf 
btefen  Sorten  fonnte  t&  flehten  a\»  (atte  man  ftc^  über  bie  Sebingungen  be«  t$er< 
^d^  (paeatio)  geeinigt  unb  bie  ©efanbten  nur  leine  ©ürgfc^aft  für  bie 
(STfüIIung  (firmitatem)  jufagen  fönnen ;  allein  bie  zweite  ^älfte  bed  @a^  geigt, 
bag  ber  (Sinn  berfelbe  mt  in  ben  Annales  Laur.  mai.,  mo  aud^  ber  Studbrua 
firmitas  gebraucht  ifl;  bie  ^efanbten  tvoOten  ftc^  überhaupt  auf  binbenbe  Suf<^d^ 
ni^t  einlaffen.  —  Hu(^  ber  Poeta  Saxo,  1.  II,  v.  286—291 ,  Jaö*6  IV,  567,  |at 
^ier  bie  2(nnalen  ricHtig  öerflanben;  ogl.  femer  unten  @.  575  9J.  2. 

')  Ueber  bie  ^nft^t,  tt7ona<^  ber  $a))ß  ben  ^udfc^Iag  gegen  2:afft(o  gegeben 
^abcn  foH,  ogt.  nnten  @.  575  Sft.  3. 

*)  Annales  Laur.  mai. :  Apostolicus  vero  cum  cognovisset  de  insta- 
bilitate  vel  mendacia  eorum,  statim  supra  ducem  eorum  vel  suis  consen- 
taneis  anathema  posuit,  si  ipse  sacramenta,  quae  proroiserat  domno  Pippino 
rege  et  domno  Carolo  itemque  rege,  non  adimplesset;  Ann.  Laur.  min.  I.  c, 
roetc^e  naci^  ben  oben  @.  573  91.  1  angeführten  entfprecbenben  ©orten  si  hoc 
faceret  —  sub  iureiurando  firmaverat  fortfahren:  Aarianus  pontifex  cum 
sub  anathematis  vinculo  constringit,  si  aliter  facere  vellet;  Chron.  Ve- 
dastin.  1.  c:  ducem  cum  sibi  consentaneis  anathematizat  papa  gloriosus, 
si  non  regis  prefati  parerent  iussionibus.  ^adf  ben  Annales  Einhardi: 
Quorum  verbis  pajpa  commotus  velut  fallaces  ac  fraudulentos  anathematis 
gladio  statuit  fönendos,  si  ab  olim  regi  promissa  fide  discederent  fd^emt 
dabrian  auc^  bie  (S^fanbten  Safrtto'd  fetbß  mtt  bem  Slnat^em  bcbro^t  au  ^aben; 
pierin  liegt  jebod^  mo^I  nur  eine  fc^ einbare  Kbmeid^ung  bon  benVorfc^  Hnnalen, 
auf  totiqt  ffianU,  Qüx  Äritif  @.  431  f.,  jebenfaH«  ju  groß«?  ®en?ici^t  legt  Oiefe» 
brecht,  ^onigdannalen  @.  202  9?.  21,  bemerft  nic^t  richtig,  bag  bie  93onoürfe  bed 
^ßappe«  fici^  nur  auf  2:af|tto  felbfl  unb  feine  (anberen)  ©enoffen,  aber  ni(^t  auf  bie 
©efanbten,  belogen  Ratten:  ögt.  oben  @.  3  ^.  2. 

Ueber  ben  un^iflorifc^en  3"fflt  ^^  Ann.  Laur.  min.:  Quod  perspiciens 
Tassilo,  promisit  se  in  omnibus  obedientem  esse;  quod  et  postea  tefellit 
et  ad  regem  venire  contempsit  ogl.  ®ai(}  ebb.  ©.  401.  ©ai8  Wettberg  II, 
185  'ifl,  28  axa  einer  füSten  €(^rift  anführt,  i|l  cai9  ben  Ann.  Laur.  mal  auiB« 
gefc^rieben;  ogt.  Andr.  Katisbon.  Fez,  Thesaur.  anecd.  IV,  3,  440. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Reitern  ber  S3erl^anbl«ng.  575 

aber  lieber  J^ättc  er  augenfci^cintt*  einen  SBruc^  3tt)ifci^cn  Stall  unb 
Saffilo  üer^ütct,  toöre  er  ber  SRot^roenbigfcit,  ben  gfluc^  über 
%a\\Ho  Der^ängm  ju  muffen,  au^etoic^en;  er  mod^te  nod^  einmal 
ben  ©efonbten  bringenbe  aSorftcuunflen,  fie  möchten  lojfUo  be^ 
fc^toören,  üaxl,  feinen  ©ö^nen  unb  bem  Sßolfe  bcr  granfen  in  allem 
fle^orfam  p  fein,  bamit  nid^t  95Iut  Dergoffen  unb  fein  fionb  ge* 
fd^äbiflt  h)ärb€^);  meigere  er  flc§  ju  getiori^en,  fo  foDte  i^n  allein 
bic  93eranttportun8  für  bie  golgen  treffen,  an  aÜen  SSertoüftunflen, 
an  allem  ffilutüerfliefeen  unb  anberem  Unheil.  n)omit  Skiern  I)eim* 
öcfud^t  »erben  njürbe,  bie  ©c^ulb  auf  S^affilo  fallen,  ffarl  unb  bie 
tjranfen  öon  aller  @(|ulb  im  Dorau«  freigefproc^en  fein  %  görm^ 
Itd^  unb  feierlid^  ftellt  ber  $ßaj)ft  bie  gorberunaen  beS  Äönigg  an 
2;afrüo  unter  ben  ©c^uj  ber  Äird^e;  fo  entfpra(|  eö  Äarf«  $ßoliti{; 
^abrian  l)atte  bai^  f einige  getrau,  um  bem  ßerjoge  ba^  öufeerftc 
m  erfparen,  aber  ber  SSerbinbung  mit  Äarl,  oie  er  fic^  niit  ein^ 
faQcn  laffen  fonnte  aufg  ©piel  ju  fcjen,  mußte  er  ben  ^crjog 
^fern^).  SWit  fold^cm  SBcfd^eibc  traten  bie  SBcöoHmäd^tigten  bie 
Stficfreife  ju  laffilo  an*). 


1)  Annales  Lanr.  mai.:  Et  obteetans  supradictos  missos,  ut  conte- 
starent  Tassilonem,  ut  non  aliter  fecisset  nisi  in  omnibns  oboediens  fuiBset 
domno  Carolo  rege  et  filiis  eins  ac  genti  Francorum,  ut  ne  forte  sangui- 
nis effusio  provenisset  vel  laesio  terrae  illius. 

''^)  Annales  Laur.  mai.:  Et  si  ipse  dux  obdurato  corde  verbb  snpra- 
dicti  apostolid  minime  oboedire  voluisset,  tunc  domnus  Carolus  rex  et  suo 
exercitns  absoluti  fiiissent  ab  omni  periculo  peccati,  et  (juicquid  in  ista 
terra  factum  eveniebat  in  incendüs  aut  in  bomicidüs  vel  m  qualecumque 
malida,  ut  boc  super  Tassilonem  et  eins  consentaneis  evenisset  et  domi- 
nus rex  Carolus  ac  Francis  innoxii  ab  omni  culpa  exinde  permansissent 
a)ic  Annales  Einhardi  übergeben  bie«.  —  3«6berg,  fSmo  @.  312  ^.  1,  öcrwdft 
auf  bie  Jhnrje  ®ef(^(^te  ber  (Jminbung  beiS  SRoflM  9Ronbfee,  im  Urfunbenbud;  bed 
Sanbed  ob  bet  (Snta  I,  105,  »ona^  ber  ^opfl 

Vult  ut  signentur  palma  quaecumque  rogentur 
Atque  fides  dentur,  sie  omnia  certificentur 
Et  pax  iirmetur,  sed  episcopus  ista  veretur. 
Incerti  pactum  devitant  boc  sibi  &ctum, 
totmaü)  alfo  Stmo  ben  Vertrag  ni(^t  ^tte  untet}etd;nen  rooQen;  alleni  bie  d^^äbbmg 
gehört  etft  bem   12.  l^la^^unbeit  an  unb   fann  at9  OueUe  ^er  ntd;t  ^erbeiqe' 
sogen  n^erben.     ^nmiefem  fle  mit  ben  »irntcben  DneOen  iibereinfKmmt;  f.  oitn 
@.  573  ^.  6. 

^)  2)ie  Unftc^ten  Aber  bad  9üiftreten  ^abrian'i}  ftnb  fe^  oerfd^ieben.  S)ie 
gfranjofen,  La  Bru^re  I,  232  f.;  Gaillard  II,  142  f.  reben  ton  ber  STreu* 
loftgfeit  3:affiU>'iS,  ber  nur  burc^  eine  plumpe  2\^  Stoxi  unb  ben  $apfl  ^abe  bintecf 
Si(^t  fübren  wollen;  bie  »aiem,  aWebertr,  ©ertrage  jur  ®ef(^icbte  oon  ©atem  I, 
310:  9Rannert,  2>ie  dltefle  ©ef^ic^te  SajoarteniS  @.  250  ff.;  9hib^rt  e.  320 
f(^ieoen  bie  ^uO>  an  bem  @(^eitem  ber  Unter^nbtungen  auf  ben  ¥apfl;  aber 
»enigflentf  toa^  SRamtert  Über  bie  gnnfc^en  ^abrian  unb  ^arl  vorgenommene  ^Ber« 
tbeilung  ber  fRoUtn  um  Xaffilo  su  oerbeiben  miffen  miO  fc^webt  gang  in  ber  Suft. 
m^  Wanfc,  Sur  Äritif  @.  431  f.,  überf^äfet  bie  ©nwirhing  be«  ^Japfle«;  berai 
fo  gemig  bie  Jüarftellnng  ber  fog.  £orf(^er  Hmtalen  ben  »orjug  öerbient  Dor  ber  in 
ben  Annaies  Einbardfi,  fo  Rubelte  bo(^  eben  überall  ber  $apfl  nur  aÜ  fßkd» 
)eug  SUxtV». 

*)  Ann,  Einb.:  atque  ita,  infecto  pacis  negotio,  reversi  sunt. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


576  787. 

Sluc^  Staxl  üerlieg  balb  nac^6er  9iom,  um  itad^  bem  f^franfen« 
rci^e  ^cimäufe^rcit  *).  @r  ^attc  bafclbfi  ttjä^rcitb  bcr  2;afle  jemc* 
äufcnt^alW  an  bcn  beUigcn  Stätten  feine  änbad^t  ücrrid^tct*) 
unb  empfing  beim  abf($ieb  öom  $apft  eine  JBenebtftion*), 
b.  ^.  eine  @a6e.  Sin  fpäterer  Sc^nftfteQer  meig  noA  t)on  einem 
Streit  ju  etjä^len,  bcr  tofi^rcnb  ber  läge  bei?  Dfterfcfteg  jtoif(^cn 
ben  römifc^en  unb  frönfifd^en  ©ängern  fid^  erhoben  ^abe,  unb 
fülirt  auf  biefe  Seranlaffung  bie  ©rric^tung  bcr  ©fingerfc^ulen  in 
iTOcl  unb  @oiffoni^  jurüd^);  ieboc^  ftnb  feine  Angaben  unglaub^ 
roüroig,  unb  cd  tft  gewiß,  baß  nid^t  infolge  cincS  fold^en  juffitligen 
anftoBcö  bie  ©infü^rung  be8  römtfc^cn  Äird^cngcfangei^  im  frän* 
fifd^en  SRcl^e  fiattfanb*).    hingegen  mag  ei?  jutrcffcn,  baß  Äarl 


^)  Ann.  Lanr.  mal.  SS.  I,  170:  Frandam  .  .  .  reversas  est;  Ann. 
ESnh.  SS.  I,  171;  Einh.  V.  Karoli  c.  10:  in  Galliam  revertitur;  Ann. 
Lauresh^  SS.  I,  88:  et  postea  (na^  Dfient,  ))gL  o.  @.  570  9t.  6)  reversas 
est  in  Francia  com  nuurno  gaudio:  Fragm.  ann.  Chesnii:  Ann.  Max. 
SS.  Xm,  21.  -^      «?  "« 

*)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c:  oratione  peracta  (öflL  Regino.  SS.  I,  560); 
Ann.  Einhardi  1.  c:  adoratis  sanctomm  apostolorum  liminioas  votisqne 
solntis;  Einh.  V.  Karoli  1.  c:  consumptisque  ibi  in  sanctomm  yeneratione 
locorum  aliqnot  diebos  ())gt  c.  27). 

')  Ann.  Laur.  maL:   Et  tone  in  invicem  sibi  domnus  apostolicus  ad- 

ndomnus  gloriosus  rex  Carolus  valedicentes,  benedictione  adsnmpta  ...; 
.  Einh.:  apostolica  benedictione  percepta.  ^  ba  Uebofe^g  Mo 
D.  Hbel  mtb  Sattenbadb,  @.  80,  iß  btcd  üermutl^Ii^  nicbt  n^ttg  mtebogegebra 
mit:  «ben  a^oßotif^nt  ^en  enü)fangen  ^atte".  9$al.  ^ftc^tti^  \>t»  ^tm^ 
einer  \o\6^  9?enebtftion  Cod.  Carolin.  9hr.  17  ($am  I.  an  $iMnn,  Embolum), 
JaffS  VI,  88  (Pro  vere  benedictionis  causa  direximus  yoois  apallaream 
unam  spatam  ligatam  in  genunis  cum  balteum  suum  .  .  .  Quam  panram 
benedictionem  .  .  .  Donmo  Carole  et  Carlomanno  pro  magna  apostolica 
benedictione  anulos  singulos  .  .  .);  Ducange-Favre,  Glossar.  I,  628.  8^. 

.  «)  Hbemor  1.  II,  c  S,  SS.  IV,  117  f.,  toogu  m  üerglet«^  loann.  Dia- 
con.  Vita  Gregorii  M.  1.  II,  c.  9-10,  Migne  LXXV,  91— 92j  Sigeberti 
chron.  774,  S§.  VI,  384;  (m^  Hadriani  papae  I.  dicta.  Mabillon,  Mos. 
Ital.  I,  2,  @.  41.  2)tc  ermahnte  Vita  Gfregorii  M.,  flefc^ticben  878—875 
(f.  $.  (Stoalb  in  ^tfl  Suffa^,  bem  ^benlen  an  <l»,  Sat($  gemibmet,  ®.  18  iR.  2; 
29)  iß  bie  Duelle  ber  anbeten  S)arfleQnngen. 

Knbere,  ebenfalls  fagen^afte  (Sr^ai^Iungen  über  benfetben  (S^genflanb  bei  Andr. 
Bergora.  Hist.  4,  SS.  rer.  Langob.  @.  224;  Landulf.  Hist.  Mediolan.  11, 
10  ff.  SS.  Vni,  49;  femer  bei  bem  SWön«  üon  et  (»aDen  I,  10,  Jaff6  IV, 
689-641;  Ekkehart.  IV.  Cas.  s.  GaUi  cap.  47,  ®t.  ©aller  SKttt^.  sur  öater* 
länb.  ®ef(^.  XV.  XVI,  168—171  (M.  G.  SS.  II,  102);  Hist  Cremifan.  SS. 
XXV,  629. 

^)  @(^  ^pbx  ffüttt  üffti  in  feinem  Weiche  eingefüftrl,  Capp.  I,  61.  80  (Ad- 
monitio  generalis.  789.  c.  80;  Karoli  epist.  general.  786—800):  Cod.  Carolin. 
iRr.  41,  Jaff^  IV,  189-140;  Libr.  Carolin.  I,  6,  Jaflf^  VI,  223  f.;  übrigen« 
ogL  d^enauereit  unten  im  2.  SBanbe,  befonber«  )um  3. 802  nnb  dj^cia  VIII,  fonne  bie 
emge^be  ^inmerfnng  bon  ^ttffx  i7on  Jhtonan,  ©t  ©aller  SRittl^.  a.  a.  O.  @.  169 
9^.  608;  in  betreff  bef  cantus  Romanus  in  SD^e^  anA  Gest  Aldrici  c  1,  SS, 
XV,  309. 

©an}  o^ne  (BtcoSSyt  tfl  au4  ^^  3<itbe^mnng  bei  Hbemar.  2)ie  Vita 
Gregorii  M  dfo^nei»  2)iaconud  \ptidit  nur  im  SUlgemeinen  oon  ber  3eit  ^|ki)>ft 
^bnan'd  I.  unb  überbied  bon  jroei  Mrfc^iebenen,  bur^  Diele  ^a^re  bon  einonber 
getrennten  ISorgangen,  me(d;e  Sfbemar  in  einen  ^ufammenaie^t.  @igbert  ttM  bte 
dr^a^Iung  ber  Vita  Gregorii,  »ie  berührt,  unter  774  ein,  »o  ftarl  ebenfafliS  Oflem 


Digitized  by  LjOOQ IC 


statt  in  Dbcrilaticn.  577 

neben  beit  politifc^en  Srogcn,  bie  ij^n  befc^öftigtcn,  au6)  bicfen  Stuf* 
enthalt  in  Stauen  jugleid)  für  bie  ^ebunfl  ber  aSolföbilbunfl  in 
feinem  SRcid^e  nufebar  ju  ma^en,  büß  er  bieömol,  ttjie  fd^on  früher, 
^ier  bie  geeigneten  äWänner  an  fid^  ju  jietjen  juckte,  um  it)n  bei  ber 
Snöfüfirung  feiner  ^ßlonc  ju  unterftüften,  bog  römifc^e  ©änger, 
tt)ic  jener  ^d^riftfteller  berietet,  erfahrene  ©rammatiter  unb  6om* 
putiften  i^n  über  bie  Sllpen  jurüdbegleiteten  ^). 

Snjmifc^en  tt)urbe  ftorl,  nac^bem  er  5Rom  öcrlaffen^),  nod^ 
eine  ßeit  lana  in  CberitoUen  jurüdgelialten.  3Bir  finben  i{jn  in 
ber  nöc^ften  ^^it  in  SHaöenna  olfö  ©o^  be^  ®rjbifel&ofö  ©ratio juö«). 
Ate  ber  ßönig  ju  @nbe  be^  öorigen  Sa^re^  in  Stalien  erfc^ienen 
toar,  t)atten  bie  im  ©üben  bro^cnben  SScrmidelungen  i^n  qenöt^igt 
feinen  ?lufentt)alt  in  feinem  langobarbifd^en  9fJci^c  abjufuräen*); 
aber  ttjennglei^  auc^  jefet  auf  bem  SRüdmege  baö  ber  Sriebignng 
^arrenbc  aSer^öltnig  ju  Saffilo  i^m  nid^t  erlaubte  noc^  länger  Don 
ben  beutfc^en  ©ebieten  fern  ju  bleiben,  fanb  er,  fdieint  e^,  bod) 
noc^  bie  geit  aud^  in  bie  langobarbifc^en  2lngelegent)eiten  orbnenb 


in  3lom  frierte;  Malfatti  1.  c.  II,  282—283.  352—353  bcnft  an  ba§  ^af)x  781, 
in  welchem  bie«  aud^  ber  gatt  war.  SJgl  Wüftbadin  <S.  105  unb  unten  ©anb  II. 
in  bem  9U)fc%nitt  über  bie  ©orge  für  ben  Unterricht  be«  Äleru«,  über  ÄarC«  ge- 
toö^nlici^  in  boÄ  ^a%x  787  gefebte«  Wunbfc^reiben,  a;iü^tbac^er  9hr.  283. 

*)  Ademar  1.  c.  SS.  1,  171:  Et  domnus  rex  Karolus  iterum  a 
Roma  artis  grammaticae  et  computatoriae  magistros  eecum  adduxit  in 
Franciam  et  ubique  Studium  litterarum  expandere  iussit.  Ante  ipsum 
enim  domnum  regem  Karolum  in  Gallia  nullum  Studium  fuit  iiberalium 
artium  —  In  Franciam  cum  gloria  reversus  est,  adducens  secum  cantores 
Eomanorum  et  grammaticos  peritissimos  et  caiculatores.  $or^r  tuerben 
atö  fotc^e  ©änger,  bie  ^abrian  bem  Äonije  mitgab,  S^eobor  unb  ©cnebift  genannt. 
3o^anneö  25iaconuj8  nennt  bicie  9?amen  md^t,  fpridjt  nur  öon  jn?ei  ©ängem  u.  f.  w. 
(t)gL  ©b.  II,  ©jcur«  VIII).  S)ie  erwäl^ntc  V.  Hadriani,  Mabillon,  Mus.  It.  J. 
c.  fc^reibt:  Cantores  enim  doctoresque  ecclesiae  ab  eo  susceperat  (nämli(^ 
^art  üon  ^abrian)  et  in  Metensium  urbe  constituerat.  Sei  Ekkehart.  Gas. 
s.  Galli  1.  c.  Jetgen  bie  römifci^en  ©änger,  »eld^c  ^abrian  auf  ^axV9  ©erlongen 
fc^idt,  mit  ft^^ttid)  erfunbenen  9?amen  ^etruiS  unb  9iomanuiS,  t>a\.  Sl^eper  t)on  jltnonau 
1.  c.  e.  170  ^.  604;  auci^  Mon.  Sangall.  I,  10,  Jaff6  IV,  641.  ©ffe^arb  be- 
jei^net  fte  ald  et  cantuum  et  septem  Iiberalium  artium  paginis  admodum 
imbuti.  ^ad)  Andr.  Bergom.  SS.  rer.  Langob.  1.  c.  fommt  ?eo  III.  üor  ben 
^ongobarbcn  (I)  püd^tig  no(^  bem  granfenreii^  cum  multis  sapientissimis  ars 
litterarum,  maxime  cantores.  S^er  atS  biefc  oerfc^iebenen  formen  ber  ?cgenbe 
oerbient  bie  iWac^ric^t  ber  Vita  Alcuini  (c.  5,  Jaff^  VI,  16;  8,  SS.  XV,  189) 
(Blauben,  »eld^e  Don  bem  angelfäc^ftfc^en  $re«bpter  @igutf,  bem  ©enoffen  2llfuin*5, 
erjä^It:  Qui  (suo  cum  avunculo  Autberto  presbitero  puer  partes  has  pe- 
tierat)  Romamque  ecclesiasticum  ordinem  discendum  ab  eo  dnctus  fuerat 
necnon  Mettis  civitatem  causa  cantus  directus. 

2)  SBo^l  noA  im  ^Iprit. 

8)  Agnell.  Lib.  pont.  Rav.  c.  165,  SS.  rer.  Langob.  ©.  383  f.;  iWü^t- 
bod^er  @.  105.  95gl.  ^teju  oben  @.  549  9?.  2.  ©ei  «gnettuS  wirb  ergablt,  bog 
ber  Äonig  einer  ©nlabung  beS  (Srjbifd^ofö  bon  JRaöenna  jum  ÜWa^le  folgte  unb  Don 
ber  (ginfalt,  meiere  ber  (entere  babei  entroidelte.  Marl,  ^eigt  e«,  gefiel  biefe  ©infalt; 
er  rief:  »@ie^e,  ein  rechter  S'^raeliter,  in  welchem  fein  gatfc^  ifll*  ((Jd.  3ob.  1,  47.) 
Post  haec  autem,  quiequid  imperavit  (sie)  ab  eo  praesul,  obtinuit.  25a8 
(Sanje  Hingt  etmad  anefboten^aft. 

*)  »gl.  0.  e.  553.  556. 
Siaf^xh.  b.  btf*.  öefdö.  -  Met-eimfoit,  Äort  b.  0t.  I.  5Bb.  2.  ?lufl.         37 


Digitized  by  VjOOQ IC 


578  787. 

cinjugreifen.  3^"9"i6  \^^^^^  borauf  gerichteten  I^ötigfeit  fittb  stoei 
©Qpitulüricn,  beten  Sntfte^ung^äeit  unb  ©ntfte^ungöort  i^tvax  ni(^t 
au^brüdlic^  angegeben  finb,  bie  aber  nac^  i^rem  Sntjalt  unb  ben 
Sejie^ungcn ,  tpcu^e  anbere  ©efefee  auf  fic  ncjömcn,  nid^t  n?o^I  ju 
einer  anbern  geit  alö  eben  bamal§  erlaffen  fein  fönnen,  unb  jttjar 
in  SKantua^).  §icrf)in  ic^eint  alfo  fiarl  weiter  auf  bem  Slücftoeg 
au^  9lom  getommcn  ju  fein ;  jur  Berufung  einer  äteic^Sücrfamm* 
lung  reichte  bic  Qc\t  öießeid^t  nic^t  au§,  Äarl  erließ  bic  beiben 
Gapitularien  öießcic^t  o^nc  bie  2Kitn)irfung  einer  fold^en,  jebenfalte 
nur  alö  proüijorifd^e  SSerorbnungcn,  bcren  Srgänjung  begto.  2lbänbe^ 
rung  ber  näc^ften  SSerjammlung  vorbehalten 'ttjurbc,  welche  in  bcr 
ÜÄitte  beö  Dttobcr  ftattfinben  f oute  2). 

2)aö  crfte  Sapitular  bejeic^net  ^ate  feine  Aufgabe,  bie  in  ber 
Strebe  eingeriffenen  SKifebräud^e  t)on  ©runb  auS  gu  vertilgen*); 
aud^  ^icr  tpieber  seigt  fic^,  welche  Unorbnung  unb  SSernjirrung 
bamalg  in  Stauen  gctierrfd^t  ^aben  muß.  fiarl  finbet  eö  nöt^ig, 
eine  ?Rcil)e  von  SBeftimmungen ,  bie  fd^on  früt)er  jur  ^erftellung 
einer  feften  firc^lic^en  Drbnung  getroffen  finb,  nac^brüdlid^  ^u 
toieber^olen ;  ben  ßlöftern  ttjirb  bie  ^Beobachtung  ber  JRegel  auf^ 
neue  eingef^örft  unb  ben  bebten  unb  ?lebtifftnnen  mit  ©ntfernung 


*)  Cf8  ip  ba«  Capitulare  Mantuanum  duplex,  Capp.  I,  194  ff.,  ba5  ^erj 
(LL.  I,  109  ff.)  in  Den  grü^trag  803  fetjtc  unb  $ippin  gufci^ricb.  «orcttuÄ 
geigte  bereits  in  feiner  ©c^rift  über  bie  (Kapitularien  im  ^angoborbenreic^  @.  1 13  ff., 
bag  baiS  (^itular  in  gmei  felbfianbige,  »enn  auc^  gleichzeitig  erlaffene  dapitulanen 
gu  jerlegen  tji,  bag  bie  (Snuä^nung  beö  domnus  imperator  in  c.  5  be«  jweiten 
©opitular«,  wetci^e  auf  bic  ^dt  nad^  800  ju  beuten  fc^eint,  auf  einer  f^dtercn  ?len' 
berung  US  ed^ten  Xe^ted  beruht,  bag  unter  bem  rex,  n^elc^er  bad  ^opitular  erlögt, 
nic^t  V^pin,  fonbem  Äarl  felber  gu  ücrfie^cn  ifl.  S)ic  SJerroeifung  auf  bie  boÄ  3# 
guoor  erloffene  S3erfügung  über  ben  3ehnten  in  c.  8  be«  groeiten  C^itulor«,  unten 
@.  581  92. 1,  fönnen  mir  nid^t  nä^er  crfiären;  bie  Srroa^nimg  üerfd^iebencr  fd^on  oon 
Äart  getroffener  Slnorbnungen  in  bem  balb  barauf  erlaffenen  (Eopitular  ^ipptn'«, 
Capp.  I,  198  ff.,  fann  nur  ba«  ^ier  in  grage  f^e^enbe  gweite  (Sopitulor  im  ^« 
^aben,  baö  alfo  oor  jene«,  üor  ©nbc  787  fallen  mug,  unb  bie  S3erweifung  in  einem 
fpätcren  Sapitular  Sot^ar'«,  Capp.  I,  827  c.  9,  ouf  bie  ©efümmungen  emc«  SKan» 
tuanifd^en  SapituIarS,  meld^eö  oermut^fic^  ba«  gmeite  unfrige  fein  n?irb.  ergibt  boim, 
bag  Untere«  in  SWantua  erloffen  würbe,  ©ie  genaueren  äufö'wntenflellungen  b« 
©oretiu«,  S)ie  Kapitularien  im  ?angobarbenrei(^  0.  0.  D.;  SRü^Ibat^er  ^.  280. 
281,  ügl.  aud^  ©itfel  K.  114  u.  0.  ^.  555.  ®ang  abroei*enb  bagegcn  Malfotti  U, 
356  ff.,  beffen  ©ebenlen  immerhin  nic^t  unbeachtet  bleiben  bürfen. 

2)  Ueber  bie  ©genfd^aft  ber  beiben  Kapitularien  aW  prooiforifd^er  S3erorbramga» 
öat.  SBoretiu«  a.  o.  O  ©.117  unb  unten  ©.  582  ^,  1.  2)ag  im  Dftober  in 
^oöia  eine  SReid^öoerfammlung  gehalten  »erben  follte,  fagt  ber  @d^tug  beß  gweiten, 
Capp.  I,  198,  ügl.  unten  ©.  582  m.  1.  «oretiu«  öermut^et  bo^er,  bog  biefc 
9J{antuaner  Kcipitulorien  nic^t  auf  einem  Steid^dtoge  erlaffen  feien,  obfd^on  ber  0u^ 
brucf  in  sequenti  conventu  oud^  eine  entgegengefe^te  2)eutung  tridl^t  auiSfcblt^ 
bürfte.  2)ie  DrtSbefKmmung  in  civitate  Papia  fle^t  nur  in  bcr  Äanbfc^rift  ttm 
@t.  *|Jaul  in  Kärnten;  ögl.  aber  aud^  ©oretiuS^  (Einleitung  gu  ^ippin^«  Capitulare 
Papiense  öom  Dftober  787  (Capp.  1.  c),  befonber«  pinfid^tlic^  ber  Ueberfd^rift 
beffelben  in  ben  meif!en  Kobiceö. 

^)  Capp.  I,  194:  Piacuit  nobis  Karolo  gloriosissimi  regiß  (biefc  dknittoe 
erfc^einen  auerbing«  auffaHenb),  ut  vitia,  que  nostris  temporibus  in  eancta  Da 
aeciclesia  emersa  sunt,  eradicentur  et  evellantur. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©cfc^eberifd^e  I^atigrrit  StaxVi  in  gtolicn.  579 

aug  if)rcr  Stellung  gcbrol)!,  fallö  fic  fic^  nid^t  baran  teuren  ^);  c8 
tpcrbcn  SSerfügungen  crloffen  über  ^erfteUung  verfallener  fönigtic^er 
^ilger^crbcrgcn ,  bie  2eitung  ber  louffird^cn  burc^  5ßriefter  unb 
bcn  ©d^ufe  iljreö  SBefifee^  Dor  ©ingriffen  ber  SSifd^öfe,  bie  ^ßftid^t 
ber  ©etftli^en  fic§  ber  I^eilna^me  on  ber  3agb  ju  enthalten 
unb  feinerlei  $ßof|enft)iele  t)or  \x6)  aufführen  ju  laffen^).  Jlnbere 
SBeftimmungen  finb  gegen  onberc  SWigbröud^c  gerietet,  gegen  bie 
Sebrücfung  unb  Slugbeutung  ber  ©iöjefanen  burc§  bie  Sifc^öfe 
bei  beren  JRunbreifen  burc^  i^re  Sprengel,  gegen  Sergetpaltigung 
ber  aSorftef)er  ber  ÄarbinaUird^en ,  benen  jttjar  Dbebicnj  gegen 
bie  Sifc^öfc  eingefd^ärft  tt)irb,  burc^  bie  lefeteren^).  Sucg  bie 
3e^nten  ber  $ßfarr*  unb  3;auffird^en  foHen  nid^t  baburc^  gefc^mälert 
toerben,  baß  ein  I^eil  berfelben  on  bie  SatJ^ebralÜrdpe  unb  ben 
SSifc^of  abgeliefert  n)irb,  übert)aupt  ben  ffileritern  i^rc  (Sinfünfte  DoQ 
jugute  fommen*).  9Kan  fie^t,  bie  meiften  Seftimmungen  richten 
fidg  gegen  Uebergriffe  ber  SSifd^öfe.  9lber  aud^  ber  fiönig  jelbft, 
ttjie  eö  fd^eint,  befennt  fic^  gett)i[fer  SKigbröudic  fc^ulbig,  beren  er 
fid^  in  3"f"#  enthalten  ju  tooÖen  öerfprid^t;  er  ^ibt  bie  3"iöge, 
für  bie  SDSei^c  t)on  ^reöb^tern  unb  anbcren  ©etftlic^en  fünftig 
feine  ^Belohnungen  metir  annef)men  ju  woDen,  tt)eber  bon  il)nen 
jelbft  noc^  öon  il)ren  Sltern  unb  ^rcunben,  hjeber  öffentlich  uoä) 
im  gef)eimen^).  (Sbcnfo  ttjirb  gegen  bie  ben  fiird^en  über  ba^ 
herfömmlic^c  SKafe  ^inaug  auferlegten  ©efc^enfe  eingeJArittcn  •). 
Sltleö  Slnorbnungen,  bie  fid^  alö  geboten  burc|  ben  augenDlicflid^en 
5Wot^ftanb  barfteflen,  ttjorin  fid^  bie  Äird^e  in  Stauen  befunben 
t)aben  muß. 

Unb  ebenfo  ift  baS  jttjeite  Sapitular  ^erDoraerufen  burc^  ba^ 
SBebürfnife  no^  onberen  füt)lbar  geworbenen  SKifeftänben  jU  fteuern, 
bie  t^eilmeifc  auc^  mieber  firc^lid^c  SSer^ältniffe  betreffen.  S)a§ 
SBerbot  tjerumfc^weifenbe  Älcrifer  ober  SRönc^c  ol)nc  ©rlaubnife  bc§ 
Sifc^of^  ber  betreffenbcn  Diöjefe  aufjunet)men  tt)irb  erneuert,  ben 
SSerfuc^en  ber  ^Pflichtigen  fiel)  ber  S^eitnatintc  an  ber  ^erfteHung 


1)  c.  1.  2,  @.  195,  öflt.  ?Ji|}pm'«  Sopitniar  öon  782—786  c.  2.  3,  Capp. 
I,  191—192,  unb  ba«  ßeripaler  Capitulat  Don  779  c.  3,  Capp.  I,  47. 

2)  c.  3.  4.  6,  »gl.  ba«  (Sopitular  Don  aRanlua  (781  ?)  c.  12,  Capp.  I,  191, 
ba«  ^ippin*«  tarn  782—786  c.  3,  Capp.  I,  192,  ba5  c.  790  ertaffene  c.  1.  2, 
Capp.  I,  200;  ha»  StaxVü  c.  a.  769,  c.  3,  Capp.  I,  45  (ügl.  jebo(^  (SjccutS  V.); 
Capitul.  Karlmanni  742  c.  2,  @.  25. 

»)  c.  5,  Dgl.  ba«  Sapitular  üon  SWantua  (781?)  c.  6,  Capp.  I,  190;  c.  8. 

*)  c  11.  7. 

^)  c.  9 :  Propter  ordinationes  vel  consecrationes  presbiterorum  cetero- 
ramque  clericoram  nulla  nos  premia  amodo  accepturos  promittimus,  ne- 
que  ab  ipsis  neqae  a  parentibus  vel  amicis  eorum,  neque  palam  neqae 
occulte.  —  Ober  geben  bie«  S3erfpreci^en  etwa  bie  ©tfdftofc,  bie  (Sonfecrirenben? 
»gL  ^i<3u  0.  @.  578  Sil,  3;  auci^  anenfaß«  bie  Sufä^e:  si  ei  pJacet  —  si  vobis 
placet  in  ber  ;&anbf(^r.  üon  @t.  ?JauI  in  Äämten,  @.  195  g;  197  k;  ben 
fedjlug  be«  gweiten  (Eo^itnlar«,  ^.  198:  nisi  forte  a  rege  aliter  precipiatur; 
femer  bie  beaci^tenöttjert^en  ©ebenfen  SWotfatti*«  (II,  356—357), 

«)  c.  10. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


580  787. 

bcr  Sauf firc^cn  ju  entjie^en  cntgcftcnoetretcn  ^) ;  Doräugötocifc  aber 
öcrfu^t,  bic  9ic^t§uerl)ä(tniffe  bcr  Äirc^c,  i^rc  2:t)eilna^mc  an 
bcn  öffentlid^cu  Sajlen,  bic  Stellung  il)rcr  Angehörigen  ju  ben 
n)cItUc^en  ©emalten  ju  regeln.  ®en  iSrafen  unb  ben  niebcrcn  toelt* 
ticken  Beamten  rnirb  unterlagt,  ©cric^t^tage  unb  berglei^cn  SSer^ 
fammtungen  in  Sird^cn  ober  bicfen  benachbarten  ©ebäuben  ju 
galten  2).  Siebte,  $ßre^b^ter,  ®iafonen  u.  f.  tt).  bürfen  nic^t  öor 
tpeltlic^e  ©cric^tc  gejogen  ujerben,  fonbern  nur  öor  i^re  fflifc^öfe. 
SBei  Älagcn  gegen  |te  megen  firc^Iid^en  ober  priöaten  ®runbbefifec§ 
joü  ber  {Richter  ben  Äläjer  an  ben  SBifc^of  öermeifeu,  bamit  biefer 
t^m  bur^  ben  Sogt  fem  Siecht  gufommen  laffe.  Äommt  ieboc^ 
Öier  leine  ©inigung  ju  ©tanbc,  bann  foll  bie  ©ac^e  uom  Söifc^of 
burc§  ben  SSogt  öor  bcn  ®rafen  ober  fonftigcn  tocltlic^en  JRii^ter 
gebracht  toerben,  jcbo^  ebenfalls  unbefc^abet  ber  perfönltc^en  Sj- 
cmtion  ber  ©eiftlic^en  t)on  bem  weltlichen  ©eric^t^).  Aber  au^ 
Unfreie,  3llbien  unb  felbft  freie  äinöpflid^tige  ©olonen,  bie  au^ 
Slrmutf)  auf  (Sütern  ber  Äird^e  fic^  niebcrgelaffen,  foHcn  bei  pcin* 
liefen  Slnflagen  gegen  ftc  in  analoger  SBeifc  ber  ©cric^töbarfcit 
be^  Sifd^ofö  unterworfen  fein,  aud^  ju  öffentlichen  unb  privaten 
©icnftleiftungen  nic^t  öom  ©rafen  ober  beffen  Unterbeamten,  fonbern 
öon  i^rem  $atron  unb  $errn  angehalten  werben  *).  @bcnf o  f oQ  man 
fic^,  wo  Sird^cnleute  jum  SJrücfcnbau  unb  ä^nltc^en  2)ienften  Der* 
pflid^tet  finb,  wegen  bcrfelben  an  ben  aSorftet)er  ber  fiird^e  galten, 
bem  ein  öcr^ältnigmägigcr  Slnt^eil  juju weifen  ift,  bie  Äirc^cnleute 
aber  bur(^  feinen  Seamten  ju  bcrgteid^en  ^erangcjogen  werben; 
wenn  bie  Seiftung  ^nx  feftgefefetcn  ßeit  nid^t  erfüllt  ift,  foll 
ber  @raf  ben  fieiter  be§  SBaueg  burc^  cntfprec^enbe  ©trafpfön* 
bung   jwang^weife    jur  SSoHenbung  beffelben   anhalten  ^).     §in* 

1)  c.  2,  @.  196,  üfli.  mit  bem  (Japitular  öon  aWanlua  c.  5  ©.  190  (91  2); 
Karlmanni  Capit.  742  c.  4  @.  25;  Cap.  769?  c.  4  ©.  45;  Cap.  HariatalL 
779  c.  6  @.  48;  Karoli  epist  in  Italiam  emissa  790—800,  @.  203;  frawt 
c,  8,  ögL  «Pippin'«  (Sopitutor  782—786  c.  4  @.  192. 

^)  c.  4:  üt  placita  publica  vel  secularia  nee  a  comite  nee  a  nullo 
ministro  suo  vel  mdice  nee  in  ecclesia  nee  in  tectis  ecclesiae  circumia- 
centibus  vel  coerentibus  nuUatenus  teneatur;  ögl.  SBaib  IV,  2.  ^uR.  @.  877 
WJ  378  ^,  1. 

8)  c.  1,  ügt.  ©aiö  IV,  2.  Slufl.  ©.  443.  446  91.  1.  2;  etn?a5  anberc  ©r- 
Känmg  bei  SRidjter-Äo^l  II,  673,  md)  Jü^i,  S)er  ®cric]^t«Panb  bc«  Sleru«  im  fran^ 
fifd)cn  »lei(^  @.  145  ff.  182  ff. 

*)  c.  5,  ügl.  ©oretiuS,  Kapitularien  im  ?angobarbentei(^  @.  114  Sfl.  1.  2; 
2Bai^,  IV,  2.  Siufl.  B.  460  f.,  unb  über  bie  libellarii,  bie  freien  ginöpffidjtigen 
(Colonen,  ^egel,  ©täbteüerfaffung  Don  3talien  I,  433;  ffiaife  a.  a.  D.  @.  178.  — 
2)ic  ffiorte  sicut  in  capitulare  nostro  scriptum  est,  welche  ©oretiu«  o.  a.  0. 
unb  Capp.  1.  c.  9?.  3  auf  c.  1  biefc«  Sopitular«  bejie^t,  beurt^eilt  SWü^tbat^, 
©.  106  9ir.  281,  etwa«  abmeic^cnb;  er  legt  einen  gewiffen  SSkrtl^  auf  bic  ?e«flrt 
bö5  Cod.  Cavens.  in  alio  capitulare  nostro.  3)iefe  ?e«art  ip  inbeffen  öereinjett 
unb  f(^roerlic%  rici&tig.  ^tuffaHenb  märe  aUerbing«  »obl  bie  S3ermeijung  auf  bo« 
^pitular  in  i^m  felbfl,  patt  auf  ein  anbere«  gleic^jeirig  erlaffene«  (Japimlar  (»gt- 
©oretiuS,  Kapitularien  im  Sangobarbenreid^  ©.  160).  ie^nlic^e  5Jermeifungen  Capp.  1» 
203-204,  0.  @.  554  5K.  3.  5. 

'^)  c.  7,  e.  197,  ögl.  ?5ipöin*«  Kapitular  Don  782—786  c.  4,  Capp.  I,  192, 
unb  ©aift  IV,  2.  Slufl.  ®.  32. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Bcfcögebung  Äatf«  für  Statten.  581 

flcflen  tpcrben  bie  njcttlic^cn  S3eamtcit  angemicfcn,  bei  ber  ©r^cbung 
bciS  3^()"tc»  ^^^  Äird^e  mit  aücit  ÜKittcln  ju  untcrftüfecn;  baö 
aScrfa^rcn  bei  @intreibung  beffclben  tpirb  genau  oeorbnct,  bcn 
©Qumiflcn,  faüö  fic  auf  bie  breimal  tPieber^olte  SKal)nung  bcö 
5ßricfterö  uid^t  ^öuen,  ber  ©intritt  iu  bie  Äirc^e  üerme^rt  unb, 
tüenn  aud^  bieö  nic^t  xvixtt,  eine  an  bie  Sirene  auger  bem  3cl)nten 
ju  cntric^tenbe  Süße  üon  6  ©olibi  auferlegt;  im  SBieberljo* 
lung^faü  njerben  bie  ©trafen  aefteigert,  baö  ^a\i^  beö  ©äumigcn 
mit  SBcfd^lag  belegt,  bi§  er  3öl)lung  leiftct,  bei  weiterem  Unge* 
^orfam  aber  fogar  ^aft  uerfügt  biö  jur  aSerl)anblung  ber  @a^e 
uor  ®eric^t,  ba  bann  aufeer  bem  ßeljnten  unb  ben  6  ©olibi,  rtJelc^e 
ber  Sird)e  get)ören,  aud^  noc^  bem  ©taat  bie  gefefelic^e  Suge  ju 
entrichten  ift^).  2Wan  fieljt,  toeldjem  SäJiberftanbe  bie  ß^i^^w^fl 
beö  3et)nten  auc§  in  3talien  begegnet  fein  mu§;  aber  aud^  bie 
^Beamten  trugen  ©c^ulb  an  ben  Ijerrfc^enben  SRifeftänben.  (£r  t)abc 
get)ört,  fagt  Äarl,  bag  Untergebene  ber  ®rafen  unb  einige  mächtige 
gräflid^e  SSaffaßen  uon  ben  ^irc^enleuten  roie  öon  anb'erem  Solte 
Seifteuern  unb  Slbgaben  üon  grüd^ten  fomie  üerfc^iebene  S)ienft* 
leiftungen  auf  bem  gelbe  forberten  unb  biefelben  burc§  üerfc^iebene 
ftunftgriffe  crätüängen :  biefe  toiberrcd^tlid^c  Sebrürfung  beö  SJolfcg 
foße  *aufi)ören,  benn  fd^on  fei  eä  infolge  berfelben  in  einigen 
©egenben  bal)in  gelommen,  baß  Diele  ben  unerträglichen  fiaften  fid^ 
burc^  bie  gluckt  entjogen  l)ätten  unb  ganje  ©treden  ßanbe^  in 
©inöben  üerttjanbclt  feien  ^). 

Sei  berartigen  3nftänben  erfc^eint  eö  nic^t  Dermunberlic^, 
njenn  fiarl  ben  auf  bie  SKitte  Dftober  nad^  $ßaüia  anberaumten 
Steid^^tag  nid)t  abwartete,  fonbcrn  fdjon  je^t  bie  nötljigen  SScr* 

^)  c.  8 :  De  decimis  ut  dentur,  et  dare  nolentes  sccundum  quod  anno 
preterito  denuntiatum  est  a  ministris  reipublice  exig^antur,  worauf  bann  bie 
genaueren  ©efhmmungen  über  ba«  Serfa^rcn  fotocn,  ogl.  Sot^ar'g  Capitulare  Olon- 
nense  ecclesiast.  pnmum  (825,  3Wai),  c.  9,  @.  327  (De  decimis  vero  dandis 
statuimus.  ut  sicut  in  capitulari  continetiir,  quod  in  Mantua  factum  est,  ita 
qui  eas  aare  nolunt  distringantur  atque  persolvanf),  baju  9^.  5.  Malfatti, 
U,  357  f.,  begießt  bie«  auf  ein  ©apitutar  Sot^ar «  jelbfl  unb  eS  i|t  rooftl  einjuräumen. 
bag  man  ^unäc^f)  an  ein  fotc^e«  beuten  würbe,  ^ie  ^ermeifuna  auf  ba«  quod 
anno  preterito  denuntiatum  est  \%  wie  fc^on  (@.  578  9i.  1)  oemerft,  niit  ju 
erllaren;  »gl.  jeboc^  Capp.  1,  197  9^.  4;  Capitula  de  reb.  ecclesiast.  787— öl3? 
c.  3,  @.  186;  Ansegis  11,  37,  @.  422;  übrigen«  au^  ©ai|}  IV,  2.  «ufC. 
@.  120  f.  unb  über  ben  auf  ba«  ^ava  be«  SBiDerfpenptgen  gelegten  ©ann,  bie  ©c* 
jeid^nung  wiffa,  wiffare,  ebenba  <i).  516—517  9^.4. 

^)  c.  6:  Audivimus  etiam,  quod  iuniores  comitum  vel  aliqui  ministri 
rei  publice  sive  etiam  nonnulli  lortiores  vassi  comitum  aliquas  redibutio- 
nes  vel  collectiones,  quidam  per  pastum,  quidam  etiam  sine  pastum  quasi 
deprecando  exigere  solent,  similiter  quoque  operas,  collectiones  frugum, 
arare,  sementare,  runcare,  caricare,  secare  vel  cetera  bis  similia  a  populo 
per  easdem  vel  alias  machinationes  exigere  consueverunt,  non  tan  tum  ab 
aecclesiasticis  set  etiam  a  reliquo  populo:  que  omnia  nobis  et  ab  omni 
populo  iuste  amovenda  videntur,  quia  in  quibusdam  locis  in  tantum  inde 
populus  oppressus  est,  ut  multi  ferro  non  valentes  per  fuga  a  dominis  vel 
patronibus  suis  lapsi  sunt  et  terre  ipse  in  solitudinem  redacte;  t>gl.  SBaifelV, 
2.  «ufl.  (S.  18. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


582  787. 

orbnungcn  erließ  unb  benielbcn  nur  bic  SScftimnuing  beifüfltc,  bag 
ber  9tetc§gDcrfammlung  Dorbe^alten  bleiben  joflte  jiDedmäfeicj  er* 
fc^einenbe  Q\x\äic  iu  mad^cn  ober  9l6änberungcn  Doräunel)mcn  ^). 
Slber  aud^  il)n  fclbft  füf)rte  ber  JRücfiüCfl  in8  fränlijc^e  9teid^  über 
?ßama^),  unb  aud^  ^ier  bejeic^net  er  feinen  Slufcnt^alt,  jo  furj  er 
oljnc  R^eifel  tt)äi)üc,  burc^  Iräftifle  äWaßregeln  jur  Söefeftigung 
feiner^errjc^aft.  ®§  ttjirb  erjä^lt,  Sart  ^abe  bte  ßangobarben  ju 
^at)ia  ücrfammelt  unb  bie  unjuDerläffiflften  unter  tf)nen  in8  frön- 
üjc^e  SReid^  in  bie  SBerbannung  gefc^idtt  ^) ;  allein  an  eine  beratt)enbc 
unb  Sefd^lüffe  faffenbe  aieic^öüerjammtung  ift  babei  nic^t  ju  beuten*); 
anbere  ?fad^rid^ten  jagen  einfach,  Äarl  ^abe  toon  5ßat)ia  eine  3lnja^l 
ber  öorne^mften  Sangobarben  mit  fic^  in  bie  SBerbannung  inö  frän* 
fijd^e  3teic^  9efül)rt'^),  unb  fo  fann  auc^  bie  erftc  Suigobe  nur 
faaeu  tüoHen,  Äarl  f)abc  bie  angefcl^enften  fiangobarben  t)or  fic^ 
bejc^ieben  unb  bie  öerbäc^tigften  berjelben  in  bie  SSerbannung  fort* 
gefüt)rt®).     Ueber   einen    beftimmten   ?lnla§  ju  biefem   ©d^ritte. 


^)  L.  c.  @.  197—198:  Hec  interim,  ut  sufjra  (»o?)  dictum  est,  inter 
cetera  pia  christianitatiB  opejra  servare  convenit,  quousque  in  sequenti 
conventu  medio  Octubrio  (jui  [in  civitate  Papia]  condictus  est,  nisi  forte 
a  rege  (^ippin?)  aliter  precipiatur,  aliquid  melius  addendum  mutandumve 
Deo  duce  inveniatur  (fc^lt  tn  mehreren  ^anbfcl^rifteti);  tjgl.  o.  @.  578  S^i.  2; 
579  iR.  5.  2)ie  betreffenben  ©crorbnimgcn  fmb  olfo  junac^fl  nur  ^roöiforifd^c,  ögU 
©orctiuö,  5Die  Kapitularien  im  Sangobarbcnrcid^  @.  28.  117  mt  oben,  ©eflimnit 
auiSgefproc^en  if!  baiS  aOerbin^S  nur  in  biefem  (Spilog  beiS  gmeiten  (SapitutariS;  ba 
aber  and)  baS  erf!e  gleichzeitig  unb  t}ieneid)t  ebenfo  mte  jened  o^ne  SD'htmirtung 
einer  9i^iiintr]amm\mQ  eriaffen  i|t,  fo  ijl  »enigftcn«  ^u  öennut^en,  baß  e«  eben* 
foHiS  tTorloufig  nur  ein  proDiforifc^ed  mar. 

*)  Ann.  Guelferb.  cont;  Ann.  Nazar.;  Ann.  Alam.  cont.;  Ann.  San- 
gall, mai.  SS.  I,  43  ;  @t.  ©aller  mt\).  XIX,  238.  271. 

^)  Annales  Nazariani,  SS.  I,  43:  Carolus  rex  Francorum  de  Roma 
revertens,  ad  Paveia  civitatem  Langobardos  congregavit,  et  exinde  &aude- 
lentissimos  (sie)  eorum  in  Franciam  exiliavit;  üg(.  bie  fotgenbe  9h)te. 

*)  ©on  einer  folc^en  reben  ?eibnij,  Annales  I,  132;  Le  Cointe  VI,  342; 
2eo  I,  230;  öorpd^tiger  brüdft  ftc^  ft^on  (gd^art  I,  720  au«.  9lxAt  richtig  bicr- 
über  kalfatti  II,  358.  w      u,  a  v 

^)  2)ie  gortfe^ung  ber  Annales  Guelferbytani.  SS.  II,  43:  Karolus  de 
Eoma  revertens  ad  Paveia;  et  exinde duxit  Langobardos  nobilissimos,  et  exi- 
liavit eos  in  Franciam;  ebenfo  bie  Ajinales  Alamannici  unb  bie  Ajinales  San- 
gall, mai.,  mit  ^ortlaffun^  üon  nobilissimos.  2)ie  Angabe  ber  Annales  Nazariani 
fann  baneben  a\»  felbfiänbtge  iRad^rid^t  nici^t  betrautet  »erben;  fte  mie  bie  Annales 
Alamannici  berufen  auf  ben  t)erIorenen  SJ^urbaci^er  ^nnalen,  k)on  melden  bie  Guel- 
ferbytani eine  fo  gut  n?ie  »örtlidje  ^Ibfd^rift  ju  fein  fc^einen;  ba«  congregavit  ber 
Nazariani  i[!  atfo  nur  eine  (Jrtüeiterung  ber  in  ben  Guelferbytani  öorliegenben 
9iad&ric^t  o^ne  eigent^ümlic^en  ©ert^;  DgL  ^etgel,  in  ben  gorf^ungen  V,  399  ff. 
—  ind)  in  Ann.  Laurcsham.  fragm.  ann.  Chesnii,  SS.  I,  33:  et  inde  (bie 
(Jrtra^nung  Don  $aDia  feftlt  biet)  multos  Langobardos  nobiles  adduxit  —  eine 
offenbar  eng  Derroanbte  IRa^ric^t  (tjjL  2)ün§elniann ,  ^mt9  Strd^iD  II,  609,  fo»ic 
SBema^«  a.  a.  O.  ©.  24—25,  mit  beffen  Sluffaffung  »ir  jeboc^  ni(<>t  überein- 
fHmmen). 

®)  (Jine  ©egie^ung  barauf  enthält  ba«  Sflüpitular  ?ippin'«  »om  DItober  b.  3- 
c.  10,  Capp.  1, 199,  unten  @.  608  9i.  9,  in  ben  SBorten  de  illis  feminis,  quarum  ma- 
riti  in  Francia  esse  videntur  (Äarl  fAeint  angeorbnet  ju  ^aben,  baß  biefe  grauen 
in  i^ren  ©eptj  eingefefet  würben);  ögl.  anq  Jiporetiu«,  Kapitularien  im  Sangobarbenreid^ 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Sbfii^rung  t)on  Sangobarbett ;  Mdttfix  m6)  S^omiiS.  583 

tocld^er  nid^t  bcr  erftc  feiner  ärt  toar^),  t)erlautct  nic^tg,  t)on  un* 
mittelbar  üorangegaiigenen  Unruhen  ift  nic^t  bic  9lebe.  aWöglid^, 
ba|  eine  8lnia^l  öon  Sangobarben  toerbäc^tig  tüax  [id^  in  SBer* 
binbunfl  mit  Äarfö  ©egnern,  mit  Slric^i^  unb  Slbelc^iö  gejcfet  ju 
t)abcn;  inbeffen  jd^einen  biejcnigen,  lüclc^e  i^rer  §eimat  entjogen 
würben,  nic^t  bic  gefä^rlic^ften,  Jonbern  bic  üorne^mften  actt;c)en 
ju  fein  2).  @ie  foHtcn  alfo  DieUcic^t  nic^t  jur  ©träfe  für  bc* 
gangene  Untreue  bic  SBerbannung  ericiben,  fonbern  nur  afö  Oeifeln 
bie  8lu^e  Sangobarbienö  üerbürgen^),  toic  ©rimoalb,  bcr  @o§n 
bc8  Strid^iö,  toeld^en  Äarl  cbcnfadö  mit  fi^  führte*),  bic  Irene 
Seneöcntj^.  ®ic  3."Pänbc,  bic  in  Stauen  aud^  nac^  ber  Unter* 
roerfung  be^  Slric^i^  noc^  f ortbaucrten ,  muffen  iebcnfatlö  fo  bc* 
bro^lid^  erfc^ienen  fein,  ba§  ber  König  eine  foId)C  äWoferegel  für 
crforberliA  tiielt*^). 

SSon  $ßama  fcfirtc  Äart  über  bicSlIpen  nad^  Slorbcn  jurüd^); 
t)or  bem  13.  Suli ')  bcfanb  er  fid^  in  SBormö,  wo  er  junäc^ft  fein 
ßoflager  auff^lug®)  unb  wo  feine  ©cma^lin  f^aftraba  unb  feine 
^inber,  umgeben  Don  bem  bei  it)ncn  jurüdgelaffcnen  ©cfolgc,  itjn 
bereits  erwarteten  unb  mit  Subel  begrüßten^).    @g  war  bic  Qtxi, 


e.  129;  Capp.  I,  198.  @.  ferner  unten  »b.  II.  §.  3.  808  über  bie  (SttohffntmQ 
ber  Fortführung  »»n  Sangobarben  ote  (Seifein  in«  gronfenreic^  unb  ber  ©onfiiJfation 
itoer  ©üter  in  einer  Urtunbc  öom  17.  3uli  808  für  ben  SWanfrcb  au«  Weggio 
(aWü^Ibo^er  9^^.  429)  fott)ie  über  bie  ©teile  bei  Andr.  Bergom.  bist.  5,  SS.  rer. 
Langob.  ©.  224. 

1)  «gL  oben  j.  3.  776,  @.  253. 

2)  5Bg(.  Ann.  Guelferb.,  bereu  Slngabe  (nobiliseimos;  Pragm.  Chesn. : 
nobiles)  tm  berjenigen  ber  Nazariani  (fraudelentissimos)  ben  ^orjug  Oerbienen 
Wirb;  oben  @.  582  ITJ.  3.  5. 

8)  «gl  0.  @.  582  Sn.  6  unb  ©b.  II.  über  bie  Urfunbe  öon  808. 

^)  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresbam.  786,  SS.  I,  33:  et  adduxit 
secnm  obsidem  filium  Aragis;  ügl.  o.  @.  565. 

^)  Senn  bie  me^rermäbnte  Urrunbe  )}om  ^ahx  808  eine  folc^e  iDVagregel  un« 
mittelbar  mit  ber  (Sioberung  be«  Sangobarbenretc^«  in  $$erbinbung  ju  brinaen 
f^eint,  fo  tonnte  babei  aQenfall«  auc^  eine  geUTiffe  €(^eu  im  ©piel  gen^efen  (ein 
einsugeßei^en,  bag  fie  noc^  fo  lange  3^^  banad9  nöt^ig  befunbat  morben  mar. 

«)  »gL  0. @.  576 Sfl.  1.  ^Jiad)  ber SBibmungter  796 gef(!^riebenen Transl, s.  Au- 
gustini burdt  ben  (Srjbifc^of  ?etru«  Olbrabu«  oon  SWailanb  an  Äarl,  Baron.  Ann.  eccl. 
a.  725  iRr.  2  (Domino  regum  piissimo  Carolo  Magno)  tonnte  man  allenfallÄ 
annebmen,  bagitarl  bamald  nac^  al'^aitanb  getommen  fet.  ^ü  ^eigt  bafelbfl:  Opus, 
quoa  celsitudo  vestra,  dum  in  urbe  Mediolani  moraretur,  mihi  imponere 
dignata  fuit,  ut  aliquid  de  translatione  corporis  b.  Aug^tini  episcopi  de 
Sardinia  Papiam  inquirerem  et  fideli  scrmone  celsitudini  vestrae  transcri- 
berem,  quantum  bumana  fragilitas  laborare  potuit,  elaboravi;  og(.  Nomina 
epp.  Mediolan.  eccl.,  3)ümmler,  Gesta  Berengarii  imp.  @.  163;  Mabillon, 
Ann.  Ben.  II,  67.  270.  ©«  ijl  aber  bo(^  fragliA,  ob  ftc^  hierauf  bauen  lägt; 
ogl  Mabillon,  AA.  SS.  o.  s.  Ben.  III,  1,  ed.  Venet.  e.  414. 

^)  S3gL  unten  @.  585. 

«)  Annales  Laur.  mai.  1.  c.  (Ann.  Einh.  SS.  I,  171);  Ann.  Lauresham. 
cod.  Lauresb.  SS.  I,  33:  et  sie  reversus  est  rex  cum  pace  et  ^udio  ad 
Wormaciam;  Ann.  Guelferb.  SS.  I,  43;  et  resedit  Wormatia;  Nazarian.; 
Alam.;  SangalL  mai.;  Vita  Willehadi  c.  8,  SS.  II,  383. 

^)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c. :  —  ad  coniugem  suam  domnam  Fastradanem 
reginam  ...  et  ibi  ad  invicem  gaudentes  et  laetificantes  ac  Dei  miseri- 


Digitized  by  VjOOQ IC 


584  787. 

in  bcr  flctüö^nlic^  bic  große  SRcid^SDcrf ammlung  ftattfanb  ^X  wnb 
batb  na^  äaxV^  Stniunft  ift  fic  auc^  tpirüid^  in  aBormS  fclbft  ac* 
I)altcn  toorbcn  ^)  unb  f)at  über  bic  rtJic^tigfic  Srafle  bc8  8luflenbli&, 
über  laifilo'd  ©c^icffal,  entfd^ieben.  ober  x\od)  anbere  Änflelcaen* 
l)eiten  befc^äftigten  bamalö  ben  Äönig ;  auf  ber  SReic^öüerfammlung 
ober  uieUeid^t  noc^  üor^er,  jebenfalli  in  SBormö  unb  üor  bem  Sc* 
flinn  be§  Selb^ufl^  gegen  ben  Saiern^crjog  toanbte  er,  njie  bic 
Sifc^ofömei^e  Sß}inc^ab*ö  jeigt,  anö)  njieber  ben  fäc^fifd^en  SSer» 
Ijöltniffen  eine  erp^te  9lufmerf}am!eit  ju. 

3n  ben  3"ftä"i>c"  ©ad^fenö  wax  im  fiaufe  ber  bciben  legten 
Sa^re  eine  tt^efcntlic^e  SSerönberung  nic^t  eingetreten.  !Die  tuid^* 
ligften  SKaferegeln  jum  Qwcdc  ber  firc^lic^en  tt)ie  ber  politifc^en 
(Einrichtung  beö  2anbe§  waren  fcfton  uor  ber  üoQftönbigen  Unter* 
luerfung,  tJor  ber  laufe  SSibufinb'iS  im  2al)r  785  getroffen;  aber 
burc^  bie  wieber^oltcn  ©r^cbungen  ber  ©ac^fen  feit  782  n^aren 
biefe  (Einrichtungen  gefät)rbet ,  ^um  X^eil  njieber  befeitigt  worben ; 
wa^  bann  nad)  785  gefd|a^,  beftanb  junäd^ft  nur  barin,  baß  man 
an  bie  fd)on  früher  getroffenen  aWaßregeln  tt)ieber  anfnüpfte,  bic 
gerftörten  Äird)en  n)ieber  aufbaute ,  bie  vertriebenen  Se^rer  bcö 
S^riftent^umö  njieber  jurüdrief,  i^re  Qoijl  üermet)rte,  immer  neue 
Äirc^en,  in  immer  entlegeneren  ©egenben  anlegte.  ?luc^  jcfet  noc^ 
behalten  biefe  fiirc^en  meiftenö  bic  (gigenfc^aft  bloßer  aWiffionö* 
pläfee  bei,  t)on  ber  ©rric^tung  förmli^er  Siöt^ümer  finbet  fi^ 
meiftent^cilö  nod^  immer  feine  ©pur;  njaö  fpäter  baoon  erjö^It 
toirb,  ift  ol)ne  jeben  fidlem  ?tnt)alt^),  bie  fpärlic^en  Slac^rid^ten,  bic 
au§  biefer  3^^^  ü^^^  ^^^  firc^Ud^e  Orbnung  ©a^fen^  ertialten  finb, 
tueifen  beftimmt  auf  baö  ©egent^eil  ^in. 

S)a^in  geljört  oor  Slllem  \va^  über  bic  SQßirffamfcit  SBitle^ab'S 
berid^tet  wirb.  Sm  3al)r  785  toar  SBiüe^ab  nad^  met)r  alö  j^et* 
jähriger  not^gebrungener  8lbn)efent)eit  tt)ieber  nad^  SSBigmobien  ju* 
rüdg'efe^rt  unb  l)atte  bort  feine  If)ätig!eit  mit  großem  ©rfolgc 
toieber  aufgenommen.  ®abei  h^ar  er  aber  bod^  immer  nur  in  bcr 
©tcllung  eines  ^reöbi)terö  geblieben,  obgleich  er  5um  Sifd^of  er* 
foren  tuar  unb  nad^  firäften  überaÖ  bie  oberfte  fieitung  in  bic 


cordia  conlaudentes  .  .  . ;  Ann.  Einh.  1.  c. :  Et  cum  uxorem  suam  Fastra- 
dam  filiosque  ac  filias  et  omnem  comitatum  (ogl.  ^Skdtj  III,  2.  Sufl. 
©.  496  f.),  quem  apud  eos  dimiserat  Wormaciae  invenisset  .  .  . 

1)  S3gt.  SBaife  UI,  2.  «ufl.  @.  571.  —  Malfatti  II,  359  »ifl  ben  ©ormfer 
5Rci(^«tag  fc^on  in  ben  SWai  »erlegen. 

2)  Ann.  Laur.  mai.,  SS.  I,  170:  sinodum  namque  congregavit  supra- 
soriptus  doumus  rex  ad  eandem  civitatem,  sacerdotibus  suis  et  alüs  obtima- 
tibus  nuntiavit,  qnaliter  .  .  .;  Ann.  Einh.  SS.  I,  171:  genendem  populi 
sui  conventum  ibi  habere  statuit  (Poeta  Saxo  1.  U,  v.  800  f.,  Jaffe  TV, 
568:  Conciliumque  dehinc  procerum  generale  suorum  —  Intra  Wormaciae 
muros  collegit  .  .  .  ). 

8)  ^ie  befle  3ufammenfaffuna  ber  ^le^er  gehörigen  fünfte  gibt  8fiettb<rg  II, 
413  ff.;  übrigen«  ögl.  au(^  unten  @.  592. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©ädhfift^c  »er^ätmiffe;  «if(%of5n?ci^c  ©iüe^ab'«.  585 

§OTiD  naf)m^);  bcnn  bic  ©ad^fcn,  fügt  SBine^ab*^  Sioflral)]^  Iltnju, 
oulbctcn  and)  nur  ^rcöbi)tcr  faiim  flcjttjunflcn  unter  fid),  einer 
blfdlöflic^en  Slutorität  ptten  fie  fic^  bmnaB  nod)  unter  feinen  Um* 
pänben  gefüflt^).  (Srft  nac^  ben  bebcutcnben  gortfc^ritlen ,  njclc^c 
bie  ^ßrebigt  (cit  ber  laufe  SJBibufinb'ö  oemadöt,  fonntc  Sari  einen 
©d^ritt  toeiter  gelten.  8Bät)rcnb  feine«  8[ufentl)altö  in  8Q3orm§,  am 
13.  3uli,  ließ  er  SBifie^ab  bafelbft  bie  bifri^öflic^e  SBei^c  ert^eilen 
unb  fcfete  H}i\,  \m  beffen  Siocjrap^  fid^  auiSbrüdft,  afö  fleifKic^cn 
Wirten  unb  Seiter  über  SBigmobien  unb  bie  ®aue  Saraö,  SRiuftri, 
ben  Slfterga  (Oftergau),  SJoröenbi  (um  SRorben)  unb  SBanfla  — 
alfo  über  bie  @aue  jn^ifd^en  ber  @Ib^  unb  SBefcr*,  bej\ü.  ber  SBcfer* 
unb  (Smömünbung^)  — ,  bamit  er  bort  mit  bijd)öflic§er  Autorität  bem 
aSolfc  üorftünbc*). 

Äarl  ttjar  in  ©ad^fen  noc^  nie  fo  tueit  geflangen,  SDifle^ab 
toax  ber  erfte,  ber  f)icr  bie  SSifc^oförtJeifie  empfing,  aber  ein  Siöt^um 
im  späteren  ©inne  be§  SBortö  toai  ^ier  auc§  jefet  nod^  nic^t  ge* 
grünbet.  3)er  ©cjc^ic^tfc^reiber  Don  Sremen  unb  Hamburg,  Slbam, 
tl)eilt  ben  2ßort(aut  einer  angeblich  in  ber  SSremer  Sird^'e  aufbc» 
tua^rten  Urfunbe  mit,  bie  am  14.  3uli  788  in  ©peier  au^gefteHt 
unb  bie  ©tiftungöurfunbe  be§  83iStl)um«  Sremcn  fein  tüxü^).  %axxn 


1)  Vita  Willehadi  c.  8:  Hac  itaquede  causa  septem  annis  prius  (Doran 
^c^t  bie  ©teile  in  ber  folgenbc«  ^oit)  in  eadem  presbifer  est  demoratus  par- 
rochia,  vocatus  tarnen  episcopus  et  secundum  quod  potcrat  cuncta  potestate 
praesidentis  ordinans.  Cb  ©el^io  I,  19  biefe  ©teOc  ri^tia  auflegt  („tt)ie  er  benn 
»on  feinen  Untergebenen  autb  ©ifc^of  genannt  würbe*),  ifl  doc^  jmeifd^oft  (a^nlic^ 
aUerbing«  qu(^  iCoppmonn,  gorfc^.  VIU,  635);  jutreffenber  ft^eint  bie  Ueberfe(jung 
öon  Laurent  (®eWi(^tft%reibcr  ber  beutfc^en  SBorgeit  VIII.  3a^r^.  3.  ©b.  @.  12): 
^ obwohl  er  jum  53if(^of  ernannt  n?ar*. 

2)  Vita  WiUehadi  c  8:  Quod  (©ille^ab'«  SBif^ofSroci^e)  tarnen  ob  id 
tarn  diu  prolongatum  fuerat,  quia  gens  credulitati  divinae  resistens,  cum 
presbiteros  aliquocies  secum  manere  yix  compulsa  sineret,  episcopali  aueto- 
ritate  minime  regi  paciebatur;  tt)oju  Wettberg  II,  452  bemerli,  ba3  fonnc  »o^l 
nur  feigen,  eine  georbnete  (Einrichtung  oon  ^ifc^ofen  a\S  franfif(^en  i6eamten  jugteid^ 
mit  ben  ®xa\tn  treibt  fxä^  noc^  nic^t  burc^fet^en  laffen ,  ba  eS  bod^  auf  ben  Flamen 
allein  ben  ©aci^fcn  nic^t  anfommen  tonnte. 

8)  j.  in  ©annoDer,  Dlbenburg  Oetoer),  Dfifric*Ianb. 

*)  Vita  WiUehadi  c.  8;  in  Wormatia  positus  cjvitate,  servum  dei 
AViUehadum  consecrari  fecit  episcopum  tertio  Idus  lulii  constituitque  eum 
pastorem  atque  rectorem  super  Wigmodia  et  Laras  et  Riustri  et  Astergä 
necnon  Noraendi  ac  Wan^a,  ut  inibi  auctoritate  episcopali  et  praeesset 
populis  et,  uti  coeperat,  ooctrina  salutari  operibusque  eximiis  speculator 
desnper  intentus  prodesse  studeret;  t;g(.  aut^  bad  Chronicon  Moissiac. 
SS.  II,  257 ,  »eld^eö  öemtut^ftc^  au«  qemeinfamer  OueÜc ,  einer  ermeitcrten  gorm 
ber  Annales  Laureshamenscs,  geftfeopft  ^at.  (fjorfd^ungen  §.  b.  ®.  XIX,  133 
bi«  134;  ©attenbac^,  2)®0.  I,  5.  «ufC.  e.  232—233;  o.  e.  6  9i.  1.  ©aö 
Äoppmamt,  gorf(^.  g.  b.  ®efc^.  VIII,  634  ^.  6,  hierüber  bemerft  i|l  untlar  unb 
]6)mt  einen  £3iberfpru(^  su  enthalten.) 

ß)  Slbam,  Gesta  Hammabui^.  eccl.  pontif.  I,  12,  SS.  VII,  288  (2.  @d?ul. 
au5g.,  ^annober  1876,  @.  10),  nad^bem  er  bon  ber  ©nt^eilung  ©ac^fenö  in  8  ©i«- 
t^ümer  gefpro(^en,  fä^rt  fort:  Cuius  exemplar  divisionis,  (juod  ex  praecepto 
regis  in  Bremensi  ecclesia  servatur,  cognosci  potest  bis  verbis,  worauf  bie 
UrSmbc  folgt.  Slugerbem  ifl  biefclbe  u.  a.  herausgegeben  bei  Sappenberg,  $am* 
burgifd^eö  Urfunbenbud^  I,  4  ff.  ^.  2;  bo8  ©rcmif^c  Urfunbenbud^,  herausgegeben 


Digitized  by  VjOOQ IC 


586  '^^T- 

erflärt  Sari,  baß  er  md)  Scficgung  bcr  ©ac^fcn  \f)t  flanjcö  fianb 
md)  bcr  ©ittc  ber  diömci  ^nx  ^roöinj  gemad^t  unb  naä)  6c* 
ftimmtcr  Slbgrcnjung  unter  JBifc^öfe  Dert^eilt,  ben  nörblic^en  %t)dl 
beffelbcn  aber,  ber  einen  großen  SReic^t^um  an  gijc^en  befifee  unb 
jur  3}ict)äuc^t  fet)r  geeignet  fei,  ß^riftu^  unb  feinem  ^eiligen  Spoftcl 
betrug  bargebrad^t'unb  i^m  in  SBigmobien,  an  einem  Orte  an  ber 
SBSefer  mit  yJamen  Sremen  eine  Äirc^c  unb  einen  JBifc^oföftu^I  er* 
richtet  ^abe.  tiefer  ^arod^ie  t)abe  er  jetin  ®aue  unterftcHt  unb 
biefelben  unter  8luf^cbung  i^rer  alten  SRamen  unb  ©int^eilung  5U 
ätoei  5ßromnjen  Dereinigt  mit  ben  SRamen  SBigmobien  unb  Sorgoe 
(ßaraö).  3nbem  berSönig  jum  Sau  berÄirc^e  in  ben  genannten 
®auen  70  SKanfen  mit  i^ren  Solonen  barbringt,  beftimmt  er  bur^ 
3egenn)ärtige  Urfunbc,  baß  bic  Sewobncr  ber  ganjen  5ßarod^ie 
tt)ren  Rennten  ber  Äirc^e  unb  beren  SSorfte^er  entrid^ten  fotten. 
2luf  Sefe^l  be«  $ßapfteö  §abrian  unb  nad^  bem  3latf)e  be«  Sifc^of^ 
ßul  t)on  9Kainj^),  fott)ie  aller  ann^efenbcn  Sifc^öfc  ^at  er  ferner 
fd^on  bie  Äirc^c  üon  Srcmcn  mit  allem  ßw^^^öc  bem  SBiUe^ab 
übertragen  unb  it)n  am  13.  3uli^)  jum  erften  JBifc^of  biefer  Sird^e 
toei^en  laffen.  SEBiUe^ab  aber  ^at  bem  fiönigc  üorgefteDt,  baß  bic 
neue  ?ßarod|ie  njegen  ber  Don  ben  83arbaren  bro^enben  ©efa^ren 
unb  ber  Unfid^er^eit  bcr  ßwflänbc  nid^t  im  ©taube  fein  loerbc  für 
ben  Unterhalt  bcr  bort  bem  ßerrn  bienenben  Anette  Ootleö  ^in* 
reid^cnb  ju  forgen;  bcöt)alb  f^cnft  Äarl,  ba  @ott  ia  auc^  bei  ben 
griefcn  bem  ©lauben  bic  Ipr  geöffnet  ^at,  einen  Ä;^cil  Don  grieö* 
lanb,  loelc^er  an  biefe  ©iöjefe  ftijßt,  ber  Äirc^c  Don  Sremen,  bem 
Sifd^of  aBillc^ab  unb  feinen  Sßa^folgern  ju  ttomm  Sefife,  unb 
Dorfic^tig  gemacht  burd^  Dcrgangenc 'SSorfommniffe,  bamit  ni^t 
jemanb  fic^  irgcnb  n)clc^e  Uebcrgriffe  gegen  bie  S)iösefe  erlaube, 
^at  er  il^rc  ©rcnjen  genau  feftfe|cn  laffen,  gibt  biefelbcn  forgfältig 
an  unb  erflärt  fie  für  fcft  unb  unioanbelbar. 

SlHein  3nt)alt  loic  gorm  bcr  Urhinbe  laffen  feinen  3^^^f^'r 
baß  biefclbc  eine  fpätcre  ©rbid^tung  ift®),  unb  tt)enn  auc^  ein  I^etl 


Don  (gbmd,  ©.  1  iRr.  1,  giöt  fic  nt(^t  öolipänbig.  a)ic  frül^cten  «bbrütfe  |tnb 
burd)  iappenborg'«  «uggaben  öeroUct;  bfl(.  @icfcl  U,  393  —  394;  SWü^Ibac^er 
gh.  286  (baju  auc^  IRt.  287). 

>)  iDlan  erinnert  ft(^,  bag  biefer  garniert  mel^r  UhU;  bgt  über  feinen  S^ob  am 
16.  ortober  786  oben  @.  536. 

^)  ^er  galfc^er  wollte  bie  Urfunbe  auc^  bem  Sa^r  ber  SSei^e  S^iOe^ab'S 
anpaffen,  »elc^eg  er  iebodj  nur  ungefähr  traf;  ogl  aJWlftlbad&er  ^h.  286.  —  ©öttger, 
2)ie  ©nfü^ntng  be«  S^riflent^um«  in  ©ac^fen  @.  11  ff.,  »eitler  bie  Urfunbe  für 
ec^t  ^att,  üerpe^t  fie  ba^in ,  ba§  Idtfon  787  ba«  ©iÄtftum  ©reraen  in  aller  ^onn 

Seflif tct  unb  eingerichtet  gemefen  wäre j  e8  roäre  eigentlich  fc^on  öor  bem  (Srlag  biefer 
Irhinbe  gcgrünbet  unb  i^m  in  ©ifle^ab  ein  »ifd^of  gefegt,  nur  je^t  eifl  auc!^ 
noc^  burcJ)  einen  ^nl  griefilanb«  bergröß^t  unb  abgerunbet  unb  bei  biefer  (Seiegen« 
^eit  eine  genaue  ®rengbeflimmung  aufgeßellt  morben,  ein  ^a\ix  m^  ber  8ifc(ofd< 
wei^e  SSiUe^ab'«. 

'}  ^ie  iD?er!male  ber  Unec^t^eit  ftnb  fo  ^a^Ireic^  unb  augenfällig,  ba§  bie 
Urfunbe  fc^on  lanafl  atö  gefälfc^t  anerfamtt  ifl,  mt  benn  bereit«  Setbni),  Annales  I, 
122  ff.;  ©cf^art  1,  721  f.  u.  a.  bie  Unec^t^it  auÄfü^rlic^  nac^gewiefen  ^aben. 
ffieiter^in  ^aben  bie«  Sflettberg  II,  453  f.  unb  fürjer  (Sr^arb,  8flegeflen  @.  73  ^,  192 


Digitized  by  VjOOQ IC 


%Qi\^t  @tlftmtg«uTfmibe  beS  ^iSt^unU  Bremen.  587 

i^rc«  Sn^altö  auf  älteren  glaubtüürbigen  Duellen  berufen,  i^re 
Slnaabcn  über  bic  ©renjen  beö  S3iötl)um3  aud^  fc^on  für  bic  frü^te 
©efd^tc^tc  beffclben  SBett^  ^aben  mößen  ^),  fo  lommcn  fic  bodi  für 
biefe  3^^*  «*^t  i"  ©etrad^t,  ba  eben  ein  förmlic^cö  ffliöt^um 
SSremen  no^   garnid^t  eingerichtet  toar^).    ®cr  Serid^t  in  bem 

aet^an,  ebenfo  li!appenberg  a  a.  D.  unb  (S^md  a.  a.  O.;  t^gt.  ferner  Jbppmann,  ^k 
älteren  Urfunben  be«  (£rabi«t^um«  $amburg»©remen  (©ötttnger  3)ifT.  ßamburg  1866), 
@.  53  ff.;  2)c^io  o.  o.  O.  I,  Ärit.  «itffüijrungen  @.  49— 50;  ö.  Wt^tl^ofen,  Rur 
Lex  Saxonum  @.  163  9?.  2;  ©idel  II,  393—394:  Smi^lbod^  9h.  286.  4tnc 
Serti^bigung  bed  !S)ip(oniiS  in  fetner  je^igen  &t^ait,  meinte  9tettberg  II,  453, 
übemebme  mo^(  niemanb  me^r;  aQein  ferne  ^orauSfagung  ifi  Sügen  grfbraft  burd^ 
®.  t).  ©Obenberg  unb  ©öttger,  beffen  o.  @.  586  Sfl.  2  errod^nte,  1859  erfc^ienene  ©tbrift 
bie  (£(^t^t  ber  Urfunbe  bargut^un  fu^t,  iebo(^  o^ne  (Srfolg  unb  in  einer  HBeife, 
bog  t&  t}5nig  iiberfittfftg  ifl  i^n  befonberiS  gu  mtberlegen,  t^on  ben  neueren  ®e^ 
f(^ic^tfc^retbem  ©renten«  erfannten  SWifegae«,  (S^rontf  ber  fretjen  ßonfepabt  ©remen 
I,  178  ff.,  roenigflen«  t^ettoeife;  9?otennunb,  ®ef(^i(^te  ber  a)omfir(^e  @t.  ^etri  }u 
©renten  €5.  15,  ftiflftftroeigenb  bie  Unet^tl^eit  an;  wogegen  na(^^er  no(^  2)un^e, 
®ef(^i(^te  ber  freien  @tabt  ©renten  I,  55,  on  ber  (Jc^tljett  ni(!^t  jmelfert  —  SWon 

Sat  angenommen,  bag  bie  Slnfertigung  biefer  |$aif(6ung  mit  bem  ©efheben  (Srjbtfc^of 
Ibolbert'iS  tTon  ©remen  iufammen^nge  in  femer  ä)iö3efe  eine  territoriale  bemalt  }u 
begrünben  (t)^!.  ©ai^,  ©ötting.  ©el.  äng.  1860,  I,  186  f.:  SBilmon«  I,  372);  jefit 
ifl  Slbalbert  jeboc^  t)on  folc^em  ©erbad^t  gereinigt,  unb  biefe  ^älfc^ung  mo^t  e^er  einem 
feiner  ©org&naer  gujufc^reiben  (3)e^io  a.  a.  D.  <S.  49—50). 

©enuanot  mit  biefer  falfc^en  Urfunbe  ifl  baiS  fog.  praecepttun  pro  Trut- 
manno  comite  Dom  28.  ^pt.  789,  u.  a.  bei  S^atter,  Corpus  iuris  germanici  II, 
103  f.,  ba«(Kngang  unb  Slecognition  mit  ihr  gemein  ^at,  flatt  ber  ©eftimmungen  über 
bie  (Sinri^tung  it&  ©iiSt^umiS  aber  bie  ©eftauung  beiS  Amtmann  a\»  &xaf  m  einem 
2:f^eil  eac^feniS  unb  ©ogt  aUer  ^redb^ter  in  ©ac^fen  ent^&It  SBait}  in  ben  Göttin« 
aer  &tl  ^na-  1860,  I,  128  ff.  mac^t  auf  bie  ©crmonbtfi^ft  ber  beiben  \Xu 
mnben  aufmerffam  (mad  übrigeniB  au4  f4on  früher  gefc^el^n  xdox)  unb  erblictt  in 
bem  praeceptum  pro  Trutmanno  gar  reine  n^hrüid^e  Urfunbe,  fonbem  nur  eine 
gormel  (@.  137),  roetc^e  bann  bei  ber  tinfertijung  ber  ©remer  Urfitnbe  biefer  gu 
(^runbe  gelegt  morbcn  fei.  3ii^<ff^  if^  neuerbmgiS  nadjgemiefen  morben,  bag  biefe 
3&lf(4ung  et^  au4  bem  Einfang  beS  17.  ^a^^unbertiS  ^errü^t  unb  mit  ©enu^g 
ber  falfc^en  @äftungi3|urfunbe  für  ©remen  oon  bem  ^ortmunber  ^tabtfc^reiber  S)et« 
mar  aWüt^er  angefertigt  »orben  ifl  (f.  Äoppmann,  gorf(^.  g.  beutfc^en  ©efc^.  IX, 
607-617;  ©idel  II,  394  f.  438;  SWÜ^a^er  iWr.  294:  ber  «rtifel  über  SWüt^ 
öon  «.  3)öring  in  ber  Mgem.  a)eutf(^en  ©iograpbie  äXU,  489—490,  wo  er 
SRuI^er  genannt  roirb,  f^eint  Ungenauigfeiten  gu  enthalten). 

1)  S)arauf  (e<gt  befonberiS  ®tvox^t  ü^ifegaed  I,  179,  t}g(.  ^auptfci^ttc^  föebe« 
finb,  9{oten  gu  einigen  ^(efc^id^tfd^reibem  bed  beutfc^en  Sl'KttelaUerd  II,  416  ff.,  aud^ 
9{ettberg  II,  453;  jfoppmann,  S)ie  ätteflen  Urfunben  bed  Q^gbi^tbitmiS  Hamburg« 
©remen  a.  a.  O.  S^benfaüiS  fommt  biefer  $unft  erfl  bei  ber  mtrnic^en  drric^tung 
eine«  ©üStbumiS  in  J$rage,  no(4  nid;t  787. 

*)  @o  anc^  Wettberg  IL  417  f.;  dtfyvdb  iRr.  192,  ber  SBiÜe^b  beflimmt  unb 
mit  9le(^t  nur  aliS  aJ2ifru)ni»bif(^of  begeic^net;  o.  9{i(^t4ofen  a.  a.  O.  €$.  163  9^.  2; 
!3)e^o  I,  19.  21.  S)aiS  Urfunbenbntc^fiüd  bei  Sappenberq  e.  7  9h.  4,  bad  burm 
bie  (SmT&^nung  r>ta  ^apfled  Seo  III.  (gugteic^  aber  M  drgb.  Su(  üon  iERaingl  t>gi. 
0.  @.  586  9^.  1)  unb  Äarf«  noc^  aB  Äönig  auf  (gntfiel^ung  in  ber  3^^  groifci^en 
795  unb  800  ^inroeifen  mürbe  unb  oon  ber  Iferric^tung  einer  cathedra  episcopalis 
in  ©remen  rebet,  übrigend  föiQe^ab'iS  erft  am  @4Iug  geleaentlic!^  erwfibnt,  ifl  thtOß 
falLS  mtd)t  unb  aü9  oen  falfc^  ©tiftungdurfuuben  für  ©remen  unb  ©erben  (unten 
@.  590)  gufammengefc^meitt;  ügl.  9lettberg  II,  454  f.:  t).  9h(^t^ofen  a.  a.  O.; 
a)e^b  a.  a.  O.  Ärit  «ufifü^rungen  @.  49;  @i(fel  II,  393—394;  ü»ü^Iba(^er 
9h.  287 ;  unten  @.  590  9^.  1 ;  auf  feinen  JJaD  fonn  biefe«  Urfunbenfragment,  bie 
Urfunbe  felbfl.  bereu  Fragment  e«  ifl,  mit  (gr^arb  ©.  77  9h.  ?14  (tjgl.  aucb  o. 

S^ammerfWn  bei  ©öttger  @.  99)  att  ei^t  in  9lnfpru(^  genommen  »erben.     @.  a)ie- 
amp,  ©uppL  e.  15  9hr.  106. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


588  787. 

ficbcn  SBittc^ab'g  unb  bcr  tpaf)rjd^cinlid^  auä  gemcinfamcr  üucHc 
gcfc^öpftc  in  ber  S^ronit  toon  SKoiffac*)  ift  bcr  cinjigc,  bcr  über 
bicfc  SSorgänQC  l)iftorij4c  8luöfunft  gibt.  SDcr  Ort  Sremcn,  tüclc^cn 
aBiCc^ab'ö  Siograp^  jcgon  einige  Sal)rc  früher  bei  @elcflcnt)eit  bcr 
SBcrtreibunfl  SSäiHe^ab*^  auö  SBigmobicn  burc§  bic  aufftänbifc^cn 
©ac^fcn  genannt  Ijat^)  unb  bcr  unö  bei  bicjem  8lnlap  jum  erftcn 
Wlal  begegnet,  tt)irb  bei  SiDcf)ab'ö  S3ifd)ofjSnjci^c  garniert  genannt; 
nur  bic  Gebiete  tt)erben  angegeben,  welche  bem  neuen  Sijc^of  ju» 
gcmicfcn  tuurben.  Der  Sio^'rap^  fann  bei  bem  JBifc^of^fi^e,  ben 
nad^  feiner  Sluöfage  juerft  SSäiQe^ab  l)icr  erl)ielt,  an  Srcmen  ^ebad^t 
haben  ^),  aber  ^anj  nott)menbig  ift  cö  n(At,  unb  nur  foüiel  läfet  fid^  mit 
Söeftimmtt)cit  jagen,  baß  auö  bem  äWiffion^bcjirt,  welcher  bamate 
bem  SiQcfiab  angenjicfen  tüarb,  ba^  fpätere  S3iött)um  Sremen  ^cr* 
vorging*)  unb  ba§  biefe  Sntmicfelung  befcfileunigt  toarb  burc^  bic 
a5}ci()C  ffiiQc^ab*^  ä"ni  »ifc^of.  ®^  ift  aOerbingö  bcjcugt,  bag  ©iCc* 
^ab  felbft  Sremcn  jum  Sifc^of^fifc  bcftimmtc^),  nid)t  aber,  ba§  er 
baö  »iöt^um  fc^on  eingerid)tet  t)at;  fo  tt)cit  ift  cd  bei  SBitte^ab^g 
fiebseitcn  nid^t  mc^r  gctommen. 

9lur  nod^  furjc  ßeit  erfreute  fic^  SBifle^ab  feiner  bifc^öftic^cn 
SBürbc.  ©eine  ©r^cbung  ju  berfelben  änbertc  in  feiner  SBirtfam* 
feit  niri^tö.  ©ein  Öiogr'ap^  bcmerft  auöbrücflic^,  er  fei  nur  mit 
öcrboppeltcm  Sifcr  in  feiner  bigt)erigen  It)ätrgfeit  fortgefahren®), 
unb  nac^bem  er  feine  ßebcnöttjcifc  gefc^ilbcrt,  feine  ©nt^altfamfcit, 
feine  aKäßigfcit,  feine  Strenge  gegen  fid^  felbft,  feine  ßcrfnirfc^ung, 
feine  Unermüblid^teit  in  guten  SJerfen,  crjö^It  er,  mie  SBiCctjab 
nic^t  auft)örte  in  feinem  ©prengel  umt)erjiUäiel)en ,  bur^  feine 
5ßrebigt  bie  9ieubefe^rtcn  im  ©lauben  ju  befeftigen  unb  bic  irrenben 
©eelcn  auf  ben  28eg  beö  §citö  ju  leiten.  3n  einer  gewiffcn  @c* 
noffenfd^aft  mit  \\)m  fc^eint  fein  Sanbömann  unb  g^eunb  ^)  Sllfuin 
geftanben  ju  ^aben,  ujclc^cr  fpäter  feine  SRcue  barüber  auiJfpric^t, 
aBiQc^ab  öerlaffen  ju  ^abcn  ^).  2ln  bem  Orte,  ber  Sremen  ^icg,  er^ 
baute  SBiÜe^ab  eine  Äirc^c  unb  beftimmte  i^n  jum  Sifc^of^fi^e ;  am 


1)  SS.  IL  257;  toal.  o.  @.  585  Sfl,  4. 

«)  Vita  WiUehadi  c.  6,  »gl.  o.  @.  429. 

^)  Sicque  ipse  primus  in  eadem  diocesi  sedcm  obtinuit  pontificalem, 
(agt  er  c.  8,  rooÄ  aber  moalic^crtocife  audj  nur  ieiß«^  föimtc :  er  erhielt  bie  ^teCImig 
eine«  ©ifdjof«  ;  ügl  auc^  bie  ©teile  unten  <S.  589  «R.  1. 

*)  9H(^tö  anbere«  fann  oudj  SRcttberg  II,  452  fagen  »oHen ,  inbem  er  ©ifle« 
^ab*8  Söä^e  ald  ben  Slnfong  be«  SBi^t^um«  Bremen  bejeic^net 

^)  »jit.  bic  eteOe  unten  @.  589  i«.  1. 

ö)  Vita  WiUehadi  c.  8:  Percepta  vero  consecratione  pontificali,  coe- 
pit  in  Omnibus  etiam  devotius  se  agere  et  virtutam  studia,  quae  prius 
exercuerat,  muitipUtius  augmentando  cumulare;  Cliron.  Moiss.  1.  c:  et  ibi 
docuit  verbum  Dei  et  baptizavit  eos  in  primis  (Dgl.  2)e^io  I,  Sttxi.  SuSffi^* 
rangen  @.  52). 

