Full text of "Joannis Calvini Institutio christianae religionis. Cum brevi annotatione atque indicibus locupletissimis ad editionem Amstelodamensem accuratissime excribi curavit A. Tholuck"

See other formats

UNIVERSITY OF TOROIMTO

Presented to the
LIBRARY of the
UNIVERSITY OF TORONTO

Digitized by the Internet Archive
in 2017 with funding from
University of Toronto

https ://arch ive .org/detai Is/joan niscalvin i i n02calv

J 0 ANNIS CALVINI

INSTITUTIO

CHRISTIANAE RELIGIONIS.

G\H3~0

1 SH
\ ?n>f-

©L

JOANNIS CALVINI

INSTITUTIO

CHRISTIANAE RELIGIONIS

CUM BREVI ANNOTATIONE ATQUE INDICIBUS LOCUPLETISSIMIS AD
EDITIONEM AMSTELODAMENSEM ACCURATISSIME EXSCRIBI

CURAVIT

A. THOLUC K.

VOL. II.

EDINBUPiGH :

T. & T. CLARK, 38 GEORGE STREET.

LONDON I HAMILTON, ADAMS, AND CO. DUBLIN : JOHN ROBERTSON
AND CO. NEW YORK! SCRIBNER, WELFORD AND CO.

MDCCCLXXIV.

INSTITUTIONIS

CHRISTIANAE RELIGIONIS

LIBER TERTIUS.

MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE,

ET QUI INDE ERUCTUS NOBIS PROVENIANT , ET QUI
EEEECTUS CONSEQUANTUR.

CAPUT XI.

De justificatione fidei, ac primo de ipsa nominis et rei
definitione.

Hoc Capite et septem sequentibus orthodoxa de Justificatione fidei
doctrina explicatur, refutatis erroribus oppositis. Possunt autem hoc ordine
ita connecti, ut cap. 11. rem ipsam asserat: quatuor proxime succedentia, justi¬
tiam operum destruendo, fidei justitiam confirment, singula secundum eam ra¬
tionem, quam in suis quaeque titulis prae se ferunt: nempe cap. 12. a de¬
scriptione perfectae justitiae, cap. 13. a duobus quae cavenda sint, cap. 14. a
consideratione initii et progressus sanctificationis in renatis, cap. 15. a duobus
pessimis effectis , quae justitiam operum continuo comitantur. — Tria reliqua
sunt refutatoria: cap. 16. calumnias adversariorum discutit, cap. 17. argumentis
respondet, quae ex promissionibus vel Legis vel Evangelii ducuntur, cap. 18.
refellit ea , quibus ex promissa mercede colligitur operum justitia.

Tres praecipuae sunt partes hujus Capitis : 1) De loquutionibus , quae in
hac tractatione occurrunt, disputat sect. 1 — 4. — 2) Osiandri delirium de essen¬
tiali justitia impugnat sect. 5 — 13. — 3) Contra justitiam operum erigit fidei
justitiam, usque ad fin. cap.

1. Jam mihi satis diligenter exposuisse supra videor, quo¬
modo hominibus a lege maledictis unicum recuperandae salutis
restet in fide subsidium. Eursum quid fides ipsa sit, et quae
in hominem Dei beneficia conferat, et quos in eo fructus edat.
Summa autem haec fuit: Christum nobis Dei benignitate datum,
fide a nobis apprehendi ac possideri, cujus participatione dupli¬
cem potissimum gratiam recipiamus ; nempe ut ejus innocentia

Calvini Institutio II. i

2 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Deo reconciliati pro judice jam propitium habeamus in coelis pa¬
trem; deinde ut ejus spiritu sanctificati innocentiam puritatemque
vitae meditemur. Ac de regeneratione quidem, quae secunda est
gratia, dictum fuit quantum sufficere videbatur. Justificationis
ratio levius ideo attacta est, quoniam ad rem pertinebat intelli-
gere primum, et quam otiosa non sit a bonis operibus fides, qua
sola gratuitam justitiam Dei misericordia obtinemus, et qualia
sint sanctorum bona opera, in quibus pars hujus quaestionis ver¬
satur. Ea ergo nunc penitus discutienda, et ita discutienda ut
meminerimus praecipuum esse sustinendae religionis cardinem, quo
majorem attentionem curamque afferamus. Nisi enim primum
omnium , quo sis apud Deum loco , et quale de te sit illius judi¬
cium, tenes, ut nullum habes stabiliendae salutis fundamentum,
ita nec erigendae in Deum pietatis. Sed necessitas cognoscendi
melius ex cognitione ipsa elucescet.

2. Porro ne impingamus in ipso limine (quod fieret, si de
re incognita disputationem ingrederemur) primum explicemus quid
sibi velint istae loquutiones : hominem coram Deo justificari, fide
justificari vel operibus. Justificari coram Deo dicitur, qui judicio
Dei et censetur justus, et acceptus est ob suam justitiam; siqui¬
dem ut Deo abominabilis est iniquitas, ita nec peccator in ejus
oculis potest invenire gratiam, quatenus est peccator et quamdiu
talis censetur. Proinde ubicunque peccatum est, illic etiam se
profert ira et ultio Dei. Justificatur autem qui non loco peccato¬
ris , sed justi habetur , eoque nomine consistit coram Dei tribu¬
nali, ubi peccatores omnes corruunt. Quemadmodum si reus in¬
nocens ad tribunal aequi judicis adducatur, ubi secundum inno¬
centiam ejus judicatum fuerit, justificatus apud judicem dicitur,
sic apud Deum justificatur, qui numero peccatorum exemptus Deum
habet suae justitiae testem et assertorem. Justificari ergo operi¬
bus ea ratione dicetur in cujus vita reperietur ea puritas ac sancti¬
tas, quae testimonium justitiae apud Dei thronum mereatur; seu
qui operum suorum integritate respondere et satisfacere illius ju¬
dicio queat. Contra justificabitur ille fide, qui operum justitia
exclusus Christi justitiam per fidem apprehendit, qua vestitus in
Dei conspectu non ut peccator, sed tanquam justus apparet. Ita
nos justificationem simpliciter interpretamur acceptionem qua nos
Deus in gratiam receptos pro justis habet. Eamque in peccato¬
rum remissione ac justitiae Christi imputatione positam esse di¬
cimus.

3. In hujus rei confirmationem exstant multa et clara scriptu¬
rae testimonia. Principio, hanc esse propriam, et usitatissimam
verbi significationem, negari non potest. Sed quia nimis longum
esset locos omnes colligere et inter se conferre, satis sit lectores
monuisse; per se enim facile observabunt. Paucos tantum pro¬
ducam, ubi haec, de qua loquimur, justificatio nominatim tracta¬
tur. Primum ubi narrat Lucas plebem Christo audito justificasse
Deum, et ubi pronuntiat Christus sapientiam justificari a filiis

CAPUT XI.

suis (Luc. 7, 29 et 35), non significat illic justitiam conferre,
quae manet semper integra apud Deum, quamvis totus mundus
eripere conetur, neque liic etiam salutis doctrinam facere justam,
quae per se lioc habet, sed utraque loquutio tantundem valet, ac
laudem Deo ejusque doctrinae tribuere quam merentur. Rursum
quum Pharisaeis exprobrat Christus (ibid. 16, 15), quod se ipsos
justificent , non intelligit acquirere justitiam recte agendo , sed
ambitiose captare justitiae qua vacui sunt famam. Hunc sensum
melius intelligunt hebraicae linguae periti , ubi etiam scelesti vo¬
cantur, non modo qui sibi conscii sunt sceleris, sed qui judicium
damnationis subeunt. Neque enim Bersabe , dum se et Solorno-
nem dicit fore scelestos (1 Reg. 1, 21), crimen agnoscit, sed
probro se et filium expositum iri conqueritur, ut numerentur inter
reprobos et damnatos. Ex contextu tamen facile patet, verbum
hoc, etiam dum latine legitur, non posse aliter accipi, nempe
relative, non autem ut qualitatem aliquam denotet. Quod vero
ad causam praesentem attinet, ubi Paulus ait (Gal. 3, 8) scriptu¬
ram praevidisse quod ex fide justificet gentes Deus, quid aliud
intelligas quam Deum justitiam ex fide imputare ? Item , quum
dicit (Rom. 3, 26) Deum justificare impium, qui est ex fide Chri¬
sti, quis sensus esse potest, nisi fidei beneficio a damnatione libe¬
rare quam ipsorum impietas merebatur? Apertius etiamnum in
conclusione, dum sic exclamat (ibid. 8, 33): quis accusabit elec¬
tos Dei? Deus est qui justificat; quis condemnabit? Christus est
qui mortuus est; imo qui resurrexit, et nunc interpellat pro no¬
bis. Perinde enim est ac si diceret: quis accusabit quos Deus
absolvit? quis damnabit quos suo patrocinio Christus defendit?
Justificare ergo nihil aliud est, quam eum qui reus agebatur,
tanquam approbata innocentia a reatu absolvere. Quum itaque
nos Christi intercessione justificet Deus, non propriae innocentiae
approbatione, sed justitiae imputatione nos absolvit, ut pro justis
in Christo censeamur, qui in nobis non sumus. Sic Actorum 13
(v. 38) in concione Pauli: per hunc vobis annuntiatur remissio
peccatorum, et ab omnibus iis a quibus non potuistis justificari
in lege Mosis, omnis qui credit in eum justificatur. Vides post
remissionem peccatorum justificationem hanc velut interpretationis
loco poni; vides aperte pro absolutione sumi; vides operibus legis
adimi; vides merum Christi beneficium esse; vides fide percipi;
vides denique interponi satisfactionem, ubi dicit nos a peccatis
justificari per Christum. Sic quum publicanus (Luc. 18, 14) di¬
citur justificatus e templo descendisse, non possumus dicere, ali¬
quo operum merito consequutum esse justitiam. Hoc ergo dici¬
tur, post impetratam peccatorum veniam, pro justo esse coram
Deo habitum. Justus ergo fuit non operum approbatione, sed
gratuita Dei absolutione. Quare eleganter Ambrosius 1), qui pec¬
catorum confessionem vocat justificationem legitimam.

1) In Psal. 118. Serm. 10

4 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRTSTI GRATIAE.

4. Atque ut omittamus contentionem de voce, rem ipsam
si intuemur qualiter nobis describitur, nulla manebit dubitatio.
Nam Paulus acceptionis nomine certe justificationem designat, ]
quum dicit ad Ephesios 1, 5 : destinati sumus in adoptionem per
Christum, secundum beneplacitum Dei in laudem gloriosae ipsius
gratiae, quo nos acceptos vel gratiosos habuit. Id enim ipsum
vult quod alibi dicere solet, Deum nos gratuito instificare (Rom.

3, 24). Quarto autem capite ad Romanos (v. 6), primum appellat
justitiae imputationem; nec eam dubitat in peccatorum remissione
collocare. Beatus homo, inquit, a Davide dicitur cui Deus ac¬
cepto fert vel imputat justitiam sine operibus; sicut scriptum est:
beati quorum remissae sunt iniquitates, etc. Dlic sane non de
justificationis parte, sed de ipsa tota disputat. Ejus porro defi¬
nitionem a Davide positam testatur, quum beatos esse pronuntiat
quibus datur gratuita peccatorum venia. Unde apparet, justitiam
hanc de qua loquitur, simpliciter reatui opponi. Sed ad hanc
rem locus ille est omnium optimus, ubi hanc esse summam docet
legationis evangelicae, ut reconciliemur Deo (2 Cor. 5, 18), quia
ipse nos per Christum vult in gratiam recipere, non imputando
nobis peccata. Sedulo expendant lectores totum contextum, nam
paulo post exegetice addens, Christum, qui peccati expers erat,
factum esse pro nobis peccatum, ut modum reconciliationis de¬
signet, non aliud haud dubie reconciliandi verbo intelligit quam
justificari. Nec sane quod alibi tradit (Rom. 5, 19), staret,
obedientia Christi nos constitui justos, nisi in ipso et extra nos !
justi reputamur coram Deo.

5. Verum quia Osiander monstrum, nescio quod, essentialis
justitiae invexit, quo etsi noluit abolere gratuitam justitiam, ea
tamen caligine involvit, quae pias mentes obtenebratas serio gra- .j|
tiae Christi sensu privet, antequam ad alia transeo, hoc delirium ji
refellere operae pretium est. Primo haec speculatio merae est ;
jejunaeque curiositatis. Multa quidem scripturae testimonia ac¬
cumulat, quibus Christum probet unum esse nobiscum, et nos f
vicissim cum ipso, quod probatione non indiget; sed quia non ;
observat hujus unitatis vinculum, se ipsum illaqueat. Nobis vero
omnes ejus nodos expedire facile est, qui tenemus, nos cum Chri- *
sto uniri arcana spiritus ejus virtute. Conceperat vir ille quid¬
dam affine Manichaeis, ut essentiam Dei in homines transfundere
appeteret. Hinc aliud ejus commentum, Adam fuisse formatum
ad imaginem Dei, quia jam ante lapsum destinatus est Christus .
exemplar humanae naturae. Sed quia brevitati studeo , in prae¬
senti causa insistam. Dicit nos unum esse cum Christo. Pate- j
mur: interea negamus misceri Christi essentiam cum nostra. Deinde !
perperam hoc principium trahi dicimus ad illas ejus praestigias : -
Christum nobis esse justitiam, quia Deus est aeternus, fons justi- j
tiae, ipsaque Dei justitia. Ignoscent lectores si nunc tantum at- j
tingo, quae ratio docendi in alium locum differri postulat. Quam- |
vis autem excuset se voce justitiae essentialis non aliud intendere

CAPUT XI.

quam ut huic sententiae occurrat, nos propter Christum justos
reputari, dilucide tamen exprimit se non ea justitia contentum,
quae nobis obedientia et sacrificio mortis Christi parta est, fingere
nos substantialiter in Deo justos esse tam essentia, quam quali¬
tate infusa. Haec enim ratio est cur tam vehementer contendat,
non solum Christum, sed patrem et spiritum in nobis habitare.
Quod etsi verum esse fateor, perverse tamen ab eo torqueri dico.
Modum enim habitandi expendere decebat, nempe quod pater et
spiritus in Christo sunt; et sicut in ipso habitat plenitudo divi¬
nitatis, ita in ipso possidemus totum Deum. Quidquid ergo seor¬
sum de patre et spiritu profert, non alio tendit nisi ut simplices
abstrahat a Christo. Deinde substantialem mixtionem ingerit, qua
Deus se in nos transfundens quasi partem sui faciat. Nam vir¬
tute spiritus sancti fieri ut coalescamus cum Christo, nobisque
sit caput, et nos ejus membra, fere pro nihilo ducit , nisi ejus
essentia nobis misceatur. Sed in patre et spiritu apertius, ut
dixi, prodit quid sentiat: nempe justificari nos non sola media¬
toris gratia, nec in ejus persona justitiam simpliciter vel solide
nobis offerri, sed nos fieri justitiae divinae consortes dum essen¬
tialiter nobis unitur Deus.

6. Si tantum diceret, Christum nos justificando essentiali
conjunctione nostrum fieri, nec solum quatenus homo est esse
caput nostrum, sed divinae quoque naturae essentiam in nos dif¬
fundi, minore noxa deliciis se pasceret, nec forte propter hoc
delirium tanta esset excitanda contentio: sed quum principium
hoc sit instar sepiae, quae egestione atri turbidique sanguinis
multas caudas occultat, nisi velimus scientes et volentes pati no¬
bis justitiam illam eripi, quae sola de salute gloriandi fiduciam
nobis adfert, acriter resistere necesse est. Nam in hac tota dispu¬
tatione nomen justitiae et verbum justificandi ad duas partes ex¬
tendit, ut justificari sit non solum reconciliari Deo gratuita ve¬
nia, sed etiam justos effici: ut justitia sit non gratuita imputatio,
sed sanctitas et integritas quam Dei essentia in nobis residens
inspirat. Deinde fortiter negat, quatenus Christus sacerdos pec¬
cata expiando patrem nobis placavit, ipsum esse justitiam nostram,
sed ut est Deus aeternus, et vita. IJt probet illud primum, Deum
non tantum ignoscendo, sed regenerando justificare, quaerit an
quos justificat, relinquat quales erant natura, nihil ex vitiis mu¬
tando. Kesponsio perquam facilis est: sicut non potest discerpi
Christus in partes , ita inseparabilia esse haec duo , quae simul
conjunctim in ipso percipimus, justitiam et sanctificationem. Quos¬
cunque ergo in gratiam recipit Deus, simul spiritu adoptionis
donat, cujus virtute eos reformat ad suam imaginem. Yerum si
solis claritas non potest a calore separari, an ideo dicemus luce
calefieri terram , calore vero illustrari ? Hac similitudine nihil ad
rem praesentem magis accommodum. Sol calore suo terram ve¬
getat ac foecundat, radiis suis illustrat et illuminat. Hic mutua
est ac individua connexio ; transferre tamen quod unius peculiare

6 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

est ad alterum, ratio ipsa prohibet. In hac duplicis gratiae con¬
fusione, quam obtrudit Osiander, similis est absurditas: quia enim
re ipsa ad colendam justitiam renovat Deus, quos pro justis gratis
censet, illud regenerationis donum miscet cum hac gratuita ac¬
ceptatione , unumque et idem esse contendit. Atqui scriptura
utrumque conjungens distincte tamen enumerat, quo multiplex Dei
gratia melius nobis pateat. Neque enim supervacuum est illud
Pauli (1 Cor. 1, 30), datum fuisse nobis Christum in justitiam et
sanctificationem. Et quoties a salute nobis parta, a paterno
amore Dei, a Christi gratia ratiocinatur nos ad sanctitatem et
munditiem vocatos esse, aperte indicat aliud esse justificari quam
fieri novas creaturas. Ubi vero ad scripturam ventum est, toti¬
dem corrumpit locos quot citat. Ubi Paulus dicit reputari fidem
ad justitiam non operanti, sed credenti in eum qui justificat im¬
pium, exponit justum efficere. Eadem temeritate depravat totum
illud quartum caput ad Romanos; neque dubitat eodem fuco in¬
ficere quod nuper citavi : quis accusabit electos Dei ? Deus est
qui justificat. Ubi de reatu et absolutione simpliciter agi palam
est, ac ex antithesi pendere apostoli sensum. Ergo tam in ratione
illa quam in citandis scripturae suffragiis nimium futilis depre¬
henditur. Nihilo etiam rectius de nomine justitiae disserit, quod
scilicet Abrahae reputata fuerit fides in justitiam, postquam am¬
plexus Christum (qui Dei justitia est, et Deus ipse) eximiis vir¬
tutibus excelluerat. Unde apparet ex duobus integris ab ipso
vitiose fieri unum corruptum. Neque enim justitia, cujus illic
fit mentio, ad totum vocationis cursum pertinet; quin potius te¬
statur spiritus, quamvis eximia esset praestantia virtutum Abra¬
hae, diuque perseverando tandem auxisset, non tamen aliter pla¬
cuisse Deo , nisi quod gratiam in promissione oblatam fide recepit.
Unde sequitur in justificatione nullum operibus esse locum, sicuti
Paulus scite contendit.

7. Quod objicit, vim justificandi non inesse fidei ex se ipsa,
sed quatenus Christum recipit, libenter admitto. Nam si per se,
vel intrinseca, ut loquuntur, virtute justificaret fides, ut est sem-
per debilis et imperfecta, non efficeret hoc nisi ex parte. Sic
manca esset justitia, quae frustulum salutis nobis conferret. Nos
quidem nihil tale imaginamur, sed proprie loquendo Deum unum
justificare dicimus; deinde hoc idem transferimus ad Christum,
quia datus est nobis in justitiam; fidem vero quasi vasi conferi¬
mus, quia nisi exinaniti ad expetendam Christi gratiam aperto
animae ore accedimus, non sumus Christi capaces. Unde colli¬
gitur, non detrahere nos Christo vim justificandi, dum prius eum
fide recipi docemus quam illius justitiam. Neque tamen interea
tortuosas hujus sophistae figuras admitto, quum dicit fidem esse
Christum. Quasi vero olla fictilis sit thesaurus, quod in ea re¬
conditum sit aurum. Neque enim diversa ratio est quin fides,
etiamsi nullius per se dignitatis sit vel pretii, nos justificet, Chri¬
stum afferendo, sicut olla pecuniis referta hominem locupletat.

CAPUT XI.

Inscite ergo fidem, quae instrumentum est duntaxat percipiendae
justitiae, dico misceri cum Christo, qui materialis est causa, tan¬
tique beneficii autor simul et minister. Jam expeditus est ille
quoque nodus, quomodo intelligi debeat vocabulum fidei, ubi de
justificatione agitur.

8. In Christi receptione longius provehitur: nempe verbi
externi ministerio verbum internum recipi, quo nos a sacerdotio
Christi et mediatoris persona ad externam ejus divinitatem tra¬
ducat. Nos quidem Christum non dividimus, sed eundem, qui
in carne sua nos patri reconcilians justitia donavit, esse aeter¬
num sermonem Dei, nec vero ab eo potuisse aliter impleri me¬
diatoris partes fatemur, et justitiam nobis acquiri, nisi esset Deus
aeternus. Sed hoc Osiandri placitum est, quum Deus et homo
sit Christus, respectu divinae naturae, non humanae, factum no¬
bis esse justitiam. Atqui si proprie hoc in divinitatem competit,
peculiare non erit Christo, sed commune cum patre et spiritu;
quando non alia est unius quam alterius justitia. Deinde quod
naturaliter ab aeterno fuit, non congrueret dici nobis esse fac¬
tum. Sed ut hoc demus, Deum nobis factum esse justitiam, qui
illud quod interpositum est conveniet factum esse a Deo ? Hoc
certe peculiare est mediatoris personae: quae etsi in se continet
divinam naturam , hic tamen insignitur proprio elogio , quo seor¬
sum a patre et spiritu discernitur. Bidicule vero in verbo uno
Jeremiae (Jer. 23, 6 et 33, 16) triumphat, ubi promittit Jehovam
fore nostram justitiam. Atqui nihil inde aliud eliciet nisi Chri¬
stum, qui nostra est justitia, esse Deum manifestatum in carne.
Alibi retulimus in concione Pauli (Act. 20, 28), Deum sibi ac¬
quisiisse ecclesiam suo sanguine. Si quis inde inferat, sanguinem
quo expiata sunt peccata esse divinum, et divinae naturae, quis
tam foedum errorem ferat? Atqui hoc tam puerili cavillo se
omnia adeptum esse putat Osiander, tumet, exsultat, multasque
paginas farcit suis ampullis; quum tamen simplex sit et expedita
solutio, Jehovam quidem, ubi factus fuerit germen Davidis, fore
piorum justitiam; sed quo sensu, docet Jesaias (53, 11): cogni¬
tione sui justificabit multos justus servus meus. Notemus patrem
loqui; filio attribuere justificandi partes; causam addere, quod
justus sit; modum vel medium (ut loquuntur) locare in doctrina
qua Christus cognoscitur. Nam vocem M passive accipere com¬
modius est. Hinc colligo Christum esse factum justitiam quando
servi speciem induit; secundo nos justificare quatenus obsequen¬
tem se patri praebuit; ac proinde non secundum divinam naturam
hoc nobis praestare, sed pro dispensationis sibi injunctae ratione.
Etsi enim solus Deus fons est justitiae, nec aliter quam ejus par¬
ticipatione sumus justi; quia tamen infelici dissidio ab ejus justi¬
tia alienati sumus , necesse est descendere ad hoc inferius re¬
medium , ut nos Christus mortis et resurrectionis suae virtute
justificet.

9. Si objiciat, opus hoc sua praestantia superare hominis

8 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

naturam, ideoque non posse nisi divinae naturae adscribi, prius
concedo; in hoc secundo dico eum inscite liallucinari. Nam etsi i
neque sanguine suo animas nostras purgare, neque patrem suo
sacrificio placare, neque a reatu absolvere nos poterat Christus, i
nec denique munus sacerdotis peragere, nisi verus fuisset Deus,
quia tanto oneri impar erat carnis facultas, certum tamen est his
omnibus perfunctum esse secundum humanam naturam. Quomodo
enim justificati sumus si quaeritur, respondet Paulus, Christi obe-
dientia (Rom. 5, 19). An vero aliter obedivit quam assumpta
servi figura? Unde colligimus, in carne ejus exhibitam nobis esse
justitiam. Similiter in aliis verbis (quae saepius citare quomodo
Osiandrum non pudeat valde miror) non alibi statuit justitiae fon¬
tem quam in carne Christi. Eum qui peccatum non noverat, pro
nobis peccatum fecit, ut essemus justitia Dei in illo. Justitiam
Dei inflatis buccis attollit Osiander, et triumphum canit, quasi
evicerit esse spectrum illud suum essentialis justitiae; quum longe
aliud verba sonent, justos esse nos expiatione per Christum facta.
Justitiam Dei accipi pro ea quae Deo probatur, notum esse de¬
buerat elementariis: sicuti apud Joannem confertur gloria Dei ho¬
minum gloriae (Joann. 12, 43). Scio interdum vocari Dei justi¬
tiam, cujus est ipse autor, et qua nos donat; sed hoc loco nihil
aliud intelligi, quam nos mortis Christi piaculo suffultos apud Dei
tribunal stare , sane lectores me tacente agnoscunt. Neque in voce
tantum est momenti, modo nobiscum de hoc consentiat Osiander,
nos in Christo justificari, quatenus pro nobis factus est expiatrix
victima, quod a divina ejus natura abhorret. Qua etiam ratione,
ubi justitiam et salutem quam nobis attulit, obsignare vult Chri¬
stus, certum ejus pignus in carne sua proponit. Vocat quidem
se panem vivum; sed modum explicans adjungit, carnem suam
esse vere cibum, et sanguinem vere potum. Quae ratio docendi
in sacramentis perspicitur: quae etsi fidem nostram ad totum Chri¬
stum, non dimidium dirigunt, simul tamen justitiae et salutis ma¬
teriam in ejus carne residere docent. Non quod a se ipso justi¬
ficet aut vivificet merus homo, sed quia Deo placuit, quod in se
absconditum et incomprehensibile erat, in mediatore palam facere.
Unde soleo dicere, Christum esse nobis quasi expositum fontem,
unde hauriamus quod alioqui sine fructu lateret in occulta illa et !
profunda scaturigine, quae in mediatoris persona ad nos emergit.
Hoc modo et sensu non infitior Christum, ut est Deus et homo,
nos justificare, commune esse etiam hoc opus patris et spiritus
sancti, denique justitiam, cujus nos consortes facit Christus, aeter¬
nam esse Dei aeterni justitiam, modo firmis et apertis quas ci¬
tavi rationibus cedat.

10. Porro ne suis cavillis decipiat imperitos, fateor hoc tam
incomparabili bono nos privari donec Christus noster fiat. Con¬
junctio igitur illa capitis et membrorum, habitatio Christi in cor¬
dibus nostris, mystica denique unio a nobis in summo gradu sta¬
tuitur, ut Christus noster factus, donorum quibus praeditus est

CAPUT XI.

i nos faciat consortes. Non ergo eum extra nos procul speculamur,
i ut nobis imputetur ejus justitia; sed quia ipsum induimus, et in-

I siti sumus in ejus corpus, unum denique nos secum efficere dig-
j natus est, ideo justitiae societatem nobis cum eo esse gloriamur.

II Ita refellitur Osiandri calumnia, fidem a nobis censeri justitiam;
quasi Christum spoliemus jure suo, quum dicimus fide nos ad

f eum yacuos accedere, ut ejus gratiae locum demus, quo nos ipse
solus impleat. Sed Osiander, hac spirituali conjunctione spreta,
crassam mixturam Christi cum fidelibus urget; atque ideo Zuing-
lianos odiose nominat, quicunque non subscribunt fanatico errori
de essentiali justitia, quia non sentiant Christum in coena sub-
stantialiter comedi. Mihi yero probrum hoc audire ab homine
superbo suisque praestigiis dedito summa gloria est. Qnanquam
non me solum, sed quos modeste yenerari debuerat scriptores
orbi satis cognitos perstringit. Mea yero nihil refert, qui priva¬
tam causam non ago, quo sincerius hanc causam ago, qui liber
sum ab omni pravo affectu. Quod ergo essentialem justitiam et
essentialem in nobis Christi habitationem tam importune exigit,
huc spectat, primum ut crassa mixtura se Deus in nos transfun-
j dat, sicuti in coena carnalis manducatio ab ipso fingitur, deinde
i ut justitiam suam nobis inspiret, qua realiter simus cum ipso
justi ; quandoquidem secundum ipsum justitia haec tam est Deus
| ipse quam probitas, vel sanctitas, vel integritas Dei. Non mul-
! tum operae impendam diluendis quae adducit testimoniis, quae
| perperam a coelesti vita ad statum praesentem detorquet. Per
Christum, inquit Petrus (1 Petr. 1,4), donata sunt nobis pre¬
tiosa et maxima promissa, ut consortes efficeremur divinae natu-
: rae. Quasi vero nunc simus quales evangelium fore promittit ul¬
timo Christi adventu; imo admonet Joannes, tunc nos Deum vi¬
suros sicuti est, quia similes ei erimus (1 Joann. 3, 2). Tantum
! exilem gustum dare volui lectoribus, data opera me supersedere
ab his nugis, non quod difficile sit eas diluere, sed quia nolo
molestus esse in labore supervacuo.

11. Caeterum in secundo membro plus veneni latet, ubi nos
una cum Deo justos esse docet. Satis jam me probasse arbitror,
quamvis non tam pestiferum esset hoc dogma, quia tamen frigi¬
dum et jejunum est, suaque vanitate diffluit, sanis et piis lecto¬
ribus merito debere esse insipidum. Yerum haec minime tolera¬
bilis est impietas, praetextu duplicis justitiae labefactare salutis
fiduciam, et nos raptare supra nubes, ne gratiam expiationis fide
amplexi Deum quietis animis invocemus. Ridet eos Osiander qui
justificari docent esse verbum forense ; quia oporteat nos re ipsa
esse justos. Nihil etiam magis respuit quam nos justificari gra¬
tuita imputatione. Agedum, si nos Deus non justificat absolvendo
et ignoscendo, quid sibi vult illud Pauli (2 Cor. 5, 21): erat
Deus in Christo mundum sibi reconcilians, non imputans homini¬
bus peccata? Eum enim qui peccatum non fecerat, pro nobis
peccatum fecit, ut essemus justitia Dei in illo. Primum obtineo,

10 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

justos censeri qui Deo reconciliantur; modus inseritur, quod Deus
ignoscendo justificet; sicuti alio loco justificatio accusationi oppo¬
nitur. Quae antithesis clare demonstrat sumptam esse loquendi
formam a forensi usu. Nec vero quisquam mediocriter in lingua
hebraica versatus (modo idem sedato sit cerebro) inde ortam esse
phrasin hanc ignorat, deinde quorsum tendat et quid valeat. Jam
vero mihi respondeat Osiander, ubi dicit Paulus describi a Davide
justitiam sine operibus in his verbis (Rom. 4, 7; Psal. 32, 1):
beati quorum remissae sunt iniquitates ; sitne plena haec definitio,
an dimidia? Certe prophetam non adducit testem, ac si doceret
partem justitiae esse veniam peccatorum, vel ad hominem justi¬
ficandum concurrere, sed totam justitiam in gratuita remissione
includit, beatum hominem pronuntians cujus tecta sunt peccata,
cui remisit Deus iniquitates, et cui transgressiones non imputat;
felicitatem ejus inde aestimat et censet, quia hoc modo justus est
non re ipsa, sed imputatione. Excipit Osiander, contumeliosum
hoc fore Deo, et naturae ejus contrarium, si justificet quire ipsa
impii manent. Atqui tenendum memoria est quod jam dixi, non
separari justificandi gratiam a regeneratione, licet res sint distinc¬
tae. Sed quia experientia plus satis notum est, manere semper
in justis reliquias peccati , necesse est longe aliter justificari quam
reformantur in vitae novitatem. Nam hoc secundum sic inchoat
Deus in electis suis, totoque vitae curriculo paulatim, et inter¬
dum lente in eo progreditur, ut semper obnoxii sint apud ejus
tribunal mortis judicio. Justificat autem non ex parte, sed ut
libere, quasi Christi puritate induti, in coelis compareant. Ne¬
que enim conscientias pacaret aliqua justitiae portio, donec statu¬
tum sit nos Deo placere; quia sine exceptione justi coram ipso
sumus. Unde sequitur perverti et funditus everti justificationis
doctrinam, ubi animis injicitur dubitatio, concutitur fiducia salu¬
tis, libera et intrepida invocatio remoram patitur; imo ubi non
stabilitur quies et tranquillitas cum spirituali gaudio. TJnde Pau¬
lus (Gal. 3, 18) a repugnantibus arguit, haereditatem non esse
ex lege : quia hoc modo exinanita esset fides , quae si operum
respectum habeat, labascit; quando nemo ex sanctissimis illic re-
periet in quo confidat. Hoc discrimen justificandi et regenerandi
(quae duo confundens Osiander, duplicem justitiam nominat) pul¬
chre exprimitur a Paulo. Nam de reali sua justitia loquens, vel
de integritate qua donatus erat (cui Osiander titulum imponit es¬
sentialis justitiae) fiebiliter exclamat (Rom. 7 , 24) : miser ego,
quis me liberabit ex corpore mortis huius? Ad justitiam vero
confugiens quae in sola Dei misericordia fundata est, magnifice
et vitae, et morti, et probris, et inediae, et gladio rebusque om¬
nibus adversis insultat. Quis accusabit contra electos Dei, quos
ipse justificat? certo enim persuasus sum quod nihil nos separabit
ab amore ejus in Christo (ibid. 8, 33). Justitiam sibi esse clare
praedicat quae sola ad salutem in solidum sufficiat coram Deo, ut
gloriandi fiduciae non deroget ac nihil remorae injiciat misera illa

CAPUT XI.

servitus, cujus sibi conscius sortem suam paulo ante deflebat.
Haec diversitas satis nota est adeoque familiaris sanctis omnibus
qui sub onere iniquitatum gemunt, et interea victrice fiducia emer¬
gunt supra omnes metus. Quod autem objectat Osiander, dissen¬
taneum esse a natura Dei, in eum recidit. Nam etsi duplici ju¬
stitia tanquam pellita veste sanctos vestit, fateri tamen cogitur,
sine peccatorum remissione neminem placere Deo. Quod si ve¬
rum est, saltem concedat secundum ratam partem imputationis (ut
loquuntur) justos censeri qui re ipsa non sunt. Quousque autem
extendet peccator acceptationem hanc gratuitam , quae subrogatur
in locum justitiae? ex deunce, an ex uncia? Ambiguus profecto
et vacillans in hanc et in hanc partem pendebit: quia non lice¬
bit quantum ad fiduciam necessarium erit justitiae sibi sumere.
Bene est quod hujus causae non est arbiter, qui Deo legem vel¬
let praescribere. Caeterum illud stabit fixum: ut justificeris in
sermonibus tuis, et vincas quum judicaris (Psal. 51, 6). Quantae
autem arrogantiae est damnare summum judicem quum gratis ab¬
solvit, ne valeat illud responsum: miserebor cujus miserebor?
(Exod. 33, 19). Et tamen Mosis intercessio, quam hac voce com¬
pescuit Deus, non eo tendebat ne cui parceret, sed ut omnes pa¬
riter, abolito reatu, quamvis obnoxii culpae essent, absolveret.
Ac nos quidem dicimus, ideo sepultis peccatis justificari coram
Deo perditos: quia (ut peccatum odio habet) non potest amare
nisi quos justificat. Sed haec est mirabilis justificandi ratio , ut
Christi justitia tecti non exhorreant judicium quo digni sunt, et
dum se ipsos merito damnant, justi extra se censeantur.

12. Monendi tamen sunt lectores, ut ad mysterium, quod
se illos celare nolle jactat, sedulo advertant. Postquam enim diu

et prolixe contendit, non sola imputatione justitiae Christi nos

favorem consequi apud Deum, quia hoc ei impossibile esset ha¬
bere pro justis qui non sunt (utor ejus verbis), tandem concludit
Christum non humanae naturae, sed divinae respectu datum no¬
bis esse in justitiam; et quamvis haec non nisi in persona media¬
toris reperiri queat, esse tamen non hominis sed Dei justitiam.
Non colligat nunc suum funiculum ex duabus justitiis, sed plane
justificandi officium adimit humanae Christi naturae. Operae pre¬
tium autem est tenere qua ratione pugnet. Dicitur eodem loco
Christus factus in sapientiam : quod non convenit nisi aeterno ser¬
moni. Ergo nec Christus homo justitia est. Despondeo, unige¬
nitum Dei filium aeternam quidem fuisse ejus sapientiam, sed di¬

verso modo nomen hoc attribui apud Paulum, quia in ipso re¬
conditi sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae (Coi. 2, 3).
Quod ergo apud patrem habebat, nobis manifestavit, et ita non
ad essentiam filii Dei, sed ad usum nostrum refertur quod dicit
Paulus, et humanae Christi naturae rite aptatur: quia etsi lux in
tenebris lucebat antequam carnem indueret, erat tamen lux abs¬
condita, donec prodiit idem Christus in natura hominis, sol ju¬
stitiae, qui se ideo lucem mundi appellat (Joann. 8, 12). Stulte

12 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

etiam ab eo objicitur, justificandi virtutem tam angelis quam ho¬
minibus longe superiorem esse; quando hoc non ex dignitate crea¬
turae cujusquam, sed ex Dei ordinatione pendet. Si angelis li¬
beat Deo satisfacere, nihil proficient, quia non sunt ad hoc de¬
stinati. Homini autem Christo hoc singulare fuit, qui legi sub¬
jectus est ut nos a maledictione legis redimeret. Nimis etiam
improbe calumniatur eos qui negant Christum secundum divinam
naturam esse nobis justitiam, relinquere unam tantum partem de
Christo , et (quod deterius est) facere duos deos ; quia , etsi fa¬
tentur Deum habitare in nobis, reclamant tamen non esse nos j
justos justitia Dei. Neque enim si Christum, quatenus mortem
subiit, ut destrueret eum qui habebat mortis imperium (Hebr. 2,
14), vocamus autorem vitae, protinus totum ipsum, ut est Deus
in carne manifestatus, fraudamus hoc honore; sed tantum distin¬
guimus quomodo ad nos perveniat jnstitia Dei, ut ea fruamur. :
In quo nimis foede lapsus est Osiander. Neque vero negamus, j
quod nobis in Christo palam est exhibitum, ab arcana Dei et !,■
gratia et virtute manare; neque de eo pugnamus quin justitia, ,
quam nobis Christus confert, justitia Dei sit, quae ab ipso pro- |
ficiscitur; sed constanter illud tenemus, nobis in morte et resur-
rectione Christi esse justitiam et vitam. Omitto pudendam illam
locorum congeriem, qua sine delectu atque etiam sine communi
sensu oneravit lectores, ubicunque fit justitiae mentio, debere
hanc essentialem intelligi. Sicuti ubi David Dei justitiam ad fe- j
rendas sibi suppetias implorat, quum id faciat plus centies, tot
sententias corrumpere non dubitat Osiander. Nihilo etiam firmius
est quod objectat, justitiam proprie dici et recte qua ad recte
agendum movemur, solum vero Deum operari in nobis et velle
et perficere (Phil. 2, 13). Neque enim negamus quin reformet \
nos Deus spiritu suo in vitae sanctitatem et justitiam, sed primo
videndum est faciatne hoc per se immediate, an vero per manum
filii sui, penes quem omnem spiritus sancti plenitudinem deposuit, j
ut sua abundantia membrorum inopiae subveniret. Deinde, quam¬
vis ex occulto divinitatis fonte prodeat ad nos justitia, non ta¬
men sequitur, Christum, qui in carne se propter nos sanctificavit, j
secundum divinam naturam nobis justitiam esse. Non minus fri¬
volum est quod adducit, Christum ipsum divina justitia fuisse ju¬
stum: quia nisi eum voluntas patris impulisset, ne ipse quidem
injunctis sibi partibus satisfecisset. Nam etsi alibi dictum fuit
omnia Christi ipsius merita fluere ex mero Dei beneplacito, nihil
hoc tamen ad phantasma qua suos et simplicium oculos fascinat
Osiander. Quis enim colligere permittat, quia fons et principium
justitiae nostrae Deus est, essentialiter nos esse justos, et essen¬
tiam justitiae Dei in nobis habitare? In redimenda ecclesia, in¬
quit Jesaias (59, 17), Deus justitiam suam induit quasi loricam.
An ut Christum armis spoliaret, quae dederat, ne esset perfectus
redemptor ? Atqui nihil aliud voluit propheta , quam Deum extra
se nihil mutuatum esse , neque fuisse ullo subsidio adjutum ad

CAPUT XI.

nos redimendos. Quod aliis verbis breviter signavit Paulus (Rom.

3, 25), salutem nobis dedisse in ostensionem suae justitiae. Sed
hoc minime evertit quod alibi docet, nos unius hominis obedien-
tia justos esse (ibid. 5 , 19). Denique quisquis duplicem justi¬
tiam involvit, ne quiescant miserae animae in mera et unica Dei
misericordia, Christum implexis spinis per ludibrium coronat.

13. Sed quoniam bona pars hominum justitiam ex fide et ope¬
ribus compositam imaginatur, praemonstremus id quoque, sic inter
se differre fidei operumque justitiam, ut altera stante necessario al¬
tera evertatur. Dicit Apostolus (Phil. 3 , 7) , se omnia pro sterco¬
ribus reputasse ut Christum lucrifaceret, et in illo reperiretur non
habens suam justitiam quae est ex lege, sed quae est ex fide Jesu
Christi, justitiam quae est ex Deo per fidem. Yides et contrariorum
esse hic comparationem, et indicari propriam justitiam oportere pro
derelicto haberi ab eo qui velit Christi justitiam obtinere. Quare
alibi (Rom. 10, 3) hanc Judaeis ruinae causam fuisse tradit, quod
suam volentes justitiam stabilire, justitiae Dei non fuerunt subjecti.
Si propriam justitiam stabiliendo Dei justitiam excutimus , ut hanc
consequamur, oportet profecto illam penitus aboleri. Id ipsum quo¬
que ostendit quum negat per legem excludi gloriationem nostram,
sed per fidem (Rom. 3, 27). Unde sequitur, quantisper manet
quantulacunque operum justitia, manere nobis nonnullam gloriandi
materiam. Jam si fides omnem gloriationem excludit, cum justitia
fidei sociari nullo pacto justitia operum potest. In hunc sensum
tam clare loquitur quarto capite ad Romanos, ut nullum cavillis
aut tergiversationibus locum relinquat. Si operibus, inquit (Rom.

4, 2), justificatus est Abraham, habet gloriam. Subjungit: atqui
non habet gloriam apud Deum. Consequens ergo est, non justifi¬
catum esse operibus. Ponit deinde alterum argumentum a contra¬
riis. Quum rependitur operibus merces, id fit ex debito, non ex
gratia. Fidei autem tribuitur justitia secundum gratiam. Ergo id
non est ex meritis operum. Yaleat igitur eorum somnium, qui
justitiam ex fide et operibus conflatam comminiscuntur.

14. Subtile effugium habere se putant sophistae, qui sibi
ex scripturae depravatione et inanibus cavillis ludos et delicias
faciunt; nam opera exponunt, quae literaliter tantum et liberi ar¬
bitrii conatu extra Christi gratiam faciunt homines nondum rege-
niti. Id vero ad opera spiritualia spectare negant. Ita secundum
eos tam fide quam operibus justificatur homo , modo ne sint pro¬
pria ipsius opera, sed dona Christi et regenerationis fructus. Pau¬
lum enim non alia de causa ita loquutum, nisi ut Judaeos viri¬
bus suis fretos convinceret, stulte sibi arrogasse justitiam, quum
solus Christi spiritus eam nobis conferat , non studium ex proprio
naturae motu. Atqui non observant in antithesi legalis et evan-
gelicae justitiae, quam alibi Paulus adducit (Gal. 3, 11. 12), ex¬
cludi quaelibet opera, et quocunque ornentur titulo. Docet enim
justitiam legis hanc esse, ut salutem obtineat, qui praestitit quod
lex jubet; justitiam vero fidei, si credimus Christum esse mortuum

14 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

et resurrexisse. Ad haec videbimus postea suo loco, diversa esse
Christi beneficia, sanctificationem et justitiam. TJnde sequitur ne
spiritualia quidem opera in calculum venire, ubi vis justificandi
fidei adscribitur. Kec vero Paulus, ubi negat (quod nuper citavi)
Abraham habere cur glorietur apud Deum, quia operibus justus
non est, restringi hoc debet ad literalem et externam virtutum
speciem, vel liberi arbitrii conatum; sed quamvis spiritualis et
fere angelica fuerit patriarchae vita, non tamen suppetere operum
merita, quae illi justitiam coram Deo acquirant.

15. Crassius paulo Scholastici, qui praeparationes suas mis¬
cent; hi tamen non minus pravo dogmate simplices et incautos
imbuunt, sub praetextu spiritus et gratiae, misericordiam Dei,
quae sola trepidas animas placare potest, tegentes. Nos vero fa¬
temur cum Paulo, justificari apud Deum legis factores; sed quia
a legis observatione longe omnes absumus, hinc colligimus, quae
maxime ad justitiam valere deberent opera, ideo nihil nos juvare,
quia illis destituimur. Quod ad vulgares papistas pertinet vel
scholasticos, dupliciter hic falluntur: et quod fidem appellant con¬
scientiae certitudinem, in exspectanda a Deo pro meritis mercede,
et quod gratiam Dei non gratuitae justitiae imputationem, sed spD
ritum ad studium sanctitatis adjuvantem interpretantur. Legunt
apud apostolum (Hebr. 11, 6): accedentem ad Deum oportet pri¬
mum credere quod Deus sit, deinde quod remunerator sit quae¬
rentibus se. Sed non animadvertunt quis sit quaerendi modus.
In nomine vero gratiae eos hallucinari, palam fit ex eorum scrip¬
tis. Lombardus x) enim justificationem per Christum nobis datam
duobus modis interpretatur. Primum, inquit, mors Christi nos
justificat, dum per eam excitatur caritas in cordibus nostris, qua
justi efficimur; deinde quod per eandem exstinctum est peccatum,
quo nos captivos distinebat diabolus, ut jam non habeat unde nos
damnet. Vides ut Dei gratiam praecipue in justificatione conside¬
ret, quatenus ad bona opera per spiritus sancti gratiam dirigimur.
Voluit scilicet Augustini opinionem sequi; sed procul sequitur,
atque etiam a recta imitatione multum deflectit; quia et obscurat
si quid ab illo perspicue dictum est, et quod non adeo impurum
in illo erat corrumpit. Scholae in deterius semper aberrarunt,
donec tandem praecipiti ruina devolutae sunt ad quendam pela-
gianismum. Ac nec Augustini quidem sententia, vel saltem lo¬
quendi ratio, per omnia recipienda est. Tametsi enim egregie
hominem omni justitiae laude spoliat, ac totam Dei gratiae trans-
scribit, gratiam tamen ad sanctificationem refert, qua in vitae no¬
vitatem per spiritum regeneramur.

16. Scriptura autem, quum de fidei justitia loquitur, longe
alio nos ducit: nempe ut ab intuitu operum nostrorum aversi,
in Dei misericordiam ac Christi perfectionem tantum respiciamus.
Siquidem hunc justificationis ordinem docet, quod principio pec-

1) Libr. 3. sent. dist. 16. c. 1.

CAPUT XI.

Icatorem hominem mera gratuitaque bonitate dignetur complecti
■Deus, nihil in ipso, quo ad misericordiam moveatur, reputans,
■nisi miseriam, quippe quem videt a bonis operibus prorsus nu-
Idum ac vacuum; a se ipso causam petens cur illi benefaciat, quod
il peccatorem ipsum bonitatis suae sensu afficiat, qui de propriis
i operibus diffisus, totam salutis suae summam in ipsius misericor¬
diam rejiciat. Hic est fidei sensus, per quem peccator in posses-
| sionem venit suae salutis, dum ex evangelii doctrina agnoscit Deo
f- se reconciliatum ; quod intercedente Christi justitia, impetrata pec-
i: catorum remissione, justificatus sit, et quanquam spiritu Dei re¬
ti generatus, non in bonis operibus, quibus incumbit, sed in sola
| Christi justitia repositam sibi perpetuam justitiam cogitat. Haec
c ubi sigillatim expensa fuerint, perspicuam sententiae nostrae ex-
i plicationem reddent. Quanquam alio quam proposita sint ordine
melius digerentur. Sed parum interest, modo inter se ita cohae-
i! reant, ut rem totam rite expositam certoque confirmatam habeamus.

17. Hic memoria repetere convenit quam prius relationem
i constituimus inter fidem et evangelium , quia inde justificare dici-
| tur fides quod oblatam in evangelio justitiam recipit et amplecti-
Itur. Quod autem per evangelium dicitur offerri, eo excluditur
I omnis operum consideratio. Quod quum alias saepe, tum duobus
| locis clarissime Paulus demonstrat. Nam ad Romanos (10, 5)
.legem et evangelium inter se conferens, justitia, inquit, quae ex

lege est, sic habet: qui fecerit haec homo, vivet in ipsis. Quae
autem fidei est justitia, salutem denuntiat, si credideris in corde
j tuo, et ore confessus fueris Dominum Jesum, et quod pater illum
suscitavit a mortuis. Videsne ut legis et evangelii discrimen hoc
faciat, quod illa operibus justitiam tribuat, hoc citra operum sub¬
sidium gratuitam largiatur? Insignis locus, et qui nos a multis
difficultatibus extricare queat, si intelligamus , eam, quae nobis
per evangelium donatur, justitiam legis conditionibus solutam esse.
Haec ratio est cur tanta repugnantiae specie promissionem legi
non semel opponat. Si ex lege est haereditas, jam non est ex
promissione (Gal. 3, 18), et quae eodem capite in hanc senten¬
tiam habentur. Certe et lex ipsa suas habet promissiones. Quare
in promissionibus evangelicis distinctum aliquid ac diversum esse
oportet, nisi velimus fateri ineptam esse collationem. Quale autem
istud erit, nisi quod gratuitae sunt, ac sola Dei misericordia suf¬
fultae, quum legis promissiones ab operum conditione pendeant?
Neque hic obganniat quispiam , repudiari quam ex proprio marte
et libero arbitrio justitiam obtrudere Deo volunt homines. Quando
sine exceptione docet Paulus legem jubendo nihil prodesse (Rom.
8, 3): quia nemo est qui impleat, non tantum ex vulgo, sed
ex perfectissimis quibusque. Dilectio certe praecipuum est caput
legis, quum ad eam nos formet spiritus Dei: cur non est nobis
justitiae causa, nisi quod in sanctis etiam mutila est, ideoque per
se nihil pretii meretur?

18. Secundus locus est (Gal. 3, 12): quod ex lege nemo

16 LIBER m. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

justificetur apud Deum, manifestum est, quia justus ex fide vi¬
vet; lex autem non est ex fide, sed qui fecerit haec homo, vivet
in ipsis. Quomodo alioqui constaret argumentum, nisi conveniat
in calculum fidei non venire opera, sed prorsus separanda esse?
Lex, inquit, est a fide diversa. Quare? Propterea quod ad il¬
lius justitiam opera requiruntur. Ergo ad hujus justitiam sequitur
non requiri. Ex ista relatione apparet, citra operum meritum,
imo extra operum meritum justificari, qui fide justificantur, quia
fides eam quam evangelium largitur justitiam accipit. Evangelium
autem eo a lege differt, quod operibus non alligat justitiam, sed
in sola Dei misericordia collocat. Simile est quod ad Eomanos
(4, 2) contendit, Abraham non habere gloriandi materiam, quia
fides illi in justitiam sit imputata; ac confirmationem subjicit, quod
tum fidei justitiae locus est, ubi nulla sunt opera quibus debeatur
merces. TTbi, inquit, sunt opera, illis debitum praemium expen¬
ditur; quod datur fidei, gratuitum est. Siquidem et verborum,
quibus illic utitur, sensus huc quoque pertinet. Quod subnectit
aliquanto post, ideo ex fide nos obtinere haereditatem, ut secun¬
dum gratiam; hinc colligit gratuitam esse haereditatem, quia fide
percipitur. Unde id, nisi quia fides sine operum adminiculo, tota
in Dei misericordiam recumbit? Atque eodem sensu haud dubie
alibi (Rom. 3, 21) docet justitiam Dei absque lege manifestatam
esse, quamvis testimonium habeat a lege et prophetis, quia ex¬
clusa lege operibus adjuvari negat, nec operando nos eam conse¬
qui, sed vacuos accedere ut eam recipiamus.

19. Jam perspicit lector quanta aequitate doctrinam nostram
hodie sophistae cavillentur , quum dicimus hominem sola fide ju¬
stificari. Eide justificari hominem quia toties in scriptura recur¬
rit, negare non audent; sed quum nusquam exprimatur sola, hanc
adjectionem fieri non sustinent. Itane ? sed quid ad haec Pauli
verba respondebunt, ubi contendit non esse ex fide justitiam, nisi
sit gratuita? Quomodo gratuitum cum operibus conveniet? Qui-
bus etiam calumniis eludent quod alibi dicit (Rom. 1, 17), in
evangelio Dei justitiam manifestari? Si manifestatur in evangelio
justitia, certe non lacera nec dimidia, sed plena et absoluta illic !
continetur. Lex ergo in ea locum non habet. Nec falsa modo, j
sed plane ridicula tergiversatione in exclusiva particula consistunt.
Annon enim satis solide soli fidei tribuit omnia , qui operibus
adimit? Quid sibi, amabo, volunt istae loquutiones: sine lege |
manifestatam esse justitiam, justificari gratis hominem, et sine
operibus legis (Rom. 3, 21 et 24)? Hic ingeniosum subterfu- i
gium habent; quod tametsi non excogitarunt ipsi, sed ab Origene
et quibusdam veterum sumpserunt, ineptissimum tamen est. Opera
legis caeremonialia excludi garriunt, non moralia. Sic proficiunt!
assidue rixando, ut ne prima quidem dialecticae elementa teneant. j
An putant delirare apostolum dum ad ejus sententiae probationem ;
locos istos adducit : qui fecerit haec homo , vivet in ipsis ; et : ma-
ledictus omnis qui non impleverit omnia quae scripta sunt in vo-

ifl

' sti

g1'

es:

at<

er{

tui

sto

jus

tai

ser

tuli

Qui

EOI

pos

jusi

iuei

acd

anti

non

«ili

|dje

ion

sine

quin

iulit

«per

pou

lia

tatio

SUOS

ilfOSi

'tot;

CAPUT XI.

lumine legis (Gal. 3, 10. 12)? Nisi insaniant, non dicent pro¬
missam vitam caeremoniarum cultoribus, nec denuntiatam male¬
dictionem solis earum transgressoribus. Si sunt de lege morali
intelligendi , non dubium quin a justificandi potestate moralia quo¬
que opera excludantur. Eodem spectant istae ratiocinationes qui¬
bus utitur, quoniam per legem cognitio peccati, ideo non justitia;
quia lex iram operatur, ergo non justitiam; quia lex certam non
potest reddere conscientiam, ideo nec justitiam conferre valet;
quia imputatur fides in justitiam , ergo non est operis merces ju¬
stitia , sed indebita donatur ; quia ex fide justificamur , abscissa est
gloriatio ; si data esset lex quae posset vivificare , vere ex lege
esset justitia; sed Deus conclusit omnia sub peccato, ut promissio
daretur credentibus (Rom. 3, 20 et 4, 15; Gal. 3, 21 etc.). Nu-
gentur, si audeant, in caeremonias ista competere, non in mores;
atqui pueri quoque ipsi exploderent tantam impudentiam. Maneat
ergo nobis certum , de lege tota verba fieri , quando legi deroga¬
tur justificandi facultas.

20. Si quis autem miretur cur tali adjectione usus sit apo¬
stolus, non contentus opera nominasse, in promptu est ratio. Si¬
quidem ut tanti aestimentur opera, pretium a Dei approbatione
magis quam a propria dignitate illud habent. Quis enim operum
justitiam Deo venditare audeat, nisi qnam ipse approbarit? quis
tanquam illis debitam reposcere mercedem, nisi quam ille promi¬
serit? Habent ergo id ex Dei beneficentia, quod et justitiae ti¬
tulo et mercede digna habentur. Atque adeo hac una ratione
valent, dum per ipsa propositum est obedientiam Deo exhibere.
Quare, ut probet alibi apostolus, Abraham justificari ex operibus
non potuisse, allegat, ferme quadringentis demum et triginta annis
post percussum foedus latam esse legem (Gal. 3, 17). Riderent hu¬
jusmodi argumentum imperiti, quod ante promulgationem legis po¬
tuerint esse justa opera; sed quia operibus nonnisi ex Dei testimonio
ac dignatione tantum inesse momenti noverat, pro confesso assumpsit,
ante legem vim justificandi non habuisse. Habemus cur opera legis
nominatim exprimat, dum vult illis detrahere justificationem ; quia
scilicet de illis solis controversia moveri potest. Quanquam et sine
adjectione quaelibet interdum opera excipit , ut quum Davidis testi¬
monio beatitudinem homini assignari dicit (Rom. 4, 6), cui Deus
sine operibus imputat justitiam. Facere ergo nullis cavillis possunt
>quin generalem exclusivam obtineamus. Ac frustra etiam frivolam
subtilitatem captant, justificari nos sola fide quae per dilectionem
operatur, ut nitatur caritate justitia. Fatemur quidem cum Paulo,
non aliam fidem justificare quam illam caritate efficacem ; sed ab
illa caritatis efficacia justificandi vim non sumit. Imo non alia
ratione justificat, nisi quia in communicationem justitiae Christi
nos inducit. Alioqui excideret id totum quod tanta contentione
apostolus urget. Ei qui operatur , ait , (Rom. 4 , 4) non imputa¬
tur merces secundum gratiam, sed secundum debitum. Ei vero
qui non operatur, sed credit in eum qui justificat impium, impu-

Calvini Institutio II. o

18 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tatur sua fides ad justitiam. Poteratne evidentius loqui quam
sic agendo ? nullam esse fidei justitiam , nisi ubi nulla sunt opera
quibus debeatur merces; ac tum demum fidem imputari in justi¬
tiam, ubi per indebitam gratiam justitia confertur.

21. Nunc illud quam verum sit excutiamus, quod in fini¬
tione dictum est, justitiam fidei esse reconciliationem cum Deo,
quae sola peccatorum remissione constet. Semper ad illud axioma
redeundum est, universis iram Dei incumbere, quamdiu peccato¬
res esse perseverant. Id eleganter significavit Jesaias (59, 1. 2)
his verbis: non est abbreviata manus Domini, ut servare nequeat,
neque aggravata auris ejus, ut non exaudiat; sed iniquitates ve¬
strae dissidium fecerunt inter vos et Deum vestrum, et peccata
vestra absconderunt faciem ejus a vobis , ne exaudiat. Audimus
peccatum esse divisionem inter hominem et Deum, vultus Dei
aversionem a peccatore. ISTec fieri aliter potest: quandoquidem
alienum est ab ejus justitia quidquam commercii habere cum pec¬
cato. Unde apostolus inimicum esse Deo hominem docet (Rom.
5, 8), donec in gratiam per Christum restituitur. Quem ergo Do¬
minus in conjunctionem recipit, eum dicitur justificare; quia nec
recipere in gratiam, nec sibi adjungere potest quin ex peccatore
justum faciat. Istud addimus fieri per peccatorum remissionem.
Nam si ab operibus aestimentur quos sibi Dominus reconciliavit,
reperientur etiamnum revera peccatores, quos tamen peccato so¬
lutos purosque esse oportet. Constat itaque, quos Deus amplecti¬
tur, non aliter fieri justos nisi quod abstersis peccatorum remis¬
sione maculis purificantur: ut talis justitia uno verbo appellari
queat peccatorum remissio.

22. Utrumque horum pulcherrime liquet ex istis Pauli verbis
quae jam recitavi: erat Deus in Christo mundum sibi reconcilians,
non imputans hominibus sua delicta, et deposuit apud nos verbum
reconciliationis (2 Cor. 5, 19 seqq.). Deinde summam suae lega¬
tionis subdit: eum qui peccatum non noverat, pro nobis pecca¬
tum fecit , ut justitia Dei efficeremur in illo. Justitiam et recon¬
ciliationem hic promiscue nominat, ut alterum sub altero vicis-
sim contineri intelligamus. Modum autem assequendae hujus justi¬
tiae docet, dum nobis delicta non imputantur. Quare ne posthac
dubites quomodo nos Deus justificet, quum audis reconciliare nos
sibi, non imputando delicta. Sic ad Romanos (4, 6) Davi dis te¬
stimonio probat, homini imputari justitiam sine operibus, quia
ille beatum pronuntiat hominem cujus remissae sunt iniquitates,
cujus tecta sunt peccata, cui Dominus non imputavit delicta.
Beatitudinem procul dubio pro justitia illic ponit. Eam quum
asserat in remissione peccatorum consistere, non est cur aliter
ipsam definiamus. Proinde Zacharias, pater Joannis Baptistae,
cognitionem salutis in remissione peccatorum positam canit (Luc.
1, 77). Quam regulam sequutus Paulus in concione quam de sa¬
lutis summa apud Antiochenos habuit, conclusisse in hunc mo¬
dum a Luca narratur (Act. 13, 38): per hunc remissio peccato-

CAPUT XI.

j rum yobis annuntiatur, et ab omnibus iis a quibus non potuistis
justificari in lege Mosis, in hunc omnis qui credit justificatur.
Sic remissionem peccatorum connectit apostolus cum justitia, ut
j idem prorsus esse ostendat; unde merito ratiocinatur gratuitam
esse nobis justitiam quam indulgentia Dei obtinemus. Neque inusi-
j tata videri debet loquutio , justos non operibus , sed gratuita ac¬
ceptione esse fideles coram Deo; quum et toties occurrat in
scriptura, et veteres etiam interdum sic loquantur. Sic enim ali¬
cubi Augustinus1): sanctorum justitia in hoc mundo magis pec¬
catorum remissione constat quam perfectione virtutum. Cui re¬
spondent praeclarae Bernardi 2) sententiae: non peccare, Dei ju¬
stitia est; hominis autem justitia, Dei indulgentia. Ante autem
asseruerat3), Christum nobis esse justitiam in absolutione, ideo-
que solos esse justos, qui veniam ex misericordia consequuti sunt.

23. Hinc et illud conficitur, sola intercessione justitiae
Christi nos obtinere, ut coram Deo justificemur. Quod perinde
valet ac si diceretur, hominem non in se ipso justum esse, sed
| quia Christi justitia imputatione cum illo communicatur. Quod
| accurata animadversione dignum est. Siquidem evanescit nuga¬
mentum illud, ideo justificari hominem fide, quoniam illa spiri-
ritum Dei participat quo justus redditur, quod magis est contra¬
rium superiori doctrinae quam ut conciliari unquam queat. Ne¬
que enim dubium quin sit inops propriae justitiae, qui justitiam
extra se ipsum quaerere docetur. Id autem clarissime asserit apo¬
stolus (2 Cor. 5, 21), quum scribit, eum qui peccatum non no¬
verat, pro nobis hostiam peccati expiatricem esse factum, ut effi¬
ceremur justitia Dei in ipso. Yides non in nobis, sed in Christo
esse justitiam nostram ; nobis tantum eo jure competere quia
Christi sumus participes: siquidem omnes ejus divitias cum ipso
possidemus. Nec obstat quod alibi docet (Rom. 8, 3), damnatum
esse de peccato peccatum in Christi carne, ut justitia legis com¬
pleretur in nobis; ubi non aliud complementum designat quam
quod imputatione consequimur. Eo enim jure communicat nobis-
cum Dominus Christus suam justitiam, ut mirabili quodam modo,
quantum pertinet ad Dei judicium, vim ejus in nos transfundat.
Aliud non sensisse abunde liquet ex altera sententia, quam paulo
ante posuerat (ibib. 5, 19): quemadmodum per unius inobedien-
j tiam constituti sumus peccatores, ita per obedientiam unius justi¬
ficari. Quid aliud est in Christi obedientia collocare nostram justi¬
tiam, nisi asserere eo solo nos haberi justos, quia Christi obedien¬
tia nobis accepta fertur, ac si nostra esset? Quare mihi elegan¬
tissime videtur Ambrosius 4) hujus justitiae paradigma in bene¬
dictione Jacob statuisse; nempe, quemadmodum ille primogenituram
a se ipso non meritus, habitu fratris occultatus, ejusque veste
indutus, quae optimum odorem spirabat, se ipsum insinuavit patri,

1) Libr. de civit. Dei 19. c. 27.

2) Serm. 23. in Cant. 3) Ibid. Serm. 22.

4) Libr. 2. de Jacob et vita beata, c. 2.

2 *

20 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ut suo commodo sub aliena persona benedictionem acciperet: ita
nos sub Christi primogeniti nostri fratris pretiosa puritate deli¬
tescere, ut testimonium justitiae a conspectu Dei referamus. Yerba
Ambrosii sunt: quod Isaac odorem vestium olfecit, fortasse illud
est, quia non operibus justificamur, sed fide; quoniam carnalis
infirmitas operibus impedimento est, sed fidei claritas factorum
obumbrat errorem,, quae meretur veniam delictorum. Et sane ita
res habet. Nam quo in salutem coram facie Dei compareamus,
bono ejus odore fragrare nos necesse est, et ejus perfectione vitia
nostra obtegi ac sepeliri.

CAPUT XII.

Ut serio nobis persuadeatur gratuita justificatio, ad Dei tribunal
tollendas esse mentes.

Partes hujus Capitis : 1) Justitiae Dei meditatio operum justitiam imagina¬
riam evertit , ut patet ex testimoniis Scripturae et piorum confessionibus ac
exemplis, sect. 1 — 3. — 2) Conscientiae item serium examen, et ad coeleste
tribunal perpetua citatio , sect. 4. et 5. — 3) Unde non hypocrisis et meriti
operum vana opinio , sed vera humilitas in cordibus piorum nascitur , quod
auctoritate Scripturae et Publicani exemplo illustratur, sect. 6. et 7. — 4) Con¬
clusio , abjiciendam esse arrogantiam et securitatem : quia tantum quisque ob¬
jicit impedimenti divinae beneficentiae, quam in se ipso acquiescit, sect. 8.

1. Haec omnia tametsi luculentis testimoniis verissima esse
patet, tamen quam necessaria sint, non prius nobis clare con¬
stiterit, quam ea nobis ob oculos posuerimus quae totius dispu¬
tationis fundamenta esse debent. Principio ergo nobis succurrat
illud: non de humani fori justitia, sed coelestis tribunalis, ser¬
monem esse institutum; ne ad modulum nostrum metiamur, qua
operum integritate divino judicio satisfiat. Atqui mirum est quanta
temeritate et audacia id vulgo definiatur. Quin etiam videre est,
ut nulli confidentius et plenioribus, quod ajunt, buccis de operum
justitia garriant, quam qui vel palpabilibus morbis prodigiose
laborant, vel intercutibus crepant vitiis. It fit quia Dei justitiam
non cogitant, cujus vel si minimo sensu afficerentur nunquam
tanto eam ludibrio haberent. Atqui certe ultra modum flocci pen¬
ditur, si talis tamque perfecta non agnoscitur, ut nihil ei ac¬
ceptum sit nisi omni ex parte integrum et absolutum, nullaque
sorde inquinatum. Quale in homine reperire nec licuit unquam,
nec licebit. Eacile est scilicet ac promptum cuilibet, in schola¬
rum umbraculis de operum dignitate ad justificandos homines nu¬
gari; sed ubi in conspectum Dei ventum est, facessant tales de¬
liciae oportet, quia res illic agitur serio, non ludicra Aoyojun^m
exercetur. Huc, huc referenda mens est, si volumus de vera
justitia cum fructu inquirere: quomodo coelesti judici respondea-

CAPUT XII.

mus , quum nos ad rationem vocaverit. Statuamus nobis judicem
illum, non qualem intellectus nostri sponte imaginantur, sed qui
depingitur nobis in scriptura *■) : cujus scilicet fulgore obtenebran¬
tur stellae, cujus robore liquefiunt montes, cujus ira terra con¬
cutitur, cujus sapientia deprehenduntur in astutia sua prudentes,
cujus puritate inquinantur omnia, cujus ferendae justitiae nec
angeli pares sunt, qui nocentem non facit innocentem, cujus vin¬
dicta, quum semel accensa est, penetrat usque ad inferni novis¬
sima. Sedeat, inquam, ille ad examinanda hominum facta: quis
securus ad ejus thronum se sistet? quis habitabit cum igne de¬
vorante? inquit propheta (Jes. 33, 14); quis manebit cum ardo¬
ribus sempiternis? qui ambulat in justitiis, et loquitur verita¬
tem, etc. Sed prodeat ille quisquis est. Imo vero facit illa re¬
sponsio ne quis prodeat. Ex adverso enim terribilis vox insonat
(Psal. 130, 3): si iniquitates observaveris Domine, Domine quis
sustinebit? Pereundum sane mox sit omnibus, ut alibi scribitur
(Job. 4, 17): numquid homo Dei comparatione justificabitur, aut
purior erit factore suo ? ecce qui serviunt ei non sunt fide¬
les, et in angelis suis reperit pravitatem; quanto magis qui ha¬
bitant domos luteas, qui terrenum habent fundamentum, consu¬
mentur coram tinea? a mane usque ad vesperam succidentur.
Item (ibid. 15, 15): ecce, inter sanctos ejus nemo est fidelis, et
coeli non sunt mundi in conspectu ejus; quanto magis abomina¬
bilis et inutilis homo, qui bibit quasi aquam iniquitatem? Pateor
quidem in libro Job mentionem fieri justitiae, quae excelsior est
observatione legis, atque hanc distinctionem tenere operae pre¬
tium est; quia etiamsi quis legi satisfaceret, ne sic quidem staret
ad examen illius justitiae, quae sensus omnes exsuperat. Itaque
etiamsi Job bene sibi conscius sit, attonitus tamen obmutescit;
quia videt ne angelica quidem sanctitate posse Deum placari, si
ad summam trutinam revocet eorum opera. Ego igitur justitiam
illam quam attigi, quia incomprehensibilis est, nunc omitto; sed
tantum dico, si exigitur vita nostra ad normam scriptae legis,
nos esse plus quam socordes, nisi horrrenda formidine nos tor¬
queant tot maledictiones, quibus nos expergefieri voluit Deus, at¬
que inter alias haec generalis (Deut. 27, 26): maledictus omnis
qui non manserit in omnibus, quae scripta sunt in hoc libro.
Denique insipida vel diluta erit haec tota disputatio, nisi se quis¬
que reum sistat coram coelesti judice, et de sua absolutione sol¬
licitus ultro se prosternat ac exinaniat.

2. Huc huc attollendi erant oculi, ut trepidare potius disce¬
remus, quam inaniter exsultare. Eacile quidem est, dum in ho¬
minibus subsistit comparatio, ut se quisque habere reputet quod
alii contemnere non debeant; sed ubi ad Deum assurgimus, cor¬
ruit dicto citius ac deperit fiducia illa. Atque id prorsus animae
nostrae erga Deum usu venit, quod erga visibile coelum corpori.

1) Vide praecipue Jobi librum.

22 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Acies enim oculi, quantisper rebus adjacentibus perlustrandis in¬
sistit, perspicientiae suae documenta capit; si in solem dirigitur,
nimio ejus fulgore perstricta et obstupefacta, non minorem in ejus
intuitu debilitatem sentit, quam in rerum inferiorum aspectu ro¬
bur. Ne fallamus ergo nos yana fiducia, etiamsi reliquis homi¬
nibus vel pares vel superiores nos esse ducimus : nihil id ad

Deum, cujus ad arbitrium revocanda est ista cognitio. Quod si
domari ferocia nostra monitionibus istis nequit, respondebit nobis
quod Pharisaeis dicebat (Luc. 16, 15): vos estis qui vos justi¬
ficatis coram hominibus; at quod hominibus altum est, abomina¬
bile est Deo. Eas nunc, et de justitia tua tumide inter homines
glorieres, dum illam Deus e coelo abominetur. Quid autem servi
Dei, vere eruditi ejus spiritu? Ne intres in judicium cum servo

tuo : quia non justificabitur in conspectu tuo omnis vivens (Psal.

143, 2). Alter vero, quanquam sensu paulum diverso: non po¬
terit homo justus esse cum Deo; si voluerit contendere cum eo,
non poterit respondere unum pro mille (Job. 9, 2). Hic jam
ad liquidum audimus, qualis sit Dei justitia, cui scilicet nullis
humanis operibus satisfiet: cui mille scelerum nos interroganti,
unius purgatio afferri non poterit. Talem nimirum justitiam bene
animo conceperat electum illud Dei organum Paulus, quum pro¬
fiteretur se nihil sibi conscium esse, sed non in hoc justificari
(1 Cor. 4, 4).

3. Nec in sacris modo literis exstant talia exempla; sed
omnes pii scriptores hunc sibi sensum fuisse demonstrant. Sic
Augustinus1), omnium, inquit, piorum sub hoc onere corrupti¬
bilis carnis et in hac vitae infirmitate gementium una spes est,
quod mediatorem unum habemus Jesum Christum justum; et ipse
est exoratio pro peccatis nostris. Quid audimus ? si unica haec
illis spes est, ubi operum fiducia? Solam enim quum dicit, nul¬
lam aliam relinquit. Bernardus2) vero: et re vera, ubi tuta fir-
maque infirmis requies et securitas nisi in vulneribus salvatoris?
tanto illic securior habito, quanto potentior est ad salvandum:
fremit mundus, premit corpus, diabolus insidiatur; non cado, quia
fundatus sum supra firmam petram; peccavi peccatum grave, tur¬
batur conscientia, sed non perturbabitur, quia vulnerum Domini
recordabor. Postea ex iis concludit: meritum proinde meum mi¬
seratio Domini; non sum plane meriti inops, quamdiu non fuerit
ille inops miserationum; quod si misericordiae Domini multae,
multus ergo peraeque sum in meritis; numquid justitias meas
cantabo? Domine, meminero justitiae tuae solius: ipsa enim est
et mea, nempe factus est mihi justitia a Deo. Item alibi3): hoc
totum hominis meritum, si totam spem ponat in eum qui totum
hominem salvum facit. Similiter ubi pacem sibi retinens, gloriam
relinquit Deo4). Tibi, inquit, illibata maneat gloria, mecum

1) Libr. ad Bonif. 3. c. 5. 2) Super Cantic. Serm. 61.

3) In Psalm. qui habit. serm, 15.

4) Serm. 13. in Cant.

CAPUT XII.

bene agitur si pacem habuero: abjuro gloriam prorsus, ne, si
usurpavero quod meum non est, perdam et oblatum. Apertius
etiam alio loco1): de meritis quid sollicita sit ecclesia? cui de
proposito Dei firmior suppetit securiorque gloriandi ratio? Sic
non est quod quaeras, quibus meritis speremus bona: praesertim
quum audias apud prophetam (Ez. 36, 22. 32): non propter vos fa¬
ciam, sed propter me, dicit Dominus. Sufficit ad meritum scire
quod non sufficiant merita; sed ut ad meritum satis est de me¬
ritis non praesumere, sic carere meritis satis ad judicium est.
Quod merita libere usurpat pro bonis operibus, ignoscendum est
consuetudini. In fine vero consilium ejus fuit terrere hypocritas,
qui peccandi licentia contra Dei gratiam proterviunt; si cuti mox
se explicat: felix ecclesia cui nec merita sine praesumptione, nec
praesumptio absque meritis deest; habet unde praesumat, sed non
merita; habet merita, sed ad promerendum, non praesumendum.
Ipsum non praesumere nonne promereri est? Ergo eo praesumit
securius quo non praesumit, cui ampla materies gloriandi est,
misericordiae Domini multae.

4. Ita est sane. Hoc unicum salutis asylum, in quo respi¬
rare tuto possint, sentiunt exercitatae conscientiae, ubi cum Dei
judicio negotium est. Nam si, quae lucidissimae videbantur noctu
stellae, splendorem suum perdunt solis aspectu, quid putamus vel
rarissimae hominis innocentiae futurum, ubi ad Dei puritatem
composita fuerit? Erit enim severissimum illud examen, quod in
abditissimas quasque cordis cogitationes penetrabit; et, quemad¬
modum ait Paulus (1 Cor. 4, 5), revelabit occulta tenebrarum et
abscondita cordium reteget; quod latitantem et restitantem con¬
scientiam proferre coget omnia quae nunc e memoria quoque no¬
stra elapsa sunt. Urgebit accusator diabolus, conscius omnium
flagitiorum ad quae perpetranda nos impulerit; illic nihil prode¬
runt externae bonorum operum pompae, qua solae nunc aesti¬
mantur; sola postulabitur voluntatis sinceritas. Quare hypocrisis,
non modo qua homo, coram Deo sibi male conscius, ostentare
se apud homines affectat, sed qua sibi quisque coram Deo impo¬
nit (ut sumus ad nos palpandos adulandosque proclives) confusa
concidet, utcunque nunc plus quam temulenta audacia superbiat.
Ad ejusmodi spectaculum, qui sensum suum non dirigunt, sua¬
viter quidem et placide justitiam sibi ad momentum adstruere pos¬
sunt, sed quae in judicio Dei mox illis sit excutienda; non secus
ac magnah opes, per somnium cumulatae, expergefactis eva¬
nescunt. Qui autem serio, tanquam sub Dei conspectu, de vera
justitiae regula quaerent, illi certo comperient, omnia hominum
opera, si sua dignitate censeantur, nihil nisi inquinamenta esse
et sordes; et quae justitia vulgo habetur, eam apud Deum meram
esse iniquitatem; quae integritas censetur, pollutionem; qua glo¬
ria ducitur, ignominiam.

1) Serm. 68.

24 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

5. Ab hac divinae perfectionis contemplatione ad nos sine
blanditiis caecove amoris affectu respiciendos descendere ne pigeat.
Mirum enim non est si tantopere caecutiamus in hac parte, quum
a pestilenti erga se indulgentia nemo nostrum caveat, quam in
nobis omnibus naturaliter haerere clamat scriptura. Cuique viro,
inquit Solomo (Prov. 21, 2 et 16, 2), recta est via in oculis suis.
Item: omnes viae hominis mundae videntur in oculis ejus. Quid
autem? an ista hallucinatione absolvitur? imo vero (quemadmo¬
dum ibidem subjungit) Dominus ponderat corda, hoc est, dum
homo ob externam quam prae se fert justitiae larvam se demul¬
cet, interim Dominus latentem cordis impuritatem trutina sua
examinat. Quum ergo talibus blandimentis adeo non proficiatur,
ne illudamus nobis ultro in nostram perniciem. Quo autem nos
probe excutiamus, necessario ad Dei tribunal revocanda est no¬
stra conscientia. Illius enim luce omnino opus est ad detegenda,
quae alioqui nimis profunde latent, pravitatis nostrae involucra.
Tum dilucide demum perspiciemus, quid ista valeant: longe ab¬
esse quin justificetur coram Deo homo, putredo et vermis, abomi¬
nabilis et vanus, qui bibit tanquam aquas iniquitatem (Job. 15, 16).
Nam quis poneret mundum, de immundo conceptum semine? ne
unus quidem (ibid. 14, 4). Tum et id ipsum experiemur quod
de se Job dicebat (ibid. 9, 20) : si innocentem me ostendere vo¬
luero, os meum condemnabit me; si justum, pravum comprobabit.
Neque enim ad 'saeculum unum, sed ad omnia pertinet, quod pro¬
pheta (Jes. 53, 6) de Israele olim querebatur: omnes quasi oves
errasse, unumquemque declinasse in viam suam. Siquidem omnes
illic comprehendit ad quos perventura esset redemptionis gratia.
Atque eo usque procedere debet istius examinis rigor, donec in
plenam consternationem nos subegerit, eoque modo ad recipien¬
dam Christi gratiam compararit. Fallitur enim, qui putat se hu¬
jus fruendae esse capacem, nisi omnem prius animi altitudinem
dejecerit. Notum est illud, Deum superbos confundere, humilibus
dare gratiam (1. Petr. 5, 5).

6. Quae autem humiliandi nostri ratio, nisi ut toti inopes
ac vacui Dei misericordiae locum demus ? Non enim humilitatem
voco, si quid nobis residuum esse putamus. Et hactenus perni¬
ciosam hypocrisin docuerunt, qui haec simul duo junxere, humi¬
liter de nobis sentiendum coram Deo, et justitiam nostram aliquo
loco habendam. Si enim contra quam sentimus confitemur coram
Deo, improbe illi mentimur; sentire autem non possumus ut de¬
cet, quin prorsus, quidquid videtur in nobis esse gloriosum, con¬
teratur. Quum ergo audis apud prophetam (Psal. 18, 28) para¬
tam esse salutem humili *p opulo , dejectionem oculis superborum:
primum cogita, ad salutem non patere accessum nisi deposita
omni superbia, et assumpta solida humilitate, deinde humilitatem
illam non esse modestiam aliquam, qua Domino de jure tuo pi¬
lum cedas (qualiter humiles vocantur coram hominibus, qui nec
se fastuose efferunt, nec aliis insultant, quum tamen nonnulla

CAPUT XII.

excellentiae conscientia nitantur), sed submissionem non simula¬
tam animi serio miseriae inopiaeque suae sensu consternati: sic
enim ubique verbo Dei describitur. Quum Dominus apud Zepha-
niam (3, 11) sic loquitur: auferam de te exsultantem, residuum
faciam in medio populi tui afflictum et pauperem, et sperabunt
in Domino: annon aperte demonstrat qui sint humiles? Nempe
qui suae paupertatis cognitione afflicti jacent. Contra superbos
vocat exsultantes, quod rebus prosperis laeti homines soleant ex¬
sultare. Humilibus vero, quos salvare instituit, nihil facit reli¬
quum, nisi ut sperent in Domino. Sic et apud Jesaiam (66, 2
et 57, 15): ad quem autem respiciam nisi ad pauperculum et con¬
tritum spiritu, ac trementem sermones meos? Item: excelsus et
sublimis, habitans aeternitatem, et sanctum nomen ejus, in ex¬
celso et in sancto habitans, et cum contrito humilique spiritu: ut
vivificet spiritum humilium , et cor contritorum. Quum audis to¬
ties contritionis nomen, intellige cordis vulnus, quod hominem
humi prostratum attolli non sinat. Tali contritione vulneratum
esse cor tuum decet, si velis cum humilibus, juxta Dei senten¬
tiam, exaltari. Id si non fit, humiliaberis potenti Dei manu in
tuum pudorem et dedecus.

7. Ac verbis non contentus optimus magister, in parabola,
velut in tabula, legitimae humilitatis imaginem nobis repraesenta¬
vit (Luc. 18, 13). Publicanum enim profert, qui procul stans,
nec oculos audens in coelum erigere, cum multo planctu orat:
Domine, propitius esto mihi peccatori. Ne putemus esse haec
fictae modestiae signa, quod coelum non audet intueri, nec pro¬
pius accedere, quod pectus plangendo peccatorem se fatetur; sed
interioris affectus sciamus esse testimonia. Ex adverso Phari-
saeum opponit, qui gratias agit Deo, quod non sit ex vulgo ho¬
minum , aut raptor , aut injustus , aut adulter ; quoniam bis jeju¬
naret in sabbato, decimas daret omnium quae possidebat. Aperta
confessione agnoscit esse Dei donum quam habet justitiam; sed
quia justum se esse confidit, discedit a facie Dei ingratus et odio¬
sus. Publicanus suae iniquitatis agnitione justificatur. Hinc vi¬
dere licet quanta sit humiliationis nostrae gratia coram Domino :
ut non pateat suscipiendae ejus misericordiae pectus, nisi omni
propriae dignitatis opinione prorsus vacuum. Haec ubi occupavit,
illi claudit aditum. Quod ne cui dubium foret, cum hoc mandato
dimissus est Christus a patre in terram, ut evangelizaret paupe¬
ribus, mederetur contritis corde, praedicaret captivis libertatem,
clausis apertionem, consolaretur lugentes, daret illis gloriam pro
cinere, oleum pro luctu, pallium laudis pro spiritu moeroris (Jes.
61, 1). Secundum istud mandatum, non nisi laborantes et one¬
ratos ad participandam suam beneficentiam invitat (Matth. 11, 28).
Et alibi (ibid. 9, 13): non veni ad justos vocandos, sed peccatores.

8. Ergo si Christi vocationi locum dare libet, facessat pro¬
cul omnis a nobis tum arrogantia, tum securitas. Illa ex stulta
propriae justitiae persuasione nascitur, ubi homo habere se ali-

26 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quid putat cujus merito apud Deum commendetur; haec etiam
sine ulla operum persuasione esse potest. Multi enim peccatores,
quia vitiorum dulcedine inebriati Dei judicium non cogitant, tan-
quam veterno quodam obstupefacti jacent, ne aspirent ad oblatam
sibi misericordiam. At vero non minus excutiendus talis torpor,
quam abjicienda quaevis nostri confidentia, quo expediti ad Chri¬
stum festinemus, quo vacui et jejuni impleri ipsius bonis quea¬
mus. Nunquam enim illi satis confidemus, nisi de nobis penitus
diffisi; nunquam in ipso satis animos erigemus, nisi prius in no¬
bis dejectos; nunquam in ipso nos satis solabimur, nisi in nobis
desolati. Gratiae ergo Dei apprehendendae ac obtinendae, abjecta
quidem prorsus nostri fiducia, freti vero sola bonitatis ejus certi¬
tudine , idonei sumus , dum (ut ait Augustinus) 1) nostra merita
obliti Christi dona amplectimur, quia si in nobis merita quaereret,
non veniremus ad ejus dona. Cui pulchre succinit Bernardus 2),
servis infidis comparans superbos, qui meritis suis vel minimum
arrogant; quia laudem gratiae per se transeuntis improbe retinent,
perinde ac si paries radium se parturire dicat quem suscipit per
fenestram. Ne longius hic immoremur, habeamus brevem sed ge¬
neralem certamque regulam, eum ad participandos divinae miseri¬
cordiae fructus comparatum, qui se ipsum non dico justitia (quae
nulla est) sed vana ventosaque justitiae imagine penitus exinani¬
vit; quia tantum quisque objicit impedimenti Dei beneficentiae,
quantum in se ipso acquiescit.

CAPUT XIII.

Duo esse in gratuita justificatione observanda.

Partes Capitis: 1) Gloria Dei et conscientiae tranquillitas in justificatione
gratuita observandae occurrunt. In gloriam Dei peccant, qui in se gloriantur
et extra Christum (cujus justitia fide apprehensa coram Deo electis omnibus ad
reconciliationem et salutem aeternam obtinendam imputatur) justitiam quaerunt,
sect. 1. et 2. — 2) Conscientiae tranquillitas nulla alia ratione, quam justifica¬
tione gratuita acquiri potest : quod abunde probatur , sect. 3 — 5.

1. Atque omnino quidem duo hic praecipue spectanda sunt,
nempe ut Domino illibata constet ac veluti sarta tecta sua gloria,
conscientiis vero nostris coram ipsius judicio placida quies ac se¬
rena tranquillitas. Videmus quoties ac quam sollicite scriptura
nos hortetur ad reddendam soli Deo laudis confessionem, ubi de
justitia agitur. Atque adeo hunc finem Domino fuisse testatur
apostolus (Rom. 3, 25) conferendae nobis in Christo justitiae, ut
suam ipse demonstraret. Mox vero qualis illa sit demonstratio
subjungit: nempe si solus ille justus cognoscatur, ac justificans
eum qui est ex fide Jesu Christi. Vides justitiam Dei non satis

1) De verb. Apostoli, Serm. 8 (174). 2) Serm. 13. in Cant.

CAPUT XIII.

illustrari nisi et solus censeatur justus, et immerentibus justitiae
gratiam communicet? Hac ratione vult omne os obturari, et ob¬
noxium sibi reddi universum mundum; quia quantisper habet ho¬
mo quod in suam defensionem loquatur, Hei gloriae nonnihil de¬
cedit. Sic apud Ezechielem (20, 43) docet, quantopere ex re¬
cognitione nostrae iniquitatis nomen suum glorificemus. Recorda¬
bimini, inquit, viarum et omnium scelerum quibus polluti estis,
et displicebitis vobis in conspectu vestro , in omnibus malitiis quas
commisistis, et scietis quia ego Dominus, quum benefecero vobis
propter nomen meum, et non secundum scelera vestra pessima.
Sic haec in vera Dei notitia continentur, ut propriae iniquitatis
conscientia attriti, nobis benefacere indignis illum reputemus, quid
magno nostro malo tentamus vel ullam particulam ex ista gratui¬
tae benignitatis laude Domino suffurari? Similiter Jeremias (9, 23),
dum clamat: ne glorietur sapiens in sapientia sua, aut dives in
divitiis suis, aut fortis in fortitudine sua, sed qui gloriatur, in
Domino glorietur, annon innuit de gloria Dei nonnihil deperire,
si in semet ipso homo gloriatur? In hunc certe usum Paulus
(1 Cor. 1, 31) verba illa accommodat, quum omnes salutis nostrae
partes apud Christum depositas esse tradit, ut non nisi in Domino
gloriemur. Significat enim contra Deum insurgere et tenebras ob¬
ducere gloriae ejus quisquis vel tantillum de suo se habere putat.

2. Ita est sane: nunquam in ipso vere gloriamur, nisi no¬
stra gloria penitus abdicati. Contra hoc habendum est catholicum
theorema : adversus Deum gloriari quicunque in se gloriantur.
Siquidem ita demum reddi obnoxium Deo mundum censet Paulus
(Rom. 3, 19), dum prorsus adempta est hominibus quaevis glo¬
riandi materia. Proinde Jesaias (45, 25), quum justificationem
Israel in Deo fore denuntiat, addit simul et laudem; quasi dice¬
ret, in hunc finem a Domino justificari electos, ut in ipso, non
alibi glorientur. Qualiter autem laudari nos in Domino conveniat,
proximo versu docuerat, nempe ut juremus esse in Domino justi¬
tias nostras et fortitudinem nostram. Observa non exigi simpli¬
cem confessionem, sed juramento confirmatam, ne ficta nescio qua
humilitate defungendum putes. Heque hic causetur quispiam se
nequaquam gloriari, dum citra arrogantiam propriam justitiam re¬
cognoscit; talis enim aestimatio esse non potest quin fiduciam ge¬
neret, nec fiducia quin gloriam pariat. Meminerimus ergo in tota
justitiae disputatione finem hunc esse spectandum , ut illius laus
penes Dominum solida integraque maneat. Quandoquidem in de¬
monstrationem justitiae suae gratiam suam, teste apostolo (Rom.
3, 26), in nos effudit, quo sit ipse justus, et justificans eum qui
est ex fide Christi. Unde alio loco (Eph. 1 , 6) , quum docuisset
Dominum nobis salutem contulisse, quo nominis sui gloriam illu¬
straret, postea, quasi idem repetens, subjicit, gratia estis salvati,
ac Dei dono, non operibus, ne quis glorietur (ibid. 2, 8). Et
Petrus, dum admonet nos in spem salutis vocatos esse, ut virtu¬
tes enarremus ejus, qui e tenebris nos vocavit in admirabile lu-

28 LIBER HI. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

men suum (1 Petr. 2, 9), haud dubie yult ita personare in aure
fidelium solas Dei laudes, ut alto silentio obruant omnem carnis
arrogantiam. Summa haec est, non posse hominem sibi ullam
justitiae micam sine sacrilegio vendicare, quia tantundem ex di¬
vinae justitiae gloria decerpitur ac delibatur.

3. Jam si quaerimus qua ratione serenari queat coram Deo
conscientia, non aliam reperiemus quam si gratuita nobis justitia
Dei dono conferatur. Subeat semper illud Solomonis (Prov. 20, 9):
quis dicet, mundavi cor meum, purificatus sum a peccato meo?
Nemo est certe qui non infinita colluvie obruatur. In suam ergo
conscientiam descendat vel perfectissimus quisque , et facta sua ad
calculum vocet, quem tandem exitum habebit? An, quasi bene
composita sibi sint cum Deo omnia, suaviter conquiescet, ac non
potius diris tormentis lacerabitur, quum in se damnationis mate¬
riam, si ab operibus aestimetur, residere sentiet? Conscientiam,
si Deum respicit, vel cum illius judicio certam pacem habere ne-
cesse est, vel inferorum terroribus obsideri. Nihil ergo proficimus
de justitia disserendo, nisi eam statuerimus cujus stabilitate anima
nostra in Dei judicio fulciatur. Ubi habebit anima nostra quo et
intrepida coram Dei vultu appareat, et inconcussa ejus judicium
excipiat, tum sciamus demum nos non fictitiam justitiam reperisse.
Non ergo sine causa tantopere hac parte insistit apostolus, cujus
verbis agere quam meis malo. Si ex lege, inquit (Rom. 4, 14),
promissio haere ditati s , exinanita est fides, abolita est promissio.
Prius infert , exinanitam et evacuatam esse fidem , si justitiae pro¬
missio operum nostrorum merita respiciat, aut ex legis observa¬
tione pendeat. Nunquam enim in ea secure acquiescere quisquam
posset , quando nunquam futurum est ut certo apud se quisquam
statuat se legi satisfecisse, ut certe nullus unquam per opera plene
satisfacit. Cujus rei ne longe petantur testimonia, sibi quisque
testis esse potest, qui se recto oculo intueri volet. Atque hinc
apparet in quam profundos recessus et tenebricosos hominum men¬
tes defodiat hypocrisis, dum tam secure sibi indulgent ut oppo¬
nere suas blanditias non dubitent Dei judicio, quasi justitium
quoddam illi indicerent. Fideles autem, qui sincere se ipsos ex¬
cutiunt, longe alia sollicitudo angit et excruciat. Igitur in om¬
nium animos subiret primum haesitatio , demum et desperatio : dum
pro se quisque subduceret quanta debiti mole adhuc premeretur,
quamque longe distaret ab imposita sibi conditione. En jam op¬
pressam exstinctamque fidem. Non enim fluctuari, variare, sur¬
sum deorsum ferri, haesitare, suspensum teneri, vacillare, despe¬
rare denique, fidere est; sed constanti certitudine ac solida secu¬
ritate animum obfirmare, habereque ubi recumbas ac pedem figas.

4. Alterum quoque adjungit, irritam et evanidam fore pro¬
missionem. Si enim ejus complementum a nostro merito depen¬
det, quando tandem huc ventum fuerit ut Dei beneficentiam pro¬
mereamur? Quin etiam secundum istud membrum ex priore con¬
sequitur; siquidem non implebitur promissio nisi iis qui fidem illi

CAPUT XIII.

habuerint. Collapsa igitur fide, nulla vis promissionis residua erit.
Ideo ex fide haereditas , ut secundum gratiam ad stabiliendam pro¬
missionem. Abunde enim confirmata est, dum sola Dei misericordia
nititur, quia perpetuo nexu conjunctae sunt inter se misericordia et
yeritas; hoc est, quaecunque Deus misericorditer pollicetur, fideliter
quoque praestat. Sic David, antequam salutem sibi ex Dei eloquio
postulet, causam primum statuit in ejus misericordia. Yeniant, in¬
quit (Psal. 119, 76), ad me misericordiae tuae, salus tua secundum
eloquium tuum. Et merito: quia non aliunde ad promittendum in¬
ducitur Deus nisi ex mera misericordia. Itaque hic spem totam
sistere convenit et velut profunde figere, non respectare ad nostra
opera, quo ex illis subsidium aliquod petatur. Sic et Augustinus 1)
agendum praecipit, ne hic novum aliquid dicere nos putes. In aeter¬
num, inquit, regnabit Christus in servis suis; hoc promisit Deus,
hoc dixit Deus; si parum est, hoc juravit Deus: quia ergo non se¬
cundum merita nostra, sed secundum illius misericordiam firma est
promissio , nemo debet cum trepidatione praedicare de quo non po¬
test dubitare. Bernardus 2) quoque: quis poterit salvus esse? di¬
cunt discipuli Christi; at ille, apud homines impossibile hoc est, sed
non apud Deum. Haec tota fiducia nostra , haec unica consolatio,
haec tota ratio spei nostrae. Sed de possibilitate certi, de volun¬
tate quid agimus? Quis scit an odio vel amore dignus sit? Quis
cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit (Eccl. 9, 1 ;
1 Cor. 2, 16)? Hic jam plane fidem nobis subvenire necesse est;
hic oportet succurrere veritatem : ut quod de nobis latet in corde
patris, per spiritum reveletur , et spiritus ejus testificans persuadeat
cordibus nostris quod filii Dei sumus. Persuadeat autem vocando et
justificando gratis per fidem ; in quibus nimirum velut medius qui¬
dam transitus est ab aeterna praedestinatione ad futuram gloriam.
Breviter sic colligamus: scriptura non esse firmas Dei promissiones
indicat, nisi certa conscientiae fiducia arripiantur. Ubicunque est
dubitatio aut incertitudo, irritas fieri pronuntiat; rursum nihil quam
vacillare ac fluctuari pronuntiat si operibus nostris incumbunt. Ergo
aut pereat nobis justitia necesse est, aut ne veniant in consideratio¬
nem opera, sed sola fides locum habeat, cujus isthaec natura est,
aures arrigere, oculos claudere; hoc est, uni promissioni intentam
esse , cogitationem avertere ab omni hominis vel dignitate vel me¬
rito. Ita impletur praeclarum illud Zachariae (3, 9) vaticinium,
quod ubi deleta fuerit iniquitas terrae, vocabit vir amicum suum
subter vineam et subter ficum suum. Ubi propheta innuit, non ali¬
ter vera pace frui fideles , quam post impetratam peccatorum remis¬
sionem. Tenenda enim est analogia haec in prophetis ubi de Christi
regno disserunt, externas Dei benedictiones quasi spiritualium bono¬
rum figuras proponere. Unde et Christus rex pacis et pax nostra
vocatur (Jes. 9, 6; Eph. 2, 14), quia omnes conscientiae agitatio¬
nes sedat. Modus si quaeritur, ad sacrificium, quo pacatus est

1) In Psal. 88. tract. 1. c. 5.

2) Serm. 5. in dedic. templi.

30 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Dens, venire necesse est; quia trepidare nunquam desinet, quis¬
quis non statuet sola illa expiatione propitiari Deum qua Christus
iram ejus sustinuit. Denique non alibi quam in Christi redempto¬
ris nostri terroribus pax nobis quaerenda.

5. Sed quid obscuriore testimonio utor? Negat ubique Pau¬
lus (Rom. 5, 1) pacem vel tranquillum gaudium relinqui conscien¬
tiis, nisi statutum sit justificari nos fide. Unde autem illa certi¬
tudo, simul declarat, quum scilicet amor Dei in corda nostra dif¬
fusus est per spiritum sanctum (ibid. 5), ac si diceret non posse
aliter sedari animas nostras nisi certo persuasi simus Deo nos
placere. TJnde etiam alibi (ibid. 8, 34) exclamat ex piorum om¬
nium persona: quis nos separabit ab amore Dei, qui est in Chri¬
sto? quia ad minimam quamque auram trepidabimus donec appu¬
lerimus ad portum illum; securi autem erimus in caligine mortis,
quaindiu se nobis pastorem Deus ostendet (Psal. 23, 4). Ergo
quicunque garriunt nos fide justificari, quia regeniti , spiritualiter
vivendo justi sumus , nunquam gustarunt gratiae dulcedinem , ut
Deum sibi propitium fore considerent. Unde etiam sequitur, rite
orandi modum nihilo magis eos scire quam Tureas et profanas
alias quaslibet gentes. Neque enim, teste Paulo (Gal. 4, 6), vera
est fides nisi dictet et suggerat suavissimum illud patris nomen,
imo nisi os nobis aperiat proferendo libero clamori, abba pater.
Quod alibi (Eph. 3, 12) clarius exprimit, in Christo nos habere
audaciam et aditum in fiducia per fidem ejus. Hoc certe non
contingit regenerationis dono: quod ut mutilum semper est in hac
carne, ita multiplicem dubitandi materiam in se continet. Quare
ad remedium illud venire necesse est, ut statuant fideles non alio
jure sperandam sibi esse haereditatem regni coelestis, nisi quia
insiti in Christi corpus, justi gratis reputantur. Nam quoad justi¬
ficationem, res est mere passiva fides, nihil afferens nostrum ad
conciliandam Dei gratiam, sed a Christo recipiens quod nobis deest.

CAPUT XIV.

Quale initium justificationis et continui progressus.

Argumentum hujus Capitis. Ut facilius quae dicta sunt percipiantur, qua¬
lis esse possit toto vitae decursu hominis justitia, discutiendum suscipit omnes-
que homines in quatuor classes tribuit. 1) Prima classis lustratur, sect. 1 — 6.
• — 2) Secunda et tertia conjunctim, sect. 7. et 8. — Quarta, sect, 9. et inde
ad fin. cap.

1. Quo res dilucidior fiat, qualis possit esse toto vitae de¬
cursu hominis justitia, excutiamus. Quadruplicem vero faciamus
gradum. Homines enim aut nulla Dei agnitione praediti in ido¬
lolatria demersi sunt; aut sacramentis initiati vitae impuritate
Deum, quem ore confitentur, factis abnegantes titulo tenus sunt
Christi; aut hypocritae sunt, qui cordis nequitiam inanibus fucis

CAPUT XIV.

tegunt; aut spiritu Dei regenerati veram sanctimoniam meditan¬
tur. In primis, quando naturalibus dotibus censendi sunt, a ver¬
tice capitis ad plantam usque pedis scintilla boni non reperietur;
nisi forte volumus insimulare falsi scripturam , dum hisce elogiis
universos filios Adam commendat: quod pravo sint et praefracto
corde, quod omne figmentum cordis eorum malum sit a primis
annis, quod vanae sint eorum cogitationes, quod timorem Dei
prae oculis non habeant, quod nemo eorum intelligat aut requi¬
rat Deum (Jer. 17, 9; Gen. 8, 21; Psal. 94, 11 et 14, 2); bre¬
viter quod caro sint (Gen. 6, 3): quo nomine intelliguntur opera
illa omnia quae enumerantur a Paulo (Gal. 5, 19), fornicatio,
immunditia, impudicitia, luxuria, idolorum cultus, veneficia, ini¬
micitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, sec¬
tae, invidiae, homicidia, et quidquid foeditatis et abominationis,
excogitari potest. Haec est dignitas scilicet cujus fiducia super¬
bire debeant. Quod si qui inter eos ea morum honestate pollent,
quae speciem aliquam sanctitatis habeat inter homines, quia tamen
scimus Deum non morari externum splendorem , ad fontem ipsum
operum penetrandum est, si quid ipsa valere velimus ad justitiam.
I Inspiciendum, inquam, penitus est ex quo affectu cordis opera
| ista prodeant. Quanquam autem latissimus hic dicendi campus
patet, quia tamen paucissimis verbis potest res expediri, sequar
quantum licebit in docendo compendium.

2. Principio, non infitior esse Dei dona, quaecunque in in¬
credulis apparent egregiae dotes. Neque vero sic a sensu com¬
muni dissideo, nihil ut interesse contendam inter Titi et Trajani
justitiam, moderationem, aequitatem, ac Caligulae, vel Neronis,

j vel Domitiani rabiem, intemperiem, saevitiam; inter obscoenas
Tiberii libidines, et Vespasiani hac in parte continentiam, ac (ne
in singularibus aut virtutibus aut vitiis immoremur) inter juris
legumque observationem ac contemptum. Tantum enim est justi
et injusti discrimen, ut vel in mortuo illius simulacro appareat.
Quid enim ordinatum restabit in mundo si haec inter se confun-
| damus ? Itaque ejusmodi distinctionem inter honesta et turpia
facinora non modo singulorum mentibus Dominus insculpsit, sed
providentiae quoque suae dispensatione saepe confirmat. Videmus
enim ut multis praesentis vitae benedictionibus prosequatur eos
I qui inter homines virtutem colunt. Non quod externa illa virtu¬
tis imago minimum ejus beneficium mereatur; sed ita placet illi
approbare quantopere cordi sit sibi vera justitia, dum externam
quoque et simulatam temporali remuneratione carere non patitur.

I Unde sequitur quod nuper confessi sumus, Dei esse dona quales¬
cunque istas virtutes aut virtutum potius imagines, quando nihil
est ullo modo laudabile quod non ab ipso proficiscatur.

3. Atqui nihilominus verum est quod Augustinus 1) scribit,
omnes a Dei unius religione alienos, utcunque ob virtutis opinio-

1) Libr. 4. contra Julian. c. 3.

32 LIBER HI. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

nem admirabiles habeantur, non modo nulla remuneratione dignos,
sed magis punitione ; quod pura Dei bona cordis sui pollutione
contaminant. Etsi enim Dei instrumenta sunt ad conservandam,
justitia, continentia, amicitia, temperantia, fortitudine, prudentia,
hominum societatem, bona tamen haec Dei opera pessime exse¬
quuntur; quia non sincero boni studio, sed vel sola ambitione,
vel amore sui, vel alio quovis obliquo affectu continentur a male
agendo. Quum ergo ab ipsa cordis impuritate, velut a sua ori¬
gine, corrupta sint, non magis inter virtutes ponenda erunt quam
vitia quae ob affinitatem -ac similitudinem virtutis imponere solent.
Denique quum perpetuum esse meminerimus recti finem, ut Deo
serviatur, quidquid alio contendit, jam merito amittit recti no¬
men. Quia ergo scopum non respiciunt quem Dei sapientia prae¬
scribit, tametsi officio bonum videtur quod agunt, fine tamen per¬
verso peccatum est. Constituit igitur, omnes Fabricios, Scipiones
et Catones in illis suis praeclaris facinoribus hoc peccasse, quod
quum fidei luce carerent, non ad eum finem ipsa retulerunt ad
quem referre debuerunt. Non fuisse ergo in illis veram justitiam,
quia non actibus, sed finibus pensantur officia.

4. Praeterea si verum est quod Joannes (1 Joann. 5, 12)
ait, non esse vitam extra filium Dei, qui partem in Christo non
habent, quales quales sint, quidquid agant vel moliantur, in exi¬
tium tamen aeternaeque mortis judicium toto cursu pergunt. Se¬
cundum hanc rationem illud ab Augustino 1) dictum est: religio
nostra justos ab injustis non operum, sed ipsa fidei lege discernit;
sine qua quae videntur bona opera , in peccata vertuntur. Quam-
obrem belle idem ipse alibi2), dum talium hominum studium er¬
roneo cursui comparat. Quo enim magis strenue currit quis ex¬
tra viam, eo longius a scopo recedit, ideoque fit miserior. Quare
melius esse contendit in via claudicare, quam extra viam currere.
Postremo malas esse arbores constat, quando sine Christi com¬
municatione nulla est sanctificatio ; pulchros ergo et aspectu spe¬
ciosos, gustu etiam suaves fructus generare possunt; bonos ne¬
quaquam. Hinc facile cernimus esse maledictum, nec modo nul¬
lius ad justitiam pretii, sed certi in damnationem meriti, quid¬
quid cogitat, meditatur, perficit homo , antequam Deo per fidem
reconcilietur. Et quid tanquam de re dubia disputamus, quum
jam probatum sit testimonio apostoli, impossibile esse ut sine fide
quispiam placeat Deo (Hebr. 11, 6) ?

5. Sed probatio etiamnum apertior lucebit si naturali homi¬
nis conditioni Dei gratia e regione opponatur. Clamat enim ubi¬
que scriptura, nihil in homine Deum reperire quo ad benefacien¬
dum illi incitetur, sed gratuita sua benignitate illum praevenire.
Quid enim ad vitam possit mortuus? Atqui dum sui cognitione
nos illuminat, dicitur a morte suscitare, ac novam creaturam fa¬
cere (Joann. 5, 25). Hoc siquidem titulo (praesertim apud apo-

1) Libr. 3. ad Bon. c. 5.

2) Praef. in Psal. 31. En. 2, 4.

CAPUT XIV.

stolum) videmus saepe Dei erga nos benignitatem commendari.
Deus, inquit, qui dives est in misericordia, propter multam cari¬
tatem qua dilexit nos, etiam quum essemus mortui peccatis, con¬
vivificavit nos in Christo etc. (Eph. 2, 4). Alibi dum sub typo
Abrahae generalem fidelium vocationem tractat, Deus est, inquit,
qui vivificat mortuos, et vocat ea quae non sunt tanquam sint
(Rom. 4, 17). Si nihil sumus, quid quaeso possumus? Quare
arrogantiam istam valide retundit Dominus in historia Job, in his
verbis: quis praevenit me, et retribuam ei? omnia enim mea sunt
(41, 2). Quam sententiam explicans Paulus (Rom. 11, 35) eo
confert, ne putemus nos aliquid ad Dominum afferre praeter me¬
ram inopiae et vacuitatis ignominiam. Quare loco supra citato,
ut probet sola ejus gratia, non operibus, in spem salutis nos per¬
venisse, allegat nos illius esse creaturas, quoniam regenerati su¬
mus in Christo Jesu, ad bona opera quae praeparavit ut in illis
ambulemus (Eph. 2, 10). Ac si diceret: quis nostrum jactet se
sua justitia Deum provocasse, quum prima nostra ad bene agen¬
dum potentia ex regeneratione fluat? Ut enim natura conditi su¬
mus, citius ex lapide oleum quam ex nobis opus bonum expri¬
metur. Mirum profecto si homo , tantae ignominiae damnatus,
audet sibi adhuc reliquum aliquid facere. Fateamur ergo cum
praeclaro isto organo, nos a Domino vocatos vocatione sancta;
non secundum opera nostra, sed secundum propositum ac gratiam
ejus; ac benignitatem dilectionemque erga nos salvatoris nostri
Dei apparuisse; quia non ex operibus justitiae quae fecerimus nos,
sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit, ut justificati
illius gratia, haeredes efficeremur vitae aeternae (2 Tim. 1,9;
Tit. 3, 4). Hac confessione, omni justitia usque ad minimam par¬
ticulam hominem spoliamus , donec sola misericordia in spem vitae
aeternae regeneratus fuerit; quando, si aliquid operum justitia ad
nos justificandos confert, falso dicimur gratia justificari. Hon ex¬
ciderat sane sibi apostolus quum gratuitam asseruit justificationem,

| qui alio loco argumentatur, gratiam jam non esse gratiam si quid
j opera valeant (Rom. 11, 6). Et quid aliud sibi vult Dominus,

I quum negat se venisse ad vocandos justos, sed peccatores (Matth.
9, 13)? Si soli peccatores admittuntur, quid per fictitias justitias
aditum quaeramus?

6. Redit eadem mihi subinde cogitatio, periculum esse ne
Dei misericordiae sim injurius, qui tanta anxietate in ea asse¬
renda laborem, perinde ac si dubia obscurave foret. Sed quo¬
niam ea est nostra malignitas, quae nunquam nisi validissime de¬
pulsa concedat Deo quod suum est, cogor paulo longius insistere.
Quia tamen satis perspicua est in hac re scriptura, ejus potius
verbis quam meis pugnabo. Jesaias (59, 15) ubi descripsit uni¬
versale generis humani exitium, pulchre ordinem restitutionis sub¬
texit: vidit Dominus, et malum apparuit in oculis ejus; et vidit
quia non est vir, et admiratus est, quia non est qui intercedat;
et salutem posuit in brachio suo, et justitia sua se confirmavit.

Calvini Institutio II.

34 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Ubi sunt nostrae justitiae, si verum est quod ait propheta, nemi¬
nem esse qui in recuperanda sua salute Domino opituletur? Sic
alius propheta (Hos. 2, 19 et 23), ubi Dominum de reconcilian¬
dis sibi peccatoribus agentem inducit: desponsabo, inquit, te mihi
in perpetuum in justitia, judicio, gratia et misericordia; dicam
misericordiam non consequutae, misericordiam consequuta. Ejus¬
modi foedus, quod primam nobis esse cum Deo conjunctionem
constat, si misericordia Dei nititur, nullum relinquitur justitiae
nostrae fundamentum. Et vero intelligere ex iis qui hominem
cum aliqua operum justitia Deo obviam procedere fingunt cupiam,
an omnino ullam justitiam esse putent nisi quae sit accepta Deo?
Id cogitare si insanum est, quid Deo gratum ab ejus inimicis
prodeat, quos totos cum omnibus suis factis aversatur? Omnes,
inquam , nos esse capitales ac professos inimicos Dei nostri testa¬
tur veritas, donec justificati in amicitiam recipimur. Si princi¬
pium dilectionis est justificatio, quae operum justitiae illam prae¬
cedent? Ita, ut pestilentem illam arrogantiam avertat Joannes, di¬
ligenter nos monet quomodo non priores eum dilexerimus (1 Joann.
4, 10). Et id ipsum jam olim per prophetam (Hos. 14, 5) suum
Dominus docuerat: diligam, inquit, eos spontanea dilectione, quia
conversus est furor meus. Operibus certe non instigatur, si sponte
ad nos inclinavit se ejus dilectio. Sed rude hominum vulgus ni¬
hil id aliud esse putat nisi quod , ut redemptionem nostram per¬
ageret Christus , nemo promeritus fuerit ; ut autem redemptionis
possessionem adeamus, operibus nostris adjuvari. Imo vero, ut¬
cunque a Christo redempti simus, donec tamen vocatione patris
inserimur in illius communionem , et tenebrae et mortis haeredes
et Dei adversarii sumus. Non enim ab immunditiis nostris pur¬
gari nos et ablui Paulus (1 Cor. 6, 11) docet Christi sanguine,
nisi dum purgationem illam spiritus in nobis efficit. Quod idem
dicere volens Petrus (1 Petr. 1, 2) declarat spiritus sanctificatio¬
nem valere in obedientiam, et aspersionem sanguinis Christi. Si
Christi sanguine in purificationem per spiritum aspergimur, ne
putemus alios nos esse ante hujusmodi irrigationem, quam est
sine Christo peccator. Maneat ergo illud : principium nostrae sa¬
lutis esse quandam velut a morte in vitam resurrectionem , quia
ubi propter Christum nobis datum est in eum credere, tunc inci¬
pimus demum transire a morte in vitam.

7. Sub hac ratione, qui secundus et tertius in divisione
supra posita notatus fuit hominum ordo, comprehenditur. Con¬
scientiae enim impuritas utrosque nondum esse Dei spiritu rege¬
neratos arguit. Rursum autem, regenerationem in eis nullam
esse, hoc defectum prodit fidei. Unde liquet, Deo nondum re¬
conciliatos, nondum in ejus conspectu justificatos: quando ad haec
bona nisi per fidem non pervenitur. Quid pariant peccatores a
Deo alienati, nisi illius judicio exsecrabile? Hac quidem stolida
confidentia cum impii omnes turgent, tum praesertim hypocritae,
quod, utcunque totum cor suum obscoenitate scatere norint, si

a;;

ria

fal

j“

dii

coi

Sic

eoi

get

esi

SUf

tu;.

itp

jt::

Ipst

81111

Ei:

ilii:

•i

tiii

CAPUT XIV.

: qua tamen edunt speciosa opera, digna aestimant quae Deus non
, aspernetur. Hinc perniciosus ille error, quod sceleratae et nefa-

- | riae mentis convicti , adigi tamen nequeunt ut se justitia vacuos
i| fateantur ; sed injustos se agnoscentes , quia infitiando non sunt,

. m justitiam tamen nonnullam sibi arrogant. Hanc vanitatem egregie
■ Dominus refutat per prophetam (Hagg. 2, 11 seq.) : interroga,
:rji inquit, sacerdotes, dicens, si tulerit homo carnem sanctificatam
; in ora vestimenti sui, et panem aut alium cibum admoverit, num-
:: quid sanctificabitur ? Responderunt autem sacerdotes : non. Et
, dixit Haggaeus: si tetigerit pollutus in anima aliquid horum, nonne
: contaminabitur? Responderunt sacerdotes: contaminabitur. Dixit
Haggaeus : sic populus iste ante faciem meam , dicit Dominus , et
, J sic omne opus manuum eorum , et omnia quae obtulerint mihi,

- contaminata erunt. TJtinam haec sententia vel plenam fidem pos-

• set obtinere apud nos, vel memoriae probe insidere. Hemo enim

• est, quamlibet alioqui tota vita flagitiosus, qui persuadere sibi

- sustineat quod hic Dominus clare pronuntiat. Simul ac nequissi-
... mus quisque uno vel altero legis officio perfunctus est, non du-
:| bitat sibi justitiae loco acceptum ferri; at Dominus reclamat, nul-
J lam inde acquiri sanctificationem nisi corde prius bene purgato,
el Neque eo contentus, contaminari cordis impuritate, quaecunque

• ' a peccatoribus prodeunt opera, asseverat. Eacessat ergo nomen
jj justitiae ab his operibus quae pollutionis ore Domini damnantur,
-i Et quam eleganti similitudine illud demonstrat? poterat enim ob-

jectari, sanctum inviolabiliter esse quod Dominus praecepisset.
J Ipse vero contra opponit, nihil mirum esse si quae sanctificata
<1 sunt in lege Domini, improborum spurcitia contaminantur, quum
•• sacrum attrectando immunda manus profanet.

8. Eandem enim eausam egregie apud Jesaiam (1, 12) per¬
ii sequitur. Ne offeratis, inquit, sacrificium frustra; incensum abo-

• minatio est mihi ; calendas et solennitates vestras odit anima mea;
\ facta sunt mihi molesta, laboravi sustinens; quum extenderitis
e manus vestras, avertam oculos meos a vobis; quum multiplicave-

ritis orationem, non exaudiam; manus enim vestrae plenae sunt
sanguine: lavamini, mundi estote, auferte malum cogitationum
j vestrarum. Quid isthuc sibi vult quod Dominus ita nauseat ad
. obsequium suae legis? Imo vero nihil hic respuit quod sit ex
germana legis observatione: cujus initium esse ubique docet, sin-
r cerum sui nominis timorem. Illo sublato , non modo nugae sunt
quaecunque illi offeruntur , sed foetidae abominandaeque sordes.

• Eant nunc hypocritae , et involutam corde pravitatem retinentes,
: Deum operibus studeant demereri. Atqui magis ac magis hoc

• modo irritabunt. Exsecrabiles enim illi sunt impiorum victimae;
sola rectorum oratio accepta est illi (Prov. 15, 8). Constituimus

i ergo extra dubium, quod vulgatissimum esse debet mediocriter in

ii scripturis exercitato : quae vel summo splendore conspicua sunt
opera in hominibus nondum vere sanctificatis, tam procul abesse
a justitia coram Domino, ut peccata censeantur. Ac proinde ve-

3 *

36 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rissime illi *) qui non conciliari personae apud Deum gratiam per
opera tradiderunt; sed e converso tum placere demum opera ubi
persona gratiam prius in Dei conspectu invenerit. Religioseque
est observandus hic ordo ad quem scriptura nos manu ducit. Re¬
spexisse Dominum ad Abel, scribit Moses , et ad opera ejus (Gen.

4 , 4). Yides , ut Dominum hominibus propitium designet ante¬
quam ad eorum opera respiciat? Quare purificationem cordis
praecedere oportet, ut quae a nobis prodeunt opera, benigne a
Deo excipiantur, quia semper viget illa Jeremiae (5 , 3) sententia,
oculos Dei respicere veritatem. Porro solam fidem esse qua corda
hominum purificantur, spiritus sanctus per os Petri asseruit (Act.
15, 9) , unde constat primum esse in vera vivaque fide funda¬
mentum.

9. Inspiciamus nunc quid habeant justitiae quos in ordine j
quarto posuimus. Patemur, dum nos intercedente Christi justitia
sibi reconciliat Deus, ac gratuita peccatorum remissione donatos
pro justis habet, cum ejusmodi misericordia conjunctam simul esse
hanc ejus beneficentiam, quod per spiritum suum sanctum in no¬
bis habitat, cujus virtute concupiscentiae carnis nostrae magis ac
magis in dies mortificantur, nos vero sanctificamur, hoc est consecra¬
mur Domino in veram vitae puritatem, cordibus nostris in legis ob¬
sequium formatis. TJt haec sit praecipua nostra voluntas, voluntati
ejus servire , ac ejus duntaxat gloriam modis omnibus provehere.
Enimvero etiam dum sancti spiritus ductu in viis Domini ambu¬
lamus, ne tamen nostri obliti animos tollamus, remanent imper¬
fectionis reliquiae quae nobis humilitatis argumentum praebeant.
Non est justus, ait scriptura (1 Regg. 8, 46), qui faciat bonum
et non peccet. Qualem ergo justitiam ex suis operibus etiamnum ji
obtinebunt? Primum dico, quod optimum ab illis proferri potest,
aliqua tamen semper carnis impuritate respersum et corruptum
esse, ac tanquam aliquid faecis admixtum habere. Seligat, in-
quam , ex tota sua vita sanctus Dei servus , quod in ejus cursu
maxime eximium se putabit edidisse; bene revolvat singulas par¬
tes: deprehendet procul dubio alicubi quod carnis putredinem sa- !
piat; quando nunquam ea ,est nostra alacritas ad bene agendum
quae esse debet; sed in cursu retardando multa debilitas. Quan-
quam non obscuras esse maculas videmus quibus respersa sint
opera sanctorum; fac tamen minutissimos esse naevos duntaxat: f
sed an oculos Dei nihil otfendent, coram quibus ne stellae qui¬
dem purae sunt? Habemus, nec unum a sanctis exire opus, quod
si in se censeatur, non mereatur justam opprobrii mercedem.

10. Deinde, etiamsi fieri posset ut aliqua nobis essent om¬
nino pura absolutaque opera, unum tamen peccatum satis est ad
delendam exstinguendamque omnem memoriam prioris justitiae, ut 1
ait propheta (Ez. 18, 24). Cui et Jacobus (2, 10) consentit.

1) Augustinus libr. de poenit. et Gregorius cujus verba referuntur 3. j
Quaest. 7.

CAPUT XIV.

Qui offendit, inquit, in uno, factus est omnium reus. Jam quum
haec vita mortalis nunquam a peccato pura sit aut vacua, quid¬
quid justitiae a nobis comparatum foret, id sequentibus identidem
peccatis corruptum, oppressum et perditum, in conspectum Dei
non veniret, nec in justitiam nobis imputaretur. Denique, ubi
de operum agitur justitia, non opus legis respiciendum est, sed
mandatum. Ideo si ex lege justitia quaeritur, frustra unum aut
alterum opus proferamus; sed necessaria est perpetua legis obe-
dientia. Quare illam, de qua loquuti sumus, peccatorum remis¬
sionem non semel (ut multi stolide opinantur) nobis in justitiam
Deus imputat, ut impetrata praeteritae vitae venia, postea in lege
justitiam quaeramus, quod nihil quam in spem falsam inductos
rideret ac luderet. Quum enim perfectio nulla obtingere nobis
possit quamdiu hac carne induti sumus, lex autem mortem ac
judicium omnibus denuntiet qui non integram justitiam opere prae¬
stiterint, habebit semper quo nos accuset, reosque agat, nisi con¬
tra occurreret Dei misericordia, quae assidua peccatorum remis¬
sione nos subinde absolveret. Quare id semper constat quod prin¬
cipio diximus: si ipsi ex nostra dignitate aestimamur, quidquid
meditemur aut moliamur, nos tamen cum omnibus nostris conati¬
bus et studiis morte et interitu dignos esse.

11. Duobus his fortiter insistendum: nullum unquam exsti¬
tisse pii hominis opus quod, si severo Dei judicio examinaretur,
non esset damnabile. Ad haec si tale aliquod detur quod possi¬
bile homini non est, peccatis tamen, quibus laborare autorem ip¬
sum certum est, vitiatum ac inquinatum gratiam perdere. Atque
hic praecipuus est nostrae disputationis cardo. Nam de principio
justificationis nihil inter nos et saniores Scholasticos pugnae est,
quin peccator gratuito a damnatione liberatus justitiam obtineat,
idque per remissionem peccatorum; nisi quod illi sub vocabulo
justificationis renovationem comprehendunt, qua per spiritum Dei
reformamur in legis obedi entiam. Justitiam vero hominis regene¬
rati sic describunt, quod homo per Christi fidem Deo semel re¬
conciliatus, bonis operibus justus censeatur apud Deum, et eorum
merito sit acceptus. Yerum Dominus contra, se fidem imputasse
Abrahae in justitiam pronuntiat (Rom. 4, 13), non eo tempore
quo idolis adhuc serviebat, aed quum multis jam annis vitae sanc¬
titate excelluisset. Diu ergo coluerat Abraham Deum ex puro corde,
et eam legis obedientiam praestiterat quae ab homine mortali prae¬
stari potest; habet tamen adhuc repositam in fide justitiam. Unde
colligimus, secundum Pauli ratiocinationem, non ex operibus. Si¬
militer quum apud prophetam (Hab. 2, 4) dicitur, justus ex fide
vivet : non de impiis et profanis habetur sermo , quos Dominus
ad fidem convertendo justificet; sed oratio ad fideles dirigitur, et
iis vita promittitur ex fide. Paulus quoque omnem scrupulum
solvit , quum pro confirmatione illius sententiae istum Davidis ver¬
siculum sumit: beati quorum remissae sunt iniquitates (Rom. 4, 7;
Psal. 32, 1). Certum est vero Davidem non de impiis, sed de

38 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

fidelibus loqui, qualis ipse erat; quia ex conscientiae suae sensu
loquebatur. Ergo hanc beatitudinem non semel habere, sed tota
vita tenere nos oportet. Postremo legationem de gratuita cum
Deo reconciliatione non in unum aut alterum diem promulgari,
sed perpetuam in ecclesia esse testatur (2 Cor. 5, 18). Proinde
non aliam justitiam ad finem usque vitae habent fideles quam quae
illic describitur. Manet enim perpetuo mediator Christus, qui pa¬
trem nobis reconciliet, ac perpetua est mortis ejus efficacia. Nempe |
ablutio , satisfactio , expiatio , perfecta denique obedientia , qua ini- '
quitates omnes nostrae conteguntur. Nec Paulus ad Ephesios i
(2, 8) dicit, nos initium salutis habere ex gratia, sed per gra- |
tiam salvatos esse, non ex operibus, ne quis glorietur.

12. Quae ad evadendum subterfugia quaerunt hic Scholastici, j
eos non expediunt. Ajunt, non tanti esse intrinseca dignitate
bona opera ut ad justitiam comparandam sufficiant; sed hoc ac- j
ceptantis esse gratiae, quod tantum valent. Deinde, quia fateri i
coguntur justitiam operum hic semper esse imperfectam, conce¬
dunt nos, quamdiu vivimus, remissione peccatorum indigere qua i
defectus operum suppleatur, sed delicta quae committuntur, ope¬
ribus supererogationis compensari. Acceptantem enim quam vo¬
cant gratiam , non aliam esse respondeo quam gratuitam ejus bo¬
nitatem , qua nos in Christo complectitur pater : dum innocentia j
Christi nos induit, eamque fert nobis acceptam, ut ejus beneficio
pro sanctis, puris et innocentibus nos habeat. Justitiam enim
Christi (quae ut una perfecta est, ita sola Dei conspectum susti¬
nere potest) pro nobis sisti oportet, ac judicio repraesentari velut
sponsorem. Hac nos instructi assiduam peccatorum remissionem i
in fide obtinemus. Hujus puritate velatae nostrae sordes et im-
perfectionum immunditiae non imputantur, sed velut sepultae con- i
teguntur, ne in judicium Dei veniant; donec hora adveniat, qua
confecto in nobis ac plane exstincto veteri homine, divina boni-
tas nos in beatam pacem cum novo Adam recipiet; ubi diem Do¬
mini exspectemus , quo in gloriam coelestis regni , receptis incor¬
ruptis corporibus, transferamur.

13. Haec si vera sunt, nulla certe nostra opera nos ex se
Deo acceptos gratiososque reddere queunt ; ac ne ipsa quidem pla¬
cere, nisi quatenus homo, justitia Christi opertus, Deo placet, et ji
vitiorum suorum remissionem obtinet. Non enim certis operibus
promisit Deus vitae mercedem , sed tantum pronuntiat (Lev. 1 8, 5),
qui fecerit haec victurum; maledictionem illam celebrem opponens
contra omnes eos qui non perstiterint in omnibus. Quibus abunde
refellitur commentum partialis justitiae, ubi non alia justitia ad¬
mittitur in coelis quam integra legis observatio. Neque vero so- )
lidius est quod garrire solent de sufficienda per supererogationis ;
opera compensatione. Quid enim ? annon eo semper redeunt unde
jam sunt exclusi? eum qui ex parte legem servat, eatenus justum
operibus esse, quod illis nemo sani judicii concesserit, nimis im¬
pudenter pro confesso assumunt. Toties testificatur Dominus nui-

CAPUT XIV.

lam se agnoscere operum justitiam uisi in perfecta legis suae ob¬
servatione. Quae est improbitas, quum ea deficiamur, ne videa¬
mur omni gloria spoliati, hoc est, prorsus Deo cessisse, nescio
quibus paucorum operum frustulis nos jactare, et quod deest re¬
dimere per alias satisfactiones conari? Satisfactiones jam potenter
dirutae supra fuerunt, ut ne per somnium quidem venire nobis
in mentem debeant. Tantum dico, eos qui sic ineptiunt, minime
reputare quam res sit coram Deo exsecrabilis peccatum. Intelli-
gerent enim profecto, totam hominum justitiam in unum cumu¬
lum coactam , unius compensationi parem esse non posse. Vide¬
mus namque hominem uno delicto sic a Deo abjectum fuisse et
abdicatum, ut simul omnem recuperandae salutis rationem perdi¬
derit. Sublata est igitur satisfactionis facultas, qua qui sibi blan¬
diuntur, nunquam certe Deo satisfacient, cui nihil gratum accep-
tumve est quod ab inimicis suis profectum sit. Inimici porro
sunt omnes quibus imputare peccata instituit. Tecta igitur et re¬
missa peccata nobis ante oportet, quam ad ullum opus nostrum
Dominus respiciat. Ex quo sequitur gratuitam esse peccatorum
remissionem ; quam scelerate blasphemant qui satisfactiones ullas
ingerunt. Nos ergo, exemplo apostoli (Phil. 3, 13), quae retro
sunt obliviscentes , ad ea autem pergentes quae ante nos sunt,
curramus in stadio nostro , tendentes ad palmam supernae vo¬
cationis.

14. Jactare vero supererogationis opera, quomodo cum illo
convenit quod nobis praeceptum est, ut quum fecerimus quaecun¬
que praecipiuntur nobis, dicamus nos servos esse inutiles, nec
plus fecisse quam quod debuimus? Dicere coram Deo, non est
simulare aut mentiri ; sed quod pro certo habeas apud te consti¬
tuere. Jubet itaque Dominus nos sincere sentire et nobiscum re¬
putare, nulla sibi praestare gratuita officia, sed debitas operas
reddere. Et merito: servi enim sumus tot obsequiis defoenerati
quot defungi non possumus, etiamsi omnes nostrae cogitationes
omniaque membra in legis officia verterentur. Ideoque quod ait:
quum feceritis quaecunque praecipiuntur vobis, perinde valet ac
si plus quam omnes hominum justitiae unius forent. Nos ergo
(quorum nemo non longissime abest ab ista meta) quomodo audea¬
mus gloriari nos cumulum addidisse ad justam mensuram ? Nec
est quod excipiat quispiam, nihil obstare quominus ultra neces¬
saria officia prodeat ejus studium, qui a necessariis aliqua in parte
cessat. Sic enim penitus habendum, nihil nobis vel quod ad Dei
cultum , vel quod ad dilectionem conferat in mentem venire posse,
quod non sub Dei lege comprehendatur. Quod si pars est legis,
ne voluntariam liberalitatem jactemus, ubi astringimur necessitate.

15. Atque in hanc rem intempestive allegatur illa Pauli
gloriatio (1 Cor. 9), quod inter Corinthios jure suo sponte cesse¬
rit, quod licebat alioqui, si libuisset, usurpare, nec illis tantum
impenderit quod ex officio debebat, sed gratuitam operam ultra
officii finem largitus sit. Atqui animum advertere conveniebat ad

40 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rationem illic signatam, hoc fecisse ne infirmis offendiculo foret.
Yenditabant enim se hoc benignitatis lenocinio mali fraudulenti -
que operarii , quo et favorem sonticis suis dogmatibus conciliarent
et odium conflarent evangelio, ut necesse Paulo fuerit, vel in
periculum accersere Christi doctrinam, vel ejusmodi artibus ob¬
viare. Agedum, si res est homini christiano media, offendiculum
incurrere, quum abstinere liceat, fateor apostolum aliquid Do¬
mino supererogasse , sin hoc ipsum jure requirebatur a prudenti
evangelii dispensatore, dico fecisse quod debebat. Denique etiamsi
talis causa non apparet, verum tamen semper est illud Chryso-
stomi , nostra omnia eandem habere conditionem cum servorum
peculiis, quae jure ipso deberi domino constat. Neque id dissi¬
mulavit Christus in parabola (Luc. 17, 7). Interrogat enim quam
gratiam habituri simus servo, ubi tota die vario labore exercita¬
tus ad nos vesperi redierit. Atqui fieri potest ut majore industria
incubuerit quam ausi fuissemus exigere. Esto: nihil tamen fecit
quod non ex conditione servitutis deberet, quia cum tota sua
facultate noster est. Taceo quales sint supererogationes quas isti
venditare Deo volunt. Nugae enim sunt, quas neque ipse un¬
quam imperavit, neque approbat, nec quum reddenda erit apud
se ratio , acceptas feret. Hac demum significatione concedemus
esse supererogationis opera, utpote de quibus apud prophetam
(Jes. 1, 12) dictum est, quis quaesivit haec de manibus vestris?
Sed meminerint quid et alibi (ibid. 55, 2) dicatur de iis: quare
appenditis argentum vestrum et non in panibus ? laborem vestrum
insumitis, et non in saturitate? Non est quidem valde laborio¬
sum otiosis istis rabbinis haec sub umbra in mollibus cathedris
disputare. At quum summus ille judex pro tribunali sederit,
evanescere ventosa hujusmodi placita oportebit. Hoc, hoc quae¬
rendum erat, quam ad ejus tribunal defensionis fiduciam afferre,
non quid in scholis et angulis fabulari possumus.

16. Duae sunt potissimum nobis abigendae hac parte ex
animis pestes: ne quid in operum justitia fiduciae ponant, ne j
quid illis gloriae adscribant. Fiducia qualibet nos passim depel- i
lunt scripturae, quum docent justitias omnes nostras foetere in
Dei conspectu, nisi a Christi innocentia bonum odorem ducant;
nihil quam irritare Dei ultionem posse, nisi misericordiae ejus
indulgentia sustineantur. Ita porro nihil reliquum nobis faciunt, 1
nisi ut judicem nostrum deprecemur, cum illa Davidis confessione, , i
neminem justificatum iri coram ipso, si rationem a servis suis !
reposcat (Psal. 143, 2). Ubi autem Job (10, 15) dicit: si impie ;
egi, vae mihi; si autem juste, nec sic erigam caput: quanquam
respicit ad summam illam Dei justitiam, cui ne angeli quidem
respondent, simul tamen ostendit, ubi ad Dei judicium venitur,
nihil restare cunctis mortalibus nisi ut obmutescant. Non enim I
eo tantum pertinet quod cedere ultro malit quam cum rigiditate
Dei periculose certare, sed significat non aliam sensisse eum in !
se ipso justitiam, quam quae primo momento esset a facie Dei

CAPUT XIV.

J collapsura. Exacta fiducia gloriationem quoque omnem facessere
j necesse est. Quis enim justitiae laudem assignet operibus, quo¬
rum confidentia trepidet a Dei conspectu? Veniendum ergo quo
nos vocat Jesaias (45, 25), ut in Deo laudetur ac glorietur omne
semen Israel; quia verissimum est quod alibi dicit (61, 3), nos
plantationem esse gloriae Dei. Eite ergo tum purgatus erit ani¬
mus, quum nec in fiducia operum ulla ex parte recumbet, nec
in gloria exsultabit. Ad falsae autem et mendacis istius fiduciae
flatum stultos homines hic error animat, quod suae salutis cau¬
sam in operibus semper locant.

17. Verum, si quatuor causarum genera respicimus, quae
in rerum effectu considerare praecipiunt philosophi, nullum eorum
reperiemus operibus in constituenda salute nostra convenire. Effi¬
cientem enim vitae aeternae nobis comparandae causam ubique
scriptura praedicat patris coelestis misericordiam et gratuitam erga
nos dilectionem ; materialem vero , Christum cum sua obedientia,
per quam nobis justitiam acquisivit. Eormalem quoque vel in-
strumentalem quam esse dicemus nisi fidem ? Atque tres simul
istas una sententia comprehendit Joannes, quum dicit (3, 16):
sic Deus dilexit mundum ut filium unigenitum daret, ut omnis qui
credit in eum non pereat, sed habeat vitam aeternam. Porro
finalem testatur apostolus esse, et divinae justitiae demonstratio¬
nem, et bonitatis laudem, ubi et alias tres disertis verbis com¬
memorat. Sic enim ad Eomanos loquitur (3, 23): omnes pecca¬
verunt, et egent gloria Dei; justificantur autem gratis ipsius gra¬
tia: hic habes caput et primum fontem, quod Deus nos gratuita
misericordia complexus est. Sequitur: per redemptionem quae est
in Christo Jesu : hic habes veluti materiam qua nobis justitia con¬
ficitur; per fidem in sanguine ipsius: hic causa instrumenti osten¬
ditur, qua Christi justitia nobis applicatur. Postremo subjungit
finem, quum dicit: in demonstrationem justitiae ipsius, ut sit
ipse justus, et justificans eum qui est ex fide Christi. Atque (ut
obiter quoque denotet justitiam hanc reconciliatione constare) no-
minatim ponit, Christum datum esse in reconciliationem. Sic et
primo ad Ephesios capite docet nos recipi a Deo in gratiam ex
mera misericordia; id fieri Christi intercessione, fide apprehendi;
omnia in hunc finem, ut divinae bonitatis gloria ad plenum elu¬
ceat. Quum videamus omnes salutis nostrae particulas ita extra
nos constare, quid est quod jam operibus vel confidamus vel glo-
riemur? Nec de efficiente, nec de finali controversiam nobis mo¬
vere possunt vel conjuratissimi divinae gratiae hostes, nisi totam
scripturam abnegare velint. In materiali et formali fucum fa¬
ciunt, quasi dimidiatum cum fide Christique justitia locum opera
nostra teneant. Sed id quoque scriptura reclamante : quae et
Christum nobis esse in justitiam et vitam simpliciter affirmat, et
hoc justitiae bonum sola fide possideri.

1 8. Quod autem innocentiae integritatisque suae memoria
saepiuscule sancti se confirmant ac consolantur, nec etiam ab ea

42 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

praedicanda interdum abstinent, id fit bifariam: vel quod bonam
suam causam cum mala impiorum causa comparando, securitatem
inde victoriae concipiunt, non tam suae justitiae commendatione
quam justa meritaque adversariorum damnatione; vel quod etiam
sine aliena comparatione, dum se coram Deo recognoscunt, non¬
nullam illis et consolationem et fiduciam affert propriae conscien¬
tiae puritas. De priore ratione postea videbimus; nunc de poste¬
riore breviter expediamus: quomodo cum eo conveniat quod supra
diximus, nulla esse in Dei judicio operum fiducia subnitendum,
nulla eorum opinione gloriandum. Haec porro convenientia est
quod sancti, quum de fundanda constituendaque salute sua agitur,
citra operum respectum in solam Dei bonitatem oculos intendunt, j
Neque ad eam modo ante omnia tanquam ad beatitudinis princi¬
pium, se convertunt, sed tanquam in complemento conquiescunt. ;
Sic fundata, erecta, stabilita conscientia operum quoque conside¬
ratione stabilitur; quatenus scilicet testimonia sunt Dei in nobis
habitantis ac regnantis. Quando igitur isthaec operum fiducia lo¬
cum non habet, nisi totam prius animi fiduciam in misericordiam
Dei rejeceris, non debet illi videri contraria unde pendet. Quare, i
dum operum fiduciam excludimus, hoc volumus duntaxat, ne mens i
christiana ad operum meritum, velut ad salutis subsidium, re¬
flectatur, sed penitus resideat in gratuita justitiae promissione. |
Non vetamus autem ne divinae erga se benevolentiae signis hanc
fidem fulciat et confirmet. Nam si, dum memoria repetuntur
quaecunque in nos dona Deus contulit, sunt nobis quodammodo i 3
instar radiorum divini vultus, quibus illuminemur ad summam
illam bonitatis lucem contemplandam; multo magis bonorum ope- !■
rum gratia, quae spiritum adoptionis nobis datum commonstrat.

19. Quum igitur a conscientiae innocentia fidem suam con- |-
firmant sancti , et exsultandi materiam sumunt , nihil aliud quam ;
a fructibus vocationis se in filiorum locum a Domino cooptatos '
esse reputant. Quod ergo a Solomone (Prov. 14, 26) traditur,
in timore Domini esse firmam securitatem, quod interdum hanc
obtestationem sancti usurpant quo exaudiantur a Domino , se am¬
bulasse coram facie ejus in integritate et simplicitate (Gen. 24, 40; !
2 Reg. 20, 3), locum in jaciendo firmandae conscientiae funda- 1 ,
mento nullum habent ; sed tum demum valent si a posteriori su- 1
muntur: quia et nullibi est timor ille qui securitatem plenam of¬
firmare queat , et sancti sibi talis integritatis conscii sunt cui mul¬
tae carnis reliquiae adhuc sunt permixtae. Sed quoniam ex re¬
generationis fructibus habitantis in se spiritus sancti argumentum
capiunt, inde se non mediocriter ad exspectandum in omnibus
necessitatibus Dei auxilium confirmant, quum in re tanta patrem
experiuntur. Ac ne id quidem possunt, nisi primum Dei boni¬
tatem, nulla alia quam promissionis certitudine obsignatam, ap¬
prehenderint. Nam si illam aestimare incipiunt a bonis operibus,
nihil erit incertius nec magis infirmum. Quandoquidem si per se
opera aestimentur, non minus iram Dei sua imperfectione arguent,

CAPUT XIY.

quam utcunque inchoata puritate benevolentiam testantur. Deni¬
que sic Dei beneficia praedicant ut tamen non deflectant a gra¬
tuito Dei favore, in quo testatur Paulus (Eph. 3, 18 seq.) longi¬
tudinem, latitudinem, profunditatem et altitudinem sitam esse;
quasi diceret, quocunque se vertant piorum sensus, quantumvis
alte conscendant, quantumvis longe et late se extendant, non de¬
bere tamen a Christi dilectione egredi, quin se in ea meditanda
totos contineant, quia omnes dimensiones in se comprehendit.
Ideoque dicit eam excellere et eminere supra omnem seientiam;
et dum agnoscimus quantopere nos Christus dilexerit, impleri in
omnem plenitudinem Dei. Sicut alibi, dum gloriatur pios in omni
certamine esse victores, rationem mox addit, propter eum qui
dilexit eos (Eom. 8, 37).

20. Yidemus jam non eam in sanctis fiduciam operum esse
quae vel eorum merito aliquid tribuat (quando ea non aliter quam
Dei dona intuentur, unde ejus bonitatem recognoscant, non aliter
quam vocationis signa unde electionem reputent) , vel quidpiam
deroget gratuitae, quam in Christo consequimur, justitiae: quando
ab ea dependet, nec sine ea subsistit. Hoc ipsum Augustinus 1)
paucis verbis, sed eleganter significat, quum scribit: non dico
Domino , opera manuum mearum ne despicias ; exquisivi Dominum
manibus meis, et non sum deceptus; sed opera manuum mearum
non commendo; timeo enim ne quum inspexeris, plura invenias
peccata quam merita; hoc solum dico, hoc rogo, hoc cupio, opera
manuum tuarum ne despicias ; opus tuum in me vide , non meum ;
nam si meum videris, damnas; si tuum videris, coronas: quia et
quaecunque mihi sunt opera bona, abs te sunt. Duas causas
ponit cur non ausit sua opera Deo venditare, quia si quid bono¬
rum operum habet, illic nihil videt suum; deinde, quia id quo¬
que peccatorum multitudine obruitur. IJnde fit ut plus inde
timoris et consternationis sentiat conscientia, quam securitatis.
Ergo non aliter Deum intueri vult sua recte facta quam ut vo¬
cationis suae gratiam in illis recognoscens, opus quod inchoavit
perficiat.

21. Quod autem praeterea bona fidelium opera scriptura
causas esse ostendit cur illis Dominus benefaciat, id sic intelli-
gendum est, ut stet inconcussum quod antea posuimus, effectum
nostrae salutis in Dei patris dilectione situm esse, materiam in
filii obedientia, instrumentum in spiritus illuminatione, hoc est
fide; finem esse tantae Dei benignitatis gloriam. Istis nihil ob¬
stat quominus opera Dominus tanquam causas inferiores amplecta¬
tur. Sed unde id ? nempe quos sua misericordia aeternae vitae
haereditati destinavit, eos ordinaria sua dispensatione per bona
opera inducit in ejus possessionem. Quod in ordine dispensationis
praecedit, posterioris causam nominat. Hac ratione ab operibus
interdum vitam aeternam deducit; non quod illis referenda sit

1) In Psal. 137. c. 18.

44 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

accepta; sed quia quos elegit, justificat, ut demum glorificet (Kom.
8, 30), priorem gratiam, quae gradus est ad sequentem, causam
quodammodo facit. At quoties assignanda est vera causa, non ad
opera jubet confugere, sed in sola misericordiae cogitatione nos
retinet. Quale enim istud est quod per apostolum docet (ibid.
6, 23): stipendium peccati mors; gratia Domini vita aeterna? Cur
non ut vitam morti, sic peccato justitiam opponit? Cur non ut
peccatum mortis, ita justitiam vitae causam statuit? Sic enim
rite constatura erat antithesis, quae ista variatione nonnihil ab¬
rumpitur. Sed apostolus, id quod erat, exprimere ista compara¬
tione voluit, meritis hominum deberi mortem; vitam nonnisi in
sola Dei misericordia esse repositam. Denique istis loquutionibus
series magis notatur quam causa: quia Deus gratias gratiis cumu¬
lando, ex prioribus causam sumit secundas addendi, ne quid ad
locupletandos servos suos omittat; atque ita liberalitatem suam
prosequitur, ut tamen gratuitam electionem, quae fons et initium
est, respicere nos semper velit. Quanquam enim quae nobis quo¬
tidie confert dona, quatenus ex illo fonte prodeunt, amat, no¬
strum tamen est, gratuitam illam acceptationem tenere, quae sola
fulcire animas nostras potest; quae vero spiritus sui dona deinde
largitur, ita subnectere primae causae, ut ei nihil derogent.

CAPUT XV.

Quae de operum meritis jactantur, tam Dei laudem in con¬
ferenda justitia, quam salutis certitudinem evertere.

Partes hujus Capitis: 1) Doctrinae de gratuita justificatione opponitur
quaestio, an apud Deum opera gratiam mereantur, nec ne, sect. 1. Cui respon¬
detur sect. 2. et 3. — 2) Explicantur deinde testimonia Scripturae, quae in con¬
firmationem erroris de merito proferuntur, sect. 4. et 5. — 3) Postremo, Scho¬
lasticorum Semipelagianorum sophismata refelluntur, sect. 6. et 7. — 4) Addi¬
tur conclusio, quae orthodoxae doctrinae sufficientem usum detegit, sect. ult.

1. Jam quod praecipuum est in hac causa expedivimus:
quia, si operibus fulciatur justitia, corruere protinus a conspectu
Dei necesse sit, sola Dei misericordia, sola Christi communica¬
tione, ideoque sola fide contineri. Praecipuum autem hunc esse
causae cardinem diligenter animadvertamus, ne illa implicemur
communi , non vulgi modo , sed doctorum etiam hallucinatione.
Simul enim atque quaeritur de fidei operumque justificatione, de¬
currunt ad eos locos qui aliquod operibus meritum coram Deo
tribuere videntur: perinde vero ac si evicta foret operum justi¬
ficatio, si probatum fuerit ali cujus esse apud Deum pretii. Enim-
vero supra clare ostendimus , in perfecta tantummodo absolutaque
legis observatione consistere operum justitiam. Unde sequitur,
non justificari operibus hominem, nisi qui ad summum perfectio-

CAPUT XV.

nis evectus, nullius, vel minimae transgressionis argui queat.
Altera igitur et separata est quaestio, utcunque ad justificandum
hominem minime sufficiant opera, annon tamen illa apud Deum
gratiam promereantur?

2. Primum, de meriti nomine id mihi praefari necesse est:
quicunque primus illud operibus humanis ad Dei judicium com¬
paratis aptavit, eum fidei sinceritati pessime consuluisse. Equi¬
dem a logomachiis libens abstineo, sed cuperem eam servatam
fuisse semper inter christianos scriptores sobrietatem, ne usurpare,
quum nihil opus foret, extranea a scripturis vocabula in animum
induxissent, quae multum parerent offendiculi, fructus minimum.
Quorsum enim, obsecro, opus fuit invehi nomen meriti, quum
pretium bonorum operum significanter alio nomine citra offendi¬
culum explicari posset? Quantum autem ipsum offensionis in se
contineat, magno cum orbis detrimento patet. Certe ut est fa-
stuosissimum, nihil quam obscurare Dei gratiam, et homines prava
superbia imbuere potest. TJsi sunt, fateor, passim vetusti eccle¬
siae scriptores, atque utinam voculae unius abusu erroris mate¬
riam posteris non praebuissent. Quanquam nonnullis ipsi quoque
locis testantur, quam non praejudicare veritati voluerint. Sic
enim alicubi loquitur Augustinus1): humana merita hic conti¬
cescant, quae perierunt per Adam, et regnet Dei gratia, per Je-
sum Christum. Item2): meritis suis nihil tribuunt sancti; totum
nonnisi misericordiae tuae tribuent, o Deus. Alibi3): et quum
viderit homo quidquid boni habet, non se habere a se, sed a
Deo suo, videt id totum quod in eo laudatur, non de suis meri¬
tis, sed de misericordia Dei esse. Yides ut adempta homini bene
agendi virtute, meriti quoque dignitatem prosternat. Chrysosto-
mus4) autem: nostra si qua sequuntur Dei gratuitam vocationem
opera, retributio sunt et debitum; ad Dei munera, gratia et be-
neficientia et largitionis magnitudo. Omisso tamen nomine, rem
potius cernamus. Citavi quidem antea ex Bernardo 5 ) sententiam:
ut ad meritum satis est de meritis non praesumere, sic carere
meritis, satis est ad judicium. Sed continuo addita interpretatione,
duritiem vocis satis emollit, quum dicit: proinde merita habere
cures; habita, data noveris; fructum speres Dei misericordiam,
et omne periculum evasisti, paupertatis, ingratitudinis, praesumptio¬
nis: felix ecclesia cui nec merita sine praesumptione, nec prae¬
sumptio sine meritis deest. Et paulo ante abunde ostenderat quam
pio sensu uteretur. Nam de meritis, inquit, quid sollicita sit
ecclesia, cui de proposito Dei firmior securiorque existit glo¬
riandi ratio? non potest se ipsum negare Deus: faciet quod pro¬
misit; si non est quod quaeras, quibus meritis speremus bona?
praesertim quum audias : non propter vos , sed propter me. Suf¬
ficit ad meritum, scire quod non sufficiant merita.

1) De Praedest. Sanet, c. 15

3) In Psal. 88.

5) In Cant. Serm. 68.

2) In Psal. 139.

4) Homil. 33. in Genes.

46 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

3. Quid promereantur omnia opera nostra, scriptura osten¬
dit quum Dei conspectum ferre posse negat, quia immunditiae
sint plena; quid deinde promeritura sit perfecta legis observatio
(si qua reperiri posset), quum praecipit ut nos inutiles servos re¬
putemus quum fecerimus omnia quae praecipiuntur nobis (Luc.

17, 10); quia nihil gratuitum impenderimus Domino, sed debitis
obsequiis tantum defuncti simus, quibus non est habenda gratia.
Dominus tamen, quae in nos contulit bona opera, et nostra ap¬
pellat, et non tantum accepta sibi esse testatur, sed remuneratio- !
nem etiam habitura. Nostrum est vicissim tanta promissione ani¬
mari, animosque colligere, ne bene agendo defatigemur, et tan¬
tam Dei benignitatem vera gratitudine prosequi. Gratiam Dei
esse non dubium est quidquid in operibus est quod laudem mere¬
tur; nullam esse guttam quam proprie nobis adscribere debeamus, j
Id si re vera serioque agnoscimus , evanescit quaelibet meriti non |
fiducia tantum, sed opinio. Bonorum, inquam, operum laudem
non (ut sophistae faciunt) inter Deum et hominem partimur; sed
totam, integram ac illibatam Domino servamus. Tantum hoc ho- ,
mini assignamus, quod ea ipsa, quae bona erant, sua impuritate j
polluit et contaminat. Nihil enim ab homine exit, quamtumvis i
perfecto, quod non sit aliqua macula inquinatum. Vocet igitur |
Dominus in judicium quae in humanis operibus optima sunt: suam !
in illis quidem justitiam agnoscet, hominis vero dedecus et pro¬
brum. Placent itaque Deo bona opera, nec suis autoribus sunt |
infructuosa; quin magis amplissima Dei beneficia remunerati onis j
loco referunt: non quia ita merentur, sed quia divina benignitas i
hoc illis ex se ipsa pretium statuit. Quae autem ista est ma- |
lignitas, non contentos illa Dei largitate, quae nihil tale meren- j
tia opera indebitis praemiis muneratur, sacrilega ambitione ultra j:
contendere, ut operum meritis videatur rependi quod divinae to- j
tum est munificentiae ? Hic sensum communem uniuscujusque ap- ;
pello. Si is, qui usumfructum in agro aliena liberalitate habet, :
proprietatis quoque titulum sibi vendicet, annon hujusmodi in¬
gratitudine eam ipsam quam tenebat possessionom amittere mere- ;•
tur ? Similiter si manumissus a domino servus , dissimulata liber¬
tinae conditionis humilitate, pro ingenuo se venditet, annon dignus
est qui in pristinam redigatur servitutem? Hic enim legitimus ;
demum est fruendi beneficii usus, si nec plus arrogamus nobis J
quam datum est, nec boni autorem sua laude fraudamus; quin
potius sic nos gerimus ut residere quodammodo apud eum videatur
quod in nos transtulit. Haec moderatio si erga homines prae¬
standa est, videant singuli et reputent qualis Deo debeatur.

4. Scio sophistas abuti locis quibusdam, unde probent me-
riti nomen erga Deum in scripturis reperiri. Citant ex Eccle- \
siastico (16, 14) sententiam: misericordia faciet locum unicuique !
secundum meritum operum suorum. Ex epistola autem ad He- j
braeos (13, 2. 16): beneficentiae et communicationis nolite ob¬
livisci; talibus enim hostiis promeretur Deus. In repudianda Ec- !

CAPUT XV.

[i clesiastici autoritate jus meum nunc remitto. Nego tamen fide-
; liter citare quod scripsit Ecclesiasticus, quicunque fuerit ille
i scriptor; sic enim habet graecum exemplar, 7toi6r\ iXsrj^ioGvvrj
i TtoirjOSL TOTtov • SKaOrog yaQ nava ra zgycc avvov £vqvi6£i. Omni
j misericordiae faciet locum ; unusquisque enim secundum opera sua
i inveniet. Atque hanc esse germanam lectionem quae in latina
vf versione depravata sit, cum ex solo verborum istorum complexu,

i tum ex longiore superioris orationis contextu liquet. In epistola
d ad Hebraeos non est cur decipulas in verbulo uno nobis tendant,
j quando in graecis apostoli verbis nihil aliud habetur quam tales

hostias placere acceptasque esse Deo. Id unum abunde sufficere
'i debeat ad compescendam retundendamque nostrae superbiae inso-
lentiam, ne quam operibus dignitatem ultra scripturae formulam
j affingamus. Porro scripturae doctrina est, aspersa esse perpetuo
r' sordibus multis bona nostra opera, quibus merito Deus offenda-
fj tur, ac nobis succenseat; tantum abest, ut vel conciliare illum
; nobis queant, vel ejus erga nos beneficentiam provocare. Quia
| tamen illa pro sua indulgentia non jure summo examinat, perinde
| accipere ac si purissima essent, ideoque licet immerita infinitis

ii beneficiis remunerari, tum praesentis vitae, tum etiam futurae.
| Non enim a doctis alioqui ac piis viris positam distinctionem re-
il cipio , meritoria esse bona opera earum quae nobis in hac vita
i conferuntur gratiarum; solius fidei praemium esse aeternam salu¬
tem. Mercedem enim laborum et certaminis coronam in coelo
Dominus semper fere collocat. Rursum operum merito sic tri¬
buere , ut gratiae adimatur quod aliis super alias gratiis a Do¬
mino cumulamur, est contra scripturae doctrinam. Tametsi enim
dicit Christus (Matth. 25, 21 et 29), habenti datum iri, et super

| multa constitutum iri fidelem ac probum servum, qui in parvis se
fidelem gesserit , simul tamen alibi ostendit incrementa fidelium
esse gratuitae suae benignitatis munera. Omnes, inquit, sitientes
venite ad aquas (Jes. 55, 1), et qui non habetis argentum, ve¬
nite, emite absque argento et absque ulla commutatione vinum
j et lac. Quidquid ergo nunc in salutis adminiculum piis confer¬
tur, tum ipsa beatitudo, mera est Dei beneficentia. Tamen et
in hac et illis testatur se operum habere rationem, quia ad te¬
standam erga nos dilectionis suae magnitudinem, non modo nos,
sed quae nobis largitus est dona tali honore dignatur.

5. Haec si, quo oportuerat ordine, tractata digestaque es¬
sent anteactis saeculis, nunquam tantum turbarum ac dissensionum
ortum esset. Paulus (1 Cor. 3, 11) ait in architectura Christianae
doctrinae retinendum esse quod posuerat ipse fundamentum apud
Corinthios, praeter quod nullum aliud poni queat: id autem esse
Jesum Christum. Quale nobis in Christo fundamentum est? an
quod initium nobis salutis fuit, ut complementum a nobis seque¬
retur? et viam aperuit tantum, per quam ipsi nostro marte per¬
geremus? Minime vero, sed quomodo paulo ante posuerat, illum
dum agnoscimus nobis datum esse in justitiam. Nemo ergo bene

48 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

in Christo fundatus est, nisi qui solidam habet in ipso justitiam:
quando non dicit apostolus missum esse quo ad justitiam conse¬
quendam nos juvet, sed ut ipse sit nostra justitia (1 Cor. 1, 30).
Nimirum quod in ipso electi sumus ab aeternitate ante mundi
constitutionem , nullo nostro merito , sed secundum divini bene¬
placiti propositum: quod ejus morte ipsi a mortis damnatione re¬
dempti ac liberati a perditione sumus; quod in ipso adoptati su¬
mus in filios et haeredes a patre coelesti; quod per ipsius san¬
guinem huic sumus reconciliati; quod illi in custodiam dati per¬
eundi excidendique periculo eximimur; quod illi ita inserti, jam
vitae aeternae quodammodo sumus participes, in regnum Dei per
spem ingressi (Eph. 1, 4; Coi. 1, 14. 20; Joann. 10, 28 etc.). I
Necdum finis: quod talem ejus participationem adepti, utcunque
simus adhuc in nobis stulti, ipse nobis coram Deo sapientia est;
ut peccatores simus, ipse nobis justitia; ut immundi simus, ipse
nobis puritas; ut infirmi simus, ut inermes et satanae expositi,
nostra tamen est quae ipsi data est in coelo et in terra potestas,
qua pro nobis satanum conterat, et inferorum portas confringat; j
ut corpus mortis adhuc nobiscum circumferamus , ipse tamen no- j
bis vita est. Breviter quod omnia illius nostra sunt, et nos in i
illo omnia habemus, in nobis nihil. Super hoc inquam funda- j
mentum aedificari nos convenit, si volumus in templum Domino |
sanctum crescere.

6. At longe aliter jampridem institutus est orbis. Reperta j
sunt moralia nescio quae bona opera, quibus gratiosi Deo red- j
dantur homines antequam Christo inserantur. Quasi vero men- i
tiatur scriptura quum dicit, in morte esse omnes qui filium non !
possederint (1 Joann. 5, 12). Si in morte sunt, quomodo vitae i
materiam generarent? Quasi nihil illud valeat, peccatum esse j
quidquid fit extra fidem (Rom. 14, 23); quasi arboris malae pos- j
sint exstare boni fructus. Christo vero, ubi suam virtutem ex- [
serat, quid pestilentissimi sophistae reliquerunt? Ajunt meruisse ;
nobis primam gratiam, hoc est occasionem merendi; esse jam no¬
strarum partium, occasioni oblatae non deesse. 0 projectam im¬
pietatis. impudentiam! quis exspectasset ut Christi nomen professi,
illum ita denudatum sua virtute, tantum non proculcare auderent ? j
Hoc testimonium illi passim redditur, quod justificati sint qui- j
cunque in eum credunt: isti nihil aliud beneficii ab eo provenire
docent, nisi ut singulis ad se ipsos justificandos aperta sit via. j
Utinam vero gustarent quid sibi velint istae sententiae : vitam
habere quicunque filium Dei habeant (1 Joann. 5, 12); quicun¬
que credit, transiisse a morte in vitam (Joann. 5, 24); justifica- '
tos esse nos illius gratia, ut haeredes efficeremur vitae aeternae
(Rom. 3, 24) ; fideles Christum habere in se manentem , per quem
Deo adhaereant (1 Joann. 3, 24); participes vitae ejus, sedere j
cum ipso in coelestibus (Eph. 2, 6); traductos esse in regnum
Dei, et salutem consequutos (Coi. 1, 13), et similes innumerae.
Non enim aut comparandae justitiae . aut salutis tantum aequi-

CAPUT XY.

rendae facultatem fide Christi obtingere significant, sed utrumque
nobis donari. Proinde simulatque per fidem insertus es Christo,

| jam filius Dei factus es, coelorum haeres, justitiae particeps, yi-
! tae possessor; ac (quo melius eorum mendacia coarguantur) non
j adeptus merendi opportunitatem, sed omnia Christi merita, siqui¬
dem tibi communicantur.

7. Ita sorbonicae scholae, errorum omnium matres, justi¬
ficationem fidei, quae pietatis est totius summa, nobis sustulerunt.
Patentur quidem verbo, justificari fide formata hominem, sed id
postea interpretantur, quoniam a fide habent bona opera ut ad
justitiam valeant; ut paene per ludibrium videantur nominare
fidem, quia sine ingenti invidia sileri non poterat, quum toties
a scriptura repetatur. Necdum etiam contenti, in laude bonorum
operum Deo suffurantur quod ad hominem transferant. Quia vi¬
dent parum valere ad hominem attollendum bona opera, ac ne
| merita quidem proprie vocari, si divinae gratiae fructus censean-
! tur, ex vi liberi arbitrii ea eliciunt, oleum scilicet ex lapide.
Ac principalem quidem causam in gratia esse non negant; sed
eo tamen contendunt non excludi liberum arbitrium, per quod
sit omne meritum,. Neque id tradunt posteriores modo sophistae,
sed eorum Pythagoras Lombardus 1) ; quem si cum istis compares,

|| sanum et sobrium esse dicas. Mirae profecto caecitatis fuit, quum
Augustinum toties in ore haberet, non vidisse quanta sollicitu¬
dine vir ille caverit ne ulla ex bonis operibus gloriae particula *
ij in hominem derivaretur. Supra, quum de libero arbitrio dispu¬
li tatio esset , recitavimus aliquot in hanc rem ipsius testimonia,

;j quibus similia identidem in ejus scriptis recurrunt; ut quum vetat
ne merita nostra usquam jactemus, quia et ipsa Dei dona sunt;
et quum scribit, omne meritum nostrum nonnisi a gratia esse,
non parari per nostram sufficientiam , sed per gratiam totum fieri,
etc. 2). Ad scripturae lucem caecutisse, minus mirum; in qua
non ita feliciter exercitatum fuisse apparet. Nihil tamen deside¬
rari possit adversus eum et ejus discipulos clarius isto apostoli
verbo. Interdicta enim Christianis omni gloriatione, rationem cur
gloriari nefas sit, subjungit (Eph. 2, 10): quia Dei factura su¬
mus, creati ad bona opera, quae praeparavit ut in illis ambule¬
mus. Quum ergo nihil a nobis boni prodeat nisi quatenus re¬
generati sumus, regeneratio autem nostra tota, citra exceptionem,
Dei sit, non est cur unciam nobis in bonis operibus vendice-
mus. Postremo dum assidue inculcant bona opera, sic interim
conscientias instituunt, ut confidere nunquam ausint Deum se pro¬
pitium ac faventem suis operibus habere. Nos autem contra,
nulla meriti mentione, singulari tamen consolatione fidelium ani¬
mos nostra doctrina erigimus , dum eos docemus in suis operibus
Deo placere, indubieque acceptos esse. Quin etiam hic exigimus

1) Libr. 2. sent. dist. 28.

2) In Psal. 144. c. 11. Epist. 105 (194).
Calvini Institutio II.

50 LIBER m. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ut nullum quisquam opus tentet aut aggrediatur sine fide : hoc
est, nisi certa animi fiducia prius definiat Deo placiturum.

8. Quamobrem ab unico illo fundamento nequaquam abduci
nos, ne latum quidem unguem, patiamur; quo jacto, sapientes !
deinde architecti recte atque ordine superaedificant. Nam sive i
doctrina et exhortatione opus est, admonent quod in hoc Dei
filius apparuit ut dissolvat opera diaboli (1 Joann. 3 , 8) , ne pec¬
cent qui ex Deo sunt ; sufficere praeteritum tempus implendis gen- ;
tium desideriis (1 Petr. 4, 3); electos Dei vasa esse misericordiae
selecta in honorem , quae a sordibus emundari debeant (2 Tim. j
2, 20). Sed omnia semel dicuntur, quum ostenditur quod tales
velit Christus discipulos, qui se ipsis abnegatis, ac sublata sua ;

cruce , ipsum sequantur (Luc. 9 , 23). Qui se ipsum abnegavit, ;

malorum omnium radicem exsecuit, ne amplius quaerat quae sua
sunt. Qui crucem suam sustulit, ad omnem patientiam ac man- i
suetudinem se comparavit. Ac Christi exemplum et haec et alia

omnia pietatis ac sanctitatis officia complectitur. Ille se patri ob-

edientem praestitit ad mortem usque ; ille totus fuit in operibus
Dei perficiendis; ille patris gloriam toto pectore spiravit; ille ani- j
mam suam pro fratribus posuit; ille hostibus suis bene et fecit et
precatus est. Quod si consolatione opus fuerit, mirificam afferent j; ,
consolationem (2 Cor. 4, 8 seqq.) : quod affligimur, non tamen |i
anxii reddimur; laboramus, sed non deserimur; humiliamur, sed ji j
non confundimur; dejicimur, sed non perimus; mortificationem l
Jesu Christi semper in corpore nostro circumferentes, ut vita Jesu |i
manifestetur in nobis; quod si commortui sumus, et convivemus; .
si- compatimur, et conregnabimus (2 Tim. 2, 11); quod ita configu- i;
ramur ejus passionibus, donec perveniamus ad resurrectionis simi¬
litudinem (Phil. 3 , 10); quando pater praedestinavit conformes \
fieri imaginis filii sui, quos in ipso elegit, ut sit primogenitus in- q
ter cunctos fatres (Eom. 8, 29). Itaque quod neque mors, ne-
que praesentia, neque futura separabunt nos a caritate Dei, quae
est in Christo (ibid. v. 35); quin potius in bonum ac salutem ce¬
dent omnia. Ecce, non justificamus hominem ex operibus coram
Deo; sed omnes qui ex Deo sunt, dicimus regenerari, et novam
creaturam fieri, ut ex regno peccati transeant in regnum justitiae,
atque hoc testimonio certam facere suam vocationem, et tanquam
arbores a fructibus judicari.

CAPUT XVI.

Refutatio calumniarum quibus hanc doctrinam odio gravare
conantur papistae.

Partes hujus Capitis: 1) Propositis Papistarum adversus orthodoxam de
justificatione doctrinam calumniis, has ad duas classes revocat, quarum prior
cum sua appendice sect. 1 — 3. refellitur. — 2) Ad alteram calumniam , quae a
priori dependet, postrema sectione respondetur.

CAPUT XVI.

1. Hoc uno verbo refelli potest impiorum quorundam impu¬
dentia, qui calumniantur nos abolere bona opera, atque ab eorum
studio abducere homines, quum dicimus eos non justificari ex ope¬
ribus, nec salutem mereri; deinde nimis facile ad justitiam iter
sternere, quum in gratuita peccatorum remissione ipsam jacere
docemus, et hac illecebra homines, suapte sponte plus nimio pro¬
clives, ad peccandum allicere. Hae, inquam, calumniae uno illo
verbo satis refutantur; breviter tamen respondebo ad utramque.
Per fidei justificationem causantur destrui bona opera. Supersedeo
dicere quales sint bonorum operum zelotae qui ita nobis obtrec¬
tant. Liceat illis tam impune conviciari quam licentiose vitae
suae obscoenitate totum mundum inficiunt. Dolere sibi simulant,
dum tam magnifice extollitur fides, opera excidere suo gradu.
Quid si magis erigantur et stabiliantur ? Non enim aut fidem
somniamus bonis operibus vacuam, aut justificationem quae sine
iis constet; hoc tantum interest, quod quum fidem et bona opera
necessario inter se cohaerere fateamur, in fide tamen, non operi¬
bus, justificationem ponimus. Id qua ratione, facile explicare
promptum est, si ad Christum modo convertamur, in quem diri¬
gitur fides, et unde totam vim accipit. Quare ergo fide justifica¬
mur? quia fide apprehendimus Christi justitiam, qua una Deo re¬
conciliamur. Hanc vero apprehendere non possis quin et sancti¬
ficationem simul apprehendas. Datus est enim nobis in justitiam,
sapientiam, sanctificationem, redemptionem (1 Cor. 1, 30). Nul¬
lum ergo Christus justificat quem non simul sanctificet. Sunt
enim perpetuo et individuo nexu conjuncta haec beneficia, ut quos
sapientia sua illuminat, eos redimat; quos redimit, justificet; quos
justificat, sanctificet. Sed quia de justitia et sanctificatione tan¬
tum quaestio est, in iis insistamus. Inter se distinguamus licet,
inseparabiliter tamen utramque Christus in se continet. Yis ergo
justitiam in Christo adipisci? Christum ante possideas oportet.
Possidere autem non potes , quin fias sanctificationis ejus parti¬
ceps, quia in frusta discerpi non potest. Quum ergo haec bene¬
ficia, nonnisi se ipsum erogando, fruenda nobis Dominus conce¬
dat, utrumque simul largitur: alterum nunquam sine altero. Ita
liquet quam verum sit nos non sine operibus, neque tamen per
opera justificari; quoniam in Christi participatione, qua justifica¬
mur, non minus sanctificatio continetur quam justitia.

2. Illud quoque falsissimum est, abduci hominum animos
ab affectu bene agendi , quum illis merendi opinionem tollimus.
Obiter hic monendi sunt lectores, insulse eos ratiocinari a mer-
cede ad meritum , ut postea clarius explicabo : quia scilicet prin¬
cipium illud ignorant, non minus liberalem esse Deum ubi mer-
cedem operibus assignat, quam dum recte agendi facultatem lar¬
gitur. Hoc tamen in suum locum differre malo. Nunc quam in¬
firma sit eorum objectio, attingere satis erit, quod duobus modis
fiet. Nam primo, quod ajunt nullam fore curam bene instituendae
vitae nisi spe mercedis proposita, tota via errant. Si enim hoc

#4 *

52 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tantum agitur, ut homines mercedem spectent quum Deo serviunt
et illi suas operas locent aut vendant, parum proficitur. Gratis
coli vult, gratis amari; hunc, inquam, cultorem probat , qui prae¬
cisa omni spe recipiendae mercedis, colere tamen eum non desi¬
nat. Porro, si incitandi sunt homines, nemo possit acriores ad¬
movere stimulos quam a redemptionis ac vocationis nostrae fine :
quales adhibet verbum Domini, quum tradit nimis impiam esse
ingratitudinem , non mutuo redamare eum qui nos prior dilexit
(1 Joann. 4, 10), sanguine Christi emundari ab operibus mortuis
conscientias nostras , ad serviendum Deo viventi (Hebr. 9 , 14); j
indignum esse sacrilegium si semel mundati , novis sordibus nos j
inquinantes, sacrum illum sanguinem profanamus (Hebr. 10, 29);
liberatos esse nos e manu hostium nostrorum, ut sine timore ser- j
viamus illi in sanctitate et justitia coram ipso omnibus diebus j
vitae nostrae (Luc. 1, 74); nos a peccato emancipatos esse, ut
libero spiritu justitiam colamus (Pom. 6, 18); crucifixum esse ve¬
terem nostrum hominem, ut in vitae novitatem resurgamus (ibid. 6).
Item, si mortui simus cum Christo (ut decet ejus membra) quae- !
renda esse quae sursum sunt (Coi. 3, 1), et in mundo peregri¬
nandum, ut in coelos adspiremus ubi est thesaurus noster; in hoc
apparuisse gratiam Domini (Tit. 2 , 11 seqq.) , ut abnegata omni
impietate, et mundanis desideriis, sobrie, sancte, et pie vivamus
in hoc saeculo, exspectantes beatam spem et apparitionem gloriae
magni Dei et salvatoris. Quare nos non esse constitutos, ut iram
nobis concitemus, sed ut salutem consequamur per Christum (1 Thess.

5 , 9) ; nos esse templa spiritus sancti quae profanari sit nefas
(1 Cor. 3, 16; Eph. 2, 21); nos tenebras non esse, sed lucem
in Domino, quos ut filios lucis ambulare oporteat (ibid. 5, 8;

1 Thess. 5, 4); nos non ad immunditiem vocatos, sed ad sancti¬
tatem, quia haec sit voluntas Dei, sanctificatio nostra, ut nos abs- «
tineamus ab illicitis desideriis; vocationem nostram esse sanctam
(2 Tim. 1, 9); ei non responderi nisi vitae puritate; in hoc nos :
esse liberatos a peccato , ut justitiae obediamus. An incitari ad ;
caritatem ullo vivaciori argumento possimus quam illo Joannis i
(1 Joann. 3, 10 et 4, 10), ut mutuo inter nos diligamus, quem¬
admodum dilexit nos Deus? in hoc differre ejus filios a filiis dia- :
boli, filios lucis a filiis tenebrarum, quia in dilectione manent? ;
illo item Pauli (1 Cor. 6, 17 et 12, 12): nos, si Christo adhae- i
remus, unius esse corporis membra, quae invicem adjuvari mu¬
tuis officiis conveniat? An ad sanctitatem fortius provocari, quam
dum rursum ab Joanne (1 Joann. 3, 3) audimus, omnes qui ha- N
bent hanc spem, sanctificare se ipsos, quoniam Deus eorum sane- ,
tus est? item ex ore Pauli (2 Cor. 7, 1), ut adoptionis promis- j
sione freti mundemus nos ab omni inquinamento carnis et spiri¬
tus? quam dum Christum audimus se nobis exemplar proponen¬
tem, ut sua vestigia sequamur?

3. Atque haec quidem paucula tantum in gustum proposui. ;
Nam si singula persequi esset animus, longum volumen contexen-

CAPUT XVI.

dum foret. Toti paraei) esibus , adhortationibus, castigationibus
pleni sunt apostoli, quibus hominem Dei ad omne opus bonum
instituant, idque citra meriti mentionem. Quin potius inde po¬
tissimas ducunt exhortationes, quod nullo nostro merito, sola Dei
misericordia stet nostra salus. Quemadmodum Paulus (K-om. 12, 1),
ubi tota epistola disseruit nullam esse nobis spem vitae, nisi in
Christi justitia, ubi ad paraeneses descendit, per illam Dei mise¬
rationem qua nos dignatus est obsecrat. Et sane haec nobis una
causa -satis esse debuerat, ut Deus in nobis glorificetur. Quod si
qui Dei gloria non adeo vehementer afficiuntur, memoria tamen
beneficiorum ejus suffici entissima est, quae tales ad bene facien¬
dum incitet. Yerum isti quia servilia forte aliqua coactaque legis
obsequia ingerendis meritis extundunt, mentiuntur nos nihil ha¬
bere quo ad bona opera exhortemur, quia non eadem ingredimur
via. Quasi vero talibus obsequiis valde oblectetur Deus, qui pro¬
fitetur se hilarem datorem diligere (2 Cor. 9, 7), et quidquam
dari quasi ex tristitia aut necessitate vetat. Neque id dico quod
id vel respuam vel negligam adhortationis genus quod scriptura
saepenumero usurpat, ne ullam omittat nos undique animandi ra¬
tionem. Commemorat enim mercedem quam Deus redditurus sit
unicuique secundum opera sua; sed illud unicum atque etiam in
multis praecipuum esse nego. Deinde exordium inde sumendum
non concedo. Ad haec, nihil facere ad erigenda, qualia isti prae¬
dicant, merita contendo, quemadmodum postea videbimus. Postre¬
mo neque usui esse, nisi doctrina illa praeoccupaverit: solo Christi
merito, quod per fidem apprehenditur, nos justificari, nullis autem
operum nostrorum meritis; quia nulli ad sanctitatis studium apti
esse possunt, nisi qui doctrinam hanc prius imbiberint. Quod et
propheta (Psal. 130, 4) pulchre innuit, dum sic Deum alloquitur:
apud te est propitiatio, Domine, ut timearis. Nullum enim esse
Dei cultum ostendit, nisi agnita ejus misericordia, qua sola et
fundatur et stabilitur. Quod apprime notatu dignum est, ut scia¬
mus non modo principium Dei rite colendi esse fiduciam miseri¬
cordiae ejus, sed timorem Dei (quem meritorium esse volunt pa-
pistae) ideo non posse meriti nomine censeri, quia fundatus est
in peccatorum venia et remissione.

4. Longe vero futilissima calumnia, invitari ad peccandum
homines quum gratuitam peccatorum remissionem, in qua collo¬
catam dicimus justitiam , affirmamus. Tanti enim esse dicimus,
ut nullo nostro bono pensari possit, ideoque nunquam impetran¬
dam, nisi gratuita foret. Porro nobis quidem esse gratuitam,
Christo non item, cui tam magno constitit: nempe suo sacratis¬
simo sanguine, extra quem nullum satis dignum pretium fuit, quod
Dei judicio solveretur. Haec quum docentur homines, admonen¬
tur per ipsos non stare, quominus toties sacratissimus ille sanguis
effundatur quoties peccant. Ad hoc, discimus1) eam esse nostram

1) Sic mendose pro: dicimus.

54 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

foeditatem, quae nisi hujus purissimi sanguinis fonte nunquam
eluatur. Haec qui audiunt , annon majorem debent concipere hor¬
rorem peccati, quam si bonorum operum aspersione abstergi dice¬
retur? Et si quid Dei habent, quomodo non horreant semel pu¬
rificati, denuo se in lutum provolvere, quo hujus fontis purita¬
tem, quantum in se est, conturbent et inficiant? Lavi pedes
meos, inquit fidelis anima apud Solomonem (Cant. 5, 3), quo¬
modo rursum inquinabo illos? Nunc palam est utri et viliorem
peccatorum remissionem faciant, et justitiae dignitatem magis pro¬
stituant. Illi Deum frivolis suis satisfactionibus, hoc est stercori¬
bus, placari nugantur; nos graviorem asserimus esse peccati no¬
xam, quum quae tam levibus nugis expietur, graviorem Dei of¬
fensam quam quae his nihili satisfactionibus remittatur; proinde
hanc solius sanguinis Christi praerogativam esse. Illi justitiam,
sicubi deficiat, instaurari dicunt ac reparari satisfactoriis operibus;
nos pretiosiorem esse putamus , quam ut aequari ulla operum com¬
pensatione queat; ideo ut restituatur, ad solam Dei misericordiam
confugiendum esse. Caetera quae ad peccatorum remissionem per¬
tinent, ex capite proximo petantur.

CAPUT XVII.

Promissionum legis et evangelii conciliatio.

Partes hujus Capitis , in quibus Sophistarum fidei justificationem diruere
aut deterere studentium argumenta revocantur ad duas classes , quarum prior
est generalis , posterior specialis , et quaedam argumenta praecipua continet.

1) Prima classis, quae generalis est, et omnium argumentorum veluti fun¬
damentum , continet argumentum a legalibus promissionibus petitum, quod
sect. 1 — 3. expenditur. — 2) Altera a priori fluens, et specialia argumenta
proponens : secundum autem ex Cornelii historia haustum explicatur , sect. 4.
et 5. — 3) Hac occasione additur luculenta expositio locorum Scripturae , qui
clementem ac propitium justitiae cultoribus Deum affirmant , sect. 6. — 4) Ter¬
tium argumentum ex locis , qui bona opera justitiae titulo insigniunt , et homi¬
nem illis asserunt justificari , sect. 7. et 8. diluitur. — 5) Deinde firmo dilem-
mate urgentur adversarii, tolliturque partialis eorum justitia , sect. 9. et 10. —
6) Quartum -argumentum , Apostolum Jacobum cum Paulo committens , consi¬
deratur , sect. 11. et 12. — 7) Ad quintum argumentum ex Apostoli loco, fac¬
tores Legis, non auditores justificari, responsio, sect. 13. — 8) Sexti argu¬
menti ex locis , quibus fideles suam justitiam Dei judicio examinandam audacter
offerunt, ac secundum eam de se statui cupiunt, consideratio, sect. 14. —
9) Postremum a testimoniis , quae justitiam et vitam viis fidelium ascribunt,
sect. 15. excutitur.

1. Nunc persequamur alia quoque argumenta quibus satan
per suos satellites fidei justificationem diruere aut deterere moli¬
tur. Illud jam excussum esse puto calumniatoribus, ne nobiscum
perinde agant atque bonorum operum inimicis; siquidem operibus

CAPUT XVII.

detrahitur justificatio, non ut nulla bona fiant opera, aut bona
esse negentur quae fiunt; sed ne illis fidamus, ne gloriemur, ne
salutem adscribamus. Fiducia enim haec nostra est, haec gloria,
et unica salutis anchora, quod Christus filius Dei noster est, ac
nos in ipso vicissim filii Dei regni que coelestis haeredes, Dei be¬
nignitate , non nostra dignitate , in spem aeternae beatitudinis vo¬
cati. Sed quia aliis praeterea machinis, ut dictum est, nos im¬
petunt, age, in illis quoque propulsandis pergamus. Primum re¬
deunt ad legales promissiones, quas legis suae cultoribus edidit
Dominus, et rogant, velimusne irritas esse prorsus an efficaces?
Irritas dicere quoniam absonum ac ridiculum fuerit, pro confesso
assumunt, alicujus esse efficaciae. Hinc ratiocinantur, non sola
fide nos justificari. Sic enim Dominus loquitur (Deut. 7, 17; Jer.
7 , 5 et 23): eritque si audieris praecepta et judicia haec, custo-
dierisque ea et feceris, custodiet etiam tibi Dominus pactum et
misericordiam quam juravit patribus tuis; diliget te ac multipli¬
cabit, et benedicet tibi, etc. Item: si bene direxeritis vias ve¬
stras et studia vestra, non ambulaveritis post deos alienos, judi¬
cium feceritis inter virum et virum, nec in malitiam recesseritis,
ambulabo in medio vestri. Holo mille ejusdem formae frustra re¬
citare, quae quando nihil sensu differunt, istarum solutione expli¬
cabuntur. Summa, propositam testatur Moses (Deut. 11, 26) in
lege benedictionem et maledictionem, mortem et vitam. Sic ergo
argumentantur: aut benedictionem istam otiosam infructuosamque
fieri, aut non solius esse fidei justificationem. Jam supra osten¬
dimus quomodo, si in lege haereamus, omni benedictione defectis
sola nobis maledictio imminet, quae universis transgressoribus
edicta est. Hon enim promittit Dominus quidpiam nisi perfectis
legis suae cultoribus , qualis nemo reperitur. Manet igitur illud,
totum hominum genus per legem argui, maledictioni et irae Dei
obnoxium: a qua ut solvantur, e potestate legis exire necesse
est, et velut ab ejus servitute in libertatem asseri: non carnalem
quidem illam, quae ab observatione legis nos subducat, ad rerum
omnium licentiam invitet, concupiscentiam nostram, velut ruptis
repagulis, aut effusis habenis lascivire permittat; sed spiritualem,
quae perculsam et consternatam conscientiam soletur et erigat, li¬
beram illam ostendens a maledictione ac damnatione , qua illam
lex vinctam ac constrictam premebat. Hanc a subjectione legis
liberationem et, ut ita dicam, manumissionem assequimur quum
per fidem misericordiam Dei in Christo apprehendimus, qua securi
certique reddimur de peccatorum remissione, quorum sensu pun¬
gebat nos lex ac mordebat.

2. Hac ratione et quae in lege nobis offerebantur promis¬
siones inefficaces forent omnes et irritae, nisi Dei bonitas per
evangelium succurreret. Haec enim conditio , ut legem perficia¬
mus, a qua ipsae pendent, et a qua demum praestandae sunt,
nunquam implebitur. Sic autem opitulatur Dominus, non partem
justitiae in operibus nobis relinquendo, partem ex sua indulgentia

56 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

sufficiendo; sed dum unicum Christum pro justitiae complemento
assignat. Nam apostolus (Gal. 2, 16), praefatus se aliosque Ju¬
daeos , scientes quod ex legis operibus non justificatur homo , in
Jesum Christum credidisse, rationem subjicit, non ut adjuvarentur
ad justitiae summam ex fide Christi; sed ut illa justificarentur,
non ex operibus legis. Si fideles a lege in fidem demigrant, ut
in hac justitiam inveniant, quam abesse ab illa vident, certe ju¬
stitiae legis renuntiant. Itaque amplificet nunc qui volet retribu¬
tiones, quae legis observatorem manere dicuntur; modo simul ani¬
madvertat, nostra pravitate fieri ne fructum inde ullum sentiamus,
donec aliam ex fide justitiam fuerimus adepti. Sic David, ubi
retributionis meminit, quam praeparavit servis suis Dominus, sta-
tim ad peccatorum recognitionem descendit, quibus illa exinani¬
tur. Psalmo etiam 19, 12. magnifice legis beneficia depraedicat,
sed continuo exclamat: delicta quis intelliget? ab occultis meis
munda me Domine! Prorsus hic locus cum superiore congruit,
ubi quum dixisset (Psal. 25, 10 et 11), cunctas vias Domini bo¬
nitatem et veritatem timentibus eum, subnectit, propter nomen
tuum, Domine, propitiaberis pravitati meae; multa est enim. Sic
et nos recognoscere debemus , expositam quidem esse nobis in lege
Dei benevolentiam, si operibus eam demereri liceat; sed illorum
merito nunquam ad nos pervenire.

3. Quid ergo? an datae sunt, ut sine fructu evanescerent?
Jam nuper testatus sum non esse id meae sententiae. Dico sane
efficaciam suam ad nos non proferre, quamdiu ad operum merita
respiciunt; quare si in se considerentur, quodammodo aboleri. Sic
praeclaram illam promissionem (Levit. 18, 5): dedi vobis bona
praecepta, quae qui fecerit, vivet in ipsis, nullius momenti esse
apostolus docet (Pom. 10, 5) si in ea resistamus, nec pilo plus
profuturam quam si data non esset, quia ne sanctissimis quidem
Dei servis competit; qui procul omnes absunt a legis comple¬
mento, multis vero transgressionibus sunt circumdati. Sed dum
promissiones evangelicae substituuntur, quae gratuitam peccato¬
rum remissionem denuntiant, non efficiunt modo ut ipsi Deo ac¬
cepti simus, sed ut operibus quoque nostris sit sua gratia. Ne¬
que hoc tantum, ut ea Dominfis grata habeat, sed benedictioni¬
bus etiam, quae ex pacto debebantur legis suae observationi, pro¬
sequatur. Fateor ergo fidelium operibus rependi, quae justitiae
et sanctitatis cultoribus in lege sua Dominus promisit : verum in
hac retributione consideranda semper est causa, quae gratiam ope- I
ribus conciliet. Eam porro triplicem esse cernimus. Prima est,
quod Deus averso a servorum suorum operibus intuitu, quae pro- i
brum magis quam laudem perpetuo merentur, ipsos in Christo i
complectitur, ac sola fide intercedente, citra operum subsidium,
reconciliat sibi. Altera, quod opera, non aestimata eorum digni¬
tate, paterna benignitate atque indulgentia huc honoris attollit ut
alicujus pretii habeat. Tertia, quod ea ipsa cum venia suscipit,
non imputata imperfectione, qua omnia inquinata, peccatis magis

CAPUT XVII.

quam virtutibus accensenda alioqui forent. Atque hinc apparet
quantopere delusi sint sophistae, qui belle se absurda omnia eva¬
sisse putarunt quum dicerent, non intrinseca sua bonitate valere
opera ad salutem demerendam , sed ex pacti ratione ; quia Domi¬
nus liberalitate sua tanti aestimavit. Atqui non observabant in-
terim, quae meritoria opera esse volebant, quantum abessent a
promissionum conditione, nisi et justificatio sola fide subnixa, et
peccatorum remissio, per quam a maculis bona quoque opera abs¬
tergi necesse habent, praecederet. Itaque ex tribus divinae libe-
ralitatis causis, quibus fit ut accepta sint fidelium opera, unam
tantum annotabant; duas, et eas quidem praecipuas, supprimebant.

4. Citant Petri sententiam quam Lucas in Actis (10, 34. 35)
recitat: in veritate comperio quod non sit personarum acceptor
Deus; sed in omni gente, qui facit justitiam, acceptus est illi.
Atque hinc, quod minime dubium esse videtur, colligunt, si rec¬
tis studiis conciliat sibi homo Deum, non solius esse Dei bene¬
ficium quod salutem consequitur; imo sic pro sua misericordia
Deum peccatori succurrere , ut operibus ad misericordiam flectatur.
Verum scripturas nullo modo conciliare possis, nisi duplicem ho¬
minis apud Deum acceptionem observes. Qualis enim natura est
homo, nihil in eo reperit Deus, quo ad misericordiam inclinetur,
praeter unicam miseriam, Nudum ergo et egenum omnis boni,
omni contra malorum genere refertum et oneratum hominem si
constat esse, ubi primum a Deo suscipitur: quam ob dotem, quaeso,
dignum illum coelesti vocatione dicemus? Facessat ergo inanis
meritorum imaginatio, ubi gratuitam clementiam Deus tam evi¬
denter commendat. Nam quod ibidem Cornelio angeli voce dici¬
tur, orationes ejus et eleemosynas ascendisse in Dei conspectum,
pessime detorquetur ab iis, praeparari hominem ad recipiendam
Dei gratiam bonorum operum studio. Jam enim spiritu sapientiae
illuminatum fuisse Cornelium oportuit, qui vera sapientia, timore
scilicet Dei praeditus erat; eodem spiritu sanctificatum , qui justi¬
tiae cultor erat, quam illius certissimum esse fructum apostolus
docet (Gal. 5 , 5). Ea itaque omnia quae Deo placuisse in eo re¬
feruntur, habebat ab illius gratia; tantum abest ut ad eam reci¬
piendam illis suo marte se praepararet. Nulla sane scripturae syl¬
laba proferetur, quae non huic doctrinae consentiat: non esse
aliam Deo causam hominis ad se recipiendi nisi quia modis omni¬
bus perditum videt si sibi relinquatur; perditum autem quia non
vult, suam in ipso liberando misericordiam exercere. Nunc vide¬
mus ut ista acceptio non hominis justitiam spectet, sed purum sit
divinae erga miseros tantoque beneficio longe indignissimos pec¬
catores bonitatis documentum.

5. Postquam vero Dominus hominem ex abysso perditionis
reductum sibi per gratiam adoptionis segregravit, quia illum re¬
generavit ac reformavit in novam vitam, jam ut novam creaturam,
cum spiritus sui donis amplectitur. Haec illa est acceptio cujus
meminit Petrus , qua post suam vocationem Deo fideles approban-

58 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tur, operum quoque respectu; quia Dominus non amare et oscu¬
lari non potest, quae per spiritum suum in illis efficit bona. Ve¬
rum id semper memoria repetendum est, non aliter operum ra¬
tione illos esse Deo acceptos nisi quia illorum causa et in gra¬
tiam, quidquid bonorum operum contulit, liberalitatem suam
augendo , sua quoque acceptione dignatur. Unde enim illis bona
opera, nisi quod Dominus illos, quemadmodum vasa in honorem
elegit, ita vult vera puritate exornare? Unde etiam bona repu¬
tantur ac si nihil illis deesset; nisi quod naevis et maculis, quae
illis adhaerescunt, veniam benignus pater indulget? In summa
nihil aliud significat hoc loco quam gratos esse Deo et amabiles
suos filios in quibus notas et lineamenta vultus sui videt. Rege¬
nerationem enim alibi, imaginis divinae reparationem in nobis
esse , docuimus. Quoniam ergo ubicunque faciem suam Deus con¬
templatur, et merito amat, et in honore habet, non sine causa
dicitur illi placere fidelium vita, ad sanctitatem et justitiam com¬
posita. Sed quia pii mortali carne circumdati, adhuc sunt pecca¬
tores, et opera eorum bona, inchoata duntaxat, et carnis vitium
redolentia, neque illis neque his propitius esse potest nisi in
Christo magis quam in se ipsis amplexetur. In hunc modum ac¬
cipiendi sunt loci qui clementem ac misericordem justitiae culto¬
ribus Deum testantur. Dicebat Moses (Deut, 7 , 9) Israelitis : Do¬
minus Deus tuus custodiens pactum ac misericordiam diligentibus
se, et custodientibus praecepta sua, in mille generationes; quae
sententia in frequentem formulam usurpata postea a populo fuit.
Sic Solomo (1 Reg. 8, 23) in solenni precatione: Domine Deus
Israel, qui custodis pactum et misericordiam servis tuis, qui am¬
bulant coram te in toto corde suo. Eadem verba et a Nehemia
(1 , 5) repetuntur. Siquidem ut in omnibus misericordiae suae
pactis integritatem ac sanctimoniam vitae vicissim a servis suis
Deus stipulatur, ne ludibrio sit sua bonitas, neve quis inani ob
eam exsultatione turgidus, benedicat animae suae, ambulans inte-
rim in pravitate cordis sui: ita in foederis communionem admis¬
sos , vult hac via in officio continere. Nihilo tamen minus foe¬
dus ipsum et gratuitum initio feritur, et perpetuo tale manet.
Secundum hanc rationem David (2 Sam. 22, 20), quamvis prae¬
dicet sibi redditam fuisse mercedem puritatis manuum , non tamen
fontem illum quem notavi praeterit , quod extractus fuerit ab utero,
quia Deus eum dilexit: ubi ita commendat causae suae bonitatem,
ut nihil deroget gratuitae misericordiae, quae dona omnia, quo¬
rum origo est, praevenit.

6. Atque hic obiter notare profuerit quid distent istae lo¬
quendi formae a legalibus promissionibus. Legales promissiones
appello , non quae ubique sparsae sunt in libris mosaicis (quando
in illis quoque evangelicae multae occurrunt), sed quae proprie
ad legis ministerium pertinent. Ejusmodi promissiones, quocun¬
que nomine vocare libeat, sub conditione, si feceris quod tibi
praecipitur, paratam esse remunerationem denuntiant. At quum

CAPUT XVII.

dicitur, Dominum custodire pactum misericordiae iis qui se dili-
; gunt, magis demonstratur quales sunt illius servi, qui bona fide
ejus foedus susceperint, quam exprimatur causa cur illis Dominus
benefaciat. Haec porro demonstrationis ratio : quemadmodum in
hunc finem aeternae vitae gratia nos dignatur Deus ut diligatur,
timeatur, colatur a nobis, ita quaecunque misericordiae in scrip¬
tura promissiones habentur, merito ad hunc diriguntur finem, ut
-j revereamur et colamus beneficiorum autorem. Quoties ergo audi¬
mus ipsum benefacere iis qui legem suam observant, memineri¬
mus Dei filios ab officio designari , quod in illis perpetuum esse
debet : hac ratione nos esse adoptatos , ut ipsum patris loco vene-
I remur. Ne ergo ipsi adoptionis jure nos abdicemus, huc semper
fe enitendum quo tendit nostra vocatio. Id tamen rursum teneamus,

| non pendere ab operibus fidelium complementum misericordiae
(j Domini; sed ipsum ideo salutis promissionem adimplere iis qui
;| vitae rectitudine suae vocationi respondent, quia in illis germana
>! demum filiorum insignia agnoscit, qui spiritu ejus ad bonum re-
Jj guntur. Huc referatur, quod est in Psalmo (15, 1) de civibus
ecclesiae: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, et quis re¬
quiescet in monte tuo sancto? innocens manibus et mundo corde,
etc. Item apud Jesaiam (33, 14): quis habitabit cum igne devo¬
rante? qui facit justitiam, qui loquitur recta, etc. Non enim fir-
! mamentum, quo fideles coram Domino subsistant, describitur; sed
modus quo in suum consortium eos clementissimus pater introdu-
| cit, et in ipso tuetur et confirmat. Quia enim peccatum detesta-
j tur, justitiam amat; quos sibi conjungit, eos spiritu suo purificat,
ut sibi regnoque suo reddat conformes. Ergo si prima causa quae¬
ratur, unde patefiat sanctis accessus in Dei regnum, unde habeant
ut consistant in eo ac permaneant, prompta est responsio: quia
Dominus eos sua misericordia et adoptavit semel, et perpetuo tue¬
tur. Si autem de modo quaestio est, tum ad regenerationem est
descendendum ejusque fructus qui psalmo illo recensentur.

7. At vero plus longe difficultatis esse videtur in his locis,

| qui et bona opera justitiae titulo insigniunt, et hominem illis as¬
serunt justificari. Plurimi sunt prioris generis, ubi mandatorum
! observationes, justificationes vocantur seu justitiae. Alterius ge¬
neris exemplum est, quod apud Mosen (Deut. 6, 25) habetur:
erit haec justitia nostra, si custodierimus praecepta ista omnia.
Ac si promissionem esse legalem excipias, quae adnexa conditioni
impossibili nihil probet, sunt alia de quibus idem respondere non
possis, quale est illud (ibid. 24, 13): eritque tibi id pro justitia
coram Domino, reddere pauperi depositum, etc. Item quod pro¬
pheta dicit (Psal. 106, 30), zelum, in vendicando Israelis probro,
imputatum fuisse Phinees in justitiam. Itaque Pharisaei nostri
temporis amplam insultandi materiam hic se habere putant. Nam
quum dicamus , erecta fidei justitia cedere operum justificationem,
eodem jure argumentantur, si ex operibus justitia, ergo falsum est
nos sola fide justificari. Ut dem , legis praecepta vocari justitias,

60 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

nihil mirum : sunt enim re vera. Quanquam monendi sunt lectores,
Graecos parum apte vocem hebraicam HUCIM vertisse dntaicoiiavu,
pro edictis. De voce tamen facile litem remitto. Neque vero hoc
denegamus legi Dei quin perfectam justitiam contineat. Tametsi
enim, quia debitores sumus omnium quae praecipit, etiam plena ejus
obedientia defuncti, servi inutiles sumus; quia tamen eam honore
justitiae Dominus dignatus est, non detrahimus quod ille dedit. Fa¬
temur ergo libenter, absolutam legis obedientiam esse justitiam; man- i
dati uniuscujusque observationem, esse justitiae partem; siquidem in
reliquis etiam partibus tota justitiae summa constet. Sed exstare us- !
quam talem justitiae formam negamus. Atque ideo legis justitiam
tollimus, non quod manca per se sit ac mutila, sed quod ob carnis
nostrae debilitatem nusquam compareat. Atqui non modo praecepta j
Domini simpliciter scriptura justitias vocat, sed operibus quoque ;
sanctorum tribuit hoc nomen. TJt quum Zachariam et ejus conjugem j
refert ambulasse in justitiis Domini (Luc. 1, 6). Sane dum ita loqui- !
tur, opera magis ex legis natura aestimat quam propria ipsorum con- j
ditione. Etsi rursus hic observandum quod nuper dixi, ex incuria j
graeci interpretis non esse statuendam legem. Sed quia Lucas in
recepta versione nihil mutare voluit, neque ego contendam. Deus i
enim ea quae lege continentur mandavit hominibus in justitiam; sed |
eam justitiam non exsequimur, nisi totam legem observando. Qua- i
libet enim transgressione corrumpitur. Quum ergo lex nihil nisi ;
justitiam praescribat, si in ipsam respicimus, justitiae sunt sin- |
gula ejus mandata; si homines spectamus a quibus fiunt, justitiae |
laudem minime consequuntur ex uno opere, in multis transgres- j
sores, et ex eo opere quod aliqua semper ex parte propter im¬
perfectionem vitiosum est.