7)  m.  oben  @.  276. 

»)  Aicuin.  epist.  13,  Jafi6  VI,  165:  Multum  me  poenitet,  quod  recessi 
ab  eo;  bgt.  3)e^io  I,  17  f.;  2inm.  @.  3-4,  bcffen  annahmen  wir  und  inbeffen 
leineÄroegö  fämmtllc^  aneignen  möchten. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


SBiQf^ab'jS  UHU»  Sßtrten  unb  2:ob.  589 

1.  SRoöcmbcr  789,  einem  Sonntafl,  tpeit)tc  er  bic  Äirc^e  ^ier  ein 
unb  flab  i^r  ben  9iamen  ^ßeterötird^e  *).  @ö  toar  bic  lefetc  öffent* 
lid^e  ^anblung,  bie  öon  it)m  bcfannt  ift.  ®Icic^  barauf,  tpä^renb 
einer  tt)ieber^o(ten  SRunbreifc,  crfrantte  er  in  ^leccateö^cm  (SSIejen) 
an  ber  SBejer  an  einem  ^eftiaen  lieber  unb  fiarb  fc^on  am  8.  9lo* 
üember  nad^  ©onnenaufflano^).  ©eine  fieicöc  tüarb  nac§  S3remen 
gebracht  unb  bort  in  bor  $eteröfirc§e  beigefefet,  fpäter  aber  üon 
kinem  SRac^f olger  SBiflcrid^,  alö  biejer  an  ©teile  ber  l^öläerncn 
^eter^Iirc^e  eine  fteincrnc  erbaute,  in  bie  öftlic^c  Äapeßc  berfelben 
übertraflen.  Qa\)lxt\6)t  üermeintlid^c  SBunber  bejeic^neten  jcin 
®rab^).  gür  feinen  ©prenßel  aber  war  ber  2;ob  be§  Ober- 
bauptcö  ein  um  fo  fc^wererer  öerluft,  ba  c^  eine  SRei^e  öon 
a[at)ren  baucrte,  biö  SBiDe^ab  in  jenem  SBifleric^  einen  9lad^- 
folger  fanb*). 

©leiben  bemnad^  bie  Slnfönge  bcd  ©iött)umi^  Cremen  immer* 
bin  einigermaßen  in  S)unfel  flepilt,  \o  ift  bic3  n)cit  me^r  ber 
gafl  bei  bem  benachbarten  SScrben,  über  beffen  frü^efte  ©efc^ic^te 
e^  an  jober  glaubwürbigen  älteren  Slac^ric^t  fe^It.  SQßie  JBremen 
loeift  freiließ  audi  Serben  eine  ©tiftungöurfunbc  auf,  bic  fogar 
älter  ate  bie  bremifd^e,  fd^on  am  29.  Sunt  786  üon  tarl  in  SRainj 
crlaffen  fein  njill*);  aber  auc§  fic  ift  erft  ein  fpätereö  Mad^xotxl, 
toic  bic  Ur!unbc  uon  fflremcn;  3n^alt  unb  gorm  bejcugcn  gleid^ 


»)  Vita  Willehadi  c.  9,  SS.  II,  383:  Aedificavit  quoque  domum  Dei 
mirae  pulchritudinis  in  loco  qui  dicitur  Brema,  ubi  et  sedem  esse  constituit 
episcopalem,  ac  dedicavit  eam  Kalendis  Novembris  die  dominico  . .  .  ^a$ 
^a^x  ift  ni^t  genannt,  etgibt  f\^  aber  fc^on  auü  ber  Stngabe,  bog  ber  1.  ^mmhtt 
cm  @onntag  getDefen  fei,  roaü  789  ber  gaD  mar,  ögt.  m,  2.  SJrriö  gibt  SJ'ttfegaeÄ 
I,  220  boÄ  3a^r  788  on. 

«)  Vita  Willehadi  c.  10,  SS.  II,  384;  Chronicon  Moissiac.  789,  SS.  II, 
257.  S)a9  XoM\afft,  mie  bod  Chronicon  Moissiac.  t»  anaibt,  mirb  geftc^ett 
bnrd^  bic  Angabe  ber  Vita  Willehadi  c.  11,  er  iabe  2  3o^rc  3  SOeonate  26  Xogc 
bie  bifc^öfli^e  ffiihrbc  befleibet;  femer  baburci,  baß  ber  1.  unb  8.  ^ioüembcr  bomol«  auf 
einen  @onntog  fielen  (1.  c.  cap.  9.  10).  SDunftc  I,  56  u.  o.  fejjen  inig  feinen  Xoh 
790  an,  »obei  fte  für  ba«  3a^r  ber  ©ei|c  ftatt  787  ba«  3)amm  ber  falfdjen  Ur- 
frnibc,  788,  annehmen;  Dgl.  auc^  Wcttbcrg  II,  453  ^.  8;  2)e^io  I,  18;  trit.  Slu«. 
fü^rungcn  <B.  52. 

^)  @.  Vita  Willehadi  c.  10.  11  unb  über  ben  9icubau  ber  Äirt^e  burc^ 
©illcridi  unb  bic  Translation  SBifle^ab'«  and^  abam,  Gesta  I,  20  (II,  46),  SS. 
VII,  293.  (322;  2.  @(^utau«gabc  e.  18.  73).  Ueber  bie  ^Inna^mc  fpäterer  ©t^rift- 
flefler,  SBille^ab  \iabt  in  ^ricölanb  ben  2J?ortprertob  erlitten ,  bic  fi(^  auf  eine  3n- 
f(^rift  unter  bem  ©ilbnig  SSifle^ab'«  auf  bem  1410  neu  erbauten  Wat^fbou«  in  5Bre- 
mcn  gtünbet,  twl.  SWifcgae«  I,  223  ff. :  8flettbcrg  II,  453  iR.  9;  |te  ifl  ganj  fagen- 
^aft.  3)a6  in  »Icjen.  wie  in  ©rcmen  felbft,  no(^  jeftt  ein  ©runnen  SSiUc^ab'«  5M- 
mcn  fü^rt,  bcmerft  SWifegae«  I,  222. 

^ydtft  um  805  trat  S3Mflertc^  fein  3lmt  an,  Sbam,  Gesta  1,  15,  SS.  VII, 
290  (2.  <S*uIau«g.  ©.  14),  »o  auc^  bic  Urfac^c  ber  langen  a^afanj  ermahnt  ifl; 
»gl  fpäter  im  2.  ©anbc  a.  3.  804;  baau  cmä)  Äoppmann,  gorfd?.  5.  b.  ®cf^. 
Vni,  634  ff. 

^)  3)ie  bcfic  Slu«gabc  bei  Jappcnberg,  ^amburgifd^c«  Urhrabenbnc^  I,  @.  1  ff. 
9h.  1  nad>ber  u.  a.  audj  notft  gcbrudt  bei  t>.  ^obenberg,  ©erbener  ®cf(^i(^t«« 
queflen  II,  @.  12;  ögl.  ©idel  II,  394.  439—440;  iWü^tbac^cr  9h.  263. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


590  787. 

untüiberfprec^lid^  bic  Sölfd^ung  ^).     9iur  bic  gcograp^ifc^en   Am 
gaben  über  ben  Umfang  bcö  ®t)rcngctö  üon  SBcrbcn  fc^eincn  auc§ 
^tcr  auf  älteren  braud^baren  Duellen  ju  berufen  2),  bie  iebo(§  für 
bie  angebliche  SluöfteHungSaeit  ber  Urfunbe  cbenfo  toenig  fc^on  in 
Setrari^t  fommen  lönnen  mic  bei  ber  Urfunbe  für  Sremen;   bcnn 
fic  fefeen  eben  bie  ©rünbung  cineö  n^irflic^en  SSiöt^umö,  bie  gcnoue 
Slbgrenjung  beffelben  fc^on  Doraug,  bie  boc§  crft  fpöter  erfolgt  fein 
lann,  für  beren  Sorna^me  im  SaJ^r  786  lebiglic^  bie  gefälfc^tc 
fogenannte  ©tiftungöurfunbe  fic^  beibringen  lögt,    aber  auc^  fonft 
fet)lt  e§  ganj  an  fieberen  ßcwflniffen  über  ben  Urfprung  bcö  J8i^ 
t^umö;  felbft  über  ben  Ort  ber  erften  Anlage  get)eu  bie  9iac^rtc^ten 
au^einanber.    @ö  ^eißt,  f d^on  782  \)abt  ü arl  ein  S3i§tt)um  angelegt 
in  SSarbotüief,  baö  fpöter,  814,  nad^  Serben  verlegt  morben  fei 
unb   aK   beffen  erfter  ffiijc^of  ®ittjibertu§  genannt  n)irb^),  unb 
anbergttjo  n)irb  erjät)It,  an  einem  Orte  Äo\)enbe  (ßut)felbe)  ^abe 
Äarl   ein  S3iötf)um   geftiftet,  ba^  bann  nac^  Serben   übertragen 
tt)orben  fei :  ^ier  fei  auf  Äarl'ö  ©e^eife  aU  erfter  Sifc^of  ©nribertu^ 
getüei^t*).    ^ber  bic  erftc  Angabe  finbet  fid^  nid^t  Dor  bem  14., 
bie  jtt)eite  gar  erft  im  15.  3a^rt)unbert,  feine  üon  beiben  üerbicnt 
©tauben,  fic  berul)en  o^ne  ßtücifcl  auf  n)illfürli(^er  (Srfinbung ^). 
S)ic  ©rünbung  mag  gletd^  in  Serben  felbft  erfolgt  fein,  aber  ju 
rtjcld^er  Qdt  bleibt  ungett^iß.    ®er  Ort  Serben  toirb  bei  ©clegem 
I)eit  beö  über  bie  ©ad)fen  t)ert)ängten  Slutgeric^tö,  782,  jum  erften 


^)  @d?on  bic  äußere  ^^m,  bie  ©iigangöformel,  bic  2)atirung,  bie  atoben 
^nad^ronidmett,  ba  bic  (Snbif^öfe  ^tlbtbalb  bon  Mn  unb  Slmal^ar  mn  Stner  bic 
Urfunbe  rccogno[circn,  genügen  jur  ^crmcrfung,  bie  bcnn  aud)  nid^t  me^r  aitöbrüd- 
lic^   begrünbet  ju  »erben  broudjt,  nad^bcm  fc^on  ^fcffinger,  Vitiiariua  illustratus 

I,  1198  f.;  ?cibnia,  Annales  I,  121  ff.;  femer  »Icttbcrg  II,  459:  @r^Qrb,  «e* 
gejlcn  @.  73  S^hr.  189.  bie  Unec^tbeit  genügenb  nac^gemiefen,  ouc^  (Sdfyxn  I.  698; 
Sappenberg  I,  @.  1  91.  1  u.  a.  fte  anerfanut  ^aben.  ®egen  bie  ©d^t^^eit  ber  IBcr« 
bener  Urfunbe  fprid^t  ftc^  aud)  «öttger  @.  91  ff.  auÄfü^rlic^  auÄ.  2)0:  Snbolt 
ber  Urfunbe  jeigt  biö  duf  ben  SSJortlaut  ^finob  große  ©ern?anbtf(^aft  mit  bec  tu> 
funbc  für  ©rcmen,  no(^  größere  mit  bem  Urfunbenfrogment  bei  Sappenberg  I,  @.  7 
9er.  4,  oben  @.  587  9?.  2,  n?c«^alb  Sappenberg  @.  7  9?.  1  ocrmut^e,  bie  ledere 
Urfunbe  fei  in  i^ret  urfprtingtid^en  gorm  oiclletc^t  bie  Urfunbe  gemefen,  »eldjer  bic 
@tiftung«urfunbc  öon  23erben  nac^gcbiCbet  fei.  2)ag  ba«  ©cr^lmiß  onber«  aufja- 
faffen  ift,  würbe  oben  @.  587  SR.  2  bemerft.  a)agegen  ifl  e«  §n)eife(^aft,  ob  ber 
Öremer  ober  ber  Serbener  falfc^en  ©tiftungöurfunbe  bte  ^Priorität  juaufc^reiben  i^, 
bat.  ©idel  II,  394;  2)e^io  I,  Ärit.  3üi«fü^rungen  ©.  49;  SWü^lbad&er  9lr.  263.  — 
«öttger  gJaubt,  bic  SSerbcner  Urfunbe  fei  nac^  bem  S5orbiIb  ber  SBrcmer  gu  (£nbe  beö 

II.  ober  Slnfana  bc«  12.  gaMunbert«  angefertigt. 

2)  SJgl.  SÖcbcfinb,  9?otcn  II,  416  ff.;  Sappenberg  I,  @.  1  5«.  1;  Sflettberg  11, 
459;  Äoppmann,  2)ie  älteficn  Urfunbcn  u.  f.  n?.  @.  53. 

^)  5501.  ^cinric^  bon  ^erforb,  ed.  ^ott^afi  @.  32.  44,  bejro.  ben  Libellus 
de  fundatione  etc. 

^)  S3ci  Bote,  Chronicon  picturatum ,  Seibnij  SS.  III,  288;  bann  bei 
Sllbcrt  Äranb^  Metropolis  I  c.  6,  »ona^  ©uibert  ni^t  einmal  ttbcr^onpt  ber  er|k 
SBif^of  ber  t)i53efc,  fonbem  nur  ber  erfie  md^  ber  Uebertragima  beS  ^uSt^umdft^ 
nac^  »erben  n?ar.    Ucber  Äoücnbc  ogl.  ©ebefinb,  Üibtcn  I,  92  f. 

^)  3)ic  näbere  Sluöfü^rung  bei  Slettberg  II,  456  ff ,  ber  nur  no^  irrig  bic 
Sntfle^nng  be«  Libellus  de  fundatione  fc^on  in«  10.  äa^^unbert  fe(}t,  beffen  Un- 
flat aber  burc^  ba«  jüngere  3Hter  be«  Libellus  nur  befräftigt  »irb. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^a\\6)t  <^tiftungiSui!imbe  M  8iiSt]^umi8  ^tctitn.  591 

3KaIc  genannt^),  bic  ©caenb  toax  bamalö,  üicßcic^t  fc^on  feit 
mehreren  3at)rcn,  bcm  filoftcr  StmorOac^  im  Dbcnnjalb  jur  ÜRiffion 
übcrtüicfcn  ^),  bic  n)obI  tucnigftcnS  fon)cit  t)on  ©rfola  bealcitet  tuar, 
baS  in  Serben  eine  Äirc^e  erbaut  tüarb.  Sluöbrücfuc^  berid^tct  ift 
jtüar  and)  bie^  nic^t,  aber  man  mag  cö  Dermutt)en.  ©inige  3a^re 
nac^^er,  um  bie  Seit,  U'o  bie  angeblid^e  ©tiftungöurfunbe  auSge* 
ftcllt  jein  \oü,  toito  ein  JBifd^of  Don  Serben  genannt,  gegen  beffen 
3)afcin  fid^  nic^t^  er^ebli^eö  eintücnben  läßt.  Scrfc^ieben  benannt 
tüirb  freiließ  aud^  feine  ^erfönlicftfctt.  ßuerft,  foDiel  ju  je^cn,  in 
ber  falfc^en  ©tiftung^urfunbc  erjc^eint  alö  ber  crftc  Ssorftanb  ber 
Äirc^e  Don  Serben  ©uitbert^),  in  späteren  ©Triften  tt)irb  er 
gerabeju  aU  crftcr  S3ifd|of  Don  Serben  bcäeicßnct*).  aCcin  bicfc 
eingaben  rühren  ^er  Don  einer  Sertocc^felung  Serben^  mit  SDBerba, 
bem  fpäteren  Äaiferöwertt),  tüo  ber  ?lngclfaci^fe  ©uitbert  nac^  feiner 
Änlunft  im  fränfiid^en  SJeid^  fd^on  ju  Slnfang  beö  8.  Sa^rl^unbertö 
ein  Älofter  gegrünbet  ^atte;  infolge  bicfcr  Serioec^felung  ifi  ber 
fc^on  um  713  geftorbene  ©uitbert  für  ben  erften  Sijc^of  Don 
Serben  auggegeben  roorben*^).  @ö  ift  blofec  SBillfür,  Don  bem 
©uitbert  Don  ffaiferömcrt^  einen  ©uitbert  Don  Serben  ju  unter== 
fc^eiben,  nur  ber  crfte  ift  beglaubigt,  einen  Sifc^of  biejeö  SRameng 
in  Serben  ^at  eö  nic^t  gegeben®).  Siclmet)r  ift  $ßatto,  tuelc^en 
eine  fiiftc')  aB  jn)eitcn  Sifc^of  bejeic^net,  als  ber  erftc  5u  be* 
trachten.  g^eiliA  ift  Don  t^m  laum  me^r  al«  ber  Slame  bcfannt. 
@ö  toar  jener  8lbt  Don  Slmorbad^,  ttjelt^en  Äarl  mit  ber  2eitung 


')  Annales  Einhardi,  SS.  I,  165:  super  Alaram  flavium,  in  loco  qui 
Ferdi  vocatur;  »gl.  oben  @.  433—434. 

^)  darüber  Dgl.  oben  @.  353  f.;  W)i  Don  ^(morbac^  n)ar  $atto  ober,  wie  er 
aud^  genannt  ifl,  ^öopc«^- 

^)  Aecclesiam  (Verdensem)  cum  omnibus  appendiciis  et  donativis 
Suitberto,  sancte  conversacionis  viro  et  immortalis  memoriae  coram  deo 
et  apnd  homines,  commisimus,  fagt  bte  Urfunbe,  bei  ^appenberg  @.  2;  (Suitbert 
n?arc  alfo  md)  ber  Urfunbe  felbfi  786  bereit«  tobt  geroefen,  tolglic^  nit^t  üon 
Äorl  bomol«  cingefcfet  werben,  fin^  bo«  Urfunbenfragment ,  Soppenberg  @.  8, 
äußert  pc^  ö^nlici.  S^lettberg  II,  460  fefet  infolge  feine«  djronologift^  grrt^um« 
in  ©etreff  be«  Libellus  ba«  ^orfommen  ©uitbert'«  a\&  ©ifc^of  öon  Serben  nodf 
tiel  »I  frii^  an ;  er  wirb  fogar  no(4  in  ber  fatfc^en  @tiftung«urfunbe  nid^  befHmmt 
at«  ^if^of  be^eic^net.  obgteid^  bie  ecelesia,  ber  er  Dorgefe^t  wirb,  nac^  ber  Urfunbe 
eben  bo(|  eine  bif^öflid^e  ifl,  fo  bag  auf  ba«  ^^len  be«  bifd^öfiic^en  £itet«  wenig 
anfommt.  2)ag  bie  gefällte  Seben«bef(^reibung  ©uitbert'«  Don  ilJ^arc^elm  ober 
Sd^arceOin  i^n  nid^t  ai«  iBifd^of  Don  IBerben  fennt,  bemerft  fc^on  9{ettberg  II, 
397.  461.    a)iefc  ifi  freiti'd^  erft  im  14—15.  So^r^unbert  in  fiollanb  Derfertigt 

*)  3n  ben  ©teilen  oben  ©.  590  9?.  3.  4 ;  in  bem  »if(^of«Derjei(^ni6  SS.  Xin, 
343  (13.— 14.  Sa^r^.)  unb  im  Chronicon  episcoporum  Verdensium,  bei  $!eibni| 
8S.  rer.  Brunsvic.  11,  211  —  eine  ?ifle,  in  weld^er  ft^tli(^  bie  falf(^e  ©tiftung«» 
urfunbe  benutzt  iP;  Dgl.  SBebefinb,  Stoten  I,  95. 

^)  »gl.  Wettberg  II,  460  ff.,  beffen  genouer  an«fü^ng  nit^t«  ^injuanfefecn 
ifl    ©(^on  ^eibnu,  Annales  I,  125,  ^at  bte  «erwe^felung  erfannt. 

ß)  »gL  SBebefinb,  ^oten  I,  96  ff.;  8flettberg  a.  a.  D.;  über  bie  wiOfttrfid^c 
«nno^e  jweier  ©uitberte  Wettberg  II,  461  f. 

'^)  3n  bem  ©if4of«fotalog  SS.  XIII,  343  (wo  ber  Wame  Spatto  gefd^riebcn 
ifl)  unb  in  ber  (E^ronif  bei  8eibnij  SS.  H,  211;  Dgl.  über  biefe  «u«gabe  inbe|  Äroufe 
in  gorf(^.  XIX,  597.  599. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


592  787. 

bcr  aKijfion  in  bicfen  ©egcnbcn  beauftragt  t)üttc^),  tote  cd  ^cißt, 
feiner  $erf unft  nad^  ein  Schotte  (3re)  ^),  berfclbe,  toeld^cr  in  einem 
gulber  ^icfrolog  atö  Sifc^of  5ßacificuö  aufgeführt  unb  beffen  2ob 
p  788  angcmcrft  tpirb;  atö  fein  lobeStag  ift  ^ier  bcr  2.  3uni, 
fonft  6alb  bcr  3.,  balb  bcr  30.  SWärj  Bcäcid^nctö).  §at  bic  E^ronit 
t)on  SSerben  aicd^t,  fo  ftarb  er  nic^t  ^ier,  fonbern  in  feinem  ftloftcr 
^moxbaä)]  ben  6tut)I  t)on  Serben,  fagt  fie,  ^attc  er  nur  bcm 
SJamen  nac^  inne,  toie  mct)rerc  feiner  Sfcac^fotgcr  tourbe  er  burc^ 
bic  Reiben  Don  bort  öerjagt*).  üKan  barf  an  biefer  ©teflc  bcr 
ß^ronif  loo^l  glauben,  nur  bcm  9iamcn  nac^  toax  ?ßatto  SSifc^of; 
tote  SBillc^ab  mag  audö  er  jum  Sifc^of  ^cioci^t  loorben  fein,  aber 
t)on  bcr  förmlichen  ©inric^tung  cined  Siöt^umö  SBcrben  toar  man 
nod&  tücit  entfernt,  eö  fann  ^ier  cbtn  nur  erft  eine  3Miffionöfirc§c 
angelegt  fein*). 

Unb  ebenfo  toenig  ift  irgcnb  cttoaS  fic^ercö  öon  anberen  SiS* 
t^umggrünbungen  in  biefcn  Sauren  befannt®).     §infic^tli(^  bcr 


»)  »Ql.  oben  @.  353  f. 

^)  Natione  Scotus  abbas  Amarbaracensis  ecclesiae  nennt  i^n  bie  ^(x» 
bener  ©^ronif  bei  Seibnb,  fl,  211.  (Segen  bic  »iHfüttidten  53erfu^e,  bie  Amarba- 
racensis ecclesia  für  »rmogb  in  3^f*anb  ober  »enigften«  für  ein  ÄloPcr  nmti 
«erben  ju  erttären,  tyit  fid)  mit  «et^t  f(^on  «ettberä  U,  462  cntfd^ieben  onÄge- 
f^rodten.  «ber  überhaupt  ip  ^atto'Ä  fc^ottif^e  (irifcbe)  ^erfmift  sweifeWr  ^^«  ^fj' 
bener  S^ronif  nic^t  eben  jutjerlafflg  (obfti^on  ?orenj,  3)eutf(^Ianb«  ®cf dJid^tÄqueßen  II, 
3.  3lufC.  @,  148,  fie  günftiger  ju  beurt^eilen  f(^eint);  ögL  jebod)  aud^  bie  folgcnbf 
Slnmetfung.  2)q§  er  ber  erflc  ©ift^of  öon  Serben  geroefen,  nehmen  befHnrait  au4 
©ebeünb  I,  98  unb  Wettberg  II,  462  an  (ogt.  au(§  Äo^jpmann,  3)ic  älteftoi  Urft 
be5  ©rjbiat^.  ßamburg«©rem'en  ©.  53). 

^)  Paciflcus  episcopus  oerjcic^ncn  jn  788  bie  Annales  necrologici  Ful; 
denses,  SS.  XIII,  168,  ögl.  ebb.  @.  166;  über  bie  Ijbentitat  öon  «Paofiai«  mit 
?atto  ögl.  ©(f^artl,  699  (Äoppmonn  o.  a.  O.);  über  bie  m  jenen  24)btenannaten  ent» 
^attenen  Regierungen  gu  Sterben  8flettberg  II,  462  9^.  34.  füS  24jbf5tag  g*« 
bic  Ann.  necr.  Fuld.  ben  2.  3uni  (4.  Non.  lun,);  ben  30.  SRärj  bie  (fttoml 
oon  S3erben  a.  a.  D. ;  bic  Fasti  Agrippinenses,  Acta  SS.  ßoU.  ^Mart  III,  844, 
nennen  juerfl  ben  3.,  noct^er  ben  3ü.  SWarj.  Sflcttberg  II,  463  W.  37  entf^eiW 
fic^  für  ben  3.  SWar§  a\ü  bic  ältere  Eingabe,  unb  jtt)ar  aus  bem  guten  ©nuibc, 
»eil  in  i^r  ?Jatto  itid^t  ott  jroeiter  ©ifcftof  »on  53erben  bejeid^net  n?irb,  fonbeni  «5 
nur  ^eigt:  S.  Pattonis  Scoti,  qui  a  Carolo  M.  Verdensi  ecclesiae  episco- 
pus est  datus. 

*)  ?eü)nij  SS.  II,  211:  Hie  (Patto)  quasi  solo  nomine  tenuit  cathedram 
Verdensem,  sicut  et  plures  successores  sui,  qui  expulsi  de  sedibus  suiB  a 
paganis,  dyabolo  suadente  .  .  .  sunt  dispersi. 

^)  @o  ouc^  SRettbetg  II,  463;  (gr^arb  fe.  189. 

ö)  (Sine  legenben^ofte  G^ä^Iung  üon  ber  ©rünbung  einer  Äird^e  in  (Hje,  vt 
lum  SBiSt^um  befKmmt  worben  fei,  burc^  Äarl  b.  ®r.  bej».  ?ub»ig  b.  gr.  unb  bic 
fcertegung  beffetben  m6)  öilbcfi^eim  bringen  junäc^P  ber  Annalista  Saxo,  SS.  VI, 
570.  571,  unb  bie  Annales  Palidenses,  SS.  XVI,  58.  ou«  gemeinfamer  Oufue; 
ogl.  ©imfon,  go^rbb.  Subip.  b.  gr.  U,  284  ff. ;  ©attenbad^  S)®0.  II,  5.  W 
@.  226  9?.  1.  398;  baju  atterbing«  oud^  3ul.  «oigt,  3)ic  ^ö^^ber  d^nif  unb  we 
in  i^r  entl^oltcnen  Koiferfagen  (2)iff.  ^aUc  1879)  @.  6.  gemer  ip  biefe  ^ai)m 
übergegangen  in  bad  Chronicon  be«  ^einri(^  wn  ^erforb  @.  44.  49  u.  f.  »•  " 
(Sana  roiUfürlic^  ip  bie  ©e^auptung  öon  SBöttger  @.  54  f.,  am  29.  3uni  786,  ow 
Sage  na6)  bem  !3)anffepe  wegen  ©epegung  ber  ©ad^fen  (ügl.  oben  @.  501),  9«* 
Äorl  gur  geier  bcrfetben  bie  3  ©iÄt^mer  ©remen,  Sterben  unb  SWünper  geftiftet; 
f.  <mä)  unten  S3b.  IL  §.  g.  804. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


mdU\iX  Siubger'd  nad)  Sriedlanb.  593 

fonftiflcn  gortfc^rittc,  tpclc^c  bamatö  baö  S^riftcntt)um  in  ©ad^fcn 
ma^tc,  fd^eint  fc^on  tt)aö  Don  bem  @(|[icffal  ?ßatto'i^  crjä^lt  toirb 
barauf  ^injubcuten,  baß  bicfctbcn  nic^t  überall  fo  erfreulich  toaren 
tpie  ba,  tpo  SBiUc^ab  prebigtc.  Slugerbem  liegt  noc^  ü6cr  bie 
SRiffton  in  SBeftfalen  eine  furje  9lac^rid|t  öor,  baß  nämlic^  nac^ 
bcr  JBelcftrung  SBibuIinb'^  Äart  einen  äbt  öernrab  jum  Set)ufe 
ber  ^rebiat  bal^in  gefd^idt  \)abt^);  aber  me^r  ift  über  Semrab 
nid^t  überliefert.  3)ie  SBermut^ung,  e8  fei  ber  ungefähr  gleich* 
namige  ?tbt  öon  SBeifeenburg  im  @lfa§  unb  fpäterc  Sifc^of  öon 
SBorm^,  SScrn^ar,  gewefen,  ift  nid^t  begrünbet^);  man  lieft  nur, 
er  fei  nic^t  lange  nac^^er  gcftorben,  fpäteften«  tt)0^l  791  ^),  toorauf 
bann  Siubger  in  feine  ©tcue  eintrat. 

Suc^  für  Siub^cr  toic  für  SBiUc^ab  t)atte  bie  Untertuerfung 
bcr  ©ac^fen  unb  bie  laufe  SBibufinb'^  bie  S^Ige,  baß  er  feine 
in  ben  legten  Sagten  unterbrodiene  SÄiffion^tptigfeit  tt)icbcr  auf^ 
nehmen  tonnte,  unb  wä^renb  ßiubger  früher  nur  im  Auftrage 
Älberic^'g  üon  Utred^t,  aber,  mic  ed  fc^ctnt,  unabhängig  t)on  ffarl 
oeprebigt  ^atte,  tuurbe  er  jeftt  üon  biefem  unmittelbar  in  feinen 
©ienft  ^ejogen.  2iubger  ^atte  nac§  feiner  getoaltfamen  SScrtrcibung 
aug  gi^ieölanb  im  Sa^re  784  fid&  in  üKonte  (Safino  aufgehalten; 
erft  nac^  brittetialbjä^rigcr  3lbtt)efen^cit  fc^rtc  er  ini^  frönfifc^e  9leic^ 
jurürf,  (gnbe  786  ober  Anfang  787*).  einer  feiner  Siograp^en 
erjö^It,  auf  aifuin'^  ©mpfe^Iung  ^abe  Äarl  i^n  auö  3talien  ju 
fid&  gerufen^;  ein  anbercr,  juöerlöjfigerer,  Slltfrib,  gibt  an,  erft 
nac^  feiner  JRüdfe^r  auö  Statten  fei  fein  8Juf  ju  Äarl  gebrungen  ®). 


1)  Vita  secunda  Liudgeri  I,  17,  ^cf^i^töqueUen  bdS  8i«tt^uiiiiS  SD'Uinfler 
IV,  62:  £a  quoque  tempestate  devicto  sive  converso  Widukindo,  abbas 
aoidam  religioBOS  Bernrad  nomiDe  occidentalibus  Saxonibus  a  rege  missus 
raerat  doctor.  Quo  non  multo  post  tempore  migrante  ad  Deum,  difficile 
in  regno  Francorum  potuit  inveniri,  qai  libenter  ad  predicandam  inter 
barbares  iret.  2)arauf  mtrb  Stubger  mit  ber  ^btgt  beauftragt;  ügL  utiten  im 
2.  ©anbc,  j.  3.  804. 

2)  2)te  ©ermutig  ip  aufgeflent  öon  (5(f^art  I,  697,  imrb  aber  üon  Slettberg 
n,  427  91.  19  mit  fdjlagenber  ©egrünbung  jurüdgciwefeu. 

^  ©gl.  bie  ©teile  ber  Vita  secunda  oben  9'i.  1;  auf  791  ober  eine  nod? 
ttioaii  friÖKre  S«t  roeip  bie  na*  ber  Vita  secunda  balb  nad)  ©emrab*«  Xot>  ein-- 
jetretene  S3afanj  bc«  ersbif^öfli^en  @tu^tt  oon  S:rier,  »el^c  791  erfolgte;  ogl.  f^äter 
tm  2.  ©onbe. 

*)  aitfrib,  Vita  Liudgeri  I,  21.  22,  1.  c.  @.  25;  über  bie  dJronologif(^e 
Sm)rbnung  ber  (Sretgniffe  t>gl.  (Si^xü  IL  UebrigetuS  bemerh  fd^on  Setbni},  Annaies 
I,  121,  bag  Stubger  786  no<^  ntc^t  nac!^  ^riedlonb  gurttdgefebrt  gewefen  gu  fein 
fdbetne,  roäbrenb  er  bod?  feine  Vertreibung  fc^on  782  anfefet;  bte  richtige  2)atirung, 
784  für  bte  Vertreibung,  787  für  bie  SWicffe^r,  ^at  ©e^renb«,  Seben  be«  ^eiligen 
SubgeruÄ  @.  18  ff.;  ¥tng«mann  @.  50.  55. 

*)  Vita  secunda  1 ,  14 ,  ©.  61 :  sed  ^loriosus  imperator  Karo- 
lus  eins  famam  audiens,  prodeute  eum  maxune  Alchuino  praeceptore 
quondam  suo,  qui  eo  tempore  de  Brittannia  in  Franciam  yenit,  misit 
semel  et  iterum  atque  litteris  eiusdem  Alchuini  ad  se  eum  venire  man- 
dayit 

«)  Altfrid.  1.  c  cap.  22,  @.  25:  Post  duos  igptur  annos  et  menses 
sex  reversus  est  ad  patriam  suam,  et  pervenit  eius  fama  ad  aures  glo- 
^al^Tb.  f.  bm.  atef4.  -  «beI*eMon,  Stüxl  b.  0t.    I.  »b.   2.  «ufl.         38 

Digitized  by  VjOOQ IC 


594  787. 

(£^  mag  fein,  bag  Slfuin  ben  Jtömß  betrogen  ^at  if)n  an  fi^  ju 
gießen;  kail  fanbtc  i^n  auf  ba«  §clb  feiner  früheren  X^ätigfcit 
«Jirüd,  ju  ben  ^riefen,  unb  übertrug  il^m  bic  5ßrebiflt  in  ben  fünf 
@aucn  öftlid^  t)om  Soubac^  (Sautocrg)  biö  an  unb  über  bic  @mg, 
bcm  @au  §ugmerli,  bem  §unu^gau,  fjiöitgau,  (gm^gau,  gebirit^ 
gau  unb  bcr  f leinen  Snfet  SBant,  tt)eftlic^  t)on  9lorben\).  ©eine 
SSßirffamfeit  war  Dom  beften  ©rfolge  begleitet;  ja,  er  oefc^rönftc 
fic^  nic^t  auf  baö  geftlanb,  fonbern  fc^iffte  mit  ©rlaubniß  Äarfg 
hinüber- nac^  §eIgoIanb  ober,  tt)ie  bie  Snfel  nac^  bem  Stamen  be^ 
auf  i^r  uerc^rten  ®otte^  %o\üt  genannt  wirb,  tJofete^Ianb*)* 
©d^on  SQSittibrorb  ^attc  ju  Anfang  beö  Sa^r^unbert«  auf  bcr  Snfcl 
geprebigt,  fic  aber  not^gebrungcn  roieber  öcriaffen  muffen;  fc^mer* 
lic^  traf  Siubger  noc^  Anhänger  be^  ßbriftentt)um3  bort  an,  er 
mu§te  bie  SBefe^rung  neu  beginnen^),  aitfrib  fc^ilbert,  wie  er  an 
bie  Snfcl  ^cranfu^r,  ba^  ftreuj  in  bcr  §anb,  ®ott  prcifenb  unb 
ju  i^m  betenb.  @in  bic^ter  9iebel  lag  über  ^clgolanb;  atö  ber 
©laubcn^botc  na^te,  jcrttieiltc  er  fid^,  worauf  bcr  SÄann  ®otteö 
fic^  an  feine  ^Begleiter  wanbte  unb  i^nen  bemerlte,  Wie  ic|t  burc^ 
®ottc^  ©nabe  ber  böfe  gcinb  t)criaat  fei,  Welcher  früher  bic  Snfel 
mit  ginftcrniß  bebedt  j^attc.  S)a^  SBerf  ber  SBefel&rung  ging  rafd^ 
toon  ©tatten,  2iubgcr  liefe  bic  Heiligtümer  beg  t^o\ctt  jertrümmem 
unb  an  i^rer  ©teile  c^riftlid^c  Äirc^cn  bauen.  @r  taufte  bic  Söe* 
Dotierung  au3  berfclbcn  Duette,  auö  ber  früher  bcr  ^.  SBittibrorb 
einmal  gewagt  ^attc  brei  üKänner  ju  taufen,  einer  ^eiligen  üucHc, 
au3  bcr  oor  QtxUn  nicmanb  anberd  ate  fd^wcigcnb  ju  fc^öpfen  fid^ 
getrauen  burfte,  fo  bag  SDittibrorb  bafür  beinahe  ^ätte  mit  bcm 
Sobe  büßen  muffen*).  Siubger  war  glücflic^er;  fogar  bcr  ©o^n 
cincö  Häuptling«  ber  Snfclbewo^ncr,  mit  9iamcn  Sanbric,  liefe  fi^ 
t)on  it)m  taufen ;  er  cr^og  i^n  in  c^riftlid^cr  aSiffeufd^aft  unb  weihte 
i^n  bann  jum  5ßrc«b^ter.    9?id^t  überliefert  ift  bic  ßeit  biefer  SSor* 


riosi   principis   Karoli.      3)tefainp    (cbcnba   iÄ.  2)   erinnert   l^iÄei  boron,   b 
Äari   m  ?tafang   besS   gal^re«  787   fetbp  in  SWonte  C^pno   ae»cfen  »or;   M 
oben  @.  560. 

^)  Altfrid.  1.  c.  @.  25—26;  öaL  über  bie  Soge  bcr  genannten  (S^oue  mib 
bie  ie^t  öerfdtwunbene  3nfe(  Söant  (fübltc^  öon  ber  gnfel  JJmft)  ebb.  9i.  1.  2  (nouft 
t>.  Sebebur.  2)ie  fünf  SDWlnflerfc^en  (S^aue  unb  bie  fieben  ©eelonbe  grie«lanb«);  ©pnmer- 
SRenfe,  ^iji.  ^onbatlaö  «Rr.  33. 

2)  Altfrid.  Vita  Liudgeri  I,  22,  @.  26.  Ueber  fjofete,  Sorfeti,  einen  &ffn 
©dberß  unb  ^annoÄ,  ögl  ®nmni,  2)eutf(<>e  SR^t^oIogie  4.  SluÄg.  1,  190 ff.;  in,  80. 

8)  Alcuin.  Vita  Willibrordi  c.  10,  bei  Jaff^  IV,  47—48;  OgL  auOf 
Adam.  Gest.  Hammaburg.  eccl.  pontif.  IV,  3,  SS.  VII,  369  (2.  @dS^ulaniSg. 
1879.  @.  157),  »0  ouf  btc  V.  Wilnbrordi  auSbrücfti*  ©ejug  genommen  »irb; 
»lettberg  Hj  520:  Chron.  EDtemacense  I,  41,  SS.  XXIH,  47  [nad)  ber  anbern 
Vita  Willibrordi  üon  2lbt  fe^iofrib).  2)a6  ha»  (Sl^rifient^mn  ouf  ber  JJnfel  no4 
jo^Ireid^e  fjrcunbe  oebobt  unb  Siubger  öon  biefen  berbeigerufen  fei,  bc^oi^tet  o'fyat 
JöeweiÄ  ©e^renb«,  Sieben  be«  ^.  Subgeru«  @.  22. 

*)  Altfrid.  Vita  Liudgeri,  1.  c./@.  27,  noA  Sllfuin'«  V.  Willibrordi  c.  10. 

11,  1.  c.  @.  48. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Stubger  ouf  ^Igolanb;  Stetd^üerfammbing  in  Sßonnü«  595 

flängc,  btc  3)aucr  Don  Siubgcr'^  Huf  enthalt  auf  ^elaolanb*);  er 
lehrte  icbcnfaöö  tüicbcr  aufö  gcftlanb  jurüd  um  bic  Scle^ruup  bcr 
fj^riefen  ju  üoDcnben,  bx^  kaü  i^m  oud^  nod)  bie  Krc^Iic^e  Settung 
eiltet  Xt)eilcd  t)on  SBcftfalcn  übertrug  unb  i^n  julcbt  an  bic  ©ptbc 
bc3  93t8t^um3  2Rünftcr  fteOtc«).  «ber  toorläufifl  ift  auc^  in  aBcft^ 
falcn  t)on  einem  Si^t^um  noc^  feine  ©pur  ju  finbcn,  in  SWünfter 
fo  ttjenig  mic  in  Danabrüd,  unb  »ä^renb  an  Ufeterem  Ort 
mcniflftenö  Dieöeic^t  fc^on  feit  einigen  Sauren  eine  2Kiffionöfirc^c 
beftanb*),  läßt  fid^  für  SWünfter  auc^  nur  eine  folc^e  noc^  nicgt 
nadönjcifen*). 

Dbgleid^  bemnad^  über  bie  SÄagregeln  ftarP^  in  ©ad^fcn  unb 
bem  anftogenben  grieölanb  auö  bcn  näd^ften  Sauren  m^  SBibu^ 
finb'iS  Saufe  nur  wenig  überliefert  ift,  fo  ge^t  boc^  fd^on  auö  bem 
menigen,  bcn  SJiac^ric^ten  über  SöiHetiab,  Söernrab  unb  Siubger  ge* 
nugfam  ^eroor,  baß  auc^  biefe  Angelegenheiten  im  Sa^r  787  i^n 
ernftlid^  befc^äftigten.  Sber  noc^  n)icl^ttger  n)ar  für  ben  Slugenblid 
anbcreö,  noc^  fd^webte  bie  ©ntfd^eibung  über  ba^  ©c^icffal  loffilo'ö  : 
au^  fie  mürbe  rafd^  getroffen,  gleich  nad^bem  aßiHe^ab  bie  SBifc^of^* 
roei^e  erhalten. 

auf  bie  Slnorbnung  be^  Äönigö  mar,  mie  mir  miffen*^),  in 
SBormö  bie  SJeid^öocrfammlung  jufammengetreten.  5£)cn  geiftlic^en 
unb  meltlid^en  ®roßen  mad^te  tarl  SWitt^eilung  Don  bem  Serlauf 
unb  ben  (Srgebniffen  feinet  3"9C^  "oc^  Stauen,  inöbcfonbcrc  aud^ 
ton  feinen  Unter^anblungen  mit  ben  ©efanbten  laffilo'^  unb  mit 
bem  5ßapfie  über  fein  SScrpItnig  ju  bem  ^erjog*).  3)ie  gorbe* 
rungen,  bic  ftarl  in  3tom  an  laffilo'j^  öcüoHmäc^tigtc  gefteut  unb 
mel^e  biefe  nic^t  fofort  jugefianben,  fonbern  nur  jum  Seric^t  ge* 
nommcn  Ratten,  foUten  jc^t  unücrmeilt,  nöt^igcnfaH^  mit  SBaffen* 
gematt  burc^gefe^t  merbcn.  9Jod^  anbercö  freilid^  unb  fc^Iimmcrc^ 
afö  fein  3ögcrn  biefe  gorberungen  ju  erfüllen  mirb  2;affiIo  jur 
ßaft  gelegt.  '  ©nl^arb  behauptet,  lebiglic^  laffilo  fclbft  burc^  feinen 
Ucbermut^  unb  feinen  Unücrftanb,  feine  unfluge  unb  tro|igc  9li^t* 
ac^tung  feiner  ^ftic^tcn  t)abe  ben  Ärieg  herbeigeführt;  auf  SSetricb 


1)  ©d&rcnb«  fcftl  @.  22  bic  »cfe^nma  öon  ßelgolonb  in«  3a^r  789,  »ad 
aber  bloge  Sermut^na  ift;  aUerbinad  fann  ne  tDoffi  tautn  frü^  fallen.  3n  eine 
jmä  ff^atere  Mt  gepdrt  ber  Don  ältfrib  gleid^  nad^^er  ei^S^Ue  Slufflanb  bec  Ofi« 
fricfen  unter  unno  unb  (Rlrat,  »ic  bie  üorange^ben  ©orte  ?Utfrib'Ä  jeigen: 
qui  (Liadgerus)  multis  annis  genti  Fresonum  m  doctrinae  praefuit  studio. 

2)  Sß^l  unten  ©b.  U.  j.  3.  792  u.  804. 
»)  2)0«  (Genauere  oben  @.  351  f. 

*)  a)enn  bie  Angabe  ber  Narratio  de  fundatione  etc.  oon  ber  Stiftung  ber 
f&\9ii)üm&  Wliin^in  im  3a^e  784,  bei  li!eibni)  a.  a.  O.,  lomntt  nid^t  in  ©etroÄt;  ouc^ 
nit^t  bie  ©eintiij*«  oon  ^erforb  @.  32,  ber  nur  oon  ber  Stiftung  einer  ^qt  rebet. 
«5g(.  2)iefamp,  ©up^tonent  @.  17.  19,  'iflx.  126.  139. 

^)  »gl.  0.  @.  584  ^.  2. 

«)  Annales  Lauf.  mal.  SS.  I,  170:  sacerdotibus  suis  et  aliis  obtima- 
tibus  nuntiavit,  qualiter  omnia  in  itinere  suo  peragebantur,  et  cum  ve- 
nisset  ad  hunc  locum,  quod  omnia  explanasset  de  parte  Tassilonis,  sicut 
enim  erat  .  .  . 

38* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


596  787. 

jeiner  ®ema^Un,  bie  burc^  i^n  bai  ©c^idjal  i^red  SBatcriS  ^efibe^ 
riud  ^abc  rächen  tooütn,  ^abe  er  fic^  mit  ben  Sparen  üerbünbct 
unb  nic^t  nur  bed  JtönigiS  S3efe^(e  nid^t  crfüQt  fonbern  i^n  fetbft 
jum  Äricfl  ^crau^gcforbcrt^).  aber  flenau  i[t  biefe  DorfteÖunft 
nid^t;  man  erfte^t  aud  i^r  nic^t,  ob  3:QffiIo  üor  ober  noc^  ben  in 
9lom  gepflogenen  Unterl^nblungen  in  SJerbinbung  mit  ben  ^.ißuncn" 
getreten  fein  foH;  c^  toürbc  auc^  nac^  i^r  möglich  erfc^einen,  bag 
toenigfteng  erft  ber  unbefriebigenbc  Sejc^eib,  toeld^en  feine  ©efanbten 
bei  i^rer  SRücffe^r  an^  3?om  brachten,  i^n  ju  bem  üerjtoeifelten 
Schritte  getrieben  ^abc.  Snbcffen  oerliert  ©tn^arb'ö  ungenau  ju* 
jammcnfoffenber  SBeric^t  überhaupt  feine  JBebeutung  neben  bem  au«* 
fü^rlic^eren  ber  Sa^rbüc^er,  befonber«  ber  foa.  größeren  Sorfc^er 
Snnalen,  n^elc^e  ©c^ritt  für  Schritt  bie  (Sreigniffe  enä^Ien  unb  mit 
Seftimmt^eit  angeben,  baß  erft  feätcr,  nac^bem  er  Äarl  ben  §ulbi' 
gungdeib  auf«  neue  geleiftet,  XaffUo  ftc^  ben  Slüaren  in  bie  Srme 
gctoorfen  ^abc*). 

Sie  ^erfammlung  in  SBorm«  ging  auf  be«  Königs  Sbftc^ten 
ein;  jeboc^  toollte  man  e«  bei  laffilo  üorerft  noc§  einmal  mit  bem 
SBege  ber  @üte  üerfuc^en.  S«  tourben  ©efanbte  an  ben  ^erjog 
qefcqicft,  mit  ber  Sufforberung,  aQe«  ju  erfüllen  toie  e«  Steckten« 
|ei  unb  ber  ?papft  e«  befohlen  ^abe,  ben  @ib  ju  galten,  Äarl,  feinen 
@ö^nen  unb  ben  f^ranfen  in  a&em  treu  unb  ge^orfam  ju  fein  unb 
fid^  t)or  bem  König  perfönlic^  in  SBorm«  ju  fieflen  *).  aber  laffilo 
iciftetc  ber  ?lufforberung  feine  golpe*),  loorauf  ^arl  befc^Iog  jur 
antoenbung  üon  ©etoalt  ju  f^retten.  S)ic  jüngere  ^Bearbeitung 
ber  aieid^gannalen  legt  ftc^  ben  §ergang  fo  jurecgt,  Äarl  f^abt  ben 
^erjog  auf  bie  $robe  ftellen  unb  fe^en  ttJoHen,  tote  er  bie  üer^ 
fproc^enc  Jreue  ju  galten  gcbenfe*);  in  biefer  Slbfic^t  l^abe  er 
Saicrn  mit  Krieg  überjogen.  S)icfc  SuöbrucfötDeifc  ift  minbcften« 
nid^t  glüdlic^  getoä^lt.  *S)a«  ric^tipe  ift,  baß  laffilo  burc^  feine 
SBBcigerung  in  SBorm«  ju  erfd^einen  feine  ©efinnung  bereits  genügenb 
an  ben  Xag  geleat  ^atte:  nic^t  um  feine  Xreue  ju  erproben,  fonbern 
um  bie  Snfprüc^e  bur^jufe^en,  ju  benen  er  ftc^  berechtigt  ^ielt, 
griff  Karl  ju  ben  SBaffcn. 


^)  Vita  KaroU  c.  11 ;  öfli.  oben  @.  544  f. 

^  Sud^  SBot^  m,  2.  Snff.  @.  110  9^.  2  htmaitt,  baß  in  bie  Stngoben  (Kn» 
^rb'«  ^reigniffe  ber  fpäteren  Qdt  mit  berein^ejogen  finb;  bo5^  pnb  (Rnl^arb'«  2)ar* 
fieflmtg  üiele  gefolgt.  9%l  md)  aRtt^fbod^er  @.  106;  ^ontod  @.  29  9{.  1  unb 
über  ben  »irfli^en  Hergang  oben  @.  544  91.  4  nnb  unten  @.  621  f. 

')  Annales  Laur.  mai.  1.  c. ;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  765.  ©n^b 
in  ber  Vita  c.  11  fe^t  bie  IU)fenbnng  ber  ®efanbten  irrig  erfl  nad^  bem  Knfbnu^ 
ber  fränfif(^  Sru)))}en  gegen  leaiem,  atd  ftorl  am  2t^  lagerte,  an. 

*)  Ann.  Laur.  mal.;  Ann.  Laur.  min.:  Chron.  Vedastin. 

^)  Annales  Einbardi  1.  c. :  iniit  consilinm  ut  experiretur,  quid  Tassilo 
de  promissa  sibi  fidelitate  facere  vellet.  Ueber  bad  Serbältnig  btefer  2)ar{hnung 
m  ber  (Sxfilftam  m  ben  Annales  Laur.  mai.  unb  bei  Qrinbarb  in  ber  Vita  ^ 
oer  ed  aud^  ^eiBt:  animum  ducis  per  legatos  statuit  experiri)  tyat  (Siefebrecpt, 
j(önig«annalen  @.  217 ;  er  ^Slt  fie  für  eine  tünfllid^e  (S4)mbination  beiber,  f.  inbeffcn 
oben  !S.  5. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Selbsug  gegen  XaffUo.  597 

S)ie  fricgcriJAcn  SBorbcrcitunacn  tparen  injtoijc^cn  öoHcnbct. 
Surc^  einen  gtetqiettigen  Angriff  üon  bret  t)erfc^tebenen  @eiten 
^er^)  foöte  loffilo  tpo  möfllic^  erbrficft,  i^m  bie  Ueberjeuflunfl  üon 
ber  SRu^loftflfcit  jebeS  8Q3iberftanbei8  beigebracht  werben.  3n  allen 
Xbeilen  bed  tpeiten  Steic^ed  ^atte  Staxl  bie  bewaffnete  äRac^t  auf« 
acDOten.  S)er  junge  ftönig  5ßipt)in  erl^iclt  ben  Sefeftl,  mit  ber 
langobarbifd^en  ©treitmac^t  üon  @fiben  ber  fic^  gegen  bie  bairifc^e 
©rcnje  üorroärtö  ju  belegen;  er  fclbjt  follte  in  Irient  jurüdt* 
bleiben,  bageaen  fein  §cer  bi^  ©ojcn  üorrücfcn,  bcffen  Sefil  ja 
feit  längerer  üdt  steiferen  granfcn  unb  SSaiern  ftrcitig ,  baö  aber 
bamab^  wo^l  nod^  in  ber  ©en^alt  Xaffilo'S  n^ar^).    @in  itPeiteS 

teer,  befte^enb  au8  bem  Äufaebot  ber  Suftrafier,  Springer  unb 
ac^fen,  U)ar  beorbert  üon  9(orben  ber  bie  bairifc^e  ©renje  ju 
überfd^reiten  unb  fic^  bei  ^föring  an  ber  2)onau  (}n)ifc^en  SngoU 
ftabt  unb  Stegen^burg)  aufäufteöen*).  8[n  bie@pi^e  eineö  britten 
$eere§,  öermut^lic^  ber  5Reuftrier  unb  anberer  linfö  üom  SR^ein 
2Bopcnber,  ftcHtc  ber  ftönig  ftd^  felbft.  fö  toar  too^l  bcA  ^aupt* 
^eer,  iebenfafe  allein  fc^on  üon  beträc^tlicficr  ©tärle:  ein  Siebter 
fingt  öon  ber  glotte,  bie  Äarl  auf  bem  allein  vereinigt  unb  mit 
beren  ißilfe  er  bie  Ucberfa^rt  bei^  ßcereö  betoerfftelligt  \)abc,  üon 
ben  ja^llofen  ©c^aaren,  unter  beren  Iritt  ©crmanien  erjittert  fei*). 
9Kit  biefem  §eere  eilte  ftarl  burcö  Älamannien*)  an  ben  2ec^, 
Saiern«  ©renjfluß,  unb  nabm  Äufftellung  auf  bem  flec^felb  bei 
Slugöburg*).     S5cr  flampf  festen  unmittelbar  bcüorjufte^en ,   ein 


>)  »gl  ffit^  g.  2)o^n,  Äarl  ber  ©rofie  att  ^fftn,  gfcprebe  (öeiL  m 
mün^nn  OTgem.  3tg.  1887  iHh.  81,  Dom  22.  flWSrj). 

*)  Annales  Laur.  mal.  1.  c  Ueber  bie  6trettigfetten  nm  ben  i3efl6  ber 
<5tf(^gebiete  ögL  o.  @.  59.  477  f. 

«)  Ann.  Laur  mai.  SS.  I,  170—172;  Ann.  Einh.  8S.  I,  171—173;  ogL 
and)  Ann.  Laur.  min.;  Einh.  V.  Karoli  c.  11;  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  16, 
SS.  II,  291  (ed.  ?ö»enfclb  @.  46).  —  2)ie  JBorte  Franci  Austrasiorum,  To- 
ringi  ber  Ann.  Laur.  mai.  geben  Ann.  Einh.  bun!^  orientales  Franci  nneber 
(üal  oben  @.  523  91.2).  Sediere  fagen  aaä):  com  tarn  valida  manu;  bie  Gest. 
abb.  Font.:  cum  immenso  exercitu. 

^)  Hibemici  exulis  carm.  2,  v.  78—82,  Poet  Lat  aev.  Car.  I,  398: 
Agmina  coniun^t,  classemque  in  margine  ponit 

Keni,  qui  GaUis  scindit  Germanica  terris. 
Felici  cursu  dictum  transnayi^t  amnem, 
Inclitaque  innumeris  tremuit  Germania  turmis. 
!6gL  über  bied  (Skbid^t  unb  feinen  Qerfoffer  ibid.  6.  393—394;  II,  693;  "Sltut» 
flxäfiü  IV,  142  ff.   254-256;   ©imfon,  in  gorfcb.  §.  b.  (»ef(^.  XIV,  623  ff.; 
imanitiu«,  ^mt»  %x6^it>  VUI,  42.  IX,  617;  %b.  Q^,  9iagem.  ®efd).  b.^iteradtr 
be«  Wm.  II,  57—58.  60  91.  1;  ©attenbad?  I,  145  91.  2.  II,  482,  foroie  unten 
©»:  II,  §.  3.  799.     (Sbttt  bemerft,  baß  ber  $oet  baffelbe  bereit«  im  fotgenben 
grü^joi^  (788)  bem  Slönige  bargebrac^t  baben  muffe,  ba  er  fpäter  nidjt  gewagt  boben 
würbe  ben  Saiembetxog  m  einem  Statt  fett^  gewibmeten  ®ebid^te  jn  entfd^ulbigen. 

^)  QgL  Ann.  Lauresham.  cod.  Lanresh.;  Ann.  Alamann.,  Hang,  mai., 
Sang,  brev.;  Augiens.;  CJoloniens.;  Quedlinb.,  SS.  I,  33;  @t.  (Sauer  SWittb. 
XIX,  222.  238.  ^1;  Jaff6  HI,  702;  Jaff6  et  Wattenbach  1.  c.  @.  127; 
SS.  ni,  39. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  et  per  semet  ipeum  venit  in  loco,  ubi  Lechfeld 
vocatur,  super  civitatem  Augustam;  Ann.  Einh.:  ipse  cum  exercitu,  quem 

Digitized  by  VjOOQ IC 


598  '7Ö7. 

Jlricg,  meint  ©n^arb,  fo  ßrog  tote  nur  je  einer  geioejen  ^)  —  b.  f). 
XDO^l  namentlich  auc^  im  ^inblicf  auf  bic  flctoaltißen  ©treitfräftc, 
bie  Äarl  üon  allen  Seiten  ^eranßejoßen  ^atte.  S)ie  fränfijd^en 
ßeere  ftanbcn  an  ben  Pforten  SBaiern«,  für  ben  aiuaenblicf  Ratten 
fte  bort  $alt  gemacht,  auf  ben  erften  Sefc^I  fiarr«  bereit  ba§ 
Sanb  iu  überfcgtoemmen  *).  Doc§  fo  weit  lam  eö  nic^t«).  ©c^on 
Ratten  be^  Äönig«  ßetoaltige  8lüftunflen  i^ren  Qmd  erfüllt, 
bic  Uebermac^t  bei^  i^n  üon  allen  ©citen  umjingelnben  geinbciJ 
fd&üd&terte  ben  ^erjog  ein*),  unb  ^ätte  er  au^  felbft  ben  3Kut§ 
gc^aot  fic^  t^r  entgegenjutoerf en ,  fo  mußte  er  jeben  ©ebanfen  an 
SBiberflanb  aufgeben  angefleht«  ber  Haltung  ber  JBaiern.  Cr  mußte 
fe^en,  erjä^lt  ber  annaltfi,  ttiie  baö  ^anje  bairifc^e  85oH  bie  Ireue 

Segen  ben  5{önig  ^ö^er  ftellte  a(S  bte  £reue  gegen  il^n  felbft,  bad 
led^t  beS  ftönigS  anerfanntc  unb  lieber  i^m  (ein  9te^t  jugef^e^n 


secum  duxerat,  super  Lechum  fluvium,  qui  Alamannos  et  Baioarios  diri- 
mit,  in  Augustae  civitatis  suburbano  coneedit;  Einh.  V.  Karoli  L  c:  co* 
piis  undique  contractis,  Baioariam  petiturus,  ipse  ad  Lechum  amnem  cum 
magpo  veDit  ezercitu.  Is  fluvius  Baioarios  ab  Alamannis  dividit.  Cuios 
in  ri^a  castris  conlocatis  .  .  .  Ann.  Maximinian.  SS.  XIII,  21 :  coadunato 
exercitu  magno  super  fluvium  Leh;  Ann.  Nazar.  SS.  I,  48:  Postea  autem 
commoto  exercitu  Francorum  perrexit  in  fines  Alamannomm  et  Beiwerio» 
rum.  ad  flumen  quod  appellatur  Lech;  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88:  et 
venit  in  Baioariam  super  fluvium  Lech;  Ann.  s.  Enmierammi Ratisp.  maL 
SS.  I,  92 :  et  inde  ad  Leh.  !^te  in  ber  üortgen  9fa)te  angeführten  9[nnalen  fagen, 
bag  er  ad  terminoa  Paioariorum  ober  in  (ad)  fines  ber  Katern  be^m.  ^oiemd 
foDi.  ^l  femer  Annales  Petav.  SS.  I,  17;  Annales  Lauresham.  Fragm. 
Chesn.  SS.  I,  33. 

1)  hello,  quod  quasi  maximum  ftiturum  videbatur,  fogt  er  in  bei 
Vita  c  11. 

')  2)a6  Statt  (wie  auc^  tvol^t  bie  anberen  ^ere)  an  brr  ®ren)e  mit  bem  SRorfc^ 
tnne  l^ielt  unb  auf  biefe  iSetfe  bem  ^erjog  t^atfftc^Iid^  noäf  eine  le(}te  grnfi  ftc^  S" 
beftnnen  gönnte,  ergeben  bie  Snnalen  beutlid^;  bag  er  aber  erfl  jeQt  (ober  ttxoa  je^t 
no4  einmal)  ®efanbte  an  i^n  geld^tctt  ^aben  foQte,  mie  man  nadj  Einh.  Vita  Ka- 
roli c.  11  glauben  lönnte,  ifl,  rote  aefagt,  ni^t  anjune^men.  Qhn^b'd  Eingabe  ifl 
ungenau,  in  ber  Zifat  xoax  bie  (S^efanbtfd^aft,  »ie  bie  Snnalen  ergeben,  fd^on  bon 
Sormd  Qxa  abgefd)idt,  bgl  o.  @.  596  9^.  3.  9{t4tiger  ifi  bie  2)arfhOung  ber 
Annales  Einhardi:  in  Augustae  civitatis  suburbano  consedit,  inde  Baioa- 
riam cum  tam  vaiida  manu  procul  dubio  petiturus,  nisi  Tassilo  sibi  ac 
populo  suo  ad  regem  veniendo  consuleret,  toaü  (dne  s^eite  ®efanbtf(i(aft  StatVü 
amune^men  nötl^igt.  2)ie  ^ermut^ungen  Suben'iS  IV,  352  iiber  Unter^anblmigen 
^dfox  ftarl  unb  Saffilo,  meldte  bed  (enteren  fretnnlliger  Unterwerfung  oorauBge« 
aangen  feten^  unb  fein  ^erba(!^t,  Statl  fei  babei  md^t  offen  unb  reblid^  gewefen,  f^ 
ben  l^eijog  tn^mtfii^en  in  fein  Sager  gelodt,  finb  aud  ber  Suft  gegriffen. 

3)  Ann.  Lauresham.  (cod.  Lauresh.)  1.  c.  bend)ten  jmar  bon  StaxU  Intio- 
ivit  etiam  in  ipsam  patriam;  aber  bied  ifi  m(i(t  rid^tig;  bgL  audf  9RiüUba(!(KC 
@.  107,  totid^a  übrigens  annimmt,  bag  StaA  anf  bem  Sed^felbe  baS  (Sintreffen  bed 
9h)rbl^eered  abgewartet  ffobt  unb  bied  no(^  nic^t  ^an  gewefen  wäre,  atö  2:affUo 
fiäf  unterwarf  (?). 

^)  Ann.  Laur.  mai.  @.  172:  Tunc  prespiciens  se  Tassilo  ex  omni 
parte  esse  circumdatum;  Ann.  Einh.:  Nam  videns  se  undique  circumsessum ; 
Ann.  Laur.  min.;  Chron.  Vedastin.  1.  c.  —  Einh.  V.  Karoli  c.  11:  Sed 
nee  iUe  pertinaciter  agere  vel  sibi  vel  genti  utile  ratus  ... 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^bfoU  bev  Katern  ))on  £a{rtIo.  599 

atö  i^m  feinblic^  entgegentreten  tpollte^).  ^arl  ^atte  ric^tifl  ae«* 
red^nct,  feine  8lrt  ben  —  o^ne^tn  t)on  lajftlo  jelbft  ate  SSermittler 
anaerufencn  —  $ap[t  in  bic  Ängeleaen^eit  mit  ^incinjiuäte^en, 
beffen  äRitn?irfung  itjm  fc^on  Dor  6  Sauren  fo  tpobl  ju  Statten  ge<» 
lommen  tpar,  ^atte  bie  golge,  ba%  e3  ntc^t  jum  Slutüeraiefecn  fam, 
aßegen  be^  ^Jöpftlic^en  JBannflu^ö,  Reifet  eö  in  ber  ©rünbungö* 
aefcftid^te  beö  Slojlerö  3;cgernfee,  ließen  bic  Saiem  bcn  ^erjog  \m 
©tid^^);  burcö  feine  ©eigerung  in  ©ornig  ju  erfc^einen  unb  ben 
i^orbexungen  it^  itönigd  noc^iufoninien  ^otte  er  bad  t)om  $apft 
i^m  angcbro^te  Slnot^ent  nun  tpirflic^  auf  fein  $QUpt  herabgezogen, 
ber  gluc^  ber  Äirc^e  aber  cntfrembcte  i^m  baö  SSolf  ®).  Unb  nic^t 
am  toenigften  auf  bie  näc^ften  9iatf)geber  laffilo'g,  auf  ben  SBifc^of 
älrno,  ber  felbft  Ueberbringer  ber  2)ro^ung  ^abrian'g  mar,  fc^eint 
biefelbe  SinbrudE  gemacht  }u  ^aben.  ©c^on  feine  SBciie^ungen  ju 
Älfutn  festen  i^n  in  ben  ©tanb,  fid^  öon  ben  Äbfic^ten  beS  Äönigg 
fiebere  Äenntnife  ju  öerfc^affcn;  feine  perfönlic^e  Segegnung  mit 
ftarl  in  diom  mag  t^n  in  ber  Ueberjeugung  befeftigt  l^aben,  bag 
berfelbe  fein  3*^1  unbebingt  erreichen  toolle.  S)ie  Stimmung  beS 
SSoIfei^  in  93etreff  ber  ©teDung  }ur  ^irc^e  t^eilte  gen)ig  aud^  er; 
ttjenn  Gincr,  fo  toar  Slrno  berufen,  bafür  ju  forgen,  ba|  ber  ^erjog 
fic^  feiner  läufc^ung  über  bie  ©efa^r  beö  Sugenbüdö  ^tngebe. 
3Ran  barf  ba^er  üermut^en,  bag  Slmo  beim  ^erjog  bie  bringenbften 
SBorfteUungen  er^ob,  unb  i^nen  mag  ed  mit  ju^ufc^reiben  fein, 
bafe  fic^  laffilo  jur  SWac^giebigfeit  entfc^lofe*). 


^)  Annales  Laur.  mai. :  videns,  qnod  omnes  Baioarii  plus  essent  fide- 
les  domno  rege  Carole  quam  ei  et  cognovissent  iustitiam  lam  dicti  domni 
regis  et  magis  volaissent  iustitiam  consentire  quam  contrarii  esse  .  .  . 

')  Historia  fandationis  monast  Tegems.  bei  ^eg,  Thesaurus  III,  3, 
@.  495  (ügl.  SBattenbad)  II,  66):  Thessilo  post  louffam  libertatem  deseren- 
tibus  tandem  se  Noricis  propter  anathema  papae  aefecit. 

>)  ^ca  I^ebt  befonberd  fHantt,  3ur  Jbntil  @.  4dl  f.  ^emr.  ber  nur  iri^ 
gentig  betont,  baß  ber  Sßapft  babei  ni(!^t  fo  fe^r  axa  etaenem  antrieb  panbelte,  fonbent 
aani  ab^&ndg  toor  bon  ftarl.  og(.  o.  @.  578  ff.  I^ap  ber  (l^onjltct  3nnf(!^en  t^rem 
nrd^li^en  ^um  tmb  ber  Sreue  geaen  ben  6erjog  bei  ben  i3atem  ben  Suflfd^Iag 
gegen  StaffUo  gab,  ^eben  f(^  Meberer,  Se^träge  @.  316;  SDlannert  @.  285; 
9lub^  0.  822;  femer  au^  Martin  U,  304  gut  l^eitwr. 

Sbtf  bie  bamalige  Untenoerfung  2:affUo'iS  be»e^t  e<  fi(!^  aaä),  rotm  $ap9 
fiabrian,  Cod.  Carolin.  ^.  86  (788  jjost  lan.).  Jaff6  IV,  260,  an  Äorl  f(^reibt: 
Ma^s  quippe  de  snbiectione  Baiuariomm,  sicut  nempe  prediximus  et  opta- 
vimus,  ita  et  prestolantes  audivimus  de  vestra  praecelsa  re^le  in  trium- 
phis  Victoria;  og(.  ebb.  9i.  2  unb  ^.  ^d),  fjorfd^.  ).  b.  Okf^.  XIII,  62  9^.  4. 
gorfcb.  I,  519  91.  2;  526  9^.  5  mürbe  bied  nid^t  richtig  erß  auf  bie  betreffenben 
Vorgänge  tm  788  belogen.    Qenebiger  @.  46  92.  7  berti^bigt  fretli(^  btefe  9lnfi(^t. 

^)  Dffnt  (Btmt  fle^t  9[mo  in  bem  Qecbad^t  bamald  in  feiner  £reue  gegen 
SaffUo  gefd^manlt  su  ^aben,  ben  SReberer  @.  817  audfpri^t,  lOiibinger  @.  128; 
S3ai|}  III,  2.  Suff.  @.  111  92.  1;  3eigberg  ®.  812  ^  tbeilen  fd^einen.  2)ie 
®unp,  in  »eld^r  er  fpater  bei  Aarl  ßanb,  ernSrt  fl4  ^inl&ngiiA,  »emt  nnr  an^ 
ncbmen,  baß  er  788  flid^  bon  Saffito  (odfagte.  sn  einer  3eit,  wo  bte  !8er^aitntffe  flc^ 
»^emTt^  geanbert  ^tten,  bgl.  unten  @.  624. 


Digitized  by  LjOÖQ IC 


600  787. 

S)a  er  nirgcnb^  einen  Sluötücg  me^r  \afi  ^),  [teilte  fi(§  lafftlo 
toor  bcmÄöni^^X  tüQ^r^c^einlic^  auf  bem  flcd^felb^);  am  S.DKobcr*). 
@r  befanntc  fic^  fc^ulbijj  bie  Irene  gegen  ben  Äönig  toerlefet  ju  ^aben, 
bat  um  SSerjei^ung*);  ^ulbigte  jenem  aufö  neue  alö  Saffatl  burc^  ^anb» 
reic^ung^X  füfete  i^m  bie  Änie  unb  leiftete  i^m  abcrmate  ben  SBaffallen' 
eib ''),  gab  ba^  üon  $ippin  i^m  üerlie^ene  ^erjogtl^um  an  Äarl  auf  % 
in  ber  gorm,  baß  er  i^m  einen  an  ber  ©pi^e  mit  einer  männliicn 
gigur  gejierten  ©tab  überreichte  ®).  Äarl  aber  gab  e«  i^m  mieoer 
i\urü(f  ^^)  unb  fc^enfte  ibm  ate  feinem  SBaffaHen  auö  ®oIb  unb  ©bei* 
fteincn  gearbeitete  Ärmfpangen  unb  ein  $ferb  mit  golbburc^toirfter 
5De(fe").    3m  Uebrigen  toar  ba§  SSerfa^ren  ganj  ä^ntic^  toie  bei 


1)  »qL  0.  ©.  598  «R.  4. 

^)  Ann.  Laur.  mal.:  undique  conetrictus  Tassilo  venit  per  semet- 
ipsum;  Ann.  Einh.:  venit  sapplex;  £inh.  V.  Raroli  L  c:  supplex  Be  regi 
pennisit;  Ann.  Max.  l.  c;  Ann.  Laur.  min.  l.  c:  coactus  venit  ad  regem; 
Annales  Lauresham.:  et  venit  ei  Ta^ilo  obviam  pacifice;  Guelferbjtani; 
Nazar.  etc. 

^)  2)er  Ort  ergibt  ßd)  au»  ber  (St^a^tung  ber  Ibtnaltften,  nnb  e8  tfl  fein 
®nmb  oor^anben,  tl^n,  »ie  iBo^mer,  9{egeflen  S.  16,  unbefHmmt  ^u  laffeit 

^)  2)er  2:ag  in  Ann.  Lauresh.  Fragm. '  Chesn.  SS.  I,  33:  Qointo  Non. 
Octobris.  —  Uoer  bie  Urfunbe  StaxV»  für  ©enebifl  öon  ftaione,  mit  bem  JDotum 
VI.  Kai.  Aug.  anno  XIX.  r^ni  nostri,  actmn  in  Raganesburg  palado 
nostro  publico,  bei  Bouquet  V ,  751  (9]^tbad^er  9h.  309),  todä^  nic^t  f(^n 
787,  fonbem  erfl  792  fallen  fann,  Dgl.  oben  @.  441  9J.  4. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  et  recredidit  se  in  omnibus  peccasse  et  male 
egisse;  Ann.  Einh.:  ac  veniam  de  ante  gestis  sibi  dari  aeprecatus  est  — 
supplici  ac  deprecanti. 

®)  Ann.  Xaur.  mal.:  tradens  se  in  manibus  domni  regis  Caroli  in 
vassaticum  (t^gL  788,  @.  172:  sicut  et  caeteri  eius  vassi;  Aim.  Einh.  788, 
@.  173:  sicut  et  caeteros  vassos  suos);  Chron.  Yedastin.  1.  c.  Regino,  SS. 
I,  560  fagt  bafür:  tradens  se  manibus  eius  ad  servitium,  moffir  Ann.  Met- 
tens.  ungefd^idt:  ut  servus,  SS.  I,  172  q),  öal.  unten  iR.  11.  —  Ann. 
Lauresham.  Fragm.  Chesn.  1.  c:  et  semetipso  Carlo  regi  in  manu  tradi- 
dit    Annales  Nazar.  SS.  I,  43:  et  eftectus  est  vassus  eius. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  Tunc  denuo  renovans  sacramenta  etc.  (ogl  aa^ 
788);  Ann.  Laur.  min.;  Einh.  V.  Karoli  1.  c:  data  insuper  fide  cum  iura* 
mento,  quod  ab  iUius  potestate  ad  defectionem  nemini  suadenti  adsen- 
tire  deberet. 

^)  Ann.  Laur.  mal.:  et  reddens  ducatum  sibi  commissum  a  domno 
Pippino  rege^  Ann.  Laur.  min.:  reddidit  patriam ;  Ann.  Lauresham.  Fragm. 
Chesn.:  et  ei  reddidit  regnum  Bagoariorum  .  .  .  (n^orauf  eine  SBieber^Umg 
folgt);  Ann.  Guelferbyt.  cont.  SS.  1^43:  Reddidit  ei  ipsam  patriam  .  .  ., 
ögL  Nazar.,  Alam.,  äingall.  mai.  ibid.;  @t.  ©oHet  aJült^.  XIX,  238.  271. 

»)  Ann.  Guelferb.,  meldte  fortfo^en:  cum  baculo,  in  cuius  capite  simili- 
tudo  hominis  erat  scultum;  Ann.  Nazar.  —  SBai^  III,  2.  Slufl.  @.  111 
9^.  2  meint,  bag  biefed  ©innbilb  fid^  nid^t  fotoo^I  auf  txa  ^nb  (ü&  auf  bie  ^er^g« 
lid^e  Sfirbe  belogen  ^aben  »erbe. 

1^)  Ann.  Laur.  min.  1.  c:  permittitur  ei  habere  ducatum. 
")  ^aS  tcfiffitn  bie  bereits  angeführten  Versus  Hibemici  exulis  in  i^rer 
@(^erung  be<  ^ergangS  am  ^d^Iug,  v.  94  ff.  (oor^er  ehte  gtoge  Sude  oon  )»et 
©tättem),  Poet.  Lat  aev.  Car.  I,  399: 

Armillas  grandi  gemmarum  pondere  et  auri, 

Offertur  sonipes  auri  sub  te^mine  fulgens. 

His  puer  ex  donis  domini  ditatur  opimis. 

Ad  quem  haec  rex  placidis  deprompsit  dicta  loquellis: 


Digitized  by  LjOOQ IC 


2:Qfft(o'iS  ^ulbigung  oor  Statt  601 

Äric^tö  t)on  SBcncöcnt*).  S)aö  aanjc  bairMc  SSoIf  mußte  Slart 
bcnCib  bcrircuc  Iciftcn«),  Za\]ilo  jclbft  afe  »ürgic^aft  für  feine 
Ircue  jtDölf  ©eifcin  fteüen  unb  aU  brcije^nten  feinen  So^n  unb 
Sroitregenten  I^eobo*).  Um  biefcn  5ßre{«,  bie  abermalige  unb 
t)önt0e  Aufgabe  feiner  früher  behaupteten  Unab^ngigfeit,  mußte 
2:affilo  ben  g^eben  erlaufen.  @g  fam  alleg  barauf  an,  ob  cö  i|m 
gelang  fic^  in  feine  Sage  ^ineinjufinben ;  fein  93er^ä(tnig  jum  $önig 
crforoerte  bie  jartcfte  »e^anblung,  bie  ängftlic^ften  SWcfpc^ten;  ber 
leifefte  9lnftoß  genügte  um  fein  ))oDftänbiged  äSerberben  f)erbei« 
jufü^ren,  bie  ^rfüIIunQ  feined  ©c^ictfaU  ju  befc^Ieunigen. 

?für  ben  Slugenbhcf  ^atte  ber  Äönig  feinen  ßroed  erreicht*) 
e^rte  auf  fränfifc^en  ©oben  jurücf*);   er  begab  fid^  junöd^ft 
tüieber  nad^  SBormö®),  bann  aber  nac^  Sngel^eim,  too  er  feinen 

,Su8cipe  perpetui  servitns  pignora  nostri/ 
Oscula  tum  libans  genibus  predulcia  regis 
Dux  atque  has  celeres  produzit  pectore  voces: 
,Rex  tibi  donetiir  munus  per  cuncta  ^utis, 
Ast  ego  Bervitiam  vobis  per  saecula  solvo.' 
Sic  fatus,  regia  cum  dono  ad  castra  recessit. 
lieber  puer  (v.  96)  in  ber  8ebeittitng  twn  ^^ffaH  etc.  ügl.  SBot^  IV,  2.  %nfi. 
@.  250  i».  2;  272.  273  i».  2;  ebb.  @.  246  u.  III,  246  über  ben  Äug. 
1)  »gt.  0.  @.  564-565. 

*)  Et  populo  terrae  per  sacramenta  iirmato,  in  Franciam  reyersus 
est,  betid^ten  bie  Axmales  Einhardi. 

^)  Ann.  Laor.  mai.:  et  dedit  obsides  electos  duodecim  et  tertium 
decimum  filium  suum  Theodonem.  Receptis  obsidibos  .  .  .  (788 :  postquam 
filium  suum  dedit  cum  aliis  obsidibus);  Ann.  EinL  l.  c.  @.  173:  acceptis- 
que  ab  eo  praeter  filium  eins  Theodonem  aliis,  quos  ipse  imperavit,  duo- 
decim obsidibus  (788:  post(}uam  filium  suum  obsidem  regi  dederat).  —  Ob- 
sides electos  nennen  alfo  bte  Annales  Laur.  mai.  bie  (S^eifeln;  bie  Annales 
Einhardi  (agen  bafür:  obsides,  quos  ipse  {Statt)  imperavit,  ogl.  au(b  Einh.  V. 
Karoli  c  11:  obsides  qui  imperabantur  dedit,  mter  quos  et  filium  suum 
Theodonem.  —  Ann.  Laur.  mm.  1.  c.  @.  414:  dedit  obsides  et  Theodonem 
filium  suum;  Ann.  Petav.  88.  I,  17:  et  accepit  ibi  obsides.  (Sine  fin^aifl. 
anberer  %nnalen  emäbnt  »entgflend  and^,  bog  ^ffUCiS  ^^n  2:^eobo  old  (fikifel 
geftem  toaxt,  Ann.  Lauresham.,  Guelferb.,  Nazar.,  Alam.,  8angail.  mai., 
SS.  I,  83.  48;  @t.  (Bauer  SWitt^.  XIX,  238.  271;  femer  Ann.  luvav.  min. 
88.  I,  88;  Annales  s.  Emmerammi  Katisp.  mai.  SS.  I,  92;  Annales  Max. 
8S.  XUi,  21. 

*)  Sß^aS  nic^t  audf(!^lte6t,  bog  Statt  nur  auf  eine  ®elegen^  tt>artete  um  ben 
^5er^g  gonj  auiS  feinem  Sanbe  p  entfernen;  aber  Diel  m  meit  aebt  Suben  IV, 
353  f !  in  fernen  ii3ermntbungen  über  bie  bon  Jcorl  in  biefer  hadft  befolgte  ber  %tomtt 
»ttrbige  $olitiI,  »ie  er  ft^  auiSbrttdt  Umgde^  larni  La  Bru^re  I,  235  f., 
ft(!b  RaxV9  SRilbe  gegen  Xafftlo  nur  baraufl  erfiaren,  bag  er  bei  »eiteren  ^ritten 
je^t  nocb  bie  Sranrat  gegen  ficb  ju  l^oibm  fürcbtete.  —  dix^tcc,  gorf^ungen  XYI, 
444 — 445;  ©efdj.  ©atem«  I.  16^,  flellt  bie  ^ermutbuna  anf,  baß  bomol«  append. 
2  ber  Lex  Baiuwariorum  (de  duce  protervo)  Legg.  lll,  336  erlaffen  morben  fei ; 
bie  Stnna^me  oon  anerfel  unb  tTon  Srunnec,  2)entf(be  9le(btiSgefd(id)te  I,  313  9{.  4; 
318  iR.  22,  bag  btefe  ^oiotUt  erß  na4  Xa\W9  ^bfe^ung  entflanben  fei,  erf(^t 
allerbingiS  unsuläfftg;  benn  ba  gab  a  feinen  $ety)g  me^r. 

^)  Ann.  Laur.  mai.:  tunc  reversus  est  praefotus  gloriosus  rex  in 
Franciam;  Ann.  Einh.;  Ann.  Petav.  SS.  L  17:  Victor  remeavit  in  Franciam; 
Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresb.  88.  I,  33:  et  sie  reversus  est  cum  pace 
et  gaudio  ad  Wormaciam. 

®)  iRa(^  ben  Ann.  Lauresham.;  bgL  bie  Dor.  Änmerfung. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


602  787. 

SGÖintcrauf enthalt  na^m  unb SBcil^nac^tcii  feierte^).  Sin  crcianiftrci- 
(^cg  3a^r  la^  hinter  t^m,  aber  tote  bcbcutcnb  anäf  fchic  ©rfolßc  in 
S3enet)ent  kPte  in  SBaiern  toaren,  ein  Slbfc^lug  n^ar  baburc^  nirgenb^ 
bcjeic^net;  jum  öölligcn  ©turje  lajftlo'g,  toclc^er  beim  flönig  üiel* 
leicht  fc^on  befc^Ioffene  @a(^e  toax,  ^atte  er  boc^  ben  legten  @(&ritt 
noo)  nxAt  get^on;  auä)  in  Stalten  ^atte  er  Supnbe  jurüdgelaffen, 
bie  auf  Sie  S)auer  faum  faltbar  waren,  bie  Äeime  ju  ben  acfä^r* 
lic^ften  JBcrtDicflunflcn  in  fic|  tmßcn;  Äorl  felbft  fann  ftd^  am 
n^enißften  einer  Xäufc^ung  barüber  l^ingegeben  ^aben.  9tod^  ju 
@nbe  787  ftiegen  bro^enbe  ©olfen  am  politischen  ßimmel  j^erauf. 
Btoar  toiffen  bie  DueDen  nac|  bcr  Unterttjcrfung  laUilo'g  bi«  jum 
@d^lug  beS  3a^red  nic^td  me^r  t)om  Jiönig  ju  berichten,  aber  e^ 
finb  beftimmte  anjeic^en  üor^anben,  bafe  ttiäl^renb  ber  Ie|ten 
Monate  bei^  Sa^red  üorjua^n^etfe  bie  SSorgänge  in  Statien  i^n  be« 
f c^äftigten,  toeld&e  für  feine  Stellung  auf  ber  ^Ibinfel  äufterii  gcf ö^r- 
iid^  xoaxtn. 

2)ie  t)on  Jtarl  n^ä^renb  fetner  legten  Slntnefen^eit  in  Stauen 
^ergefteHte  Drbnung  bcr  !Cingc  tpar  namentlich  in  jtpci  fünften 
unüoOfommen  unb  gebrechlich,  n)egen  &axVd  ©teuung  }u  ben 
©riechen  unb  toegen  oer  ßaltung  beö  ^apfiei^.  S)ie  auflöfung  ber 
JBerlobung  be«  jungen  Äaifer«  Conftantin  mit  &axV^  lochtet 
Stotrub  ^atte  natürlt^  eine  ©pannung  ju^ifc^en  bem  griec^ifd^cn 

Sofe  unb  ^arl  jur  fyolge.  SBar  eine  ettnaige  Unterftu^ung  be^ 
rid^id  burc^  lenen  inin)ifc|en  auc^  gegenftanbdloS  getnorben,  fo  fe|te 
bod^  gteic^  barauf  bie  @unft  ber  %er^ältniffe  i^n  in  ben  ©taub, 
fic^  in  bie  beneüentanifc^en  93er^ältntffe  einjumifd^en  unb  $arl 
©d^n^ierigfeiten  ju  bereiten. 

Slber  auc^  ^arrs  S3eiie^ungen  jum  ^cipfte  maren  miglic^. 
S)er  ^Qp\t  ^atte  burc^  fein  auftreten  gegen  iaffilo  gezeigt,  tote 
abbängig  er  öon  bem  Säillen  Äart'iS  tPar,  mag  aber  ju^letd^  gehofft 
^aben,  ourd^  feine  ©illfä^rigfeit  gegen  ben  Äönig  ftc§  »niprud^ 
auf  ßugeftänbniffc  öon  ©citen  ftarr^  in  bcr  angelegen^eit  ju  er» 
tocrben,  bie  i^m  bamafe,  »ic  immer,  am  meiften  am  §erjcn  lag, 
in  SBctreff  be«  JBofläug«  ber  ©c^enlungen.  allein  man  ficht  nic^t, 
bafe  flarl  au^  feiner  auc^  früher  beobachteten  fpröbcn  ©altung 
herausgetreten  toäre,  bafe  er  ernftlic^c  ©d^rittc  getrau  ^ättc,  um 
aud^  nur  bie  in  Sluöftd^t  gcftcllte  Ucbergabc  einiger  Scfifeungcn  in 
luiScicn  unb  JBcneüent  ini8  SQBcrl  ju  fefeen  ^).  §abrian  fonntc  au^ 
Srfa^rung  toiffen,  tote  tocnig  er  ba  t)on  ^arl  ju  crtoarten  ^atte, 
unb  auc^  5£arri^  ganjc  Haltung  toä^renb  feines  Aufenthalts  in 


1)  Annales  Laur.  mai.:  Et  celebravit  natalem  Domini  in  villa  quae 
dicitor  Ingilenhaim:  Ann.  Einhardi:  Et  in  subnrbano  Mogontiacense,  in 
villa  quae  vocatur  Ingilunheim,  quia  ibi  hiemaverat,  et  natalem  Domini 
et  pascha  celebravit. 

2)  a)af  ©rief  ßabrian*«  M  JaflF^  IV,  251  f.,  Cod.  Car.  9hr.  83,  oe^rt, 
tute  t9  fd(dnt,  f(i(on  xaS  S^^r  787,  rndfi,  toie  3fo^(!^migen  I,  527  9^.  5  oitf  ®nmb 
etnor  nnrul^tiafn  ^eftxng  (uti  denuo  eos  missos  fl  ut  idoneos  missos)  ange» 
nommen  iDuroe,  crfl  788. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^eaie^ungen  sinn  $apfle;  tCric^id  t^on  8eneüent  fürbt  603 

Stalten  ^attc  gcjctgt,  bafe  er  ftc§  icftt  nid&t  me^r  ate  früher  tooit 
i^m  öcr}pred&en  burfte.  SBebcr  bei  feinem  3lbIomnicn  mit  Äric^ia 
no(^  bet  feinem  S3ruc^  mit  ben  ©riechen  ^atte  ^arl  aUju  t)iel 
9tüdft(^t  auf  $abrian  genommen,  jum  X^eil  e^er  im  @eaenfa|  ju 
ben  SSBünfc^cn  bcd  leiteten  ge^anbelt.  Unter  folc^en  llmftänben 
mar  c^  natürlich,  ba|  ipabrian  bie  Sb^änaigfeit  t)on  ben  ^ranfen 
boppelt  f Corner  empfanb,  baß  er  bie  Seltrebunflen  ber  Äaiferin 
Srene,  ben  S3ilberbtenft  ^erjufteüen  unb  baburc^  eines  ber  ^aupt^ 
fäc^Iid^ftcn  ßinbemiffc  ber  firAlic^en  SBiebertoereiniguna  beS  gric* 
c^ifc^en  9iei(|i&  mit  viom  ju  entfernen,  mit  (jefpannter  nufmerffam^ 
feit  t)erfoIgte  unb  auc^  ffir  feine  eigene  ©teüung  gro§e  Hoffnungen 
barauf  baute.  Sn  bem  ernften  ©illen  ber  ftaiferin  mar  fein 
ßmeifel.  Sie  ^atte  fic^  nic^t  baburc^  fc^recfen  laffen,  baj3  bie  üon 
i^r  fc^on  786  nac^  (Sonftantinopel  berufene  ®^nobe  burc^  bie 
©egner  ber  SBilber  hintertrieben  morben  mar;  im  3Wai  787  erließ 
fie  bie  Berufungen  ju  einer  neuen  @))nobe  nac^  9licäa/  meiere  im 
September  jufammentrat  unb  bie  befannten  Sefc^lüffe  ju  @unfien 
ber  gSilbertoere^rung  faßte  ^).  S)er  5ßapft  toar  auf  bem  Concil 
burc^  93et)onmäc^tigte  vertreten,  er  rfi^mt  ftc^  fpäter  felbft  in  einem 
Schreiben  an  Äarl,  bie  ^Berufung  ber  ®t)nobe  oeranlaßt  ju  ^aben  *) ; 
i^r  ßuftanbefommcn,  i^rc  Sefc^lüffc  entfprac^en  ganj  feinen 
SBünfd^en,  ber  S3ru(^  Raü%  fetner  Sc^u^mac^t,  mit  ben  ©riechen 

?iatte  it)n  nic^t  abgct)alten  bie  SSejiebungen  }u  benfelben  fetnerfeitS 
ortjufe^en.  ^arl  ^at  fpäter  ben  $apft  feine  SDtißbilligung  megen 
feinei^  felbftänbigen  Stuftreteni^  füllen  laffen;  für  ben  Sugenblict 
hingegen  f)atte  baffelbe  tjormiegenb  bie  SBebeutung,  baß  eS  geigte^ 
mie  menig  für  Äarl  SJerlaß  auf  ben  ^apft  bei  etma  eintreten*^ 
ben  neuen  SJertoidelungen  in  Stalicn  mar^). 

Unb  biefe  SSermicfelungen  traten  früher  ein  atö  irgenb  jemanb 
ermarten  fonnte,  infolge  -bc«  fc^neüen  %o\>t^  beS  ^erjogiS  Äric^ii^. 
ffirft  53  3a^re  alt,  ftarb  Sric^ig  am  26.  «uguft  787,  nac^bem  er 
29  Sa^re  unb  6  Monate  lang  in  93eneoent  ge^errfcbt,  in  ©alerno, 
mo  er  aud^  begraben  toarb;  ^auluiS  ©iaconuS,  ber  bereite  ben 
fränfifc^en  ^of  mieber  t)erlaffen  ^atte  unb  nac^  Stalten  jurücf«' 
gcfe^rt  mar,  fertigte  feine  ®rabfc|rift  an  unb  ^at  babur^  bem 
©ebäd^tniJB  feine«  ©önnerg  ba«  fc^önftc  ©enfmal  gefefet*).    SBa« 


1)  2)0«  genauere  bei  $>efele  III,  2.  Unfl.  @.  457  ff. 

')  Et  de  synodam  istam  secundum  nostram  ordinationem  fecenint, 
f(!^tetbt  er  an  Itarl  794,  bei  Mansi  XIII,  808,  toca  \xai\df  nu^t  »ortft^  genommen 
merben  barf,  benn  angeorbnet  war  bie  ^i^nobe  t>on  Sixmt.  9^L  md^  V.  fladriani, 
Duchesne  1.  c  @.  511—512;  lohann.  Gest.  epp.  Neapolit  c  45,  SS.  rer. 
Langob.  @.  427;  Theoijhan.  1.  c.  €J.  460—461. 

^)  2)en  (Segenfa^  ito^dtm  StaA  nnb  ^brian,  meldten  bed  letzteren  Z^eünabme 
an  ber  S^nobe  ^eigt,  betont  anc^  S^öUinger,  ^a»  StaWaÜfum  StatVii  bei  d^rogen, 
in  bem  äRttnc^ner  ^tftor.  3a^u(4  fifa:  1865  ^.  334;  nnr  »nrbe  babunb  ber  d^egcn^ 
fo^  md)i  erfl  ^eroorgemfen ,  ni^t  etfl  babnrd^^,  »ie  S^öHtnger  an^une^men  fd^etnt, 
kaü'i  a^igfallen  gegen  ^abrian  erregt. 