8. Sed venio ad secundum genus, in quo praecipua est dif- !
ficultas. Nihil magis firmum habet Paulus ad probandam fidei j
justitiam, quam quod de Abraham scribitur, fidem illi suam pro
justitia imputatam fuisse. Quum ergo editum facinus a Phinees ii
imputatum illi fuisse ad justitiam dicatur, quod de fide contendit i
Paulus, licebit nobis de operibus ratiocinari. Proinde adversarii
nostri, quasi re evicta, constituunt nos quidem sine fide non ju¬
stificari; sed neque per eam justificari solam, opera esse quae I
justitiam nostram impleant. Ego hic pios obtestor, ut si veram ,
justitiae regulam ex sola scriptura petendam norunt, mecum reli¬
giose et serio expendant quomodo scriptura secum ipsa sine ca- *
villis rite conciliari possit. Quum sciret Paulus, fidei justificatio- ;•
nem suffugium esse iis, qui propria justitia deficiuntur, audacter |
infert, justitia operum exclusos qui cunque fide justificantur. Quo- j
niam vero constat omnium illam esse fidelium communem , ex eo »
pari fiducia constituit operibus neminem justificari; quin magis i
contra, nullo operum adminiculo justificari. Sed aliud est dispu- f
tare quid per se valeant opera, aliud quo loco post stabilitam )
fidei justitiam habenda sint. Si operibus statuendum est pro dig¬
nitate sua pretium , indigna esse dicimus , quae in conspectum Dei !

CAPUT XVII.

prodeant; ideo nihil operum habere hominem, quo apud Deum
glorietur; inde, omni operum adminiculo exutum, sola fide justi¬
ficari. Eam porro justitiam definimus, quod in Christi communio¬
nem receptus peccator ejus gratia Deo reconciliatur, dum illius
sanguine purgatus peccatorum remissionem obtinet, et justitia non
secus ac propria vestitus, coram coelesti tribunali securus subsistit.
Praeposita peccatorum remissione, quae jam sequuntur bona opera
aliam quam a suo merito aestimationem habent; quia quidquid in
illis est imperfectum, Christi perfectione contegitur; quidquid nae¬
vorum est aut sordium, ejusdem puritate abstergitur, ne in judicii
divini quaestionem veniat. Obliterata igitur omnium transgressio¬
num culpa, quibus impediuntur homines ne quidquam Deo gra¬
tum proferant, sepulto etiam imperfectionis vitio quod bona quo¬
que opera foedare solet, quae fiunt a fidelibus bona opera, justa
censentur, vel (quod idem est) in justitiam imputantur.

9. Nunc mihi si quis istud objectet ad impugnandam fidei
justitiam, primum interrogabo, num homo justus censeatur ob
unum aut alterum sanctum opus , reliquis vitae operibus legis trans¬
gressor? PJus quam absurdum quidem est. Deinde requiram an
ob multa quoque bona opera, si quidem praevaricationis aliqua in
parte reus tenetur? Ne hoc quidem contendere audebit, recla¬
mante legis sanctione, maledictosque omnes proclamante, qui non
omnia legis mandata ad ultimum impleverint (Deut. 27, 26). Ad
haec ultra progrediar, sitne ullum opus quod nullius impuritatis
aut imperfectionis argui mereatur? Et quomodo esset coram iis
oculis quibus nec stellae satis mundae sunt, nec angeli satis justi
(Job. 4, 18)? Ita nullum exstare bonum opus concedere cogetur,
quod non et appositis sibi transgressionibus, et sua ipsius corrup¬
tione pollutum sit, ne justitiae honorem teneat. Quod si constat
a justificatione fidei proficisci , ut opera impura alioqui , immunda,
dimidiata, indigna Dei conspectu, nedum amore, justitiae impu¬
tentur: quid hujus jactatione destruere illam moliuntur, quae si
non esset, hanc frustra jactarent? Vipereumne partum facere vo¬
lunt? Eo enim tendunt impiorum dicta. Eidei justificationem
principium, fundamentum, causam, argumentum, substantiam ope¬
rum justitiae esse non possunt infitiari; concludunt tamen fide non
justificari hominem, quod bona quoque opera in justitiam repu¬
tentur. Omittamus ergo istas ineptias, et quod res est fateamur:
si a fidei justificatione dependet, qualiscunque tandem censetur,
operum justitia, non modo per hanc nihil imminui, sed potius
confirmari, quo nimirum vis ejus potentior elucet. Neque etiam
sic putemus commendari post gratuitam justificationem opera, ut
et ipsa in locum justificandi hominis postea succedant, aut ejus¬
modi officium cum fide partiantur. Nisi enim perpetuo maneat
solida fidei justificatio, illorum immundities detegetur. Nihil autem
absonum est, sic fide hominem justificari ut non ipse modo justus
sit, sed opera quoque ejus supra dignitatem justa censeantur.

10. Hac ratione concedemus, non partialem modo in operi-

62 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

bus justitiam (quod ipsi adversarii volunt) sed perinde approbari
Deo ac si perfecta absolutaque foret. Sed si meminerimus quo
fundamento fulciatur, soluta erit omnis difficultas. Gratum enim
opus tunc demum esse incipit ubi cum venia suscipitur. Porro
unde venia, nisi quia Deus nos et nostra omnia in Christo intue¬
tur? Quemadmodum ergo nos ipsi, ubi in Christum insiti sumus,
ideo justi apparemus coram Deo, quia ejus innocentia contegun¬
tur nostrae iniquitates, sic opera nostra justa sunt et habentur,
quia quidquid alias vitii in ipsis est, Christi puritate sepultum
non imputatur. Ita merito dicere possumus, sola fide non tantum
nos sed opera etiam nostra justificari. Jam si ista qualiscunque
operum justitia a fide et gratuita justificatione pendet, et ab ea
efficitur , debet sub eam includi , et tanquam effectus causae suae
(ut ita loquar) subordinari ; tantum abest ut erigi debeat ad illam
vel destruendam vel obscurandam. Sic Paulus (Rom. 4, 7), ut
extorqueat, beatitudinem nostram Dei misericordia, non operibus
constare, urget maxime illud Davidis (Psal. 32, 1): beati quo¬
rum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata; bea¬
tus cui non imputavit Dominus peccatum. Si quis contra obtru¬
dat innumera elogia quibus videtur beatitudo operibus dari (qualia
sunt: beatus vir qui timet Dominum, qui miseretur pauperis, qui
non ambulavit in consilio impiorum , qui suffert tentationem ; beati
qui custodiunt judicium, immaculati, pauperes spiritu, mites, mi¬
sericordes, etc. Psal. 112, 1; Prov. 14, 21; Psal. 1, 1; Jacob.
1, 12; Psal. 106, 3 et 119, 1; Matth. 5, 3) non efficient quo¬
minus verum sit quod ait Paulus. Quoniam enim illa quae prae¬
dicantur, omnia nunquam sic sunt in homine ut Deo propterea
id approbetur, conficitur, miserum semper esse hominem nisi a
miseria per veniam peccatorum eximatur. Quoniam ergo universa
quae scripturis extolluntur beatitudinis genera, irrita concidunt,
ut nullius fructum percipiat homo donec beatitudinem peccatorum
remissione adeptus fuerit, quae deinde illis locum faciat, sequitur
hanc esse non modo summam et praecipuam, sed unicam, nisi
forte velis ab illis enervari, quae in ea sola consistunt. Multo
jam minus rationis est cur nos conturbare debeat appellatio justo¬
rum, quae fidelibus plerumque tribuitur. Justos certe a vitae
sanctimonia nuncupari fateor; sed quum in justitiae studium ma¬
gis incumbant quam justitiam ipsam impleant, qualemcunque hanc
justitiam fidei justificationi cedere par est, unde habet id quod est.

11. Sed enim cum Jacobo plus adhuc negotii nobis restare
ajunt, ut qui aperta voce nobis repugnet. Docet enim (2, 4 seqq.)
et Abraham ex operibus fuisse justificatum, et nos quoque omnes
operibus justificari, non sola fide. Quid igitur? pertrahentne in J
certamen Paulum cum Jacobo? Si Jacobum pro Christi ministro j
habent, si accipienda est ejus sententia, ne a Christo per os Pauli
loquente dissentiat. Spiritus per os Pauli asserit, Abraham fide,
non operibus justitiam fuisse consequutum; nos quoque fide do¬
cemus omnes sine operibus legis justificari. Idem spiritus per Ja-

CAPUT XVII.

cobum tradit, et Abrahae et nostram justitiam operibus, non fide
tantum constare. Spiritum secum non pugnare , certum est. Quae
erit ergo istorum concordia? adversariis abunde est si convellerint,

; quam nos altissimis radicibus stabilitam volumus fidei justitiam;
suam autem conscientiis tranquillitatem reddere , non magnae curae
est. Unde videas quidem eos fidei justificationem arrodere, sed
nullam interim constituere justitiae metam ubi conscientiae sistan¬
tur. Triumphent ergo ut libet, modo non aliam jactare victoriam
possint, quam omnem justitiae certitudinem se sustulisse. Ac mi¬
seram quidem hanc victoriam obtinebunt, ubi exstincta veritatis
luce mendaciorum tenebras offundere illis Dominus permittet. Ubi¬
cunque autem stabit Dei veritas, nihil proficient. Nego itaque
Jacobi sententiam , quam assidue tanquam Achillis clypeum nobis
obtendunt, illis vel tantillum suffragari. Id quo planum fiat, in¬
tuendus primum erit apostoli scopus; deinde observandum ubi hal-
I lucinentur. Quoniam tum erant plerique (quod malum in ecclesia
| perpetuum esse solet), qui infidelitatem suam manifeste prodebant,
; quaecunque propria sunt fidelium opera negligendo ac omittendo,

| falso tamen fidei nomine gloriari non desinebant, stolidam talium
| fiduciam hic eludit Jacobus. Non est ergo illi propositum verae
fidei vim ulla ex parte deterere, sed ostendere quam inepte nu¬
gatores isti vacuae ejus imagini tantum arrogarent, ut hac con¬
tenti secure diffluerent in omnem vitiorum licentiam. Hoc statu
concepto, facile erit animadvertere ubi peccent nostri adversarii.
Incidunt enim in duplicem paralogismum : alterum in fidei voca¬
bulo, alterum in verbo justificandi. Quod fidem nominat aposto¬
lus, inanem opinionem procul a fidei veritate dissitam, concessio¬
nis est quae nihil causae derogat. Quod ab initio ipse demonstrat
his verbis: quid prodest, fratres mei, si quis fidem dicat se ha¬
bere, opera autem non habeat? Non dicit: si fidem quis habeat
sine operibus; sed, si actet. Clarius etiam paulo post, ubi dete¬
riorem diabolica notitia per ludibrium facit; postremo ubi mor-
j tuam vocat. Sed a definitione sufficienter deprehendas quid velit.

Tu credis, inquit, quod Deus est: sane si nihil in ista fide con-
[ tinetur nisi ut credatur Deum esse, jam nihil mirum est si non
justificet. Nec vero dum hoc illi adimitur, quid quam derogari
I putemus fidei christianae, cujus longe diversa est ratio. Quo
j enim modo vera fides justificat, nisi dum nos Christo conglutinat,

, ut unum cum illo facti participatione justitiae ejus fruamur? non
ergo eo justificat quod divinae essentiae notitiam concipiat, sed
: quod in misericordiae certitudine recumbit.

12. Nondum scopum attigimus, nisi discutiamus et alterum
j paralogismum : siquidem justificationis partem in operibus Jacobus
j reponit. Si et reliquis scripturis, et sibi ipsi consentaneum Ja-
cobum facere velis, necessarium est, justificandi verbum alio sig¬
nificatu accipere quam apud Paulum. Justificari enim dicimur a
Paulo, quum obliterata injustitiae nostrae memoria justi reputa¬
mur. Eo si spectasset Jacobus , praepostere citasset illud ex Mose;

64 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

credidit Abraham Deo, etc. Sic enim contexit: Abraham operi¬
bus consequutus est justitiam, quod filium immolare, jubente Deo,
non dubitavit. Atque ita impleta est scriptura, quae dicit illum
credidisse Deo , et imputatum ei ad justitiam. Si absurdum est,
effectum esse sua causa priorem, aut falso testatur Moses eo loco
imputatam fuisse Abrahae fidem in justitiam, aut ex ea quam in
Isaac offerendo praestitit obedientia justitiam non fuit promeritus.
Nondum concepto Ismaele , qui jam adoleverat antequam Isaac
nasceretur, fide sua justificatus fuit Abraham. Quomodo igitur
dicemus obedientia diu post sequuta justitiam sibi comparasse?
Quare aut perperam ordinem invertit Jacobus (quod cogitare est
nefas) aut justificatum noluit dicere, quasi promeritus sit ut justus
censeretur. Quid ergo? Certe de justitiae declaratione, non autem
imputatione ipsum loqui apparet, ac si diceret: qui vera fide justi
sunt, ii suam justitiam obedientia bonisque operibus probant, non
nuda et imaginaria fidei larva. In summa, non disputat qua ra¬
tione justificemur; sed justitiam operatricem a fidelibus requirit.
Et quemadmodum Paulus citra operum adminiculum justificari con-
tendit, ita hic justos haberi non patitur, qui bonis careant operi-
bus. Hujus scopi consideratio nos omni scrupulo extricabit; nam
hinc praecipue falluntur nostri adversarii, quod putant Jacobum
justificationis rationem definire; quum nihil aliud studeat, quam
pravam eorum securitatem diruere, qui excusando bonorum ope¬
rum contemptui fidem inaniter obtendebant. Ergo quoslibet in
modos Jacobi verba torqueant, nihil praeter duas sententias ex¬
priment: inane fidei spectrum non justificare, et fidelem, tali ima-
ginatione non contentum, operibus bonis suam justitiam declarare, j
13. Quod autem ex Paulo (Rom. 2, 13) in eundem sensum
citant, minimum eos juvat: factores legis, non auditores justificari.
Nolo solutione Ambrosii evadere, ideo esse illud dictum quia com-
plbifientum legis sit in Christum fides. Video enim merum esse
effugium , quo nihil opus est ubi aperta patet via. Illic stolida
confidentia Judaeos dejicit apostolus, qui sola legis agnitione se
venditabant, quum interim summi essent ejus contemptores. Ne 1
ergo nuda legis peritia tantopere sibi placerent, admonet, si ex
lege quaeratur justitia, non ejus notitiam, sed observationem j
quaeri. Nos certe istud in dubium non vocamus, quin legis ju¬
stitia consistat in operibus, ac ne illud quidem, quin consistat in
operum dignitate et meritis justitia. Sed nondum probatum est
operibus nos justificari, nisi unum aliquem proferant, qui legem
impleverit. Non aliud autem sensisse Paulum, erit satis amplo i
testimonio orationis contextus. Postquam gentes ac Judaeos in
commune injustitiae damnaverat, tum ad distributionem descendit,
ac dicit eos, qui sine lege peccaverunt, sine lege perire, quod
ad gentes refertur; qui vero in lege peccaverunt, per legem judi-
cari, quod Judaeorum est. Porro, quoniam illi suis praevarica¬
tionibus conniventes sola lege superbiebant, adjungit quod optime
congruebat, non ideo latam esse legem ut audita solummodo ejus

CAPUT XVII.

i voce justi redderentur, sed tum demum si obedirent. Ac si di-
i ceret: in lege quaeris justitiam? ne auditum ejus praetexas, qui
j parvi est per se ponderis; sed afferas opera quibus declares legem
I non tibi frustra positam. His quoniam deficiebantur omnes, se-
[| quebatur, legis gloriatione esse spoliatos. Itaque contrarium po-
| tius ex mente Pauli argumentum formandum est: justitia legis in
j operum perfectione sita est; nemo jactare potest se per opera
legi satisfecisse; nulla ergo est a lege justitia.

14. Jam et ex locis illis pugnant quibus suam justitiam
fi fideles examinandam Dei judicio audacter offerunt, ac secundum
i eam de se statui cupiunt. Quales sunt: judica me Domine se¬
cundum justitiam meam, et secundum innocentiam meam, quae
sunt in me (Psal. 7 , 9). Item : exaudi Deus justitiam meam,
probasti cor meum et visitasti nocte, et non est inventa in me
iniquitas (ibid. 17, 1). Item: retribuet mihi Dominus secundum
i justitiam meam, et secundum puritatem manuum mearum repen-
I det mihi; quia custodivi vias Domini, nec impie defeci a Deo
i! meo: et ero immaculatus, et observabo me ab iniquitate mea
i (ibid. 18, 21). Item: judica me Domine, quoniam in innocentia
:j mea ambulavi; non sedi cum viris mendacibus, cum iniqua geren¬
tibus non introibo; ne perdas cum impiis animam meam, cum

«viris sanguinum vitam meam, in quorum manibus iniquitates sunt,
dextera quorum repleta est muneribus: ego autem innocenter am-
■ bulavi (ibid. 26, 1 et 9). Dixi supra de fiducia quam sibi sancti

I simpliciter ab operibus sumere videntur. Quae autem huc ad¬
duximus testimonia nos non valde impedient, si secundum suam
1 tcsqIgzccGiv , hoc est complexum, vel (ut vulgo loquuntur), circum¬
stantiam, accipiantur. En porro duplex est. Nam nec de ipsis
in universum quaestionem haberi volunt, ut pro totius vitae te¬
nore vel damnentur vel absolvantur; sed specialem causam in ju¬
dicium disceptandam afferunt, nec divinae perfectionis respectu,
sed ex improborum ac scelestorum comparatione justitiam sibi
! arrogant. Primum, quum de homine justificando agitur , non tan-
I tum quaeritur ut bonam in re aliqua particulari causam habeat,

! sed perpetuam quandam tota vita justitiae symmetriam. Atqui
sancti, dum ad comprobandam suam innocentiam Dei judicium
! implorant, non se ipsos omni noxa solutos et omni ex parte in-
I culpatos offerunt; sed quum in sola ejus bonitate salutis fiduciam
j defixerint, confisi tamen esse vindicem pauperum praeter jus et
; aequitatem afflictorum, profecto causam in qua innocentes oppri¬
muntur, illi commendant. Dum vero secum adversarios ad tri-
| bunal Dei sistunt, non jactant innocentiam, quae Dei puritati
responsura sit si severe conquiratur; sed quia prae adversariorum
malitia, improbitate, astutia, nequitia, sinceritatem, justitiam, sim¬
plicitatem puritatemque suam Deo compertam gratamque esse
norunt, non reformidant, inter se et illos judicem invocare. Sic
quum David Sauli dicebat (1 Sam. 26, 23): reddat Dominus uni¬
cuique secundum justitiam et veritatem ejus, non intelligebat ut

Calvini Institutio II. c

66 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Dominus unumquemque per se examinaret ac muneraretur pro
meritis; sed Dominum attestabatur quanta esset sua innocentia
praeut erat Saulis iniquitas. Ac ne Paulus quidem, quum hac
gloriatione se jactat (2 Cor. 1, 12), quod bonum habeat conscien¬
tiae testimonium, se cum simplicitate et integritate versatum esse
in ecclesia Dei, vult ejusmodi gloriatione apud Deum niti; sed
coactus impiorum calumniis, fidem ac probitatem suam, quam di¬
vinae indulgentiae acceptam esse sciebat, adversus quamlibet ho¬
minum maledicentiam asserit. Yidemus enim quid alibi (1 Cor.
4, 4) dicat, se nihil esse sibi male conscium, sed non in hoc
justificari. Quia scilicet intelligebat, judicium Dei humanam lippi¬
tudinem longe transscendere. Utcunque ergo pii contra impiorum
hypocrisin suam innocentiam Deo teste ac judice defendant, ubi
tamen cum solo Deo negotium est, omnes uno ore clamant (Psal.
130, 3): si iniquitatem observaveris Domine, Domine quis susti¬
nebit? Item: ne ingrediaris in judicium cum servis tuis; quia
non justificabitur in conspectu tuo omnis vivens (ibid. 143, 2).
Suisque operibus diffisi libenter canunt: bonitas tua melior quam
vita (ibid. 63, 4).

15. Sunt et alii non absimiles superioribus loci, in quibus
subsistere etiamnum quis possit. Dicit Solomon (Prov. 20, 7),
eum qui ambulat in integritate sua, justum esse. Item (ibid. 12,
28): in semita justitiae esse vitam, ac in ea ipsa non esse mor¬
tem. Qua ratione Ezechiel (18, 9. 21 et 33, 15) perhibet vita
victurum qui judicium ac justitiam fecerit. Nihil eorum vel in¬
fitiamur, vel obscuramus. Sed prodeat unus ex filiis Adam cum
tali integritate. Si nemo est, aut pereant a conspectu Dei oportet,
aut ad misericordiae asylum confugiant. Neque interim negamus
quin fidelibus sua integritas, dimidiata licet ac imperfecta, gra¬
dus sit ad immortalitatem. Sed unde id, nisi quoniam quos in
foedus gratiae assumpsit Dominus, eorum opera non excutit pro
meritis, sed paterna benignitate osculatur? Quo non tantum in-
telligimus quod tradunt Scholastici, a gratia acceptante habere
opera suum valorem. Illi enim sentiunt, imparia alioqui opera
ex legis pacto saluti comparandae, in aequalitatis tamen pretium
Dei acceptione evehi. Ego autem dico, ea, tum aliis transgres¬
sionibus, tum suis ipsorum maculis inquinata, non aliud valere
nisi quod Dominus veniam utrisque indulget; quod est, gratuitam
homini justitiam largiri. Neque tempestive hic obtruduntur illae
apostoli (Eph. 1, 4; 1 Thess. 3, 13 et alibi) precationes, ubi tan¬
tam fidelibus perfectionem optat, ut sint inculpati et irreprehen¬
sibiles in die Domini. Haec quidem verba Coelestini valde olim
exagitabant, ad perfectionem justitiae in hac vita asserendam.
Sed quod arbitramur sufficere, breviter post Augustinum respon¬
demus : ad hanc quidem metam aspirare pios omnes debere , ut
immaculati aliquando et inculpati appareant coram Dei facie; sed
quia optima et praestantissima vitae praesentis ratio nihil aliud
est quam profectus, ad eam metam nos tum demum perventuros,

CAPUT XVIII.

ubi hac peccati came exuti Domino ad plenum adhaerebimus.
Neque tamen pertinaciter cum eo litigabo, qui perfectionis titu¬
lum sanctis tribuere volet : modo eam quoque Augustini x) ipsius
verbis definiat. Perfectam, inquit, sanctorum virtutem quum no¬
minamus, ad ipsam perfectionem pertinet etiam imperfectionis tum
in veritate tum in humilitate cognitio.

CAPUT XVIII.

Ex mercede male colligi operum justitiam.

Partes hujus Capitis tres : 1) Solutio duarum generalium objectionum, quae
ad operum justitiam stabiliendam proferuntur. Primo Deum unicuique redditu¬
rum secundum opera sua, sect. 1. Secundo aeternam operum mercedem appel¬
lari, a secunda sectione ad sextam. — 2) Ad alias speciales objectiones inde
deductas , et ex Scripturae depravatis testimoniis desumptas , responsio , sect.
6 — 9. — 3) Sophismatis, fidem opus vocari, ideo nos opere justificari,* asse¬
rentis dilutio , sect. postrema.

1. Transeamus nunc ad eas sententias, quae affirmant Deum
unicuique redditurum secundum opera sua. Cujusmodi sunt: unus¬
quisque referet quod gessit in corpore, sive bonum sive malum
(2 Cor. 5, 10); gloria et honor operanti bonum; tribulatio et an¬
gustia in omnem animam operantis malum (Rom. 2, 6); et: ibunt
qui bona egerint in resurrectionem vitae, qui male fecerint in
resurrectionem judicii (Joann. 5, 29) ; venite benedicti patris mei,
esurivi et dedistis mihi cibum, sitivi et potum tribuistis (Matth.
25, 34) etc. Atque illis quoque eas conjungamus, quae merce¬
dem operum appellant vitam aeternam. Quo in genere sunt: re¬
tributio manuum hominis restituetur ei (Prov. 12, 14 et 13, 13);
qui timet mandatum , remunerabitur ; gaudete et exsultate , ecce
merces vestra copiosa est in coelis (Matth. 5, 12); unusquisque
mercedem accipiet secundum laborem (1 Cor. 3, 8). Quod uni¬
cuique dicitur redditurus Deus secundum opera, parvo negotio dis¬
solvitur. Ordinem enim consequentiae magis quam causam indi¬
cat loquutio. Extra dubium autem est, Dominum his misericor¬
diae suae gradibus salutem nostram consummare, dum electos ad
se vocat, vocatos justificat, justificatos glorificat (Rom. 8, 30).
Tametsi ergo sola misericordia suos in vitam suscipiat, quia ta¬
men in ejus possessionem ipsos deducit, per bonorum operum sta¬
dium, ut quo destinavit ordine suum in illis opus impleat, nihil
mirum si secundum opera sua dicuntur coronari : quibus haud
dubie ad recipiendam immortalitatis coronam praeparantur. Quin
hac ratione apposite dicuntur salutem suam operari (Phil. 2, 12),
dum bonis operibus incumbendo vitam aeternam meditantur. Nempe

1) Libr. 3. ad Bonif. c. 7

68 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

sicut alibi jubentur operari cibum, qui non perit (Joann. 6, 27),
dum in Christum credendo sibi vitam acquirunt, et tamen mox
additur, quem filius liominis daturus est vobis. Unde apparet
operandi verbum nequaquam opponi gratiae, sed referri ad stu¬
dium, ac proinde non sequitur, vel fideles ipsos esse salutis suae
autores , vel ab ipsorum operibus eam emanare. Quid ergo ? si¬
mul atque per evangelii notitiam, et spiritus sancti illuminatio¬
nem adsciti sunt in Christi consortium, inchoata est in illis aeterna
vita. Jam quod in illis bonum opus inchoavit Deus, et perfici
oportet usque in diem Domini Jesu (Phil. 1, 6). Perficitur porro,
quum justitia et sanctitate patrem coelestem referentes se filios
ejus non degeneres esse probant.

2. Ex mercedis nomine non est cur opera nostra ratiocine-
mur causam esse salutis. Principio istud sancitum sit in cordi¬
bus nostris, regnum coelorum non servorum stipendium , sed
filiorum esse haereditatem , qua soli potientur, qui a Domino in
filios cooptati fuerint, neque ullam aliam ob causam quam ob
hanc adoptionem. Non enim erit haeres filius ancillae, sed filius
liberae (Gal. 4, 30). Adeoque in iis ipsis locis quibus gloriam
aeternam mercedem operibus fore pollicetur spiritus sanctus, hae¬
reditatem nominatim exprimendo, aliunde nobis provenire demon¬
strat. Sic Christus (Matth. 25, 34) opera recenset, quae coeli
remuneratione compensat dum in ejus possessionem electos vocat;
sed simul adjungit, haereditatis jure possidendum. Sic Paulus
(Coi. 3, 24) jubet servos, fideliter agentes quod officii sui est,
sperare retributionem a Domino; sed addit, haereditatis. Yide-
mus ut quasi praescriptis verbis diligenter caveant ne acceptam
feramus operibus aeternam beatitudinem , sed Dei adoptioni. Cur
ergo simul operum mentionem faciunt? Uno scripturae exemplo
ista quaestio elucescet. Ante nativitatem Isaac, promissum erat
Abrahae semen in quo benedicendae erant omnes terrae nationes;
seminis propagatio quae aequatura esset stellas coeli et arenas
maris, aliaque similia (Gen. 15, 5 et 17, 1). Multis post annis,
ut erat oraculo jussus, Abraham ad filium immolandum se accin¬
git. Ita obedientia defunctus, recipit promissionem (Gen. 22,
3. 17): per memet ipsum juravi, dicit Dominus , quia fecisti hanc
rem, et non pepercisti proprio filio unigenito, benedicam tibi,
et multiplicabo semen tuum sicut stellas coeli et arenas maris;
possidebit semen tuum portas inimicorum suorum, et benedicen¬
tur in semine tuo omnes gentes terrae, quia obedisti voci meae.
Quid audimus? an obedientia sua promeritus est benedictionem
Abraham, cujus promissionem receperat antequam ederetur prae¬
ceptum? Hic profecto citra ambagas tenemus, iis bonis mune¬
rari Dominum fidelium opera, quae illis jam ante cogitata opera
dederat: nihil dum causae habens cur ipsis benefaceret nisi suam
misericordiam.

3. Neque tamen frustratur aut ludit nos Dominus quum ait,
se operibus rependere, quod gratis ante opera donaverat. Quia

CAPUT XVIII.

enim bonis oleribus vult nos exerceri ad meditandam eorum quae
promisit exhibitionem vel fruitionem , ut ita loquar, ac per ea
decurrere, ut contendamus ad beatam spem nobis propositam in
coelis, rite et illis assignatur promissionum fructus, ad cujus ma¬
turitatem nos producunt. Eleganter expressit utrumque apostolus,
quum diceret officiis caritatis studere Colossenses, propter spem
in coelis sibi repositam, de qua ante audierant per sermonem
veracis evangelii (Coi. 1, 4). Nam quum ait eos ex evangelio
cognovisse spem sibi in coelis repositam, declarat solo Christo,
nullis autem suffultam operibus. Cui concinit illud Petri: custo¬
diri pios Dei virtute per fidem, in salutem quae parata est ma¬
nifestari suo tempore (1 Petr. 1 , 5). Dum ipsos ait ejus causa
laborare, significat currendum esse fidelibus toto vitae spatio ut
apprehendant. Ne vero t-putaremus ad meriti modum redigi quam
nobis Dominus mercedem pollicetur, parabolam proposuit (Matth.
20, 1 seqq.), in qua se fecit patrem familias, qui quoscunque
habet obvios, mittit in vineae suae culturam; alios quidem hora
diei prima, alios secunda, alios tertia, quosdam etiam undecima;
vesperi rependit omnibus aequale pretium. Cujus interpretationem
breviter et vere complexus est, qui cunque sit ille tandem vetu¬
stus scriptor, cujus liber de vocatione gentium sub Ambrosii no¬
mine fertur 1). Ejus verbis potius quam meis utar. Hujus , in¬
quit, comparationis regula Dominus multimodae vocationis varie¬
tatem ad unam gratiam pertinentem adstruxit; ubi sine dubio,
qui hora undecima intromissi in vineam totius diei operariis ex¬
aequantur, eorum praeferunt sortem quos ad commendandam gra¬
tiae excellentiam, in defectu diei, et conclusione vitae, divina
indulgentia muneravit; non labori pretium solvens, sed divitias
bonitatis suae in eos, quos sine operibus elegit, effundens: ut
etiam qui in multo labore sudarunt, nec amplius quam novissimi
acceperunt, intelligant donum se gratiae, non operum accepisse
mercedem. Postremo hoc quoque notatu dignum est, in his locis,
ubi vita aeterna merces operum vocatur, non simpliciter pro illa
communicatione accipi, quam habemus cum Deo ad beatam im¬
mortalitatem, quum nos paterna benevolentia in Christo amplecti¬
tur; sed pro beatitudinis possessione vel fruitione, ut vocant, sicut
etiam sonant ipsa Christi verba : in futuro vitam aeternam (Mare.
10, 30). Et alibi: venite, possidete regnum, etc. (Matth. 25,34).
Hac ratione et Paulus (Rom. 8, 18 seqq.) vocat adoptionem, re¬
velationem adoptionis quae in resurrectione fiet, ac postea inter¬
pretatur, redemptionem corporis nostri. Alioqui autem, quemad¬
modum alienatio a Deo aeterna mors est, sic quum homo in gra¬
tiam a Deo recipitur, ut communicatione ejus fruatur unumque
cum eo fiat, transfertur a morte ad vitam, id quod fit solius
adoptionis beneficio. Et si more suo pertinaciter urgeant operum
mercedem, regerere illud Petri licebit, vitam aeternam fidei esse
mercedem (1 Petr. 1, 9).

1) Libr. 1. c. 5.

70 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

4. Itaque ne cogitemus spiritum sanctum hujusmodi pro¬
missione commendare operum nostrorum dignitatem, ac si talem
mercedem mereantur. Nihil enim nobis scriptura reliquum facit,
quo in conspectu Dei exaltemur. Quin potius tota in hoc est
ut arrogantiam nostram retundat, nos humiliet, dejiciat, et prorsus
conterat. Verum nostrae imbecillitati sic occurritur: quae statim
alioqui collaberetur ac concideret, nisi hac se exspectatione susti¬
neret ac solatio leniret sua taedia. Primum quam durum sit, non
modo sua omnia, sed se quoque ipsum relinquere et abnegare,
reputent pro se quisque singuli. Et tamen hoc tirocinio disci¬
pulos suos, hoc est pios omnes, Christus initiat. Deinde si per
omnem vitam sub crucis disciplina erudit , ne cor adjiciant ad
bonorum praesentium vel cupiditatem vel fiduciam. Breviter sic
fere tractat, ut quocunque flectant ocuIqs, quam longe hic mun¬
dus patet, nonnisi desperationem sibi ubique obversantem habeant,
ut Paulus (1 Cor. 15, 19) dicat, miserabiliores esse nos omnibus
hominibus, si in hoc mundo duntaxat speremus. In his tantis
angustiis ne deficiant, adest illis Dominus, qui monet ut altius
caput exserant, et longius oculos conjiciant: beatitudinem, quam
in mundo non vident, apud se reperturos. Hanc beatitudinem,
praemium, mercedem, retributionem vocat; non operum aestimans
meritum, sed compensationen esse significans eorum pressuris,
passionibus, contumeliis, etc. Quamobrem nihil obest quominus
vitam aeternam renumerationem , scripturae exemplo, vocemus;
quod in ea Dominus suos ex laboribus in quietem, ex afflictione
in prosperum et optabilem statum, ex moestitia in gaudium, ex
paupertate in affluentiam, ex ignominia in gloriam recipiat, omnia
denique quae perpessi sunt mala, bonis majoribus permutet. Sic
et nihil erit incommodi si vitae sanctitatem existimemus esse viam,
non quidem quae aditum aperiat in gloriam coelestis regni, sed
qua electi a Deo suo in ejus manifestationem ducantur: quando
haec bona ejus voluntas est, glorificare quos sanctificavit. Tan¬
tum ne correlationem meriti ac mercedis imaginemur, in qua im¬
portune haerent sophistae, quia istum quem exponimus finem non
considerant. Quam autem praeposterum est, ubi in unum finem
vocat nos Dominus, aliorsum respicere? Nihil clarius est, quam
ad sublevandam aliquo solatio carnis nostrae debilitatem, non
autem ad inflandos gloria animos , mercedem bonis operibus pro¬
mitti. Qui ergo meritum operum inde colligit, vel appendit in
trutina opus cum mercede, a recto Dei scopo longissime aberrat.

5. Proinde quum scriptura dicit (2 Tim. 4, 8), Deum justum
judicem redditurum olim suis justitiae coronam, non tantum cum
Augustino 1) excipio : cui redderet justus judex coronam , si non
donasset gratiam misericors pater? et quomodo esset justitia nisi
praecessisset gratia, quae justificat impium? quomodo ista debita
redderentur, nisi prius illa indebita darentur? sed aliud etiam

1) August. ad Valent, de gratia et lib. arbitr.

CAPUT XVIII.

addo: quomodo justitiam imputaret nostris operibus, nisi quod
i injustitiae in illis est absconderet sua indulgentia ? quomodo cen¬
seret digna mercede , nisi quod in illis poena dignum est immensa
benignitate aboleret? Solet enim ille vir gratiam nominare vitam
aeternam, quia gratuitis Dei donis reddatur, dum operibus repen¬
ditur. At scriptura nos ultra humiliat et simul erigit. Nam prae¬
terquam quod in operibus gloriari vetat, quia sunt gratuita Dei
; dona, simul faecibus quibusdam semper inquinata esse docet, ut
Deo satisfacere non possint si ad judicii ejus regulam examinen-
j tur, sed, ne concidat nobis alacritas, mera venia placere. Etsi
& autem paulo aliter Augustinus quam nos loquitur, in re tamen
I non ita dissentire constabit ex ejus verbis, libro ad Bonifacium
I tertio, cap. 5. Ubi quum inter se duos contulisset homines, al-
I terum vitae usque ad miraculum sanctae et absolutae, alterum
probum quidem et integris moribus, non tamen adeo perfectum
quin desiderari in eo multum queat, tandem infert: nempe iste
qui moribus illo videtur inferior , propter rectam in Deum fidem
ex qua vivit et secundum quam in omnibus delictis suis se ac¬
cusat, in omnibus bonis operibus Deum laudat, sibi tribuens
ignominiam, illi gloriam, atque ab ipso sumens et indulgentiam
peccatorum et dilectionem recte factorum, de hac vita liberandus
in consortium Christi migrat. Quare , nisi propter fidem ? quae
licet sine operibus neminem salvat (ipsa enim est non reproba
fides, quae per dilectionem operatur), tamen per ipsam etiam pec¬
cata solvuntur, quia justus ex fide vivit; sine ipsa vero quae vi¬
dentur bona opera, in peccata vertuntur. Hic certe non obscure
fatetur, quod tantopere contendimus, inde pendere bonorum operum
justitiam quod per veniam Deo approbantur.

6. Superioribus locis proximum sensum habent isti: facite
vobis amicos de mammona iniquitatis, ut quum defeceritis, reci¬
piant vos in aeterna tabernacula (Luc. 16, 9). Divitibus hujus
saeculi praecipe non superbe sapere, neque sperare in incertis di¬
vitiis, sed in Deo vivo; bene agere, divites fieri in bonis operi¬
bus, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut appre¬
hendant vitam aeternam (1 Tim. 6, 17). Opibus enim comparan¬
tur bona opera, quibus in beatitudine vitae aeternae fruamur.
Bespondeo, nos ad veram eorum intelligentiam nunquam acces¬
suros, nisi oculos in scopum convertamus, quo sua verba spiritus
dirigit. Si verum est quod ait Christus , ibi animum nostrum
residere ubi est thesaurus noster, quemadmodum filii saeculi in¬
tenti esse solent ad ea comparanda, quae ad praesentis vitae de¬
licias faciunt, ita fidelibus videndum est, postquam hanc vitam
instar somnii mox evanituram didicerunt, ut ea, quibus vere frui
volunt, eo transmittant ubi solidam vitam sunt habituri. Quod
ergo faciunt, qui demigrare instituunt in locum aliquem, ubi per¬
petuam vitae sedem elegerunt, nobis imitandum est. Praemittunt
illi suas facultates, neque illis ad tempus aegre carent; quia se
beatiores eo putant, quo plus habent bonorum ubi diu sunt fu-

72 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

turi. Nobis si coelum patriam esse credimus, illuc potius trans¬
mittere opes nostras convenit, quam hic retinere, ubi subita mi¬
gratione peritura nobis sint. Quomodo autem transmittemus ?
nempe si pauperum necessitatibus communicamus: quibus quid¬
quid erogatur, sibi datum Dominus imputat (Mattii. 25, 40). TJnde
egregia illa promissio: qui largitur pauperi, Domino foeneratur
(Prov. 19, 17). Item: qui benigne seminat, benigne metet (2 Cor.
9, 6). Deponuntur enim in manu Domini quae fratribus ex cari¬
tatis officio impenduntur. Ille, ut est bonae fidei depositarius,
olim restituet cum copioso foenore. Ergone tanti sunt apud Deum
nostra officia ut sint in ejus manu quasi reconditae nobis opes?
Et quis horreat ita loqui, quum toties ac tam aperte id testetur
scriptura? Caeterum si quis a mera Dei benignitate transsilire
velit ad operum dignitatem, his testimoniis ad errorem astruen¬
dum nihil juvabitur. Nihil enim rite inde colligas nisi meram
divinae erga nos indulgentiae propensionem: quandoquidem quo
nos ad bene faciendum animet, quamlibet vel solo ejus intuitu
indigna sint, quae illi exhibemus obsequia, nullum tamen perdi¬
tum sinit.

7. Sed magis urgent apostoli verba, qui dum Thessaloni-
censes in tribulationibus consolatur, eas immitti illis docet ut digni
habeantur regno Dei pro quo patiuntur (2 Thess. 1, 5). Siqui¬
dem, inquit, justum est apud Deum, reddere iis qui vos affligunt
afflictionem; vobis autem relaxationem nobiscum, quum revelabi¬
tur Dominus Jesus e coelo. Autor vero epistolae ad Hebraeos :
non est, inquit (6, 10), injustus Deus ut obliviscatur operis ve¬
stri, et dilectionis quam ostendistis in nomine ipsius, quod mini¬
strastis sanctis. Ad priorem locum respondeo : nullam illic meriti
dignitatem significari; sed quia Deus pater vult nos, quos elegit
filios , Christo primogenito conformari , sicut oportuit illum primo
pati et tum demum intrare in gloriam sibi destinatam , ita et nos
per multas tribulationes oportet ingredi in regnum coelorum (Luc.
24, 26; Act. 14, 22). Tribulationes ergo dum patimur pro Christi
nomine, quaedam veluti notae imprimuntur nobis quibus oves
gregis sui Deus signare solet. Hac ergo ratione digni habemur
regno Dei , quia stigmata Domini nostri et magistri portamus in
corpore, quae sunt filiorum Dei signa (Gal. 6, 17). Huc et illae
sententiae pertinent: nos circumferre mortificationem Jesu Christi
in corpore nostro, ut vita ipsius manifestetur in nobis (2 Cor.
4, 10); nos passionibus ejus conformari, ut perveniamus ad simi¬
litudinem resurrectionis ex mortuis (Phil. 3, 10). Quae subjicitur
ratio, non ad probandam ullam dignitatem, sed spem regni Dei con¬
firmandam pertinet: ac si diceret, ut justo Dei judicio convenit,
vindictam ab inimicis vestris expetere earum quas vobis intulerint
vexationum, ita nobis relaxationem et quietem a vexationibus imper¬
tiri. Alter locus, qui sic justitiam Dei decere tradit, suorum obse¬
quia oblivioni non mandare, ut prope injustum fore innuat si obli¬
viscatur, hanc rationem habet : Deus, quo segnitiem nostram acueret,

CAPUT XVIII.

i fiduciam nobis fecit, non irritum fore quem in gloriam nominis sui
susceperimus laborem. Semper meminerimus, hanc promissionem,
ut caeteras omnes, nihil fructus nobis allaturam nisi praecederet
gratuitum misericordiae foedus, cui tota salutis nostrae certitudo
imcumberet. Eo autem freti, confidere secure debemus, obsequiis
etiam nostris quamlibet indignis non defuturum a Dei liberalitate
praemium. In ea exspectatione ut nos confirmet apostolus, Deum
asserit non esse injustum, quin constaturus sit fidei semel datae.
Justitia igitur ista magis ad divinae promissionis veritatem, quam
, ad reddendam debiti aequitatem refertur. In quem sensum in¬
signe est dictum Augustini 1) , quod ut vir sanctus repetere sae-
i pius pro memorabili non dubitavit, ita non indignum judico, quod
assidue memoria repetamus. Fidelis, inquit, Dominus qui se no¬
bis fecit debitorem: non aliquid a nobis accipiendo, sed omnia
i promittendo.

8. Adducuntur et illae Pauli sententiae: si habeam om-

i nem fidem, ita ut montes loco dimoveam, caritatem autem non
habeam, nihil sum (1 Cor. 13, 2). Item: nunc manent spes,

! fides, caritas; sed maxima in his caritas (ibid. v. 13). Item: su-
■ : per omnia habete caritatem , quae est vinculum perfectionis (Coi.
3, 14). Ex primis duobus contendunt nostri Pharisaei, caritate
nos justificari potius quam fide: virtute nimirum, ut ipsi ajunt,
potiore. At nullo negotio diluitur haec argutatio. Exposuimus
enim alibi, ad veram fidem nihil pertinere, quae primo loco di¬
cuntur. Alterum nos quoque de vera fide interpretamur, qua
- majorem esse caritatem dicit non tanquam sit magis meritoria,
sed quia magis fructuosa est, quia latius patet, quia pluribus
servit, quia semper viget: quum fidei usus ad tempus consistat.
Si excellentiam spectamus, merito Dei dilectio primas teneat, de
o qua hic sermo Paulo non est. Siquidem unum istud urget ut
j mutua caritate nos in Domino vicissim aedificemus. Sed finga¬
mus, modis omnibus caritatem fidei praecellere: quis tamen sano
judicio, imo quis omnino sano cerebro, ex eo ratiocinetur magis
' justificare? Vis justificandi quae penes fidem est, non in digni-

ii tate operis locatur. Sola Dei misericordia et merito Christi con¬
stat nostra justificatio, quam dum fides apprehendit, justificare
dicitur. Nunc si adversarios interroges, quo sensu justificationem
caritati assignent, respondebunt, quia officium est Deo gratum,
ejus merito, ex divinae bonitatis acceptatione, justitiam nobis im-

• putari. Hinc vides quam belle procedat argumentum. Eidem
justificare dicimus, non quia justitiam nobis sua dignitate me-

• reatur; sed quia instrumentum sit, quo Christi justitiam gratis
, obtinemus. Isti , praetermissa Dei misericordia , Christoque prae-

• terito (ubi summa justitiae est) caritatis beneficio nos justificari
pugnant, quia supra fidem excellat. Perinde ac si quis aptiorem

• esse regem disputet conficiendo calceo quam sutorem, quia sit

1) In Psal. 32, 2. Ps. 109, 1. et alibi saepe (83, 16).

74 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

infinito praestantior. Hic unus syllogismus amplo documento est
scholas omnes sorbonicas ne summis quidem labris degustare, quid
sit fidei justificatio. Si quis autem rixator adhuc interpellet, cur i
fidei nomen tantulo intervallo apud Paulum varie accipiamus, hu- i
jus interpretationis non levis ratio mihi constat. Quum enim dona i
illa, quae enumerat Paulus, fidei et spei quodammodo subsint, i
quia ad cognitionem Dei spectant, ea omnia xar avaKerpaXaicoGLv i
sub nomine fidei et spei complectitur; ac si diceret: et prophe- (
tia, et linguae, et interpretandi gratia et scientia hunc habent f
scopum ut nos ad cognitionem Dei deducant, Deum autem non- i
nisi per spem et fidem in hac vita agnoscimus. Quum ergo fidem d
et spem nomino, haec omnia simul comprehendo. Manent ita- a
que haec tria, spes, fides, caritas: hoc est, quantacunque sit do- a
norum varietas, huc omnia referuntur. Inter haec praecipua est e
caritas, etc. Ex tertio loco inferunt: si perfectionis vinculum est 1
caritas, ergo et justitiae, quae nihil aliud est quam perfectio.
Primo, ut omittamus perfectionem illic a Paulo vocari dum probe
constitutae ecclesiae membra inter se bene cohaerent, ac fatea¬
mur caritate nos coram Deo perfici, quid tamen novi afferunt?
Ego enim semper contra excipiam, ad perfectionem istam nun¬
quam nos pervenire nisi caritatis numeros impleamus; indeque
inferam, quum omnes a caritatis complemento sint remotissimi,
spem omnem illis perfectionis abscissam esse.

9. Holo singula persequi, quae hodie stulti Sorbonistae ar¬
repta ex scripturis temere (ut quodque primum obvium se tulit)
testimonia adversum nos jaculantur. Sunt enim quaedam ita ridi-
cula ut nec commemorare ipse possim, nisi velim haberi merito
ineptus. Itaque finem faciam, ubi Christi sententiam explicuero,
qua mirum in modum sibi placent. Respondet enim legisconsulto j
roganti , quid esset ad salutem necessarium : si vis ad vitam in- j
gredi, serva mandata (Matth. 19, 17). Quid ultra, inquiunt, vo¬
lumus , quum ab ipso gratiae autore per mandatorum observatio- j
,nem acquirere jubeamur regnum Dei ? Quasi vero non constet,
Christum iis responsa sua attemperasse quibuscum negotium esse
sibi videbat. Hic a legis doctore interrogatur de ratione obti¬
nendae beatitudinis; neque id simpliciter, sed quid faciendo ad j
ipsam perveniant homines. Et loquentis persona et ipsa inter-
rogatio Dominum inducebat ut sic responderet. Ille persuasione %
legalis justitiae imbutus, in operum fiducia caecutiebat. Deinde ■
non aliud quaerebat nisi quae essent opera justitiae, quibus salus ;
comparetur. Ergo merito remittitur ad legem, in qua est abso- •
lutum justitiae speculum. Hos quoque clara voce praedicamus, j
servanda esse mandata si in operibus vita quaeritur. Atque haec
doctrina cognitu necessaria est Christianis; quomodo enim ad Chri-i •
stum confugerent, nisi se agnoscerent a via vitae in mortis prae-j
cipitium excidisse? Quomodo autem intelligerent quam procul M
aberrarint a via vitae, nisi prius qualis sit illa intelligant? Tum
igitur demum recuperandae salutis asylum in Christo esse admo-

CAPUT XYIII.

v nentur , dum cernunt quantum sit vitae suae cum divina justitia,

; quae legis observatione continetur, dissidium. Summa haec est:

■ si in operibus salus quaeritur, servanda esse mandata quibus in-

■ stituimur ad perfectam justitiam. Sed non est hic haerendum,
nisi velimus in medio cursu deficere • nemo enim nostrum servan-

; dis mandatis par est. Quoniam ergo legis justitia excludimur,
ad aliud subsidium nos conferamus necesse est: nempe ad fidem
• : Christi. Quamobrem ut hic Dominus, quem vana operum con¬
ficientia turgere noverat legis doctorem, ad legem revocat, unde

• discat se esse peccatorem, tremendo aeternae mortis judicio ob-

i noxium, sic alios, qui ejusmodi sui notitia jam humiliati sunt,

• alibi, omissa legis mentione, gratiae promissione solatur: venite

• | ad me omnes qui laboratis, et onerati estis, et ego reficiam vos,
t et invenietis requiem animabus vestris (Matth. 11, 29).

10. Tandem, postquam scripturam invertendo defatigati sunt,

! ad argutias et sophismata delabuntur. Cavillantur in eo , quod
e fides alicubi opus vocatur, atque inde colligunt nos perperam

• fidem operibus opponere. Quasi vero fides, quatenus obedientia
est divinae voluntatis, suo merito justitiam nobis conciliet; ac

■ i non potius, quod Dei misericordiam amplectendo Christi justitiam,

ab ea nobis oblatam in evangelii praedicatione, cordibus nostris
, obsignat. Talibus ineptiis diluendis si non immoror, veniam da¬
bunt lectores. Ipsae enim, sine alieno impetu, suapte debilitate

• satis franguntur. Objectionem tamen unam, quae speciem habet
t) aliquam rationis, obiter discutere libet, ne quibus non adeo exer-
i- citatis negotium faciat. Quum eandem esse contrariorum regu-
to lam dictet sensus communis , ac peccata singula injustitiae nobis
o, vertantur, consentaneum esse ajunt, singulis quoque bonis operi¬
to bus justitiae laudem tribui. Qui respondent, ab una infidelitate
o* proprie prodire hominum damnationem , non a particularibus pec-
o* catis, mihi non satisfaciunt. Equidem illis assentior, fontem ac

• radicem omnium malorum incredulitatem esse. Est enim prima
a Deo defectio , quam sequuntur deinde particulares contra legem

•e transgressiones. Sed quod videntur eandem statuere bonorum et
:• malorum operum rationem in aestimanda justitia vel injustitia, in
< eo cogor ab ipsis dissentire. Justitia enim operum est perfecta

• legis obedientia. Itaque justus operibus esse non potes nisi hanc
e velut rectam lineam perpetuo vitae tenore sequeris. Ab ea ubi

l primum deflexisti, in injustitiam prolapsus es. Hinc apparet, j usti -
iis tiam non ex uno aut paucis operibus contingere, sed ex inflexi-

• bili indefessaque observatione divinae voluntatis. At judicandae

injustitiae multo diversissima est ratio. Qui enim scortatus est,

c aut furatus, uno delicto mortis est reus: quia in Dei majestatem

• offendit. Impingunt ideo nostri isti argutatores , quod ad illud

• Jacobi (2, 10) non advertunt animum: qui peccaverit in uno,

ii factum omnium reum jam esse; quia qui vetuit occidere, vetuit
! et furari, etc. Proinde absurdum videri non debet, quum dici-

• mus , mortem justum esse uniuscujusque peccati stipendium : quia

76 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

justa Dei indignatione ac ultione digna sunt singula. Sed insulsus
eris ratiocinator , si ex adverso inferas , uno opere bono conci¬
liari posse hominem Deo , qui multis peccatis ejus iram pro- j
meretur. i

CAPUT XIX.

De libertate Christiana.

Partes hujus Capitis tres: 1) Necessitas doctrinae de libertate Christiana,
sect. 1., ejusdemque libertatis praecipuae partes explicantur, sect. 2 — 8. —
2) Hujus libertatis natura et efficacia , adversus Epicureos , et alios qui infir¬
morum rationem minime habent, sect 9. et 10. — 3) De scandalo dato et
accepto: ejusdemque consideratio prolixa, nec non necessaria, a sect. 11. ad
fin. cap.

1. Tractandum nunc de Christiana libertate, cujus explicatio
praetermitti minime ab eo debet, cui summam evangelicae doctri- e
nae compendio complecti propositum sit. Est enim res apprime e
necessaria, ac citra cujus cognitionem nihil fere sine dubitatione p
aggredi conscientiae audent, in multis haesitant et resiliuut, sem- a'
per variant et trepidant. Praesertim vero appendix est justifica- ri
tionis, et ad vim ejus intelligendam non parum valet. Imo
qui Deum serio timent, hinc fructum incomparabilem percipient
ejus doctrinae, quam impii et lucianici homines lepide suis dicte¬
riis exagitant; quia in spirituali ebrietate, qua correpti sunt,
quaevis protervia illis est licita. Quare nunc opportune in me¬
dium prodibit: deinde planiorem ejus disputationem (nam leviter
aliquoties supra a nobis attacta est) in hunc locum rejicere utile
fuit; quia simul atque injecta est aliqua mentio Christianae liber¬
tatis, ibi aut fervent libidines, aut insani motus surgunt, nisi
mature obviam eatur lascivis ingeniis istis, quae alioqui optima
quaeque pessime corrumpunt. Partim enim hujus libertatis prae¬
textu omnem Dei obedientiam excutiunt, et in effraenatam licen¬
tiam se proripiunt; partim indignantur, putantes omnem mode¬
rationem, ordinem, rerumque delectum tolli. Quid hic agamus, j
talibus angustiis circumsepti ? An christiana libertate valere jussa,
hujusmodi periculis opportunitatem praecidamus? Atqui, ut dictum!
est, nisi ea tenetur, nec Christus, nec evangelii veritas, neque'
interior pax animae recte cognoscitur. Danda potius opera ne
adeo necessaria doctrinae pars supprimatur, et occurratur tamen'
interim absurdis illis objectionibus quae inde enasci solent.

2. Christiana libertas in tribus (ut ego quidem sentio) par¬
tibus sita est. Prima, ut fidelium conscientiae, dum fiducia suae
coram Deo justificationis quaerenda est, sese supra legem erigani!
atque efferant, totamque legis justitiam obliviscantur. Nam quun
lex (ut alibi jam demonstratum est) neminem justum relinquat!
aut ab omni spe justificationis excludimur, aut ab illa nos solv:

CAPUT XIX.

- oportet; ac sic quidem, ut nulla prorsus operum ratio habeatur.
Nam qui vel tantillum operum se afferre debere ad obtinendam

r> justitiam cogitat, non potest modum aut finem praefigere, sed
debitorem uniyersae legis se constituit. Sublata igitur legis men¬
tione, et omni operum cogitatione seposita, unam Dei miseri-
i cordiam amplecti convenit, quum de justificatione agitur, et averso
a nobis aspectu, unum Christum intueri. Non enim illic quae-
I ritur quomodo justi simus; sed quomodo, injusti licet ac indigni,
pro justis habeamur. Cujus rei si certitudinem aliquam assequi
i, volunt conscientiae, nullum legi dare locum debent. Neque hinc

- recte quis colligat, legem fidelibus supervacaneam esse, quos non
ir- ideo docere et exhortari et stimulare ad bonum desinit, tametsi
et apud Dei tribunal in eorum conscientiis locum non habet. Haec
ii enim duo ut multo diversissima sunt, ita probe diligenterque sunt

i a nobis distinguenda. Tota Christianorum vita quaedam pietatis
meditatio esse debet, quoniam in sanctificationem vocati sunt

10 (Eph. 1, 4; 1 Thess. 4, 3). In hoc situm est legis officium, ut
i- eos officii sui admonendo ad sanctitatis et innocentiae studium
ne excitet. At ubi conscientiae sollicitantur, quomodo Deum habeant
ne propitium, quid responsurae sint, et qua fiducia constaturae, si
n- ad ejus judicium postulentur: ibi non subducendum est quid lex
i- requirat, sed unus Christus pro justitia proponendus, qui omnem

legis perfectionem superat.

3. In hoc cardine totum fere argumentum epistolae ad
e- Galatas vertitur. Nam insulsos esse interpretes, qui docent Pau-
i lum in ea pro caeremoniarum tantum libertate pugnare, ex locis
e- argumentorum probari potest. Quales isti sunt, quod Christus
er factus sit pro nobis exsecratio, ut nos ab exsecratione legis re-
J dimeret (Gal. 3, 13). Item: in libertate qua Christus vos liberavit,
r- state, et ne rursus jago servitutis implicemini: ecce, ego Paulus
•. dico, si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit; et qui
m circumciditur, debitor est universae legis; Christus vobis otiosus

11 factus, quicunque per legem justificamini; a gratia excidistis (ibid.
5, 1 seqq.). Quibus certe aliquid sublimius continetur quam cae¬
remoniarum libertas. Equidem fateor Paulum illic de caeremo¬
niis tractare: quia illi cum pseudoapostolis pugna est, qui veteres
legis umbras, Christi adventu abolitas, reducere in Christianam
ecclesiam moliebantur. Yerum ad hanc quaestionem expediendam

e disputandi erant altiores loci, in quibus tota controversia posita
ae erat. Primum, quia umbris illis judaicis obscurabatur evangelii
r. claritas, ostendit in Christo nos solidam eorum omnium exhibi¬
tionem habere, quae mosaicis caeremoniis adumbrabantur. Deinde,
:• quia illi impostores pessima opinione imbuebant plebem, quod
n haec scilicet obedientia valeret ad promerendam Dei gratiam, hic
■ plurimum insistit, ne ullis legis operibus, nedum minutis illis
id elementis , justitiam se consequi posse coram Deo existiment fide-
it les. Et simul docet damnatione legis, quae universis hominibus
vi alias impendet, esse per crucem Christi liberos, ut plena securi-

78 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tate in uno Christo acquiescant. Qui locus huc proprie pertinet.
Postremo conscientiis fidelium suam asserit libertatem, ne qua re¬
ligione in rebus non necessariis obstringantur.

4. Altera, quae ex superiore illa pendet, ut conscientiae,
non quasi legis necessitate coactae, legi obsequantur, sed legis
ipsius jugo liberae voluntati Dei ultro obediant. Quoniam enim
in perpetuis terroribus versantur, quamdiu sub legis dominio sunt,
alacri promptitudine in obedientiam Dei nunquam compositae erunt,
nisi hujusmodi prius libertate donatae. Exemplo et brevius et
magis perspicue assequemur, quo haec pertineant. Legis praecep¬
tum est, ut diligamus Deum nostrum ex toto corde, ex tota ani¬
ma, ex totis viribus (Deut. 6, 5). Id ut fiat, anima prius omni
alio sensu et cogitatione est evacuanda, cor omnibus desideriis
expurgandum, vires in hoc unum colligendae et contrahendae.
Qui prae aliis multum progressi sunt in via Domini, longissime
absunt ab hac meta. Nam etsi Deum ex animo diligunt, et sin¬
cero cordis affectu, multam tamen adhuc cordis et animae partem
occupatam habent carnis cupiditatibus, quibus retrahuntur et si¬
stuntur, quominus citato ad Deum cursu pergant. Multo quidem
conatu contendunt; sed caro partim eorum vires debilitat, partim
ad sese applicat. Quid hic faciant, dum sentiunt nihil se minus
qnam legem praestare? Yolunt, aspirant, conantur: sed nihil ea
qua decet perfectione. Si legem intuentur, quidquid tentant aut '
meditantur operis, maledictum esse vident. Nec est quod se quis¬
que fallat, colligens opus eo ipso non omnino malum esse quia
imperfectum , et ideo quod in eo boni est Deo nihilominus accep¬
tum esse. Nam lex, perfectam dilectionem exigens, omnem im¬
perfectionem damnat, nisi rigore mitigato. Opus igitur suum con-
sideret, quod pro parte bonum videri volebat; et eo ipso trans¬
gressionem legis esse inveniet, quia imperfectum est.

5. En quomodo omnia nostra opera legis maledictioni sub- \
jacent, si ad legis modum exigantur. Quomodo autem tum se I
alacriter accingerent ad opus infelices animae , pro quo nonnisi
maledictionem se referre posse confiderent? Rursum si ab hac
severa legis exactione, vel potius toto legis rigore liberatae, pa- .
terna lenitate se a Deo appellari audiant, hilares et magna ala-
critate vocanti respondebunt, et ducentem sequentur. In summa, j
qui legis jugo astringuntur, servis sunt similes quibus certae in
singulos dies operae a dominis indicuntur. Hi enim nihil effec-
tum putant, nec in conspectum Dominorum venire audent, nisi
exactus operarum modus constiterit. Eilii vero, qui liberalius et!
magis ingenue a patribus tractantur , eis non dubitant inchoata et
dimidiata opera, aliquid etiam vitii habentia offerre, confisi suam)!
obedientiam et animi promptitudinem iliis acceptam fore, etiam si
minus exacte effecerint quod volebant. Tales nos esse oportet
qui certo confidamus , obsequia nostra indulgentissimo patri pro-
batum iri, quantulacunque sint, et quantumvis rudia ac imperfecta.;
Qualiter etiam per prophetam nobis confirmat. Parcam eis, inquit i

CAPUT XIX.

(Mal. 3, 17), sicut solet pater filio parcere servienti sibi. Ubi
parcere pro indulgere vel humaniter ad vitia connivere positum
constat, quum simul obsequii meminerit. Neque haec fiducia pa¬
rum nobis necessaria est, sine qua frustra omnia conabimur; si¬
quidem nullo nostro opere se coli reputat Deus, nisi quod in ejus
cultum vere a nobis fiat. Id autem qui possit inter illos terro¬
res, ubi dubitatur offendaturne Deus an colatur nostro opere?

6. Atque ea causa est cur autor epistolae ad Hebraeos (11,
2) quidquid in sanctis patribus bonorum operum fuisse legitur, ad
fidem referat, et ea duntaxat ex fide aestimet. De hac libertate
illustris est locus in epistola ad Eomanos (6 , 12), ubi Paulus ra¬
tiocinatur, peccatum non debere nobis dominari, quia non sumus
sub lege , sed sub gratia. Quum enim fideles hortatus esset , ne
peccatum in eorum mortali corpore regnaret, neve exhiberent
membra sua arma iniquitatis peccato, sed Deo se devoverent tan-
quam ex mortuis viventes , et membra sua arma justitiae Deo ;
illi vero contra objicere possent, se adhuc carnem secum ferre,
plenam concupiscentiis, et peccatum ii) se habitare, subjicit eam
consolationem a legis libertate, ac si diceret: tametsi nondum ex¬
stinctum peccatum , necdum justitiam in se vivere plane sentiant,
non tamen esse cur formident et animo dejiciantur, quasi Deum
semper offensum habeant ob peccati reliquias ; quando per gratiam
a lege sint manumissi, ne ejus regula sua opera examinentur.
Qui vero peccandum inferunt, quia non simus sub lege, hanc li¬
bertatem nihil ad se pertinere intelligant, cujus finis est, nos ad
bonum animare.

7. Tertia, ut nulla rerum externarum, quae per se sunt
ccdiacpoQOi , religione coram Deo teneamur, quin eas nunc usur¬
pare nunc omittere indifferenter liceat. Atque hujus etiam liber¬
tatis cognitio perquam nobis necessaria est. Quae si aberit, nulla
conscientiis nostris futura est quies, nullus superstitionum finis.
Videmur hodie plerisque inepti, qni disceptationem movemus de
libero esu carnium, de libero feriarum vestiumque usu, et simili¬
bus, ut illis quidem videtur, frivolis nugis; sed plus istis inest
momenti quam vulgo creditur. Nam ubi semel se in laqueum
conjecerunt conscientiae, longum et inextricabilem labyrinthum in¬
grediuntur, unde non facilis postea exitus patet. Si quis dubitare
inceperit, an sibi in linteis, indusiis, sudariis, mantilibus, lino
uti liceat, nec de canabe postea securus erit, tandem et de stupis
incidet dubitatio. Secum enim volutabit, annon sine mantilibus
coenare possit, annon sudariis carere. Si cui paulo delicatior ci¬
bus illicitus visus fuerit, demum nec cibarium panem ac vulgaria
edulia tranquillus coram Deo comedet : dum in mentem venit , se
vilioribus adhuc cibis posse corpus sustentare. Si in suaviori vino
haesitaverit, deinde nec vappam cum bona conscientiae pace bibet;
postremo nec dulciorem mundioremque aliis aquam attingere aude¬
bit. Denique eo demum veniet, ut super transversam, quod di¬
citur, festucam incedere nefas ducat. Non enim hic leve certamen

80 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

inchoatur; sed hoc controvertitur , an his aut illis nos uti Deus
velit, cujus voluntas consiliis nostris ac factis omnibus praeire de- !
bet. Hinc alios desperatione in confusam voraginem abripi ne-
cesse est, alios contempto Deo et abjecto ejus timore, viam sibi
ruina facere, quam expeditam non habeant. Quicunque enim tali
dubitatione impliciti sunt, quoquo se vertant, praesentem ubique
conscientiae offensionem vident.

8. Scio, inquit Paulus (Rom. 14, 14), quia nihil commuue
est (per commune, profanum accipiens), nisi qui existimat aliquid
commune, illi commune est. Quibus verbis res omnes externas
libertati nostrae subjicit; modo ejus libertatis ratio animis nostris
apud Deum constet. Verum si qua superstitiosa opinio scrupulum j
nobis injiciat, quae suapte natura pura erant nobis contaminantur. i,
Quare subjicit (v. 22. 23): beatus, qui non judicat se ipsum in j.
eo quod probat; at qui dijudicat, si ederit, condemnatus est, quo¬
niam non edit ex fide: porro quod non est ex fide, peccatum est. ||
Inter hujusmodi angustias qui omnia secure nihilominus audendo j
se animosiores ostendunt, nonne se tantundem a Deo avertunt? j
qui vero aliquo Dei timore penitus afficiuntur, quum et ipsi co¬
gantur multa admittere aversante conscientia, formidine conster¬
nantur ac concidunt. Omnes, quotquot tales sunt, nihil donorum j
Dei accipiunt cum gratiarum actione, qua tamen sola nobis omnia
in usum nostrum sanctificari testatur Paulus (1 Tim. 4, 5). In-
telligo autem gratiarum actionem ex animo profectam, qui Dei
beneficentiam et bonitatem in suis donis agnoscat. Nam multi
quidem eorum Dei bona esse intelligunt, quibus utuntur, et Deum
in operibus suis laudant; sed quum sibi data esse persuasum non
habeant, quomodo gratias Deo agerent tanquam datori? Videmus
in summa, quorsum haec tendat libertas, nempe ut Dei donis
nullo conscientiae scrupulo, nulla animi perturbatione utamur, in
quem usum nobis ab ipso data sunt; qua fiducia et pacem cum
eo habeant animae nostrae, et ejus erga nos largitatem agnoscant»
Hic enim comprehenduntur omnes liberae observationis caeremo-
niae , ne qua necessitate ad eas observandas conscientiae astrin-
gantur, sed earum usum Dei beneficio sibi ad aedificationem sub¬
jectum esse meminerint.

9. Est autem diligenter observandum, Christianam liberta¬
tem omnibus suis partibus rem spiritualem esse; cujus tota vis in
formidolosis conscientiis coram Deo pacificandis posita sit, sive de !
peccatorum remissione inquietae sint ac sollicitae , sive anxiae sint,
utrum opera imperfecta et vitiis carnis nostrae inquinata Deo pla¬
ceant , sive de rerum indifferentium usu torqueantur. Quare per-
verse interpretantur, vel qui suis cupiditatibus ipsam praetexunt,
ut bonis Dei donis abutantur in suam libidinem; vel qui nullam!
esse putant nisi coram hominibus usurpatam, ideoque in ea utenda
nullam infirmorum fratrum rationem habent. Primo genere majo¬
rem in modum hoc saeculo peccatur. Nullus fere est cui sump-J
tuoso esse per facultates liceat, quem non delectet, in coenarum

CAPtJT XIX.

apparatu, in cultu corporis, in exstruendis domibus luxuriosus
splendor; qui non omni lautitiarum genere inter alios eminere
yelit ; qui non sibi in suo nitore mirifice blandiatur. Et haec
omnia sub christianae libertatis praetextu defenduntur. Ajunt res
esse indifferentes. Fateor : modo iis indifferenter quis utatur.

Caeterum ubi nimis cupide appetuntur, ubi superbe jactantur, ubi
luxuriose effunduntur, quae per se licita alioqui erant, his vitiis
foedari certum est. Inter res indifferentes optime distinguit illud
Pauli : omnia munda mundis ; coinquinatis autem et infidelibus
nihil mundum , qaando polluta est eorum mens et conscientia
(Tit. 1, 15). Cur enim maledicuntur divites, qui consolationem
suam habent, qui saturati sunt, qui nunc rident, qui dormiunt in
lectis eburneis, qui conjungunt agrum agro, quorum convivia ci¬
tharam, lyram, tympanum et vinum habent (Luc. 6, 24; Am. 6,
1; Jes. 5, 8)? Certe et ebur, et aurum, et divitiae, bonae Dei
creaturae sunt, hominum usibus permissae imo Dei providentia
destinatae ; nec ridere , aut saturari , aut novas possessiones vete¬
ribus atque avitis adjungere, aut concentu musico delectari, aut
vinum bibere, usquam prohibitum est. Verum istud quidem, sed
ubi rerum copia suppetit, in deliciis volutari, ac se ingurgitare,
mentem et animum inebriare praesentibus voluptatibus, novisque
semper inhiare, haec a legitimo donorum Dei usu longissime ab¬
sunt. Tollant ergo immoderatam cupidinem, tollant immodicam
profusionem, tollant vanitatem et arrogantiam, ut pura conscientia
Dei donis pure utantur. Ubi ad hanc sobrietatem animus compo-
1 situs fuerit, habebunt legitimi usus regulam. Desit rursum haec
1 moderatio, plebejae communesque deliciae nimiae sunt. Nam il-
? lud vere dicitur, in burro et rudi panno saepe animum purpu-
3 reum habitare; interdum sub bysso et purpura simplicem humili-

I tatem latere. Ita in suo quisque ordine vel tenuiter, vel modice,

II vel splendide vivat: ut meminerint omnes se a Deo ali ut vivant,
non ut luxurientur; ac legem hanc christianae libertatis putent si
cum Paulo (Phil. 4, 12) didicerint, in quibus sunt, iis contenti

• esse; si norint et humiles esse et excellere; si docti sint ubique

• et in omnibus et saturari et esurire et abundare et pejuriam pati.

10. Errant et in eo plerique, quod perinde ac si sua libertas
•jlincolumis ac salva non esset, nisi testes haberet homines, pro-
ulmiscue et imprudenter ea utuntur. Qua importuna usurpatione
e Infirmos fratres saepenumero offendunt. Videas hodie quosdam,
iquibus sua libertas non videtur consistere, nisi per esum carnium
idie veneris in ejus possessionem venerint. Quod edunt non re-
Ijprehendo; sed exigenda est ex animis falsa isthaec opinio. Siqui¬
dem cogitare debebant, nihil se sua libertate novum consequi in
ipominum conspectu, sed apud Deum; et tam in abstinendo con¬
stitutam esse, quam in utendo. Si coram Deo nihil referre intel-

• figunt, vescanturne carnibus an ovis, rubrisne an nigris vestibus
•induantur, satis, superque est. Jam soluta est conscientia, cui
njejus libertatis beneficium debebatur. Ergo etiamsi posthac carni-

Calvini Institutio II. 0

82 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

bus tota vita abstineant, et colorem unum perpetuo ferant, non
minus liberi sunt. Imo ideo quia liberi sunt, libera conscientia
abstinent. Perniciosissime vero labuntur, quod fratrum infirmita¬
tem nullius pensi habent, quam sic sustineri a nobis decet, ne
quid temere admittamus cum eorum offendiculo. Verum interdum
quoque interest, coram hominibus asseri nostram libertatem. Et
hoc fateor; modus tamen summa cautione tenendus est, ne infir¬
morum curam, quos nobis tantopere Dominus commendavit, ab¬
jiciamus.

11. Dicam hic itaque de scandalis nonnihil, quo in discri¬
mine habenda sint, quae cavenda, quae item negligenda: unde
postea statuere liceat, quis sit inter homines libertati nostrae lo¬
cus. Placet autem vulgaris illa partitio, quae scandalum aliud
datum, aliud acceptum, tradit; quando et apertum scripturae te¬
stimonium habet, nec inepte exprimit quod significat. Si quid
importuna aut levitate, aut lascivia, aut temeritate, non ordine,
nec suo loco facias, quo imperiti imbecillesque offendantur, scan¬
dalum abs te datum dicetur; quoniam tua culpa factum fuerit, ut ;
ejusmodi offensio suscitaretur. Ac omnino scandalum in re aliqua
datum dicitur , cujus culpa ab autore rei ipsius profecta est. Scan¬
dalum acceptum vocatur, quum res alioqui non improbe nec im

portune admissa, malevolentia aut sinistra quadam animi maligni¬
tate in offensionis occasionem rapitur. Non enim hic datum erat
scandalum; sed sinistri illi interpretes sine causa accipiunt. Priore
illo scandali genere nonnisi infirmi offenduntur; hoc autem secundo
acerba ingenia et pharisaica supercilia. Quare alterum vocabimus
scandalum infirmorum , alterum Pharisaeorum ; ac sic libertatis no¬
strae usum temperabimus, ut fratrum infirmorum ignorantiae ce¬
dere debeat, Pharisaeorum austeritati nequaquam. Quid enim in¬
firmitati dandum sit, abunde multis locis ostendit Paulus. Infir¬
mos, inquit (Rom. 14, 1 et 13), in fide suscipite. Item: ne
posthac alius alium judicemus; verum illud magis ne offendiculuir
ponatur fratri, aut lapsus occasio. Et multa in eum sensum, quae
ex eo loco peti satius est quam hic referri. Summa est, ut nos
qui robusti sumus, infirmitates impotentium sufferamus, nec pia
ceamus nobis ipsis; sed unusquisque nostrum proximo placeat ii
bonum, ad aedificationem (ibid. 15, 1). Alibi: sed videte, n<
quo modo facultas vestra offendiculo sit iis qui infirmi sunt (1 Cor
8, 9 et 10, 25). Item: omnia quae in macello venduntur edite
nihil interrogantes propter conscientiam; porro conscientiam ve
stram dico, non alterius: denique tales estote, ut nullum praebeat
tis offendiculum neque Judaeis, neque Graecis, neque ecclesia
Dei. Alio etiam loco: in libertatem vocati estis, fratres, tantur
ne libertatem vestram detis in occasionem carni, sed per carita
tem servite vobis invicem (Gal. 5, 13). Ita est sane. Liberta
nostra non adversus imbecilles proximos data est, quorum no
per omnia servos caritas statuit; sed magis, ut pacem cum De
in animis nostris habentes, pacate etiam inter homines vivamui

rei

CAPUT XIX.

Pharisaeorum autem offensio quanti sit facienda , discimus ex ver¬
bis Domini (Matth. 15, 14), quibus jubet omitti illos, quia caeci
sunt, duces caecorum. Admonuerant discipuli, eos sermone ipsius
offensos fuisse. Respondet negligendos, nec curandam esse eorum
offensionem.

12. Res tamen adhuc incerta pendet, nisi teneamus qui no¬
bis sint habendi infirmi , et qui Pharisaei ; quo discrimine sublato,
non video quis prorsus restet inter offensiones libertatis usus, qui
nunquam sine summo periculo foret. Verum mihi clarissime de¬
finiisse videtur Paulus , tum doctrina tum exemplis quatenus vel
moderanda sit libertas nostra, vel offendiculis redimenda. Timo¬
theum quum in consortium suum assumeret, circumcidit (Act. 16,
3); Titum ut circumcideret adduci non potuit (Gal. 2, 3). Di¬
versa facta; nulla consilii nec animi mutatio. Nempe in circum¬
cidendo Timotheo, quum liber esset ab omnibus, omnibus semet-
ipsum servum fecit; et factus est Judaeis quasi Judaeus, ut Ju¬
daeos lucrifaceret; iis qui sub lege erant, quasi esset sub lege,
ut eos qui sub lege erant lucrifaceret; omnibus omnia, ut multos
servaret (1 Cor. 9, 19. 22), quemadmodum alibi scribit: Habemus
justam libertatis moderationem, si cum fructu aliquo indifferenter
contineri possit. Quid respexerit quum Titum circumcidere forti¬
ter abnuit, ipse testatur, sic scribens: sed neque Titus, qui me-
cum erat, quum esset Graecus, compulsus fuit circumcidi ; propter
obiter ingressos falsos fratres, qui subintroierant ad explorandum
libertatem nostram, quam habemus in Christo Jesu, quo nos in
servitutem adigerent, quibus ne ad tempus quidem cessimus per
subjectionem, ut evangelii veritas maneret apud vos. Habemus
et necessitatem vindicandae libertatis, si per iniquas exactiones
pseudoapostolorum, ea infirmis in conscientiis periclitatur. Ubique
studendum caritati, et spectanda proximi aedificatio. Omnia, in¬
quit alibi (1 Cor. 10, 23), mihi licent, at non omnia expediunt;
omnia mihi licent, at non omnia aedificant: nemo quod suum est
quaerat, sed quod alterius. Nihil jam hac regula expeditius, quam
utendum libertate nostra, si in proximi nostri aedificationem ce¬
dat; sin ita proximo non expediat, ea tunc abstinendum. Sunt
qui paulinam prudentiam simulant in abstinentia libertatis, nihil
minus quam in officia caritatis eam conferentes. Suae enim quieti
ut consulant, omnem libertatis mentionem sepultam optant; quum
non minus intersit proximorum, libertatem in eorum bonum et
aedificationem interdum usurpare, quam pro ipsorum commodo,
eam loco moderari. Pii autem hominis est cogitare , sibi liberam
in rebus externis potestatem ideo esse concessam, quo sit ad om¬
nia caritatis officia expeditior.

13. Quidquid autem de cavendis offendiculis docui, ad res
medias et indifferentes referri volo. Nara quae necessaria sunt
factu , nullius offendiculi timore omittenda sunt. Quemadmodum
enim caritati subjicienda est nostra libertas, ita sub fidei puritate
subsidere vicissim caritas ipsa debet. Equidem et hic caritatis

6 *

84 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rationem haberi decet, sed usque ad aras; hoc est, ne in gratiam
proximi Deum offendamus. Non est probanda eorum intemperies,
qui nihil nisi tumultuando agunt, et qui perrumpere omnia ma¬
lunt quam dissuere. At nec audiendi sunt qui quum in mille
impietatis formas duces se praebent, sic sibi agendum fingunt ne
proximis sint offendiculo; quasi non interim proximorum conscien¬
tias in malum aedificent, praesertim ubi nulla spe exitus in eodem
semper haerent luto. Et suaves homines, seu doctrina, seu vitae
exemplo sit instituendus proximus, ajunt lacte pascendum esse,
quem pessimis exitialibusque opinionibus imbuunt. Lactis potu
se aluisse Corinthios Paulus commemorat (1 Cor. 5, 2); sed si
tum inter eos fuisset papalis missa, an sacrificasset , ad praeben¬
dum ipsis lactis potum ? Minime : nam lac venenum non est.
Mentiuntur ergo se alere, quos sub blanditiarum specie crudeliter
necant. Atque ut demus probandam ad tempus istiusmodi dissi¬
mulationem, quousque tandem pueros suos eodem potabunt lacte?
Nam si nunquam grandescunt, ut vel tenuem saltem aliquem ci- j
bum ferre possint, nec lacte fuisse unquam educatos certum est.
Cur nunc acrius cum illis non congrediar, duae rationes impediunt:
quia vix dignae sunt eorum ineptiae quae refutentur, quum apud
omnes sanos merito sordeant; deinde, quia peculiaribus scriptis1)
hoc abunde praestiti, nolo actum agere. Tantum hoc teneant lec- ;
tores, quibuscunque scandalis satan et mundus avertere nos mo¬
liantur a Dei placitis, vel nos morari, ne sequamur quod ille
praescribit, strenue nihilominus pergendum esse; deinde quidquid i
discriminum impendeat, non tamen liberum esse vel latum un-
guem deflectere ab ejusdem Dei imperio , nec ullo praetextu fas
esse quidquam tentare nisi quod permittit.

14. Jam vero quum hac libertatis praerogativa, qualem an¬
tea descripsimus, donatae fideles conscientiae id Christi beneficio
consequutae sint , ne ullis observationum laqueis in iis rebus im-
plicentur , in quibus eas esse liberas Dominus voluit , omnium ho¬
minum potestate exemptas esse constituimus. Est enim indignum
aut Christo gratiam tantae suae liberalitatis perire aut conscientiis *
ipsis fructum. Neque res levicula existimanda nobis est, quam i
videmus tanti Christo constitisse, utpote quam non auro aut ar¬
gento , sed proprio sanguine aestimavit, ut Paulus non dubitet!
dicere, irritam fieri ejus mortem, si animas nostras hominibus in
subjectionem tradimus (Gal. 5, 1. 4). Siquidem non aliud agit)
aliquot capitibus epistolae ad Galatas, quam Christum nobis ob¬
scurari, vel potius exstingui, nisi in sua libertate stent conscien¬
tiae nostrae: a qua certe exciderunt, si possunt hominum arbitrio t
legum ac constitutionum vinculis illaqueari. Yerum, ut res est
cognitu dignissima, ita longiori magisque perspicua explicatione;
indiget. Statim enim atque de humanarum constitutionum abro-
—

1) Ep. de fugiendis impiorum illicitis sacris. Item, Ep. de abjiciendis veD j
administrandis sacerdotiis. Item, Libr. de vitandis superstitionibus.

CAPUT XIX.

gatione verbum factum est, ingentes turbae partim a seditiosis,
partim a calumniatoribus commoventur, quasi universa simul tol¬
latur ac subvertatur hominum obedientia.

15. Ad eum ergo lapidem ne quis impingat, primum ani¬
madvertamus duplex esse in homine regimen: alterum spirituale,
quo conscientia ad pietatem et ad cultum Dei instituitur; alterum
politicum, quo ad humanitatis et civilitatis officia, quae inter ho¬
mines servanda sunt, homo eruditur. Vulgo appellari solent ju¬
risdictio spiritualis et temporalis, non impropriis nominibus. Qui¬
bus significatur, priorem illam regiminis speciem ad animae vitam
pertinere, hanc autem in his quae praesentis vitae sunt versari:
non quidem in pascendo tantum aut vestiendo, sed in praescri¬
bendis legibus quibus homo inter homines vitam sancte, honeste
modesteque exigat. Nam illa in animo interiori sedem habet;
haec autem externos mores duntaxat componit. Alterum vocare
nobis liceat regnum spirituale, alterum regnum politicum. Haec
autem duo, ut partiti sumus, seorsum singula dispicienda semper
sunt; et, dum alterum consideratur, avocandi avertendique ab al¬
terius cogitatione animi. Sunt enim in homine veluti mundi duo,
quibus et varii reges et variae leges praeesse possunt. Hac dis¬
tinctione fiet , ne quod de spirituali libertate docet evangelium,
perperam ad politicum ordinem trahamus, ac si minus secundum
externum regimen humanis legibus subjicerentur Christiani, quia
solutae sunt coram Deo ipsorum conscientiae; quasi propterea exi¬
merentur omni carnis servitute , quod secundum spiritum liberi
sunt. Deinde, quia in iis etiam constitutionibus quae ad spiri¬
tuale regnum videntur pertinere , potest aliqua esse hallucinatio,
inter has etiam ipsas discernere oportet, quae legitimae habendae
sint, ut Dei verbo consentaneae; quae rursus locum apud pios
habere non debeant. De civili regimine erit alibi dicendi locus x).
De legibus etiam ecclesiasticis dicere in praesentia supersedeo,
quia plenior tractatio quarto libro conveniet, ubi de ecclesiae po¬
testate agetur. Hujus autem disputationis haec sit clausula. Quae¬
stio , ut dixi, per se non adeo obscura vel perplexa, plerosque
ideo impedit quod inter externum, ut vocant, et conscientiae fo¬
rum non satis subtiliter discernunt. Praeterea difficultatem auget,
quod Paulus (Eom. 18, 1 et 5) obediendum esse magistratui prae¬
cipit non poenae solum metu, sed propter conscientiam. Unde
sequitur, politicis quoque legibus obstringi conscientias. Quod si
ita esset, caderet quidquid paulo ante diximus, ac jam dicturi
sumus de spirituali regimine. Ut hic nodus solvatur, primo ope¬
rae pretium est tenere quid sit conscientia. Ac definitio quidem
ex etymo vocis petenda est. Nam sicuti quum mente intelligen-
tiaque homines apprehendunt rerum notitiam, ex eo dicuntur scire,
unde et scientiae nomen ducitur, ita quum sensum habent divini
judicii, quasi sibi adjunctum testem, qui sua peccata eos occultare

1) Lib. 4. c. 20.

86 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

non sinit, quin ad judicis tribunal rei pertrahantur, sensus ille
vocatur conscientia. Est enim quiddam inter Deum et hominem
medium: quia hominem non patitur in se ipso supprimere quod
novit, sed eousque persequitur donec ad reatum adducat. Hoc
est quod intelligit Paulus, quum tradit (Bom. 2, 15), conscien¬
tiam simul attestari hominibus, ubi cogitationes eos accusant vel
absolvunt in judicio Dei. Simplex notitia in homine residere pos¬
set veluti inclusa. Ego sensus hic, qui hominem sistit ad Dei
judicium , est quasi appositus homini custos , qui omnia ejus ar¬
cana observet ac speculetur, ne quid in tenebris sepultum ma¬
neat. IJnde et vetus illud proverbium : conscientia mille testes.
Eadem ratione et Petrus bonae erga Deum conscientiae interro¬
gationem posuit pro tranquillitate animi, quum persuasi de Christi
gratia, nos intrepide coram Deo offerimus (1 Petr. 3, 21). Et
autor epistolae ad Hebraeos (10, 2), non habere amplius con¬
scientiam peccati , pro liberatos vel absolutos esse , ut peccatum
nos amplius non arguat.

16. Itaque sicut opera respectum ad homines habent, ita
conscientia ad Deum refertur, ut conscientia bona nihil aliud sit,
quam interior cordis integritas. In quem sensum Paulus scribit ,
(1 Tim. 1, 5), complementum legis esse caritatem ex pura con¬
scientia et fide non ficta. Postea etiam eodem capite quantum
ab intelligentia differat, ostendit, dicens quosdam a fide naufra- I
gium fecisse, quia bonam conscientiam dereliquerant (ibid. v. 19).
His enim verbis, vivum esse colendi Dei affectum, sincerumque
pie et sancte vivendi studium indicat. Interdum quidem ad ho- ;
mines quoque extenditur, ut quum testatur apud Lucam (Act. 24,
16) idem Paulus, se operam dedisse, ut bona conscientia ambu- !i
laret erga Deum et homines. Sed hoc ideo dictum est, quod bo- !
nae conscientiae fructus ad homines usque manant ac perveniunt. '
Proprie autem loquendo, solum Deum respicit, ut jam dixi. Hinc
fit ut obstringere conscientiam lex dicatur, quae simpliciter ho¬
minem ligat, sine hominum intuitu, vel non habita eorum ra¬
tione. Exempli gratia, non modo castum servare animum purum- j
que ab omni libidine, Deus praecipit, sed quamlibet verborum
obscoenitatem et externam lasciviam prohibet. Hujus legis obser¬
vationi, etiamsi nullus in mundo homo viveret, conscientia mea,
subjicitur. Ita qui se intemperanter gerit, non tantum eo pec¬
cat, quod malum exemplum praebet fratribus, sed conscientiam
reatu obstrictam habet apud Deum. Alia in rebus per se mediis?
est ratio. Abstinere enim debemus, si quod pariant offendicu¬
lum , sed libera conscientia. Ita de carne idolis consecrata Paulus;
loquitur (1 Cor. 10, 28): si quis injiciat scrupulum, inquit, noli;
attingere , propter conscientiam ; dico autem conscientiam , non
tuam, sed alterius. Peccaret homo fidelis, qui prius admonitus,?
ejusmodi carnem nihilominus ederet. Sed utcunque fratris re-i
spectu necessaria illi sit abstinentia, ut a Deo praescribitur, non

CAPUT XX. 87

tamen conscientiae libertatem retinere desinit. Videmus ut lex ista,
externum opus ligans, conscientiam solutam relinquat.

CAPUT XX.

De oratione , quae praecipuum est fidei exercitium , et qua Dei
beneficia quotidie percipimus.

Partes hujus Capitis praecipuae: 1) Tractatiouis de oratione cum supe¬
rioribus connexio : quid item, et quam necessarium sit illud Christianorum exer¬
citium, sect. 1 et 2. — 2) Quis sit orandus, addita objectionis quae nimium

• frequenter animis occurrit, necessaria refutatione, sect. 3. — 3) Leges quae

ti inter invocandum sunt observandae a piis hominibus, sect. 4- — 16. — 4) Per

t quem est invocandus, sect. 17 — 19. — 5) Error adversus doctrinam de unico

• mediatore et intercessore erectus excutitur , additis responsionibus ad praecipua
m argumenta, quae pro Sanctorum intercessione proponuntur, a sect. 20 — 27.

6) Orationis species, et accidentia quaedam, sect. 28 — 33. — 7) Perfectae in-

ta vocationis formula, seu dominicae orationis enarratio, sect. 34 — 50. — 8) Non-
, nullae circa orationem observandae rationes de tempore, de perseverantia, de
it animi affectu et certa fidei persuasione, sect. 50. usque ad fin. cap.

1. Ex his quae hactenus disputata sunt, non obscure perspici¬
mus, quam sit homo bonorum omnium egenus ac inanis; utque illi
omnia desint salutis adjumenta. Quare si praesidia quaerit quibus
ie inopiae suae succurrat, extra se exeat oportet, et aliunde ea sibi
o- comparet. Hoc postea nobis explicatum est, Dominum sese ultro ac
; liberaliter in Christo suo exhibere, in quo pro nostra miseria omnem
q. felicitatem, pro nostra inopia opulentiam offert, in quo coelestes
. thesauros nobis aperit, ut dilectum filium suum tota fides nostra
t, intueatur, ab ipso tota nostra exspectatio pendeat, in ipso tota spes
ic nostra haereat et acquiescat. Haec quidem secreta est absconditaque
o. philosophia, et quae syllogismis erui non potest; sed scilicet eam per-
a. discunt, quibus oculos aperuit Deus, ut in suo lumine lumen videant.
n. Postquam vero fide edocti sumus, agnoscere quidquid nobis necesse
n est, nobisque apud nos deest, id in Deo esse ac Domino nostro Jesu
. Christo, in quo scilicet omnem suae largitatis plenitudinem pater resi-
<: dere voluit, ut inde, velut ex uberrimo fonte, hauriamus omnes; su-
perest, ut in ipso quaeramus, et ab ipso precibus postulemus quod
n in ipso esse didicimus. Alioqui scire Deum bonorum omnium do-
is minum ac largitorem, qui nos ad se poscendum invitet, ipsum vero
nec adire, nec poscere, adeo non prodesset, ut perinde id futurum
; sit, ac si quis indicatum thesaurum, humi sepultum ac defossum
,[j negligat. Proinde apostolus, ut ostenderet otiosam a Dei invoca-
T tione esse non posse veram fidem, hunc ordinem posuit (Rom. 10,
, 14): sicuti ex evangelio nascitur fides, sic per eam ad invocandum
Dei nomen corda nostra formari. Atque hoc ipsum est quod ali¬
quanto ante dixerat (Rom. 8, 26), spiritum adoptionis, qui testi¬
monium evangelii cordibus nostris obsignat, erigere spiritus nostros,

88 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ut vota sua exponere Deo audeant, excitare gemitus inenarrabiles,
clamare cum fiducia: abba, pater. Hoc ergo postremum, quia obi¬
ter duntaxat ante dictum et quasi leviter attactum est, nunc fusius
tractari convenit.

2. Ergo id orationis obtinemus beneficio, ut ad eas quae nobis
apud coelestem patrem repositae sunt opes penetremus. Est enim
quaedam hominum cum Deo communicatio, qua sanctuarium coeli
ingressi, de suis promissis illum coram appellant: ut quod verbo
duntaxat annuenti crediderunt non fuisse vanum, ubi necessitas ita
postulat, experiantur. Itaque nobis proponi nihil videmus a Do¬
mino exspectandum, quod non et precibus jubeamur postulare. Adeo
verum est, oratione effodi thesauros, quos evangelio Domini indica¬
tos fides nostra intuita fuerit. Jam vero quam necessaria sit et quot
modis utilis sit precandi exercitatio, nullis verbis satis potest ex- ■
plicari. Non abs re est profecto quod coelestis pater unicum in sui
nominis invocatione salutis praesidium esse testatur, qua scilicet ,
praesentiam et providentiae ejus, per quam rebus nostris curandis
advigilet, et virtutis, per quam nos sustineat imbecilles et prope
deficientes, et bonitatis, per quam misere peccatis oneratos in gra¬
tiam recipiat, advocamus: qua denique totum ipsum, ut se nobis
praesentem exhibeat accersimus. Hinc eximia conscientiis nostris
requies ac tranquillitas nascitur. Siquidem necessitate, quae nos
premebat, Domino exposita, vel in eo abunde quiescimus, quod il¬
lum nihil malorum nostrorum latet, quem et optime nobis velle et
optime consulere posse persuasi simus.

3. Sed enim, dicet quispiam, annon sine monitore etiam novit
et qua parte urgeamur, et quid nobis expediat, ut supervacuum quo¬
dammodo videri queat ipsum precibus nostris sollicitari, perinde at¬
que conniventem , aut etiam dormientem , donec voce nostra exper¬
gefactus fuerit? Verum qui sic ratiocinantur, quem in finem suos
ad orandum instituerit Dominus , non animadvertunt. Neque enim
id tam sua ipsius, quam nostra potius causa ordinavit. Vult qui¬
dem, ut aequum est, sibi jus suum reddi, dum ei acceptum fertur
quidquid expetunt homines , et sentiunt ad suam utilitatem facere,
idque votis testatum faciunt. Sed hujus quoque sacrificii, quo ipse
colitur, utilitas ad nos redit. Itaque sancti patres, quo Dei benefi¬
cia apud se et alios confidentius jactarunt, eo acrius ad precandum
fuerunt incitati. Unum Eliae exemplum nobis satis erit (1 E-egg.
18, 42), qui de consilio Dei certus, postquam regi Achab pluviam
non temere pollicitus est, anxie tamen inter genua precatur, famu¬
lumque septem vicibus mittit ad explorandum: non quod oraculo
fidem abroget, sed quod officii sui esse novit, ne somnolenta vel
torpida sit fides, sua desideria apud Deum deponere. Quare tametsi,!
nobis ad miserias nostras stupidis et hebescentibus, ipse pro nobis
vigilat et excubat, ac interdum quoque succurrit non rogatus, nostra;
tamen plurimum interest assidue ipsum a nobis implorari , ut serio
ardentique ejus semper quaerendi, amandi, colendi desiderio cor no¬
strum inflammetur, dum assuescimus ad ipsum , velut ad sacram an-

CAPUT XX.

choram in omni necessitate confugere. Deinde, nt nulla cupiditas
nullumque omnino votum animum nostrum subeat, cujus ipsum te¬
stem facere pudeat : dum vota nostra omnia coram ejus oculis sistere,
adeoque totum cor effundere discimus. Tum ut ad beneficia ejus
vera animi gratitudine atque etiam gratiarum actione excipienda
comparemur, quae ab ejus manu nobis provenire nostra precatione
admonemur. Ad haec, quod petebamus consequuti, votis nostris
ipsum respondisse persuasi, hinc ad meditandam ejus benignitatem
ardentius feramur, et simul majori cum voluptate amplexemur quae
precibus agnoscimus fuisse impetrata. Postremo ut ejus providen¬
tiam animis nostris pro imbecillitatis nostrae modo usus ipse et ex¬
perimentum confirmet, dum intelligimus ipsum non modo polliceri,
se nunquam nobis defuturum, et aditum ultro ad se appellandum in
ipso necessitatis articulo patefacere, sed manum semper habere ex¬
tentam ad suos juvandos; nec lactare eos verbis, sed praesenti ope
tueri. Eas ob res clementissimus pater, utcunque nunquam vel dor¬
miat vel torpeat, dormientis tamen torpentisque speciem plerumque
praebet, quo ita ad se petendum, rogandum, flagitandum magno no¬
stro bono nos, alioqui desides et ignavos, exerceat. Nimium ergo
insulse illi qui, ut hominum animos ab oratione revocent, Dei pro¬
videntiam, rerum omnium custodiae excubantem, frustra nostris in¬
terpellationibus fatigari garriunt; quum non frustra Dominus contra
testetur, se propinquum esse omnibus invocantibus nomen suum in
veritate (Psal. 145, 18). Nihilo secius est quod alii nugantur, su¬
perfluam esse eorum petitionem quae ultro largiri paratus sit Domi¬
nus , quum ea ipsa quae a spontanea ejus liberalitate nobis fluunt,
precibus nostris concessa velit agnosci. Quod testatur memorabilis
illa sententia Psalmi (34, 16), cui multae similes respondent: oculi
Domini super justos, et aures ejus in preces eorum. Quae Dei pro¬
videntiam sua sponte curandae piorum saluti intentam sic commen¬
dat, ut tamen non praetereat fidei exercitium, quo abstergitur socor¬
dia ex hominum animis. Vigilant ergo Dei oculi ut caecorum neces¬
sitati subveniat; sed vult ipse vicissim audire nostros gemitus, quo
suum erga nos amorem melius probet. Atque ita utrumque ve¬
rum est, non dormire neque dormitare custodem Israelis (Psal. 121,
4) , et tamen cessare quasi nostri oblitum , ubi nos torpentes ac mu¬
tos videt.