*)  Chronicon  Salemitanum  c.  17.  20,  SS.  III,  481  f.  (Vixit  autem 
quinquaginta  tres  annos;  obiit  7.  Ral.  Septembris  .  .  .)•    2)ie  ®rabf(!^rift  txm 

Digitized  by  VjOOQ IC 


604  787. 

foötc  auö  SBcnct)cnt  tpcrbcn?  ®cö  §crjogö  ältcfter  Sohn  unb 
STOitrcflcnt;  SRomualb,  toclc^cm  ^c^ft  toa^rfc^cinltc^  auc^  Äarl  bie 
SRac^foIgc  jußcfic&crt  \)aüt^),  toax  in  bcm  blfi^enbcn  Älter  Don 
25  Sauren,  einen  SRonat  üor  bcm  SJater,  am  21. 3uli  ^tnßeftorfien^); 
fein  brittcr  ©o^n,  @i?if  (®ifulf?),  üicneic^t  fd^on  früher«);  ber 
fitotxtt,  ©rimoalb,  befanb  ft*  al«  ©cifet  in  ftarf^  §änbcn*). 
So  \)\x[Q  t)on  Sari  ab,  i^n,  ben  berufenen  SRad^folger  oon  Sti- 
ckig, baö  @r6c  feine«  SSatcr«  antreten  ju  laffen:  bie  »eneöen- 
taner  tpünfd^ten  ©rimoalb  ald  ^erjog  unb  tpanbten  ftc^  bur(^ 
©efanbte  an  Äarl  mit  ber  Sitte  t^m  bie  {Rüdfe^r  na^  8enet)ent 
unb  bie  I^ronfolge  ju  geftatten  «^) ;  hcS  JBer^ältnife,  in  toek^e« 
Ärid^iö  julebt  ju  ftarl  getreten  toax,  fonnte  unter  (Srimoalb 
fortbcftc^en,  Äarl  ^atte  c^  in  ber  §anb,  ftd^  üon  i^m  bie  fic^crflen 
Sürgf^aften  für  bie  SrfüIIung  ber  t)on  airic^iö  übernommenen 
©erpflid^tungen  ju  t)erfc^affcn.  Äflein  Äarl  jögerte  ©rimoalb  frei* 
julaffen,  man  lieft  nic^t  auS  n^etc^en  @rünben.  ^eQeic^t  mochte 
e«  (Sinbrucf  auf  i^n,  baß  $abrian  fic^  entfc^ieben  gegen  bie  Sin* 
fefeung  ©rimoalb'S  erllärtc*),  o^ncä^^eifel  ttJoQte  er  aujscrbem  bie 
@etegen^eit  benufaen ,  @rimoalb  in  noc^  größere  3lb^ängig{eit  Don 
fi(^  JU  bringen  afe  i^m  bie«  mit  Äric^iö  gelungen  toar.    aber  fein 


^aaha  ^acoma  gibt  bad  Chronicon  Salem,  c  20,  ügL  Poet  Lat  aev.  Gar. 
L  66—68  9h:.  38.  2)en  2j>b  M  ^x\ä)\»  ermähnen  and^  Ann.  Lauresham. 
rragm.  Chesn.  SS.  I,  88:  Et  Aragisos  dox  de  Benevento  mortauB  est; 
Ann.  Einhardi  (788,  SS.  I;  175);  Ann.  Altahens.  SS.  XX,  783;  Ann.  Bene- 
ventani  unrid^tig  }u  788,  SS.  III,  178;  Erchempert  c.  4,  SS.  rer.  Langob. 
@.  236;  ügl.  Cod.  Carolin.  i«r.  84.  85.  86;  Jaff6  IV,  255.  257  f.  261-262; 
Epistolae  Carolin.  4,  ib.  @.  846  unb  über  ^ridbid  aud)  nocb  Meo,  Ännah 
m,  152  ff. 

1)  »gL  fj.  ^im,  Sorfd^.  Xm,  56  Sfl.  7. 

3)  Chronicon  Salem,  c  21,  SS.  III,  488,  m\äft&  att  SobeBto^  ba 
21.  3ult  gibt  (Vixit  annos  viginti  quinque;  depositus  est  daodecimo  luden- 
das  Augustas  prineipante  patre  anno  tricesimo,  indictione  percurrente 
decima).  2)ie  (Srabfc^rift  Stornualb^d  fertigte  Sifd^of  2)(Unb  )H)n  iBenetxitt, 
t^gt  Poet  Lat  I,  111—112  9hr.  8,  unb  über  Slomualb'iS  2j)b  an4  Aon. 
Laureaham.  Fragm.  Chesn.  l.  c.  unb  Cod.  Carolin.  9te.  86,  Jaff^  IV,  262. 
2)ie  8e^auptung  üon  Lehaerou  @.  304,  man  ^be  bei  ben  rafd^  auf  einanbei 
folgenben  STobedfdQen  an  $ergifuing  gebadet,  ift  o^ne  Semeid. 

')  2)a  er  mä^renb  ber  %erbanb(unaen  über  bie  92ad^foIge  nie  genannt  nnrb; 
man  fdtnt  feinen  ^amm  nur  auiS  bem  Chronicon  Salern.  c.  20  1.  c.  @.  483; 
twL  0.  @.  565  ^.  2. 

*)  «aL  oben  e.  565.  583. 

ß)  a)ie  ©eneöentaner  erflären  ben  grie(^if(^en  ©patl/aren,  bei  Jaffö  IV,  261, 
Codex  Car.  9h.  86:  Qoia  nos  apud  regem  Carolum  emisimas  misaos  nostroa, 
petentes  ab  eo  Grimaldum  ducem  nostrum  recipiendi,  DgL  aud^  Erchempert 
c.  4,  SS.  rer.  Langob.  @.  236:  Defiincto  dehinc  Arichiso,  consilio  aoito, 
Beneventanorum  magnates  legatos  ad  Karlum  destinanmt,  multis  eam 
flagitantes  precibas,  ut  iam  fatum  Grimoaldum,  quem  a  genitore  obsidem 
iam  pridie  susceperat,  sibi  preesset  concedere  dignaretur;  Chron.  SaleriL 
c.  24,  SS.  III,  484,  unb  unten  @.  615  f. 

«)  J&m  IV,  254—255,  Codex  Car.  9te.  84;  ber  ©rief  ifl  itocx  maäfi 
erfl  788  gefd^rieben,  ed  iß  aber  an^ime^men,  bag  ^obrian  Don  Einfang  an  gegen 
®rimoaI^  unb  bog  aud^  ^arl  Don  $abrian*jS  ®eftnnung  unteirid^tet  mar. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


©rhnoatb;  $Iane  ber  (&xitd)tn,  605 

ßöflcrn  ^attc  für  ftarl  nur  fc^Iimmc  Solgcn.  Cin  fo  blo^flcftcßte«^ 
bcn  Angriffen  bcr  ©riechen  auöflcfcfetc«  Gebiet  tote  SBencDcnt  lonntc 
nic^t  o^ne  bie  aröjste  ©efo^r  auc^  nur  einen  Slugenblic!  georb« 
ncter  ftaatlid&er  Suftänbe  entbehren ;  Äarl  enthielt  i^m  feinen  rcc^t* 
mäßigen  $errfc^er  Dor  unb  fübrte  baburc^  eine  SSertoirrung  gerbet, 
bie  nientonb  gefährlicher  tourbe  oIS  i^m  felber^).  (£r  erleichterte 
eS  baburc^  ben  @ried^en  ft^  in  bie  ^Jlngelegen^eiten  SSeneDent^ 
einjumiic^en ,  berfcfetc  baö  SJolf  t)on  Seneüent,  inbem  er  felbft 
beffen  gorberungcn  nic^t  betoißigte,  in  bie  Soge  eö  mit  einer  An* 
le^nung  an  bie  @ried&en  ju  üerfuc^en,  unb  in  ber  I^at  ttiaren 
betbe  i^aDe  eingetreten,  e^e  noc^  Staxl  irgenb  torlc^e  Schritte  get^an 
^atte,  ben  brol^enben  ©efo^ren  ju  begegnen. 

3Der  ariec^ifc^e  $of,  in  feinem  Untüiüen  über  bie  üon  Äarl 
erfahrene  Surficfttjeifun^,  bcfc^äftigte  ftc^  mit  SRac^egebanfen  ^X  unb 
obaleic^  ed  in  Sonftanttnopcl  ntc^t  unbefannt  geblieben  fein  tonnte, 
baB  Slric^id  fic^  unterbeffen  Äarl  unterworfen  ^tte,  glaubte  man 
ho6)  no(^  immer  il^n  o^ne  SRü^e  gewinnen  ju  fönnen,  gab  ftc^ 
ber  ^Öffnung  ^in,  er  n^firbe  au(^  je^t  noc^  bte  Sb^ängigfcit  üom 
ariei^ifd^en  ftaifer  bcr  bon  Äarl  borjie^en,  mit  ^^euben  bie  @c* 
legen^eit  eroreifen,  ber  Unteren  mit  gricd^if^er  $ilfe  fid^  n^ieber  ju 
entjielen.  Ylngeblic^  begaben  fic^  im  Sluftroge  ber  Äaiferin  jn^et 
©pat^arc  nebft  bem  ^atriciu^  j^eoboroi?  üon  ©icilien  nad^  Stalien, 
um  ^ric^iiS  ben  ^atriciat  ju  übertragen;  fie  brachten  Qolbburc^^ 
ttjirftc  ©ettJönber,  ©c^tpert,  flamm  unb  Sd^eere  mit,  bamit  Sri^td 
fid^  mit  bcnfelben  befleiben  unb  fc^ccren  laffen  möchte;  fein  ®o^n 
Stomualb  n^urbe  afö  ®eifel  gcforbert.  f^erner  foQ  ed  bie  9[bfic|t 
ber  ©ried^en  aemefen  fein,  bamit  Äric^tö  ben  abfall  Don  flarl 
möglic^ft  ungejtört  betocrfftelligen  fönnte,  bie  granfen  im  SRorben 
ju  befd^Sftigen ,  Slbclc^id  (ober,  tpie  er  ald  $otriciui9  in  Sonftan«* 
tinopel  ^iefi,  I^eobot)  mit  einem  griecfiifc^en  $eere  Irebifo  ober 
SRaüenna  angreifen  ju  laffen^).  S)iefe  aKittI)eilungcn,  meiere  flart 
burcfi  ben  5ßapft  erhielt  tragen  freiließ  ein  parteiifc^eö,  loenn  nic^t 
gcraocju  lügenhaftem  ©epröge.  §abrian  l)atte  biefc  iRac^rid^ten, 
ttiie  er  fc^reibt,  burc§  einen  bon  i^m  öercibi^ten  ^reöb^ter  Oregoriuö 
aui^  Sapua  erfahren.  S^re  ©laubtDÜrbigfett  ift  jeboc^  um  fo  itoeifel« 
^after,  atö  barin  «He«  auf  bie  ©c^ulb  be§  »ric^iä  felbft  jurücf^ 
geführt,  biefer  bejic^tigt  loirb  ben  b^jantinifd^en  $of  ju  berglcic^en 


1)  ©önfKgcr  bcntt^t  ba«  »erbauen  Äott'«  g.  ^irfd^,  gorf(^.  XUI,  57 
91.  1 ;  59  9^.  5 :  üal.  aud^  Malfatti  11,  866,  ber  aber  tDO^I  o^ne  Qbxmt)  bermut^, 
bag  bie  franfifi^e  gartet  in  Senebent  ben  StM^  Qtxoiit^  Sur  Bereinigung  bei» 
Sanbed  mit  bem  italif^en  Jtdnigreic^  aufgeforbert  l^abe. 

2)  »gl.  0.  @.  569. 

»)  Jaff^  IV,  260—261,  Cod.  Carol.  9hr.  86,  »o  e«  in  le^terer  «ejle^mtg 
beipt:  De  vero  Ahalchisus  eius  (bei  91rid^)  cognato  emisit  (ber  gne(bif4< 
Äoifer)  ei  dicens:  „Qui  aput  illam  non  dirigimus;  sed  eum  dingimas  cum 
ezercito  in  Tervisio  aut  Ravenna." 


Digitized  by  LjOOQ IC 


606  787. 

Schritten  tjcranlafet  m  ^a6cn  ^)  unb  jiDar  burd^  eine  ©cfanbtfc^aft, 
bie  er,  nac^bcm  Äirl  Sapua  ücriaffcn,  m^  eonftantinojjel  gcfc^icft 
^aben  foHte. 

I^Qtfac^e  ift  nur  baö  jpätere  ©tntreffen  jener  ßricc^ifc^en  @c» 
fanbten  ^),  aud^  aDent  ^nfc^ein  noc^  getPtg,  bog  man  üon  b^gantinifc^er 
©cite  nic^t  nur  ber  fränfifc^en  Dber^o^eit  über  Scneöent  ein  @nbc 
ntad^cn  tooHte,  fonbern  mit  förmlichen  ©roberunaöplänen  in  Ober» 
italien  umginfl,  auc^  bort  »ieber  feften  gufe  ju  faffen  fuc^tc. 

Rtpar  bie  Unternehmung  bed  Sbelc^id  gegen  Stat^enna  ober 
Xrcöifo  muß,  wenn  fie  überhaupt  wirflid^  geplant  gemcfen  fein 
foQte,  bann  minbeftenö  aufgegeben  fein,  aber,  toie  cd  fc^cint, 
erfc^ien  ^betc^iS  mit  faiferlic^en  SScooIImäc^tigten  noc^  ju  Snbe 
beö  Sal^red  in  Calabrien  na^e  bei  ber  ©renje  üon  JBencoent  unb 
be^nte  uon  ^ier  feine  Umtriebe  bid  in  bie  ißentapotiö  auS*). 

©ei  allen  ben  bctreffenben  Vorgängen  in  Statten  fällt  cd  auf, 
baß  üon  Äönig  ?ßippin ,  t)on  ber  befonberd  für  Stauen  cingcfe^ten 
3fJegierung  nirgcnbd  bie  Siebe  ift.  fiarl  l)at  bicfe  Angelegenheiten, 
bie  für  bie  ÜRa^tflellung  bed  ganjen  fränfifc^en  Stetc^ed  \>on  fo 
unmittelbarer  SBi^tigfcit  toaren,  in  feiner  eigenen  §anb  bellten, 
t)om  9lorben  ber  ällpen  ^er  o^ne  SJermittlung  bed  ^önigd  t)on 
Stalicn  nad^  freiem  ©rmeffen  tn  fie  eingegriffen  unb  fie  geleitet. 
yinx  in  ben  inneren  SJer^ältniffen  SangobarbienS  ^atte  ^ippin 
freiere  $anb,  unb  fo  ift  benn  bie  einzige  ©pur  feiner  Ibätigfeit 
mö^renb  bicfer  ßeit,  tpo  für  Sari  feine  gan^e  äRac^tfteuung  in 
Stalicn  auf  bem  Spiele  ftanb,  ein  ©ejcfe,  welc^ed  toenigftcnd  tt)a§p 
fc^einlic^  bamatö  erlaffen  ift,  bad  aber  auc^  t)orn)iegenb  nur  an 
Äarl'd  gefe^geberifcfie  2:t)ätigfeit  fic^  anfc^licfet.  Sari  qatte,  atö  er 
nid^t  lange  nac^  Dftern  biefcd  So^red  auf  bem  Siücfmeg  au^  JRom 
in  3Wantua  jtoei  (Kapitularien  erliefi.  etwaige  Äbänberungcn  unb 
3ufä|e  ju  benfelben  ber  langobarbifc^cn  9teic^dt)er{ammlung  t)ox* 


^)  «gL  0  @.  566;  g.  ^irfc^  o.  a.  O.  e.  62  ff.;  Malfatti  H,  373;  anbei« 


2)  Jaff6  IV,  261;  Dal.  @.  258.  (g«  fld^t  fefl,  bag  bie  ©cfanbteti  in  «oo. 
<)olt  öor  bem  20.  äonuar  788  lanbeten. 

^)  JaffiS  lY,  253:  Sic  enim  de  iam  dicto  nequissimo  Athalgiso  Dobis 
nuDciatum  est :  quia  in  veritate  —  Deo  sibi  contrario  —  cum  missis  impe- 
ratoris  partibus  scilicet  Calabriae  residet,  iuxta  confinium  ducati  Beneven* 
tani  ...  (ber  $apf}  b^ie^t  ft(4  ^ier  auf  einen  Srief  be«  ^if^of«  (Eampulud  noa 
^a^ia).  Similiter  et  de  Pentapoli  pro  eiusdem  Athalgisi  arrogantia  nobis 
in  scriptis  intimaverunt.  Quatenus  .  .  .  infra  alios  misimus  apices  tarn  a 
Gaaeta  quamque  Pentapoli  series  nobis  destinatas  —  (alfo  ^brion  fc^tdt 
biefe  Briefe  mit).  Nempe  quidem  scimus:  (]uia  ipse  iniquus  et  perfidus  Adal- 
gisus  pro  nnlla  alia  causa  in  istis  declinavit  partibus,  nisi  tantummodo 
pro  vestra  nostraque  contrariaetate.  254  f.  Sgl.  ^ieju  bie  Angabe  be«  Theo- 
phanes,  ed.  de  Boor  <B.  463  f.,  o.  @.  569  91. 6,  »o  ed  ^eigt,  bog  bie  Stcd^tm 
Sirene  ben  ©acceüanuiS  Qo^anned  mit  «£^bot,  bem  @o^ne  M  einigen  S&m^ 
t7on  Sangobarbien"  gur  Wototfft  ^egen  ftorl  auftaefonbt  ^abe,  unb  ^mor  tttoa  nn 
9{oDember  ber  12.  ^nbittion.  2)ied  mürbe  ber  9aH9ember  788  fein;  man  mtrb  aber 
mit  3aff^,  1.  c.  Srj.  2,  an  bie  11.  3nbiftion,  b.  ff.  ben  Üfioöember  787  }u  beute 
^aben.    ©irfd^  a.  a.  O.  @.  57. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(I^)itular  ^p'm'9  für  StoTieti.  607 

begatten,  bic  SKittc  Oftober  in  ^ama  jufammcntrctcn  foHtc^V,  unb 
l^icr  ji^cint  in  bct  2:^at  baS  fragliche  ®cfcfe  5ßippin*g*)  cntftanbcn 
^  fein,  ba  ed  n)ieber^olte  $intoeifungen  auf  bie  üon  ^atl  in 
aWantua  erlaffcnen  SSerorbnunßcn  enthält  ^),  Seftimmunflcn  geflcn 
^crumfd^rocifcnbc  Älcrifer  unb  aWönd^c,  toic  fic  ä^nlic^  aber  auc^ 
fc^on  früher  ergangen  tDaren,  unb  über  bie  (Sr^altung  unb  ^er« 
fteflunfl  ber  SCauffirc^en*).  Ucber^au^t  beruft  ftc^  ba«  Capitular 
me^rmatö  aui^brildlic^  auf  ben  SSefe^I,  bie  SSerfägungen  iStaxl% 
bie  ed  nur  einfd^örfen  unb  ^ur  Sudffi^rung  bringen  min :  im  ganzen 
Äönigreic^  Stalien,  fo  beginnt  ba«  ©cfeb^foll  o^ne  Äuffd^ub  ben 
^irc^en  unb  Verbergen,  ben  Srmen,  ben  SSiittmen  unb  SSäaifen  unb 
allem  SSotfe  i^r  Me^t  werben  nac^  bem  JBefe^I  beö  Äönigö  Äarl*^). 
S)ie  Äbfid^t  ber  fterrfc^enben  Unorbnung  unb  ffiillfür  ju  fteuern 
ift  auc^  bei  biefem  ©efefee  unüerfennbar.  SRamentlic^  werben  bie 
©eamten  üor  gewalttätigen  Uebergriffen  geroarnt.  Sifc^öfe  unb 
Siebte,  ®rafen,  föniglid&e  SJaffallen  follen,  wenn  fie  jum  ober  üom 
$ofe  be«  ^önig«  ober  fonft  im  Steid^e  reifen,  nic^t  ba«  Stecht  ^aben 
unterweg«  jwang«weifc  SRequifitionen  üorAune^men ;  nur  im  SlBinter 
foßen  fold^e  9ieifcnbe  auf  SBefterbcrgung  «nfpruc^  ^aben,  aber  auc^ 
bann  jebe  SBegna^me  fremben  ®ute«  i^nen  unterfagt  fein*).  SJer* 
boten  wirb  ben  ©rafcn  unb  i^ren  Unterbeamten  jebe  ©eläftigmtß 
ber  freien  (Solonen  auf  JHrc^engut  (SibeQarii)  unb  i^re  gerbet« 
jie^ung  ju  anberen  2)ienften  al«  benen,  bie  fie  )ur  ß^it  ber  lango« 


')  Capp.  I,  194  ff.,  OflL  oben  @.  578  ff.,  bffwibcr«  bic  ©tcDe  @.  582  9J.  1. 

^)  3n  mehreren  ^<mbf(i(riften  lautet  bie  Ueberf(!^rift:  Incipit  capitulare  quem 
Pippinus  rex  instituit  cum  suis  iudicibus  in  Papia.  ^gL  ^e)u  oben 
e.  678  9J.  2,  fowie  unten  9^.  5. 

')  c.  2.  3  finb  eine  fd^Srfere  tJfoffung  t^on  c.  2  im  ^»eiten  (Sopitulor  Don 
SRantua ;  aa^  c.  7  entf)}rid^t  bem  c.  4  bdS  erflen  unb  c.  3  beS  ^weiten  SRantno' 
nif(i(en  (Eaoitutar«  u.  f.  xo.  3nerfl  \iat  bad  ^eroorge^oben  i3oretiu4L  2)ie  Q^a)Htu« 
Ionen  im  Sangobarbcnreid?  ©.  117.  128  f.;  ogl  Capp.  I,  198.  indf  mod)  er 
aeltenb,  bag  ber  JJn^/oIt  oon  c.  10  (i?g(.  o.  B.  582  9?.  6)  in  biefe  3eit  paßt  (St 
hat  bober  boiS  (E<^)itular  mo^I  richtig  SRitte  Oftober  787  ongefe^t,  im  (Sfegenfa^  p 
$ertj,  Legst.  I.  69  ff.,  tot\d)fx  erff  ba«  3a^  789  ober  790  onno^m.  —  ©oretiu« 
folgt  au*  eidel  II,  49  (K.  115  bis).  265.  aWü^lbad^  9h.  493,  ©.  203,  äugert 
aUerbing«  ba«  bead^tendmert^  «ebenlen,  bag  bie  auf  SD^tte  Oftober  787  angefagte 
Serfammlung  »egen  ber  mrfa^  gegen  Xa\fiU>,  bei  ber  $ippin  ja  aud^  betbeiltgt 
mar,  auf  einen  anberen  3«tpintft  t)erlegt  tt}orben  fein  mügte.  S^affUo'«  Untemofung 
»ar,  xoit  tmx  fat^en,  am  3.  Oftober  erfotgt 

*)  c.  2.  3,  ogL  ba«  ßeriftaQer  Gapitular  t^on  779  c.  6;  ba«  2.  rm.  Tlantaa 
787  c.  2;  femer  c.  1,  oaf.  Pippini  capitulare  782—786  c.  1;  aadf  ba«  t»n 
©oretiu«  um  790  gefe^e  4apitular  *pip^in^«  c.  2,  ©.  200. 

^)  c.  1,  Capp.  I,  198:  Placuit  noble  atque  convenit,  ut  omnes  iustitiae 
pleniter  factae  esse  debeant  infra  regnum  nostrum  absque  ulla  dilatione, 
tarn  de  ecclesias  quam  de  sinodochiis  seu  pauperes  et  yiduas  yel  orfanos 
atque  de  reliquos  nomines  secundum  iussionem  domini  nostri  Karoli  regis. 
DgL  Cap.  Mantuan.  781?  c.  1,  @.  190;  femer  c.  7.  8.  10,  @.  198-199,  nebfl 
ben  oon  i3oretiu«  unb  äFHi^Iba^er  aQegirten  (SteQen.  ^n  einem  (£obqr  tontet  bie 
Kuffd^rift  be«  C^apitnlar«:  .  .  .  Incipit  capitula  de  diversas  iustitias  secundum 
sceda  domni  Caroli  genitoris  nostri. 

«)  c.  4,  ogL  ©aitj  IV,  2.  «nfl.  @.  28  9i.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


608  787- 

barbifc^cn  ^crrfc^aft  gclciftct^);  verboten  bic  SWiSac^tung  bcr  üon 
Raxl  beftättßtcn  SmmunitatöpriDiteaien  unb  noc^  anbcre  Ueber« 
ariffc,  bte  ftc  fic^  gcftattctcn  2).  Scocr  freie  Sangobarbe  foö,  t)or* 
be^altli^  ber  Äed^tc  beS  ©rafcn,  ba«  Siecht  behalten  fic^  ju  com* 
menbtrcn,  tpenn  er  nic^t  fd^on  einen  $|errn  ^at«);  baflCßen  \oü, 
mt  feinen  $errn  oerfäjst,  o^ne  ©ene^migung  beffelben  Don  einem 
anbern  nic^t  atö  SSaffaH  angenommen  ttierbcn  bürfen*).  Eingriffe 
in  frembe^  ©igent^um  otine  ric^terltc^eö  Urt^eil  toerben  ftreng  unter* 
fagt^^X  bic  Sr^altung  unb  Slugbcfferunp  ber  SBcge,  gäl^ren  unb 
SBrfidcn  an  ben  Orten,  too  folc^c  fd^on  tmmer  angelegt  koaren,  be« 
fohlen®).  S)ieÄlöfter  betreffenb  ^ält  man  bic  früheren  ÜWa^nungcn 
gcn)if}enbaft  nac^  ber  Siegel  ju  leben  nid^t  mc^r  für  auiSrcicöenb : 
$ipptn  tünbigt  feinen  (Sntfd^lujs  an,  befonbere  ^önigilfbotcn,  einen 
i&iönc^  unb  einen  ^ofgeiftlic^en,  ^apcQan,  in  aQc  5{löfter  feinet 
aieic^ö,  9Könc^8*  unb  Wonnenflöfter,  abjuorbnen,  um  ben  SBanbet 
ber  Snfaffen  fotoie  tl^re  Sßo^nung  unb  Untcr^aU^mittcl  einer 
aSifitation  ju  unteräie^en  ^).  ©nblic^  wirb  auc§  gttrforgc  getroffen 
für  bie  langobarbifc^en  grauen,  beren  9}2änner  oon  ilarl  ind 
fränfifc^e  Sieic^  abgefüf)rt  ioorben  finb®).  ?ßtppin  will  Äönigö* 
boten  auöfc^idEen,  um  ju  untcrfuc^en,  ob  benfetben  bem  SBcfe^lc 
ÄarFö  gemäß  ibr  9iec^t  geworben  ift;  wo  biefeS  nic^t  ber  %aVi, 
foUcn  bic  jiönigdboten  mit  ben  juftänbigen  (Srafen  barauf  SBeba^t 
nehmen,  baß  il^nen  baju  üer^olfen  Werbe®). 

@in  weiterer  3;obe«fan  traf,  wie  eg  fc^eint,  in  biefem  Sa^rc 
bic  f|of|e  @eifllic^feit  beS  Steic^S.  93ifc^of  SQßinibalb  t)on  Sic^ftäbt, 
ein  Sruber  beS  aStjnnebalb  ^%  be8  ©rünberö  oon  Älofter  §eiben^eim. 


^)  c.  6,  Dgl.  jtarfd  srodted  ä^antnanifc!^  (Sopitular  iTon  787  c.  5,  oben 
@.  580. 

>)  c.  8.  12;  üol.  ebb.  c.  1 ;  äRfibOxuber  a.  a.  O. 

»)  c.  13. 

^)  c.  5,  Ml.  ba«  (£apitu(ar  öon  SRantao  781?  c.  11. 

^)  c.  14:  Ut  nullus  alteri  presumat  res  suas  aut  alia  causa  sine  iadi- 
cium  tollere  aut  invadere;  et  qui  hoc  facere  presumpeerit ,  ad  parteni 
nostram  bannum  nostrum  conponat. 

«)  c.  9,  ML  bad  (Sapitalar  ^ippm'«  782—786  c.  4,  @.  192;  ©ai^  IV, 
2.  «nfl.  @.  32  m,  3. 

'')  c.  11:  Stetit  nobis,  ut  missos  nostros,  unum  monachnm  et  aliuin 
capellanum,  direzerimus  infra  regnnm  uostrum  preyidendnm  et  inquiren- 
dum  per  monasteria  virorum  et  pueUarum,  que  sub  sancta  regula  vivere 
debent,  quomodo  est  eorum  habitatio  vel  qualis  est  vita  aut  conversatio 
eorum,  et  quomodo  unumquemque  mouasterium  de  res  habere  videtur, 
unde  vivere  possit. 

8)  »gl.  oben  @.  582. 

^)  c.  10:  Placuit  nobis  de  Ulis  feminis,  quarum  mariti  in  Francla 
esse  videntur,  ut  missi  nostri  per  regnum  nostrum  hoc  debeant  inqoirere, 
si  eorum  iustitias  sie  pleniter  habeant  sicut  fuit  iussio  donmi  nostri  an  non : 
et  qui  sie  habuerit,  oene;  sin  autem,  tunc  volumus  ut  ipsi  missi  nostri 
cum  ipso  comite,  in  cuius  est  ministerio,  ita  conpleant  sicut  domnus  noster 
demandavit. 

^^)  »al.  binricbtlic^  b«  9?amo!«fonn  ßoü)ct.(£ggcr,  SS.  XV,  80  92. 1;  ©atten- 
bo(^  S)(BC.  I,  5.  «ufT.  e.  129. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


£ob  M  ^fi^of«  ffitnibolb  k>on  (Sid^fiabt  609 

unb  bcr  SBalbburaa,  naä)  SB^nncbalb'«  lob  (f  19.  ©cscmbcr  761) 
acbtifpn  bc«  Äloytcr«,  mar  nad^  bcm  S^w8«^ff^  1^*"^  SBioarop^ic 
jc^on  41  3a^r  gctücfcn,  ate  i^n  SBonifoj  741  in  feine  SBüroc  etn* 
je^te^).  3)enno(^  müfjen  bie  Stnßaben,  n^elc^e  feinen  Xob  tnd 
Sa^r  781  tocrieaen  ^),  üerfrü^t  fein.  SBBä^rcnb  er  im  allflemcinen  in 
fetner  langen  Suntöfü^rung  ftc^  nur  toenig  bemerflid^  mad^t,  erfc^eint 
er  flerabe  nacfi  781  noc^  mehrere  SKale:  er  tft  in  SBirjburfl  an* 
mefenb,  atö  SRegingo}  feine  ©teile  nieberlegt^),  unb  no($  am 
8.  Dftober  786  madjt  er  eine  ©c^enfung  an  gulba,  too  er  fic^ 
eben  befinbet*}.  Seitbem  l^ört  man  öon  i^m  niqtö  me^r,  bei  feinem 
\io\im  älter  ift  anjune^men,  bafe  er  furj  barauf  gcftorben  ift*^); 


1)  Vita  Willibaldi  ep.  EichBtetens.  bcr  iRoraic  öon  ßdbcn^eim,  c.  5. 
6.  SS.  XV,  105,  über  bmn  Sd^t^ett  tmb  Subnläffigldt  9Uttbag,  U,  351  f.;  ^Iber« 
^er  1.  c  @.  81—82;  ebenfo  eine  Wx^at  Vita,  bei  MabilloD,  Acta  SS.  saec 
nr  2,  @.  390,  meti^e  tnbeffen  erfl  bem  11.  3<>9^imbert  anzugehören  fd^eint  unb 
bur^ou»  »ertbto«  ijl  (ügL  SS.  XV,  85-86);  Anon.  Haserens.  c.  2,  SS.  VII, 
254.   SBifliboIb  fc^emt  anfangiS  nur  8fiegtonarmf(i(of  gewefen  ^u  fein  (ogL  9üe|ler  in 

torf(4ungen  |nr  beutfdben  (Skfcbid^te  XVI,  403—406:  ®ef<j(.  «aiemiS  I,  104:  ßolber« 
gger  1.  c.  ^.  105  9e.  9).  ^ag  ber  gletc^nomige  Sorfaffer  ber  Vita  Bonifaüi  nid^t 
ber  9x\^o\  t)on  (Si(^{läbt  iß,  toit  ft&fttt  angenommen  warb,  beborf  feinet  befonberen 
!6e»eifed  me^. 

^)  Gundecharii  Über  pontificalis  Eichstetensis,  SS.  VII,  245:  Anno  ab 
incamatione  Domini  781.  sanctus  Willibaidus  Non.  lul.  consortium  con- 
Bcendit  angeloruin,  aetate  qnippe  77  annorum;  sedit  annos  36  (pal  ibid. 
@.  252,  jbnrab  t)on  5taßel);  barau0  ber  Staon^muiS  tnm  Verrieben,  c.  2,  SS.  VII, 
254:  au(]^  Series  epp.  Eicbstetensium  Altahensis,  SS.  XIII,  336:  8. 
Willibaidus  episcopus  sedit  annos  36.  2)ie  36jiä^dge  Slmtdbaner  maa  t)on 
ber  mirfßc^  vriinbung  bei  93Üt^umi  (St(!^fi&bt  an  gered^  fein;  bemna£  gab 
man  SB.  aber  ein  Ulter  t^on  77  ^a^ren,  meil  man  mi$te,  baß  er  oei  feiner  SSeil^ 
}um  i3tf4of  41  gejftp  ^atte.  tx  crreid^te  jebod^  ein  l^ö^ed  Ulter  (wn  ttma  87 
ya^ren),  ba  er  im  SioXfn  700  geboren  fein  muß  (ügf.  au(^  ^o(ber*(ggger,  SS.  XV, 

»)  »gL  0.  e.  515. 

^)  Urfunbe  bei  2)ronfe,  Codex  e.  52  9hr.  85;  ^dffcat,  I,  704,  fe^t  biefelbe 
irrig  ini  Sabr  785. 

»)  «ud^  Mabillon,  Annales  II,  276;  Le  Cointe,  VI,  353;  ^Ofyxtt,  I, 
704;  »{ettberg.  II,  356,  fe^  S3illibalb*i  2:ob  nid^t  t^or  786,  fonbem  tbeild  in 
bieföJ,  t^eitt  ra  bai  folgenbe  gabr;  öal.  aud^  ^Iber-dgger,  SS.  XV,  81  ^.  3 
(meU^  auf  9^.  Sefftob,  Siegeflen  ber  «ifcbofe  twn  ^dffm,  ^^Ngr.  bei  bif(^5fr.  S^e« 
umi  baf.  1871,  I,  @.  2  öerweül).  ©ropfl  2).  ^opö  »oute  bmgegen  au  781  fefU 
bolten  (Dgl.  SS.  VII,  243  9^.  15;  «Saler,  gorfd^.  XVI,  406).  ftibnij,  Annales 
I,  139,  min  meber  Don  787  nocb  twn  v81  etmai  bo^^n,  fonbem  nimmt  2  8if4öfe 
üon  (£i(!^bt  jenei  9{ameni  an,  twn  benen  ber  eine  ber  Serfaffer  ber  Vita  Bonifatii 
fein  foH,  geß&gt  auf  bie  91naabe  in  Jener  fpätm  Vita  Willibaldi  c.  19,  bei  Ma- 
billon, Acta  SS.  1.  c.  @.  390,  SHu^tb  fei  fc^on  nad^  fiebenja^riger  Slmtöfttbnmg 
geflorben.  ^Olein  berciti  Mabillon,  1.  c.  @.  382  Sfl.  a.  bemerft,  bag  biefe  Angabe 
nur  ein  SRigoerfianbnig  jenei  i3ioarapbm  ifl,  melc^er  bie  ^inmeifung  auf  SBiIUbalb'd 
Vägerfabrt  in«  Zeitige  2anb  bei  ber  Spönne  öon  ßeibenbeira,  c,  6,  SS.  XV,  105, 
bie  7  3a^e  bauerte,  irrtbümücb  auf  bie  2)auer  femer  Smtöfübrung  beliebt.  9BiQi« 
balb'Ä  Unterf(brift  unter  ber  ©(^enhmgiurfunbe  ber  (Srflnberin  unb  erften  ?lebtiffin 
Don  JHofler  97{tf),  »üif(ben  ber  oberen  SSkrra  unb  ber  fr&nfif(^en  €^aale,  9{ameni 
(Sm^,  t)om  25.  Ttän  783,  bei  Le  Cointe,  VI,  244  f.,  ifl  mit  ber  ganzen  Urtunbe 
falf^,  Dgl  9lettberg,  II,  346  f.;  im  SBiberfpm(b  mit  biefer  Urfunbe  f(b^It  (6m\fi{h 

3abT6.  f.  hm-  Otf4.  -  mtueim\9n,  Statt  b.  «t.   I.  8b.    2.  «itfl.        39 

Digitized  by  VjOOQ IC 


610  787. 

ate  3;obc8ta9  »irb  bcr  7.  SuH  gefeiert,  »aö,  tocnn  richtig,  auf 
787  führen  »ürbc^).  ©ein  Slac^folger  toarb  ®er^od^,  welcher  ine 
Äird^c  mit  tjerfd^iebenen  Äoftbaricitcn  bereicherte,  einem  golbenen 
^tld),  einer  mit  @oIb,  JBernftein  unb  ^bclfteinen  berjjierten  ®üan* 
gelicnfapH  ctuc^  bie  ^erfteÜung  eine«  foftbaren  Altar«  anfing*); 
fonft  »irb  bon  i^m  nur  nod^  erjä^It,  er  ^abc  in  ßeiben^etm  an 
©teÖe  bcr  Sionnen  Äanonilcr  gcfefet^),  fein  lob  toiro  jum  2.  gc* 
bruar  «02  berid^tct*). 


fpater,  800,  ^i^  an  Sutba;  barttber  unb  ttber  bie  t7orge6fi(fie  ^eßfittamigtoE» 
funbe  StaxV»  ogl  ©tdel  11,  411—412:  gol^,  ?$orfc^ungen  §nr  beutfd^  wf£id^ 
XVni,  506.  »    ü        ü  ö  ^^ 

1)  ^al  (&mMiQX,  oben  @.  609  Sfl.  2,  ber  trieUeti^t  im  Zaat  »entger  gmrt  1^ 
old  im  Sa^r;  bod)  lann  ber  (S^c^^tnigtag  coLdf  minfttrttc^  angefe^t  fein. 

«)  (Bunbed^ar,  SS.  VII,  245;  Senes  epp.  Eichstetens.  SS.  XIII,  836. 
gm  einem  ^(^retben  StaxV9  bed  ®x.,  mel^ed  bor  Sßei^na^ten  800  faOt.  af(^dnt 
«ijd^of  ©er^odj  unter  ben  «Lbreffoten  (Epist.  Carolin.  19,  JafK  IV,  874).  — 
Ueoer  bie  ftir(!^enf(^tje  bg(.  bie  Eingabe  eined  Snon^muiS  bei  (S^retf er,  Catalogtus  hi- 
storicos  episcoporom  Eystettensium ,  in  Opera  omnia  X,  837;  Le  Uointe, 
VI,  855.  Sflaä)  Stbolbert  oon  ^eibenbeim,  in  ber  9^.  3  ^u  nennenben  ^d^rift,  bd 
®retfer  1.  c.  X,  823,  »or  ®fx\pä)  fiUaster  WilUbaldL 

*)  <^  $CbaQ)trt,  in  ber  Relatio  qua  ratione  sub  Eu^nio  III.  pont  max. 
monasterium  Heidenheimense  ad  orainem  s.  Benedicti  redierit,  bei  Qhttfer, 
Opera  omnia,  X,  823,  mo  ed  ^gt:  (®erl)0(!^)  oblitos  religionis  .  .  .  canonicos 
in  eodem  loco  constituit;  religio  ergo  paulatim  evanescere  coepit  abbatia- 
que  in  praeposituram  conyersa  venalis  habebatur.  2)er  Snon^muS  Don 
öerrieben,  SS.  vll,  256,  f(^reibt  aber  nid?t,  mie  ®retfer  X,  837  be^au^tet,  bicfe 
al'^agregel  bem  8ifd^of  (Srcanbalb  su,  fonbem  rebet  bon  bem  a^c^en  Skrfa^raiQäc« 
canbalb*8  gegen  Verrieben. 

^)  2)en  £ag  gibt  (S^unbed^ar  1.  c;  über  bad  ^a^r  bgl  ®retfer,  X,  837. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


788, 

SDic  fränfif^cn  Snnalen  loiffcn  jum  ^a^x  788  faft  nur  t>on 
fltofecn  ©rfolacn  unb  ©icgcn  ftönig  StaxV^  ^u  erjä^Icn;  fic  bc» 
ginnen  i^rcn  Script  abgcfcßen  t)on  ber  SBcmerfung,  ha%  fiort  Öftcrn, 
30.  aRärj,  äuSngcl^cim  flcfcicrt  ^abc^),  crft  mit  ber  ijttjcitcn  ^älfte 
bcö  Sa^rcö.  Sind  bcr  crftcn  ^älftc  »ärc  mc^r  ju  crjä^Icn  ^cwefcn 
öon  bcn  ©cfa^rcn,  rocld^e  bcn  Äönig  öon  bcrfc^iebcncn  ©cttcn  bc^ 
brb^tcn,  t)on  bcn  Umtrieben  feiner  geinbe.  ^aö  ©Zweigen  ber 
Sal^rbüd^cr  ift  Urfac^e,  baß  barüber  faft  iebc  genauere  Äunbe  fc^tt, 
abgefel^cn  Don  ben  SBorgöngcn  in  Stalien ,  über  toeld^e  bie  SBriefe 
bed  $apfted  unb  eined  frönfifc^en  iBcDoHmöc^tigten  einiget  Si^t 
Derbreiten. 

^abrian  batte  erft  fürjlicb  burc^  Sarr^  ©efanbten,  ben  ©rafcn 
ÄrDinu«,  ben  Äönig  tt)iffen  taffen,  wa^  er  über  ben  Aufenthalt  unb 
ba«  treiben  bed  abet^i^  erfahren  ^atte,  atö  aud^  fd^on  beim 
?ßapft  ©efanbte  SarPö  anfamen,  ber  ftapeüan  dioxo  unb  Setto, 
mit  bem  Auftrage^  fid^  ju  erfunMgcn,  ob  eö  »a^r  fei,  ba§  Äbelc^id 
fic^  in  3talien  etn^efunben  ^abc^).  Äufeerbem  fc^icfte  ber  fiönig 
anbere  SBeDoIImä^ttgtc  nad^  Stauen^),  ju  SSer^anblunfjen  mit  ben 
SBeneDcntanern.    S)em  Sefe^Ic  SarCd  gemäß  begaben  biefelben  fid^ 


J)  Annales  Laur.  mai.  787,  SS.  L  172;  Ann.  Einhardi  787,  SS.  I, 
173;  Ann.,  ut  videtur,  Alcuini,  SS.  IV,  2;  Ann.  luvav.  mai.  SS.  1,  87; 
m,  122;  Urfunbe  Starr«  für  ben  Slbt  füvptet  tm  ^ca^a,  Dorn  28.  m&^  ISS, 
actum  in  Ghilim  Haim  villa  nostra,  ro(a  auiS  Inghilinhaim  (jjngd^dm)  cot' 
xvmptct  \9,  bei  Fatteschi  e.  281  9hc.  35;  »gl.  ffi^u  bo«  intercffonte  Pocitum  bc5 
ßer^gd  ^ilbbranb  tytm  @M(eto  tyom  9btgufi  bed  twr^gel^enben  I3a^re0,  Mabillon, 
Ann.  Ben.  Ü,  718  Sflx.  30. 

2)te  Urfunbe  aHUi^Ibad^er  9h.  844,  mläft  nac^  i^rem  S)atum  am  26.  iD^ar) 
bed  20.  SiegteningiSia^  Sta:d%  b.  ^.  780,  in  €Ht^  (@t  Dmec)  aiiSaefiellt  fein 
»ttrbe,  ge^rt  iebenfoü«  nic^t  in  bied  3a^;  i^gt.  unten  ^b.  II.  ).  3.  800  unb  bie 
bafett^  angeftt|vten  ©tetten. 

»)  Jaff6  IV,  253;  ögl.  ebb.  @.  263. 

^)  Qd  ntug  angenommen  »erben,  bag  biefe  8eüoam&c^ttgten  mehrere  VM^ta 
toor  bem  20.  I^anuar  788,  noc^  787  in  9&m  onfamen,  benn  oor  bem  20.  Sanuac 
toax  i^  ©enbung  bereits  gef(!^eitert,  i^gL  unten  @.  615  91.  3. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


612  788. 

juerft  nac^  {Rom,  um  bort  mit  bcm  topfte  düidfprad^e  ju  nebmen ; 
pc  famcn  aber  ntd^t  alle  juflleicö  in  JRom  an,  fonbcrn  juerft  bcr 
2)iaconud  0tto  unb  ber  X^rtoart  (Oftiariud)  ®oteramnitö,  hierauf 
aud^  ber  «bt  SWafllnariu^  öon  6t.  S)cntö,  ber  Siad^folger  gulrab'ö, 
unb  ber  S)taconud  Sofep^ ;  ein  fünfter  ©efanbter,  ber  ®raf  ßiubc* 
rid^r  h)urbe  noc^  erwartet,  ^abrian  rtet^  ben  ®efanbten  auf  ber 
JRetfe  nac^  SBeneöent  jufammen  au  bleiben ;  3Raainariug  unb  Sofej)]^ 
fdaten  in  9tom  bleiben  bid  jur  ^nfunft  bed  Siuoerid^,  ber  ju  i^nen 
oe^rte,  9ltto  unb  ©oteramnud  aber  bid  93atoa  im  ^erjogt^um 
6po(eto  üoraudreifen  unb  bort,  an  ber  beneüentanifc^en  @renje, 
auf  bie  brei  anbeten  aSeöoIImäd^tigten  toarten*).  !J)ie  ©efanbten 
fd^einen  junä^fl  biefem  SBorfc^Ia^e  ungefätir  entfprec^enb  gebanbelt 
jot  l^aben.  S(ud  bem  üon  äRagtnariui^  üerfagten  SBeric^t  fioet  bie 
aleife,  ber  baju  beftimmt  »ar  Äarl  öotflclegt  ju  »erben,  fc^eint 
l^eröorjufle^n,  ba§  fie  fic^  öerftänbiat  Ratten  im  engftcn  ©ontact 
mit  einanber  p  bleiben,  nur  bag  äRaginariud  unb  feine  ®enoffen 
einen  anbern  äBeg  nac^  SSeneüent  n)ä^(ten  ald  bie  anberen;  h)et^er 
I^eil  früher  einträfe,  fotlte  ben  anbern  txroaxttn^).  «nein  eö 
fam  anberd.  Otto  unb  ©oteramnud  famen  oier  Xage  fräßet  ald 
il^re  ©enoffen  na^  SBeneöent.  3)ie  lefeteren  I)atten  jene  toieber^olt 
aufforbern  taffen,  I)ier  auf  fie  ju  toarten,  bamit  fie  je  nad^  Um* 
ftänben  bann  enttoeber  iufammen  toeiter  nad^  ©alerno  reifen  ober 
aber  bie  beneüentanifc^en  ©rogen  jur  meiteren  Unterl^anblung  noc^ 
83enet)ent  einlaben  fönnten^).  @o  ^ätte  ed  ben  9nn}eifungen  bed 
^apfteS  entfprod^en.  5)ie  öntfd^eibung  über  biefe  tjfraae  foBte 
ftd^  nac^  ben  9lac^ric^ten,  toeld^e  bie  @efanbten  über  bte  fränftfd^e 
ober  antifränfifd^e  (Sefinnung  ber  SBeneöentancr,  in^befonbere  au^ 
be^  ^ofeS  unb  ber  ©rogen  empfangen,  auc^  nad^  ben  eigenen 
SBal^mel^mungen,  bie  fie  felbft  im  fianbe  ma^en  tt)ürben,  richten  *). 


0  Qknaa  tcfihlt  boiS  ber  $apfl  in  bem  ©^reiben  bei  Jaff^  IV,  256  ff., 
bad  einen  Serid^t  iiber  ben  ^udfau  ber  ©enbuna  enthalt  unb  um  boiS  3M$i<^t 
(istius  temporis  verni)  788  gefc^neben  j(u  fein  fc^eint,  ttne  eS  bemt  jebenfwis  m 
bie  3eit  m^  bem  22.  ^miuar  faSt;  t>gl.  Epist  Carolin.  5.  ib.  @.  847;  baju 
au4  bie  2)arPeQung  tnm  Malfatti  II,  866  ff.,  meldet  bie  2:riebfebem  ber^anbdnben 
^erfönli^feiten  )um  2:^  rtd^ttg  erfannt  ^aben  bttrfte. 

^)  2)er  iBerid^t  bed  iDlagtnariud  ifi  ondftt^ic^  a\»  ber  ^btian'd,  aber  f^ 
Ittden^aft  erhalten  unb  ba^er  nur  {leQemoeife  p  benu^.  2)a  ^t  t»,  bei  Jafifö 
IV,  346,  Epist.  Carolin.  5:  (convenit)  inter  nos:  ut  illi  (irent  ad  Valvae 
oppid)o,  noB  vero  per  Sangrum  in  fine  Beneventana;  et  si  quis  de  nobis 
pnor  (advenisset),  ibidem  saos  pares  expectare  debnisset;  et  quodeumque 
m  ipso  itin(ere  nostro)  de  vestra  fidelitate  cognovissemus,  illis  significasse- 
mus  et  illi  simili(ter  nobis).  S)er  ^a^fi  fle^t  äer  auc^  fd^on  l^rnn  eine  »et* 
(e^g  feiner  9tat^f(^iage,  Cod.  Carolin.  85,  @.  257:  Qui  precedentes,  scilicet 
Atto  cum  Goteramno,  nullo  modo  nostris  aecommodayerant  consiHis,  sed, 
relin(]uentes  penitus  Maginarium  seu  loseph  et  Liudericum, '  abiertmt  sin- 
gulanter  Benevento.    vgL  bieju  ©iraug  @.  80  91.  1. 

8)  Epist.  Carolin.  5,  @.  846—347. 

^)  Epist.  Carolin.  5,  1.  c. :  quodeumoue  in  ipso  itin(ere  nostro)  de 
vestra  fidelitate  cognovissemus  (ögL  o.  vi.  2)  —  si  .  .  .  noa  ibi  (ad) 
Benevento  fidelitatem  eorum  co(gnovis8emus)  .  .  .  si  vero  non. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


l9a)onmac^tigte  JtarTd  in  8enebent.  613 

S)icfc  a3cri(^tc  fielen  näd^  SRagtnariuö'  ©rief  ungünftifl  au^^). 
allein  atö  ä^taginodud  mit  feinen  6eiben  @efä^tten  nad^  ©eneüent 
lam,  fanben  fie,  baß  Ätto  unb  ©oteramnuö  fd^on  laflö  Dorber 
nad^@aIerno  oufgebrod^en  n)Qren^).  äRoginarind  bogegen  lieg  ficfi 
in  ©eneöent  öon  ber  SBeiterrcife  abgalten,  ba  i^m  öon  fränfifcg 
gefinnten  S9enet)entanern  bebeutet  »orben  toar,  man  »ürbe  i^n  in 
©olerno  jurüdfialten,  bi«  man  ©etoife^eit  über  bie  Sefd^lüffe  ÄarF« 
l^inft^tlicQ  bed  ®rimoa(b  unb  ber  burcq  bie  beneüentanifd^e  ©efanbt« 
fc^aft  i^m  flberbrad^ten  SSunfc^e  ^abe  unb  romn  fte,  bie  fränftf^en 
©efanbten,  ni^t  beftimmte  ßupc^erun^en  in  Sejug  auf  bie  ®in» 
fe|ung  be^  ©rimoalb  ald  ^erjog  unb  bte  9{üdgabe  ber  bem  ^eiligen 
©tu^Ie  überlaffenen  ©täbte  gäben.  Srft  bann  unb  bann  bereit^ 
willig  toürbe  man  fid^  ftarUd  (geboten  fügen').  SSieüeid^t  aud^ 
perfönlic^  ängftlid^*),  fd^üfete  SRaginariu«  unter  biefen  Umftänben 
eine  Äranf^eit  öor,  toeldöe  ign  an  ber  Steife  nac^  ©alerno  öer^inbere, 
tpä^renb  feine  bciben  ®enoffen  fid^  tofigerten  o^ne  i^n  ba^in  ju 
ge^cn,  unb  bat  bie  ^erjogin  Äbelperga,  »cl^e  fid^  in  ©alerno  be* 
fanb*),  unb  einige  i^rcr  ®ro|en  briefü^,  ben  ätto  unb  ®oteram* 
nu^,  mel^e,  tt)ie  gefagt,  ba^in  gegangen  toaren,  nebft  einer  anja^I 
beneüentanif^er  ©roger  (12  bid  14)  nac^  ©eneüent  ju  fd^idfen; 
l^ier  tooHten  fie  benfelbcn  bie  Aufträge  StaxV^  eröffnen  unb  mit 
i^nen  in  JBer^anblungen  eintreten.  5Kaginariuö  behielt  fid^  babci 
vox,  naä)  »icbererlangtcr  ©efunb^cit  biefe  beneöentanifd^en  ©roßen 
XDO  mögli^  nac^  ©alerno  ju  begleiten  ober  et)entueU  boc^  burc^ 
IKtto,  ©oteramnu«,  Sofep^  unb  Siuberid^  ba^in  begleiten  ju  laffen, 
um  bie  SSer^anblungen  bort  jum  Äbfc^lufe  ju  bringen  •).  Allein 
?lbelperga  toeigerte  fid^  beneöentanifd^e  ©roße  nac^  SBeneöent  ju 
fc^iden  unb  fanbte  üielme^r  nur  ben  ©oteramnud  nac^  S3enet)ent, 


1)  Ibid.:  dum  per  vestros  fideles  cognovissemus,  quod  ipsi  homines 
Beneventani  (dcut)  rectum  ftierat  non  erant  —  dum  in  nne  ^Deventana 
intrassemuB,  nuUam  fidelitatem  adu(ersus  vestram  excellentiam  c)ognoyimas 
—  dam  no8  per  infideles  vestros  —  Deo  sibi  contrario  —  osque  ad  Bene- 
Yonto  yenis8em(us)  .  .  .;  Cod.  Carolin.  85,  ®.  257  (Qui  dmn  Maginarins 
cum  sociis  suis  a  fidelibus  vestris  audissent,  sicut  nobis  ipsi  intimaverunt, 
eo  quod  infideliter  peragerent  tam  relicta  predicti  Arichissi  ducis  quam- 
que  ceteri  Beneventani,  erga  vestram  realem  excellentiam  atque  nostrom 
apostolatum  iniqua  atque  adversa  tractari  non  desinunt  . . ,), 

^  Epist  Carolin.  5,  @.347:  (Sed)  dum  nos  .  .  .  usque  ad  Benevento 
veni8sem(us,  putantes)  nostros  psxeB  invenire  et  ibi  (cum  eis)  condderare, 
qualiter  vestram  iussionem  (feci)ssemn8,  illi  iam  uno  die  antea  quam  nos 
venissemus  iter  ad  Salemum  (fecerant):  Cod.  Carolin.  85,  @.  257,  mo  ber 
^copft  nadf  ben  oben  @.  612  ^  2  angefü^en  fBorten  fortfäl^rt:  Qui  poster- 
^m  (post  tergum)  eorum  euntes,  Maginarius  cum  loseph  et  Liuderico, 
m  Benevento  iam  Attonem  et  Goteramnum  nullo  modo  invenire  value- 
runt,  eo  quod  in  Salemo  perrexerant  (ad)  Adalbergam,  relictam  Ari- 
chis  ducis. 

>)  etüdit  M  Wlamnadta  bei  JaffiS  1.  c.  ®.  847—848.  Ueber  bie  beneben« 
tontfcfien  @tSbte,  totlAt  ftarl  bem  $apfl  gefdbenft  ^atte,  ogt.  oben  @.  571. 

*)  »gt  3f.  ^69  0.  a.  D.  @.  60. 

»)  »gl.  au4  oben  dt.  2. 

«)  Epist.  Carolin.  1.  c.  @.  348. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


614  788. 


♦ 


bamtt  bicfcr  fid^  bort  mit  bcn  anbcren  fränfifc^en  SBeöonmöc^ti^ten 
ind  @int)crne^men  {e^e^}.  S)a  tarn  betn  SDtagtnartud  unb  fernen 
©enoffen  toteberum  bur^  fränfifd^  ©efinnte  ju  D^ren,  ba§  man 
ed  auf  einen  ^anbftrei^  gegen  bie  frönlifdgien  93e))oQmä(^ttgten 
abgefe^en  l^ätte.  6ie  foßen  angebli^  erfahren  ^aben,  bie  SBcne* 
öentaner  l^ätten  fid^  mit  SJeopoIttanent,  ©orrentinern  unb  Slmalp» 
tanern  t)erf(^tt)oren,  fie  bei  ©alerno  bei  nächtlicher  SDäeilc  übcrfaQcn 
unb  tobten  ju  laffen^).  Sud^  ®oteramnu§,  bcn  fie  üon  folc^cn 
SRac^ric^ten  in  Äenntnife  festen,  foQ  i^nen  feincrfcitd  ä^nlid^e  SWit* 
t^eilungen  über  bie  ©efinnung  be«  beneöentanifd&en  ^ofeö  gema(i^t 
^aben.  @oteramnud  tDoIIte  nac^  ©olerno  jurficf,  um  Stto,  ber 
bort  geblieben  tt)ar,  ju  retten;  aber  SRaginariuö  ^iclt  il^n  baöon 
ab:  eö  fei  beffer,  ba§  einer  feftgel^alten  toerbe  atö  itoet^).  3n» 
beffen  flüchteten  bie  ©eöollmäd^tigten  beim  iKor^engrauen  über  bie 
fpoletinif^e  ©renje  nac^  SSatoa*).  Stto  feinetfctt«  fu^tc  angeblich 
©d^ufe  am  Slltar  ber  Äir^e  tion  ©alerno.  Die  85enet)entaner  be^ 
fc^toi^tigten  inbeffen  feine  ffieforgniffe  unb  fd^idften  il)n  ju  Äarl, 
um  bcn  Äönig  i^rer  ireue  ju  tierfid^ern*^)  unb  i^n  nod^mal«  um 


1)  Ibid.:  Sed  ipsa  Adalberga  noluit  suos  primatos  dirigere :  (sed  8o)luin 
Gk)ddrainno  ad  nos  in  Benevento  direxit;  Cod.  Carolin.  85^  @.  257:  una 
cum  €k)deramno,  aui  ad  eos  (bot  iDlaginanuiS,  Sofcp^  unb  Sinbertd^)  adloqnen- 
dum  venerat  a  Salemo. 

s)  Jaff^  VI,  262,  m  ber  $apf!  bted  m6)  ben  Wliti^tiUm^m  M  ^reSbpter« 
(ihreaor  t)on  C^ua  er^ft.  fßal  ^jt^tßd^  i^rer  Ungloubmttrbtgtdt  and)  bie  Ur« 
ÜfeüU  öon  Malfatti  II,  369—370  unb  ©trauß  @.  31. 

')  Epist.  Carolin.  5,  ^0»  348:  Sed  dum  per  vestros  fideli8sim(os  co- 
enoy)i88emu8,  quod  iUi  nos  perdere  voluerunt,  omnia  Goddramno  de  vestra 
m(fidelitate  retiili)mus  et  ilie  similiter  nobis.  £t  Goddramnus  voluit  re- 
vert(ere  a)d  (S)alCTn(o  ob  Attonem.  Sed  di)ximn8,  ut  melius  fuisset,  quod 
unu8  detentus  fuisset  quam  duo. 

*)  Ibid.:  —  ad  pullorum  cantum  .  .  .  (re)ce(8simus)  et  pugnando 
(pervenimus)  in  fine  (Spo)litana ;  Cod.  Carol.  85,  @.  257:  —  fugam  arripi- 
entes  Maginarius  cum  losepb  et  Liuderico ,  una  cum  Goderamno  . . .  intro- 
ierunt  in  finibus  ducati  Spoletini  in  prelato  oppido  Valvae;  et  ibidem  mo- 
rantur  usque  ad  vestrum  regalem  tnumpbum  oispositum.  ißr.  86,  @.  262: 
Qui,  a  Benevento  reversi  Spoletio,  ideo  exinde  fugerunt  ...  Et  prefati 
missi  vestri,  haec  cognoscentes,  coacti  fugam  arripuerunt. 

Meo  lEI,  162  be^om^tet,  tnfot^e  ber  ^^A^e  grie^ifc^^  ®efanbter  b^be  jtcb  baft 
©erlieft  t}on  ber  ^nhmft  emed  gried^ifd^en  ^ereiS  i^erbreitet  unb  M^n  feien  bie  Sdt» 
forantffe  ber  fronfifd^en  ®efanbten  entfianben;  Sltto  ^obe  aemugt,  bag  biefe  8efor0« 
niffe  unbegrünbet  »ären,  unb  fei  bed^alb  in  i^alemo  geblieben.  2)iefe  2)arf!eQung  tfl 
ben  OueQen  nid^t  gemäg  unb  »irb  bur(^  bie  ^4  <uid  i^nen  ergebenben  2:^atfa(i^en 
»iberlegt    93gl.  bagegen  auc^  ^.  ^irfd^  a.  a.  D.  <^.  61  92.  1. 

5)  Cod.  Carolin.  85,  @.  257—258:  Atto  vero  audiens,  ut  fertur, 
fugiens  intus  in  ecclesia  Salemo,  pre  timore  eiusdem  ecelesiae  altare  tennit 
Ipsi  autem  Beneventani  eum  suadentes,  ut  reor,  dissimulantes  mitigaverunt 
et  (ad)  vestram  exceilentiam  fictae  miserunt,  se  ipsos  fideles  in  omnibus 
commendantes  —  dum  Atto  diaconus  ad  vestram  reversus  est  exceilen- 
tiam. 2)a§  9tto  t^atfad^Iid^  in  ber  jftrd^e  ^äfu^  gefugt,  besmeifetn  Malfatti 
e.  370;  ©traut  <S.  31. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Untet^anblungen  ber  ^eneoentaner  mit  ben  (ilned^en.  615 

(Stnfe^uita  bed  ©rünoalb  ald  ^erjog  ju  bitten;  auc^  foQ  Sltto 
i^ncn  t)cr|pro(§cn  l^abcn  bafür  cinjutrctcn  ^). 

äßan  fliaubt  ju  erfennen,  bog  eigentlid^  SBer^anblunflcn  ber 
fränfifd^cn  bevollmächtigten  mit  bem  §ofe  in  ©aletno  öcrabrcbet 
waren  *)  —  baß  aber  ein  I^cit  ber  Ie|teren  fic^  burd^  ben  $ßapft 
bestimmen  lieg  benfelben  auSjumeic&en.  S)ie  Une^rlid^feit  ber 
a^ad^inationen  bed  äRaginariuS  n^iro  Don  i^m  felber  faum  tier^ 
^flnt,  ium  X^eil  fogar  j^ngeftanben. 

35icfc  SSorgänge  faÜen  in  bie  testen  Sage  beö  Sa^rcg 
787  unb  bie  erjte  ^älfte  bci^  Sanuar  788:  furj  t)or  bem  20.  3a- 
nuar  ^atte  Ätto  ©alerno  öerlaffen^).    2Kan  I)attc  bort,  toie  ber 

fapft  fc^reibt,  fo  lange  Ätto  [xd)  bafelbft  befanb,  bie  gricc^if^c 
efanbtfd|aft,  toel^c  ftd^  jd^on  Dörfer  angemelbet  ^aben  mag,  nicgt 
empfangen  tootlen  *).  Sobalb  jebod^  Ätto  fid^  auf  bie  8lüctreife  ju 
ftarl  begeben  ^atte,  lanbeten  oic  beiben  ^ricc^ifc^cn  ©pat^arc  mit 
bem  Statthalter  öon  ©icilicn,  bem  ^atrtciuö  Jbeoboru«,  an  ber 
Äüftc  t)on  Sucanien  in  Äcropoli  unb  begaben  fic^  üon  ba  —  toie 
CÄ  l^eigt,  mit  benet)entanifd^em  ®eleit  —  nac^  ©alerno,  too  fic  am 
20.  Sanuar  anfamen  unb  brei  S^age  mit  Stbelperga  unb  ben  ®rogen 
bcö  Sanbei^  Unter^anblungcn  pflogen*^).  Ucber  ben  SSerlouf  ber- 
felben  ift  nur  toenigeö  beionnt,  ber  einji^c,  unjuöcriäffige  ©ettjö^rö- 
mann  bafür  ber  5ßopft.  6r  berichtet,  bie  JBeneöentaner  Ratten  ben 
©rieben  erflärt,  bafe  fie  ftorl  mieber^olt,  erft  bur^  eigene  ®c- 
fanbte,  bann  burcfi  Sltto,  um  bie  greilaffung  ©rimoalb'ö  Ratten 
bitten  laffen,  unb  fie  aufgcforbert,  biö  ©rimoalb  in  Senebent  ein- 
getroffen »äre,  in  iReapel,  alfo  auf  griec^ifd&em  Soben,  ju  öcrroeiten. 
©obatb  ®rtmoalb  nur  einmal  bie  §errf^aft  übernommen  ^abe, 
toerbe  er  bie  tion  feinem  SSater  »ri^iö  übernommenen  SBerpflid^* 


1)  Jafftg  IV,  261,  tomad)  bie  iBeneoentoner  fp&ter  ber  griec^ifc^en  Qyefanbt« 
f^aft  in  ^aletno  erflärten:    insuper  et  per  Attonem  diacbnem,  ipso  nobis 

Sollicente,  rogtim(=  rogationem)  emisimus:  ut  penitus  euin  (sc.  Grimaldum) 
ucem  consequenter  susciperemas.  Strang,  <B.  31  92.  1,  fd^eint  biefe  @teQe 
überfe^enjw  (oben. 

>)  Sk)^  ^ätte  fid)  iD'^aginariuS  aud^  fonfi,  unter  einem  93om7anbe,  bei  ber 
{^erjogin  9bd[))eraa  ju  entfd^ulbigen  gebraust,  bag  er  nid^t  ba^  tarn? 

8)  Jaff6  JV,  258,  »gl.  @.  261;  ^orfc^ungen  I,  522. 

^)  Jaffe  IV,  261:  £t  dum  ibidem  Salemo  Atto  fidelissimus  vester 
misBus  foifiset,  Beneventani  ipsis  Grecis  minime  recipere  voluerunt 

^)  Jaff^  IV,  258:  —  intimaverunt  nobis  (naniu(^  ber  $re«b^ter  ©regor 
unb  anbere  Scanner  asa  (SoDua  bem  $<M}fle):  quia,  dum  Atto  diaconus  ad 
vestrum  reversus  est  excellentiam,  statim  missi  Grecorum  duo  spatarii 
imperatoris  ((SonfUmtin'iS  VI.)  cum  diucitin  (=  dioecetenX  quod  Latine  dia- 
positor  Siciliae  dicitur,  in  Lucaniae  Acropoli  descendentes.  terreno  itinere 
Salemo  aput  relictam  Arichisi  ducis  peragrantes  tercio  decimo  Kalendas 
Febroarias  pervenerunt.  Qui  ibidem  cum  ipsis  tres  dies  consiliantes,  Be- 
neventani  .  .  .;  261:  Sed  post  reversionem  predicti  Attoni  diaconi,  tunc 
eos  terreno  itinere  a  finibus  Grecorum  deferentes  Salemo  receperunt.  Et 
cum  Atbalberga  relicta  Arichis  seu  optimatibus  Beneventanis  tribus  die- 
bus  persistentes  consiliati  sunt.  Ueber  bie  beiben  ©pat^are  unb  ben  Statthalter 
ntm  ©icilien  ügL  aud^  ib.  ©.  260;  über  ben  leftteren  femer  Theophan.  Chrono- 
grapbia,  ed.  de  Boor  I,  464. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


616  788. 

tunaen,  ipelc^en  biefer  ntd^t  me^r  J^abe  nac^fomtnen  fönnen,  boQ« 
ftänoifl  crfüHcit  unb  fid^  bcm  Saifcr  untcmcrfcn*).  Aber  toir 
totffcn,  tote  probtematifd^  eö  fid^  mit  biefcn  angeblichen  SSerpfli^* 
tunflcn  bed  arid^ii^  öcr^ält^),  unb  fonnten  bie  SBeneöentoner  hn 
(Srnft  glauben,  bag  ©rimoalb  im  @tanbe  fein  mürbe  ein  fold^ei^ 
©erhalten  einjufc^lagen,  toenn  er  Äarl  feine  ©infefeung  öcrbanfte? 
(Sd  Hingt  unma^rfcQeinIi(& ,  bag  fie  auc^  nur  ben  @riec^en  mit 
einer  folc^en  Äui^ft^t  gefd^meid^elt  ^aben  fotlten.  Säenn  jte  ©8 
bennoc^  traten,  erfc^eint  eg  toie  eine  SSorfpiegelung,  ju  bem  ffmtä, 
bie  gnec^ifd^e  ©efanbtfcftaft,  bei  toeldper  bann  auf  einen  ^o^cn 
®rob  Don  ßei^tgläubigleit  unb  Urt^eitölofigleit  (jered^net  mürbe, 
I)inju^alten,  3ci)enfan^  blieb  ben  ©patl^ren  nicfitS  übrig  ate 
bem  i|nen  crt^eilten  Statte  ju  folgen;  fie  begaben  fic^  unter  bem 
®eleite  ber  JBcneöentancr  nac^  SReapel,  um  bort  bie  anfunft  ®ri* 
moalb'g  in  SBeneöent  abjutoarten®).  ©ie  erftatteten  nad^  Sonftan^ 
tinopel  fBeric^t  über  Slri^id'  unb  feinet  So^ned  9tomuaIb  Xob 
unb  ben  6influ§  biefer  Sreigniffe  auf  bie  politifc^e  Sage  unb  er* 
warteten  neue  Snftruftionen*).  Snjtoifc^en  fpannen  fie  bort,  toie 
ber  ?ßapft  fc^reibt,  im  SSerein  mit  ben  iRcapoIitanern,  toel^e  i^nen 
einen  e^renüoQen  unb  feierli^cn  Smpfang  bereitet  Ratten,  unb  bem 
aSifd^of  ©tep^an  t)on  Sicapel  unauögefefet  neue  fembfelige  JRänIc 
gegen  baö  fränfifc^e  Sntcreffe^). 

Der  Aufenthalt  ber  ©pat^are  in  Sieapel  maa  lange  jebauert 

J laben.  35ie  ©ntfc^eibung  fiarr^  über  bie  greilaffung  ®nmoa(b*8 
ieg  geraume  $^cit  auf  fidQ  toarten ;  fie  tourbe  i^m  eben  beträchtlich 
erfc^toert  bur$  bie  j^um.  Si^eil  fd^on  t)on  und  gefennjeid^nete 
©teöung,  meiere  ber  ?ßapft  ju  ber  ängelegenl^eit  einnal)m.  ^abrian 
fonnte  nid^t  baran  benfen  mit  ben  ®ricc^en  gemeinfc^aftUc^e  ©ad^e 
aegen  bie  t^ranfen  ju  machen,  aber  au^  baran,  ba|  Itarl  feine 
aKac^tftellung  in  SBcneöent  behaupte,  lag  i^m  nur  mfotoeit  atö 
bat)on  bie  äSefriebigung  feiner  eigenen  ^nfprü^e  abging.  $abrian 
lieg  ftc^  in  biefer  y^age  lebiglic^  Don  jtoei  8iücfftd^ten  leiten:  t)on 
ber  JRücffid^t  auf  ben  SSort^cil  ber  römifc^en  Äirc^e,  bann  aber 
aud|  öon  feiner  Abneigung  gegen  bie  ßangobarben,  namcntlid^  Don 


*)  Jaff6  rv,  261,  Codex  Carol.  9h:.  86:  —  Sed  propter  hoc  morari 
V08  Neapolim  convenit,  dum  usqne  ipso  Grimualdo  recipere  possimiiB  da- 
cem.  £t  quod  genitor  eius  Arigichisi  minime  valtiit  adinplere,  Gri- 
mualdos  eius  ülius,  dum  culmen  ^enitoris  sui  adeptus  fuent,  prorsos 
imperialem  voluntatem  cum  omne  dicione,  sicut  cum  suo  constitit  geni- 
tore,  in  omnibus  adimplemus,  pariter  nobiscum  promissa  cxplente. 

2)  «gt.  oben  @.  5b6.  605  f. 

»)  Jaff^  IV,  258.  261.  265.  —  ®(^on  frü^  (Cod.  Carol.  ^.  84,  €5.  254 
bis  255)  fpric^t  ^rtan  mä)  mtbefümmter  9^a(i^ri(i^t  Mn  Qxxt^x^d^  ^kfoiibtm, 
bte  fid^  in  ^tipd  ou^olten  fd^ienen.  (&»  mttfTen^bamtt  aber  natttrlid^  anbete  Qtß 
meint  fein. 

*)  JaflF^  IV,  262. 

^)  JafF(6  IV,  258.  261—262;  bgL  inbeffcn  in  ©etreff  be«  genannten  öi- 
fd^of«  tx>n  ^tcüptl  ib.  ®.  264,  mo  man  ^t,  bag  er  bcm  ^apfle  flitiit^eUungen  fiber 
bie  ^ne  ber  Q^xud^  mad^te,  u.  unten  ^.  688  9{.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^oüung  beS  ^fh«  in  ber  benet^entomfd^en  groge.  317 

feinem  tiefen  §affc  geflen  S)epberiu3  unb  bc^fen  flatije  gamilie,  aKo 
an^  Qegen  fetne  Xoc^ter  Sbelperga  unb  tbren  @o^n  ©rirnoau). 
3n  betben  t^äQen  l^atte  itarl  ein  onbcted  Sintereffe.  ^abrian  ift 
freiließ  fe^r  boron  gelegen,  baf  Sbeld^id  ftc^  nid^t  in  Stalten  feft' 
fe^e,  er  muj|  ba^cr  {^on  oud  biefem  ®runbe  aud|  gegen  Die 
©ried^en,  bie  Äbelc^td  unterftüfeen,  in  biefer  ©ac^e  gartet  ergreifen ; 
er  tofinfd^t  bringenb,  ba|  bie  SSenetientoner  jum  ©eborforn  jurfid« 

Sefä^rt  toerben  möchten,  unb  mad)t  nad^  einer  Serat^ung  mit 
loro  unb  93etto  bem  $5nig  ben  93orfd^(ag,  tuenn  iBeneDent  fic^ 
ni^t  feinem  SBitlen  füge,  am  1.  SWai  ein  ftaried  fränfifc^cd  ^eer 
bort  einrüden  ju  laffen*),  fpäter,  im  ©ommer,  toürbe  e^  ba^  Der*' 
berblic^e  Äüma  Derbictcn  unb  anbercrfeitö  lönne  e^  niit  o^ne 
®efa^r  bis  jum  September  Jinaufilgef^oben  »erDcn.  aOein  ^abnan 
fagt  niraenbö,  tt)ie  er  fic^  »arrs  ©teUung  in  SBeneüent  benn  eicient^ 
lid5  bcnfi;  too^l  aber  Derrät^  er  felbft  ganj  beutlic^,  baß  er  IcineS- 


iDegS  um  ÄarlS  toiUcn,  fonbern  lebigli^  in  feinem  eigenen  Sntereffe 
bie  Untertverfung  üon  ^eneDent  h)ünfd^t.  @(eid^  tn  bem  erften 
©d^reiben,  baS  er  in  bcr  Slngetegen^eit  an  ben  Äönig  richtet,  fi^idt 
er  bie  ffirllärung  Dorau«,  bafe  er  eS  unter  feinen  Umftänben  ange* 
meffen  finbe  ben  ©rimoalb  na^  SBeneDcnt  jurüdfe^ren  ju  laffen, 
auq  wenn  bie  Seneüentoner  ÄarPö  g^'^i^^^woflen  fic^  fügten*). 
Unb  nod|  in  bemfelbcn  SBrief  ttjieber^olt  er  baö  Verlangen,  baß 
Äarl  in  ber  ©ac^e  ©rimoalb'S  »nberen  ni^t  me^r  alö  i^m,  bem 
?ßa|)ftc,  ©tauben  f(|enfen  (äffen  folle:  „benn",  fügt  er  ^inju,  ,,fcib  gc* 
tDi%  »enn  S^r  ben  Orimoalb  naq  Sencöent  ft^idt,  fo  feib  3^r  im 
©cfife  Stauen«  nic^t  p^cr"  •>.  ®r  mac^t  bem  Könige  bauptfäc^lic^ 
j^urcgt  üor  abelAi«  unb  einer  aBicberI)erftenung  bc8  alten  felbftänbigen 
Sangobarbenreidgö  mit  ^ilfe  ber  ©riechen*).    (5r  t)at  au^  burc^ 


1)  Jaffg  IV,  254:  Enim  vero  una  cum  fidelisBimiB  miseis  vestris  per- 
tractantes  consideravirnus:  nt,  ei  minime  ipsi  Beneventani  adiuplere  to- 
lueriut  regalem  Testram  voluntatem,  Kalendas  Maias  vestra  robustissinia 
hoste  in  confinio  preparata  super  ipsos  irruere  Beneventanos  inveniretur, 
et  demum  pariter  penetrantes.  In  bis  confirmari  pro  aestivo  temporis 
egritudine  non  audebimus.  Et  iterum,  si  super  eos  Kalendas  Maias  usque 
in  Septembrio  mense  exercita  non  evenerint,  dubium  non  esse  videtur, 
ut  forte  .  .  .  Adalgisus  per  msidias  Grecomm  non  aliqnam  nobb  vobis- 
que  contorbacionem  facere  moliatur.  93gl.  ^tQU  ibid.  @.  258  (unten)  unb 
ferner  über  bie  CJeudben  in  iOeneDent,  ro^d^  ben  fränfifd^en  beeren  oft  t>eTberbIi(J^ 
mürben,  nnten  9b.  IL  p  ben  33.  800.  801.  802  nebfl  ben  bort  angeffi^en 
OueUenfleaen. 

*)  Jaftä  IV,  254:  Nos  vero  haec  omnia  condderantes  .  .  .  nobis 
sie  aptum  esse  videtur:  ut,  si  voluntatem  vestram  fecerint  iosi  Bene- 
ventani, non  ullo  modo  expedit,  Grimualdum  filium  Aricbisi  ßenevento 
dirigore. 

')  Jaff^  IV,  255:  Quapropter  nimis  poscentes  quaesumus  v€»tram 
prerectissimam  excellentiam :  ut,  nuUo  modo  pro  causa  Grimualdi  fiüi  Ari- 
cbisi credere  plus  cuiauam  iubeatis  quam  nobis.  Nam  pro  certo  sciatis: 
quia,  si  ipsum  Grimuaidum  in  Benevento  miseritis,  Itauam  sine  contur- 
batione  habere  minime  potestis. 

*)  Ib.  @.  254.  255. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


618  788. 

einen  f8x\d)o[  2co  ^eimtic^  erfahren,  bog  flbelpcrga  —  bie  toir 
bod^  fpäter  in  ©alcrno  finbcn  —  mit  ber  Slbfid^t  umgebe,  fobalb 
®rimoa(b  nod^  Seneöent  läme,  mit  i^ren  beiben  %iid)tun  unter 
bcm  ©d^eine  einer  SBoIIfa^rt  nad^  ©t.  Ängelo  auf  bem  SJtonte 
©arflano  unb  Don  bort  nac§  larent  fid^  ju  beaeben,  wo  fte  i^re 
©d^äfee  verborgen  I)abe^).  Um  jeben  ^reiö  fucgt  ber  $apft  ®rt* 
moalb*^  8lü(flc^r  na^  Senet)ent  ju  Ijintertreiben^),  unb  e^  \% 
xok  gefaßt,  nic^t  \d)Xotx  feine  toal^ren  SBctocggrünbe  ju  burc!^* 
fc^auen.  Sieben  bcm  perfönlic^en  ^offe  gegen  ©rimoalb  leitete  i^n 
baö  aSeftreben,  auf  ßoften  SBeneöentö  baö  ®ebiet  ber  römifd^en 
Sir^e  ju  Dergrößern.  ®er  SBunfc^  ber  SeneDentaner,  ha%  bie 
©d^enfung  beneüentanifc^er  ©tobte  an  ©t.  ^eter  rädgangig 
gemad^t  tt)erben  foBte^),  mußte  fc^on  allein  genügen  umbcn  ^apft 
jum  erHärten  ©cgner  öon  ©cimoalb'ö  greilaffung  ju  machen ;  jene 
©täbte  in  feine  ©emalt  ju  bringen,  barin  gin^  je^t  l^auptfac^tic^ 
fein  35i^ten  unb  Irad^ten  auf.  $abrian'ö  eigene  JBricfe  leacn 
baüon  3cw9"*6  ^b.  ®ie  iKitt^eitungen ,  bie  er  über  baö  Irctbcn 
ber  aSeneöentaner  unb  ©riechen  an  Sari  richtet,  pnb  regelmäßig 
nur  bie  ©inteitung  ju  bem  bringenbften  ©rfuc^en,  bem  ^eiligen 
^etrud  bie  i^m  geprigen  ©tobte  ju  übergeben.  Qtoat  öerfic^crt 
§abrlan,  gett)iß  nid^t  aud  ^abfud^t,  um  jene  ©täbte  ju  er^aUen, 
t^eile  er  bem  Äönig  mit,  »a«  er  über  bie  ffiläne  öon  Äbelperga 
toiffe,  fonbern  nur  um  ber  ©i^er^eit  ber  ^eiligen  latpUfc^en  unb 
a|)oftoIifc^en  römif^en  Äird^e  unb  um  beö  Siegel  beS  ^ranfen* 
fönig«  ttjiHen;  aber  unmittelbar  barauf  tritt  er  bod^  mit  feinen 
Slnfprüd^en  auf  bie  ©täbte  l^erüor  unb  mac^t  fic  in  ben  ftärfflcn 
Slu^brüaen  geltenb.  Sari  foQ  feinen  SSeüoIImä^tigten  flar  unb 
beftimmt  bie  SBeifung  geben,  baß  fie  nic^t  toagen  follten  fiU  i^m 
jurüdjule^ren,  e^e  fie  bie  bem  f),  $etruö  in  a5enet)ent  gefd^enlten 
©täbte  bemfelben  überliefert  unb  il^m  ju  feinen  Weckten  in  SScjug 
auf  ^opulonia  unb  8lo|cnä  üerplfen  ptten.  SBa^  ^abrian  bem 
ftönigc  felber  nic^t  tiorjutperfcn  ttjagt,  baö  fagt  er  i^m  t)on  feinen 
©cfanbten:  „Sinige  Suerer  SeDoBmäc^tigten  unternehmen  eS@ucrc 
l^eilige  ©^enlung  ju  t)erac^tcn  unb  ju  fc^änbcn ;  aber  »ic  3br 
in  iu^cien  eine  Slnjalil  öon  ©tobten  bem  \),  betrug  gef^enft  ^abt, 
fo  forget  bafür,  baß  aud^  bie  ©täbte  in  SBeneöent  unö  uuDerjüglic!^ 
überliefert  toerben,  bamit  6uere  SäeöoIImäc^tigten  mit  Suercm  bc^ 
ftimmten  SBefe^le  üerfe^en  fie  uniJ  fofort  ausliefern  lönnen  unb 
ntemanb  im  ©taube  fei  baS  t)on  @uc6  bargcbrad^te  Opfer  }U  md)te 
SU  machen*)/'  Unb  au^  in  bem  folgcnben  Sriefe  toirb  er  nic^t 
mübe  feine  Änfprüc^e  ju  toieberplen,  erinnert  auf«  neue  an  bie 
©^enfung  in  S5enet)ent,  bie  Sari  öoHftänbig  bem  f).  ^etrud  über* 


1)  Jaff6  IV,  255  (bic»u  unten  ©b.  II.  j.  3.  813,  über  boÄ  ißüqcmefcn). 

2)  m,  QU*  Jaff6  ivr263. 
8)  85gl.  oben  @.  613  i«.  3. 

*)  Jaff6  IV,  255—256 :  Quia  sunt  alii  ex  missis  vestris,  qui  contenmere 
moliuntur  et  fedare  vestram  sacram  oblacionem  .  .  . 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Haltung  beS  faipfia  in  ber  bntetjentonifc^eit  JJtage.  619 

flcbcn  möge,  bamtt  er,  ^abrion,  für  Äarl,  feine  ©ema^Iin  unb 
feine  Äinoer  am  ®rabe  bed  Äpoftel^  beten  fönnc*);  toomt  ben 
Äönifl,  „auf  baö  t^örtc^te  Oerebe  anbcrer  ju  ^ören  ober  burd^  ®c^ 
fdöenfe  fxd)  ßetoinnen  ju  laffen"  *).  316er  bei  bloßen  SSorfteHunflen 
blieb  er  ni^t  fielen.  @i^  eröffneten  fid^  ibm  Äu^fic^tcn  toenißftcnö 
jum  S3efi|e  C^apuad^)  ol^ne  franfifc^e  ilRitn}irfunfl  ju  gelangen, 
unb  er  befc^log  bie  (Gelegenheit  j^u  benu^en.  Sin  $re^bt)ter 
©regor  mit  neun  anbercn  Sapuancrn  fanb  fid^  bei  i^m  in  fRom 
eiU;  t^eild  um  i^m  über  bad  Sireiben  ber  93ene))entaner  unb  ©rieben 
a^titt^eilungen  p  majj^en,  t^citö  unb  ^auptfäd^lid^  um  bem  $apft 
^u  t)ulbigen:  fie  erflörten,  fie  toollten  feine  unb  bed  \).  $etrud 
Untert^anen  fein,  toie  fie  burd|  bie  ©c^entung  Äarfö  atö  folc^e 
anerfannt  toären*).  @ö  ift  aber  beutli^,  baß  fte  ni^t  im  Äuftraae 
i^rer  ©tabt  erfd^iencn,  fonbern  aU  Vertreter  einer,  ber  ipmU 
liefen  5ßartei,  ttjel^e  Don  ber  8lü(Ke^r  ©rimoalb*^  nic^td  ttjiffen 
toonte*);  i^r  anerbieten  toar  ba^er  für  ben  ^apft  tion  jtoeifel«« 
l^aftem  SBert^e.  S)ennoc^  tt)ied  er  ed  nid^t  jurüd,  fonbern  fud^te 
e^,  foDiel  bie  SJerl^ältniffe  geftattetcn,  auöjubeutcn.  greilid^  toagtc 
er  babei  boc^  nic^t  ganj  nad^  eigenem  Srmeffen  ju  üerfa^ren;  er 
trug  ba^er  bem  2Waginariuö,  Sofep^  unb  ßiuberic^,  toeld^e  fic^ 
bamaB  mo^l  noc^  in  Stauen  befanben,  in  einem  Schreiben  ben 
@a^t)er^alt  t)or,  fprac^  felber  feine  SReinung  ba^in  aud,  baß  ed 
jtoecfmäßig  fei  „biefe  Sapuaner  in  ben  Dienft  bed  ^.  5ßetru^  auf- 
junet)men,  bamit  ß^ietra^t  in  Sapua  entftänbe",  toaö  für  ben 
|.  5ßetrud  unb  Äarl  bag  öort^eil^aftefte  fei^  unb  ttjünfd^te  ben  8lat^ 
ber  fränfif^en  aSeöoIImäcötigten  ju  ^ören').  ©eine  ©ntf^eibung 
traf  er  alfo  noc^  ni^t  foglei^''),  aber  balb,    SRinbeften^  ^atte  er 


^)  Jaffa  IV,  259:  Qui,  dum  ipse  claviger  regni  celoram  beatus  Petrus 
apostolus,  fautor  et  protector  vester  in  inte^ro  vestram  susceperit  sacram 
donationis  oblationem,  di(?iie  valeamus  m  eius  alma  confessione  tarn  pro 
Tobie  quamgue  Bpiritali  nlia  nostra  domna  regina  vestrisque  nobilissimis 
subolis  fundi  preces.  .  .  . 

^j  Jaff^  IV,  258:  £t  nuUi  bominum  inanes  fabulas  attendat,  neque 
munenbuB  suadere  quispiam  eam  valeat 

»)  »gj.  oben  @.  571. 

*)  Jaff6  IV,  258.  345,  roo  bie  Flamen  ber  übrigen  neun  genannt  |lnb;  260. 
3n  bem  ©(^reiben  ^brian'9  an  9>{aginarmiS,  Sofepl^  unb  Siuberi^  {<B.  845,  i^gL 
unten  ^.  6)  lägt  ^abrian  fxt  forbem:  bea^ti  Petri)  et  nostri  essent  subiecti, 
dcut  per  donationem  praecelleutissimi  domini  regia  agniti  sunt. 

^)  2)ad  ergibt  ba9  jute^^t  ermähnte  0(^reiben  §abrian'i8,  ügL  bie  folgenbe 
9tote  foroie  gorf^ungen  I,  520  unb  ^\x\ä),  ebb.  XIII,  62  iR.  1. 

^)  ^<a  lüden^ft  erhaltene,  mie  ed  fc^eint,  an  bie  genannten  fränfifcben  93e« 
))onmä(^ttgten  gerichtete  (^reiben  fiebt  u.  a.  bei  Jaff^  IV,  345  f.,  Epist.  Carolin. 
4.  ^bcian  fraat  an:  £t  (proinde)  vestrum  petimus  consilium:  si  eos  in 
servitio  beati  Petri  apostou  reeipere  debeamu(s  an  non).  dt  meint:  Nobis 
quippe  melius  e(sse  ap)paret,  si  eos  recipiemus,  ut  inter  eis  dis8en(sio)  fiat 
et  divisis  inveniantur;  (eo)  (juod  ad  partem  at<^ue  effectum  beati  Petri 
(simul  et)  praecellentissimi  filii  nostri  domini  regis  sie  expedit:  ut,  dum 
divisi  fuennt,  melius  (cohibeantur)  sine  nostro  vestroque  laoore. 

')  9x  berichtet  barüber  na*^er,  Jaff^  IV,  260;  ögi.  gorfci^ungcn  I,  519; 
Jaff6  1.  c.  @.  345  91.  5  unb  unten  @.  636. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


620  788. 

^tcburd^  etne  ^anb^bc  erhalten,  um  bei  fiarl  mit  größerem 
SRoc^brud  auf  bic  erfüBuug  frincr  gorbcrungen  ju  bringen,  unb 
bem  Sntcreffe  ftarr^  bro^tc  bte  gortbauer  beö  unfertigen  3«ftanbc« 
in  JBenebent  immer  größeren  ©^aben  jujufügcn. 

2)ie  Sage  bed  fiönigd  mar  peinlic^.  (Sin  ^icg  mit  ben 
®rieAen,  unb  auf  einem  fo  unterh)ül^lten  iBoben  mie  bem  italif^en, 
toar  feine  fleinc  Aufgabe  für  ba^  fränfifc^e  Sleid^;  baju  inner^Ib 
beö  JReid^eiS  felbfl  ber  }ur  SSeriWciflung  getriebene  laffilo  unb 
ferner  ber  broljenbe  (Sinfall  ber  mit  biefem  Dcrbunbeten  äDarcn*). 
vtod)  nie  iebenfaHd,  feit  er  jur  Regierung  gcfommen,  ^attc  Äarl 
einer  fold^en  Anhäufung  t)on  ©efa^ren  gegcnübergcftanben  *).  Sft 
e^  au4  nic^t  ermiefen,  bafe  Xaffilo  unb  bie  Sparen  in  unmittet 
iarer  SSerbinbung  mit  ben  ©rieben  ftanben,  fo  ift  bie^  boc^  toenig^ 
'ten^  möglid^,  a\i^  inneren  ©rünbcn  fogar  toa^rfcfieinlic^  ®) ,  unb 
ebenfalls  Ratten  S^affilo  unb  bie  Söarcn  Don  ben  offen  betnebenen 
einbfelijjen  5ßlänen  ber  ©ried^cn  gegen  bie  gi^anlen  ftunbe,  tooi^ 
ie  in  ihren  eigenen  (Sntwürfen  nur  beftärfen  fonnte.  (Sd  »er* 
autet  nt^td  Don  ben  9tüftungen  bed  5tönigd.  %ber  ßarl  fc^lug 
)en  rid^tigen  SBeg  ein,  um  bie  geinbe  nieberjutoerfen.  6r  tarn 
ben  Angriffen  ber  ®egner  juDor,  ^atte  ben  näd^ften  fjcinb  cnt* 
»affnet,  noc^  e^e  bie  übrigen  jur  ©teile  toaren,  unb  brachte  burc^ 
biefen  großen  erften  ffirfolg  ba«  Ucbergetoi^t  auf  feine  ©eite. 

2;affiIo  mußte  fein  ©c^icffal  aüerbing«  fc^on  beö^alb  creitcn, 
toeil  er  fic^  mit  ben  Äoaren  oerbünbet  l^atte,  aber  um  fo  mc^r, 
toeil  Jlarl  jugleid^  burc^  bie  ©riechen  mit  einem  großen  jhriea  be« 
bro^t  toar.  Unter  biefen  Umftänben  loar  eiJ  für  ba«  fränfifi^ 
JReid^  gerabeju  eine  Sebenöfrajje,  ba§  biefe  feinbHd^e  ©etoolt  im 
3nnern  unterbrfidt«  baß  S^afftlo  üoOftänbia  unfc^äblii^  aemad^t 
toürbe.  2Wit  bem  ©turje  Xaffilo'ö  eröffnete  ffarl  ben  ÄanHJf  gegen 
feine  geinbe*). 


J)  €5.  unten. 

*)  3-  $M4,  Sorfc^ungen  XIII,  64  91.  1,  bemerft  aQetbmg«  mit  ©mnb,  bog 
biefen  (^efa^en  m£f^  Der^Itnigm&gig  leicht  Zxo^  geboten  »erben  fonnte. 

')  9tettberg  II,  185  f)m(^t  obne  weiteced  oon  einem  ^ünbnig  2:affUo'd  mit 
ben  dhried^en;  ond^  darnad  @.  29  ^alt  ein  fotd^ed  ffir  unjwetfelbaft  La  ßru^re 
I,  242  ff.;  GaUlard  II,  168  ff. ;  Martin  II,  808  ff.  nehmen  fogar  ein  l3iinbinB 
)Wif(^  (&xlt6^  Mooren,  Sdaitxn  unb  Seneüentanem  an;  a^nli^  C^trong  @.  27 
9^.  2,  gegen  beffen  betreffenbe  (^orterung  fxä)  aber  man^e^  fagen  lagt  S)te  ge- 
nannten ^(e^en  brücfen  ^6)  tbettmeife  )u  befümmt  aud.  9^41  fe^  in  Setnäbt 
fommt,  bag  aud)  bie  Annales  Lauresh.  SS.  I,  83  reben  de  pessimis  consiliia 
et  machinationibus,  quas  ipse  Taseilo  et  coniux  illius  com  omnes  gentes 
qui  in  circuitu  Francoram  erant,  tarn  chiistiani  quam  et  pagani,  connliati 
sunt  contra  Francos;  unb  ä^nlid^  bie  Ann.  Nazariani,  SS.  1,  44,  de  insidüs 
atque  dolosis  consiliis,  quod  cum  multis  gentibos  iam  oUm  ei  praeparare 
conatas  füerat.  ^iefe  augemetn  oe^ltenen  Angaben  ftnb  neben  ben  genauen  ber 
Annales  Lanr.  (Ann.  Einn.  unb  V.  KaroU  11),  bie  nur  t^on  einer  ^erbinbung 
mit  ben  floaten  reben,  oon  peifel^ftem  fBertbe. 

*)  2)ag  bie  Megdgefal^  oon  leiten  ber  ®neAen  StcatC»  Sorge^en  geaen 
Safftio  befd^Ieunigte,  beutet  au4  Seibni},  Annales  I,  140  an:  aü^  &i%fmiäi 
®.  200    fc^eint   e«  fagen  ju  »oHen.    Gaillard  II,    171  f.  ^t  gut    ben  Su» 

Digitized  by  LjOOQ IC 


(Sinfd^reiten  gegen  ben  obtrttmtigen  i^otem^^og.  621 

Um  einen  @runb  unb  Änlafe  für  fein  (Einfc^rcitcn  gegen  ben 
^crjog  brauchte  Staxl  nid^t  öericgen  ju  fein.  Saffilo  ^atte,  feit* 
ocm  er  fi(§  auf  bem  ßed^felbc  bem  Äönigc  aufd  neue  untemorfen,  bic 
gaffung  unb  JRu^e,  o^nc  bie  er  fic^  in  feiner  fcfttoicrigcn  ©tetlung 
unmögtid^  behaupten  fonnte,  gänjlic^  verloren,  ^ie  Haltung  feinet 
SBoIfcö  bei  ben  Sreigniffen  bcö  Vergangenen  3a^red  mahnte 
boppelt  jur  9}orfic^t;  er  ^atte  bie  @rfa{)rung  gemacht,  bag  bie 
S9aiem  üor  bem  iDtad^tfprud^  ber  jtir^e  auc^  ba  fic^  oeugten ,  mo 
er  gegen  i^ren  ^erjog  ocric^tet  toar,  baß  fic  ben  gluc^  ber  Äirc^e 
mehr  fürd^tetcn  alö  bie  wlfl^"  ^^^  Untreue  gegen  ben  ^rjog.  «ber 
%a\[xU>  mt)m  auf  bie  ©efinnung  bed  JBoIfcS  feine  8lücffi(§t.  Auf 
Setreiben  feiner  ©ema^lin  Siutperga,  tt)ie  eö  Reifet,  trat  er  in  bie 
JBerbinbung  mit  ben  Äöaren,  ben  ©renjnac^barn  JBaiern^  jenfeitS 
.  ber  ©nn«,  unb  reijte  fie  jum  Äriege  gegen  ftarl;  er  lub  aSaffaBen 
beS  ^önigi^,  bie  in  S3aiern  anfäffig  n^aren,  ju  ftd^  unb  trachtete 
i^nen  md)  bem  Seben;  er  befahl  feinen  fieutcn,  »enn  fie  bem 
^önig  Sirene  fc^tDüren.  mit  einem  ftiOen  Siorbe^alt,  alfo  falfd^  ju 
f^n)ören;  er  ging  nod^  n)eiter,  mad^te  gar  fein  $e^l  auS  feinem 
ffintfc^luffe,  um  bie  gegen  Äarl  übernommenen  Verpflichtungen 
unb  ia^  @d^i(tfal  feinet  a(d  @eife(  gefteüten  @o^neS  ftd^  ni^t  ju 
fümmern,  tiefe  fic^  öerne^men:  unb  toenn  er  je^n  @ö]^ne  ^ättc, 
tPoQte  er  fie  lieber  p  @runbe  ge^en  laffen,  atö  bafe  er  fid^  an  bie 
Serabrebungen  binbe,  bie  er  befc|tt)oren  l^atte,  beffer  fei  e^  tobt 
fein  atö  fo  ju  leben  ^). 

fasnmen^ng  t)on  StcaV»  (Sinfd^reiten  aegen  2:affUo  mit  ber  aOgemetnen  po(ttif(!^  Sage 
fyxtsot,  toiu  nur  ben  t>on  ^ax\  entn>orfenen  3<Ib3ug«pUin  im  mn^tinm  ju  genau  fennen. 
1)  Annales  Laur.  mai.  1.  c:  confessus  est  postea  ad  Avaros  traos- 
misisse,  vassos  supradicti  domno  rege  ad  se  adortasse  et  in  vitam  eorum 
consiliasse:  et  hominis  suos,  qnando  iurabant,  iubebat  ut  aliter  in  mente 
retinerent  et  sab  dolo  iurarent:  et  quid  magis,  confeBsus  est  se  dixiase, 
etiamsi  decem  filios  haberet,  omnes  voluisset  perdere,  antequam  placita 
sie  manerent  vel  stabile  permitteret,  sicut  iuratom  habuit;  et  etiam  dixit 
melios  se  mortuum  esse  auam  ita  yivere  —  pro  tantis  peccatis  (Ann. 
Max. :  pro  peccatis  suis;  Ohron  Vedastin. :  commissa  sua).  2)iefe  ^ntlagen 
»erben  geqen  ZaS^lo  erhoben  unb  ix>n  i^m  gugeflanben  auf  ber  Sletci^oerfammlung 
in  jjnge^emt,  Dg(.  Ann.  Einb.  SS.  I,  173:  Obiciebant  ei,  qnod  postquam 
filium  suom  obsidem  regi  dederat,  suadente  coniuge  sua  Liutberga  .  .  . 
in  adversitatem  regis  et  ut  bellum  contra  Francos  susciperent  Hunorum 
gentem  concitaret.  Quod  verum  ^isse  rerum  in  eodem  anno  gestarum 
probavit  eventus.  Obiciebantur  ei  et  alia  conpiura  et  dicta  et  facta, 
auae  non  nisi  ab  inimico  et  irato  vel  fieri  yel  proferri  poterant  —  perfi- 
aiae  ac  fraudis  eorum;  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  340  ff.  (donis  crebroque  rogatu 
—  lustigans  Hunos).  371,  Jaff§  IV,  569.  570;  Einh.  V.  Karoli  c.  11: 
hortatu  uxoris  .  . .  iuncto  foedere  cum  Hunis,  qui  Baioariis  sunt  ab  Oriente 
contermini  (ügt.  jebod^  o.  @.  544  9?.  4);  Ann.  Alax.  SS.  XIII,  21  (accusatus 
a  multis);  Sjnodus  Franconofurt.  794  c.  3,  Capp.  I,  74:  pro  commissis 
culpis,  tam  quam  tempore  domni  Pippini  regis  adversus  eum  et  re^ 
Francorum  commiserat  quam  et  quas  po8t«a  sub  domni  nostri  püssimi 
Karoli  regis,  in  quibus  fraudator  ndei  suae  extiterat  etc.  —  culpas  per- 
petratas;  Ann.  Laur.  min.  ^.  414  (omniaque  fraudnlenta  eins  consilia); 
unten  6.  624.  Ueber  bie  I3efc^u]biguua  vassos  supradicti  domno  rege  ad  se 
adortasse  et  in  yitam  eorum  consiliasse  DgL  SJceberer,  Oe^träge  ^.318,  mo« 
nad^  biefe  vassi  geborene  bairt{(^  Untert^en  »aren,  n^elc^e  ftd^  aber  ftarl  commen« 
bhrt  ^tten. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


622  788. 

@o  (auten  bie  SBefc^ulbigungen,  bte  feine  ®egner  nac^^er  aegen 
il^n  öorbrad^ten,  öon  bcnen  e^  freilid^  «ic^t  möalt^  ift  ju  faaen^ 
ob  fie  alle  beßtünbet  tüoren.  Unjtoelfcl^aft  ftqieint  aber  laffito 
feine  geinbfc^aft  geßen  bcn  Äöni^,  feine  Äbfid^t  bie  Ireue  ju 
bred&en,  foum  öer^e^lt  ju  ^aben;  la,  er  ^atte  fie  gebrochen,  benn 
bie  ßettelungen  mit  ben  Äöorcn  fc^einen  burcö  beten  fpätere^  Auf« 
treten  hinlänglich  t)erbfirgt  j^u  ttjerben*).  !Die  bicöjä^rige  8leic^^* 
oerfammlung  toaxh  baju  beftimmt,  laffilo'd  ©turj  ju  üoUenbcn. 
5)er  ftönig  berief  bie  SSerfammlung  noc^  3ngel^eim*),  lüo  er  fc^on 
feit  SBJei^nad^ten  $of  ^ielt^).  @ö  toav  bie  getoö^nltc^e  Qdi,  wo  bie* 
felbe  ftattjufinben  pflegte,  ju  @nbe  Suni  ober  in  ben  erften  lagen 
beö  3uli*).  Siid^t  nur  bie  granlen,  fonbern  auc^  bie  anberen  ber 
^errfd^aft  ftarr^  untertt)orfenen  SSolföftämme,  ©ac^fen,  ßangobarben 
unb  SBaiern  u.  f.  to.,  toaren  bafelbft  vertreten  *).  Äuc^  S^affito  er* 
fc^ien,  er  toar,  tt)ie  bie®rogen  regelmäßig,  mit  feinen  Statten,  SSaffaüen 
u.  f.  tt).  befonber«  baju  gelaben  toorben*^).     ®ine  beftimmte  Äunbc 

1)  »gt  0.  @.  621  ^.  1.  SKomiert  @.  254;  8ubcn  IV,  354 ;  «cttberfl  ü,  185  rebm 
t)on  ^pobent,  mit  benen  Statt  ben  ^eno^  feit  feiner  Untenverfung  787  umftellt  ^abe; 
bie  Oueuen  »iffen  babon  ni^td,  bie  SBmem  felbfl  unterrid^teten  ben  jtonig  auf  eigne 
^anb  tx>n  ^af^Io'd  (Sntmitrfen. 

^  Ann.  Laur.  mal.  1.  c:  Tunc  domnus  rex  Carolns  cougregtaia  sin- 
odam  ad  iamdictam  villam  IngileDhaim;  Ann.  Einh.  1.  c:  Cum  in  eadem 
villa  (Ingilunheim)  generalem  populi  sui  rex  conventum  fieri  decrevisset 
—  in  eodem  conventu;  Ann.  Fetav.  SS.  I,  17  (ögl  III,  170):  Eod^n 
quippe  anno  fiiit  placitum  Angulisamo  (Gest.  abb.  Fontanell.  c.  16 ,  SS.  II, 
291;  ?öroenfen)  @.  46,  an  unrichtiger  ©teile,  f.  ebb.  91.  5);  Ann.  Mosellan.  787. 
SS.  XVI,  497 :  Hoc  anno  Karins  rex  Francomm  placitum  suum  habuit  ad 
Ingilinhaim;  Ann.  Lauresbam.  cod.  Lauresh.  SS.  I,  83:  et  factum  est  ibi 
(sc.  in  Ingulunbaim)  conventum  Francomm  ceterarumaue  gentium,  qui  sab 
dominio  eorum  erant;  Fragm.  ann.  Chesn.  ibid.:  babuit  rex  Carlus  con- 
ventum seu  Bvnodum  in  Ingbilinhaim. 

8)  »gl.  0.  €5.  602  9?.  1;  611  9t,  1. 

^)  She  ft<^  baraud  ergibt,  bag  3;afftlo  am  6.  Suft  tu  et.  (&o<a  ^am  ä^n^ 
gefd^oren  mirb,  bgl.  unten  ©.  626  9t.  5.  (Sine  Urfnnbe,  »orin  Staxi  emen  (Witec« 
taufd^  jnnf^en  9lngt(ram  bon  SD^^e^  be^n?.  bem  JHofler  ^orje  unb  93ifd^of  ^mo  i^on 
Xoul  beftätigt,  bei  Tabouillot,  Histoire  de  Metz  IV,  17  f.,  üom  11.  Sunt  788, 
ifl  o^ne  ^uiSflettungdort  unb  bie  2)atinmg  inter^olirt,  ei(M  R.  118 ;  aWi^Ibac^er  9hr.  285. 

^)  Aun.  Laur.  mai.,  SS.  I,  172:  Franci  et  Baioarii,  Langobardi  et 
Saxones  vel  ex  omnibus  provinciis  qui  ad  eundem  sinodum  congr^gati 
fuerunt;  Ann.  Lauresbam.:  conventum  Francomm  ceterammque  gentium, 
qui  sub  dominio  eorum  erant  (t>gL  o.  9t.  2). 

®)  Ann.  Laur.  mai.:  ibique  veniens  Tassilo  ex  iussione  domni  regia, 
sicut  et  caeteri  eius  vassi;  Ann.  £inb.:  Cum  .  .  .  Tassilonem  ducem  sicat 
et  caeteros  vassos  suos  in  eodem  conventu  adesse  iussisset  atque  ille,  at 
ei  fuerat  imperatum,  ad  re^  praesentiam  venisset  .  .  .;  Ann.  Max.  SS. 
XIII,  21:  Carolus  rex  Tassilonem  ducem  ad  se  venire  iussit;  Einh.  V. 
Karoli  c.  11:  Tassilo  tamen  postmodum  ad  reffem  evocatus;  Ann.  Lau- 
resbam. cod.  Lauresh.  1.  c:  Sic  venit  Tasilo  ad  domnum  regem  Carolum 
in  Ingulunbaim  —  sed  et  consiliarii  Tassilonis  et  le^atarii  ipsius  in  prae- 
senti  adfuemnt;  Fragm.  Chesn.  ibid.;  Ann.  Guelferb.,  mzar.,  AiaoL., 
SS.  I,  43;  @t  ©aller  Imtt^.  XIX,  238.  IJn  fftiseren  abmalen  mirb  wem^fleiid 
ennä^nt,  bog  SaffUo  in  Franciam  gcb>mmen  fei  (Ann.  Sangall.  brev.  ibidL 
©.  223;  Augiens.  Jafi6  III,  702;  Coloniens.  edd.  JaflPd  et  Wattenbacb 
e.  127).  ^inpdjtttd)  be«  «u«bru(tt  legatarii  »gl.  SBai(j  II,  2,  8.  «ufl.  <S.  117. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


9tet(^d))erfamtnlung  in  ^ngel^dm.  623 

t)Oit  bcm,  toaö  t^m  bct)or[tanb,  lonn  er  nic^t  »ot)!  gc!)Qbt  l^obcn, 
aber  ebenfo  wenig  toirb  t^m  entganacn  fein,  ba§  etoaS  gegen  i^ 
im  SBerfc  toar*).  S)ie  dioUtn,  fdjeint  eö,  toarcn  unter  feinen 
©egnern  fc^on  t)orl)cr  toert^eilt.  Die  fränfifien  Äönigöannolen 
freiließ,  bie  nic^t  gern  etoad  fagen,  tt)a«  auf  Äarl  einen  ©chatten 
tocrfen  fönnte,  fc^tpeigen,  fo  au^ffi^rlic^  fie  bei  lafftlo'i^  Serurt^ei* 
lung  öertoeilcn  *) ,  boc^  ganj  über  bie  t^m  bei  biefer  ©elegen^eit 
wiberfa^rene  äußere  SBc^anblung;  aber  im  Älofter  Sorfd^,  »o  er 
tjieflei^t  feine  legten  Sebenöja^re  jubrad^te,  fd^eint  man  baöon  gett)u§t 
ju  ^aben.  3Benig[tend  finbet  fid^  eine  genauere  @rjä^Iung  in  Sorfc^er 
«lofterannalen.  S^offilo^g  ©turj  toar  ja  jum  öoraud  befd^Ioffen, 
man  trug  ba^er  fein  83ebenfen,  fid^  fofort  feiner  ^erfon  ju  öer* 
fidlem.  @r  toaxh  feftgenommen  unb  feiner  S33affen  beraubt,  gtei^* 
jeitig  öon  Äarl  eine  ©efanbtf^aft  nad^  ©aiern  gefc^idft,  um  beö 

tenogd   ©ema^Iin    unb    feine   JKnber,   feinen  ^d^a^   unb  feiit 
efinbe  l^erbeiju^olen ;  barauf  erft  begann  gegen  i^n  bie  Unter* 
fuc^ungö). 

es  »aren  SBaicrn*),  bie  öor  bem  Äönig  unb  ber  JReic^Söer* 
fammlung  auftraten  unb  bie  Auflage  beS  Ireubruc^S  gegen  i^ren 


Ueber  bie  an  alle  dhrogen  erge^enbe  Snffotbemng  smn  (Stfä^tnen  auf  ber 
^erfammlung  ogL  Sai^  HI,  2.  Ibt{l.  e.  578.  S)a6  oSber  SaffUo  fd^  ba«  3a^ 
autx>r  in  SB^oxmB  fein  (Srfc^einen  in  Sngel^eim  audbrüdf«^  f^übt  gnfagen  mi^en, 
»ie  Martin  H  305  be^^auj)tet,  fWbt  nirgenb«. 

1)  dknng  unrid^tig  meinen  äRebecec,  ^e^träge  (g.  315:  iDlannert  @.  255, 
Xaffilo  fei  gang  nnbeforgt  nad^  IJngel^m  gekommen.  9Bad  La  Bra^re  I,  246; 
Gaillard  11,  173  f.  über  bie  t)on  Xafftio  txnr^er  angefüllten  (Snodgungen  »iffen 
»oDen,  fc^webt  in  ber  Suft. 

^  "Sladf  Qar(ben)ib ,  ^a»  JtSnigdgerid^t  )ur  R6t  ber  SRerot^inger  unb  Stcao* 
ftnger  (©ifior.  ©tubien  v),  @.  43  ff.,  würbe  fowo^T  ber  ©eric^t  ber  Ann.  Laur. 
mal.  mie  berjenige  ber  Ann.  Lanresh.  über  biefe  ©er^nblung^  gegen  XaffUo  auf 
eine  fiofgeriqitdurfunbe  jurüdgeben.  SS.  9lmbt  (ebb.  %onoort);  ©ema)^ 
a.  a.  D.  @.  9;  ©runner,  2)eutfdbe  8ie(^tiBgef4i(^te  I,  30  iR.  4  fHmmen  biefer  SiU' 
nannte  gu.  —  dßne  &(tere,  t)on  (sHefebreAt,  Jt5ntgiSannaIen  @.  194  ff.  aui^efü^rte 
9lnft4t  ging  babin,  bag  bie  erfleren  ^nnamt  gang  fpegieO  bie  Siec^tfertigung  be9  Don 
Stcal  gegen  Xaffilo  eingefd^Ia^enen  ©erfabrend  bcgmecften. 

^)  Annales  Nazariani,  SS.  I,  43:  Post  haec  ergo  transmisit  iam  prae- 
fatas  rex  legatos  suos  in  Baiweriam  post  uxorem  ac  liberos  iam  praefati 
ducis,  qoi  studiose  atque  efficaciter  iussionem  regis  implentes  adduxenmt 
haec  omnia  una  cum  thesauris  ac  familia  eonun  copiosa  yalde  ad  iam 
dictum  regem.  Cmnque  haec  ita  agerentur,  comprehensus  est  iam  prae- 
fatus  dux  a  Francis,  et  ablatis  armis  eius  ductus  est  ante  regem ;  DgL  aud^ 
Ann.  Guelferb.:  etpost  illum  uxor  sua  ibidem;  Ann.  Aiam.,  ibid.;  @t.  Waller 
SDWtt^.  XIXj  238;  Frapn.  Chesn.,  SS.  I,  33:  et  ibidem  Dasilo  venit  et  uxor 
sua  cum  filiabus  duabus.  —  ©emo^  (S.  11  Dert^igt  bie  2)arfleIIung  ber  Ann. 
Nazar.  graen  SBanbemi^;  t>g(.  aad)  lOai«  2)93®.  Hl,  2.  Hufl.  e.  112  9{.  8. 
Za^ftWS  (Sefangennobme  ertpäj^nen  auc^  Ann.  s.  Aroandi,  SS.  I,  12:  capto 
Tassilone;  Ann.  luvav.  mal.  SS.  I,  87:  captus  Tassilo  dux;  Ann.  luvav. 
min.;  Ann.  s.  Emmerammi  Ratisp.  mai.  ib.  €$.  88.  92. 

^  Ann.  Laur.  mai.:  et  coeperunt  fideles  Baioarii  dicere,  quod  .  .  .; 
Ann.  £inh. :  crimme  maiestatis  a  Baioariis  accusatus  est;  Chron.  Vedastin. 
SS.  Xin,  705;  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresh.:  .  .  .  consiliarii  TassUonis 
et  legatarii  ipsius  in  praesenti  adfuerunt  et  coram  eo  ipsum  consilium 
dicelmnt  .  .  . 


Digitized  by  LjOOQ IC 


624  788. 

^erjofl  t^m  in^  0ntli^  erhoben,  iBaiern,  tpeld^e  iene  ganje  9let^e 
üon  iBerbrec^cn  oufiä^lten,  beten  er  naA  feiner  Untertverfung  ftc^ 
f^u(bt0  gemod^t  ^abe.  Unb  bte  fBertc^terftatter  fügen  ^in^u,  Xafftlo 
f)Qbt  \xi)  tti^t  ju  recfitfertiaen  öermo^t,  fonbern  feine  ©c^ulb  be* 
fennen  muffen^);  er  fei  Douftänbig  überführt toorben*).  (Einerfeitö 
toax  ein  folc^eö  ©eftänbnig  nid^t  eben  öon  großer  SBebeutung- 
^[nbrerfeitö  Ratten  oud  bem  SRunbe  ber  S3aiern  bie  Snflagen 
aüerbing^  befonbere^  ©etoid^t,  fie  tonnten  am  beften  öon  bcm 
treiben,  ben  ©ntwürfen  beS  ieerjoaS  wiffen,  fein  SBünbniß  mit 
ben  ÄDaren  fann,  »ie  fc^on  bemerct,  feine  (Erbic^tung  geipefen 
fein,  Quc^  rocä  i^m  augerbem  t)on  Sleugerungen  feiner  feinbfeligen 
©efinnung  unb  ^[bfic^ten  nac^gefogt  loarb,  ^atte  fidler  @runb. 
2)ad  Slu^etcn  ber  SSaiem  fonn,  nac^  ber  Haltung,  bie  fte  bai^ 
Sal^r  jutior  eingenommen  Ratten,  für  laffito  nic^t  einmal  über* 
rafc^enb  aen)efen  fein,  aud^  nic^t,  tomn  felbft  SRänner  aud  feiner 
na^ften  Umgebung  fic^  je^t  ))on  il^m  lo^fagten.  ^ie  i^n  bamal^ 
^nx  iRac^giebtgfeit  gegen  ftarl  betoogen  Ratten,  tonnten  unmöglid^ 
feine  fpöteren,  gegen  ben  Äönig  gcrid^tcten  (Schritte  billigen;  ie 
unmittelbarer  fie  bei  ber  üon  ^affito  geleifteten  $ulbigung  bet^eili^t 
gctoefen,  befto  me^r  füfilten  fie  fid^  perfßnli(§  gebunben,  für  bic 
Beobachtung  ber  tiom  ^erjog  übernommenen  SSerpftid^tungen  ein« 
äuftcften,  betrachteten  eS  ate  ©etoiffenöfad^e ,  fobaü)  er  bicfe  SSer* 
pflic&tungen  brac^,  i^n  auf  feinem  SBege  nid^t  n}eiter  )u  begleiten. 
3n  biefcr  ßage  befanb  fic^  namentlich  iöifd^of  Arno  öon  ©aläburg ; 
ed  ift  nic^t  au^brüdlicb  gefaßt,  aber  ni^t  m  bein)eifeln,  baB  er 
infolge  t)on  S^affilo'd  feit^enger  Haltung  ftdj  üon  bemfelben  abge* 
toavbt  ^atte,  unb  ift  auc^  bie  ^o^e  ®unft,  toorin  er  fd^on  balb 
nac^fier  bei  Äarl  ftanb,  .fein  SBetoeiö,  bafe  Arno  gerabe  ju  benen 
gehörte,  bic  in  J^ngel^eim  öffentlich  gegen  lafftlo  auftraten,  fo 
h)irb  boc^  auc^  biefed  burc^  eine  anbere  9lad^ri^t  n)a^rfd|einlic^ 
gemacht®). 

älllein  fo  fd^mer  auc^  bad  d^ugnig  feiner  eigenen  Untert^anen 
gegen  ben  ^erjtog  ind  @en}ic^t  fallen  mod^te,  fo  n)enig  ^^  i^m  auc^ 

Selang  bie  Snflagen  ^u  entfräften,  fo  fd^ien  baburc^  bad  ©c^icffal, 
a^  man  il)m  ju  beretten  entfd^loffen  toar,  bod^  felbft  feinen  ®egncm 
noc^  nic^t  genügenb  gered^tfertigt.    äRoc^ten  einige  ber  gegen  il^n 


1)  Ann.  Laur.  mal:  Quod  et  Tassilo  denegare  non  potoit,  sed  con- 
fessuB  est;  Ann.  £inh.:  quorum  ne  unmn  qnidem  infitiari  coepit;  Ann. 
Lanresb.  cod.  Lauresb.:  et  ille  nuUatenns  potoit  denegare;  Ann.  Isazar.: 
Quod  cum  ille  negare  nequaquam  praevalere  videbatur  .  .  . 

^  Ann.  Laur.  mai.:  et  de  baec  omnia  conprobatus;  Ann.  Einb. :  Sed 
noxae  convictus;  Ann.  Laur.  min.  <B.  414:  Iterum  Tassilo  convincitur  de 
infidelitate  etc. 

B)  !S)ie  Annales  Lanresbam.  SS.  I,  88  fd^einen  ed  in  ben  oben  @.  623 
9?.  4  ongeftt^en  SBorten:  Sed  et  consiliarii  Tassilonis  etc.  m  fagen.  Uebft 
bie  entgegenfle^enben  finfiä^ttn,  »onac^  9[nu)  fc^on  früher  bon  2:affilo  fi(9  obgeioanbt 
^tte,  bgl  oben  @.  599  91.  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


üoracbrad&tcn  SScfc^ulbigunflcn  boc^  nic^t  Ijinlängli^  crtoicfcn*), 
modgtcn  fic  alle  cmicfcn,  aber  bie  i^m  juflcbac^te  Strafe  ntc^t  bem 
^erfommen  flemöß  fcin^):  man  erinnerte  fic^,  fagen  btc  Ännolen, 
feiner  früljeren  Uebelt^oten,  ntan  30g  i^n  nachträglich  no^  jur 
SUcrantttJortung  njegen  feineö  toor  25  Sauren  gegen  ^ippin  be* 
gangenen  Ungeftorfamö,  alö  er  ha^  ^eer  in  Slquitanien  Dcrlieg^). 
eg  toar  ein  burc^aud  wilHürlic^e^  SJerfa^ren,  auf  jenen  alten  ^er* 
gang  n^ieber  jurücfsufommen ,  nac^bem  ntan  Sa^rje^nte  lang  unb 
inöbefonbere  and)  bei  ber  Annahme  ber  $ulbigung  Saffilo'ö  781 
511  äBormd  unb  787  am  Sed^  barüber  ^intt)eggefe^en ;  nur  Äarfö 
Sntfd^lufe  um  jjeben  5ßreiS  ben  ßerjog  ju  öerberben  mac^t  ben 
(Schritt  ertlärti^.  S)aö  i^m  in  jof^er  SBeifc  jur  fiaft  gelegte  SSer* 
brechen,  ber  ßeriölij,  ttjar  ein  fc^werere«  alö  bie  anbercn  allf, 
meiere  i^m  bie  35aiern  Dorjuttjerfen  üermoc^ten ;  eö  toar  ein  aRajeftät^^ 
üerbrec^en,  auf  toeld&em  nac^  ben  frönfif^en  ®efe|en  ber  lob 
ftanb*).  35arauf  fprac^  bie  ganje  SSerfammlung,  neben  granfen, 
iiangobarbcn,  ©ad&fen  unb  Angehörigen  ber  übrigen  ^ßroöinä^cn  beö 
SReid^ei^  aud^  fflaiern,  einmüt^tg  bai^  lobeöurt^eil  über  ben  ^crjog 
au^^).  S)er  Äönig  lieg  eö  jeboc^  nid)t  Dollftreden.  SSon  SWitleib 
ergriffen,  fagen  bie  Slnnalcn,  unb  tt)eil  laffilo  fein  85lut«t)ertt)anbter 
mar,  erroirtte  er  öon  ber  SBerfammlung ,  bafe  bie  lobeöftrafe  nic^t 


1)  ?ubcn  IV,  357  ^ölt  2:afpfo  für  unfc^ulbtg;  SBoift  III,  2.  «ufl.  @.  113 
^ebt  ^en>or,  bag  ed  meniger  oerbrecbentc^e  j^^atfac^en  a\&  unpfnebene  ^eugenmgen 
mit  i^etbäd^ttge  9{eben  geivefen  su  fein  fd^einen,  bie  gegen  i^n  t)or(aaen.  Witt  an 
bem  IBttnbnig  mit  ben  ^üaren  menigflend,  an  ber  ^atfac^e,  baß  2:af|iIo  fie  n^iiKid^ 
^erbeiaenifen  (atte,  fann  fein  ßi^'^f^l  f^in ;  bie  Annales  Einhardi  brttden  ftc^  bar« 
über  Deutlicher  au«  aö  bie  Annales  Laur.  mal.  (0.  ©.  621  9"^.  1)  unb,  wie  bie 
fotgenben  (greigniffe  jeigen,  mit  Äec^t. 

>)  gür  ft^utbig  galten  ben  ^erjog  and^  9htb^art  @.  322  unb  iDlannert  2>.  256; 
aber  te^terer  bemertt,  tai  unter  aOen  biefcn  Don  ben  I6aiem  borgebrad^ten  Slntlagen 
nic^t  ein  einjiaer  ^unft  gewefen  fei,  ber  nadj  ben  fränfifd^en  ®efe^  bie  35er^ängung 
ber  iCobeiSflrafe  ertaubte. 

^)  Annales  Laur.  mai.:  —  reminiscentes  priorum  malorum  eins  et 
quomodo  domnum  Pippinum  regem  in  exercitu  derelinquens ,  et  ibi  quod 
tneodisca  lingua  harisliz  dicitur ,  visi  sunt  iudicasse  se  eundem  Tassilonem 
ad  mortem;  Ogl.  Synod.  Fanconofurt.  794.  c.  3,  0.  @.  621  ^.  1;  Dettner 
Äönig  ^pin  ©.  380. 

*)  Uebcr  ba«  SJerbrec^  be«  herisUz  ögt.  SBaift  IV,  2.  «ufT.  e.  582.  3)ie 
Annales  Einhardi  reben  nur  oon  einem  crimen  maiestatis,  nennen  Safftio  reus 
maiestatis  (ogL  aud^  Chron.  Vedastin.;  Ann.  Lobiens. ,  mo  falfc^  potestatis, 
SS.  XIII,  705.  229),  wobei  jebod^  eben  gerabe  an  ta»  IBerbredjen  be«  herisliz  m 
beuten  ip;  SB^aiii  III,  2.  9luf(.  @  309  R  2  bemerft  audbrü(f(id^ .  bog  eS  unrid^ng 
wäre  an^e^men,  \>a9  8erbre(^en  beiS  herisliz  fei  nur  neben  bem  SD^ajeflätS« 
oerbred^  in  iSetra^t  gebogen. 

^)  Annales  Laur.  mai.  oben  @.  622  91.  5  unb  0.  9?.  3,  worauf  fie  fort* 
fahren:  Sed  dum  omnes  una  voce  adclamarent  capitale  eum  ferire  senten- 
tiam  .  .  .;  Ann.  Emh. :  uno  omnium  adscnsu  ut  maiestatis  reus  capitali 
sententia  damnatus  est  —  licet  morti  addictum;  Ann.  Lauresham.  cod. 
Lauresh.  SS.  I,  33:  tunc  iudicaverunt  eum  morti  dignum.  CHn^arb  in  ber 
Vita  Kar.  c.  11  ge^t  über  bie  !^erurt^(ung  Safftlo'd  in^ngelbeim  ^wea,  inbem 
er  no(^  ber  erjäbumg  ber  Unterwerfung  beffelben  (im  JJo^r  787)  nur  fortfährt: 
Tassilo  tamen  postmodum  ad  regem  evocatus,  neque  redire  permissus, 
3a^rt.  f.  hm.  Oej«.  -  «16el.6iwfoii,  Staxl  b.  Ar.  I.  »b.   2.  «uft       40 


Digitized  by  VjOOQ IC 


626  788. 

DoDjoflcn  tourbc^);  cd  tft  auflcnfc^cinlic^  bic  Abfielt,  bic  Scrur» 
t^cilung  Icbifllic^  afe  \>a^  SBcrf  bcr  Äcic^göcrfammtung  crfc^cincn, 
Raxl  erft  etnsreifen  }u  laffen  um  burc^  feine  ©nabe  bad  ftrenge 
9*ec^t  ju  milbern ^).  (Sr  richtete,  Reifet  t^,  an  3;affiIo  bie  gragc, 
toad  er  lottnfc^e  baß  mit  i^m  gefc^e^en  \oüt,  ttjorauf  biefcr  um 
bie  (Srlaubnig  bat  ftc^  fc^eeren  (offen  }u  bürfen  unb  ini^  ßtofter 
ju  ge^en,  um  für  feine  Dielen  ©ünben  SBuße  ju  t^un  unb  feine 
©eeie  ju  retten;  unb  bicfe  Sitte  ttjarb  i^m  aetoä^rt^).  ®enauer 
erjagten  ben  Hergang  Ännaten  bei^  ftlofterö  Sorfc^.  iaffilo  follte 
fogleic^  an  Ort  unb  ©teile  gefc^oren  merben,  aber  er  bat  ben 
ifönig  flehentlich,  ba§  ed  nidQt  ^ier  in  ber  ^fatj  ju  Snget^eim 

iiefc^e^en  möchte,  wegen  ber  ©c^mdc^  unb  ©cfeanbe  üor  ben  gran» 
en  *).  2luc^  biefed  geftanb  Sari  ju ;  er  f c^icfte  i^n  nac^  bem  na^en 
©t.  ®oar  unb  lieg  bort,  am  6.  Suli,  bie  Xonfur  jum  Slerifer  an 
i^m  öoUjie^en  ^).     2lber  feinen  bauernben  Aufenthalt  fonnte  er 


neque  provincia,  quam  tenebat,  ulterius  duci,  sed  comitibus  ad  regendum 
commissa  est.  SieQetti^t  ertlört  fidf  bied  ^d^roetgen  über  bad  gegen  ^afflfo  in 
Sngel^eim  beobati^tete  ^erfa^ren  ni(^t  lebigüc^  au&  ber  ^ttr^e  ber  2)arPe(limg,  fonbem 
an^  aitiS  9?U(tfid)t  auf  Staxl 

^)  Annales  Laur.  mal. :  iamdictus  domnus  Carolus  püssimus  rex  motus 
inisericordia  ob  amorem  Dei  et  quia  cumsanguineus  eius  erat,  contenait 
(roofür  m  einigen  ^anbfd^r.,  au(i^  bet  9legmo,  gefegt  obtinuit)  ab  ipsis  Dei  ac 
suis  fidelibus,  ut  non  moriretur;  Ann.  Einh.:  Sed  clementia  regis  licet 
morti  addictum  liberare  curavit;  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresh.:  Rex 
autem  misericordia  motus  super  eum,  noluit  eum  occidere  .  .  . 

«)  aWebcrer,  ©ertrage  @.  315  f.;  SJtennert  ©.  257;  Suben  IV,  358  erbWen 
in  Äarr«  53erfal)ren  btope  ^eud^lei,  wogegen  Gaillard  II,  175  bie  in  ber  ©egnobi» 
gung  §um  JHoflerteben  liegenbe  Tlxtüt  ^eroor^ebt. 

')  Ann.  Laur.  mai.:  Et  interrogatus  a  iamfato  clementissirao  domno 
rege  praedictus  Tassilo,  quid  agere  voluisset,  ille  vero  postoiavit,  ut  licen- 
tiam  haberet  sibi   tonsorandi   et  in   monasterio   introeundi   et  pro    tantis 

ßeccatis  poenitentiam  agendi  et  ut  suam  salvaret  animam;  ^ienati^  Ann. 
[ax.  SS.  XIII,  21—22  (Chron.  Vedastin.  ib.  @.  705);  Regino  SS.  I,  560: 
terrae  prostratus  licentiam  in  monasterium  intrandi  expetiit;  Ann. 
Lauresham.  cod.  Lauresh.  SS.  I,  33:  sed  cum  ipsius  petitione  clericum 
eum  fecit.  %üd)  Ann.  Einh.  fagen^  nad^  Ann.  Laur.  mai.,  Safftio  fei  gern 
in«  Ätoficr  getreten  C—  quam  iibenter  intravit);  nat!^  Ann.  Nazar.  muß  er  fiif 
üQerbingd  miber  $3iuen  [(^eeren  laffen  (f.  bie  folgenbe  ^nmertung). 

*)  Annales  Nazariani,  SS.  I,  44:  Invitus  iussus  est  comam  capitis  de- 
ponere.  Ille  autem  magnis  precibus  postulabat  regem,  ut  non  ibidem  in 
palatio  tonderetur,  propter  confusionem  videlicet  atque  obprobrium,  quod 
a  Francis  habere  videbatur. 

^)  Annales  Nazariani  1.  c:  Rex  enim  precibus  eius  adquiescens,  ad 
sanctum  Gawarium,  qui  iuxta  Reno  flumine  in  corpore  requiescere  co- 
gnoscitur,  eum  transmisit,  et  ibidem  clericus  efiectus  est.  !^ad  3)atum, 
().  3u(i,  gibt  Ann.  Lauresham.  Fragm.  Chesn.  SS.  I,  33:  Et  ipse  Dasilo  ad 
sancto  Goare  pridie  Nonas  lulias  tunseratus  est.  jjrrig  nehmen  3Rannm 
€>.  258 ;  Martin  II,  305  u.  o.  Gawarius  in  ben  Ann.  Naz.  für  Nazarius,  laffen 
olfo  Saffilo  in  Sorfd^  flatt  in  6t.  ®oar  bie  ^onfur  empfangen;  \a\\6i  m  ^orc^ 
Otto  Frising.,  Chron.  V,  29,  SS.  XX,  226;  ungenau  an*  Ann.  Mosellan. 
SS.  XVI,  497:  ibique  (b.  \).  in  gngeUcim,  ügl.  jeboc^  ebb.  91.  52)  Dasilo  dux 
Boioariorum,  honore  ablato,  clericus  factus. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Xa\fiU>  mtb  bie  <Seimgen  in  JHöfler  gefiecft.  627 

^tcr  in  bcr  @t.  ©oatj^xcllc  natürlich  nic^t  begatten,  fonbcrn  er 
tDurbe  t)on  ^ter  in  \>a^  ferne  Stloftcr  @emeticum,  Sumt^gei^  an  ber 
®eine  untertialb  Sioucn,  flebrac^t^),  ttjelc^ei^  er  Dielleic^t  fpäter  mit 
Sorfc^  üertaufc^te  ^).  fi^fttereö  ift  inbeffen  nur  fe^r  ungenügenb 
bejeuflt.  S)er  bamalifle  ^bt  t)on  Sumiögeö,  ßanbricui^,  fc^eint  in 
iefonberem  ©rabe  bad  S^ertrauen  Sönifl  ^arFi^  befeffen  ju  ^ben. 
S)er  ftönig  mar  aber  nid^t  bamit  jufrieben  laffilo'j^  felbft  fic^ 
<ntlebiflt  ju  l^aben,  er Janb  ei^  nöt^ig,  auc^  feine  änge^örigen  un* 
fc^äbli^  iu  machen,  ^uc^  Xaffilo'i^  @öbne,  X^eobo  unb  X^eotbert 
tpurben  gefc^oren  unb  ing  ffitoftcr  gezielt;  I^eobo  erhielt  bie 
IConfur  im  Äloftcr  @t.  SRajimin  in  Xrier,  I^cotbert  lam  o^ne 

2)ie  ^aülaä^t,  bag  Za\fiU>  gefd^en  htm,  tnü  JHofler  geflecft  mürbe,  toirb 
<mdt  fonfl  üidfac^  beflatigt;  ügl.  Ann.  Einh.:  Nam  mutato  haoitu  in  monaste- 
rium  missus  est,  ubi  tarn  religiöse  vixit  quam  libenter  intravit;  Ann.  Pe* 
tav.  SS.  I,  17:  et  Taxilo  dux  tonsus  est,  ^icnac^  G^est.  abb.  Fontanell. 
■c.  16.  SS.  II,  291  (Sötoenfelb  <S.  46);  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresh.;  Ann. 
Ouelferb.,  Alam.,  SS.  I,  48;  @t.  Oallet  SWitt^.  XIX,  238;  Ann.  luvav.  mai. 
unb  min.  SS.  III,  122;  I,  88;  Ann.  Max.  SS.  XIU,  22;  Ann.  Laur.  min. 
@.  414:  tonsoratur  et  in  monasterio  mittitur  etc.  Sm  2)atum  einer  Urfunbe 
twm  28.  april  790,  Meichelbeck,  Hist  Frising.  Ib,  80  iWr.  100:  anno,  quo 
domnus  rex  Karolas  Bawariam  acquisivit  ad  (ac)  Tassiloriem  clericavit, 
t>gl.  ^unbt  in  ^Ib^^.  ber  W.  dl  ber  mndintt  Wab.  XII,  1,  213;  ^VO^tbadpsc 
©.  HO;  Synod.  Franconofnrt.  794.  c.  3,  Capp.  I,  74  (ut  secum  haberet  in 
monasterio).  ^n  ben  Ann.  Quedlinburg.  SS.  ill,  89  ^eigt  eiS:  uterauo  (sc. 
Tassilo  et  Thiado  filius  eius)  monachi  facti;  au(i^  in  bem  Necrol.  Laures- 
bam.  Böhmer,  Fontt  III,  151:  Thassilo  dux  ex  laico  inonachus  unb  in 
feiner  ©rabfdjrift:  Thassilo  dux  jprimum,  post  rex,  monachus  sed  ad 
imum  (oal.  @raf  $unbt  a.  a.  O.  ^.  193).  SBir  ^aben  aber  gefe^en ,  bog  Xa\f\io 
nadf  ben  befien  S^d^^ff^i^*  menigpend  vorläufig,  nur  §uni  Stiertter  gefc^en  mürbe 
—  ttxva  XDXt  818  bie  ^albbrüber  Subroig'd  b.  frommen,  ügL  ©imfon,  Sa^rbUd^er  I, 
127  9^.  5  unb  bie  na($f!e  ^nmertung. 

1)  Ann.  Petav.  1.  c:  retrususque  Gemitico  monasterio  (Gest  abb. 
Fontanell.  l.  c);  Ann.  Mosellan.  787,  SS.  XVI,  497:  et  ad  Gemeticum 
ductus;  Ann.  Nazar.  SS.  I,  44:  et  exinde  exiliatus  est  ad  cenubium  quod 
appellatur  Gemedium.  Ueber  ben  bamaligen  9lbt  Sanbrtcu^  Don  ^umiegeS, 
tveld^er  auf  StaxV»  laefe^t  mit  bem  trafen  9hc^arb  ein  S^er^nig  ber  (Sttter  be0 
Äloper«  et.  ffianbriHe  aufnahm,  ogt.  Gest  abb.  Fontanell.  c.  15,  SS.  II,  290; 
tlöroenfelb  @.  45.  —  2)ie  Angabe  «bemar'»,  SS.  IV,  118,  Xaffüo  fei  mit  SC^eobo 
9)'2ön(i^  gemorben  in  Olto  monasterio,  ubi  s.  Bonifacius  requiescit,  atfo  in  Julba, 
t)erbtent  {einen  (Stauben,  mirb  üon  (Sdf^art  I,  726  mit  Unred^t  )u  balten  gefud^t,  t>g(. 
md)  unten  e.  628  9^.  1.  —  Unter  exilium  iß  mdit  fomobt  S3erbannung  ald  (Sm- 
fc^üegung  au  i>erfleben,  ffiaitj  IV,  2.  «ufC.  ®.  515  9?.  8.  $infi(^tli(^  ber  SBa^I  Don 
3nmi6ge«  ogl  Del«ner,  Äönig  ^ppin  @.  388;  o.  @.  201. 

^)  2)ied  iß  aflerbingiS  nur  bur(^  f)}atere  OueQen  b^eugt,  bie  fogor  gum  2:^eil 
nit^t  Don  8orfd),  fonbem  Don  Sort!^  reben,  f.  Ottonis  Frising.  chron.  V,  29 
(Dgl.  oben  @.  626  9i.  5);  Ann.  duc.  Bavariae,  SS.  XVII,  366;  Hist  Cre- 
mifan.  SS.  XXV,  660  ifl.  5;  667;  «Dentin,  «a^erifc^e  S^nit  III,  84,  8Berre 
V,  144:  „Und  wurden  also  (S^affito  ncbfl  ®emoblin  unb  @obn)  Verstössen  von 
land  und  lenten,  verspert  in  das  closter  Lars6  am  Rein  in  der  alten 
Pfalz  ligend;  DgL  JJolt,  (8e|(^.  be«  Äloffer«  Sorfc^  @.  26  ff.  149  ff.;  «iej^ler, 
9Wün*ner  @.  ©.  1881.  I,  259;  «ema^«  a.  a.  D.  e.  10  9i.  1  (bagegen  aber 
ipütfert  a.  a.  O.  @.  132  9?.  14);  Necrol.  Lauresham.  Böhmer  1.  c.  —  Ma- 
billon ,  Ann.  Ben.  II,  290,  nimmt  an ,  Xaffilo  unb  2^cobo  feien  Don  <gt  (Skwr 
bejro.  @t  aWajrimin  juno(!^|l  beibe  nadj  2orf(^  unb  bann  mdt  ber  granffurter  @^nobe 
<794)  m6f  gumi^ae«  gebradjt  »orben,  um  n«  »«ter  Don  ©aiem  §u  entfernen.  3n 
3umi^ge«,  oermut^et  er,  feien  pe  geporben. 

Digitized  by  VjOOQ IC 


628  788. 

ßtücifcl  in  ein  anbcrcö  fttoficr,  bag  aber  niracnbi^  anflCflebcn  ift  ^). 
2)65^  ^pcrjogö  ©ema^lin  fitutperaa  na^m  ebenfalls  bcn  ©c^Ieicr^ 
man  Ijört  aber  nic^t,  welches  SlofterÄarl  i\)V  anwies^);  unb  auä} 
bie  Söc^ter,  bercn  iRamen  ßotani  unb  ßtobrub  lauteten*),  t^eilten 
baö  ©c^idjat  ber  Sltern*);  aber  auc^  pc  burftcn  nic^t  beifammen 
bleiben,  bie  eine  na^m  bad  ^lofter  @ala,  @^^elle^  bei  $arid,  bie 
anbere  fiaubunum.  Saon,  auf®). 

Siajfito  tritt  fec^ö  Sa^re  fpäter,  auf  ber  granffurtcr  ©^nobe, 
noc^  einmal  t)or  bie  Oeff  entließ  feit;  aber  nur  geänjunflen,  nur  um 
noc^  förmlicher  atö  788  ocfc^e^en  unb  fcfieinbar  freinjitlifl  bie  Jperr» 
f^aft  über  SBaiern  bem  Äönig  ju  überlaffen  unb  bann  für  immer 
in  bie  (Sinfamteit  unb  ba§  2)untel  jurüd juftreten  ®).  Äarl  empfanb 
baö  SBebürfnig,  burc^  biefe  angeblid^  freinjillige  SSerjic^tleiftunfl  be^ 


1)  Annales  Nazariani,  SS.  I,  44:  Duo  quoque  filii  eius,  bis  nominibus 
Tbeoto  et  Tbeotbertus^  utrique  tonsorati  atque  exiliati  sunt;  Ann.  Lau- 
resbam.  Fragm.  Cbesn.,  SS.  I»  33:  et  filius  eius  Teudo  ad  beatum  Maxi- 
minum  comam  capitis  sui  deposuit.  ^n  ben  arogen  Slei^daimalen  ift  aud^  nur 
t}on  biefem  @obne  bed  $ei^g9  bie  9tfbe,  Ann.  Laur.  mai.:  Similiter  et  filius 
eius  Tbeodo  deiudicatus  (diiudicatus  v.  l.)  est  et  tonsoratus  et  in  mona- 
sterio  missus;  Ann.  Einb.:  Similiter  et  Tbeodo,  filius  eius,  tonsns  et  mo- 
nasticae  conversationi  mancipatus  est;  ogl.  ferner  Ann.  Herveld.  (?oren^ 
B.  87).  2)ag  2:^bo  in  baffelbe  Riofttx  mit  2:afft(o  gefd^idt  mürbe,  mt  bad 
Cbron.  Vedastinum  (SS.  XIII,  705)  unb  2lbemar  motten,  ifi  nidjt  gtoubltci. 

2)  Ann.  Lauresbam.  Pragm.  Cbesn.  1.  c.:  et  ipsius  uxor  velamen  sibi 
imposuit;  bie  Annales  Nazariani  l.  c.  fagen:  exiliata  esse  conprobatur;  t)gl. 
au^  Ann.  Guelferb..  Alam.,  SS.  I,  43;  @t.  ©otter  mit\).  XIX,  238.  SBo* 
a^ubl^ort  @.  823  §u  ber  unbefHmmten  ©rmä^nung  Don  Äod^lfee  im  ©prengel  Don 
^ugiSburg  bemogeit  ^at,  ifl  nid^t  gu  fe^en.  (Sbenba^n  fott  ^i)  \t\)oö)  bie  ftänfifd^e 
jt5nigin  (S)ifela  begeben  ^aben,  in  ber  man  bie  ©ema^Iin  M  legten,  oon  ^pin  ent* 
t^^onten  SWerooinger«  Sljilberit!^  III.  erbltcfen  »ifl.  Ta^  Slettberg  II,  167.  186  un» 
nti^tig  o^ne  meitered  Jbd^Ifee  angibt,  bemerft  f(i^on  Tübinger  I,  123  9?.  5.  Suben's^ 
^ttha(i)t,  IV,  358,  iß  wtOWklic^. 

8)  Slieater,  ®efd^.  ©aiemö  I,  170  9^.  1  ffiU  bie  iRamen  (Sotani  imb  ©robrub, 
roelti^c  in  bad  3Serbrüberung8bu(^  üon  @t.  ^eter  in  Saljburg,  cd  ü.  Äarajan  @.  4.  7. 
eingetragen  fmb,  für  biejenigen  ber  £öd)ter  beiS  bahrifd^en  perj^ogdpaared.  ^tterbingß 
folgen  jene  Sf^amen  in  bem  3Jerbrübenmg«bu(it  auf  Safjuo,  ^intpiraa,  3)eoto,  öat. 
Äorajan  p.  XXXI.  ^ilnberö  freiltdj  Äarajan  in  ber  Einleitung  p.  XXXI— XXXI I 
unb  2)ümmler,  piigrim  öon  ^Jaffau  e.  9.  154  n.  18,  oal.  unten  ©b.  II.  j.  5. 
795.  3)agegen  t^eilt  auc^  ^berg-gfranfel  im  Sfl.  «rdjio  All,  66  9^.  3;  95  üofi. 
!ommen  wiejler*«  SWeinunq.    3n  bem  granlfurter  (Sopitutar  üon  794,  c.  3j  Capp. 

1,  74  ifl  ebenfatt«  öon  äDaffuo'«  ©öbnen  unb  Södjtem  bie  Webe,  aber  nni^t  oon 
feiner  QJema^Iin,  melc^  oiefleic^t  nic^t  mel^r  lebte. 

*)  t3gl.  a\x(if  Ann.  Guelferb.,  Alam.,  SS.  I,  43;  et.  ®atter  iDttttl^-  XIX, 
238:  et  uterque  (SafFtlo  unb  leine  (S^attin)  cum  filiis  eorum  exiliati  sunt 

^)  Ann.  Lauresbam.  Fragm.  Cbesn.  1.  c:  —  et  filias  eius,  unam  ex 
Ulis  transmisit  ad  Gala  monasterio  et  aliam  ad  Lauduno  monasterio.  — 
Söei  Saon  ifl  on  ba«  bortige  SWorien^grauenflofler  (fpäter  ©t.  ^^an)  gu  benlen,  in 
melc^m  im  3. 830  fid?  bie  Äaifcrin  Subita  auffielt,  ogl  Mabillon,  Ann.  Ben.  11, 
290.  527. 

lieber  bie  SSerbannung  bairifc^er  ®roger  ogl.  Annales  Laur.  mai.  1.  c 
(Cbron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705);  Ann.  Einbardi  1.  c:  unten  @.  643. 

«)  Synod.  Franconofurt.  c.  3,  Capp.  I,  74;  Annalea  Lauresbam.  SS.  I, 
36;  Cbron.  Moissiac.  cod.  Moiss.  SS.  1,  301—302  (n?o  aaä)  ba«  Säkular  be- 
nufet  ift;  gorfc^nngen  jur  beutfc^en  mWä^tt  XIX,  128—129).     «gl.  fpater  im 

2.  8anbe. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


©päterer  ^txixdft  2a[|tto'8.  629 

^erjogö  bic  »crcc^tiflung  feiner  eigenen  ©ertfc^aft  in  93aiern  bar* 
^utt)un:  Xaifito'j^  früt)ere  Serurtöcilung,  fie^t  man,  warb  noc^ 
immer  nic^t  atg  gerechtfertigt  angefet)en.  2)er  gorm  nad)  ift  feine 
längelegen^eit  erft  bamal^,  794,  ^um  t)öQiqen  3(bfc^Iu§  gebracht, 
t^atfä^Iic^  ift  fein  eigene^  unb  ba«  ©c^icffat  93aiernö  fcgon  788 
€ntf(^ieben.  ÜKit  ber  ©elbfiänbigfeit  SBaiernö  ttjar  eö  ju  @nbe*), 
unb  fo  uer^eic^net  benn  quc^  ein  glei^^^eitiger  6)^ronift  ju  biefem 
Sa^re:  „S)cr  aßmä^tige  ®ott  fömpfte  für  ben  $errn  Äönig  Äarl, 
mie  er  für  äWofeS  unb  bie  Äinber  Sfrael  if)ai,  aU  ?ßt)Qrao  ierfenft 
iDurbe  im  rotl)en  ÜÄeere :  f o  gab  Sott  ber  gewaltige  Streiter  o^ne 
jeben  ^rieg  unb  Äampf  baö  bairifc^c  JRei^  in  bie  |)anb  beö  großen 
Äönigö  Sari  2)."  SWit  ben  ÜKitteln,  beren  Äarl  fic^  jur  (Srreic^ung 
feine«  3^<^*^  bebiente,  war  er  nic^t  wä^lerifd)  gemefen^);  aber 
fein  ^xücd  entfprac^  ben  SSer^ältniffen  ber  Qtxt,  baö  ©rgebnig  war 
für  ^aiern  felbft  roie  für  baö  9leic^  ein  mol)ltl)ätiged.  @§  mar 
flarnicftt  möglirf),  baß  ber  fränfifc^e  König,  nac^bem  fonft  im  Sieic^e 
aüe  felbftänbigen  ©emaltcn  unb  §errfc^aften  gebrochen  Waren, 
julefet  üor  SBaiern  ftet)en  blieb;  ed  war  um  33aiernö  unb  um  beö 
flanj^en  Sleic^e«  willen  uom  größten  SBert^e,  baß  95aiern  nic^t  burc^ 
<ine  längere  gortbauer  feiner  ©onberftellung  ben  übrigen  beutfc^en 
Stämmen  immer  mel)r  entfrembet,  baß  eö  uielme^r  uoUftänbig  mit 
t)enfelben  t)ercinigt  würbe;  ßarl  t)ätte,  wenn  er  barauf  uerjic^tete, 
wenn  er  auf  l)albem  2öege  ftel)en  blieb,  t)on  aßen  Ueberlieferungen 
ber  ^olitif  feine«  ®roßt)dter«,  feine«  SSater«  unb  feiner  eigenen  fid^ 
lo«fagen  muffen.  9lic^t  auf  feinen  ©ntfc^luß  felbft,  nur  auf  bie 
1B3at)l  be«  3^'*P""^^^'  ^o  ^^  *')."  auöfüt)rte,  l)aben  bie  augenblicf* 
liefen  SSerwtdelungeu  ber  politifc^en  2age  beftimmenb  eingewirft, 
unb  auc^  in  biefer  Se.^ie^ung  gab  ber  Srfolg  it)m  9tec6t. 

®ur^  3;affilo'«  ©turj  waren  bie  Steigen  ber  ®egner  be« 
j{önig«  burc^broc^en ,  noc^  el)e  fie  ben  Kampf  gegen  i^n  aufge« 
nommen  Ratten.    S)er  näd^fte  gcinb  war  t)ernic^tet;  @^lag  auf 


^)  ^ie  (Srobetung  Don  Katern  be)to.  bie  ^bfetjuna  2^affi(o'd  mirb  audb  in  bieten 
fttigeren  Sabrbttc^em  emäbnt,  dqI.  Ann.  s.  Amandi;  Ann  Alam.,  Sangall.  brev., 
Augiens.;  Ann.  Fuld.  ant.  SS.  III,  117*:  Ann.  Laur.  min.;  bic  ©erfifelbcr 
^nnalen  n.  f.  n;.  —  ^airifd^e  Urfunben  batiren  regnante  Charlo  rege  primo 
anno  quando  adquisivit  gentem  Baiuwanorum  (Mon.  Boica  XXVlIIb, 
18.  16.  19.  31);  audf:  anno,  quo  domnus  rex  Karolus  Bawariam  acquisivit 
(oben  €5.  626  91.  5).  3m  Indiculus  Arnonis,  ed.  Äeinj  @.  26  beißt  e«:  eodem 
anno,  quo  ipse  Baioariam  regionem  ad  opus  suum  recepit.  'SRiüflbadttt 
e.  110. 

^  Annales  Petaviani,  SS.  I,  17:  et  idem  anno  pugnavit  omnipotens 
Dens  pro  domno  rege  Karolo,  sicut  fecit  pro  Moyse  et  filios  Israel,  quando 
demersus  fuit  Farao  man  rubro:  sie  Deus  potens  praeliator  sine  hello  et 
absque  ulla  altercatione  ti*adidit  regnura  Hawarium  in  manu  Karoli  magni 
regis  (^ienat^  Gest.  abb.  Fontanell.  c.  16,  SS.  II,  291;  Söroenfen)  @.  46). 
3n  ©egug  onf  ben  Hergang  fogt  aud)  Gaillard  II,  176  nid^t  unrichtig:  Ce  fut 
ime  ex^cution  de  justice,  et  non  une  exp^dition  militaire. 

8)  @o  unbebingt  oerroerflid),  xvii  befonber«  SKannert  @.  251  ff.  nnb  ?ubcn 
IV,  354  ff.  bo«  SJerfa^ren  Äorl'«  gegen  Safftlo  bötfleOen,  mar  e«  aber  ni^t;  ^in- 
g^gen  ge^t  auf  ber  aaberen  ^eite  anü)  Gaillard  gu  meit. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


630  788. 

©c^Iag  folfltcn  bic  SHcbcrlaßcn  bcr  anbcrcn,  öon  üicr  ftcgrcii^cii 
treffen  toiffcn  bic  Slnnaliftcn  ju  berichten,  fic  geben  bie  3^^**  ^^* 
felben  ntc^t  an,  aber  innerhalb  n)eiiiger  ÜRonote  ^aben  fte  ftattge» 
f unben ;  atö  t>a&  Sa^r  ju  Cnbc  fling,  xoqx  tart  aller  feiner  geinbe 
|)err  unb  mäc^ttfler  aU  je  üor^er- 

aSon  er^cblid^cn  Oefa^ren  ttjar  RaxV^  ©tellunfl  in  Stalim 
bebrol^t  flctoejen.  ^m  ^attc  er  aber  fc^on  üor  bem  ©turje  Saffilo'^ 
jeine  2aac  üerbeffert.  Seina^e  fc^on  ein  Sa^r  ^tte  bie  Unfletoig* 
^eit  in  SSetreff  85enet)entö  gcbauert,  Äarl  ^atte  ju  feinem  ©ntjc^luf e 
über  baö  ©c^icffal  ©rimoalb'i^  lommen  fönnen;  noc^  c^e  er  tn 
SBaiern  jum  ßi^Ie  gelangte,  traf  er  jeboc^  auc^  ^ier  bie  ffintf^ei^ 
bung.  ©oöiel  ju  je^en,  ^atte  nic^t  am  toenigften  ber  aBiber|pru(5 
beS  $apfted  gegen  bie  Ginfe^ung  ©rimoalb'i^  ben  ^önig  t)er^mbert 
fein  lefetei^  SBort  ju  fprec^en.  SSlud^  toä^rte  biefer  SBiberftanb  fort 
3ene  Schreiben  ^abrian'j^  an  Äarl  aui^  ber  erften  Hälfte  beö  3a^rc^ 
788^),  morin  er  bem  Sönige  äWitt^eilungen  über  bie  aitgeblii^eit 
t)ö6)\\  tjerrät^erifc^en  ßcttelunfl^^  ^^^  öerftorbenen  ^erjogö  ari(|t^ 
mit  ben  ©riechen,  t)on  ber  Änfunft  ber  griec^ifc^en  ©pat^are,  bem 
2lufent^alt  unb  ben  3ntriguen  berfelben  in  Sieapet  mac^t  —  fiM, 
mie  e8  it|m  ber  ^re^b^ter  ©regor  öon  Sapua  berichtet  ^atte  — , 
laffen  feinen  3^cifet  an  ber  gortbauer  feiner  Abfielt,  bie  @infe|una 
®rimoalb'ö  in  S5enet)ent  ^u  hintertreiben^).  3^  biefem  Qto^i 
fpartc  er  feinen  SSerfuc^,  fpicite  er  jeben  2;rumpf  au^,  fuc^te  er  in 
jebcr  SDßeife  Äarl  SSeforgnig  üor  ben  ©riechen  unb  Slbelc^ig  einju* 
flößen,  faß^  er  nic^t,  feinem  JRat^e  gemäß,  öon  jener  @infe|uiiä 
beg  ^erjogö  SIbftanb  nä^me^ 

Jpabrian  erreichte  jeboc^  feinen  3^cd  nic^t.  ©c^on  t)or  Safplo'^ 
gatt,  etttja  im  SRai  788 »),  cntfc^loß  fic^  Äarl  ben  ©ünf^en  ber 
Senctjentaner  p  toillfa^ren  unb  ©rimoatb  bie  Siücffe^r  nac^  S3enc* 
üent  unb  bie  Ueberna^me  bcr  ^errfc^aft  feinet  Saterö  ju  geftattcn. 
©rimoalb  mußte  eiblic^  üerfprec^en,  bie  fränfifc^e  Dberbo^cit  an* 
jiuerfenncn,  atö  Qd^ftn  biefer  Slnerfennung  ben  Kamen  Äarl'«  auf 
feine  SKünjen  ju  fe^en  unb  in  feine  Urfunben  aufjune^men  unb 


1)  Cod.  Carolin.  ^.  85.  86  (iebenfatlÄ  nodj  bem  22.  bcjto.  mä)  bem  S«* 
nuor  788  gef^riebcn),  Jaff6  IV,  256-263;  »öl.  oben  e.  566.  605  f. 

^)  SBie  ^abrian  mäf  felber  fc^rdbt;  quia  numquam  voluimas,  ut  Grima- 
aldus  Arichis  (sie)  Beneventano  remeasset,  Cod.  Carol.  87,  @.  263. 

»)  »gL  «ctbmann,  in  ?}ftt,  «t(i^iü  X,  269  ^.  1 ;  Meo,  Annali  IIL  163; 
5J.  ^xm  m  JJorf jungen  XJII,  65  i«.  l.  »et^monn  fc<jt  (ihrimoalb'«  8Wt(ffcir  in 
baiS  ^rfil^iabr :  Tito  unb  ^(^  in  ben  Wal  2)em  entf|)re(i^enb  nimmt  Malfatti,  lU 
880  an,  baß  Staxl  in  ber  Seit  öon  SWara  bi«  «M.  üieUeiti^t  jwim  Oftorfeß  (30.  SKfiij) 
bie  für  ®rimoatb  günfüge  (Sntfc^eibung  traf,  mdi  bem  <amr)e  2:af{iIo'd  fe^t  fte 
bagegen  EJenebiger  @.50;  ebenfo  friHj«  «bei,  gorftifeungen  I,  526  9i.5,  er|!  in  ben 
^pänommer,  mad  aber  mit  einer  unriti^tigen  2)atimna  üon  Cod.  Carol.  iR.  86  in« 
faramenl^ing,  »gl  o.  @.  599  dl.  3;  602  'Sl.  2.  3n  einer  Urfunbe  (Shrtmoalb'«  bei  üjghelb 
VIII,  37  lautet  baiS  2)auim  am  Ckftlug  auf  ben  guni  ber  12.  gnbiction  (789)  nnb 
nennt  (S^rimoalb'd  {»eite«  SRegierungSjal^r,  »od  gu  ber  133ermut^ung  ffi^,  f^on  wr 
bem  3uni  788  ^abe  ©rimoaÜ  bie  ^cnfd^oft  angetreten.    «Herbing«  pimmt  e8  ba* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(Sinfe(}ung  (^rhnoatb'd  in  9enek>ent.  631 

bcn  a5cnct)cntanetn  ju  öctbtctcn,  Sinnbärtc  ju  troftcn*).  2)q§  er 
fic^,  n)ie  erjä^It  tuirb,  augerbem  qu(^  f)abt  üerpflid^teit  muffen  bie 
SWaucrn  t)on  (Eonfa,  ©alcrno  unb  äcerenja  ^u  fc^Ieifen,  t)crbtent 
feinen  ©lauben^).  3m  übrigen  foUte  natürlich  bie  Slb^öngiflfeit 
unb  Xributpflic^t  iBeneöenW  bcfteften  bleiben,  ju  toelc^er  fic^  bereite 
Äric^iö  im  3a^t  787  ^attc  öerftc^cn  muffen  unb  bie  nur  noc^ 
enger  toarb.  Unter  biefen  SBebingungen  toarb  ©rimoalb  üon  ftarl 
fretgelaffen  unb  ate  ßerjog  üon  Scneüent  anerfannt^).  Sloc^  im 
v^ü^jatir  trat  er  bie  uifidreife  noc^  S3enet)ent  an  unb  tt)urbe  t)om 
Solle  mit  Subet  entpfangen*).  Ängebtid^  follen  jttjei  tjorne^me 
ÜKänner  auö  StatV^  Umgebung,  Äut^ari  unb  ^aulipert,  i^n  im 


mit  ni(i^t  überein,  bag  in  berfelben  Ui^unbe  StoaVi  20.  Sf^egiermtgSja^  g^S^tt  nnrb: 
Kegnante  domino  piissimo  Garolo  magno  re^e  Francorum  et  Langobar- 
dorum  ac  patritio  Homanoram,  anno  regni  illius  vigesimo,  firmamus  nos 
dominus  vir  gloriosissimus  Grimoaldos  .  .  .  2)ag  Q^rintoalb  im  September  be« 
reit«  in  SeneDent  mar,  ^gt  andf  bie  Urfunbe  bei  Grattula,  Accessiones  ad  histo- 
riam  abbatiae  Caseinensis  @.  17,  unb  ge^t  augerbem  audf  fc^on  auS  bem  3^' 
fammenbang  ber  (SreignifTe  bert^or.  Sgl  femer  SD'^^Ibac^  @.  108—109,  me((^ 
baranf  pinmeii!,  bag  naif  emer  Urfunbe  für  Sa  ^aoa,  Cod.  dipl.  Cavens.  I,  5 
9h.  4,  (SKimoalb'd  Sfiegiernnglja^  im  ^tpttmhtt  bereits  umgefe^t  iß. 

Wt  Unred^t  tagt  (Stdttmpnt  ben  jfönig  bie  9itte  ber  benek)entanif(!ben  (S^efonbt' 
f(i^aft  um  (Sinfe(}nng  bed  ^rimoalb  fo gleite  erfüflen,  ügL  bie  folgenbe  9[nmerfung; 
berfelbe  Srrtl^um  im  Clironicon  Salemitanum  c.  28.  24,  SS.  III,  484,  metc^tiS  au(^ 
(§)rimoatb'd  9Ui(tre^r  gtei(^  na(^  bem  2:obe  feine«  I93aterd  ßattftnben  lagt 

^)  Erchempert.  Historia  Langobardorum  Beneventanor.  c.  4,  SS.  rer. 
Lancob.  @.  23(5:  Sed  prius  eum  sacramento  hniusmodi  vinxit,  ut  Lanj^o- 
bardorum  mentum  tonderi  faceret,  cartas  vero  nummosqne  sni  nonunis 
caracteribus  superscribi  semper  iuberet;  Ann.  Max.  787,  SS.  XIII,  31  (per 
terribiie  sacramentum).  Ueber  bie  Seftimmnng  megen  ber  ^nbarte  t)gl.  Mura- 
tori,  Annali  ad  a.  788.  (Slebnlid^  ifl  eS,  memt  ed  oon  ben  @)}o(etinem  unb  9Ke« 
tinem,  mt\6)t  fid^  773  bem  $a))ß  unterwarfen,  f^igt:  more  Romanoram  tonsorati 
sunt,  V.  Hadnani  L,  Duchesne  1.  c.  ©.  495-496;  »enn  Äriti^iÄ  bem  grie* 
6)\\6ftn  fy)\t  Derfproc^en  ^aben  foQ,  tam  in  tonsura  quam  in  vestibus  usu  Gre- 
corum  peifrui  eub  eiusdem  imperatoris  dicione,  Cod.  Carolin.  9lr.  86,  Jaff6 
IV,  260;  DgL  o.  @.  566. 605.)  S^ag  neben  Äarl*«  9?amen  ni*t  au(^  fein  «Üb  ouf  bie 
9Rünsen  gefeilt  merben  foQte,  toaS  la  Farina  II,  25  be^^auptet,  bemerft  f^on  Gian- 
none  I,  392.  ^^6)t\xdi  ber  Urfunben  ügl  unten  @.  632  9^.  2;  übrigeuiS  aud^ 
53b.  II.  5.  3.  792. 

«)  @o  bie  (Jrja^luna  be3  Chronicon  Salemitanum  c.  24,  SS.  III,  484 
(t}g(.  au4  SS.  rer.  Langob.  @.  236,  h),  bie  aber  in  ben  meißen  (Smjell^ten  burc^« 
m»  fagen^aft  iß. 

')  Ann.  Laur.  mai.,  SS.  I,  174:  duce  Grimoaldo,  quem  domnus  rex 
Carolus  posuit  ducem  super  Beneventanos ;  Ann.  Einhardi,  SS.  I,  175: 
Grimoldus,  qui  eodem  anno  post  mortem  patris  dux  Beneventanis  a  rege 
datus  est;  Ann.  Max.  787,  SS.  XIII,  21:  Et  Grimoldum  per  terribiie  sa- 
cramentum constituit  ducem  super  Beneventum;  Ann.  Altahens.  787.  SS. 
XX,  788:  Mortuo  Harigiso  Grimoldum  filium  statuit  Beneventanis;  £jx;nem- 
pert  c.  4,  SS.  rer.  üingob.  @.  236:  Quorum  petitionibus  rex  annuens, 
illic  continuo  predictum  contulit  virum  simulque  ins  regendi  principa- 
tus  largitus  est;  Chron.  Salem,  c.  24.  25,  SS.  UI,  484.  SgL  unten  9b.  U. 
§.  3.  752. 

**)  Erchempert.  1.  c:  Accepta  denique  licentia  repedandi,  a  Bene- 
ven ti  civibus  magno  cum  gauaio  exceptns  est;  Chronicon  Salemitanum 
c.  26,  SS.  in,  484. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


632  788. 

Sluftraflc  bcö  ftöntgg  bcflicitet  ^abcn,  um  feine  %vtnt  au  [ic^crn; 
©rimoalb  aber,  fo  njfinfc^te  ei^  Stavl,  follte  fie  in  icincm  Satcrlanbe 
in  t)ot)en  ®f)rcn  ijaltcn,  retd)  mit  SBefi^ungcn  auöftattcn  unb  fic^ 
mit  einem  SKöbc^cn  au3  i^rcm  uorne^men  ®efc^Iec^te  t)crmät)(cnM. 

SWan  [ie^t,  fiart  fuc^te  feinen  ©inPufe  auf  ben  jungen  ^erjofl 
auc^  für  bic  B"funft  in  icber  SBeife  ficfier  ^w  fteHen.  ÄOcrbing^ 
baucrte  e«  ni$t  lange,  fo  entjog  fic^  ber  ^erjog  ben  gegen  Äarl 
übernommenen  Verpflichtungen,  t)ermä^Ite  fi(|  mit  einer  grie^ifc^en 
^rin^elftn  SSJantia  unb  führte  einen  uoflftänbigen  35ruc^  mit  Äarl 
l)crbet*).  Dcnnod^  ujar  Äart  bei  ber  Sage  ber  ®inge  faum  eine 
anbere  333a^I  geblieben  afö  ben  ©rimoalb  i'reijugeben;  eö  toax  baö 
richtige  unb  tüo^t  einjige  9RittcI,  um  bie  SSeneucntaner  tjom  SBtn^ 
fc^Iufe  an  bie  ©riechen  absu^alten,  ben  Umtrieben  ber  (enteren  foipic 
benen  beö  5|Japfte^  ben  ©oben  jju  entjie^en.  Unb  fc^on  bamit  toar 
Diel  gett)onnen,  toenigflenö  für  ben  pnäc^ft  beöorfte^enben  Äampf 
mit  ben  ©riechen  ^atte  Sart  JBeneöent  öon  biefen  ab  unb  auf  feine 
©eite  gebogen. 

2)ie  ©riechen  nämlic^  gaben  ungeachtet  ber  9lücKet)r  ©rimoalb'ö 
nac^  Seneuent  i^re  friegerifc^en  ?ßläne  gegen  Sari  ni^t  auf.  3^re 
JRüftungen  toaren  fc^on  fo  toeit  uorgef c^ritten ,  bafe  nic^t  lange 
barauf  ber  Stampf  auöbrad^.  2luö  Sonftantinopel  waren  ber  Sac» 
ceßariuö  unb  fiogotl)et  ber  SWilij,  Sot)anne3,  unb  2lbelc^i§^)  fd^on 
frül)cr  in  Stallen  angefommen.  3cjjt  eröffnete  ber  ^atriciu«  üon 
©icilien,  3;t)eoboroö,  mit  jenem  Soljanned  unb  einem  britten  bt)jan^ 
tinifc^en  ©rogen^  njot)l  Stbelc^ic'.  bereinigt  ben  Äricg,  inbem  fie 
bi)jantinifcf|e  ©treitfröfte  auf  einer  glotte  in  Statien  (anbeten*). 


')  Chronicon  Salernit.  c.  25;  ffut^ori  unb  ^Jaulipert  ftnb  tongobarbifc^c 
9?omcn;  ügl.  oud)  Malfatti  IE,  381. 

2)  Erchempert.  c.  5.  1.  c;  rnitm  ©b.  II.  §.  3  792.  —  «uf  bo«  bIo§e 
SfcWcn  t)on  Äarl «  9?omen  in  ©rimoolb*«  Urftinben  färint  man  inbcffcn  nic^t  ju 
t)id  ®e»i(i6t  legen  su  bftrfen;  fd^on  in  jener  Urtunbe  bei  Gattula  @.  17,  oben 
@.  630  9i.  3,  ba  bocft  an  9lbfaU  twn  Staxi  nocft  nijitt  ju  benfen  xfi,  wirb  bieder 
nidjt  genannt,  »abrenb  bie  fpätere  Urtunbe,  bei  Ughelli  VIII,  37,  roiebcr  feine  9it* 
^ierungdja^re  j&^It 

«)  «gl.  oben  @.  600. 

*)  Theophanes  ed.  de  Boor  I,  464,  ügt.  bie  ©teilen  oben  @.  569  9?.  6 
unb  unten  @.  634  dl  2;  femer  über  bie  3eit  ber  3In!unft  be«  «beldbi«  (unb  3o. 
^onne«?)  in  Italien,  um  9h)t)ember  787.  Jaff^  IV,  253  iR.  2,  unb  über  benXb»- 
boroÄ  Cod.  CaroUn.  9hf.85.  Sij,  ib.  ©.268.  260:  cum  diueitin  (=idioecetenK 
quod  Latine  dispositor  Siciliae  dicitur  — cum  diueitin  Siciliae;  Ann.  Einh. 
SS.  I,  175:  Jnterea  CoDstantinus  Imperator,  pro{)ter  negatam  sibi  regia 
filiara  iratus  (ügl.  o.  ©.  569  91.  2)  Theodorum  patricium,  Siciliae  praefectum, 
cum  aUis  ducibus  suis  fines  Beneventanorum  vastare  iussit;  Cnron.  Mois- 
siac.  cod.  Moiss.  789,  SS.  I,  298  f.  (roa^rfAeinÜt!^  au«  ben  erweiterten  Ann. 
I^uresham.):  Tres  patricii  ex  Gonstantinopoli  cum  classe  naviiim  veuerunt 
in  ItaUam,  ut  eam  ad  ditionem  Graecorum  revocarent;  Alcuin.  epist.  14, 
JaflPi  VI,  167:  Greci  voro  tertio  anno  (j^mei  3^^^^«  ^or  790)  cum  classe  ve- 
iierunt  in  Italiam.  ^teau  2)ümmler  in  ©.  Sß.  ber  Siener  ^(ab.  p^il«^  St. 
XX,  383  9i.  2;  ©omad  ©.  31.  —  »enebiger  @.  51   9i.  3  öertbeibigt  ben  ©e. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Singriff  ber  ©riechen  in  Untetitolicn.  633 

3)cr  ?pian  fc^cint  in  bcr  %i)at  auf  nic^tö  flcringcrcö  hinausgelaufen 
ju  fein  ate  abelc^iS  alö  bi^jantinifc^en  SSaffattenfürften  tt)ieber  auf 
bcn  3;f)ron  ju  fc^en,  Stauen  njicber  bet  gried^ifcfien  Obcr^ot)eit  ju 
unteripcrfen.  S)er  crfte  angriff  galt  SBcncuent,  unb  njären  bic 
aufjagen  jencö  $ßreöbt)terS  ®rcgor  gtaubmürbig,  fo  Ratten  bie 
©riechen  in  ber  i^at  barauf  rechnen  bürfen,  ba§  man  in  Scncöent 
bcm  !lnfc^Iu|  an  fie  günftig  geftimmt  fein,  in  ®rimoa(b  bringen 
würbe,  bie  grie^ifc^e  ftatt  ber  fränfifc^en  Oberf)0^eit  anjuerfenncn  ^). 
Wltin  @rimoalb  täufc^te  jebenfallS  fo(c^e  Srmartungen,  fc^iug  fi^ 
auf  bie  Seite  ber  granicn,  freilid^  nic^t  augfc^liefelic^ ,  wie  es^ 
fc^cint,  aud  eigenem  Antriebe,  fonbern  metjr  ober  toeniger  and) 
unter  bcm  Drude  bcr  uon  Sart  ergriffenen  ÜKaßrcgeln,  übert)aupt 
weil  er  nac^  feiner  ganjcn  ßage  nic^t  anbcrö  tonnte.  Äarl  rougte 
löngft,  ba§  il)m  ein  griec^ifc^er  Eingriff  in  Stauen  bcöorftanb.  @r 
f orberte  ben  ^apft  auf,  i^n  oon  2111cm,  roaö  er  in  biefer  SBejiej^ung 
erfahre,  fc^Ieunig  in  Scnntnip  ^u  fe^cn.  |)abrian  cntfprac^  biefcm 
Verlangen,  inbem  er  il)m  briefliche  äWitt^cilungcn  im  Original  ju* 
fanbte,  welche  er  über  Slbelc^iö  unb  bie  Slnfc^läge  ber  ©riechen  Don 
ben  SBifc^öfcn  6tepl)an  oon  5Reapel  unb  Sampuluö  oon  @a6ta 
erhielt  2).  gr  oerbanb  bamit  eine  SBitte  an  ben  Äönig,  bie  t)cr^ 
l^ei&enen  Iruppen  j^u  feinem  ©cftu^e  bereit  ju  galten  ^).  5)er  crfte 
Slnpraü  ber  ©riechen,  bic  in  Satabrien  ftanben,  traf  Seneuent  uub 
©polcto,  bic  Haltung  ber  bciben  ©crjögc  ®rimoalb  unb  ^ilbipranb 
toar  ba^cr  für  ben  tlugcnblicf  entfd^cibcnb.  Äarl  tt)at  in  bcr  Silc 
toaö  er  tonnte,  fcf|icfte  ben  ffiinigiö  (ben  fpäteren  9iac^f olger  beö 
^ilbipranb  in  ©polcto)  alö  feinen  SBcoollmäc^ti^tcn  mit  einer  fleinen 
fränfifc^en  Streitmacht  nac^  Unteritalien,  um  bte  Mttion  ber  ^eräöge 
JU  übermac^en,  ju  untcrftüfeen  unb  ju  leiten*).  5)ie  langobarbifc^en 
^erjöge  ließen  eS  nic^t  an  fic^  fel)Icn.  Sic  boten  il)re  Xruppen 
ouf,  fot)iel  eben  jufammen/^uraffen  waren,  rücftcn  vereinigt  mit 
SCßinigiö  unb  feinen  fräntifd^cn  ficuten  ben  ©riechen  nac^  Sala* 


ric^t  be«  S^eop^ane«  gegen  3aff^;  er  meint,  ba§  Slbelcfei«,  n}et(^er  bei  ben  ©er^anb» 
lungen  ber  beiben  griecbif^en  ^pat^are  unb  bei$  <Btati\iaUtx§  oon  ©icilien  mit  bem 
beneoentanifti^en  ^ofe  mdit  ermahnt  mirb,  ma^rfc^einlic^  in  ber  Bi^iffbenjett  nadj 
C^onflantinopel  iurttctgerebrt  fein  roerbe.  Q^  gibt  ju,  bag  bie  !2)arflellung  bed  j£t)eo* 
pf^axia  ungenon  ifl,  glaubt  jeboc^  nit^t,  baß  borin  (Jreigniffc  ber  ga^re  787  unb 
788  mit  ri'nanber  üermengt  feien. 

1)  »gl.  Jae'^  IV,  261,  oben  <3.  616  dl  1. 

2)  Jaff6  IV,  264,  über  ©if*of  ©tep^on  oon  9^eapel  Dg(.  o,  @.  616  9i.  5; 
SJorfc^ungen  I,  526  Sft.  6;  ferner  Gest.  unb  Catal.  epp.  NeapolitaD.  SS.  rer. 
Langob.  @.  425  ff.  438. 

8)  Jaff6  1.  c. 

*)  Annales  Laur.  mai.:  et  fuit  missus  Wineghisus  una  cum  paucis 
Francis,  ut  praevideret  eorum  omnia  cpsie  gessisseut;  Ann.  Einh.:  haben  tes 
secum  legatum  regis  Winigisum,  qui  postea  in  ducatu  Spolitino  Hildi- 
brHndo  successit;  Chron.  Moiss.  cod.  Moiss.  789  l.  c:  cum  misso  Karoli 
regis;  Ann.  Max.  SS.  XIII,  22,  ungenau:  ubi  ex  Francis  fuerunt  missi 
domni  Caroli  regis.  3)a6  ^ippin  ben  SBinigi«  gefc^idt,  ifl  Woge,  unjutreffenbe 
»ermutbung  oon  ©igoniuö  <S.  15;3  u.  o.  ^Bgl.  übrigen«  ^infuJ^tlid)  ber  SÖorte  una 
cum  pauciä  Francis  Söaitj  IV,  2.  «ufl.  e.  612  9e.  2  u.  o.  ®.  452  iR.  5. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


634  788. 

bricn^)  cnt^cflcn  unb  brachten  i^nen  eine  SKcberlaoe  bei').  & 
toar  ein  ©leg,  njelc^er  bcm  ^erjog  ©rimoalb  üon  Scncücnt  ncci 
auf  feinem  ©rabmal  t)eren)i0t  n?urbe,  eine  9{ieberlage,  bie  oud^  üon 
flticc^ifc^er  Seite  cinfleftanben  toirb.  aBä^renb  bie  Sangoborben 
unb  Spanien,  toie  e^  ^ei§t,  feine  bebcutenben  SSertufte  erlitten*), 
follen  bie  ©riechen,  toelAe  auf  i^re  Schiffe  flogen,  eine  flroge  Hn* 
ja^l  2;obter  auf  bem  ©c^lad^tfelb ,  üielc  ®efanflene  unb  reiche 
Scute  in  ben  §änben  ber  ©iefler,  toetc^e  pe  in  i^r  ßafler  brachten, 
flelaffen  ^aben.  S^re  ©inbufee  an  Siobten  ttjurbe  auf  4000,  bie 
an  ©efangcncn  auf  1000  gef^ä^t*).  3"  ^^^  Oefangenen  fd^etnt 
ber  SBruber  beö  Patriarchen  Sarafiuö  üon  ©onftontinopel,  ©ijtn« 
niud,  ge^rt  ju  ^aben,  toelc^em  Äarl  ^e^n  Sa^re  fpäter  bie  ^etm* 
fe^r  flcftattete*^).  Unter  benen,  ttjelcge  ben  %o\)  erlitten,  befanb 
fid^  ber  ©acceHariuö  So^anne^,  ben  bie  granfcn  groufam  umgebracht 


^)  2)er  Ort  ber  @(^(a(^t  ifi  iric^t  belannt  'iflad)  Ann.  Einb.  fli^cn  bie  m^ 
d)\^6)m  Sefe^ld^ober  bie  SSeifung  au&,  bad  beneoentonifc^e  (i^ebiet  p  t>ert0äto^ 
moranf  il^nen  (i^ntnoalb  u.  f.  m.  in  Calabria  entgegentreten.  (Sbenfo  rü^t  boS 
apttccpf)  (SiximoaW»,  bog  er  bie  ©riet^en  a\a  fernem  (S^ebiet  Dertrieben  fyü)t 
(unten  ^.  2).  @o  nimmt  benn  au(^  ©traug  e.  33  92.  4  an,  bie  S^Iac^t  t^ 
im  beneioentonifd^en  ^eile  (Satabriend  flattgefnnben.    2)agegen  meint  $irf4,  a.  a. 

0.  @.  67,  bag  bie  (i^rie^en  m  Dor  ben  ^^ogen  in  $r  eigeneiS  (ikbtet  nad^ 
(Satabrien  ^urttdg»ogen  batten  unb  ed  f^ict  )ur  ^(acbt  tam.  Sfn  ber  ^ouptfad^ 
ebenfo  Senebiget  @.  52,  bei  bem  jeboc^  ^ilbipranb  unb  ©rimoolb  ben  (Stnmarfc^  ber 
Q^ried^en  in  Benennt  nic^t  abwarten,  fonbem  benfelben  vadf  (Satobiien  ent« 
gepenrütfen.  ^ebenfaHiS  mirb  an  eine  ©egenb  ni(^t  meit  tM}n  ber  beneoentanifi^ 
gned^if(^en  (Srenge  im  ©ttboften  ber  itaßenifcj^en  ^albinfel  )u  benten  fein. 

^)  Ann.  Laur.  mal.:  Eodemque  anno  commissum  est  bellum  inter 
Grecos  et  Langobardos,  id '  est  duce  Spolitino  nomine  Hildebrando  seo 
duce  Grimoaldo  ...  et  fdit  missus  Wineghisus  etc.  £t  auxiliante  Domino 
Victoria  est  facta  a  Francis  seu  sopranominatis  Langobardis;  Ann.  Einh.: 
Qui  cum  imperata  exsequerentur,  Grimoldus  ...  et  Hildibrandus  dux  Spo- 
litinorum  cum  copiis,  quas  congre^re  potnerunt,  in  Calabria  eis  occurre- 
runt,  habentes  secum  legatum  regis  Wini^snm  .  .  .  Commissoque  proelio 
.  .  .  victores  facti  .  .  .  ijgl.  femer  Ann.  A&x.  1.  c;  Ann.  Sith.  SS.  XIII, 
36;  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350;  Chron.  Vedastin.  SS.  XIII,  705  (n» 
bie  2)inge  febr  t)emnrrt  fUtb).  Chron.  Moissiac.  1.  c. :  quos  Langobardi  cum 
misso  Karoli  regis  debellati  sunt;  Alcuin.  epist.  14,  Jaff^  VI.  L  c:  et  a 
ducibus  regis  praefati  victi;  ©rabfci^rift  örimoalb'Ä,  Poet.  Lat  aev.  CaroL  I, 
430  iRr.  1,  V.  21—22: 

Cum  Danahis  bellum  felici  sorte  pere^t, 
fHnibus  et  pellit  belliger  ipse  suis. 
Theophanes  ed.  de  Boor  1.  c.  Oo^anne«  unb  Slbel^i«)  xar^X^ov  ovv  avr 
GfoJwQtft  najQixCtp  xcii  OTQartjy^  ^ixelfag'  xal  nok^/jov  xqottj&^vtos,  ix^a- 
Ti^d-rj  vno  *i>Qayy(ov  6  avrog  *Iwnvvrjs. 

B)  Annales  Einhardi  1.  c,  bie  aber  üieQeic^t  etmad  fibertreiben:  sine  suo 
suorumque  gravi  dispendio. 

^)  Ann.  Einh.:  Commissoque  proelio,  inmodicam  ex  eis  multitudinem 
cedderunt,  ac  .  .  .  victores  facti,  magnum  captivorum  ac  spolioram  nu- 
merum  in  sua  castra  retuierunt;  Alcuin.  epist.  14  1.  c :  fügerunt  ad  naves. 
Quattuor  milia  ex  Ulis  occisi  et  mille  captivi  feruntur. 

^)  9$g(.  Ann.  Lauriss.  mai.;  Ann.  Einh.  798,  SS.  I.  184.  185  (iamdu- 
dum  in  Italia  proelio  captum  —  olim  in  proelio  captnm);  Seibnu.  Ann.  imp. 

1,  199;  ©aniacf  ©.  31  iR.  4;   ©troug  @.  34  9?.  2  u.  unten  ©b.  U  §.  3.  7^. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9heberlage  htx  (S^rieci^en  m  C^alabrien.  g35 

?ia6cii  foQcn^).     Äbclc^ig,  bcffcn  I^cilna^mc  an  biefcr  ©c^Iac^t 
Qum  bezeugt   ift,  lebte  btö  in  fein  Slltcr  q(^  ^atriciud  in  (Son^ 
ftantinopel^). 

S)icfer  eine  Sicg^)  reichte  auö  umStatien  öon  bcn  ©riechen 
p  fäubern,  bie  Sricflöaefa^r  öon  biefcr  Seite  abjutt^enben;  flletd^ 
Darauf  brachen  in  ßonftantinopel  ßcttoürfniffe  jnjifc^en  Srene  unb 
intern  @o^ne  aud,  infolqe  beten  man  ed  üorläuftfl  ganj  aufgab 
ben  Äampf  in  Stauen  f ortjufe^en  *).  @o  ^atte  Äarl  feine  alte 
Stellung  auf  bcr  ^albinfel  behauptet.  Slnbere  ßreigniffe,  öon  benen 
alöbalb  bie  JRebe  fein  ttjirb,  trugen  boju  bei  fte  fogar  nod^  ju 
t)erftärfen. 