4. Porro rite probeque instituendae orationis esto haec prima
lex, ut non aliter, quam eos decet, qui ad Dei colloquium ingre¬
diuntur, mente animoque compositi simus. Quod scilicet, quantum
ad mentem, consequemur, si carnalibus curis cogitationibusque ex¬
pedita, quibus a recto puroque Dei intuitu avocari aut deduci queat,
non modo tota intendat se in precationem, sed etiam quoad fieri
potuerit supra se ipsam elevetur ac feratur. Neque vero mentem
hic requiro ita explicitam, ut nulla sollicitudine pungatur ac mor¬
deatur, quum oporteat contra multa anxietate orandi fervorem in
nobis accendi. Qualiter sanctos Dei servos ingentes cruciatus, ne¬
dum sollicitudines, videmus testari, quum e profunda abysso atque

90 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

e mediis mortis faucibus querulam se ad Dominum efferre vocem
dicunt. Sed alienas et extraneas omnes curas abigendas dico, qui¬
bus huc et illuc vaga ipsa mens circumferatur, et e coelo detracta
in terram deprimatur. Supra se vero ipsam elevari oportere intel-
ligo , ne quid eorum quae caeca et stolida nostra ratio commentari
solet, in Dei conspectum proferat, nec se intra vanitatis suae mo¬
dulum constrictam teneat, sed ad puritatem Deo dignam assurgat.

5. TJtrumque notatu apprime dignum, ut quisquis se ad oran¬
dam comparat, illuc suos sensus studiaque applicet, neque, ut fieri
solet, distrahatur erraticis cogitationibus: quia nihil magis contra¬
rium Dei reverentiae quam levitas testis illa licentiae nimium lasci¬
vientis et ab omni metu solutae. Qua in re tanto enixius laboran¬
dum est, quanto magis difficilem experimur. Nemo enim sic inten¬
tus est ad precandum quin multas obliquas cogitationes obrepere
sentiat, quae orationis cursum vel abrumpant vel flexu aliquo ac
diverticulo morentur. Hic vero nobis succurrat quam indignum sit,
ubi Deus nos ad familiare alloquium admittit, abuti tanta ejus hu¬
manitate, sacra profanis miscendo, dum ejus reverentia mentes no¬
stras sibi devinctas non tenet; sed perinde ac si nobis sermo esset
cum homine vulgari, inter orandum, omisso illo, huc vel illuc trans¬
volamus. Sciamus ergo non alios rite probeque se accingere ad
orandum, nisi quos afficit Dei majestas, ut expediti terrenis curis et
affectibus ad eam accedant. Atque id sibi vult caeremonia eleva¬
tionis manuum, ut meminerint homines se procul remotos esse a Deo,
nisi sensus suos in sublime tollant. Sicut etiam dicitur in Psalmo
(25, 1): ad te levavi animam meam. Et saepius hanc loquendi for¬
mam usurpat scriptura, orationem tollere: ne in suis faecibus desi¬
deant qui cupiunt a Deo exaudiri. Haec summa sit, quo liberalius
nobiscum Deus agit, comiter nos invitans, ut in sinum suum curas
nostras exoneremus, minus nos esse excusabiles, nisi tam praecla¬
rum et incomparabile ejus beneficium rebus aliis omnibus apud nos
praeponderat, nosque ad se trahit, ut studia sensusque nostros serio
ad orandum applicemus. Quod fieri non potest nisi mens cum im¬
pedimentis fortiter luctando sursum emergat. Alterum proposuimus,
ne petamus nisi quantum nobis Deus permittit. Etsi enim jubet nos
effundere corda nostra, non tamen stultis ac pravis affectibus indif¬
ferenter habenas laxat; et dum promittit se facturum secundum pio¬
rum voluntatem, non eousque procedit indulgentia, ut eorum arbi¬
trio se submittat. Atqui in utroque passim graviter delinquitur.
Neque enim modo temere, sine fronte, sine reverentia, Deum pleri -
que de suis ineptiis interpellare audent, et quidquid per somnium
adlibuerit, ad ejus tribunal impudenter proferre, sed tanta vel sto¬
liditas vel stupiditas eos tenet , ut spurcissimas quasque cupiditates
obtrudere Deo ausint, quarum conscios facere homines vehementer
pudeat. Audaciam hanc riserunt atque etiam detestati sunt quidam
profani homines , vitium tamen ipsum semper regnavit ; atque hinc
factum est ut ambitiosi Jovem sibi patronum asciscerent, avari Mer¬
curium, Apollinem et Minervam doctrinae cupidi, bellicosi Martem,

CAPUT XX.

Yenerem libidinosi. Sicuti hodie, ut nuper attigi, majorem licen¬
tiam illicitis suis cupiditatibus homines in precibus indulgent, quam
si pares cum paribus jocose fabularentur. Atqui non patitur Deus
; suam facilitatem ita haberi ludibrio, sed jus suum sibi vendicans,
vota nostra suo imperio subjicit et fraeno coercet. Ideo tenendum
est illud Ioannis (1 Joann. 5, 14): haec est fiducia nostra, quod si
quid petierimus secundum voluntatem ejus, audit nos. Caeterum
quia tantae perfectioni longe abest quin pares sint facultates no¬
strae, quaerendum est remedium quod subveniat. Quemadmodum
i mentis aciem in Deum intendere convenit, ita cordis affectum eo¬
dem sequi necesse est. Utrumque vero longe infra subsistit, imo
I verius fatiscunt et deficiunt, aut in contrarium feruntur. Ideo ut
huic imbecillitati succurrat Deus, spiritum in precibus nobis dat
j magistrum, qui dictet quod rectura est, atque affectus nostros mo¬
deretur. Quia enim quid orandum sit quemadmodum oportet nesci-
I mus, in subsidium ille subit, et pro nobis interpellat gemitibus in-
: enarrabilibus (Rom. 8, 26); non quod ipse revera vel precetur vel
q ingemiscat; sed fiduciam, vota, suspiria in nobis excitat, quibus
! concipiendis haudquaquam sufficerent naturae vires. Neque abs re
gemitus inenarrabiles Paulus vocat quos duce spiritu emittunt fide¬
les ; quia non ignorant qui vere exercitati sunt in precibus , caecis
! anxietatibus ita se perplexos constringi, ut vix reperiant quid pro¬
fari expediat; imo dum conantur balbutire, impliciti haesitant.
Unde sequitur singulare esse recte orandi donum. Haec non eo di-
' cuntur quo nos ipsi propriae desidiae faventes ad Dei spiritum
orandi provinciam relegemus, et torpeamus in illa incuria, ad quam
plus satis sumus proclives (qualiter impiae quorundam voces au-
; diuntur, oscitanter esse exspectandum, donec ille mentes nostras
[ alibi occupatas praeveniat), sed potius, ut nostram ignaviam socor-
!*■ diamque pertaesi, tale spiritus adminiculum expetamus. Nec vero
'i Paulus quum jubet (1 Cor. 14, 15) orare in spiritu, ideo desinit
f ad vigilantiam hortari; significans ita vigere spiritus instinctum
u ad formandas preces, ut conatum nostrum minime impediat vel re-
I tardet: quoniam hac in parte vult Deus experiri quam efficaciter
| corda nostra impellat fides.

6. Esto et altera lex, ut rogando semper inopiam nostram
I vere sentiamus, ac serio cogitantes omnibus quae petimus nos in¬
ii digere, serium, imo ardentem impetrandi affectum jungamus cum
| ipsa precatione. Multi enim defunctorie preces ex formula reci-

I tant, ac si pensum Deo solverent; et quanquam fatentur necessa-
jl rium suis malis remedium hoc esse, quia Dei ope quam implorant
E carere exitiale sit, apparet tamen hoc officio ipsos defungi ex more,
|i quia interim frigent animi, neque expendunt quid postulent. Ge¬
li neralis quidem et confusus necessitatis suae sensus illuc eos ducit:
(! sed non eos sollicitat, quasi in re praesenti, ut egestatis suae leva-

II men petant. Porro quid odiosius aut etiam Deo magis exsecrandum
i putamus hac fictione, ubi quis veniam peccatorum postulat, interim
.1 aut se peccatorem non esse cogitans, aut certe peccatorem esse non

92 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

cogitans? nempe qua Deus ipse plane ludibrio habetur. Atqui ejus¬
modi pravitate, ut nuper dixi, refertum est hominum genus, ut de¬
fungendi causa permulta saepe flagitent a Deo , quae citra eius be¬
neficentiam aut sibi aliunde evenire, aut jam apud se residere pro
certo judicant. Aliorum levius delictum esse videtur, sed neque
ipsum tolerabile : ut preces sine meditatione demurmurent qui tan¬
tum hoc principio imbuti sunt, votis litandum esse Deo. Piis au¬
tem maxime cavendum, ne unquam prodeant in conspectum Dei quid¬
quam postulaturi, nisi quod et serio animi affectu exardescunt, et
ab ipso simul obtinere cupiunt. Quin etiam, tametsi in iis, quae
in Dei gloriam duntaxat petimus, non videmur primo intuitu neces¬
sitati nostrae consulere, ea tamen non minori desiderii fervore et
vehementia peti convenit. Ut quum poscimus nomen ejus sancti¬
ficari, ardenter, ut ita dicam, esurienda et sitienda est illa san¬
ctificatio.

7. Si quis objiciat, non semper aequali necessitate urgeri nos
ad precandum, fateor id quidem; atque haec distinctio nobis a Ja-
cobo utiliter traditur. Tristatur quis inter vos? oret; qui laetus est,
canat (Jac. 5, 13). Ergo dictat ipse communis sensus, quia nimium
pigri sumus, prout res exigit, nos acrius a Deo pungi ad strenue
orandum. Et hoc tempus opportunum nominat David (Psal. 32, 6);
quia (sicuti pluribus aliis locis docet) quo nos durius premunt mo¬
lestiae, incommoda, timores, aliaeque species tentationum, ac si nos
Deus ad se accerseret, liberior patet accessus. Interea non minus
verum est illud Pauli (Eph. 6, 18), omni tempore orandum esse; j
quia utcunque ex animi nostri sententia res prospere fluant, et un¬
dique nos circumdet laetitiae materia, nullum tamen est punctum
temporis quo nos ad precandum inopia nostra non hortetur. Abun-
dat quispiam vino et tritico : quando buccella panis nisi assidua Dei
gratia frui non potest, non impedient cellae vel horrea quominus
panem quotidianum postulet. Jam si reputemus quot singulis mo¬
mentis discrimina immineant, nullum ab orando immune nobis esse
tempus docebit metus ipse. Hoc tamen in spiritualibus melius licet I
cognoscere. Quando enim tot peccata, quorum nobis sumus conscii, j
nos securos cessare sinent, quin suppliciter et culpam et poenam de-
precemur? Quando nobis tentationes inducias concedunt, quin ad
auxilium properemus? Ad haec regni Dei et gloriae studium non
per intervalla, sed assidue nos rapere ad se ita debet, ut eadem sem-
per nos maneat opportunitas. Ergo non frustra toties nobis praeci¬
pitur orandi assiduitas. Nondum de perseverantia loquor, cujus
postea fiet mentio ; sed scriptura assidue orandum admonens , socor- |
diam nostram coarguit, quia non sentimus quam necessaria sit nobis
haec cura et sedulitas. Hac regula hypocrisis et Deo mentiendi cal¬
liditas ab oratione arcetur, imo longe abigitur. Promittit Deus se !
propinquum fore omnibus qui invocaverint eum in veritate, et in¬
venturos denuntiat qui quaesierint in toto corde. Eo minime aspi¬
rant qui sibi placent in suis sordibus. Itaque poenitentiam legitima ii
oratio postulat. Unde illud tritum in scripturis, Deum sceleratos S

CAPUT XX.

non exaudire, et preces eorum esse exsecrabiles, sicuti et sacrificia :
quia aequum est, ut Dei aures clausas inveniant qui obserant corda
sua, nec Deum flexibilem sentiant qui sua duritie provocant ejus
rigorem. Apud Jesaiam (1, 15) minatur in hunc modum: quum
multiplicaveritis preces vestras, non exaudiam; manus enim vestrae
sanguine plenae sunt. Item apud Jeremiam (11, 7 seqq.) : clamavi
et renuerunt audire; clamabunt ipsi vicissim et non audiam. Quia
summi probri loco ducit, jactari foedus suum ab improbis, qui sa¬
crum ejus nomen tota vita polluunt. Unde apud Jesaiam (29, 13)
conqueritur, quum labiis ad se Judaei accedant, cor eorum esse longe
remotum. Non restringit quidem hoc ad solas preces, sed fictio¬
nem in singulis cultus sui partibus se abominari asserit. Quo per¬
tinet illud Jacobi (4, 3) : petitis, et non accipitis ; quia male petitis,
ut in voluptates vestras insumatis. Verum quidem est (ut paulo
post iterum videbimus) non inniti dignitati piorum quas fundunt
preces, non tamen supervacua est Joannis admonitio (1 Joann. 3, 22):
si quid petierimus, accipiemus ab eo, quia praecepta ejus servamus;
quandoquidem mala conscientia januam nobis claudit. Unde sequi¬
tur nec rite precari, nec exaudiri, nisi sinceros Dei cultores. Dis¬
pliceat igitur sibi in suis malis quisquis se ad orandum comparat;
et (quod sine poenitentia fieri non potest) induat mendici personam
et affectum.

8. Huc et tertia accedat, ut omni propriae gloriae cogitatione
se abdicet, omnem dignitatis opinionem exuat, omni denique sui
fiducia decedat quisquis se coram Deo sistit precandi causa, dans in
abjectione sui gloriam Deo in solidum; ne si quid, vel minimum,
arrogemus nobis, cum inani nostra inflatione ab ejus facie concida¬
mus. Hujus submissionis, quae omnem altitudinem prosternit, fre¬
quentia exempla in Dei servis habemus ; quorum ut quisque est sanc¬
tissimus, ita quum in Domini conspectum prodit, plurimum pro¬
sternitur. Sic Daniel (9, 18), quem tanto elogio Dominus ipse com¬
mendavit: non in justitiis nostris, dicebat, coram te fundimus pre¬
ces, sed in misericordiis tuis magnis; exaudi nos Domine, Domine
propitius sis nobis, exaudi nos et fac quae petimus propter temet-
ipsum , quia invocatum est nomen tuum super populum tuum et su¬
per locum sanctum tuum. Neque vero obliqua figura, ut fieri solet,
quasi unus e populo se turbae permiscet, quiu potius seorsum rea¬
tum fatetur, supplexque ad veniae asylum confugit; sicuti diserte
pronuntiat: quum ego confessus essem peccata mea’ et populi mei.
Hanc quoque humilitatem suo exemplo praescribit David (Psal. 143,
2) : ne intres in judicium cum servo tuo ; quia non justificabitur in
conspectu tuo omnis vivens. Tali forma precatur Jesaias (64, 5) :
ecce tu iratus es quia peccavimus ; in viis tuis fundatum est saecu¬
lum , ideo servabimur ; et fuimus omnes repleti immunditia et quasi
pannus foedatus omnes justitiae nostrae, et emarcuimus nos omnes
quasi folium, et iniquitates nostrae quasi ventus dispergunt nos; et
non est qui invocet nomen tuum , qui se excitet ut apprehendat te,
quoniam abscondisti faciem tuam a nobis et tabescere nos fecisti in

94 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

manu iniquitatis nostrae: nuuc igitur Domine, tu es pater noster,
nos sumus lutum; tu es formator noster et nos sumus opus ma¬
nus tuae; ne irascaris, Domine, neque in aeternum recorderis
iniquitatis: en respice, agedum, nos omnes sumus populus tuus.
Yide ut nulla prorsus fiducia nitantur, nisi hac una quod se Dei ;
esse cogitantes, illi se fore curae non desperant. Non secus Je-
remias (14, 7): si iniquitates nostrae responderint contra nos, fac
propter nomen tuum. Yerissime enim simul ac sanctissime scriptum
est, a quocunque tandem sit, quod ab incerto autore scriptum
prophetae Baruch tribuitur (2, 18): anima tristis et desolata su¬
per magnitudine mali, curva et infirma, anima famelica et oculi
deficientes dant tibi gloriam Domine; non secundum justitias pa¬
trum fundimus preces in conspectu tuo, et coram facie tua peti¬
mus misericordiam, Domine Deus noster, sed quia tu es miseri¬
cors, miserere nostri, quia peccavimus coram te.

9. Denique rite precandi initium atque etiam praeparatio
est veniae deprecatio cum humili et ingenua culpae confessione.
Neque enim sperandum est, ut quidquam a Deo impetret vel j
sanctissimus quisque, donec gratis reconciliatus ei sit; nec fieri
potest ut aliis Deus sit propitius, nisi quibus ignoscit. Unde non
mirum si hac clave januam sibi fideles aperiunt ad orandum, quod I
ex compluribus Psalmorum locis discimus. David enim aliud :
postulans dicit (Psal. 25, 6 et 18): peccatorum juventutis meae i
et transgressionum mearum ne memineris; secundum misericor- j
diam tuam reminiscere mei propter bonitatem tuam Domine. Item:
respice afflictionem meam et laborem meum, et remitte omnia ,

peccata mea. Ubi etiam videmus non satis esse, si in singulos j-

dies pro recentibus peccatis nos ad calculum vocemus, nisi in i
memoriam nobis redeant, quibus oblivio pridem inducta videri
poterat. Nam et idem propheta alibi (Psal. 51, 7) scelus unum j
grave confessus, hac occasione usque ad uterum matris revolvitur,
in quo jam labem contraxerat: non ut culpam ex naturae cor¬
ruptela extenuet, sed ut totius vitae peccata accumulans, quo !

severior est in se damnando, magis exorabilem Deum reperiat.
Etsi autem non semper expressis verbis peccatorum remissionem
postulant sancti, si tamen diligenter expendimus quas scriptura i
refert eorum preces, facile quod dico occurret, orandi animum :
sumpsisse ex sola Dei misericordia, atque ita semper exordium
fecisse ab eo placando; quia si quisque suam conscientiam inter¬
roget, tantum abest, ut audeat familiariter curas suas apud Deum
deponere, ut ad omnem accessum trepidet, nisi misericordia et ]
venia fretus. Est quidem et alia specialis confessio, ubi poena¬
rum levationem optant, ut simul orent peccata sibi ignosci; quia
absurdum esset effectum tolli velle, manente causa. Cavendum
enim est ne stultos aegrotos imitemur, qui de curandis tantum
accidentibus solliciti, radicem ipsam morbi negligunt. Quin prius | :
danda opera est, ut nobis propitius sit Deus, quam ut favorem
suum externis signis testetur; quia et hunc ordinem tenere vult

CAPUT XX.

ipse, et parum nobis prodesset eum habere beneficum, nisi con-
i scientia placatum sentiens penitus amabilem nobis redderet. Quod
i etiam monemur Christi responso: nam quum paralyticum sanare
! decretum esset, remittuntur, inquit, tibi peccata tua (Matth. 9, 2) ;
i erigens animos scilicet ad id quod praecipue optandum est, ut
i nos in gratiam recipiat Deus; deinde fructum reconciliationis in
ope nobis ferenda proferat. Caeterum praeter specialem illam
j praesentis reatus confessionem, qua fideles pro impetranda cujus-
que culpae et poenae venia supplicant, generalis illa praefatio,
quae conciliat precibus favorem, nunquam omittenda est, quia
nisi in gratuita misericordia fundatae nunquam Deum exorabunt,
j Quo referri potest illud Joannis (1 Joann. 1, 9): si confiteamur
I peccata nostra, fidelis est et justus, ut nobis remittat et nos
I emundet ab omni iniquitate. Unde preces sub lege sanguinis ex-
! piatione consecrari oportuit, ut acceptae essent, atque ita eom-
: monefieret populus, se tanta honoris praerogativa indignum esse,
i donec a suis inquinamentis purgatus ex sola Dei misericordia con-
! ciperet precandi fiduciam.

10. Quod autem propriae justitiae suffragium interdum ad
exorandum Deum citare sancti videntur (ut quum David dicit
[Psal. 86, 2]: custodi animam meam, quia bonus sum; item
Ezechias [2 Regg. 20, 4]: recordare Domine, obsecro, quod am-
:j bulavi coram te in veritate, fecique in oculis tuis bonum), tali-
1 bus loquendi formulis nihil sibi aliud volunt, quam ex ipsa re-
[| generatione servos Dei se ac filios testari, quibus ipse fore se
propitium recipit. Per prophetam (Psal. 34, 16) docet, ut jam
I visum est, oculos suos super justos esse, aures suas in preces
!; eorum. Rursus per apostolum (1 Joann. 3, 22): nos impetraturos
; quidquid petierimus, si mandata sua observemus. Quibus sen-
i tentiis pretium orationi non statuit ab operum meritis; sed ita
| stabilire vult eorum fiduciam, qui sibi non fucatae integritatis et
i innocentiae probe conscii sunt, quales oportet esse fideles uni-
versos. Siquidem ex ipsa Dei veritate sumptum est quod dicit
apud Joannem (9, 31) caecus illuminatus, non exaudiri a Deo pec-
| catores; si peccatores modo recepto scripturae usu intelligimus,
ij qui citra justitiae desiderium toti suis peccatis indormiunt et ac-
| quiescunt. Quando nullum cor in sinceram Dei invocationem un-
: quam prorumpet quod non simul ad pietatem aspiret. Talibus
I ergo promissis respondent sanctorum obtestationes, quibus suae
I vel puritatis vel innocentiae mentionem injiciunt, quo sibi exhi-
! beri sentiant quod est omnibus Dei servis exspectandum. Deinde
; tum fere usi reperiuntur hoc precationis genere, dum se coram
I Domino cum suis hostibus comparant, e quorum iniquitate ejus
manu vindicari optarunt. In hac vero comparatione mirum non
I est, si justitiam suam et cordis simplicitatem protulerunt, quo ex
causae ipsius aequitate magis ad ferendas sibi suppetias Dominum
| permoverent. Id ergo boni pio pectori non praeripimus, quin
suae puritatis conscientia coram Domino fruatur ad se confirman-

96 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

dum in promissionibus, quibus yeros suos cultores Dominus sola¬
tur et fulcit; sed impetrandi fiduciam, deposita proprii meriti
cogitatione, sola Dei clementia subniti volumus.

11. Quarta demum, ut ita prostrati et subacti vera humi¬
litate nihilominus certa spe exorandi ad orandum animemur. Ees
quidem in speciem contrariae, cum sensu justae ultionis Dei con¬
jungere certam fiduciam favoris; quae tamen inter se optime con¬
veniunt, si propriis malis oppressos sola Dei bonitas erigat. Si-
cuti enim ante docuimus, poenitentiam et fidem socias esse inse¬
parabili vinculo simul connexas, quarum tamen altera nos terret,
altera exhilarat, ita in precibus mutuo eas occurrere oportet. At¬
que hunc consensum paucis verbis exprimit David (Psal. 5, 8) : ego,
inquit, in multitudine bonitatis tuae ingrediar domum tuam; ad¬
orabo in templo sanctitatis tuae cum timore. Sub Dei bonitate
fidem complectitur, timorem interea non excludens; quia non tan¬
tum ejus majestas ad reverentiam nos cogit, sed propria etiam
indignitas omnis superbiae et securitatis oblitos sub metu nos con¬
tinet. Fiduciam vero non intelligo, quae solutam omni anxietu¬
dinis sensu mentem suavi et perfecta quiete demulceat. Nam ita
placide acquiescere eorum est, qui rebus cunctis ex voto fluenti¬
bus nulla tanguntur cura, nullo desiderio uruntur, nullo timore
aestuant. Optimus autem ad invocationem Dei stimulus sanctis
est, dum necessitate sua districti summa irrequietudine vexantur,
et tantum non exanimantur in se ipsis, donec opportune fides
succurrit; quia inter tales angustias ita ipsis affulget Dei bonitas,
ut praesentium quidem malorum gravitate fatigati gemant, majo¬
rum etiam timore laborent et crucientur; illa tamen freti, et to¬
lerantiae difficultatem sublevent ac solentur, et exitum liberatio¬
nemque sperent. Ex utroque ergo affectu emergat pii hominis
oratio convenit , utrumque etiam contineat et repraesentet ; nempe
ut malis praesentibus ingemat, et a novis sibi anxie timeat; ta¬
men confugiat simul ad Deum, minime dubitans quin auxiliarem
ille manum porrigere sit paratus. Mirum enim quam diffidentia
nostra irritetur Deus, si poscamus a se quam non exspectamus
beneficentiam. Itaque nihil magis consentaneum precationum na¬
turae, quam legem hanc illis praescribi et statui, ne temere pro¬
rumpant, sed fidem praeeuntem sequantur. Ad hoc principium
nos omnes Christus vocat, hac sententia (Matth. 11, 24): dico
vobis, quaecunque petitis, credite vos accepturos, et evenient vobis.
Idem et alibi (ibid. 21, 22) confirmat: quidquid petieritis in ora¬
tione credentes, etc. Cui concinit Jacobus (1, 5): si quis indiget
sapientia, postulet ab eo qui dat omnibus simpliciter, nec ex¬
probrat: postulet autem in fide, nihil haesitans. Ubi haesitationi
fidem opponens, vim ejus aptissime exprimit. Non minus etiam
notandum quod addit, nihil proficere qui Deum perplexi et dubii
invocant, nec statuunt in animis suis exaudiendi sint necne. Quos
etiam fluctibus comparat qui varie moventur a vento et circum¬
feruntur. Unde alibi (ibid. 5, 15) orationem fidei pro legitima

(

se:

rei

P
l.
tei
■ ejii
pai
0

' t

USD

lai

Dor

aaL

aero

;:ac

■'i.

CAPUT XX.

nuncupat. Deinde , quum Deus secundum suam cuique fidem se
daturum toties affirmet, citra fidem nihil consequi nos posse in¬
nuit. Denique fides est quae impetrat quidquid orando concedi¬
tur. Id sibi vult celebris illa Pauli sententia (Rom. 10, 14), ad
iquam insipidi homines parum attendunt: quomodo invocabit quis¬
piam in quem non credidit ? quis autem credet nisi audierit ?
Fides autem ex auditu, auditus ex verbo Dei. Nam precandi
exordium ex fide gradatim deducens, aperte contendit non posse
Deum ab aliis sincere invocari, nisi quibus evangelii praedicatione
i clementia ejus et facilitas innotuerit , imo familiariter fuerit ex¬
posita.

12. Hanc necessitatem minime cogitant adversarii nostri.
Itaque quum certa animi fiducia fideles jubemus statuere, Deum
sibi propitium esse ac benevolum , rem omnium absurdissimam
. dicere nos putant. Atqui si ullum verae precationis usum habe-
i rent , intelligerent profecto , sine firmo illo divinae benevolentiae
. i sensu non posse Deum rite invocari. Quum vero fidei vim bene
. Ijperspicere nemo queat , nisi qui experimento eam in corde suo

I sentit , quid cum ejusmodi hominibus disputando proficias , qui
aperte ostendunt, nihil se unquam praeter vanam imaginationem
rhabuisse? Quid enim valeat et quam necessaria sit illa quam
requirimus certitudo, ex invocatione potissimum discitur. Quod
qui non videt, valde stupidam habere se conscientiam prodit.
[Nos igitur, omisso hoc caecorum genere, defixi in illa Pauli sen¬
tentia haereamus, non posse ab aliis invocari Deum, nisi qui
ejus misericordiam ex evangelio cognitam habent, et eam sibi
. paratam esse certo persuasi sunt. Qualis enim erit ista oratio ?
0 Domine, ego quidem an exaudire me velis dubius sum; sed
i quia anxietate premor, ad te confugio, ut si dignus sum mihi
succurras. Non ita soliti sunt omnes sancti, quorum orationes
. lin scripturis legimus. Nec ita nos instituit per apostolum (Hebr.
4, 16) spiritus sanctus qui jubet nos adire ad thronum coelestem
cum fiducia, ut gratiam consequamur; et quum alibi (Eph. 3, 12)
docet nos habere audaciam et aditum in fiducia per fidem Christi.
Hanc ergo obtinendi quod petimus securitatem (quam et sua voce
Dominus mandat, et omnes sancti exemplo suo docent) utraque
manu tenere nos oportet, si cum fructu orare volumus. Ea enim
demum accepta Deo est oratio quae ex tali, ut ita loquar, prae¬
sumptione fidei nascitur, et intrepida spei certitudine fundata est.

. Poterat simplici fidei nomine esse contentus; atqui non modo fidu¬
ciam addidit, sed eam quoque instruxit libertate vel audacia, ut
. Ibac nota discerneret a nobis incredulos, qui Deum promiscue qui¬
dem nobiscum orant, sed fortuito. Qna ratione tota ecclesia in
jPsalmo (33, 22) orat: sit misericordia tua super nos, quemad¬
modum speravimus in te. Eadem etiam conditio alibi ponitur a
propheta (Psal. 56, 10): quo die clamavero, hoc scio quod Deus
mecum. Item (ibid. 5, 4) : mane disponam tibi et speculabor.
|Ex his enim verbis elicimus preces in aerem frustra projici, nisi

Calvini Institutio II. <7

98 LIBER m. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

spes sit annexa, unde velut e specula Deum quieti exspectemus.
Quibus convenit series paulinae exhortationis. Nam antequam
fideles ad precandum in spiritu sollicitet omni tempore cum vigi¬
lantia et assiduitate, in primis jubet assumere scutum fidei, ga¬
leam salutis , et gladium spiritus , quod est verbum Dei (Eph.

6, 16). Memoria porro hic repetant lectores quod ante dixi, mi¬
nime labefactari fidem, ubi cum miseriae, egestatis, sordiumque
nostrarum agnitione connectitur. Quantumvis enim gravi scelerum
mole premi se vel laborare sentiant fideles, nec modo rebus omni¬
bus vacuos quae favorem conciliare apud Deum queant, sed one¬
ratos multis noxis quae eum merito formidabilem reddant, non
tamen desinunt se offerre, neque terret eos hic sensus, quominus
ad ipsum se Gonferant; quando non alius est ad eum ingressus.
Neque enim instituta est oratio, qua nos arroganter coram Deo
efferamus , aut quidquam nostrum magno aestimemus , sed qua
reatum nostrum confessi , aerumnas nostras apud eum deplore¬
mus ; quemadmodum filii apud parentes familiariter querelas suas
deponunt. Quin potius immensa malorum nostrorum congeries
calcaribus vel stimulis referta esse debet , quae nos ad pre¬
candum incitent. Qualiter etiam nos suo exemplo docet pro¬
pheta (Psal. 41, 5): sana animam meam, quia peccavi tibi. Fa¬
teor quidem in iis aculeis mortiferas fore punctiones, nisi Deus
succurreret; verum pro incomparabili sua indulgentia optimus
pater tempestivum remedium addidit, quo perturbationem omnem
sedans, curas leniens, metus abstergens, comiter nos ad se alii- 1
ceret, imo scrupulos omnes tollens, nedum obstacula, facilem! se
viam sterneret. I ha

13. Ac primo quidem orare nos jubens, ipso praecepto nos lidi
coarguit impiae contumaciae, nisi obsequimur. Nihil magis prae- hu
cise mandari poterat quam quod habetur in Psalmo (50, 15): in-i m
voca me in die tribulationis. Sed quia inter pietatis officia nul¬
lum frequentius commendant scripturae, non est quod longius hic vel
immorer. Petite, inquit magister (Matth. 7, 7), et accipietis;] pai
pulsate, et aperietur vobis. Quanquam hic praecepto adjungitur: nisi
etiam promissio, ut necesse est. Etsi enim praecepto esse obe-j in
diendum fatentur omnes, major tamen pars refugeret Deum vo-s sd
cantem, nisi se exorabilem adeoque obvium fore promitteret. His] hor.

quidem duobus positis, certum est quicunque tergiversantur, ne
recta ad Deum veniant, non modo esse rebelles et immorigeros
sed etiam incredulitatis convinci, quia promissionibus diffidunt,
Quod eo magis notandum est, quia hypocritae, humilitatis et mo¬
destiae praetextu, tam superbe contemnunt Dei praeceptum, quam
finem benignae invitationi abrogant; imo eum fraudant praecipua
cultus sui parte. Nam ubi sacrificia repudiavit in quibus tunc
videbatur sita esse tota sanctitas, hoc summum esse et sibi prae!
aliis pretiosum declarat, invocari in die necessitatis. Quare ub
quod suum est exigit, et ad parendi alacritatem nos animat, nulli
sunt tam speciosi dubitandi colores qui nos excusent. Quaecun

seni

salv

ii*

CAPUT XX.

j que ergo passim occurrunt in scripturis testimonia, quibus nobis
praecipitur Dei invocatio, totidem ante oculos nostros figuntur
vexilla quae nobis fiduciam inspirent. Temeritatis esset prorum-
| pere in Dei conspectum, nisi ipse anteverteret nos vocando. Ita-
I que viam nobis sua voce patefacit (Zach. 13, 9): dicam illis, po-
I pulns meus vos; dicent mihi, tu Deus noster. Videmus ut cultores
suos praeveniat, velitque subsequi, ideoque timendum non esse
i ne parum suavis sit haec melodia quam ipse dictat. Insigne prae-
i sertim illud Dei elogium nobis in mentem veniat, quo freti omnia
obstacula nullo negotio superabimus (Psal. 65, 3): tu Deus exau¬
diens precationem: ad te usque omnis caro veniet. Quid enim
magis amabile vel blandum- quam Deum hoc titulo indui, qui
certiores nos reddat, nihil magis esse naturae ejus proprium quam
supplicum votis annuere? Hinc januam patere colligit propheta
non paucis, sed cunctis mortalibus; quia etiam omnes hac voce
compellat (ibid. 50, 15): invoca me in die afflictionis; eruam te,
et glorificabis me. Secundum hanc regulam David (2 Sam. 7, 27)
promissionem sibi datam objicit, ut obtineat quod petit: tu Deus
revelasti in aurem servi tui: propterea invenit servus tuus cor
suum ut oraret. Unde colligimus pavidum fuisse, nisi quatenus
eum promissio erexerat. Sic alibi (Psal. 145, 18) generali doctrina
se instruit: voluntatem timentium se faciet. Imo haec in Psalmis
animadvertere licet, quasi abrupto orandi contextu transitum fieri
nunc ad Dei potentiam, nunc ad bonitatem, nunc ad fidem pro¬
missionum. Videri posset intempestive David sententias illas in¬
serens, preces mutilas reddere; sed usu et experientia compertum
habent fideles, languescere ardorem, nisi adhibeant nova fomenta,
ideoque minime inter precandum supervacua est tam naturae Dei
quam verbi meditatio. Atque ita exemplo Davidis inserere ne
pigeat quae languidos animos novo vigore reficiant.

14. Ac mirum est tanta promissionum dulcedine vel frigide,
vel nullo fere modo nos affici , ut per ambages vagando bona
pars malit relicto aquarum viventium fonte sibi fodere aridas
cisternas, quam Dei liberalitatem ultro sibi oblatam amplecti.
Arx inexpugnabilis nomen Domini, inquit Solomo (Prov. 18, 10),
ad eam confugiet justus, et servabitur. Joel vero, postquam de
horribili quae instabat clade vaticinatus est, memorabilem illam
sententiam subjicit (2, 32): quisquis invocaverit nomen Domini,
salvus erit: quam scimus proprie ad cursum evangelii spectare.
Vix centesimus quisque movetur, ut in occursum Deo prodeat.
Clamat ipse per Jesaiam (65, 24): invocabitis me, et exaudiam
m vos ; imo antequam clametis respondebo vobis. Hoc quoque eodem
m honore alibi totam ecclesiam communiter dignatur; sicuti ad omnia
ni Christi membra pertinet. Clamavit ad me, exaudiam eum: cum
■at ipso sum in tribulatione, ut eripiam eum (Psal. 91, 15). Heque
tamen, ut jam dixi, locos omnes numerare propositum est, sed
| eximios quosque deligere, ex quibus gustemus quam humaniter
i ad se nos Deus alliciat, et quam arctis vinculis constricta sit

7 *

100 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

nostra ingratitudo, ubi inter tam acres stimulos adhuc pigritia
nostra cunctatur. Quare in auribus nostris semper resonent hae
voces: prope est Dominus omnibus invocantibus se, invocantibus
in veritate (Psal. 145, 18). Item quas ex Jesaia et Joele cita¬
vimus, quibus affirmat Deus se intentum esse ad exaudiendas pre¬
ces, adeoque oblectari, quasi grati odoris sacrificio, ubi curas

nostras in ipsum conjicimus. Hunc singularem percipimus pro¬

missionum Dei fructum, ubi non dubitanter et trepide concipimus
preces: sed ejus verbo freti, cujus nos alioqui terreret majestas,
audemus eum invocare patrem, quando hoc suavissimum nomen
suggerere nobis dignatur. .Restat ut talibus invitamentis praediti,
sciamus inde satis esse nobis materiae ad exorandum: quando
preces nostrae nullo merito nituntur, sed tota earum dignitas et
spes impetrandi fundata est in Dei promissionibus, atque ab eis
pendet : ut neque indigeat alia fultura, neque sursum huc vel illuc
circumspiciat. Itaque cum animis nostris statuendum est, etiamsi
non excellimus pari sanctitate quae laudatur in sanctis patribus,
prophetis et apostolis , quia tamen commune est nobis orandi
praeceptum et communis fides, si verbo Dei innitimur, nos in
hoc jure eorum esse socios. Deus enim, ut ante visum est, se
facilem ac propitium omnibus fore denuntians, miserrimis quibus¬
que 'spem obtinendi quod petierint facit. Atque ideo notandae
sunt generales formae, quibus nemo, ut vulgo dicunt, a primo
ad ultimum excluditur; tantum adsit cordis sinceritas, displicentia

nostri, humilitas et fides, ne hypocrisis nostra Dei nomen fallaci ; [

1 ir

invocatione profanet: non respuet optimus pater, quos non modo
ad se venire hortatur, sed quibuscunque potest modis sollicitat.
Hinc illa precandi ratio Davidis quam nuper recitavi (2 Sam. 7,
27): en pollicitus es Domine servo tuo; eam ob rem colligit ani¬
mum hodie servus tuus et invenit quod oraret coram te; nunc
ergo Domine Deus, tu es Deus, et verba tua vera erunt; loquu-
tus es servo tuo de his beneficiis , incipe ergo et fac. Sicut etiam
alibi (Psal. 119, 76): praesta servo tuo secundum eloquium tuum.
Et omnes simul Israelitae, quoties se foederis recordatione mu¬
niunt, satis declarant non esse timide orandum, ubi Deus ita
praescribit. Atque in hoc imitati sunt patrum exempla, prae¬
sertim Jacobi (Gen. 32, 10), qui postquam confessus est, se mino¬
rem esse tot misericordiis quas susceperat e manu Dei, ad ma¬
jora tamen postulanda se animari dicit, quia Deus se facturum
promiserat. Quoscunque vero colores obtendant increduli, ubi ad
Deum non confugiunt quoties urget necessitas, ipsum non requi¬
runt, nec ejus opem implorant, non aliter defraudant eum legi¬
timo honore, quam si fabricarent sibi novos Deos et idola; siqui¬
dem hoc modo Deum sibi bonorum omnium autorem esse negant.
Contra nihil validius ad pios omni scrupulo liberandos, quam
armari hac cogitatione: non esse cur ulla remora impediat, dum
mandato, qui obedientia nihil sibi gratius esse
rursus quod prius dixi clarius elucescit: probe

morem gerunt

pronuntiat.

Dei

Hinc

CAPUT XX.

101

cum metu, reverentia, sollicitudine quadrare intrepidum precandi
spiritum, neque vero absurdum esse si prostratos Deus erigat.
Hoc modo belle inter se consentiunt, quae in speciem repugnant
loquendi formae. Dicunt Jeremias et Daniel (Jer. 42, 9 ; Dan.
9, 18), se prosternere preces coram Deo. Alibi Jeremias (42, 2):
cadat oratio nostra in conspectu Dei ut misereatur residuae plebis
suae. Rursus saepe fideles dicuntur orationem levare. Sic loqui¬
tur Ezechias (2 Regg. 20, 10), prophetam rogans ut intercedendi
vices suscipiat. Et David (Psal. 141, 2) precem suam ascendere
cupit sicuti incensum. Nempe quamvis de paterno Dei amore
persuasi in ejus fidem se alacriter conferant , nec dubitent quam
ultro opem promittit implorare, non tamen supina eos quasi pro¬
jecta fronte securitas attollit, sed ita per gradus promissionum
sursum ascendunt, ut tamen supplices maneant in sui dejectione.

15. Hic non una objicitur quaestio: nam scriptura refert,
votis quibusdam Deum morem gessisse, quae tamen ex animo
minime sedato vel composito eruperant. Justa quidem de causa
Joatham incolas Sichem cladi quae postea supervenit devoverat
(Jud. 9, 20), sed tamen fervore iracundiae et ultionis accensus;
morem exsecrationi gerens Deus, videtur impetus male ordinatos
probare. Talis etiam fervor Samsonem rapuit, quum diceret (ibid.
16, 28): robora me Deus ut sumam ultionem de incircumcisis.
Etsi enim aliquid fuit probi zeli admixtum, fervida tamen atque
ideo vitiosa cupiditas vindictae illic dominata est. Annuit Deus.
Unde colligi posse videtur, quamvis ad verbi praescriptum for¬
matae non sint preces, effectum tamen consequi. Respondeo,
singularibus exemplis non aboleri perpetuam legem; deinde spe¬
ciales interdum motus inditos paucis hominibus fuisse , quibus
factum est ut dissimilis illorum esset atque vulgi ratio. Notan¬
dum est enim responsum illud Christi, quum discipuli exemplum
Eliae inconsiderate aemulari cuperent, eos nescire quo spiritu es¬
sent praediti (Luc. 9, 55). Caeterum ultra progredi necesse est,
non semper placere Deo vota quibus annuit; sed quatenus ad
exemplum pertinet, claris documentis palam fieri quod scriptura
docet: eum scilicet miseris succurrere, et eorum exaudire gemi¬
tus, qui injuste afflicti opem ejus implorant; ideo exsequi sua
judicia, dum ad eum surgunt inopum querimoniae, quamvis in¬
dignae quae tantillum impetrent. Quoties enim de impiorum sae¬
vitia, rapinis, violentia, libidine aliisque sceleribus poenas su¬
mens, compescens audaciam et furorem, tyrannicam quoque po¬
tentiam evertens, indigne oppressis se opem ferre testatus est,
qui tamen incertum numen orando aerem verberabant ? Et Psal¬
mus unus (107) clare docet non carere effectu preces, quae ta¬
men fide in coelum non penetrant. Colligit enim quas incredulis
non minus quam piis necessitas extorquet preces ex naturae sensu,
quibus tamen Deum propitium esse ex eventu demonstrat. An
quia tali facilitate gratas sibi esse testetur? imo ut suam miseri¬
cordiam amplificet vel illustret hac circumstantia, quod ne in-

102 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

credulis quidem negantur sua yota ; deinde ut probos suos cultores
ad orandum magis exstimulet, dum vident profanos ejulatus non
carere interdum profectu. Non tamen est cur fideles deflectant
a lege sibi divinitus imposita, vel invideant incredulis, quasi
magnum lucrum fecerint, ubi adepti sunt quod volebant. Hoc
modo diximus flexum fuisse Deum ficta poenitentia Achab (1 Reg.

21, 29), ut hoc documento probaret, quam sit exorabilis erga
suos electos, ubi ad ipsum placandum vera affertur conversio.
Ideoque in Psalmo (Psal. 106, 43) cum Judaeis expostulat, quod
experti ipsum votis suis facilem, ad ingenii sui pervicaciam paulo !
post reversi sint. Quod etiam ex Judicum historia liquido patet, j
quoties scilicet fleverunt, etsi fallaces erant eorum lacrymae, fuisse
tamen ereptos ex hostium manibus. Sicut ergo promiscue Deus j
solem suum producit super bonos et malos, ita nec fletus eorum
contemnit quorum justa est causa, et auxilio dignae aerumnae. |
Interea non magis hos in salutem exaudit, quam bonitatis suae I
contemptoribus alimenta suppeditat. Difficilior videtur esse quae- |
stio de Abrahamo et Samuele : quorum alter nullo Dei verbo in¬
structus pro Sodomitis (Gen. 18, 23), alter etiam contra mani- j
festam prohibitionem pro Saule oravit (1 Sam. 15, 11 et 16, 1). i 1
Eadem ratio Jeremiae, qui urbis excidium deprecatus est (Jer. ! |
32, 16). Quamvis enim repulsam passi fuerint, durum tamen ;
videtur eos fide privare. Atqui solutio haec modestis lectoribus,
ut spero, satisfaciet: generalibus principiis fultos, quibus jubet |1
Deus indignos quoque misericordia prosequi, non prorsus fide j 1
caruisse, quamvis in ipsa specie frustrata eos fuerit opinio. Pru- 1
denter alicubi Augustinus x) , quomodo , inquit , fide orant sancti, 1 1
ut petant a Deo contra quam decrevit? nempe quia secundum 1
voluntatem ejus orant, non illam absconditam et incommutabilem, 1
sed quam illis inspirat, ut eos exaudiat alio modo, sicut prudenter t
distinguit. Recte dictum : quia pro suo incomprehensibili con- l
silio sic temperat rerum eventus, ut non irritae sint sanctorum :
preces quae fide et errore simul implicitae sunt. Neque tamen 11
hoc ad imitationem magis valere debet quam sanctos ipsos ex- E
cusat , quos non infitior modum excessisse. Quare ubi non ex- ; 1
stat certa promissio, conditione interposita rogandus est Deus.
Quo pertinet illud Davidis (Psal. 7, 7): evigila ad judicium quod ;
mandasti; quia ad petendum temporale beneficium speciali oraculo
se instructum esse admonet.

16. Hoc etiam notare operae pretium est, quae de quatuor I
recte orandi legibus disserui, non ita exigi summo rigore, ut
preces repudiet Deus in quibus non inveniet perfectam vel fidem
vel poenitentiam, una cum zeli ardore votisque recte compositis.
Diximus, quamvis oratio familiare sit piorum cum Deo colloquium, i
servandam tamen esse reverentiam et modestiam, ne habenas laxe-
mus quibuslibet votis, ac ne concupiscamus nisi quantum Deusi

1) Libr. 22. de civit. Dei c. 2.

CAPUT XX.

103

permittit; deinde, ne vilescat nobis Dei majestas, tollendas esse
: sursum mentes ad puram castamque ejus venerationem. Hoc nemo,
qua par fuisset integritate , unquam praestitit. Nam (ut de vulgo
non loquar) quam multae Davidis querimoniae intemperiem sa¬
piunt; non quod consulto vel expostulare cum Deo velit, vel ejus
judiciis obstrepere, sed quia prae infirmitate fatiscens non aliud
invenit melius solatium, quam si dolores suos in illius sinum con-
, jiciat. Quin etiam toleratur a Deo nostra balbuties, et inscitiae
datur venia, quoties inconsiderate aliquid nobis excidit: ut certe
sine hac indulgentia nulla esset precandi libertas. Caeterum quam¬
vis Davidi animus esset Dei se arbitrio totum subjicere, nec mi¬
nore patientia quam impetrandi studio oraret, emergunt tamen,
imo interdum ebulliunt turbulenti affectus , qui a prima quam
posuimus lege non parum distant. Maxime ex clausula Psalmi
tricesimi noni (v. 14) conspicere licet, quanta doloris vehementia
abreptus fuerit sanctus vir, ne sibi modum statueret. Desine, in¬
quit, a me, donec abeam, et non sim. Diceres hominem despe¬
ratum nihil aliud expetere nisi ut cessante Dei manu in suis malis
putrescat. Non quod devoto animo ruat in illam intemperiem,
aut, ut solent reprobi, velit Deum facessere; sed tantum conque¬
ritur iram Dei sibi esse intolerabilem. In illis etiam tentationi-
bus saepe effluunt vota non satis bene formata ad regulam verbi
Dei, et in quibus non satis expendunt sancti quid fas sit et ex¬
pediat. His quidem vitiis quaecunque maculatae sunt preces re¬
pudiari merentur ; modo tamen ingemiscant sancti , castigent se
ipsos, et statim ad se redeant, ignoscit Deus. Sic etiam in se¬
cunda lege peccant: quia et cum frigore suo illis saepe luctandum
est, neque sua illos egestas et miseria satis acriter pungit ad se¬
rio precandum. Jam saepe contingit eorum mentes dilabi et prope
evanescere. Yenia igitur hac quoque in parte opus est, ne lan¬
guidae vel mutilae vel interruptae et vagae preces repulsam pa¬
tiantur. Hoc naturaliter indidit Deus hominum mentibus, legiti¬
mas non esse preces nisi mentibus sursum sublatis. Hinc caere¬
monia elevationis manuum, ut ante diximus, quae omnibus sae¬
culis et gentibus trita fuit, sicuti adhuc viget; sed quotusquisque,
dum manus levat, non sibi conscius est tarditatis? quia cor in
terra subsidit. Quod ad petendam peccatorum remissionem spectat,
quamvis hoc caput nemo fidelium praetereat, sentiunt tamen qui
vere sunt in precibus exercitati , vix decimam ejus sacrificii
partem se afferre de quo loquitur David (Psal. 51, 19): sacri¬
ficium Deo acceptum, spiritus afflictus; cor contritum et humi¬
liatum Deus non despicies. Ita semper duplex petenda est ve¬
nia, quod et sibi conscii sint multorum delictorum, quorum ta- *
men sensu non ita tanguntur, ut sibi quantum oportet displi¬
ceant; et quatenus in poenitentia et timore Dei proficere illis da¬
tum est, justo moerore ob suas offensas prostrati judicis vindictam
deprecentur. Maxime fidei debilitas vel imperfectio fidelium pre¬
ces vitiat, nisi succurreret Dei indulgentia; sed nihil mirum est

104 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

hunc defectum a Deo ignosci, qui asperis documentis saepe suos
exercet, ac si data opera fidem eorum vellet exstinguere. Duris¬
sima est haec tentatio, ubi clamare coguntur fideles (ibid. 80, 5):
quousque irasceris super oratione servi tui? ac si preces ipsae
Deum exacerbarent. Sic, quum dicit Jeremias (Thren. 3, 8): ex¬
clusit Deus orationem meam, non dubium est violenta perturba¬
tione fuisse concussum. Innumera ejus generis exempla occurrunt
in scripturis , ex quibus patet fidem sanctorum saepe mixtam fuisse
dubitationibus et agitatam, ut credendo et sperando aliquid tamen
infidelitatis proderent, sed quia non perveniunt, quo optandum
est, eo magis eniti eos oportet, ut correctis vitiis propius in dies
ad perfectam orandi legem accedant, ac interea sentire, in quanta
malorum profunditate sint demersi, qui in ipsis remediis novos
sibi morbos accersunt, quando nulla est oratio quam non merito
fastidiat Deus, nisi ad maculas conniveat quibus omnes aspersae
sunt. Haec non ideo commemoro ut sibi quidquam fideles secure
condonent, sed ut se ipsos severe castigando contendant superare
haec obstacula; et quamvis omnes vias obstruere conetur satan ut
eos ab orando prohibeat, nihilominus perrumpant, certo persuasi,
utcunque non omnibus remoris expediti sint, conatus tamen suos
Deo placere, votaque sua probari, modo contendant et nitantur
quo non statim pertingunt.

17. Quando vero nemo est hominum dignus, qui se Deo
repraesentet ac in ejus conspectum prodeat, ipse coelestis pater,
ut nos pudore simul et metu eximeret, qui nostros omnium ani¬
mos dejicere debebant, filium nobis suum donavit Jesum Christum
Dominum nostrum; qui apud ipsum nobis sit advocatus et media- i
tor (1 Tim. 2, 5; 1 Joann. 2, 1), cujus ductu ad ipsum secure
accedamus, tali intercessore confisi, nihil, quod ejus nomine pe¬
tierimus, nobis denegatum iri, ut illi a patre nihil denegari po¬
test. Atque huc omnino referri necesse est quidquid antehac de
fide docuimus; quia sicuti promissio Christum mediatorem nobis
commendat, ita, nisi spes impetrandi eo subnixa sit, orandi be¬
neficio se privat. Ham simulae in mentem venit horribilis Dei
majestas, fieri non potest quin expavescamus, ac nos indignitatis
propriae agnitio procul abigat, donec medius occurrat Christus,
qui solium formidabilis gloriae in solium gratiae commutet; sicuti
etiam docet apostolus (Hebr. 4, 16) ut cum omni fiducia appa¬
rere audeamus , misericordiam consequuturi et gratiam inventuri
in auxilio opportuno. Atque ut lex de invocando Deo posita est,
ut promissio data, exauditum iri qui invocaverint, ita in nomine
Christi invocare peculiariter jubemur; et promissionem habemus
propositam, impetraturos quod in ejus nomine petierimus. Hac-
tenus, inquit (Joann. 14, 13 et 16, 24), non petiistis quidquam
in nomine meo : petite , et accipietis. In illo die in nomine meo
petetis; et quidquid petieritis, faciam ut glorificetur pater in filio.
Hinc sine controversia clarum est, eos qui in alio quam Christi
nomine Deum invocant, illius jussa contumaciter praevaricari, ac :

CAPUT XX.

105

voluntatem pro nihilo reputare; nullam vero promissionem habere
quidquam impetrandi. Siquidem , ut ait Paulus (2 Cor. 1 , 20),
omnes Dei promissiones in Christo sunt etiam et amen; id est
confirmantur et implentur.

18. Ac diligenter notanda est circumstantia temporis, dum
Christus discipulos ad suam intercessionem jubet confugere , post¬
quam in coelum ascenderit. In illa hora, inquit (Joann. 16, 26),
petetis in nomine meo. Certum quidem est, ab initio non fuisse
i exauditos quicunque precati sunt, nisi mediatoris gratia. Hac ra-
jtione instituerat in lege (Exod. 28, 9. 12 et 21) Deus ut solus
| sacerdos sanctuarium ingrediens gestaret in humeris nomina tri¬
buum Israel, et totidem ante pectus lapides pretiosos; populus
| autem procul staret in atrio , atque inde vota sua conjungeret cum
! sacerdote. Quin etiam huc valebat sacrificium ut ratae essent ac
'firmae preces. Ergo illa umbratilis legis caeremonia docuit, ar-
Iceri nos omnes a facie Dei, ideoque mediatore opus esse, qui
i nomine nostro appareat, nosque gestet in humeris, et pectori al¬
ligatos teneat, ut in ejus persona exaudiamur; deinde sanguinis
i aspersione preces mundari, quas alioqui nunquam sordibus vacuas
i esse dictum est. Et videmus sanctos, quum impetrare aliquid cu-
perent, spem suam in sacrificiis fundasse; quia sciebant votorum
omnium esse sanctiones. Recordetur oblationis tuae , inquit David

' (Psal. 20, 4) et holocaustum tuum pingue reddat. Hinc colligi¬
tur, Deum ab initio Christi deprecatione fuisse placatum, ut pio-
| rum vota susciperet. Cur ergo novam horam assignat Christus,
qua in suo nomine orare incipient discipuli, nisi quia haec gra¬
tia, ut est hodie illustrior, ita plus commendationis apud nos me¬
retur? Et hoc eodem sensu paulo ante dixerat: hactenus non
petistis quidquam in nomine meo : petite. Non quod de media¬
toris officio nihil prorsus tenerent (quum his rudimentis imbuti
i essent omnes Judaei), sed quia nondum liquido cognoverant, Chri-
istum suo in coelum ascensu certiorem quam ante fore ecclesiae
patronum. Ergo absentiae suae dolorem ut aliquo non vulgari
«j fructu soletur, munus advocati sibi vendicat, et docet praecipuo
■ hactenus beneficio eos caruisse, quo frui illis dabitur, dum ejus
- patrocinio fulti liberius Deum invocabunt. Sicut dicit apostolus
},|(Hebr. 10, 20), viam ejus recentem ejus sanguine dicatam esse.
: Quo minus excusabilis est nostra pravitas , nisi tam inaestimabile
beneficium , quod nobis proprie destinatum est , utroque (ut ajunt)
(brachio amplectimur.

19. Porro, quum sit ipse unica via, ac unus accessus quo
i ad Deum ingredi nobis datur, qui ab hac via deflectunt, et hunc
accessum deserunt, iis neque via ulla neque accessus ad Deum
superest; nihil in ejus throno reliquum fit praeter iram, judicium
ac terrorem. Denique quum hunc pro capite ac duce pater no-
bis signaverit, qui ab eo ullo modo declinant vel obliquant, co-

j nantur, quantum in se est, notam a Deo impressam delere et
adulterare. Ita unus statuitur mediator Christus, cujus interces-

1 06 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

sione propitius et exorabilis nobis reddatur pater. Quanquam in-
terim et suae sanctis intercessiones relinquuntur, quibus alii alio- 1
rum salutem mutuo inter se Deo commendant, de quibus meminit -
apostolus (1 Tim. 2, 1), sed tales quae ab unica illa dependeant,
tantum abest ut delibent ex ea quidpiam. Nam ut a dilectionis
affectu scaturiunt, quo nos ultro citroque amplectimur, ceu unius
corporis membra, ita etiam ad capitis unitatem referuntur. Quum
ergo illae quoque in Christi nomine fiunt, quid aliud quam te¬
stantur, neminem ullis omnino precibus, nisi Christo intercedente,
posse adjuvari? Atque ut non obstat sua intercessione Christus
quominus in ecclesia precibus alter alteri vicissim patrocinemur,
ita fixum maneat, omnes totius ecclesiae intercessiones in illam
unicam esse dirigendas. Imo hoc maxime nomine cavenda nobis
ingratitudo est, quod Deus, indignitati nostrae ignoscens, non
tantum singulis pro se orare permittit, sed etiam alios pro aliis
admittit deprecatores. Cujus enim superbiae esset, ubi Deus ec¬
clesiae suae patronos constituit, qui merito repudiari merentur,
si pro se quisque privatim oret, hac liberalitate abuti ut Christi j
honorem obscurent?

20. Porro merum est nugamentum quod balbutiunt sophi¬
stae: Christum esse redemptionis mediatorem, fideles autem inter- j
cessionis. Quasi vero Christus temporaria mediatione defunctus, j
aeternam et nunquam inter morituram ad servos suos rejecerit, i
Benigne scilicet illum tractant, qui tantulam honoris portionem
illi decidunt. Atqui longe aliter scriptura, cujus simplicitate, i
omissis istis impostoribus, contentum esse pium hominem conve- ;
nit; nam quum dicit Joannes (1 Joann. 2, 1): si quis peccaverit, ,
advocatum nos habere apud patrem Christum Jesum, an patro- fi
num olim nobis fuisse intelligit, ac non potius perpetuam illi in- i ,
tercessionem assignat? Quid, quod Paulus (Rom. 8, 34) seden- : |
tem ad patris dexteram etiam pro nobis intercedere affirmat? ,
Quum vero alibi (1 Tim. 2 , 5) unicum Dei et hominum media- ; ,
torem illum nuncupat, annon ad precationes respicit quarum ante ; (
paulo meminerat? Siquidem pro omnibus hominibus interceden¬
dum praefatus, in ejus sententiae confirmationem mox subnectit,
unum esse omnium Deum , et unum mediatorem. Neque *vero ,
aliter interpretatur Augustinus1), quum sic loquitur: homines;
christiani invicem se commendant orationibus suis ; pro quo autem ,
nullus interpellat, sed ipse pro omnibus, hic unus verusque me- ;
diator est. Paulus apostolus, quanquam sub capite praecipuum
membrum, quia tamen membrum erat corporis Christi, et nove- t
rat non per figuram in interiora veli ad sancta sanctorum, sed
per expressam et firmam veritatem in interiora coeli ad sanctita- ; tl
tem non imaginariam sed aeternam intrasse maximum et verissi- !
mum sacerdotem ecclesiae, se orationibus fidelium ipse quoque i
commendat (Bom. 15, 30; Eph. 6, 19; Coi. 4, 3). Nec media- i

1) Libr. 2. contra Parmen. c. 8.

CAPUT XX.

107

torem se facit inter populum et Deum; sed rogat ut omnia cor¬
poris Christi membra invicem pro se orent; quoniam invicem sol¬
licita sunt membra; et si patitur unum membrum, reliqua com¬
patiuntur (1 Cor. 12, 25). Ac sic membrorum omnium adhuc in
terra laborantium mutuae pro se invicem orationes ascendant ad
caput quod praecessit in coelum, in quo est propitiatio pro pec¬
catis nostris. Nam si esset mediator Paulus, essent utique et re¬
liqui apostoli, ac sic multi mediatores essent, nec constaret ipsius
Pauli ratio, qua dixerat (1 Tim. 2, 5; Eph. 4, 3): unus enim
Deus, unus mediator Dei et hominum, homo Christus; in quo et
nos unum sumus, si servamus unitatem fidei in vinculo pacis.
Item alibi1): at vero sacerdotem si requiras, super coelos est,
ubi interpellat pro te, qui in terra mortuus est pro te. Neque
vero somniamus illum, patris genibus advolutum, suppliciter pro
nobis deprecari; verum cum apostolo intelligimus , sic eum appa¬
rere coram facie Dei, ut mortis ejus virtus ad perpetuam pro no¬
bis intercessionem valeat; sic tamen ut sanctuarium coeli ingres¬
sus, ad consummationem usque saeculorum solus populi eminus in
atrio residentis vota ad Deum deferat.

21. Quantum ad sanctos attinet, qui carne mortui in Christo
vivunt, si quam illis orationem attribuimus, ne iis quidem ipsis
somniemus aliam esse rogandi Dei viam, quam Christum, qui so¬
lus via est ; aut alio nomine Deo esse acceptas eorum preces.
Itaque postquam scriptura nos ab omnibus ad Christum unum re¬
vocat, postquam coelestis pater vult omnia in ipso recolligere,
nimii stuporis fuit, ne dicam insaniae, nobis per ipsos accessum
sic velle moliri, ut ab illo abduceremur sine quo nec eis aditus
ullus patet. Id autem aliquot saeculis factitatum quis neget, ho-
dieque ubicunque papismus viget factitari? Ad conciliandam Dei
benevolentiam eorum merita subinde obtruduntur, atque, ut plu¬
rimum , Christo praeterito , per eorum nomina Deus obsecratur.
Annon hoc, quaeso, est munus unicae illius intercessionis quam
Christo supra asseruimus ad illos traducere ? Deinde quis vel an¬
gelus, vel daemon ulli hominum de ejusmodi quam fingunt ipso¬
rum intercessione syllabam unquam renuntiavit? in scriptura enim
nihil exstat. Quae ergo ejus comminiscendae fuit ratio? Certe
dum humanum ingenium subsidia sibi ita quaeritat, quibus non
: munimur per Dei verbum , luculente suam diffidentiam prodit.
Quod si conscientia eorum omnium appelletur, qui sanctorum in¬
tercessione oblectantur, reperiemus non aliunde id evenire, nisi
quia anxietate laborant, perinde ac si hic Christus deficeret, aut
nimium severus foret. Qua primum perplexitate Christum inho¬
norant, et solius mediatoris titulo spoliant; qui ut illi in singu¬
larem praerogativam a patre datus est, ita neque alio transferri
debet. Atque hoc quidem ipso gloriam nativitatis ejus obscurant,
crucem evacuant; quidquid denique aut fecit aut passus est, sua

1) In Psal. 94. c. 6.

108 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

laude exuunt ac defraudant. Siquidem huc tendunt omnia , ut P
solus sit et habeatur mediator. Simul Dei benignitatem abjiciunt, F
qui se illis in patrem exhibebat. Non enim illis pater est, nisi
Christum sibi fratrem esse agnoscant. Quod plane abnegant, nisi 01
fraterno esse erga se affectu (quo nihil mollius aut tenerius esse ei
potest) cogitant. Quare illum unice scriptura nobis offert, ad 111
ipsum nos mittit, et in ipso sistit. Ipse, inquit Ambrosius1),
os nostrum est, per quod patri loquimur; oculus noster, per quem ^
patrem videmus; dextera nostra, per quam nos patri offerimus; 8(
quo nisi intercedente, nec nobis nec sanctis omnibus quidquam se
cum Deo est. Si excipiant, quas in templis concipiunt publicas 111
preces finiri hac appendice, per Christum Dominum nostrum, fri- ec
volum effugium est: quia non minus profanatur Christi interces- Jl
sio, dum mortuorum precibus et meritis miscetur, quam si ea ^
penitus omissa soli mortui in ore essent. Deinde in suis omni- tl
bus litaniis, hymnis et prosis, ubi sanctis mortuis nihil non ho- K
noris defertur, nulla Christi mentio. ^

22. Eo autem usque progressa est stoliditas, ut hic expres- a:
sum habeamus superstitionis ingenium, quae ubi semel fraenum !li
excussit, nullum lasciviendi finem facere solet. Nam postquam F
coeptum fuerat in sanctorum intercessionem respicere, sensim sua sn
cuique procuratio est attributa, ut pro negotii diversitate nunc 1:1
hic nunc ille advocaretur intercessor; tum singuli peculiares sibi 11
divos asciverunt, in quorum, non secus atque tutelarium deorum, ;li
fidem se contulerunt. Neque modo, quod olim Israeli exprobra- 511
bat propheta (Jer. 2, 28 et 11, 13), secundum urbium numerum F
dii sunt erecti, sed secundum capitum multitudinem. Atqui, quum ®
in unam Dei voluntatem desideria sua omnia referant, hanc in- F
tueantur, in ea acquiescant, stolide et carnaliter atque etiam con- 11
tumeliose de iis cogitat, qui aliam ipsis orationem assignat, quam F
qua Dei regnum advenire expetant. A quo longissime abest quod ■
illis affingunt, unumquemque privato affectu in suos cultores esse ac
propensiorem. Tandem nec ab horrendo sacrilegio abstinuerunt !d:
plurimi, non ut suffragatores jam, verum ut salutis suae praesi- M
des, invocando. En quo recidant miseri homines, dum a legitima i:
sua statione, hoc est Dei verbo, evagantur. Omitto crassiora im¬
pietatis monstra, in quibus tametsi Deo, angelis et hominibus
sunt detestabiles, eorum tamen nondum ipsos pudet vel piget. j .
Prostrati ad statuam aut picturam Barbarae, Catharinae, et simi- | *?
lium demurmurant pater noster. Hunc furorem tantum abest ut
pastores sanandum vel cohibendum curent, ut quaestus odore al¬
lecti plausu suo comprobent. Verum ut tam foedi criminis invi¬
diam a se derivent, hoc tamen quo colore defendent, rogari Eli-
gium vel Medardum ut servos suos respiciant et juvent e coelo?
sanctam Virginem ut filium facere jubeat quod petunt? Olim ve¬
titum fuit in concilio carthaginensi, ne ad altare directa fieret

1) Libr. de Isaac et anima.

CAPUT XX.

109

precatio ad sanctos; ac probabile est, quum sancti viri impetum
pravae consuetudinis non possent in totum compescere, hanc sal¬

tem moderationem adhibuisse, ne hac forma vitiarentur publicae
orationes: sancte Petre ora pro nobis. Quanto autem longius
* evasit diabolica eorum importunitas, quid ad mortuos transferre
non dubitant quod Dei et Christi proprium erat?

23. Quod autem efficere student ut scripturae autoritate vi-
ieatur subniti ejusmodi intercessio , frustra in eo laborant. An¬
gelorum, inquiunt, orationes leguntur saepius; neque id modo,
sed in Dei conspectum per eorum manus perferri dicuntur fide¬
lium preces. Yerum si angelis sanctos praesenti vita defunctos
3onferre libet, probandum fuerit esse administratorios spiritus, qui¬
bus delegatum sit ministerium curandae nostrae salutis, quibus
lemandata sit provincia custodiendi nos in omnibus viis nostris,
qui nos circumeant, qui moneant et consolentur, qui pro nobis
3xcubias agant (Hebr. 1, 14; Psal. 91, 11 et 34, 8): quae om-
aia illis deferuntur, his autem minime. Quam praepostere angelis
sanctos mortuos involvant, satis superque ex tot diversis muneri-
i 3us patet, quibus alios ab aliis scriptura distinguit. Causidici
^artibus apud terrenum judicem fungi nemo audebit nisi admis¬
sus: unde ergo vermibus tanta licentia, ut Deo patronos obtru-

Suranda nostrae saluti praeficere; unde et sacros coetus frequen¬
titant, et ecclesia illis theatrum est, in quo mirantur variam et

ijaiultiplicem Dei sapientiam. Quod illis peculiare est, ad alios

l^ui transferunt, certe ordinem a Deo positum, qui inviolabilis
l^sse debebat, confundunt ac pervertunt. Eadem dexteritate per¬
dunt in citandis aliis testimoniis. Jeremiae dicebat Deus (15, 1):
si steterint Moses et Samuel coram me, non est anima mea ad
populum istum. Quomodo sic de mortuis, inquiunt, loquutus fo-
'et, nisi pro vivis intercedere illos novisset? Ego vero contra
sic colligo : quum inde appareat neque Mosen neque Samuelem
ntercessisse pro populo israelitico , tunc nullam fuisse prorsus
nortuorum intercessionem. Quis enim sanctorum de populi salute
aborare credendus sit, cessante Mose, qui alios omnes in hac
parte longo intervallo, dum viveret, superavit? Ergo si miqiutu-
as istas argutias sectantur: mortui pro viventibus intercedunt,
quoniam dixit Dominus: si intercesserint, ego longe speciosius
irgumentabor in hunc modum: in extrema populi necessitate Mo¬
ses non intercedebat, de quo dicitur: si intercesserit. Ergo ne-
ninem alium intercedere verisimile fit, quum omnes a Mosis hu-
nanitate , bonitate et paterna sollicitudine procul absint. Id sci-
icet cavillando consequuntur, ut iis armis vulnerentur, quibus se
Dulchre munitos putabant. At vero simplicem sententiam sic con¬
torqueri valde ridiculum est; quia tantum pronuntiat Dominus
mpuli flagitiis se non parciturum, etiamsi Moses aliquis patronus
Ilis contingeret, aut Samuel, quorum precibus se tantopere in-
lulgentem praestiterat. Qui sensus ex simili Ezechielis (14, 14)

110 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

loco lucidissime elicitur. Si fuerint, inquit Dominus, isti tres in
civitate viri, Noha, Daniel et Job, filios et filias non liberabunt
in sua justitia; sed animas tantum suas liberabunt. Ubi dubium
non est quin indicare voluerit, si reviviscere duos ex illis con¬
tingat. Nam tertius eo tempore superstes erat, Daniel scilicet, i
quem tum constat in primo adolescentiae flore incomparabile de- i
disse pietatis specimen. Eos igitur omittamus, quos scriptura clare jl
demonstrat cursum suum consummasse. Ideo Paulus (Act. 13, 36), It
quum de Davide loquitur, non docet precibus ipsum juvare poste- t
ritatem, sed duntaxat aetati suae inserviisse. h

24. Excipiunt rursum : ergo eos omni pietatis voto exue- d

mus, qui nihil toto vitae decursu quam pietatem et misericordiam
spirarunt? Equidem, ut curiosius excutere nolim quid agant, aut

quid meditentur, ita nequaquam est probabile variis et particula- a
ribus votis huc illuc circumferri; sed potius stata atque immota
voluntate in Dei regnum aspirare, quod non minus impiorum in¬
teritu quam fidelium salute constat. Quod si verum est, eorum |h
quoque caritatem in communione corporis Christi non dubium est

contineri , nec latius patere quam fert communionis illius natura.

Jam vero tametsi in hunc modum pro nobis orare concedam, non

tamen ideo a sua quiete discedunt ut distrahantur in terrenas cu¬
ras; ac multo minus a nobis ideo protinus invocandi erunt. Ne¬
que id agendum ex eo consequitur, quod qui in terris degunt
homines, vicissim alii aliorum precibus commendare se possunt.
Hoc enim alendae in ipsis caritati officium servit, dum suas inter
se necessitates veluti partiuntur et mutuo suscipiunt. Atque id
quidem faciunt ex Domini praecepto , neque promissione desti¬
tuuntur; quae duo semper in oratione primas tenent. Omnes
ejusmodi rationes a mortuis absunt: quos a nostro contubernio
dum subduxit Dominus, nullum nobis cum illis reliquit commer¬
cium (Eccl. 9 , 5. 6) , ac ne illis quidem nobiscum , quantum as¬

sequi licet conjecturis. Quod si quis causetur, fieri non posse
quin eandem erga nos caritatem retineant, ut sunt una nobiscum
fide conjuncti, quis tamen eo usque longas illis esse aures reve¬
lavit, quae ad voces nostras porrigantur? oculos etiam tam per¬
spicaces, qui necessitatibus nostris advigilent? Nugantur quidem
in suis umbris nescio quid de fulgore divini vultus ipsos irra¬
diante, in quo, ceu in speculo, res hominum ex alto despiciant.
Yerum id affirmare, qua praesertim confidentia illi audent, quid
est nisi per temulenta cerebri nostri somnia velle in abdita Dei
judicia, sine ejus verbo, penetrare et perrumpere, ac scripturam
conculcare? quae toties carnis nostrae prudentiam sapientiae Dei

ffiti

-loci

idv

leg

len

inimicam esse pronuntiat, vanitatem sensus nostri in universum tm

damnat, prostrata omni nostra ratione, solam Dei voluntatem a
nobis vult spectari. ^

25. Quae vero alia scripturae testimonia propugnando huic!

buo mendacio asciscunt, pessime contorquent. Sed enim, inquiunt,
Jacob ut suum patrumque Abraham et Isaac nomen super suam

lanei

lia'

CAPUT XX.

111

posteritatem invocetur rogat (Gen. 48, 16). Primum videamus
qualis ista sit invocationis forma inter Israelitas. Non enim pa¬
tres suos ad ferendas sibi suppetias implorant; sed Deum obte¬
stantur quo servorum suorum, Abraham, Isaac et Jacob memine¬
rit. Eorum ergo exemplum nihil iis patrocinatur , qui ad sanctos
ipsos sermonem habuerint. Verum quia stipites isti , qua sunt
hebetudine, nec quid sit nomen Jacob invocare, nec cur invocan¬
dum sit capiunt, non mirum si in ipsa quoque forma sic puerili¬
ter titubant. Loquutio haec non semel in scripturis occurrit. Je-
saias enim virorum nomen invocari super mulieres dicit (4 , 1),
dum eos habent maritorum loco sub quorum fide et tutela de¬
gant. Ergo invocatio nominis Abraham super Israelitas in hoc
sita est, dum generis sui originem ad eum referunt, eumque pro
autore et parente suo memoria celebri colunt. Neque vero id fa¬
cit Jacob, quod sit de propaganda nominis sui celebritate sollici¬
tus; sed quum totam posterorum beatitudinem constare noverit
haereditate foederis, quod secum Deus pepigerat; quod illis bono¬
rum omnium summum fore videt, comprecatur ut genere suo cen¬
seantur. Id enim aliud non est quam foederis successionem ad
eos transmittere. Illi vicissim, dum memoriam ejusmodi precibus
suis inducunt, non ad intercessiones mortuorum suffugiunt, sed
Domino foederis sui recordationem objiciunt, quo clementissimus
pater illis se propitium ac beneficum fore, in Abrahae, Isaac et
Jacob gratiam recepit. Alioqui quam parum in patrum merita
sancti reclinaverint, testatur publica vox ecclesiae apud prophe¬
tam (Jes. 63, 16): tu pater noster, et Abraham nescivit nos, et
Israel ignoravit nos ; tu Domine pater noster et redemptor noster.
Ac dum sic quidem loquuntur, simul addunt: convertere Domine
propter servos tuos; nullam tamen cogitantes intercessionem, sed
ad foederis beneficium animum advertentes. Nunc vero quum Do¬
minum Jesum habeamus, in cujus manu non percussum modo,
sed confirmatum sit nobis aeternum misericordiae foedus, cujus
potius nomen in precibus nostris praetendamus. Et quoniam boni
isti magistri his verbis patriarchas volunt statui intercessores, scire
ex ipsis velim, cur in tanta turba ne minimum quidem apud eos
locum obtineat Abraham, ecclesiae pater. Ex qua colluvie sibi
advocatos sumant minime ignotum est. Abraham , quem Deus aliis
omnibus praetulit, et quem evexit in summum honoris gradum,
negligi ac supprimi quam consentaneum sit, mihi respondeant.
Nempe quum palam esset talem usum veteri ecclesiae fuisse in¬
cognitum , placuit, occultandae novitatis causa, de antiquis patri¬
bus silere; ac si nominum diversitas recentem et adulterinum mo¬
rem excusaret. Quod autem objiciunt quidam rogari Deum, ut
in Davidis gratiam populi misereatur, adeo non suffragatur eorum
errori, ut ad ejus refutationem maxime sit efficax. Nam si ex¬
pendimus, quam personam sustinuerit David, segregatur ab omni
sanctorum coetu, ut quod in ejus manu pactum Deus pepigit sta¬
biliat. Ita et foederis potius quam hominis habetur ratio, et sub

112 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

figura Christi intercessio unica asseritur. Nam quod singulare
fuit Davidi, quatenus Christi imago fuit, in alios non competere
certum est.

26. Sed hoc quosdam scilicet movet quod sanctorum oratio¬
nes saepe leguntur exauditae. Cur? nempe quia orarunt. In te
speraverunt, inquit propheta (Psal. 22, 5), et salvi facti sunt;
clamaverunt, et non sunt confusi. Oremus ergo et nos eorum
exemplo, ut eorum instar exaudiamur. Hi vero, contra quam de¬
cet, praepostere ratiocinantur, non exauditum iri nisi qui semel
exauditi sunt. Quanto melius Jacobus? Elias, inquit (Jac. 5, 17),
homo erat nobis similis, et precatione precatus est, ne plueret,
et non pluit super terram annos tres et menses sex; rursum ora¬
vit, et coelum dedit pluviam, et terra dedit fructum suum. Quid?
an singularem aliquam Eliae praerogativam colligit, ad quam sit
nobis confugiendum? Minime vero; sed vim piae puraeque ora¬
tionis perpetuam docet, ut nos ad similiter orandum exhortetur.
Nam Dei promptitudinem ac benignitatem in exaudiendis illis ma¬
ligne interpretamur, nisi talibus experimentis confirmamur in cer¬
tiorem promissionum ejus fiduciam: quibus non uni aut alteri, aut
etiam paucis, inclinatam fore aurem suam pollicetur, sed omnibus
qui nomen suum invocaverint. Atque eo minus excusabilis est
inscitia haec, quod tot scripturae admonitiones videntur quasi ex
professo contemnere. Liberatus est saepius David Dei virtute :
an ut eam ad se traheret, ut ejus suffragio liberaremur? Longe
aliter affirmat ipse (Psal. 142, 8): me exspectant justi donec re¬
pendas mihi. Item (ibid. 52, 8): videbunt justi, et gaudebunt,
et sperabunt in Domino. Ecce pauper iste clamavit ad Deum, et
respondit ei (ibid. 34 , 7). Multae in Psalmis sunt ejusmodi pre¬
ces, quibus ad precandum quod postulat hac ratione Deum pro¬
vocat, ne pudefiant justi, sed suo exemplo erigantur ad bene spe¬
randum. Uno jam contenti simus (ibid. 32, 6): propterea orabit
ad te omnis sanctus in tempore opportuno. Quem locum eo li¬
bentius citavi quod non puduit rabulas, qui operam linguae me¬
ritoriae ad defensionem papatus locant, eum obtendere ad proban¬
dam mortuorum intercessionem. Quasi vero aliud velit David
quam fructum ostendere qui ex Dei clementia et facilitate prove¬
niet ubi exauditus fuerit. Atque hoc in genere tenendum est,
experientiam gratiae Dei, tam erga nos quam erga alios, non vul¬
gare esse adminiculum ad confirmandam promissionum illius fidem.
Non recito plurimos locos, ubi David Dei beneficia sibi proponit
in fiduciae materiam, quia Psalmorum lectoribus sponte occurrent.
Hoc idem suo exemplo prius docuerat Jacob (Gen. 32, 10): mi¬

nor sum cunctis miserationibus tuis et veritate quam praestitisti
servo tuo; in baculo meo transivi Jordanem istum; et nunc cum
duabus turmis egredior. Promissionem quidem allegat, sed non
solam; quin simul effectum conjungit, quo animosius in futurum
confidat eundem erga se Deum fore. Neque enim similis est mor¬
talibus, quos liberalitatis suae taedet, vel quorum exhauritur fa-

CAPTJT XX.

113

! cultas; sed a propria natura aestimandus est, sicut prudenter facit
David: redemisti me, inquit (Psal. 31, 6), Deus verax. Post-
jquam salutis suae laudem Deo tribuit, adjungit veracem esse; quia
nisi perpetuo similis sui esset, non satis firma sumi posset fidu-
Iciae et invocationis ratio ex ejus beneficiis. Ubi autem scimus,
quoties nobis auxiliatur, specimen ac probationem dare bonitatis
suae et fidei, timendum non est, ne spes nostra pudefiat, vel nos
frustretur.

27. Summa haec sit, quum scriptura in Dei cultu hoc nobis
} summum caput commendet, ut eum invocemus (sicuti posthabitis
omnibus sacrificiis a nobis hoc pietatis officium exigit) non sine
manifesto sacrilegio orationem ad alios dirigi. Unde etiam in
Psalmo (44, 21) dicitur: si expandimus manus nostras ad deum
alienum , nonne Deus requiret ista ? Deinde quum Deus nonnisi
ex fide velit invocari, et diserte ad amussim verbi sui orationes
formari jubeat, denique quum fides, in verbo fundata, sit rectae
orationis mater: simulae a verbo deflectitur, orationem adulterari
necesse est. Atqui jam ostensum est, si consulitur tota scriptura,
jillic hunc honorem soli Deo vendicari. Quod ad intercessionis
!munus pertinet, etiam vidimus Christo peculiare esse, nec ullam
Deo gratam esse precationem nisi quam mediator ille sanctificat.
Ac tametsi fideles ultro citroque preces apud Deum pro fratribus
offerunt, hoc nihil unicae Christi intercessioni derogare ostendi¬
mus : quia omnes simul ea subnixi tam se quam alios Deo com¬
mendant. Ad haec docuimus inscite hoc trahi ad mortuos, qui-
#bus nusquam legimus mandatum esse ut pro nobis orent. Saepe
aos scriptura hortatur ad mutuas hujus officii vices; de mortuis

Ine syllaba quidem. Imo Jacobus (5, 16), haec duo conjungens,
at confiteamur peccata nostra inter nos, et vicissim alii pro aliis
Dremus , mortuos tacite excludit. Proinde ad hunc errorem dam-
aandum sufficit una illa ratio , exordium rite orandi nasci ex fide,
1 Eidem vero esse ex auditu verbi Dei, ubi nulla ficti tiae interces-
Inonis mentio ; quia temere patronos sibi ascivit superstitio , qui
llivinitus dati non erant. Nam quum multis precandi formis re-
?erta sit scriptura, nullum reperitur exemplum hujus advocationis,
fine qua in papatu nulla creditur esse oratio. Ad haec supersti-
fionem hanc constat ex diffidentia natam esse: quia vel Christo
ieprecatore contenti non fuerint, vel eum omnino spoliaverint hac
aude. Atque hoc posterius ex eorum impudentia facile coargui-
:ur: quia non alio validiore argumento pugnant, opus nobis esse
sanctorum patrocinio , quam dum objiciunt , nos esse indignos fa-
niliari ad Deum accessu. Quod nos verissimum quidem esse fa¬
nemur, sed inde colligimus, nihil eos Christo reliquum facere qui
iro nihilo ducunt ejus intercessionem, nisi accedant Georgius et
Hippolytus, aut similes larvae.

28. Etsi autem oratio proprie ad vota et preces restringi -

{ur, tanta est tamen inter petitionem et gratiarum actionem affi-
fitas, ut commode sub nomine uno comprehendi queant. Nam

Calvini Institutio II. o

114 LIBER III. DE MODO PEECIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quas Paulus enumerat species, sub prius membrum hujus partitio¬
nis recidunt. Bogando et precando desideria nostra apud Deum
effundimus , poscentes tam quae faciunt ad propagandam ejus glo¬
riam et illustrandum ejus nomen, quam beneficia quae usui nostro
conducunt. Gratias agendo , benefacta ejus erga nos justa laude |
celebramus, acceptum ferentes ejus liberalitati quidquid ad nos i
bonorum pervenit. Itaque duas istas partes simul complexus est ;
David (Psal. 50, 15): invoca me in die necessitatis: eruam te, »1
et glorificabis me. Utrumque nobis continenter in usu esse non
abs re praecipit scriptura. Tantam enim nostram esse inopiam
alibi diximus, res vero ipsa clamat tot ac tantis nos angustiis
undique urgeri ac premi , ut satis sit causae omnibus , cur assidue i
gemant et suspirent ad Deum, supplicesque eum implorent. Nam
etsi a rebus adversis sint immunes, sanctissimos tamen quosque
stimulare debet scelerum suorum culpa, deinde innumeri tentatio-
num insultus, ad expetendum remedium. In sacrificio autem lau- 1
dis et gratiarum actionis nulla esse potest sine scelere interruptio ; I
quando non cessat Deus alia aliis beneficia cumulare, ut nos, quam- j i
vis lentos et pigros, ad gratitudinem cogat. Denique tanta ac
tam effusa benefactorum ejus largitas nos paene obruit , tot ac tam
ingentia ejus miracula, quaquaversum spectes, cernuntur, ut nun- i
quam nobis desit laudis gratiarumque actionis argumentum ac ma- 1 i
teria. Atque , ut haec planius aliquanto explicentur , quum sic j
in Deo spes omnes opesque nostrae sitae sint (quod jam antea )
satis probatum est), ut neque nos, neque nostra omnia prospere $
habere nisi ejus benedictione possimus, assidue nos ei nostraque ; ;
omnia oportet commendemus. Deinde quidquid deliberamus , lo- ,
quimur, agimus, sub ejus manu ac voluntate, sub spe denique1:
auxilii ejus deliberemus, loquamur, agamus. Omnes enim a Deoii
maledicti pronuntiantur, qui sui alteriusve cujuspiam fiducia, con-;
silia agitant ac statuunt (Jac. 4, 14; Jes. 30, 1 et 31, 1); qui;
extra ejus voluntatem, ipsoque non invocato, quidquam moliuntur
aut inchoare tentant. Et quum jam aliquoties dictum sit, justo .
eum honore affici ubi bonornm omnium autor agnoscitur, inde
consequitur, sic ex manu ejus suscipienda esse illa omnia, ut as¬
sidua gratiarum actione prosequamur; nullam que esse justam ra¬
tionem qua ejus beneficia usurpemus, quae non alio fine ab ejus
largitate nobis profluunt ac proveniunt, nisi etiam in laude ejus,
confitenda et gratiis agendis assidui simus. Paulus enim, dum
testatur (1 Tim. 4, 5), per verbum et orationem sanctificari, si¬
mul innuit, sine verbo et oratione minime sancta et pura nobis
esse ; per verbum scilicet fidem metonymice intelligens. Proinde
eleganter David (Psalm. 40, 4), dum percepta Domini liberalitate,
datum sibi in os canticum novum praedicat. Quo scilicet innuit,]
malignum esse silentium, si quod ejus beneficium sine laude prae¬
terimus; quum toties benedicendi materiam nobis exhibeat, quo¬
ties benefacit. Sicut etiam Jesaias (42, 10), singularem Dei gra¬
tiam praedicans, ad canticum novum et non vulgare hortatur fide-

CAPUT XX.

115

les. Quo sensu alibi David (Psal. 51, 17): Domine labia mea
aperies, et os meum annuntiabit laudem tuam. Similiter Ezechias
(Jes. 38, 20) et Jonas (2, 10) hunc sibi liberationis finem testan-

Itur fore, ut canticis Dei bonitatem in templo celebrent. Hanc
eandem legem David generaliter piis omnibus praescribit (Psal.
116, 12). Quid rependam Domino, inquit, pro omnibus quae in
>v me contulit? calicem salutum accipiam, et nomen Domini invo-
cabo. Et eam sequitur ecclesia alio psalmo (106, 47): salvos fac
j nos , Deus noster , ut confiteamur nomini tuo , et gloriemur in

| laude tua. Item (Psal. 102, 18): respexit ad precem solitarii et

j non contempsit preces eorum; scribetur hoc ad generationem poste-
| ram, et populus creatus laudabit Dominum, ut annuntient in Sion
nomen ejus, et laudem ejus in Jerusalem. Imo quoties obsecrant
Deum fideles ut faciat propter nomen suum, sicuti indignos se
ii profitentur qui obtineant quidquam proprio nomine, ita se obli-
■ gant ad gratias agendas, et hunc sibi rectum beneficentiae Dei

. usum fore promittunt, ut ejus sint praecones. Sic Oseas (14, 3),

a'l de futura ecclesiae redemptione loquens: aufer, inquit, iniquita-
j tem, o Deus, et attolle bonum; nos autem vitulos labiorum sol¬
vemus. Nec modo linguae praeconium sibi vendieant Dei bene¬
ficia, sed amorem sibi naturaliter conciliant. Dilexi, inquit Da¬
vid (Psal. 116, 1), quia exaudiit Dominus vocem deprecationis
i meae. Item alibi quae senserat auxilia recitans: diligam te, Deus,
fortitudo mea (Psal. 18, 1). Nec vero unquam placebunt Deo
laudes quae non fluent ex hac dulcedine amoris. Quin etiam te-
' nendum est illud Pauli (Phil. 4, 6), vota omnia perversa et vi¬
tiosa esse quibus non annexa est gratiarum actio. Sic enim lo-
! quitur: in omni oratione, inquit, et obsecratione cum gratiarum
i actione petitiones vestrae innotescant apud Deum. Nam quia mul-
i tos impellit morositas, taedium, impatientia, doloris acerbitas, et
1 metus, ut orando obmurmurent, jubet ita temperari affectus, ut fide-
iles, antequam adepti sint quod cupiunt, hilariter nihilominus be¬
ti nedicant Deo. Quod si haec copula in rebus fere contrariis vi-
i'1 gere debet, eo sanctiore vinculo nos obstringit Deus ad canendas
r suas laudes, quoties nos votorum compotes facit. Sicuti autem
docuimus, Christi intercessione consecrari nostras preces, quae alio-
! qui pollutae essent, ita apostolus (Hebr. 13, 15), jubens nos per
i Christum offerre hostiam laudis, nobis ad celebrandum Dei nomen
- i os non satis purum esse admonet, nisi intercedat Christi sacerdo¬
tium. Unde colligimus, prodigiose fascinatos fuisse homines in
papatu, ubi major pars Christum vocari advocatum miratur. Haec
; ratio est cur praecipiat Paulus (1 Thess. 5, 17) sine intermissione
I et orare et gratias agere : volens scilicet quanta fieri potest assi¬
duitate , omni tempore , omni loco , omnibus in rebus ac negotiis
! erecta esse ad Deum omnium vota, quae et omnia ab eo exspec¬
tent , et omnium ei laudem referant , sicuti perpetua laudandi oran-
dique argumenta nobis offert.

29. Haec autem orandi assiduitas, etsi praesertim proprias

8 *

116 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ac privatas cujusque respicit, nonnihil tamen ad publicas quoque
ecclesiae orationes pertinet. Atqui nec assiduae esse possunt, nec
aliter etiam fieri debent, quam ex politia quae communi inter
omnes consensu convenerit. Fateor sane. Ideo enim et certae
horae condicuntur ac praestituuntur, ut apud Deum indifferentes,
ita hominum usibus necessariae, quo sit omnium commoditati pro¬
spectum, et omnia decenter et composite, juxta Pauli sententiam
(1 Cor. 14, 40), in ecclesia administrentur. Sed enim istud nihil
obstat quominus unaquaeque ecclesia, cum subinde ad frequentio-
rem precationum usum se exstimulare, tum majore aliqua neces¬
sitate admonita acriore studio flagrare debeat. De perseverantia
autem, quae multam cum assiduitate affinitatem habet, erit circa
finem dicendi locus. Porro haec nihil ad (ictTTokoyiav qua inter¬
dictum nobis Christus voluit (Matth. 6, 7). Non enim diu, nec
saepe, nec multo cum affectu insistere precibus vetat; sed ne ali¬
quid a Deo extorquere nos posse confidamus , garrula loquacitate ;
ejus aures obtundendo , ac si humano more persuadendus foret.
Scimus enim hypocritas, quia non reputant sibi negotium esse
cum Deo, non secus pompas suas in precibus agere quam in
triumpho. Nam Pharisaeus ille (Luc. 18, 1 seqq.), qui gratias
Deo agebat quod non esset aliis similis, sibi haud dubie plaude¬
bat in hominum oculis, ac si vellet ex precatione captare sancti¬
tatis famam. Hinc pcttToXoyicc illa quae hodie simili de causa
grassatur in papatu, dum alii preculas easdem iterando tempus
frustra terunt, alii longa verborum congerie apud vulgus se ven
ditant. Quum haec garrulitas pueriliter illudat Deo, non mirum
est ab ecclesia prohiberi, ne quid illic personet nisi serium et
profectum ex corde intimo. Huic corruptelae vicina est et similis
altera, quam simul damnat Christus: quod scilicet hypocritae osten¬
tationis causa venantur multos testes, ac forum potius occupant
ad orandum, quam mundi laude careant ipsorum preces. Quando
vero hunc esse orationis scopum jam prius dictum est, ut erecti
in Deum animi ferantur, tum ad confessionem laudis, tum ad!
opem implorandam, ex eo intelligere licet primas ejus partes io
mente et animo positas esse; vel potius orationem ipsam esse pro¬
prie interioris cordis affectum, qui apud Deum, cordium scrutato¬
rem, effunditur et exponitur. . Quamobrem, ut jam dictum est,
coelestis magister, quum optimam orandi legem ferre vellet, jus¬

sit (Matth. 6, 6) intrare in cubiculum, ibique ostio clauso orare

i:,

patrem nostrum in abscondito, ut pater noster qui est in abscon
dito nos exaudiat. Nam ubi ab hypocritarum exemplo abstraxit!
qui ambitiosa precum ostentatione hominum favorem captabant,!
simul adjicit quid sit melius: intrare scilicet cubiculum, et clausclj
ostio ibi orare. Quibus verbis, ut ego interpretor, secessum, qui
nos eo juvet ut tota cogitatione in cor nostrum descendamus ei -
ingrediamur penitus, quaerere nos docuit, propinquum nobis Deiux
animi affectibus promittens, cujus templa esse debent corpora no
stra. Neque enim negare voluit quin aliis quoque locis orar(j

CAPUT XX.

117

expediat; sed esse quiddam secretum ostendit orationem, quae et
in animo potissimum locata sit, et ejus tranquillitatem, procul omni¬
bus curarum turbis, requirat. Non ergo sine causa ipse quoque
Dominus, quum precibus incumbere vehementius vellet, in seces¬
sum procul hominum tumultu se conferebat; sed ut suo nos exem¬
plo commonefaceret, non esse negligenda isthaec adminicula, qui¬
bus animus noster per se nimium lubricus magis ad serium ora¬
tionis studium intenditur. Interim vero, quemadmodum neque in
media hominum turba, si quando ita tulerat occasio, a precando
abstinebat sic nos in locis omnibus, quibus opus fuerit, tollamus
puras manus (1 Tim. 2, 8). Atque adeo sic habendum est, quis¬
quis in sacro piorum conventu orare detrectat, nescire quid sit
orare seorsum, vel in recessu, vel domi. Rursus qui solus et pri-
vatim orare negligit, quantumvis sedulo frequentet coetus publicos,
ventosas tantum preces illic concipere; quia plus hominum opinioni
defert quam arcano Dei judicio. Interea, ne contemptui essent
communes ecclesiae preces, eas splendidis elogiis olim Deus orna¬
vit, praesertim ubi templum vocavit domum orationis (Jes. 56, 7).
Nam et praecipuam cultus sui partem hac voce docuit esse pre¬
candi officium; atque ut in eo se fideles uno consensu exercerent,
instar vexilli erectum illis fuisse templum. Addita etiam fuit in¬
signis promissio: te exspectat, Deus, laus in Sion, et tibi votum
reddetur (Psal. 65, 2). Quibus verbis admonet propheta, nunquam
irritas esse ecclesiae preces, quia Deus populo suo semper canendi
materiam cum gaudio suppeditat. Etsi autem cessarunt legales um¬
brae , quia tamen hac caeremonia inter nos quoque fidei unitatem
Deus fovere voluit, non dubium quin ad nos pertineat eadem pro¬
missio, quam et Christus ore suo sancivit, et Paulus perpetui vi¬
goris esse docet.

30. Jam ut communes fidelibus preces Deus verbo suo edi¬
cit, sic et templa publica ipsis peragendis destinata esse oportet,
ubi qui orationem cum Dei populo communicare respuunt, non est
quod isto praetextu abutantur, cubiculum se ingredi, quo Domini
mandato pareant. Ille enim qui pollicetur se facturum quidquid
duo aut tres petierint in nomine suo congregati, palam conceptas
preces se minime aspernari testatur (Matth. 18, 20); modo facessat
ostentatio et humanae gloriolae aucupium, modo adsit sincera ve¬
raque affectio, quae in cordis arcano habitet. Si hic legitimus est
templorum usus, ut certe est, cavendum est rursum ne aut (quem¬
admodum saeculis aliquot haberi coeperunt) propria esse Dei habi¬
tacula ducamus, unde propius aurem nobis admoveat; aut secretam
nescio quam illis affingamus sanctitatem, quae sacratiorem apud
Deum orationem reddat. Vera enim Dei templa quum simus ipsi,
in nobis oremus oportet, si in sancto templo suo Deum volumus in¬
vocare. Illam vero crassitiem Judaeis aut gentibus relinquamus, qui
praeceptum habemus de invocando, citra loci discretionem, in spi¬
ritu et veritate Domino (Joann. 4, 23). Dedicatum quidem templum
erat olim Dei jussu precibus ac victimis offerendis; sed quo tempore

118 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

veritas sub talibus umbris figurata delitescebat, quae nunc ad vivum !
nobis expressa in nullo materiali templo haerere nos patitur. Ac ne jj
Judaeis quidem ea conditione commendatum fuit templum, ut Dei 'i
praesentiam ejus parietibus includerent; sed quo ad contemplandam
veri templi effigiem exercerentur. Itaque graviter a Jesaia (66, 1) jj
et Stephano (Act. 7, 48) reprehensi sunt qui Deum in templis manu
factis habitare ullo modo putarent.

31. Hinc praeterea plus quam clarum est, neque vocem ne- li¬
que cantum , si in oratione intercedant , habere quidquam momenti,
aut hilum proficere apud Deum , nisi ex alto cordis affectu profecta.
Quin ejus iram adversus nos provocant, si e summis duntaxat labris

et gutture exeunt; quando id est sacrosancto ejus nomine abuti, ac
ejus majestatem derisui habere; sicuti ex Jesaiae (29, 13; Matth.

15, 8) verbis elicimus, quae etsi latius patent, ad hoc quoque vitium
coarguendum pertinent. Populus, inquit, iste appropinquat mihi
ore suo, et labiis suis me honorat; cor autem eorum longe est a me, j
et timuerunt me mandato et doctrina hominum: propterea ecce fa- j
ciam in populo hoc miraculum grande et stupendum ; peribit enim j
sapientia a sapientibus eorum, et prudentia seniorum evanescet. Ne- | i
que tamen vocem aut cantum hic damnamus, quin potius valde com¬
mendamus, modo animi affectum comitentur. Sic enim mentem in ;
Dei cogitatione exercent, et intentam retinent; quae, ut lubrica est J (
et versatilis, facile remittitur et in varia distrahitur, nisi variis fui- 1 j
ciatur adminiculis. Praeterea, quum Dei gloria in singulis corporis !
nostri partibus elucere quodammodo debeat, convenit praesertim lin¬
guam huic ministerio addictam esse ac devotam, tum canendo tum
loquendo, quae peculiariter ad enarrandam praedicandamque Dei |
laudem condita est. Potissimus tamen linguae usus est in orationi¬
bus publicis, quae in fidelium conventu habentur ; quibus hoc agitur,
ut Deum , quem uno spiritu eademque fide colimus , communi una.;
voce et veluti eodem omnes ore pariter glorificemus, idque palam,!
ut omnes vicissim, a suo quisque fratre, confessionem fidei accipiant,
ad ejus exemplum invitentur et incitentur.