5)er  übleJSinbrucf,  toeld^en  ^abrian'j^  Serfe^r  mit  ben  ©ried^eU;. 
feine  JBet^eiligung  an  ber  S^nobe  üon  Wicäa  auf  ffiarl  ^ert)orge' 
bracht,  ttjurbe  burc^  bie  ^altung  beö  $ßapfteg  in  ben  barauf  folgen* 
ben  ftürmifc^en  ßcit^n  nid^t  t)crtoif(^t.  §abrian  ^atte,  inbem  er 
ben  Äönig  üon  ben  Vorgängen  in  Stauen  in  ftenntnig  fe^te,  nur 
aet^an,  toaö  fein  eigene^  Sntcreffe  forberte;  toä^renb  Äart  öon 
fc^toeren  SSebrängniffen  umringt,  ba^  JReic^  ben  Singriffen  ja^I* 
reicher  geinbe  auögefefet  toar,  ^atte  ber  5ßapft  ntd^t  aufgehört  bem 
Äöniqc  mit  feinen  Slnfprüc^en  auf  SSermc^rung  ber  SBefifeungen  ber 
römifc^cn  Äirc^e  anzuliegen,  ^atte  fid&  in  feinen  ©riefen  an  ben 
ftönig  über  beffen  S3ct)onmä(!^tigte  (tarier  Äuöbrüdfe  bebient,  ju 
benen  er  früher  nie  ju  greifen  gesagt '^).  Se^t  maren  bie  SSer^ 
^ättniffe  SBeneöentö  geregelt,  unb  jtoar  im  ©iberfpruc^  mit  ben 
SBünfc^en  unb  Sorfieaungcn  beö  $apfte«;  au(§  in  betreff  ber 
testen  Sd^enfung  burfte  er  bamalö  am  ttjenigften  auf  ffarrs  ©nt* 
gegenfommen  rennen.  6r  ^ie(t  eö  für  angemeffen,  »enigftenö  nad^* 
träglic^  ttjcgcn  joe«  Cifer^,  momit  er  bie  SlüdEfe^r  ©rimoalb'ö  be* 
fämpft  ^atte,  fic^  ju  rechtfertigen,  öerfic^erte  ben  Sönig  in  einem 
SBriefe,  ber  balb  na(^t)er  gef (^rieben  fein  muß,  (ebiglic^  toegen  ber 
Umtriebe  unb  JRac^fteßungen  ber  ^^inbe  beö  ftönig^  unb  feiner 
eigenen  f^ahc  er  fic^  bagegen  auögefproc^en ;  aber  au^,  toie  er  auö^ 


*)  ibeophanes  1.  c;  xnl  Surtog  avno4din\  ba8  Savtog  ttnrb  aber  iridjt 
moTtfic^  5u  nehmen  [ein^  jebenfaHd  brauet  bte  9ca(^n(i^t  nic^t  fo  üerflanben  gu 
meiben,  bag  So^anned  !^mgeri(ttet  koorben  Mit;  ügl  &amad  3.  32  9^.  4,  gegen 
@trou6  @.  84  9IJ.  2;  @<^toffer,  ©efdb.  ber  bitberflünn.  Äaifer  <S.  299  9^. 

^  Annales  Einhardi  774,  SS.  I,  153.  2:ie  Angabe  ©igebertf,  Chroni- 
con,  SS.  VI,  335  fttenac^  Pauli  contin.  tertia  c.  66.  67,  Scr.  rer.  Langob. 
'B.  215),  Sbeld^iiS  fei  Don  ben  granten  aefangen  unb  umgebracht  morben,  iß  mertb* 
to«;  pe  beruht  auf  einem  SDWßöerflanbnip  ber  Historia  miscella  (1.  25,  c.  23,  ed. 
Eyssenhardt  ^.  575)  burcJ^  ©igebert. 

*)  Ueber  bie  3eit  ber  B6)\a6it,  bie  mo^I  jebenfaltö  nic^t  fpater  atö  Knfang 
Dftober  flattgefunben  ^oben  tann,  Dgt.  unten  @.  641  Sfl,  2.  Seibnig,  Ann.  Imp. 
I,  143  nimmt  an,  bag  fie  ni(^t  üor  bem  Ablauf  beiS  September,  na^  bem  flbnef^« 
men  ber  @ommerbifr,  erfolgt  fein  föraie  (ogl.  Cod.  Carolin.  iWr.  84,  Jaff6  IV, 
254;  oben  @.  617);  gorfc^unaen  I,  5^6  Sil.  8. 

*)  Ueber  biefe  3erroürfniffe  ogl.  Theophanes  I,  464;  o.  «onfe,  ©e!tgef*i(itt 
V,  2,  ©.  94  ff. 

«)  Jaff6  IV,  255  f.  258,  Ogl.  oben  @.  618  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


€36  788. 

brüdlic^  beifügt,  um  ber  @r^ö^ung  unb  S^ert^eibtgung  bcr  ^irc^c 
totOcn,  jDtc  äavi  bicfclbc  ocrfproc^cn  ^abc*).  6r  ^attc,  nac^bcm 
in  SBcncücnt  bic  Drbnung  fiergcftcOit,  nic^tö  citigcrcö  ju  t^un  otö 
übcrmatö  fctnc  auf  bic  Icfetc  ©c^cnfung  ocflrttnbctcn  Slnfprüd^c  t)or* 
^ubrinflcn.  5Dic  ©e^anbtunfl,  bic  fein  Scrlangen  bei  Äarl  erfuhr, 
läßt  erfcnncn,  ba§  biefcr  fo  njcit  toic  je  entfernt  toav  bie  Änfprftd^e 
bei^  5ßapfteö  anjucrfcnnen  unb  ju  bcfricbigen. 

@^  ^anbelte  fi^  um  bie  tu^fif^en  @täbte  ^opulonia  unb 
tRofellä,  ^auptfä^tic^  aber  um  üerfc^iebene  ©tobte  im  ©cbiet  Don 
S3cnct)ent,  auf  mld)t  ber  $ap[t  auf  @runb  ber  legten  @c^cnfung 
Äarr^  änjpruc^  cr^ob,  t)on  benen  aber  nur  6apua  au^brüdlicg 
genannt  n)irb^).  äJon  (Sapua  m^  toax  bem  ^apfte  bie$u(bigung 
angeboten  morben,  jebo^  offenbar  nur  üon  einigen  feiner  bortigen 
Parteigänger  auf  ctgcne  ipanb  unb  nic^t  im  mmen  ber  @tabt; 
unb  nac^bem  ^abrian  fic^  bcötialb  crft  an  bie  fränfifc^en  SBeuoD* 
mäc^tigten,  äRagtnariud  u.  f.  m.  gcioanbt,  na^m  er  bic  jpulbigung  an, 
(ic6  aber  gleic^jcitig  jene  Sapuancr  auc^  Äarl  3;reuc  fc^njörcn^). 
5E)cr  ganjc  SSorgang  njar  inbcffen  allem  Xlnfc^cin  nac^  o^ne  folgen. 
(Sapua  n)irb  na^()cr  t)on  ipabrian  garniert  mc^r  genannt,  c^  mar 
fbcn  au^  eine  bcr  benet)cntanifc^cn  ©täbte,  auf  bic  er  fortfuljr 
^nfpru^  ^u  ergeben  o^ne  in  itiren  93cfi^  ^\x  fommcn. 

Sc^on  im  3al)rc  787,  atö  Sari  i^m  ein  Rrcuj  f^icftc,  mit 
einem  SSriefe,  toorin  er  i^n  gebeten  ju  ^aben  fc^cint  feiner  fetbft, 
feiner  fcligen  Sltcrn  unb  feiner  toerftorbcnen  ©cma^lin  Aitbegarb 
im  ®ebct  ju  gebenten,  bcnu^te  ^abrian  auc^  biefcn  2lnla|  um  bic 
@a(!^c  lieber  jur  ©pra^c  ju  bringen,  forberte  ben  Äönig  micbcr* 
{)oIt  auf,  Sct)onmädC)tigte  abjuorbncn,  um  i^m  $opu(onia  unb 
iRof ellä  unb  namentlich  auc^  bic  ©täbte  in  SBcncoent  aud;;uliefern  *). 
©päter  brang  ber  5ßapft  in  ben  fiönig,  xok  mir  miffen**),  ben  JBc 
tJoHmäc^tigtcn  bic  ftriftc  SQßcifung  jufommcn  ju  laffcn,  nic^t  l)eim« 
äufe^ren  ot|ne  bie  ©c^enfung  in  JBctrcff  biefcr  ©cbietc  t)oIHommcrt 
auögcfü^rt  JU  ^aben.  2)ann  fc^rieb  Äarl  bem  Zapfte,  er  ^abc  bcu 
Slrotnud  beauftragt  bie  ©ac^e  im  SSercin  mit  feinen  anberen  S5e» 
üoQmäc^tigtcn  ju   crlcbigcn®).    §abrian  na^m  bicj^  ban!bar  auf. 


1)  Jaff^  IV,  263—264,  Codex  Car.  9h.  87:  Prorsus  nobis  vestra  rega- 
Hb  excellentia   credere   Diteat:    quia  numquam   voluimus,   ut  Grimualdus 
Arichis  Beneventano  remeasset,  nullum  alium  nisi  propter  inimicomm  vestro 
rum  atque  nostrorum  machinationis  insidias ;  sed  yerum  etiam,  sicat  vestra 

Eromisit  nobis  regalis  exceUentia,  pro  exaltatione  atque  defcnsione  sanctae 
>ei  ecclesiae  et  de  vestro  nostroque  profectu. 

2)  55fll.  oben  e.  571;  gorfc^unqen  i;  517. 

«)  Sie  ©obrion  felbfl  nfif^U,  Jaff'6  IV,  260,  twL  oben  e.  619. 

*)  Jaff^  IV,  251—252,  Codex  Car.  9hf.  83.  SWit  3aff6  fefecn  mir  btcfen 
^rief  in  ba«  3aljr  7S7  (post.  Apr.),  nidjt,  »te  fc^on  beriH^,  788,  to'it  gorf(^migeii 
I,  527  9^.  5  (mit  Meo  III,  165)  ^efc^e^  tfl  ^ener  3eitbefKminung  tfl  bort 
eine  \aWdit  i'edart  (uti  denuo  eos  missos  suos  fiatt  ut  idoneos  m.  s.)  ju  Orunbe 
gelegt:  ügl  o.  0.  602  9i.  2;  630  9?.  3. 

»)  t^^l  oben  e.  618. 

«)  Cod.  Carolin.  9h:.  87,  Jaffö  IV,  264. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


luar  ober  mit  bcm  biö^criqcn  SScrfo^rcn  bcr  fräiitijc^eu  SJcuoII* 
möc^tigten  in  Sc^fUfl  auf  iRofeQä  unb  $opu(oniQ  {oipic  auf  bie 
bcnct)cntanifc^cn  Stäbtc  äugcrft  uujufricbcn.  @r  Ijatic  fic  burc^ 
bie  römifcftcn  |)crjö9C  ßrejSccntiuö  unb  2lbrian  wad)  Scncucnt  bc* 
gleiten  laffen,  welche  bie  t)crl)ei&cncn  Stäbtc  für  ben  pöpftlid)en 
©tu^l  übernel)men  follten ;  benen  lieferten  jene  bie  bifc^öf lid^en  ©c 
bäube,  bie  fllöfter,  bie  bem  ^i^tuS  ße^örigen  ^öfe  unb  bie  ©c^lüffel 
ber  ©tobte  an^,  hingegen  bie  JRegierungjSflemalt  über  bie  Senjol)ner 
fprac^en  fie  bem  5ßapfte  ab*).  S)er  5ßapft  fül)rte  barüber  bittere 
Äloge  beim  Sönig,  befc^ulbigte  bie  SeuoIImäditi^ten  Äarl'ö  a3efel)Ieii 
Sunjiber  flet)anbclt  ju  ^aben,  forberte  für  fic^  bie  Siegierungögenjalt 
in  ben  ©tobten,  tote  fte  i^m  Äarl  in  einer  Slnjal)!  tuöfifd)er  ©täbtc 
übcrlaffen  t)abe;  toie  bort,  moüe  er  ben  6intt)ol)ncrn  auc^  l)ier  it)rc 
gtci^eit  unb  it)r  SRed^t  betaffen  %  Allein  eö  fc^cint,  baß  aud)  biefe 
Sorfteüungen  frud)tlüö  blieben  unb  Äarl  i()nen  feine  ^olc^c  gab. 
Irügt  ni(|t  afleö,  fo  toav  er  garnid)t  me()r  in  ber  2age'^  felbft, 
njenn  er  gcujoUt,  auf  bie  Sitten  Jpabrian'ö  SRücffic^t  ju  nehmen,, 
wenigftenö  nic^t  in  ®ejug  auf  Seneoent^).  §abrian  fpri^t  in 
bemfelben  JBriefe,  worin  er  fid)  bei  Sari  über  jeneö  SSerfat)ren  ber 
Setjollmäc^tigten  bejc^mert,  bie  Sitte  aud,  Äarl  möge  ben  ©rimoalb 
nicf)t  beffer  fteOen  alö  ben  l).  ^^Jetruö.     ©rimoalb   l)abc   fid^  in 


*)  Jaffd  IV,  264—265:  Sed  quid  missis  vestris  coutigit?  Vestra  nolu- 
crunt  adinplere  pro  huluamodi  iussa,  nequc  de  Kosellas  et  Populonio  iie- 
c|ue  partibus  Beneventanis.  Unde  Cresecntium  et  Adrianum  duces  cum 
hdelissimis  missis  vestris  partibus  Beneventaiiis  direximus,  vestra  regalia 
suscipientes  vota;  sed  nuUa  alia  illis  tradere  voluerunt  nisi  episeopia,  mo- 
nasteria  et  curtes  puplicas,  simul  claves  de  civitatibus,  sine  bominibus:  et 
ipsi  bomines  in  eorum  potestate  introeuntes  exeuntes  manere.  !J)er  betreffeube 
ibrief  tft  crfi  nodj  ©rimoalb*«  Äüdfel^r  gefcj^ricben  unb  fein  Örunb,  mit  gorfdjuiigcn 
1,  527  9?.  3  gefci^ie^t,  anjunc^mcn,  ba6  bie  Ucberliefminci  ber  beueücntanifcbeu 
©täbtc  in  biefer  befdjränfic«  SBcife  f(!^on  üor  bnr  Wüdfe^r  be«  ^erjog«  erfolgt  jci. 
!3)a6  9rbin  j^u  ben  ^eDoIImöc^tigten  geborte,  meldte  biefe  Uebergabe  ooroenotnmen 
batten,  fc^etnt  ber  $apfl  iiid^t  ^u  fagen,  el)er  lagt  ftd)  oud  bem  ^^\ammm: 
bange  auf  ba«  ®egent^t  fd)Iie|en.  2)ie  ©eDoflmotingtnt ,  über  jvel(^c  ber 
^IJopfl  ftogt,  finb  loo^t  biefelben,  über  bie  er  au(^  fd)ou  Cod.  Carol.  9ir.  84, 
@.  256  oang  ä^lid^e  jtlagen  fü^rt.  ^iel  ^  frü^,  nod)  lange  Dor  ben  Xob  be« 
§erjog«  «ridji«  öon  ©eneoent,  fdjcint  ©regorooiu«  (l.  «ufl.)  II,  417  biefe  3?or= 
gange  ju  fetjen.    ^gl.  5.  ^irf^,  gorfc^ungeii  XIII,  66  9^  2. 

2)  L.  c.  @.  265:  Et  quomodo  nos  sine  bominibus  civitates  iUas  ba- 
bere  potuerimus,  si  babitatores  earum  ad  versus  ens  macbinarentur?  Nos 
quipije  in  eorum  übertäte  permanentes,  sicut  ceteris  civitatibus  partibus 
Tusciae,  donis  vestris  regere  et  gubemare  eos  cupimus,  omnem  eorum 
babentes  legem.  Qum  $entanbni§  ber  (enteren  fßorte  Dgl.  iD^artenS,  2)ie  röniifdje 
grage  @.  193  9^.  1 ;  au^  Cod.  Carol.  Sfh.  84,  .^.  256.  3)ie  tn8!ifd)en  ©table, 
roelic  ©abrian  meint,  fmb  ©ooana,  XoÄcanetta,  Siierbo,  ©ognorea  u.  f.  ro.;  ugt. 
0   ©.  .^)72. 

»)  SBenn  St.  Marc,  AbvC'g^  I,  422,  meint,  Äarl  ^abe  bem  ^opfle  feine  «ittc 
bei  iftrer  perfonlicjen  ©egegnung  ni(!^t  abfc^Iagen  mögen  unb  mirflidj  afle  feine  ^or- 
berungen  bewilligt,  bann  aber  ftd?  baburdj  gebolfen,  bag  er  feinen  ©et)oflma(^rigte1l 
oeibot  bie  ^c^enfung  au^auftt^ren ,  fo  ifl  bad  eine  gan)  n>tllfttrli(te  ^nna^me,  bir 
aber  au(^  noc^  ©ngen^m  @.  43  f.  wieber^ott. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


638  788. 

<Sapua  in  ©cacnttjort  bcr  fränfif^cn  ScöoIIinäc^ti^tcn  gcrtt^mt: 
bcr  Äönifl  tiabc  feinen  aOBiöen  ba^in  erflärt,  ba§  teber,  ber  j[etn 
(bc3  ^cxfiOc^i)  Untert^an  werben  ttJoHc,  et  fei  ßtofe  ober  ^erinfl, 
bie  freie  SQßo^I  ^aben  foOe,  i^m  ober  einem  anbern  ju  ^ulbißen*). 
S)ic  grie^ifcften  Orogen,  toeI(|e  fic^  in  Sieapel  bcfänben*),  trium^ 
))f|trten,  wie  er,  ber  ^4Japft  fle^ört  ^obe,  bereits  ^ö^nenb,  bog  bic 
frönfifc^en  SSerfprec^ungen  fic^  otö  t)oQfommen  eitet  unb  nichtig 
crnjiefen  Rotten;  feien  boc^  bie  päpftlic^en  Äbflefanbtcn  fc^on  ätoei* 
mal  unöerric^teter  Sac^e  (auS  SBeneuent)  abgezogen  ^).  Ätö  bie 
SBeneoentaner  ben  Äönig  um  bie  g'^eilaffung  ©rimoalb'j^  crfud^ten, 
Ratten  fie  bamit  bie  93itte  t)erbunben,  bie  @c^enfung  benebentanif^er 
©täbte  an  ben  päpftlic^en  ©tutjl  mieber  rüdgängig  ju  machen*); 
man  lieft  nic^t  auöbrüdlic^ ,  bofe  Äarl  eingettjilltgt,  aber  Sapua, 
bie  einjige  @tabt,  bie  Jpabrian  namhaft  ma^t,  ftegt  in  ber  golge^ 
jeit  ebenfo  xok  früher  unter  ber  |)errfc^aft  beS  $erjogS  öon  Sene^ 
t)ent,  unb  e«  ift  in  ^oljcm  ®rabe  toa^rf c^cinli^ ,  baS  ber  Äönig 
gleid^  bei  ober  balb  nad^  ®rimoalb'3  Siüdfe^r  jener  Sitte  infomeit 
flemiÖfa^rt  ^atte,  ba6  bie  Uebergabe  ber  ©täbte  ttjenigftenö  nur  in 
jener  befcftränften  SBeife  ftattfinben  foOtc.  Den  S^atbeftanb  fieser 
JU  ermitteln,  ift  ni^t  möglich;  baß  ^abrian  noc^  in  jenem  ^Briefe 
nac^  ©rimoalb'ö  Slüdfe^r  feine  gorbcrungen  erneuert^),  fd^licfet  nid^t 
unbebingt  quo,  bafe  Äarl  ben  SBencuentancrn  bereiti^,  o^ne  ffiiffen 
bej^  ^apfieg,  jcneö  Swflcfiönbnig  gemacht  ^atte^). 

Slac^bem  er  aud^  mit  feinen  lebten  SSorfteHungen  bei  Äarl 
nicf|t^  QUögericfitet,  gob  cnblid^  ber  $apft  jeben  SSerfuc^  auf  i^n 
JU  ®unften  feiner  gorberungcn  umsuftimmen.  (£§  njar  ein  ^u^ 
gang,  melc^er  bic  längft  öort)anbene  Spannung  jwifc^en  ?ßapft  unb 
Sönig  nur  noc^  fteigern  tonnte  unb  in  ber  H)at  gefteigert  ^at. 
Qxoav  bic  SSerbinbung  ättjifc^en  beiben  bauerte  fort,  benn  fic  toar 
für  beibe  unentbe^rli^,  andi  erhielt  fic^  bic  pcrfönlic^e  ©tjmpat^ie; 
aber  ein  aufrichtige^  ©inüerftänbnife  ift,  fo  lange  ^abrian  lebte, 
/Itoifc^en  Äarl  unb  bem  intriganten  5ßopfte  nic^t  mcljr  ju  ©taube 
gefommen. 


')  Jaff^  IV,  265:  Unde  petimus  vestram  excellentiam :  ut  nullus  ho- 
minum  sit,  qui  vestra  sacra  vota  inpediri  valeat,  et  ne  meliorem  faciatis 
Grimualdum  filium  Aragisi  quam  lautori  vestro  beato  Fetro  clavigero 
regni  celorum.  £o  quod  ipse  Grimualdus  in  Capua,  presentes  missis  vestris, 
laudabat  se  dicente:  ,Quia  domnus  rex  precipit,  ut,  qui  voluerit  homo 
meus  esse  tarn  magnus  quam  minor,  sine  dubio  esse  tarn  mens  quam  vel 
cuius  voluerit.* 

2)  SSgt.  0.  ©.  616  Sfl,  3.  5. 

8)  Jaff6  l.  c;  §trf(!^  q.  a.  D.  <B.  65. 

*)  ^Ql  oben  @.  613.  618. 

«)  %udi  am  e(^tug,  ©.  265. 

ö)  3)ann  war  er  freili(i([  Qucft  niti^t  mc^r  im  ©tanbc  ben  ©e?(3^merben  M 
^apfleS  gegen  bie  ^eooHmäd^tigten  Sle^nung  m  tragen,  monad)  bad  ^orf^ungen  L 
527  gefügte:  er  ^abe,  fobatb  er  »oute,  baö  t^im  fonnen,  %u  berichtigen  ifL  —  Auf 
ba§  gefälfdjte  ?Jactum  ?ubroig'«  befi  ??rommen  o.  3.  817,  Capp.  I,  333,  barf  mau 
fi(^  ^ier  nid^t  begießen,  wie  Äo^I  ©.  688—690  t^ut. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Ungriffe  ber  Sfoarcn.  639 

SBä^rcnb  bcr  Äöntg  in  fotc^cr  SBeifc  bic  Serpitniffc  Stauend 
orbnctc,  SScncöcnt  üon  feinen  ©egnern  trennte,  bie  ©ricd^en  jurücf* 
fc^Iagen  lieg,  ^atte  bad  9tei^  an  ben  Oftgrenjen  noc^  anbete  kämpfe 
iu  befte^en.  2)ie  Scrbünbeten  3;affito%  bie  Slüaren,  toaren  nic^t  jeitig 
genug  auf  bem  @d^aup(a^  crfc^ienen  um  ben  @turj  bed^erjogd  ab« 
jutoenbcn,  aber  nic^t  lange  barauf  brachen  fie,  i^rcr  SSerabrebung 
mit  Xafft(o  gemäg,  gegen  bie  ©renjen  t)or;  n)a^r{c^ein(ic^  toar 
i^ncn  fein  ©c^idfat  no^  ni^t  befannt^).  Gin  aüarifc^ci^  §cer 
rücftc  gegen  Sriaul,  ein  anberei^  gegen  SSaiern,  aber  beibc 
tpurben  aufd  $aupt  gefc^Iagen.  ^ad  eine  toarb  an  ber  ©renje 
t)on  ^riaul  t)on  ben  bort  anmefenben  fränfifc^en  Siruppen  fc^tmpf^ 
Ii(^  in  bie  5'"^^  getrieben  *).  2)er  anoere  ßeer^aufen  ber  Stöaren, 
welcher  nacg  SBaiern  jog,  ttjurbe  uon  ben  Saiern  felbft,  ju  bencn 
^arl  (ganj  ä^nli^,  n)ie  e^  in  Unteritalien  gefc^e^en  toaxy)  jur 


I 


1)  Gaillard  II,  177  meint,  fte  Rotten  2:afP(o'd  @4i(ffal  ra^en  moQen;  natör« 
(id^  tfl  bie  Smia^me,  bog  fte  eben,  meil  $tax{  i^nen  §utx)Tfani,  mit  il^rem  ^Ingnjff 
|U  fpat  (amen,  mie  au(^  (Ecf^ort  I,  727;  8ttbinger  &.  127  bie  BaäfiaQt  aul^u« 
äffen  f^einen. 

')  Ann.  Laur.  mal.  SS.  I,  174:  Idem  similiter  et  alia  pugna  commissa 
est  inter  Avaros  in  loco  caios  vocabulum  est  ...  et  Francis  qui  in  Italia 
commanere  videntur;  opitulante  Domino,  victoriam  obtinuerunt  Franci,  et 
Avari  com  contumelia  reversi  sunt,  faga  lapsi  sine  victoria;  Ann.  Ein- 
hardi,  SS.  I,  173—175:  Huni  vero,  sicut  Tassiloni  promiserunt,  duobus 
exercitibus  comparatis,  uno  marcam  Foroiuliensem,  altero  Baioariam  ad- 
gressi  sunt;  sed  frustra.  Nam  in  utroque  loco  victi  fiigatique  sunt  etc.  (og(. 
unten  @.  640  91. 1);  Ann.  Max.  SS.  XIU,  22:  et  alium  bellum  commissum  est 
in  campestribns  Foroiuli  contra  Avaros,  qui  cum  contumeliam  reversi  sunt 
patriam  (nac^^:  similiter  confusi);  Ann.  Enhard.  Fuld.  SS.  I,  350  unb 
Ann.  Sithiens.  SS.  XIII,  36:  Similiter  et  Avares  in  marcha  (marca)  Baio- 
ariae  atque  Italiae  a  regis  exercitibus  victi  atqiue  fu^ti  sunt;  Ann.  s. 
Emmerammi  Katisp.  mai.  SS.  I,  92:  et  Huni  ad  Furgali  et  in  Baiowaria; 
Alcuin.  epist  14,  Jaff6  VI,   167  (ügL  o.   @.  634  9^.  2):  Similiter  et  Avari, 

3U08  nos  Hunos  dicimus,  exarserunt  in  Italiam  et,  a  christianis  superati, 
omum  cum  obprobrio  reversi  sunt  2)ie  in  bem  und  überlieferten  Xep.  ber 
Ann.  Laur.  mai.  audgetaffene  Ortdt^eflimmung  bttrfte  etma  fo  gelautet  baben  mie  in 
ben  Ann.  Max.,  beren  ^rte  ja  ^ier  auf  bie  erfieren  jurUdgef^en.  SBeim  Ann. 
Einh.  bie  marca  Foroiuliensis  nennen,  fo  ivirb  mit  biefer  iBe^eid^nung  ni^t  bie 
^axt  Don  ^oul.  fonbem  bie  (Strenge  uon  JJ^ouI  gemeint  fein,  mie  in  Ann.  En- 
hard. Fuld.  unb  Sithiens.  2)o6  ber  Poeta  Saxo  1.  II,  v.  375  f.,  Jaff^  IV. 
570  baffir  fagt:  Quaque  Foro  nomen  dederas,  ciarissime  luli  —  Urbis  aa 
eiusdem  confinia  venerat  hostis,  fommt  nid^t  in  ^etrad^t.  ^nberS  fßai(}  III, 
2.  3luf[.  @.  370  9?.  2  (f.  jeboc^  ebb.  9?.  1);  go^rbüdjer  be«  beutfcben  Sflcic^«  unter 
St.  ^rid)  L,  3.  ^ufl.  @.  277—278  (gegen  Äoppmann).  gebenfafl«  n?ar  bie  "SJlaxt 
t}on  >^aul  bamald  no(i^  nid^t  erriti^tet;  ügl.  o.  ^.  254  9?.  5.  2)a6  bie  9tieber(age 
unb  ^ia^i  ber  ^üaren  eine  fc^hnpflicte  mar,  roirb,  roie  man  fiebt,  Don  oerfd^iebenen 
^iten  t^eborge^ben.  Malfatti  II,  391  ff.  glaubt  jur  SOuflration  jener  9{ieberlage 
aud)  eine  falfc^c  Urfunbe  bomtjen  )u  tonnen,  (g«  ifl  barin  bic  Siebe  uon  einem 
3(nariff  auf  Italien,  »eichen  bie  Äoaren  §u  ber  Reit  al«  Äönig  ?5ippin  Don  gtalien 
nocp  ein  Ärab  mar  unternommen  bitten,  um  ficb  für  unauf^örlid^e  ^infaüe  ber 
grauten  unb  be«  ^erjog«  Don  ^Mß"^  i"  ^^  ®ebiet  gu  rächen.  Äarl  b^be  begbalb 
bie  fcbleunige  SBieber^erfhttung  ber  DerfaOenen  ©efefligungen  Don  S3erona  be- 
folgten u.  f.  m. 

3)  «gL  0.  <S.  633  92.  4. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


640  788. 

Untcrftüfeiinfl,  öicadc^t  auc^  nebenher  jur  Ucbcrtoac^ung  eine  Am 
jial)l  fränüjdjcr  Gruppen  unter  bcm  Oberbefehl  beö  ©ro^amannu^ 
uub  aubacruö  t)attc  ftofeen  loffen,  befieflt.  3)er  borbariic^c  fjfcinb 
mußte  aud)  ^ter  mit  ßrofeen  ©erlujtcn,  in  Äuflöfunfl  cnttueic^cn  ^)- 
atö  Ort  bcr  9(ieber(aac  biejcd  jmciten  ^cere§  toirb  baig  ^etb  Sbofc 
angeaeben,  o^nc  3^cifel  g)bb§  an  ber  SKünbung  beö  fllcic^namiflcn 
SJIuffeö  (3p^)  in  bie  S)onau  in  ber  späteren  Oftmarf,  wo  fpötcr 
erjbiic^of  Äbalram  t)on  Salgburg  eine  Äirc^c  ftiftcte^).  SBii 
finbcn  al\o  beftätigt,  baß  bcr  Äampf  an  ber  öftlic^cn  ©ren^c 
JBaiern^  ftattfanb ;  biö  ing  Snncre  SBaiernd  maren  bic  aoaren  nic^t 
gebrungen.  Slber  bie  boppelte  92icberlagc  t|atte  i^ren  SRut^  nod^ 
nid^t  gebrocfien.  Statt  alö  SBerbünbete,  mie  fie  crmartet,  ^tten  fie 
bie  ®aicrn  alö  Oegner  gcfunben;  um  bafür  9lacf)c  an  tt)nen  ju 
nehmen,  jagen  bie  Ännaliften,  erneuerten  fie  balb  barauf  il^rcn 
Angrifft),  unb  jmar,  mic  cö  Reifet,  mit  ftär!crcn  ©trcitfräften  al§ 
baö  üorige  SJial,  aber  au^  jcfet  o^nc  ©rfolg.  S)ic  JBaicni, 
miebcrum  unter  bcm  Oberbefehl  fränfifc^er  SRiffi,  l)öc^ft  nja^rfc^ein^ 
Iid&  abermalö  bc^  ®ral)amannud  unb  äubacruö,  brachten  i^nen 
eine  micbert)olte  Slicberloge  bei,  marfen  fie  beim  erften  ßufammcn^ 
ftoß,  ri^teten  ein  grofec^  3B(utbab  unter  il)nen  an  unb  jagten  fie 
in  bie  glui^t,    auf  melc^er  üiele  in  bcn  fluten  bcr  ^onau  ben 


1)  Ann.  Laur.  mai.  1.  c. :  Tertia  pu^a  commissa  est  inter  Baioarios 
et  Avaros  in  campo  Ibose,  et  fuerunt  ibi  missi  domni  Caroli  regis  Gn- 
hamannus  et  Audacrus  cum  aliquibus  Francis.  Donoino  auxiliante,  victoria 
fuit  Francorum  seu  Baioariorum.  Ann.  Einh.  1.  c,  »ettt«  ^^^^  ^  bfrdt* 
oben  <S.  639  9^.  2  angeführten  ^Sorten  foTtfal^ren  et  multis  suorum  axuibsb, 
cum  magno  damno  ad  loca  sua  so  receperunt  (Ann.  Max.  l.  c,  toelt^ 
biefeS  unb  baS  {pätere  2:reffen  ^wifc^en  Soaren  unb  Katern  gufammensusie^n  fc^ftnn: 
Ann.  Enhard.  Fuld.  unb  Ann.  Sithiens.  11.  cc;  Ann.  s.  Emmerammi  Ratisp. 
mai.  i.  c;  Alcuin.  epist.  1.  c). 

SS?a8  bie  ^erfonen  ber  beiben  frSnfifti^en  Sßcoonmädjligten  betrifft,  fo  »hb  im 
Chronicon  Vedastinum,  SS.  XIII,  705,  behauptet,  baß  Hubacru«  mit  bcm  gldd^ 
namiqen  ?5ater  beö  ©rafen  ©atbuin  I.  (©fenarm)  oon  glanbem  ibentifd)  fri.  ^L 
25ümmler,  ®efc^.  be«  ofifränt.  «ei*«  I,  2,  B.  479  ift.  40;  Ann.  EInonens.; 
Blandiniens,  SS.  V,  19.  24;  Chron.  Vedastin.  1.  c.  @.  709;  GuimaDni  üb. 
de  possppsionibiis  s.  Vedasti,  ib.  @.  711.  Gin  dux  Garamannus  erfc^KÜit  in 
©rieten  $apfi  ©abrian'«  aud  biefem  S^^^"*"  (Cod.  Carolin.  iRt.  91.  94 
Jafi6  IV,  271.  277;  o.  @.  547-548). 

«)  «gl.  ?ertj,  SS.  I,  174  ^.  4;  SWüljIbadper  @.  109;  Äämmel,  2)ie  «nfdnfit 
be«  beutfdjen  geben«  in  Dcfierrei(3^  @.  245;  2)ümmler,  ®ef*.  be«  oflJfränf.  dtttök 
2.  %\\fl.  I,  32  ^.  3;  Urfunbc  Subioig*«  be«  25eutf*en  Dom  23.  ©ept.  837,  aRüW- 
boci^er  ^Ix.  1826;  Äleinmaptn,  JuüaDia,  2)ipt.  ansang  @.  88:  quoddam  territorium 
in  Sclavinia  in  loco  nuncupante  Ipusa  iuxta  Jpusa  flumen  ex  utraque  parte 
ipsius  fluminis  tenninatur  ab  occidentali  parte  quod  theodisca  hnpia 
wagreini  dieitur  usque  in  oiientalem  partem  ad  unum  parvulum  rivolum 
ab  aquilonali  parte  de  illa  publica  strata  usque  in  mediam  silvam.  Hoc 
itaque  territonum  cum  ecciesia,  quam  dudum  Adulramus  quondam  secun- 
dum  noßtram  licenciam  ibidem  edificavit.  9)bb5  liegt  im  niebero|!cnw(!^ifd?fn 
©ejirl  «mfletten. 

^)  Annales  Laur.  mai.:  qui  voluerunt  vindictam  peragere  contra  Baio- 
arios; Ann.  Einh.:  Quam  iniuriam  vclut  vindicaturi. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Sttebertegen  ber  2(oarcn.  641 

%o\>  fanbcn  0-    ®ttt)a^  anbetet,  ate  ba§  in  ber  5Rä^c  bcr  ®onau 

?iefänH)ft  toarb,  ift  über  bcn  ©c^auplafe  ni^t  bcfannt,  unb  t>on 
einem  ber  brei  S^rcffcn  flegen  bie  ÄDaren  ift  bie  ßeit  überliefert; 
[  aber  innerhalb  eine^  ß^^^^ourn^  Don  ^ö^ftenö  brei  aKonaten  muffen 
r  fie  ftattflefunben  ^aben,  bie  beiben  erften  too^l  balb  nac^  bem 
i  6.  3uli,'  ba  2:afftIo  jum  SWönc^  flefc^orcn  toarb,  baö  britte  nic^t 
[  fpäter  atö  SWitte  Dttober,  benn  am  25.  Dftober,  nac^bem  ade 
\  geinbe  befiegt,  befinbet  fic^  Äarl  in  SRegen^burg  um  felbft  bie 
Sefi^ergreifung  Don  SBaiern  ju  Doöjie^en  ^). 


')  Add.  LauT.  mai.:  Quarta  pugna  fuit  commissa  ab  Avaris,  qui  etc. 
(ügl.  @.  640  9?.  3).  IbisimiliterfueruntmissidomniCaroli  regia  (trol^I  eben  bie  bei 
ber  frii^eren  @^la(^t  mit  ^amm  genannten  Grahamannus  et  Audacrus),  et, 
Domino  protegente,  victoria  christiaiiorum  aderat.  Avari  fu^am  incipientes, 
jnulta  stragia  ibidem  facta  est  occidendo,  et  alii  in  Dannbio  fluvio  vitam 
necando  amieerunt;  Ann.  Einh.:  —  iterum  Baioariam  maioribns  copiis  pe- 
tierunt,  sed  in  prima  congreseione  (Ofll  in  betreff  biefeg  SüiÄbmctt  775.  798, 
88.  I,  155.  185)  pulsi  a  Baioariis  et  innumera  multitudo  eorum  caesa, 
multi  etiam  ex  eis,  qui  per  fugara  evadere  couati,  Danubium  tranare  vo- 
luerunt,  gur^tibus  fluminis  absorbti  sunt  ^%\,  femer  bie  anberen  oben  ^.689  9^.2 
unb  @.  640  vi,  1  citirten  ©teOeU;  Ann.  Max.  1.  c. :  et  tertium  bellum  habuerunt 
idem  Avari  cum  Baiowariis,  et  inde  similiter  confusi  redierunt  ad  sua ;  Ann. 
Enhard.  Fuld.  unb  Sitbiens.  11.  cc.;  Ann.  s.  Emmerammi  Ratisp.  mai. 
1.  c. :  Huni  ad  Furgali  et  in  Baiowaria;  AIcuin.  epist.  14.  1.  c:  Nee  non 
et  super  Baugariam  inruerunt,  qui  et  ipsi  ab  exercitu  christiano  superati 
et  dispersi  sunt.  —  Ann.  Lobiens.  88.  XIII,  229  ungenau:  Quater  eo  anno 
triumphatum  est  de  gente  Avarorum  id  est  Hunorum.  —  ^ie  ^naabe  Slbe« 
max%  bag  bie  SlDaren  an  10  000  ü^ann  an  2:obten  üerloren  j^ätten  (Duchesne  II, 
73:  De  Avaris  occisi  sunt  ad  decem  milia),  Oerbient  teine  ^eac^tung  unb  ifl 
f)odift  ma^rfdjetnli^  auiS  ber  Suft  gegriffen. 

2)  2)ie  Urfunbc  Dorn  25.  Dftober  unten  @.  644  W.  2.  Post  haec  omnia 
domnus  rex  Carolus  per  semetipsum  ad  Keganesburg  pervenit,  fagen  bie 
Annales  Laur.  mai.,  nac^bem  fit  a0e  Jlampfe,  auc^  ben  gegen  bie  (S^riec^en  auf« 
gejault.  2)ie  Annales  Einhardi  eno&^nen  bie  kämpfe  gegen  bie  Soaren  guerfl, 
jeboc^  nur,  infofem  biefe  mit  bem  unmittelbar  «Tor^er  ex^ablten  @tur)e  Za\fiUy^  §u« 
fammen^atmen;  bann  ern^a^nen  fte  mit  einem  interea,  alfo  al6  ein  in  biefelbe  3^t 
fadenbed  (^eignig  (ogl.  au(^  AIcuin.  epist.  14.  1.  c.)  bie  9^ebertage  ber  (Shnec^en. 
2)te  Annales  Laur.  mai.  ^aben  bie  umge!e^  Speisenfolge,  vooxau»  jebot^  aud^ 
feine  fielen  ^(Uffe  über  bie  ^nt  gesogen  merben  tonnen. 

(Sine  Urtunbe  StaxV»  für  Sßirgburg ,-  dat  in  mense  Octobri ,  act.  in  basi- 
lica  8.  Salvatoris  ubi  s.  Kilianus  corpore  quiescit,  ©irtemberg.  Urfb.  I,  37 
'üfh.  35.  n»eI(Sc  ju  ber  SBermut^ung  führen  fönntc,  er  bobc  ben  ®eg  na(S  ©aiem 
über  ^Str^biirg  genommen,  fc^eint  jmar  auf  einer  e^ten  iCorlage  §u  berufen,  ift  aber 
gefaifd^t  unb  namentlich  bad  dictum  unbrauchbar  (0iclel  U,  441—442:  ^D'^ü^lbac^er 
92r.  288).  SRü^Ibac^  \fiU  ed  yoax  tro^bem  für  nic^t  unwa^c^nltc^ ,  bag  ber 
jtönig  biefen  SBeg  genommen,  unb  iMnoeift  auf  feinen  ^ufent^alt  in  SS^irjburg  im 
Sa^re  793,  t)gl.  unten  ®b.  II.  (Stnen  ^ufentbalt  StaiVi  bafelbfl  ermähnen  mm 
5.  787,  aber  nac^  ber  (Knfc^nng  be«  ®rimoalb  in  ©enet)ent  (788)  Ann.  M&x. 
SS.  XUl,  21 :  et  in  Wirtzipurc  translationem  s.  Ciliani  martyns  celebravit. 
—  ©ine  anbete,  ed^te  Urfunbe,  »orin  Äarl  bem  ©ifc^of  ©alteric^^  oon  ^affau  bie 
©c^enfungen  ber  JJrminfwint  beflätigt,  Monumenta  Boica  XXXI,  @.  17  ff.  S^ir.  7, 
Sier  um  guli— Ohober  788  gefegt,  ifl  oSne  2)atum  unb  «ctum  überttcfert;  ©icfel 
(K.  119,  «mn.  @.  266)  fe^t  fie  in  ben  Dftober  788  ober  SWärj  789,  bagegen  mO^U 
bacfter,  @.  111.  117,  ^,  290.  305,  erfl  in  b.  3.  791,  unb  in  ber  2^at  crfc^eint 
©idel'S  S^^^ntund  nid^t  ^(tbar. 

3al^rt.  b.  btf*.  Wäi.  -  Vbtl'^mUn,  Staxl  b.  Ot.  I.  «b.  2.  «ufL       41 


Digitized  by  VjOOQ IC 


642  78a 

S)ic  ÄDarcn  Ratten  f^on  iefet  bicfclbc  Unfä^igfcit  su  eriifttic^m 
SSiberfianbe  befunbct,  bie  fic^  fpäter  bei  ftarPd  grogem  ^^Ib^uge  gegen 
fie  im  3aljre  791  jeigte  ^).  Die  SRiebcrlagc  bcrfelben  in  Obcritalicn  gab, 
toic  man  ucmtutljct  f^at,  ben  ^Jranfen  ©elcgcn^cit  i^rc  ^crrfc^aft  in 
Sftrien  ju  begr&nben ;  aQerbing^  ift  biefe  9}ermut^ung  bttoei^io^, 
Z()QtfQC^e  ieboc^,  bag  bie  frönfifc^e  ^errfc^aft  in  biefer  Sanbfc^aft, 
toelc^c  unter  einen  ^erjog  geftcttt,  ober  ju  ^ippin'^  itoltf^cm 
ftönigreic^  gef erlagen  rourbc,  wenige  3a^rc  fpater  (791)  bereits 
begrünbet  erfc^eint^). 

(Snblic^  toax  auf  aßen  Seiten  bie  äußere  ©ic^er^cit  bcS 
Sieic^eg  roieber^ergefteöt,  bie  broljenben  SBolfea  alle  jerftreut;  jc^t 
erft  lonntc  Äarl  baju  fc^reiten  bie  SSer^ältniffe  beS  für  bag  dttiäi 
neu  gewonnenen  SSaicrn  ju  orbncn.  S5ie  ^auptfa^e  mar,  roic 
©in^arb  fic^  auSbrücft,  baß  35aiern  fortan  nid^t  me^r  einem  ^crjogc 
fonbern  ©rafen  jur  SRegierung  übergeben  rourbe*):  c§  marb  uoß* 
ftänbig  bem  fränlif^en  SRcic^e  einverleibt,  ^u  bem  cö  nac^  Äarrs 
eigener  Anficht  immer  fc^on  gehört  ^atte.  9cur  eine  ßeit  lang,  fo 
fpric^t  er  fic^  felber  barüber  au^,  toax  e^  burc^  Oatilo  unb  Saffilo 
treulofermeife  bem  SReic^e  cntjogen  unb  entfrembet  gcmcfen  *)•  ®ie 
Siac^ric^ten  über  bie  SWaferegeln,  toeld^e  Äarl  in  SRegcnöburg  für 
Saiern  traf,  finb  bürftig;  er  f)atf  toie  eS  fc^eint,  außer  bcr  ®n* 
fefeung  oon  ®rafen,  auc^  nur  wenige  Scränberungcn  vorgenommen. 
SSorjug^roeife  befc^äftigte  it)n  bie  Sorge  für  bie  SScrt^eibigung  beö 
Sanbed  gegen  bie  Äoaren,  eS  ift  auöbrücflic^  oon  feinen  änftatten 
jum  aSe^uf  ber  ©renjoert^cibigung  bie  Siebe  ^),  roooon  bie  »ic^tigfte. 


^ti§er  ben  Ann.  Laur.  mai.  ^1.  über  jtarl'd  bantalige  9letfe  na4  Stegen^« 
bwrg  bejTO.  ©aiern  Ann.  Max.  SS.  ^11,  22:  Eodem  anno  venit  Carolus  rex 
in  Keginespurc;  Ann.  Lauresham.  cod.  Lauresh.  SS.  I,  83 — 34:  Et  ipsc 
domnus  rex  perrexit  in  Paioariam  ad  Reganesborg;  Ann.  Einh.  SS.  I,  175: 
Rex  autcm  in  Baioariam  profectus  .  .  .;  Ann.  Lauresh.  Fragm.  Chesn.: 
Tunc  Carlas  rex  in  Bagoariam  perrexit;  Ann.  luvav.  min.  SS.  I,  88:  Ca- 
rolus primo  venit  in  Baioariam*,  Ann.  s.  Emmerammi  Ratisp.  mai.  I,  92: 
et  Carolus  primo  in  Baiowaria. 

1)  SSfll.  unten  S3b.  IL 

«>»  5$9l  ^tnad  a.  a.  D.  @.  12  9i.  2;  31;  »«(ftter-Äo^l  @.  107—109;  oben 
@.  322;  unten  ©b.  IL  g.  3.  805.  —  Unrichtig  nabra  Ofrörer,  ©pj^ontinifc^e  »©• 
fd^ic^ten  I,  90—92,  an,  baß  3ftrien  Won  feit  776  fronfif^  gewefen  fei 

')  Vita  Kar.  c.  11  (^ienac^  Chron.  Moissiac.  cod.  Anian.  SS.  I,  298)^ 
»gl.  oben  @.  625  iR.  5. 

^)  Quia  ducatus  Baioariae  ex  regno  nostro  Francorum  aiiquibus  tem- 
poribus  infideliter  per  malignos  homines  Odilonem  et  Tassilonem  propin- 
qunm  nostrum  a  nobis  subtractus  et  alienatus  fuit,  quem  nunc  moderatore 
iusticiarum  deo  nostro  adiuvante  ad  propriam  revocavimus  ditionem,  fogt 
Statl  in  ber  Urtunbe  unten  <S.  644  92.  2.  Unb  in  bemfelben  @inue  fagt  fixno  am 
^Sd^luffe  feinet  Indiculus,  ed.  Äeinj  ©.  26,  bag  Äart  Baioariam  regionem  ad 
opus  suum  recepit;  über  ben  Indiculus  Arnonis  ogl.  unten  S.  645. 

^)  Annales  Laur.  mai.:  et  ibi  fines  vel  marcas  Baioariorum  dispoeuit, 
quomodo  salvas. .  .  contra  iamdictos  Avaros  esse  potuissent;  Ann.  £anh.: 
eandem  provinciam  cum  suis  terminis  ordinavit  atque  disposuit;  Poeta 
Saxo  1.  II.  V.  428-429,  Jaff^  IV,  571: 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Orbmtng  ber  !Ber^(tmffe  iBoiemS.  643 

tDcnn  man  rec^t  fic^t,  bic  toax,  baß  er  bcm  Srubcr  feiner  t)cr' 
ttorbcnen  ©cma^lin  ^ilbcgarb,  bcm  fc^roäbifc^en  ®rafen  ®erolb^), 
^incm  bcr  bebeutenbftcn  SWänner  bcö  SReic^ö,  in  SBaiern  eine  ©tcQunfl 
übertrugt),  i^i*  '^^^  größere  SBefußniffe  al^  bic  cine^  flenjö^nlic^en 
©rafcn  uerbunben  ttjarcn.  ®crolb  tüirb  bejei(^net  afe  SJorfte^er 
oon  aSaiern  unb  ^attc  in  bicfer  ©ifjcnfc^aft  roo^t  au«acbcf)ntc  mili* 
tärifc^c  SBefugniffc,  ben  Oberbefehl  über  ba^  aanjc  bairifc^e  Auf* 
flebot*);  in  ben  fpöteren  kämpfen  fleflen  bic  äoaren  fpicit  er  eine 
VrDorraftcnbe  SRotte.  3"9Wc^  tritt  eralö  SRiffu^*)  auf,  cbenfo  roic 
fpäter  fein  Slac^folflcr^).  aber  auc^  ben  ©c^ufe  gcflcn  innere 
^einbe  Dcrior  ber  Äönig  nic^t  auö  bem  ?luac.  3;affiIo'^  ©turj 
^attc  gcjeiflt  bafe  bcrfelbe  roeniflc  juDerläffiflc  Vtn^äncjer  in  Saiern 
me^r  befaß,  Äarl  t)attc  in  bicfcr  S3ejie^unfl  toenifl  ^u  befürchten; 
bennoc^  Heft  man  bei  ben  SSorflänflcn  ju  Sngel^cim  Don  einer 
-Änja^l  aSaiern,  bic  nic^t  nur  alö  SWitfc^ulbiflc  laffilo*«  unb  2iut= 
4)erfla'iS  befunben  fein,  fonbern  auc^  in  bcr  ^^inbfc^aft  flCflcn  ben  Äönig 
ücr^arrt  ^abcn  foücn.  @d  fotten  nur  wenige  flcmcfen  fein,  boc^ 
t)attc  cd  Aarl  nöt^ig  gefunben  ftc  au^  Saiern  j^u  Derbannen,  an 
t)erf(^iebenen  Orten  einfc^ließcn  ^u  laffcn*).  @o  ifl  auc^  jefet  bic 
tRcbc  Don  ©eifeln,  bic  Äarl  in  SRegenöburg  t)on  ben  Ijicr  um  xtin 
Dcrfammeltcn  iöaiern  fic^  flcQcn  ließ'').  Unangetaftct  blieben  bic 
bairifc^en  ©efefee;  Don  ber  Sinfü^rung  fränfifd^en  SRcc^t^  in  SBaiern 


.  .  cunctisque  suis  cum  finibus  ipsam 
Disponens,  commendavit  rectoribas  aptis; 
Ann.  Laoresham.  cod.  Lauresh. :   et  ordinata  ipsa  patria;   Ann.  Max.:    et 
ibi  prout  libuit  ordinavit  —  %n  bie  ^rrici^tinig  tx)n  Sl'^arfen,  tDODon  ^uc^ner, 
■©efc^it^tc  bon  ^cü^ttn  II,  4  ff.  rebet,  i|l  ^ifr  nit^t  }u  bcnfen;  bie  3üi«brücfc  bcr 
Ann.  Laur.  mai.  unb  Einh.  not^igen  ni(^t  ju  einer  \o\d)tn  9luiS(egmig. 

1)  55fll.  über  ®eroIb'Ä  ^kifonliAfeit  unb  ©teDung  ©tofm  I,  246  f.  fonne 
unten  «b.  II.  j.  3.  799. 

*)  SWon  jle^t  aber  ni(^t  einmal,  ob  er  gleit^  788  ober  er|l  fpäter  jum  prae- 
fectus  Baioariae  ernannt  warb,  n?abrf(^einli^  bo(^  fc^on  788  ober  roenigHenö  bolb 
barauf,  ba  bie  ÜJiagreaet  mit  ben  alSbalb  beginnenben  Kriegen  gegen  bie  ^oaren  ju« 
jammen^ngt  JJn  einem  ©riefe  öom  3.  789  bittet  ?[Ifuin  einen  «bt,  ibm  m 
lebreiben,  quid  de  Hunorum  hoste  domnus  rex  actums  sit  (epist.  13,  Jaffe 
VI,  166). 

»)  »gl.  »lub^ort  @.  324;  ffioi^  III,  2.  «uf«,  @.  366  f.;  SHtmmler,  @üb- 
^fM.  SRarfen  ©.  16. 

*)  Unb  gmor  guerfl  791,  tro  er  urfunbfic^  ott  missua  domini  regis  in  53aiem 
«rf(]^einl,  Tltiditibta  I  2,  82  9h:.  103;  neben  i^m  wirb  atB  missus  SRaginfrib 
genannt 

^)  »gL  unten  ©b.  IL  g.  3.  805.  —  ©ne  ^nflniftion  für  3)Wffi  in  ©aiem, 
oieDeid^t  etwa  öom  3.  810,  Capp.  I,  158—159. 

^)  Annales  Laur.  mai.,  SS.  I,  172:  et  pauci  Baioaiii,  qui  in  adversi- 
tate  domni  re^s  perdurare  voluerunt.  missi  sunt  in  exilio;  Ann.  Einh. 
SS.  I,  173:  Baioani  quoque,  qui  perfidiae  ac  fraudis  eorum  consoii  et 
consentanei  fuisse  reperti  sunt,  exiho  per  diversa  loca  religabantur. 

'^)  Annales  Lauresham.  cod.  Laurcsh.  SS.  I,  34:  Perrexit  in  Paioa- 
riam  ad  Reganesburg,  et  ibi  venerunt  ad  eum  Paioarii,  et  dati  sunt  ob- 
sides  .  .  .  Sflad)  ©übmger  @.  125  9J.  3  »dren  biefc  dWfeln  eben  bie  in  ber 
t)origen  ^lott  erwähnten  Baioarii  missi  in  exilio,  ma9  jeboc^  nic^t  anjune^men  ifL 

41* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


644  788. 

finbct  fid&  Dortäufig  feine  ©pur;  crft  fpäter  ^at  Äart  anä)  ^ier 
einjclnc  Seftimmungen  beg  lefeteren  cinflefü^rt  ^).  8l6er  baß  er 
eö  gleic^jeitifl  an  burc^preifenben  SWafercfletn  jur  ©i^erunji  feiner 
^errfc^aft,  jur  wirtlichen  aSerf^meljung  Saiernö  mit  bem 
übrigen  SReic^e  nic^t  fet)len  tiefe,  ift  aud^  noc^  burc^  anberc  Um* 
ftänbe  unb  urfunblic^  beälaubigt.  3lm  25.  Dttober  fc^enfte  er  \>a^ 
Jöiännertlofter  ß^iemfec  im  ©prenflel  Don  ©aläburg  bem  ffirj* 
bifc^of  ?lnflilram  Don  äRefe,  feinem  oberften  Äapeflan,  unb  Derbanb 
bamit  bie  Sertei^unfl  ber  3mmunität  für  baö  Älofter^).  @ö  toar 
eine  SBeeinträc^tigung  ber  SRec^te  ber  ©aljburger  Sirene,  ftöntg 
ärnolf  ^at  fpäter  ß^iemfee  an  ©aljburg  jurüdgeijeben  ^)  unb  2ub* 
tuig  ba^  ^inb  erflärt,  bag  iene  anbern^eite  9}erlet^ung  p  Unrecht 
aefc^e^en  fei*).  Slbcr  Sari  erreichte  baburc^  ben  3^^^»  ^^^  ein 
jo  bebeutenber,  it)m  fo  na^e  fte^enber  SWann  wie  ängilram  mitten 
tn  SSaiern  feften  gufe  faßte.  @r  Ijat  biefe^  SMittel  n)ot)l  aud> 
fonft  noc^  in  Slnroenbung  gebracht,  ©o  ^at  ber  fpätcre  @rj!apcnan, 
©räbifc^of  ^ilbibalb  wn  ftöln,  baö  bairifc^e  Äloftcr  SMonbfcc 
erhalten  ^).  ©o  ift  ber  Saier  Saibrab,  ein  äRann,  ber  ju 
3;affilo'ö  Umgebung  gehört  ^att^,  noc^  im  3a^r  782  aU  ©iafon 
eine  Urtunbe  für  oen  $erjog  fc^ricb,  fpäter  jum  erjbifc^of  uon 
2t)on  erl)obcn  worben*).     S)aö  ?lufgeften  SBaiern^  im  SReic^  t)at 


1)  2)ag  Jtoil  auger  ber  QHnfe^ung  t)ou  trafen  at8  ^^orfie^er  ber  alten  (&aut 
^unSt^ft  teine  ^eränberung  in  ^aiem  traf,  (ebt  auiSbrüdli^  <ui4  ^ai^  III,  2.  Sufl. 
<B,  376—377  ^or.  SDtfannert  ^.  261  n.  a.  rcben  wenigpen«  üon  einigen  SuPfeai, 
bie  er  bamald  bm  bairifc^en  (&t\cti  ertaffen;  oflein  bie  Capitula  qaae  ad  legem 
Baioariorum  domnus  Karolus  Serenissimus  (Imperator)  addere  iussit,  Capp. 

I,  152  f.,  bie  f(]^on  ^tti},  Legg.  I,  126  trfl  803  onfetjte,  fallen  anfc^einenb  nid^t 
Dor  801 ,  ba  in  ben  meinen  unb  beften  ^anbfc^riften  Jlarl  ald  imperator  beget(bnet 
ift,  aWerfel  in  ber  S3orrebe  S"  ^  Slu«oobe  Legg.  III,  251;  bie  oerf(!^iebenen  An* 
fi(^ten  ber  älteren  über  bie  3eit  bei  SRerfel  @.  250  9i.  80  ff.  «gl.  femer  ©oi^ 
III,  346  "in.  l,  ber  an  ba«  3a^r  802  §u  benfen  f(^nt.  SRannert  <&.  261  unb  ?u* 
ben  IV,  362  betonen  mit  Siecht  bie  ©c^onung  unb  Wi\>t,  womit  Jtart  in  ^iem 
aufgetreten  fei. 

2)  Urf.  bei  Äleinmatjm,  3uoaoia,  «nbang  @.  48  9hf.  8;  Sidel  I,  252.  11^ 
51  (««r.  120).  266—267;  am^lbad^er  9hf.  289. 

3)  »gl.  Tümmler,  (»ef(^.  be«  ofifränf.  ^ei*«  II,  479.  3)er  bamafige  Crj. 
bif^of  oon  ©a^burg,  Xb^tmar,  mar  SmolfiS  (Sr^fapeQan  unb  (Sr^fangler. 

*)  »gl.  ebb.  @.  533  9i.  39;  Äleinmatjm  a.  a.D.  @.  101  9er.  42.    »Icttberg 

II,  243—244  (mo  jeboc^  biefe  Urfunbe  nod)  mit  Unrecht  8ubn?ig  bem  3)eutf(^  juge» 
f(^riebcn  ift)  unb  liBübinger  ©.  125  f.  2)er  le^tere  mac^t  @.  125  befonber«  barauf 
aufmerffam,  bog  gerabe  (S^iemfee  burd^  feinen  früberen  Sorftanb  ^obbogre!,  einen 
f(^ottif(!^n  9{egionarbif(tof,  mit  ber  brittifc^en  OppoHtion  fe^r  eng  Dertpaci^fen  mar, 
toai  StaxV»  64ntt  beein^ugt  l^ahtn  tömt,  (S»  ift  mobl  ein  SOttgoerftonbnig  bei» 
"iRamtttS,  meun(S^raf  ßunbt  a.  a.  D.  @.  186  bon  bem  „M  ^ried^ifcben  tunbigen  ei* 
f^of  2)obba  ober  £uu'',  SnUblba^er  e.  110  iRr.  289  oon  bem  .fremben  wrie^xn 
a)obbo-  fpri^^t    »gl.  SS.  Xl,  6  9i.  22;  9^eue«  «r(^iü  XII,  105. 

'^)  »gl.  ^lettberg  II,  254-255;  ^autbaler  in  SWitt^.  b.  3nft  f.  öfterrew*. 
<S(ef(^i(^t«forf4ung  VII,  234  f.  u.  unten  »b.  II,  ben  tlbfc^nitt  fiber  bie  ^f« 
beamten. 

«)  »gl.  ©rafßunbt  a.  a.O.  @.  180-181.  211  9h.  118;  Theodulf.  cann. 
28,  V.  119,  Poet.  Lat.  I,  496  (Noricus  hunc  genuit);  (gbert  IL  210;  SHejIrr 
I,  295  u.  unten  »b.  II. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S)er  Indiculus  Arnonis.  645 

bcr  Äönig  baburc^  tocfcntlic^  flcförbcrt^).  Änbcrcrfcitd  ift  eben  in 
SBctrcff  bcr  ©atjburcjcr  Äir^c  bcjcuflt,  ba§  tarl  jotücit  mäcj,l\ii 
mit  ©c^onunfl  auftrat;  jo  fcljr  c^  il^m  bei  bcr  33c8rünbun8  feiner 
^errfc^aft  in  Saiern  juftattcn  fam,  ba§  bcr  it)ni  ergebene  Arno 
auf  bem  bif^öftiAcu  (^tut)I  t)on  ©aljburg  fag,  fo  aufrichtig  ber* 
felbe  bem  neuen  megimente  ju^et^an  war,  fo  eifrig  toar  er  auc^ 
bem  Äönige  gegenüber  bemüt)t  bte  SRec^te  feiner  Älr^e  nu  ttja^ren, 
unb  mit  ffirfolg.  9loc^  in  bem  3al)re  ber  Unterttjcrfung  Saierngf  er* 
tt)ir!te  Slrno  Don  Äarl  bie  ©rlaubnig,  ein  SSerjcic^niB  aller  SBe* 
fi^ungen  unb  ©infünfte  anfertigen  ju  laffcn,  tocl^e  bie  Saljburger 
Ätrc^e  im  Saufe  ber  3^Jt  Dom  ^erjoglic^en  ®ut  erhalten  ^atte^). 
Äart  trat  alö  Siac^folger  laffilo'^  in  ba^  (Jigentf)umörec^t  über 
bie  l)crjogIic^en  ®ütcr  in  Saiern  ein,  beftätigte  aber  gleic^jeitig 
©afjburg  im  SBefißc  atteö  beffen,  tt)aö  unter  ber  SRegterung  ber 
früt)eren  ^crjögc  au^  bem  tierjogtic^en  ®ut  an  bie  tirc^e  über^ 
gegangen  mar*). 

S)ie  in  SRegen^burg  getroffenen  SRagrcgetn  ftnb  ba§  le^te,  nja^ 
über  Äarrö  SRegicrungöt^ätigfeit  in  bicfem  Sa^r  berichtet  mirb. 
@r  begab  fi^  üon  ba  nac^  Sf^en,  too  er  3Bcit)nac^ten  feierte  unb 
überhaupt  ben  SBinter  bcrbrac^te*). 

SSon  bem  jungen  Submig,  bem  Äönig  ber  Äquitanier,  l^at  feit 
feinem  SSefuc^  bei  Äarl  in  ^abcrborn  unb  (Sreöburg  (785) '^)  nic^t^ 
mel)r  verlautet;  aber  mir  njerben  fc^en,  bag  Äart  mit  bem  JBerlauf 


')  «c^nlid^  «ätberq  mtb  ©übmaer  a.  o.  O.  »Icttbera  11,  151  f.  160.  244 
tpiO  ^ie^tr  anä)  bie  Serfe^ung  M  Üxti  ^nbbert  ))on  amirbacb  auf  ben  bifc^öf« 
li^en  @tu^l  xxm  9{euburg  (Augsburg)  um  789  }ie^.  Dh  mit  S^ed^t  bleibe  ba^in« 
Ö«Peüt. 

2)  3)0«  ^erjeid^niß  ifl  juletjt  ^erou«gegeben  toon  5riebri(ft  Äeing,  Indiculus 
Arnonis  unb  Breves  Notitiae  Salzburgenses  (SJ^ttnci^en  1869);  t)al.  baju  bie  %vt* 
jeige  bon  SBattenba^  in  ben  ^eibelberger  Sa^rbüc^ern  1870,  @.  20  ff.  (£S  ftt^ 
m  bei  alteren  ©at^burget  ^f.  bie  tluffci^rift:  Gongestum  Arnonis,  bie  ober  erfl 
fpäter,  im  15.  3a^r^u^bert,  ^inÄugcftigt  \ft.  2)ie  früber  oielfac^  befirittenc  dd^ifytit 
bed  e<i^riftf)tt(fö  ift  fc^on  außer  S'meifel  gefleQt  bur^  SBatteuba^,  Ueber  bad  ßeit^ 
aüer  be«  b-  9lupert,  im  Sr^io  für  Hunbe  oflenei(bif(^er  ®ef4i(]^tdqueaen  9b.  V, 
@.  518  ff.,  fobonn  üon  3^6b«'9'  ^^*>  ®-  3'^*^/  »fK(ier  bad  (hgebniß  ber  früheren 
arbeiten  ^ufammenfagte  unb  anci,  nebfl  SBattenbac^  a.  a.  O.  unb  Sttmk,  über  bad  )Oer« 
baltnig  bed  Snbiculud  ju  ben  fog.  Breves  notitiae  )u  t>eratei(^en  ifl.  mt  3^t  ber  ^n* 
fertigung  be«  ^3erjei(iniffe«,  für  bie  in  ber  fpätercn  2luff<!prift  irrig  798  angegeben  ifl, 
ergibt  ft^  au9  ben  e^Iußborten  bed  Sftenftiictd  felbfl:  Notitiam  vero  istam  cgo 
Am  una  cum  consensu  et  licenüa  domni  Karoli  piissimi  regis  eodem  anno, 
quo  ipse  Baioariam  regionem  ad  opus  suum  recepit,  a  viris  valde  senibus 
et  veracibus  diligentissime  exquisivi,  a  monachis  et  laicis,  et  conscribere 
ad  memoriam  feci  etc.  (Äeinji  @.  26;  ^unbt  o.  a.  D.  @.  150.  154.  160—161). 

^)  ^ie  ^ebeutung  bed  ^n^icutud  mirb  f(^on  ^eroorge^oben  toon  SBattenba^ 
im  firdito  V,  518,  ber  oudbrttctti^  bemertt,  Siaxl  ^abe  fltn  'benfett)en  anlegen  (äffen, 
bamit  bie  Safaburger  jhrdje  bei  ber  Uebema^me  ber  ^ersogli^en  QJ^Uter  bur^  Start 
liiert  gu  für*  fäme.  2)er  «uffaffung  SBattenba^^'«  f^^üegt  fH  bann  Seißberg  @.  378 
an;  ogl.  Sttm^,  (Sinl.  @.  2. 

*)  Annales  Laur.  mai.  l.  c;  Ann.  Einh.  1.  c  ;  Ann.  Lauresham.  cod. 
Lauresh.  8S.  I,  34  (rex  re versus  est  in  Francia). 

^)  «gl.  oben  @.  494  f.,  497  f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


646  788. 

bcr  ©iiiflc  in  Slquitanicn  nic^t  burc^iücg  jufricbcn  fein  fonntc.  (g^ 
^anbcltc  p^  ba  ^auptfäc^U^  au^  um  bcn  @^ufe  bcr  ®rcn je  gegen 
bic  bena^bartcn  ffiaöconcn  in  Spanien,  um  bte  SRicber^altung  ber 
ÄQrl  untertt)orfenen  ffia^conen  nörbli^  ber  ^^rcnacn,  toetc^e  üh 
ben  crfteren  einen  Slücf^alt  Ratten  unb  fic^  forttt)ät)rcnb  gegen  bie 
franlifd^c  ^crrfe^oft  auf jule^nen  fu(^ten.  S)ic  Äämpfc  acgcn  fofc^e 
aiufftönbif^c  ^aben  too^l  feiten  ganj  flerut)t,  in  biefen  Sauren  lieft 
man  t)on  einem  aetoiffen  Sbelric^,  ben  eine  fpätcre  (Srbid^tung  jnm 
@oi)ne  be^  SSadfenl^eriog^  SupuS  ^at  ma^en  toollen^),  unb  t)on 
einem  empfinblic^en  ©trei^,  weisen  er  ben  gran!en  beibrachte, 
@d  gelang  i^m  auf  ^interliftifle  S93eife,  ben  ®rafen  @()i)rfo  t)on 
2:ouIoufc  tn  feine  Oetnalt  ju  befommen ;  berfelbe  mufete  feine  %tcu 
laffung  burc^  einen  @ib  erlaufen*). 

Unb  eine  groge  ®efa^r  lag  in  bem  ungejügelten  Xro^e  ber 
tva^conifd^en  Häuptlinge,  n)el^en  ed  ben  ^raufen  noc^  immer  nic^t 
gelingen  moQte  jn  brechen:  bie  @efa^r  einer  SSerbinbung  berfelben 
mit  ben  Ungläubigen  ienfeitö  ber  ^ijrenäen,  einer  ernftlic^en 
SBebro^ung  ber  fübtt)eftlic^en  ©renjen  be^  SReic^eö  burc^  ben 
t^atfröftigen  Slbburra^man ,  ber  nac^  ia^rje^ntelan^en  Sfimt)fen 
erft  Dor  furjem  feinen  legten  ©egner  im  3nnem  ntebergeworfen 
unb  freie  ßanb  erhalten  ^atte  gu  na#rfi(tlic^em  ^tuftreten  noc^ 
äugen*),  ü^ax  ift  t)on  einem  Angriff,  ben  Sbburra^man  gegen 
bie  granlen  bcabpc^tigt,  nic^t«  befannt*);   aber  Sari  feinerfett^ 


1)  2)ie  falf(^  Urtunbe  StcaVi^  M  StoÜflm  für  baS  Softer  fLUam  tmm  21.  ^o- 
ituar  845,  Böhmer  9{r.  1572,  in  ber  Histoire  e^n^rale  de  Langaedoc  I,  preu- 
ves  p.  85  ff.,  bcrcn  tdigobcn  and)  no<^  gimd ,  xubXüig  bcr  growme  6.  10;  go§, 
Submig  bfr  (^mme  bor  feiner  2:^ronbefleigmic)  6.  5;  r>.  ^odtnunb,  (Skf^id^tf^reiber 
ber  beutfd^en  »orgeit  IX.  ^oljr^.  5.  ©b.  ®.  1  ^.  2  roieber^olen,  Fauriel  in^ 
368  ff.  fogar  no<^  »eiter  au^ematt  ^at    Sgl.  am^  oben  e.  807  91.  2. 

2)  Astron.  Vita  Hludowici  c.  5,  ^.  II,  609:  Ea  tempestate  Cfaorso 
dnx  Tholosanns  dolo  cuiusdam  Wasconis,  Adelerici  nomine,  circamventi» 
est  et  sacramentorum  vinculis  obstrictus  sicque  demnm  ab  eo  absolatos; 
t).  SaiSmnnb  a.  a.  D.  @.  7  ttberfe^t  circumventas  nic^t  richtig  mit  .eing^dt^toffcn"*. 
'?flad)  %oi  a.  a.  O.  bälte  S^orfo  Urfe^be  gef(t>nH)ren,  xoaS  toma  jutreffenb  fc^t; 
ogL  über  (S^rfo  o.  ^.  810  9{.  4;  401  f.  2)ie  3eit  bed  (Ereigmffed  (c  789)  ergibt 
fid^  baraud,  bog  eiS  ^ßt,  Vita  Hlud.  1.  c,  im  Sommer  barauf  fei  2ubwig  ja  «arf 
naä)  SBorm«  gereifl,  moiS  790  Qt\d)afi  (f.  aRü^tbac^er  6.  210  mib  unten  Qb.  II.), 
aber  aUerbingiS  aucb  nur  unaefo^r,  metl  in  biefer  Vita  große  c^ronologifd^  Senotrrung 
^errfc^t  3)ie  Histoire  de  Languedoc  I,  445  imb  gog,  @.  6  fe^  bie  Serfamm« 
hing  in  Mors  Gothorum  (9]>2ourgoubou,  2)ep.  Xaxn),  auf  meiere  fib6x^  geloben 
marb  um  Ttc^  Su  oeranttoorten«  788  an;  %md  @.  10  entf(^eibet  ft(!^  noc^  unn^tigrt 
f(^on  für  786;  Seibnij,  Annales  I,  118  gar  für  785.  —  Martin  II,  307  nennt  M 
Ort  biefer  t^erfammlung  nnllfttrrtc^  unb  falf^  2:on(oufe.  @.  über  biefelbe  ebenfalls 
©b.  II  8.  3-  790.  JJund  @.  10  ftebt  in  bem  »erfahren  ber  granfen  auf  biefer 
Serfamminng  freilid^  nur  eine  Sifl,  um  9[belri(^,  bem  fie  fonft  ni(^t  ^tten  beifommen 
tonnen ,  fu^er  ju  maä^  unb  bamt  fpät?r ,  menn  ibnen  bad  gelungen ,  jn  txr» 
berben.  ^o<!^  nötl^igen  ju  biefer  Snna^me  meber  bie  OueOen  noc^  bie  f|>ateren  (Er« 
eigniffe. 

^)  1S>a»  nä^re  bei  Vfd^ba^,  Ommatjaben  I,  131  ff.;  Sembfe  I,  849. 
*)  ^ott,  De  bellis  Francomm  cum  Arabibus  gesds  @.  23  u.  o.  reben 
Don  einem  (Unfall  ind  fränfifc^e  9lei(^,  mit  bem  Hbbuna^man  fti^  bamatt  bef^af« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


jtar(  unb  flbbuna^man.  647 

batte  bcn  ftampf  ge^en  bte  fpattif^en  ©arajenen  jia  auc^  feit  bem 
gclbjuflc  t)on  778  mc^t  ganj  ru^cn  laffcn^).  S)ic  SRa^ric^t  cincö 
Qtabtfcqen  @c^riftfteQeriS  bei^  eilften  Sabr^unbertd,  noc^  bem  ftriege 
öon  778  fei  jürifd^en  bcn  beiben  ^fintcn  über  ein  aSünbnife  üer* 
mittelft  einer  ^eirat  ücr^anbelt  unb,  ba  eine  folc^c  nid^t  ju  6tQnbe 
gelommen,  t)on  ftarl  toenigftenö  eifrig  unb  mtt  (Srfolg  um  Äbbur* 
ra^man'd  ^reunbfc^Qft  gen)orben  n)orben,  ift  bur^auiS  unbegloubiat^). 
@^on  in  9nbetra^t  ber  SSerfd^ieben^eit  ber  SteUaion,  U)e(^c  ood^ 
getoig  fein  Z^eil  ^atte  tne^feln  tnollen,  erfd^eint  Die  flbfi^t  einer 
fold^en  ^öinilienDerbinbung  faum  benlbar.  Km  7.  Dftober  ftarb 
abburra^man  noc^  in  fröftigem  Älter,  in  feinem  59.  Seben^ia^re^). 
®ie  (Snttt)ürfc  ÄarCö  erfuhren  bur*  bicfen  lobeSfaH  nur  JBor* 
fd&ub.  abburrQ^man,  toel^er  ber  geinbf^aft,  JQ  bcn  Angriffen 
ber  beiben  möc^tigften  t^firften  ber  Qcit  jum  %xo%  in  @pantcn 
eine  fclbftänbigc  ^errfc^aft  eingerichtet,  and)  gegen  bie  jal)lreic^en 
inneren  S^inbe  biefelbc  Regrei^  behauptet  ^atte,  »ärc  füc  Äarl 
unter  allen  Umftänben  ein  fiberaud  gefährlicher  ®egncr  gcn)cfcn; 
äUbburrai^man'd  @oi)n  unb  IRa^foIgcr  ßef^am,  n)el^em  ber  SSoter 
mit  Ueberge^ung  feiner  beiben  älteren  ©öt)nc  bie  I^ronfolge  juge- 
manbt^),  toax  ed  tDcnigftcniS  in  bcn  näc^ften  Sauren,  fo  lange  er 


^. 


it  t^aU.  «Drin  Der  ©rief  ^brian*«  on  Statt,  Jaff(6  IV,  201  ff.,  Codex  Car. 
r.  62,  caa  bem  bieiB  l^riDorge^en  foO  unb  roonod^  Stax\  bem  ¥a)>f}  ongejrigt  ^t: 
quia  —  Deo  sibi  contrario  —  A^^areDonim  ^ens  cupiant  ad  debeUandum 
vestris  (Aatl'i»)  introire  finihns,  gel)5rt  ol^e  3^^^^  ^4<  in  btefed  ^affc,  fonbem 
\(fym  m  ben  Tlai  778;  t>al  <ui4  Jaffö,  Kegesta  Pont  ed.  2a.  I,  295  9h:.  2424 
n.  oben  ©.  290  9^.  5.    Cenni,  I,  855  fe^t  biefen  ©rief  in«  3-  777. 

')  «9^  0.  J.  3.  785,  @.  510. 

')  Sie  finbet  ftd^  nac^  ber  Snoobe  bon  Sembfe  I,  849  9^.  2  bri  «i^meb  et 
9)>{ofri.  über  ben  gu  oerglricben  ebb.  S.  403  ff.,  ©rilage  I,  unb  t{l  ttberfebt  txm 
Murphy,  The  historj  of  the  Mahometan  empire  in  Spain  &,  84:  Abdur- 
rahman  and  Charles,  king  of  the  Franks,  one  of  the  most  powerfiil 
Bovereigns  of  bis  age,  after  they  had  tried  each  others  powers  in  war» 
sought  to  form  an  alliance  hjr  marriage;  bat  the  former  having  met  with 
an  acddent  on  tbe  loins,  wmch  iniured  bis  virility,  that  design  was  ab- 
andoned:  Charles,  however,  courted  bis  friendship  and pressed  the  alliance; 
and,  thongh  the  latter  was  declined,  peace  was  established  between  the 
two  sovereigns.  fllfo,  Staxi  \oVi,  obfc^on  haS  IBermä^brngSprojeh  tnfolae  rined  bem 
Slbbunobman  gugefloBenen  tör)}erli4en  UnfaOed  aufgegeben  merben  mugte,  bemuxl^ 
auf  ein  poIitif(^ed  ©ttnbnig  gebningen  b^ben ;  btetf  nnrb  Don  tlbbunabmon  )mar  ab* 
ode^nt,  jebocb  ein  friebUc^ed  ^l^ttnig  jnnfcben  briben  ^errfc^Knt  bergeflellt  $ie 
3rit  ift  gami^t  nfiber  angegeben,  mt  9te(bt  bat  fd^on  ^If^ba^  I,  18i  91.  82  bie 
9(a(^ri(]^t  atö  ungtaubmitrbig  üenoorfen.  ©e  erinnert  an  bie  Qejiebungen  StatV^  §u 
Offa  oon  SRerda  (t>gl  unten  9b.  IL  §.  3.  789),  bejm.  gu  3rene  unb  (^nftan- 
tin,  infofem  ^miltenDerbinbungen  mit  ben  ^öfen  bofelben  ge))Iant  maren,  aber 
fc^eiterten. 

3)  2)ie  3rit  gibt  9{oi)etri  bri  9[ffemani  III,  129,  mo  )uglri(^  bie  abtoricbenben 
eingaben,  bie  gum  2^(  f(^on  787  boben,  nnbertegt  ftnb.  —  Ann.  Laaresbam. 
fragm.  Chesn.  788,  SS.  I,  88:  Ipsoque  tempore  Benemangius  rex  Spanorum 
mortuus  est    Chron.  Moiss.  793,  SS.  I,  800  (Dorr  1.  c  @.  46). 

^)  2)a«  näbere  bri  «f(bba(b  I,  184  f.  181  ff.;  ?emMe  I,  849  ff.  856  ff.  X'tt 
S^orPeDung  bri  Fauriel  III,  366  f.,  M  ifiUt  ^efdjam  788  rinen  Angriff  auf  bie 
fränfif(^en  ^renjen  beabfi(^tigt,  i|l  falf(b  unb  rtt^rt  nur  ba^er,  baß  er  ^bunabman'S 


Digitized  by  VjOOQ IC 


648  788. 

feine  aufrü^rcrifc^en  Srübcr  ju  befämpfen  t)attc,  nid^t.  Äarl*^ 
Äriecjc  in  ben  lefeten  3a^ren  Ratten,  jcitbem  785  ©ac^fcn  vorläufig 
unterworfen,  ben  überttjiegenb  ^riftlic^en  S^aratter  Derlorcn ;  aber  jc^t 
bereitete  er  Äriege  Dor,  welche  tüiebcr  ein  üor^crrf^enb  djriftlic^c^ 
©epräge  trugen,  ^iege  gegen  bic  Reiben  im  Dften  unb  Söcftcn 
beö  Sfteic^^,  gegen  bie  Sluaren  unb  gegen  bie  ©arajenen;  inmitten 
biefer  $läne  überrafc^te  i^n  bie  Sia^ric^t  Dom  S^obe  be§  möc^tigftcn 
geinbed  ber  ©Triften  in  ©uropa,  uom  S^obe  8lbburrat)man'ö,  btc 
il)n  flemi^  noc^  öor  3a^reöfc^tu§  in  Sieben  ereilte  unb  in  ber  äu^^ 
fül^rung  feiner  Sntwürfe  nur  bcftärfen  tonnte.  3;t)atfac^c  ift,  bajs 
um  biefe  3cit  (etma  789)  bie  fräntifc^en  ^eerfü^rer  ben  ©arajenen 
einen  Äüftenftric^  an  ber  fpanijc^en  Äüfte  entriffen.  Äein  geringerer 
3euge  afö  ?lltuin  melbet  bieö,  unb  jmar  in  bemfelben,  a'nf^einenb 
im  ©ingange  beö  3a^re§  790  gefc^riebenen  SBriefc  an  einen  angel* 
fäc^fifc^en  ©eiftlic^en ,  in  tt)el$em  er  bie  Scfe^rung  ber  ©ac^fen, 
bie  ©iege  über  bie  ©ried^en  unb  bie  ?lt)aren  Don  788  unb  bic 
Unterwerfung  ber  SBitjen  im  Sa^re  789  berichtet  ^). 

®ie  Sntwürfc  be^  Sönigö,  bie  neuen  UnterneJ^mungen,  bie  er 
bemnäc^ft  einleitete,  finb  ein  Seweiö,  ba§  Sari  bie  biöi^er  baoon* 
getragenen  ©rfolge  für  groß  unb  ficfter  genug  tjkU,  um  auf  fic 
geftüft  fic^  neue  unb  größere  Slufgabcn  ftellen  ju  lönnen.  6in 
5ttbfd^lu6  mar  freiließ,  etroa  83aiern  aufgenommen,  nod^  nirgcnb^ 
erreicht,  aber  fefte  ©runblagen,  auf  bcnen  fofort  weiter  gebaut 
würbe,  waren  gejc^affen,  unb  ebenfo  \c\)x  wie  in  Setreff  ber  äugcrcn 
aJJac^tftellung  war  bad  bei  ben  inneren  SBer^dltniffcn  ber  ^aü, 
gür  bie  Sntwidlung  ber  ©efefegcbung,  für  bie  SSeförberung  unb 
Sluöbreitung  ber  ©cle^rfamfeit  unb  Sitbung  tft  burc^  Äarl  fc^on 
feit  einer  Siei^e  t)on  Sauren,  ungead&tet  ber  fortgefefcten  Äriege, 
üieleS  gefc^e^en  ^) ;  aber  fallen  bei  feiner  tricgerijc^en  S^^ätigleit  bic 


^ob  f*on  787  ünfetjt  unb  jenen  ©rief  bei  Jaff^  IV,  201  ff.  aud^  erft  ^iel^er  aie^t; 
ögl.  oben  @.  646  9^.  4  u.  unten  yt.  1. 

1)  Alcuin  epiBt.  14,  Jafi*^  VI,  167  (^ter  9^.  3  auf  785  unb  bic  Uebergobe 
t)on  Verona  bejogen);  ogl.  unten  33b.  II.  g.  3.  790. 

*)  ^g(.  unten  ©b.  IL  3)ie  ®(^tWt  ber  Epistola  de  litteris  colendis 
(SWü^lba(^er  9?r.  283)  i|l  üon  ©orttung,  ©iptomatifc^-^ütorifc^e  gforf(^unqen  @.  319. 
338  ff.  angefod^ten  roorben,  jebod)  mit  ®rttnben,  n^elc^e  2)ie!amp,  ^tft.  ^abtbuc^ 
ber  ®örre«»®efeDf4^aft  V.  1884.  @.  259;  ©epfoL  Ur!b.  @uppl.  @.  11  mit  3led)t 
für  feineömegiS  übergeugenb  erHärt  9H(t[ttg  unb  au(^  oon  ©orettu9,  Capp.  I,  79, 
anerfannt  iß,  bag  ber  ^lug  beiB  ^retbeniS:  Et  nullus  monachas  fons  mona- 
sterio  iudiciaria  teneat  ncc  per  mallos  et  publica  placita  pergat  (üg(.  (tn^ 
fi(i)t\iöi  biefer  ©eßimmung  ^ait$  IV,  2.  9uf[.  ®.  442  9^.  5  unb  über  me  ©ebeutnngen 
üon  iudiciaria  ebb.  @.  454  9^1.  3;  femer  iRißl  @.  171  9i.  4)  au  bem  übrigen  3n* 
f)a\t  nid)t  pagt.  "SRai  man  aber  biefe  Sorte  auiSf(!^ben,  fo  paffen  au^  bie  immittd^ 
bar  üor^erge^enben:  Hniusitaque  epistolae  exemplaria  ad  omnes  suffragantes 
tuoscjue  coepiscopos  et  per  universa  monasteria  diri^  non  negligas,  si 
gratiam  nostram  habere  vis  nid^t  gang.  SDa  fte  an  einen  3Retro))oIitanbif(^of 
oeric^tet  fein  muffen,  laffen  fte  j!^  nu^  f4n>^^  unb  fttnfHi^  mit  ber  9(breffe  an  bm 
abt  ^augotf  Oon  (j^ulba  t)ereinbaren,  ügl.  auci^  Mabillon,  Ann.  Ben.  II,  279. 
2)er  gebre(!^fe(te  Stil  (quanto  magis  —  decertarent  —  certatim  discere)  erinnert 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^caV9  wettere  (^nttuürfe.  649 

(Srfolflc  foflIci(§  in  bic  Suacn,  fo  äußerten  hingegen  feine  SBe* 
ntü^ungen  um  bie  ^ebung  oer  äBiffenf^aften  erft  in  bcn  späteren 
3al)ren  fetner  ^Regierung  i^rc  äBirfungcn,  unb  bie  SBürbigung 
feiner  äBirIfamfeit  auf  biefcm  ©ebiete  njürbe  5Rot^  leiben,  tooCte 
man  fie  ftüdtoeife  ftatt  fpäter  im  ßufammcn^ang  betrachten. 


fttoaS  on  bie  pfcttboiftborif^c  @(^retbwei(e.  ^mfid^tfid?  bcr  Epist  Carolin.  16,  Jaffe 
IV,  869  f.,  pnb  ©idcl  II,  263  unb  2)Wl^Ü)o*er  9h.  269  tm  Zweifel,  ob  fit  ttxoa 
dne  bloge  @tilübmig  fei.  ßa^n,  «omfaj  unb  M  <S.  293  f.  301. 336,  meint,  fu  f« 
«itrocber  on  ?ul  ober  an  beffen  S'iot^folger  SHic^uIf  gerid^tet;  SSM,  Regest,  archiepp. 
Magtmtin.  I,  44  9^r.  81  nimmt  bad  erfiere  an. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^vtuvft. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(gjctttS  I. 

Uebet  ißertrtcu6  Ml  }u  Bt  ))(ttr  in  ^al^butg. 

3«  ben  lBer^ri(^mffen  ber  Söif(^ofc  mtb  Siebte  ber  @aljburger-Äit(^e  begegnet 
itniS  ein  Slbt  ^ertncuiB,  ber  gemo^nlid^  nad).  einmal  aber  au^  t)or  bem  ^if(^of  8ir« 
oit  genannt  tfl^)  unb  jebenfalU  no^  gur  ^6t  ^\xqxV9  gelebt  ^aben  mug.  I^iefem 
^ertriotö,  n^trb  gemobnitcb  ttfiffit,  f^abt  %!trgt(  im  Sa^re  774  nac^  Erbauung  ber 
.^atbebrale  bte  ©teile  bed  Slbts  t)on  ©t.  $eter  übertragen^),  unb  t»  mirb  audbrttd- 
lid^  beri^^tet,  ba§  er  nad^  »irgif«  Xob,  784,  au(^  fem  iRat^oIger  a(d  ©ifc^of  toon 
©fllaburg  geworben  fei').  I^iefe  eingaben  über  bie  ©teDung  be«  »ertricuÄ  entbehren 
jebod^  alle  ber  ^egrttnbung.  Sbifc^of  ift  er  nie  gemefen;  baiS  SItefte  ^Bif^ofiSbergeic^« 
nig  nennt  i^n  garniert,  fonbem  lägt  auf  iBtrgtl  unmittelbar  Um  fotgen^);  bie  guDer« 
(öfftgfte  ©(^rift  über  bie  ältefle  (S^ef^id^te  ber  ©ahburger  jtird^e  nennt  ald  9{a(^foIger 
»irgit*«  gleic^fafl«  ben  Slm'^);  in  einer  Urfunbenformel  besei(^net  fidb  Slm  felbfl  a\9 
9^a4foIger  ^i^irgil'««);  in  bem  aroßen  8erbrüberunggbu(^e  »on  @t  $eter  füi^rt  «er* 
tricuiS  nur  ben  Xitel  Slbf).  (frfl  feit  bem  11.  ^a^r^unbert  mirb  fein  ^amt  in  bie 
©ifd^ofÄregifter  eingef(^altet«). 

Sßel^e  Stellung  na^m  benn  aber  biefer  «ertricud  ein?  9bt  ^at  er  unjireitig 
geheißen :  bie  S^age  tfl,  in  welchem  «er^tntg  er  gum  «ifc^of  ftanb.  Offenbar  in 
einem  fe^r  untergeorbneten,  fo  febr,  baß  bie  Segei^nung  ald  9U}t  nur  in  befd^tonftem 
Tlo^  Snwenbung  auf  i^n  finbet.  Sbt  ton  et.  $eter  blieb  93irgil  au(^  nad^bem  er 
ben  Sifc^ofiStitel  angenommen  unb  ben  2)om  gebaut  ^atte;  er  ^t  audbrüdlic^  9t« 
fd^of  unb  9[bt^),  unb  baffelbe  gilt  t)on  feinem  iRad^folger  9(m,  ber  ebenfo  ald  d^« 
bifc^of  unb  Wai  erfc^eint'^).    Sertrtcud  |)arb  ni^t  fc^on  785,  roie  biejenigen  wollen, 


1)  SS.  XI,  85  91.  4;  Xlll.  353  91.  2.  354:  tteaberg  U,  242. 

3)  CaUlogiu  cum  hiitoriae  compendio  ADbAtam  moDMterii  8.  Petri  Salisburgi  es  antiqaU 
cbronieii  extnotas  ab  Alberto  abbat«  einadem  monasterii,  6.  10:  Monavteriorain  Oennania» 
praeeipaoniin  roaxime  illustrinm  centaria^rima,  authore  Caspare  Bmschfo,  6.  131,  2;  ^unb, 
Metropolis  Saliaborgensii,  ed.  Oewold,  III,  68. 

S)  Catalogoa  praesnlum  laTaTensiam,  SS.  XI«  20;  Anctariam  Oarstense,  SS.  IX,  564 ;  An- 
nalee  s.  Rndb.  Saliab.  SS.  IX,  769:  Chronica  Saliaburgenaia  bei  Canisins,  Lectionea  antiqoae  ed 
Haanage  III,  2,  478;  Chronicon  Salisburg.  anonymi  San-Petrensia  ooenobitae  bei  $e),  Scriptore» 
reram  Anttriao.  II.  427. 

*)  Cannln.  Saliabargena.  I,  t.  1,  Poet.  Lat.  aoT.  Carolin.  H,  687. 

&>  Xet  Libellna  de  conTortione  Bagoar.  ei  Carant  SS.  XI,  9. 

«)  MonnmenU  Boiea  XIV,  851  91t.  2. 

7|  2)a«  »etbcftberunaSbuA  be#  Gtiftel  6t.  $ctet  )u  ealabntft  mit  CtlSuterunfien  bott 
Staxaian,  6.  3  Reibe  14,  C  25  tleibc  118. 

8)  aBottenba*.  SS.  IX,  564  91.  71;  toftl.  SS.  XIII,  853  91.  2. 

0)  »Ol.  bie  Urrnnbe  bom  31.  äanuat  781,  bei  danfis  II,  87,  unb  ben  Sif^of««  un^ 
SbtStataloft  im  SeTbTBbeTuna«bni!^  e.  25  Keibe  118  Ifn.  8. 
>")  »eTbrflbeTuno«bu4  €.  25,  118,  10. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


654  ®^wr3   . 

oie  i^n  )um  ^ifc^of  unb  ^ad)^o\aa  ^vcmV»  fmaditn^);  er  (ebte  tux^  getaitme  ^öt 
unter  9[rn^,  tuad  allem  f^on  genügen  würbe  um  m  beioetfen,  bog  er  mdft  9m*i» 
t^organger  old^tfc^of  aeiuefen  fein  famt.  3a,  er  i{!  fogar  oieOetd^t  erfl  unter  ^m  9(bt 
geworben*).  9[ber  aud^  feine  Stellung  M  w>t  war  Don  ber  fßvc^W»  unb  Sim'd  bnrd^ 
t)erf4teben,  wie  ftc^  f4on  baraud  ergibt,  bag  er  neben  bem  iBtfcbof  att  W>t  tNNrfommt 
&,  ^er  fann  unmöali^  xu  alei(ber  3eit  swet  Siebte  mit  gteit^m  9led^te  ge^,  ^ertnatf 
mug  ba^  in  einem  Ser^fittnil  ber  ^Lb^angigfeit  Don  bem  Qifc^f  ge^nben  boben.  2)enn 
bie  Slnnabme,  Birgit  unb  91m  ^fitten  bie  Sejeicibnung  Wot  nur  att  Q^rentitel,  gur 
(Erinnerung  an  bad  alte  IBer^ltnig  fortgeführt,  wirflic^er  9lbt  fei  ^ertricud  gewefen, 
wirb  burqi  bie  llare  Sage  ber  2)inge  in  ber.na(^f}folgenben  ^ett  audgef^bffen.  9^4 
QertricuiS  begegnet  uniS  nur  no(]^  ein  9lbt  neben  bem  (Sr^tf(bof,  Slmmiloni.  ber  ju 
91m  gan)  btefelbe  Stellung  einnahm  wie  QertricuiS^);  bann  aber  ifi  üon  einem  be« 
fonberm  Slbt  neben  ben  Crr^bifc^afen  gunäc^ft  nic^t  md^r  bie  9{ebe;  Don  bem  Xobe 
Slmmiloni*«,  821,  biÄ  987  rennen  wir  nur  bieWei^  ber  ©rsbifc^ofe:  erfl  987  finbcn 
wir  wieber  einen  9lbt,  Stitud^),  unb  feitbem  ge^t  eine  befonbere  9ieibe  Don  9cbteii 
nebm  ber  Sflei^e  ber  (gr^bift^öfe  ber«).  «ugenf^einßc^  Derfabm  in  bem  aeitraum 
Don  821  bisS  987  bie  (Sr^bifc^öfe  Don  ^alaburg  aud)  bie  @teQe  bed  W>tA  Don 
@t.  ?etcr;  wie  bätte  ber  g^o(bf olger  2lm*Ä,  «balram,  biefe  (5inri(btung  treffen  fomien, 
wenn  bie  (S^ewalt  beiS  ^ifc^ofiS  ntc^t  mu^  Dorber  f(bon  auf  bie  l^eimng  be«  SitifM 
ftdb  erflredt  bätte?  Sirgil  unb  9lm  gogen  a  auS  (Srünben,  bie  wir  ni(bt  fennen,  wa^rftbein« 
lt(b  weil  bie  bifcböflic^en  Q^efdjäfte  fte  aU^u  bauftg  pr  9lbwefen^eit  Don  ©atgburg  nöt^* 
ten^)- Dov,  bie  SJerwaltung  bc«  @tifte5  einem  ©teDDertreter  ju  übertragen,  bem  pe 
bm  feitel  W>t  beilegten»);  in  biefcm@inne  war  ©ertricu«  9lbt,  nicbt  bu«b  bie  ©0^1 
ber  SDRöncbe,  fonbem  tnxq  bie  (Smennun^  Don  @eitm  ^irgil'iS.  2)agegen  wnrbe  ber 
8if(bof  au(b  fpäter  Don  ben  9)t5n(ben  mttgewdblt,  toaS  bod^  gewig  ni(^t  ^ätte  ge< 
fcbe^en  fönnen.  wenn  er  nic^^t  noc^  wirfti(ber  9lbt  Don  @t.  $eter  gewefen  wäre. 


1)  »Tufib  6.  181,  2;  aReftoev  6.  214. 
>)öanfUII,99f. 

>)  X$at  itaralan,  Clnleitung  6.  XI;  ^ttiUt^*^AnUl  im  91.  Kvd^iti  lU,  81.  82  X.  2r 
tDcldbe  bie»  ftbereinftimmenb  anne^meii. 

*)  »etbTÜbetunö«bu4  6.  8,  U,  7;  25,  118,  11. 
B)  Annaleg  •.  Badberti  Salisborg.  SS.  IX,  772. 

6)  SerbrftbetuitB&buA  @.  25, 118  nnb  119. 

7)  6o  aud^  anelaev  6.  214. 

8)  Abbas  vicarioi  nennt  tbn  ^anfi|  II«  87,  ber  mit  ttedgt  bie  Vb^Snaiftfeit  beS  Vbl« 
^erbotbebt  unb  t)on  fetnrm  Oefiner  m  bent  NoTiuimam  chronlcon  antioai  monasterü  ad  i- 
Petram  SaUaborfi,  opera  et  stadio  coenobitarnm  dieti  monasterii,  nl&t  toibedeat  tDtrben  ift 

"  -- •'■ ^        -         -  --         '    -      —       %etli5tett  b« 


Petram  SaUabum,  opera  et  stadio  coenobitaram  dieti  monasterii,  nt(9t  tDioedeai 
Sal.  anii  Beilberg,  Vrno,  erfler  (Sn%if(tof  bon  eaübnra,  in  ben  Stkuna?! 
mtnn  WaDemie,  ))btl--btft  (Haffe,  ^t^vfl.  1863,  8b.  43,  6.  310. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


tkber  bae  Sobeeja^r  (Sregor*^  wn  littest  tttt)  bie  dirotio- 
logifd^e  Zttorbnititg  ber  Jltfltottetpttgheit  bes  f  inbger* 

9{a(^  ber  gemo^nü^cn  ^Lnna^me  t{!  ber  ^f^of  Tregor  bon  Vünd^t  im  Sa^re 
776  gefloAaii),  2)ic  ©crc^nung,  iDona(^  fein  Staib  er|l  in«  g[aljr  780  ober  781 
faOt,  fommt  angefidl)td  ba  Urfunbe  JtarriS  für  (i)regoc*iS  ^a^oi%n  lltberu^  bom 
7.  ober  8.  Sunt  777,  bie  un^ioeifd^aft  e(^t  ifl^,  nid^t  metter  in  9etra(i(;t  bat. 
iRettberg  U,  533  unb  Mabillon,  Acta  SS.  ord.  s.  Bened.  saec.  IIL  p.  2,  333 
9^.  6,  voddftt  letztere  feine  ilnft^t  f))ater  in  ben  Annales  1.  c.  fetbft  mieber  ^at 
fallen  laffen.  Unbebingt  falfd^  i^  bentgemag  and)  eine  auf  bad  ^a\)x  784  (autenbe 
Angabe').  (Sd  fann  fu^  roo^l  mtr  um  ba9  3a^r  775  ober  776  panbeln.  2)ie  9e« 
red^nungen  beru^  auf  ben  3^tangaben  über  bie  Si^irffamfeit  Süibger'^.  Son  i^m 
n?i{ten  mir  bur4  feinen  ^iograp^en  illtfrib,  bag  er  naci^  (&tt^ofii  Xobe  aU  SRifflonor 
in  JJ^öJlanb  auftrot*);  bag  er  7  3a^re  bort  mirfte,  bonn  mfotge  ber  bur*  Söibu« 
finb  ^eroorgerufenen  (Sr^ebun^  ®a^\tn9  unb  grie^lanbiS  ftUc^tig  mürbe  unb  fi^  nad^ 
Italien  begab;  bag  er  enbln^  nad^  britt^arnjäbnaer  ^bmefenbeit  nac^  2>eutf(]^lanb 
mfltffam  unb  jtart  i^m  bie  ^rebigt  unb  Suffic^t  iiber  5  frieUfd^e  (S^aue  übertrugt). 
l6ei  bem  Sufflanbe  9Biburinb*jB  nun,  auf  ben  ed  anfommt,  benfen  bie  meiften  an^ 
3a^r  782^),  aOein  mit  Unre(bt.  ^ie  Sorte  ber  OueOe  tonnen,  menn  man  ibnen  nid^t 
bemalt  ant^un  mia,  nur  fo  oerflanben  merben,  bag  ^bger  erfl  nac^  bem  2:obe  ^ifd^of 
«Iberi^^*«  »ferieSlanb  oerlieg^);  Süberic^  aber  flarb  am  21.  «ugufl  784«);  moran» 
fotat,  bag  mbger  ni(^t  früher  na^  Italien  qing.  2>aj|u  pagt  genau  ber  Umflanb, 
bag  nur  784,  nid^t  aber  782  ober  783,  neben  ben  <3a(^fen  audbrttdOi^  cui^  bie 
^riefen  atö  auffl&nbif^  be^ei^net  ftnb^).  flugerbem  fällt  nod^  ein  anberer  Umflanb 
md  (fi(emid)t.  3fi  Siub^er  erft  na^  tllberic^*«  ^b  nac^  Ijtalien  gereifl,  fo  fäOt  feine 
9ifl(fte^r  na4  britt^alb^ä^er  flbmefen^eit  ungefähr  in  bie  erfle  ^älfte  beiS  Sal^re^ 
787  unb  menig  fpoter  feine  neue  SRiffion  nad)  ^riedlanb.    iRun  miffen  mir,  bag 


1)  6o  tt.  0.  IhbUlon«  Annalee  II,  235;  Le  Gointe  VI,  117  ff.;  Boysards,  Geadiiedenis  der 
inTOCfring  en  Testigiiig  tm  hei  obristendom  in  NederUnd  6.  264:  (Sr^arb,  Beictnta  historii* 
Westfal^  6.  66  Str.  150  (bat  febod^  2)iefaiii|),  SBeflfSl.  Urlb.  6iq)))t  6.  9,  9tt.  64). 

2)  Hedft  @.  41 :  t)fil.  oben  6.  266  %.  6. 

5)  e.  SS.  XV,  79  91.  4.  2)ev  £ag  (25.  «uq.)  ifl  tiii^tia  anaegeben;  baoeaen  falf4  auf 
ben  19.  3)eAember  (14.  K&l.  Uniurii)  im  <lclanfier  Sobe;  ber  v.  Qregorif,  bal-  ebb.  91.  5. 

*)  Altfrid.  ViU  Uadgen  1.  15.  16,  ed.  t>ittamp  (tfefd^id^t^queUen  bdl  Sit tlyum«  ailftnflcc 
IV),  6.  19  f. 

6)  Altfrid.  ViU  Lindjreri  I.  21.  22,  0.  a.  O.  6.  24  f. 

c)  6o  $er6  in  ber  tuBaabe  SS.  II,  410;  Boysards  e.  285;  Rettbeto  n.  538;  b.  tti^t« 
bofen,  3nt  Lex  ^axonnin  6.  160  9t  1;  161  91.  2.  Xaaeaen  tbeitt  2)ielamp  bie  oben  ouBgc« 
fübrte  «nn^t  (f.  au«  äBeflfSl.  Urfb.  Gubpl.  6.  11  9^r.  80);  ebenfo  äOattenba«,  «Ugem. 
beutf^e  BiogT.  XIX.  4  (bat.  jebo4  i)0O.  I,  5.  9nfl.  6.  230). 

7)  Altfrid.  ViU  Liadfferi  I.  2t,  6.  25:  Albricas  episcopos  in  ipu  perrerw  oommotione  de 
lue  Ince  mignTit    Tanc  Liadgeras  neceeeiUU  compaUoe  deeeralt  rärtoe  illu  .     . 

8)  Anoales  Hoeellani.  SS.  XVI,  497,  Ann.  Laareebam.  SS.  I,  82;  bgl.  Beka  ed.  Baobelioa 
@.  21  unb  oben  6.  485. 

'■>)  Annales  Laariss.  mal.  SS.  1,  166. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


656  öjcur«  IL 

am  13.  3uli  787  SBiQe^ab  gum  ^tfd|of  Don  SBigmobia  getpei^t  »ucbe^),  Statt  alfo 
eben  bamdd  mit  ber  Or^aniftrung  ber  Jhrd^e  unb  ber  Mffton  tn  jenen  fSd|ftf4« 
frieft^en  @^egenben  befd^afttgt  »ar,  ^o  bag  eS  gan^  natürlid^  f(^t,  tcenn  glei^ieitig 
bie  Setüma  Der  WlWfion  in  ^^eSlanb  Siubger  iibertragen  mutbe.  2)emna4  ergibt 
Ttd^,  bag  Siubger  erfi  784  gheSlanb  t}er(ieg  unb  bag  erfl  t>tm  ba,  nid^t  \(i)on  oon  782 
rücftuart«  bie  7  JJo^re  feiner  SBirffamfeit  bafelbfl  ju  berec^^nen  pnb.  2)ie«  fü^rt  auf» 
3a]^r  777 ;  in  btefem  Soijxt  »irb  Siubger,  nac^bem  er  in  Äöln  gum  ^re«toter  ge- 
tveibt  mar,  Don  9llben(!^  m  ben  Oßraaau  abgeorbnet  »orben  fein^).    2)ie  Skipe  ^b« 

ger'd  fanb  aber  gleid^geitig  mit  ber  SBei^e  Subertd^'iS  gum  !6ifcl^f  flatt;  ba  nun  9I< 
eri^  in  ber  Urfunbe  Äarl'»  üom  7.  ^mx  111  nod>  ald  presbyter  atque  electn» 
rector  beS  Utre(!^ter  ©tiftiS  begegnet,  fo  mug  bie  i^ifc^ofiSmei^e  erfi  in  ber  {toeiten 
$älfte  be«  Salute«,  jebenfafl«  erP  nad^  bem  7.  ^voxx  erfolgt  fein')  unb  in  bicfe  3«^ 
alfo  aud^  ber  i^eginn  oon  Siubger'8  S^l^ötigfeit  im  Ofhagau  Derlegt  merben.  l5or 
ber  {Bei^e  in  ^obi  mar  ^iubger  aber  aud^  in  ^nedlanb  t^atig  gemefen,  unb  Dor  ben 
©eginn  biefer  2:^atigfeit  fällt  ber  Xob  ©regor«.  2Bie  lange  biefer  erfle  ?tufent^alt 
Siubger'S  in  gh^eSIanb  bauerte,  if!  freili^  ni^t  angegeben;  aber  beutlic^  ifl  bo(^,  bag 
mad  fein  i^iogrop^  Slltfrib  barüber  er^ä^lt^),  auf  einen  längeren  ^ufent^dt  ^imoeift 
(Sc^on  beSl^alb  iß  eS  auc^  mabrf4einli(^,  bag  er  bie  ^erflellung  ber  SM^t  jut  2)e« 
üenter  nid^t  erfl  (5nbe  776,  fonbem  früher  in  Singriff  na^m,  bag  alfo  au(^  ©rcgor^ 
nac^  beffen  Xobe  bie«  erp  gefc^al^,  ni(^t  776,  fonbem  775  Parb. 

@o  mirb  bie  Eingabe  be«  Utrecj^ter  Sifcj^ofdoer^ei^niffed ,  bag  Tregor  am 
25.  Stuguß  775  geflorben  fei^>),  burc^meg  betätigt.  Unb  iebenfaUS  muffen  baS  bie« 
ienigen  gugeben,  meldte  Siubger'd  Vertreibung  auiB  (Jfrieölanb  fd|^on782  anfe^;  benn, 
märe  e«  möglid^,  jenen  Slufent^alt  öon  7  Sauren  nid^t  oon  feiner  «Birffamfeit  im 
Ofiragau  allem,  fonbem  Ober^au^t  in  ^^edlanb,  Don  feinem  erflen  Sluftreten  an,  gu 
Derfkben,  fo  miigte  man,  bei  biefer  ^nna^me,  bod^  ®regor'd  Stob  boreitd  \n&  ^(Ufc 
775  feßen,  um  bie  7  So^re  ^erauÄjubringen®).  —  ©ne  gemiffe  @(^mierigfeit  bietet 
aUerbingiS,  bag  Tregor  iS  Siograp^  Siubger  ei^ä^lt,  Slberid^,  qui  tunc  temporis  in 
Italia  erat  regali  servitio  occnpatus,  fei  ein  paar  !£age  Dor  ®regor*d  Ableben, 
c.  axa  22.  3lugu|l,  in  Utrecht  eingetroffen.  2)tc«  fc^eint  beffer  auf  ben  3lugu|t  774 
ober  776  al«  auf  ben  Slugufl  775  ju  paffen,  meil  Äarl  in  Den  etfleren  ^abren  um 
biefe  3abre«geit  Don  Jelbgügen  nac^  gtalien  guriidfe^rte  (©olber-egger,  SS.  äV,  79 
9{.  2;  oben  @.  233  9c.  3).  $lllein  biefe  ^iograp^ie  ®regor*8  ifi  Diel  }u  unjuDerlaflig, 
ald  bag  man  megen  biefer  in  i^r  enthaltenen  Eingabe  (meiere  jtd^  überbied  aOenfolfe 
aud^  no(^  anberS  erflären  liege)  baS  audbrttdlid^e  unb  burd^  bie  fonfligen  2)aten  be^ 
Pätigte  3^g"i6  ^«*  ©ifd^of«Derjeid>niffe«  Dermerfen  miigte. 


i|  Vita  milchftdi  c  ^.  SS   II,  383;  ha%  ^a%x  nennt  freilid^  nut  baS  Chronicon  Moissiac. 
(Cfid.  Uoiit J,  i4S.  IL  2.>7,  t>flL  oben  S.  6  R.  1;  585. 
*)  Altrtid    Vita  LJudgHri  1,  17,  6.  21. 

*}  SMtm.  Vita  LititltjMri  I.  16,  6.  20:  bgl.  oben  ®.  234  f. 

A)  eSflt    u&eti  6.  J'U  :'i.  10. 

^  UEiTiditi^  fjt^t  oUc^  (Srtljatb  a.  a.  O.  aU  OreaoT'S  Xobeljal^t  776  an,  to&^tcnb  er 
Siubarr«  ^ttlreiburia  oi;^  .^tieBIanb  fdfton  inS  Sa^t  782  fc|t.  unb  fianj  totillfitli^  ^cOt  er 
bi«  Eat^e  U  bar.  a!«  Ijüttcn  ftlberidi  unb  SinoRer  bie  9Bet1)e  in  Sthln  fi^on  776  cÄttUrn 
unb  ffi  (7fl  riae&lift  üph  i'tnbaet  bie  ftitc^c  in  !Z;ebentct  t^etgefteUt  tootben,  91t.  153.  BaU 
böflfßlit  lurnmlf,  eujlbl.  5.  9.  11  9lt.  64.  8C>. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


®jcttr§  IIL 


ßmtxkuu^tn  über  Sptaii^thtanit  mi  Jttt  btt  Annales 
Laorissenses  maiores. 

@pra4e  unb  @til  ber  farolmgif(](;en  9lft4dannalen  flnb  in  ber  iüngflen  Qni 
jum  ®cgcnflan^c  fe^r  einge^cnber,  ja  minuttöfer  Untcrfut^iragcn  acmad^t  roorbcn; 
namenüid9  burd^  ÜJ^anituid  unb  2)orr,  vot\d)t  ben  fpateren  Slbfd^nitten  ber  fog. 
Annales  Laurissenses  maiores  unb  ber  Bearbeitung  ber  legteren,  ben  fog.  Anna- 
les Einhardi,  fol(^e  Unterfu(^ungen  gemibmet  ^ben.  WlerbingÄ  ip  bie  öon  i^nen 
angewanbte  iWet^obc  nebp  ben  @ci^Iu|folgerungen,  meiere  fic  auf  biefem  SBegc 
geminnen  gu  fönnen  glaubten,  au6)  ni(j^t  o^ne  lebhafte  Oppofttton  geblieben.  2)ie 
®egner,  roel(^e  eine  fol(^c  jum  iffdi  im  ©inne  ber  ©^beffd^en  ?ln|tdjten  erhoben, 
ftnb  ®.  itaufmann  unb  ^Bem^eim.  Kaufmann  i)  bejmeifett  bie  grud^tbarfeit  biefer 
Unterfuc^nngen  unb  meint,  ed  fei  in  biefer  Bejie^ung  einfhvei(en  beiS  ®uten  genug 
ober  üieünebr  f(^on  ju  öiel  gefc^^e^en.  ^Bem^eim^)  n>amt  einbringli^,  unb  gum  2:^eil 
nicj^t  obne  ®runb,  öor  ben  Uebcrtreibungen  unb  Abirrungen  jener  SWet^obe.  2luc^ 
^.  Stßf)i  fd^Iiegt  fvi)  biefen  ^nru^ten  an^).  ^2inein  man  barf  bad  jhnb  bo(!^  ni^t 
mit  bem  ^abe  audf(^ütten.  9{iemaIiS  n^irb  bie  ^orfd^ung  barauf  ber^ic^ten  fotten 
ober  bürfen,  bem  (Sprachgebrauch  unb  @tit  ber  Duellen  eingebenbe  ?lufmerffamfeit 
}u  mibmen,  unb  ed  \i\^t  gerabeju  fte  eines  ^öc^ß  brauchbaren  SerheugiS  gur  lüöfung 
t^rer  fc^^nnerigen  Aufgaben  berauben,  mettn  man  i^r  unterfagen  moute  auiS  ben  (Sr^ 
gebniffen  biefer  SBeobadjümg,  felbftöerftänblidf;  mit  ber  gebotenen  S^orftd^t,  aud^  ©d^Iüffe 
auf  ber  Sluioren  ^eimatb,  ^erfon  n.  f.  ro.  ju  gießen.  ®n  eifriger  gorfc^er  wirb 
immer  lieber  auf  biefe  ÜÄet^obe  jurücffommen  unb  fic^  ibre  ÄntTJcnbung  niemal« 
»erwehren  laffen.  (Sefeljt  g.  JB.  ©ibufinb'iJ  Res  gestae  Saxonicae  ober  ?ombert'« 
ga^rbüc^er  »ären  un«  ni^t  im  3"föwmen^ange,  foubem  nur  in  jerfhreuten  ©ruc^- 
fiüden  überfiefert  unb  jemanb  f^löffc  aud  ber  Uebcreinpimmung  ber  3lu8bruc!enjeife 
auf  bie  3ufammenge!jörigfeit  biefer  ©ruc^pücfc  unb  bie  gbenätat  be«  )85erfoffer«,  fo 
rottrbc  er  einen  richtigen  <Scl^Iug  jie^en.  @o  bat  ^o(ber-(£gger  jagerabe  auc^  burc^ 
flißpifc^  Argumente  i!ambert'3  Äutorfcbaft  ber  Vita  Lulli  na^juroeifen  öermod^t. 

SDer  erfle  j£^eil  ber  Annales  Laurissenses  maiores  ip  in  fpra^Uti^er 
^inficl^t  noc^  feiner  genaueren  ^üfung  unterzogen  n^orben,  unb  boc^  erfc^etnt  eine 
folc^e  ermünfcbt  unb  not^menbi^  um  fo  me^r,  ai»  bie  anregenbe  ©e^auptung  auf- 
gefletit  »orben  ijl,  baß  biefer  ic^eil  ber  großen  faroüngifc^  JJa^rbüc^er  megen  ber 
barin  toorfommenben  zahlreichen  romanifdfien  feortformen  öon  einem  SHomanen  ge» 
fcbrieben  fein  muffe.  S«  iß  ©il^elm  Slrnbt,  weld^er  biefe  «nficl^t  in  neuerer 
3eit  wieberbolt  wenn  aucl^  o^nc  nähere  ©egrünbung,  au^gefprocl^en  ^at*).    SlOerbing« 


M  ^tnorif^e  3eitfd6rift  LlVj55  ff.  (Segen  bie  «nüiftteti  ©tjbel'g  unb  feinet  «nbänflet 
mag  ^fet  aber  aud^  noi(  ouf  bie  SBortc  bon  Sitfet  U.  229  beitoiefen  toetben:  „ann.  Lanris- 
lenBM,  bercn  offtcieOet  (S^iarafter  (Kanfeflb^.  ber  Serlinet  9(cabemie  1854,  415)  fii(  befonberS 
avLüi  in  bet  OenaniaCcU  unb  dubetläffiflCeit  ber  ^tineTatangaben  befunbet.* 

^  (iflorifi^e  «uffSike,  bem  «nbenlen  an  Q^eotg  SDail  fieloibmet«  G.  73  ff.,  bcf .  6.  93. 

8)  «nnalen  II,  6ö7  ff. 

*)  SUeratifAeiS  GentTarblatt  1880.  9h:.  40  €p.  1316.  1884.  9hr.  26  61).  846.  -  ^affelbe 
U^arx\^itt  %b.  dbett  bon  bem  »erfaffcT  bed  bon  830  bis  885  rcl^cnben  f  ^eiU  ber  Aunales 

3Q^ib.  b.  btfdö.  Cefdö.  -  «bel^Simfon,  SLaxl  b.  ©r.  I.  »b.  2.  «ufl.      42 

Digitized  by  VjOOQ IC 


658  «icur«  IIL 

^t  Sattenbac!^  in  ber  feit^  erfc^ienenen  5.  Slufloge  feines  SerteiS  über  2>aitff^(aBM 
®ef4i4tdquenen,  g(ei(^  einigen  anberen  neuen  Setträgen  unb  9^0^  }iir  OneicB* 
lunbe  ber  (arotinaifc^n  3^!)'  <ut4  ^i^f^  Semerfung  ttberfe^  ober  übergangen. 
SD^ii^Ibac^er  meint  ^X  Smbt'8  it^efe  trete  f^xtmi^  üorft^ttg  auf,  unb  ba^  nu^t  o^ 
Q^runb.  Snein  bicfe  sBenterfung  trifft  infofem  nt(^t  )u,  M  9mbt  feine  Slmia^e  im 
®egentbeil  mit  grogei  ©id^er^eU  auffkat"). 

gtettic^  fte^t  biefe  Snfid^t  in  twOfornmenem  ®egenfat}  ^u  berjemgen  <8tefe> 
brei^t'jS^),  melier  t>on  bem  $erf affer  biefed  olteflen  !^eitt  ber  Annales  IIaiiri»eD- 
868  maiores  meint:  „Ungmeifel^aft  mar  er  ein  ^eutf^er*  (unb  ^nxn  eis 
Saier).  ®iefebre4t  flü^t  feine  Ueberjeugung  u.  a.  borauf,  bag  biefer  Snnaflß  e8  fd, 
welcher  gnerft  ben  üUiSbrud  'theodisca  lingua\  unb  itoai  offenbar  in  ber  f3ä>ei« 
tung  feiner  ^olfsfprac^e  gebraud(;e.  ^beffen,  n^enn  mir  auc^  twn  ber  Senm'i^ug 
abfegen,  bag  bie  ^[nnaten  gerabe  an  biefer  Stelle  auf  eine  ^ofgeric^tSurtunbe  ^toM* 
ge^en^),  tritt  baS  (entere  bo(^  nic^t  fo  un^meifel^aft  ^eroor.  ®er  SnnaOft  fc^^reftt 
nur:  quod  theodisca  lin^ua  liari8liz  dicitur  (788,  @.  172)^).  &ani  a^nfi^ 
^eigt  e0  in  einem  fogar  für  Italien  befümmten  ^itular  StatVü  b.  ®r. :  auod  n<» 
teudisca  lin^ua  dicimus  herisUz'').  ®ie  bloge  (^S^nung  ber  offiziellen  franfrftlKn 
Qe)ei(](;nung  Tür  ein  ^brec^en,  für  meines  t9  einen  entfprec^enben  lateiitifc^  ^O» 
brud  mo^I  faum  gab,  bürfte  bemnac^  für  bie  ^Nationalität  bed  Serfafferd  nic^t  ent« 
f(!^eibenb  fein. 

Sßa»  ^ntbt^jS  Snna^me  unterflü|}en  fonnte,  ifl  ber  Umflanb,  ba§  ber 
betreffenbe  Sl^eil  biefer  ^a^rbüci^er  in  Qptad^i  unb  @ti(  mo^I  mit  (einem  onbem 
litterarifd^en  2)entmal  jener  ^eriobe  grdgere  ^enoanbtfc^aft  ^ei^t  otö  mit  ben 
gteid)§eitigen  ^buften  be«  Lateran«,  b.  b.  mit  ben  päpjHtt^en  93nefen  im 
Codex  Carolinus  unb  ben  Siogropbieen  ber  $&pf!e  im  Liber  pontificalis.  fltt» 
gino  bejetd^net  biefe  alten  Ännaten  bcfamtlfti^  a\9  plebeio  et  rusticano  scrmone* 
gefc^rieben^),  unb  mit  ooQem  92e4t.  Sber  au4  baS  Satein  ber  papfllid^  Briefe 
jener  3«t  ip  ein  fel^r  löftt^ttS.    55a5mann»)  mad^te  bereit«  auf  bie  «^Berrüttimg  m 


Bertinirai,  9lIIaem.  <8efd^.  bet  Stteratttt  beS  aRUtelalteiS  im  Vbenblanbe  II,  865  9L  2.  im 
aüetbingS  bie  eegr&nbung  bei  tocltctn  nic^t  auSreiAenb  fein  büifte.  dbett  ^eM  u.  a.  htm 
Oebtaud)  beS  QoninnctibS  bei  $lttequain))ec^ctB  natt  bei  conj.  imperfect.  l^erDor*  toie 
Dfinaelmann,  9leuetf  Vtc^ib  II,  479,  benfelben  QcBrau^  im  erflen  S^eil  bet  Annalee  Lasns- 
Benses  maioTes. 

1)  dine  jRei^e  einjelnet  berartiger  aR&nficl  bei  ttnfi(S|baren  äöecfcl  bemerlt  2)il«al(r. 
Sit.  Centtalbl.  1885.  9ll  16  Gf.  540. 

2)  anitt^eilunaen  bei  ;3^nflitutl  fftr  öaetreiiJ^ifiJ^c  Oefi^id^tlfotfi^uno  II,  643. 

8)  ^9lef.  batf  tiei  too1)t  anbeuten,  ...  baß  el  ibm  felbfl  .  .  .  unatoeifel^aft  ifk,  ba| 
toenigfienl  ber  erfle  S^eil  bet  9lnnalen  bon  etnem  Stomanen  gefAtieoen  toatb  .  .  .'  - 
Jfttl  ma&t  ^iet  batauf  aufmetff om .  bag  .  .  .  biefer  etfle  S^eil  )»on  einem  SüonaneB  qt* 
fdt^tieben  fein  mu|,  tote  el  bie  ja^lteid^en  tomanifd^en,  nut  in  biefem  9lBf4nitt  borloMflua* 
ben  äBottfotmen  oemeifen.'' 

*)  3)ie  fr&nfifd^en  Abniglannalen  unb  i^t  Utf))tnnfl  ORftni^nct  biflor.  d^briaA 
fflt  1865)  e.  198. 

6)  Sgl.  Sat(6emi|.  2)al  ASniglaeti^t  jut  3eit  bet  ^erobinget  unb  ftatolinger  (AifL 
etubien  5.  1882),  e.  43Jf.  neb^  bem  Sortoort  bon  Vtnbt;  ^.  Setna^l,  ^ut  Aritif  loToiisp 
fllfi^et  «nnalen  (3>if!.  ©ttafebutö  1883)  6.  9-10;  o.  6.  628  9t.  2. 

*^)  2)ie  Annales  Tiliani,  SS.  I,  221  fiS^reiben  bafät:  et  ipsa  STnodos  inxta  liognam  sshi 
harislix  indicaTernnt  enro  ad  mortem. 

^)  Capitnlare  Italicnm  801 .  c.  3,  Capitularia  reg.  Francor.  ed.  Roretins  I,  205  C6ie|K  ieb»A 
Leffg.  IV,  p.  L  n.  28);  bfli.  ferner  Capit  Bonon.  811.  c.  4«  ibid.  e.  166:  qnod  factam  Fnan 
heriaUz  dicunt. 

^n  ben  tlften  einel  toeflfr&nlifd^en  $robinAiaIconcitl,  belieniacn  in  SourI  to.  9.  81S. 
loitb  berlangt:  nt  eaadem  homilias  qnisqne  transferre  stndeat  in  runicam  romanam  Iinipiam 
ant  theotiscam  (c.  17,  Mansi  XIY,  85)  etc.  Gine  stelle,  toelAe  SBaik,  2)eutfAe  Derfaffmiftf« 
0efAi(^te  Y,  8  9t.  2,  nidftt  tic^Hg  all  bie  ftUefle  beieid^net,  in  toeliet  bal  SBott  .bentfib* 
toorfomme.  Ser  ;^rrtlium  ifi  betanlaftt  butd^  3.  drimm,  ^eutfd^e  dttammatil  I,  3.  fliii0. 
6.  13  91.  2,  toelcbet  bie  Gelle  im  Capii.  Ital.  801  fibetlal)  unb  bon  ben  Annale»  Laoripiioeaoa 
onnatim,  ii)te  Siebattion  fei  .,etit  fpStet  boUffl^tt^.  SgL  fb,  Srunner,  S)eutfd6e  SeAtlge* 
i(!bid)te  I.  30  91.  4  unb  flbriaenl  auat  bie  bon  3)ilmmlet ,  (Steffd.  bei  ofkfrSnftfAen  Seic^el  V, 
2.  UufC  @.  207«  beiflebroCQten  Setoeife  ffir  bie  fDerbreitung  ber  Aenntnift  bet  beutf^^ 
eprad^e  in  %aVi\tn  u.  f.  to..  fomie  bie  »emerfuna  bon  ^eeman,  3ut  Oefi^lqte  bei  aRtttcl« 
otteti,  Cffo^l,  ftberf.  bon  Sod^et,  ®.  67  9t 


Jafft$  lY,  6  nennt  bie  Satinitftt  bet  8riefe   bei  Codex  Carolinna  ein  «scribendi  genns,  qnod  ak 
Omnibus  fere  gramroaticorum  praeceptis  abhorret*. 


8)  8S.  I,  566. 

^S  3>ie  $oliti!  bet  ^5pRe  bon  öreflot  I.  Bll  auf  «teßot  VH.,  »b.  1,  6.  273  91.  5w  - 
i  lY,  6  nennt  bie  Satinitftt  bet  Stiefe   bei  Codex  Carolinus  ein  «scribendi  genus,  quod  ak 

Digitized  by  LjOOQ IC 


^prac^ebrouc!^  uitb  ®ttl  ber  Annales  Laurissenses  maiores.         659 

^afnSfomien  unb  SonPrnctioneit''  aufmetffatn,  totli^t  bte  ^mhtn  ^bmn'iS  I.  int 
€odex  Carolinus  getgen,  intb  ern&rt  i^  ^tetn  für  ^mtMdf  \ä)itd)in  ald  ed  etma 
unter  $au(  I.  wor". 

2)te  ©praci^e  ber  Ann.  Lauriss.  mai.  n)irb  mit  am  meiflen  entfleflt  burd) 
finen  übermäßigen  unb  fe^Ier^ften  ®ebrau4  be0  ^articipd,  befonberS  beS  parti- 
cipium  praesentis.  Tbt  ffiedft  bemerft  2)ttn3elmann  %  ,,ber  ^utor  faQe  namentlitf^ 
infolge  falfc^er  Snroenbung  be9  ^articipiumd  befiSnbig  aud  ber  (Son^ruction''.  2)er 
reichen  tludroa^I  bon  i^eifptelen.  bie  uuiS  in  biefer  iBeji^ung  gu  (S^t  fleben, 
entnimmt  2)ün^e(mann  einige  auS  ben  l^a^ren  787  unb  78:):  Ibiqne  venientes 
missi  Tassiloni  ducis  ...  et  petierunt  apostolicum  —  Unde  et  domnns 
apostolicus  raultum  se  inierponens,  postotando  iamdicto  domno  rege  — 
Tunc  domniis  rex  Carolus  congregans  sinodum  ad  iamdictam  villam  Jbgi- 
lenhaim,  ibique  venieDS  Tassiio  ex  iussione  domni  reg^s,  sicut  et  caeteri 
eins  vassi,  et  coepemnt  fideles  Baioarii  dicere.  3^  mt\m  laffen  fi(^  anbere 
^njuffigen,  roie  773:  Et  tone  ambo  exercitus  ad  clnsas  se  coninngentes, 
Desidenus  ipse  obviam  domni  Caroli  regis  venit  —  et  mittens  scaram 
«uam  per  montana,  hoc  sentiens  Desiderios,  clnsas  relinqnens,  supradictns 
-domnus  Carolus  rex  una  cum  Francis  .  .  .  Italiam^  introivit  778:  Et 
<-um  Bubito  audientes  de  reversione  domni  Caroli  regis.  781 :  Et  coniun- 
gens  se  supradictns  dux  in  praesenciam  piissimi  regis  ad  Wormaciam  civi- 
tatem,  ibi  renovans  sacramenta  et  dans  duodecim  oosides  electos.  788:  et 
qnomodo  domnum  Pippinum  regem  in  exercitu  derelinquens  etc.  Wlan 
ftebt,  bidmeiten  flebt  baS  participium  praesentis  fogar,  xdd  ein  verbum  finitum 
liebelt  mfigte.  2)erfelbe  (Skbrau^  tritt  in  jenen  italif^en  Cuellen  bnt)or,  mai  eben' 
faui  \mxif  einige  8eifpie(e  betegt  »erben  mac^,  V.  Stephani  III.,  Duchesne  I, 
473:  Et  dignam  illi  impendentes  humanitatem,  cuncta  nihilominus,  pro 
<iuibus  missus  est,  ab  eomm  excellentia  impetravit  Dirigentes  scilicet 
ipsi  christianissimi  reges  XII  episcopos  .  .  .  Eisque  in  hanc  Romanara 
urbem  coniungentibus . .  .  protinus  antedictus  Stephanns  sanctissimus  papa 
adgregans  diversos  episcopos  Tusciae  atque  Campaniae  et  aliquantos  istius 
Italiae  provinciae.  0.  475:  Aiia  vero  die  denuo  adferentes  enm  atque 
interrogantes  de  eadem  impia  novitate,  respondit.  V.  Hadriani  I.  ibid. 
®.  494:  properantes  simul  et  apostolicae  sedis  missi;  <^ui  subtilius  cuncta 
referentes  et  de  maligno  proposito  praenominati  Desiderii  adnimtiantes 
antefato  excoUentissimo  et  a  Deo  protecto  Carulo  magno  regi,  confestim 
isdcm  mitissimus  et  revera  christianissimus  Carolus  Francorum  rex  direxit 
eidcm  Desiderio  suos  missos,  id  est  .  .  .,  deprecans,  ut  easdem,  auas  abs- 
tulerat,  pacifice  redderet  civitates.  —  Cod.  Carolin.  9h,  16,  JaflFe  IV,  76 : 
Agnoscat  .  .  .  bonitas  tua,  quia  coniungens  ad  limina  apostolorum  .  .  . 
Desiderius  rex  pacifice  atque  cum  magna  humilitate,  cum  quo  salutaria 
utrarumque  parcmm  locuti  sumus. 

I$emer  bebt  Sr^tbinanb  $trf4')  ^erüor,  bag  in  ben  popfllic^en  ^efen  jener 
Reit  bie  ^erunbiüconflruction  flatt  bei  3n^mtit)i  gebraucht  merbe;  g.  8.  Cod. 
Carolin.  9hr.  7,  Jaff^  IV,  39:  omnia,  quae  per  sacramentum  beato  Petro 
per  vestros  missos  restituenda  promisit;  9hr.  11,  0.  64:  sub  iureiurando 
pollicitus  est  restituendum  l>eato  Petro  civitates  reliquas;  9hf.  56,  ®.  185: 
quod  .  .  .  vestros  ad  nostri  praesentiam  studuissetis  dirigendum  missos. 
^ebnli(^  ber  Lib.  pontif.  unb  oie  Ann.  Lauriss.  mai.  758:  et  tunc  poHiciti 
sunt  contra  Pippinum  omnes  voluntates  eius  faciendum  et  honores  in  pla- 
cito  suo  praesentandum.    776:  Francos  exinde  suadentes  exiendo. 

SBir  fieHen  angerbem  gemiffe  Se^nlic^Ieiten  ^ufommen,  bie  in  einjelnen  Hui« 
brüden  unb  ©enbnngen  ^ettwrtreten: 


>)  Xenei  «sd^ito  n,  480. 

9)  2)ie  Sd^entunfirn  9i))))iii'B  unb  StatVi  bei  (Sroftnt  on  bie  tSmifd^eii  %lp\U  (gfefl* 
fd^rift  bei  Aönisft&bt.  »ealfc^nte  gn  »erlin  1882)  e.  18  9t.  17. 

42* 


Digitized  by  VjOOQ IC 


660 


(gjrcur«  111. 


Ann.  Lanrisa.  mai. 

749.  interrogaiido  de  regibos  in 
Francia,  qui  Ulis  temporibus  non 
habentes  regalem  potestatem,  si  bene 
fuiBset  an  non. 


769.  et  cum  paucis  Francis  a  u  x  i  - 
liante  Domino  dissipata  ini- 
qua  consilia  supradicti  üunaldi. 

794.  diasipavit  Dens  con- 
silia eorum. 

782.  et  nuilum  mandatumex- 
inde  fecerunt  domno  Carole  rege^). 

787.  et  omnes  voluntates 
praedicti  domni  regia  adimplere 
cupiebant 


787.  ut  omnia  adimpleret  se- 
eundum  iussionem  apostolici. 


788.  malivola  uxor  eins  Liutberga 
Deo  odibiiis. 


Cod.  Carolin.  (Jaff«  IV). 

92r.  22,  @.  96:  ut  agnoecere  per  e» 
voluissetis,  utrum  nobis  a  i»rte 
Langobardonim  pienariae  &etia 
faiBsent  iustitiae  an  non.  9{t.  ^, 
@.  215—216.  —  Epist.  Carolin.  4 
(Hadrian.  1.),  e.345:  Et  (pioiDde» 
vestnim  petimus  consüium:  si  eo* 
in  servitio  beati  Petri  apostoli  re- 
cipere  debeamu(8  an  noD)^). 

9h.  68,  @.  261:  Dei  nutu  pff 
suffragia  apostolomm  maiigMD- 
cium  consilia  dissipata  rep- 
perierunt. 

9h.  61,  @.  199:  et  nuilum  man- 
datum  de  adventum  vestnim 
suscaepissemus. 

ßabrian  I.  an  Sonfiantin  mib  3«w. 
Mansi  XH,  1056  (JaflR§  Reg.  Pont. 
Rom.  ed.  2a.  9hf.  2448):  nostris  ob- 
temperans  monitis  atque  adim- 
plens  in  omnibus  voluntates. 

Cod.   Carolm.    1.  c:    ut  secun; 
dum  promissionem ,    quam  polhab 
estis    eidem    Dei     apostolo    .  •  • 
omnia     nostris      temporibus    ad- 
implere iubeatis. 
^,    62,   @.   203:    nefandissimos  et 
Deo     odibiles     Beneventaiwf^ 
66,  @.  208:  una  cum  Deo  odi- 
biles Grecos.  Leonis  111.  epist.  o, 
ibid. ©.323:  Deo  odibilesMann- 


Ann.  Lanrisa.  mai. 


11. 


743.  et  Carlomannus  per  se  in 
Saxoniam  ambulabat  in  eodem 
anno. 


Liber  poniifioalis 
(ed.  Duchesne  t  1.). 

V.  Zachariae,  @.  427:  ad  ambu- 
1  and  um  in  loco  Teramnensmm 
urbis.@.430:  ne  illuc  ambuiaref. 
V.  Stephani  11,  e.  446:  nequaoaam 
eum  penitus  ambulare  sinebant 
e.  446:  ßi  velle  baberet  FroDcam 
ambulandi. 


1)  6o  toon  3affä  eraftnit. 

.  «  *^  ®-  ^-^^^^  moÄtett  bem  «önUe  Wne  ffllelbuna  batoon';  6.  «bei  (So^f^iÄi! 
b.  «t.  I,  354  3f.  8)  unbÄenllet  (gfotfdbuitaeii  »ut  beutfijen  ^(efdbid^te  Xir.  367);  an*«»'«"'^ 
Sto^l  «tnnolen  I,  85,  ftaben  blefen  «uöbrutf  nu^l  tldöttß  berflonben. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@))rad(;gebrau(^  unb  @tt(  ber  Annales  Laurissenses  maiores.  661 

756.  cupiebat  supradictus  Haistnl-  V.  Hadriani  I.,  @.  487 :  inauiens, 

fuB  ncfandus    rex    mentiri,    quae  quod  omnia  Uli  mentitus  misset, 

^ntea  poUicitus  üierat.     761.    guod  que  ei  in   corpus  beati  Petri  iure- 

Waipharius  in  omnibus  mentitus  iurando  promisit  .  .  . 

€8t. 

769.    cum   paucis   Francis.     771.  Ibid.  @.  496:  cum  aliqoantb  for- 

cum  aliquibus  paucis  Francis.    775.      tissimis  Francis, 
cum  aliquibus  Francis.     783.    cum 
paucis  Francis.    788.  una  cum  pau- 
cis Francis  —  cum  aliquibus  Francis. 
791.   cum  quibusdam  Francis*). 

778.  et  multas  malicias  facien-  V.  Hadriani  I.,  @.489:  etaliquam 

tes.  787.  et  auicquid  in  ista  terra  malitiam^  amplius  ...  in  finibus 
factum  evenieoat  in  incendiis  .  .  .  Romanorum  .  .  .  perpetraret  492. 
vel  in  qualecumque  malicia.  791.  sed  nee  ab  eadem  malicia  rece- 
propter  nimiam  maliciam  et  dere  voluit,  non  cessans  crudeliter 
intoUerabilem,  quam  fecerunt  mnlta  atque  intolerabilia')  mala 
Avari  contra  sanctam  ecclesiam.  finibus  Romanorum  .  .  .  ingerendum. 

495.  sine  ulla  inferta  malitia  — 
ipsius  maligni  Desiderii  iniquam 
perfidiam  atque  intolerabilem 
proterviam. 

JJifaf  , ©ruber"  wirb,  n>ic  im  CJodex  Oarolinus^)  unb  Liber  pontificalis'^X 
tlct«  germanus  fl€fagt  (745.  753.  769). 

2)ad  Srrbum  coniungere  begegnet  mtd  in  ber  bamart()en  römtf^en  Satinitat, 
fomo^l  in  ben  popfllic^en  ^reiben  mie  im  Liber  pontifical'is,  oft  in  ber  8ebentmtg 
,!ommen*«);j.  ©.  Cod.  Carolin.  9hf.  12,  Jafe  IV,  68:  coniunxit  bic  Ro- 
mam  Immo;  9(r.  30,  @.  112:  vestris  missis,  qui  nuper  ad  nos  coniunxe- 
runt;  Üflr.  57,  @.  189:  dum  Perusiam  coniunxissent;  iRr.  85,  @.  257:  dum 
adhuc  minime  coniunxisset  nostris  ai)ostolicis  optutibus  Liudericus ;  Leonis 
III.  epist  6,  ibid.  @.  323:  Cumque  ipse  patricius  in  Siciliam  coniunxisset. 
—  V.  Hadriani  I.,  Duchesne  I,  488 — 497 :  Perusiam  coniungentibus  —  Ra- 
vennamque  coniungeret  —  Quibus  Roma  coniungentibus  —  coniunxerunt 
ad  sedem  apostolicam  —  Papiam  coniungens  —  rapiam  coniungens  civi- 
tatem  —  dum  illuc  coniunxisset  —  Coniungente  vero  eodem  .  .  .  Carulo 
rege.  He^ntid^  loirb  im  erflen  2^et(  ber  Annales  Laurissenses  mai.  coniungere, 
se  coniungere,  periungere,  se  lungere  für  .fommen*  gebraucht '').  @o  773: 
€t  inde  terreno  ad  aomnum  Carolum  regem  usque  periungens  —  779: 
cum  se  iunxisset  domnns  Carolus  rex  ad  locum  qui  dicitur 
Medofulli  —  781:  Et  coniungens  se  supradictus  dux  in  praesentiam 
püssimi  regis  ad  Wormaciam  civitatem  ^)  —  785 :  coniunxerunt  se  ad  Atti- 
niacum  vilTa  ad  domnum  re^em  Carlum  —  787 :  Et  iussit  alium  exercitum 
fieri,  id  est  Franci  Austrasiorum,  Toringi,  Saxones,  et  coniungere  super 
Danubium  flavium,  in  loco  qui  dicitur  Faringa.  789:    Frisiones  autem  na- 


»)  »gl.  IBdl  IV,  2.  «nH.  6.  612  «.  2. 

>)  »gL  Cod.  Carolin.  9tt.  21  S.  92:  nallam  maliiiani  Tel  inTasionein  a  Longabardia 
in  nostris  partiboi  fbiase  inferta«;  Kr.  29  €.  110:  de  eins  iniqna  malicia,  quam  contra  sanc- 
tam Dei  ecclesiam  .  .  .  agere  praesampsit;  Kr.  62  6.  202:  ant  aliqna  malitia  eis  misime 
«Tenir^t;  KT  64  6.  206. 

3)  8fll.  Cod.  Carolin.  Kr.  45  6.  149:  Talde  .  .  .  intolerabilis  mestitia. 

*)  SDftl.  Jaffd  IV,  67.  68.  87.  88.  93.  98.  100.  1*26.  128.  189.  140.  142. 

B)  »fl(.  V.  Stephani  II.,  Dncbesne  1.  c.  @.  454;  V.  Pauli,  ibid.  6.  463;  V.  Stepbani  III., 
@.  478;  V.  Hadriani  I.   @.  489.  498. 


0)  8gt   Dncanee,  Glossar,  ed.   Farre   II,  506—507:    bfli.  iiat  ginnere.  frani.  joindre. 
7)  Sfll.  auA  $fidlert  in  ben  93eriAten  ber  (.  f&cj&flfdften  0eT.  b.  S^iffenfc^.  AÜ.-liiflot. 
»4.  t  II.  ^.  158  K.  2;    anbetl  axanitiuS,  Sie  Annales  Sithienses,  Lanriss.  mfn.  etc. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


(St.  1884. 
e.  52  K.  88. 

^)  Sorget:  tt  tnnc  renirei  ad  eins  praeMoelam. 


662  «jcur«  111. 

vigio  per  Habola  fluviom  com  quibosdam  Francis  ad  cum  coniimxenint 
iin  einigen  biefer  Stellen  fönnle  man  oflctbinoiS  smetfebt,  ob  se  conioii^ere  etc. 
ni(it  in  ber  rigentlid^en  Sebeumng  .ftd^  I9freinigen''  —  auB  tt^el^er  btejaiiae  «ut  dner 
^erfon  ober  mä)  einem  Orte  fbmmen''  ja  offenbar  entfpnmgen  i|t  —  anfsnfoffdi  fd; 
bei  anbein  fallt  biefer  Qmn\t\  jebod^  fort  2)ie  fpäteren  Umarbeitungen  brr  fboatka 
fefetti  benn  au(^  bafür:  pervenire  —  yeDiens  —  venit  —  yenemnt  —  acees- 
sisEcnt  —  venieDtes  —  yenerant  (Ann.  Einhardi  773.  779.  781.  785.  787, 
SS.  I,  151.  161.  163.  169.  173;  Ann.  Enhard.  Fuld.  789,  SS.  I,  350:  Regino 
789,  SS.  I,  561). 

2)ie  8eobo(^tun0  biefeiS  €|n:a(^gebrau(^  geoinnt  babnrd)  an  Sitiereffe,  boft 
ft^  auB  i^  eine  ric^ttgete  Suffaffung  ber  me^ad)  erörterten  Stelle  a.  773  erg^ 
n>o  ber  Snnalifl  fc^eibt:  Et  tunc  ambo  exercitus  ad  clusas  se  coDiun^entesVi 
SSifl  bcrfelbe  ^iimtt  fagen,  bog  bie  betten  5eere,  oon  benen  ba0  rhte  ffber  bis 
9Ront  (SeniiS,  bad  anbere  über  ben  @t.  ^ernbaro  gegangen  »ar,  ft(^  an  ben  tllpen« 
flauten  mit  einanber  bereinigt  Ratten,  fo  berichtet  er  eine  geogrop^^ 
Unm5gli(!^feit.  3"  ^  ^^^  9  ^^  ^<<f^  t^onourf  namentli^  Don  ^.  o.  @9M 
gemacht  »orben,  ber  au4  bur(^  biefe  ©teile  feine  SMeinun^  beflatigt  m  ßnben  gUobt, 
bag  ber  $erf affer  ein  umoiffenber  Jhoßerbruber  gemefen  fet  @^1  Mreibt^):  ^ts« 
erfennenb  bemerft  bann  Sflanfe,  nne  ber  alte  Slnnalifl  bie  Umgebung  Der  longoboi* 
bif(^en  maufen  burd)  eine  fdt»&rti8  über  bie  !6erge  entfanbte  ©i^aar  flar  fleOt,  xoö^ 
renb  ber  fpätere  ^Bearbeiter  ftc^  f^tt  beffen  mit  einer  adgemetnen  in^ULofen'  Siebe- 
wenbung  begnügt.  Seiber  muffen  mir  eines  anbem  UmflanbeiS  megen  btefca  Sob  in 
fein  (Skgentbeil  oerfe^ren.  Sene  kaufen  lagen  am  ^u^ang  beS  ttfoU»  Don  &^ 
im  legten  (Sngpag  ber  ©trage  beiS  Tlont  (SeniS.  SBenn  nun  be«  StoniQi  Oifnm  bcs 
grogen  ^em^rb  ttberftiegen  ^tte,  fo  mugte  er  burd)  bad  St^(  oon  ^orea  in  fe 
piemontefifcbe  dlbene  unb  bamit  ben  jtlaufen  bei  ©ufa  in  ben  Widm  getongei. 
Unfer  Snnalifl  aber  lagt  ben  O^eim  nebfl  feinen  Gruppen  no(b  oor  ben  ülaufen  M 
mit  bem  itonige  oereinigen;  er  gibt  i^m  alfo  (Jrlügel  ober  Suftfcbiffe,  um  auü  bcm 
^affe  beiS  i^em^arb  quer  über  groei  Slpenfetten  ^inüber  in  ba«  XI}qI  Don  ^nfa  sa 
gelangen  unb  bann  ebenfo  mie  ber  itonig  burc^  bie  feinblicben  ©c^anjen  im  ^fftoMt 
aufgebalten  t^ii  »erben.  (£d  ip  beutlid),  bag  ein  fol^er  !6ericbt  für  bie  (grfouiuS 
beiS  gelb^ugd  überl^upt  unbrauchbar  ifi."  2)iefem  2:abel  ^abeit  p^  bann  anbete, 
mie  änü^Ibad^er^)  unb  pudert  ^),  angefd^loffen,  n^ä^renb  ^amacf^)  ben  tlnnafi^ 
toum  mit  (Erfolg  boaegen  in  ©d^u^  »t  nehmen  fud^t.  Wlcai  mirb  jebod^  eimocnbcn 
bürfen,  bag  iene  Sorte  bed  9bmaliflen  btS(^  nicbt  rid^tig  aufgelegt  »orben  find. 
2)ie  oben  angeführten  ©teilen  unb  augerbem  eine  analoge  ©teile  a.  778:  et  con- 
iangentes  se  ad  supradictam  ciyitatem  (©aragoffa)  ex  utraque  parte  exer- 
citus laffen  feinen  3roeifel  barüber,  bag  ad  clusas  oon  bem  folaenben  se  coniun- 
gentes  bireft  abb&ngt  unb  ber  )Berf affer  nur  faqen  mill:  bie  betben  ^eere  famen 
na(^  ben  itlaufen.  SInber«  aui^ebrüdt:  bie  Alaufeu,  nic^t  bie  beiben  ^eerc  unter 
einanber  ftiib  t9,  mit  benen  bie  (enteren  ft(b  gemiffermagen  oereinigen,  inbem  fie  bie« 
felben  erreicben.  2)amtt  f&Ilt  ber  gerügte  »^e^Ier  fort  ober  er  rebu^irt  [vi)  »enigflenf^ 
menn  aucb  bie  2)arflellimg  immerbm  unoollflänbig  unb  ungenau  bleibt. 

9^ou  ben  Qhretgniffen  im  Sangobarbenreicb  follte  in  biefen  Snnalen  etgemlkb 
me^r  ergablt  »erben  atö  nac^^er  gefd^^  iß.  ^Tiit  bem  Seric^t  über  ben  24>b  b<e 
^niaiS  ^i|htlf  im  3-  756  mirb  bie  9lnfünbigung  oerbunben,  bie  Srt  unb  fBcife, 
wie  JDepberiuÄ  jur  ©errfdjaft  gelangt  fei,  foHe  fpäter  etja^lt  werben:  Et  quomodo 
et  qualiter  missus  est  Desiderius  rex  in  regno,  postea  dicamus  (©.  140)*). 
Qir  fucben  inbeffen  na^  einem  fol(^en  Sericj^t  in  biefen  ^a^bücbein  vergeben«. 
Sie  Annales  Einhardi  »iffen  an  berfelben  ©teile  n>enigflend  ju  eria^«  bo^ 
2)cftberiud,  bet)or  er  ^5nig  nmrbe,  SRarfc^alf  gemefen  fei:  Cui  Desiderius,   qui 


1)  Ann.  Einh.  fabelt  llatt  bfffen  nur:  Snp^ratoqo«  Alpinm  ingo. 

2)  Sie  laToUnaif^en  «nnoleir,  91  W^x.  Gc^Tiften  JIT,  26. 
9)  Keftefien  6.  64. 

*)  cu  0.  O.  6.  115«.  11;  bgl.  aufi  »i«let.«obI,  «urateii  I,  46  ».  1;  2)ab«,  Utoef*. 
btx  ftetmoii.  II.  roman.  fßlVttx  III,  968  ».  6.  "  '^ 

B)  2)aS  laroUng.  unb  hat  b^jantin.  9lei$  G.  95  ff. 

8)  Onl.  Simion,  De  stata  qaaestionis  sintne  Einbarai  mene  lint  qnoa  «  ifcrib«iit  «naal» 
imperii  6.  21  K.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@pra(!(gebrau(^  unb  @tt(  ber  Annalcs  Laurissenseö  maiores.  663 

comes  Stabuli  eius  erat,  successit  in  Tesraam  (@.  141).  @He  entnol^men  biei^ 
tieOdc^t  bem  SRatcrid,  toek^ed  ber  &Itere  Snnaliß  an  fpäterer  ©teQe  t^ermenben 
tooOtei).  2)er  letztere  ^atte  aber  tool^rf^etnlic^  berid^en  »oDen,  tocA  tote  je^t 
nur  aus  anberer  OueHe  toiffen,  bag  2)efibeTiuiS  bnrd^  ben  $apfl  mit  ^ilfe  franfifdben 
<5inPufföl.  gegen  bebcutfame  3ugeflänbnt|fe  unb  »eti?fli(^tungen,  ben  langobarbtfdjen 
2:^n  erlangt  batte^). 

9[u4  bad  lebbafte  2:emperament,  tot\ä)tS  biefer  9lutor  ^gt,  »ürbe  gu 
einem  ^blanber  paffen.  2)affe(be  tritt  befonberiS  ba  ^ttrm.  voo  feine  2)arfiellung 
am  einge^enbften  n^irb  unb  i^ren  ^obepunft  errdd^t.  in  ben^erid^ten  über  bie  Qabre 
787  rniD  78»,  bie  bamatigen  Senoidelungen  mit  fbcxäß  üon  Sene&ent  unb  SafTtlo 
wn  ©aiem«),  in  ben  «leugerungen  über  XaffUo,  beffen  Ocmc^Iin  u.  f.  ».  2)ie 
Sebbaftigfeit  ber  (Sr^äbiung  unb  bed  $[ntbeil9,  tot\ö^  ber  9$erfaffer  Tt^t^i^  an  ben 
(Sretguiffen  nimmt,  bie  ©torfe  feiner  perfönlidjen  Slntifat^ien,  bie  »enoünfc^ungen,  in 
melcben  biefe  jum  Studbrud  lommen  —  aUeiS  baS  mnft  um  fo  angie^ber  bei  bem 
unbeholfenen  fingen  mit  ber  <Spra4e.  (SS  erinnert,  »ie  auc^  bie  obigen  ^ufanraten« 
fleOungen  beflattgen,  guglei^  an  ben  ®til  ber  pöpflüc^en  j^anglei  unb  bed  Lib.  pont 
DuchesDC  L,  p.  CCXLV. 

(Sd  i|!  toOrommen  einzuräumen,  bag  gar  manche  biefer  fe^Ier^ften  dtonfhuc« 
tionen,  fettfamen  $[udbrü(fe  unb  SBenbungen  nic^t  etwa  allein  in  ben  Annales  Lau- 
rissenses  maiores  begm  im  Codex  Caroliuus  unb  in  ben  l^iograpbien  ber  fäpfle 
jetier  3eit  ju  fiuben  fmb  fonbem  überbaupt  bem  damaligen  Vulgärlatein  an^e^ören. 
9u(b  toenn  man  etn^a  bie  Annales  Petaviani  ober  bie  (^ttularien  mtt  ienen 
^abrbüd)ern  toergleid^t,  mirb  man  mand^e  berartige  Stnalogien  bemerten.  ®atu  in 
bemfetbeit  @til  n^ie  bie  popflli^en  Briefe  ifl  ber  d^efanbtf^aftdberid^t  beS  ^bted 
ajiaginariu«  toon  ®t.  3)eni«  \>.  3.  788  (Epist.  Carolin.  5,  Jaff^  IV,  346  ff.)  ge- 
f daneben*),  ber  aüerbing«  in  JJtalien  unb  im  päpfMid^en  @inne  öerfagt  ifl.  «uger- 
bem  finb  öerf(^iebene  unter  ben  betreffenben  auöbrüden,  wie  j.  ©.  Deo  odibilis, 
auiS  ber  8tbel  entlebnt.  2)enno(b  fcbemt  ed  wenigflend  benibar,  bag  biefe  alten  9n« 
nalen  t)on  einem  Italiener  Derfagt  waren  —  wie  ftarl  ja  itatienifd^e  (Sele^rte  an 
feinen  $of  gog  2)agegen  fprid^t  (ö^flenS  ber  Umflanb,  bag  Don  einem  Italiener 
bie  beutfd^en  Ortsnamen  wobl  fe^lerbafter  wiebergegeben  werben  w&ren.  ^iefe  iRamen 
tömtten  aber  au4  ^n  anberer  ^nb  eingefügt  fein  (ogl.  bie  Südät  788.  811.  815). 

liBeweifen  un^  behaupten  lägt  ft4  mbeffen  nid^tiB  weiter  ald  bag  bad Satein 
biefed  älteflen  ViftWü  ber  betreffenben  9(nnalen,  wenn  aucb  ni^t  qang  glet^,  bo(^  fe^r 
ä^ntid)  ifl  wie  badjentge,  wel(be8  man  gur  nämlichen  R^t  in  9lom,  am  päpfAid^en 
$ofe  fcbrieb;  bag  e«  jebenfan«  auf  feiner  nicbrigeren  €tufe  flebt  att  jene«.  €k)0iel 
■bilrfte  unfere  S5erglei(bung,  bie  unfere«  ©iffen«  biÄ^er  no(^^  nic^t  angefleüt  worben 
war,  ergeben.  — 

2)ie  (Shrenje,  b\»  ju  weld^er  biefer  im  Vulgärlatein  gefd^riebene  2:^1  ber 
Annales  Laurissenses  maiores  reid^t,  jie^t  man  unfere«  (Srad^tend  am 
ri(^tigflen  hinter  bem  JJabr  794.  ®ne«  ber  beutlidjflen  Äriterien  für  biefe  (Shrenj- 
fc^eibung  finben  wir  in  bem  (S^ebraudb  t)on  partibus  bei  9{amen  oon  Säubern, 
©täbten,  ^lüffrn,  gewöbnlid)  mit  folgenbem  (Öenitio.  2)iefer  (S^ebraucb,  ben  aud^ 
2)ün^lmann  atö  eine  ber  c^aralterifiifdQen  (Sigent^mlic^feiten  be«  erflen  Stbeil«  biefer 
3a]^rbü(ber  gegenüber  ber  ^rtfe^ung  Ijtctmlf^i^),  begegnet  un«  in  bemfelben  in 
maffen^aften  Jfäflen,  wie  748:  Grifonem  vero  partibus  Niustriae  misit; 
bann  767.  768.  769.  770.  771.  772.  775.  776.  777.  778  (breimal).  779  (breimal). 
780  (jweimal).  782.  783.  786.  787  (breimal).  789.  791.  794.    Von  795  an  fommt 


1)  Ofil.  unten  9b.  II.  ((Sjcntl  VI). 

s)  Sfll.  2>.  Vbt\,  3)et  nntetflana  hti  Sangobatbenreid^el  in  ^iallen  6.  58  ff. 

3)  »Ol.  ^antt,  3ttr  ihcitU  6.  484.  ^cBt  antan  ge^t  brr  »erfaffet  auät  ftbcraU  ouf 
ben  ftnt^etl  beS  f&apftti  an  ben  betreffenben  SeT^anblnngen  ein. 

*)  Sn  ben  üBprten  (si  certa)in  finnitat«in  illii  non  fecissemns  )»gl.  Aon.  Lanr.  mai.  787, 
€.  170:  qnia  non  anxi  fnissent  de  eornm  parte  nUam  firmitatem  facere;  o.  6.  573.  9t.  4.  6. 

B)  9{etteS  %tM\>  II,  470.  -  (B  lonmt  üu^  tbeili  ebcnfo,  tbelU  toeniaflenS  Jk^^nm 
im  Cod.  Carolin.  (Sit.  29.  67.  76.  83.  84.  85.  87.  94,  6.  111.  211.  231.  252-256.  259.  284-265. 
277)  unb  int  Lib.  pontif.  (V.  Hadriani  f.  6.  490.  496)  bor;  oUetblngS  ahn  au(j^  in  Fredegar. 
contin.  ttub  fonfl,  bgl.  b.  VH^t^ofen,  Legg.  V.  34  9t.  2. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


6G4  Si'cur«  111. 

bteS  partibus  bagegen  au4  nt(^t  ein  eingiged  Wlai  me^r  oor.  SBenn  <B^bd 
äußert,  baß  t^m  bie  2)arficnung  bcr  näc^fien  3a^re  md)  788  ^trotj  ttriner  fWifHWfr 
Stbmanbtimgcn*  mit  bcr  jenigen  ber  weiter  fotgenben  (bi«  813  incl.)  roefcntfit!^  gleich« 
artig  erf^eine  ^\  fo  beruht  baiS  bod^  auf  nic^t  genauer  ^eobac^tnnq.  ^ag  auc!^  na^ 
794  in  biefen  3a^rbü(^em  nod>  gctegenllid;  parfe  granimatif(^  %tqitx  Dorfommen,  xft 
oHerbiiwö  richtig  ^). 

C^  lagt  fiä)  ffxa  eine  parallele  (SntmidEelung  beobad^ten  mie  bei  ber  9leform  b«d 
©(^riftwefend  unter  ^'arl  bem  trogen.  SS^ie  bie  mit  ber  attlanaobarbifc^en  toenoanbte 
merot)ingit(](;e  Schrift  üerbrangt  »irb  bur(^  bie  unter  angeUad^ft'fc^em  (Hinflug  gd)i(bete 
TtiauStti,  fo  eima  tritt  an  ©teile  bed  Vulgärlatein  ber  Annales  Laurissenses 
maiores  ba«  reformirte  ?atein  ber  Annales  Einhardi.  2)er  Slbflanb  jttnf^cn 
beiben  ifl  ein  erflaunlic^er. 


J)  a.  a.  O.  6.  5  ». 

3)  9al.  Sctnabd  a.  a.  O.  e.  156  ff.  188,  ber  au8  ben  Siafittn  789  Vii  aJlttie  801  einen 
Vbf^nitt  bilben  tota. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


(gjcurS  IV. 

3n  )cr  Contmorrfe  über  ixt  Annales  Sithienses. 

2)ic  crjlc  «uffage  bicfe«  ©anbe«  entftictt  j.  3.  786  (@.  428  Jl.  1)  folgenbe,  an 
bie  ^age  na(^  ber  3^t  ber  Unruhen  in  X^ttringen  anhtüpfenbe  (Erörterung: 

.©tmfon,  Ueber  bie  Annales  Enhardi  Fuldensis  unb  Annales  Sithienses, 
@.  16,  lagt  freiti^  bie  gmeite  ÜhrmS^nung  ber  Serf^mönntc)  bei  Chi^arb  gu  786 
nid^t  aetten,  meint,  nur  burd^  einen  ^t^um,  infotf^e  ber  iRottj  ber  Annales  Fuld. 
ant  über  ben  Xob  2üV»  gu  786,  fet  jte  an  biefe  ©tefle  gefommen;  allein  bie  ge- 
nauen Angaben  bei  Annales  Lauresh.  unb  Nazariani  über  bie  ^ßerurt^eilunq  ber 
©(i^utbigen  auf  ber  Skrfammlung  in  SBorm«  im  ?IuguP  786  wiberlegen  feinen 
3n)eifet  ooflflanbig.  (S^ami^t  in  ^etrad^t  tommt,  worauf  (Simfon  augerbem  fßert^ 
\n  legen  fd^t,  bag  bie  Annales  Sithienses,  bei  SRone  Sngeiger  für  5hmbe  ber 
beutf^en  35orjeit,  5.  J][a^gona  1836,  ®.  9,  tro^  i^rer  fonfügen  Uebereinfümmung 
mit  ben  Fuldenses  bie  ^erf^mörung  nur  gu  785,  nic^t  me^r  gu  786  ermahnen. 
2)enn  an  ber  DoDigen  Unfelbflanbigfeit  ber  Sithienses,  i^rer  burc^gängigen  Hb^ängig- 
feit  üon  ben  Fuldenses,  bie  fdfeon  SBai^,  bei  *Per6,  Ärc^iü  VI,  739  ff.  nacftgcmiefen 
^at,  fann  tro^  bed  ^berfprud)^  Don  @imfon  in  ber  angeführten  itb^anblnng  fein 
Btveifel  fein,  mie  au4  ®ai^,  in  ben  9{a(^ri(!^ten  toon  ber  ®,  9(.  Umt)erfttat,  ^cüftq, 
1864,  ©.  55  ff.,  auÄbrüdfii  unb  mit  ©ewcifen  »ieber^olt  unb  moran  bie  ©emer- 
fungen  toon  @imfon  in  ben  ;jorf<^ungen  jur  beutf^en  ©efdjicöte,  IV,  575  ff.  m6iiS 
onbem.  3*^^  ©teilen  ftnb  fifc  bie  2lb%angigfeit  ber  Sithienses  öon  ben  Fuldenses 
f^le^terbinad  entfd)eibenb :  ber  Sdct\(i)t  gu  '796,  ber  (Skbrauc^  bed  9udbru(!8  campus 
in  ben  Sithienses  mit  5*>*ilaffung  be«  3wfftÖ€3  quem  vocant  hringum  in  ben 
Fuldenses,  maS  fc^on  9Bai^,  9{ad;lri(^ten,  ©.  63  f.  (ertwr^ebt ;  augerbem  aber  au4 
ber  ©eric^t  gu  768,  bie  Slngabe  ber  Sithienses:  Vaifarius  dux  a  Francis  inter- 
fectus  est,  toerglidj^en  mit  ben  Fuldenses:  Pippinus  interfecto  Waiphario  et 
omni  Aquitania  subacta  rediens  .  .  .  ^ier  ftqreiben  bie  Sithienses  fe^Ier^aft  ab. 
2)ie  Sporte  ber  Fuldenses  für  ft(^  allein  betrautet  fönnen  lei^t  unb  »erben  auf  ben 
erflen  ©ficf  fo  üerflanben  »erben,  ©aifar  fei  öon  ^ibpin,  t)on  ben  Rranfen  getobtet, 
unb  fo  geben  bie  Sithienses  fte  mieber.  ?lber  e«  ifl  fatfcft.  2)ie  Laur.  mmores, 
avA  benen  bie  Fuldenses  iebenfaüd  gef^opft,  fagen,  SBaifar  fei  burc^  bie  l!ifl  eine? 
gewiffen  ©aratto;  grebegar,  bei  BouquetV,  8,  er  fei  bon  feinen  eignen  beuten  gc* 
tobtet,  unb  ^ü  biefen  geborte  Sßaratto ;  wei§  man  bad,  fo  oerfie^t  man  au(^  bie  Ful- 
denses ni(^t  me^  fo,  toon  ben  Raufen  fei  er  getobtet,  fte  fagen  garniert  oon  »em, 
unb  bie  Sithienses  ȟrben  aucb  nid^t  fagen,  er  fd  bon  ben  ^ranfen  getobtet,  menn 
i^r  ©erfaffer  nic^t  eingig  unb  allein  bie  Fuldenses  oor  ft(^  gehabt  l^ätte,  beren  im« 
befKmmten  ^ludbrud  er  bann  migberflanb.  2)ag  bi^  bie  Fuldenses  au8  ben  Sithi- 
enses abgefd^eben,  if!  gamid^t  mBgtid^  unb  babnr(^  allein  fd^on  bie  9(b^ängigfeit 
biefa  bon  jenen  auger  3n'eifel  gefleUt." 

2)iefe  (Erörterung  f!anb  bort  jebenfall«  ni^t  an  geeigneter  ©teile,  benn  mit 
jener  emgelnen  c^ronologifc^en  ^rage  bat  bie  (Xontrooerfe  über  ba«  gegenfeitige  »er* 
^ltn%  ber  Ann.  Fuld.  unb  Sith*.  nur  fe^r  »enig  gu  t^un.  ©eit^  ^aben  über 
biefe  Sontroberfe  ge^mbelt: 


Digitized  by  LjOOQ IC 


660  <5jcur«  IV. 

1)  im  ©inne  htx  Slb^angigfeit  bei  Sithienees  Don  b€R  Fnl- 
denses:  fßaiQ,  ^^(!(ungen  )ur  bemf^en  (Sef4i(i^e  VI,  9?o4ttag  —  ^aifäifia 
Don  ber  (äJef.  b.  ffitff.  unb  ber  @.  «.  Unit?,  gu  ®öttmfleit  lb73.  iRt.  22.  ©.5^1 
—  Jotfc^utignt  j.  b.  ®ef*.  XVIII,  354—361  —  Mon.  Genn.  SS.  XUI,  34- 
(Böttuij.  g€l.  «nj.  1882  et.  6.  1,  e.  165-166  —  i»eucÄ  «ri^to  XII,  41  R.- 
ÜRonttmiS,  2)ie  AnnaleB  SithieDses,  LaurisBenses  miDores  unb  Enhardi  Fnl- 
denses  @.  5  ff.  47  ff. 

2)  im  ©inne  ber  ^b^ängigfeit  ber  Fuldenses  Don  ben  Sithi- 
enses:  S?attenba4,  2)eutfd|lanbd  (S^f^ic^üSquetten  I,  5.  Suff.  @.  211— 213  (cM» 
au4  fdjon  in  ber  2.-4.  Slufl.)  —  €imlon,  3a^rbüd|er  5!ubn?ig'5  bc«  gr.  I,  4ÖÖ 
bi«  404  (Cntgegnung  auf  bic  obige  ^örternng  aber«).  II,  305  —  gorfiimg«  je 
beutf(^en  ®efi^.  XVlII,  607—611  —  «enio^«,  3ur  Äriiif  Farolingifc^er  «raifllo 
e.  109—139. 

2)ie  einzige  C^oncefßon,  »eld^e  S?ait}  allenfalls  machen  tooUU,  beflanb  ^m, 
bag  bem  €(^reib(r  ber  Sith.  üieSeic^t  ein  nur  bis  823  reic^enbed,  bagegen  bunt  n^* 
rere  —  meifl  mit  ben  Ann.  Einh.  übereinpimmenbe  —  Swffife«  ertüeiterte«  (Jjomite 
ber  Fuld.  oorgetegen  baben  m5ge.  3"  ^^^  fold^  Knnal^me,  monac^  bie  8eniitini3 
ber  großen  89ei(^«annaien  in  ben  Ann.  Sith.  nur  eine  inbirrfte  fein  mürbe,  tß  jäo^ 
fein  (Srunb  borbanben.  Wlan  ip  bielmej^r  bur^au«  berechtigt  baran  fefi^^en,  li 
bie  Wei(%5annalen  in  ben  Sith.,  welche  i^nen  eine  ^[nja^l  in  ben  Fuld.  übergongo« 
S^otigen  entnommen  ^laben,  benußt  ftnb.  —  Xn  ^Herausgeber  ^iefe«  Cuc^tf  tütis 
biefer  Rroge  fpäier  eine  neutrale  Haltung  eingenommen  unb  bemgemäß  biefeUx  in 
biefen  ya^rbiic^ern  StaxV»  b.  (8r.  ate  eine  offene  be^anbelt,  toaljrenb  er  in  ben  3«^ 
bü^cm  l^ubwia'S  beS  %x,  bie  früher  ton  i^m  aufgefieOte  Slnftd^t  gu  ®ninbe  gdegt 
^atte.  Qtx  muB  inbeffen  befennen,  bag  er  ^4  no(^  ni^t  entf daliegen  fonn  bie  k^ 
gerabejn  aiifaugeben. 

Sie  ffiaiV^e  «nfi(^t  t^eiten  aud?  SDiÜ^lbad^er^)  unb  ^liefert«),  bie  fntgegffl« 
gefegte  D.  ^amad«).  (Jine  eigent^timli(^e  unb  wol^I  jebenfaD«  un^atibare  ^vX^ 
nimmt  2)ünjetmann*)  ein,  na^  roeld^em  bie  Sith.  bie  Fuld.  btS  etnfcblieg'M*  ^^ 
benu^t  bftt«n,  bagegen  bon  ^icr  an  umgcfe^rt  in  ben  Fuld.  benuftt  fein  fofl«. 

^olber-^gaer,  roeld^cr  ebenfall«  bie  SKeinung  bon  SBai^  aÜ9  bie  richtige  oiqn- 
fe^en  fc^eint,  ernärt  e«  für  „trofltoS",  bag  biefe  Sontrooerfe  no(^^  immer  nit^t  an*  M 
Seit  gef(^afft  fei*^).  ©8  beruht  bie«  barauf,  bag  bie  2Bai(jifc^e  «nfid^t  am  nä0i 
liegt,  aü6)  nidfet  mit  ^it^er^eit  n?iberlegt  werben  fann,  babei  aber  ^od^  in  mani^ff 
fiinflc^t  an  Unwa^rf^einlid^feit  leibet.  <gie  liegt  am  nä(^flen.  n?eil  bie  Sith.  ßiqff 
pb  att  bie  Fuld.  unb  meift  mit  i^nen  roönlicb  überempimmen,  fo  bafi  fie  aof  to 
erflen  ©lief  als  ein  ^uSjug  aus  i^nen  erf(^einen.  iöon  ben  Uriroa^rfdjeinlic^ft^ 
beben  n?ir  nur  einen  einjigen  ftall  ^ert)or,  ber  nidjt  allein  jle^t,  aber  ber  präqaam^ 
ifl.  2)er  53eri(%t  b(r  Fuld.  über  baS  3a^r  814  befielt  auS  a(^t  feilen;  er  ip  ob 
iuSjug  aus  ben  Ann.  Laur.  mai.,  fefet  aber  gu  bem  J^ejrte  berfelben  ftinju:  et 
erepta  per  vim  patrimonia  multis  rcstituit.  3)er  ©eric^t  ber  Sith.  beße^t  oa» 
jwei  3^^^"'/  ftnbält  aber  gerabe  au4  biefen  Qn^ati  in  tt?euig  anberer  gönn  (cr^ 
per  vim  patrimonia  cum  magna  liberalitate  restituit).  3m  Uebrigen  'JjJ^ 
oie  grage  nicbt  in  bem  ®rabe  aueS  3"tereffeS  n?ie  ^olber-(Jgger  ofaubt;  K^^jjf 
nid^t  in  litterar^iflorifc^er  ©ejie^urq.  ^olber-(5gger  wieberIjoU  bie  aReinung.  m^ 
barb  bon  gulba  niemanb  anberS  |ei  als  Gfin^arb.  €onte  ber  ©iograp^  Äarli  o» 
©rogen  biefe  gulber  3a^rbü(ber,  bie  unter  allen  Umjlänben  ehie  rec^t  P*^K.?^ 
jifmli(^  wert^lofe  (iom^ilation  bleiben,  wirflic^  oerfagt  ^aben,  fo  ttjürbe  fein  mw 
babmrc^  ni(^t  gewinnen. 


-i)  @.  ».  bei  r.  fS^Hlcb-  &tl  b.  &i|!enfifi.  to^it-bift.  61.  1^,  6.  158  1r.  a 

3)  ^ai  faroUng.  unb  baS  b^jantin.  ffttii  e.  2  9t.  2 

«)  9leue9  Üt&W)  II.  499.  503. 

ß)  :Jciilfd6e  filtteroturieitung  1886  9tx.  43  6^).  1830. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Utbtx  Earoli  M.  Gapitnlare  primnm  (769  vel  paullo  post), 
Capp.  I,  44-46  llr.  4. 

2)te  (etd|tm  Btoetfel  an  ber  (S6)üfnt  ht»  erfien  (SopttulariS  StaxV9  b.  (&x., 
totläit  oben  @.  68  1«.  1  angebeutet  finb,  mögen  \fitx  noc^  ittoa»  na^er  begriinbet 
unb  auitgefü^rt  merben.  i&am  (äffen  fle  ft4  faunt  berbonnen;  f!e  betii^en  onf  ber 
Unjt^er^ett  ber  äugeren  Ueberfiefening,  femer  barauf,  bag  bad  (Sa)>itular  pm  ^(eif 
au»  »ortlt^en  (Entlehnungen  aud  alten  C^onctfienaften  unb  ement  älteren  frdnfif^en 
d^a^ntnlar  befielt,  bog  ed  ttberbieiS  bon  Sieberbolungen  m6)t  frei  ifl  unb  enbli^^ 
aetmffe  fünfte  in  fi^^er  SBeife  urgirt  nne  e0  in  ben  gSIf^ungen  bed  !6enebictui$ 
itoiia  unb  Sfibonid  SD'^eKator  gefc^ie^t. 

SDie  $anbf((rift,  au»  mi(i)it  tauige  bieiS  ©tuet  beraui^gab,  ifl  t)erf(to0en  unb 
bie  Setfartat  bei  95enebi€tud  Sebita  btiSmeilen  beffer  a\»  bie  bei  9a(use^). 

2:te  (Kapitel  17  unb  18  finb  »örtlich  ouiS  bem  Concil.  Paris.  V.  (o.  3.  614) 
c.  4,  bejnj.  au»  bem  Concil.  Aurelian.  V.  (o,  3.  549)  c.  14  gefc^öpft,  ]o  bag 
ou(4  ^oretiuS  i^re  gud^^öiigfeit  gu  bem  (Sapitular  bejn^eifelt.  Xa»  erflere  entölt 
bie  micbttge  i^efiimmung,  bag  $rief)er,  2)iaTonen  unb  anbere  Älerüer  nic^t  o^ne 
Siffen  i^red  ^if^ofS  t}or  bod  n7ettli(!(e  Qktxäit  gebogen  merben  bttrfen :  boS  anbere 
lid^tet  ft4  gegen  Ö^mgriffe  in  bie  (S^üter  ber  Stttqm  ober  ^t)aten.  —  ^ie  Capp.  1. 
S.  4.  6.  8.  jtnb  fa{!  tt)5ittid|  bem  (Sapitular  itartmann'iS  b.  3. 742  entlebnt,  mläit» 
au(^  bei  ßenedictus  Levita  I,  2,  Leg.  IIb,  45—46,  reprobucirt  n?irb.  ©leibt 
^iena4  nur  no(^  ein  2:^eil  be0  (iopituIariS  äi»  felbftanbig  übrig,  fo  finben  fic^  in 
biefem  mieberum  ein  paar  Sßteber^oüingen.  Xa»  c.  7  ift  gemiffennogen  eine  SSieber« 
^lung  üon  c.  6;  in  biefem  loirb  bem  Sif^of  eingef^ärft,  bie  Uebnng  ^eibnif(!(er 
©ebräu^e  in  feinem  ©prengel  gu  üerbinbem :  in  jenem  »irb  befHmmt,  bog  er  ja^rlid^ 
ju  biefem  Qtoid  feinen  ©prengct  bereifen  fou. 

C.  6  ^^  7- 

(nad)  bem  (Sapitular  Äarlmann'«  0.  742,         Statuimus  ut  singulis  annis  unus- 

e^  quisque  episcopus  parrochiam  suam 

^'  sollicite  circumeat  et  populum  con- 

Decrevimus,  ut  secundum  canones  firmare  et  plebes  docere  et  investi- 

uDUBijuisque  epiecopus  in  sua  par-  gare  et   prohibere    paganas  obser- 

rochia  soliicitudinem  adhibeat,  adiu-  vationes  diviDosque    vel    sortilegos 

vante   grafione,  qni  defensor  eccle-  aut  auguria,    phjlacteria,  incanta« 

siae  est,  ut    populus  Dei  paganias  tiones  vel  omnes    spurcitias   genti- 

non  faciat,  sed  ut  omnes  spurcitias  lium  studeat. 


1)  Soretiul,  Capp.  I,  44:  .Edidit  hoo  Cftpitiilare  BalnzioB  e  codice  e.  Vincentii  Laadn- 
nensi,  qni  rel  p«riit  Tel  certe  nobis  ignotns  est.  InTonitur  antem  capitvlare  et'>am  in  Benedicti 
capitnlariam  collectione,  libro  scilicet  tertio,  c.  123—137 ,  in  qna  lectionea  inUrdum  fide  prae- 
stant  iis,  qnaa  Balniiua  iradidit.** 


Digitized  by  LjOOQ IC 


<568  ©rcur«  V. 

^entilitias  abiciat  et  respuat,  sive 
profana  sacrificia  mortuorum  sive 
sortilegos  vel  divinos  sive  phylacteria 
-et  auguria  sive  incantationes  sive 
hostias  immolatitias. 

3n  ä^nli(^er  Seife  btlöet  c.  16  getoifferma  gen  nur  eine  Steigerung  toon  c.  15: 

0.  16.  0.  16. 

Sacerdotes,  q^ui  rite  Don  sapiunt  Quicunque  autem  a  suo  episcopo 
adimplere  miDisterium  suum  nee  frequenter  admoDitus  de  sua  sden- 
discere  iuxta  praeceptum  episcopo-  tia  ut  discere  curet,  facere  neglexe- 
rum  Buorum  pro  viribus  satagunt  rit,  procul  dubio  et  ab  officio  remo- 
vel  contemptores  canonum  existunt<,  veatur  et  ecclesiam  quam  tenet 
ab  officio  proprio  sunt  submovendi,  amittat,  quia  ignorantes  legem  Dei 
quousque  iiaec  pieniter  emendata  eam  allis  annuntiare  et  praedicare 
habeant  .  .  .  uon  possunt 

%ßxx  fommen  \n  ben  Se^ntt^Ieiten  mit  ben  pfeubotrtborif(^en  ^lf(4ungen. 
jS)ad  C..2:  Ut  sacerdotes  neque  christianorum  neque  pafranorum  sanguinem 
fundant  I^ängt  mit  bem  oor^erge^enben,  anü  ^arlmann'd  (Eopimtor  entnommenen 
Kapitel  enq  jufammen.  (S9  t}erbtent  inbeffen  t)iellei4t  bemerft  gu  merben,  bog  in  ge* 
fälft^ten  etcHen  be«  Benedictus  Levita,  III.  141.  142,  Leg.  IIb,  110.  111, 
t)gl.  ebenba  @.  26,  ftc^  bte  gleite  SBenbung  ftnbet:  et  post  christianos,  quibus 
hoc  ministrare,  aut  paganos,  quibus  Christum  praedicare  debueraut,  propriis 
sacriiegisque  manibus  necant  —  ...  sicut  in  prioribus  nostris  continetnr 
capituiaribus,  nee  ad  pugnam  properarent  nee  arma  ferrent  nee  homines 
tam  christianos  quam  paganos  necarent.  —  UebrigenS  n^eifl  unfer  (Eopttular 
aud^  in  biefer  ^ejiebung  eine  gemiffe  S^ieber^olung  auf,  c.  5 :  Si  sacerdotes  plu- 
res  uxores  habuerint  vel  sanguinem  christianorum  vel  paganorum  fhde- 
rint  ... 

3n  c.  14  l^eigt  ftS:  Nullus  sacerdos  nisi  in  locis  Deo  dicatis  vel  in 
itinere  positus  m  tabemaculis  et  mensis  lapideis  ab  episcopo  consecratis 
missas  celebrare  praesumat.  Quod  si  praesumpserit,  gradus  sui  periculo 
subiacebit  3luc^  bie«  t|i  ein  ^imft,  ber  in  jenen  Jjälft^ungen,  namentfi^  bei  ©e- 
nebtcm«  Seöita,  me^a*  betont  wirb,  f.  Ben.  Lev.  11.  208.  III.  396.  431.  L  c. 
B.  84.  127.  129;  Ps.  Fei.  IV,  Decretales  Pseudo-lsidorianae  ed.  ^mfc^in« 
©.  700.  2)ie  bctreffenben  ©teilen  geben  t^eilroeife  auf  Conc.  Paris.  829.  III.  6, 
Mansi  XIV,  597,  bejro.  bie  Relatio  episcoporum  c.  12,  Leg.  I,  342  (=  Ben. 
Lev.  Add.  II.  c.  12,  @.  134)  surüd;  tbeitroeife  aberftnbfte  gefotfd^t'),  unb,  fonxit 
toir  fe^en,  ifl  nur  in  ii^nen  au4  &on  tabemacula  unb  mensae  in  biefem  ^ufammen« 
bange  Die  9lebe,  Ben.  III.  396:  nonnisi  in  aitaribus  et  tabemacubs  ab  cpi- 
scopis  Deo  dicatis.  431 :  in  tabemaculis  dedicatis  ab  episcopis  et  aitaribus 
a  pontificibus  sacra  unctione  unctis  et  divinis  precibus  consecratis  j  Ps.  Isi- 
dor.  1.  c. :  in  tabemaculis  divinis  precibus  pontificibus  dicatis  et  m  mensis 
domino  sacratis  et  sacra  unctione  a  pontificibus  delibutis.  9u(b  gel^t  H 
meit,  baß  bte  ^efler  ebentuett  gleid^  abaefetft  »erben  foflen;  babon  tfl  in  ben  Äften 
ber  ^arifer  ©l^nobe  b.  3-  829  nod^  nit^t  bie  Webe,  fonbem  erfl  in  ber  iebcnfalö  be- 
reit« fe^r  tenbenjiöfen  Rel.  episcoporum,  bann  in  ben  pfeuboifiborifd^  gfcU- 
fc^ungen. 

2)er  Sitel  bed  Jtönigd  im  Q^ngange  bed  dapituIariS  tautet:  Rarolus  fratia 
Dei  rex  regnique  Francoram  rector  et  devotus  sanctae  ecclesiae  deronsor 
atque  adiutor  in  omnibus^).  ^  entfprid^t,  wie  man  aud^  fonfl  fc^on  bemerft  fyst. 
jiemlicb  genau  bemjenipen  im  (Eingänge  ber  Admonitio  generalis  bom  23.  9Rai^ 
789,  Capp.  I,  53:  £go  Karolus,  gratia  Dei  eiusque  misericordia  donante 
rex  et  rector  regni  Francoram  et  devotus  sanctae  aecclesiae  defensor  hu- 


1)  Cfit.  ftnufl,  L«gg.  üb,  28. 

*)  Cgt.  Sotetiu»,  Capp.  l.  c.  S.  44  a;  Sidlel  I.  400  (ftber  ben  3ufa|  filiai  et  d<»feiuor 
8.  dei  eccleaiee  gn  ben  Zitel  in  bem  Gd^teiben  $taxvi  an  ben  eTjbif^Qf  «liponbuS  bpn  %9» 
lebo  u.  f.  to.);  unten  »b.  II.  j.  3.  794. 