32. Canendi vero in ecclesiis ritum (ut id quoque obiter di-:
cam) non modo vetustissimum esse constat, sed apostolis quoque in
usu fuisse, ex illis Pauli verbis (1 Cor. 14, 15) colligere licet: canam
spiritu, canam et mente. Item ad Colossenses (3, 16): docentes et f
commonefacientes vos mutuo in hymnis, psalmis et canticis spiritua¬
libus, canentes cum gratia in cordibus vestris Domino. Priore enim
loco voce et corde canendum esse praecipit; altero cantilenas spiri¬
tuales commendat, quibus se mutuo pii aedificent. Id tamen uni¬
versale non fuisse testatur Augustinus1), qui refert sub Ambrosio
demum coepisse canere ecclesiam mediolanensem ; quum saeviente!
adversus fidem orthodoxam Justina Valentiniani matre, populus so¬
lito magis assiduus in vigiliis esset; reliquas deinde occidentales ec¬
clesias sequutas. Paulo enim ante dixerat ab orientalibus profectum
fuisse hunc morem. Indicat etiam libro Retractationum 2. 2) , sua

1) Confess. libr. 9. c. 7. 2) Cap. 11.

CAPUT XX.

119

•DI |

oel
'ei
iia I

DUj

risi

ac I

imi

ieJ

-fi

risi

'ei

ei- 1

.01

Dt,

ii-

■J

■

:•

sio

:te

aetate fuisse in Africa receptum. Hilarius quidam, inquit, vir tri-
bunitius, morem, qui tunc esse apud Carthaginem coeperat, ut
hymni ad altare dicerentur de Psalmorum libro, vel ante oblationem,
vel quum distribueretur populo quod fuisset oblatum, maledica re¬
prehensione ubicunque poterat lacerabat. Huic respondi, jubenti¬
bus fratribus. Et certe si ad eam, quae Dei et angelorum conspec¬
tum decet, gravitatem attemperatus sit cantus, cum dignitatem et
gratiam sacris actionibus conciliat, tum ad excitandos in verum pre¬
candi studium ardoremque animos plurimum valet. Cavendum ta¬
men diligenter ne ad modulationem intentiores sint aures quam animi
ad spiritualem verborum sensum. Quo periculo se permotum fate¬
tur alicubi idem Augustinus 1 ) , ut interdum optarit institui morem
ab Athanasio observatum, qui lectorem tam modico vocis flexu ju¬
bebat sonare, ut pronuntianti vicinior foret, quam canenti. Verum,
quum reminisceretur quantam sibi utilitatem cantus attulissent, in
alteram partem inclinabat. Hac ergo adhibita moderatione, nihil
dubium quin sanctissimum sit ac saluberrimum institutum. Quem¬
admodum rursus, quicunque ad suavitatem duntaxat auriumque ob¬
lectationem compositi sunt cantus, nec ecclesiae majestatem decent,
nec Deo non summopere displicere possunt.

33. Quo etiam plane constat, non graeco inter Latinos, nec
latino inter Gallos aut Anglos, ut hactenus passim factitatum est,
sed populari sermone concipiendas esse publicas orationes, qui vulgo
a toto coetu intelligi possit, quandoquidem in totius ecclesiae aedi¬
ficationem fieri convenit, ad quam ex sono non intellecto nullus pe¬
nitus fructus redit. Apud quos vero nulla est nec caritatis nec hu¬
manitatis ratio, ii saltem Pauli autoritate moveri aliquantulum debe¬
bant, cujus verba minime ambigua sunt. Si benedixeris, inquit
(1 Cor. 14, 16), spiritu, is qui implet locum idiotae, quomodo ad
tuam benedictionem respondebit amen, quandoquidem quid dicas
nescit? nam fu quidem gratias agis, sed alius non aedificatur. Quis
ergo effraenem papistarum licentiam satis miretur, qui apostolo pa¬
lam sic reclamante, exotica lingua verbosissimas preces reboare non
formidant , in quibus nec syllabam unam ipsi interdum assequuntur,
nec alios intelligere volunt? Nobis vero secus agendum praescribit
Paulus. Quid ergo? (inquit) orabo spiritu, orabo et mente; psal¬
lam spiritu, psallam et mente. Spiritus voce singulare linguarum
donum significans, quo nonnulli praediti abutebantur, quum a mente,
hoc est intelligentia illud avellerent. Sic tamen omnino sentien¬
dum: nulla ratione fieri posse, nec in publica oratione, nec in pri¬
vata, quin lingua sine animo summopere Deo displiceat. Ad hoc,
cogitationis ardore mentem esse debere incitatam , quo totum longe
superet quod lingua enuntiando exprimere potest. Postremo , ne
esse quidem orationi privatae necessariam linguam, nisi quoad in¬
terior sensus vel sibi ipse ad incitationem sufficere non valet, vel
incitationis vehementia linguae actionem secum rapit. Nam etsi

1) Confess. libr. 10. c. 33.

120 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

optimae interdum orationes voce carent, saepe tamen usu venit ut,
affectu mentis exsultante, et lingua in vocem et membra alia in
gesticulationem sine ambitione erumpant. Inde scilicet incertum
istud Hannae murmur (1 Sam. 1, 13), cujus simile quiddam sancti
omnes perpetuo in se experiuntur, dum in abruptas et concisas
voces prosiliunt. Corporis autem gestus in precatione observare
soliti (quales sunt geniculatio et capitis detectio) exercitia sunt,
quibus ad majorem Dei venerationem assurgere conamur.

34. Nunc certior orandi non modo ratio, sed forma quoque
ipsa discenda est: ea scilicet quam per dilectum filium suum nobis
coelestis pater tradidit; ubi immensam bonitatem ac mansuetudi¬
nem agnoscere licet. Nam praeterquam quod nos monet atque
hortatur (Matth. 6, 9; Luc. 11, 2), ut se in omni nostra necessitate
quaeramus (qualiter filii in parentum fidem, quoties ulla anxietate
afflictantur, confugere solent), quoniam videbat ne id quidem satis
nos perspicere, quam angusta esset nostra paupertas, quid aequum
postulare, quid e re nostra esset, huic etiam nostrae ignorantiae
occurrit, et quod captui nostro deerat, de suo ipse supplevit ac
suffecit. Praescripsit enim nobis formulam, qua velut in tabula
proposuit quidquid a se expetere licet, quidquid in rem nostram
conducit, quidquid postulare necesse est. Ex qua ejus benignitate
magnum consolationis fructum percipimus, quod nihil absurdum,
nihil alienum aut importunum, nihil denique non illi acceptum
postulare nos intelligimus, qui paene ex ejus ore rogamus. Plato x),
quum hominum imperitiam videret in votis ad Deum perferendis,
quibus concessis pessime illis saepius consultum fuerit, optimam pre¬
candi rationem hanc esse pronuntiat, e veteri poeta sumptam: Ju-
piter rex, optima nobis et voventibus et non voventibus tribue;
mala autem poscentibus quoque abesse jube. Atque homo quidem
ethnicus in eo sapit, quod judicat quam sit periculosum a Domino
expetere quod cupiditas nostra dictaverit; simul nostram infelicita¬
tem prodit, qui ne hiscere quidem sine discrimine coram Deo possi¬
mus, nisi ad rectam orandi normam nos spiritus instituat. Quo ma¬
jore in pretio censeri apud nos meretur hoc privilegium, dum uni¬
genitus Dei filius verba nobis in os suggerit quae mentem nostram
omni haesitatione expediant.

35. Haec orandi seu forma, seu regula sex petitionibus con¬
stituta est. Nam ne iis accedam qui septem capitibus distinguunt,
facit quod adversativa dictione interjecta videtur evangelista duo
illa membra voluisse inter se colligere, ac si dixisset, ne tentatione
opprimi nos sinas, quin potius nostrae fragilitati opem feras, et
liberes, ne succumbamus. Nobiscum etiam sentiunt veteres eccle¬
siae scriptores1 2), ut jam quod septimo loco apud Matthaeum ad¬
ditum est, exegetice ad sextam petitionem referendum sit. Tam¬
etsi autem ejusmodi est tota oratio, ut ubique gloriae Dei ratio

1) In Alcib. 2. vel de voto.

2) August. in Enchirid. ad Laurent. e. 116. Chrysost. Autor operis imperf. i

CAPUT XX.

121

in primis habenda sit, priores tamen tres petitiones Dei gloriae
peculiariter destinatae sunt : quam solam in illis intueri nos opor¬
tet, nullo commodi nostri, ut ajunt, respectu. Tres reliquae nostri
curam gerunt, ac proprie iis quae ex usu nostro sunt postulandis
sunt assignatae. Ut quum nomen Dei sanctificari petimus, quia pro¬
bare vult deus gratisne an spe mercedis ametur a nobis et colatur,
nihil tum de nostro commodo cogitandum est; sed ejus gloria nobis
proponenda est, quam intentis oculis unam intueamur; nec aliter in
reliquis hujusmodi precibus affectos esse fas est. Atque hoc qui¬
dem ipsum nobis in magnum commodum cedit, quod dum ita ut pe¬
timus sanctificatur, fit etiam nostra vicissim sanctificatio. Sed ad
hujusmodi utilitatem oculi nostri, ut dictum est, connivere ac quo¬
dammodo caecutire debent, ne in ipsam omnino respiciant. Ut si
omnis spes privati nostri boni praecisa esset, haec tamen sanctifi¬
catio, et alia quae ad Dei gloriam pertinent, a nobis optari et pre¬
cibus postulari non desinant. Ut in exemplis Mosis et Pauli specta¬
tur (Exod. 32, 32; Rom. 9, 3), quibus grave non fuit mentes et
oculos a se ipsis avertere, ac vehementi incensoque zelo suum ipso¬
rum interitum expetere, ut vel suo dispendio gloriam et regnum Dei
promoverent. Rursus quum panem nostrum quotidianum nobis dari
petimus, tametsi optemus quod est nostri commodi, tamen hic quo¬
que Dei gloriam quaerere praesertim debemus , ut ne petituri qui¬
dem simus, nisi in ejus gloriam vergat. Nunc ad ipsam orationis
enarrationem aggrediamur.

Pater noster qui es in coelis.

36. Primum in ipso limine occurrit quod antea diximus, omnem
a nobis orationem offerri Deo non aliter debere quam in Christi no¬
mine, ut nullo alio nomine illi commendari potest. Nam ex quo pa¬
trem vocamus Deum, nomen certe Christi praetendimus. Qua enim
fiducia Deum aliquis patrem nominaret? quis huc temeritatis pro¬
rumperet, ut sibi usurparet honorem filii Dei, nisi in Christo adop¬
tati essemus in filios gratiae? Qui quum verus sit filius, nobis in
fratrem ab ipso datus est, ut quod natura ipse proprium habet, ad¬
optionis beneficio nostrum fiat, si tantam beneficentiam certa fide
amplectimur. Quemadmodum Joannes ait (Ev. 1, 12), datam esse
potestatem iis qui credunt in nomen unigeniti filii Dei, ut filii Dei
ipsi quoque fiant. Itaque et patrem se nostrum appellat, et sic a
nobis vocari vult: hac tanta nominis suavitate omni nos diffidentia
eximens, quando nullus alibi major amoris affectus quam in patre
reperiri possit. Itaque nullo certiore documento immensam suam
erga nos caritatem testificari potuit, quam ex eo quod filii Dei no¬
minamur. Ipsius vero caritas tanto erga nos major praestantiorque
est omni parentum nostrorum caritate, quanto ipse omnes homines
bonitate et misericordia superat; ut si quotquot in terra sunt patres,
omni paternae pietatis sensu exuti, filios destituerent, ipse nobis
nunquam defuturus sit, quoniam se ipsum negare non potest (1 Joann.

122 LIBEIi III. DE MODO PEKC1PIENDAE CHKISTI GKATIAE.

3, 1; Psal. 27, 10; Jes. 63, 16; 2 Tim. 2, 13). Habemus enim ejus
promissum (Matth. 7, 11): si vos, quum mali sitis, nostis bona dare
filiis vestris, quanto magis pater vester qui in coelis est? Item apud
prophetam (Jes. 49, 15): potestne mater oblivisci filiorum? et si
obliviscatur, ego tamen non obliviscar tui. Quod si filii ejus sumus,
ut filius in fidem extranei alienique hominis se conferre non potest,
nisi simul de patris vel saevitia vel inopia queratur, ita aliunde sub¬
sidia quam ab ipso quaerere non possumus, nisi exprobrata illi ege¬
state, ac facultatum inopia, vel saevitia nimiaque austeritate.

37. Ne c causemur, nos merito timidos reddi peccatorum con¬
scientia, quae patrem, quamvis clementem ac mansuetum, tamen no¬
bis offensum quotidie reddant. Nam si inter homines nullo meliore
patrono causam suam apud patrem filius agere potest, nullo meliore
interprete perditam ejus gratiam sibi conciliare ac recolligere, quam
si ipse supplex ac demissus, culpam agnoscens, patris misericordiam
imploret (non enim tum se paterna viscera dissimulare possunt quin
ad tales preces commoveantur), quid ille pater misericordiarum, et
Heus totius consolationis (2 Cor. 1, 3)? annon potius filiorum pro se
deprecantium lacrymas et gemitus exaudiet (quum praesertim ad id
nos invitet et exhortetur), quam quaevis aliorum patrocinia? ad quo¬
rum subsidium ideo pavidi suffugiunt, non sine aliqua desperationis
specie, quia de patris sui mansuetudine ac clementia diffidunt. Hanc
paternae mansuetudinis exuberantiam nobis in parabola pingit ac
repraesentat (Luc. 15, 20): ubi pater filium, qui ab eo se alienave¬
rat, qui substantiam ejus dissolute prodegerat, qui modis omnibus
graviter in eum deliquerat, obviis ulnis amplectitur; nec exspectat
donec verbis veniam postulet, sed ipse antevertit, redeuntem emi¬
nus agnosit, ultro illi occurrit, solatur, in gratiam recipit. Hoc
enim tantae mansuetudinis exemplum in homine spectandum propo¬
nens, docere nos voluit quam effusiorem exspectare debeamus a se,
non modo patre, sed patrum omnium longe optimo ac clementissimo,
quamvis ingrati, rebelles ac improbi filii; modo tamen in ejus mise¬
ricordiam nos conjiciamus. Ac quo certiorem fidem faceret se hu¬
jusmodi patrem nobis esse, si Christiani sumus, non modo pater, sed
nominatim noster dici voluit; ac si in hunc modum cum eo agere¬
mus : pater, qui tanta in filios pietate es praeditus, tanta ad igno¬
scendum facilitate, nos filii tui te appellamus, ac poscimus, securi
ac plane persuasi non alio te esse erga nos affectu quam paterno,
quantumvis indignos tali patre. Verum quia tantam favoris immen¬
sitatem non capiunt cordis nostri angustiae, non modo adoptionis'
pignus et arrha nobis Christus est, sed ejusdem adoptionis testem
nobis dat spiritum , per quem libera et sonora voce clamare licet :
abba, pater. Quoties itaque nobis obstabit aliqua cunctatio , petere
ab ipso meminerimus, ut correcta nostra timiditate, spiritum illum
magnanimitatis ducem ad audacter orandum praeficiat.

38. Quod autem non ita instituimur, ut suum quisque pa
trem peculiariter nominet, sed potius ut nostrum in commune
omnes vocemus, ex eo admonemur, quantum fraternae dilectionis

CAPUT XX.

123

affectum inter nos intercedere oporteat, qui talis patris, eodem
misericordiae et gratuitae liberalitatis jure pariter sumus filii.
Nam si unus omnibus nobis communis est pater, a quo provenit
quidquid omnino boni obtingere nobis potest, nihil inter nos di¬
visum esse decet, quod non magna animi alacritate parati simus
alter alteri communicare, quantum usus postulat. Jam si ita, ut
par est, vicissim manum porrigere atque opem ferre cupimus,
non est in quo magis commodare fratribus possimus, quam si
optimi patris curae ac providentiae commendemus, quo propitio
ac favente nihil omnino desiderari potest. Et sane hoc ipsum
patri etiam nostro debemus. Ut enim qui patrem aliquem fami¬
lias vere et ex animo diligit, totam simul ejus domum amore ac
benevolentia complectitur, ad hunc modum, quo simus in hunc
coelestem patrem studio atque affectu, erga ejus populum, ejus
familiam, ejus denique haereditatem ostendere convenit, quam
tantopere honoravit, ut plenitudinem unigeniti filii sui vocaverit
(Eph. 1, 23). Ad hanc igitur legem christianus homo preces suas
exigat, ut communes sint, ac omnes complectantur qui illi sunt
in Christo fratres. Neque solum quos tales ad praesens videt at¬
que cognoscit, sed omnes sui super terram agunt homines: de
quibus quid statuerit Deus, extra notitiam est; nisi quod illis
optima optare et sperare non minus pium quam humanum est.
Etsi prae aliis in domesticos fidei singulari quodam affectu pro¬
pensos esse decet, quos apostolus (Gal. 6, 10) peculiariter nobis
omni in re commendavit. In summa, sic debent omnes esse ora¬
tiones, ut in eam spectent communitatem quam Dominus noster
in regno suo ac domo sua constituit.

39. Neque id tamen obest quominus et pro nobis et pro
certis aliis orare specialiter liceat; modo tamen animus ab hujus
communitatis intuitu non discedat, nec deflectat quidem, sed omnia
istuc referat. Nam quamvis singulariter concipiantur, quia tamen
ad eum scopum diriguntur, communes esse non desinunt. Id to¬
tum similitudine facile intelligi potest. Generale est Dei manda¬
tum de sublevanda pauperum omnium egestate. Et huic tamen
obediunt qui in eum finem eorum inopiae succurrunt, quos labo¬
rare aut norunt aut vident, etiamsi multos praetereunt qui non
leviori necessitate premuntur; vel quia non omnes nosse, vel quia
non omnibus sufficere possint. In hunc modum neque ii volun¬
tati Dei repugnant qui communem hanc societatem ecclesiae spec¬
tantes et cogitantes, hujusmodi particulares orationes concipiunt,
quibus publico animo singularibus verbis se aut alios Deo com¬
mendant, quorum necessitatem propius ipsis innotescere voluit.
Quanquam non omnia quidem in oratione et facultatum erogatione
sunt similia. Nam benignitas largiendi exerceri nonnisi erga eos
potest, quorum perspecta est nobis inopia; juvare autem oratione
vel alienissimos vel ignotissimos licet, quantumlibet longo terra¬
rum intervallo a nobis dissiti sint. Id autem fit per generalem
illam precationis formulam qua omnes filii Dei continentur, in

124 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quibus et illi sunt. Huc referre licet quo Paulus (1 Tim. 2, 8)
suae aetatis fideles hortatur, ut puras manus ubique tollant absque
contentione ; quia dissidium precibus januam claudere admonens,
unanimes vota sua in commune vult conferre.

40. Adscribitur, ipsum esse in coelis. Ex quo non pro¬
tinus ratiocinandum est, ipsum coeli circumferentia, quasi can¬
cellis quibusdam, inclusum et circumscriptum alligari. Siquidem
et Solomon (1 Peg. 8, 27) confitetur coelos coelorum eum capere
non posse. Et ipse per prophetam (Jes. 66, 1) ait, coelum suam
sedem esse, terram autem scabellum pedum suorum. Quo scilicet
significat, non certa aliqua regione se limitari, sed diffundi per
omnia (Act. 7, 48 et 17, 24). Verum quia aliter inenarrabilem
ejus gloriam mens nostra pro sua crassitie concipere non poterat,
nobis per coelum designata est, quo nihil augustius aut majestate
plenius sub aspectum nostrum venire potest. Quando igitur, ubi¬
cunque rem quampiam apprehendunt sensus nostri, affigere illic
solent, extra omnem locum Deus statuitur: ut dum quaerere vo¬
lumus ipsum, supra omnem corporis et animae sensum attollamur.
Deinde hac loquendi formula supra omnem aut corruptionis aut
mutationis aleam evehitur. Demum universum orbem complecti
et continere suaque potentia moderari significatur. Quare hoc
perinde est ac si dictus esset infinitae magnitudinis aut sublimi¬
tatis, incomprehensibilis essentiae, immensae potentiae, aeternae
immortalitatis. Id vero dum audimus , exserenda est altius nostra
cogitatio, quum de Deo sermo est, ne quidquam terrenum aut
carnale de eo somniemus , ne ipsum nostris modulis metiamur,
neve ejus voluntatem ad nostros affectus exigamus. Simul eri¬
genda est nostra fiducia in ipsum, cujus providentia et virtute
coelum et terram gubernari intelligimus. Summa sit, sub patris
nomine nobis in medio statui Deum illum qui in imagine sua
nobis apparuit, ut certa fide invocetur, nec modo fiduciae aptari
familiare patris nomen, verum etiam ad retinendas mentes valere
ne ad dubios vel fictitios deos trahantur, sed ab unigenito filio
ad unicum angelorum et ecclesiae patrem conscendant; deinde
quod solium ejus locatur in coelis, ex mundi gubernatione nos
commonefieri non frustra ad eum nos venire qui praesenti cura
sponte occurrit. Qui ad Deum accedunt, inquit apostolus (Hebr.
11, 6), eos primo credere oportet Deum esse; deinde remunera¬
torem omnibus qui ipsum quaerunt. Utrumque hic Christus patri
suo asserit, ut in ipso sistatur fides nostra. Deinde ut certo per¬
suasi simus salutem nostram ab eo non negligi, quia suam ad
nos usque providentiam extendere dignatur. Quibus rudimentis
Paulus nos ad rite orandum comparat: nam antequam jubeat pe¬
titiones nostras coram Deo innotescere, praefatur hoc modo: de
nulla re sitis solliciti; Dominus prope est (Phil. 4, 6). Unde ap¬
paret, dubitanter et perplexe vota sua in animo volvere, qui hoc
probe infixum non habent: oculum Dei esse super justos (Psal.
33, 18).

■

CAPUT XX.

125

41. Prima petitio est, ut sanctificetur Dei nomen, cujus
necessitas magno cum nostro dedecore conjuncta est. Quid enim
magis indignum quam ut Dei gloriam obscuret partim nostra in¬
gratitudo , partim malignitas ; audacia vero et furiosa protervia,
quantum in se est, deleat? Crepent, licet, omnes impii cum
sacrilega sua libidine, refulget tamen nominis Dei sanctitas. Nec
abs re exclamat propheta (Psal. 48, 1-1) : sicut nomen tuum Deus,
ita laus tua in omnes fines terrae. Nam ubicunque innotuerit
Deus, fieri non potest quin se proferant ejus virtutes, potentia,
bonitas, sapientia, justitia, misericordia, veritas, qui in ejus ad¬
mirationem nos rapiant, et incitent ad celebrandam ejus laudem.
Quia ergo tam indigne sua Deo sanctitas eripitur in terris, si
eam asserere nobis non datur, saltem jubemur ejus curam votis
suscipere. Summa est, ut optemus suum haberi Deo honorem
quo dignus est, ut nunquam de ipso loquantur vel cogitent ho¬
mines sine summa veneratione ; cui opponitur profanatio , quae
semper nimium in mundo vulgaris fuit, ut hodie adhuc grassatur.
Atque hinc petitionis necessitas, quam, si mediocris inter nos
pietas vigeret, supervacuam esse decebat. Quod si Dei nomini
sua constat sanctitas, ubi ab aliis omnibus segregatum meram
gloriam spirat, hic non tantum petere jubemur, ut Deus sacrum
illud nomen ab omni contemptu et ignominia vendicet, sed etiam
ut ad ejus reverentiam subigat totum humanum genus. Jam quum
Deus partim doctrina, partim operibus se nobis manifestet, non
aliter a nobis sanctificatur, quam si utraque in parte tribuamus
ei quod suum est, atque ita quidquid ab ipso profectum erit,
amplexemur, nec laudem suam apud nos minus obtineat ejus se¬
veritas quam clementia; quando in multiplici operum diversitate
gloriae suae notas insculpsit, quae confessionem laudis merito ex
omnibus linguis eliciat. Ita fiet ut scriptura justam apud nos
autoritatem obtineat, nec ullus eventus impediat benedictionem
quam Deus in toto gubernationis mundi cursu meretur. Huc
etiam rursum tendit petitio, ut omnis impietas quae sanctum hoc
nomen polluit, pereat atque aboleatur; quaecunque hanc sancti¬
ficationem obscurant, aut diminuunt, tam obtrectationes quam lu¬
dibria facessant; ac dum sacrilegia omnia compescit Deus, magis
ac magis hinc clarescat ejus majestas.

42. Secunda petitio, ut adveniat regnum Dei, quae etsi
nihil continet novum, a prima tamen non sine ratione distingui¬
tur; quia si nostram in re omnium maxima somnolentiam expen¬
dimus, quod per se notissimum esse debuerat, pluribus verbis in¬
culcari operae pretium est. Potquam ergo Deum rogare jussi
sumus, ut agat in ordinem, ac tandem prorsus deleat quidquid
maculam aspergit sacro ejus nomini, jam additur alterum simile
et fere idem votum, ut regnum ejus adveniat. Etsi autem regni
hujus definitio ante a nobis posita est, breviter nunc repeto, Deum
regnare ubi homines tam sui abnegatione quam mundi terrenae-
que vitae contemptu illius justitiae se addicunt, ut ad coelestem

126 LIBER TII. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

yitam aspirent. Ita duae snnt "hujus regni partes: altera, ut Deus
pravas omnes carnis cupiditates, quae turmatim contra eum belli¬
gerantur, spiritus sui virtute corrigat; deinde ut sensus omnes
nostros formet ad imperii sui obsequium. Itaque non alii legiti¬
mum ordinem tenent in hac prece, nisi qui a se ipsis incipiunt,
nempe ut purgentur corruptelis omnibus , quae tranquillum regni
Dei statum perturbant, et puritatem inficiunt. Jam quia verbum
Dei instar sceptri regii est, precari hic jubemur, ut omnium
mentes et corda voluntariae ejus obedientiae subjiciat. Quod fit
ubi arcano spiritus sui instinctu efficaciam verbi sui exserit, ut
emineat in quo meretur gradu honoris. Postea ad impios descen¬
dere convenit, qui pervicaciter et desperato furore ejus imperio
resistunt. Regnum ergo suum erigit Deus totum mundum humi¬
liando, sed diversis modis: quia aliorum lascivias domat, aliorum
indomitam superbiam frangit. Id quotidie fieri optandum est, ut
sibi Deus ecclesias colligat ex omnibus mundi plagis; eas numero
propaget atque augeat, donis suis locupletet, legitimum in illis
ordinem stabiliat, ex opposito prosternat omnes purae doctrinae
et religionis hostes, dissipet eorum consilia, conatus dejiciat.
Unde apparet non frustra nobis praecipi studium quotidiani pro¬
gressus: quia nunquam tam bene agitur cum rebus humanis, ut
discussis purgatisque vitiorum sordibus plena floreat ac vigeat in¬
tegritas. Plenitudo autem ejus ad ultimum Christi adventum pro¬
tenditur, quo Paulus Deum omnia in omnibus fore docet (1 Cor.
15, 28). Atque ita haec precatio retrahere nos debet a mundi
corruptelis, quae nos a Deo separant, quominus regnum ejus in¬
tra nos vigeat; simul accendere studium mortificandae carnis, po¬
stremo ad crucis tolerantiam nos instituere : quando hoc modo
vult Deus regnum suum propagari. Nec vero inique ferendum
est exteriorem hominem corrumpi, modo interior renovetur. Haec
enim regni Dei conditio est, ut dum nos subjicimus ejus justitiae,
gloriae suae consortes reddat. Hoc fit, dum lucem ac veritatem
suam novis semper incrementis illustrans, quibus satanae regni¬
que ejus tenebrae ac mendacia evanescant, exstinguantur, pereant,
suos protegit, spiritus sui auxilio in rectitudinem dirigit, et ad
perseverantiam confirmat; impias vero hostium conspirationes de¬
jicit, insidias et fraudes discutit, occurrit malitiae, pervicaciam
retundit, donec tandem antichristum spiritu oris sui conficiat,
omnemque impietatem illustratione adventus sui deleat.

43. Tertia petitio est, ut fiat voluntas Dei in terra sicuti
in coelo. Quod tametsi a regno ejus dependet, neque ab eo potest
disjungi, non frustra tamen seorsum additur propter nostram ru¬
ditatem quae non facile vel statim apprehendit quid sit Deum
in mundo regnare. Hoc ergo exegetice sumere absurdum non
erit: tunc Deum fore regem in mundo, ubi se omnes ejus volun¬
tati subjicient. Porro non agitur hic de arcana ejus voluntate
qua omnia moderatur et in suum finem destinat. Quamvis enim
tumultuose satan et homines contra ipsum ferantur, novit tamen

I me
Sei
;iiol

,ut

SUI
eoe
rec
iif<
Iuli
afft
■ in

1%
P

■ cret

CAPUT XX.

127

incomprehensibili suo consilio non solum flectere eorum impetus,
sed in ordinem agere ut per eos faciat quod decrevit. Sed hic
notatur alia Dei voluntas, nempe cui respondet voluntarium ob¬
sequium, ideoque nominatim confertur coelum terrae; quia angeli,
ut in Psalmo (103, 20) dicitur, sponte obediunt Deo et intenti
sunt ad exsequenda ejus jussa. Jubemur ergo optare, sicut in
coelo nihil geritur nisi ex Dei nutu, placideque angeli ad omnem
rectitudinem compositi sunt, sic terram, omni contumacia et pra¬
vitate exstincta, ejusmodi imperio subigi. Atque id quidem pos¬
tulantes, carnis nostrae desideriis renuntiamus; quia nisi quis
affectus suos Deo resignet ac permittat ejus voluntati, quantum
in se est, se opponit, quando nihil ex nobis prodit nisi vitiosum.
Atque iterum hac precatione ad nostri abnegati onem formamur,
ut Deus pro suo arbitrio nos regat; neque id solum, sed etiam
ut novas mentes novosque animos, nostris in nihilum redactis,
creet, ne quem sentiamus in nobis cupiditatis motum quam merum
consensum cum ejus voluntate. In summa, ne quid ex nobis
velimus ipsi, sed ut spiritus ejus corda nostra gubernet, quo in¬
tus docente discamus amare quae ei placent, odisse vero quae
displicent. Unde hoc quoque sequitur, ut qui cunque ejus volun¬
tati repugnant affectus, eos vanos et irritos reddat.

En prima tria capita precationis, in quibus poscendis solam
Dei gloriam prae oculis habere convenit, omissa nostri ratione,
nec spectata ulla nostra utilitate , quae tametsi larga inde nobis
provenit, hic tamen a nobis quaerenda non est. Haec autem
omnia quamvis nec cogitantibus, nec optantibus, nec petentibus
nobis, suo nihilominus tempore evenire oporteat, optanda tamen
et poscenda nobis sunt. Idque facere non leve operae pretium
est, ut sic nos servos esse ac filios Dei testemur et profiteamur,
ejus honori (quod Domino patrique debetur) quantum in nobis
est studentes, vereque et penitus addicti. Itaque qui hoc affectu
ac studio promovendae Dei gloriae non petunt, ut nomen Dei
sanctificetur, ut ejus regnum adveniat, ut fiat voluntas ejus, ii
neque inter filios et servos Dei habendi sunt; ac quemadmodum
haec omnia illis invitis fient, ita in confusionem illis cedent ac
interitum.

44. Sequitur pars orationis secunda in qua ad nostras uti¬
litates descendimus: non quidem ut gloria Dei valere jussa, quae
teste Paulo etiam in cibo et potu spectanda est (1 Cor. 10, 31),
tantum quaeramus quod nobis expedit: sed hoc discrimen esse ad¬
monuimus, quod Deus peculiariter tria vota sibi vendicans, nos
ad se totos rapit, ut pietatem nostram hoc modo probet. Deinde
concedit etiam commodis nostris prospicere, hac tamen lege ne
quid nobis expetamus nisi in illum finem, ut quaecunque nobis
confert beneficia gloriam ejus illustrent, quia nihil aequius est
quam nos ei vivere et mori. Caeterum haec in genere omnia,
quibus corporis usus sub clementis hujus mundi indiget, a Deo
petimus: non modo quo alamur ac vestiamur, verum etiam quid-

128 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quid omnino nobis conducere ipse prospicit, ut panem nostrum
in pace comedamus. Qua breviter nos in ejus curam tradimus,
ac providentiae committimus ut nos pascat, foveat, servet. Non
enim dedignatur optimus pater, corpus etiam nostrum in fidem
ac custodiam suam suscipere, ut fidem nostram minutis istis in
rebus exerceat; dum ab eo omnia, usque ad micam panis et gut¬
tam aquae, exspectamus. Nam quum sit nescio qua nostra ini¬
quitate comparatum, ut majori carnis quam animae sollicitudine
afficiamur ac torqueamur; multi qui audent Deo de anima fidere,
sunt tamen adhuc de carne solliciti, adhuc haesitant quid edant,
quid vestiantur; et nisi prae manibus habeant vini, frumenti et
olei copiam, trepidant. Tanto pluris nobis est hujus momenta¬
neae vitae umbra, quam aeterna illa immortalitas. Qui vero Deo
confisi illam de carnis cura anxietatem semel abjecerunt, simul
statim quae majora sunt, etiam salutem et vitam aeternam, ab
eo exspectant. Non ergo leve est fidei exercitium, ea de Deo
sperare quae alioqui nos tantopere anxios habent; neque parum
profectum est, ubi hanc, quae in omnium paene hominum ossi¬
bus mordicus haeret, infidelitatem exuimus. Quod porro de pane
supersubstantiali quidam philosophantur, mihi videtur Christi sen¬
tentiae perparum convenire, imo nisi in hac etiam caduca vita
tribueremus Deo nutritii partes, mutila esset precatio. Ratio
quam afferunt nimis est profana: non esse consentaneum ut filii
Dei, qui spirituales esse debent, non modo adjiciant animum ad
terrenas curas, sed Deum quoque illis secum implicent. Quasi
vero non refulgeat etiam in victu benedictio ejus et paternus fa¬
vor, aut de nihilo scriptum sit pietatem habere promissiones, non
tantum futurae vitae sed etiam praesentis (1 Tim. 4, 8). Etsi
autem peccatorum remissio longe pluris est quam alimenta cor¬
poris, quod tamen inferius erat, priore loco posuit Christus, ut
nos ad reliquas duas petitiones gradatim eveheret, quae propriae
sunt coelestis vitae: in quo tarditati nostrae consuluit. Jubemur
autem petere panem nostrum, ut contenti simus demenso quod
nobis erogare dignatur coelestis pater, neque artibus illicitis lu¬
crum captemus. Interea tenendum est nostrum fieri donationis
titulo, quia nec industria nec labor nec manus nostrae, ut dici¬
tur apud Mosen (Lev. 26, 20), nobis per se quidquam acquirunt,
nisi adsit Dei benedictio; imo ne panis quidem copia nobis tan¬
tillum proficeret, nisi divinitus in alimentum verteretur. Ac pro¬
inde non minus divitibus quam egenis necessaria est haec Dei
liberalitas: quia plenis cellis et horreis aridi et vacui deficerent,
nisi per ejus gratiam pane suo fruerentur. Particula: hodie vel
quotidie, ut est apud alterum evangelistam ; item epitheton quo¬
tidiani, fraenum injiciunt immodicae rerum fluxarum cupiditati,
qua solemus praeter modum ardere, et cui accedunt alia mala:
quia si largior suppetit abundantia, ambitiose in, voluptatem, de¬
licias, ostentationem, aliasque luxus species profundimus. Itaque
petere jubemur duntaxat quantum necessitati nostrae satis est,

~ P1
!k
- ce:
ei

' h
ese

ISI

' mi:
lini

FI
! riv

;jj i

cin

Hui

i'li

• (Le
siti

ivi

»P1

imp

ieia

ifk

liq

it i
jure

ipo

illiti

eae :

;fe:

P,.

‘itim

/ i
-

CAPUT XX.

129

j et velut in diem, hac fiducia, ubi nos hodie nutrierit coelestis
pater, neque crastino defuturum. Quantacunque igitur rerum co-
| pia nobis affluat, etiam ubi expleta fuerint horrea et plena cel¬
ti laria, semper tamen panem quotidianum nos petere convenit: quia
i certo tenendum est omnem substantiam nihil esse, nisi quatenus
il effusa sua benedictione Dominus eam continuo progressu foecun-
I dat: quae etiam in manu nostra est, ne eam quidem nostram
esse, nisi quatenus in singulas horas portiunculam nobis largitur
i usum que permittit. Id quia aegerrime sibi persuaderi patitur ho-
j minum superbia, singulare in omnia saecula documentum se prae-
i buisse testatur Dominus (Deut. 8, 3), quum manna in deserto
| populum suum educavit, ut nos commonefaceret, non in solo pane
;j vivere hominem, sed in verbo potius quod ex ore suo egreditur.

| Quo indicatur, solam ejus virtutem esse qua sustentantur vita et
;j vires : tametsi eam sub corporeis instrumentis nobis administrat.

, Quemadmodum et contrario documento nos erudire solet, quum
: robur panis (et ut ipse vocat, baculum) quoties libet confringit
(Lev. 26, 26), quo scilicet edentes tabescant fame, et bibentes
|| siti arescant. Qui vero pane quotidiano non contenti, sed effraeni
fi cupiditate infinitis inhiantes , aut qui abundantia sua saturi , et
divitiarum suarum cumulo securi, hac nihilominus precatione Deo
I', supplicant , nihil quam ipsum irrident. Priores enim petunt quod
impetratum nollent, imo quod maxime abominantur, nempe pa¬
nem quotidianum duntaxat; quantumque possunt avaritiae suae
affectum Deo dissimulant; quum vera oratio totam ipsam mentem
! et quidquid intus latet, apud ipsum effundere debeat. Alteri vero
postulant quod minime ab eo exspectant, nempe quod sibi apud
| se esse arbitrantur. In eo quod noster dicitur , magis quidem,
ut diximus, eminet Dei benignitas, quae nostrum facit quod nullo
jure nobis debetur. Neque tamen repudiandum est quod etiam
| attigi, ita designari justo labore et innoxio partum, non autem
.imposturis quaesitum aut rapinis; quia alienum semper est quid-
Iquid cum aliqua noxa nobis acquirimus. Quod dari nobis peti¬
mus, significatur esse simplex ac gratuitum Dei donum, unde-
l! cunque nobis adveniat; etiam ubi maxime visus fuerit arte at-
jlque industria nostra quaesitus, ac manibus nostris comparatus;
iquando sola ejus benedictione efficitur, ut laboribus nostris recte
) succedat.

45. Sequitur: remitte nobis debita nostra; qua petitione et
proxima breviter amplexus est Christus quidquid ad coelestem
• vitam facit ; quemadmodum his tantum duobus membris constat
j spirituale foedus quod Deus in salutem ecclesiae suae pepigit:

Ijleges meas inscribam cordibus ipsorum, et propitius ero eorum
iniquitati (Jer. 31, 33 et 33, 8). Hic a remissione peccatorum
||Christus incipit, deinde mox adjunget secundam gratiam, ut nos

Ispiritus sui virtute tueatur Deus et auxilio sustineat, ut invicti
stemus contra omnes tentationes. Peccata vero debita nuncupat
jiquod eorum poenam debemus, nec satisfacere ullo modo posse-

Calvini Institutio II. q

130 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

mus, nisi hac remissione solveremur; quae venia est gratuitae
misericordiae ejus , quum ipse liberaliter haec debita expungit,
nullum a nobis pretium accipiens; sed sua ipsius misericordia sibi
satisfaciens in Christo (Kom. 3, 24), qui semel in compensatio¬
nem se ipsum tradidit. Itaque qui suis aut aliorum meritis Deo
satisfieri confidunt , hisque satisfactionibus peccatorum remissionem
pensari ac redimi, huic gratuitae condonationi minime communi¬
cant; ac dum in hanc formam Deum invocant, nihil aliud quam
in suam accusationem subscribunt, adeoque damnationem obsignant
suo ipsorum testimonio. Fatentur enim se debitores , nisi remis¬
sionis beneficio solvantur, quam tamen non accipiunt, sed magis I
respuunt, dum sua merita ac satisfactiones Deo obtrudunt. Sic .j
enim non ejus misericordiam implorant, sed judicium appellant.
Qui vero sibi perfectionem somniant quae veniae petendae ne¬
cessitatem tollat, discipulos habeant quos aurium pruritus ad fal¬
lacias impellit : modo ereptos esse Christo constet quoscunque

sibi acquirunt. Quando omnes ille ad fatendum reatum instituens

nullos admittit nisi peccatores ; non quod blanditiis foveat peccata,
sed quia fideles nunquam plane exui carnis suae vitiis sciebat,
quin semper maneant Dei judicio obnoxii. Optandum quidem est, II ;
atque etiam enixe laborandum, ut omnibus officii nostri numeris i:j

defuncti, vere apud Deum nobis gratulemur nos esse puros ab j:

omni macula; sed quia Deo placet paulatim suam in nobis ima- j
ginem refingere, ut semper aliquid contagionis in carne nostra j
resideat, remedium minime negligendum fuit. Quod si Christus ij
pro autoritate sibi a patre data jubet nos toto vitae cursu ad
reatus deprecationem confugere , quibus tolerabiles erunt novi ma¬
gistri, qui perfectae innocentiae spectro simplicium oculos per¬

stringere conantur, ut se ab omni culpa reddi posse immunes

confidant? Quod, teste Joanne (1 Joann. 1, 10), nihil aliud est
quam mendacem facere Deum. Eadem etiam opera nebulones isti
foedus Dei , quo vidimus salutem nostram contineri , capite uno
inducto lacerant, atque ita funditus labefaciunt; non tantum in
eo sacrilegi quod separant res adeo conjunctas, sed etiam impii
et crudeles quod miseras, animas obruunt desperatione; in se ipsos
quidem et sibi similes perfidi, quod socordiam sibi accersunt Dei
misericordiae ex diametro adversam. Quod autem objiciunt, regni j::
Dei adventum optando simul nos peccati abolitionem petere , ni-

jtlL

mis puerile est; quia in priore orationis tabula summa nobis per¬
fectio, hic autem infirmitas proponitur. Ita duo haec apte inter latio
se conveniunt, ut aspirando ad metam, quae necessitas nostra Ut.]
remedia exigit non negligamus. Petimus demum remissionem no- i
bis fieri , ut ipsi debitoribus nostris remittimus, hoc est, ut omni- i,
bus parcimus ac veniam damus a quocunque ulla in re laesi su¬
mus, aut facto inique tractati, aut dicto contumeliose accepti.
Hon quod delicti atque offensae culpam remittere nostrum sit, ^
quod solius Dei est (Jes. 43, 25); verum haec nostra est remis¬
sio, iram, odium, vindictae appetentiam ex animo ultro deponere,

CAPUT XX.

131

et injuriarum memoriam voluntaria oblivione conterere. Quamobrem
peccatorum remissio a Deo petenda non est, nisi offensas etiam
ipsi nostras omnibus remittamus qui nobis injurii vel sunt vel
fuerunt. Si qua vero odia animis retinemus, ultiones meditamur,
et qua noceamus occasione cogitamus; imo vero nisi cum inimicis
redire in gratiam, ipsosque omni officiorum genere demereri no-
bisque conciliare nitimur, hac precatione Deum obtestamur, ne
peccatorum remissionem nobis faciat. Poscimus enim ut nobis
faciat, quam aliis facimus. Hoc vero est petere ne nobis faciat
nisi ipsi facimus. Qui ergo hujusmodi sunt, quid consequuntur
sua petitione nisi gravius judicium? Postremo observandum est,
non hanc conditionem ideo adjici, ut remittat nobis, sicut debi¬
toribus nostris remittimus, propterea quod nostra, quam alii fa¬
cimus, remissione, ejus remissionem mereamur, ac si notata esset
causa; verum hoc verbo solari partim voluit Dominus fidei no¬
strae imbecillitatem. Addidit enim hoc tanquam signum, quo
confirmemur tam certo nobis factum a se remissionem peccatorum,
quam certo conscii sumus aliis eam a nobis fieri ; si tamen ani¬
mus nobis omni odio, livore, vindicta, vacuus purgatusque est;
partim hac veluti nota, e filiorum numero expungit, qui ad ul¬
ciscendum praecipites, ad remittendum difficiles, pertinaces ini¬
micitias exercent, et indignationem, quam a se deprecantur, ipsi
adversus alios fovent, ne se pro patre invocare ausint; quod etiam
diserte in Christi verbis exprimitur apud Lucam.

46. Sexta petitio, ut diximus, promissioni respondet de lege
Dei cordibus nostris insculpenda; sed quia non sine continua mi¬
litia durisque et arduis certaminibus Deo paremus, hic petimus
nos armis instrui et praesidio defendi, ut pares simus ad victo¬
riam: quo monemur non tantum nobis opus esse spiritus gratia,
quae corda nostra intus emolliat, flectat et dirigat in Dei obse¬
quium, sed etiam auxilio, quo nos insuperabiles reddat contra
omnes satanae tam insidias quam violentos conflictus. Jam vero
multae sunt ac variae tentationum formae. Nam et pravae animi
conceptiones, in legis transgressionem nos provocantes, quas vel
concupiscentia nostra nobis suggerit, vel diabolus excitat, tenta-
tiones sunt (Jac. 1, 2 et 14; Matth. 4, 1 et 3 ; 1 Thess. 3, 5).
Et quae suapte natura mala non sunt, diaboli tamen arte tenta-
tiones fiunt, quum sic oculis nostris ingeruntur, ut eorum ob¬
jectu a Deo abstrahamur, aut declinemus. Et hae quidem ten-
tationes sunt vel a dextris vel a sinistris. A dextris , ut divitiae,
potentia, honores, quae plerumque suo fulgore et boni specie,
quam prae se ferunt, hominum aciem praestringunt, et blanditiis
suis inescant, ut talibus praestigiis capti, ut tali dulcedine ebrii,
Deum suum obliviscantur. A sinistris, ut paupertas, probra, con¬
temptus, afflictiones, et caetera id genus; quorum acerbitate dif¬
ficultateque offensi animos despondeant, fiduciam ac spem abji¬
ciant, demum a Deo prorsus alienentur. His tentationibus utris¬
que, quae vel concupiscentia nostra in nobis accensae, vel sata-

132 LIBER IIl. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

nae vafritia nobis propositae nobiscum pugnant, ne cedere nos
permittat, a Deo patre nostro precamur; verum ut potius manu
sua nos sustentet ac erigat, quo ejus virtute robusti, contra om¬
nes maligni hostis insultus firmi stare possimus, quascunque co¬
gitationes animis nostris immittat; deinde, quidquid nobis in
utramque partem proponitur, in bonum vertamus, hoc est, ne
inflemur prosperis, nec adversis dejiciamur. Neque tamen hic
postulamus ne ullas omnino tentationes sentiamus, quibus magis
excitari, pungi, vellicari magnopere nobis opus est, ne nimium
resides torpeamus. Neque enim abs re David tentari optabat
(Psal. 26, 2), nec citra causam electos suos quotidie tentat Do¬
minus, eos per ignominiam, paupertatem, tribulationem, et alias
crucis species castigans. Sed aliter Deus tentat , aliter satan : hic
ut perdat, damnet, confundat, praecipitet; Deus vero, ut suos
probando experimentum de eorum sinceritate sumat, et exercendo
robur confirmet ; eorum carnem mortificet, excoquat, adurat, quae
nisi in hunc modum coerceretur, lasciviret, et supra modum ex¬
sultaret. Praeterea satan inermes et imparatos adoritur, ut in¬
cautos opprimat; Deus una cum tentatione facit eventum, ut suf¬
ferre sui patienter possint quidquid illis immittit (1 Cor. 10, 13;
2 Petr. 2, 9). Maligni nomine diabolum an peccatum intelliga-
mus, quam minimum refert. Satan quidem ipse hostis est, qui
vitae nostrae insidiatur; peccato autem armatus est in nostrum
exitium. Haec igitur nostra est postulatio, ne ullis tentationibus
vincamur ac obruamur, sed Domini virtute contra omnes ad¬
versas virtutea, quibus oppugnamur, fortes stemus, quod est non
succumbere tentationibus; ut in ejus custodiam ac fidem suscepti,
ac protectione ejus securi, supra peccatum, mortem, inferorum
portas et totum diaboli regnum invicti duremus, quod est a ma¬
ligno liberari. Ubi etiam diligenter animadvertendum est, non
nostrarum esse virium cum diabolo tanto bellatore congredi, nec
vim ejus atque impetum ferre. Alioqui frustra aut per ludibrium
a Deo posceretur, quod domi apud nos esset. Sane, qui sui
fiducia ad talem se pugnam comparant, non satis intelligunt cum
quam pugnaci atque instructo hoste sibi res sit. Nunc petimus
ab ejus potestate liberari, tanquam ab ore insani ac rabidi ali-
cujus leonis (1 Petr. 5, 8), statim ejus dentibus ac unguibus
discerpendi, ejus faucibus deglutiendi, nisi nos Dominus e media
morte eripiat; hoc tamen simul scientes quod si Dominus aderit,
ac pro nobis tacentibus pugnabit, in ejus virtute faciemus virtu¬
tem. Confidant alii, ut volent, propriis liberi arbitrii (quas a se
habere sibi videntur) facultatibus ac viribus : nobis satis sit, quod
una Dei virtute stamus ac valemus. Plus autem ista precatio
complectitur, quam prima specie prae se ferat. Nam si Dei spi¬
ritus virtus nostra est ad certamen cum satana depugnandum,
victoriam referre ante non poterimus, quam illo pleni omnem
carnis nostrae infirmitatem exuerimus. A satana igitur et pec¬

cato dum petimus liberari, novis gratiae Dei incrementis locuple¬

CAPUT XX.

133

tari subinde expetimus; donec ad plenum iis referti, de omni
malo triumphemus. Durum et asperum videtur quibusdam, peti
a Deo ne in tentationem nos inducat, quando ejus naturae con¬
trarium est nos tentare, teste Jacobo (1, 13 et 14). Sed jam ex
parte soluta quaestio est, quod omnium tentationum quibus vin¬
cimur, concupiscentia nostra proprie causa est, ideoque culpam
sustinet. Neque aliud vult Jacobus, quam frustra et injuste in
Deum vitia transscribi, quae nobis imputare cogimur, quia su¬
mus eorum nobis conscii. Caeterum hoc non obstat quominus
nos Deus ubi ita visum est satanae mancipet, projiciat in sensum
reprobum foedasque cupiditates, atque ita in tentationes inducat,
justo quidem judicio, saepe tamen occulto: quia saepe hominibus
abscondita est causa, quae tamen apud eam certa est. Unde
colligitur non esse impropriam loquutionem, si persuasi sumus
non absque ratione ipsum toties minari, quum percutientur cae¬
citate et obduratione cordis reprobi, haec certa fore vindictae
suae documenta.

47. Tres istae precationes, quibus peculiariter nos ac nostra
omnia Deo commendamus , evidenter ostendunt quod antea dixi¬
mus: Christianorum orationes publicas esse debere, ac in publi¬
cam ecclesiae aedificationem communionisque fidelium profectum
spectare. Non enim sibi quisque privatim dari quidquam po¬
stulat; verum omnes in commune, panem nostrum, remissionem
peccatorum, ne inducamur in tentationem, ut a maligno libere¬
mur, poscimus. Causa praeterea subjicitur cur tanta sit nobis
et petendi audacia, et fiducia obtinendi: quae tametsi in latinis
exemplaribus non exstat, magis tamen apposite hic quadrat quam
ut omittenda videatur. Nempe quod ejus est regnum, et poten¬
tia, et gloria in saecula saeculorum. Haec solida tranquillaque
est fidei nostrae requies. Nam si nostra dignitate nostrae Deo
orationes commendandae essent, quis vel mutire coram eo aude¬
ret? Nunc, ut misserimi simus, ut omnium indignissimi, ut
omni commendatione vacui, nunquam tamen orandi nos causa
deficiet, nunquam fiducia destituet; quando nec patri nostro regnum
suum , potentia , gloria eripi potest. Ad finem additur , Arnen ;
quo ardor desiderii exprimitur obtinendi, quae a Deo petita sunt,
et spes nostra confirmatur, hujusmodi omnia jam impetrata esse,
et certo nobis concessum iri, quando a Deo promissa sunt, qui
fallere non potest. Atque hoc convenit cum illa quam prius re¬
tulimus formula: fac Domine propter nomen tuum, non propter
nos, aut justitiam nostram: qua non tantum finem votorum suo¬
rum exprimunt sancti , sed fatentur indignos se esse qui impe¬
trent, nisi Deus causam a se ipso petat; ac sibi exorandi esse
fiduciam ex sola Dei natura.

48. Habemus quidquid a Deo petere debemus, ac omnino etiam
possumus, descriptum hac formula, et velut orandi regula ab op¬
timo magistro Christo tradita; quem nobis doctorem pater prae¬
fecit, et quem unum auscultari voluit (Matth. 17, 5). Nam et

134 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

aeterna ejus sapientia semper fuit, et homo factus, angelus magni
consilii hominibus datus est. Atque adeo numeris omnibus abso¬
luta est haec oratio, ut quidquid illi extraneum alienumque ad¬
ditur, quod ad eam referri non possit, impium sit et indignum
quod a Deo probetur. Hac enim summa praescripsit quid se dig¬
num, quid sibi acceptum, quid necessarium nobis sit, quid deni¬
que concedere ipse velit. Quamobrem qui ultra progredi audent,
et praeter haec aliquid a Deo postulare, primum quidem sapien¬
tiae Dei ex suo addere volunt, quod sine insana blasphemia esse
non potest; deinde sub voluntate Dei non se continent, sed ea
contempta longius cupiditate evagantur. Postremo nihil unquam
assequentur, quum sine fide orent. Quin vero omnes ejusmodi
orationes citra fidem fiant nihil est dubium; quia hic abest ver¬
bum Dei, quo nisi fides semper nititur, stare nullo modo potest.
Qui vero posthabita magistri regula suis votis indulgent, non modo
verbo Dei carent, sed quantum omni conatu valent adversantur.
Eleganter ergo non minus , quam vere Tertullianus *) legitimam
orationem nuncupavit; alias omnes exleges et illicitas esse tacite
indicans.

49. Haec ita nolumus accipi, quasi hac precandi formula
astringamur, ut nec verbum aut syllabam mutare liceat. Multae
enim passim in scripturis leguntur orationes, verbis ab ista longe
diversae, eodem tamen spiritu conscriptae, et quarum usus valde
utilis nobis est. Multae ab eodem spiritu fidelibus assidue sug¬
geruntur, quae verborum similitudine non ita multum conveniunt.
Id duntaxat sic docendo agimus, ne quis omnino aliud quaerat,
exspectet aut postulet, quam quod hac oratione summatim com¬
prehensum est, et verbis licet diversissimis, sensu tamen non va¬
riet. Quo modo omnes et quae in scripturis habentur, et quae
ex piis pectoribus prodeunt orationes, in hanc conferri certum
est; nullam sane reperire usquam liceat, quae hujus perfectionem
aequare, nedum superare possit. Nihil hic omissum est, quod in
Dei laudes cogitari , nihil quod homini pro suis commodis in men¬
tem venire debeat. Et adeo quidem exacte, ut omnibus merito
spes ablata sit melius aliquid tentandi. In summa, meminerimus
hanc divinae sapientiae esse doctrinam: quae quod voluit, docuit;
voluit autem quod necesse fuit.

50. Quanquam autem supra jam dictum est, sublatis ad
Deum animis semper suspirandum et sine intermissione orandum,
quando tamen ea nostra est imbecillitas, quae multis adminiculis
sustentari , is noster torpor , qui calcaribus excitari opus habeat,
convenit ut sibi quisque nostrum exercitationis causa peculiares
horas constituat, quae non sine oratione effluant, et quae totos
animi affectus in hoc penitus occupatos habeant: nempe dum mane
surgimus, antequam diurnam operam aggredimur; dum ad pastum
discumbimus, dum Dei benedictione pasti sumus, dum ad quietem

gto

ten

i r

1) De fuga in persequutione c. 2.

CAPUT XX.

135

nos recipimus. Haec modo sit non superstitiosa horarum obser¬
vatio, quibus, ceu pensum Deo solventes, in caeteras horas de¬
functi nobis videamur; sed imbecillitatis nostrae paedagogia, qua
sic exerceatur et subinde stimuletur. Praesertim sollicite curan¬
dum est, quoties aliqua rerum angustia aut ipsi premimur, aut
premi alios videmus, ut ad eum statim citatis non pedibus sed
animis recurramus; deinde ne quam aut nostram aut aliorum pro¬
speritatem praeterire sinamus , quin laude ac gratiarum actione
manum ejus agnoscere nos testemur. Postremo, hoc in omni ora¬
tione diligenter observandum est, ne certis circumstantiis Deum
alligare velimus , nec illi praescribere , quo quid tempore , quo
loco , qua ratione facturus sit. Qualiter hac oratione docemur nul¬
lam illi legem figere, aut conditionem imponere, sed ejus arbitrio
permittere, ut quae facturus est, qua sibi ratione, quo tempore,
quo loco visum fuerit, faciat. Propterea antequam ullam pro no¬
bis precem concipimus, praefamur ut ejus voluntas fiat; ubi jam
ejus voluntati nostram subjicimus, quo non secus ac injecto fraeno
coercita, Deum in ordinem cogere ne praesumat, sed eum voto¬
rum omnium suorum arbitrum ac moderatorem statuat.

51. Si animis in hanc obedientiam compositis, providentiae
divinae legibus nos regi patimur, facile discemus in oratione per¬
severare, ac suspensis desideriis patienter exspectare Dominum;
certi, etiamsi minime apparet, nobis tamen semper adesse, suo¬
que tempore declaraturum, quam non habuerit surdas aures pre¬
cibus, quae in hominum oculis neglectae videbantur. Erit vero
isthaec praesentissima consolatio, ne deficiamus, ac desperatione
concidamus, si quando ad prima nostra vota Deus non respondeat.
Quemadmodum solent, qui dum suo tantum ardore feruntur, sic
Deum invocant, ut nisi ad primos impetus adfuerit, ac praesen¬
tem opem attulerit, statim iratum sibi infensumque fingant, et
omni spe exorandi abjecta, invocare desinant. Quin potius spem
nostram bene temperata animi aequitate differendo, in eam per¬
severantiam insistamus, quae tantopere nobis commendatur in scrip¬
turis. Nam in Psalmis frequenter videre licet, ut David et reli¬
qui fideles, dum precando fere lassi videntur aerem verberasse,
quia Deo surdo verba sparserint, non tamen a precando desistunt:
quia sua verbo Dei autoritas non asseritur, nisi locatur ejus fides
supra omnes eventus. Deinde etiam ne Deum tentemus, et nostra
improbitate fatigatum, adversum nos provocemus. Quod multis
solenne est, qui non nisi certa conditione cum Deo paciscuntur,
et perinde ac si suarum cupiditatum servus esset, stipulationis
suae legibus adstringunt. Quibus nisi extemplo pareat, indignan¬
tur, fremunt, obloquuntur, murmurant, tumultuantur. Talibus
ergo saepe in furore suo iratus concedit, quod aliis in misericor¬
dia propitius denegat. Documento sunt filii Israel, quibus satius
fuerat non exaudiri a Domino, quam cum carnibus ejus indigna¬
tionem vorare (Num. 11, 18 et 33).

52. Quod si demum nec post longam exspectationem asse-

136 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quatur sensus noster, quid orando profectum sit, nec fructum inde
ullum sentiat , fides tamen nostra , quod sensu percipi non poterit,
nobis certum faciet, nos obtinuisse quod expediebat; quando to¬
ties ac tam certo sibi curae fore molestias nostras Dominus reci¬
pit, ex quo semel in suum sinum depositae fuerint. Atque ita
efficiet ut in paupertate abundantiam , in afflictione consolationem
possideamus. Nam ut deficiant omnia, Deus tamen nunquam nos
destituet, qui exspectationem ac patientiam suorum frustrari non
potest. Erit ipse unus nobis pro omnibus; quando bona omnia
in se complectitur, quae olim nobis revelabit in die judicii, quo
regnum suum plane manifestabit. Adde quod etiamsi nobis an¬
nuat Deus, non tamen semper ad disertam voti formulam respon¬
det; sed in speciem nos suspendens, modo tamen incognito pre¬
ces nostras non vanas fuisse ostendit. Hoc sibi volunt Joannis
verba (1 Joann. 5, 15): si novimus quod audit nos quum quid
petierimus ab eo , novimus quod habemus petitiones quas petimus
ab eo. Diluta videtur haec verborum superfluitas: sed apprime
utilis est declaratio , quod scilicet Deus , etiam ubi nobis morem
non gerit, precibus tamen nostris facilis est ac propitius, ut spes
verbo ejus innixa nunquam nos frustretur. Hac vero patientia
sustentari eo usque opus habent fideles, ut non diu constaturi
sint nisi in eam recumberent. Non enim levibus experimentis
suos probat Dominus, nec molliter exercet; sed in extrema quae¬
que saepe adigit, et adactos diu in eo luto haerere sinit, ante¬
quam gustum suae dulcedinis aliquem illis praebeat. Atque, ut
ait Hanna (1 Sam. 2, 6), mortificat, et vivificat; deducit ad in¬
feros, et reducit. Quid hic possent nisi linqui animis, et in de¬
sperationem ruere, nisi afflictos, desolatos, et jam semimortuos
haec cogitatio erigeret, se a Deo respici, et finem praesentibus
malis affore? Utcunque tamen ejus spei securitate consistant, orare
interea non desinunt; quandoquidem, nisi adsit in oratione perse¬
verandi constantia, nihil orando agimus.

CAPUT XXI.

De electione aeterna, qua Deus alios ad salutem, alios ad
interitum praedestinavit.

Partes hujus Capitis : 1) Necessitate et utilitate hujus de electione aeterna
doctrinae aperta, curiosis frenum injicitur, sect. 1. et 2. — 2) Deinde nonnul¬
lis perperam modestis, qui tractationem de praedestinatione fugiunt, satisfit,
sect. 3. et 4. — 3) Postremo orthodoxa doctrina traditur , sect. 5 — 7.

8ip

ejus

qua<

aci

cor1

iliis

se i
ipsa

6U0T

cet.

qua(

pror

tum
neci
proi
inqi
tui;;
hi¬
li n
ii r

Er '

tam

fice

eem

;»v

sen!

1. Jam vero quod non apud omnes peraeque homines foe¬
dus vitae praedicatur, et apud eos quibus praedicatur, non eun¬
dem locum vel aequaliter vel perpetuo reperit, in ea diversitate
mirabilis divini judicii altitudo se profert. Nec enim dubium, quin
aeternae Dei electionis arbitrio haec quoque varietas serviat. Quod

CAPUT XXI.

137

si palam est Dei nutu fieri, nt aliis ultro offeratur salus, alii ab
ejus aditu arceantur , hic magnae et arduae protinus emergunt
quaestiones, quae aliter explicari nequeunt, quam si de electione
ac praedestinatione constitutum habeant piae mentes quod tenere
convenit. Perplexa, ut multis videtur, quaestio: quia nihil mi¬
nus consentaneum putant, quam ex communi hominum turba alios
ad salutem, alios ad interitum praedestinari. Ut autem perperam
se ipsi impediant, ex contextu postea liquebit. Adde quod in
ipsa quae terret caligine, non modo utilitas hujus doctrinae, sed
suavissimus quoque fructus se profert. Nunquam liquido, ut de¬
cet, persuasi erimus salutem nostram ex fonte gratuitae miseri¬
cordiae Dei fluere , donec innotuerit nobis aeterna ejus electio :
quae hac comparatione gratiam Dei illustrat, quod non omnes
promiscue adoptat in spem salutis, sed dat aliis quod aliis negat.
Hujus principii ignorantia quantum ex gloria Dei imminuat, quan¬
tum verae humilitati detrahat , palam est. Atqui quod ita cognitu
necessarium est, cognosci posse negat Paulus, nisi Deus, omisso
prorsus operum respectu, quos apud se decrevit eligat. In hoc,
inquit (Bom. 11, 5), tempore reliquiae secundum electionem gra¬
tuitam salvae fuerunt. Quod si per gratiam, non jam ex operi¬
bus; quandoquidem gratia jam non esset gratia. Si ex operibus,
non ex gratia; quandoquidem opus non esset opus. Si ad elec¬
tionis originem revocandi sumus, ut constet non aliunde quam ex
mera Dei liberalitate contingere nobis salutem, qui hoc exstinc¬
tum volunt, maligne quantum in se est obscurant, quod magni¬
fice ac plenis buccis celebrandum erat, et ipsam humilitatis radi¬
cem evellunt. Clare testatur Paulus, ubi residui populi salus
electioni gratuitae adscribitur, tunc demum cognosci, Deum mero
beneplacito servare quos vult, non autem mercedem rependere,
quae nulla deberi potest. Qui fores occludunt, ne quis ad gustum
hujus doctrinae accedere audeat, non minorem hominibus, quam
Deo faciunt injuriam; quia neque ad nos, ut par est, humiliandos
quidquam aliud sufficiet, nec quam simus obstricti Deo, ex animo
sentiemus. Nec vero alibi solidae fiduciae fultura, etiam Christo
autore; qui ut nos inter tot discrimina, insidias et lethales con¬
flictus omni metu liberet, invictosque reddat, salvum fore pro¬
mittit quidquid a patre accepit in custodiam (Joann. 10, 25). Ex
quo elicimus, continua trepidatione miseros fore quicunque se pe¬
culium Dei esse ignorant; ac proinde eos pessime et sibi et cunc¬
tis fidelibus consulere, qui ad tres quas notavimus utilitates cae¬
cutiendo , salutis nostrae fundamentum e medio sublatum cuperent.
Quid quod nobis inde emergit ecclesia, quae alioqui, ut recte do¬
cet Bernardus L), non posset inveniri, nec inter creaturas agnosci,
quia miro utroque modo latet intra gremium beatae praedestina¬
tionis, et intra massam miserae damnationis. Sed antequam rem
ipsam ingredior, cum duplici hominum genere mihi bifariam prae-

1) Serm. in Cant. 78.

138 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

fandum est. Disputationem de praedestinatione, quum per se sit
aliquantum impedita, valde perplexam atque adeo periculosam red¬
dit hominum curiositas : quae nullis repagulis cohiberi potest, quin
et in vetitas ambages evagetur, et in sublime se proripiat, nihil,
si liceat, arcani, quod non scrutetur atque evolvat, Deo relictura.
In hanc audaciam et improbitatem quum multos videamus passim
ruere, et in iis quosdam alioqui non malos, opportune admonendi
sunt, quis sit in hac parte officii sui modus. Primum ergo me¬
minerint, in praedestinationem dum inquirunt, se in divinae sa¬
pientiae adyta penetrare, quo si quis secure ac confidenter pro¬
rumpat, nec quo suam curiositatem satiet assequetur, et laby¬
rinthum ingredietur cujus nullum reperiet exitum. Neque enim
aequum est, ut quae in se ipso abscondita esse voluit Dominus,
impune homo excutiat, et sapientiae sublimitatem (quam adorari
et non apprehendi voluit, ut per ipsam quoque admirabilis nobis
foret) ab ipsa aeternitate evolvat. Quae nobis patefacienda cen-
suit voluntatis suae arcana, ea verbo suo prodidit. Censuit autem,
quatenus nostra interesse nobisque conducere providebat.

2. Pervenimus in viam fidei, inquit Augustinus 1), eam con¬
stanter teneamus. Ipsa perducit ad cubiculum regis, in quo sunt
omnes thesauri scientiae et sapientiae absconditi. Non enim ipse
Dominus Christus suis magis et selectissimis discipulis invidebat,
quum diceret (Joann. 16, 12): multa habeo vobis dicenda; sed
non potestis portare nunc. Ambulandum est, proficiendum est,
crescendum est : ut sint corda nostra capacia earum rerum , quas
capere modo non possumus. Quod si nos ultimus dies proficien¬
tes invenerit, ibi discemus quod hic non potuimus. Haec cogi¬
tatio si apud nos valeat, verbum Domini unicam esse viam, quae
ad investigandum quidquid de eo teneri fas est nos deducat, uni¬
cum esse lumen, quod ad perspiciendum quidquid de ipso con¬
spici oportet nobis praeluceat, facile nos ab omni temeritate reti¬
nebit ac cohibebit. Sciemus enim , ubi primum verbi fines exces¬
serimus, nobis extra viam et in tenebris esse cursum, in quo
errare, labi, impingere identidem necesse sit. Sit igitur primum
nobis hoc prae oculis, aliam praedestinationis notitiam appetere,
quam quae verbo Dei explicatur, non minoris esse insaniae, quam
si quis vel per invium incedere , vel in tenebris cernere velit.
Neque vero nos pudeat aliquid in ea re nescire, ubi est aliqua
docta ignorantia. Quin potius libenter ab ejus scientiae inquisi¬
tione abstineamus, cujus est cum stulta, tum periculosa, atque
adeo exitialis afiectatio. Quod si nos sollicitat lascivia, semper
illud, quo retundatur, opponere expediet, sicut nimium mellis
non bonum est, ita investigationem gloriae non cedere curiosis
in gloriam (Prov. 25 , 27). Est enim cur ab ea audacia abster¬
reamur , quae nihil quam in ruinam praecipitare nos potest.

3. Sunt alii qui, dum huic malo mederi volunt, tantum non

; Ibe

1 F

i toto
R (

legi

selii

jec(
J Quii

in
frau
eai
f!
10B
It c

1 ito

erit,

sed

toti

Hei

I P

rad
Init:
eide
Ifct!
etiir
lesti
fJE i
esti

ioni:
rei !
er;:.*
lks[

«tl

itstii

'U']

teci

)

/■

«35?:

ft ut,

1) Homil. in Joann. 53 , 7.

CAPUT XXI.

139

‘ sepeliri jubent omnem praedestinationis mentionem. Sane a qua-
' libet ejus quaestione, non secus atque a scopulo, refugere docent.
;D Quorum tametsi jure in eo laudanda est moderatio , quod tanta
> i sobrietate delibanda censent mysteria, quia tamen nimis infra mo¬
dum descendunt, parum proficiunt apud humanum ingenium, quod
- se coerceri non temere patitur. Ergo, ut hac quoque in parte
! legitimum finem teneamus, redeundum erit ad verbum Domini, in
' quo habemus certam intelligentiae regulam. Est enim scriptura
• ■ schola spiritus sancti , in qua ut nihil praetermissum est scitu et
i necessarium et utile, sic nihil docetur nisi quod scire conducat.

■ Quidquid igitur de praedestinatione in scriptura proditur, caven¬
dum est ne ab eo fideles arceamus : ne videamur aut illos maligne
fraudare Dei sui beneficio, aut spiritum arguere ac suggillare, qui
ea vulgarit quae utile sit ullo modo supprimi. Permittamus, in¬
quam, christiano homini cunctis, qui ad eum diriguntur, Dei ser¬
monibus mentem auresque reserare; modo cum hac temperantia,
ut quum primum Dominus sacrum os clauserit, ille quoque viam
sibi ad inquirendum praecludat. Hic optimus sobrietatis terminus
erit , si non modo in discendo praeeuntem semper sequamur Deum,
sed ipso finem docendi faciente, sapere velle desinamus. Neque
tanti est quod timent periculum, ut a Dei oraculis avertere ani¬
mos ideo debeamus. Celebre est Solomonis dictum, gloriam esse
Dei celare verbum (Prov. 25 , 2). Sed quum de re qualibet hoc
promiscue non intelligi et pietas et sensus communis dictet, quae¬
renda nobis distinctio est, ne modestiae et sobrietatis praetextu
bruta inscitia nobis placeat. Ea vero paucis a Mose verbis dilu¬
cide exprimitur (Deut. 29, 29). Arcana, inquit, sua sunt Deo
nostro; nobis autem et filiis nostris haec manifestavit. Videmus
enim ut studium doctrinae legis populo commendet tantum a coe¬
lesti decreto, quia Deo placuit eam promulgare; populum vero
ij eundem contineat in iis cancellis, hac sola ratione, quia fas non
«I est mortalibus se in arcana Dei ingerere.

4. Arripiunt subito, fateor, profani homines in praedestina¬
tionis materia, quod vel carpant, vel cavillentur, vel allatrent,
ivel subsannent. At si nos absterret eorum procacitas, celanda
51 erunt praecipua quaeque fidei dogmata, quorum fere nullum a
blasphemia inviolatum aut ipsi aut eorum similes relinquunt. Re¬
fractarium ingenium non minus insolenter se efferet, quum audie¬
rit tres in Dei essentia subesse personas, quam si audiat Deum
praevidisse, quid de homine futurum esset, quum crearet. Nec
i abstinebunt a cachinnis quum intellexerint paulum supra quinque
q annorum millia effluxisse a creatione mundi. Quaerent enim cur
tamdiu otiosa fuerit ac sopita Dei virtus. Nihil denique profere¬
tur, quod non ludibriis suis impetant. Quo haec sacrilegia com¬
pescamus , an de filii et spiritus divinitate tacendum ? an silendo
transmittenda mundi creatio ? Imo vero potentior est in hac parte
et ubique Dei veritas, quam ut impiorum maledicentiam reformi¬
det. Quemadmodum et Augustinus in opusculo de bono perseve-

140 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rantiae x) valide contendit. Videmus enim pseudoapostolos non
potuisse efficere, veram Pauli doctrinam infamando ac criminando,
ut eum ipsius puderet. Quod autem piis quoque mentibus peri¬
culosam esse dicunt totam lianc disputationem, quia sit exhorta¬
tionibus adversa, quia fidem quatefaciat, quia cor ipsum contur¬
bet atque exanimet, inane est. Has ob causas redargui se soli¬
tum non dissimulat Augustinus 2) , quod praedestinationem nimium
libere praedicaret. Sed, quod illi promptum erat, abuude refellit.
Hos autem, quia multae et variae huc ingeruntur absurditates,
unamquamque suo loco diluendam servare maluimus. Tantum il¬
lud in universum obtinere apud eos cupio, ut quae in occulto
recondita Dominus reliquit, ne scrutemur; quae in apertum pro¬
tulit, ne negligamus: ne aut una ex parte nimiae curiositatis, aut
ex altera ingratitudinis damnemur. Ham et illud scite ab Augu¬
stino 3 ) dictum est, nos tuto scripturam sequi posse, quae velut
materno incessu submissius graditur, ne infirmitatem nostram de¬
serat. Qui vero tam cauti sunt vel timidi ut praedestinationem
obrutam cupiant, ne debiles animas conturbet, quonam obsecro
colore tegent suam arrogantiam, quum oblique Deum insimulent
stultae incogitantiae, quasi periculum, cui prudenter occurrere
sibi videntur, non praeviderit? Quisquis igitur praedestinationis
doctrinam invidia gravat, aperte maledicit Deo ac si inconsiderate
ei elapsum foret, quod est ecclesiae noxium.

5. Praedestinationem, qua Deus alios in spem vitae adoptat,
alios adjudicat aeternae morti , nemo , qui velit pius censeri , sim¬
pliciter negare audet; sed eam multis cavillis involvunt, praeser¬
tim vero qui praescientiam faciunt ejus causam. Ac nos quidem
utramque in Deo statuimus; sed praepostere dicimus alteram alteri
subjici. Praescientiam quum tribuimus Deo, significamus omnia
semper fuisse ac perpetuo manere sub ejus oculis; ut ejus noti¬
tiae nihil futurum aut praeteritum, sed omnia sint praesentia, et
sic quidem praesentia, ut non ex ideis tantum imaginetur (quali¬
ter nobis obversantur ea quorum memoriam mens nostra retinet),
sed tanquam ante se posita vere intueatur ac cernat. Atque haec
praescientia ad universum mundi ambitum et ad omnes creaturas
extenditur. Praedestinationem vocamus aeternum Dei decretum,
quo apud se constitutum habuit, quid de unoquoque homine fieri
vellet. Hon enim pari conditione creantur omnes; sed aliis vita
aeterna, aliis damnatio aeterna praeordinatur. Itaque, prout in
alterutrum finem quisque conditus est, ita vel ad vitam vel ad
mortem praedestinatum dicimus. Hanc vero Deus non modo in
singulis personis testatus est, sed specimen ejus in tota Abrahae
sobole edidit, unde palam fieret, in ejus arbitrio esse qualis cu-
jusque gentis futura sit conditio. Quum divideret altissimus gen¬
tes, et separaret filios Adam, pars ejus fuit populus Israel, funi-

1) Cap. 15. usque ad 20. 2) De bono perseverantiae, cap. 14.

3) Libr. 5. de Genes, ad liter, c. 3.

Cl!

lui

;

„

;

ii.

;

■

;

CAPUT XXI.

141

culus haereditatis ejus (Deut. 32, 8). Ante omnium oculos est
segregatio : in Abrahae persona , quasi in arido trunco populus
unus aliis rejectis peculiariter eligitur; causa yero non apparet,
nisi quod Moses, ut posteris ansam gloriandi praecidat, gratuito
tantum Dei amore excellere eos docet. Liberationis enim hanc
assignat causam, quod Deus patres dilexerit, et elegerit semen
eorum post eos. Expressius alio capite (ibid. 4, 37): non quia
reliquas gentes superastis numero, complacuit ei in vobis ut vos
eligeret, sed quia dilexit vos. Saepius eadem apud ipsum admo-
’ nitio repetitur: en Domini Dei tui coelum est, terra, et quaecun¬
que in ea sunt; et tantummodo complacuit sibi in patribus tuis,
et amavit eos, elegitque vos semen eorum (ibid. 7, 8). Item il¬
lis alibi (ibid. 10, 14) sanctificatio praecipitur, quod electi sint
in populum peculiarem. Et alibi (ibid. 23, 5) iterum dilectio as¬
seritur esse protectionis causa. Quod etiam fideles una voce prae¬
dicant: elegit nobis haereditatem nostram, gloriam Jacob quem
dilexit (Psal. 47 , 5). Dotes enim quibus ornati a Deo erant,
omnes in gratuitum amorem transscribunt : non modo quia sciebant
nullis eas meritis se adeptos, sed ne sanctum quidem patriarcham
ea fuisse virtute praeditum, ut sibi et posteris tantam honoris
praerogativam acquireret. Et, quo validius conterat omnem su¬
perbiam, exprobrat nihil tale fuisse promeritos, quum populus sit
contumax ac durae cervicis (Deut. 9 , 6). Saepe etiam odiose et
probri loco hanc electionem prophetae Judaeis objiciunt; quoniam
ab ea turpiter desciverant. Quidquid sit, nunc in medium pro¬
deant, qui Dei electionem volunt adstringere vel dignitati homi¬
num, vel operum meritis. Quum videant gentem unam aliis om¬
nibus praeferri, audiant nullo respectu adductum fuisse Deum, ut
in paucos et ignobiles, deinde etiam pravos et immorigeros esset
propensior: cum eone litigabunt, quia tale misericordiae documen¬
tum proferre voluit? Atqui neque obstreperis suis vocibus opus
ejus impedient, nec conviciorum lapides in coelum jactando, justi¬
tiam ejus ferient aut laedent; quin potius in eorum capita reci¬
dent. Ad hoc etiam principium gratuiti foederis revocantur Is-
raelitae , ubi vel gratiae Deo agendae sunt, vel spes in futurum
tempus erigenda. Ipse fecit nos, et non ipsi nos, inquit pro¬
pheta, populus ejus, et oves pascuorum ejus (Psal. 100, 3). Non
est supervacua negatio, quae ad nos excludendos adjicitur, ut
sciant bonorum omnium, quibus excellunt, Deum non modo esse
autorem, sed a se ipso causam sumpsisse, quia nihil in ipsis erat
tanto honore dignum. Mero etiam Dei beneplacito contentos esse
jubet, his verbis: semen Abrahae, servi ejus; filii Jacob, electi
ejus (ibid. 105, 6). Et postquam continua Dei beneficia recen¬
suit tanquam electionis fructus, tandem concludit, ita liberaliter
egisse, quia recordatus est foederis sui. Cui doctrinae respondet
totius ecclesiae canticum (ibid. 44 , 4) : dextra tua et lumen vul¬
tus tui patribus nostris dedit terram, quia complacitum tibi est
n illis. Notandam vero est, ubi fit terrae mentio, symbolum

142 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

esse visibile arcanae segregationis, in qua continetur adoptio. Ad
eandem gratitudinem populum hortatur alibi David : beata gens
cujus Jehova est Deus, populus quem elegit in haereditatem sibi
(Psab 33, 12). Ad bonam spem vero animat Samuel: non dese¬
ret vos Deus propter magnum nomen suum; quando placuit ei
vos sibi creare in populum (1 Sam. 12, 22). Quo modo et se
ipsum David, dum impetitur ejus fides, ad pugnam armat: beatus
quem elegisti, habitabit in atriis tuis (Psal. 65, 5). Quia autem
electio, in Deo abscondita, tam liberatione prima quam secunda
aliisque intermediis beneficiis sancita fuit, illuc transfertur verbum
eligendi apud Jesaiam (14, 1): miserebitur Deus Jacob, et eliget
adhuc de Israel; quia futurum tempus designans, collectionem re¬
sidui populi , quem visus fuerat abdicasse , signum fore dicit sta¬
bilis firmaeque electionis, quae simul excidisse visa fuerat. Quum
etiam alibi (Jes. 41, 9) dicitur: elegi te, et non abjeci te; con¬
tinuum insignis liberalitatis paternae benevolentiae cursum com¬
mendat. Apertius apud Zachariam (2, 12) angelus: eliget adhuc
Deus Jerusalem. Quasi eam durius castigando reprobasset, vel
exsilium fuisset electionis interruptio; quae tamen inviolabilis ma¬
net, licet non semper appareant signa.

6. Addendus est secundus gradus restrictior, vel in quo con¬
spicua fuit Dei gratia magis specialis : quando ex eodem genere
Abrahae alios repudiavit Deus, alios in ecclesia fovendo se inter
filios retinere ostendit. Ismael parem initio gradum cum fratre
Isaac adeptus erat, quia spirituale foedus in eo non minus obsig¬
natum fuerat symbolo circumcisionis. Exciditur ille; deinde Esau;
postremo innumera multitudo et totus fere Israel, In Isaac vo¬
catum fuit semen; eadem vocatio in Jacob duravit. Simile exem¬
plum edidit Deus Saulem reprobando; quod etiam in Psalmo (78,
69) magnifice praedicatur : repulit tribum Jeseph, et tribum Ephraim
non elegit; sed elegit tribum Juda. Quod aliquoties sacra histo¬
ria repetit, quo melius in ista mutatione admirabile gratiae Dei
arcanum pateat. Yitio suo et culpa, fateor, exciderunt ab adop¬
tione Ismael, Esau, et similes; quia apposita erat conditio, ut
fideliter colerent Dei foedus quod perfide violarunt. Euit tamen
hoc singulare Dei beneficium, quod eos reliquis gentibus praeferre
dignatus fuerat. Sicut dicitur in Psalmo (147, 20): non ita fecit
aliis nationibus, nec judicia sua manifestavit eis. Caeterum hic
duos gradus notandos esse non temere dixi ; quia jam in totius
gentis electione ostendit Deus, se in mera sua liberalitate nullis
legibus astrictum sed liberum esse, ut minime ab eo exigenda sit
aequalis gratiae partitio, cujus inaequalitas ipsam vere esse gra¬
tuitam demonstrat. Ideo Malachias (1 , 2) Israelis ingratitudinem
amplificat, quod non tantum ex toto genere humano electi, sed
etiam ex sacra domo in peculium segregati, perfide et impie Deum
tam beneficum patrem spernant. Nonne frater erat Esau Jacob?
inquit; atqui Jacob dilexi, Esau autem odio habui. Sumit enim
Deus pro confesso, quum uterque esset progenitus ex sancto pa-

CAPUT XXI.

143

Uj tre , et foederis successor, denique ramus ex sacra radice, jam
■us filios Jacob non fuisse vulgariter obstrictos, qui in illam dignita-
ibi' tem asciti fuerant; sed quum rejecto Esau primogenito, pater
■p eorum, qui natura erat inferior, haeres factus esset, bis ingratos
ei coarguit, ac conqueritur duplici illo vinculo non fuisse retentos.

7. Quanquam satis jam liquet Deum occulto consilio libere
ras quos vult eligere, aliis rejectis, nondum tamen nisi dimidia ex
em parte exposita est gratuita ejus electio, donec ad singulas perso-
ida nas ventum fuerit, quibus Deus non modo salutem offert, sed
11 ita assignat , ut suspensa vel dubia non sit effectus certitudo. Hi
ii in semine illo unico censentur cujus meminit Paulus (Rom. 9, 8;
re- Gal. 3, 16. 19. 20). Ham etsi adoptio in manu Abrahae fuit

• deposita, quia tamen multi ex posteris quasi putrida membra re-
lm secti sunt, ut efficax et vere stabilis sit electio, necesse est ascen-
)il- dere ad caput in quo electos suos coelestis pater inter se colli¬
ni- gavit, et sibi insolubili nexu devinxit. Ita in adoptione generis
ut Abrahae enituit quidem liberalis Dei favor, quem aliis negavit. In
rei Christi tamen membris longe praestantior eminet vis gratiae ; quia
jj- capiti suo insiti nunquam a salute excidunt. Scite itaque Paulus

3 ex Malachiae loco, quem nuper citavi, ratiocinatur, ubi Deus, in¬
ia- terposito vitae aeternae pacto , populum quempiam ad se invitat,
re specialem electionis modum in parte subesse , ut non omnes pro-
ter miscua gratia efficaciter eligat. Quod dicitur, Jacob dilexi, per-
!re tinet ad totam sobolem patriarchae , quam propheta illic opponit
posteris Esau. Hoc tamen non obstat quominus in persona unius
a hominis specimen electionis propositum nobis fuerit, quae effluere

• non potest quin ad metam suam perveniat. Hos Paulus (Rom.
•11, 5) vocari reliquias, non frustra observat; quia experientia

'' ostendit ex magna multitudine plerosque dilabi et evanescere, ut
saepius maneat exigua tantum portio. Quod autem generalis elec¬
tio populi non semper firma et rata sit, in promptu se offert
ratio : quia cum quibus paciscitur Deus non protinus eos donat
; spiritu regenerationis, cujus virtute usque in finem in foedere per-
i severent; sed externa mutatio absque interiori gratiae efficacia,
quae ad eos retinendos valida esset, medium quiddam est inter
abjectionem humani generis, et electionem exigui piorum numeri.
Haereditas Dei vocatus est totus populus Israel , ex quo tamen
multi fuerunt extranei ; sed quia non de nihilo pepigerat Deus,
se patrem et redemptorem illius fore, gratuitum suum favorem
potius respicit quam perfidam multorum defectionem, per quos
Retiam non abolita fuit illius veritas. Quia ubi sibi residuum ali-

• quid servavit, vocationem ejus apparuit esse absque poenitentia.

: Nam quod sibi ecclesiam subinde ex filiis Abrahae potius quam

ex profanis gentibus collegit, rationem habuit foederis sui, quod
ab ipsa multitudine violatum ad paucos restrinxit, ne prorsus in¬
tercideret. Denique communis illa adoptio seminis Abrahae visi¬
bilis quaedam imago fuit majoris beneficii, quo Deus aliquos ex
multis dignatus est. Haec ratio est cur tam sedulo discernat Pau-

144 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

Ius filios Abrahae secundum carnem a spiritualibus, qui exemplo
Isaac vocati sunt; non quod simpliciter esse Abrahae filium res
fuerit inanis et infructuosa (quod non sine foederis contumelia di¬
ceretur) sed quia immutabile Dei consilium, quo sibi praedestina¬
vit quos voluit, efficax demum per se his solis posterioribus in
salutem fuit. Donec autem productis scripturae locis quid sen¬
tiendum sit liqueat, ne in utramvis partem sibi praejudicium af¬
ferant lectores moneo. Quod ergo scriptura clare ostendit dici¬
mus, aeterno et immutabili consilio Deum semel constituisse, quos
olim semel assumere vellet in salutem, quos rursum exitio devo¬
vere. Hoc consilium quoad electos in gratuita ejus misericor¬
dia fundatum esse asserimus, nullo humanae dignitatis respectu;
quos vero damnationi addicit, his justo quidem et irreprehensibili,
sed incomprehensibili ipsius judicio, vitae aditum praecludi. Jam
vero in electis vocationem statuimus, electionis testimonium. Ju¬
stificationem deinde, alterum ejus manifestandae symbolum, donec
ad gloriam in qua ejus complementum exstat pervenitur. Quem¬
admodum autem vocatione et justificatione electos suos Dominus
signat, ita reprobos vel a notitia sui nominis vel a spiritus sui
sanctificatione excludendo, quale maneat eos judicium istis veluti
notis aperit. Multa hic praeteribo figmenta, quae ad evertendam
praedestinationem commenti sunt stulti homines. Non enim refu¬
tatione indigent, quae simulae proferuntur suam ipsa falsitatem
abunde redarguunt. In iis tantum immorabor vel de quibus inter
doctos disceptatur, vel quae difficultatem simplicibus adferre pos¬
sint, vel quae speciose ad suggillandam Dei justitiam praetendit
impietas.

CAPUT XXII.

Confirmatio hujus doctrinae ex scripturae testimoniis.

Partes hujus Capitis: 1) Orthodoxae doctrinae, adversus duplex hominum
genus, confirmatio, ex Pauli et Christi testimoniis diligenter expositis collecta,
sect. 1 — 7. — 2) Quarundam objectionum ex veteribus, Thoma Aquinate, et
recentioribus , repetitarum dilutio, sect. 8 — 10. — 3) De reprobatione, cujus
fundamentum in Dei justa voluntate prorsus situm est , sect. ult.

|iut

10!

!io(

1. Haec omnia quae posuimus controversia apud multos non
carent, maxime gratuita fidelium electio: quae tamen labefactari
non potest. Vulgo enim existimant Deum , prout cujusque merita
fore praevidet, ita inter homines discernere. Quos ergo sua gra¬
tia fore non indignos praecognoscit, eos in filiorum locum coop¬
tare; quorum ingenia ad malitiam et impietatem propensura di¬
spicit, eos mortis damnationi devovere. Sic interposito praescien¬
tiae velo electionem non modo obscurant, sed originem aliunde

habere

fingunt.

Neque haec vulgo recepta opinio solius vulgi est;

iai

IODI

isin

feci

muli

CAPUT XXII.

145

habuit enim saeculis omnibus magnos autores. Quod ingenue fa-
4 teor, ne quis causae nostrae magnopere obfuturum confidat, si
[ eorum nomina contra opponantur. Certior est enim hic Dei ve-
I ritas quam ut concutiatur, clarior quam ut obruatur hominum
autoritate. Alii vero, neque in scriptura exercitati, neque ullo
■'4 suffragio digni, majori improbitate sanam doctrinam lacerant quam
•'I ut tolerabilis sit eorum protervia. Quia Deus eligens- suo arbitrio
quosdam, alios praeterit, litem ei intendunt. Verum si res ipsa
nota est, quid proficient contra Deum jurgando? Nihil docemus
quod usu compertum non sit, Deo quibus vult gratiam suam ero¬
gare liberum semper fuisse. Non quaeram unde aliis posteritas
Abrahae praecelluerit , nisi ex illa dignatione cujus extra Deum
causa non invenitur. Despondeant cur homines sint magis quam
boves aut asini. Quum in manu Dei esset canes ipsos fingere,
^lad imaginem suam formavit. Concedentne brutis animalibus de
I sua sorte cum Deo expostulare, quasi injustum sit discrimen?
b| Certe praerogativa, quam nullis meritis adepti sunt, eos potiri
b! nihilo aequius est quam Deum sua beneficia pro judicii sui men-
Isura varie distribuere. Si ad personas transsiliant, ubi magis
• fj odiosa illis est inaequalitas, saltem ad Christi exemplum debebunt
-■expavescere, ne de sublimi hoc mysterio tam secure garriant.
Concipitur ex semine Davidis mortalis homo; quibus virtutibus
promeritum fuisse dicent ut in ipso utero fieret caput angelorum,
M unigenitus Dei filius, imago et gloria patris, lux, justitia et sa-
<lus mundi? Hoc prudenter animadvertit Augustinus1), in ipso
•■ecclesiae capite lucidissimum esse gratuitae electionis speculum,
ne in membris nos conturbet; nec juste vivendo factum esse filium
Dei , sed gratis tanto honore fuisse donatum , ut alios postea fa

ceret donorum suorum consortes. Hic si quis quaerat cur non
alii quod ille, vel cur ab illo nos omnes tam longo intervallo di¬
stemus, cur nos omnes corrupti, ille puritas: non modo vesaniam
suam , sed impudentiam suam quoque simul prodet. Quod si per¬
gunt velle Deo liberum jus eligendi ac reprobandi eripere, simul
etiam quod datum est Christo auferant. Jam quid de unoquoque
pronuntiet scriptura, operae pretium est attendere. Paulus quum
docet (Eph. 1 , 4) nos in Christo electos fuisse ante mundi crea¬
tionem, omnem certae dignitatis nostrae respectum tollit. Perinde
enim est ac si diceret, quoniam in universo Adae semine nihil
electione sua dignum reperiebat coelestis pater, in Christum suum
oculos convertisse, ut tanquam ex ejus corpore membra eligeret
quos in vitae consortium sumpturus erat. Valeat igitur apud fide-
es haec ratio, ideo nos in Christo fuisse in coelestem haeredita-
:em adoptatos, quia in nobis ipsis non eramus tantae excellentiae
apaces. Quod et alibi quoque notat, quum hortatur ad gratia-

1) De corr. et gratia ad Valent, c. 15.
;. ult. Et de verbis Apost. Serm. 8.

Calvini Institutio II.

Item, de bono perseverantiae,

146 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rum actionem Colossenses (1, 12), ex eo quod divinitus redditi
fuerint idonei ad participandam sortem sanctorum. Si gratiam
istam Dei, ut idonei ad gloriam futurae vitae obtinendam redda¬
mur, praecedit electio, quid jam reperiet in nobis Deus ipse quo
ad nos eligendos moveatur? Apertius etiamnum altera ejus sen¬
tentia quod volo exprimetur. Elegit nos, inquit (Eph. 1, 4), an¬
tequam jacerentur mundi fundamenta, secundum beneplacitum vo¬
luntatis suae, ut essemus sancti et immaculati, et irreprehensibiles
in conspectu ipsius. Ubi Dei beneplacitum quibuslibet nostris
meritis opponit.

2. Quo solidior sit probatio , singulas ejus loci partes no¬
tare operae pretium est, quae simul connexa nihil dubitationis
relinquunt. Electos nominans, minime dubium est quin fideles
compellet, si cuti etiam mox asserit. Quare nimis foedo commento
depravant nomen illud, qui ad aetatem detorquent qua publica¬
tum fuit evangelium. Electos fuisse dicens ante creatum mundum,
omnem dignitatis respectum tollit. Quae enim discriminis ratio
inter eos qui nondum erant, et qui deinde in Adam pares futuri
erant? Jam si electi in Christo, sequitur non modo unumquem¬
que extra se, sed etiam alios ab aliis segregatos; quando videmus
non omnes esse Christi membra. Quod additur, fuisse electos, ut
essent sancti , errorem aperte refutat qui electionem ex praescien¬
tia deducit; quando reclamat Paulus, quidquid virtutis in homini¬
bus apparet, electionis esse effectum. Jam si causa superior quae¬
ritur, respondet Paulus, Deum ita praedestinasse, et quidem pro
voluntatis suae beneplacito. Quibus verbis evertit quaecunque in
se ipsis imaginantur homines electionis suae media. Nam et quae¬
cunque ad spiritualem vitam beneficia confert Deus, ex hoc uno
fonte manare docet, quia elegit quos voluit Deus, et antequam
nati essent, gratiam qua dignari eos volebat, seorsum illis repo¬
sitam habuit.

3. Ubicunque vero regnat hoc Dei placitum, nulla in con¬
siderationem veniunt opera. Antithesin quidem hic non prose¬
quitur, sed subaudienda est, qualis alibi explicatur ab ipsomet.
Vocavit nos, inquit (2 Tim. 1, 9), vocatione sancta, non secun¬
dum opera nostra, sed secundum propositum suum, et gratiam
quae data est nobis a Christo ante tempora saecularia. Et jam
ostendimus in eo quod sequitur, ut essemus sancti et immaculati,
scrupulum omnem adimi. Dic enim, quoniam futuros praevidit

sanctos, ideo elegit; et ordinem Pauli invertes. Sic ergo colli¬

gere tuto potes : si elegit nos ut sancti essemus , non elegit quia
futuros tales praevidebat. Pugnant enim inter se haec duo : ha¬
bere pios ab electione ut sancti sint, et ad eam ratione operum
pervenire. Neque valet hic cavillum quo subinde confugiunt,
nullis praecedentibus meritis Dominum rependere electionis gra¬
tiam, futuris tamen concedere. Quum enim dicitur, electos fuisse
fideles ut sancti essent, simul innuitur, quae in ipsis futura erat
sanctitas, ab electione habuisse exordium, Et quomodo quadrabit

CAPUT XXII.

147

istud verbum, quae ab electione derivantur, electioni causam de¬
disse ? Id ipsum quod dixerat videtur magis postea confirmare,
ubi ait, secundum propositum voluntatis suae, quod proposuerat
in semetipso (Epb. 1, 5); siquidem Deum in semetipso propo¬
suisse, perinde valet ac si diceretur, nihil extra se considerasse,
cujus rationem in decernendo haberet. Itaque protinus subjicit,
huc pertinere totam electionis nostrae summam, ut simus in lau¬
dem divinae gratiae. Certe Dei gratia non sola praedicari in
electione nostra meretur, nisi haec gratuita sit. Porro haec gra¬
tuita non erit, si in suis eligendis Deus ipse qualia sint futura
cujusque opera reputat. Proinde quod suis discipulis dicebat
Christus, in universum valere inter omnes fideles comperitur:
non vos me elegistis; sed ego elegi vos (Joann. 15, 16). Ubi
non praeterita tantum merita excludit, sed nihil habuisse in se
ipsis significat cur eligerentur, nisi sua misericordia antevertisset.
Quo modo et illud Pauli (Rom. 11, 35) intelligendum : quis prior
dedit illi,, et retributionem accipiet? Siquidem ostendere vult sic
Dei bonitatem homines praevenire, ut nihil apud ipsos nec prae¬
teritum, nec futurum reperiat, quo ipsis concilietur.