Digitized  by  LjOOQ IC 


Karoli  M.  Capitulare  pnmum.  669 

milisque  adiutor.  3»»>"w^i"  'önntc  man  jcboc^  einen  Cjcrotffen  einfloß  barmi 
nehmen,  bag  itarl  in  einer  ^^^eriobe,  »o  no4  bad  Steic^  ^tuifc^en  i^m  unb  feinem 
33ruber  getbeilt  n?ar,  pdf;  att  rector  regni  Francorum  bejeic^net  ^abcn  follte. 
^mmer^in  tonnte  aud^  ber  ^n^ai}  in  omDibus  aHenfaÜiS  baburc^  entflanben  fein,  ba& 
t&  in  ber  Admonitio  »euer  ^eigt:  omnibus  ecclesiasticae  pietatis  ordini- 
bas  etc.  2)ag  e&  auffaUig,  iebenfafld  »o^t  ol^ne  ^eifpte(  ifl,  wenn  ber  j^öntg  er« 
Wärt,  er  »erbiete  ben  @eifiü(^cn  apostolicae  sedis  hortatu,  ©äffen  ju  tragen  unb 
in  ben  jhieg  p  sieben,  ^oben  xo\x  f(!(on  oben  @.  68  9?.  1  berührt.  ^Uerbtugd  ^at 
fpäter  einmal  $apf!  i^abrian  I.  eine  ä^nIi(Qe  (Ermahnung  an  jiarl  gerichtet  *).  allein 
^er  ifl  bieÄ  apostolicae  sedis  hörtatu  um  fo  auffäfliger,  a\ü  ütaxi  nur  eine  55er* 
orbnung  au9  bem  (Eapitular  ^arlmaun'S  oon  742  (c.  2,  <^.  25)  mörtlic^  roieber^olt. 
^u4  btefe  Berufung  auf  ben  popflli^en  @tu^(  gemannt  an  bie  pfeuboirtborifc^en 
Xenbenjen.  @o  fagt  8enebictUiS  Seoita  oou  jener  ^pnobe  unter  ^arlmann,  bie  ja 
aflerbing«  ^onifaj  als  »apfMi(!^er  l'egat  leitete,  unb  über  bie  ©^nobe  gn  SefKneö, 
welche  feonifaj  unb  ber  Vegat  (öeorgiu«  leiteten:  quos  (sc.  synodales  conventus) 
sanctae  Komanae  et  apostolicae  ecclesiae  iegatus  Bonifacius,  memoratae 
Magontiacensis  ecclesiae  archiepiscopus,  vice  supmdicti  Zachariae  papae 
una  cum  Karlomanno  Francorum  principe  canonice  tenuit;  ut  agnoscant 
omnes  haec  praedictorum  principum  capitula  maxime  apostolica  auctori- 
tate  fore  firmata  (praef.  <S.  40)*).  2)em  entfprec^enb  behauptet  ©enebift  fogar  am 
iSnbe  feinefS  britten  ^uc^ed.  o^ne  Su'eifrl  mit  bemu§ter  ?Uge :  aüt  in  biefen  brei 
^üä^tm  entbaUenen  Kapitel  feien  oom  papf)Ii(!^en  ©tu^le  beflätigt,  meil  fämmtlic^  iui 
©eifein  päpfUid^er  iJegaten  bef(^(offen  morben.  @r  Ifobt  nur,  um  SBeitfc^roeifigfeit 
unb  ffirmübung  jju  tJermeiben,  bie  dlamtn  meift  roeggelaffen,  objleit^  er  jie  in  ben 
Elften  gefunben  ^e,  III,  478,  @.  133:  Maxime  trium  ultimorum  capitula 
istorum  librorum  apostolica  sunt  cuneta  auctoritate  roborata,  quia  bis  con- 
dendis  maxime  apostolica  interfuit  ie^tio  Nam  eorum  nomina  praeter 
trium,  id  est  Leonis,  Sergii  et  Georgii'),  hie  non  inseruimus,  licet  ea  per 
singulos  conventus  InscirtA  invenissemus,  vitantes  legentium  atque  scriben- 
tium  fastidia.  Si  quis  autem  plenius  ea  nosse  voluerit,  i.storum  legat  au- 
tentica,  quibus  illa  inserta  reperiet.  €o  laffen  au4  bie  mit  33enebift  unb 
^feuboifibor  jebenfall«  gefumungSoenranbten  Actus  episcoporum  Cenomanensiuia 
bie  9ef(b(üffe  über  bie  (It^orbifc^öfe  una  cum  legatis  apostolicis  f äffen  (c.  17^ 
Mabillon,  Vet  Analect.  ed.  nov.  @,  2><H), 

©clbfl  bie  fotgenben  Söorte  be«  (JapitularS:  omniumque  fidelium  no- 
strorum,  et  maxime  episcoporum  ac  reliquorum  sacerdotum  consultu  fmb 
ni(^t  uubebenllid^,  oa(.  bte  SBemerfuna  oon  SKÜI^Ibac^er  92r.  347  unb  €imfon,  2)ie 
(Sntflel^un^  ber  pfeuboiftborifc^en  ^älfc^ungen  in  ^e  fOlani  @.  128  9^.  2.  @ebr 
ä^nüc^  fjti^t  c«  bei  Ben.  Lev.  IIl.  281,  @.  120*):  consultu  sedis  apoötolicae 
et  omnium  nostrorum  episcoporum  ac  reliquorum  sacerdotum  atque  ma- 
xime'^)  cunctorum  fidelium  nostrorum. 

Unfere  3^^f<^  ^^  ^^  (Sc^t^eit  beiS  in  Stebe  fleb^nben  (£apitu(ard  mürben  oieOei(!(t 
flärfer  fein,  wenn  wir  nic^t  befümmt  annehmen  müßten,  bag  ©enebicüi*  ?etnta  baffelbe 
fc^on  Dorgefunben  ^at.  2)ag  )Öenebift  bad  c.  16  fortläßt  unb  bafUr  (III.  138)  eine 
anbere,  and  Concil.  I.  Arausic.  c.  3^)  entlehnte  ©teflc  bot,  würbe  no(^  md)t  ent- 
fc^eibenb  ins  @cwt(^t  faden.    !2)er  ®runb,  wantm  er  baS  na(^  Jhtuf!^)  abfld^ttic^ 


0  Cod.  CaroUn.  »r.  91  (784—791),  Jaffö  IV.  271-272 ;  bßl.  ©ail  IV,  2.  %Vifi.  6.  592  ».  1. 

2)  Sfit.  au4  bie  9htbdren  boti  I.  2.  3,  C.  45.  46. 

3)  t9al.  I.  6-8,  6.  47;  boju  D^rretam  Compendienm  757,  Capp.  I,  38.  $flpfle  unb 
päpflUt^c  Seaaten  finb  biet  t)on  Senebift  confunbirt:  »a^rfi^emliii  rechnet  er  outb  brn  (i(e* 
orgtuS  all  $a))fl,  iveit  biefer  (Sifi^of  X>on  Oflia)  ali  episcopaa  Boroaiina  beieidftnet  toixb. 

*)  t9on  Anuft  ebb.  e.  27  aU  .dabiae  fldei*  be^eic^net;  too^t  unslveifelbaft  unedbt. 

&)  Sal  maxime  flebt  biet  freUic^  an  unpaffenbec  eteQe;  im  aUgemetnen  ifl  bied  SBort 
bei  »enebiciiU  Seoita  fe^r  beliebt  (tß^  praefat.  6.  39-40,  toieberliolt;  II.  37o.  m.  141.  260. 
281.  III.  431.  478). 

••)  ögt.  Änufl  1.  c.  e.  26 
h  L.  c.  6.34.  110  W.  1. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


670  c^ycwr«  V. 

get^an  ^ben  foH,  leuchtet  nic^t  re^t  ein.  ^nbrerfettS  war  ^aüQe  hdoxmtixdf  fä^g, 
Kapitularien  »iDfürli^  sufammeninfe^^).  ^in^egen  f^etnt  ed  un^meifell^aft,  bog 
boS  c.  11  unfered  i^ttular«,  luel^ed  bei  Senebtft  an  eine  ettoo»  fpätere  Stelle  (in. 
135)  {(erttcft  ifl,  in  ber  Don  i^m  benu^ten  ^odooe  ebenba  fianb  nne  bei  9aht|e.  So 
frf(firen  ft(^  bie  Sorte  am  ^luß  Oon  III.  182:  Et  de  ieiunio  qoataor  tem- 
poronoL  n>e((^e  jetjt  feinen  @tnn  l^aben. 

^0(^{l  smeifel^aft  bleibt  unter  allen  Umfianben  bie  3^tbefHmmung  btefe9  da* 
pitulard.    Sm  (Enbe  fpr&d^e  nod)  nte^  für  bie  (Stnrei^mig  miter  789  M  unter  769. 


>)  »sl.  ^Beiif&iifeT,  S)et  Aampf  gegen  ba«  O^orcpiffopat  6.  9-10. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


@5CtttS  VI. 

Urber  Hie  3eit  Hrr  Drrmäliliitig  AatVi  mit  ^ill^^Stttli  nnH  irr 
(Srbnrt  ir0  jitngtrnt  Aatl 

$auüuS  2)taconud  fagt  in  feiner  ®rabf(^ft  auf  SiaxVi  QkmaXfin  ^ilbegarb, 
Poet.  LÄt  aev.  Carolin.  I,  58-59,  v.  21-24: 

Alter  ab  undecimo  iam  te  susceperat  annus, 

Cum  voB  mellifluos  consotiavit  amor; 
Alter  ab  undecimo  rursum  te  sustulit  annusH 
Heu  genitrix  regum,  heu  decus  atque  dolor! 

(Sd  fontmt  sunä(i^fl  barauf  an,  mefc^ed  ^ofyc  alter  ab  undecimo  bebeutet, 
ob  bod  jroölfte  ober  hai  brei^e^nte.  SBenn  ^(beflorb,  beren  2ob  auf  ben 
30.  %pxii  783  fiel,  im  breije^inten  3a^  i^rer  dfft  florb,  fo  mürbe  barauÄ  folgen, 
baß  biefc  ffi^e  jroifc^  bem  1.  SRai  770  unb  bem  30.  «prü  771  gefc^Ioffen  »uibe; 
fiatb  fie  hingegen  bereits  im  12.  3a^re  nad^  i^rer  $0(^)eit.  fo  voäxt  biefe  erfl  in  ber 
3ett  oom  L  9Rai  771  bi^  30.  Ilpril  772  erfotgt.  3ule^t  unb  am  grfinblic^flm 
l^at  über  biefe  ^xa^t  Julien  ^aoet  in  einem  Sluffa^e  über  Les  chartes  de  Saint- 
Calais  (Qnestions  Mi^roviogiennes  IV.)  gel^anbrlt,  »eld^en  wir  (eiber  nur  nodl^ 
nac^traglidji  bei  ber  dorreftur  oeS  2)ni(fe0  t)erüdftd)tigen  tbrnitot.  2)ie  ^Ibbanbütng 
ifl  erfl  in  biefem  ^a\ixt  (1887)  in  ber  Biblioth^que  de  TEcole  dee  Chartes, 
XLVIII,  5  ff.  erf«^ienen  unb  gel>t  auf  bie  betreffenbe  grage  ^.  46  ff.  ein. 

3unä(^fi  fie^t,  mie  fd)on  2)ümm(er  conflattrt  ^at,  fefl,  bag  ber  fragliche  9ud« 
bnnt  bon  $aulud  2)iaconu«  bem  ^ergU  entlehnt  ifl')  ßncol.  VIII,  39:  Alter  ab 
undecimo  tum  me  iam  acceperat  annus.  ^ergil  meint  (iemit,  mie  audy  ^abet 
angibt,  bad  12.  3al|r^).  S^beffen  meifl  ßabet  barauf  (tn^),  bag  93ergi(  fd^lon  oon 
©eroind  anbenS  berflanben  morben  fei,  meld^er  bie  @teQe  bapin  erläutert':  „Alter  ab 
undecimo  id  est  tertius  decimus.  Alter  cnim  de  duobus  dicitur^)."  ferner 
fü^rt  berfelbe  ^ele^e  eine  übereinfKmmenbe  (Srflärung  bon  2)onanuB  }u  Xereng, 
Andr.  I,  1,  50  an:  ,,Unus  et  item  alter:  post  unum  duo,  ex  quibus  alter, 
ut  sint  tres  .  .  .  ut:  Alter  ab  undecimo.  Ergo  alter  non  est  secundus, 
sed  tertius.*"  ^abet  ifl  ber  SReinuna,  bag  bemnac^  au^  $autud  2)iaconud  ben 
^u9bruct  alter  ab  undecimo  fo  (für  13.)  berflanben  unb  angemenbet  (aben  merbe 
—  unb  man  mirb  i^m  gugeben  muffen,  bag  bieiS  aflerbingS  mabrf^einlic^  ifl. 
IBefanntft^  entölt  augerbem  eine  Urfunbe  Statt»,  in  melc^er  ber  5(onig  unmittelbar 
na(^  bem  2:obe  ber  ^ilbegarb  unter  bem  1.  9Rai  783  bem  Stift  @t.  9mulf  (St. 
9ntouI)  bei  9Re6  eine  S^enfung  für  bad  Seelenheil  feiner  oerflorbenen  (S^anin  ma((t 
(Sidd  K.  99;  *?lnm.  @.  257-258;  SWü^lbadjer  9hr.  253)  eine  ^iemit  überein- 
fümmenbe  Angabe  über  bie  !S)auer  i^rer  (S^e:  anno  ab  incamatione  783,  in  die 


M  ®efien  bie  Seutona  biefet  SBorte  burd^  Le  Cointe  bgl.  Mabillon,  Ann.  Ben.  n,  265. 
«)  Poet  liÄt.  I,  58  K.  6;  ^Qtoet  a.  a,  O.  6.  48  K.  1. 


B)  Cbb.  C  49:  «Dftns  le  rers  de  Yirslle,  il  est  reronnn  aajonrd'hai  qne  Ics  motf  alter 
decimo  ne  penrent  skrnifier  antre  ctaoi 
)  ebb.  e.  40  K.  8. 


ab  undecimo  ne  penrent  signifier  antre  ctaoie  qne  dnodecimus. 
*)  ebb.  e.  46  K.  8. 
^  «uifl.  von  4.  mb.  Ston  (Oöttingen  1826)  I.  ir>l 


Digitized  by  LjOOQ IC 


072  ®;?cur5  VI. 


minicae,  in  cuius  vi^liis  ipsa  dulcissima  coniux  nostra  obiit, 
decimo  coDiunctioms  nostrae^).    greilic^  l)at  btefe  ^eßatignng 


ascensionis  dominicae, 

in  anno  tertio  .      _        .    .  .      ^     ^ 

in  (einem  gaU  ^rogen  ^ert]^ ;  bet  gan^e  S^^^^  S"^  2)atum  ^e^ört  ntc^t  "jnm 
aut^ntifc^en  2^qrt  biefer  ntc^t  im  Original,  fonbem  nur  obf^riftlic^,  m  flarf  Übixatbd* 
teter  @ef)a(t  oorliegenben  Urfunbe^);  bie  Angabe  üon  ber  2)auer  ber  (Sfft  tann,  ga* 
mal  fic^'g  um  eine  ©c^cnfung  an  Bt  31mulf  bei  ÜWeft,  wo  ^ilbegarb  befloitet 
n?urbe,  banbelt,  leitet  bcr  ®rabjc^rift  entnommen  fein.  @ie  bemcift  rntätiä)t  md^t 
mttix,  atö  bag  man  bie  SBorte  bed  $aulud  2)iaconui$  alter  ab  undecimo  bort  aud^ 
fo  auslegte,  wie  ©cröiu«  unb  a)onatui8  bie  SBorte  53ergii'i5  interpretirt  ^abai*). 

^ein  (&ttDi6it  mochten  mir  auf  bie  üon  ^abet^)  femer  anjefü^rte  ^atfaä^ 
legen,  bag  ein  paar  oiel  fpätere  Cueflen,  haS  Chronicon  Suevicum  universale 
(SS.  XIII,  63)  unb  ©ermann  üon  Sfleic^enau  (SS.  V,  100) 5)  bie  5Bcrfio6ung  bcr 
langobarbift^en  ^ema^lin  ^arl'iS  fc^on  aldbalb  ober  fog(eid)  nac^  ber  ©eirat  erfolgen 
(äffen  (statim  eam  repudiavit).  SDf^an  !ann  jugeben,  bag  bidS  statim  burc!^  (^n^ 
^arb,  nadj  beffen  SBeric^t  Äart  bie  Jodjter  be«  2)eflberiuÄ  poat  annum  i>er^ 
(Vita  Kar.  c.  18),  nic^t  unbebingt  miberlegt  mirb;  benn  ^axV&  ^iogrop^  ifl  in 
bergteic^en  3^it^W>"^""9^  "^^^  juöcrlöfftg#  »tc  ^  jö  ^i«  2)auer  ber  Regierung 
^artmann'd  unrid^tig  auf  jmei  Sa^re  (biennio,  c.  3)  ano[ibt,  mä^renb  fte  t^otfoi^ 
lic^  über  brei  l^a^te  mö^rte.  ©inge^en  ftnb  jene  dibronifen  bed  11:  ^a^^unbertd 
no(^  i7iel  meniger  Slutoritäten ,  burc^  meiere  (Sin^arb  miberle^t  merben  foitnte. 
©aoet  meint  jmar,  fit  müßten  ^ter  auf  eine  oerlorene  farolingifc^e  ^^ronit  juriic^e^  ; 
aQetn  di  ift  bei  ber  ^(e^nlic^feit  beiS  SBorilautd  nic^t  imma^rfd^einlic^ ,  bag  biefe 
OueHe  feine  anbere  ifl  aU  (Sin^arb'd  Vita  Karoli  felbfl: 

Einh.  V.  Earoli  18.  Chron.  Suev.  nniv.  1.  o. 

Deinde  cum  matris hortatu  f i  l i a m  Karolus  filiam  Deeiderii    re- 

Desiderii  regis  Langobardo-      gis    Langobardorum   uxorem 
rum  duxissct  uxorem,  incertum      duxit  et  statim  repudiavit. 
qua  de  causa  post  annum  eam  re- 
pudiavit. 

©aüet  rügt  ed  atS  unrichtig,  bag  in  ben  Mon. Germ.  SS.  V.  I.e.  a\&  Oudle 
ber  betreffenben  <Stcflc  bciJ  ©ermonn  oon  5Reic^enau  bie  Ann.  Fuld.  citirt  feien,  dv 
bat  barin  infofern  9lec^t,  aU  biefe  Sal^tbiic^er  ^ier  nic^t  bie  einzige  Ouelle  bed 
Uerimann.  Aug.  fein  tonnen.  $er(^  tonnte  ^ier  fc^on  bamm  nic^t  ganji  xid^üq 
fe^en,  n^eil  er  iin^ümli^  baiB  Chron.  Suev.  univ.  für  einen  2(ui8}ug  axii  ^ermann 
bielt.  (i&  oer^lt  [16)  aber  u^a^rfc^einüc^  fo,  bag  ©ermann,  melc^er  na(^  Langobar- 
dorum einfc^altet:  adducente  Bertha  matre  sua,  feinen  ^eric^t  au8  bem  Cbron. 
Suev.  univ.  unb  ben  Ann.  Enhard.  Fuld.  (SS.  I,  348)  jufammengefe^t  ^^t. 
2)ic  letzteren  fc^reiben:  Bertha  regina  filiam  Desiderii  regis  Langobardomm 
Karolo  fiiio  suo  coniugio  sociandam  de  Italia  adduxit. 

©aoet  ^at  jeboc^  einen  befonberen  ©runb  an^nne^men,  bag  bie  e^Iic^e  ^erfrin« 
bung  groifdjen  Äarl  unb  ©ilbegarb  noc^  im  S^^^^  770,  fugar  bereit^  im  ober  gegen  bot 
©erbfl  biefe«  3ö^w*  jlattgefunben  ^aben  muffe  ^).  2)iefer  ®runb  fiegt  in  bem  5ßor^nbenfcia 


1)  Mabillon.  Ann.  Ben.  II,  265:  in  anno  tertio^decimo  coninnctionis  nostrae,  nt  apnd 
MeuriMium  (p.  170  ff.),  give  daodecimo,  nt  in  ipso  primario  exemplari  legimoa.  tluA  bei 
Gidtl  flebt  in  a.  12;  togl.  jebodd  &a\>tt  @.  50  ft.  1,  Set  fid^  auf  etne  tbm  Don  bemSor* 
flanbe  betf  SejitMavi^ib«  ta  mtk.  dh.  8auet,  mitaet^eiUe  genaue  ^Mt^nft  bet  Satintna«- 
formet  beruft,  naA  tnelAet  bie  äuorte  anno  tartio  decino  aan)  auiflefiQTteben  finb. 

*)  eiset  II,  258:  .Sie  allen  Kegeln  bet  Otiginalaulfcrtigungen  lutDibetlanfenbe  Ss> 
tirung  ^aben  toit  audd  ^iec  auf  Kei^nung  bti  floateten  e^^ibet«  au  fefen*;  bgl.  au4  I,22i. 

3)  9(nbev8  ^abet  a.  a.  G.:  .cette  copie  est  presque  contemporaine  et  eile  a  ^t^  faüe  ä 
Saint- Arnoul,  oü  Hildegarde  dtait  enU>rr^  et  oü  Ton  derait  saroir  ä  qnoi  e'en  tenir  snr  ta  vie.* 

*)  e.  50  «.  4. 

6)  Sgl.  fibet  ba8  geaenfeitige  SOeT^&UniR  biefet  CueHen  beito.  bie  barfibrt  aufgefkcfl* 
ten  9tnfi4ten  SBattcubaä  II,  5.  Hüft  6  42  9t  3.  DaS  Chronicon  fd^eini  bon  Äemtann  br« 
nu^t  AU  fein;  Oiefebxed^t  PU  t§  ffic  eine  eigne  aSotarbett  ^exmann'S  (Aalfcr^eu  II.  5.  tlufl. 

^)  V.  a.  O.  €.  58  91.  1 :  nCharlemagne  ^poase  Hildeffarde  vers  Vautomne  de  770  «t  lenr 
Als  Cliarles  nait  arant  la  lin  do  juillet  771."  6.  51:  ^La  fille  de  Didier  fat  probablement  epoif 
8^e  au  printemps  et  Hildegarde  4  raniomnc.*' 


Digitized  by  LjOOQ IC 


3eitpunft  ber  Sennä^ttmg  mit  ^ilbegorb.  673 

etnec  twn  itoxl  p  ^olendenned  im  ^vAi  771  au^i^nten  UrtmtbeM,  in  ivetd^  be« 
reitt  StatV&  atte^,  gfetdynamiger  ^^n  üon  ber  ^itbegarb  ertoS^t  ivirb.  ^ienad^ 
mtigte  bitfer  jüngere  Staxl  ptfo  im  3u(t  771  bereite  gelebt  l^n.  2)ie  Urfmtbe  ent« 
^U  bie  SefUltigung  ber  Immunität  für  ha»  JHofter  9(mfola  (thiiQe,  @t  (SxAcdS),  an 
beffen  @pt^  bama»  ber  Wot  9labigaubuiS  ßanb.  $abet  l^at  ben  2:ert  ber  Urfunbe 
m^  einer  im  3-  1709  Derferttgten  ^bfc^rift  bei  üedorenen  grögeren  ^^artntari  üon 
<3t.  (Salaid  enmommen,  met^e  i^m  ber  9n>b^  S.  S^ger,  Pfarrer  gu  9h)uUlon  bei 
Üe  TUaii,  mitgett^eilt  ^t^).  ^Jh^er  mürbe  biefe  Urfunbe,  wenn  audji  nic^t  üon 
fLflm^),  aU  unecht  oemwrfen.  @o  l^t  derr  9R^ret«2)ucoubra9,  axa  beffen  ^a^» 
lag  ber  ^bb6  ^to^n  bie  ^bfd^rift  bei  S^ortuIorS  iiberfommen  ^t,  an  ben  Sftanb 
gefc^eben:  „Cette  Charte  est  apocryphe,  eile  e»t  la  reproduction  mala- 
droite  de  la  Charte  de  P^pin  Je  Bref  accord<^  k  Tabbe  Nectaire**,  b.  ^. 
ber  Urfunbe  Mm  10.  3uni  760  (f.  oben  @.  21).  2)eiglei(^en  l^aben,  nne  ^aüet 
bemerft,  SD'lartäne  unb  ^uranb  biefe  Urfunbe  unterbrttcft,  ebenfo  nne  bie  im  mefent* 
ItdKn  alei(^lautenbe,  üom  27.  9h)bember  779  oud  IStormi  batirte^).  $aoet  macbt 
nun  aber  geltenb,  bag  betbe  Urfunben  fidf  auf'i  befle  in  ha»  ^tinerar  StaxVS  ein« 
fügen,  Hr  »ProtofoE  tabelto«  tfti*).  3)ie  (Snoobnung  be«  jüngeren  Äarl  in  ber  Ur# 
funbe  Dom  3uli  771  ifl  eine  entf^)re(^enbe  nne  biejenige  Äarl'«  felbfl  in  bem  3mmuni- 
läidbiplom  feinet  93ateri  fippm  für  @t  (lalaü  bom  10.  3uni  760.  Sind?  bier 
^eigt  ei:  vel  mundebardo  tili!  nostri  Karoli,  qui  caosas  ipsius  abbatis  vel 
monasterii  habet  receptas  etc.  Suigelaffen  ftnb  nur  bie  Storte  illastris  viri, 
aüein  biefe  9[nilaffung  fc^etnt  fe^r  bered^tigt,  bemt  biefelben  bitten  auf  ein  neugeborene« 
l^inb  ni(^t  gepagt  "hber  famt  überißt  üon  ber  Uebema^me  einei  SERunbium  burd) 
ein  neugeborene«  Äinb  bie  Wbt  fein?  3n  ber  2^at  werben  beibe  Urfunben  min- 
befleni  auf  e^ten  lOorlogen  beru^.  iucan  bürfte  fmim  fe^Ige^en,  menn  man  fit 
für  bai  Stinerar  mit  üenoenbet,  unb  beibemal  bieten  fle  einen  interefFanten  Beitrag 
SU  bemfelben,  ber  unfere  jhmbe  etmai  genauer  mac^  jteineimegi  ebenfo  ftc^er  er« 
fc^eint  ei  bageaen,  ob  bie  Urfunbe  üom  3uli  771  mirffid^  beweifl,  bag  ber  jttn« 
gere  jfarl  bamauS  fdi^n  am  Seben,  mitbin  bie  (S^  feiner  C^Item  bereüi  im'  ^erbfl 
770  gefd^toffen  war. 


0  ^toet  a.  a.  C  S.  47:  Dato  mens.  jnl.  anno  III.  [regni  nostri].  Actnm  ValeDtianai 
falidter;  6.  226-2:28  9tt.  11;  bftl.  KabiUon.  Ann.  Ben.  U,  226:  «Idem  Rabiffandna  («bt  ton 
€t.  Sataitf)  iam  a  Carolo  präaceptam  immnnitaiis  obtinnerat  apad  Valentianas,  anno  regni  eiud 
tertio";  eidtel  n,  861;  ayiftb(ba(|et  9lt.  188;  o.  €.  88  91.  1. 

^)  Oflt.  ^atoet  a.  a.  £>.  G.  6;  Jr^ofier  Ulbft  bereitet  eine  OeröfTentlid^tttta  ber  ganjen 
eomitutng  bor.  —  2)aB  betreffenbe  Ctbartutar  tonrbe.  tote  ^abet  anntmiitt ,  8^  lufammen* 
fiefteUt.  um  bem  $ab1l  9li(otau<  I.  mttfiet^eiU  au  toerben. 


9}  ȧt.  0.  9l.  1. 

*)  r     ^     ■  • 


,  Oon  $abet  ebb.  append.  9lr.  12,  €.  228-229  bubltairi;  bat.  ebb.  C  48  «.  1:  Dato 
inb  die  X?  kl  deoemb.  anno  XII  et  VI  regni  noatri.  AHorn  Varmatla  ciritete  in  Dei  nomine; 
22».  8. 

S)  Sgl.  ittbeffen  in  Setreff  beS  %Utli  in  ber  Urlunbe  bom  17.  9lobember  779  (rez  Fran- 
comm  Tir  fnloBter)  ^abet  @.  52;  @t(fet  I,  259. 


3abrb.  b.  btf«.  0eT(b.  -  tTbel-Simfon,  Äarl  b.  ör.  I.  »b.  2.  «uft.  43 

Digitized  by  VjOOQ IC 


lieber  hit  dirottologifdie  (Einreibung  wn  Cod.  Garol.  ttr.  59. 

3u  @.  246  «nm.  2. 

2)ie  ®rttnbe  für  bie  an  bcr  cittTten  ©teile  geäugerte  Slnftd^t  betrtffenb  bie  4» 
noloatf^e  (Einreibung  bed  @(^retben9  $apß  ^abrian'd  I.  an  4(aTl,  Cod.  Cwtoi 
9h.  59,  Jaffö  lY,  194—195,  ftnb  folgenbe: 

1)  2)te  3ufage  Stax\%  meldte  {>abnan  in  Cod.  Carol.  9hr.  59  e.  194 
eroS^nt: 

Continebatur  quippe  in  ipsie  vcstris  regalis  seriem  u>iciba8:  qaod,  Do- 
mino protegente,  remeante  vos  a  Saxonia  mox  et  oe  presenti  Italiain 
vel  ad  iimina  protectoris  vestri  beati  apostolomm  principis  Petri  ad- 
implendis  quae  ei  poüiciti  estis  properare  desideraretis 
erf(^eint  im  wetentlici^en  ib«ntif(^  mit  ber  in  va.  53  @.  177  öngefti^rten; 

Interea  continebatur  eeries  vestrae  excellentiae :  quod  accedente  pro- 
ximo  mense  Octobrio,  dum  Deo  favente  in  partibus  Italiae  advoientis, 
omnia  quae  b.  Petro  regni  celomm  clavigero  et  nobis  polliciti  estis 
ad  eifectmn  perducere  matnratae. 

9Benn  bort  Die  3^t  unmittelbar  na(^  Beenbigung  be«  fa^ftfc^  S<I^)iigef, 
l^ier  ber  näc^fte  Dftober  atd  ber  für  bie  ^eerfa^rt  mdf  ^taSim  in  %n^c9t  gen»' 
mcne  Termin  htwä)nti  mirb,  fo  faQen  biefe  3^4>un!te  pfammen,  nne  beim  9ad 
naäfytx  in  ber  S^at  menigßen§  bereite  im  Ofiober  775  caa  @ad^fen  vaütOdßtt. 

Steiner  oon  beiben  @teQen  erwähnt  ber  ^apß,  bag  i^m  eine  gteid^  äRitt^dliDig 
f9  f(^on  frü^  gugegangen  wäre. 

2)  SBenn  mir  9{r.  59  nac^  bem  Sn^It  in  ben  Sugufl  775  fe^  p  ntffdi 
glauben,  fo  fle^t  au4  einer  (Sinrei^ung  twn  9hr.  53  m  biefe  3^  in<^  entgcmn. 
8ie(me^r  mug  bie  9{tt(f!e^  M  SlnbreaiS  unb  9[nafiaftUiS ,  meiere  erfl  nadf  wt» 
tag  biefeiS  @($reiben<  ftattfanb,  au^  no4  t)ot  September  ober  fp&teftotf  go^g  in 
anfange  biefe«  SWonat«  erfolgt  fein  (ogl.  Jaff6  IV,  180.  185  u.  o.  €5.  237). 

3)  (&U\ä)  bem  in  9h.  59  erm&^nten  ©(^reiben  StatC»  mar,  mie  t§  f^eim,  awl^ 
badjenige,  meldte«  bie  in  9h.  53  angeführte  Maoit  entl^elt,  bem  ¥a;pfle  bnn^ 
$offeffor  überbra^t  morben.  Sebenfafli  erl^elt  ^brian  baffelbe  in  einem  3cit|miift, 
mo  biefer  ©efanbte  fl^  bei  i^m  befanb  (f.  Jaffg  IV,  177  u.  o.  0.  236). 

4)  2)a«  ©((reiben  9h.  59  erm&^nt  nichts  bon  ben  debrfingntff«  bei 
^apfle«.  mel^e  nomentli^  9h.  58  melbet.  SQßü^renb  in  9h.  58  ber  ¥a]^  ben  m* 
nig  bef(!^mort  fo  f(!(Ieunig  mie  moalic!^  gu  feiner  Unterflü^ung  unb  9iettnng  ^erbei« 
jueilen,  f))rid)t  er  in  9h.  59  feine  ^^eube  über  bie  3ufoge  be«  itonig«  axA,  na^  bcr 
Widitfyc  au«  @a((fen  nad^  Italien  gu  tommen,  um  ba«  ©(^tung«Derfpre4cn  ga 
erfüUen. 

5)  %u4  ba«  SInerbieten  bem  Könige  ebentueO  entgegen  fu  reifen  (9h.  59 
@.  195:  Et  cognoBcat  veetra  conepicua  excellentia:  quia,  si  mora  de  vestro 
adventu  provenerit^  ma^a  nobis  inminet  voluntas  ibidem  in  vestri  ob- 
viam,  ubicumque  vos  vaTuerimus  coniungere,  gradiendom  proficiscere)  cnt« 
f^ric^t  faum  ber  gefäl^beten  Sage  be«  $a)}fle«,  mie  fu  9h.  58  fd^i&ert 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Cod.  Carolin.  9hr.  59.  675 

6)  3n  9h.  59  lobt  ^obnon  bad  ^er^dten  beiS  ^Mor  unb  9labigaub. 
3n^.  57  befla^t  ec  ft(^  im  d^egnttbeil  ^ftt^  über  fle,  morn  er  i^nen  ou^,  ebta\Q 
nne  in  9{r.  58.  getviffe,  iebody  5um  2:b(ü  me^  €ont)mtionflle  C^^enpräbifote  beilegt 
(S.  189:  fideiisBimi  vestri  missi;  192:  fidelisaiini  yestri  missi,  revera  sano- 
tiflsimus  frater  noster  Possessor  episcopus  atque  Rabigaudos  religiosus 
abbas). 

7)  ^$emer  ernannt  ^abrion  in  Sftc.  59  ni(^tl  baDon,  bag  $offeffor  unb  IRabu 
gonb  erft  über  @po(eto  unb  8eneoent  )u  i^m  getommen  feien. 

8)  (Snbli^  i^eint  3aff^  ft(^  tfitt  m  gemiffe  (^ronolodfc^  Sk^mterigfeiten  m 
Decmideln.  (Sx  rammt  an,  bag  ^offeffor  unb  9tabiaaub  im  vlaomba  IIb  in  ^^i^tßoML 
ge»efen  feien  (oot.  jeboc^  o.  ^.  240  91.  2)  nnD  i^e  9{etfe  na(^  @jpoIeto,  8enct)cnt 
unb  9b>m  in  biefen  nnb  ben  folaenben  S)tonat  faQe.  ^  ifl  jeboi^  ni(^t  anjunebmen, 
baß  ber  $ai}fi  erfi  fo  fpät  toxxi  Bufage  erl^dten  ^oben  foEte,  nac^  feiner  mOMyc 
auiS  ©ad^fen  na(!b  JJtoIten  ^u  eilen.  — 

gteilidj  »irb  ra  9hr.  53  (@.  177)  ott  «oeiter  (öefanbter  neben  ^oiTcffot  ni^t 
ber  9lbt  9labigaub,  fonbem  tnetme^  ber  9Ibt  ä)obo  genannt.  SDlit^  ifi  unfere  ^er- 
mutiHmg  nur  boUbar  unter  ber  (oon  und  iebo4  in  ben  Xe^t,  o.  @.  236,  tti^t  auf'» 
oenommenen)  ^raudfegnno,  bag  ft(^  biet,  wenn  ni(^t  etma  fdbon  in  boj  ijapfltit^e 
Sd^reiben  felbfl,  in  ben  &|t  bed  Cfodez  Carolinas  ein  ^erfe^en  cinq^fc:^ litten 
(ooe.  2)ie  ^em^ed^felung  bed  9{abigaubnd  mit  S)obo  »ttrbe  fl(^  in  tiffmt  i^aüe 
barauiS  erflfiren,  bag  ba  te^tere  in  bemfelben  ^ef  Dor^  neben  bem  (^jbifd^of 
SEK^ariud  o\&  9)*{itglieb  einer  f ruberen  (S^efanbtfc^ft  ^tarCd  ermähnt  tvirb.  ^in 
&^nü4er  ^rn^um  Iteot  in  ber  Ueberfc^rift  Mu  9h.  54  (Jaffa  IV,  179  d)  tx>r, 
»0  9(nbread  unb  ^Ina^ftuiS  als  Ueberbringer  biefed  papfttic^n  @(breibend  be^eic^net 
vx  »erben  fd^en,  »ä^b  baiS  ©d^reiben  feCbfl  befagt,  bog  fie  bem  fopfle  einen 
»rief  5tarl'd  ttberbra^t  ^tten. 

Kugerbem  mftgten  naiii  unferer  ^^potl^efe  ^offeffor  unb  9{abtgaub  in  jenem 
3a^  zweimal  nady  Stalten  gefd^idt  fein,  bad  erfle  9RaI  fpotefieniS  im  Kuqufl,  bann 
mieber  ein  paar  äl^onate  fpäter.  ^  einer  foljten  9(nna^me  liegt  inbeffen  md^tB  all}n 
Sefremblid^ed  ober  ^ar  unmdgli^ed;  xocA  ^offeffor  betrifft,  Je^t  fogor  eine  foldpe 
binnen  buner  3^  nneber^olte  fteife  beffelben  fefi,  wenn  Cod.  Carol.  9h.  53  über« 
^an)}t  gkid^  9h.  57—59  in«  3al^  775  gehört. 


43* 

Digitized  by  VjOOQ IC 


^ettfj^ügitttgctt  mtb  9laäfitä^t^ 


@.  2  iR.  2  (Stneit  9ert(^t  über  btn  gegemoärtigeu  @t<mb  ber  f.  g.  Sttmolotfraae 
oibt  je^t  and)  ^.  Jto^t,  Snnolen  II,  697  ff.  !^er 'Sendet  tfl,  mt 
Übümmln  mit  9le4t  anerfannt  ^at,  (^tüoQ,  neigt  ftd^  tnbeg  md^ 
©pber«  fluffaffung  )u. 

•  3  3.  10   t)on  oben  I.  ^ifd^of  fl.  (Si^bif^of. 

•  9  9^.    1    lieber  ben  Monachus  Saogallensis  t^gf.  jegt  audy  (Ebert,  Wlgem. 

(ikf4.  ber  Siterotur  bed  aRttteldter«  im  «U)enb(anbe  in,  214  ff., 
melier  nur  leiber  bie  Sb^blung  tum  Räumer  iiberfe^  fyit 

•  17   «     2   $ie  betreffenbe  ©teile  ber  Vita  Stephani  11.  f.  je^t  in  ber  fütigabe 

beS  Liber  pontificalis  iwn  L.  Duchesne  I,  447. 
«    18   «     1    2>ie  betreff enben  «stellen  aud  ber  Vita  Stephani  n.  mtb  V.  Ha- 
driani  I.  f.  jefet  bei  Duchesne   1.   c.   ®.   473.  478.  488.  494. 
497.  498. 

•  21   «     6   2)ie  Urfunbe  ^ippin'iS  für  @t.  (SaUo»  üom   10.  3uni  760  f.  jebt 

Bibüoth^que  de  TEcole  des  Chartas  XLVIII,  223—224  9tt,  9. 
«  56  3.  7  ü.  0.  ^inftc^tüd^  ber  9e)ei(bnmm  bed  dtüfi  als  SCbt  bon  OberaItai4 
ogl.  ^bera-gränW  im  SU.  Ärt^ib  Xn,  105:  biefelbe  ifl  wa^^ 
fd^eintK^  unpattbar,  ba  ber  9eflanb  jeneiS  j^oflerd  im  a  3a^' 
l^unbert  ntd^t  su  ermeifen  ifl. 

•  71  9{.    7   ifibabin  gu  berichtigen,  bog  9U)iIfrib  jebenfalld  bor  ®td(c6ert  9bt 

Don  @t.  Smanb  mor,  Dgt.  (5.  441  9^.  8.  512.  Skmt  i^n  ber 
tlbtiBfatalog  hinter  Q^idlebert  fteQt,  fo  nnrb  bied  baronf  gnrfic^ 
ßfpcta  fein,  bag  er  fpater  ßarb  alA  ber  le^tere. 

^  86  •  2  ügt  ffit%n  au4  Duchesne,  Lib.  pont  I,  488  9^.  55  mib  ht  Segng 
auf  bie  ^erfon  be«  ^ucbatb  Cod.  Carolin.  ^,  34,  Jaff6  IV,  120; 
Oettner  @.  355  ««.  3. 

-  116  -  1  Ueber  bie  Vita  Lebuini  bgt  Quc^  (Ebert  0.  a.  D.  III,  190  ff.,  fowte 
ebb.  @.  185—186  unb  IDümnüer  im  «Reuen  «rc^i»  IV,  550  üb« 
eine  (Ectoge  bed  ^ifd^ofd  9)abbob  Don  Utre<^t  auf  ^fmin  (Migne, 
Patrol.  Lat.  CXXXII,  559  f.).  ©ie  in  ber  Re\'ue  histonqpe 
XXXI,  236  unb  hn  9^.  9lrcbiD  XII,  236  ermS^  toirb ,  ffot  itber 
bie  Vita  Lebuini  unb  ben  Urfprung  Don  2)eDenter  nenerbingd  fßn^ 
loren  geft^rieben.    3n  3.  1  biefer  @eite  L  TOönd^  ft  «bt 

•  118  3.     5   D.  0.    «or  3obr^unberte  einaufd^en:  etwa  anbert^alb. 

•  140  •     4   ßmfi(btli4    bed  HuiSbrudd  deiiciosus    Dgt  aud^  Oeldner,   SSm% 

$ippin  @.  97. 

•  150  3.   13   D.  0.  l  aWerolu«  |l.  SWerolbu«. 

•  «     9{.    4   @.  bie  betr.  Urlunbe  jefet  Biblioth^ue  de  i'Ecole  des  Charte» 

XLVIII,  224-226  9er.  10. 
<  175  — 178   ®ne  in  le^ter  3eit  Don  9S^.  SRartend  (1)ie  8efe(^g  bcB  pBp^Ctäfm 
@m(ld  unter  ben  jfaifem  ^nridy  III.  unb  ^«mrid^  IV.  piidfc,  f. 
5Krd)enre(^t  XXII,  38  ff.)  Dertretene  «nflc^t,  wonad^  jene  Wfign«9« 
^Qbrian*«  I.  unb  ?eo'«  Vni.  erft  in  ber  3eit  balb  nad>  1112  et» 


Digitized  by  VjOOQ IC 


Serid^tigungcn  unb  9{a(i^trage.  677 

funben  waren,  finbet  ^toax  bot  8dfaII  t)on  93.  ^3ern^asbi  (^tflor. 

3tf(^.  LVJU,  359),  tß  jebo<^  toeniger  gtttnbttc^  mottoirt  M  bte- 

jenige  Sdemfiam*9, 
194  9«.    2    »al.  and)  Ann.  Einh.  786,  SS.  I,  169. 
195-1    mt  SBorte  ba  Ann.  £inhardi786,  SS.  I,  169:  cuius  (Italiae) 

Caput  in  capto  Desiderio  rege  .  .  .   tenebat  (öimen  ald  ein 

fbcQümtat,  aber  »o^I  nü^t   oliS   fu^erer  SemeiS  bafttr  betrachtet 

»erben,  bag  ber  gefangene  ^angobarbenfonig  banta(9  nod)  lebte; 

DgL  e.  543  m.  2. 
207    .      2    L  775  jt  776. 
240    «     4    in  (781)  5n  flrei«^. 
351    •     1    Dgl.  0.  s«  @.  71  9^.  7. 
354  •     3    t)0L  mm§  9r#)  u.  f.  m.  Xni,  86  f.  (2.  ü.  f)einemann,  lieber 

em  )>eiloreneiS  fo^ftfc^  9(nnalenwerf  a.  780). 
357   "     5    Ann.  Osterhovens.  SS.  XVII,  539  öermerfen  gar  ).  3.  775: 

episcopatUB  Bremensis  construitur  a  rege  Karolo. 
382    «     5    ogl.  au4  ^berg-^nfel  im  9^.  %xdfi;>  XII,  105—106. 

463  '     1    2)iefe  ^eUe  nrärb  anbad  au^Sgelegt  twn  lörunner,  2)entf(^e  fflcditS^ 

gefd^i^te  I,  291. 

464  -      7    unb  S.  466  9^.  2  Dgl.  über  bie  9{etbenfo(ge  ber  ^  in  ^tracbt 

tommenben  Briefe  au6  '^il,  ^er  ä^eric^tSflanb  bed  &lenul  im 

franlif^en  «ei(^  @.  135  i«.  4. 
524  •     2    ogl.  9b>t^,  Qkfä),  bei  8eneftdalmefen0  e.  123  9^.  47. 
567  3.   16  D.  0.  l.  bei  tüigeri  fl.  in  9(nger0.  —  3u  92.  5  mL  an^  Gest 

abb.   FontaneU.  c   8.    10,  @.  27.   31   (SS.   I^  281.   283): 

Witlaici  abbatis. 
604  92.    2    Ueber  ben  Xob  bei  9lri(^  unb  9lomuaIb  t>aL  aud^  Alctün.  epist 

156,  Jaffö  VI,  585,  unb  unten  «b.  H  j.  3.  800. 
609    -      5    fimbera'Stanfel,  9{eued  ^Ir^it)  XII,  68  92.  1  smeifelt,  ob  ^fdbof 

SBimbalb  tm  (&dfi&))t  ni^t  in  ber  Zf^at  bereit«  781  geflorben  (et 
661  3*     7  D.  0.  OgL  V.  Stephani  II.,  Duchesne  1.  c.  @.  450:  paadBumis 

Ulis  .  .  .  Fnmde. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^tuä^t^itt. 


B.  17  9i. 

3 

«   «  # 

5 

-   40  3- 

2 

*   74  - 

7 

^  113  * 

5 

•  121  «. 

1 

-  122  3. 

35 

-  123  . 

2 

-  158  9i. 

2 

•  170  3. 

-  178  m. 

2 

7 

*    207  - 

2 

«  221  « 

4 

-  223  3- 

3 

.  229  * 

10 

-  248  - 

21 

-  255  91. 

3 

-  272  8. 

10 

.  283  - 

25 

-  289  . 

14 

-  323  ' 

3 

-  401  - 

21 

r   416  9i. 

4 

-  439  8. 

13 

•  567  - 

17 

.  576  5R. 

4 

•  612  3. 

19 

-  633  - 

5 

.  667  * 

3 

-  668  - 

21 

l.  SS.  XV,  3  p.  2. 
l.  Meroving.  %  Merowing. 
ü.  0.  (.  S^TUbo  %  Xrubonu«. 
0.  0.  (.  Milien  jl.  WiA. 

0.  0.  (.  ©criHrungcn  ft.  33ejic^ungen. 

1.  bemofratifdjen  Ccrfaffung  p.  »lcgicrung«fonn. 
I.  feiner  Äirdje  |l.  feinem  Attofier. 

k).  0.  (.  <St.  aRi(^aeI  fl.  et.  Wx^oM. 
I.  ^anbf(^riften. 
ü.  0.  I.  übergeben. 
(.  ben  9{amen  burd^  biefe«  i^ebtrge. 
ifl  \iQ&  Äomnta  Jjinter  ^offeffor  ju  fheic^eu. 
(.  gmi^Ibodjer  9^r.  178  fl.  78. 
ü.  0.  1.  ^Imiennoid  fl.  Smmiennoid. 
.   -   l.  »urüdfe^rten  fl   gurütffe^rtc. 
«   *   1.  kaginalb  fl.  9{eginalb. 
l.  annus  fl.  anno. 

D.  0.  fehlen  na(^  (Sngern  bte  ^orte:  sunt  ^erjog,   ja  jnin 
Äönig  b'er  «ngern. 
0.  0.  l.  ealui^o  fl  eolu^fo. 
ö.  0.  I.  gingen  fl.  jogen. 
.  -  I.  bem  ÄfoPer  fl.  biefem  Äfofler. 

*  •   (.  (Strafen  üon  ^uloufe. 

flreid^e  Mabillon,  hinter  Mirac.  s.  Goaria. 

0.  0.  I.  Äönig  fl.  ÄonigÄ. 

-  -   I.  ®efanbter  fl.  ®efanbten. 

1.  vita  fl.  dicta. 

k7.  0.  1.  ^tto  fl.  Otto. 

*  -   I.  ®regor  ft.  (öregor«. 
.  *   l.  ««r.  i9  fl.  S'hr.  4. 

-  .  ifl    einxuf(^alten:    nadj   bem  ©riefe  be«  ^üpP«  S^^djario« 
(Epist  Bonifatii  9h:.  52,  Jaff6  III,  153;  Ben.  Lev.  1,  i^ 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9tegtf^cr^ 


e.  ^entg,  St.  iUMtg,  JH.  AlofteT,  C.  ^tl^ii,  Ct.  6tabt,  Z.  Zod^tev. 


«bSaflbcn  285.  28«.  2S8— 290. 
%bbt  (Hbbio),  eac^fe  496—499. 
%bbo,  <9t.  «on  $otttCT0  310. 
^bbo,  $atticiu9  370. 
^bbnna^man,  (Smit  t>on  (l£orbot>a  274. 

285.  286.  288.  295-298.  801—302. 

307.  309.  510.  646—647. 
flbburra^tnan  ibn  $abib,  genannt  ber 

eiat)C    2S7— 288.    292.    295—296. 

300.  302. 
Hbobriten,  »cnbif^e«  ®o(t  360. 
«bnMl^roab,  e.  9uflur<J  288. 
9[butaunt9  (Uhu  Xaf^x),    arabifd^ 

Oroger  298. 
flctxtttia,  @t.  in  8enet>ent  631. 
fldftn  15.    16.  40.  42.  275.  316.   404. 

42.3.  451.  549.  645. 
^ciutf.  ^redbi^ter  368. 
9[cro)>o(i  in  Sncanien  615. 
Hbalger,  ^redb^ter  in  Utred^t  278. 
Hbalai«,  tSnigl.  ftfimmerer  428-432. 
abol^arb,  8ettet  ^arr«,  9.  t>on  doxhit 

21.  96.  361—362. 
«balbarb,  <»r.  36.  102. 
91bal|db,  %.  StaxVi  149.  198. 
9lbaH>ctt,  «.  bon  Xcgetnfce  56. 
Sbattam,  (5b.  t)on  (^Igburg  640.  654. 
Hbalric,  angebt.  ^.  be«  S$a8€onen^)Og9 

?u)>n«  311,  t>gl.  Slbetric^. 
9lbaltnibi9,  (Sema^tin  be9  9{eniflbiuft 

870. 
9[bam  toon  Bremen,  (Sefd^tc^tfc^reiber 

585. 
flbbo,  2)iatonn«  367—368. 
tlbelc^id,  @.  u.  9)'{itregent  be9  Sango« 

barbentönigd    2)efiberiu«   84.    136. 

144.  148.161—152.  186.  I88-lb9. 

244.  249.  366.  381.  387.    542.  544. 

566.  569.  583.  605—606.  611.617. 

630.  632.  633.  685. 


S(be()>erga  (9bal|>nga),  (Semal^tin  be« 

^.   ^xxW  t>on  I6enet>ent,  %.  be« 

SangobarbentSnigd    2)eflberin9    60. 

189.  195.  363-366.  413.  542.  613. 

615.  617—618. 
Slbelri«,  8a9te  646,  t>gl.  9(ba(ric. 
Slbemar   toon    (S^abanne9,    (ftcfcbic^t« 

Treiber  576. 
9(beralbn«  228. 
%bo,  (Sb.  toon  St^on  64. 
9(bo,  l^ogt  t>on  @t.  2)eni9  405. 
«bo^)tianer  252. 
%bo)>tianif(i^  ^^efle  391. 
^brian,  tönt.  $.  637. 
fleatbulf,  ©.  toon  ^oäftfttx  531. 
9(eaTbtt)u(f,  ft.  t)on  ftent  581. 
«elbert  (Slelbet^t),  Center  «Itnln'«,  (86. 

t>on  2)ort  390—391.  398,  bgl.  ^ena. 
^emilia,  Sanbfc^aft  288. 
9[emonia  ((Sittä  nnot>a),  SÜtl^um  322. 
^flarta,  ^au(,  ^fl(i(^r  (Subiculariu« 

89.  91.  138.  136. 
91frita  295. 
91gat^o,  2)iatonu9,  ^flü^er  9ßtt>oti* 

mSc^tigter  406. 
9[gaunnm  f.  <Bt  9Rannce. 
«gilfreb  (agilfrib,  Cgilfrib),  ©.  »on 

?ütti(^  71.  351—352.  676. 
Hgilnlf,  5r.  ber  Sangobarben  167. 
SgneOud  ton  9ta)>enna  152. 
Slbmeb  et  motxi,  arab.  e(^riftfleQet647. 
Silina,  9(e.  t>on  ^Irgenteuit  71. 
Sliflulf,  $t,  ber  Sangobarben  148.  167. 

186.  195.  211.  662. 
9(tamannen  314. 
fltamannien  24.  27.  597. 
^taon  47. 
aiberit^,   «.   »on   lUre^t   233—235. 

277—280.  485.  598.  655—656. 
mhtxiäf,  &x.  343. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


680 


aicgifler. 


mhi,  O^raffc^aft  in  ^quitanien  310. 
^Ibutnud,  Sertrauur  ftatf«  HO. 
Sllbuinu«  f.  SOBitta. 
«Ibßat  (i.  didfiihaöi),  %l  235. 
9U(^reb,  ^,  bon  9{ort(um6€Tlanb  209. 

276. 
Elim  (Kliman),  ®.  ton  «Beben  55.  57. 

382. 
Sllhiin  (^(binud),  angelfät^f.  (Sele^tter, 

Setter   ber  Äoff^uU,    «L  t)on  (St. 

SERattin  gu  tour«  9.  21.  35.  276. 

390—394.  410— 41 J.  441.  486—487. 

492.      512—513.     538.     541.    688. 

593— 5'J4.  599.  648. 
Mtx,  Rl.  346.  353.  433—434. 
mo,  «).  321. 
aimanfttr,  Ä^alif  t)on  «agbab  289— 

290.  295. 
«U>en*141.    195.  211—212.  219.  259. 

294.  390;  Sll»>en|lra§en  548. 
9ll|;>nni,  ^.  üon  <Banbau  56. 
aitbutg,  Stau  be«  Salbert,  (Snteld  be9 

SBibufinb  508. 
91Uenbeten  128. 
attfrib,  ©iogra^)^  mubger*«,  ©.  t)on 

aWünfier  7.   116.  118.    234.   593— 

594.  655—656. 
$lU^eu9,  8.  toon  bitten,  Sl.  t)on  @t. 

aWaurice  552—553. 
SUnalbert,  (S^orbifc^of  t>on  $etbun  404. 
«malbert,  iRotar  35. 
flmalft,  et.  545. 
Hmalfitaner  614. 
Smalung,  @a(4fe  269. 
amalwtn,  ^ofbeamter  498—499. 
Smic^o,  9.  t>on  iD^urbacb  221. 
9[mien9,  ®au  t)on  (^mtennoid)  223. 
9(mmiIoni,  9.  t>on  @t  $eter  tn  ®al}- 

burg  654. 
^moTba(^   im   Obenmalbe,    j^.   353. 

591—592.  «ebte:  $atto(4Jaciflcn«), 

Xante,  ©.  öon  Sterben. 
Hmortum  in  $^mien  464. 
Snafiaflu«,  ^pß(i(^  dEubicntartud  nnb 

öefanbter     2 1 3—214.      236—238. 

674—676. 
Slnatoliu«,  ©ebetne  bed  ^.  317. 
«nc^in,  Stl  176. 
ancona,  @t.  185. 
«nbrea«n.  am  @otacte  386. 
^nbtea9,  8.  t>on  $ale{hrina,  )>ä^fll. 

©efanbter  236—238.  240.  318.  320. 

674—675. 
^nbrea9,  9.  t>on  iliq^euil  500. 
«naeac  («nbiacum)  an  ber  (S^arente, 

$fal}  in  Slquitanien  49. 
Engeln,  Stngelfac^fen  115.  525.  532. 

541. 


9(ngerd,  Stl  be9  (.  fllbinu«  baf.  46; 

et.  ete^^nsn.  bei  —  75;   ^L  befi 

^.  ©ergiu«  bei  —  567. 
Slngilbert,  Aa^an,  9.  t)onet9tiqmer, 

Vertrautet  StaxV^,  ^ict^ter  35. 
Ingilram,  9.  t>on  S^e^,  (Sr^fo^an 

34.  38  ff.   74.  196.  220.    274—275. 

279.  436.  487-^90.  644. 
«ngilram*f(^e  Äa<)itel  489—490. 
^ngoulSme  46.  50. 
«niane,  5K.  439—440.    91.:  ©enebift. 
Slnianu«,  8a(^  440. 
91nianu9,  %,  440. 
Snifola  (&t  (I£alai9),    im  &m  ton 

l*eman«,  Ät.  21.  673.  676.  «.:  «abi« 

gaubu9. 
Amiales  Enhardi  Fuldensis  5.  665  - 

66h. 
Annales  Hersfeldenses  540. 
Annales  Laureshamenses  6. 
Annales  Laurissenses  maiores  f.  2ot< 

f^er  9(nnalen. 
Annales  Maximiniani  5. 
Annales  Mettenses  5.  24. 
Annales  Mosellani  6. 
Annales  Nazariani  520.  523.  623.  626^ 
Annales  Petaviani  6.  629. 
Amiales  s.  Amandi  5—6.  441. 
Annales  Sithienses  665—666. 
Annales  Xantenses  5. 
9(nfa,  (^ema^lin  be9  SangobarbenGfnigl 

2)efiberiu«  194—195. 
9[ndba(^  f.  Ono(]ba(<^. 
9lnfe(m,  ^.  toon  griaut,  Stifter  u.  «. 

M  $ti.  9{onantola  186.  258. 
tlnfelm,  $fal)graf  265.  305—306. 
an«freb  77. 
anfiH>erga,  %.  be«  Sangobarbenßnig« 

2)eflberiu9,  9(e.  t>on  e.  ealoatore 

in  ©re9cia  195. 
«nlirannu«  («ufltamiu«),  ©.  t)on  ©er* 

bnn  404. 
S(nfuirt«^aim  ((Enrt^^im  a.  b.  30)  266. 
Slntenor,  $atriciu9  370. 
9ü)fla  142. 
«^>ennin,  ®eb.  518. 
9()>lafl,  ^ofgut  2 12. 
9Ü>oQinari9,  8.  Dcn  9{eggio  387. 
«quitanien   24.  27.   41—47.  49-51. 

112.  290.  293.  308—311.  388-389. 

397— 402.  410.  439.  494.  498.510- 

511.  524.  549.  625.  646. 
«quitanier  289.  309—310.  399.  4U 
Araber  297.  464. 
«rbeo  («ribo,  ^ere«),  ©.  w)n  greipog 

56.  57.  59—60.  274.  459-460. 
arbo,  e*aier  unb  ©iogta^  *•  ^^- 

bitt*9  »on  9(niane  440. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


»legificT. 


681 


^x^v>,  ©i«t^um  457.    ».:  «iribctt. 
araenteuil,  Stl  71.  Sie.:   ^ilina. 
«nbctt,  ©.  Don  «tcajo  457. 
Äribo,  i>al.  Slrbco. 
9(n(^i«  (tluftid),  $).,  ptfi  bon  8ene« 

wnt  3.  189.  239.  243—244.  248— 

249.      363—366.     381.   395.     413. 

542—546.  557—566.  570—572.  583. 

601.  603—605.  615—616.630—681. 

663.  677. 
Wcidfii,  Sruber  M  $aulud  2)taconu9 

253.  418—414. 
Slrimobttd,  fiöntg^bote  370. 
«Tic«,  @t.  27. 
Slrlnm,  Sogt  be9  (&r}bi9t^um9  ^ax' 

Boimc  43*J— 439. 
Hrmentariu^,  ®r.  in  9ti)>agor9a  291. 
Ämalb,  ^rc«6ptcr  124. 
9mo  (91m),  (&6.  t>on  ^aljbura  3.  S4. 

182.   492.    511—514.    572    ff.    599. 

624.  64.S.  658—654. 
Kmolb,   i6oiti(u9  St.    Subtoig*«    )>on 

Slquitanien  897—398. 
«molf,  Ä.  tton  Oflfranlcu  644. 
9(mulf,  9.  t)on  ^tti  9.  •115. 
«nmlpngtt  113. 

2[tt)inuö.  (S>x.,  Qkf  anbter  aarrd  6 1 1 .  606. 
«fc^^tm  52. 
Wgrobe  ((gft^crobc)  269. 
^rtnorittS,  %.  bon  9h>t)aUfc  71.  76. 
^fltonomud,  9toara^^  i^ubn>ig'9  be9 

gtommcn  295.  310.  494—495. 
Sßurien»   ^dnigrett^  291—292.  296— 

297.  304.  308. 
%9x>tx  (ä9r>cxn^),  91.  toon  $rüm  235. 

423—424. 
at^  383—384. 
^tilto,  %  ton  @t.  Liberi  in  ber  !S)iöc. 

«gbc  440—441. 
^treban,  (äMftlic^er  in  2)tt6marf  tben  429. 
mtign»?  an  bcr  ai«ne,  ^Jfalj  41.  55. 

103.  423.  49S— 499.  518. 
«tto,  9.  t>on  a^onbfee  382. 
«tto,  21.  ©on    ©c^arnit   (©d^Ubotf), 

16.   t>on  greifing  56.  60.  67.  283. 

460. 
3ltto,  3)iaronu«  612-615. 
tlubacru9  640. 
«ubbcrtn«  87. 

«nbulf,  etnif^att  526—527. 
«ufolbu«  (Uff^oU),  ÄTongut  bei  —  41. 
2(ugino,  ^angobütbe  137. 
2(ngdbnrg,  Bt  597.  600. 
SlngnfHnud,  ^rieftet,  <9laubcn9bote  182. 
0uguflinu9,  ^l  bed  ^.  bei  $at>ia  3!)8. 
Stufe,  m%^n  815. 
aiurelio,  Ä.  Don  «fhiticn  296. 
2lnfona  (^idf),  @t.  in  ber  f^an.  Wlaxt 

511. 


au|tra|len  24—28.  76.  222.  294.  415. 

Äufhafler  597. 

9ut(^riu9  (Ot^etiu«)  86.   104.   136. 

148.  151  ff. 
«ut^ari  681—682. 
fiutpttt,  21.  »on  <S.  33incen)o  am  ^oU 

tutno  465—468. 
«niperre  303.  311.  813. 
9lupmuni  (Oflmo)  185. 
2bi|oi9,  (Bau  222. 
«wiren  57.  382.  412.  426.  544-545. 

596.  620—624.  639—643.  648. 
«toentinu«  (2:urmair)  383. 
2lt>er^itb  I16. 
?t»a  (j.  grauent^iemfec),  Äl.  60.  460. 


IBaburab,  6.  t>on  $abetborn  26S. 

9aabab  288.  290. 

latent,  Sanb  8.  24.  26.  29.  50  ff. 

65—66.    79.    106.    111.    120.    »31. 

215.  218.  280.  282.  294.  380—381. 

397.  478.   491.  518.  522.  544.  572. 

575.    596—598.     602.     621.     623. 

628-630.  689—645.  648.  SßoH  115. 

477.  597—598.  601.  621—625.  639. 

648. 
Sagnona  (Balneum  ^tgiS)  572. 
iSaU^art,  91.  »on  ^et«fe(b  540. 
«ant  Snfel  594. 
Sarcftona,  @t.  286.  289.  299. 
©arbengau  346—847.  853.  496—497. 
learbomiet  590. 
©aflnu9,  8.  ton  (^^eiet  424. 
i^attenfelb  815. 
9atUTi(^,  SRönc^  344. 
«augolf,    a.   t)on    gulba    336—387. 

349.  524. 
Qeatud,  %,  t)on  ^onaa  222.  402. 
©eatu«.  «.  t)on  Sefto  387. 
^autaiftd,  (&CLU  2*22. 
«eba  :<90.  .«iSO- 531. 
Seta,  (l£(rontcon  be«  506. 
©eladcutud  291. 
©enebictu«  Vetita,  (5a^)itularienfamm- 

lung  be«  490.  667—608.  670. 
«enebitt  (SBiti^a),   2(.  ton  2(niane  439 

—441. 
©enetent,  $er|ogtbum  86.   158.  166. 

Ib9.  317.  320.  363—864.367.  463. 

542—545.      559—360.     564.     566. 

569—571.     583.    602—606.    615— 

618.     620.     680—633.     635—639. 

©tabt    241.     242.    561.    570.    612. 

613.675.  3Bi«tbum570.  ^.:  2)amb. 
©enetentaner  320.  365—366.  368.  562. 

564  —  565.     604.    611  —  612.    614. 

630  —  632.  638. 
©enjamin  429. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


682 


Slegifkt. 


©cntiu«,  ©.  t>Dn  ©aragoffa  291. 

©cnutjfctb  in  ben  «[rbcnncn  76. 

lBeta(bu9,  Sl.  (t)on  (Sd^ttmaä^?)  87. 

©ctbem  295. 

I6a(tt(fettnud,  angebt.  8.  »on  Aoln  280. 

ÜBerceto  158. 

iBern^ar,  %.  t>on  SS^eigcnburg,  9.  »on 

SBorm«  593. 
©crn^atb,  O^eim  StaxV^,  »ater  be0 

^bal^arb  unb  ffiala  141.  662. 
»etn^arb,  St.  t)on  Stalien  362.  521. 
©einl^rb,   bct  groge  @t.  141.  552. 

t)62. 
SBernrab,  )(.,  üJ^iffionat  in  SeßfaUn 

593.  695. 
«ernwelf,  «.  öon  ©iraburg  515—517. 

519. 
©crtBariu«  toon  85crbun  404—405. 
i6ert9eriuiS/  ®-  ^on  ^ienne  181. 
«cttraba  (»crtl^),  SWuttcr  «ar(*«  bc« 

(S>X.  9.  13.  16.  21.  34—37.  59.  62. 

65—66.    75.    77—80.  82.   84—86. 

94-96.  210.  457—458. 
©crtricu«,  ?l.  ö.  @t.  «ßctcr  in  ©alj' 

bürg  218.  492.  653—654. 
©ct^lc^cm  f.  gcrri^rc«. 
^tito,  ©efanbtet  ^axVi  611.  617. 
«^jc,  AI.  J06. 

^Ubert>ere^rung  64.  384.  550.  603. 
i6ir4of9^eim  an  ber  Sauber,  Stl.  427. 

451.    %e.:  Seobgt^t^a. 
»(anctacum  (^lanav)r  $fali  122. 
^(cibenflabt ,  itiofttt  im  ®j»renge(  bon 

ä^aina  534. 
i6(era  135. 

SBtcjen  ($leccate«bem)  au  ber  SBcfcr  589. 
«obiunt  (^obbio).  @t.  212. 
Sö^men,  8oU  57. 
aSoloana,  @t.  212.  238. 
»ontfaa  62.  115.  180—181.  198-199. 

201—203.207—208.  214.217.  276. 

278.  314.  349.  451.  491.  506.  514. 

531.  538—539.  541.  609. 
Sorbeaui,  ©raffc^aft  3l(i. 
©orno,  ©.  t)on  5:out  436. 
löosen  59.  67.  477.  597. 
«ourge«,  @raff(^ft  310. 
IBrabant  222. 

©rantömc  an  ber  3)ronne  46. 
©regomin,  C^b.  oon  (Santerburp  209. 
©ceiSgau  266. 
Bremen  586.  588—589.     Gebiet  r>on 

356.  429.    «i«t^«m  585—589.  677. 

©ifc^öfe:  föiEe^ab,  SiOerid^. 
^e9cia  195. 

©retagne  519—520.  525— 52b. 
«retonen  525.  527.  541. 
©rctohiWc  >maxt  305—306. 
«reiifcbt^al  137. 


©rie,  ia,  (Stau  222. 

Britannien  2o9.  391.  525. 

i6rncterer  113. 

8rnm)>t  (8rocmaaab).  $fala  76.  124. 

SBruni«berg,  unweit  ^öjter  225.  227— 

228. 
i6runo,  ^eerfü^rer  ber  ungern  228.  272. 
)eu(^onif(ber  SSalb  203.  269.  427. 
SBubbo  505. 
8ubbonfe(b  505. 
Suttigan  (}fi>.  93efer  unb  2)dflergeBtrae) 

227-228. 
©uUerborn  (bei  ^(tenbelen,  int  O^ning« 

gebirge)  128. 
9nau9,  (^r.  Don  $u)^«en-l$e(ai  310. 
9uno,  91.  »on  $)er9felb  540. 
©uoc^olt  (8o(^oU  an  ber  «a?)  334. 
8ur4arb,  16.  t>on  Sirjburg  516. 
«urguet  295. 

8ur0unb  24.  26.  105.  291. 
©unaburg  (©uraburg,  ©ürberg)  198— 

199.  343—344.  »i^t^nm  198.  538— 

540.    ©ifc^öfe:  ©itta,  SWeingot  ya 
«uto.  ©at^fe  118. 
©t^^antinif  (be9  9{ei(^  363 ;  t)gl.®ne<!btf <M 

€abor«  (Caburcia),  @t.  317. 
(£ala  f.  (S^eae9. 
(Salabrien  606.  633-634. 
(Satabind  f.  (S^anbot. 
(Salminciacum,  $fal)  71. 
(Sam^aner  320. 
(Sampanien  320.  365. 
(Sampuln«,  8.  t)on  <9aeta  633. 
(£ampulud,  t^Mftl  >J{otar  467. 
(Sancor,  (&t.,  Stifter  be9  $tl  Sorfc^  123. 
(Sanbibue,  9ieltquien  be9  1^.  368. 
(Sanbibn^,  3R5n(^  in  Sulba,  ©iogro^l^ 

ber  Sebte  ©augotf  unb  (Sigil  336. 
Capitulatio     de     partibus    Saxoniae 

417  ff. 
Capua,  @t.  166.660—662.567—568. 

570—572.  606.  61«.  636.  638. 
(Sapuaner  619.  636. 
(Saf^eUumSfelicttati«  f.(SittJibi  (SafteOo. 
(Jat^ttulf  37.  97— 9S. 
(SafftnogiluS  f.  (S^affeneuil. 
Safiel,  gegenüber  SWaina  534. 
(Sauciacum  {.  (S^otf^. 
(SentumceflS  f.  (Si9ita't>ec((ia. 
(Serbagne  307. 
(Sefena,  @t.  212. 
dEbatcebon  408. 
dEbambUoid,  le,  ®au  223. 
(Sbanbol  ((£alabiu9)  370. 
(Sparibert  (Heribert),  ®x,  bon  ^*ai>n, 

mütterliche V  ©roßöater  $taxV9  lo. 
(S^arirmd,  ©rammatiter  412. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


aicgifter. 


683 


(SBarottedbat^  im  @aa(aau,  Stl  269. 
<S9af{ettetti(  am  (Stain,  $fal3  in  9[qui- 

tanien  298.  SOS.  311. 
<£(attuarier  93. 
aiiitmax  {.  (S^otimir. 
(SitUti  ((Sa(a)  Ui  $art9,  Stl  628. 
(l^9^t>remont  (Stietoermunt)  332. 
ejiemfce,  $tl  644,  tgt.  «wa. 
«tittrub,  aWttttct  Safpto*«  67. 
(S^Iotar  L,  jt.  113. 
(Sbotfp  ((Sauciacnm)  458. 
(S^otfo,  ®r.  boiiä:ouMc  310.  401— 

402.  646. 
dEiottmir  ((S(ettmar),   $.  ber  Staxan* 

tauen  58.  131. 
(Jbrcmfa  f.  Atem«. 
(Jbri|lo^)^ortt«  63.  89—94.  96. 
(Jbrobegang,  (SB.  öon  SWetj  89.  73—74. 

128. 
(S$robotn,$fa(iqT.  ^.  $ar(mann'9  35.76. 
Cbronicon  Salemitanum  138. 
(S^Toni!  t)on  Sorfd)   196—197.   316— 

317;  bon  ©t.  SDii^iel  an  bcr  SWaa« 

317;  ©on  SWoiffac  588;   »on  ^^ota- 

lefc    146—147;    öon    ©alcrno    8. 

561—562:   t>on  ©t.  SRaurice  553; 

t>on  9$erben  592. 
(S^nnialb,  Uebcttragung  ber  (Gebeine 

be«  ^.  216-217. 
a^uni)>re(bt,  batrifc^er  3ube|  282. 
(Sj^ur,  I6i9tium  221. 
(SiMiacum  ((Std)>iacum  in  ber  (Sifet?), 

$faU  402. 
(Sittä  bi  (Saflello  ((SafleEum  gelicitattd) 

185.  248. 
(Simta-teccf^ta  ((SentumcettS)  321. 
Clcmcn«,  3re,  «e^rcr  392. 
(Slennont.  i^raffc^aft  in  ^quitanien  310. 
Codex  Carolinus  9.  65»>  ff.  674—675. 
(Soena,  (£b.  t>on  ^ort  210.  530—531, 

rofll.  fUtbert. 
(Somaai^io((Somiac(nm),  @t.  212.  372. 
<£om)>iägne  ((Som^nbium),  $fal5  332. 

382.  573. 
(Sonett  t>on  (S^alcebon  (451)  408—409; 

oon  S|>Mu9  (449)  409;    t^on  S^ida 

(787)  603. 
(Sonfa,  2>t  in  8enet>ent  631. 
(Sonßand,   bt^jantinifc^et  ©^atjmeifier 

384. 
(Sonßanttn  ber  (droge,  ^atfer  319.  550. 
(Sonßantin  V.  (^o^ron^moS),  bt^^antin. 

^aifet  84.  249. 
(Sonflantin  VI.  (^or^^i^roflcnito«),  bi>- 

}anttnif(^r  itaifer    363.    383—384. 

542.  545.  550.567-569.  602.  635. 
(Sonfiantin  n.,  $a^fl  63.  61. 
(Sonftantino)>e(    136.    152.    188—189. 


249.  388—384.  409.  546.  559.  566— 

570.  603.  605.  616.  632.  635. 
(Soitflang,  @t.  341—342.  369.     r^«' 

t^um  72.  839-341.  313.  441—443. 

479—488.    «ift^fe:  ©iboniu«,  l^o- 

^anne9,  (Saino. 
(Sorben^ ((Sorbonacum)  beiiBaon  100— 

103. 
(Sorbic  an  bet  >@omme,   bei  0mien9, 

$tl   42.    194-195.  247.   361— 862. 

«.:  «bat^arb. 
(Sotbinian,  Uebertragung  M  1^.  56— 

57.  59. 
(Sorbinnd,  <^5ffe  371. 
6orbot>a,  ^irat  üon  285.  512. 
(SoteQu9  223. 

Soriofoliten,  l^öderfc^aft  in  (dattien  525. 
viorfica,  9nfel  168.  lf.6.  317. 
(Sorte  Olona  450. 
(Sotant,  X.  be9  $.  Saffito  )>on  8aiem 

628. 
(Sran(,  angebt.  SaniUx  be«  $.  Saffilo 

ton  8aiem  383. 
(Sre«centiu«,  rßm.  ^.  637. 
(Sri9|>in  unb  (Sri9|>inian ,  bie  l^l^.  456. 
(Subbert^,  (5b.  t)on  (SanterburD  209. 
(S^nel^earb,   8.   t>on   Sin(^er   209. 

531.  532. 

(Spnen^ulf,  St.  t>on  Seffe^  531. 


SSnemart  448.  457. 

Spanen  433. 

a)amafu«,  ©.,  pS^)f«i«i^r  ©efanbter  394. 

2)am0ta9,  SIat>iu9  5^8,  t>gl.  9Hd^u(f. 

2)aniel,  eb.  i)on  Warbonne  64.  488— 

439. 
^anntfiatj^  f.  2:ennflebt. 
2)auem^eim  (Xuren^etm)  in  ber  SBetter« 

au  427. 
2)aoib,  e.  t>on  eenet>ent  562.  570. 
2)at)0  116. 

^eibed^im  im  @|)etergau  206. 
S)eiftergebir0e  228. 
2)cobat,   ^an^ler    St.    $ubn?tg'9    t)on 

aiquitanien  39!^. 
2)erria,  (Sau  495. 
2)efiberiu9,  St.  ber   Sangobarben  49. 

58-60.    63.   65.    67.    72.    74.    76. 

79—80.    83-86.    88—94.    96.    97. 

104.  106.  188—141.  143—148.  150. 

153.     175.     179.     185—189.     192. 

194—195.  211.  218.  249.  266-257. 

363.     881.     412—413.     468.     477. 

542—543.  559.  596.  617.  662—668. 

677.   —   2)ef|cn  Xot^ter,  ©emaljlin 

Äarr«65.  79—80.  84— So.  94—95. 

97.   104.  458.  672. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


684 


9icfliflcr. 


!5)etmolb  (a:6cotmaüi)  453.  455—456. 

2)eu6.  am  mein  312. 

2)mmcr    116.    118.    233—235.    277. 

656.  676. 
SMcbcn^ofeu  an  bcr  SWofd,  ^ßfalj  76. 

122—124.      136—137.      189.     222. 

235.  246.  435—436.  448. 
a)imcl.  ftl.  19S.  268. 
2)tenl^eim  (2)inenl^eim)  im  Sormdflau 

427. 
®ignc  371.    ®au  öon  370. 
2)mgoIfing  a.  b.  3far  52—55.  107.  491. 
!^iont^fiu9  (S^tguud,  (Sanonenfammlung 

bcö  179  ff. 
2)iffcntiÖ,  tl.  369. 
2)it^marfc^en  429. 
2)0b0,  a.  235—237.  675. 
2)obo,  (^r.,  ^t>oamä(^ttgter  St.  Jtart« 

mami*«  in  Äom  87.  91.  93-94. 
2)ottum  im  Oftcrgau  27«. 
2)ominicu9,  ®x.  t>on@abe(Ium  ((9at)eEo) 

238. 
2)onatu9  40.  488. 
2)onau,  gl.  280.  640-641. 
2)orboftnc,  gl.  47. 
3)ornborf  an  bcr  ©crta  529. 
2)ou39,  unmeit  ^eban  2u3. 
2)rcinaau  473. 
2)rent9e  f.  S^^rianta. 
2)ti)ao,  ©.  toon  SKct},  (Srgfapettan  2ub- 

»tV«  b.  gr.  4S8. 
5Dua9bit>e9  (STtoncontour-be^^ottou  an 

bcr  2)mc?)  44—45.  70. 
a>ürcn,  ¥fati  75.  200.  223—224.  232. 

235.  324.  382—333.  415. 
2)tinga(  »on  @t  2)cnid  486. 
S)uvlitcru8,  ^ricflcr,  ®taubcn«6otc  132. 
2)uurf!cbc,  fflJijt  bij  247.  266. 


Iganbalb  L,  ©b.  »ou  g)otf  393. 
(Sbcr^arb,  Obermunbf^cut  394—395. 
ebro,  gl.  298. 
©externa*  (Sptcruac^),   AI.    71.   124. 

42^».  498. 
(gbcl&atb,  angebt.  Satcr  bc«  ©ibutinb 

502. 
ober,  gl.  198.  314-315. 
(Sgbcrt  ®b.  öon  2)ort  390—391. 
@g(ji^arb,  <Btm\ä)ait  305. 
(ggibcrt,  «.  bon  O^nabrüd  182—183. 

351. 
(ggUa,  f^>anif(bcr  ©.  408. 
(Sgino,    9.   t>on    (Sonftan)   442—443. 

4S0— 481.  483. 
©(bclbac^  f.  aibflat. 
(Sic^ftäbt,   ^iSt^um  608  ff.     iOifc^öfc: 

Sidibalb,  ®cr(o(^. 


(Sigil,  ^.  )>on  gulba,  Siograp^  0tumr€ 

7.  203.  335—336. 
öin^arb,    ©iogra^>l)  Äarf«  2.    4—5. 

6—7.   11—13.   23—24.  81—36.  44. 

48.    94.    96—98.    119.     121.    294. 

301.  304—307.  362.  435.  454—455. 

458-459.  521.  528.  595—596.  598. 

642.  666. 
Einhardi  Annales  2.  4—6.  24.   44— 

46.  88.  140.  223.  228  ff.  257.  260. 

267.  272.  430-432.  454.  459.  543. 

556.  568—569.  596. 
(glbc,    gt    346-347.  349.  359.    361. 
I       42".  454.  457.  471.  496. 
I  (Slcutberiud,  ©roger  in  9{at}cnna  464. 
(Slipud,   gricc^.  9{otar,  @unu(!(^  385. 
I  ®lnon  f.  @t.  Slmanb. 
I   (Slfaß  24.  26.  76—77. 
I  (Smbrun,  ®au  uon  370. 

(gmmer,  gl.  475. 
!  (^rnming,  (§>x,  429. 
I  (gmS,  gl.  429.  594. 
I  (Smdgau  594. 

I  (Sngcr  in  Scflfalcn  504.  506—507. 
I  Sngcni,    iant,    S^cil   t>on   Sact^fcn 

226-228.  452    455.  503—504. 
(Sngcm,  fßolt  122.  125.  129.  225—228. 

231.  272.  334.  346.  452.  457.  475- 

507. 
(Snglanb  393.  53o. 
(SnnS,  gl.  280.  282.  621. 
C^bcfud  409. 
(Si>tru8  152. 
(Sptt  (3tta).  gl.  405. 
^ternac^  f.  (I^tcrna(^. 
(grcaubcrt,  «.  337. 

Src^anbcrt.  $ric{lcr,  ®laubcn9botc  182. 
(Std^mptxt,   @cf(^i(^tf(^rcibcr  8.  560— 

561. 
örbbcbcn  317.  447  9i. 
(Sredburg  (i^tabtbcrge  an  bcr  2)tcmcO 

125—126.  197.  225.  232.  259-260. 

262.  268.  335    345.  473.  476.  493. 

497—498.  645. 
(5ri(^,  5Diartgraf  \>o\\  griaul  254. 
(Srfaubalb,  jlan^ler  35. 
Srlulf,  «.  »>on  üangrc«  64. 
(Srmen^arb,  91.  in  C^b^oremont  332. 
(Srmenful  (Srminfäule),  ^ciligt^um  bcr 

eadjfcn   126  ff.  198. 
@rminbert,  (Sb.  »on  ©ourgc«  549. 
(Srmolbud      9^igellu9 ,      aquitantfc^r 

2)id>tcr  15. 
(gmft,  a.  56.  676. 
@rnfl,  ^önd)  344. 
(grufapcttanc  279.  487—488.  644. 
(Stfc^gcbictc  59.  572. 
(Stto  ($cbbo),  8.  bon  ^tragburg  137. 

184.  246.  340. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9lc0iflcr. 


685 


(Siifiima,  fit.  t)on  @t  feter  in  Titt^  403. 

(S^arc^t  t)on  9{aüenna  135—136.  158. 
Iö7.  174.  212—213    265.  547. 


9aen)a  (gat>entia),  ^t  212. 

famard,  (^au  von  222. 

garöulf,  l!an0obarl)c,  «.  wn  @t  2)etri« 

186. 
Raremoutier  in  iD>{eau|c,  $tl  152. 
garfa  in  <^Meto,  tt.  222.  242.  258. 

3»7.    a.:  "^JrobatuS. 
Sfaflraba,  (&tm<xWn  ^arl'«  34.  458— 

459.  476.  479.  521.  583. 
gatcr,  a.  t)on  Ärcmömünflcr  281—282. 
gau  (ga^o)  im  ©ibgau,  nntt)cit  Xtitx  74. 
gat>eroIIe9  (gaberoia)  im  <9au  aRabrie 

99.  214. 
ffebtrttaan  594. 
geli^:,  ^angobarbe  252. 
getmo  (girmum)  1»5. 
gcrtara,  @t.  212. 
gctri^rc«  («ct^U^cm),  Äl.  im  @<)rcn0et 

oon  ^en9  513. 
^errutiu9,  9{eliqnien  be9  (.  534. 
giljriten  286. 
Sitil^au  594. 
^(atian,  ^atriatd^  t>on  (Sonflantini>)>eI 

409. 

f[at>ianu9,  <9rammatiter  412. 
(amgm^,  Stl.  im  2>pxtti^ü  t>on  Sutun 

222.    9.:  a^^anaffc. 
Rtennc  (g(cbena),  3uflu§  ber  gutba  314. 
Rle^itc  266. 
p  114—115.  469. 
ftlOtcnj,  ®t.  386.  553.  556. 
Sokatb,  *tc«bvtcr  429. 
golcbcrt,  ea^fc  117. 
gontencDc  f.  @t.  ©anbrittc 
gonnofu«,  ©.,  pä^fi(.  öcfanbtcr  394. 
gorli  (gorum  ?imi),  @t.  212. 
gorlim^opoli  (Rotum  15ö<)ttti),  61.  212. 
gofete,  ^eibn.  ®ott  594. 
§o|ete9Ianb  f.  ^elgolanb. 
graibo,  8.  t>on  <Bp6tt  416.  424. 
grantfutt  a.  Wl.  280. 
grebcgat,  gortfctjung  M  24—28. 
greifing   56.   57.    59.    «i«t^um   512. 

©ifc^öfc:  %xi>to,  fttto. 
griaul,  ^ctjogt^um,  SWatf  249.  254— 

255.  412.  639.    @tabt  251. 
gtiefcn,  «oU  115— 116.  118.  288—234. 

276.  348.  359.  457.  469—470.  506. 

586.  594—596.  655. 
gricfcnfelD  348. 
gric«lanb  114—115.    119.   232.   234. 

275—278.  356.  429.  469.  471.  485. 

506.  586.   593.  595.  655—656. 


gritjkt  415.  538—589.  Stt  198—199. 
205.  260.  843—344.  538—539.    «.: 
Söigbcrt. 
(roboSn,  f(.  t>on  iRot>a(cfe  137.  882. 
{ronfac  (gronciacum),   ISeflc  47—48. 
Jmcla  I.,  Ä.  öon  «puricn  296. 
Jutcatiu«  (golcricu«),  8.  »on  ?ütttc^  71. 
^ulcbert,  (fteiftUd^  77. 
Julba,  gt.  314—315. 
{utba,  Äl.  6.  14—15.  200—206.  235. 
265.  269.  314.  335—337.  349.  353. 
355.  405.  427.  484—485.  524.  533. 
b09.%fbte:  9onif(M,@turm,^ugolf. 
gnirab,  «.  öon  @t.  3)ent«,  ^ofta^ttan 
34.  86.  41.  100.  200.  207.  222—223. 
I        232.  235.  265—266.  274—275.  316. 
36».  402—403.  405.  407.  486—488. 
490.  612. 
gutrab«»ci(cr  f.  Scberau. 


®ab€llum  (®at>eao)  238. 
<dat>ienud,  (Sb.  t)on  Xonr9  64. 
®a6ta  820.  867. 
©atbifrib  f.  (^oudfiib. 
®ailo,  Wlax\^\t  428—432. 
©attiata  im  )l))ennin  548. 
®ao)ri(^,  iL  eme9  Stl  in  8aient  288. 
<S^aramannu9 ,   $. ,    8ct>oC[m5(^tigter 

Äarf«  547—548. 
(9atbafc€  193.  195. 
©aronnc,  gl.  47—48.  401. 
®au«frib  (öaibifrib),  8angobatbc  au9 

*ifa  213—214.  286—237. 
©aujibert,  SB.  77. 
®ebeon.  ec^öffe  871. 
©eidmar  199. 
(Semeticum  f.  3umi^e9. 
>  (Beneflu«,  ^J^otar  85. 
&tn\  141. 

<9eorg,  j(arbinaIbif(i^of  bon  Ofha  64. 
Ocorg,  5ö.  140.-464. 
^rberga,    (Sema^Un  St,  StaxlmanxC^ 

82-»3. 104. 136. 139.  148.  150-152. 
Herbert  (bcr  Äcuft^c) ,  ©egldtcr  ?inb- 

gcr*«  469. 
Otrbirg  247. 

®txf^edf,  9.  t>on  (Sic^flabt  610. 
(9ermanu9,  XranStation  be9  ^.  18  ff. 
®«rolb,  obctfter  ®r.  in  ©aicm,  ©ruber 

ber  Itönigin  ^ilbegarb  105. 442.  482. 

(•43. 
(Verona  (©ernnba),  ®t  286.  289.  299. 

510—511. 
(Senoal  429. 
(S^etxi,  bän.  frinseffin,  angebt  <9ema(« 

lin  SBibutinb'd  278.  508. 
Gesta  abbatum  Fontanellensium  567. 
Gesta  episcoporum  Mettensium  8. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


686 


9lcflip«t. 


©iatocno  147. 

©ittbctt,  gjotot  35. 

©inninl^eim  336. 

(Sifelo,  %.  StaxV9  389—390. 

©ifetbcrt  f.  ®i«le6crt. 

©iflf  (®ifulf  ?),  btittcr  &.  b««  $.  «rit^i« 

t>on  )Benet>ent  604. 
•ifltaritt«,  Ucbcrtragung  be«  IJ.  216— 

217. 
(^9(a  (et^meßer  ^arr9)  84.  569. 
@i«!a,  2.  bc«  C>effi,  «nfül^rcr«  bcr 

Oflfalen  269. 
®i«(c6crt  (@ifct6crO,  ©.  ^on  S^io^on 

unb  Xournai,  ».  bon  @t.  Smanb 

64.  441.  512.  676. 
®itt)ibcTtu3,  anflcbl.  ct|Ur  ©.  öon  ©or* 

bowief  (Serben)  590. 
(&oax9ltüt,  m.   423—425.   627,  tgl 

@t.  ®oar. 
^obbinga  (I^Sbingen?)  315. 
®obeiion>a  am  9}^ein  265. 
©orgoniud,  9{etiquten  M  ^.  73.  123. 
®orje,  Ät.  6.  39.  73—74.  488.     «.: 

X^comar. 
d^otetamnud,  Oßtarmd  612—614. 
(Sot^  232. 
©otbett  308. 
©Otiten  24.  27. 

©ottfrib,  ^(amannen^erjog  105. 
i^ottfrib  t)on  Siterbo  15. 
GJoj^l^ariuS,  43rief)er,  (^(aubendbote  132. 
®xato,  Matriarchat  )?onl67.  ^atriard^: 

3o^annc8. 
(Sra^amaniiud  640. 
©ratian,  2)clrct  bc«  176. 
©rattofu«,  (gb.  öon  9lat)cnna  577. 
@Tebenau,  ^irci^  lu  529. 
©rcgor  I.  b.  ®r.,  $a#  192. 
©rfflor  III,  4Japp  61. 
(»rcgor  VIL,  ^apfl  183. 
(SrcAor,   %.,  »ertocfcr  bc«  ©i^tl^um« 

Utrc*t  115—116.  232—234.  277— 

278.  655—656. 
Tregor,  ^riefier  aud  (Sa^ua  566.  605. 

619.  630.  633. 
(Tregor,  ©roger  in  9ta))enna  464. 
(S^riec^ifc^ed  9lei((  38:^.  464.  542.  549. 

603;  t)g(.  nBt^iantinifc^ed  9lei(^. 
®rifo,  «aparb  tart  üWartett'«  113. 
^rimoalb;  $.  t)on  ©aiern  59. 
Orimoalb,  gilrjl  t)on  ©cnctocwt,  @.  bc« 

«ric^i«   562—563.   565.   583.    604. 

613.  615—619.  630-635.637-638. 
Oubbtrct,  a.  öon  ^arto»  unb  ©car- 

moutl^  in  fRortbumbertanb  530—531. 
i^ubibranb,  $.  t>on  gloren)  548. 
(inigo,  Äanjlcr  Ä.  2ub»ig'0  bon  «qui- 

tanien  398. 
©unbelanb,  ©tnber  be9  Sb.  (S^robe- 


gang  ^on  SWc^,  «.  toon  Sorft^  128  — 

124.  195.  316. 
(9unb$arfud,^ricf}eT,®Iaubend6ote  1^2. 
(Sunt^ar,  angebt.  ®.  be9  ^.  Xaf^l«  t^mt 

©aiem  280. 
<9unt))ert  (©umbert),  8.  519. 
(^untrant,  @r.  438. 


0abi4t9bom  f.  ^amcabrunno. 
^abrian  L,  Ma<>fl  3. 134—141.  153— 

156.  159—161.  163.  166.  174—176. 

178-185.  190.  207—209.211—214. 

235—244.  246. 248—249.258. 264— 

265.  290.317-319.321—322.344— 

345.  351.  358.362—363.365*368. 

2(76-385.394—395.  403.  406—409. 

464.  466.  468.  479.  484-485. 468— 

489.  500—501.  537.  542.  546—550. 

557.  559.  566.  571—574.  586.  599. 

602—605.  61 1-612.  615—619.630. 

633.  635—638.  659.  669.  674—675. 

676. 
^aaabeud  223. 
^atmo,  ®r.  bon  9(bi  310. 
<)a(bcr|!abt  354—355.  ©i^t^mti  354— 

355. 
^al^tan,  b&nifc^er  ©efanbter  425. 
Samatanb  233. 
^amburo,  ^rjbi^t^um  585. 
^amnielourg  im  @aa(gau  265.  314. 

tarbrab  405. 
arbrab,  ®t.  521.  523.  528. 
^arbtgebirgc  123. 
|)aribert,  %.  t)on  ^D^hirbac^  122. 
^art^am  (©.  t)on  Xricr?)  436—437. 
|>arun  a(  S^afc^ib,  ^^if  Don  Sogbob 

290. 
©arj,  ®eb.  226. 

$afala,  ängebl.  Xocbter  ^ffiibnfinb^^  500. 
©afe,  gt.  352.  454—457.  495. 
«)afru)  f.  ^tfl. 
^aBla  232. 

^at^nmar,  ©.  bon  ^aberborn  268. 850. 
^atto  516. 

^aiocabrunno  (^abic^t^bom)  269. 
|>ebbo  f.  (Stto. 
|)cibcn^cim,  Ät.608— 610.  «c:  ©cnj* 

buTga. 
;&cimö,  Mricfler,  (Stoubcn^botc  132. 
^cinric^  L,  bcutfc^  Äönig  504.  508. 
Jpeinricb  lU.,  Äaifct  176. 
|)cinridb,  @r.,  @.  bc«  ®r.  (toctfi; 

(gnfelbeTffltai««)inba  123-121.  -13«. 
^clgolanb  (gofctcÄtanb)  594—595. 
^cUfa^KiT,  StaniUx  St.  Subu>tg*9  m 

«quitanien  398. 
^elmgar  77. 
^clmcric^.  «.  t.  ?orf*  316—317.  414. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^Icgijift. 


687 


ß<Imf)ebt  355. 
^enntgou  5U.  512. 
$e^^u^^t^  i^  ^^ingau  137. 
ö^toutt  (arauti^  örau),  81.  440. 
©crbret^tingen  200  'St.  5. 
4)er*cntab,  ©.  öon  ^ati«  223. 
^erc«  f.  «tbeo. 

$etUanbii9,  ^.  ^on  Setbun  404. 
$trifiat,  ^fatj  16.  75.  88.  122—124. 

180.  137.  263.  265.  315—316.  323. 

330.  332.  4U2.  460.  470. 

Sennenbert  9.  64. 
ermenganb,  ©.,  31.  wn  ©t.  SWi^iet 

123.  317. 
^ctminat,  ob.  ^on  ©ouTßeö  64. 
^9Hit>  416.  427.  «r.  182.  201—206. 