4. Jam ad Romanos (Rom. 9, 6. 11), ubi argumentum hoc
et repetit altius et fusius prosequitur, negat omnes esse Israelitas
qui progeniti sunt ab Israele : quia etsi jure haereditario omnes
essent benedicti , successio tamen non ad omnes peraeque transi¬
bat. Origo hujus disputationis erat ex superbia fallacique glo¬
riatione judaici populi. Nam quum sibi ecclesiae nomen assere¬
rent, volebant a suo arbitrio pendere fidem evangelii. Sicuti
hodie libenter papistae fictitio hoc colore se in Dei locum substi¬
tuerent. Paulus, quamvis concedat sanctam esse Abrahae proge¬
niem ratione foederis, contendit tamen extraneos esse in ea ple-
rosque ; neque id modo quia degenerent, ut fiant ex legitimis
adulterini; sed quia in summo fastigio emineat ac regnet specialis
Dei electio, quae sola ratam illius adoptionem facit. Si alios sua
pietas stabiliret in spe salutis, alios abdicaret sola sua defectio:
stulte profecto et absurde Paulus ad arcanam usque electionem
lectores eveheret. Jam si Dei voluntas, cujus causa extra ipsum
neque apparet neque quaerenda est, alios ab aliis discernit, ut
non omnes filii Israel sint veri Israelitae, frustra cujusque con¬
ditio in ipso initium habere fingitur. Longius deinde rem pro¬
sequitur sub exemplo Jacob et Esau. Nam quum ambo essent
filii Abrahae, pariter inclusi in utero matris, primogeniturae ho¬
norem transferri ad Jacob, portento similis fuit mutatio, qua
tamen Paulus contendit testatam fuisse electionem unius, et alte¬
rius reprobationem. Quaeritur origo et causa, quam praescientiae
doctores in hominum virtutibus et vitiis expositam esse volunt.
Hoc enim illis facile compendium est, Deum monstrasse in per¬
sona Jacob, se gratia sua dignos eligere; in persona Esau, se
repudiare quos praevidet indignos: siquidem audacter illi. Paulus
autem quid? quum nondum nati essent, nec quidpiam boni aut

10 *

148 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

mali fecissent, ut secundum electionem propositum Dei maneret,
non ex operibus, sed ex vocante, dictum est: major serviet mi¬
nori; sicut scriptum est: Jacob dilexi, Esau autem odio habui.
Si quid valeret praescientia in hoc fratrum discrimine, importuna
certe fieret temporis mentio. Demus Jacob fuisse electum, quia
futuris virtutibus parta ei fuit dignitas: quorsum diceret Paulus
nondum fuisse natum? Jam hoc inconsiderate additum foret, ni¬
hil dum boni fecisse: quia in promptu erit exceptio, nihil Deum
latere, atque ita pietatem Jacob coram ipso fuisse praesentem.
Si opera conciliant gratiam, suum illis pretium merito jam tunc
constare debuit ante natum Jacob , perinde ac si adolevisset. At¬
qui in expediendo nodo pergit apostolus, docetque adoptionem
Jacob non ex operibus profectam esse, sed ex vocatione Dei.
In operibus futurum vel praeteritum tempus non interponit:
deinde praecise ea opponit Dei vocationi, uno posito alterum di¬
serte evertere volens. Ac si diceret: considerandum esse quid
Deo placuerit, non quid attulerint ex se ipsis homines. Postremo
certum est electionis et propositi vocibus, quascunque comminisci
homines solent causas extra arcanum Dei consilium, ab hac causa
removeri.

D
J
i 11

(11

5. Quidnam ad haec obscuranda praetexent, qui operibus
vel praeteritis vel futuris locum aliquem in electione assignant?
Hoc enim est prorsus eludere quod contendit apostolus , non ex
aliqua operum ratione, sed ex mera Dei vocatione pendere fra¬
trum discrimen, quia inter nondum natos constitutum fuerit. He-
que vero eum latuisset istorum argutia, si quid solidi habuisset:
sed quia optime noverat in homine Deum praevidere nihil boni
posse, nisi quod electionis suae beneficio jam prius largiri sta¬
tuerit, non confugit ad praeposterum illum ordinem, ut opera
bona causae suae praeferat. Habemus ex verbis apostoli, solius
divinae electionis arbitrio fundatam esse fidelium salutem, neque
illum favorem operibus conciliari, sed ex gratuita vocatione pro¬
venire. Habemus et ejus rei propositam quasi vtiotvtmogiv. Era-
tres sunt Esau et Jacob, iisdem geniti parentibus, eodem adhuc
utero conclusi, nondum editi in lucem. In illis omnia paria, di¬
versum tamen de illis Dei judicium. Alterum enim assumit, alte¬
rum rejicit. Sola erat primogenitura, cujus jure alter alterum
praecederet. Atqui, illa quoque praeterita, juniori defertur quod
negatur majori. Imo in aliis quoque destinato consilio primogeni-
turam videtur semper contempsisse Deus, ut omnem gloriandi
materiam carni praecideret. Repudiato Ismaele animum ad Isaac
adjicit. Postposito Manasse, Ephraim magis honorat.

6. Quod si quispiam interpellet, ab istis inferioribus et
minutis beneficiis non statuendum esse de summa futurae vitae,
ut qui in primogeniturae honorem evectus fuerit, ideo reputetur
in coeli haereditatem cooptatus (sunt enim plurimi qui ne Paulo
quidem parcant, quasi ad alienum sensum scripturam detorserit
in his testimoniis citandis), respondeo sicut antehac, nec incogi-

CAPUT XXII.

149

tantia lapsum fuisse apostolum, nec scripturae testimoniis sponte
fuisse abusum. Sed videbat (quod ipsi considerare non sustinent)
voluisse Deum spiritualem Jacob electionem , quae apud inacces¬
sum ejus tribunal alioqui latebat, terreno symbolo declarare.
Nisi enim concessam illi primogenituram ad futurum saeculum
referimus, inanis fuerit et ridicula benedictionis species, ex qua
nihil ei accesserit praeter multiplices aerumnas, incommoda, triste
exsilium, multasque tristitiae et curarum acerbitates. Quum ergo
Paulus citra dubitationem , Deum externa benedictione testificatum
cerneret , quam in regno suo spiritualem et minime caducam servo
suo paraverat, non dubitavit, ad hanc comprobandam, ex illa
petere argumentum. Tenendum etiam illud memoria, terrae Cha-
naam annexum fuisse coelestis domicilii pignus; ut dubitari mi¬
nime debeat Jacob cum angelis insitum fuisse in Christi corpus,
ut ejusdem vitae socius esset. Eligitur ergo Jacob, Esau repu¬
diato, et Dei praedestinatione discernitur, a quo nullis meritis
differebat. Causam si quaeres, hanc reddit apostolus (Rom. 9,
15), quia Mosi dictum sit: miserebor cujus miserebor, et mise¬
ratione dignabor quemcunque miseratione dignabor. Et quid hoc,
quaeso, sibi vult? Nempe clarissime Dominus pronuntiat, nul¬
lam hominibus benefaciendi rationem in ipsis se habere; sed a
sola sua misericordia sumere, ideoque suum esse opus suorum
salutem. Quum tuam in se uno salutem Deus statuat, cur ad
te ipsum descendes? Quum unam tibi suam misericordiam as¬
signet , cur ad propria merita decurres ? Quum tuam cogitationem
in sua miseratione contineat, cur ad operum tuorum intuitum
partem reflectes? Itaque ad minorem illum populum venire ne-
cesse est, quem Paulus alibi praecognitum fuisse Deo scribit (Rom.
11, 2): non qualiter isti imaginantur, praescire ex otiosa specula
quae non facit; sed quo sensu saepe legitur. Nam certe quum
dicit Petrus apud Lucam (Act. 2, 23), Christum definito consilio
et praescientia Dei fuisse morti addictum, non speculantem Deum
inducit, sed salutis nostrae autorem. Sic et idem Petrus (1 Petr.
1, 2), electos juxta praecognitionem Dei fuisse dicens fideles ad
quos scribit, proprie exprimit arcanam illam praedestinationem,
qua Deus filios sibi quos voluit signavit. Et propositum quod
loco synonymi conjungit, quum ubique fixam, ut vulgo loquuntur,
determinationem exprimat, Deum haud dubie, dum autor est no¬
strae salutis , non egredi extra se ipsum docet. Quo sensu in
eodem capite Christum dicit agnum fuisse praecognitum ante mundi
creationem. Quid enim insulsius aut frigidius quam Deum e sub¬
limi spectasse unde ventura esset humano generi salus ? Populus
ergo praecognitus tantundem Paulo valet atque exigua portio tur¬
bae permixta, quae falso Dei nomen obtendit. Alibi quoque Pau¬
lus, ut eorum jactantiam retundat qui sibi larva tantum obtecti,
primas inter pios coram mundo arrogant, dicit Deum cognoscere
qui sui sint (2 Tim. 2, 19). Denique illa voce duplicem nobis
populum designat Paulus, unum ex toto genere Abrahae, alterum

150 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE,

vero inde segregatum, et qui sub oculis Dei reconditus hominum
conspectum latet. Nec dubium est sumpsisse hoc ex Mose, qui
Deum quibus voluerit misericordem fore affirmat (quamvis de
electo populo sermo esset, cujus aequalis erat in speciem con¬
ditio) perinde ac si diceret, in communi adoptione inclusam esse
apud se singularem erga aliquos gratiam instar sanctioris thesauri ;
nec obstare commune foedus quominus paucitas illa communi or¬
dine eximeretur. Atque hujus rei liberum dispensatorem et arbi¬
trum facere se volens, praecise negat se uni potius quam alteri
fore misericordem nisi quia ita libuerit; quia ubi quaerenti mise- i
ricordia occurrit, etsi repulsam non patitur ille quidem, favorem
tamen, cujus laudem sibi vendicat Deus, aut praevenit, aut ex ;
parte sibi acquirit.

7. Nunc de re tota pronuntiet supremus cognitor ac ma¬
gister. Tantam in suis auditoribus duritiem cernens, ut apud
turbam verba prope sine fructu funderet, ut medeatur huic scan¬
dalo, exclamat (Joann. 6, 37): quidquid dat mihi pater, ad me j
veniet; haec enim est voluntas patris, ut quidquid dederit mihi
non perdam ex eo quidquam. Observa a patris donatione fieri j
initium, ut in Christi fidem ac clientelam tradamur. Revolvet !
hic forte quispiam circulum, atque excipiet, censeri in patris pe¬
culio eos duntaxat quorum voluntaria ex fide fuit deditio. Atqui
in eo tantum laborat Christus, etiamsi defectiones ingentium tur¬
barum totum mundum concutiant, firmum tamen coelisque ipsis j
stabilius fore consilium Dei, ne uuquam labascat electio. Electi
dicuntur ante fuisse patris quam eos donaret unigenito filio.
Quaeritur an natura? imo qui alieni erant trahendo suos facit, i
Major inest Christi verbis claritas, quam ut tergiversando ullis
nebulis obduci queat. Nemo, inquit (Joann. 6, 44), potest ve- j
nire ad me , nisi pater traxerit eum ; qui autem audivit et didicit
a patre, ille ad me venit. Si promiscue omnes coram Christo
genu flecterent, communis esset electio; nuc in paucitate creden-
tium manifesta apparet diversitas. Itaque postquam discipulos
qui sibi dati sunt, asseruit Christus fuisse Dei patris peculium,
paulo post addit: non pro mundo rogo, sed pro his quos dedisti
mihi, quia tui sunt (Joann. 17, 9). Unde fit ut totus mundus
ad suum creatorem non pertineat, nisi quod a maledictione et ira
Dei ac morte aeterna non multos eripit gratia, qui alioqui peri¬
turi erant; mundum autem in suo interitu, cui destinatus est, I
relinquit. Interea quamvis se medium Christus inserat, sibi ta-
men jus eligendi communiter vendicat cum patre. Non de omni¬
bus, inquit (Joann. 13, 18), loquor: scio quos elegerim. Si quis
roget unde elegerit, alibi respondet (Joann. 15, 19): ex mundo;
quem a precibus suis excludit ubi discipulos patri commendat. 1
Hoc quidem tenendum est, ubi affirmat se scire quos elegerit,
speciem aliquam notari in genere humano; deinde non distingui
qualitate suarum virtutum, sed coelesti decreto. Unde sequitur, j
nullos proprio marte vel industria excellere, quando se Christus

CAPUT XXII.

151

electionis facit autorem. Nam quod alibi Judam inter electos
numerat, quum diabolus esset (.Joann. 6, 70), hoc tantum refer¬
tur ad munus apostolicum, quod etsi illustre speculum est favoris
Dei (sicuti in sua persona toties agnoscit Paulus), non tamen
spem in se continet aeternae salutis. Potuit ergo Judas , quum
perfide apostolatum gereret, diabolo esse deterior; sed quos inse¬
ruit semel Christus in corpus suum , eorum neminem perire sinet ;
quia in conservanda eorum salute quod pollicitus est praestabit;
nempe exseret Dei potentiam quae major omnibus est. Nam
quod alibi dicit (Joann. 17, 12): pater ex his quos dedisti mihi
nemo periit nisi filius perditionis , etsi est loquutio,

nulla tamen ambiguitate laborat. Summa est , Deum gratuita ad¬
optione creare quos vult habere filios; ejus vero intrinsecam esse
in ipso causam, quia arcano suo beneplacito contentus est.

8. At Ambrosius, Origenes, Hieronymus censuerunt, Deum
suam gratiam inter homines dispensare, prout ea quemque bene
usurum praeviderit. Adde, et Augustinum1) in ea fuisse ali¬
quando sententia; sed quum melius in scripturae cognitione pro¬
fecisset, non retractavit modo ut evidenter falsam, sed fortiter
confutavit. Quin et post retractationem, Pelagianos praestringens,
quod in eo errore persisterent: quis istum, inquit2), acutissimum
sensum apostolo defuisse non miretur? nam quum rem stupendam
proposuisset de illis nondum natis, et deinde sibi quaestionem
objiceret : quid ergo ? numquid est iniquitas apud Deum ? erat
locus ut responderet, Deum praevidisse utriusque merita; non ta¬
men hoc dicit, sed ad Dei judicia et misericordiam confugit. Et
alibi3), quum omnia ante electionem merita sustulisset: hic certe,
inquit , vacat vana illorum ratiocinatio qui praescientiam Dei de¬
fendunt contra gratiam Dei , et ideo dicunt nos electos ante mundi
constitutionem, quia praescivit Deus futuros nos bonos, non se
ipsum nos facturum bonos. Non hoc dicit qui dicit: non vos me
elegistis, sed ego elegi vos (Joann. 15, 16); nam si propterea
nos elegisset, quia bonos futuros praesciverat; simul etiam prae¬
scivisset quod eramus eum electuri, et quae in eam rem sequun¬
tur. Yaleat Augustini testimonium apud eos qui libenter in pa¬
trum autoritate acquiescunt. Quanquam non patitur Augustinus
se a reliquis disjungi; sed claris testimoniis divortium hoc, cujus
invidia gravabant eum Pelagiani, ostendit falsum esse. Citat enim
ex Ambrosio 4) : Christus quem miseratur vocat. Item , si vo¬
luisset, ex indevotis fecisset devotos; sed Deus quos dignatur
vocat, et quem vult religiosum facit. Si ex Augustino integrum
volumen contexere libeat, lectoribus ostendere promptum esset,
mihi non nisi ejus verbis opus esse; sed eos prolixitate onerare
nolo. Sed age, fingamus ipsos non loqui: ad rem ipsam inten¬
damus. Difficilis quaestio mota erat, num juste faceret Deus qui

1) Libr. 1. Retract. c. 9.
3) Homil. in Joann. 8*

2) Epist. 105. ad Sixtum (194).

4) Libr. de praedest. sanet, c. 19,

152 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

certos homines sua gratia dignaretur; qua se uno verbo expedire
Paulus poterat, si operum respectum obtendisset. Cur ergo id
non facit ? quin sermonem potius continuat qui in eadem dif¬
ficultate versetur? Cur, nisi quia non debuit? Non enim obli¬
vionis vitio laborabat spiritus sanctus qui per os ejus loquebatur.
Nullis ergo ambagibus respondet, ideo suis electis favere Deum,
quia velit; ideo misereri, quia velit. Perinde enim valet ora¬
culum (Exod. 33, 19): miserebor cujus miserebor, et miseratione
complectar quem miseratione complectar: ac si diceretur, Deum
non alia ratione ad misericordiam moveri, nisi quia misereri velit.
Yerum ergo manet illud Augustini 1), gratiam Dei non invenire
eligendos, sed facere.

9. Ac ne illam quidem Thomae 2 ) argutiam moramur, prae¬
scientiam meritorum non ex parte quidem actus praedestinantis
esse praedestinationis causam ; ex parte autem nostra quodammodo
sic vocari posse; nempe secundum particularem praedestinationis
aestimationem, ut quum dicitur Deus praedestinare homini glo¬
riam ex meritis, quia gratiam ei largiri decrevit qua gloriam me¬
reatur. Quum enim nihil in electione nisi meram bonitatem velit
nos intueri Dominus, si quis plus aliquid prospicere hic cupiat,
praepostera erit affectatio. Quod si certare subtilitate libeat, non
deest quo istam Thomae argutiolam retundamus. Ipse contendit,
gloriam electis quodammodo praedestinari ex meritis; quia gra¬
tiam illis praedestinat Deus qua gloriam mereantur. Quid si con¬
tra excipiam, praedestinationem ad gratiam electioni ad vitam
subservire, esseque ejus veluti pedissequam ? gratiam iis praedesti¬
nari quibus gloriae possessio jam diu assignata sit, quia in justi¬
ficationem ex electione filios suos adducere Domino placeat?
Inde enim sequetur, praedestinationem gloriae causam potius esse
praedestinationis gratiae, quam e converso. Sed valeant haec cer¬
tamina, ut sunt supervacua inter eos qui satis sapientiae sibi in
verbo Dei esse ducent. Vere enim illud ab ecclesiastico scriptore
olim dictum fuit: qui Dei electionem meritis assignant, eos plus
quam oportet sapere 3).

10. Objiciunt nonnulli, Deum sibi fore contrarium si uni¬
versaliter omnes ad se invitet, paucos vero electos admittat. Sic
promissionum universitas discretionem specialis gratiae, secundum
eos, tollit; atque ita loquuntur moderati quidam homines, non
tam opprimendae veritatis causa, quam ut spinosas quaestiones
arceant, ac fraenent multorum curiositatem. Laudabilis voluntas,
sed consilium minime probandum: quia nunquam excusabilis est
tergiversatio. Eorum vero qui protervius insultant, nimis certe
putidum cavillum, vel nimis pudendus error. Quomodo scriptura
haec duo conciliet, externa praedicatione vocari omnes ad poeni-

1) Homil. in Joann. 38. Ep. 106 (186).

2) In 1. Sent. Tract. 25. quaest. 23.

3) Ambros. de Vocat, gent. libr. 1. c. 2.

CAPUT XXII.

153

tentiam et fidem, neque tamen omnibus dari resipiscentiae et fidei
spiritum, alibi explicui, et mox aliquid repetendum erit. Jam quod
postulant illis nego, ut duobus modis falsum est. Nam qui mi¬
natur, dum super urbem unam pluet, siccitatem fore super alte¬
ram (Am. 4, 7 et 8, 11); qui famem doctrinae alibi denuntiat,
non obstringit se certa lege ut aequaliter yocet omnes. Et qui
Paulum vetans in Asia verbum facere, et eundem a Bithynia aver¬
tens in Macedoniam trahit (Act. 16, 6), sui juris esse demonstrat,
thesaurum hunc quibus visum est distribuere. Per Jesaiam (8,
16) tamen apertius demonstrat quo modo electis peculiariter sa¬
lutis promissiones destinet. Nam de illis tantum , non autem in¬
differenter de toto genere humano, praedicat sibi fore discipulos.
Unde constat perperam quibuslibet prostitui salutis doctrinam ut
efficaciter prosit, quae solis ecclesiae filiis seorsum reposita esse
j dicitur. Hoc in praesentia sufficiat, quamvis generaliter omnes
I compellet vox evangelii , rarum tamen esse fidei donum. Causam

! assignat Jesaias (53, 1), quod non omnibus patefiat brachium Dei.
Si diceret evangelium maligne et perverse contemni, quia audire
n pertinaciter multi recusant , valeret forte hic color de universali
■id vocatione. Neque vero prophetae consilium est extenuare homi-
jnum culpam, ubi caecitatis fontem esse tradit quod Deus non
dignetur illis brachium suum patefacere; tantum admonet, quia
fides singulare donum est, externa doctrina aures frustra verberari.
• i Scire autem ex doctoribus istis velim solane praedicatio filios Dei
faciat, an fides. Certe quum dicitur Joannis primo (v. 12): qui¬
cunque credunt in filium Dei unigenitum, filios Dei ipsos quoque
fieri, non confusa illic ponitur congeries; sed specialis ordo datur
fidelibus, qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque
ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. At fidei, inquiunt, mutuus
est cum verbo consensus. Nempe ubicunque est fides. Sed se¬
men inter spinas cadere, vel in locis lapidosis, novum non est;
non solum quia major pars contumax re ipsa apparet adversus
[Deum , sed quia non omnes oculis et auribus sunt praediti. Quo¬
modo igitur conveniet, Deum a se vocare quos scit non ventu-
jros ? Kespondeat pro me Augustinus1). Disputare vis mecum?
jljmirare mecum, et exclama, o altitudo! ambo consentiamus in pa¬
vore, ne in errore pereamus. Adde quod si electio, teste Paulo,
fidei mater est, in eorum caput retorqueo argumentum, ideo non
esse generalem fidem, quia specialis est electio. Nam a serie
eausarum et effectuum facile colligitur, ubi dici Paulus (Eph.
1, 3) nos esse refertos omni benedictione spirituali, sicuti nos
elegerat Deus ante mundi creationem, ideo non omnibus esse com¬
munes has divitias, quia elegit Deus tantum quos voluit. Haec
| ratio est cur alibi (Tit. 1, 1) fidem electorum commendet, ne
juisquam putetur fidem sibi proprio motu acquirere, sed penes
Deum resideat haec gloria , illuminari ab eo gratis quos ante ele-

1) August. de verb. Apost. Serm. 11.

154 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

gerat. Eecte enim Bernardus1): amici, inquit, seorsum audiunt, j
quibus et loquitur : nolite timere pusille grex , quia vobis datum
est nosse mysterium regni coelorum. Qui sunt hi? utique quos !
praescivit et praedestinavit conformes fieri imagini filii sui. Mag¬
num secretumque innotuit consilium; novit Dominus qui sui sint;
sed quod notum erat Deo, manifestatum est hominibus, nec alios
sane dignatur tanti participatione mysterii, nisi eos ipsos quos
fore suos praescivit et praedestinavit. Paulo post concludit: mi¬
sericordia Dei ab aeterno usque ad aeternum super timentes eum :
ab aeterno , ob praedestinationem ; in aeternum , ob beatificatio- j
nem ; altera principium, altera finem nesciens. Sed quid Bernardum
citare testem opus est, quando ex magistri ore audimus, non alios
videre nisi qui sunt ex Deo (Joann. 6, 46)? Quibus verbis signi- i
ficat, eos omnes qui ex Deo non sunt regeniti, ad splendorem
vultus ejus obstupescere.. Ac electioni quidem apte conjungitur
fides, modo secundum gradum teneat. Quem ordinem exprimunt
alibi Christi verba (ibid. 39): haec est voluntas patris, ut non
perdam quod dedit. Haec enim voluntas ejus est ut quisquis |
credit in filium, non pereat. Si omnes vellet salvos, custodem
illis praeficeret filium, et omnes in ejus corpus sacro fidei vinculo
insereret. Nunc constat fidem singulare esse paterni amoris pignus,
filiis quos adoptavit reconditum. Ideo Christus alibi (Joann. 10, 4)
dicit , oves sequi pastorem , quia noverunt vocem ejus ; alienum
vero non sequi , quoniam non agnoscunt vocem alienorum. Unde
autem ista discretio, nisi qnia divinitus perforatae sunt illis aures ?
Nemo enim se ovem facit, sed formatur coelesti gratia. Unde
et salutem nostram Dominus (ibid. 29) perpetuo certam et tutam;
fore docet, quia insuperabili Dei potentia custoditur. Proinde con- ;
eludit (ibid. 26), incredulos non esse ex ovibus suis; nempe quia
non sunt ex eorum numero quos Deus sibi per Jesaiam pollicitus,
est fore discipulos. Porro quia testimoniis quae citavi ex- .
primitur perseverantia, inflexibilem electionis constantiam simul pfI
testantur.

11. Nunc de reprobis, quos simul illic conjungit apostolus.

Ut enim Jacob , nihildum bonis operibus promeritus , assumitur!
in gratiam, sic Esau, nullo adhuc scelere inquinatus, odio habe-j
tur. Si ad opera convertimus oculos, injuriam irrogamus apo->, ;
stolo, quasi id ipsum quod nobis perspicuum est non viderit,
Porro non vidisse convincitur, quando hoc nominatim urget, quum
nihildum boni aut mali designassent , alterum electum, alterum
rejectum : ut probet divinae praedestinationis fundamentum in ope-i
ribus non esse. Deinde ubi objectionem movit, num iniquus sii:
Deus, illud quod certissimum et apertissimum fuisset justitiae ejrn
patrocinium non usurpat, Deum rependisse Esau secundum suamf
malitiam ; sed diversa solutione contentus est , quod in hunc finem:
excitentur reprobi, ut Dei gloria per illos illustretur. Demum

k tali

1) Ad Thomam praepositum Benerlae , epist. 107.

CAPUT XXIII.

155

subnectit clausulam, Deum, cujus vult, misereri, et quem vult, in¬
durare. Yides ut in solum Dei arbitrium utrumque conferat? Ergo
si non possumus rationem assignare, cur suos misericordia dignetur,
nisi quoniam ita illi placet, neque etiam in aliis reprobandis aliud
habebimus quam ejus voluntatem. Quum enim dicitur Deus vel in¬
durare, vel misericordia prosequi quem voluerit, eo admonentur ho¬
mines nihil causae quaerere extra ejus voluntatem.

CAPUT XXIII.

Refutatio calumniarum quibus haec doctrina semper inique
gravata fuit.

Constat hoc caput qnatuor partibus, quae praecipuas objectiones variasque
adversariorum instantias et exceptiones, ab his objectionibus pendentes, refel¬
lunt. His praemittitur 1. sect. refutatio eorum, qui electionem fatentur, repro¬
bationem negant. Deinde sequitur

1) Primae objectionis adversus doctrinam de electione et reprobatione con¬
sideratio, sect. 2 — 5. — 2) Ad secundam objectionem responsio, sect. 6 — 9 —

3) Objectionem tertiam, ejusdemque confirmationem diluit, sect. 10. et 11. —

4) Quarta refellitur sect. 12. et 13., addita sect. 14. utili et necessaria cautione.

1. Haec vero dum audit humanum ingenium, contineri nequit
ejus protervia quin, velut ad canticum classici, varie et supra mo¬
dum tumultuetur. At multi quidem, ac si invidiam a Deo repellere
vellent, electionem ita fatentur, ut negent quemquam reprobari.
Sed inscite nimis et pueriliter: quando ipsa electio, nisi reproba¬
tioni opposita, non staret. Dicitur segregare Deus quos adoptat in
salutem : fortuito alios adipisci , vel sua industria acquirere , quod
sola electio paucis confert , plus quam insulse dicetur. Quos ergo
^;Deus praeterit, reprobat; neque alia de causa nisi quod ab haeredi-
tate, quam filiis suis praedestinat, illos vult excludere. Nec vero
“ tolerabilis est hominum protervia, si Dei verbo fraenari se non susti¬
net, ubi agitur de incomprehensibili ejus consilio, quod angeli ipsi
adorant. Atqui nunc audivimus, indurationem non minus in manu
*;Dei et arbitrio esse quam misericordiam. Nec vero Paulus, horum
quos dixi exemplo, anxie laborat ut mendacii patrocinio Deum ex¬
cuset: tantum admonet figmento nefas esse cum fictore suo rixari
■A (Rom. 9, 20). Jam qui non admittunt, ullos a Deo reprobari, quo¬
modo se expedient ab illa Christi sententia (Matth. 15, 13): omnis
arbor quam non plantavit pater meus, eradicabitur? Aperte exitio
- addici et devoveri audiunt quoscunque coelestis pater dignatus non
: est quasi sacras arbores in agro suo plantare. Si hoc reprobationis
signum esse negant, nihil est tam liquidum quod illis queat probari.
: Quod si obstrepere non desinunt, contenta sit fidei sobrietas hac
Pauli admonitione (Rom. 9, 22), non esse causam litigandi cum Deo,
si ab una parte, volens ostendere iram et notam facere potentiam

156 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

suam, ferat in multa tolerantia et lenitate vasa irae apparata in in¬
teritum; ab altera autem notas faciat divitias gloriae suae erga vasa
misericordiae quae praeparavit in gloriam. Observent lectores, ut
ansam susurris et obtrectationibus praecidat Paulus, summum dare
imperium irae et potentiae Dei: quia iniquum est calculo nostro
subjici profunda illa judicia quae sensus omnes nostros absorbent.
Quod respondent adversarii frivolum est, Deum non prorsus rejicere
quos in lenitate tolerat; sed suspenso manere erga eos animo, si
forte resipiscant. Quasi vero patientiam Deo tribuat Paulus, qua
eorum conversionem exspectet quos dicit aptatos esse ad interitum.
Recte enim Augustinus x) locum hunc explicans, ubi potentia tole¬
rantiae adjungitur, Deum non sinere, sed virtute sua moderari. Ad¬
dunt etiam non abs re vasa irae dici apparata ad interitum, vasa au¬
tem misericordiae Deum praeparasse : quia hoc modo salutis laudem
Deo adscribit et vendicat, perditionis culpam rejicit in eos qui pro¬
prio arbitrio ipsam sibi accersunt. Sed ut illis concedam diversa
loquendi forma Paulum asperitatem lenire prioris membri, minime
tamen consentaneum est praeparationem ad interitum alio transferre
quam ad arcanum consilium Dei : quod etiam paulo ante in contextu
asseritur, quod Deus excitaverit Pharaonem, deinde, quos vult in¬
duret. Unde sequitur absconditum Dei consilium obdurationis esse
causam. Hoc saltem obtineo quod tradit Augustinus2), ubi ex lu¬
pis Deus oves facit, gratia potentiore eos reformare, ut dometur eo¬
rum durities; proinde obstinatos ideo non convertit quia potentio-
rem illam gratiam non exserit Deus, qua non destituitur si eam
proferre vellet.

2. Haec quidem piis et modestis abunde sufficerent, et qui se
homines reminiscuntur. Quia tamen non unam speciem virulenti
isti canes evomunt contra Deum, ad singulas, prout res feret, respon¬
debimus. Multis modis cum Deo litigant stulti homines, quasi eum
teneant suis criminationibus obnoxium. Primum ergo interrogant
quo jure suis creaturis irascatur Dominus, a quibus nulla ante offensa
provocatus fuerit. Nam exitio devovere quos placuerit, tyranni ma¬
gis libidini , quam legitimae judicis sententiae convenire. Esse igi¬
tur cur cum Deo expostulent homines , si nudo ejus arbitrio , citra
proprium meritum, in aeternam mortem praedestinantur. Ejusmodi
cogitationes si quando piis hominibus in mentem veniant, ad fran¬
gendos earum impulsus, vel hoc uno satis armabuntur, si reputent
quantae sit improbitatis, causas divinae voluntatis duntaxat percon¬
tari, quum omnium quae sunt, ipsa sit causa, et merito esse debeat.
Nam si ullam causam habet, aliquid eam antecedat oportet, cui vel-
uti alligetur : quod nefas est imaginari. Adeo 3) enim summa est
justitiae regula Dei voluntas, ut quidquid vult, eo ipso quod vult,
justum habendum sit. Ubi ergo quaeritur cur ita fecerit Dominus,
respondendum est, quia voluit. Quod si ultra pergas rogando cur

sti

fel

is!

ijli

!f!i

ciu

io;

aes

i
nat
olis
ii:
'!0
Hei
Ilei

soli

fei

(it

iiu

Jit

imi

ite

1) Libr. 5. contra Jul. c. 5. 2) Libr. 1. de praedest. sanet, c. 2.

3) Hoc ex August. sumptum libr. 1. de Gen. contra Manich. c. 2.

CAPUT XXTIT.

157

i voluerit, majus aliquid quaeris, et sublimius Dei voluntate, quod in-
! veniri non potest. Compescat igitur se humana temeritas, et quod
non est ne quaerat, ut ne forte id quod est non inveniat. Hoc, in¬
ii quam, fraeno bene continebitur quisquis de arcanis Dei sui cum re-
verentia philosophari volet. Adversus impiorum audaciam, qui Deo
j? palam maledicere non formidant, Dominus ipse sua justitia, sine no¬
li stro patrocinio, satis se defendet, quum eorum conscientiis omnem
tergiversationem adimendo convictas stringet reasque peraget. Ne¬
que tamen commentum ingerimus absolutae potentiae : quod sicuti
| profanum est, ita merito detestabile nobis esse debet. Non fingimus
Deum exlegem, qui sibi ipsi lex est; quia, ut ait Plato, lege indi¬
gent homines qui cupiditatibus laborant; Dei autem voluntas non
modo ab omni vitio pura, sed summa perfectionis regula, etiam
jj legum omnium lex est. Verum negamus obnoxium esse reddendae
j rationi; negamus etiam nos esse idoneos judices, qui proprio sensu
| pronuntiemus de hac causa. Quare si tentamus ultra quam licet,
metum incutiat illa comminatio Psalmi (51, 6), Deum fore victo-
j rem quoties ab homine mortali judicabitur.

3. Tacendo potest Deus ita compescere hostes suos. Sed ne
illos sacrum nomen suum impune ludibrio habere patiamur, arma

t quoque adversus eos nobis ex verbo suo suppeditat. Proinde, si
quis nos hujusmodi verbis aggrediatur, cur ab initio Deus ad mor¬
tem aliquos praedestinarit, qui, quum nondum essent, mereri judi-
' cium mortis nondum potuerant, nos, responsionis loco, vicissim eos
^rogemus quid Deum homini debere existiment, si eum a natura sua
1 iestimare velit. Qualiter peccato vitiati sumus omnes, non possu¬
mus non esse Deo odiosi, idque non tyrannica saevitia, sed aequis¬
sima justitiae ratione. Quod si judicio mortis obnoxii sunt omnes
laturali conditione, quos ad mortem Dominus praedestinat, de qua,
)bsecro, ejus iniquitate erga se conquerantur? Veniant omnes filii,
^dam; cum suo creatore contendant ac disceptent, quod aeterna illius
>rovidentia, ante suam generationem perpetuae calamitati addicti
uerint. Quid obstrepere adversus hanc defensionem poterunt, ubi
peus illos, ad sui recognitionem contra vocabit? Ex corrupta massa
.i desumpti sunt omnes, non mirum si damnationi subjacent. Ne
irgo Deum iniquitatis insimulent si aeterno ejus judicio morti desti-
lati sint, ad quam a sua ipsorum natura sponte se perduci, velint
lolint, ipsi sentiunt. Unde apparet quam perversa sit obstrependi
jffectatio, quod data opera supprimunt quam in se agnoscere cogun-
ur damnationis causam, ut Dei praetextus eos liberet. Atqui, ut
enties Deum esse autorem confitear, quod verissimum est, non pro-
linus tamen crimen eluunt quod eorum conscientiis insculptum sub-
ade eorum oculis recurrit.

4. Kursum excipiunt: nonne ad eam, quae nunc pro damna-
ionis causa obtenditur, corruptionem Dei ordinatione praedestinati
nte fuerant? Quum ergo in sua corruptione pereunt, nihil aliud
uam poenas luunt ejus calamitatis in quam ipsius praedestinatione
ipsus est Adara, ac posteros suos praecipites secum traxit. Annon

158 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

itaque injustus, qui creaturis suis tam crudeliter illudit? Fateor
sane in hanc, qua nunc illigati sunt, conditionis miseriam Dei vo- j
luntate decidisse universos filios A.dam; atque id est quod principio
dicebam , redeundum tandem semper esse ad solum divinae volunta- i
tis arbitrium, cujus causa sit in ipso abscondita. Sed non protinus j
sequitur, huic obtrectationi Deum subjacere. Occurremus enim cum j
Paulo (Rom. 9, 20) in hunc modum : o homo, tu quis es qui discep- i
tes cum Deo ? num figmentum dicit ei qui se finxit : cur me finxisti

sic? annon habet potestatem figulus, ut ex eadem massa faciat vas ji

- ■

aliud in honorem, aliud in contumeliam? Negabunt ita vere de
fendi Dei justitiam, sed subterfugium captari, quale habere solent
qui justa excusatione destituuntur. Quid enim hic aliud dici vide-f
tur, quam Deo esse potentiam quae impediri nequeat quominus, prout |
libitum fuerit, quidvis agat? Verum longe secus est. Quae enim
protentior afferri ratio potest quam dum jubemur cogitare quis sit
Deus? Quomodo enim ullam iniquitatem admitteret, qui judex est
orbis? Ad Dei naturam si proprie pertinet judicium facere, justi¬
tiam igitur naturaliter amat, injustitiam aversatur. Proinde non,
quasi deprehensus foret, apostolus ad cuniculos respectavit; sed in¬
dicavit altiorem esse justitiae divinae rationem quam ut vel humano
modo metienda sit, vel ingenii humani tenuitate possit comprehendi.
Fatetur quidem apostolus, eam subesse divinis judiciis profundita¬
tem, a qua mentes omnes hominum absorbendae sint si conentur eo
penetrare. Sed docet etiam quam indignum sit ad eam legem redi¬
gere Dei opera, ut, simulae eorum ratio nobis non constiterit, im
probare audeamus. Notum est dictum Solomonis (Prov. 26, 10) J])
quod tamen pauci dextre intelligunt: magnus creator omnium mer-
cedem reddit stulto, et mercedem transgressoribus. Exclamat enim
de magnitudine Dei, in cujus arbitrio est poenam sumere de stultis
et transgressoribus, quamvis eos spiritu suo non dignetur. Ac pro¬
digiosus est hominum furor, dum ita rationis suae modulo subjicere
appetunt quod immensum est. Angelos, qui steterunt in sua inte-|
gritate, Paulus electos vocat (1 Tim. 5, 21); si eorum constantia Id
Dei beneplacito fundata fuit, aliorum defectio arguit fuisse dere¬
lictos. Cujus rei causa non potest alia adduci quam reprobatio, quae
in arcano Dei consilio abscondita est.

5. Age, adsit nunc Manichaeus aliquis aut Coelestinus, divi
nae providentiae calumniator, dico cum Paulo, rationem ejus nor
esse reddendam , quia magnitudine sua intelligentiam nostram longe
superet. Quid mirum? aut quid absurdum? velitne Dei potentiarr
sic limitatam esse , ut ne quid plus ad agendum valeat quam inern
sua capiat? Dico cum Augustino1), esse a Domino creatos, quos ir
exitium ituros sine dubitatione praesciebat, idque ita factum quit
sic voluit. Cur autem voluerit, non esse nostrum rationem exigere
qui comprehendere non possumus ; neque convenire , ut divina vo
luntas in controversiam apud nos descendat, de qua quoties habetui

1) Epist. 106 (186).

caput xxiil

159

sermo, sub ipsius nomine suprema justitiae regula nominatur. Quid
ergo de iniquitate quaestio movetur, ubi justitia clare apparet? Ne¬
que vero nos pudeat improborum ora Pauli exemplo sic obstruere,
ac quoties oblatrare audebunt, identidem repetere: quinam estis mi¬
seri homines, qui Deo accusationem intentatis? et ideo intentatis
quia operum suorum magnitudinem ad ruditatem vestram non at¬
temperat? Quasi vero ideo perversa sint, quia carni sunt occulta.
Immensitas judiciorum Dei claris experimentis vobis nota est. Sci¬
tis vocari profundam abyssum (Psal. 36, 7). Nunc ingenii vestri
angustias consulite, an quod decrevit apud se Deus capiant. Quid
ergo juvat vesana inquisitione vos demergere in abyssum, quam vo¬
bis exitialem fore ratio ipsa dictat? Cur non vos metus aliquis sal¬
tem cohibet, quod de incomprehensibili Dei sapientia et terribili
potentia tam historia Job quam prophetici libri praedicant? Si tu¬
multuatur mens tua, ne pigeat Augustini consilium amplecti2): tu
homo exspectas a me responsum; et ego sum homo. Itaque ambo
audiamus dicentem: o homo tu quis es? melior est fidelis ignorantia
quam temeraria scientia. Quaere merita : non invenies nisi poenam :
o altitudo! Petrus negat; latro credit: o altitudo! Quaeris tu ratio¬
nem? ego expavescam altitudinem. Tu ratiocinare, ego mirabor;
tu disputa, ego credam: altitudinem video, ad profundum non per¬
venio. Requievit Paulus, quia admirationem invenit. Yocat ille
inscrutabilia Dei judicia, et tu scrutari venisti? Ille dicit investi¬
gabiles ejus vias, et tu vestigas? Ulterius procedendo nihil profi¬
ciemus : nam nec satisfiet eorum petulantiae, nec alia eget defensione
Dominus, quam qua per spiritum suum usus est qui per os Pauli
loquebatur; et ipsi dediscimus bene loqui ubi cum Deo loqui desi¬
nimus.

6. Alterum quoque objectum ab impietate emergit, quod tamen
non tam ad Dei sugillationem quam ad peccatoris excusationem recta
spectat. Etsi, qui a Deo damnatur peccator, nonnisi cum judicis
ignominia justificari demum potest. Sic ergo profanae linguae ob¬
ganniunt: cur ea vitio Deus imputaret hominibus, quorum necessi¬
tatem sua praedestinatione imposuit? quid enim facerent? an cum
decretis ejus luctarentur? at frustra id facturi sint, quum omnino
facere non possint. Non ergo jure ob ea puniuntur quorum praeci¬
pua in Dei praedestinatione causa est. Hic abstinebo a defensione
ad quam fere scriptores ecclesiastici recurrunt, non impedire Dei
praescientiam quominus homo peccator reputetur; quandoquidem
illius mala, non sua Deus praevideat. Non enim hic subsisteret ca¬
villatio, sed potius urgeret, Deum tamen malis quae praeviderit po¬
tuisse occurrere, si voluisset. Quum non fecerit, destinato consilio
creasse hominem in eum finem , ut se in terra ita gereret. Quod si
iDei providentia in hanc conditionem homo creatus est, ut postea fa¬
ceret quaecunque facit, non esse illi crimini vertendum <quod nec
effugere possit, et Dei voluntate suscipiat. Ergo videamus quomodo

1) De verbis Apost. Serm. 20.

160 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

rite nodus expediri debeat. Primum omnium constare inter omnes
debet quod ait Solomon (Prov. 16, 4), Deum omnia propter semet-
ipsum condidisse, impium quoque ad diem malum. Ecce, quum
rerum omnium dispositio in manu Dei sit, quum penes ipsum resi¬
deat salutis ac mortis arbitrium, consilio nutuque suo ita ordinat, ut
inter homines nascantur, ab utero certae morti devoti, qui suo exitio
ipsius nomen glorificent. Si quis causetur, nullam eis inferri ne¬
cessitatem ex Dei providentia, sed potius ea conditione ab ipso esse
creatos, quoniam futuram eorum pravitatem praeviderit, neque ni¬
hil dicit, neque totum. Solent quidem interdum hac solutione uti
veteres, sed quasi dubitanter. Scholastici vero in ea quiescunt, ac
si nihil contra opponi posset. Equidem praescientiam solam nul¬
lam inferre necessitatem creaturis libenter concessero, tametsi non
omnes assentiantur. Sunt enim qui ipsam quoque causam rerum
esse volunt. Verum mihi acutius ac prudentius videtur perspexisse
Valla, homo alioqui in sacris non admodum exercitatus, qui super¬
vacuam esse hanc contentionem ostendit, quoniam et vita et mors
divinae magis voluntatis quam praescientiae sint actiones. Si ho¬
minum eventa praevideret Deus duntaxat, non etiam suo arbitrio
disponeret ac ordinaret , tum non abs re agitaretur quaestio , ecquid
ad eorum necessitatem valeat ipsius praevidentia. Sed quum non
alia ratione quae futura sunt praevideat, nisi quia ita ut fierent de¬
crevit, frustra de praescientia lis movetur, ubi constat ordinatione
potius et nutu omnia evenire.

7. Disertis verbis hoc exstare negant, decretum fuisse a Deo,
ut sua defectione periret Adam. Quasi vero idem ille Deus, quem
scriptura praedicat facere quaecunque vult, ambiguo fine condiderit
nobilissimam ex suis creaturis. Liberi arbitrii fuisse dicunt, ut for¬
tunam ipse sibi fingeret; Deum vero nihil destinasse, nisi ut pro
merito eum tractaret. Tam frigidum commentum si recipitur, ubi
erit illa Dei omnipotentia, qua secundum arcanum consilium, quod
aliunde non pendet, omnia moderatur? Atqui praedestinatio, velint,
nolint, in posteris se profert. Neque enim factum est naturaliter
ut a salute exciderent omnes, unius parentis culpa. Quid eos pro¬
hibet fateri de uno homine, quod inviti de toto humano genere con¬
cedunt? Quid enim tergiversando luderent operam? Cunctos mor¬
tales in unius hominis persona morti aeternae mancipatos fuisse
scriptura clamat. Hoc quum naturae adscribi nequeat, ab admira¬
bili Dei consilio profectum esse minime obscurum est. Bonos istos
justitiae Dei patronos perplexos haerere in festuca, altas vero trabes
superare, nimis absurdum est. Iterum quaero, unde factum est ut
tot gentes una cum liberis eorum infantibus aeternae morti involve¬
ret lapsus Adae absque remedio , nisi quia Deo ita visum est ? Hic
obmutescere oportet tam dicaces alioqui linguas. Decretum quidem
horribile, fateor; infitiari tamen nemo poterit quin praesciverit Deus,
quem exitum esset habiturus homo, antequam ipsum conderet, et
ideo praesciverit, quia decreto suo sic ordinarat. In praescientiam
Dei si quis hic invehatur, temere et inconsulte impingit. Quid

I eui

Lui
Jfid
j et

j fe'

! ^
i\-
|iit

-yal<

vine

lapsi

Ira

patii

t ei

io di

CAPUT XXIII.

161

enim, quaeso, est cur reus agatur coelestis judex quia non igno¬
raverit quod futurum erat? In praedestinationem competit, si
quid est vel justae vel speciosae querimoniae. Nec absurdum
videri debet quod dico, Deum non modo primi hominis casum,
et in eo posterorum ruinam praevidisse, sed arbitrio quoque suo
dispensasse. Ut enim ad ejus sapientiam pertinet, omnium quae
futura sunt esse praescium , sic ad potentiam , omnia manu sua
ib regere ac moderari. Et hanc quoque quaestionem Augustinus 1 ),
i- ut alias, scite expedit: saluberrime confitemur quod rectissime cre¬
ti dimus, Deum Dominumque rerum omnium , qui creavit omnia bona
ie valde, et mala ex bonis exoritura praescivit, et scivit magis ad
• suam omnipotentissimam bonitatem pertinere, etiam de malis be-
)n nefacere quam mala esse non sinere : sic ordinasse angelorum et
m hominum vitam, ut in ea prius ostenderet quid posset liberum
se arbitrium, deinde quid posset gratiae suae beneficium justitiaeque
i- judicium.

8. Hic ad distinctionem voluntatis et permissionis recurri-
io- tur, secundum quam obtinere volunt, permittente modo non autem
rio volente Deo perire impios. Sed cur permittere dicemus, nisi quia
iid ita vult? Quanquam nec ipsum quidem per se probabile est, sola
oa ;Dei permissione, nulla ordinatione, hominem sibi accersisse inte-
\p; ritum. Quasi vero non constituerit Deus qua conditione praeci-
me puam ex creaturis suis esse vellet. Non dubitabo igitur cum
i Augustino 2 ) simpliciter fateri, voluntatem Dei esse rerum neces-
eo, sitatem, atque id necessario futurum esse quod ille voluerit; quem-
em admodum ea vere futura sunt quae praeviderit. Nunc vero, si
it> pro sua et impiorum excusatione vel Pelagiani, vel Manichaei,
or- vel Anabaptistae, vel Epicurei (nam cum istis quatuor sectis no¬
vi bis in hoc argumento negotium est) necessitatem, qua ex Dei
i praedestinatione constringuntur, objiciant, nihil afferunt ad cau-
Qod sam idoneum. Si enim praedestinatio nihil aliud est quam di-
jnt, vinae justitiae, occultae quidem sed inculpatae, dispensatio, quia
uon indignos fuisse certum est qui in eam sortem praedestinaren-
)J fcur, justissimum quoque esse interitum quem ex praedestinatione
J subeunt, aeque certum est. Ad hoc, sic ex Dei praedestinatione
qot* pendet eorum perditio, ut causa et materia in ipsis reperiatur.
4 Lapsus est enim primus homo, quia Dominus ita expedire cen-

•• suerat; cur censuerit nos latet. Certum tamen est non aliter cen-

.vi suisse, nisi quia videbat nominis sui gloriam inde merito illus-
. trari. Ubi mentionem gloriae Dei audis, illic justitiam cogita.
. nt lustum enim esse oportet quod laudem meretur. Cadit igitur
. lomo , Dei providentia sic ordinante : sed suo vitio cadit. Pro-

fljn luntiaverat paulo ante Dominus (Gen. 1, 31), omnia quae fece¬

rat esse valde bona. Unde ergo illa homini pravitas ut a Deo
suo deficiat? Ne ex creatione esse putaretur, elogio suo appro-

1) Enchir. ad Laurent. 104 seqq. (28).

2) Libr. 6. de Genes, ad literam c. 15.
Calvini Institutio II.

162 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

baverat Dens quod profectum erat a se ipso. Propria ergo ma¬
litia, quam acceperat a Domino puram naturam corrupit; sua
ruina totam posteritatem in exitium secum attraxit. Quare in
corrupta potius humani generis natura evidentem damnationis cau
sam, quae nobis propinquior est, contemplemur, quam abscondi
tam ac penitus incomprehensibilem inquiramus in Dei praedesti
natione. Neque immensae Dei sapientiae submittere hucusque in
genium pigeat, ut in multis ejus arcanis succumbat. Eorum enim
quae scire nec datur, nec fas est, docta est ignorantia; scientiae
appetentia, insaniae species.

9. Dicet forte quispiam, me nondum attulisse quod sacrile¬
gam illam excusationem compesceret. Ego vero ne id quidem ef¬
fici posse fateor, quin semper fremat impietas et obmurmuret.
Mihi tamen dixisse videor quod ad obloquendi non rationem tan¬
tum, sed praetextum quoque adimendum sufficeret. Excusabiles
peccando haberi volunt reprobi, quia evadere nequeunt peccandi
necessitatem: praesertim quum ex Dei ordinatione sibi injiciatur
hujusmodi necessitas. Nos vero inde negamus rite excusari, quan¬
doquidem Dei ordinationi, qua se exitio destinatos conqueruntur,
sua constat aequitas, nobis quidem incognita, sed illa certissima.
Unde constituimus, nihil illos sustinere mali quod non justissimo
Dei judicio infligatur. Deinde praepostere docemus agere ipsos,
qui ad quaerendam suae damnationis originem, in recondita divini
consilii adyta oculos intendant; ad naturae corruptionem, unde
illa vere scaturit , conniveant. Hanc autem imputare ne Deo pos¬
sint, obstat quod suae creationi testimonium reddat. Tametsi
enim aeterna Dei providentia in eam cui subjacet calamitatem con¬
ditus est homo , a se ipso tamen ejus materiam , non a Deo sump
sit; quando nulla alia ratione sic perditus est, nisi quia a pura
Dei creatione in vitiosam et impuram perversitatem degeneravit

10. Jam et tertia absurditate Dei praedestinationem infa¬
mant ejus adversarii; quum enim non alio referamus quam ad
divinae voluntatis arbitrium, quod universali exitio eximantur quos
in regni sui haeredes Deus assumit, ex eo colligunt apud ipsum
ergo esse acceptionem personarum: quod ubique scriptura negat.
Ergo vel scripturam esse sibi dissentaneam, vel in electione Dei
esse meritorum respectum. Primum, alio sensu negat scriptura
Deum esse personarum acceptorem, quam quo ipsi judicant; si¬
quidem personae vocabulo non hominem significat, sed quae in
homine oculis conspicua, vel favorem, gratiam, dignitatem conci¬
liare, vel odium, contemptum, dedecus, conflare solent. Qualia
sunt, divitiae, opes, potentia, nobilitas, magistratus, patria, for¬
mae elegantia, et caetera ejusmodi. Item paupertas, inopia, igno¬
bilitas, sordes, contemptus et similia. Sic Petrus et Paulus (Act.

Dei

locc

Itis

10, 34; Eom. 2, 10; Gal. 3, 28) personarum acceptorem non

esse Dominum docent, quia non discernat inter Judaeum et Grae
cum, quo solius gentis ratione alterum respuat, amplectatur alte
rum. Sic Jacobus (2, 5) iisdem verbis utitur, dum vult asserere

cnira

pare

fipr

luxer

iae,

tameli

trita
lae c
®ger
pia t

pili:;-

pium

CAPUT XXIII.

163

tfij
'et

lD'|ab hominis respectu, sed a sola ejus misericordia, cui
:es|esse debet proferre se et exserere ubi et quoties placet

' I Deum in suo judicio divitias nihil morari. Paulus autem alio
|a|loco (Coi. 3, 25; Eph. 6, 9) de Deo sic loquitur, quod liberta-
ln|tis aut servitutis in judicando nullam habeat rationem. Proinde
' | nihil repugnantiae erit , si dicemus , Deum secundum beneplaciti
' i sui arbitrium eligere in filios , nullo merito , quos visum fuerit,
^'1 aliis rejectis ac reprobatis. Pes tamen sic explicari potest, ut
plenius satisfiat. Quaerunt qui fiat ut ex duobus quos nullum
meritum discriminat, alterum praetereat in electione sua, alterum
ae| assumat Deus? Ego vicissim rogo, putentne in eo qui assumitur
i esse aliquid quod Dei animum ad ipsum inclinet? Si nihil fate-
‘ buntur, quod necesse est, sequetur Deum non hominem intueri,
sed a sua bonitate rationem petere cur illi benefaciat x). Quod
igitur hominem unum eligit Deus, altero rejecto, id non provenit

liberum
Nam et

alibi (1 Cor. 1, 26) vidimus non multos ab initio vocatos fuisse
to|nobiles, vel sapientes, vel splendidos, ut Deus humiliaret carnis
(superbiam; tantum abest ut personis devinctus fuerit ejus favor.

11. Quare falso et pessime Deum inaequalis justitiae insi-
^jjmulant nonnulli, quod non eundem erga omnes tenorem in sua

- praedestinatione servat. Si omnes, inquiunt, noxios deprehendit,
peraeque omnes puniat; si insontes, ab omnibus judicii rigorem
abstineat. Atqui perinde cum ipso agunt ac si vel interdicta illi
foret misericordia, vel, dum vult misereri, cogatur in totum ju¬
dicio renuntiare. Quid est quod flagitant? si omnes sunt noxii,
ut simul eandem omnes luant poenam. Fatemur communem no¬
xam; sed dicimus quibusdam succurrere Dei misericordiam. Suc-

aP* currat, ajunt, omnibus. Sed excipimus, aequum esse ut puniendo
se quoque aequum judicem ostendat. Id dum non sustinent, quid
fiiud quam vel miserandi facultate Deum spoliare conantur, vel
hac saltem lege ipsam permittere, ut judicio se prorsus abdicet?

- Quare pulcherrime quadrant istae Augustini 1 2) sententiae : quum
n primo homine universa generis massa in condemnationem de-

- luxerit, quae fiunt ex ea vasa in honorem, non propriae justi-
iae, sed Dei misericordiae vasa esse; quod vero alia fiunt in con¬
tumeliam, non iniquitati sed judicio deputandum, etc. Quod Deus

is quos reprobat, debitam poenam rependit; iis quos vocat, im-
neritam gratiam largitur, ab omni accusatione liberari, similitu-
line creditoris, cujus in potestate est alteri remittere, ab altero
xigere. Potest igitur Dominus etiam dare gratiam quibus vult,

■ piia misericors est; non omnibus dare, quia justus judex; dando
• [uibusdam quod non merentur, gratuitam suam ostendere gra-
> iam; non omnibus dando, quid mereantur omnes declarare. Nam
pium Deum scribit Paulus (Rom. 1 1 , 32) clausisse omnia sub

1) Vide August. libr. ad Bonif. 2. c. 7.

2) Epist. 106 (186). De praedest. et gratia, passim. De bono per-

164 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

peccato ut omnium misereatur, simul addendum est nemini esse ]j
debitorem ; quia nemo illi prior dedit , ut mutuum exigat. ; (i

12. Hoc quoque ad evertendam praedestinationem exagitant, L
quod ipsa stante concidat omnis sollicitudo et bene agendi stu- rs
dium. Quis enim audiat, inquiunt, aeterno et immutabili Dei
decreto sibi fixam esse aut vitam aut mortem, quin protinus in
mentem veniat, nihil interesse quomodo se gerat, quando suo
opere nihil aut impediri aut promoveri queat Dei praedestinatio?
Ita omnes projicient se, et deploratum in morem ; quocunque li¬
bido tulerit, praecipites ibunt. Et sane non in universum men¬
tiuntur; sunt enim plerique porci qui praedestinationis doctrinam
impuris istis blasphemiis conspurcant, atque hoc etiam obtentu
admonitiones et objurgationes quaslibet eludunt : scit Deus quid
de nobis agere semel statuerit; si salutem decrevit, adducet nos I

ad eam suo tempore; si mortem destinavit, frustra contra tende
remus. At scriptura, dum praecipit quanto majori et reverentia
et religione sit de tanto mysterio cogitandum, tum pios in longe

diversum sensum instituit, tum scelestam illorum intemperiem
probe redarguit. Non enim praedestinationem eo commemorat ut

fert;

fictu

iqi

fit.

in audaciam erigamur, et inaccessa Dei secreta excutere nefaria
temeritate tentemus; sed potius ut humiliati ac dejecti, ad judi¬
cium ejus tremere, misericordiam suspicere discamus. Ad hunc
scopum fideles collimabunt. Ille autem foedus porcorum grunni
tus a Paulo rite compescitur. Securos se in* vitiis pergere dicunt,
quia si sint a numero electorum, nihil obfutura sint vitia quomi
nus tandem ad vitam perducantur. Atqui in hunc finem electos
esse nos Paulos (Eph. 1, 4) admonet, ut sanctam ac inculpatam
vitam traducamus. Si electionis scopus est vitae sanctimonia, ma¬
gis ad eam alacriter meditandam expergefacere et stimulare nos
debet, quam ad desidiae praetextum valere. Quantopere enim
haec inter se dissident, a bene agendo cessare quia electio ad sa
lutem sufficiat, et electioni propositum esse finem ut in bonorum
studium incumbamus? Facessant ergo ejusmodi sacrilegia quae
totum electionis ordinem perperam invertunt. Quod autem suas
blasphemias longius extendunt, dum eum, qui sit a Deo reproba
tus, perditurum operam dicunt si innocentia et probitate vitae se
illi approbare studeat, in eo vero impudentissimi mendacii con¬
vincuntur. Dnde enim tale studium oriri possit nisi ex electione?
Ham quicunque sunt ex reproborum numero, ut sunt vasa in
contumeliam formata, ita non desinunt perpetuis flagitiis iram
Dei in se provocare, et evidentibus signis confirmare quod jam
in se latum est Dei judicium. Tantum abest ut cum ipso frustra1
contendant.

13. Maligne tamen atque impudenter hanc doctrinam ca¬
lumniantur alii, ac si omnes ad pie vivendum exhortationes ever¬
teret. Qua de re magnam olim invidiam sustinuit Augustinus
quam abstersit libro de correptione et gratia ad Yalentinum; cu¬
jus lectio pios omnes et dociles facile placabit. Pauca tamen hic

3 no

'fr,-

iidi

P«

CAPUT XXIII.

165

e libabo, quae, ut spero, probis et non contentiosis satisfacient.

Quam apertus et vocalis praeco electionis gratuitae fuerit Paulus,
i ante visum est; an ideo monendo et hortando frigidus? Confe-
' rant boni isti zelotae ejus vehementiam cum sua, glacies in ipsis
1 reperietur prae incredibili illius fervore. Et certe principium il-
J lud scrupulos omnes tollit, non esse nos vocatos ad immunditiem,
\ sed ut quisque vas suum possideat in honore (1 Thess. 4, 7),

; ; etc. , deinde nos esse Dei figmentum , creatos ad bona opera quae

' praeparavit, ut in illis ambulemus (Eph. 2, 10). In summa qui
'(mediocriter exercitati sunt in Paulo, absque longa demonstratione
m intelligent quam apte conciliet quae isti fingunt inter se pugnare.

1 Praecipit Christus ut in se credatur; neque tamen vel falsa est

' ejus definitio, vel praecepto contraria, ubi dicit (Joann. 6, 44):
b nemo potest venire ad me nisi cui datum fuerit a Patre meo.
'i Cursum igitur suum habeat praedicatio, quae adducat homines ad
4 fidem, et continuo profectu in perseverautia contineat. Neque ta-
:e men impediatur praedestinationis cognitio, ut qui obediunt non
1 tanquam de suo superbiant, sed in Domino glorientur. Non abs
: re dicit Christus: qui habet aures audiendi audiat (Matth. 13, 9).
1 Ergo dum exhortamur et praedicamus, qui auribus praediti sunt,
u libenter obediunt; quivero carent, in illis impletur, quod scriptum
ne est (Jes. 6, 9), ut audientes non audiant. Cur autem, inquit
J' Augustinus1), illi habeant, illi non? quis cognovit sensum Do-
at> mini? numquid ideo negandum est quod apertum est, quia com-
N’ prehendi non potest quod occultum est? Haec fideliter ex Augu-
'Istino retuli; sed quia plus forte autoritatis habebunt ejus verba
:: quam mea, agedum prodeant in medium quae apud ipsum legun-
-a' tur. Numquid si hoc audito nonnulli in torporem segnitiemque
• certantur, et a labore proclives ad libidinem post concupiscentias
jn 3ant, propterea de praescientia Dei falsum putandum est quod
i lictum est? Nonne si Deus illos bonos fore praescivit, boni erunt,
J n quantalibet nunc malitia versentur; et, si malos fore praesci-
: vit , mali erunt, in quantalibet nunc bonitate cernantur? Num-
: piid ergo propter hujusmodi causas, quae de praescientia Dei
rera dicuntur, vel neganda sunt vel tacenda? tunc scilicet quando,

' d non dicantur, in alios itur errores? Alia, inquit2), ratio est

- rerum tacendi, alia, verum dicendi necessitas. Causas verum ta-
jendi longum esset omnes quaerere; quarum tamen est haec una,

- le pejores fiant qui non intelligunt, dum volumus eos qui intel-
igunt facere doctiores; qui nobis tale aliquid dicentibus doctiores

- piidem non fiunt, sed nec redduntur pejores. Quum autem res
: 7era ita se habet, ut fiat pejor, nobis eam dicentibus, qui capere

ion potest; nobis autem tacentibus, ille qui potest, quid putamus
1 aciendum? nonne potius est dicendum verum, ut qui potest ca-
1 )ere, capiat; quam tacendum, ut non solum id ambo non capiant,

- rerum etiam qui est intelligentior , ille sit pejor, qui si audiret

1) Libr. de bono persev. e. 15.

2) C. 16.

166 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

et caperet, per eum etiam plures discerent? Et nos dicere no¬
lumus, quod teste scriptura dicere licebat. Timemus enim videli¬
cet ne loquentibus nobis offendatur qui capere non potest; non
autem timemus ne , tacentibus nobis , qui veritatem potest capere
falsitate capiatur. Quam sententiam brevius tandem perstringens,
clarius etiam confirmat 1). Quamobrem, si apostoli et qui eos
sequuti sunt ecclesiae doctores utrum que fecerunt, ut de aeterna
Dei electione pie dissererent, et sub piae vitae disciplina contine¬
rent fideles, quid est quod invicta conclusi violentia veritatis illi
nostri se recte dicere existimant, non esse populo praedicandum,
etsi verum sit, quod de praedestinatione dicitur? Imo praedi¬
candum est prorsus: ut qui habet aures audiendi audiat. Quis
autem habet, si non accepit ab eo qui se daturum promittit?
Certe qui non accipit, rejiciat, dum tamen qui capit, sumat et
bibat, bibat et vivat. Sicut enim praedicanda est pietas, ut rite
colatur Deus, ita et praedestinatio, ut qui habet aures audiendi,
de gratia Dei in Deo, non in se glorietur.

14. Et tamen ut singulare aedificationis studium sancto viro
fuit, sic docendi veri rationem temperat, ut prudenter caveatur r
quoad licet offensio. Nam quae vere dicuntur, congruenter si- j
mul posse dici admonet. Si quis ita plebem compellet: si non j.
creditis, ideo fit quia jam divinitus exitio destinati estis, is non ji
modo ignaviam fovet, sed etiam indulget malitiae. Si quis in j|
futurum quoque tempus sententiam extendat, quod non sint cre- j
dituri qui audiunt, quia reprobati sunt, imprecatio erit magis |
quam doctrina. Tales itaque Augustinus non immerito tanquam >
vel insulsos doctores, vel sinistros et ominosos prophetas ab ec- i j
clesia jubet facessere. Tenendum quidem vere alibi contendit, quod j 1
tunc correctione proficit homo quum miseretur atque adjuvat qui b
facit quos voluerit etiam sine correptione proficere. Sed quare i
isti sic, illi aliter: absit ut dicamus judicium luti esse non figuli.
Item postea: quum homines per correptionem in viam justitiae j
seu veniunt seu revertuntur, quis operatur in cordibus eorum sa- j
lutem , nisi ille qui quolibet plantante et irrigante dat incremen¬
tum ? cui volenti salvum facere nullum hominis resistit liberum j
arbitrium. Non est itaque dubitandum, voluntati Dei (qui in
coelo et in terra quaecunque voluit fecit, et qui etiam quae fu¬
tura sunt fecit) humanas voluntates non posse resistere, quominus
faciat ipse quod vult; quandoquidem de ipsis hominum voluntati¬
bus quod vult facit. Item: quum vult adducere homines, num-
quid corporalibus vinculis alligat? intus agit, intus corda tenet,

intus corda tnovet, eosque voluntatibus eorum, quas in illis ope- r

ratus est, trahit. Sed quod continuo subjicit, minime omitti de- p
bet : quia nescimus quis ad praedestinatorum numerum pertineat, , fl
vel non pertineat, sic nos affici decere ut omnes velimus salvos n

fieri. Ita fiet ut quisquis nobis occurret, eum studeamus facere i n

1) Ejusd. libri c. 20.

CAPUT XXIV.

1G7

i pacis consortem ; sed pax nostra super filios pacis requiescet. Ergo,
I quantum ad nos pertinet, omnibus, ne pereant, vel ne alios per-
| dant, salubris et severa, instar medicinae, adhibenda erit correp-
I tio: Dei autem erit illis utilem facere quos praescivit et prae-
| destinavit.

I CAPUT XXIV.

I Electionem sanciri Dei vocatione; reprobos autem sibi accer-
sere justum, cui destinati sunt, interitum.

Hujus Capitis duas esse partes vel ipsum argumentum ostendit. 1) De
Electis, a prima sect. ad undecimam agitur. — 2) De Reprobis, a duodecima
usque ad fin. capitis.

1. Sed ut res melius elucescat, tum de electorum vocatione,
tum de excaecatione et induratione impiorum agendum est. Et
de priore quidem jam aliquid disserui, eorum errorem refellens
quibus generalitas promissionum videtur aequare totum humanum
genus. Atqui non absque delectu electionem, quam in se ipso
alioqui absconditam habet, vocatione demum sua Deus manifestat,

; quam ideo appellare proprie licet ejus testificationem. Nam quos

I praescivit, eos et praefinivit conformes fieri imaginis filii sui; quos
autem praefinivit, eos et vocavit; quos vocavit, eos et justificavit,
ut olim glorificet (Rom. 8 , 29). Quum suos eligendo jam in
filiorum locum Dominus adoptarit, videmus tamen ut in tanti boni
possessionem non veniant, nisi dum vocantur; contra, ut vocati
quadam jam fruantur electionis suae communicatione. Qua ratione
spiritum quem accipiunt, et adoptionis spiritum, et sigillum, et
arrhabonem haereditatis futurae vocat Paulus (Rom. 8 , 15; Eph.
1 , 13 et alibi) , quia scilicet eorum cordibus futurae adoptionis
certitudinem suo testimonio stabilit et obsignat. Nam etsi evan-
gelii praedicatio ex fonte electionis scaturit, quia tamen reprobis
etiam communis est, non esset per se solida illius probatio., Deus
i autem efficaciter electos suos docet ut ad fidem adducat; sicuti
| citavimus ante ex verbis Christi. Qui ex Deo est, hic vidit pa¬
trem, non alius (Joann. 6, 46). Item: manifestavi nomen tuum
hominibus quos dedisti mihi (Joann. 17, 6). Q,uum alibi dicat:
nemo potest venire ad me nisi pater meus traxerit eum (Joann.
I 6, 44). Quem locum prudenter expendit Augustinus1), cujus
verba sunt: si (ut dicit veritas) omnis qui didicit venit, quisquis
non venit, profecto nec didicit: non est igitur consequens ut qui
1 potest venire etiam veniat, nisi id voluerit atque fecerit; sed om-
j nis qui didicit a patre, non solum potest venire, sed etiam venit;
ubi jam et possibilitatis profectus, et voluntatis affectus et actio¬
nis effectus adest. Alibi etiam clarius2): quid est, omnis qui

1) Libr. 1. de gratia Christi contra Pelag. et Coelest. c. 14 et 31.

2) Libr. de praedest. sanctorum c. 8.

1 68 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

audivit a patre et didicit venit ad me, nisi, nullus est qui audiat
et discat a patre, et non veniat ad me? si enim omnis qui audi¬
vit a patre et didicit venit, profecto omnis qui non venit non
audivit a patre nec didicit; nam si audisset et didicisset, veniret:
valde remota est a sensibus carnis haec schola, in qua pater audi¬
tur et docet, ut veniatur ad filium. Paulo post: haec gratia quae

occulte humanis cordibus tribuitur, a nullo duro corde recipitur;
ideo quippe tribuitur, ut cordis duritia primum auferatur: quando
itaque pater intus auditur, aufert cor lapideum et dat cor car¬
neum; sic quippe facit filios promissionis et vasa misericordiae,
quae praeparavit in gloriam; cur ergo non omnes docet ut ve¬
niant ad Christum, nisi quia omnes quos docet, misericordia do¬
cet; quos autem non docet, judicio non docet? quoniam cujus
vult miseretur, et quem vult obdurat. Eilios ergo sibi designat,
ac patrem se iis destinat Deus quos elegit. Yocando porro in
familiam eos suam asciscit, ac se ipsum iis coadunat, ut simul
unum sint. Quum autem electioni vocatio subnectitur, in eum
modum scriptura satis innuit, in ea nihil requirendum praeter
gratuitam Dei misericordiam. Si enim quaerimus quo vocet et
qua ratione, respondet, quos elegerat. Ad electionem autem dum
venitur, sola illic misericordia undecunque apparet. Atque adeo! «
vere hic locum habet illud Pauli (Rom. 9, 16), non esse volen- j o;
tis neque currentis, sed miserentis Dei. Neque id, quemadmo- jlfr

dum vulgo accipiunt qui inter Dei gratiam, voluntatem, cursum¬

que hominis partiuntur. Exponunt enim, desiderium hominis ac
conatum nihil per se quidem habere momenti, nisi Dei gratia
prosperentur; sed quum adjuvantur illius benedictione, habere
suas quoque partes in comparanda salute contendunt. Quorum
cavillum Augustini 1) verbis refellere quam meis malo. Si nihil
aliud voluit apostolus, nisi non esse solius volentis aut currentis,'
nisi adsit misericors Dominus, retorquere e converso licebit, non
solius esse misericordiae , nisi adsit voluntas et cursus : quod si
aperte impium est, non dubitemus apostolum omnia misericordiae
Domini dare, nostris autem voluntatibus aut studiis nihil relin¬
quere. In hanc sententiam ille sanctus vir. Nec pili aestimo
quam inducunt argutiolam, non fuisse id dicturum Paulum nisi
aliquis in nobis foret conatus et aliqua voluntas. Non enim quid
esset in homine 'reputavit; sed quum videret quosdam salutis par¬
tem hominum industriae assignare, simpliciter eorum errorem dam¬
navit priore membro , deinde totam salutis summam Dei miseri¬
cordiae vendicavit. Et quid aliud agunt prophetae quam ut gra¬
tuitam Dei vocationem perpetuo depraedicent?

2. Ad haec ipsa quoque vocationis natura et dispensatio
perspicue id demonstrat, quae non sola verbi praedicatione, sed
et spiritus illuminatione constat. Quibus offerat verbum suum!
Deus, habemus apud prophetam (Jes. 65, 1): repertus sum a nor

1) Enchir. ad Laurent. c. 32.

CAPUT XXIV.

169

quaerentibus me; palam apparui iis qui me non interrogabant;
populo qui non invocavit nomen meum dixi, ecce adsum. Ac ne
Judaei ad gentes modo eam clementiam pertinere ducerent, ipsis
quoque in memoriam reducit unde assumpserit patrem eorum Abra-
bam , quum ipsum sibi conciliare dignatus est ; nimirum ex media
idololatria, in qua cum suis omnibus demersus erat (Jos. 24, 3).
Yerbi sui luce dum immerentibus primum affulget, eo gratuitae
bonitatis suae specimen satis luculentum exhibet. Hic ergo jam
se exserit immensa Dei bonitas, sed non omnibus in salutem:
quia reprobos manet gravius judicium, quod testimonium amoris
Dei repudient. Atque etiam Deus, illustrandae gloriae suae causa,
spiritus sui efficaciam ab illis subducit. Interior igitur haec vo¬
catio pignus est salutis quod fallere non potest. Quo pertinet il¬
lud Joannis (1 Joann. 3, 24): inde agnoscimus nos esse ejus filios,
ex spiritu quem dedit nobis. Ac ne glorietur caro quod vocanti
et ultro se offerenti saltem responderit, nullas ad audiendum esse
aures, nullos ad videndum oculos affirmat, nisi quos ipse fecerit.
Facere autem non secundum cujusque gratitudinem , sed pro sua
electione. Cujus rei insigne habes exemplum apud Lucam (Act.
13, 48), ubi Pauli et Barnabae concionem audiunt communiter
Judaei et gentes. Eodem tum verbo quum edocti essent omnes,
narrantur credidisse qui ad vitam aeternam erant ordinati. Qua
fronte gratuitam esse vocationem negemus, in qua ad ultimam
usque partem sola regnat electio?

3. Duo autem errores hic cavendi sunt: quia nonnulli co¬
operarium Deo faciunt hominem , ut suffragio suo ratam electio¬
nem faciat; ita secundum eos voluntas hominis superior est Dei
consilio. Quasi vero scriptura doceat tantum nobis dari ut cre¬
dere possimus , ac non potius fidem ipsam. Alii , quanquam non
ita enervant gratiam spiritus sancti, nescio tamen qua ratione in¬
ducti electionem a posteriori suspendunt: quasi dubia esset atque
etiam inefficax, donec fide confirmetur. Equidem confirmari, quoad
nos, minime obscurum est; elucescere etiam arcanum Dei consi¬
lium, quod latebat, ante vidimus; modo hoc verbo nihil aliud in-
telligas quam comprobari quod incognitum erat, et velut sigillo
consignari. Sed falso dicitur electionem tunc esse demum effica¬
cem postquam evangelium amplexi sumus, suumque inde vigorem
sumere. Certitudo quidem ejus inde nobis petenda, quia si ad
aeternam Dei ordinationem penetrare tentemus, profunda illa abys¬
sus nos ingurgitabit. Sed ubi eam nobis patefecit Deus, altius
conscendere oportet, ne effectus causam obruat. Quid enim ma¬
gis absurdum et indignum, quum scriptura doceat nos esse illu¬
minatos, sicuti nos Deus elegit, lucis hujus fulgore oculos nostros
perstringi, ut attendere ad electionem recusent? Neque interea
infitior, ut certi de salute nostra simus, initium a verbo fieri de¬
bere, eoque debere fiduciam nostram esse contentam ut Deum pa¬
trem invocemus (Deut. 30, 14). Praepostere enim quidam ut de
consilio Dei (quod nobis prope est in ore et corde) certiores red-

170 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

dantur, supra nubes volitare cupiunt. Cohibenda igitur est illa :
temeritas sobrietate fidei, ut Deus occultae suae gratiae nobis testis i 1
sufficiat in externo verbo, modo ne impediat canalis, ex quo
iarge ad bibendum nobis aqua profluit, quominus scaturigo suum 1
honorem obtineat.

4. Ergo ut perperam faciunt qui electionis vim suspendunt
a fide evangelii, qua illam ad nos sentimus pertinere, ita opti-
mum tenebimus ordinem si in quaerenda electionis nostrae certi¬
tudine, in iis signis posterioribus, quae sunt certae ejus testifica¬
tiones, haereamus. Nulla tentatione vel gravius vel periculosius c
fideles percellit satan, quam dum ipsos suae electionis dubitatione ' t
inquietans, simul prava ejus extra viam inquirendae cupiditate >
sollicitat. Extra viam inquirere voco , ubi in abditos divinae
sapientiae recessus perrumpere homuncio conatur, et, quo intelli- f
gat quid de se sit constitutum apud Dei tribunal , ad supremam
usque aeternitatem penetrare. Tunc enim se in profundum im¬
mensae voraginis absorbendum praecipitat; tunc innumeris atque o
inexplicabilibus laqueis se induit; tunc caecae caliginis abysso se p
adobruit. Sic enim aequum est horribili ruina ingenii humani n
stoliditatem puniri, ubi suopte marte assurgere ad divinae sapien¬
tiae altitudinem tentat. Eoque exitialior est haec tentatio, quod
ad nullam aliam propensiores simus fere omnes. Earissimus enim ii
est cujus non interdum animus hac cogitatione feriatur: unde tibi ii
salus nisi ex Dei electione? electionis porro quae tibi revelatio?
Quae si apud quempiam semel invaluit, aut diris tormentis mi- f
serum perpetuo excruciat, aut reddit penitus attonitum. Nullo «
sane certiore argumento confirmare velim quanta pravitate prae- 1
destinationem imaginentur hujusmodi homines, quam illa ipsa ex- u
perientia. Siquidem nullo pestilentiori errore infici mens possit f»
quam qui sua erga Deum pace ac tranquillitate conscientiam di- ■ i:
ruit ac deturbat. Ergo naufragium si timemus, solliciti ab hoc | ■:
scopulo cavendum, in quem nunquam sine exitio impingitur. Et si
vero, licet periculosi maris instar habeatur praedestinationis dispu- di
tatio , patet tamen in ea lustranda tuta et pacata , addo et ju¬
cunda navigatio, nisi quis periclitari ultro affectet. Nam quem¬
admodum in exitialem abyssum se ingurgitant qui , ut de sua C1
electione fiant certiores, aeternum Dei consilium sine verbo per¬
contantur, ita qui recte atque ordine ipsam investigant, qualiter
in verbo continetur, eximium inde referunt consolationis fructum, io
Sit igitur haec nobis inquirendi via , ut exordium sumamus a Dei ];
vocatione et in ipsam desinamus. Quanquam hoc non obstat quin
fideles, quae percipiunt quotidie beneficia ex Dei manu, sentiant t!
ex recondita illa adoptione descendere; sicuti loquuntur apud Je- l
saiam (Jes. 25, 1): fecisti mirabilia; cogitationes tuae antiquae,’
verae et fideles. Quando ea ceu tessera vult nobis confirmare
Deus quantum de suo consilio sciri fas est. Ne cui autem vi¬
deatur infirmum istud testimonium, reputemus quantum et clari-

CAPUT XXIY.

171

tatis et certitudinis nobis afferat. Qua de re apposite Bernardus1).
Postquam enim de reprobis loquutus est: stat, inquit, propositum
Dei, stat sententia pacis super timentes eum, ipsorum dissimulans
mala, et remunerans bona, ut miro modo eis non modo bona,
sed et mala cooperentur in bonum. Quis accusabit electos Dei?
sufficit mihi ad omnem justitiam, solum habere propitium cui
soli peccavi: omne quod mihi ipse non imputare decrevit, sic est
quasi non fuerit. Et paulo post: o verae quietis locus, et quem
non immerito cubiculi appellatione censuerim, in quo Deus non
quasi turbatus ira, nec velut distentus cura prospicitur, sed pro¬
batur voluntas ejus in eo bona et beneplacens et perfecta. Visio
ista non terret, sed mulcet; inquietam curiositatem non excitat,
sed sedat ; nec fatigat sensus , sed tranquillat ; hic vere quiesci¬
tur; tranquillus Deus tranquillat omnia, et quietum aspicere,
quiescere est.

5. Primum, si paternam Dei clementiam propitium que ani¬
mum quaerimus, ad Christum convertendi sunt oculi, in quo solo
patris anima acquiescit (Matth. 3, 17). Si salutem, vitam et
regni coelestis immortalitatem, non alio tum quoque confugien¬
dum est, quando ipse unus et vitae fons est, et salutis anchora,
et regni coelorum haeres. Jam quorsum electio pertinet, nisi ut
in filiorum locum a coelesti patre cooptati ejus favore salutem et
immortalitatem obtineamus ? Quantumlibet revolvas et excutias,
ultimum tamen ejus scopum non ultra tendere intelliges. Proinde
quos Deus sibi filios assumpsit, non in ipsis eos dicitur elegissse,
sed in Christo suo ; quia non nisi in eo amare illos poterat (Eph.
1, 4), nec regni sui haereditate honorare, nisi ejus consortes
ante factos. Quod si in eo sumus electi, non in nobis ipsis re-
periemus electionis nostrae certitudinem ; ac ne in Deo quidem
patre, si nudum illum absque filio imaginamur. Christus ergo
speculum est in quo electionem nostram contemplari convenit, et
sine fraude licet. Quum enim is sit cujus corpori inserere desti¬
navit pater quos ab aeterno voluit esse suos, ut pro filiis habeat
quotquot inter ejus membra recognoscit, satis perspicuum firmum-
que testimonium habemus, nos in libro vitae scriptos esse si cum
Christo communicamus. Porro ille certa sui communione nos do¬
navit, quum per evangelii praedicationem testatus est se nobis a
patre datum, ut cum suis omnibus bonis noster esset. Illum in¬
duere dicimur, in ipsum coalescere, ut vivamus quia ipse vivit
(Bom. 8, 32). Toties repetitur haec doctrina: filio unigenito non
pepercit pater, ut quisquis credit eum, non pereat (Joann. 3, 15).
Qui vero in eum credit, dicitur transiisse a morte in vitam
(Joann. 5, 24). Quo sensu vocat se panem vitae, quem qui
comederit, non morietur in aeternum (Joann. 6, 35). Ille, in¬
quam, nobis testis fuit, filiorum loco habitum iri a patre coe¬
lesti omnes a quibus fide receptus fuerit. Si quid plus appetimus

1) Serm. 23. super cantic.

172 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

quam ut inter Dei filios censeamur et haeredes, supra Christum
conscendamus licet. Si haec suprema nobis est meta, quantopere
insanimus, extra ipsum quaerendo quod et in ipso jam conse-
quuti sumus, et in solo ipso invenire potest? Praeterea quum
sit aeterna patris sapientia, immutabilis veritas, fixum consilium,
non est timendum ne quod suo sermone nobis enarrat, ab illa
quam quaerimus patris voluntate vel minimum variet; quin po¬
tius eam fideliter nobis aperit qualis ab initio fuit, ac semper
futura est. Hujus doctrinae praxis in precibus quoque vigere de¬
bet. Nam etsi ad Dei invocationem nos animat electionis fides,
ubi tamen vota concipimus, eam obtrudere Deo praeposterum es¬
set , vel hac conditione pacisci : Domine, si electus sum, me exau¬
dias. Quando suis promissionibus vult nos esse contentos, ne¬
que alibi quaerere an futurus sit nobis exorabilis. Haec prudentia
nos a multis laqueis expediet, si in rectum usum accommodare
scimus quod recte scriptum est; non autem inconsiderate huc
illuc trahamus quod restringi debuerat.

6. Accedit ad stabiliendam fiduciam alia, quam cum voca¬
tione nostra conjungi diximus, electionis firmitudo. Quos enim
nominis sui cognitione illuminatos in ecclesiae suae sinum Chri¬
stus asciscit, eos dicitur in fidem tutelamque suam recipere.
Quoscunque autem recipit, ei a patre commissi dicuntur ac con¬
crediti ut in vitam aeternam custodiantur. Quid nobis volumus ?
Clamat alta voce Christus, quotquot pater salvos esse velit, eos
sibi in protectionem tradidisse (Joann. 6, 37. 39 et 17, 6. 12).
Ergo si rescire libet an Deo curae sit nostra salus, quaeramus
an Christo commendaverit, quem constituit unicum suorum om¬
nium salvatorem. Jam si dubitamus an simus a Christo in fidem
custodiamque recepti, ille dubitationi occurrit, dum se pastorem
sponte offert, ac in ovium suarum numero nos fore pronuntiat,
si vocem, suam audiamus (Joann. 10, 3). Christum ergo benigne
nobis expositum, et obviam prodeuntem amplectamur: ille autem
nos in grege suo recensebit, et inter sua septa conclusos tenebit.
At subit futuri status anxietas. Nam ut Paulus vocari docet qui
electi ante fuerint, ita Christus ostendit multos esse vocatos, paucos
vero electos (Rom. 8, 30; Matth. 22, 14). Quin etiam ipse quo¬
que Paulus alibi a securitate dehortatur; qui bene stat, inquit,
videat ne cadat (1 Cor. 10, 12). Item: insertus es in populum
Dei? noli superbire, sed time; potest enim Deus rursum succi¬
dere, ut alios inserat (Rom. 11 , 20). Denique ipsa experientia
satis docemur, parvi esse vocationem ac fidem, nisi accedat per¬
severantia, quae non omnibus contingit. Sed enim ista sollicitu¬
dine liberavit nos Christus; nam in posterum certe respiciunt
istae promissiones: omne quod dat mihi pater, ad me veniet; et
eum qui venerit ad me non ejiciam foras (Joann. 6, 37. 40).
Item : haec est voluntas ejus qui misit me patris , ne quid per¬
dam ex omnibus quae dedit mihi , sed resuscitem ea in novissimo
die. Item (Joann. 10, 27): oves meae vocem meam audiunt et

<ii

t¥

rus

;0I

;sti

Sii

.811

iit

tai
sei
. si

: ii

iiii

Sit

. exi
oiii
i

|1(

|aio:

-iiia

iro

tii

■ il|j

ton

Sei

■Ai

rtiti:

CAPUT XXIV.

173

sequuntur me; ego cognosco eas, et vitam aeternam do eis, nec
peribunt in aeternum, neque rapiet eas quisquam de manu mea:
pater qui dedit mihi, major omnibus est, et nemo potest rapere
de manu patris mei. Jam ubi pronuntiat (Matth. 15, 13): omnis
arbor quam non plantavit pater meus eradicabitur, ex opposito
innuit nunquam posse a salute evelli qui radicem in Deo habent.
Cui consentit illud Joannis (1 Joann. 2, 19): si ex nobis fuissent,
non exiissent utique a nobis. Hinc etiam magnifica Pauli glo¬
riatio contra vitam et mortem, praesentia et futura (Eom. 8, 38);
quam in dono perseverantiae fundatam esse oportet. Nec dubium
est quin ad electos omnes sententiam hanc dirigat. Alibi idem
Paulus (Phil. 1, 6): qui coepit in vobis opus bonum, perficiet
usque in diem Christi. Si cuti etiam David, quum labasceret ejus
fides, in hanc fulturam recubuit (Psal. 138, 8): opus manuum
tuarum non deseres. Jam vero neque hoc dubium est, quum
orat Christus pro omnibus electis, quin idem illis precetur quod
Petro (Luc. 22, 32), ut nunquam deficiat fides eorum. Ex quo
elicimus, extra periculum defectionis esse, quia eorum pietati con¬
stantiam postulans filius Dei repulsam passus non est. Quid hinc
nos discere voluit Christus, nisi ut confidamus perpetuo nos fore
salvos , quia illius semel facti sumus ?

7. At quotidie accidit, ut qui videbantur esse Christi, rur¬
sum deficiant ab eo , et corruant. Imo eo ipso loco , ubi asserit
neminem periisse ex iis qui sibi a patre dati fuerant , excipit
tamen filium perditionis (Joann. 17, 12). Yerum est id quidem;
sed aeque etiam certum, nunquam ea cordis fiducia tales Christo
adhaesisse qua nobis electionis certitudinem stabiliri dico. Exierunt
e nobis, inquit Joannes, sed e nobis non erant (1 Joann. 2, 19);
si fuissent enim e nobis, permansissent utique nobiscum. Nec
infitior quin habeant vocationis similia cum electis signa; sed
illud certum electionis stabilimentum , quod fideles a verbo evan-
gelii petere jubeo, illis minime concedo. Quamobrem ejusmodi
exempla nequaquam nos permoveant quominus in Domini pro¬
missionem tranquilli recumbamus, ubi pronuntiat (Joann. 3, 16 et
6, 39) a patre datos esse sibi omnes a quibus vera fide recipitur,
quorum nemo, se custode ac pastore, periturus sit. De Juda
mox dicetur. Paulus non simplicem securitatem Christianis dis¬
suadet, sed supinam ac solutam carnis securitatem quae fastum,
arrogantiam, aliorum contemptum secum trahat, humilitatem ex¬
stinguat, ac reverentiam Dei, acceptaeque gratiae oblivionem in¬
ducat. Gentiles enim alloquitur, quos docet, non esse Judaeis
superbe et inhumaniter insultandum ideo quia ipsis abdicatis in
eorum locum substituti essent. Timorem quoque requirit, non
quo consternati vacillent, sed qui ad suscipiendam humiliter
Dei gratiam nos instituens, nihil ex ejus fiducia diminuat; quem¬
admodum alibi dictum est. Adde quod non singulos, sed gene-
ratim sectas ipsas alloquitur. Nam quum divisa esset ecclesia in
duas partes, et aemulatio dissidium pareret, admonet Paulus gen-

174 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tiles , quod subrogati sunt' in locum peculiaris et sancti populi,
timoris et modestiae debere illis esse causam. Atqui inter eos
multi erant ventosi, quorum utile fuit inanem jactantiam retun¬
dere. Caeterum alibi vidimus, spem nostram in futurum tempus
extendi, etiam ultra mortem, nec quidquam magis contrarium
esse ejus naturae quam ambigere quid de nobis futurum sit.

8. Illa Christi sententia de multis vocatis, paucis autem
electis (Mattii. 22, 14), pessime in eum modum accipitur. Nihil
erit ambiguum si tenemus quod debet ex superioribus liquere,
duplicem esse vocationis speciem. Est enim universalis vocatio,
qua per externam verbi praedicationem omnes pariter ad se in¬
vitat Deus, etiam quibus eam in mortis odorem, et gravioris
condemnationis materiam proponit. Est altera specialis, qua ut
plurimum solos fideles dignatur, dum interiori sui spiritus illu¬
minatione efficit, ut verbum praedicatum eorum cordibus insideat.
Interdum tamen eos quoque facit participes quod ad tempus dun-
taxat illuminat; deinde suae ingratitudinis merito deserit, et ma¬
jori percutit caecitate. Jam quum videret Dominus evangelium
late longeque publicari, a plurimis contemptui haberi, apud pau¬
cos justo in pretio esse, Deum sub regis persona nobis describit
(Matth. 22, 2), qui convivium solenne instituens, vocatores suos
circumquaque mittat, ad magnam turbam invitandam, a paucissi¬
mis tamen impetrare queat, quia pro se quisque impedimenta
causetur; ut tandem recusantibus illis cogatur e triviis obvium
quemlibet accersere. Hactenus de externa vocatione intelligendam
parabolam nemo non videt. Subjungit postea, Deum boni con¬
vivatoris instar agere, qui circumeat mensas, ad suos hospites
comiter excipiendos. Quod si quem reperiat veste nuptiali non
ornatum, minime passurum ut convivii festivitatem suis sordibus
dehonestet. Hoc membrum fateor intelligendum de iis qui fidei
professione in ecclesiam ingrediuntur; sed Christi sanctificatione
nequaquam induti. Talia ecclesiae suae dehonestamenta , et velut
%aQKi,vc6(A,ciTa non sustinebit perpetuo Deus; sed prout meretur
eorum turpitudo, extra projiciet. Pauci ergo electi sunt ex magno
vocatorum numero ; non tamen ea vocatione unde fidelibus dici¬
mus aestimandam suam electionem. Illa enim impiorum etiam
communis est, haec secum affert spiritum regenerationis, qui est
arrhabo et sigillum futurae haereditatis , quo in diem Domini ob¬
signantur corda nostra (Eph. 1, 13. 14). In summa, quum hy¬
pocritae, non secus ac veri Dei cultores, pietatem jactent, pro¬
nuntiat Christus ejectum tandem iri ex loco quem male occupant;
sicuti in Psalmo (15, 1) dicitur: Domine quis habitabit in taber¬
naculo tuo? innocens manibus, et puro corde. Item alibi (Psal.
24, 6) : haec est generatio quaerentium Deum, quaerentium faciem [
Dei Jacob. Atque ita ad tolerantiam hortatur spiritus fideles,
ne aegre ferant Ismaelitas sibi misceri in ecclesia: quoniam tan¬
dem detracta larva cum dedecore ejicientur,

9. Eadem est ratio exceptionis nuper adductae, ubi ait

(1;

si:

ii:

i
ia
k
in:
60;
k

illi

liti

i 4'
1

ii
jati

~iri

ii,

fUi

lea

CAPUT XXIV.

175

13 I

:e,

io,

in-

at,

il¬

ii-

bit

103
iSl-
iti
iim !
m
•

.tes1

ion

basj

olei

elnt

;tur

-:1°

iam

est

ofe;

hy-

Pr0'

ant;

ber-

>sal.!

:iel

tau-

Christus neminem periisse nisi filium perditionis (Joann. 17, 12).
Est quidem impropria loquutio , sed minime obscura. Ille enim
non reputabatur inter oves Christi, quia vere esset; sed quia lo¬
cum tenebat. Quod porro ipsum alibi electum cum apostolis a
se fuisse asserit Dominus (Joann. 6, 70), id duntaxat ad mini¬
sterium refertur. Duodecim, inquit, elegi, et unus ex eis dia¬
bolus est. Nempe in apostoli munus eum elegerat. Quum autem
de electione loquitur in salutem, eum procul ab electorum nu¬
mero arcet: non de omnibus loquor; ego scio quos elegerim
(Joann. 13, 18). Si quis vocabulum electionis utrobique confun¬
dat, misere se implicabit; si distinguat, nihil est expeditius.
Pessime ergo et perniciose Gregorius1), dum vocationis tantum
nostrae conscios esse nos tradit, electionis incertos, unde ad for¬
midinem et trepidationem omnes hortatur, hanc etiam rationem
usurpans, quia etiamsi quales hodie simus sciamus, quales tamen
simus futuri nescimus. Yerum eo loco satis declarat quomodo
in hunc scopum impegerit. Quoniam enim ab operum meritis
electionem suspendebat, dejiciendis animis plus satis illi suppete¬
bat causae; confirmare non poterat, qui a se ipsis ad divinae
bonitatis fiduciam non transferebat. Hinc qualemcunque ejus quod
initio posuimus gustum habent fideles, praedestinationem, si rite
cogitetur, non fidei convulsionem, sed optimam potius confirma¬
tionem afferre. Neque tamen infitior, spiritum ad modulum sen¬
sus nostri interdum accommodare sermonem. Sicuti quum dicit
(Ez. 13, 9): in arcano populi mei non erunt, et in catalogo ser¬
vorum meorum non scribentur. Ac si Deus scribere inciperet in
libro vitae quos recenset in numero suorum; quum tamen scia¬
mus, vel teste Christo (Luc. 10, 20; Phil. 4, 3), scripta esse
filiorum Dei nomina in libro vitae ab initio. Sed simpliciter his
verbis eorum abdicatio notatur qui visi sunt inter electos prae¬
cipui. Sicut dicitur in Psalmo (69, 29) : deleantur e libro vitae,
et cum justis non scribantur.

10. Enimvero electi nec statim ab utero, nec eodem omnes
tempore, sed prout visum est Deo suam illis gratiam dispensare,
in ovile Christi per vocationem aggregantur. Ante vero quam
ad summum illum pastorem colligantur, in communi deserto dissi¬
pati aberrant; nec ab aliis quidquam differunt, nisi quod singu¬
lari Dei misericordia proteguntur, ne in ultimum mortis praeci¬
pitium ruant. In ipsos ergo si respicias, videbis Adae progeniem,
quae communem massae corruptionem redoleat. Quod non in ex¬
tremam et desperatam usque impietatem feruntur, id non fit ali¬
qua illis ingenita bonitate; sed quia in ipsorum salutem excubat
Dei oculus, et manus extenta est. Nam qui ab ipsa nativitate
insitum esse eorum cordibus semen nescio quod electionis som¬
niant, cujus virtute semper ad pietatem timoremque Dei sint in¬
clinati, nec scripturae autoritate adjuvantur, et ipsa redarguuntur

ait i

1) Homil. 38.

176 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

experientia. Exempla quidem pauca proferunt, unde probent,
electos ante illuminationem quoque non fuisse a religione alienos:
Paulum in suo pharisaismo vixisse irreprehensibilem (Phil. 3, 5);
Cornelium eleemosynis et orationibus fuisse acceptum Deo (Act.

10, 2), et si qua sunt similia. De Paulo illis concedimus; in j
Cornelio dicimus hallucinari. Jam enim tum illuminatum ac re- ■
generatum fuisse apparet, ut nihil illi deesset praeter perspicuam |
evangelii revelationem. Sed enim quid pauculis istis exemplis |
tandem extorquebant? electosne omnes pietatis spiritu semper esse
praeditos ? Non magis quam si quis demonstrata Aristidis , So¬
cratis, Xenocratis, Scipionis, Curii, Camilli et aliorum integri¬
tate, inde colligat, omnes qui in caecitate idololatriae deseruntur,
sanctimoniae et probitatis fuisse studiosos. Quin etiam scriptura 1
non uno in loco illis palam reclamat. Qui enim describitur a
Paulo Ephesiorum status ante regenerationem (Eph. 2, 1 seqq.),
granum hujus seminis nullum ostendit. Eratis, inquit, delictis
et peccatis mortui, in quibus ambulastis juxta saeculum mundi
hujus, juxta principem aeris, qui nunc agit in filiis contumaci¬
bus; inter quos et nos omnes versabamur aliquando in concu¬
piscentiis carnis nostrae, facientes quae carni et menti libebant,
et eramus natura filii irae, sicut et caeteri. Item (Eph. 2, 12):
mementote quod sine spe aliquando fueritis et Deo carueritis in
mundo. Item (Eph. 5, 8): eratis aliquando tenebrae, nunc autem
lux in Domino; ut filii lucis ambulate. At ea forte referri vo¬
lent ad ignorantiam veri Dei, qua electos, antequam vocentur,
detineri non negant. Quanquam hoc esset impudenter calumniari,
quum ex illis inferat, non jam amplius esse vel mentiendum, vel f
furandum: quid tamen ad alios locos respondebunt? Qualis ille ij
est ad Corinthios (1 Cor. 6, 9. 11), ubi quum denuntiasset, ne- Cl
que scortatores, neque idololatras, neque adulteros, neque molles,)
neque paedicatores, neque fures, neque avaros regni Dei fore 1 ::
haeredes, continuo subjungit, illos iisdem flagitiis fuisse, ante p
Christum cognitum, implicitos, nunc vero et sanguine ejus ab- 1(
lutos et spiritu liberatos. Item alter ad Romanos (6, 19): quem- i s
admodum praebuistis membra vestra serva immunditiae et ini- j
quitati ad iniquitatem, nunc addicite illa in servitutem justitiae.
Quem enim fructum ex illis habuistis , in quibus nunc merito j,
erubescitis? et caetera.

1 1 . Quale tunc , amabo , electionis semen in iis germinabat,
qui tota vita multifariam contaminati , quasi desperata nequitia, :I
volutabantur in flagitio omnium maxime nefando et exsecrabili?
Secundum eos si loqui voluisset, debuerat ostendere quantum Dei
beneficentiae deberent, per quam conservati essent ne in tantas
foeditates prolaberentur. Sic et Petrus debuisset suos hortari adi
gratitudinem , ob semen electionis perpetuum (1 Petr. 4, 3). Con-;
tra autem admonet, suffecisse praeteritum tempus gentium libidi¬
nibus consummandis. Quid si venitur ad exempla? Quale justi-,
tiae germen in Rahab meretrice ante fidem ? in Menasse , quum

Caput xxiy.

177

ir,

rij

Ile

es,

jre

ite'

ib-

ai-

iae.

rite

it,

tia,

ili?

Dei

itas

!oa*i

liili*1

:sti-

aflffl'

Jerusalem intingeretur et prope immergeretur sanguine propheta¬
rum? in latrone, qui inter ultimos tandem spiritus de resipiscen¬
tia cogitavit? Facessant ergo haec argumenta, quae sibi ipsis
homines curiosuli temere sine scriptura excogitant. Maneat autem
nobis quod habet scriptura (Jes. 52, 6): omnes pariter ovium
perditarum instar aberrasse, unumquemque declinasse in viam
suam, hoc est, perditionem. Hoc perditionis gurgite quos ali¬
quando eruere Dominus statuit, eos in suam opportunitatem dif¬
fert; tantum conservat, in blasphemiam irremissibilem ne devol¬
vantur.

12. Quemadmodum suae erga electos vocationis efficacia,
salutem, ad quam eos aeterno consilio destinarat, perficit Deus,
ita sua habet adversus reprobos judicia, quibus consilium de illis
suum exsequatur. Quos ergo in vitae contumeliam et mortis exi¬
tium creavit, ut irae suae organa forent, et severitatis exempla,
eos, ut in finem suum perveniant, nunc audiendi verbi sui facul¬
tate privat, nunc ejus praedicatione magis excaecat et obstupe¬
facit. Prioris membri quum innumera sint exempla, unum ta¬
men, quod est prae aliis illustre ac notabile, eligamus. Quatuor
circiter annorum millia ante Christi adventum effluxerunt, quibus
salutiferae doctrinae lucem cunctis gentibus occultavit. Si quis
respondeat, tanti beneficii compotes ideo non fecisse quia in¬
dignos judicarit, nihilo erunt digniores posteri. Cujus rei praeter
experientiam testis locuples est Malachias, qui incredulitatem cras¬
sis blasphemiis permistam coarguens, venturum tamen redempto¬
rem denuntiat (4, 1). Cur ergo his potius quam illis datur?
Frustra se torqueat qui hic causam requirat arcano et inscruta¬
bili Dei consilio altiorem. Hec est timendum ne quis Porphyrii
discipulus Dei justitiam impune arrodat, nobis pro ea nihil re¬
spondentibus. Quum enim asserimus nullos perire immerentes,
gratuitae esse beneficentiae Dei quod nonnulli liberantur, abunde
pro illustranda ejus gloria dictum est, ut nostra tergiversatione
nequaquam indigeat. Praedestinationi igitur suae viam facit sum¬
mus ille arbiter, ubi quos semel reprobavit, lucis suae commu¬
nicatione orbatos deserit in caecitate. Alterius membri cum ex¬
stant quotidiana documenta, tum multa in scripturis continentur.
Apud centum eadem fere habetur concio, viginti prompta fidei
obedientia suscipiunt; alii vel nullius pensi habent, vel rident,
vel explodunt, vel abominantur. Si quis respondeat, diversitatem
ex eorum provenire malitia et perversitate, nondum satisfactum
fuerit: quia et illorum ingenium eadem malitia occuparetur, nisi
Deus sua bonitate corrigeret. Ideoque semper implicabimur, nisi
succurrat illud Pauli (1 Cor. 4 , 7) : quis te discernit ? Quo
significat non propria virtute , sed sola Dei gratia alios aliis
praecellere.

13. Cur ergo gratiam illis largiendo, hos praetermittit? De
illis causam reddit Lucas, quia ad vitam sunt ordinati (Act. 13,
48). De iis ergo quid sentiemus, nisi quia sunt vasa irae in

Calvini Institutio II. i o

178 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

contumeliam? Quare ne cum Augustino * 1) loqui nos pigeat. Pos¬
set, inquit ille, Deus malorum voluntatem in bonum convertere,
quia omnipotens est; posset plane: cur ergo non facit? quia no
luit; cur noluerit, penes ipsum est. Debemus enim non plus
sapere quam oportet, multoque id satius est, quam tergiversari
cum Chrysostomo 2), quod volentem trahat et manum porrigen¬
tem, ne discrimen in Dei judicio, sed solo hominum arbitrio
situm videatur. Adeo quidem non situm est in proprio hominis

motu accedere, ut piis quoque et Deum timentibus singulari ad'
huc instinctu spiritus opus sit. Lydia purpuraria (Act. 16, 14)
Deum timebat, et tamen cor ejus aperiri oportuit, ut attenderet

doctrinae Pauli et in ea proficeret. Hoc non de una muliere

dictum est, sed ut sciamus profectum cujusque in pietate opus

esse arcanum spiritus. Istud quidem in quaestionem trahi non
potest, multis verbum suum Dominum mittere, quorum caecita¬
tem magis velit aggravari. Quorsum enim tot mandata deferri ju

bet ad Pharaonem ? an quia saepius repetitis legationibus mitiga¬
tum iri sperabat? Imo antequam inciperet exitum et noverat et
praedixerat. Ito , dicebat Mosi , et expone illi voluntatem meam ;
ego autem indurabo cor ejus ne obtemperet (Exod. 4, 21). Sic
quum Ezechielem suscitat, praemonet se mittere ad populum re¬
bellem et contumacem, ne terreatur si surdis se canere videat
(Ez. 2, 3 et 12, 2). Sic Jeremiae (1, 10) praedicit, futuram ejus
doctrinam in ignem, ut populum instar stipulae perdat et dissi¬
pet. Sed magis etiamnum premit Jesaiae prophetia (6, 9). Sic
enim a Domino dimittitur: vade, et dic filiis Israel, audiendo audite
et ne intelligatis • videndo videte et ne sciatis; obstina cor po
puli hujus et aures ejus aggrava, et oculos ejus obline, ut
ne forte videat oculis suis, et audiat auribus suis, et corde in-
telligat, quo conversus sanetur. Ecce, vocem ad eos dirigit, sed
ut magis obsurdescant; lucem accendit, sed ut reddantur caecio-

res; doctrinam profert, sed qua magis obstupescant; remedium
adhibet, sed ne sanentur. Atque hanc prophetiam adducens Joan-
nes (12, 39), Judaeos Christi doctrinae non potuisse credere as
serit, quia in eos incumberet haec Dei maledictio. Neque ho(
quoque controverti potest: quos Deus illuminatos non vult, illic
doctrinam suam aenigmatibus involutam tradere, ne quid ind<
proficiant, nisi ut in majorem hebetudinem trudantur. Testatu:
enim Christus, se ideo solis apostolis edisserere parabolas, in qui
bus apud multitudinem loquutus erat, quia his datum sit noss<
mysteria regni Dei, vulgo non item (Matth. 13, 11). Quid, in
quies, sibi vult Dominus eos docendo, a quibus ne intelligatu:
curat? Considera unde vitium, et desines interrogare. In verbc
enim qualiscunque sit obscuritas, satis tamen semper est lucis
ad convincendam impiorum conscientiam.

fet

1) Libr. 11. de Genesi ad literam , c. 10.

2) Homil. de convers. Pauli.

CAPUT XXIV.

179

'e,

:io

id-

ret

ion

ia-

mi,

Sic:

ieat
jjns l
ssi-
Sic
dite:

P°'

in-

sed

jio*

oan*

as-

hoc

illis

.nde

III

qui-

10580

.nor

:bo

lucis

14. Restat nunc nt videamus cur id Dominus faciat quod
eum facere palam est. Si respondeatur, sic fieri quia id impie¬
tate, nequitia, ingratitudine sua meriti sunt homines, bene id
quidem et vere dicetur. Sed quia nondum patet istius varietatis
ratio, cur aliis in obedientiam flexis isti obdurati persistant, in
ea excutienda necessario ad illud quod ex Mose annotavit Pau¬
lus transeundum erit: nempe quod ab initio eos excitarit Domi¬
nus ut ostenderet nomen suum in universa terra (Rom. 9, 17).
Quod igitur sibi patefacto Dei verbo non obtemperant reprobi,
probe id in malitiam pravitatemque cordis eorum rejicietur, modo
simul adjiciatur, ideo in hanc pravitatem addictos, quia justo sed
inscrutabili Dei judicio suscitati sunt ad gloriam ejus sua dam¬
natione illustrandam. Similiter quum de filiis Heli narratur (1 Sam.
2, 25), quod non auscultarunt salutaribus monitis, quia voluerit
Dominus occidere eos, non negatur contumaciam a propria ipso¬
rum nequitia profectam esse; verum simul notatur cur in con¬
tumacia deserti fuerint, quum potuerit eorum corda Dominus emol¬
lire: quia scilicet eos semel exitio destinasset immutabile ejus de¬
cretum. Eodem pertinet illud Joannis (12, 38): quum tanta signa
fecisset, nemo credidit in eum, ut sermo Jesaiae impleretur:
Domine, quis credidit auditui nostro? Etsi enim a culpa non
liberat pervicaces, contentus est tamen illa ratione, quod insi¬
pida sit hominibus Dei gratia, donec spiritus sanctus saporem
afferat. Et Christus Jesaiae vaticinium citans (Joann. 6, 45):
erunt omnes docti a Deo, non alio tendit nisi Judaeos esse re¬
probos et ab ecclesia extraneos, quia sunt indociles, nec aliam
causam affert, nisi quod ad eos non pertineat Dei promissio.
Quod confirmat illud Pauli (1 Cor. 1, 23), Christum, qui Judaeis
est scandalum et gentibus stultitia, esse vocatis virtutem et sa¬
pientiam Dei. Nam ubi dixit quid fere contingat quoties prae¬
dicatur evangelium, nempe ut alios exasperet, ab aliis spernatur,
dicit apud solos vocatos esse in pretio. Paulo ante quidem no¬
minaverat credentes, sed gratiae Dei, quae fidem praecedit, no¬
luit gradum suum negare; quin potius hoc secundum correctionis
vice addidit, ut Dei vocationi fidei suae laudem adscriberent qui
evangelium amplexi fuerant. Sicuti etiam paulo post docet a Deo
electos esse. Haec dum impii audiunt, quiritantur Deum miseris
suis creaturis inordinata potentia in saevitiae suae ludum abuti.
Sed nos, qui cunctos homines tot nominibus Dei tribunali ob¬
noxios novimus, ut de mille interrogati ne in uno quidem satis¬
facere queant, confitemur nihil pati reprobos quod non justissimo
Dei judicio conveniat. Quod rationem ad liquidum non assequi¬
mur , aliquid nescire non recusemus , ubi se Dei sapientia in suam
sublimitatem attollit.

15. At quoniam objici solent pauci scripturae loci quibus
videtur negare Deus sua ordinatione fieri ut iniqui pereant, nisi
quoad, se reclamante, ipsi mortem sponte sibi accersunt, eos bre¬
viter explicando demonstremus nihil superiori sententiae adver-

12*

180 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

sari. Profertur Ezechielis locus (34, 11), quod Deus nolit mor¬
tem peccatoris, sed magis ut convertatur et vivat. Si hoc ad
totum humanum genus extendere placet, cur plurimos ad resi- |M'

piscentiam non sollicitat, quorum animi ad obedientiam magis sunt
flexibiles quam eorum qui ad quotidianas ejus invitationes magis
ac magis obdurescunt ? Apud Ninivitas et Sodomitas , teste Chri¬
sto (Matth. 13, 23), evangelii praedicatio et miracula plus fruc¬
tus attulissent quam in Judaea. Qui fit ergo, si vult Deus omnes
salvos fieri, ut miseris, qui ad gratiam recipiendam paratiores
essent, januam poenitentiae non aperiat? Hinc videmus violenter
torqueri locum, si Dei voluntas, cujus meminit propheta, oppo¬
nitur aeterno ejus consilio, quo electos discrevit a reprobis. Nunc
si quaeritur genuinus prophetae sensus, tantum spem veniae re¬
sipiscentibus facere vult. Atque haec summa est, non esse du¬
bitandum quin Deus paratus sit ignoscere, simulae conversus fuerit
peccator. Ergo ejus mortem non vult, quatenus vult poeniten¬
tiam. Experientia autem docet, ita velle resipiscere quos ad se

invitat, ut non tangat omnium corda. Neque tamen ideo dicen¬

dum est fallaciter ipsum agere: quia etsi vox externa tantum
inexcusabiles reddit qui eam audiunt, neque obsequuntur, vere
tamen censetur testimonium gratiae Dei quo sibi reconciliat ho¬
mines. Teneamus ergo prophetae consilium, non placere Deo
mortem peccatoris : ut confidant pii , simulae poenitentia tacti
fuerint, sibi paratam esse apud Deum veniam; impii vero sen¬
tiant duplicari crimen suum, quod tantae Dei clementiae et faci¬
litati non respondent. Poenitentiae igitur semper obvia Dei mi¬
sericordia occurret; sed poenitentia quibus detur tam omnes pro¬
phetae quam apostoli atque ipse Ezechiel clare docent

16. Adducitur secundo Pauli locus (1 Tim. 2, 4), ubi traditj
Deum velle omnes salvos fieri: cujus etsi diversa est quam supe
rioris ratio , aliquid tamen est commune. Respondeo , primum
ex contextu palam fieri quomodo velit. Utrum que enim copulat
Paulus, quod velit salvos fieri, et ad agnitionem veritatis perve
nire. Si hoc aeterno Dei consilio fixum esse volunt, ut saluti
doctrinam percipiant, quid sibi vult illud Mosis: quae gens esi
tam inclyta, ut ad eam appropinquet Deus sicut ad te (Deut
4, 7)? Qui factum est ut privaverit Deus evangelii luce multor
populos, qua alii fruebantur? Qui factum est ut nunquam purs
doctrinae pietatis cognitio ad quosdam pervenerit, alii vix obscurt
quaedam rudimenta gustaverint ? Hinc jam elicere promptum eri
quorsum tendat Paulus. Praeceperat Timotheo solennes in eccle-

|qua

regf

(juai

iem

sia precationes pro regibus et principibus concipere; quum autem
absurdum nonnihil videretur orationes ad Deum fundi pro ge
nere hominum prope deplorato (quia non tantum a Christi cor
pore alieni omnes erant, sed ad regnum ejus opprimendum toti
viribus enitebantur) subjicit, acceptum id esse Deo, qui veli
omnes homines salvos fieri. Quo nihil aliud profecto significa
quam nulli hominum ordini viam ad salutem praeclusisse; quii

Silos

Rni

fami

uprob

Mei

fuimus

®id i

filoteir

ftnven

®plora
'litat o

CAPUT XXIV.

181

iOI-

i ad

• ~'i!

■

-65'

resf

nter

•

1’iC

re¬
di- j

’

:■

i 36

■ertj

ho-

eu¬

r¬

ini-

r.ro*

i 'iit,
:re-

:.ii

■ilai

rvs-

.ni'

es!

eat

iti

■ars

:un

erit

de*

or-

otii

relit

;s:

potius misericordiam suam sic effudisse ut nullum ejus expertem
esse velit. Aliae sententiae non declarant quid de. omnibus occulto
suo judicio Dominus statuerit, sed paratam denuntiant omnibus
peccatoribus veniam, qui modo se ad eam requirendam convertunt.
Nam si tenacius urgeant quod dicitur velle misereri omnium, ego
contra excipiam quod alibi scribitur, Deum nostrum esse in coelo,
ubi faciat quaecunque velit (Psal. 115, 3). Sic ergo exponendum
erit hoc verbum, ut cum altero conveniat: miserebor cujus mise¬
rebor, et commiserabor quem fuero miseratus (Exod. 33, 19). Qni
deligit quos misericordia prosequi debeat, eam non omnibus im¬
pertitur. Sed ubi clare apparet non de singulis hominibus, sed
de hominum ordinibus illic agi, facessat longior disputatio. Q,uan-
quam simul notandum est, Paulum non asserere quid semper et
ubique et in omnibus faciat Deus; sed liberum ei relinquere ut
reges tandem et magistratus participes faciat coelestis doctrinae,
quamvis adversus eam pro caecitate sua insaniant. Yidentur for¬
tius urgere objecto Petri loco (2 Petr. 3, 9), Deum neminem velle
perire, sed omnes recipere ad poenitentiam. Verum nodi solutio
jam mox in secundo verbo occurrit: quia voluntas recipiendi ad
poenitentiam non alia intelligi potest, nisi quae passim traditur.
Sane conversio in Dei manu est; an velit omnes convertere, in¬
terrogetur ipse: dum paucis quibusdam se daturum promittit cor
carneum, aliis cor lapideum relinquendo (Ez. 36, 26). Verum qui¬
dem est, nisi recipere paratus esset qui ejus misericordiam im¬
plorant, concidere illam sententiam: convertimini ad me, et con¬
vertar ad vos (Sach. 1, 3). Sed dico neminem mortalium ad Deum
accedere, nisi qui divinitus^ praevenitur. Ac , si in hominis arbi¬
trio esset poenitentia , non diceret Paulus (2 Tim. 2, 25): si forte
det illis poenitentiam. Imo nisi idem Deus qui ad poenitentiam
omnes voce hortatur, arcano spiritus motu electos adduceret, non
diceret Jeremias (31, 18): converte me Domine, et convertar; ubi
enim convertisti me, egi poenitentiam.

17. Sed enim, inquies, si ita est, parum erit fidei promissio¬
nibus evangelicis, quae quum de voluntate Dei testantur, eum velle
asserunt quod inviolabili ejus decreto adversetur. Minime vero;
quamlibet enim universales sint salutis promissiones, nihil tamen a *
reproborum praedestinatione discrepant, modo in earum effectum
mentem dirigamus. Efficaces nobis tum esse demum promissiones
scimus, ubi eas fide recipimus; ubi contra exinanita est fides, simul
abolita est promissio. Ea si est natura ipsarum, videamus jam num-
quid inter se haec dissideant, quod dicitur ab aeterno Deus ordi¬
nasse quos amore complecti, in quos iram exercere velit; et quod
salutem omnibus indiscriminatim denuntiat. Equidem dico optime
convenire. Sic enim promittendo nihil aliud vult, quam omnibus
expositam esse suam misericordiam, qui modo eam expetunt atque
implorant, quod non alii faciunt nisi quos illuminavit. Porro illu¬
minat quos praedestinavit ad salutem. His, inquam, constat certa
et inconcussa promissionum veritas, ut dici nequeat aliquid esse dis-

182 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

sensionis inter aeternam Dei electionem, et quod fidelibus offert gra¬
tiae suae testimonium. Sed cur omnes nominat? Nempe quo tu¬
tius piorum conscientiae acquiescant, dum intelligunt nullam esse
peccatorum differentiam, modo adsit fides; impii autem non causen-
tur sibi deesse asylum, quo se a peccati servitute recipiant, dum
oblatum sibi ingratitudine sua respuunt. Ergo quum utrisque Dei
misericordia per evangelium offeratur, fides est, hoc est Dei illumi¬
natio , quae inter pios et impios distinguit : ut evangelii efficaciam
illi sentiant, hi vero nullum inde fructum consequantur. Illumina¬
tio quoque ipsa electionem Dei aeternam pro regula habet. Queri- ;
monia Christi quam citant: Jerusalem, Jerusalem, quoties volui con¬
gregare pullos tuos, et noluisti (Matth. 23, 37)? nihil illis suffraga¬
tur. Eateor Christum non tantum in persona hominis loqui, sed
exprobrare quod saeculis omnibus repudiaverint suam gratiam. Sed
definienda est illa Dei voluntas de qua agitur. Neque enim obscu¬
rum est quam sedulo incubuerit Deus ad retinendum illum popu¬
lum , et quanta pervicacia a primis ad ultimos vagis suis cupiditati¬
bus dediti collectionem respuerint; sed inde non sequitur irritum
fuisse consilium Dei hominum malitia. Excipiunt, nihil minus esse
consentaneum Dei naturae, quam ut sit duplex in eo voluntas. Quod
ego illis concedo , modo dextri sint interpretes. Sed cur non con¬
siderant tot testimonia, ubi Deus, humanos affectus induens, infra:
suam majestatem descendit? Dicit (Jes. 65, 2) se protensis brachiis!
rebellem populum vocasse , mane et sero dedisse operam ut eum ad
se reduceret. Haec omnia si Deo aptare volent ac figuram negligere, ;
multae supervacuae contentiones emergent: quas una haec solutio
componit, quod humanum est ad Deum transferri. Quanquam solu¬
tio alibi x) a nobis adducta abunde sufficit : quamvis multiplex sit |
Dei voluntas quoad sensum nostrum, non tamen eum hoc et illudi i
in se velle, sed pro sapientia sua varie multiplice, ut eam Paulus j
vocat (Eph. 3, 10), attonitos reddere sensus nostros, donec cognos-i
cere nobis dabitur mirabiliter eum velle quod nunc videtur esse vo¬
luntati ejus adversum. Cavillis etiam ludunt, quum Deus omnium
sit pater, injustum esse ut quemquam abdicet nisi qui sua culpa poe¬
nam hanc ante fuerit promeritus. Quasi vero non usque ad porcos
et canes pateat Dei liberalitas. Quod si de humano genere agitur,
respondeant cur Deus sese devinxerit uni populo , ut ejus esset pa¬
ter; cur etiam exiguum inde numerum quasi florem decerpserit. Sed|>j

convitiatores istos impedit sua maledicendi libido, ne considerent

Deum ita solem suum producere super bonos et malos (Matth. 5, 45),
ut paucis reposita sit haereditas, quibus olim dicetur: venite bene¬
dicti patris mei, possidete regnum etc. (Matth. 25, 34). Objiciunt
etiam, Deum nihil odisse eorum quae fecit. Quod ut illis concedam,
salvum tamen manet quod doceo reprobos Deo exosos esse, et qui¬
dem optimo jure , quia ejus spiritu destituti nihil proferre queunti
quam maledictionis causam. Addunt, non esse discrimen Judaei ei

1) Libr. 1. c. 18. sect. 3. et libr. 3. c. 20. sect. 43.

CAPUT XXV.

183

gentilis , ideoqne indiseriminatim omnibus proponi Dei gratiam :
nempe modo admittant, sicuti definit Paulus (Rom. 9, 24), tam ex
Judaeis quam ex gentibus Deum pro suo beneplacito vocare, ita ut
nemini sit obstrictus. Hoc etiam modo quod ex alio loco (Rom. 1 1,
32) obtendunt diluitur, Deum clausisse omnia sub peccato, ut omnium
misereatur: nempe quia omnium qui salvi fiunt salutem misericor¬
diae suae vult adscribi; quamvis non omnibus sit commune hoc be¬
neficium. Porro ubi multa ultro citroque adducta fuerint, sit haec
nobis clausula, ad tantam profunditatem cum Paulo expavescere:
quod si obstrepant petulantes linguae, non pudefieri in hac ejus
exclamatione : o homo, tu quis es qui litigas cum Deo (Rom. 9, 20) ?
Yere enim Augustinus x) perverse facere contendit qui justitiae hu¬
manae modo divinam metiuntur.

caput xxv.

De resurrectione ultima.

Partes hujus Capitis quatuor: 1) Orthodoxae doctrinae de resurrectione
ultima, philosophis ignota , utilitas , necessitas , veritas , adminicnla immota pro¬
ponuntur, sect. 1 — 4. — 2) Atheorum, Sadducaeorum, Chiliastarum, et aliorum
fanaticorum sinceram hanc doctrinam impugnantium blasphemiae refelluntur,
sect. 5 — 7. — 3) Explicatur resurrectionis ultimae modus, sect. 8. et 9. —

4) De aeterna tandem electorum felicitate , et sempiterna reproborum miseria,
sect. 10 — 12. agitur.

1. Etsi Christus, sol justitiae , morte devicta per evangelium
illucens, vitam nobis illuminavit, teste Paulo, unde et credendo di¬
cimur transiisse a morte in vitam, non jam peregrini et advenae,
sed cives sanctorum et domestici Dei, qui nos cum ipso unigenito
sedere fecit in coelestibus , ut ad plenam felicitatem nihil desit
(2 Tim. 1, 10; Joann. 5, 24; Eph. 2, 6 et 19): ne tamen molestum
sit nobis exerceri adhuc sub dura militia, ac si nullus victoriae a
Christo partae fructus constaret, tenendum est quod alibi docetur
de spei natura. Quoniam enim speramus quae non apparent (Rom.
8, 25), atque, ut alibi dicitur, fides est demonstratio rerum invi¬
sibilium (Hebr. 11, 1), quamdiu carnis ergastulo sumus inclusi, pe¬
regrinamur a Domino (2 Cor. 5, 6). Qua ratione alibi dicit idem
Paulus (Coi. 3, 3) nos esse mortuos, et vitam nostram cum Christo
absconditam esse in Deo; et quum ipse, qui vita nostra est, ap¬
paruerit, tunc et nos cum ipso apparituros in gloria. Haec igi¬
tur nostra conditio est, ut sobrie et juste et pie vivendo in hoc
saeculo, exspectemus beatam spem et adventum gloriae magni Dei,
et servatoris nostri Jesu Christi (Tit. 2, 12). Hic patientia non
vulgari opus est, ne defatigati vel retroflectamus cursum, vel sta-

1) De praedest. et grat. c. 2.

184 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tionem nostram deseramus. Itaque quidquid hactenus de, salute |
nostra expositum fuit, mentes in coelum erectas flagitat, ut Chri- ]
stum, quem non ‘vidimus, diligamus, et in eum credentes exsulte¬
mus laetitia inenarrabili et gloriosa, donec reportemus finem fidei
nostrae, ut Petrus admonet (1 Petr. 1, 8). Qua ratione Paulus (Coi.

1, 5) fidem et caritatem piorum respicere dicit ad spem quae in coelo
est reposita. Quum ita oculis in Christum defixis e coelo pende¬
mus, nec quidquam eos moratur in terra quo minus ad promissam
beatitudinem nos ferant, impletur vere illud: cor nostrum esse ubi
est thesaurus noster (Matth. 6, 21). Hinc tam rara in mundo fides, *
quod tarditati nostrae nihil magis difficile est quam per innumera 1
obstacula transscendere pergendo ad palmam supernae vocationis. I
Ad ingentem miseriarum cumulum, quo fere obruimur, accedunt
profanorum hominum ludibria, quibus impetitur nostra simplicitas; j
dum bonorum praesentium illecebris sponte renuntiantes, videmur
beatitudinem quae nos latet, quasi fugitantem umbram captare.
Denique sursum et deorsum, a fronte et a tergo violentae nos ten- ,
tationes obsident, quibus sustinendis longe essent animi nostri im¬
pares, nisi expliciti rebus terrenis, coelesti vitae, quae in speciem j |
procul remota est, devincti essent. Quare ille demum solide in ;
evangelio profecit, qui ad continuam beatae resurrectionis medita- i
tionem assuefactus est.

2. De summo fine bonorum anxie disputarunt olim philoso- i
phi, atque etiam inter se certarunt; nemo tamen, excepto Platone, 1
agnovit summum hominis bonum esse ejus conjunctionem cum Deo. J \
Qualis autem haec esset, ne obscuro quidem gustu sentire potuit. J j
Nec mirum, ut qui de sacro illius vinculo nihil didicerat. Nobis j j
unica et perfecta felicitas in hac quoque terrena peregrinatione i
nota est : sed quae sui desiderio corda nostra magis ac magis quo- |
tidie accendit, donec plena fruitio nos satiet. Ideo dixi ex Christi i
beneficiis fructum non percipere , nisi qui ad resurrectionem ani- i
mos attollunt. Sicuti hunc scopum praefigit Paulus fidelibus , ad ’
quem se eniti dicit, et omnia oblivisci, donec eo perveniat (Phil. ; <
3, 8). Quo nos quoque alacrius eodem contendere oportet, ne si j
mundus hic nos occupet, tristes desidiae nostrae poenas demus.;
Proinde alibi (ibid. 20) fideles insignit hac nota, quod eorum con- j 1
versatio in coelis sit, unde et servatorem suum exspectant. Ac ;
ne flaccescant animis in hoc cursu, idem illis omnes creaturas ad¬
jungit socias. Nam quia ubique deformes conspiciuntur ruinae, di¬
cit quaecunque in coelo et terra sunt eniti ad renovationem. Nam »
quum Adam suo lapsu dissipaverit integrum naturae ordinem, sua ;
creaturis servitus , cui propter hominis peccatum subjectae sunt, i
molesta et gravis est; non quod praeditae sint aliquo sensu, sed
quia integrum statum a quo exciderunt, naturaliter appetunt. Ge- j
mitum ergo et parturitionis dolorem illis attribuit Paulus (Rom.

8, 19), ut nos, qui primitiis spiritus donati sumus, pudeat in nostra;
corruptione tabescere, ac non imitari saltem mortua elementa, quae;
alieni peccati poenam sustinent. Quo autem acrius nos pungat,

CAPUT XXV.

185

ultimum Christi adventum vocat nostram redemptionem. Yerum
quidem est, jam completos esse omnes resurrectionis nostrae nu¬
meros; sed quia Christus semel oblatus est pro peccatis, iterum
absque peccato conspicietur in salutem (Hebr. 10, 12). Quibus¬
libet aerumnis premamur, haec nos redemptio ad suum usque ef¬
fectum sustineat.

3. Studium nostrum acuet ipsum rei pondus. Nec enim Pau¬
lus (1 Cor. 15, 14 seqq.) abs re contendit, nisi mortui resurgant,
totum evangelium inane et fallax esse; quia miserior esset nostra
quam aliorum mortalium conditio, utpote qui multorum odiis et
probris expositi in singulas horas periclitamur, imo sumus quasi
oves mactationi destinatae. Ac proinde concideret ejus autoritas
non una in parte duntaxat, sed in tota summa, quam et adoptio
et salutis nostrae effectus complectitur. Atque ita in rem maxime
omnium seriam simus attenti ut nulla diuturnitas lassitudinem af¬
ferat. Quo consilio etiam in hunc locum distuli quod de ea bre¬
viter tractandum erat, ut discant lectores, ubi Christum receperint
perfectae salutis autorem, altius assurgere, sciantque coelesti im-
mortalite et gloria vestitum, ut totum corpus capiti conforme red¬
datur. Quemadmodum etiam in ejus persona spiritus sanctus re¬
surrectionis exemplum subinde proponit. Res est creditu difficilis,
ubi putredine consumpta fuerint corpora, tandem suo tempore re¬
surrectura esse. Itaque quum multi ex philosophis asseruerint im¬
mortales esse animas, carnis resurrectio a paucis probata fuit. In
quo etsi nulla fuit excusatio, inde tamen monemur rem esse ma¬
gis arduam quam ut hominum sensus ad se trahat. Quo tantum
obstaculum superet fides, duo adminicula scriptura suppeditat: al¬
terum est in Christi similitudine, alterum vero in Dei omnipoten¬
tia. Jam quoties de resurrectione agitur, occurrat Christi imago,
qui in natura quam a nobis sumpserat sic peregit cursum morta¬
lis vitae ut nunc, immortalitatem adeptus, sit nobis pignus futurae
resurrectionis. Nam in miseriis quibus obsidemur mortificationem
ejus circumferimus in carne nostra (2 Cor. 4, 10), ut vita ejus ma¬
nifestetur in nobis. Et separare eum a nobis non licet, ac ne pos¬
sibile quidem est quin laceretur. TJnde illa Pauli ratiocinatio : si
mortui non resurgunt, neque Christus resurrexit (1 Cor. 15, 13);
quia scilicet confessum illud principium sumit, Christum non sibi
privatim morti fuisse subjectum, vel de morte adeptum esse victo¬
riam resurgendo , sed inchoatum fuisse in capite quod impleri in
omnibus membris necesse est, secundum cujusque gradum et ordi¬
nem. Nam ei per omnia aequari ne rectum quidem esset. Dici¬
tur in Psalmo (16, 10): non permittes mansuetum tuum videre
corruptionem. Hujus fiduciae portio etsi ad nos pertinet secundum
mensuram donationis, solidus tamen effectus non nisi in Christo
apparuit, qui immunis ab omni putredine, integrum corpus recepit.
Jam ne ambigua sit nobis beatae cum Christo resurrectionis socie¬
tas, ut hoc pignore simus contenti, diserte affirmat Paulus (Phil.
3, 21), ideo sedere in coelis et venturum ultimo die judicem, ut

186 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

corpus nostrum humile et abjectum configuret corpori suo glorioso.
Alibi (Coi. 3, 4) etiam docet: Deum non suscitasse filium a morte,
ut specimen unum ederet suae virtutis, sed ut eandem erga nos
fideles spiritus efficaciam exserat: quem ideo vitam appellat, dum
habitat in nobis, quia in hunc finem datus est ut quod in nobis
mortale est vivificet. Compendio perstringo quae et uberius trac¬
tari possent, et merentur splendidius ornari; et tamen in paucis
verbis satis materiae pios lectores reperturos confido, quod ad fidem
eorum aedificandam sufficiat. Desurrexit ergo Christus ut nos ha¬
beret socios futurae vitae. Suscitatus est a patre, quatenus erat
ecclesiae caput, a qua nullo modo patitur divelli. Suscitatus est
virtute spiritus, qui nobis ad vivificandi munus communis est. De¬
nique suscitatus est ut esset resurrectio et vita. Sicut autem dixi¬
mus, in hoc speculo conspicuam nobis esse vivam resurrectionis
imaginem , ita sit nobis ad fulciendos animos nostros firma hyposta- ;
sis, modo ne longioris morae nos taedeat vel pigeat; quia nostrum
non est proprio arbitrio temporum articulos metiri, sed patienter
quiescere, dum pro sua opportunitate Deus regnum suum instauret.
Quo spectat illa Pauli exhortatio (1 Cor. 15, 23): primitiae Christus, ,
deinde qui Christi sunt; quisque suo ordine. Caeterum ne qua de
Christi resurrectione, in qua fundata est nostra omnium, moveretur
quaestio , videmus quot et quam variis modis illam nobis testatam
fecerit. Didebunt nasuti homines quasi puerile ludicrum, quae ab
evangelistis refertur historiam. Cujus enim momenti erit nuntius
quem pavidae mulierculae perferunt, et deinde confirmant discipuli
fere exanimes? Cur non potius in medio templo et foro illustria i
victoriae suae trophaea Christus statuit? Cur non formidabilis pro¬
dit in conspectum Pilati? Cur non etiam redivivum se sacerdotibus
et toti Hierosolvmae probat? Testes vero quos seligit vix idoneos ?
esse concedent homines profani. Despondeo , quanquam in illis ex¬
ordiis contemptibilis fuerit ejus infirmitas, admirabili tamen Dei pro¬
videntia hoc totum fuisse gubernatum : ut qui nuper metu exanimati
fuerant, eos partim amor Christi et pietatis zelus, partim sua incre¬
dulitas ad sepulcrum raperet; non tantum ut oculati essent rei
testes, sed ut audirent idem ex angelis quod oculis cernebant.
Quomodo suspecta erit nobis eorum fides qui fabulam esse puta- ]
runt quod audierant ex mulieribus, donec in rem praesentem sunt
adducti? Totum vero populum, et ipsum praesidem, postquam satis |'
superque convicti fuerant, nihil mirum est tam Christi aspectu
quam aliis signis fuisse privatos. Obsignatur sepulcrum, custodes }
excubias agunt, non reperitur tertio die corpus. Pecunia corrupti
milites rumorem spargunt, fuisse a discipulis subreptum. Quasi |>
vero vel turmae cogendae facultas esset, vel arma suppeterent, vel
etiam ad tale facinus audendum exercitati essent. Quod si mili¬
tibus satis non erat animi ad illos abigendos, cur non persequuti
sunt, ut ope plebis adjuti aliquos deprehenderent? Yere ergo an- |
nulo suo Pilatus Christi resurrectionem obsignavit, et qui appositi
fuerunt ad sepulcrum custodes , tacendo vel mentiendo ejusdem

CAPUT XXY.

187

resurrectionis praecones facti sunt. Interea personuit vox angelo¬
rum : surrexit; non est hic. Splendor coelestis non homines sed
angelos esse palam ostendit. Postea Christus ipse, si quid dubi¬
tationis adhuc haerebat, sustulit. Viderunt enim non semel disci¬
puli, atque etiam pedes et manus palparunt, et eorum increduli¬
tas non parum ad confirmandam fidem nostram profuit. Disseruit
inter eos de mysteriis regni Dei, tandem ipsis videntibus ascendit
in coelum; nec undecim modo apostolis exhibitum fuit hoc spec¬
taculum, sed plus quam quingentis fratribus simul visus est (1 Cor.

15, 6). Jam misso spiritu sancto certum documentum edidit non
tantum vitae, sed etiam summi imperii; sicuti praedixerat: expe¬
dit vobis ut abeam, alioqui spiritus sanctus non veniet (Joann.

16, 7). Jam vero Paulus non mortui virtute prostratus est in
itinere , sed eum quem oppugnabat summa potentia pollere sensit.
Stephano apparuit in alium finem, ut vitae certitudine mortis ti¬
morem vinceret (Act. 7, 55). Tot ac tam authenticis testimoniis
fidem derogare non diffidentiae est, sed pravae adeoque furiosae
obstinationis.

4. Quod diximus in probanda resurrectione sensus nostros
oportere dirigi ad immensam Dei potentiam, hoc breviter docet
Paulus. Ut corpus nostrum abjectum, inquit, conforme reddat
corpori claritatis suae, secundum operationem virtutis suae, qua
potest sibi subjicere omnia (Phil. 3, 21). Quare nihil minus con¬
sentaneum quam hic respicere quid naturaliter fieri possit, ubi
inaestimabile miraculum nobis proponitur, quod sensus nostros
sua magnitudine absorbet. Paulus tamen proposito naturae docu¬
mento, socordiam eorum coarguit qui resurrectionem negant. Stulte,
inquit (1 Cor. 15, 36), quod seminas non vegetatur, nisi prius
moriatur, etc. In semente resurrectionis speciem cerni dicit, quia
ex putredine nascitur seges. Nec vero res tam difficilis esset cre¬
ditu, si ad miracula, quae se per omnes mundi plagas oculis
nostris ingerunt, attenti ut par est essemus. Caeterum memine¬
rimus, neminem de futura resurrectione vere esse persuasum nisi
qui in admirationem raptus, Dei virtuti suam dat gloriam. Hac
fiducia elatus Jesaias (26. 19) exclamat: vivent mortui, cadaver
meum resurget; expergiscimini et laudate habitatores pulveris.
Pebus desperatis sese attollit ad Deum vitae autorem, penes quem
sunt exitus mortis, ut dicitur in Psalmo (68, 21). Job etiam,
cadaveri similior quam homini, fretus Dei potentia, non dubitat
quasi integer ad diem illum se attollere (Job. 19, 25): scio quod
redemptor meus vivit, et in novissimo die surget super pulverem
(nempe ut suam potentiam illic exserat) et rursum circumdabor
pelle mea, et in carne mea videbo Deum; visurus sum ipse, et
non alius. Kam etsi quidam subtilius detorquent locos istos, ac
si de resurrectione exponi non deberent, confirmant tamen quod
evertere cupiunt: quia non aliunde sancti viri solatium petunt in
suis malis quam ex resurrectionis similitudine. Quod melius ex
loco Ezechielis (37, 8) cognoscitur, Ham quum promissionem re-

188 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ditus Judaei respuerent, ac objicerent, nihilo magis esse proba¬
bile sibi aperiri viam quam mortuos exire e sepulcro, visio pro¬
phetae offertur campi pleni ossibus aridis; ea jubet Deus carnem
et nervos recipere. Quanquam sub figura illa populum ad spem
reditus erigit, materiam tamen sperandi sumit ex resurrectione:
sicuti nobis praecipuum est exemplar liberationum omnium quas
sentiunt fideles in hoc mundo. Sic Christus, postquam vocem
evangelii vivificam esse docuit, quia hoc non recipiebant Judaei,
mox addit (Joann. 5, 28): nolite mirari hoc, quia venit hora in
qua omnes qui sunt in monumentis, audient vocem filii Dei et
prodibunt. Ergo exemplo Pauli (2 Tim. 4, 8) alacriter jam trium¬
phemus inter medias pugnas, quod potens sit, qui nobis promisit
futuram vitam, servare depositum; atque ita gloriemur repositam
esse nobis coronam justitiae, quam reddet nobis justus judex. Sic
fiet ut quidquid molestiarum perpetimur, ostensio nobis sit futu¬
rae vitae, quia Dei naturae convenit rependere afflictionem impiis
qui nos affligunt, nobis vero qui injuste affligimur, requiem, in
manifestatione Christi cum angelis potentiae suae, in flamma ignis
(2 Thess. 1, 6). Sed tenendum est quod paulo post adjungit,
venturum ut glorificetur in sanctis suis, et admirabilis fiat in om- j
nibus qui crediderunt, quia fides habita fuerit evangelio.

5. Etsi autem hominum mentes in hoc studio assidue occu¬
pari decebat, quasi tamen data opera abolere vellent omnem re¬
surrectionis memoriam, mortem vocarunt lineam rerum omnium,
et interitum hominis. Nam certe de communi et recepta opinione
loquitur Solomo (Eccl. 9, 4), quum dicit canem vivum meliorem
esse mortuo leone. Et alibi (Eccl. 3, 21): quis scit an hominis j

anima ascendat sursum, et anima jumenti descendat deorsum? t

Omnibus autem saeculis grassatus est hic brutus stupor, adeoque
in ipsam ecclesiam perrupit; quia palam ausi sunt profiteri Sad- 1
ducaei , nullam esse resurrectionem , imo animas esse mortales. Sed
ne quem levaret crassa haec ignorantia, ipso naturae instinctu in¬
creduli semper effigiem resurrectionis habuerunt ante oculos. Quor¬
sum enim sacer et inviolabilis mos sepeliendi, nisi ut arrha esset j
novae vitae? Neque excipere licet, ex errore hoc esse natum;
quia et sepulturae religio apud sanctos patres semper viguit, et ; I
Deus apud gentes manere voluit eundem morem , ut objecta re- j >
surrectionis effigies earum torporem expergefaceret. Quamvis autem
profectu caruerit caeremonia illa, utilis tamen nobis est si pru-
denter finem spectamus : quia non levis est incredulitatis refutatio,
omnes simul professos esse quod nemo credebat. Atqui non modo
obstupefecit satan hominum sensus, ut sepelirent una cum corpo¬
ribus resurrectionis memoriam; sed partem hanc doctrinae variis
figmentis corrumpere molitus est, ut tandem intercideret. Omitto j p,
quod jam Pauli tempore eam convellere coepit; sed paulo post ;
sequuti sunt Chiliastae , qui mille annis finierunt Christi regnum, j
Ac eorum quidem commentum puerilius est quam ut refutatione
vel indigeat, vel dignum sit. Nec illis suffragatur Apocalypsis,

CAPUT XXV.

189

ex qua (c. 20, 4) errori suo colorem induxisse certum est; quando
in millenario numero non agitur de aeterna ecclesiae beatitudine,
sed tantum de variis agitationibus quae ecclesiam adhuc in terris
laborantem manebant. Caeterum tota scriptura clamat finem nul¬
lum fore electorum beatitudini nec reproborum supplicio. Om¬
nium porro rerum quae et conspectum nostrum fugiunt, et mentis
captum longe superant, aut fides ex certis Dei oraculis petenda
est, aut prorsus abjicienda. Qui mille annos assignant filiis Dei,
ad futurae vitae haereditatem fruendam, non animadvertunt quan¬
tam contumeliam inurant et Christo et ejus regno. Nam si im¬
mortalitate non induentur, ergo nec Christus ipse, ad cujus glo¬
riam transformabuntur, in gloriam immortalem receptus est; si
aliquem habebit finem eorum beatitudo, ergo regnum Christi, cu¬
jus soliditati innititur, temporarium est. Denique aut imperitis¬
simi sunt rerum omnium divinarum., aut obliqua malignitate to¬
tam Dei gratiam Christique virtutem labefactare moliuntur. Qua¬
rum complementum non aliter constat nisi obliterato peccato et
absorpta morte vita aeterna ad plenum instauretur. Quam vero
stolide ineptiant qui timent nimiam Deo saevitiam adscribere si
aeternis poenis reprobi addicantur, vel caecis perspicuum est. Sci¬
licet injurius erit Dominus, si regno suo privaverit qui eo se in¬
dignos per ingratitudinem reddiderint. At peccata eorum tempo¬
raria sunt. Fateor, sed Dei majestas, atque etiam justitia, quam
peccando violarunt, aeterna est. Merito igitur non perit iniqui¬
tatis memoria. At ita poena modum excedet delicti. Haec vero
est non ferenda blasphemia, dum tam parvo aestimatur Dei ma¬
jestas , dum non pluris fit ejus contemptus quam animae unius
exitium. Sed omittamus nugatores istos, ne contra quam praefati
sumus , videamur eorum deliramenta refutatione digna judicare.

6. Duo praeter haec deliria invecta sunt ab hominibus per¬
peram curiosis. Alii putarunt, quasi totus homo intereat, animas
resurrecturas cum corporibus: alii, quum immortales esse spiritus
concedant, novis corporibus indutum iri: quo negant carnis resur¬
rectionem. De priore quoniam aliquid attigi in creatione hominis,
satis mihi erit monere iterum lectores quam belluinus sit error,
ex spiritu ad imaginem Dei formato flatum evanidum facere, qui
in hac tantum caduca vita corpus vegetet, et templum spiritus
sancti redigere in nihilum; eam denique partem nostri, in qua
maxime refulget divinitas, et insignes sunt immortalitatis notae,
hac dote spoliare : ut melior atque excellentior sit corporis con¬
ditio quam animae. Longe aliter scriptura, quae corpus tugurio
comparat ex quo nos migrare dicit quum morimur; quia ab ea
parte nos aestimat quae nos a brutis animalibus discernit. Sic
Petrus (2 Petr. 1, 14) morti propinquus dicit tempus venisse quo
tabernaculum suum deponat. Paulus vero de fidelibus loquens,
postquam dixit, ubi terrestris domus nostra dissoluta fuerit, nobis
esse aedificium in coelis, adjungit nos peregrinari a Domino quam-
diu manemus in corpore, sed expetere Dei praesentiam in absen-

190 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

tia corporis (2 Cor. 5, 1 seqq.). Nisi superstites essent animae
corporibus, quid est quod habet Deum praesentem ubi est a cor¬
pore separatum? Dubitationem yero tollit apostolus (Hebr. 12, 23),
dum tradit nos esse aggregatos ad spiritus justorum. Quibus ver¬
bis intelligit, nos sociari sanctis patribus, qui etiam mortui ean¬
dem pietatem nobiscum colunt, ut non possimus esse Christi mem¬
bra nisi cum ipsis coalescamus. Nisi etiam animae corporibus
exutae retinerent suam essentiam, ac beatae gloriae capaces essent,
non dixisset Christus latroni: hodie mecum eris in paradiso (Luc.
23, 43). Tam claris testimoniis freti ne dubitemus, Christi exem¬
plo, morientes Deo commendare animas nostras (ibid. 46); vel,
exemplo Stephani, tradere Christo in custodiam (Act. 7, 59), qui
non temere vocatur fidelis earum pastor et episcopus (1 Petr. 2,
25). Porro de intermedio earum statu curiosius inquirere neque
fas est, neque expedit. Valde se torquent multi disputando quem
locum occupent, et an coelesti gloria jam fruantur necne. Atqui
stultum et temerarium est de rebus incognitis altius inquirere quam
Deus nobis scire permittat. Scriptura (Matth. 5, 8. 26; Joann.
12, 32), ubi dixit Christum illis praesentem esse et eas recipere
in paradisum ut consolationem percipiant, reproborum vero ani¬
mas cruciatus quales meritae sunt perpeti, non ultra progreditur.
Quis jam doctor aut magister quod Deus celavit nobis patefaciet?
De loco non minus inepta et futilis est quaestio : quando scimus
non eam esse animae dimensionem quam corporis. Quod sinus
Abrahae dicitur beata sanctorum spirituum collectio, nobis abunde
est ex hac peregrinatione excipi a communi fidelium patre, ut
nobiscum fidei suae fructum communicet. Interea quum scriptura
ubique jubeat pendere ab exspectatione adventus Christi , - et glo¬
riae coronam eo usque differat, contenti simus his finibus divini¬
tus nobis praescriptis, animas piorum militiae labore perfunctas
in beatam quietem concedere, ubi cum felici laetitia fruitionem
promissae gloriae exspectant, atque ita omnia teneri suspensa, do¬
nec Christus appareat redemptor. Reprobis vero eandem esse sor¬
tem dubium non est quam Judas (v. 6) diabolis assignat, vinctos
catenis teneri donec ad supplicium cui addicti sunt trahantur.

7. Aeque prodigiosus est eorum error, qui animas non re¬
cepturas quibus nunc indutae sunt corpora, sed novis et aliis prae¬
ditas fore imaginantur. Ac Manichaeorum quidem perquam futilis
ratio fuit, minime consentaneum esse ut caro quae immunda est
resurgat. Quasi vero nulla sit animarum immundities; quas ta¬
men a spe coelestis vitae non arcebant. Perinde igitur fuit ac
si dicerent, purgari divinitus non posse quod peccati labe infec¬
tum est. Nam illud delirium, quod naturaliter immunda esset
caro, quia a diabolo creata, nunc praetereo. Tantum ostendo,
quidquid nunc coelo indignum in nobis est, resurrectioni non ob¬
stare. Atqui primo quum jubeat Paulus (2 Cor. 7 , 1) fideles se
mundare ab omni inquinamento carnis et spiritus, inde sequitur
quod alibi (2 Cor. 5, 10) denuntiat judicium, ut reportet unus-

CAPUT XXV.

191

quisque per corpus sive bonum sive malum. Cui consentit quod
scribit ad Corinthios (2 Cor. 4, 10), ut yita Jesu Christi mani¬
festetur in carne nostra mortali. Qua ratione alibi (1 Thess. 5,
23) non minus precatur ut Deus integra corpora conservet usque
ad diem Christi, quam animas et spiritus. Nec mirum: quia cor¬
pora quae sibi in templa dicavit Deus (1 Cor. 3, 11), in putre¬
dinem sine spe resurrectionis decidere, absurdissimum esset. Quid
quod etiam membra sunt Christi (1 Cor. 6, 15)? Quid quod sin¬
gulas eorum partes sibi Deus sanctificari praecipit? quod vult lin¬
guis nomen suum celebrari, tolli ad se puras manus, sacrificia
offerri (1 Tim. 2, 8)? Quam igitur hominis partem tam prae¬
claro honore dignatur coelestis judex, cujus amentiae est ab ho¬
mine mortali in pulverem redigi absque ulla spe instaurationis ?
Similiter Paulus (1 Cor. 6, 20), quum nos ad ferendum Domi¬
num hortatur tam in corpore, quam in anima, quia utrum que
Dei est, non patitur certe quod Deo tanquam sacrum vendicat
aeternae putredini adjudicari. Nec vero ulla de re clarior suppe¬
tit scripturae definitio , quam de carnis quam gestamus resurrec¬
tione. Oportet, inquit Paulus (1 Cor. 15, 53), corruptibile hoc
induere incorruptionem , et mortale hoc induere immortalitatem.
Si nova corpora formaret Deus , ubi haec qualitatis mutatio ? Si
dictum esset oportere nos renovari, ambigua loquutio forte occa¬
sionem cavillo dedisset; nunc ubi corpora, quibus sumus circum¬
dati, digito monstrans, incorruptionem illis promittit, nova fabri¬
cari satis aperte negat. Imo magis expresse, inquit Tertullianus1),
non poterat loqui, nisi cutem suam manibus teneret. Nec ullo
cavillo effugient quod alibi (Rom. 14, 11) Christum fore mundi
judicem dicens, Jesaiae (49, 18) testimonium citat: vivo ego, di¬
cit Dominus, mihi flectetur omne genu: quando aperte obnoxios
ad rationem vitae reddendam quos alloquitur fore denuntiat. Quod
non quadraret si nova corpora ad tribunal sisterentur. Porro in
verbis Danielis (12, 2) nihil est perplexum: multique dormien¬
tium in terra pulveris expergiscentur , hi ad vitam aeternam, et
illi ad opprobria et ad contemptum sempiternum ; quando non ex
quatuor elementis novam materiam ad conflandos homines, sed
ex sepulcris mortuos evocat. Atque hoc dictat aperta ratio. Nam
si mors, quae originem habet a lapsu hominis, accidentalis est,
instauratio , quam attulit Christus , ad idem illud corpus pertinet
quod mortale esse coepit. Et sane quod rident Athenienses dum
asseritur a Paulo resurrectio , hinc colligere licet qualis ejus prae¬
dicatio fuerit; ac omnino risus ille non parum ad confirmandam
fidem nostram valet. Digna etiam observatu est Christi sententia
(Matth. 10, 28): nolite metuere eos qui occidunt corpus, animam
occidere non possunt; sed eum metuite qui potest et animam et
corpus perdere in gehennam ignis. Neque enim timendi causa,
nisi supplicio obnoxium esset quod nunc gestamus corpus. Nec

1) Libr. de resurr. carnis , c. 51.

192 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

vero obscurior est altera ejusdem Christi sententia (Joann. 5, 28)
venit hora in qua omnes qui in monumentis sunt, audient vocem
filii Dei, et prodibunt qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae;
qui vero mala egerunt, in resurrectionem judicii. An dicemus
animas in sepulcris quiescere, ut illinc Christum exaudiant? ac
non potius ad ejus imperium corpora in vigorem a quo excide¬
rant reditura? Ad haec si novis corporibus donandi sumus, ubi
capitis et membrorum conformitas? Resurrexit Christus: an no¬
vum sibi corpus fingendo ? imo , ut praedixerat : destruite templum
hoc, et triduo erigam illud (Joann. 2, 19). Quod prius gestave¬
rat mortale corpus, iterum recepit. Neque enim multum nobis
profuisset, subrogato novo corpore, aboleri illud quod in sacri¬
ficium expiationis oblatum fuerat. Tenenda est etiam illa societas
quam praedicat apostolus (1 Cor. 15, 12): nos resurgere, quia
Christus resurrexit. Quia nihil minus probabile quam ut privetur
Christi resurrectione caro nostra in qua circumferimus mortifica¬
tionem ipsius Christi. Quod quidem illustri documento patuit,

dum resurgente Christo multa corpora sanctorum exierunt e se¬

pulcris (Matth. 27, 52). Neque enim negari potest, hoc ultimae
quam speramus resurrectionis praeludium fuisse , vel potius arrham ;
qualis ante in Henoch et Elia jam exstabat, quos Tertullianus
resurrectionis candidatos vocat, quia corpore et anima a corrup¬
tione exempti, in Dei custodiam recepti fuerint.

8. Pudet me in re tam clara tantum verborum consumere;
sed hanc molestiam placide mecum vorabunt lectores, ne qua rima
ad decipiendos simplices perversis et audacibus ingeniis pateat.
Cerebri sui commentum proferunt volatici spiritus quibuscum nunc
disputo, in resurrectione novorum corporum fore creationem. Qua
ratione impulsi ita sentiunt, nisi quia incredibile illis videtur, ca¬
daver tam longa putredine consumptum posse in pristinum statum
redire ? Ergo sola in illis incredulitas hujus sententiae est mater.
Nos contra spiritus Dei ad sperandam carnis nostrae resurrectio¬
nem in scriptura passim hortatur. Hac ratione baptismus , teste
Paulo (Coi. 2, 12), sigillum nobis est futurae resurrectionis; nec
minus sacra coena ad ejus fiduciam nos invitat, dum symbola
spiritualis gratiae ore percipimus. Et certe tota Pauli exhortatio
(Rom. 6, 13), ut membra nostra exhibeamus arma in obedien-
tiam justitiae, frigeret, nisi accederet quod postea subjungit (Rom.
8, 11), qui suscitavit Christum a mortuis, vivificabit et mortalia
corpora vestra. Quid enim juvaret, applicare pedes, manus, ocu¬
los et linguas in obsequium Dei, nisi fructus et mercedis essent
participes? Quod suis verbis aperte confirmat Paulus (1 Cor. 6,
13. 15. 19): corpus non scortationi, sed Domino, et Dominus cor¬
pori; qui vero suscitavit Christum, et nos suscitabit per virtutem
suam. Clariora sunt quae sequuntur : ea esse templa spiritus sancti
et membra Christi. Interea videmus ut resurrectionem cum casti¬
tate et sanctimonia conjungat; sicuti paulo post pretium redemptio¬
nis ad corpora extendit. Jam rationi consentaneum non esset,

ii s

m m

CAPUT XXV.

193

Pauli corpus, in quo stigmata Christi portavit (Gal. 6, 17), et in
quo magnifice Christum glorificavit, orbari coronae praemio. Unde
et illa gloriatio : exspectamus redemptorem e coelis, qui corpus
nostrum abjectum conforme reddet corpori claritatis suae (Phil.
3, 21). Ac si verum est illud (Act. 14, 22), per multas afflic¬
tiones oportere nos ingredi in regnum Dei, ab hoc ingressu cor¬
pora prohibere nulla ratio sustinet, quae et sub crucis vexillo
exercet Deus, et victoriae laude ornat. Itaque nulla ejus rei du¬
bitatio inter sanctos orta est, quin se Christi comites fore spera¬
rent; qui omnes quibus probamur afflictiones in personam suam
transfert, ut vivificas esse doceat. Imo et sanctos patres sub lege,
externa caeremonia Deus in hac fide exercuit. Quorsum enim se¬
peliendi ritus, sicuti ante visum est, nisi ut reconditis corporibus
scirent paratam esse novam vitam? Huc aromata quoque, alia¬
que immortalitatis symbola spectarunt, quibus sub lege adjuta fuit
non aliter quam sacrificiis doctrinae obscuritas. Nec morem illum
peperit superstitio; quando videmus spiritum in narrandis sepul¬
turis non minus diligenter insistere quam in praecipuis fidei myste¬
riis. Et Christus officium hoc tanquam non vulgare commendat
(Matth. 26, 10), non alia certe de causa nisi quia a sepulcri,
quod omnia corrumpit et abolet, intuitu in spectaculum renova¬
tionis oculos attollit. Praeterea tam sedula observatio caeremoniae
quae laudatur in patribus, satis comprobat rarum illis fuisse et
pretiosum fidei adminiculum. Neque enim adeo sollicite curasset
Abraham uxoris sepulcrum (Gen. 23, 4. 19), nisi religio illi pro¬
posita fuisset ante oculos, et utilitas mundo superior, nempe ut
mortuum uxoris corpus insignibus resurrectionis exornans suam
et familiae fidem confirmaret. Clarior vero hujus rei probatio
eminet in exemplo Jacob, qui ut posteris testetur ne morte qui¬
dem spem terrae promissae animo suo excidisse, jubet ossa sua
illuc referri (Gen. 47, 30). Quaeso, si novo corpore induendus
erat, nonne ridiculum dedisset mandatum de pulvere in nihilum
redigendo? Quare si qua apud nos viget scripturae autoritas,
nullius doctrinae clarior vel certior desiderari potest probatio. Hoc
ipsum pueris sonant resurrectionis et suscitandi voces ; neque enim
resurgere dicemus quod nunc primum creatur ; nec staret illud
Christi (Joann. 6, 39): quidquid dedit mihi pater non peribit, sed
suscitabo illud in novissimo die. Eodem tendit dormiendi verbum,
quod nonnisi in corpora competit. Unde et coemeteriis nomen
impositum. Superest ut de resurrectionis modo aliquid delibem.
Hoc verbo utor: quia Paulus mysterium vocans (1 Cor. 15, 51),
ad sobrietatem nos hortatur, et liberius argutiusque philosophandi
licentiam fraenat. Primo tenendum est quod diximus, nos in
eadem quam gestamus carne resurrecturos quoad substantiam; sed
qualitatem aliam fore. Sicuti quum eadem Christi caro, quae in
victimam oblata fuerat, suscitata fuerit, aliis tamen dotibus excel-
luit ac si alia prorsus foret. Quod Paulus (ibid. 39) familiaribus
exemplis declarat. Nam sicut humanae et belluinae carnis eadem

Calvini Institutio II. i o

194 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

est substantia, non qualitas; stellis omnibus eadem est materia
claritas diversa: ita quanquam retinebimus substantiam corporis
mutationem fore docet, ut longe praestantior sit conditio. Corpus
ergo corruptibile, ut suscitemur, non peribit nec evanescet; sed
induet, deposita corruptione, incorruptionem. Quoniam vero ele¬
menta Deus omnia praesto habet ad suum nutum, nulla eum dif¬
ficultas impediet quominus et terrae et aquis et igni imperet, ut
quod videtur ab illis consumptum reddant. Quod etiam , licet
non absque figura, Jesaias (26, 21) testatur: ecce Dominus egre
dietur de loco suo ut visitet iniquitatem terrae, et terra discoo
periet sanguinem suum , neque teget amplius interfectos suos. Sed
notandum est discrimen inter eos qui pridem mortui fuerint, et
quos dies ille superstites reperiet. Neque enim omnes dormiemus,
teste Paulo (1 Cor. 15, 51), sed omnes immutabimur; hoc est,
necesse non erit distantiam temporis inter mortem et initium se¬
cundae vitae intercedere; quia in puncto temporis et nictu oculi
penetrabit clangor tubae qui mortuos excitet incorruptibiles, et

vivos subita mutatione reformet in eandem gloriam. Sic alibi

(1 Thess. 4, 15) fideles quibus mors obeunda est consolatur: quia
non praevenient mortuos qui tunc erunt superstites, quin potius
resurgent priores qui dormierunt in Christo. Si quis objiciat il
lud apostoli (Hebr. 9, 27), statutum esse cunctis mortalibus se

Ubi mutatur naturae status, speciem

mei mori : facilis solutio est

esse mortis, et apposite sic nominari; ac proinde haec inter se
conveniunt, morte renovatum iri omnes dum exuent mortale cor¬
pus ; non fore tamen necessarium corporis et animae dissidium
ubi erit subita immutatio.

9. Sed hic difficilior quaestio exoritur, quo jure communis
sit impiis et a Deo maledictis resurrectio, quae singulare est Christi
beneficium ? Scimus omnes in Adam morti fuisse addictos ; venit
Christus resurrectio et vita (Joann. 11, 25): an ut promiscue to¬
tum genus humanum vivificet? Sed quid minus consentaneum
quam eos in obstinata sua caecitate consequi, quod sola fide re
cuperant pii Dei cultores? Manet tamen illud fixum, aliam fore
judicii, aliam vitae resurrectionem, et Christum venturum ut se¬
greget agnos ab hoedis (Matth. 25, 32). Respondeo, non debere
videri tam insolitum, cujus similitudinem in quotidiano usu cer¬
nimus. Nos totius mundi haereditate scimus in Adam fuisse pri¬
vatos; nec minus aequa ratione ab alimentis communibus nos ar¬
ceri, quam ab esu arboris vitae. Unde igitur fit ut Deus nor
solum oriri faciat solem suum super bonos et malos (Matth. 5, 45)
sed quoad praesentis vitae usus, inaestimabilis ejus liberalitas larg£
copia assidue profluat? Hinc certe cognoscimus, quae proprh
sunt Christi et membrorum ejus, ad impios quoque exundare; nor Ille
ut legitima sit possessio , sed quo magis reddantur inexcusabiles
Sic Deum impii saepe experiuntur beneficum, non vulgaribus do
cumentis, sed quae omnes piorum benedictiones interdum obscu
rent, illis tamen cedant in majorem damnationem. Si quis exci

lui

CAPUT XXV.

195

5’

)■

■9,

ili

,e-

ir¬

iis

sti

ait

to-

re-

ire

se-

ere

ur¬

in¬

ar-

■ia

ion

les.

10-

11-

piat, caducis et terrenis beneficiis resurrectionem non apte con¬
ferri , hic quoque respondeo : ubi primum alienati sunt a Deo vi¬
tae fonte, diaboli interitum fuisse promeritos quo prorsus abole¬
rentur ; admirabili tamen Dei consilio repertum fuisse medium
statum, ut extra vitam in morte viverent. Nihilo absurdius vi¬
deri debet, si accidentalis est impiis resurrectio quae invitos trahat
ad tribunal Christi , quem nunc audire magistrum et doctorem re¬
cusant. Levis enim esset poena, morte absumi, nisi poenas suae
contumaciae daturi coram judice sisterentur, cujus in se vindictam
sine fine et modo provocarunt. Caeterum quanquam tenendum
quod diximus, et quod celebris illa Pauli (Act. 24, 15) confessio
apud Felicem continet, se futuram exspectare resurrectionem ju¬
storum et impiorum; saepius tamen scriptura resurrectionem solis
Dei filiis una cum coelesti gloria proponit; quia non venit pro¬
prie Christus in mundi exitium , sed in salutem. Ideo et in sym¬
bolo sola fit mentio beatae vitae.

10. Quoniam autem tum demum implebitur prophetia (Hos.
13, 14; 1 Cor. 15, 54) de absorpta per victoriam morte, sem-
per nobis in mentem veniat aeterna felicitas , resurrectionis finis ;
de cujus excellentia si omnia dicta fuerint quibus omnium homi¬
num linguae sufficiant, vix tamen infima ejus particula delibata
fuerit. Nam utcunque vere audiamus, regnum Dei claritate, gau¬
dio, felicitate, gloria fore refertum, illa tamen quae nominantur,
a sensu nostro remotissima et quasi aenigmatibus involuta manent,
donec venerit dies ille, quo nobis suam gloriam ipse facie ad fa¬
ciem conspiciendam exhibebit. Scimus nos esse Dei filios, inquit
Joannes (1 Joann. 3, 2), sed nondum apparuit; ubi autem simi¬
les ei erimus , videbimus eum qualis est. Quamobrem prophetae,
quia spiritualem illam beatitudinem in se ipsa nullis verbis ex¬
primere poterant, sub rebus corporeis eam fere delinearunt. Quia
tamen rursum aliquo suavitatis illius gustu accendi in nobis desi¬
derii fervorem oportet, in hoc praecipue cogitando immoremur:
si Deus bonorum omnium plenitudinem , ceu fons quidam inex¬
haustus, in se continet, nihil ultra eum expetendum iis qui ad
summum bonum et omnes felicitatis numeros contendunt, si cuti
pluribus locis docemur : Abraham , ego merces tua magna valde
(Gen. 15, 2). Cui sententiae succinit David (Psal. 16, 5): portio
mea Jehova; sors mihi praeclare cecidit. Item alibi (Psal. 17, 15):
satiabor vultu tuo. Atqui Petrus (2 Petr. 1 , 4) denuntiat in hoc
vocatos fideles ut divinae fiant consortes naturae. Quomodo istud ?
quia glorificabitur in omnibus sanctis suis, et admirabilis fiet in
iis qui crediderunt (2 Thess. 1, 10). Si Dominus gloriam, vir¬
tutem, justitiam suam cum electis participabit, imo se ipsum illis
fruendum dabit, et quod praestantius, quodammodo in unum cum
ipsis coalescet , meminerimus sub hoc beneficio omne felicitatis
genus contineri. Et quum multum in hac meditatione profeceri¬
mus, recognoscamus tamen nos in imis adhuc radicibus subsidere,
si mentis nostrae conceptio cum mysterii hujus sublimitate confe-

13 *

196 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

ratur. Quo nobis in hac parte magis colenda est sobrietas, ne
moduli nostri immemores, quo majore audacia in sublime trans¬
volabimus, fulgor coelestis gloriae nos obruat. Sentimus etiam
uti immodica cupido plus quam fas est sciendi nos titillet. Unde
subinde et frivolae et noxiae quaestiones scaturiunt. Frivolas
voco , cx quibus nulla potest elici utilitas. Sed hoc secundum
deterius, quod qui sibi in illis indulgent, perniciosis speculationi¬
bus sese implicant. Quamobrem voco noxias. Quod scripturae
docent, ab omni controversia exemptum apud nos esse debet:
nempe sicuti varie Deus sua dona sanctis in hoc mundo distri¬
buens eos inaequaliter irradiat, ita non fore aequalem gloriae mo¬
dum in coelis ubi dona sua coronabit Deus. Neque enim com¬
petit indifferenter in omnes quod dicit Paulus (1 Thess. 2, 19):
vos estis gloria mea et corona in die Christi. Et illud Christi
ad apostolos (Matth. 19, 28): sedebitis judicantes duodecim tribus
Israel. Sed Paulus (qui sciebat, prout sanctos locupletat Deus
spiritualibus donis in terra, ita in coelo gloria decorare) peculia¬
rem sibi coronam pro laborum ratione repositam esse non dubi¬
tat. Christus autem, ut apostolis dignitatem muneris quo praediti
erant commendet, fructum ejus admonet in coelo esse reconditum.
Sic et Daniel (12, 3): intelligentes autem fulgebunt ut splendor
firmamenti, et justificantes multos tanquam stellae in saeculum et
in aeternum. Ac si quis attente scripturas consideret, non modo
vitam aeternam promittunt fidelibus, sed specialem cuique merce-
dem. Unde et illud Pauli (2 Tim. 4, 14): rependat illi Deus in
illa die. Quod promissio Christi confirmat: centuplum recipietis
in vita aeterna (Matth. 19, 29). Denique sicuti corporis sui glo¬
riam multiplici donorum varietate inchoat Christus in mundo, et
amplificat per suos gradus, ita etiam in coelo perficiet.

11. Quemadmodum autem hoc uno consensu recipient om¬
nes pii, quia verbo Dei satis testatum est, sic rursum spinosis
quaestionibus, quas sibi obstaculo esse cognoscent, valere jussis,
metas sibi propositas non transsilient. Quantum ad me spectat,
non solum privatim mihi a supervacua rerum inutilium investiga¬
tione tempero ; sed cavendum mihi arbitror ne aliorum levitatem
respondendo foveam. Sciscitantur vanae scientiae jejuni homines,
quanta inter prophetas et apostolos, rursus inter apostolos et mar¬
tyres futura sit distantia ; quod gradibus different a conjugatis
virgines; denique nullum coeli angulum ab excutiendo intactum
relinquunt. Deinde subit illis in mentem, quorsum pertineat or¬
bis reparatio; quando ex tanta et incomparabili copia nullius rei
indigi erunt filii Dei, sed erunt similes angelis, quorum inedia
aeternae beatitudinis symbolum est. Ego autem respondeo, in ipso
aspectu tantam fore amoenitatem, tantam sine usu suavitatem in
sola notitia, ut haec felicitas omnia quibus nunc juvamur admini¬
cula longe exsuperet. Fingamus in opulentissima, et ubi nulla
nos voluptas deficiat, mundi plaga esse positos: quem non sui
morbi ab usu beneficiorum Dei subinde impediunt ac prohibent?

1 s:

fii

iii
ta:

!(]0

esi

tei

rai

rni

des

eru

rem

rodi

Jes.

.est

dan

ceu

vari

tem,

jsit J

6ed :

quin

■est y

:Seim

Ut cc

pig

mata

Domi

lyper

sol

‘inveni

CAPUT XXV.

197

Icui non sua intemperies cursum saepe abrumpit? Unde consequi¬
tur liquidam et puram ab omni vitio fruitionem, quamvis nullus
i sit corruptibilis vitae usus, felicitatis esse cumulum. Alii se trans¬
ferunt longius, et quaerunt annon scoria et aliae corruptelae in
s metallis procul a restitutione absint, et ab ea dissideant. Quod
i ut illis aliquatenus concedam, exspecto cum Paulo (Rom. 8, 22)
vitiorum reparationem quae initium sumpserunt a peccato , ad quam
; gemunt et parturiunt. Longius iterum progrediuntur, quaenam
j melior conditio maneat genus humanum, quum sobolis benedictio
finem tunc sumptura sit. Facilis est illius quoque nodi solutio.
Quod tam magnifice eam commendat scriptura, ad incrementa per-

Itinet quibus Deus assidue naturae ordinem provehit ad suam me¬
tam: in perfectione vero ipsa aliam rationem esse notum est. Sed
quia incautos statim captant illecebrae, et labyrinthus deinde pro¬
si fundius trahit, tandem, ubi sua cuique placita arrident, nullus
est concertationum modus: hoc sit nobis viae compendium, con¬
tentos esse speculo et aenigmate donec cernemus facie ad faciem.
Nam pauci ex ingenti multitudine qua in coelos eundum sit cu¬
rant; omnes autem quid illic agatur scire ante tempus appetunt.

; Omnes fere ad obeundum certamina pigri et lenti triumphos ima¬
ginarios sibi jam depingunt.

12. Porro quia divinae in reprobos ultionis gravitatem nulla
descriptio aequare potest, per res corporeas eorum tormenta et
cruciatus nobis figurantur : nempe per tenebras , fletum et strido¬
rem dentium, ignem inexstinguibilem, vermem sine fine cor ar¬
rodentem (Matth. 8, 12 et 22, 13; ibid. 3, 12; Mare. 9, 43;
Jes. 66, 24 et 30, 33). Talibus enim loquendi modis certum
: est spiritum sanctum voluisse sensus omnes horrore conturbare;
ut quum dicitur praeparatam esse ab aeterno gehennam profun¬
dam, nutrimenta ejus esse ignem et ligna multa, flatum Domini,
i ceu torrentem sulphuris, eam succendere. Quibus ut nos adju-
, vari oportet ad concipiendam utcunque impiorum miseram sor-
, tem, ita nos in eo potissimum defigere cogitationem oportet, quam
sit calamitosum alienari ab omni Dei societate. Neque id modo:
i sed majestatem Dei ita sentire tibi adversam, ut effugere nequeas
, quin ab ipsa urgearis. Nam primum ejus indignatio instar ignis
• est violentissimi, cujus attactu omnia devorentur et absorbeantur,
i Deinde illi ad exercendum judicium sic serviunt omnes creaturae,
i ut coelum, terram, mare, animalia, et quidquid est, velut dira
. indignatione adversum se inflammata et in perniciem suam ar-
i mata sensuri sint; quibus iram suam ita Dominus palam faciet,
i Quare non vulgare aliquid pronuntiavit apostolus , quum dicit
) (2 Thess. 1 , 9) infideles daturos poenas interitu aeternas a facie
i Domini et a gloria virtutis ejus. Et quoties metum corporeis
. figuris incutiunt prophetae , quamvis nihil pro tarditate nostra
i hyperbolicum afferant, praeludia tamen admiscent futuri judicii
i in sole et luna totoque mundi opificio. Quare nullam requiem
? inveniunt infelices conscientiae, quin diro turbine vexentur ac

198 LIBER III. DE MODO PERCIPIENDAE CHRISTI GRATIAE.

dissipentur, qui ab infesto Deo se discerpi sentiant, et confixae
mortiferis aculeis lancinentur, quin ad Dei fulmen expavescant,
et conterantur onere manus ejus; ut abyssos et voragines quas¬
libet subire levius sit quam in illis terroribus stare ad momen¬
tum. Quale hoc et quantum est, aeterna et nusquam desitura
illius obsidione urgeri? Qua de re Psalmus nonagesimus continet
memorabilem sententiam : quamvis solo aspectu cunctos mortales
dissipet ac in nihilum redigat, cultores tamen suos, quo magis
sunt timidi in hoc mundo , urgere , ut cruce oneratos ad prope¬
randum incitet, donec sit ipse omnia in omnibus.

Sani

etS

quit)

post!

nodi

tica

tiuet
a oi
tas c
Sim

?U} ■:
cap. .
mata,
3) D
:vel ii
Deimj
tap.l
praeci

totis

Daptis

Dtini
Is (|[
:

prim»]

fopiik

LIBER QUARTUS,

EXTERNIS MEDIIS VEL ADMINICULIS

QUIBUS DEUS IN CHRISTI SOCIETATEM NOS INVITAT
ET IN EA RETINET.

ARGUMENTUM.

Prioribus libris Symboli Apostolici , de Deo Creatore , Redemptore , et
Sanctificatore, tres partes explicatae sunt. Quarta superest, de Sancta Ecclesia
et Sanctorum communione sive de externis mediis, vel adminiculis,
quibus Deus in Christi societatem nos invitat, et in ea retinet: quae omnia
postremo hoc libro absolvuntur.

Ad tres autem praecipuos locos viginti illa, quibus constat, capita com¬
mode revocabimus: I. d e Ecclesia, II. de Sacramentis, III. de poli¬
tica administratione.

Primus locus, qui usque ad fin. decimi tertii cap. extenditur multa con¬
tinet , quae tamen omnia ad quatuor praecipua capita referri possunt. 1) D e
notis Ecclesiae seu de ratione , qua ecclesia dignosci potest, quoniam uni¬
tas cum ea necessario colenda nobis est, agitur capp. 1. et 2. — 2) De re¬
gimine vel gubernatione Ecclesiae, capp. 3 — 7. — Quis sit ordo
gubernandae ecclesiae , cap. 3. — Quae forma apud veteres in usu fuerit,
cap. 4. — Quae sit, quae sub Papatu hodie viget, cap. 5., et de Papae pri¬
matu, cap. 6., et quibus gradibus se in hanc tyrannidem extulit, cap. 7. —
3) De potestate Ecclesiae, capp. 8 — 11. — Quoad dogmata fidei, quae
vel in singulis, cap. 8, vel in universis, utpote Conciliis, residet cap. 9. —
Deinde in legibus ferendis, cap. 10. — Postremo in ecclesiastica jurisdictione,
cap. 11. — ■ 4) De disciplina Ecclesiae, capp. 12. et 13. — De hujus
praecipuo usu, cap. 12. — De ejusdem abusu, cap. 13.

Secundus locus de Sacramentis tres partes continet: 1) De Sacra¬
mentis in genere, cap. 14. 2) De utroque sigillatlm, capp. 15 — 18. — De
Baptismo, cap. 15., qua occasione de Paedobaptismo seorsim, cap. 16. —
Deinde de Coena Domini, cap. 17. et ejusdem profanatione, cap. 18. — 3) De
illis quinque quae Sacramenta falso habita sunt, cap. 19.

Tertius locus de politica administratione cap. 20. — De hac
primum in genere : deinde de singulis ejus partibus , Magistratu , Legibus,
Populo.

200 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

CAPUT I.

De vera ecclesia cum qua nobis colenda est unitas, quia
piorum omnium mater est.

Partes hujus Capitis tres: 1) Articulus Symboli, de sancta Ecclesia Catho¬
lica et Sanctorum communione , breviter explicatur , simulque ostenditur , qui¬
bus nominibus nobis commendata sit ecclesia, sect. 1 — 6. — 2) De notis ec¬
clesiae , sect. 7 — 9. — 3) A sancta Ecclesia Catholica et Sanctorum communione
non est ullo modo discedendum: ea propter Novatianorum, Anabaptistarum, ac
ejusmodi schismaticorum et male feriatorum hominum circa hanc doctrinam er¬
rores a sect. 10. usque ad fin. cap. abunde refelluntur.

1. Eide eyangelii Christum fieri nostrum, et allatae ab eo
salutis aeternaeque beatitudinis nos fieri participes, proximo libro
expositum fuit. Quia autem ruditas nostra et segnities, addo
etiam ingenii vanitatem, externis subsidiis indigent, quibus fides
in nobis et gignatur et augescat, et suos faciat progressus usque
ad metam, ea quoque Deus addidit, quo infirmitati nostrae con¬
suleret, atque, ut vigeret evangelii praedicatio, thesaurum hunc
apud ecclesiam deposuit. Pastores instituit ac doctores (Eph. 4,
11), quorum ore suos doceret; eos autoritate instruxit; nihil de¬
nique omisit quod ad sanctum fidei consensum et rectum ordinem
faceret. In primis sacramenta instituit, quae nos experimento
sentimus plus quam utilia esse adjumenta ad fovendam et confir¬
mandam fidem. Nam quia ergastulo carnis nostrae inclusi ad
gradum angelicum nondum pervenimus, Deus se ad captum no¬
strum accommodans, pro admirabili sua providentia modum prae¬
scripsit, quo procul disjuncti ad eum accederemus. Quare postu¬
lat docendi ratio ut nunc de ecclesia ejusque regimine, ordinibus,
potestate, item de sacramentis tractemus, et postremo de politico
etiam ordine; ac simul pios lectores revocemus a corruptelis, qui¬
bus satan in papatu adulteravit quaecunque Deus in salutem no¬
stram destinaverat. Incipiam autem ab ecclesia: in cujus sinum
aggregari vult Deus filios suos, non modo ut ejus opera et mi¬
nisterio alantur quam diu infantes sunt ac pueri, sed cura etiam
materna regantur donec adolescant, ac tandem perveniant ad fidei
metam. Haec enim quae Deus conjunxit separari fas non est
(Matth. 10, 9), ut, quibus ipse est pater, ecclesia etiam mater
sit ; neque id sub lege modo , sed etiam post Christi adventum,
teste Paulo (Gal. 4, 26) , qui novae et coelestis Hierosolymae nos
esse filios docet.

2. In symbolo, ubi profitemur nos credere ecclesiam, id
non solum ad visibilem, de qua nunc agimus, refertur, sed ad
omnes quoque electos Dei in quorum numero comprehenduntur
etiam qui morte defuncti sunt. Ideo et credendi verbum poni¬
tur: quia nullum saepe discrimen inter filios Dei et profanos,

li:

cii

■tu

on
pe
rei
"ari
i no
i o
dig
| bil
lea
cnj
ele
■ cie,
( pei
preli
turi
trei
pot

-eoa
linei
‘ Dei
nae

fVOCi

latei

aill

CAPUT I.

201

inter proprium ejus gregem et fera animalia notari potest. Nam
quod particula IN a multis interponitur, probabili ratione caret.
Fateor quidem esse usitatius, et vetustatis etiam suffragio non
destitui; quando et symbolum nicaenum, qualiter in ecclesiastica
I historia recitatur, praepositionem addit. Simul tamen ex scriptis
' veterum animadvertere licet, fuisse olim citra controversiam re-
j ceptum ut dicerent se ecclesiam credere, non in ecclesiam. Non
enim sic modo loquuntur Augustinus et quisquis ille est vetustus
scriptor cujus opusculum exstat sub nomine Cypriani, de symboli
expositione, sed diserte quoque annotant, loquutionem fore im¬
propriam si praepositio attexatur , ac suam sententiam ratione non
frivola confirmant. Ideo enim credere in Deum nos testamur,
quod et in ipsum ut veracem animus noster se reclinat, et fidu¬
cia nostra in ipso acquiescit; quod in ecclesiam non ita conve¬
niret, quemadmodum nec in remissionem peccatorum, aut carnis
resurrectionem. Itaque, tametsi nolim de verbis litigare, malim
tamen loquendi proprietatem sequi, quae aptior sit rei exprimendae,
quam formulas affectare quibus res sine causa obscuretur. Finis
autem est, ut sciamus, quamvis ad diruendam Christi gratiam
i omnes lapides moveat diabolus, et eodem etiam ferantur vesano im¬
petu Dei hostes , non posse tamen exstingui , nec sterilem posse
reddi Christi sanguinem, quin fructum aliquem producat. Ita et
arcana electio Dei et interior vocatio spectanda est: quia solus
; novit qui sui sint, et sub signaculo, ut loquitur Paulus (2 Tim.

i 2, 19), inclusos tenet: nisi quod insignia ejus gestant, quibus
dignoscantur a reprobis. Sed quia exiguus numerus et contempti-

1 bilis latet sub ingenti turba, et grana tritici pauca teguntur pa-

• leae congerie, soli Deo permittenda est cognitio suae ecclesiae,

• cujus fundamentum est arcana illius electio. Nec vero satis est
- electorum turbam cogitatione animoque complecti, nisi talem ec-
, clesiae unitatem cogitemus, in quam nos esse insitos vere simus
) persuasi. Nisi enim sub capite nostro Christo coadunati simus

■ reliquis omnibus membris, nulla nos manet spes haereditatis fu-

• turae. Ideo catholica dicitur, seu universalis, quia non duas aut
a tres invenire liceat quin discerpatur Christus: quod fieri non

■ potest. Quin sic electi Dei omnes in Christo sunt connexi, ut
a quemadmodum ab uno capite pendent, ita in unum velut corpus

ii coalescant, ea inter se compage cohaerentes qua ejusdem corporis
it membra; vere unum facti, qui una fide, spe, caritate, eodem

i Dei spiritu simul vivunt, non in eandem modo vitae aeternae
i, haereditatem , sed in unius Dei ac Christi participationem etiam
is vocati. Quamvis ergo tristis vastitas, quae nobis undique occur¬
rit, nihil ecclesiae residuum esse clamet, sciamus fructuosam esse

id Christi mortem, Deumque mirabiliter ecclesiam suam quasi in
id latebris servare. Sicuti Eliae dictum est: servavi mihi septem

ii millia virorum qui non flexerunt genu coram Baal (1 Regg.
i- 19, 18).

3. Quanquam articulus symboli ad externam quoque eccle-

202 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

siam aliquatenus pertinet, ut se quisque nostrum in fraterno con¬
sensu cum omnibus Dei filiis contineat; ecclesiae deferat quam
meretur autoritatem; denique se ita gerat ut ovis ex grege. At¬
que ideo adjungitur sanctorum communicatio. Quae particula
licet a veteribus fere praetermissa sit, non tamen negligenda est,
quia ecclesiae qualitatem optime exprimit. Quasi dictum esset
hac lege aggregari sanctos in societatem Christi, ut quaecunque
in eos beneficia Deus confert, inter se mutuo communicent. Quo
tamen non tollitur gratiarum diversitas, sicuti scimus varie dis¬
tribui spiritus dona; neque etiam convellitur ordo politicus, quo
suas unicuique facultates privatim possidere licet, ut necesse est,
pacis inter homines conservandae causa, rerum dominia inter ipsos
propria et distincta esse. Sed asseritur communitas qualem Lucas
describit (Act. 4, 32), quod multitudinis credentium esset cor
unum et anima una; et Paulus quum hortatur Ephesios (4, 4) ut
sint unum corpus, unus spiritus, sicuti vocati sunt in una spe.
Neque enim fieri potest, si vere persuasi sint Deum communem
sibi omnibus patrem esse, et Christum commune caput, quin fra¬
terno inter se amore conjuncti ultro citroque sua communicent.
Jam plurimum nostra interest scire quis inde ad nos fructus re¬
deat. Hac enim lege credimus ecclesiam, ut certo persuasi simus
nos esse ejus membra. Hoc enim modo nititur salus nostra certis
solidisque fulcris, ut etiamsi tota orbis machina labefactetur, cor¬
ruere ipsa et concidere nequeat. Primum stat cum Dei electione,
nec nisi cum aeterna illius providentia variare aut deficere potest.
Deinde quodammodo conjuncta est cum firmitudine Christi; qui
non magis patietur a se divelli suos fideles, quam membra sua
discerpi ac dilaniari. Accedit quod veritatem, dum in ecclesiae
sinu continemur, semper nobis constaturam securi sumus. Post¬
remo quod promissiones istas sentimus ad nos pertinere: salus
erit in Sion ; Deus in aeternum commorabitur in medio Jerusalem,
ne unquam commoveatur (Joel. 2, 32; Obad. 17; Psal. 46, 6).
Tantum potest ecclesiae participatio, ut nos in Dei societate con¬
tinet. In ipso quoque nomine communionis plurimum est conso¬
lationis : quod dum ad nos pertinere fixum est, quidquid membris
suis ac nostris largitur Dominus, omnibus eorum bonis spes no¬
stra confirmatur. Caeterum ad amplexandam eo modo ecclesiae
unitatem, nihil, ut diximus, opus est ecclesiam ipsam oculis cer¬
nere, vel manibus palpare; quin potius eo, quod in fide sita est,
admonemur nihilo minus cogitandam esse, dum intelligentiam no¬
stram praeterit, quam si palam appareat. Neque ideo deterior
est fides nostra quod incognitam apprehendit: quando hic non
jubemur reprobos ab electis discernere (quod Dei est solius , non
nostrum), sed certo statuere in animis nostris, omnes eos qui
Dei patris clementia per spiritus sancti efficaciam in Christi par¬
ticipationem venerunt , in Dei peculium ac propriam possessionem
segregatos, ac quum simus in eorum numero, tantae gratiae nos
esse consortes.

Scr

eva

Dem

lidei

mone

penes

ntfid
ilio 8

Imbim

verent

OniKn

CAPUT I.

203

4. Verum quia nunc de visibili ecclesia disserere proposi¬
tum est, dicamus vel uno matris elogio quam utilis sit nobis
ejus cognitio, imo necessaria; quando non alius est in vitam in¬
gressus nisi nos ipsa concipiat in utero, nisi pariat, nisi nos
alat suis uberibus, denique sub custodia et gubernatione sua nos
tueatur, donec exuti carne mortali similes erimus angelis. Neque
enim patitur nostra infirmitas a schola nos dimitti , donec toto
vitae cursu discipuli fuerimus. Adde quod extra ejus gremium
nulla est speranda peccatorum remissio, nec ulla salus teste Je-
saia (37, 32) et Joele (3, 5). Quibus subscribit Ezechiel (13, 9)
quum denuntiat, in catalogo populi Dei non fore quos a coelesti
vita abdicat. Sicuti ex opposito dicuntur nomen suum inscribere
inter cives Hierosolymae, qui se ad pietatis cultum convertunt.
Qua ratione et alio Psalmo (106, 4) dicitur: memento mei Jeliova
in beneplacito populi tui; visita me in salute tua, ut videam be¬
neficentiam electorum tuorum, laeter in laetitia gentis tuae, gau¬
deam cum haereditate tua. Quibus verbis paternus Dei favor et
peculiare spiritualis vitae testimonium ad gregem ejus restringitur,
ut semper exitialis sit ab ecclesia discessio.

5. Caeterum quod hujus loci proprium est exsequi pergamus.
Scribit Paulus (Eph. 4, 11), Christum, ut impleret omnia, de¬
disse alios quidem apostolos, alios vero prophetas, alios autem
evangelistas, alios autem pastores ac doctores, ad instaurationem
sanctorum in opus administrationis, in aedificationem corporis Chri¬
sti, donec perveniamns omnes in unitatem fidei et agnitionis filii
Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plene adultae Christi.
Videmus ut Deus, qui posset momento suos perficere, nolit tamen
eos adolescere in virilem aetatem nisi educatione ecclesiae. Vide¬
mus modum exprimi : quia pastoribus injuncta est coelestis doctri¬
nae praedicatio. Videmus omnes ad unum cogi in eundem ordi¬
nem , ut mansueto et docili spiritu regendos se doctoribus in hunc
usum creatis permittant. Et hac nota pridem regnum Christi
insignierat Jesaias (59, 21): spiritus meus qui in te est, et verba
quae posui in ore tuo , nunquam discedent neque ex ore tuo,
neque ex ore seminis tui et nepotum. Unde sequitur dignos
esse qui fame et inedia pereant, qui cunque spiritualem animae
cibum divinitus sibi per manus ecclesiae porrectum respuunt.
Eidem nobis Deus inspirat, sed evangelii sui organo. Sicuti ad¬
monet Paulus fidem esse ex auditu (Rom. 10, 17). Sicuti etiam
penes Deum sua residet potentia ad servandum; sed eam in evan¬
gelii praedicatione, eodem Paulo teste, depromit atque explicat.
Hoc consilio voluit olim sacros haberi conventus ad sanctuarium,
ut fidei consensum aleret doctrina per os sacerdotis prolata. Nec
alio spectant magnifici illi tituli, ubi templum vocatur requies
Dei, sanctuarium ejus domicilium, ubi dicitur sedere inter Che-
rubim (Psal. 132, 14 et 80, 2), quam ut pretium, amorem, re¬
verentiam ac dignitatem coelestis doctrinae ministerio concilient:
quibus alioqui non parum derogaret mortalis et contempti hominis

204 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

adspectus. Ergo ut sciamus ex vasis testaceis nobis proferri
inaestimabilem thesaurum, Deus ipse in medium prodit, et qua¬
tenus hujus ordinis autor est, vult se praesentem in sua institu¬
tione agnosci. Itaque postquam auguriis, divinationibus, artibus
magicis, necromantiae , aliisque superstitionibus suos vetuit dare
operam, subjicit se daturum quod pro omnibus sufficere debeat,
nempe prophetis nunquam destitutum iri (Deut. 18, 10 seqq.).
Sicuti autem veterem populum non ablegavit ad angelos, sed
doctores excitavit e terra, qui vere praestarent munus angelicum,
ita et nos hodie humanitus vult docere. Ac sicut olim non con¬
tentus fuit sola lege, sed sacerdotes addidit interpretes, ex quo¬
rum labiis populus inquireret verum illius sensum, ita hodie non
tantum vult nos esse lectioni attentos, sed magistros etiam prae¬
ficit quorum opera adjuvemur. Cujus rei duplex est utilitas.
Nam ab una parte optimo examine obedientiam nostram probat,
ubi ejus ministros, non secus atque ipsum, loquentes audimus;
ex opposito etiam nostrae infirmitati consulit, dum per interpretes
humano more nos mavult alloqui, ut ad se alliciat, quam tonando
a se abigere. Et certe, quam nobis expediat haec familiaris do¬
cendi ratio, sentiunt omnes pii ex formidine qua merito illos
consternat Dei majestas. Quibus autem videtur ex hominum, qui
ad docendum vocati sunt, contemptu exinaniri doctrinae autoritas,
hi ingratitudinem suam produnt: quia inter tot praeclaras dotes
quibus ornavit Deus humanum genus, haec praerogativa singu¬
laris est, quod dignatur ora et linguas hominum sibi consecrare,
ut in illis sua vox personet. Quare ne vicissim et nos obedienter
amplecti pigeat salutis doctrinam ejus mandato et ore propositam:
quia etsi externis mediis alligata non est Dei virtus, nos tamen
ordinario docendi modo alligavit: quem dum recusant tenere fa¬
natici homines, multis se exitialibus laqueis involvunt. Multos
impellit vel superbia, vel fastidium, vel aemulatio, ut sibi per¬
suadeant privatim legendo et meditando se posse satis proficere,
atque ita contemnant publicos coetus, et praedicationem super¬
vacuam ducant. Quoniam autem sacrum unitatis vinculum, quan¬
tum in se est, solvunt vel abrumpunt, nemo justam impii hujus
divortii poenam effugit quin se pestiferis erroribus ac teterrimis
deliriis fascinet. Quare ut vigeat apud nos pura fidei simplicitas,
ne uti gravemur hoc pietatis exercitio, quod Deus nobis sua in¬
stitutione monstravit esse necessarium, et tantopere commendat.
Deo qui aures diceret claudendas esse, nemo unquam vel ex pe-
tulantissimis canibus inventus est ; sed omnibus saeculis difficile
fuit certamen prophetis et piis doctoribus contra impios, quorum
pervicacia nunquam jugum hoc subire potest ut ore et ministerio
hominum doceantur. Quod perinde est ac Dei faciem , quae no¬
bis in doctrina affulget, delere. Neque enim fideles olim alia de
causa faciem Dei in sanctuario quaerere jussi sunt, idque toties
repetitur in lege, nisi quia legis doctrina et propheticae exhor¬
tationes erant illis viva Dei imago, sicuti Paulus in sua praedi-

Ili

lei

fid

Stf

ten

uio

eju

UlOl

vel

tere

Dei

seei

reni

tum

cacie

alii

fere

jiiirit

CAPUT I.

205

catione lucere asserit gloriam Dei in facie Christi (2 Cor. 4, 6).
Quo magis detestabiles sunt apostatae, qui scindendis ecclesiis in¬
hiant, perinde ac si oyes abigerent a caulis, ac projicerent in
fauces luporum. Nobis vero quod ex Paulo citavimus tenendum
est, ecclesiam non aliter aedificari quam externa praedicatione,
nec alio vinculo inter se retineri sanctos, nisi dum uno consensu
discendo et proficiendo ordinem ecclesiae a Deo praescriptum co¬
lunt. In hunc praecipue finem, ut dixi, jussi sunt olim fideles
sub lege confluere ad sanctuarium; quia dum Moses de habitaculo
Dei loquitur, simul locum nominis Dei appellat, ubi Deus me¬
moriam nominis sui posuit (Exod. 20 , 24). Quo aperte docet,
nullum sine pietatis doctrina esse illius usum. Nec dubium est
quin eadem etiam ratione David ingenti spiritus amaritudine que¬
ratur, se tyrannica hostium saevitia prohiberi tabernaculi ingressu
(Psal. 84, 1 seqq.). Multis fere videtur puerilis lamentatio, quod
minimum jacturae fieret, non multum etiam voluptatis periret,
carere templi atrio , modo suppeterent aliae deliciae. Hac tamen
una molestia, anxietate et moestitia se uri et cruciari et prope
absumi deplorat: nempe quod fidelibus nihil pluris est hoc ad¬
miniculo, quo Deus suos gradatim in sublime attollit. Nam et
hoc notandum est, Deum in speculo suae doctrinae ita semper se
ostendisse sanctis patribus, ut spiritualis esset cognitio. Unde
et templum non modo facies ejus , sed (omnis superstitionis tol¬
lendae causa) scabellum pedum vocatur (Psal. 132, 7; 99, 5;
1 Paral. 28, 2). Atque hic est felix ille occursus in unitatem
fidei, dum a summo usque ad infimum omnes ad caput adspirant.
Quidquid templorum alio consilio aedificarunt Deo gentes, mera
fuit cultus ejus profanatio; ad quam etsi non pari crassitie, ali¬
quatenus tamen prolapsi sunt Judaei. Quod illis ex ore Jesaiae
Stephanus exprobrat (Act. 7, 48), Deum scilicet non habitare in
templis manu factis, etc. Quia solus Deus templa sibi suo ser¬
mone in legitimum usum sanctificat. Et si quid temere tentamus
ejus injussu , protinus malo principio adhaerescunt adventitia
figmenta, quibus malum sine modo propagatur. Inconsiderate ta¬
men Xerxes, dum consilio magorum omnia Graeciae templa exussit
vel diruit: quod absurdum putaret deos, quibus omnia libere pa¬
tere debent, parietibus et tegulis includi. Quasi vero non sit in
Dei potestate, ut nobis propinquus sit, quodammodo ad nos de¬
scendere, et tamen neque mutare locum, neque nos affigere ter¬
renis mediis; sed potius vehiculis quibusdam nos sursum efferre
ad coelestem suam gloriam, quae sua immensitate omnia replet,
tum vero coelos altitudine superat.

6. Porro, quia hoc tempore magna fuit concertatio de effi¬
cacia ministerii , dum ejus dignitatem hyperbolice amplificant alii,
alii contendunt perperam transferri ad hominem mortalem quod
proprium est spiritus, si ministros et doctores censemus pene¬
trare ad mentes et corda, ut tam illarum caecitatem quam horum
duritiem corrigant: recta hujus controversiae definitio tradenda

206

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

est. Quod utrinque disceptant, nullo negotio facile transigetur,
locos diserte observando , ubi Deus autor praedicationis spiritum
suum cum ea conjungens, fructum inde promittit; vel rursum,
ubi se ab externis subsidiis separans, tam initia fidei quam totum
cursum sibi uni vendicat. Officium secundi Eliae fuit, teste Ma-
lacbia (4, 6) , illuminare mentes , et convertere corda patrum ad
filios, et incredulos ad prudentiam justorum. Christus se aposto¬
los mittere pronuntiat (Joann. 15, 16), ut fructum afferant ex
labore suo. Quis autem sit fructus ille breviter definit Petrus
(1 Petr. 1, 23), nos regigni dicens semine incorruptibili. Itaque
gloriatur Paulus (1 Cor. 4, 15) se per evangelium genuisse Co¬
rinthios, eosque apostolatus sui sigillum esse (1 Cor. 9, 2); imo

se non esse literalem ministrum, qui tantum sonitu vocis aures
percusserit , sed datam sibi efficaciam spiritus , ne inutilis sit doc¬
trina (2 Cor. 3 , 6). Quo sensu etiam alibi (1 Cor. 2, 4) evan¬
gelium suum fuisse negat tantum in sermone, sed in virtute.
Affirmat etiam Galatas ex auditu fidei spiritum accepisse (3, 2).
Denique pluribus locis non modo se cooperarium Dei facit, sed
partes sibi assignat conferendae salutis (1 Cor. 3, 9). Haec certe

omnia nunquam eo protulit ut vel tantillum sibi seorsum a Deo

tribueret. Sicuti breviter alibi exponit (1 Thess. 3, 5): labor
noster non fuit inutilis in Domino secundum potentiam ejus po¬
tenter in me efficacem. Item alibi (Gal. 2 , 8) : qui efficax fuit
in Petro erga circumcisionem , in me etiam efficax fuit apud gen¬
tes. Caeterum quam nihil separatim ministris residuum faciat,
ex aliis locis patet: qui plantat nihil est, et qui rigat nihil est;
sed Deus qui dat incrementum (1 Cor. 3, 7). Item : plus omni¬
bus laboravi; non ego, sed gratia Dei quae mihi aderat (1 Cor.
15, 10). Et certe retinere sententias illas oportet, ubi Deus sibi
adscribens mentis illuminationem et renovationem cordis, sacrile¬
gium esse admonet si quam utriusque partem homo sibi arrogat.
Interim si ministris, quos Deus praeficit, se quisque docilem of¬
ferat, ex fructu cognoscet non frustra placuisse Deo hunc docendi
modum, nec frustra etiam fidelibus jugum hoc modestiae imposi¬
tum esse.