219—220.  224.  232.  316.  323.  343— 

344.  427.  485.  529.  533-537.  540— 

541.    %ebte:    Gb.  $!ut  t>on  SKain), 

lOatt^art,  9uno,   (Sb.  9{t(^ulf  t>on 

Vlain}. 
©erfleflc  an  bcr  SGBefcr  350. 
Äeft^am,  Ä^alif  »on  (Sorboöa  647—648. 
&e«en  198.  234.  261. 
$cf|en0(m  343.  505. 
^x  feaffio),  anführet  ber  Opfaten, 

Qbx.  227.  269.  272. 
i&ibbi,  »gac^fe  269. 
|>iIatiu9tC.  )u  ^alliata  im  9(pennin 

546. 
^ilbegatb,  ©emal^lin  StaxV9  105. 148- 

149.   193.  196.  293.  308.  318.  341. 

369.  379.  386.  442—443.  449.  451. 

459.  463.  482.  558.  636.  643.  671— 

673. 
«Jilbegarb,  X.  StaxVi  450.  452. 
^ilbipranb,  ©.  t)on  &po\tto  185—186. 

241—244.  248—249.  332—333.  387. 

467—468.  633. 
C^tlbibatb ,  ^b.  bon  Stm,  (Stjta^ettan 

34.  279.  644. 
^itbigthn,  ©ruber  Siubger*«,  ©.  t)on 

<S^(ond  a.  b.  äH^arne,  angebticb  ©. 

öon  ©atberflabt  354—356.  469. 
^ImUtrub,  (Soncubine  Äarl'^,  SRntter 

$ip)>in'9  bed  ©uditgen  83.  369. 
^infmor,  (5b.  toon  »leimö  4^>o. 
^itberiu«  (3t^iu«),  %  »on  @t.  SWartin 

juXour«,  Äanjtcr  35.  86.  158—159. 

165.  222.  40H— 407.  410. 
^leobro.  bair.  ®r.  282. 
Slibbefi  f.  gübbette. 
^bdfft  am  Wlam  535. 
ßöftet  225. 
^o^engöjt  247. 
^oUtir^en   im   ®aa  $3atbfa{fen,  am 

g(.  «Ibflat  (Cic^clba*),  AI.  235. 
^onau,  e^ottentl.  bed  ^  Mifatl  222. 

247.  a.:  ©eatu«,  »gl.  @t.  aWid?aeWn. 
^ombad^,  Äl.  437. 
^rabanu^  äJ^auru^  534. 


^robgar,  ®r.  ^on  Simoge9  310. 
$robgaub,  $.  t>on  f^riaul  239.  244— 

245.  249—250.  252—254.  418. 
^robgaub,  ^angobatbe  252. 
^robolb,  @.  Santbert'ß  436. 
^robpert,  ^.  477—478. 
^robrub,  X.  bc«  $.  2:affllo  t)on  »aietn 

628. 
©rotbert,  %.   öon  @t.  Oermaln  be« 

$r^«  323.  529. 
^ruoblanb,  ©efe^Id^ber  ber  bretomf(^en 

SRarf  266.  805—306,  ^gt.  Slolanb, 

aiottan. 
^uc  349. 
^ucbatb  öon  @t  «manb,  öerf.  ber 

V.  Lebuini  8.  116-119.  676. 
^ucbatb  86. 
incbert,  ©.  öon  (S^aton  a.  b.  @adne 

332. 
^uculöi  ($octetei?e,  j.  ^eterd^gen,  a.  b. 

gßcfer?)  470. 
©ünfelb  (Unofett)  405. 
4>ue«ca  (0«ca),  @t.  298—299. 
^uettagau  475. 

^ugmerte  ($)Ugmerti),  (San  277.  694. 
^ugo  iDon  SIak>igni^,  (S^roaifl  404. 
^umbert,  ör.  »on  ©ourge«  310. 
^unalb  öon  ?lquitanicn  43—44. 47-49. 
^ungerfinöt^e  255—256. 321. 338  -339. 
ßunric^,  «.  toon  SWonbfee  572  ff. 
^unte,  gr.  429.  495. 
$unu9gau  594. 
^nrfelbun  (ger^im  bei  8orfc^?)  438. 


3bii  a(  firabi,  arabifd^er  ©roßer  274. 

286.  289—290.  292.  299—302.  510, 

k>gt.  ©uteiman. 
^eofe,  gelb  mH)  640. 
SflmünPer,  Äl.  im  Sprengel  öon  grei* 

fmg  56.  %.:  Uto. 
3mma,  iD^utter  ber  j^önigin  ^itbegarb 

105. 
3mo(a,  et  212.  238. 
Indiculus  Arnonia  645. 
3ngcl^eim,   ^falj  15.  200.  601.  611. 

622.  624.  626.  643. 
3ngOl(tabt  397.  597. 
3nnidKn  (3nbia)  im  ^upert^al,  Ät  67. 

131.  282. 
^o^ann,  ©.  öon  ©atjbnrg  215. 
3o^anne«,  fatriard^  »on  QJrabo  166. 

239. 
3obanne«,  ©.  uon  (Sonfianj,  %  öou 

Bt.  iS>atizii  unb  9{ei4enau  184.  339— 

343.  441—442.  480. 
So^anne«,  ^redb^tcr  unbSWönc^  547— 

54b. 
3oiani;e«,  b9jantlnif(^er  ©accettarin« 


Digitized  by  VjOOQ IC 


688 


9tegi{ler. 


unb   90fl0t]^t   bct  iWitij  569.   6S2. 

634—635. 
3o(anned,  (^ef.  itarr^  nac^  (Sonfiantt- 

no»)el  567—568. 
^opifla  (3m)tacX  bei  ?ütti*  16. 
Softpb,  a)iofonu«  612--613.  619. 
^oM,  ^c^otte  391. 
3oup  (®aubtocutn)  74. 
3pd,  gC  640. 
3renc,  gtie(^.  Äatfcrtn  868.  383—385. 

542.  545.  549—550.  569.  603.  605. 

635. 
3rtanb  392. 

SrminfSuIc  f.  Crmcnful. 
3fana,  Ä(.  im  ®|)Tcngcl  öon  grcifing 

56.  «.:  gioabbatt. 
3fo,  ©orpt^er  bcr  ÄtoPerfd^utc  in  @t. 

Oattcn  73. 
3flrien  15^.  166-167.  322.  383.  642. 
3ptiet  322. 
3talien  passim. 

3tcTiuö,(SJr.t)on  Stcrmont-gcrranb  310. 
3t|^eriu6  f.  {)it(eriiid. 
3tta  f.  (gptc. 

3ugur,  ^au^t  ber  ^i^aren  426. 
3umi^ged  (©emeticum);  bei  fRoutn,  Sil 

201.  627. 
Suffuf  274.  286—288. 
3uftina  (Sufline?),  SeCe  498. 
3t)erine,  ©alb  215. 
3do  ^on  Q.f)axtxt9,  ^anormia  be9  176. 
3^rea  25*'.  662. 


ft&rnten  (Äarantamen)  57—58.  131— 

132.  215.  282. 
Äaiferömert^  (©etbö),  Ät.  591. 
Äanilet  35. 

Aarantanen  57.  106.  131. 
Siaxl  b.  ®r.  passim. 
Äarl  SWartea,  ^au«maier  23— 24.  61— 

62.   82.    113—114.    125.   181.    370. 

436—437. 
Siaxl,  @.  Äarr«  b.  ®r.  196  Sfl.  369. 

471.  473—475.  673. 
^at(  ber  Aabte,  ^aifcr  10.  50. 
Äarl  m.,  Äaifcr  10. 
Äottmann,  ©ruber  ¥i^pin*ö,  ^ou«- 

maier  23—24.  69.   118.   125.  386. 

667.  669. 
Äarlmann,  ©ruber  Äarf«,  Ä.  6.  13. 

17.  20—31.  84—38.  4u— 42.  44—46. 

50.    58.    62—66.    70—71.    75-80. 

82—83.    86—100.    102—104.    106. 

120.  124.  133.  135—136.  139.  148. 

151.    156.  214.  247.  290.  424.  487. 

@eine  @ö^ne   87.   102—104.   133. 

135-136.  139.  148.  151—152. 
iTarldburg  bei  ällünt^en  15. 


^artdburg  bei  Ober^ifmertng  15. 

^ar(9burg  an  ber  Si)>^  262—263.  312. 

^arUflabt  am  Wlain  15. 

Äafem,  e.  3uffuf'«  288. 

Kempten,  Stl  451. 

Äet^rec^t  282. 

^^afan  ber  %t>aren  426. 

jriet>ermunt  (9lot>um  QEafleKitm)  f.  (£1^ 

k>remont 
Stm^tim,  Jtrongut  200. 
Jeirc^engefang,  rdmifc^.  (©regorioitifc^) 

576. 
StlvL^,  bie«  an  ber  $afe  456,  )>g(.  @<!^(ag« 

öorberberg. 
ftlufen  («laufen)  ber  «t^n  142—145. 

147.  185.  662. 
Noblen}  313. 
^n,  @t  277.  312.  415.  656.  ©tdtbnm, 

f bäter   ®rjbi«t^um  116.   278—279. 

©ifcböfe:  «iculf,  ©ilbibatb. 
«Bnigdannalen  623,  t>gl  Sorfc^  9ln> 

nalen,  9tei(^^anna(en. 
«on>ei,  Stl  182. 
jtoi>enbe  f.  jlu^fetb^ 
Ärem«  ((S^remfa),  %U  281. 
«rem«münfter,  Ät.  60.  280  ff.  512.  «.: 

gater. 
Äroaten  255. 
tu^elbe  (5tDt>enbe),   angebt  ©idt^um 

590. 
«unrat  I.,  (gb.  bon  ©atsburg  217—218. 


Sa^ngau  314.  427. 

^aibrab,  bair.  ^iaton,  fb^ter  (Sb.  Mn 

'^on  644. 
Lambert  öon  4>ct«Wb,  ©erf.  ber  Vita 

Lulli  201—202. 205.  343. 535. 657.— 

3abrbü((er  bed  657. 
Sanbfrit,  ^.  t>on  ©enebictbenem  56. 
I  Ifaiibola,  l^angobarbe  253. 
Sanbric«  0.  eine«  Häuptling«  auf  $e(go« 

lanb  594. 
Sanbricu«,  9.  r>on  3umi^ge9  627. 
Sangobarben  passim. 
Sangobarbenreic^  passim. 
Sangred,  ©idt^um  106. 
fiantbert  436. 
Santfreb,   %,   t>on  &.  (Skrmatn  b^ 

^r6«  130. 
Saou  (Saubunum)  628. 
l*araÄ  f.  toigau. 
fiateran  63.  91.  93.  156.  175. 
8aubulf,  Sangobarbe  258. 
Saunu9,  ©.  t>on  ^ngontSme  50. 
Sauter^ofen  (Sutra^a^of)  im  9{0Tbgau 

397. 
Seberau  (gutrabftDeiter)  im  ölföSr  ^ 

200.  266.  486. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


9{egiflcr. 


689 


2thmn  f.  Siafmin. 

2t^,  gt  697.  625. 

8e4felb  597.  600.  621. 

2td,  St  266. 

8eiiie,  gt  226. 

2«me,  gt  224. 

2eo  IV.  (bcr  (S^m),  b^jantin.  Äaifer 

84.  383—384. 
2eo  L  (ber  (»roßc),  ?kH)fl  409. 
Seo  m.,  $<M>fl  166. 
2eo  Vra.,  ^Op9  177—178.  676. 
Seo,  (Sb.   k>on  9{abatna   136.  212  ff. 

236.  238—240.  264. 
itO,  8.  618. 
Veobgi^t^a  (Seoba),  Sie.  k>on  Stfc^of^l^m 

att  b.  Raubet  427.  451. 
^eobonind  f.  8tttn>tti. 
toigau  (^ra9,  2oxQ0t)  429.  583—586. 
8^rm«,  at  222. 
8eu9ben  ^ifUrnna)  266. 
Siaftmn  ^buin),  SWiffloitat  116—119. 

233—234.  276. 
Liber  pontificalis  8.  658  ff. 
^ibba(^  f.  Sftbbecte. 
Sil^fl  (geijxi)  314. 
^tinofle«,  Ötaffc^ft  bon  310. 
2ib^)C,  gt  261—263.  312.  334.  346— 

347.  415—416.  423.  470.  473.  475. 
^^b^l^atn  333.  470. 
2i|)H|)rmae  128.  346.  417—418.  425. 

428. 
8üibeti(^,  ®t.,  Oefanbtcr  ÄarF«  612— 

613.  619. 
Sinbger,  SRifflonat,  16.  k>on  SRünflcT  1 15. 

234—235.  270.  276-278.  354—356. 

391.  469.  505.  593—595.655—656. 
Sinbilji  (^üflbc  bd  ^^rraont?)  475.. 
eiubolf,  Sl^n^n  M  \&m\^  Sta\\tt* 

^<mfe9  5u8. 
Siubptanb,  9.  t>on  (Srcmoiia  181. 
Sint^ga,   (a^em.    $.   XaffUo*6    bou 

latent,  Z.  be6  SangobarbentSmgd 

2)efibetiu8  58  ff.  67.  195.  283.  362. 

460.  477.   544.  621.  623.  628.  643. 

663. 
Siut^ranb,  ^ngobarbenlSnig  61.  450. 
8obbengau  265. 
2om,  gl.  16.  401. 
Jonglier  (Songolarc),  Wk  137. 
8ord$  280.  627  9?. 
«ort*,  Ät   128—124.  137.  195—197. 

265.  316—317.  438.  484.  623.  626— 

627.    Siebte:  Onubeknb,  ^elmeric^, 

9{t(^bobo. 
Sorfcber  iSmiaten  (bie  f.  g.  gtSgeTen) 

1-5.  139—140.  145.  199.  228—229. 

259.  427.  430.  568.  596.  657  ff.,  togt 

ftdntg6aimaleti,  9tet(^9annaten. 
Ootf(^ev  Kloflerannalen  623. 

3abfb.  b.  btf4.  Off4i4te.  -  Vbth€Ua\9n, 


«ot^ar,    e.  «arre,   Stotfllitgebruber 

8ub»ig'6  b.  gt.  308. 
2otf^x  I.,  jeaifer  256. 
goaba*  (8auti)er6),  Äüflenfl.  114—115. 

277.  594. 
«ncauien  615. 
Sttcca,  8töt^um  214. 
8ubio,  JtanigQbote  22  i. 
Siibtöig,  ©.  Äatf«,  St.  ber  «quitanier, 

f^ter  Stax\tx  295.    308.   342.   362. 

378—380.  388.  397.  400.  402.  404. 

439.  482.  488.  494-495.  497.  509. 

521.  645. 
Snbtoig  ber  2)etttf(^,  St.  t>on  Oftfronten 

351.  418. 
8ub»ig  baS  ftinb,  Jt.  bon  Dfifrantett  644. 
Mbbede  (^(ibbett,  l'ibba*)  227-229. 

231. 
^ttidji    16.     76.    194.     9t6t^itm    71. 

9if(^Bfe:  gnkariuf,  9(gtlfreb. 
2ul,  (&b.  t>on  maxni,  9.  t>oit  ^Hnrdfelb  64. 

184.  196.  201.  202.  204—210.  219— 

220.  315.  343—345.  415.  424.  515. 

529—538.  540—541.  586. 
2uUn9,  3ube  391.  411. 
2una  158.  167. 
Su^nils  823. 
^nd  (8obe),  $.  be9  itörbt  Saeconien 

47—48.  304.  307.  311.  646. 
9n(u9  t>on  gerri^re9,  Siogro^^  be9  ^. 

Sigbert  198.  343-344. 
«naarci^d  (Snfarca)  im  (S^au  ton  $ari9 

220. 
«utmtn  (^eobonitt^X  9.  t>on  Srier  436. 


9lacariii9  f.  9tt(^bobo. 
^ac^eUn,  battifcber  <9r.  382.  397. 
SRac^ttem  (9Ractiem),  $ätt^t(iitge  ber 

Sretonen  527. 
3Raba(t>eii6,  e.  bon  Serbun  251. 408— 

404. 

SRabrie,  ®au  223. 

a^agilO;  SO^figel,  bair.  (&x.  283.  382. 

SWabter  57. 

SD^agbeburg  347. 

^aginartu6,  StonjUr   St.  StoxlmMu't 

35.  487. 
9)^aginariu9,   Staptüan,  fl.  t>on  @t 

a)em8    406—407.    487.    612-615. 

619.  636. 
SWagneberttt«,  ®<^8ffe  371. 
SO^agnelonne  (flRogbalona)  439. 
Tlam,  ^^atif  bon  «agbab  464. 
SRapomet,  angebt  (S^ebieter  bon  ^rona 

510. 
äßailanb,   @t  389.  Ch)bi9t^um  192. 

(Sb.:  ^omad. 
aRainj,  et  87.  427.  451.  589.  (Srjbi«« 
Jtail  b.  «f.  I.  Sb.  2.  «ufl.       44 


Digitized  by  VjOOQ IC 


690 


ategiffer. 


tl^nm  200—201.  278—279.  530.  532. 
534.   538—540.      CrjBifdjöfc:    gut, 

SD^ajoranu«,  ^rtefler,  (S>lanUn^Uit  132. 

iDf^aid  (in  XiroQ  56.  59. 

ilRamaIu9,    b^jantinifc^er  ^ritniceriitd 

384. 
9)>{aitaffe,  9.  toon  S(at>igni^  222. 
3)>{anno,  9.  t^on  ^Ttuburg  55. 
SKantua,  @t.  158.  372—373.  578.  606. 
9RarcaTiu9,  $.  t>on  ^aut  254.  322. 
aWörccöinu«,  ®r.  871. 
iD'^ard^eltn,  @(6ü(er  be9  Siaibrorb  1 16. 
aWarcoarb,  ®r.  343. 
SWaria,  (Sattin  Äoifcr  (5onflantin*d  VI. 

569. 
Tlaxttn,    ^t    btetonifc^e,    f^anifc^, 

griaut. 
SWarflo  in  €a<^fen  117—119. 
9RaToae9  (9Rabriola)  a.  b.  ©eine,  im 

®au  toon  SKetun  ö29. 
SWarfcitte,  Bt  136.  289.  »i^t^m  370. 

9.:  SD^anrontu«. 
aii^artin,  !2)iatonu9  oud  9hitoenna  13S  9^. 
9)i{adciacum  (üHt^tf)  im  ®ou  toon  iD?ean| 

220. 
SRal^tbilbe,  (Semal^Un  ^.  ^einric^^d  L 

504.  508—509. 
a^attencelle,  Stl  514. 
aii^auTen  296. 

aRauriciud,  Sß,  in  Sftrien  322. 
9]f?aurioTu6,  8.  t)on  Snger9  75. 
SWaurontu«,  ©.  toon  SWarfeiUe  370. 
3Rtanx,  (Bau  bon  220. 
aKebofutti  an  ber  Sefet  334. 
flRegingaubeSbaufen,  ^t  514. 
3Wegingoj  (iWegingaub),  ©.  ^on  SSÖirj« 

bürg  196.  349.  353-354.  424.  514— 

517.  530.  533.  539.  541.  609. 
SWeingot,  angebt  ©.  bon  ©utaburg  539. 
3]>2egipu9.   ^Y(^ibialoms6 ,  pS^I.  ®e« 

fanbter  317—318. 
üWeiftau,  gl.  472. 
SWetun,  ©au  von  529. 
SKerotu«,  93.  öon  2e  iKan«  150   676. 
3Wero»inger  23.  113.  115. 
aWetttad^  a.  b.  @aat,  Ar.  436—437. 
Tliii  li)4.  449.  576.  9i«tbum  38—39. 

220.  274—275.  487.  ©iWöfe;  (J^robe- 

gang,  Ingiftam. 
^{Aad,  dh,  t>on  Sta^enna  86. 
9Riltnga  an  ber  Serra,  ^ofgnt  224. 
SKito,  Sß.  t)on  Xrier  436—487. 
SOWto,  ®t.  toon  Sf^atbonne  438—489. 
9RiIret,  8.  k>on  SßorcefleT  209. 
äRimo  von  $at>atiauo  252. 
awinben  an  ber  ®cfer  431.  470.  »i«* 

tl^nm  356.  504. 


MonacboB  Sangallenfiis  8—9.  15.  95. 

392.  676. 
9Ronbfee,  Stl  im  €$prengel  von  foffan 

644.    «ebte:   Oportunu«,   ^unrit^, 

^itbibalb. 
9)^ont  (Seni9  141.  662. 
'mon\tlkt  {Wlon^  ®itici9)  158.  167. 
flRonte  8arbone  158. 
9Ronte  (Safmo,  itl  186.  413—414.  469. 

560.  570.  593.  «.:  Jl^eutmat. 
äRonte  ©argano  \\)b.  618. 
'Sflon^a  192. 

9)'{otnac  an  ber  d^arente  ^6. 
aWor«  ©ot^orum  (SKourgoubou)  646  % 
9Rodburg,  Sti.  im  «Sprengel  von  €kit}« 

bürg  56.  a.:  Slegin^ert 
aWofet,  gr.  136.  313.  436.  SRofeltaub 

-137. 
äHtt^tl^anfen  282. 
9Rünber  431. 
9Rfinfier  im  ©regorientbol,  ftL  41.  70. 

9[.:  9{efioinu9. 
SD^nfler  in  fßeflfalen  595.    iSt^t^nm 

595.  ».:  inubger. 
IWüniwefcn  27.  375.  630. 
9)>{uTcien,  U,  ©an  222. 
9Rurba(^  im  (SIfa6,  Stl  6.  122.  221. 

391.  9ebte:  ^aribert,  ilmic^. 


9labor,  9{eliquien  be9  b-  78.  123. 
9{arbonne,   et  288.   401.   438 — 189. 

(SrAbidt^nm  438.  (Sr}bif(^8fe:  Daniel, 

ittibribiu«  (9Hfribiu«). 
9{argaubu9,  "JRindf  in  ©or^e  88—39. 
<Ravarra  292.  296. 
9iavarrer  296.  803. 
9{a)ariu9,  9?eliquien  be9  (.  78.   123. 

196.  317. 
92ea^,  et.  307.  615—616.  680.  63S. 

^er^Ogt^um  865.  367.  545.  557.  566. 
92ea^oIitaner  365—366.  614.  616. 
92emfibiu9  .HO. 
iRetH  gt.  225. 

iReu(^ing  58.  55.  107-111.  217. 
iReumagen  an  ber  SWofel,  ^falj  76.  87. 
«Reuflabt,  AI.  516  f. 
SReufhrien  24-25.  27—28.  524. 
iReuilrler  294.  5f)7. 
9libribiu6  (9?ifribiudX  fL  von  8dgraffe, 

(Sb.  von  9larbonne  440. 
yik^a  603.  635. 
92ieberattai(b,    HL  im   ^^rengd  t>os 

?Jaffau  281.    «.:  ©olfpert 
ittieberauta  315. 
ittimwegen,  ¥f<»U  266. 
iRonantora,  Äl.  186.  «.:  Unfetm. 
«Rorbalbinger  4i7.  496,  vgt.  9lorbftnbi 

Xran^albinger. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^egtpcr. 


691 


9?orbcn,  im   ®ou  Si^orbenbi  (Oflftie«- 

lanb)  585.  594. 
9lorbcnbi,  ©au  585. 
Üf^orbgott  397. 
georbliubi  122.  346,  ögL  «RorbaIMngcr, 

Xrandatbtnger. 
iRormannen  118. 
92oronte  im  @au  ))on  (S^artte9  ((Sat* 

notid)  99.  214. 
9?ort]^ambertanb  276.  390.  530. 
92 Otter  ber  Stammler  9. 
«Ro^alcfc,   Ät.  71.  76.  137.  146-147. 

332.    Siebte:  Sflnariud,  grobo&n. 
9lot)a  (Ad  Novas)  155. 
92otitiacum  99. 

iRoDum  (Jatlettum  f.  3?iet>crmunt. 
92oi^on  28. 30.  9i«t^um  k>gt  ©idlebert 


Oatiro,  ^.  t)on  ©oiern  1 1 3.  281.  491— 

492.  642. 
Oberattai(i^,    Itl    im  ^pxtngd    toon 

^egcnSburg  56.  676. 
Öctet,  51.  114.  125.  226.  346. 
Obilo  f.  OatUo. 
Offa,  SL  t)on  SKercia  501. 
obre,  gC.  347.  471. 
O^nim  f.  Orbeim. 
Omoijlaben  285. 

OnoTsbac^  (^»«bac^X  ^l  518  f. 

Onol^ba^  519. 

Oportunn6    (Op)>0Ttunu9) ,    9.    t>on 

ÜAonbfee  56.  283. 
Oppen^tm  197. 

Oc^ctm  (Ol^rum)  an  ber  Oder  346. 
Oitten«,  ^t  3«7. 

OroiHe  bei  9(rra9  (^illa  ^ubriaca)  42. 
Odca  Pgt.  ^ue^ca. 
O^eofu,  ©emabUn  be9  St.  ^(c^reb  Pon 

5lfort^umber(anb  209. 
O^nabrüd    182.  273.  351—352.   456. 

595.    ©i«t^um  181.  183.  273.  338. 

352  —  353.     456.     595.      «ifc^öfe: 

öi^o  (?),  Sgibert. 
O^ninggebtrge  128.  452.  456. 
Ofler^ofen,  Äl.  im  Sprengel  öoit  ^affau 

56.    9.:  Sot(ban^art. 
Oftertt)ief  an  ber  3Ife  tgl.  ^SJetigenflabt. 
Onfatcn,  ?anb  226—227.  354—866. 

471. 
Oftfaten,  95ot!  114.  122.  125.  225- 

228.  272.  335.  360.  457.471—473. 
Onfranfen,  ?anb  523. 
Oflfranfen,  ©0«  314.  428. 
Oflbofen  247. 
Opragau  (Ojlergau,  Äperga)  276—277. 

46».  506.   585.  656. 
Ot^bert,  »ogt  beß  AT.  ©onau  2I7. 


Otmar,  «.  öon  @t.  fallen  72—73. 

339.  480. 
OtricoU  135. 
Otto  I.,  Äaifer  177.  50S. 
Ottonen  507. 


$acif^cu9  f.  $atto. 

f  abcrborn  267.  270.  272—275.  285— 

286.  292.  312.   349.  350.  354.  454. 

494-495.  506.  540.  645.    8i9t]^um 

268.  273.  350.  515.    «ifd^öfe:    $a- 

tbumar,  8aburab. 
^alaifeau  (^a(attotum),   (6mat  $of« 

gut  20. 
^amptona,  @t.  296—299.  303-304. 

311. 
'ßamp^pluö,  SRcgionarbefenfor,  p^pfil 

©cfanbter  82. 
'Panbo  au«  SRieti  387^ 
^Januonien  280. 
^anormia  f.  3^o  \>on  (S^rtre9. 
^arbu«,  «.  236-237.  240. 
faxi9  IS.  529.    ®att  Pon  214.  220. 

223.    ^iM^um  223.  9.:  ^erc^enrab. 
^arma  158.  372.  390.  3^3. 
^afAali«  I.,  ^app  378. 
t^aWaa«  236-237. 
^afcbafm«  9labbertu«  21.  361. 
'i^affau  59.    ^idtl^um  283.  $.:  naU 

bricu9. 
f  atrlciat  Äarl'«  in  ?Rom  18.  02.  171  ff. 

190.  551. 
Patrimonien  ber  römif(ben  filr(^c  170. 

317.  319.  322.  3H5-367.  377—378. 

406—407.  550. 
¥atto  (^aciflcuö),  %.  toon  «mocba(^, 

«.  t)on  Serben  353-354.  591-593. 
?aur  L,  $app  65.  73.  123.  134.  368. 

659. 
^aul  Siparta  f.  «flarta. 
^aultnud,  2e^rer  ber  (9rammati(,  bann 

$atriar(^   uon  9lqni(eia  252.    258. 

394.  411—412. 
Vautinud  237. 
Jautipert  631  f. 
$au(Mir(be  in  Btom  156. 
$au(u9,  H.  pon  @.  ^incenjo  am  93ot« 

turno  570. 
$au(ud    2)iaconud  r    ®ef(^i(!^t((!^reiber 

ber  l^angobatben  8.  40.    189.   193. 

258.364-365.  386.  394.412-415. 

425-426.     450.      488—489.     603. 

671—672.    gortf.  (Cont  Rom.)  be« 

151. 
^ama,  et.  i:)9.  147—148.  150—151. 

153—154.     175.      177—180.      186. 

187—191.     193.     210.     261.    370. 

372—373.  387.  389.  391.  393.  403. 
44* 


Digitized  by  LjOOQ IC 


692 


9iegifler. 


411.  443.  445.  447.  461.  553.  581— 

583.  607.  675. 
¥aulii9,  @.  $anbo*d  au9  9tieti  887. 
^ento^olid   212.  238.  463.  547—548. 

606. 
$eta^tco),  II.  t)on  @(^lierfee  56. 
$drtgueu|,  (a^taffc^aft  in  9[quitamen 

46.  310. 
^nwia,  @t.  241. 
$e«<$teta  I93. 
$eter  t>on  ^ifa,  2)tatoitu9,  Seigrer  ber 

OTammattl  391.  394.  411.  414.  425. 
^fetntö,  ©.  bon  »erbnn  251.  403— 

405.  408.  436. 
'Btixta,  9.  t>on  $ak>ia  408. 
$etnt«,  9.  t>on  9{ei(^enau  341.  442— 

443.  481—482. 
^mu6,  ^redb^tcr,  ^|)flt  (Scfanbtcr 

82.  136.  139—140. 
$ettu6,    nea^otitanifc^er    i8et>o(lm&(^« 

tifltct  365-866. 
?f8rtng  an  bct  3)onau  597. 
$i>ili^^),  ©.,  ^)S<)flt.  Ocfanbter  SU- 
SI 8.  320. 
^Brt^ien  404. 

$b9ffo,  fta»tf(^cr  S^Wpan  282. 
¥iacenia  462. 
Pilger  195.  445. 
f  ilgcrfal^rten  438. 
$itder90«^t)e  195.  548. 
^ippxn  ber  ^ittltxt,  ^au^maxtx  9. 

82.  332.  370. 
«i|)|)in,  Ä.\  »ater  StaxVi  9.  13.  16- 

21.   23—24.  29—80.  84—38.  41  — 

44.  46.   49—51.  58.   61—68.   66— 

67.  76.  78.  82—84.  106.  112—115. 

123.  125.  136.  147.  156.  161.   168. 

165.  167—168.  170—171.  180.  200. 

204.     211—214.     222.     226.     285. 

289—290.  323-824.  380.  895-396. 

401.  416.  423—424.  436—437.  439. 

449.  458.  486—487.  510.  569.  574. 

600.  625.  665.  673.  676. 
$t)>^in,  )tDetteT  @.  St,  Staximam*^  87. 
'^Wn  (ber  «ndlige),  @.  Äarl*«  unb 

ber  ^imittrub    83.    196   iR.    369. 

459.  521. 
^\p)ß\n  (Äartmami),  @.  Äarl'«  wnb  ber 

^Ubegarb,  Ä.  t)on  gtafien  317—319. 

361—362.     374.     37«.     378-380. 

387—889.  397.  429.  443.  461.  553. 

597.  606—608.  642. 
$ifa,  6t.  151.  218.    «.  t>on  214. 
^laiflr  fljraciciu«),  Ät.  223. 
^Ieccate«l^m  f.  «lejen. 
|o,  gt.  158. 
Poeta  Sazo  6.  314. 
$oitier9,  ®raffc^aft  k>on,  in  ftqnitanien 

310. 


$ont^ion  Cßonttco,  ^ontio),  ^foli  17— 

18.  71. 
?o|>ulouia,  ©t.  in  JuÄcien  571—572. 

618.  636—637. 
^Offeffot.    «.    ((gb.)    207.    236-237. 

240  ff.    246.    248—249.   264.    345. 

466—467.  674—675. 
$ot^o ,  9.  )>on  6.  $incen|o  am  SßoU 

tumo  465—468. 
$robatnd,  tl.  t>on  garfa  222.  258. 
$rot>ence  24.  26.  294.  370. 
$rüm,  Stl  21.  235.  425.    9.:  919m. 
«P(enboi(lborif(^e  2)etretalen  490.  667- 

668. 
$ui^*en-l6elai,  ®raf f(^aft  in  Squitomen 

310. 
^l^renSen    47.   292.    294—296.   29S. 

303-305.  308-309.  311.  509.646. 


Ouentomic     (SBicqning^ent    an    bet 

<San<]^e)  247. 
Ouier}!?  an  ber  Oife,  $fali  16.  187. 

157.     168.     219—222.     224.    396. 

405—406.  410.  415. 
Ouim^er  in  ber  Bretagne  525. 


{Rabert,  Sogt  be9  ^(.  et  ®oar  424. 
9{abigaubn9,    9.    toon   Snifota  (@t. 

(Satai«)  150.  673. 
9labiganbu9,    9.  240  ff.   248—249. 

264.  675. 
9lac^i9,  St.  ber  Sanaobarben  412. 
3labbob  (3latbob),  gürfl  ber  griefew  114. 
9tabo,  ^anjler  35. 
SÜaboara,  9e.  b.  ©atbatore  in  8re9cia 

387. 
«abolf,  ollfrSntif(^er  Ör.,  «ater  bet 

Königin  gafiraba  458. 
9{angau  519. 
9{a9borf  (SHoflorp)  405. 
9{at))ert.  @ef(^ic^tf(^reiber  @t  ®afleit9 

340—842.  450.  480—481.  483. 
9tanb)>ert  (9iat|>ert),  fL  bon  6t.  Collen 

442.  480. 
9tat>enna,  6t  136.  288.  464.  547.  519. 

577.    605—606.      (grgbi^tjnm  64. 

86.    174.  212.  240.  258.  320.  548. 

i^bif^öfe:  6ergin«,  (9]>{t(^eU  ^^' 
9{at>ennaten  287. 
9leate  f.  Slieti. 

«egen^burg,  6t.  597.  641-643.  645. 
9teggio  (9legium)  159.    8t«t^nm  214. 

387.    8.:  9[)>oainari«. 
9{eginba(b  (9taginalb),  Sq.  t>on  (£^infi 

((Jtuflum)  244.  248—249. 
9leginbatb,  ^riefler,  ©lanbenÄbote  132. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


S^cgiP«- 


698 


&.  Subtotg'9  )>on  9(qiiitameit  399. 
9{egm^armd,   ^riefieT,  (dtauben9bote 

132. 
9{egmo,  91.  k>on  ^rfim,  (S^ronifi  658. 
^t^inptxtf  fi  t>on  9)'{o96uTg  56. 
9{eanariat9,  @(^8ffe  371. 
9le5me  («irai)  476. 
9{ei(^nau,  ^(.    340-343.  441—443. 

450.  481—482.    fithtt:  So^amt», 

e.  t)on  (Sonflan).    ^ettue.    Satbo. 
9tei<i^annalen  48.  657,  k>8t  i^Snigd« 

annalen. 
9teimd,  (Sr)bi9t^iim  71.  99.  207.  (St)" 

bifc^of:  Xil^in. 
d^ein^tlbc,  Sljuttet  t>on  1^.  $einTi<]^'9 1. 

^etna^Itn  SRal^tbilbe  508. 
9{em(biu9,    (Sb.  )>on  9louen,  Obelm 

Äarr«  105—106. 
9tefloimi6.  tl.  t>on  SRünfler  im  (S^re« 

gorientpal  41. 
9iesatr  frontif^e,  %i.  519. 
Sebö,  «r.  43. 
9l|dit,  Sl.  114.  136.   195.  224.  266. 

312—313.  833—334.  415.  427-428. 

435.  470.  527.  597. 
9t^one,  %t  193. 
mdtax\>,  (&t.  438. 
9ii<!^bobo  (9)^acaTiit9),  9[.  bon  9orf(^, 

(Sb.  bon  Stier  484. 
9hd^u(f,  (Sb.  tooti  9Rain),  %.  bon  $et6« 

felb     394.     534.     537—541,     bgt 

2)ainSta9. 
9licu(f,  9.  k>on  £8(n  279—280. 
9ti€itlf  miäfulf),  2)iatonu6  394.  538. 
aiieti  mtatt),  et.  185.  887. 
9timi  f.  9{ebme. 
9hiifltt,  <9au  an  bet  IBcf er  (9lüfltinget« 

tanb)  429.  585. 
dtoabl^art  (9{ob^rt),  9.  t>on  3fana  56. 

283. 
9{obicauftt9,  SRSn«^  in  6.  lBincen)0 

am  »ottnmo  466—467. 
9tob)>ertn6r  8.  bon  @a(enu>  562. 
9loIanb  153,  k>gl.  $mob(anb. 
9lom  paadm. 
9{omagna  463. 
aiomualb,  5Itefler  €o^n  be9  $.  Xric^ie 

öon  ©eneöent  557—560.  563—565. 

604—605.  616.  677. 
9{oiicet>a]le«,  ^og  i»on  295.  305. 
9}orba(ib  (dionnuul^)  am  Wlain  516. 
dtoro,  j(a))e0an,  ®ef anbter  j^arl'«  611. 

617. 
SUofcfla,  et.  in  £u«cicn  571—572.  618. 

636—687. 
Woftor^  f.  3laöbotf. 
9iotti^in),   Saiutu«   St.  ^ippin'i  t)on 

3talien  388.  397.  558. 


aiotbati,  Ä.  bet  9angobatben  167. 
9{otIan,  (9t.  266.  306,  k>gt.  $ruob(anb. 
9tOttub,    X.   ieatr«    363.    384—385. 

542.  545.  567.  569.  6()2. 
Seonen,  et  42.  106.  627.  (St}bi«t^um 

106.   (gtjbiftbof:  giemcbiu«. 
"Stü^t,  St  224. 

9luobl^att,  (St.  im  ^tgengau  72. 
9hi))ett,  $t\x6fc  be6  b.  in  ealjbntg; 

Uebetttagung  beffeloen  215  ff. 


Caale,  ft&nttfc^,  ftt  314.  514. 
eaate,  tl^ütingifd^,  %l  427.  471. 
eaalgon  265. 
eabina,  Sanbf(^aft  166.  317.  377— 

378.   406-407.  464. 
^aäf\ta,    ?anb    passim;     angebUi^ 

e<^ntnng  eac^fend  an  ben  $a)>fl 

181  ff. 
eac^fen.  16oU  passim. 
eängetf(^nlen  570. 
ealetno,    et    152.    364.    561—562. 

603.  613—615.  618.  681. 
eatonne,  SU.  235.  274—275. 
eatn^^o,  bait.  (9t.  283. 
ealgbtttg  215.  218.  491—492.    «i^ 

tbnm,    f)>atet  (St)bi9t^um    6.    57. 

181  —  182.    215  —  218.     491—492. 

511—514.     644—645.    653—654. 

8if(^8fe  unb  (5t)bif(^afe :    3o^amt 

Sitgit,  ^tno,  9[baltam,  tentat  I. 
ealinngen   an  bet  Setta,  Jhrongnt 

220. 
eanu>ttff9;  9\ah  41.  98.  214. 
et   ftoianb   ((SCnon),    Stl   71.   441. 

511-513.   676.     «ebte:    «gttfreb, 

(SidUbett,  %tno. 
et.  9[ngeU>  auf  SRonte  (9atgano  618. 
et.  ^ngelo  bei  9eieti,  Stl  387. 
et.  tltnntf  bei  ^e^,  (S^otl^nenftift 

193—194.  449.  671—672. 
et.  «ubin  in  «nget«,  Stl  46. 
et.  9t>o(b,  Sti.  im  eptengel  t>on  9Refe 

38.  488. 
et  ©abon  in  CJent,  Stl  71—72.    «.: 

agilfteb. 
et  Lettin,  Stl  49. 
et.  <Satai9  f.  tlnifota. 
et.  (S^batb  f.  et.  (Spatc^ 
et  a)eni6,  Stl   16—17.    19.  41—42. 
'  70.    99.   214.  220—223.  266.    275. 

316.     405.    450.     458.     486.    547. 

Sebte:  Seitab,  ä)i2aginatiu9,  gatbutf. 
et.  a)i6  m  ben  »ogefen,  AI.  42. 
et  (^paxäft  (et.  (£i?batb),  Stl  50. 
et  öatten,  Ät  27.  72—73.  389—348. 

441—443.479—488.  «ebte:  Otmat, 


Digitized  by  LjOOQ IC 


694 


aicgiflcr. 


(Sgino  i9on  (SonfiattA,  Serbo. 
^t.  (&txmam  ht9  ^xH  gu  $and.  $tl 

18-19.    130.    323.    529.     Siebte: 

Santftcb,  4)rotbert. 
6t.  ®oax,  $tl  626,  »gl.  ©oardieSe. 
et.  ^ulp  456. 
@t.  3o^ann  de  pede  portus  (Bt.  3eau 

^icb  be  ^ort)  295. 
et.  Äilian  f.  SÖir^burg. 
et  2ambert  f.  Vüttic^. 
et.  giubgerifloPer  bei  ©etm^ebt  855— 

356. 
ei.  SiMMtS  in  2:tot)e«,  Ar.  513. 
et.  SRarcet  bei  (Sbaton  an  ber  eaone 

332.    a.:   ©.  4>ucbeTt. 
et  aWartin  bei  Äöln,  et^otten«.  312. 
er.  SWortin  ju  2our«    Stl  193.   222. 

410.  4öO.    $(.:   ^itperiud. 
et  9Raurtce(9gannum)an  beriR^one, 

m.  222.  552—553.    «ebte:  Söilc^a- 

riu«,  SHt^eu«,  ©ö.  öon  eitten. 
et  SWojdmin  in  Xrier,  tl.  627. 
et.  SW^barb  bei  eoifton«,  Äl.  106. 
et  SWic^acWfloPer  auf  ber  Sl^eininfet 

^onau  76.  402.    Siebte:  ete))l^an, 
^eatue. 
et.  SWi^iel  an  ber  aKar(om>e,  Ät  123. 

317.    «.:  ^ermenganb. 
e.    aWiniato    in   SWonte    giorentino, 

Äirtt^  553. 
et  ?eter  inSWeft, Ä(.403.  «e.:  (gupmia. 
et  ¥eter  in  ^om  9u— 91.  93.  155— 

156.  160.  244.  36:.  407.   548.  571. 

618. 
et  ?etcr  in  eal^burg.  511.  215—218. 

491—492.   514.    653—654.    Siebte: 

JBirgil  Slrno,  ©ertricu«,  Slmmiloni, 

Situ«, 
et  Von«,  Jtt  152. 
et   ¥ti»at,  ^züt   au    eatonne  im 

eeittegau,  t)gt.  ealonne. 
et.  «emi  bei  «eim«,  AI.  99. 
e.  eal©atorc  in  eermione  im  ©arba- 

fee,  AI.  196. 
e.  ealoatore  in   ©re«cia,  AI.   195. 

387.   Slebtifftnnen:  SInrili>erga,  ^a» 

boara. 
et.  eeine,  AI.  im  eprengel  t)on  San» 

gre^  439—441. 
et.  eergiu«  bei  Singer«,  Äl.  567. 
e.  eibeflro,  $tl  386. 
e.  etefano  in  SD^ariano,  ^I.  3S6. 
et  etepbanötlopcr  bei  Singer«  75. 
et  Xronb,  Ä(.  39.  488. 
et  »ictor  unb  et  SWaria  in  .SWar- 

feitte,  ögl.  aWarfeitte,  «i«tl^um. 
et.  SJincenjo  am^oUumo,  ÄI.  464-46S. 

570.  Siebte:  Slutpert,  ^ot^o,  ^aulu«. 


et  ©anbritte  (Rontenelle),    Sil   im 

e)>rengel  t>on  S^ouen  567.  Sl.:  Qibo« 

laicu«. 
eauctebertu«,  e(^5ffe  371. 
eanbau,  ^I.  im  eprengel  k>on  greirmg 

56.    Sl.:  Sllpuni. 
earacinu«  236—237. 
earagoffa,  et  286.  29S  ff.  311. 
earaienen  153.  285.  288.  291.  290- 

297.    299  —  300.    308.     320—321. 

647—648. 
ecabtningi  f.  ec^öningen. 
ec^amit}  (ei^leborO,  Ä(.  im  eprengel 

öon  greifing  56.    Sl.:  Sltto. 
ec^entungen  ^ippin'«  (754)  unb  Äarl'« 

(774)  an  ben  t>äpßli(t^n  etu^l  78. 

156   ff.    168.    170.    179—180.    182. 

211.  213.  230.  238.  242.  244.  246. 

258.     376—377.     549-550.    674. 

ec^entung  ber  eabina   (781)  371. 

406—407.  464.    ed^nfung  benewn« 

tanifc^er    eiabte    (7^7)    571-57i. 

602.  613.  618—619.  635—638. 
ec^lagttorberberg  bei  0«nabrü(f  456, 

tgl  Stiü^. 
et^ilettflabt  im  (glfafc  Vfalj  246—247. 
e^^lierfce,  AI.  im  eprengel  ^on  grei* 

ftng  56.    Sl.:  $era^tco). 
e^öningeu(ecal^iningi)  an  ber  SWeiffon 

471—473. 
e(^OTn«^im  bei  Wlain^  427.  451. 
ei^maben,  S3oIt  115. 
e(^n>an^im  (eueinl^eim)  bei  ^en«i^im 

438. 
e(^n?aria((,  Sil  514. 
eeiUegau  235. 
eeine,  gl.  16. 
eeligenjlabt   (Oflertoief  an   ber  3W 

355.  473. 
eela  im  Cljag  65.  77. 
eenone«,  ^I.  im  eprengel  i»on  iout 

39.  488.    Siebte:    Slngilram,  9?at' 

gaubuA. 
ecptimanien  294.  400-401. 
eergiu«,  (Sb.  t>on  9(at>enna  212. 
eergiu«  63.  89—01.  93—94.  96.  133. 

136. 
eermione,  (Saftell  im®arbafee  193. 195. 
eeflo,  Stl  387.    Sl.:  ©eatu«. 
eiaaiu«,  angebt  e.  St»  Äarlmann'^. 

^.  oon  iRi)^a  152. 
eicilien  32<».  365—366.  383. 
eiboniu« ,  ©.  t)on  (Sonftana  339.  480. 
eigebert  t>on  ©emblou^ ,  ibronit  bc« 

h.  176.  362. 
eigfrib  (eigifrib),   2)5nenWnig   272. 

425—426.  503. 
eigibob,  äögling  ber  \Xtxt6)ttx  e^ulc 

391. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


«cfiiilcr. 


695 


©igituTg  (^ol^cnfi^barg),  IBcflc  224— 

226.  232.  260.  262-263. 
6igtbio,  tl.  toon  SeUntbutg  56. 
©igmin,  (&x.  t>on  ^orbeau^c  310. 
@Uo,  Ä.  öon  apuricn  296. 
@imeon,  9{eUquien  be^  ^.  39. 
©incfala  (©intfal)  ]  14. 
©inbpett,  9.  t>on  9{egeit9biirg  56.  283. 

396.  405—406. 
@inne,  iRebenflfigd^en  ber  frSnt.  ^aalt 

314. 
©iflnninS    (Siffiniud),    trüber    M 

^atriarci^n  Xaroruid  k>on  (Sonfian- 

tinopel  634. 
©tibrioburg  (Schieber)  an  bct  (gmmcr 

475. 
er(at>en^anbtl  821.  375.  547. 
eiabCtt  57.  67.  11^.  131— 13?.  282— 

283.  491. 
eiui«  247. 

©oinonß,  @t.  28.  30.  576. 
©oiiarciaga  tni  @au  2:atoti  405. 
©oractc,  ©crg  386. 
©otbcn,  »cnbif^e«  »olf  360.  427  ~ 

428.  430. 
©ovttntincr  614. 
^o))ana,  0t  in  Sudeten  572. 
epanien    274.    285— 2?>6.    28S— 303. 

308—309.  311-312.339.  380.  399. 

401.  509-511.  646—647. 
£panij(i^  Wlaxt  511. 
©panifc^  «nftcblcr  307-308. 
e^eier     195.    585.      9i9t^nm    416. 

©i^öfe:  ©afinn«,  graibo. 
@)>dergau  206. 
e)>e{fart,  ®eb.  516. 
(^i)OlettneT  186. 
epoIetO;  et.  185.  241-244.  387.  675. 

4>crjogt^um   153.    158.   166.   185- 

186.  1S9.  24>— 243.  268.  817.  319. 

367.  877.  488.  468.  612,  633. 
€tabilinmd,    ©c^wiegettoater   M   $• 

^tobgaub  t>on  grianl  251. 
©tagnfurt  f.  ©tcinfntt. 
@tcin,  ai^eininfct  bei  72. 
©tcinfurt  (^tagnfntt)  an  bcr  O^rc  471. 
eteCa  im  ©rtuft^^tl^al  137. 
euflinga  418. 
(Bttpf^an  II.,  SJ<H>|1  17—19.  23.  62. 

82.  166.  171.  213.  380.  547. 
etcpl^an  in.,  ?0^p  63.  77-94.  96— 

97.    132-135.   137.  156.  166-167. 

210. 
eupban,  S3.  t>on  '^taptl  249.  616.  633. 
^itpiatif  %.MW^atl^tiofitx9  auf  ber 

9{9einmfet  ^onau  76. 
ete^^n,    ^fl(.  @acceaariu9    241. 

407—467. 


©ttaßburg,  ©iet^um  184  f.  ».:  (gtto 
(^ebbo). 

©curbiud,  ®r.  \>o\i  ©ourged  310. 

©tutrn,  H.  öon  gulba  65—67.  75.  80. 
201—204.  200.  209-210.  267— 
26S.  314.  335—838.  348—350.  530. 

^uatana,  angebt.  (&tma^\\n  Sibntinb'd 
503. 

3uetn^cim  f.  ^n?aul)etm. 

eüntel,  ®eb.  230.  430—431.  434. 

^uitbett  (>Stt)ibertu«),  angelfö(^|lf(^er 
anifflonat,  Stiftet  i>o\\  Stai\tx9votxt^, 
anaebl.  ©.  »on  «Jerben  590—591. 

6u(etman  3bn  Sattban,  fBatt  t>on 
©arcctona  unb  (Verona  289.  295  f., 
t)gt.  3bn  al  Ärabi. 

^urianum  (©atiana)  158. 

'Bn]a  142—143.  662. 

^tjuoben,  unter  iJ-artraaun  (T4i)  69; 
m  Serneuil  (755)  32 1 ;  au  9f4t;eim 
(756)  5i;  au  (Jom^iigne  (757)  74; 
au  Sittign)^  (762)  55;  im  Sateran 
(769)  63—64 ;  a«  tingolfina  (c.  769) 
52  ff.  107—108.491;  greillng  (770) 
57;  iReu*ing(77l)  53.  107  ff.  217; 
9?icaa  (787)  603.  635;  granffurt 
a.  9W.  (794)  290.  40').  487.  628— 
629. 


Zatou,  U,  (S>au  228.  305. 

Santo,  9.  t>on  Stmorbad^,  8.  toon  ©erben 

358. 
Sarafiud,  $atriar^  k>on  (Sonpantino)Kt 

634. 
Sarent,  @t.  618. 
Xafillo  ail),  *•  bon  «aiern  3.  41. 

50— 6l.-6<.    65-67.    75—76.    79. 

106-109.  111.  131-132.  21^.  249. 

280—283.  294.  362—363.  380-392. 

394-397.  40i.  406.  460.477-478. 

490.  492.  511.513-514.  538.  542— 

545.  572—575.  577.  591.  595-597. 

599— 6i»2.  620—630.  639.H41— 643. 

615.  663. 
Saunu9,  <Seb.  534. 
Xaurinu«,  ec^öffe  371. 
Xegernfee,  StU,  @rünbung«gef(^itbte  M 

59?.  «.:  «bal^)ert. 
Sennfiebc  (Danniftat^)  im  Sttgau  224. 
Scrracina,  @t.  320.  365—367. 
Sbeobarb,  8.  bon  Utrecht  483. 
X^eobelinbe,  5t8nigin  ber  ^angobarben 

192. 
X§eoberi(^ ,   ($r.  in  9ttpuarien ,  8er^ 

»anbter  Äarr«  4»0— 432. 
X^eobo,  e.  unb  SWitregcnt  §.  Xaffllo'« 

t>on©aiern  60.  132.  2b4.  382.  601. 

621.  627. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


696 


aicgijicr. 


Xl^obor,  (SonfuI  unb  ^.,  92cffe  {»abri- 

an'«  I.,  m%  (»tfanbter  134.  318. 

820.  406.  467. 
Xl^boroS,  ^triciu«  ton  ^icüien  605. 

615.  632. 
X^obofiud  IL,  jtaifer  409. 
X^eobot,  ^rimicertud,  O^im  $.  ^abn« 

an'9  I.  134. 
X6eobot  605,  ^(.  Hbctd^i«. 
Xocomar,  ?[.  »on  öorje  73—74. 

[(^rciber  8. 
SihtopWaUti9,  pSipfil  Sßmiot^ax  467. 
Xocotbert,  @.  ^.  Xafpo'«  öon  ©oiern 

627—628. 
Xbeotmolli  f.  2)etmolb. 
Xoeutmar,  9.  ton  SRonte  (Safino  570. 
Xbiabbra^t,  ?te«bi?tet  in  Utrecht  278. 
%^xt^xi6f,  iBater  ber  J^Snigtn  flRoptl^itbe, 

(Sttmafflm  ^mW9  I.  508—509. 
X^oma«,  (Sb.  ton  SRaitanb  192.  389. 
Xbtianta  (2)rent^)  277. 
tl^firingen   24.  26.  29.  118.  427.  471. 

519—520.  522—523.  525-526.  541. 
X^ÜTinger  (Ban  232. 
X^üringet  521.  525.  528.  597. 
Xtft)tn,  Cb.  ton  9lcim«  64.   71.   99. 

207.  344—345. 
Sitnd,  9[.  ton  @t.  'l^etet  in  6dibnrg 

654. 
Sobmir  (in  SJeurcia)  295. 
Xo^canttia.  6t  572. 
£ou(,  8i«t^um  39. 
2:ontou(e,  @t.  401—402.  @raff(^ft  ebb. 
Sranßolbtttger    122.  429,  tgl.  Sf^orb- 

atbinger,  9loTbtiubi. 
Translatio  s.  Liborii  349. 
Translatio  B.  Viti  361. 
Xretifo  251.  257.  317.  408.605—606. 
Xribmt  (Xricut)  59.  597. 
Zxitx,  (Sximt^nm  423—425. 436—437. 

9if(ibSfe  u.  (ST)bif(^öft:  £utn>in,  9)>Hlo, 

©art^om  (?),  ffieomab,  9li(^bobo. 
Sroanb,  ©tiftcr  M  Sil  ^olffitd^ta  235. 
Zxo\^9  513. 

Stnrenl^im  f.  ^aucrnl^im. 
Xuxpin  (^fcttbo-)  8. 
Xufcien  166.  249.  317.  367.  377.602. 


ttbtirita,  Sdxd^t  bei  2)uurflebe  266. 
Ubatric^,  ®r.,  «mber  ber  Äönigin  ^ilbt- 

garb  nnb  be«  öv.  (Scrolb  105. 
Unofeit  f.  C>üBfetb. 
Unro^,  ®r.  519. 
Unttan,  ®r.,  (Sibam  be«  ©efH,  «nfü^rer« 

ber  Dfifalen  269. 
Urgcia^a  eeo  be  U.),  @t  511. 


Utili  (Uti^),  bair.  (S^r.  283. 

Uto,  9.  ton  SUmänfter  56. 

Utredjt  116.232—233.  266.276—277. 
279—280.  485.  656.  &dfvk  bafeCbß 
42.  115.  233—284.  270.  275—276. 
278.  :m.  485.  8i«t(nnt  42.  114— 
115.  232-233.  266.  278.  356.  485. 
655-656.  I3if(^dfe:  (Q^regot),  %U 
Ux\6f,  j£^obarb. 


H^abnnt  SRebianum,   im  (Gebiet  ton 

Sloreng  386. 
8a(  (Samonica  198. 
I3$atenctenne9  an  ber  ^elbe  88.  94. 

678. 
Valentin,  Xranftation  be9  ^.  59—60. 
8atentinud,  )IB.,  eetoam5(ibtidter  % 

^abrian'e  I.  237. 
SaCta  in  e^oleto  612.  614. 
iBonneS,  @t.  in  ber  Bretagne  525. 
SarangetiHe  (Sarangefl)  in  ber  Oegenb 

ton  iS^umont  74. 
Sargl^t  an  ber  Unflmt  14. 
8emin  221.  450. 
^eneter  525. 

»enetianer  321.  547—548. 
i^^etien  158.  166—167. 
Serabul^,  &.  ton  8orbeau(  64. 
S3erberie  (Sermeria),  $fals  214. 
Serben  433—484.  590.  I3i«t^um  358— 

354.  589-5U0.  592.  »ifi^fe:  "9^0 

(ifacipcn«),  Xanfo,  ©icbert,  (@nit- 

bert). 
Serbun,  et.  404.  «idt^um  251.  317. 

403—405.     Sifc^Sfe :     SRoboItett«, 

$etm9 ,    9[nflrannn9 ,    {>ert(anbn9. 

(S^orbifc^of:  ^Imolbert. 
8ere€nnbu9,  S.  408. 
öemeuil  324. 

©erona.  ®t.  148.  150—151.  153.  188. 
Sqrin,  (e,  <9au  223. 
Via  Francorum  147. 
lBtcen$a,  et.  258. 
Siernariud,  JtBnig9bote  370. 
35igber^t,  ^ßre^b^ter  532. 
^imeuj,  Ic,  ®au  223. 
»irciniocum  (öeraena^  ?)  832—383. 
iBirgil,  S.  ton  eolgburg,  9.  ton  et. 

^er  baf.  55-56.  58.   181—132. 

215.  217—218.  283.490-492.511. 

653—654. 
^imgrunb,  SBatb  519. 
Vita  Alcuini  391—892. 
Vita  Burchardi  515. 
Vita  Corbiniani  ton  ?lrbeo  56. 
Vita  Gregorii  abb.  Traiect  ton  2int' 

ger  656. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


«egtflet. 


697 


Vita   Hadriani   I.    144-145.   154  ff. 

159,  161—165.  169.  182.  187. 
Vita  Karoli  f.  (Shil^rb. 
Vita  8.  Lebuini,  t>oit  ^ncbolb  8.  116. 

1 18.  676. 
Vita  Leonis  DI.  8. 
Vitae  8.  Liudgeri,  t}Oii  XUfrib  u.  f.  to. 

7.   116.   118.   234.   354.    505.   593. 

655-656. 
Vitae   8.  Lulli  201—202.  534—535, 

))flt  Lambert  i»on  ^er9fe(b. 
Vita  Mahthildis  an^uior  503—504. 
Vita  8.  Otmari,  Don  ©ata^frib  «Sttabo 

72. 
Vita  Stephani  m.  8. 
Vita  8.  Sturmi  7.  203. 
Vita  8.  Trudonis  40.  488. 
Vita  8.  Wi^berti  199.  539,  ögl.  ßu^n« 

»on  gctn^c«. 
Vita  8.  Wülehadi    7—8.    276—277. 

349.  359.  429.  585.  588. 
Vita  s.  Willibaldi  609. 
Vita  8.  Wülibrordi,  öon  Ißhiin  390. 
$itali9,  e.  t>on  Comacc^io  372. 
SiteTbo,  et.  572. 


CBatfar,  $.  k>on  ^quitanien  21.  42— 

44.  46.  49.  289—290.  665. 
©alal^frib  ©trabo  72. 
föalbanbiit«  252. 
SaIbt«bec(^t,)kDif(^  Snra  unb  gutba 

269. 
fBaito,  9t.  t>.  et  (hoffen,  9{ei(^nau, 

443.  480-482. 
IBatbraba,  ec^toefkr  U»  K.  %alx(ih 

i»mt  et.  2)ent6  266. 
Salbricu«  (SSoIberic^,  SßaUet),  S.  i»on 

$af[au  196.  283. 
HBalbbnTga,  Sc.  t}on  ^eibcnl^m  609. 
SaUbtrt  (9BaItbra^t)JSn(d  SBibufinb'«, 

Stifter  M  Stl  SBitbe^^aufen  505. 

508. 
äBoItnnc,  $.  ber  j^arantanen  131-132. 
äBanga,  (S^an  585. 
HBontia,  arie<^.  $titi}efrtti,  (Semal^Uit 

(^rimoalb'e  t>on  f&vntunt  632. 
Saratto  665. 

IBarin,  <SIt.  im  Xl^ttrgau  nnb  Sinsgau  72. 
SBarin,  @t.  36.  100. 
tBarin,  (9t.  123. 
Samar,  e.  ßantbcrfö  436. 
SBarnefrib,  iBater  be9  $autu9  2)iacotiu6 

412. 
©aSconcn   47.    289.    292.  295—297. 

30^—305.  307.  511.  646. 
Sa«comcn  43.  47—48.  290.  304.  308. 

310—311.  400—401. 
SBettenburg,  Stl  56.  H.:  eigibto. 


föenbett  347—348.  359—360.  382. 

SSenbengau  348. 

ffieomab,  Sb.  t>on  Xxitt  122. 196.  207. 

;J45.  423—424.  436—437. 
SBcrba  f.  Äaifet«n>ert^. 
©erben,  »l  470  91. 
Sßerbo.  91.  k>on  et  (Sollen  483. 
SBemiten,  angebt.  Sater  Sibntinb'6  502. 
£3ena,  gt.  269. 
«Bern,  gt.  463.  476. 
äBeff^m«,  St.  265. 
öefer,  gL  115.  I17.  125.  129.  225— 

229.  334.  349.  429.  431—438.  454. 

457.  470—471.  476.  496.  585—586. 

589. 
Seflergau  506. 
SBefifoXen,  Sanb  114.  181.  228.  262. 

334.  351.  455.  470—471.  503.598. 

595. 
®eflfaten,  Sott  113—114.  122.  125. 

224—228.  231—232.  272.  334.  345. 

473. 
SSetterau  314.  427. 
SBtcbert  (Sßibrec^t).  e.  Oibnfinb'«  608— 

509. 
IBicbert,  Urenfet  9ßibnlinb'9,  %  t>on 

©itbee^nfen,  ©.  toon  »erben  508— 

509. 
Sßicbert,  Jtönigdbote  436. 
©t(i^ing,  i^önigdbote  222. 
'iS^ibbob,  (it.  t)on  $^riguen|  310. 
Sibo,  Soter  8antberf «  436. 
©ibo,  e.  Santbert'«  486—437. 
©ibo,  ieatfer  488. 
©ibotaicnf,  %,  k>on  et.  ©anbrilfe  567. 

677. 
ffiibonen  487—488. 
©ibutinb.  gü^rer  ber  ©efifalen  272— 

27;^.  312.  359.  416—417.  425.  428— 

429.  438-434.  448.  457.  469.  473. 

496—509.  584—585.  595.  655. 
©ibuttnb,  angebt,  e.  be9  t>ortaen  509. 
©ibnftnb  k>on  Stovo6,  (S^efc^i(^tf(^reiber 

508.  657. 
SBigbatb,  iRotar  35. 
©tgbert,  ber  ^.,  fi.  »on  gri^tar,  (Ge- 
beine beö  198—199.  206.  343-344. 

533.  537. 
Sigmobia,  (Bau  349.  859.  428—429. 

483—434.  498.  584.  586.  588.  656. 
©tbo,  angebt.  S.  t>on  09nabrü(f  362. 
Siu^arind,  (Sb.  i»on  een«  64.  100  91. 

235.  274—275.  367—868.  675. 
©it(^riu9,  S.  Don  ettten,  9[.  i»on 

S^auttce  36.  100.  552. 
©itbeSbaufen  an  ber  ^nnte,  Stl.  605. 

508. 
©ilte^ab  (Sitl^aeb),  iDhffionar,  ^.  i»on 

«rcmen   270.    276—277.  388.   849. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


698 


Slcfiiflcr. 


356.  359.  42S— 429.  469.  498.  584— 

589.  592-593.  595.  656. 
ffiifleviA,  ©.  öou  "©rcmcii  58J. 
JBiQibaib^  13.  t)on  (Si^ßäbt  515.  ^iU 

608.  677. 
fötmbert,  (Sb.  t>on  StUn  182. 
aBöiflibrorb,  ©.  öon  Utrecht  71.   114. 

116.  390.  594. 
8Biai«U)inba,  ®rafln,  ©tiftcrin  be«  Ät 

Sorfd^  123.  438. 
Silben,  trenbifc&ed  Solf  360.  648. 
Sin(^efler,  9idt^um  531. 9. :  (S^ne^earb. 
Stnigid,  iD^iffu«;  f))ater  $.  bon  &poltto 

633. 
tBinit^obufen  im  ^arj,  ^I.  26'J. 
föint^art,  Kr^t  StaxV9  335. 
föinburg  268.  350.  516.  609.  641  iR. 

iBtdt^um  350.  514—515.    Sifd^afe: 

^uti^arb,    SRegingO)  (9)2egingaub), 

fdttxmtll 
Sifuric^,  9.  bon  ¥a{fau  56. 
Sitbotb,  5r<M>eaan  Statf^,  %,  k>om  ftt 

bt«  ^.  6crgiu0  bei  «ngcr^  567—568. 
©itefinb«6urg  457. 
Sitija  f.  ^enebift. 
IBibmar,  2Rönd^  440. 
föitta  (illbuinttd),  9.  bon  ^uriaburg 

343.  535—536.  539.  541. 
Sotc^anl^tt  9.  bon  Oßer^ofen  56. 
Sotf,  äR5n(i^  344. 


^olfpert,  %,  bon  9^iebera(tat4  56.  283. 
Solfdanger  unmeit  fta|fe(  269. 
Sorab,  $faI)gTaf  405.  428—431.  436. 
©orm«,  et.   16.  69.  76.  ST.  125.  197. 

200.  261.  339.  345.  368—369.  382. 

394.  396.  457—458.  460.  475.  52s. 

52:— 529.  541.  551.573.583—585. 

595—59»).  599.  601.  625.  673. 
äBormSgau  206.  427. 
©uJfarb,  a.  bon  Bt  SWortin  in  Xour« 

140. 
Stttfratn,  SB.  bon  SReauf  64. 
SBulfninud  (16n(fuinu0)  367. 
SuÜ>cn,  bei  2)eotnter  lio. 
©bnncbalb,  ©mbet  M  ©.  ©ülibolb 

bon  Sid^jäbt,  ®rflnber  U9  Stt  ^bcn« 

^eim  608—609. 


m  f.  3bofc. 

or!  390-3 Jl.  (5Tjbi«t^um  390.  ötj- 
bif*3fe:    (Sgbctt,   «cCbert    (dotaa), 
(Sanbatb  I. 
Pet,  5i.  116.  234. 


Sac^aria«,  ^<H>fl  ISl.  207—208.  278. 

4^*5 -4S6.  492. 
3immern  232. 


Vierer  f^e  ^of6iicl(|bntiteTei.    €tfDl|)aii  •fibfl  *  Co.  in  Vttenbuf fl. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^erCgfl  von  ^uncficr  &  j&umßCot  in  c^etpgtg. 


bon 


l>o)ioib  tion  Hanke. 


«t.  8.    $tel3  gel^eftet  189  aRatl,  gcBunben  162  Slav!  50  $f. 


§n^aCt: 

4.  Auflage.    $teid  18  Viaxt,  gebunben  21  aHav!. 

3t9eitet  S:^etl:  pie  tdmiMe  Steimint  iiiib  Htt  9eNfmf4«fl.  2  SAtibe. 
4.  Sluflage.    ^veU  20  SRaxf,  gebunben  23  aHart 

5DYitteY  X^eil:  9m  omdmif^e  <$i«iferi9iiiii.  9Rit  Knaleltm.  2  8dnbe. 
4.  pflöge.    $Tetd  21  IRaxl,  gebunben  24  j^av!. 

ä^iettcT  %^til:  9«f  <$i«ifed|iiiii  in  ^nlianHnoptt  «nb  bie  ^owAiiett« 
a'lit  Knalelten.  2  IBAnbe.  1.— 3.  Kuflage.  $tetd  20  aj^at!,  gebunben 
23  9Ratf. 

gfünftet  X^eil:  JHe  «r«0ir4e  S^ertlmf^uff  ««b  bM  9ei4  iUrfi^  br« 
^toHeii«    2  SBAnbe.    1.— 3.  Slufloge.    $tetS  17  S'lav!,  gebunben  20  fRat!. 

eed^ftet  Xl^eil:  IJerfe^iittg  be«  Nrofingif^^y  SSeorönbiiiig  be«  benlf^en 
Std^e».    2  »äitbe.    1.— 3.  «uflofle.    ^rciS  17  ^Wart  gebunben  20  3Rat!. 

eirbentet  %^t\h  S^ft  ««b  9ieberg«ttg  be;^  benlf^eii  ^^ifttHnmt^.  Pie 
<^ier«r4ie  nnitt  Tregor  TU.  1.— 3.  ^lufloge.  ^rnd  9  SRav!,  gebunben 
11  maxi  50  ^f. 

Hc^teT  X^eil:  ikteit|i&ge  nttb  pApfffi^e  S9ert|mr4«fi  (l^-  unb  18.  3a^T> 
l^unbwt).    1.— 3.  «uflofle.    ^xtxi  17  ^Warf,  öcbunben  20  9War!. 


Digitized  by  VjOOQ IC 


^ev£aQ  von  ^xtncSiev  A^umBCot  in  <^Mp3tg. 


^ecpotb  x>on  ^an^e'^ 

5ammtlid)e  Wnht. 

1.— 50.  «anb.    ^tci«  250  3». 

Slngalt: 

1—6.    Seittfci^e  eefd^ici^te  int  deitoftev  bet  {Refotttwltotu    6  »önbe. 

eed^fte  Sluftoge.    1881.    1882.  ©injelpretö  30  91.;  geb.  d6  ä». 

7.    dttt  beittfci^ftt  ®efci^ici^te»    Som  Steltgiongfrieben  btiS  jum  btei^tgjft^gen 

5ttiege.    S)ritte  Sluflage.    1888.  (Sinaelpreid  6  TL 

8—18.    Shrnitsi^fifcl^e   Oefci^id^te   oomemlic^    im  fed^a^^nten   unb   fle(je§nten 

So^r^unbcrt.    6  SBänbc.    «icrtc  2lufCagc.    1876.    1877. 
U— 22.    Sitglif d^e  ®ef d^ld^te  oome^mlic^  hn  ftebse^nten  Sa^r^unberi   9  85nb^ 

«icrtc  unb  bttttc  3CufCagc.    1877—79.  einaelpret«  45  SR.;  geb.  54  3». 

28.    &€id^id^tt«&aUmftein9.  Vierte  9luf£age.  1880.   (^njelpteid  7  9R.  20  $f. 
24.    Stüt^oitblttltgftt  imb  Oetfttd^e*   ©rfte  Sammlung.    Stoeite  Auflage.    1877* 

©inselpreid  6  SK.  40  $f. 
25-29.    dto01f  iBüd^et  »reit^fd^et  ®efc!^id^tr.    5  »änbe  in  a    3Q>eiie 

«uflage.    1878.    1879.  (SinaeCprei«  25  SR.;  geb.  80  S». 

80.    3itt  ®efd^id^te  Mtt  Cefletvdci^  itnb  ^rrtt^rtt  ito^^en  ben  gfcieben^ 

fc^Iüffen  9on  Had^en  tinb  ^ubertudburg.    1875.     ^njelpreid  7  9R.  90  $f. 
31.  32.    Sie  bentfci^ett  Wlä^tt  mh  bet  Sf^tftettlbimb«    3)euif(^e  (Stefc^ic^te 

t)on  1780— 1790.  3roeite  «uflage.  1875.  ©injclprei«  (gr.  9lti«g.)  16  SR.  80  Vf. 
33.  34.    &€iö^iä^ttu  bet  tontuttifd^eit  imb   getntottifil^ftt  ®9Ifer  oon 

1494—1514.  —  3ur  Äriti!  neuerer  ©efc^ic^tfc^rciber.    Stritte  «ufCoge.    1885' 

©injelpreid  10  9^. 
35.  36.    Sie  C^ntoiieit  imb  bie  ^t^attifd^e  aRottatci^ie  im  16.  unb  17.  3a^ 

^unbcrt.    Vierte,  erweiterte  Sluflage  be«  SBerfc«:  ^gürften  unb  SJöDter  von 

©üb*®uropa".    1877.  ©injelprei«  12  SR. 

37-;59.   Sie  rdntifci^ett  ^äpftt  in  ben  legten  niet  Salir^nnberten*    sr^te 

Auflage.    3  «änbe.    SRfl  Slcgifter.    1885.    (ginjelpreiö  18  SR.;  geb.  21  3». 
40.  41.    <>iftotifd^-biogtati^fAe  etnbien*    1877.  ©inaelpreid  11  SR. 

42.  3nr  i&etteaianifd^en  ®efd^i4te*    1878.         ©inaelpreid  7  SR.  20  ^f. 

43.  u.    eetbien  nnb  bie  Xütfei  int  19.  Sn^^nnbett*    1879. 

C^naelpreid  18  SR. 

45.  Utftitttttg  nnb  iBeginn  bet  9}etio(ntion9ftiege  bon  1791  nnb  1792. 
Smiie  Auflage.    1879.  ©injelprei«  7  SR.  20  ?f. 

46—48.  <>ntbenbeirg  nnb  bie  Oefd^id^te  bed  VrenMd^ett  Ztaütt9  oon 
1793—1813.  Sroeite  Slufloge  ber  in  bem  Sßer!e  ,,a)enftoürbigIetten  be«  ©tootd* 
fanjler«  gö'^Pc"  »^n  §arbenberg"  ben  eigenl^änbigen  SRemoiren  ^orbenbctg« 
beigegebenen  ^iftorifc^en  ^arfteUung  beiS  ^eraudgeberd.    3  Sänbe.    1879—81. 

^nselpreid  20  SR. 

49.  50.  3nr  ^efd^id^te  Sentfd^lnnbd  nnb  Sfrmtfteici^d  im  nennae^nte« 
^üfltffmihttt   herausgegeben  oon  Sllfreb  ^ooe.   1887.  @in)elpveid  12  SR. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^erCgfl  von  ^uncfier  ife  ^tmtßCol  in  S^xp^xq. 


(ßefd)id)b  be0  betttfd)ett  Volhtfs^ 

Bis  jutn  Slug^Butgex  SleligionSfxicbcn. 

©on 

9lad^  beffen  l^intetloffenen  ^4^Qpieren  unb  93orlefungen  l^eraudgegeben  t)on 

2)tet  SSdnbe.   1888—85.   $ceid  ge^.  24  m.;  geb.  in  3  9be.  80  VI.;  in  1  8b.  27  ^ 

(&xfttx  9anb:  (ftefdii^U  bef  ^tntfd^tnVülkttf  bii  |ttm  Jlii00att0  ber  ^ttontn, 

$teid  7  VI.  20  $f.;  geb.  9  ün.  20  $f. 
3toeitrt  9anb:  (ftefdllitU  bef  betttfcbeii HoUief  im  elften  iitib  iwdlfleit  Sa^r* 

l|«iibert.    $teid  7  VI.  20  ^.;  geb.  9  VI.  20  $f. 
2)ttttet  SBanb:  (ftefcbi^te  bef  beittfib^  VMktB  vom  9obe  ji|eiiitid|0  VI.  bii 

}itm  Jlttofbiirget  Itelidioiiff rieben.    $cei3   9  V{.  60  ^f.;  geb.  11  VI. 

60  ?Jf. 

ber 
S3on 

mutielitt  von  (6\tftintdft. 

(ixfttx  bid  fünftet  SBanb,   erfle  Kbtl^eilung. 
^eid  67  VI  40  $f. 
@rfier  8anb:  (fttrftnbnni  Üb  laifettlpttmef*    5.  Sluflage.    1881. 

¥rei«  15  3».;  geb.  17  2». 

^nbalt.  1.  Suc^:  XMe  beutfc^en  Sdlterfc^aften  In  ber  3erfh:euun0.  etniguna  in  bec 
frfinflf(^en  aXonarti^le.  2.  9uA:  @rflnbun0  be«  beutfc^en  9(el(^<.  8.  Su(^:  C^ranbung 
bei  rSmlfc^en  Halferrelc^«  beutfc^er  Station,    tai  Haifert^um  ber  Cttonen. 

Sweiter  iBanb:  llftt^e  htB  laifettbnmef.    5.  9(uflage.    1885. 

¥reid  14  9R.;  geb.  16  HR. 

^n^alt.  4.  »uc^:  Sefeftiaung  be«  Bleiche«  unter  ßelnric^  II.  5.  9u(^:  t>a«  itaifert^um 
auf  feiner  SRac^t^d^e  unter  Ponrab  II.  unb  ^inric^  III. 

2) rittet  8  anb:  (ftvegot  YII.  nnb  jQeinricb  IV.    JQeindcb  V.    4.  3luflage.   1876. 

$retd  19  SR.;  geb.  21  3R. 
f^n^tt.    6.  «ucb:    dr^ebung  bed  ^^apftt^um«.    ^einridiS  IV.  ^ugenb.    7.  16 u 4:  $ein« 
ri(^d  IV.  itAmpfe  um  bie  ^^altung  be«  jtaifert^um«.    8.  »uti^:   Sudgang  be4  atreite« 
mit  bem  ^apflt^um  unter  ^einric^  V. 

^Sierter  IBanb:  Stonfer  nnb  üelfen«    Broeite  Bearbeitung.    1877. 

?rei«  10  a».  80  ¥f.;  geb.  12  9W.  80  ^f. 
5nMit.    9.  «u(^:    $ie  Sieflierungen  «ot^ar«  unb  Äonrab«  III.    Staufer  unb  »elfen. 

fünfter  «anb.    @rfile  «bt^eilung:  Henetr  Jtnffcbwnng  bee?  »aifertdnmef 

nntef  <#rtebriib  I.    (10.  »u(^.)    1880.  ¥tciö  8  SR.  60  ?f. 

•günfter  »anb.    Broeite  «bt^eilung.  3m  3)ru(f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^erfag  von  ^uncfter  &  ^umBiot  in  #eiP3tg. 


S3on 

Mut  Hunifter* 

@rftcr  bid  ficbcntcr  93anb,  fünfte  Sluflagc  unb  neue  gotge  crftcr  unb  srociter  8Änb. 
^rci«  93  9W.;  in  ©albfranabb.  111  9». 

(Srfter^anb:  1.  $uc^:  HU  ^ftgi)|itef.    2.  Su(^:  Hie  5einttrii. 

«Preis  9  ^  60  ^.;  geb.  11  9R.  60  % 
3n)eiter  9anb:  8.  $uc^:  Hie  (ftrftnbuna  ber  Bla^t  SlfT^rienf  unb  bie^ottoi 

unb  5tabte  ber  5t|rer.    4.  $uc^:  Hie  ata^t^d^e  Jlfftjrienf,  bie  Ufeber« 

er^ebnn0  %,tii^pUn$  nnb  Hab^lonienf*    $reid  11  m.  20  $f.;  geb.  13  9X. 

20  ¥f. 
dritter   9anb:  5.  8uc^:   Hie  ^det   am  Jnbn^  nnb  (ftonsef.    6.  Suc^: 

Httbbl^i^mn^  unb  Hva^manent^nm.    $rei$  8  HR.;  geb.  10  9R. 
Vierter  9anb:  7.  $u(^:  Hie  ^riev  (^ftltantf.    8.  $uc^:  Hie  ^errf^af)  ber 

INebet  nnb  hag  üei«  ber  llerfer.    $reid  11  SR.  20  $f.;  geb.  18  9R.  20  ¥f. 
fünfter  «anb:  9.  «u^:   Hie  Äriedien  in  ber  aiten  3eit.    10.  »ucj:  fr- 

obernngen  nnb  üanbemngen.    11.  $u(^:  Hie  ^errf^aft  be«  Slbelf  nnb  bii 

loiontfation.    $tei!»  11  91.  20  ^f.;  geb.  13  m.  20  $f. 
©ec^fter  $anb:  12.  ^uc^:  I^a0  neue  ifirfienttinni  nnb  bie  unteren  StSsbe. 

18.  9u4:  Hie  Hefe|ii0nn0  ber  Slrifiobratie  in  Bpatta  nnb  bie  €iitniidulniif 

ber  Hemokratie  in  Sitten.    ?ret«  13  a».;  geb.  15  3R. 
Siebenter  Sanb:  U.  »u(^:  Eingriff  nnb  ^bme^r  ber  lüerfer  unb  ber  I«r* 

t^Äger.    ?prei«  9  SR.  80  ?Jf.;  geb.  11  3».  80  $f. 
^.  gf.  @rftet  (8.)  ^anb:  15.  »uc^:  Hie  <»r&nbnn0  ber  ata^t  ^t^enj  nnb  )ev 

erfie  Srieg  mit  ben  |lelo|ionnef!em.    $reid  9  ^.:  geb.  11  9R. 
9i.  5.  3n)eiter  (9.)  »anb:  16.  S3uc^:  Hie  iftttaUleitnnj  be^  |lerikle0.    ?hei« 

10  a».;  geb.  12  3R. 

Jlbt|attbltttt0(n  att0  ber  0rted)ifid)en  (i)efd)tit)tt 

aWit  einem  SJorroort  t)on  ^tofeffor  Dr.  ?[.  Äirc^l^off  in  Sertin  unb  einer  Äarte. 

1887.    $rei«  4  9R. 

fttlialt:  t)ie  §ufcn  ber  Spartlaten.  —  etrategle  unb  Xati'xl  be«  a»iltiabe«.  -  Zet  ongeb«^ 
Sertat^  hei  tffvnifioHei.  —  ttt  Sroje^  bed  $aufantaS.  —  Ueber  ben  fogenannten  SAm^ 
nif(^en  ^rieben.  —  ein  angebliche«  ®cfc^  be«  «pcrifle«.  —  2!eÄ  ^eritled  ^obrt  In  ben  ^ontii*. 

^btjattbluttgen  am  ber  neueren  (i)erd)id)te. 

1887.    ¥reig8  9W. 

fttlyrtlt:  I.  ^eubalität  unb  äfriftotratie.  n.  ^ie  Silbung  ber  Koalition  be«  go^rei  1756  gegen 
Jreulcn.  —  in.  «reujen  unb  Snalanb  im  flebcniäbrigcn  Ärtcge.  —  IV.  a)le  ganbung  i» 
engtanb,  —  V.  2)ie  ^enfTOÜrbigfclten  be«  @taat«fanjler8  ^öffL«"  »on  ßarbenbera.  -  VI. 
(Sraf  fiaugroi»  unb  ?^rcl^err  »on  ^orbcnberg.  —  VII.  ^ricbritb  fflil^elm  ni.  im  ^o^re  180». 
—  Till,  ifari  TOat^ij.  -  IX.  ^^ürfi  Äarl  «nton  »on  ^obcnjoUem.  -  X.  3.  ®.  tiropien. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


Vertag  von  5>uncfter  &  ^umßCof  in  cJ^eipjig. 


2)ie  bisher  in  unferem  Vertage  erfc^ienenen  9änbe  ber 

Saf)rbüd)er  ber  beiitfd)en  <5erd)td)t( 

^obcn  jc^t  nQ(^flc§enb  aufgeführte  ^wU^- 

«bei,  Sigurb,  So^rbüdjer  bcö fränüfc^en   ^a^n,  ^einric^,  Sa^rbüc^et  bc«  fränfl* 


Sletc^e^  unter  Äorlbem  ®ro6en.  1.  93b.: 
768—788.  2.  Huflage.  1887.  (XM, 
698  @.)  16  9W. 

—  ob.  2,  fie^e:  8imfon,  ö. 

Sern^arbi.SB.,  Sotbar  o.  Supptinburg. 
1879.  (XXin,  873  k)  19  IR. 

»crnbarbi.  SB.,  Äonrab  III.  1888. 
(XXVIII,  968  @.)  20  SR. 

^  0  n  n  e  I  ( ,  ^etnric^  (Sbuarb,  2)ie  9(nf änge 
bc«  carolingifc^en  §aufe«.  1866.  (XV, 
224  ©.)  »etgTtffen. 

öre^lQu,  ^axvr),  3a§rbü(^er  beS  beut» 
fc^en  Bleiche«  unter  ^einric^  IT.  9Son 
Siegfrieb  §irfc^.  ^Dritter  öanb,  ^eroud* 
gegeben  unb  oottenbet  oon  ^arr^  öreft» 
lau,    1875.    (X,  418  S.)  9  SK. 

Sre^lau,  $arr^,  ^a^rbüc^er  bed  beut« 

f(^en  9iei(^eg  unter  5tonrab  II.  2  ^änbe. 

25  a».  60  ^l 

1.  »b.  1024-lOSl.  (XII.  492  ©.)  1879.  12  2». 

2.  0b.  1032-1039.  (XI.  608  C)  1884. 

13  R.  60  $f. 

©  r  e  p  f  ig  ,  2:^eobor  ,  S^S'^bücfier  be« 
fränüfc^en  9lei*e«  714  bi«  741.  2)ic 
3eit  Äarl  SWarteU^«.  1869.  (Xni, 
123  ®.)  2  3R.  40  ^f. 

2)ümmter,  ©mfl,  ©eMitJte  be«  oft«» 
fränüfc^en  Jleic^e«.  3"^^»te  Auflage. 
1.  unb  2.  »b.  20  2R. 

1 .  8b.  Sttbtolfl  bet  Sentf ((e  6il  lunt  ^eben 
limi  AoMeni  (860).    1887.    (XI.  464%.) 

10  TO. 

2.  8b.  Sabtoia  bet  ^eutf^e  toom  Stohltnxn 
fMtUn  bil  itt  Teinnn  Zobe  (800-8^. 
lfe7.    (VI.  446  ©.)  10  TO. 

2)  Um  ml  er,  (gmfl,  Äaifer  Otto  ber  ©rofee. 
begonnen  »on  S^ubolf  Äöp!e.  1876. 
(Xm,  611  ©.)  14  3W. 


fc^en   Jleic^e«  741-752.      1863.     (X, 

250  @.)  4  a». 

$irf4,   ®.,    3a§rbü(^er   beiS  beutf(|en 

9ieic^e«  unter  ^einric^  U.  2  8be.  26  Tl. 

1.  »b.     1862.    (IT,  560  ©.)  12  9R. 

2.  8b.    BoSrnbet  ton  ^em.  $abft.    1864. 
(Vni,  467  6.)  14  ait 

8.  8b.   totitbe  tooit  ^.  8te|latt  learbcHet 

D  e  U  n  e  r ,  Subroig,  ^a^thiXd^  bc«  fränfi* 
fcben  Slcicfie«  unter  Äönig  V^ppin. 
1871.    (Xni,  544  @.)  10  9». 

@  i  m  f  0  n ,  Sem^arb  ,  ^af^vhü^ex  bed 
fränüfc^en  Stei^ed  unter  Subroig  bem 
frommen.  2  Ȋnbe.       15  3R.  40  ^f. 

1.  8b.  814-880.  1874.  (IVI,  406  9.) 

8  9R  40  Sf 

2.  8b.  831-840.  1876.  (XH,  821  C.)  7  S' 

@imfon,  öern^arb,  3abrbü*er  be« 
fränüfc^en  9lei(§e«  unter  Äarl  bem  (3r, 
2.  93b.:  789-814.  1883.  (XII, 
650  ©.)  14  9)t 

—  2)afferbe.    1.  93anb,  f.  «bet,  @. 

©teinborff.  Gmjl ,  3a^rbüc^er  be« 
beutfc^  Sleic^e«  unter  fieinridb  IlL 
2  93änbe.  28  3».  20  " 

1  8b.  1874.  (Xn.  537  C.)   11  91.  20 
2.  :Jb.  1881.  aX.  554  ©.)    12  TO.  - 

3:oe(be,  SIJ.,  Äaifer  ^einrieb  VI.  1867. 
(XIV,  746  @.)  12  m 

^ai^ ,  ©.,  SobrbüAer  bed  beutfc^en 
9lei(^ed  unter  Aönig  ^einrieb  I.  8.  SünfL 
1885.    (XVI,  294  6.)       7  3».  20  ^f. 

SDÖinfelmann,  ©buarb.  ¥§ilipp  oon 
Schwaben  unb  Otto  IV.  oon  ^raun^ 
fc^weig.    2  93änbe.  24  91. 

1.  8b.   ftbnia  $bUÜ)|)  ton  e^toaVen  (1197- 
1208).    1878.    (XII.  592  6.)  12  «t 

2.  8b.    Aaifn  Otto  IV.  tra  Braunf^toel^ 
(1208-1218).    1878.    (XII.  564  C.)     12  «I. 


l 


fjoUi  bie  fianae  toorflebenbe  9lei^e  bet  Sal^tbtAet  anf  eimnol  beioaen  unb  baat  beia^lt  toitb. 
im  8ud|]^anbluno  in  ben  Ctanb  gefeit,  biefeloe  flott  i«  261  9)latr80  $f.  |ti  bem  etmSligte« 


reif  ton  238  Tlatt  an  Uefetn. 


So»  ben  gleU^foIU  in  unfeten  SetUge  etf^ienene« 

3al)rbnd)er  bes  betitfdiett  tteidies  tititer  bem  fadiftfdiett  iQatrfe 

(^etanlfieaeBen  ton  ^.  f(««tc)  fhtb  no4  folfienbe  «Hbt^eilnnficn  totrSt^tg.  bie  tott  in  be«  bei* 
gefeiten  ipteifen  abgebe«: 

I.  1.  ^einric^  I.  von  ®.  ^ai^.   2  Sn.\  U.  1.  Otton.t)onSS^.®iefebre(|i  8  3R. 

I.  8.  Otto  I.   oon  951  —  978  oon  SB.  |  in.  1.  Chronicon  Corbejenseoon  $ir[^ 

S)oennige$.  3  9».  |  unb  Sßat|.  2 


Digitized  by  LjOOQ IC 


illlgemeine  beutfdie  l&\oitap\nxt 

iperoudgegeben  burc^  bie 

^iftorifd^f  Sommiffion  bei  ber  I.  SHabemie  ber  SBtffenfd^aften  in  ^Dtfini^en. 

(Ertor  h\^  fätifimD)ttittttjigfter  fdanJb. 

$reid  b«S  8anbei^  12  SR. ;  in  ^ol&ftansbanb  14  9R.  20  $f. 


1.  Sonb:  San  ber  9(a  -  »albamuS.    1875. 

2.  »anb:  «olbe  -  Söobc.    1875. 

3.  »anb:  ^obe  —  von  Carloolt.    1876. 

4.  Sanb :  Sormer  —  ^ed .    1876. 

6.  »tttib:  «on  ber  Werfen  —  «fcl^ort    1877. 

6.  JBonb:  Clbcn  —  §i<!ler.    1877. 

7.  S9anb:^icquelntont  —  f^riebric^aßtl^elmlU. 

von  @a(^(en«SIItenbttr0.    1878. 

8.  93anb:  ^riebrlA  I.  oon  eac^fen^XItenburs 

-  (Sertntt.    1878. 
e.  «onb:  ©ertna^wQlb  —  ©ruber.    1879. 

10.  «onb:  -    - 

11.  »onb: 

12.  Sanb: 


o:  f^enn^BwaiD  —  mruoer.    i«?». 

b:  ©ruber  —  ^affencamp.    1879. 

b:  Äaffenpflua  —  &enfei.    1880. 

t>:  lenfel  -  ^olfte.    1880. 


13.  »onb:  pon  ßotflcln  -  ^efup.    1881. 
U.  «onb:  ^e^er  -  ÄÄMer.    1881. 

15.  «onb:  ftfiVer  ~  Airt^eifen.    1882. 

16.  «onb:  JtirAer  —  Aonrab.    1882. 

17.  «onb:  Arobbe  —  Soffotc.    1883. 

18.  «onb:  £affu«  —  Sitf<^on)er.    1888. 

19.  «anb:  oon  Sittroro  -  Snfuro.    1884. 

20.  «anb:  9Raa|  -^  aRacimiaon  IL    1884. 

21.  «onb:  9Ras  I.  von  «aiem  ~  SHntft.    1^. 

22.  «anb:  SRiruS  -  9Rfin(^^aufen.    1866. 

23.  «onb:  SRUncb^aufen  —  o.  9>loorben.   1886. 

24.  «onb:  von  SRoort  —  Ooeloceer.    1887. 

25.  «anb:  Ooend  —  S^llipp  ber ©rof infitbie<. 
1887. 


6.  tropfen. 

2  »önbe.    gr.  8.    1885.    $teiiS  18  m.;  geb.  22  SR. 

$on 

@rfler  2:^ei(.    Hie  levdlkentng  ber  gdtdiir^'Vdwifditti  üelt 

1887.    ^rciS  11  TO. 


@ein  Seben  unb  SBitlen  aß  Seitrag  aut  StaatSgefd^d^te  Oefietteiii^ 

in  ben  3al§ten  1848  Big  1884. 

l8on 

1888.  $retiS9  9R. 


Hie  (tnifttf^una 


ber 


llfeubo»  Jltborifdiett  ^dlfdjttttgen  in  £t  Maw. 

ein  Seittag  jut  Söfung  bet  ^eubo-3tfibotifd^en  gfrage  üon 
25ernftarh  ^imfon. 

1886.   $rci«  8  2».  20  $f. 


Digitized  by  LjOOQ IC 


^ 


Digitized  by  LjOOQIC 


I  t 


,  j  V  •        /