7. Enimvero de ecclesia visibili, et quae sub cognitionem
nostram cadit, quale judicium facere conveniat, ex superioribus
jam liquere existimo. Diximus enim bifariam de ecclesia sacras
literas loqui. Interdum quum ecclesiam nominant, eam intelli-
gunt quae re vera est coram Deo, in quam nulli recipiuntur nisi
qui et adoptionis gratia filii Dei sunt, et spiritus sanctificatione
vera Christi membra. Ac tnnc quidem non tantum sanctos qui
in terra habitant comprehendit, sed electos omnes qui ab origine
mundi fuerunt. Saepe autem ecclesiae nomine universam hominum
multitudinem in orbe diffusam designat, quae unum se Deum et
Christum colere profitetur, baptismo initiatur in ejus fidem, coenae
participatione unitatem in vera doctrina et caritate testatur, con¬
sensionem habet in verbo Domini, atque ad ejus praedicationem

CAPUT I.

207

ministerium conservat a Christo institutum. In hac autem plu¬
rimi sunt permixti hypocritae, qui nihil Christi habent praeter
titulum et speciem; plurimi ambitiosi, avari, invidi, maledici,
aliqui impurioris vitae, qui ad tempus tolerantur, vel quia legi¬
timo judicio convinci nequeunt, vel quia non semper ea viget
disciplinae severitas quae debebat. Quemadmodum ergo nobis
invisibilem, solius Dei oculis conspicuam ecclesiam credere necesse
est, ita hanc, quae respectu hominum ecclesia dicitur, observare
ejusque communionem colere jubemur.

8. Proinde, quatenus eam agnoscere nostra intererat, Do¬
minus certis notis et quasi symbolis nobis designavit. Haec qui¬
dem singularis est Dei ipsius praerogativa, nosse qui sui sint, ut
supra citavimus ex Paulo. Et certe ne hominum temeritas eo
se proriperet provisum est, ipso quotidie eventu admonente, quam
longe sensum nostrum superent arcana illius judicia. Nam et qui
perditissimi videbantur, planeque deplorati fuerant, ejus bonitate
in viam revocantur; et qui prae aliis stare videbantur, saepe
corruunt. Itaque secundum occultam Dei praedestinationem , ut
inquit Augustinus 1) , plurimae sunt foris oves , plurimi lupi in¬
tus. Novit enim ac signatos habet qui nec eum nec se norunt.
Ex iis autem qui palam ejus ferunt signum, ipsius unius oculi
vident qui et sine fictione sancti sint, et in finem usque perse¬
veraturi: quod demum est salutis caput. Bursum tamen, quia
aliquatenus expedire providebat, ut sciremus qui nobis habendi
pro ipsius filiis essent, hac in parte se captui nostro accommo¬
davit. Et quoniam fidei certitudo necessaria non erat, quoddam
caritatis judicium ejus loco substituit: quo pro ecclesiae membris
agnoscamus , qui et fidei confessione , et vitae exemplo , et sacra¬
mentorum participatione eundem nobiscum Deum ac Christum pro¬
fitentur. Ipsius autem corporis notitiam, quo magis saluti nostrae
necessariam esse noverat, eo certioribus notis commendavit.

9. Hinc nascitur nobis et emergit conspicua oculis nostris
ecclesiae facies. Ubi enim cunque Dei verbum sincere praedicari
atque audiri, ubi sacramenta ex Christi instituto administrari vi¬
demus, illic aliquam esse Dei ecclesiam nullo modo ambigendum
est; quando ejus promissio fallere non potest: ubicunque duo aut
tres congregati fuerint in nomine meo, ibi in medio eorum sum
(Matth. 18, 20). Sed ut summam hujus rei liquido teneamus,
his veluti gradibus progrediendum est: ecclesiam universalem esse
collectam ex quibuscunque gentibus multitudinem , quae inter¬
vallis locorum dissita et dispersa, in unam tamen divinae doctri¬
nae veritatem consentit, et ejusdem religionis vinculo colligata
est. Sub hac ita comprehendi singulas ecclesias, quae oppidatim
et vicatim pro necessitatis humanae ratione dispositae sunt, ut
unaquaeque nomen et autoritatem ecclesiae jure obtineat ; singulos
homines, qui pietatis professione inter ecclesias ejusmodi censen-

1) Homil. 45. in Joann. c. 12.

208 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tur, etiamsi ab ecclesia sint revera extranei, ad ipsam tamen
quodammodo pertinere , donec publico judicio exterminati fuerint.
Quanquam paulo diversa est in privatis hominibus atque in eccle¬
siis aestimandis ratio. Usu enim venire potest, ut quos non om¬
nino putabimus dignos esse piorum consortio, tractare tamen in¬
star fratrum, et fidelium loco habere debeamus, propter commu¬
nem ecclesiae consensum, quo feruntur et tolerantur in Christi
corpore. Tales suffragio nostro non approbamus esse ecclesiae
membra; sed quem in populo Dei locum tenent, illis relinquimus,
donec legitimo jure adimatur. At de ipsa multitudine aliter sen¬
tiendum est: quae si ministerium habet verbi, et honorat, si sa¬
cramentorum administrationem, ecclesia procul dubio haberi et
censeri meretur: quia sine fructu illa non esse certum est. Ita
et ecclesiae universali suam servamus unitatem , quam dissecare
semper studuerunt diabolici spiritus; nec conventus legitimos, qui
pro locorum opportunitate distributi sunt, sua autoritate fraudamus.

10. Symbola ecclesiae dignoscendae, verbi praedicationem
sacramentorumque observationem posuimus. Nam haec nusquam
esse possunt quin fructificent, et Dei benedictione prosperentur.
Non dico, ubicunque praedicatur verbum, illic fructum mox exo¬
riri; sed nullibi recipi et statam habere sedem, nisi ut suam ef¬
ficaciam proferat. Utcunque, ubi reverenter auditur evangelii prae¬
dicatio, neque sacramenta negliguntur, illic pro eo tempore, ne¬
que fallax neque ambigua ecclesiae apparet facies; cujus vel auto-
ritatem spernere, vel monita respuere, vel consiliis refragari, vel
castigationes ludere nemini impune licet; multo minus ab ea de¬
ficere, ac ejus abrumpere unitatem. Tanti enim ecclesiae suae

communionem facit Dominus, ut pro transfuga et desertore reli¬

gionis habeat, quicunque se a qualibet christiana societate, quae
modo verum verbi ac sacramentorum ministerium colat, contuma¬
citer alienarit. Sic ejus autoritatem commendat, ut dum illa vio¬
latur, suam ipsius imminutam censeat. Neque enim parvi mo¬
menti est, quod vocatur columna et firmamentum veritatis, et do¬
mus Dei (1 Tim. 3, 15). Quibus verbis significat Paulus, ne
intercidat veritas Dei in mundo, ecclesiam esse fidam ejus custo¬
dem; quia ejus ministerio et opera voluit Deus puram verbi sui
praedicationem conservari, et se nobis ostendere patrem familias,
dum nos spiritualibus alimentis pascit, et quaecunque ad salutem
nostram faciunt procurat. Non vulgaris etiam laus, quod electa
segregataque dicitur a Christo in sponsam, quae esset sine ruga
et macula, corpus et plenitudo ejus (Eph. 1, 23 et 5, 27). Unde
sequitur, discessionem ab ecclesia, Dei et Christi abnegationem
esse: quo magis a tam scelerato dissidio cavendum est; quia dumfe
veritatis Dei ruinam, quantum in nobis est, molimur, digni su¬
mus ad quos conterendos toto irae suae impetu fulminet. Nec!
ullum actrocius fingi crimen potest, quam sacrilega perfidia vio¬
lare conjugium, quod nobiscum unigenitus Dei filius contraherej

luis,

diguatus est.

CAPUT I.

209

11. Quare notas illas diligenter animis impressas teneamus,
et pro Domini arbitrio aestimemus. Nihil est enim quod magis
satan moliatur quam istorum alterutrum vel utrumque tollere et

■ abolere: nunc ut notis istis abolitis et deletis, veram germanam-
! que tollat ecclesiae distinctionem; nunc ut, injecto earum con¬
temptu, manifesta defectione nos ab ecclesia abripiat. Ejus arte
factum est, ut pura verbi praedicatio aliquot saeculis evanuerit,
et nunc eadem improbitate incumbit ad labefactandum ministe¬
rium : quod tamen sic in ecclesia Christus ordinavit , ut illo sub¬
lato hujus aedificatio pereat. Jam vero quam periculosa, imo
quam exitialis tentatio est, ubi vel in mentem venit discessionem
facere ab ea congregatione in qua signa conspiciuntur ac tesserae,

. quibus sufficienter ecclesiam descriptam Dominus putavit? Vide¬
mus quanta utrinque adhibenda sit cautio. Nam ne sub ecclesiae
titulo impostura nobis fiat, ad illam probationem, ceu ad lydium
, lapidem, exigenda est omnis congregatio quae ecclesiae nomen
i j obtendit. Si ordinem habet in verbo et sacramentis a Domino
i commendatum, non fallet: secure illi honorem ecclesiis debitum
. deferamus; rursum vero si absque verbo et sacramentis se vendi-

• tat, a talibus praestigiis non minus religiose cavendum, quam in

• altera parte temeritas superbiaque fugienda.

12. Quod dicimus, purum verbi ministerium et purum in
- celebrandis sacramentis ritum idoneum esse pignus et arrhabonem,
i- ut tuto possimus societatem, in qua utrumque exstiterit, pro ec-
1 clesia amplexari, usque eo valet ut nusquam abjicienda sit quam-
;• diu in illis perstiterit, etiamsi multis alioqui vitiis scateat. Quin
ie etiam poterit vel in doctrinae vel in sacramentorum administra-
i- tione vitii quidpiam obrepere, quod alienare nos ab ejus commu-
le nione non debeat. Non enim unius sunt formae omnia verae
i- doctrinae capita. Sunt quaedam ita necessaria cognitu, ut fixa
o- esse et indubitata omnibus oporteat, ceu propria religionis placita,
o- Qualia sunt, unum esse Deum ; Christum deum esse, ac Dei filium ;
o- in Dei misericordia salutem nobis consistere, et similia. Sunt
ue alia, quae inter ecclesias controversa, fidei tamen unitatem non
o- dirimant. Quae enim ob hoc unum ecclesiae dissideant, si altera
ini citra contentionis libidinem, citra pervicaciam asserendi, animas a
as, corporibus demigrantes in coelum convolare putet; altera nihil
sin ausit definire de loco, caeterum vivere tamen Domino certo sta¬
cta tuat? Verba sunt apostoli (Phil. 3, 15): quicunque perfecti su-
iga mus, idem sentiamus; si quid aliter sapitis, hoc quoque vobis
ide Dominus revelabit. Annon satis indicat, dissensionem de rebus
em istis non ita necessariis, dissidii materiam esse non debere inter
am Christianos? Primum quidem est, ut per omnia consentiamus;
sar sed quoniam nemo est qui nou aliqua ignorantiae nubecula obvo-
\ee lutus sit, aut nullam relinquamus ecclesiam oportet, aut halluci-
rio* nationem condonemus in iis rebus, quae et inviolata religionis

re summa et citra salutis jacturam ignorari possint. Hic autem pa¬
trocinari erroribus vel minutissimis nolim, ut blandiendo et con-

Calvini Institutio II. i 4

210 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nivendo censeam fovendos; sed dico, non temere ob quaslibet dis-
sentiunculas deserendam nobis ecclesiam, in qua duntaxat ea sal¬
va et illibata doctrina retineatur qua constat incolumitas pietatis,
et sacramentorum usus a Domino institutus custodiatur. Interim
si nitimur emendare quod displicet, facimus id ex officio nostro.
Et huc pertinet illud Pauli (1 Cor. 14, 30): si melius quid se¬
denti revelatum fuerit, prior taceat. TTnde constat, singulis eccle¬
siae membris demandatum publicae aedificationis studium pro men¬
sura gratiae suae , modo decenter et secundum ordinem , hoc est,
ne vel ecclesiae communionem renuntiemus, vel in ea permanen¬
tes pacem et disciplinam rite compositam turbemus.

13. In vitae autem imperfectione toleranda multo longius

procedere indulgentia nostra debet. Hic enim valde lubricus est

lapsus, neque vulgaribus machinamentis hic satan nobis insidia
tur. Fuerunt enim semper qui falsa absolutae sanctimoniae per¬
suasione imbuti tanquam aerii quidam daemones jam facti essent,
omnium hominum consortium aspernarentur, in quibus humanum
adhuc aliquid subesse cernerent. Tales olim erant Cathari, et qui
ad eorum vesaniam accedebant Donatistae. Tales hodie sunt ex
Anabaptistis nonnulli, qui supra alios volunt videri profecisse.
Alii sunt qui inconsiderato magis justitiae zelo quam insana illa
superbia peccant. Dum enim apud eos quibus evangelium annun¬
tiatur, ejus doctrinae non respondere vitae fructum vident, nul¬
lam illic esse ecclesiam statim judicant. Justissima quidem est
offensio , et cui plus satis occasionis hoc miserrimo saeculo prae¬
bemus. Nec excusare licet maledictam nostram ignaviam, quam
Dominus impunitam non sinet; ut jam gravibus flagellis castigare
incipit. Vae ergo nobis, qui tam dissoluta flagitiorum licentia
committimus, ut propter nos vulnerentur imbecilles conscientiae.
Sed in hoc vicissim peccant illi quos diximus, quod offensioni
suae modum statuere nesciunt. Nam ubi Dominus clementiam
exigit, omissa illa, totos se immoderatae severitati tradunt. Quia
enim non putant esse ecclesiam ubi non est solida vitae puritas

Icci

come

et integritas, scelerum odio a legitima ecclesia discedunt, dum

factione improborum declinare se putant. Allegant, ecclesiam
Christi sanctam esse. Verum, ut simul intelligant esse ex bonis
et malis permixtam, illam ex ore Christi parabolam (Matth. 13
47) audiant, in qua reti comparatur, quo pisces omne genus coi
liguntur, neque seliguntur donec in litore sint expositi. Audianl
agri esse similem (ibid. v. 24) , qui bona fruge consitus zizaniis
inimici fraude inficitur; quibus non expurgatur, donec in arearc
advecta fuerit messis. Audiant denique aream esse (Matth. 3, 12
in qua sic collectum est triticum, ut sub palea delitescat, donec
vanno et cribro repurgatum, in horreum tandem reconditur. Quoc
si hoc malo ad diem usque judicii laboraturam ecclesiam pronunj
tiat Dominus, ut improborum permixtione oneretur, frustra nulle
naevo inspersam quaerunt.

14. Sed enim rem intolerabilem esse clamant, quod vitio

«ttei

Iferd

DO!

iem

_ offii
leinm
pinis i
tolla *

Wcip:

ftaiup

ft for

CAPUT X.

211

i rum pestis ita passim grassatur. Quid si apostoli sententia hic
quoque occurrit? Inter Corinthios non pauculi erraverant, sed
totum prope corpus labes occuparat; non una erat peccati species,
i sed plurimae; neque levia erant errata, sed horrenda quaedam
tlagitia ; non sola erat morum corruptio , sed doctrinae. Quid hic
sanctus apostolus, hoc est, coelestis spiritus organum , cujus testi¬
monio stat et cadit ecclesia? an divisionem ab illis quaerit? an
eos a Christi regno abdicat? an ultimo anathematis fulmine ferit?
i Non modo nihil horum agit: sed ecclesiam Christi sanctorumque
' societatem et agnoscit et praedicat. Si inter Corinthios manet
ecclesia, ubi fervent contentiones, sectae, aemulationes, ubi lites
8 vigent et jurgia cum habendi cupiditate, ubi palam approbatur

I scelus quod gentibus ipsis foret exsecrabile, ubi petulanter pro-
■ scinditur Pauli nomen quem ceu patrem colere debuerant, ubi
• quidam mortuorum resurrectionem ludibrio habent cum cujus ruina
\ totum corruit evangelium , ubi Dei gratiae ambitioni non caritati

II serviunt, ubi permulta indecenter et inordinate geruntur; et ideo
11 manet quod ministerium verbi et sacramentorum illic non repu-
x diatur : quis audeat ecclesiae titulum eripere iis quibus decima
e- pars istorum criminum impingi nequeat? Qui tanta morositate
a saeviunt in praesentes ecclesias , quid quaeso Galatis fecissent tan-
!* tum non evangelii desertoribus, apud quos tamen idem apostolus
1- ecclesias reperiebat ?

15. Objiciunt etiam quod Paulus graviter Corinthios objur-
e- gat (1 Cor. 5, 2), quia flagitiosum hominem in suo contubernio
■® ferant, deinde generalem sententiam ponit, qua nefas esse pro-
$ nuntiat cum homine probrosae vitae vel panem comedere. Hic
ia exclamant: si vulgarem panem comedere non licet, panem Domini
& comedere qui liceat? Pateor certe magnum probrum esse si in-

•ui ter filios Dei locum habeant porci et canes ; multo etiam majus

i® si illis prostituatur sacrosanctum Christi corpus. Neque vero , si
bene moratae erunt ecclesiae, sceleratos in sinu suo ferent, nec
tas ad sacrum illud epulum dignos simul ac indignos promiscue ad-
i> mittent. Verum quia non ita sedulo semper advigilant pastores,
a® interdum etiam indulgentiores sunt quam oporteat, vel impediun-
18 tur quominus eam quam vellent severitatem exercere possint: fit
13) ut non semper submoveantur etiam palam mali a sanctorum con-

ol* tubernio. Hoc vitium esse fateor; neque extenuare volo, quum

aut Paulus acriter in Corinthiis reprehendat. Verum etiamsi ecclesia
liifl in officio cesset, non ideo protinus uniuscujusque privati erit ju¬
ta® dicium separationis sibi sumere. Non equidem nego quin pii ho-
12) minis sit ab omni privata improborum consuetudine se subducere,
0 nulla se voluntaria cum ipsis necessitudine implicare; sed aliud
iod est malorum fugere contubernium, aliud ipsorum odio ecclesiae
,iib- communionem renuntiare. Quod autem sacrilegium esse putant
participare cum illis panem Domini , in eo rigidiores multo sunt
quam Paulus. Nam quum ad sanctam et puram participationem
itio; nos hortatur, non exigit ut unus alium examinet, aut unusquis-

14*

212 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

que totam ecclesiam, sed ut singuli se probent (1 Cor. 11, 28).
Si cum indigno communicare nefas esset, juberet certe Paulus nos
circumspicere, annon aliquis in multitudine esset cujus immunditia
pollueremur. Nunc quum probationem sui ipsorum solum a sin¬
gulis requirit, ostendit minime nobis obesse si qui indigni se no-
biscum ingerant. Nec alio spectat quod postea subjicit (ibid. 29):
qui indigne manducat, judicium sibi manducat et bibit. Non di¬
cit aliis, sed sibi. Et merito: neque enim in singulorum arbitrio
situm esse debet, qui recipiendi et qui repellendi sint. Totius
ecclesiae haec cognitio est, quae exerceri sine legitimo ordine non
potest, ut fusius postea dicetur. Iniquum ergo erit privatum ali¬
quem alterius indignitate pollui, quem arcere ab accessu nec po¬
test nec debet.

16. Quanquam autem ex inconsiderato justitiae zelo haec
tentatio bonis etiam interdum oboritur, hoc tamen reperiemus,
nimiam morositatem ex superbia magis et fastu falsaque sanctita¬
tis opinione, quam ex vera sanctitate veroque ejus studio nasci.
Itaque qui ad faciendam ab ecclesia defectionem sunt aliis auda-
ciores, et quasi antesignani, ii ut plurimum nihil aliud causae
habent nisi ut omnium contemptu ostentent se aliis esse meliores.
Bene ergo et prudenter Augustinus1): quum pia, inquit, ratio et
modus ecclesiasticae disciplinae unitatem spiritus in vinculo pacis
maxime debeat intueri , quod apostolus sufferendo invicem praeci¬
pit custodiri, et, quo non custodito, medicinae vindicta non tan¬
tum superflua, sed etiam perniciosa, et propterea jam nec medi¬
cina esse convincitur: illi filii mali, qui non odio iniquitatum alie¬
narum, sed studio contentionum suarum infirmas plebes, jactantia
sui nominis irretitas, vel totas trahere, vel certe dividere affec
tant, superbia tumidi, pervicacia vesani, calumniis insidiosi, se¬
ditionibus turbulenti, ne luce veritatis carere ostendantur, umbram,
rigidae severitatis obtendunt; et quae in scripturis sanctis, salva
dilectionis sinceritate, et custodita pacis unitate, ad corrigenda
fraterna vitia, moderatiori curatione fieri praecepta sunt, ad sa¬
crilegium schismatis, et occasionem praecisionis usurpant. Pii
autem et placidis hominibus hoc consilium dat2), ut misericordi-!
ter corripiant quod possunt; quod non possunt, patienter ferant
et cum dilectione gemant atque lugeant; donec aut emendet Deusi
ac corrigat, aut in messe eradicet zizania, et paleas ventilet. Hi
armis praemunire se pii omnes studeant, ne, dum strenui et ani¬
mosi justitiae vindices sibi videntur, a regno coelorum, quod esi
unicum justitiae regnum, desciscant. Nam quia in hac externf
societate, ecclesiae suae communionem Deus coli voluit, qui odic
improborum tesseram ejus societatis frangit, viam ingreditur qm
proclivis est a sanctorum communione lapsus. Cogitent in magn
multitudine complures esse vere sanctos et innocentes coram oculi
Domini, qui aspectum suum fugiant. Cogitent, et ex iis qui mor

pro]

ita
iOflOl
lam
[Is 61
%vo
pion

6U
pes
[icit ]
bea

1) Libr. 3. contra Parm. c. 1. init. 2) Ejusdem libri c. 2.

CAPUT I.

213

bidi videntur multos esse qui in vitiis suis nequaquam sibi pla¬
cent aut blandiuntur, sed serio timore Domini identidem experge¬
facti ad integritatem majorem adspirant. Cogitent non ferendum
esse de homine judicium ab uno facto; quando sanctissimi inter¬
dum gravissimo casu excidunt. Cogitent plus subesse ad colligen¬
dam ecclesiam momenti, tum verbi ministerio tum sacrorum my¬
steriorum participationi, quam ut quorundam impiorum culpa vis
illa tota evanescere queat. Postremo reputent, in censenda eccle¬
sia pluris esse divinum quam humanum judicium.

17. Quod etiam obtendunt non abs re sanctam vocari eccle¬
siam , perpendere convenit qua excellat sanctitate ; ne , si eccle¬
siam nolimus admittere nisi numeris omnibus absolutam, nullam
relinquamus. Verum quidem est quod ait Paulus (Eph. 5, 25),
Christum se ipsum tradidisse pro ecclesia, ut illam sanctificaret;
mundasse lavacro aquae in verbo vitae, ut sibi exhiberet glorio¬
sam sponsam, non habentem maculam aut rugam, etc. Nihilo
tamen et istud verius est, Dominum quotidie operari in rugis ejus
expoliendis maculisque abstergendis. Unde sequitur nondum per¬
actam esse ejus sanctitatem. Sic ergo sancta est ecclesia ut quo¬
tidie proficiat, nondum perfecta sit; quotidie procedat, nondum
pervenerit ad sanctitatis metam, quemadmodum alibi quoque fu¬
sius explicabitur. Quod ergo sanctam fore Jerusalem vaticinantur
prophetae (Joel. 4, 17; Jes. 35, 8), per quam alieni non sint
transituri; sacrosanctum templum, quo impuri non sint ingressuri:
non accipiamus perinde ac si nullus in ecclesiae membris naevus
resideret; sed quia toto studio ad sanctimoniam et solidam puri¬
tatem adspirant, mundities illis quam nondum plene consequuti
sunt, Dei benignitate tribuitur. Et quanquam rara saepius indicia
ejusmodi sanctificationis exstant inter homines, statuendum tamen
est, nullum fuisse ab orbe condito tempus quo ecclesiam suam
Dominus non habuerit; nullum etiam fore ad consummationem
usque saeculi, quo non sit habiturus. Nam etsi statim a princi¬
pio universum genus hominum Adae peccato corruptum ac vitia¬
tum est: ex hac tamen ceu polluta massa semper vasa aliqua in
honorem sanctificat, ne ulla sit aetas quae non suam misericor¬
diam experiatur. Quod certis promissionibus testatum fecit, qua¬
les sunt istae: ordinavi testamentum electis meis; juravi David
servo meo, usque in aeternum propagabo semen tuum; in gene¬
ratione et generatione aedificabo sedem tuam (Psal. 89, 4). Item:
elegit Dominus Sion, elegit eam in habitationem sibi; haec re¬
quies mea in saeculum saeculi, etc. (Psal. 132, 13). Item: haec
dicit Dominus qui dat solem in lumen diei, lunam et stellas in
lumen noctis; si defecerint leges istae coram me, tunc et semen
Israel deficiet (Jer. 31, 35).

18. Hujus rei Christus ipse, apostoli, et fere omnes pro¬
phetae exemplum nobis praebuerunt. Horrendae sunt illae de¬
scriptiones quibus Jesaias, Jeremias, Joel, Habacuc, et alii eccle¬
siae ierosolymitanae morbos deplorant. In plebe, in magistratu,

214

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

in sacerdotibus omnia usque adeo corrupta erant, ut non dubitet
Jesaias aequare Ierosolymam Sodomae et Gomorrhae (1, 10). Re¬
ligio partim contempta, partim contaminata; in moribus passim refe¬
runtur furta, rapinae, perfidiae, caedes, et similia scelera. Neque
tamen propterea aut novas sibi ecclesias erigebant , aut nova altaria
exstruebant prophetae, in quibus separata sacrificia haberent; sed
qualescunque essent homines, quia tamen reputabant Dominum apud
eos verbum suum deposuisse, et caeremonias instituisse quibus illic
colebatur, in medio impiorum coetu puras manus ad illum extende¬
bant. Certe si putassent aliquid inde contagionis se contrahere,
centies potius mortui fuissent quam passi fuissent illuc se pertrahi.
Nihil ergo eos retinebat quominus discessionem facerent, quam ser¬
vandae unitatis studium. Quod si religio sanctis prophetis fuit, ob
plurima et maxima scelera non unius aut alterius hominis, sed pro-
pemodum totius populi, se ab ecclesia alienare, nimium nobis arro¬
gamus, si protinus audemus ab ecclesiae communione deficere, ubi
non omnium mores vel nostro judicio vel Christianae etiam profes¬
sioni satisfaciunt.

19. Jam Christi et apostolorum saeculum quale fuit? Neque
tamen impedire potuit desperata illa Pharisaeorum impietas, et quae
tunc passim regnabat dissoluta vivendi licentia, quin iisdem sacris
cum populo uterentur, et in unum cum reliquis templum ad publica
religionis exercitia convenirent. Unde id, nisi quia sciebant ma¬
lorum societate minime pollui qui pura conscientia iisdem sacris
communicarent? Si quem parum movent prophetae et apostoli,
ille saltem Christi autoritati acquiescat. Bene ergo Cyprianus1):
etsi videntur, inquit, in ecclesia zizania, aut vasa impura, non est
tamen cur ipsi de ecclesia recedamus; nobis modo laborandum ut
frumentum esse possimus; nobis danda opera et quantum licet in¬
nitendum, ut vas aureum vel argenteum simus: caeterum fictilia
vasa confringere solius Domini est, cui et virga ferrea data est; nec
quisquam sibi quod proprium est soli filio vendicet, ut ad aream
ventilandam et purgandam paleam sufficiat, zizaniaque omnia hu¬
mano judicio segreganda : superba est ista obstinatio , et sacrilega
praesumptio, quam sibi furor pravus assumit, etc. .Fixum igitur
utrumque istorum maneat, nihil excusationis eum habere qui ex¬
ternam ecclesiae communionem sponte deserit, ubi Dei verbum prae¬
dicatur, et sacramenta administrantur; deinde nihil obstare vel pau¬
corum vel multorum vitia quominus illic rite caeremoniis a Deo in¬
stitutis fidem nostram profiteamur: quia nec alterius sive pastoris
sive privati indignitate laeditur pia conscientia, nec minus pura sunt
ac salutaria mysteria homini sancto et recto, quia simul ab impuris
attrectentur.

20. Ultra etiam progreditur eorum morositas et fastus: quia
ecclesiam non agnoscunt nisi minimis quibusque naevis puram, imo
probis doctoribus succensent, quia fideles ad profectum hortando,

tol

de:

en:

bei

ric

ni(

811!

.au

doi

sei

ric

dia

F
dal
: ec<

fpa'

dei

COI

mi:

nii

tau

mi:

iel

dtr

8U(

rii

1) Libr. 3. Epist. 5.

CAPUT I.

215

tota vita sub vitiorum onere gemere doceant, et ad veniam confu¬
gere. Hoc enim modo jactant a perfectione abduci. Fateor qui¬
dem in urgenda perfectione non lente vel frigide laborandum, ac
multo minus cessandum esse; sed ejus fiducia, dum adhuc in cursu
sumus, imbuere animos, diabolicum esse commentum dico. Itaque
in symbolo ecclesiae peccatorum remissio apposite subnectitur. Hanc
enim non consequuntur nisi soli illius cives ac domestici, quemad¬
modum legitur apud prophetam (Jes. 33, 24). Praecedere ergo de¬
bet aedificatio coelestis Jerusalem, in qua deinde indulgentia haec
Dei locum habeat, ut quicunque ad eam concesserint, eorum delea¬
tur iniquitas. Dico autem aedificari primum oportere, non quod
ecclesia sine peccatorum remissione ulla esse queat, sed quia mise¬
ricordiam suam Dominus non promisit nisi in sanctorum commu¬
nione. Est ergo primus nobis in ecclesiam ac regnum Dei ingres¬
sus, peccatorum remissio; sine qua nihil est nobis cum Deo foederis
aut conjunctionis. Sic enim per prophetam (Hos. 2, 18) loquitur:
in illa die percutiam vobis foedus cum bestia agri, cum volucre coeli
et reptili terrae ; arcum , gladium et bellum conteram de terra et
dormire faciam homines absque terrore; desponsabo vos mihi in
sempiternum, desponsabo , inquam , in justitia , in judicio , in mise¬
ricordia et miserationibus. Videmus qualiter per suam misericor¬
diam nos sibi Dominus reconciliet. Sic et alibi (Jer. 33, 8) dum
praedicit recolligendum populum, quem in ira dissipaverat, mun¬
dabo, inquit, eos ab omni iniquitate qua peccarunt mihi. Quare in
ecclesiae societatem ablutionis signo initiamur, quo doceamur non
patere nobis in Dei familiam aditum, nisi primum ejus bonitate sor¬
des nostrae abstergantur.

21. Neque vero per peccatorum remissionem nos in ecclesiam
modo semel recipit et cooptat Dominus, sed per eandem nos in ipsa
conservat ac tuetur. Quorsum enim attineret, veniam nobis fieri
quae nulli usui futura esset? Irritam autem et delusoriam fore Do¬
mini misericordiam, si semel duntaxat obtingeret, unusquisque pio¬
rum sibi testis est; quia nemo non sibi conscius est per totam vi¬
tam multarum infirmitatum, quae Dei misericordia indigent. Et
sane non frustra suis domesticis peculiariter hanc gratiam Deus pro¬
mittit, nec frustra quotidie eundem reconciliationis nuntium illis
deferri jubet. Itaque , ut per totam vitam peccati reliquias circum¬
ferimus, nisi assidua in remittendis delictis Domini gratia sustente¬
mur, momentum unum in ecclesia vix persistemus. Vocavit autem
suos Dominus in aeternam salutem; suis ergo illi peccatis veniam
semper paratam esse cogitare debent. Quare certo statuendum , di¬
vina liberalitate, intercedente Christi merito, per spiritus sanctifica¬
tionem , peccatorum gratiam nobis factam esse ac quotidie fieri , qui
in ecclesiae corpus asciti et inserti sumus.

22. Ad hoc bonum nobis impartiendum claves ecclesiae datae
sunt. Non enim quum apostolis mandatum dedit Christus (Matth.
16, 19 et 18, 18; Joann. 20, 23) et potestatem contulit remittendi
peccata, hoc tantum voluit ut eos solverent a peccatis qui ab impie-

216

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tate ad Christi fidem converterentur, sed magis ut hoc officio funge¬
rentur perpetuo inter fideles. Quod Paulus docet, quum scribit
(2 Cor. 5, 20) legationem reconciliationis, depositam esse apud ec- j
clesiae ministros, quo subinde populum nomine Christi exhortentur
ad se reconciliandum Deo. Ergo in sanctorum communione ipsius
ecclesiae ministerio nobis assidue remittuntur peccata, quum pres¬
byteri vel episcopi, quibus hoc munus commissum est, pias conscien¬
tias evangelicis promissionibus in spe veniae et remissionis confir¬
mant. Idque tam publice quam privatim, prout necessitas postulat.
Sunt enim permulti qui pro sua infirmitate singulari pacificatione
indigent. Et Paulus (Act. 20, 20) non tantum pro communi con- \
cione, sed etiam per domos testificatum se refert fidem in Christum,
et unumquemque sigillatim admonuisse de salutis doctrina. Tria j
igitur hic nobis observanda sunt: primum, quantalibet sanctitate
polleant filii Dei, hac tamen conditione semper esse, quamdiu in
mortali corpore habitant, ut sine peccatorum remissione consistere
nequeant coram Deo. Deinde, hoc beneficium sic esse ecclesiae
proprium, ut non aliter eo fruamur quam si permanemus in illius
communione. Tertio, per ecclesiae ministros et pastores nobis dis¬
pensari , vel evangelii praedicatione vel sacramentorum administra-
tione, atque hac in parte maxime eminere clavium potestatem quam
Dominus fidelium societati contulit. Proinde unusquisque nostrum
hoc officii sui esse cogitet, non alibi quaerere remissionem peccato¬
rum quam ubi Dominus eam posuit. De publica reconciliatione, 1
quae ad disciplinam spectat, suo loco dicetur.

23. Quoniam autem phrenetici illi, quos dixi, spiritus hanc !j
unicam salutis anchoram eripere ecclesiae conantur, adversus tam I
pestilentem opinionem fortius roborandae sunt conscientiae. Nova-
tiani olim isto dogmate ecclesias exagitarunt; sed Novatianis non
multum dissimiles nostrum quoque saeculum habet quosdam ex Ana- .
baptistis, qui ad eadem deliramenta relabuntur. Pingunt enim re¬
generari Dei populum in baptismo in puram et angelicam vitam,
quae nullis carnis sordibus vitietur. Quod si post baptisma quis de¬
linquat, nihil praeter inexorabile Dei judicium illi relinquunt. Bre¬
viter, peccatori post acceptam gratiam lapso spem veniae nullam
faciunt : quia non aliam agnoscunt peccatorum remissionem nisi qua .
primum regeneramur. Etsi autem mendacium nullum a scriptura
clarius refutatur, quia tamen reperiunt isti quibus imponant, quem- *
admodum et Novatus olim plurimos habuit sectatores, breviter osten¬
damus quantopere in suam aliorumque perniciem insaniant. Prin¬
cipio, quum Domini jussu quotidie sancti repetant hanc precem : re- j
mitte nobis debita nostra, se nimirum debitores confitentur. Neque
frustra petunt, quia Dominus non aliud ubique petendum praescrip- j
sit quam quod ipse daturus esset. Imo quum totam orationem ex-
auditum iri a patre sit testatus, hanc tamen absolutionem peculiari
etiamnum promissione obsignavit. Quid ultra volumus? peccato-
rum confessionem a sanctis, et eam quidem assiduam, tota vita re¬
quirit Dominus et veniam pollicetur. Quae audacia est aut a pec-

CAPUT I.

217

cato illos eximere, aut, si impegerint, a gratia prorsus excludere?
Jam quibus vult nos condonare septuagesies septies (Mattii. 18, 22)?
annon fratribus? Quorsum praecepit nisi ut suam clementiam imi¬
temur? Condonat igitur non semel aut bis; sed quoties delictorum
agnitione consternati ad eum suspirant.

24. Atque , ut ab ipsis paene incunabulis ecclesiae ordiamur,
patriarchae circumcisi erant, in foederis participationem allecti,
edocti haud dubie patris diligentia justitiam et integritatem, quum
in fratricidium conspirarunt. Scelus erat vel perditissimis latroni¬
bus abominandum. Tandem mansuefacti Judae monitionibus ven¬
diderunt. Haec quoque intolerabilis fuit immanitas. Simeon et
Levi, nefaria ultione et patris quoque judicio damnata, in Sichimi-
tas saevierunt. Ruben cubile paternum spurcissima libidine conta¬
minavit. Judas dum scortationi vult indulgere, praeter naturae
legem ad nurum ingreditur. Atqui tantum abest quin expungantur
e populo electo, ut potius in capita erigantur. Quid porro David?
quum praeses esset justitiae, quanto cum flagitio, per innocentis san¬
guinis effusionem, viam caecae libidini patefecit? Jam regeneratus
erat, ac inter regeneratos insignibus elogiis Domini ornatus. Quod
tamen vel inter gentes horribile est flagitium perpetravit, et veniam
tamen est consequutus. Et, ne singularibus exemplis immoremur,
quo^ in lege et prophetis erga Israelitas exstant divinae misericor¬
diae promissiones, toties comprobatur Dominus se placabilem exhi¬
bere populi sui offensis. Quid enim Moses promittit fore ubi po¬
pulus in apostasiam prolapsus redierit ad Dominum? Reducet te
Deus e captivitate, et miserebitur tui, et congregabit te ex populis
ad quos fueris dispersus; si ad cardines coeli fueris dissipatus, inde
ego te recolligam (Deut. 30, 3).

25. Sed nolo enumerationem inchoare quae nunquam finienda
esset. Pleni enim sunt prophetae ejusmodi promissionibus, quae
populo infinitis sceleribus cooperto misericordiam tamen offerant.
Quod gravius est fiagitium rebellione? divortium enim inter Deum
et ecclesiam vocatur. At hoc Dei bonitate superatur. Quis est vir,
inquit per Jeremiam (3, 1 et 12), cujus si uxor corpus suum adul¬
teris prostituerit, cum ea redire in gratiam sustineat? tuis autem
scortationibus omnes viae pollutae sunt, Juda, repleta fuit terra foe¬
dis amoribus tuis : revertere tamen ad me , et ego te suscipiam ; re¬
vertere aversatrix, non avertam a te faciem meam, quia sanctus
sum, et non irascor in perpetuum. Et sane non alius esse affectus
ejus potest, qui affirmat (Ez. 18, 23 et 32) se nolle mortem pecca¬
toris, sed magis ut convertatur et vivat. Ideo quum templum Solo-
mon dedicaret, in hunc quoque usum destinabat, ut orationes pro
impetranda peccatorum venia factae inde exaudirentur. Si pecca¬
verint, dicebat (1 Regg. 8, 46), tibi filii tui (non est enim homo qui
non peccet), et iratus tradideris eos inimicis suis, et egerint poeni¬
tentiam in corde suo , et conversi deprecati te fuerint in captivitate
sua , dicentes : peccavimus , inique egimus ; et oraverint versus ter¬
ram quam dedisti patribus eorum , et versus templum hoc sanctum :

218

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

exaudies in coelo preces eorum, et propitiaberis populo tuo qui pec¬
cavit tibi , et omnibus iniquitatibus eorum quibus praevaricati sunt
in te. Nec frustra in lege (Num. 28, 3) quotidiana pro peccatis
sacrificia Dominus ordinavit. Nisi enim assiduis peccatorum morbis
populum suum laborare Dominus praevidisset, nunquam illi consti¬
tuisset haec remedia.

26. An adventu Christi, quo plenitudo gratiae exserta fuit,
hoc ademptum est fidelibus beneficium, ne pro delictorum venia au¬
deant supplicare? ne, si Dominum offenderint, ullam misericordiam
consequantur? Quid hoc erit aliud quam Christum dicere in suo¬
rum perniciem venisse, non salutem, si quae in veteri testamento
assidue sanctis parata erat Dei indulgentia in peccatis condonandis,
nunc e medio sublata dicitur? Quod si scripturis fidem habemus
diserte clamantibus , in Christo demum gratiam et humanitatem Do-
mini ad plenum apparuisse, effusam misericordiae opulentiam, re¬
conciliationem Dei et hominum adimpletam (Tit. 3, 4; 2 Tim. 1, 9):
ne dubitemus quin multo benignior nobis clementia coelestis patris
exuberet potius quam abscissa aut decurtata fuerit. Neque vero
desunt illius documenta. Petrus, qui audierat (Matth. 10, 33) abne¬
gatum iri coram angelis qui apud homines nomen Christi non esset
confessus, ter una nocte, nec sine exsecratione, abnegavit: non ta-
men a venia depellitur. Qui inordinate vivebant apud Thessaloni-
censes, sic castigantur ut invitentur ad poenitentiam (2 Thess. 3, 14).
Ne ipsi quidem Simoni mago desperatio injicitur, quin potius jube¬
tur bene sperare, quum ad preces confugere suadet illi Petrus (Act. ;
8, 22).

27. Quid quod totas interdum ecclesias gravissima peccata oc- J
cuparunt, a quibus tamen eas Paulus clementer potius extricavit
quam earum capita devoveret? Galatarum defectio non mediocre i
erat delictum; Corinthii eo minus illis erant excusabiles, quod plu-l|
ribus neque levioribus flagitiis abundabant : neutri tamen a miseri- ' '
cordia Domini excluduntur. Imo illi ipsi qui prae aliis immunditia,
fornicatione et impudicitia deliquerant , nominatim invitantur ad
poenitentiam (2 Cor. 12, 21). Manet enim aeternumque manebit in¬
violabile pactum Domini , quod solenniter cum Christo , vero Solo-
mone, ejusque membris sancivit his verbis (Psal. 89, 31 seqq.): si
dereliquerint filii ejus legem meam et in judiciis meis non ambula¬
verint; si justitias meas profanarint, mandata mea non custodierint,
visitabo in virga iniquitates eorum, in verberibus peccata eorum:
misericordiam autem meam non auferam ab eo. Denique ipsa sym¬
boli dispositione admonemur perpetuam residere in ecclesia Christi
delictorum gratiam: quod, ecclesia velut constituta, remissio pecca- 1;
torum adhuc subjungitur.

28. Quidam aliquanto prudentiores , ubi vident tanta scriptu¬
rae perspicuitate Novati dogma refutari, non quodlibet delictum ir-j 1
remissibile faciunt, sed voluntariam legis transgressionem, in quam
sciens quis ac volens impegerit. Porro sic loquentes peccatum nul¬
lum venia dignantur, nisi si cubi aberratum ignorantia fuerit. Yerum

| <

1 1

! t»

! i?

eai

ite

!“
mt
I cor
;tos,
effe

70Ci

offe
difi
fias!
Uin
pe t
m
nnie
iit,
m
fupri

neces;

tnmim

nam.

CAPUT II.

219

quum Dominus in lege , alia pro expiandis fidelium voluntariis pec¬
catis, alia pro ignorantiis redimendis mandarit offerri sacrificia, quan¬
tae est improbitatis voluntario peccato nullum concedere piaculum?
Dico nihil esse apertius quam unicum Christi sacrificium valere ad
remittenda sanctorum voluntaria peccata: quando Dominus carnali¬
bus hostiis, veluti signaculis, id testatum fecit. Deinde quis ab
ignorantia Davidem excuset, quem tantopere constat fuisse in lege
eruditum ? An nesciebat David quantum foret adulterii et homicidii
crimen, qui quotidie ipsum in aliis puniebat? An fratricidium res
legitima patriarchis videbatur? An ita male profecerant Corinthii,
ut lasciviam, impuritatem, scortationem, odia, contentiones placere
Deo putarent ? An Petrus tam diligenter admonitus ignorabat quanti
esset magistrum ejurare? Ergo Dei misericordiae tam benigne se
exserenti viam nostra malignitate ne praecludamus.

29. Equidem non me latet veteres scriptores peccata quae
quotidie remittuntur fidelibus interpretatos esse quae ex infirmitate
carnis obrepunt leviora errata; poenitentiam vero solennem, quae
pro gravioribus flagitiis tum exigebatur, illis visam esse non magis
iterandam quam baptismum. Quae sententia non ita est accipienda
quasi aut praecipitare in desperationem voluerint qui a prima poe¬
nitentia iterum recidissent, aut illa errata elevare, perinde atque
coram Deo exilia. Sciebant enim infidelitate saepius titubare sanc¬
tos, juramenta supervacua interdum excidere, in iram nonnunquam
effervere, imo prorumpere ad manifesta usque convitia, aliis prae¬
terea malis laborare quae Dominus non leviter abominatur; sed ita
vocabant, ut distinguerent a publicis criminibus, quae cum magno
offendiculo in ecclesiae cognitionem veniebant. Quod autem adeo
difficulter ignoscebant iis qui dignum aliquid animadversione eccle¬
siastica perpetrarant , non ideo fiebat quod difficilem illis apud Do¬
minum veniam putarent; sed hac severitate volebant alios deterrere
ne temere proruerent in flagitia , quorum merito ab ecclesiae com¬
munione alienarentur. Quanquam verbum Domini, quod hic pro
unica regula nobis esse debet, majorem certe moderationem praescri¬
bit. Siquidem eousque intendendum docet disciplinae rigorem, ne
absorbeatur a tristitia is cui praecipue consultum oportet : ut fusius
supra disseruimus.

CAPUT II.

Comparatio falsae ecclesiae cum vera.

Partes Capitis: 1) Falsae ecclesiae descriptio, accommodata ad Papismum,
successione personali tumentem, cujus refutatio subjicitur, sect. 1—4. — 2) Ad
criminationes Papistarum de schismate et haeresi. Orthodoxarum ecclesiarum
nomine responsio, et quales hodie habendae sint ecclesiae sub Papatu degentes,
a quinta sect. a fin. cap.

1. Quanti apud nos valere verbi et sacramentorum ministe¬
rium, et quousque procedere ejus reverentia debeat, ut sit nobis

220

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

perpetua tessera dignoscendae ecclesiae, explicatum est. Nempe
ubicunque integrum exstat et illibatum, nullis morum vitiis aut
morbis impediri, quominus ecclesiae nomen sustineat. Deinde,
illud ipsum leviusculis erroribus non vitiari, quominus legitimum
aestimetur. Porro errores quibus talis debeatur venia, eos esse
indicatum est quibus praecipua religionis doctrina non laedatur,
quibus non opprimantur quae inter fideles omnes convenire de¬
bent religionis capita ; in sacramentis vero , qui legitimam autoris
institutionem non aboleant nec labefactent. Atqui, simul ac in
arcem religionis mendacium irrupit, summa necessariae doctrinae
inversa est, sacramentorum usus corruit: certe ecclesiae interitus
consequitur; perinde atque de vita hominis actum est, jugulo
transfixo, vel praecordiis lethaliter sauciatis. Atque id ex Pauli
verbis liquido evincitur, quum docet (Eph. 2, 20), ecclesiam fun¬
datam esse super doctrinam apostolorum et prophetarum, ipso
Christo summo angulari lapide. Si ecclesiae fundamentum est
prophetarum et apostolorum doctrina, qua salutem suam in uno
Christo reponere fideles jubentur, illam doctrinam tolle, quomodo
amplius aedificium constabit? Corruat ergo ecclesia necesse est,
ubi intercidit illa religionis summa quae sola sustinere eam potest.
Deinde, si vera ecclesia columna est ac firmamentum veritatis
(1 Tim. 3, 15), certum est non esse ecclesiam ubi regnum occu¬
pavit mendacium et falsitas.

2. In eum modum quum res habeat sub papismo, intelli-
gere licet quid ecclesiae illic supersit. Pro verbi ministerio per¬
versa et mendaciis conflata illic regnat gubernatio, quae puram
lucem partim exstinguit, partim suffocat. In locum coenae Do¬
mini foedissimum sacrilegium subiit. Cultus Dei varia et non
ferenda superstitionum congerie deformatus. Doctrina, citra quam
christianismus non constat, tota sepulta et explosa. Publici con- •
ventus , idololatriae et impietatis scholae. Quare nullum est peri- j
culum, ne ab exitiali tot flagitiorum partitione desciscendo ab j
ecclesia Christi divellamur. Ecclesiae communio non ea lege in¬
stituta est ut vinculum sit quo idololatria, impietate, ignorantia j
Dei aliisque malorum generibus irretiamur; sed potius, quo in
timore Dei et veritatis obedientia retineamur. Magnifice illi qui- |
dem suam nobis ecclesiam commendant, ne qua alia in mundo
esse videatur; postea, quasi re confecta, omnes schismaticos esse
constituunt, qui ab ejus quam pingunt ecclesiae obedientia sub¬
ducere se, omnes haereticos, qui contra ejus doctrinam mutire
audent. Sed quibus rationibus veram se ecclesiam habere confir¬
mant? Allegant ex vetustis annalibus quid olim in Italia, in
Gallia, in Hispania fuerit; a sanctis illis viris qui sana doctrina
fundarunt excitaruntque ecclesias , doctrinamque ipsam et ecclesiae i
aedificationem suo sanguine stabilierunt, se originem ducere; ec¬
clesiam vero sic et spiritualibus donis, et martyrum sanguine apud
se consecratam , perpetua episcoporum successione conservatam
fuisse ne intercideret. Commemorant quanti hanc successionem

' 8'

ai,

$ai

Ia
lol
cai
ma
sia
i abi
da
?ei
(i,
plu
[nih
.lar
pia
[esst
con
iate
lab:
loa
gata
apoi

• j(
laba
Bei,

CAPUT II.

221

fecerint Irenaeus, Tertullianus, Origenes, Augustinus, et alii.
Quam frivola sint ista et plane ludicra, faciam ut nullo negotio
intelligant ii qui mecum ea paululum expendere volent. Equidem
eos quoque hortarer ut huc animum serio adverterent, si quid
docendo proficere me apud eos posse confiderem. Sed quando
illis, omissa veritatis ratione, hoc unum propositum est, qua¬
cunque possunt via rem suam agere, pauca tantum dicam quibus
sese boni viri et veri studiosi ab eorum captionibus expedire
queant. Primum ab illis quaero cur non Africam citent, et
Aegyptum, et totam Asiam. Nempe quia in omnibus illis regio¬
nibus desiit sacra haec episcoporum successio, cujus beneficio se
ecclesias retinuisse gloriantur. Eo igitur recidunt, se ideo veram
habere ecclesiam, quia ex quo esse coepit, non fuerit episcopis
destituta: perpetua enim serie alios aliis successisse. Sed quid,
si Graeciam illis regeram? Quaero igitur iterum ab ipsis, cur
apud Graecos periisse ecclesiam dicant, apud quos nunquam inter¬
rupta fuit illa episcoporum successio, unica, eorum opinione, ec¬
clesiae custos et conservatrix. Graecos faciunt schismaticos. Quo
jure? quia a sede apostolica desciscendo privilegium perdiderunt.
Quid? annon multo magis perdere merentur qui a Christo ipso
deficiunt? Sequitur ergo evanidum esse praetextum successionis,
nisi Christi veritatem, quam a patribus per manum acceperint,
salvam et incorruptam posteri retineant ac in ea permaneant.

3. Ergo non aliud hodie praetendunt Eomanenses quam
Judaeos olim obtendisse apparet, quum caecitatis, impietatis, ido¬
lolatriae a prophetis Domini arguerentur. Nam ut illi templum,
caeremonias, sacerdotia gloriose jactabant, quibus rebus ecclesiam
magno, ut sibi videbantur, argumento metiebantur, ita pro eccle¬
sia externae quaedam larvae ab his opponuntur, quae longe saepe
absunt ab ecclesia, et citra quas ecclesia optime constare potest.
Quare neque alio argumento refutandi nobis sunt, quam quo ad¬
versus stultam illam Judaeorum confidentiam pugnabat Jeremias
(7, 4), nempe ne glorientur in verbis mendacibus, dicentes: tem¬
plum Domini, templum Domini, templum Domini est. Quando
nihil Dominus uspiam suum agnoscit nisi ubi verbum suum audi¬
tur ac religiose observatur. Ita quum gloria Dei inter Cherubim
in sanctuario sederet, eamque sedem sibi statam fore pollicitus
esset ipsis (Ez. 10, 4): ubi cultum ejus pravis superstitionibus
corrumpunt sacerdotes, alio transmigrat et locum sine ulla sancti¬
tate relinquit. Si templum illud quod videbatur perpetuae Dei
habitationi consecratum, derelinqui a Deo ac profanescere potuit,
non est quod nobis isti fingant Deum ita personis aut locis alli¬
gatum, et affixum externis observationibus, ut manere apud eos
oporteat qui titulum modo et speciem ecclesiae habent. Atque
haec est contentio quam habet Paulus in epistola ad Eomanos,
a nono capite usque ad duodecimum. Hoc enim vehementer tur¬
babat infirmas conscientias, quod, quum viderentur esse populus
Dei, evangelii doctrinam non modo respuebant, sed etiam perse-

222

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quebantur. Postquam ergo doctrinam exposuit, hanc difficulta¬
tem removet, ac negat Judaeos illos, veritatis hostes, esse eccle¬
siam: utcunque nihil eis deesset quod posset ad externam eccle¬
siae formam alias desiderari, ideoque negat, quia Christum non
amplecterentur. Aliquanto etiam expressius in epistola ad Galatas
(4, 22): ubi Ismaelem cum Isaac comparando multos dicit in ec¬
clesia tenere locum ad quos non pertinet haereditas, quia primo¬
geniti non sunt ex libera matre. Unde etiam ad comparationem
duplicis Ierosolymae descendit: quia sicuti in monte Sina lex est
lata, evangelium vero ex Jerusalem prodiit, sic multi serviliter
nati et educati filios Dei et ecclesiae se esse non dubitanter jactant;
imo superbe despiciunt genuinos Dei filios, quum sint ipsi dege¬
neres. Nos quoque ex opposito, dum audimus semel e coelo pro¬
nuntiatum esse: ejice ancillam et filium ejus (Gen. 21, 10), hoc
inviolabili decreto freti fortiter spernamus insipidas eorum jactan¬
tias. Nam si externa professione superbiunt, Ismael quoque cir¬
cumcisus erat ; si antiquitate pugnant , ille erat primogenitus : vi¬
demus tamen abdicari. Si causa quaeritur, eam Paulus (Rom.
9 , 6) assignat , non censeri inter filios nisi qui geniti sunt ex
puro et legitimo doctrinae semine. Secundum hanc rationem ne¬
gat se Deus (Mal. 2, 4) impiis sacerdotibus obstrictum esse, quia
pepigerit cum patre eorum Levi ipsum sibi angelum vel inter¬
pretem fore; imo in eos retorquet falsam eorum gloriationem,
qua solebant insurgere contra prophetas: quod scilicet dignitas
sacerdotii in singulari pretio habenda foret. Hoc ipse libenter
admittit, et hac conditione cum ipsis disceptat, quia pactum ser¬
vare paratus sit; dum autem ipsi mutuo non respondent, repu¬
diari merentur. En quid valeat successio, nisi imitatio etiam
conjuncta sit atque aequabilis tenor: nempe ut posteri, simul ac
convicti fuerint descivisse a sua origine, omni honore priventur.
Nisi forte quia Caiphas multis piis sacerdotibus successit (imo ab
Aarone usque ad illum continua fuit series), ideo sceleratus ille
coetus ecclesiae titulo dignus fuit. Atqui ne in terrenis quidem
imperiis hoc ferri posset, ut verus reipublicae status dicatur tyran¬
nis Caligulae, Neronis, Heliogabili et similium, quia Brutis, Sci¬
pionibus et Camillis successerint. Praesertim vero in ecclesiae
regimine nihil magis frivolum, quam omissa doctrina successionem
in ipsis personis locare. Nec vero quidquam minus sanctis docto-
ribus, quos falso nobis obtrudunt, propositum fuit, quam praecise
quasi haereditario jure probare, esse ecclesias ubicunque episcopi
alii aliis subrogati fuerant. Sed quum extra controversiam esset,
nihil a principio usque ad illam aetatem mutatum fuisse in doc¬
trina, sumebant quod omnibus novis erroribus conficiendis suffi¬
ceret, illis oppugnari doctrinam ab ipsis usque apostolis con¬
stanter et unanimi consensu retentam. Non est igitur cur fucum
amplius facere pergant ex ecclesiae nomine, quam nos ut decet
reverenter colimus; sed ubi ad definitionem ventum est, non modo
aqua, ut dicitur, illis haeret, sed haerent in suo luto: quia foe-

CAPUT IT.

223

tidam meretricem substituunt pro sacra Christi sponsa. Quae
suppositio ne nos fallat, praeter alias admonitiones haec quoque
Augustini x) nobis succurrat. Nam de ecclesia loquens, ipsa est,
inquit, quae aliquando obscuratur et tanquam obnubilatur multi¬
tudine scandalorum ; aliquando tranquillitate temporis quieta et
libera apparet; aliquando tribulationum et tentationum fluctibus
operitur atque turbatur. Exempla profert, quod saepius firmissi¬
mae columnae vel pro fide exsularent fortiter, vel toto orbe lati¬
tarent.

4. In hunc modum hodie nos vexant Romanenses, ac im¬
peritos terrefaciunt ecclesiae nomine, quum capitales sint Christi
adversarii. Quamvis igitur templum, sacerdotium, et reliquas
hujusmodi larvas obtendant, minime permovere nos debet inanis
hic fulgor, quo simplicium oculi perstringuntur, ut ecclesiam esse
recipiamus ubi verbum Dei non apparet. Haec enim perpetua
est nota, qua signavit suos Dominus noster: qui est ex veritate,
inquit (Joann. 18, 37), audit vocem meam. Item (Joann. 10, 14):
ego sum pastor ille bonus et cognosco oves meas et cognoscor a
meis; oves meae vocem meam audiunt et ego cognosco eas et
sequuntur me. Paulo autem ante (ibid. 4) dixerat: oves pastorem
suum sequi, quia noverunt vocem ejus; alienum autem non se¬
qui, sed effugere ab eo, quia non noverunt vocem alienorum.
Quid igitur sponte in censenda ecclesia insanimus , quum eam
minime dubio symbolo designarit Christus ? quod ubicunque specta¬
tur, fallere non potest quin illic ecclesiam certo ostendat; ubi
vero abest, nihil restat quod veram ecclesiae significationem dare
possit. Non enim super hominum judicia, non super sacerdotia
fundatam esse ecclesiam, sed super doctrinam apostolorum et pro¬
phetarum, commemorat Paulus (Eph. 2, 20). Quin potius Jeru-
salem a Babylone, Christi ecclesia a satanae conjuratione hoc
discrimine dignoscenda est, quo eas inter se Christus distinxit:
qui ex Deo est, inquit (Joann. 8, 47), verba Dei audit; propte-
rea non auditis quia ex Deo non estis. In summa, quum eccle¬
sia regnum sit Christi, regnet autem ille nonnisi per verbum
suum, an ullis jam obscurum erit quin illa mendacii verba sint,
quibus Christi regnum absque ejus sceptro, id est sacrosancto ipsius
verbo, esse fingitur?

5. Jam vero quod reos schismatis et haereseos nos agunt,
quia et dissimilem praedicemus doctrinam et suis legibus non
pareamus, et seorsum conventus ad preces, ad baptismum, ad
coenae administrati onem aliasque sacras actiones habeamus : gra¬
vissima quidem est accusatio, sed quae nequaquam longa aut la¬
boriosa defensione opus habet. Haeretici et schismatici vocantur,
qui dissidio facto ecclesiae communionem dirimunt. Haec porro
duobus vinculis continetur, sanae doctrinae consensione et fra¬
terna caritate. Unde inter haereticos et schismaticos hoc discri-

1) Ad Vincent, epist. 48.

224 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

minis ponit Augustinus x) , quod illi quidem falsis dogmatibus fidei
sinceritatem corrumpant; hi autem interdum etiam in fidei simi¬
litudine societatis vinculum disrumpant. Yerum id quoque no¬
tandum est, hanc caritatis conjunctionem sic a fidei unitate pen¬
dere, ut haec illius initium, finis, unica denique regula esse de¬
beat. Meminerimus ergo, quoties ecclesiastica unitas nobis com¬
mendatur, hoc quaeri ut dum mentes in Christo consentiunt, vo¬
luntates etiam nostrae mutua in Christo benevolentia inter se
conjunctae sint. Itaque Paulus (Eph. 4, 5), dum ad illam nos
hortatur, pro fundamento sumit, unum esse Deum, unam fidem
et unum baptismum. Imo ubicunque nos idem sentire et idem
velle docet, continuo addit, in Christo, vel secundum Christum;
significans impiorum esse factionem, non conspirationem fidelium,
quae fit extra verbum Domini.

6. Paulum quoque sequutus Cyprianus totius ecclesiasticae
concordiae fontem ab unico Christi episcopatu ducit1 2). Postea
subjicit: ecclesia una est, quae in multitudinem latius incremento
foecunditatis extenditur; quo modo solis radii multi sed lumen
unum, et rami arboris multi sed robur unum tenaci radice fun¬
datum; et quum de fonte uno rivi plurimi defluunt, numerositas
licet diffusa videatur exundantis copiae largitate, unitas tamen
manet in origine: avehe radium solis a corpore, divisionem uni¬
tas non capit; ab arbore frange ramum, fractus germinare non
poterit; a fonte praecide rivum, praecisus arescit: sic et ecclesia
Domini luce perfusa per totum orbem porrigitur; unum tamen
lumen est quod ubique diffunditur. Nihil elegantius dici potuit
ad exprimendam individuam illam connexionem quam habent inter
se omnia Christi membra. Yidemus ut ad caput ipsum perpetuo
nos revocet. Proinde haereses et schismata inde oriri pronuntiat,
quod ad veritatis originem non reditur, nec caput quaeritur, nec
coelestis magistri doctrina servatur. Eant nunc et clamitent hae¬
reticos nos esse qui ab ipsorum ecclesia recesserimus : quum nulla
alienationis causa fuerit nisi haec una, quod puram veritatis pro¬
fessionem nullo modo ferre possunt. Taceo autem quod anathe¬
matibus et diris nos expulerunt. Quod tamen ipsum satis super-
que nos absolvit, nisi apostolos quoque schismatis damnare velint,
quibuscum similem habemus causam. Praedixit, inquam, Chri¬
stus apostolis suis, fore ut a synagogis propter nomen suum eji¬
cerentur (Joann. 16, 2). Illae porro synagogae de quibus loqui¬
tur, tunc habebantur legitimae ecclesiae. Quum ergo ejectos esse
nos constet, idque propter Christi nomen fuisse factum parati
simus ostendere, de causa certe prius quaerendum est quam ali¬
quid de nobis in hanc vel illam partem definiatur. Sed hoc illis,
si ita volunt, sponte remitto: abunde enim mihi est, oportuisse
nos ab ipsis recedere ut ad Christum accederemus.

1) Libr. quaest. evang. sec. Matth. 11.

2) De simplicitate praelatorum.

CAPUT II.

225

7. Sed apparebit etiamnum certius quo loco nobis esse
debeant ecclesiae omnes quas romani illius idoli tyrannis occupa¬
vit, si cum israelitica illa veteri, qualis apud prophetas delineata
est, conferatur. Yera tum exstabat apud Judaeos et Israelitas
ecclesia, quum in foederis legibus perstarent: ea scilicet obtinen¬
tes , Dei beneficio , quibus ecclesia continetur. Doctrinam veri¬
tatis habebant in lege, ejus ministerium penes sacerdotes erat et
prophetas. Circumcisionis symbolo in religionem initiabantur;
aliis sacramentis exercebantur ad fidei confirmationem. Non du¬
bium quin competerent in eorum societatem elogia quibus eccle¬
siam Dominus honoravit. Postquam deserta lege Domini degene¬
rarunt ad idololatriam et superstitionem , illa praerogativa pro
parte exciderunt. Quis enim ausit ecclesiae titulum iis praeri¬
pere apud quos verbi sui praedicationem et mysteriorum obser¬
vationem deposuit Deus? Rursum, quis ausit eum coetum nulla
cum exceptione ecclesiam appellare, ubi verbum Domini palam
et impune conculcatur, ubi ejus ministerium, praecipuus nervus
atque adeo anima ecclesiae, dissipatur?

8. Quid ergo? dicet quispiam, nullane igitur reliqua erat
in Judaeis ecclesiae particula ex quo ad idololatriam defecerunt?
Facilis est responsio. Primum dico , in ipsa defectione fuisse
gradus quosdam; neque enim dicemus eundem fuisse lapsum Ju-
dae et Israelis, quo primum tempore uterque a puro Dei cultu

! deflexit. Jarobeam, quum vitulos fabricaret contra apertam Dei
prohibitionem, et adorationi locum non licitum dedicaret, reli¬
gionem prorsus corrupit. Judaei prius se impiis moribus et super¬
stitiosis inquinarunt quam statum in externa religionis forma per¬
peram mutarent. Quanquam enim sub Rechabeam multas jam
perversas caeremonias vulgo sibi asciverant, quia tamen Ieroso-
lymis manebant et legis doctrina et sacerdotium et ritus quales
Deus instituerat, habebant illic pii tolerabilem ecclesiae statum.
Apud Israelitas usque ad regnum Achab res minime in melius
restitutae, tunc vero etiam in deterius prolapsae sunt. Qui postea
successerunt, usque ad interitum regni, partim ejus fuerunt simi¬
les, partim, quum aliquanto meliores esse vellent, exemplum
Jarobeam sequuti sunt, omnes autem ad unum impii et idolola¬
trae. In Judaea variae subinde mutationes fuerunt, dum alii re¬
ges cultum Dei falsis et commentitiis superstitionibus pervertunt,
alii dissipatam religionem instaurant; donec ipsi quoque sacer¬
dotes templum Dei profanis abominandis que ritibus polluerunt.

9. Age nunc, negent papistae si possunt, ut sua vitia
maxime extenuent, religionis statum ita apud se corruptum vitia-
tumque esse ut fuit in regno israelitico sub Jarobeam. Atqui
idololatriam habent crassiorem, neque in doctrina guttula una
sunt puriores ; nisi forte in hac quoque ipsa magis sint impuri.
Deus, imo quicunque mediocri judicio praediti sunt, mihi erunt
testes, et res etiam ipsa declarat quam nihil hic amplificem. Jam
quum ad ecclesiae suae communionem adigere nos volunt, duo

Calvini Institutio II. i c

226

LIRER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

postulant a nobis: primum ut precibus sacrisque et caeremoniis
suis omnibus communicemus; deinde ut quidquid honoris, pote¬
statis, jurisdictionis ecclesiae suae tribuit Christus, id ecclesiae
suae deferamus. Quod ad primum attinet, fateor prophetas omnes
qui Ierosolymis fuerunt, quum res illic essent admodum corruptae,
nec seorsum sacrificasse, nec separatos habuisse ab aliis ad oran¬
dum coetus. Habebant enim Dei mandatum, quo in templum
Solomonis convenire jubebantur; sacerdotes leviticos, quos, quia
sacrorum antistites ordinati erant a Domino , necdum abdicati,
utcunque indigni eo honore essent, locum illum jure adhuc te¬
nere noverant. Quod vero caput est totius quaestionis, ad nul¬
lum superstitiosum cultum adigebantur; imo nihil suscipiebant
quod non esset a Deo institutum. Apud hos autem, papistas dico,
quid simile? Yix enim ullum cum ipsis conventum possumus
habere in quo non aperta idololatria nos polluamus. Certe prae¬
cipuum communionis vinculum in missa est, quam nos ut maxi¬
mum sacrilegium abominamur. Atque id merito an temere a no¬
bis fiat, alibi videbitur. Nunc satis est ostendere aliam in hac
parte causam nostram esse quam fuerit prophetarum, qui ut im¬
piorum sacris interessent, nullas caeremonias vel spectare vel
usurpare cogebantur nisi a Deo institutus. Ac, si exemplum
omnino simile habere libet, sumamus ex regno israelitico. Secun¬
dum institutum Jarobeam manebat circumcisio, fiebant sacrificia,
lex sancta habebatur, invocabatur Deus ille quem a patribus
acceperant; sed propter commentitios ac vetitos cultus, quidquid
illic agebatur, Deus improbabat ac damnabat. Cedo mihi pro¬
phetam unum, vel pium aliquem virum, qui semel adoraverit in
Bethel, aut sacrum fecerit. Noverant enim se id non facturos
quin aliquo sacrilegio se contaminarent. Habemus ergo, non
eousque valere apud alios debere ecclesiae communionem , ut si
illa ad profanos pollutosque ritus degeneraret, sequi protinus ne-
cesse sit.

;jt

si.

sig

nai

cia

Sllll

nbi

mei

10. Yerum de altera parte magis etiamnum contendimus
Nam si ecclesia secundum eum modum consideratur, cujus reve¬
reri judicium, cujus autoritati deferre, cujus monitionibus parere,
cujus castigationibus commoveri, cujus communionem religiose in
omnibus colere oporteat, ecclesiam illis concedere non possumus
quin subjectionis et obedientiae necessitas nos maneat. Libenter
tamen eis concedemus quod Judaeis et Israelitis sui saeculi de¬
derunt prophetae, quum res aut in pari statu aut etiam meliore
illic essent. Yidemus autem ut passim clament profana esse con¬
venticula, quibus non magis consentire liceat quam Deum abne
gare. Et certe si illae ecclesiae fuerunt, sequitur ab ecclesia
Dei alienos fuisse, in Israele quidem Heliam, Michaeam et simi
les; in Juda autem Jesaiam, Jeremiam, Oseam et reliquos ejus!
notae, quos pejus quibusvis incircumcisis oderant et exsecraban¬
tur sui saeculi prophetae, sacerdotes et populus. Si illae eccle
siae, ergo ecclesia non columna veritatis, sed firmamentum men

CAPUT II.

227

dacii; non tabernaculum Dei viventis, sed idolorum receptaculum.
Necesse igitur habebant ab eorum coetuum consensione desciscere,
quae nihil aliud erat quam impia adversus Deum conspiratio.
Eadem ratione si quis praesentes coetus idololatria, superstitione,
impia doctrina contaminatos pro ecclesiis agnoscat, in quarum
plena communione perstandum sit homini Christiano usque ad
doctrinae consensionem, valde errabit. Nam si ecclesiae sunt,
potestas clavium penes ipsas est; atqui claves individuum habent
nexum cum verbo, quod illinc profligatum est. Deinde si eccle¬
siae sunt , valet apud eas Christi promissio : quodcunque ligave¬
ritis, etc. Contra autem, abdicant a sua communione quicunque
se Christi servos non ficte profitentur. Ergo aut evanida est
Christi promissio, aut non sunt, hoc saltem intuitu, ecclesiae.
Denique pro verbi ministerio habent scholas impietatis et erro¬
rum omne genus sentinam. Proinde aut ecclesiae, secundum hanc
rationem, non sunt; aut nullum restabit symbolum quo legitimi
fidelium coetus a Turearum conventibus discernantur.

11. Ut tamen manebant olim inter Judaeos peculiares quae¬
dam ecclesiae praerogativae, ita nec hodie papistis adimimus quae
superesse ex dissipatione vestigia ecclesiae inter eos Dominus vo¬
luit. Cum illis foedus suum semel pepigerat Deus; id sua magis
ipsius firmitate subnixum contra eorum impietatem eluctando per¬
sistebat, quam ab illis conservabatur. Quae itaque certitudo est
ac constantia divinae bonitatis, residebat illic foedus Domini ; nec
obliterari illorum perfidia poterat ejus fides, nec impuris eorum
manibus profanari ita circumcisio poterat, quin simul verum esset
signum et sacramentum ejus foederis. Unde liberos qui illis
nascebantur, suos Dominus vocabat (Ez. 16, 20), qui, nisi spe¬
ciali benedictione, nihil a eum pertinerent. Sic quum foedus
suum in Gallia, Italia, Germania, Hispania, Anglia deposuerit,
ubi illae provinciae anti christi tyrannide oppressae sunt, quo ta¬
men foedus suum inviolabile maneret, baptismum primo illic con¬
servavit, foederis testimonium, qui ejus ore consecratus, invita
humana impietate, vim suam retinet; deinde sua providentia effe¬
cit ut aliae quoque reliquiae exstarent, ne ecclesia prorsus in¬
teriret. Ac quemadmodum ita saepe diruuntur aedificia ut fun¬
damenta et ruinae maneant, ita non passus est ecclesiam suam
ab antichristo vel a fundamento subverti, vel solo aequari, ut¬
cunque ad puniendam hominum ingratitudinem, qui verbum suum
contempserant, horribilem quassationem ac disjectionem fieri per¬
miserit ; sed ab ipsa quoque vastatione semirutum aedificium
superesse voluit.

12. Quum ergo ecclesiae titulum non simpliciter volumus
concedere papistis, non ideo ecclesias apud eos esse infitiamur;
sed tantum litigamus de vera et legitima ecclesiae constitutione,
quae in communione cum sacrorum, quae signa sint professionis,
tum vero potissimum doctrinae requiritur. Antichristum in templo
Dei sessurum praedixerunt Daniel (9, 27) et Paulus (2 Thess. 2, 4).

15*

228 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Illius scelerati et abominandi regni ducem et antesignanum apud
nos facimus romanum pontificem. Quod sedes ejus in templo Dei
collocatur, ita innuitur, tale fore ejus regnum quod nec Christi
nec ecclesiae nomen aboleat. Hinc igitur patet, nos minime ne¬
gare quin sub ejus quoque tyrannide ecclesiae maneant, sed quas
sacrilega impietate profanarit, quas immani dominatione afflixerit,
quas malis et exitialibus doctrinis, ceu venenatis potionibus, cor¬
ruperit et propemodum enecarit; in quibus semisepultus lateat
Christus, obrutum evangelium, profligata pietas, cultus Dei fere
abolitus; in quibus denique omnia sic sint conturbata, ut Baby¬
lonis potius quam civitatis Dei sanctae facies illic appareat. In
summa, ecclesias esse dico quatenus populi sui reliquias, utcun¬
que misere dispersas ac disjectas, illic mirabiliter Dominus con¬
servat, qnatenus permanent aliquot ecclesiae symbola, atque ea
praesertim quorum efficaciam nec diaboli astutia, nec humana pra¬
vitas destruere potest. Sed quia e converso deletae sunt illic no¬
tae quas praecipue in hac disputatione respicere debemus, dico
unumquemque coetum et totum corpus carere legitima ecclesiae
forma.

CAPUT III.

De ecclesiae doctoribus et ministris , eorum electione et officio. 1

Partes hujus Capitis tres: 1) In genere quaedam de ordine ecclesiae, de m
ministerii ecclesiastici fine , utilitate , necessitate , dignitate praemittuntur , sect. sj
1 — 3. — 2) Seorsim deinde agitur de personis ministerio ecclesiastico fungen- m
tibus, sect. 4 — 10. — 3) A decima ad finem cap. de ordinatione vel vocatione E,

ministrorum ecclesiae.

1. Jam de ordine dicendum est quo ecclesiam suam guber¬
nari voluit Dominus. Tametsi enim solum ipsum regere ac reg¬
nare in ecclesia, in ea quoque praeesse vel eminere, et imperium
hoc solo ejus verbo exerceri atque administrari oportet, quia ta¬
men visibili praesentia inter nos non habitat, ut voluntatem no¬
bis suam ore coram declaret, hominum ministerium in hoc adhi¬
bere diximus, et quasi vicariam operam, non ad eos jus suum
honoremque transferendo, sed tantum ut per os ipsorum suum
ipse opus agat, qualiter ad opus quoque faciendum instrumento
utitur artifex. Quae jam ante exposui 1), iterum repetere cogor.
Posset id quidem vel per se ipsum sine alio quovis aut admini¬
culo aut organo , vel etiam per angelos facere ; sed complures sunt
causae cur per homines malit. Hoc enim modo primum digna¬
tionem erga nos suam declarat, quum ex hominibus sumit qui
pro se in mundo legatione fungantur, qui arcanae suae volunta¬
tis sint interpretes, qui personam denique suam repraesentent.
Sicque experimento comprobat non vanum esse quod passim nos

I cu
i Cl:
du
ill(

dei

I alii

1 ^

1 -rei

! rir
1 ailli

I “a

j E£I

1 5,,

eorp

\]H

1) Cap. 1. sect. 5.

CAPUT III.

229

vocat templa sua, dum ex ore hominum velut ex sanctuario, re¬
sponsa hominibus reddit x). Deinde hoc optimum ac utilissimum
ad humilitatem exercitium est , dum nos ad obediendum verbo suo
assuefacit, utcunque per homines similes nobis, interdum etiam
dignitate inferiores, praedicetur. Si de coelo ipse loqueretur, ni¬
hil mirum foret si sacra ejus oracula omnium auribus atque ani¬
mis reverenter sine mora exciperentur. Quis enim praesentem
ejus potestatem non horreret? quis non ad primum tantae maje¬
statis aspectum prosterneretur? quis non immenso illo fulgore con¬
funderetur? Verum ubi homuncio quispiam ex pulvere emersus
in nomine Dei loquitur, hic nostram erga Deum ipsum pietatem
et observantiam optimo testimonio declaramus, si dociles nos ex¬
hibemus ejus ministro, quum nulla tamen in re nos excellat. Hac
igitur etiam causa coelestis suae sapientiae thesaurum in vasis fra¬
gilibus ac luteis abscondit, quo certius experimentum capiat, quanti
a nobis fiat. Ad haec nihil ad fovendam mutuam caritatem aptius
erat , quam hoc vinculo homines inter se colligari , dum unus con¬
stituitur pastor qui reliquos simul doceat; qui vero discipuli esse
jubentur, communem ex uno ore doctrinam excipiunt. Si enim
sibi quisque sufficeret, nec indigeret alterius opera, quae superbia
est humani ingenii, contemneret quisque alios et ab illis contem¬
neretur. Quem igitur firmissimum retinendae unitatis nodum fore
providit Dominus, eo ecclesiam suam adstrinxit, dum salutis ac
vitae aeternae doctrinam apud homines deposuit, ut per eorum
manus reliquis communicaret. Huc respexit Paulus, quum Ephe¬
siis (4, 4 seqq.) scriberet: unum corpus, unus spiritus, quemad¬
modum et vocati estis in una spe vocationis vestrae ; unus Domi¬
nus, una fides, unum baptisma, unus Deus et pater omnium, qui
est super omnia, et per omnia, et in omnibus nobis: verum uni¬
cuique nostrum data est gratia secundum mensuram donationis
Christi. Quapropter dicit: quum ascendisset in altum, captivam
duxit captivitatem, dedit dona hominibus; qui descendit, idem
ille est qui ascendit ut impleret omnia; et idem dedit alios qui¬
dem apostolos, alios vero prophetas, alios autem evangelistas,
alios pastores ac doctores, ad instaurationem sanctorum, in opus
administrationis, in aedificationem corporis Christi; donec per¬
veniamus omnes in unitatem fidei, et agnitionis filii Dei, in
virum perfectum, in mensuram aetatis plene adultae; ut non
amplius simus pueri , qui circumferamur omni ventu doctrinae ;
sed veritatem sectantes in caritate, adolescamus in illum per om¬
nia, qui est caput, nempe Christum, in quo totum corpus coag¬
mentatum et compactum per omnem commissuram subministratio¬
nis, juxta actum in mensura uniuscujusque partis, incrementum
corporis facit, in aedificationem sui ipsius per caritatem.

2. His verbis illud ostendit hominum ministerium, quo Deus
in gubernanda ecclesia utitur, praecipuum esse nervum quo fide-

1) Lege August. libr. 1. de doctrin. Christ. c. 32 seqq.

230 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

les in uno corpore cohaereant; tum vero etiam indicat, non aliter
incolumem servari ecclesiam posse, quam si his praesidiis fulcia¬
tur in quibus salutem ejus reponere Domino placuit. Ascendit
Christus in altum, inquit, ut omnia impleret. Haec autem im¬
plendi ratio, quod per ministros, quibus officium hoc mandavit
et muneris obeundi gratiam contulit, sua dona dispensat ac distri¬
buit ecclesiae, seque adeo ipsum praesentem quodammodo exhibet,
spiritus sui virtutem in sua hac institutione exserendo, ne inanis
sit vel otiosa. Sic instauratio sanctorum peragitur; sic aedificatur
corpus Christi; sic adolescimus per omnia in eum qui est caput,
et inter nos coalescimus; sic redigimur omnes in unitatem Christi,
si prophetia inter nos viget, si apostolos recipimus, si doctrinam
nobis administratam non aspernamur. Ecclesiae ergo dissipatio¬
nem, vel ruinam potius et exitium molitur quisquis ordinem hunc
de quo disputamus, et hoc genus regiminis vel abolere studet,
vel quasi minus necessarium elevat. Neque enim vel solis lumen
ac calor, vel cibus ac potus tam sunt praesenti vitae fovendae ac
sustinendae necessaria, quam est conservandae in terris ecclesiae
apostolicum ac pastorale munus.

3. Proinde supra admonui , Deum quibus potuit elogiis ejus
dignitatem nobis saepe commendasse, ut in summo honore ac
pretio, tanquam res omnium praestantissima , apud nos esset. Sin¬
gulare beneficium se hominibus largiri , doctores eis excitando,
testatur, ubi jubet prophetam (Jes. 52, 7) exclamare, pulchros
esse pedes et beatum adventum annuntiantium pacem; quum apo¬
stolos lucem mundi et salem terrae nominat (Matth. 5, 13. 14).
Nec splendidius ornari poterat hoc officium , quam quum dixit
(Luc. 10, 16): qui vos audit, me audit; qui vos spernit, me sper¬
nit. Sed nullus est illustrior locus quam apud Paulum in secunda
ad Corinthios (c. 3 et 4), ubi hanc quaestionem velut ex professo
tractat. Contendit ergo nihil evangelii ministerio in ecclesia ma¬
gis praeclarum aut gloriosum esse , quum sit administratio spiri¬
tus et justitiae et vitae aeternae. Haec et similia eo pertinent
ne illa gubernandae ac retinendae per ministros ecclesiae ratio, i
quam Dominus in perpetuum sancivit, apud nos vilescat, ac ipso
tandem contemptu obsolescat. Ac ejus quidem necessitas quanta
sit, non verbis modo sed exemplis quoque declaravit. Cornelio
quum plenius affulgere vellet veritatis suae luce, angelum e coelo
misit qui ad eum Petrum amandaret (Act. 10, 3). Paulum quum
ad notitiam sui vocare ac in ecclesiam inserere vellet, non sua
ipsius voce alloquitur (Act. 9, 6) sed ad hominem remittit a quo
et salutis doctrinam et baptismi sanctificationem percipiat. Si non
temere fit quod angelus, qui Dei est interpres, ab enarranda Dei ;
voluntate ipse abstinet, hominem vero jubet accersiri qui eam
enarret; quod Christus, unicus fidelium magister, hominis magi¬
sterio Paulum committit, et Paulum illum quem in tertium coe¬
lum rapere et mirifica rerum ineffabilium revelatione dignari con¬
stituerat: quis nunc contemnere ministerium illud audeat, vel quasi ,

CAPUT III. 231

supervacuum praeterire, cujus usum talibus documentis testatum
facere Deus voluit?

4. Qui ecclesiae regimini secundum Christi institutionem prae¬
sunt, nominantur a Paulo primum apostoli, deinde prophetae, tertio
evangelistae , quarto pastores, postremo doctores. Ex quibus duo
tantum ultimi ordinarium in ecclesia munus habent ; alios tres initio
regni sui Dominus excitavit, et suscitat etiam interdum, prout tem¬
porum necessitas postulat. Quae sit apostolica functio ex mandato
illo constat: ite, praedicate evangelium omni creaturae (Mare. 16,
15). Non attribuuntur illis certi fines; sed totus orbis assignatur
redigendus in obedientiam Christi: ut evangelium ubicunque gen¬
tium poterunt spargendo regnum ejus ubique erigant. Proinde
Paulus, quum suum apostolatum approbare vellet, se non unam
aliquam urbem Christo acquisivisse , sed longe lateque propagasse
evangelium commemorat (Rom. 15, 19. 20); neque alienis funda¬
mentis apposuisse manus, sed ubi inauditum fuerat Domini no¬
men, ecclesias plantasse. Missi ergo sunt apostoli qui orbem a
defectione in veram Dei obedientiam reducerent, regnumque ejus
ubique evangelii praedicatione constituerent; vel, si mavis, qui
tanquam primi ecclesiae architecti , ejus fundamenta in toto mundo
jacerent. Prophetas vocat non quoslibet divinae voluntatis inter¬
pretes, sed qui singulari revelatione excellebant; quales nunc vel
nulli exstant, vel minus sunt conspicui. Per evangelistas eos in-
telligo qui quum dignitate essent apostolis minores, officio tamen
proximi erant, adeoque vices eorum gerebant. Quales fuerunt
Lucas, Timotheus, Titus et reliqui similes; ac fortassis etiam sep¬
tuaginta discipuli, quos secundo ab apostolis loco Christus desig¬
navit. Secundum hanc interpretationem, quae mihi et verbis et
sententiae Pauli consentanea videtur, tres illae functiones non
ideo institutae in ecclesia fuerunt ut perpetuae forent, sed ad id
modo tempus quo erigendae erant ecclesiae ubi nullae ante fue¬
rant, vel certe a Mose ad Christum traducendae. Quanquam non
nego quin apostolos postea quoque, vel saltem eorum loco evan¬
gelistas interdum excitarit Deus, ut nostro tempore factum est.
Talibus enim qui ecclesiam ab antichristi defectione reducerent
opus fuit. Munus tamen ipsum nihilominus extraordinarium ap¬
pello , quia in ecclesiis rite constitutis locum non habet. Sequun¬
tur pastores ac doctores, quibus carere nunquam potest ecclesia;
inter quos hoc discriminis esse puto, quod doctores nec discipli¬
nae, nec sacramentorum administrationi , nec monitionibus aut ex¬
hortationibus praesunt, sed scripturae tantum interpretationi, ut
sincera sanaque doctrina inter fideles retineatur. Pastorale autem
munus haec omnia in se continet.

5. Habemus quae in ecclesiae regimine temporaria ministe¬
ria fuerint, et quae ideo instituta ut perpetuo durent. Quod si
evangelistas apostolis jungamus, restabunt nobis duo paria quo¬
dammodo inter se respondentia (Luc. 6, 13; Gal. 1, 1). Quam
enim similitudinem habent nostri doctores cum veteribus prophe-

232 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tis, eam habent cum apostolis pastores. Excellentius fuit prophe¬
ticum munus, propter singulare revelationis donum quo pollebant;
sed doctorum officium similem fere rationem et unum prorsus
finem habet. Ita duodecim illi, quos Dominus elegit ut novam
evangelii praedicationem orbi promulgarent, ordine et dignitate
caeteros antecesserunt. Tametsi enim ex ratione et etymo verbi
rite apostoli possunt vocari omnes ministri ecclesiastici, quia a
Domino omnes mittuntur ejusque sunt nuntii, quia tamen magni
referebat, certam haberi de eorum missione notitiam, qui rem no¬
vam et inauditam afferrent, duodecim illos (quorum numero postea
accessit Paulus) peculiari titulo ante alios insigniri oportuit. Hoc
nomen tribuit quidem alicubi (Rom. 16, 7) Paulus ipse Andro¬
nico et Juniae, quos dicit fuisse insignes inter apostolos; sed quum
proprie loqui vult, nonnisi ad primarium illum ordinem refert.
Atque hic est communis scripturae usus. Pastores tamen (excepto
quod certas singuli ecclesias sibi attributas regunt) eandem susti¬
nent cum apostolis provinciam. Porro quale illud sit, clarius ad¬
huc audiamus.

6. Dominus, quum apostolos mitteret, mandatum illis dedit
(sicut dictum est nuper) de praedicando evangelio, et baptizandis
credentibus in remissionem peccatorum. Antea autem mandaverat
ut sacra symbola corporis et sanguinis sui ad exemplum suum
distribuerent. En sanctam , inviolabilem perpetuamque legem im¬
positam iis qui in apostolorum locum succedunt, qua mandatum
accipiunt de evangelii praedicatione et sacramentorum administra-
tione. Unde colligimus, eos qui utrumque istorum negligunt, falso
praetexere apostolorum personam. Quid autem pastores? Paulus
non de se ipso tantum, sed de omnibus illis loquitur, quum in¬
quit (1 Cor. 4, 1): sic nos aestimet homo, ut ministros Christi
et dispensatores mysteriorum Dei. Item alibi (Tit. 1 , 9) : oportet
episcopum tenacem esse ejus qui secundum doctrinam est fidelis
sermonis, ut potens sit exhortari per doctrinam sanam, et con¬
tradicentes refellere. Ex his et similibus locis qui passim occur¬
runt colligere licet, in pastorum quoque functione has esse duas
praecipuas partes, evangelium annuntiare et sacramenta admini¬
strare. Docendi autem ratio non in publicis tantum concionibus
consistit, sed ad privatas etiam admonitiones pertinet. Ita Paulus
testes citat Ephesios (Act. 20 , 20) , quod nihil suffugerit eorum
quae in rem ipsorum erant, quin annuntiaret ac doceret eos pu¬
blice et per singulas domos, testificans Judaeis simul ac Graecis
poenitentiam et fidem in Christum. Item paulo post, quod non
destiterit cum lacrymis monere unumquemque eorum. Neque ta¬
men praesentis instituti est singulas boni pastoris dotes persequi,
sed tantum indicare quid profiteantur qui se pastores appellant:
nempe ita se praeesse ecclesiae, non ut otiosam habeant dignita¬
tem, sed ut Christi doctrina populum ad veram pietatem insti¬
tuant, sacra mysteria administrent, rectam disciplinam conservent
atque exerceant. Quicunque enim speculatores positi sunt in ec-

CAPUT III.

233

clesia, illis Dominus annuntiat (Ez. 3, 17), si quis per ignoran¬
tiam eorum negligentia pereat, sanguinem se de ipsorum manibus
requisiturum. In eos quoque omnes competit quod de se ait Pau¬
lus (1 Cor. 9, 16): vae mihi, nisi evangelizem, quum dispensatio
mihi sit commissa. Denique, quod orbi universo praestiterunt
apostoli, id gregi suo, cui destinatus est, debet pastor unusquisque.

7. Etsi dum singulis assignamus suas ecclesias , interim non
negamus quin alias ecclesias juvare is possit qui uni est alligatus,
sive quid inciderit turbarum, quod ejus praesentiam requirat, sive
ab ipso petatur de re aliqua obscuriore consilium. Sed quia ad
retinendam ecclesiae pacem necessaria est ista politia, unicuique
esse propositum quod agat, ne simul omnes tumultuentur, sine
vocatione incerti discurrant, in unum omnes locum temere con¬
fluant, et ne vacuas ecclesias pro libidine deserant, qui de sua
commoditate magis quam de ecclesiae aedificatione sunt solliciti :
haec distributio quoad licet observari communiter debet, ut suis
quisque finibus contentus in alienam provinciam non irrumpat.
Nec humanum est inventum, sed Dei ipsius institutum. Legimus
enim (Act. 14, 23) Paulum et Barnabam creasse per singulas Ly-
strensium, Antiochenorum, Iconium ecclesias presbyteros; et Pau¬
lus ipse Tito praecipit ut oppidatim presbyteros constituat (Tit.
1, 5). Sic alibi (Phil. 1, 1) Philippensium episcopos, et alibi
(Coi. 4, 17) Archippum Colossensium episcopum commemorat. Et
exstat (Act. 20, 18 seqq.) insignis ejus concio apud Lucam, ad
presbyteros ecclesiae ephesinae. Quisquis ergo ecclesiae unius re¬
gimen ac curam susceperit, huic divinae vocationis legi obligatum
se esse sciat: non quod veluti glebae addictus, ut jurisconsulti
dicunt, id est mancipatus et quasi affixus, pedem inde movere
nequeat, si ita publica utilitas postularit, modo id rite et ordine
fiat. Sed is qui in unum locum vocatus est, non debet ipse de
migratione cogitare, nec prout sibi commodum putarit , quaerere
liberationem. Deinde, si quem expediat alio transferri, non ta¬
men debet hoc privato consilio tentare, sed exspectare publicam
autoritatem.

8. Caeterum quod episcopos et presbyteros et pastores et
ministros promiscue vocavi qui ecclesias regunt, id feci ex scrip¬
turae usu quae vocabula ista confundit. Quicunque enim verbi
ministerio funguntur, iis titulum episcoporum tribuit. Sic apud
Paulum ubi jussus est Titus constituere presbyteros oppidatim,
continuo subjicitur: oportet enim episcopum esse inculpabilem, *
etc. (Tit. 1 , 5. 7). Sic alibi plures in una ecclesia episcopos sa¬
lutat (Phil. 1, 1). Et in Actis refertur (20, 17. 28) convocasse
presbyteros ephesinos, quos ipse episcopos sua oratione nominat.
Hic jam observandum est, nos hactenus non nisi ea officia re¬
censuisse, quae in verbi ministerio consistunt; nec de aliis Pau¬
lus meminit illo quarto ad Ephesios capite quod citavimus. Ye-
rum in epistola ad Pomanos (12, 7) et priore ad Corinthios (12,
28) alia enumerat, ut potestates, donum sanationum, interpreta-

234 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tionem, gubernationem, pauperum curationem. Ex quibus quae
temporaria fuerunt omitto; quia nullum operae pretium est in iis
immorari. Duo autem sunt quae perpetuo manent: gubernatio et
cura pauperum. Gubernatores fuisse existimo seniores e plebe de¬
lectos, qui censurae morum et exercendae disciplinae una cum
episcopis praeessent. Neque enim secus interpretari queas quod
dicit (Rom. 12, 8): qui praeest, id faciat in sollicitudine. Ha¬
buit igitur ab initio unaquaeque ecclesia suum senatum, conscrip¬
tum ex viris piis, gravibus et sanctis, penes quem erat illa, de
qua postea loquemur, jurisdictio in corrigendis vitiis. Porro ejus¬
modi ordinem non unius saeculi fuisse, experientia ipsa declarat.
Est igitur et hoc gubernationis munus saeculis omnibus neces¬
sarium.

9. Cura pauperum diaconis mandata fuit. Quanquam ad
Romanos duo ponuntur genera. Qui largitur, inquit illic Paulus,
id faciat in simplicitate; qui miseretur, in hilaritate. Quum de
publicis ecclesiae muneribus eum loqui certum sit, oportet duos
fuisse gradus distinctos. Nisi me fallit judicium, priore membro
diaconos designat, qui eleemosynas administrabant, altero autem
eos qui pauperibus et aegrotis curandis sese dedicaverant; quales
erant viduae, quarum mentionem facit ad Timotheum (1 Tim. 5, 9).
Nullum enim aliud publicum officium obire mulieres poterant, quam
si in obsequium pauperum se darent. Si hoc recipimus (ut om¬
nino recipiendum est), duo erunt genera diaconorum: quorum al¬
teri in rebus p^iperum administrandis, alteri in pauperibus ipsis
curandis ecclesiae servient. Tametsi autem nomen ipsum diccKovLctg
latius patet, hos specialiter tamen diaconos scriptura nuncupat
quos eleemosynis dispensandis gerendaeque pauperum curae prae¬
fecit ecclesia, et velut publici pauperum aerarii oeconomos consti¬
tuit : quorum origo , institutio ac functio a Luca in Actis (c. 6)
describitur. Quum enim murmur a Graecis excitatum esset, quod
in pauperum ministerio eorum viduae negligerentur , apostoli ex¬
cusantes se non posse sufficere utrique muneri, et praedicationi
verbi et mensarum ministerio, petierunt a multitudine ut elige¬
rentur viri probi septem , quibus id operae demandarent. En qua¬
les habuerit diaconos apostolica ecclesia, quales ad ejus exemplum
habere nos conveniat.

10. Jam vero quum ordine omnia et decenter in sacro coetu
gerenda sint, nihil est in quo id servari diligentius oporteat, quam
in constituenda gubernatione; quia nusquam majus periculum est
si quid inordinate geritur. Itaque, ne homines inquieti ac tur¬
bulenti (quod alias futurum erat) temere se ad docendum vel re¬
gendum ingererent, nominatim cautum est ne quis sine vocatione
publicum in ecclesia munus sibi sumat. Ergo ut quis censeatur
verus ecclesiae minister, primo rite vocatus sit oportet; deinde
ut suae vocationi respondeat, id est injunctas sibi partes suscipiat
et exsequatur. Hoc apud Paulum animadvertere saepius licet:
qui ubi suum apostolatum vult approbare, cum sua in munere

CAPUT III.

235

obeundo fidelitate vocationem semper fere allegat. Si tantus Christi
minister autoritatem sibi arrogare non audet ut in ecclesia audia¬
tur, nisi quia et Domini mandato in hoc est constitutus, et fide-
ij liter peragit quod sibi commissum est, quanta impudentia erit si
! quispiam mortalium, utroque vel altero istorum destitutus, ejus¬
modi honorem sibi postulet? Verum quia de obeundi muneris
i necessitate superius attigimus, nunc de vocatione tantum agamus.

11. Ejus autem tractatio in quatuor versatur: ut sciamus
[i quales pt qualiter et a quibus instituendi sint ministri, et quo

ritu quave caeremonia initiandi. De externa et solenni vocatione
i loquor , quae ad publicum ecclesiae ordinem spectat ; arcanam vero
illam, cujus sibi quisque minister eoram Deo conscius est, eccle¬
siam testem non habet, omitto. Est autem bonum cordis nostri
testimonium, quod neque ambitione, neque avaritia, neque ulla
t alia cupiditate, sed sincero Dei timore et aedificandae ecclesiae
studio oblatum munus recipiamus. Id quidem unicuique nostrum,
ut dixi) si volumus ministerium nostrum Deo approbare, neces¬
sarium est. Coram ecclesia tamen rite nihilo minus vocatus est
qui mala conscientia eo accessit, modo non sit aperta ejus ne-
; quitia. Solent etiam dicere ad ministerium vocatos etiam priva¬
tos homines, quos aptos et idoneos ad id obeundum vident; quia
scilicet eruditio conjuncta cum pietate et reliquis boni pastoris
; dotibus quaedam sit ad ipsum praeparatio. Quos enim tanto mu¬
neri destinavit Dominus, eos prius iis armis instruit quae ad id
implendum requiruntur, ne inanes et imparati veniant. Unde et
! Paulus ad Corinthios (1 Cor. 12, 7), quum de ipsis officiis vel-
’ let disputare, dona prius recensuit quibus pollere debent qui of¬
ficiis funguntur. Sed quia hoc est primum ex quatuor capitibus
i quae proposui, eo jam pergamus.

12. Quales eligere episcopos deceat, Paulus duobus locis

(Tit. 1,7; 1 Tim. 3 , 1) copiose exsequitur. Summa tamen huc
redit, non esse eligendos nisi qui sint sanae doctrinae et sanctae

i vitae, nec aliquo vitio notabiles quod et illis adimat autoritatem

et ministerio ignominiam afferat. De diaconis et senioribus simi¬
lis prorsus est ratio. Videndum semper ne ad onus, quod illis

i imponitur, sustinendum impares sint aut inepti, hoc est, ut in¬

structi sint iis facultatibus quae ad implendum suum munus erunt
a necessariae. Sic Christus, quum apostolos missurus esset, eos ar-
i mis et instrumentis quibus carere non poterant exornavit. Et
t Paulus, depicta boni ac veri episcopi imagine, Timotheum admo¬
net ne quem ab ea alienum eligendo se ipsum contaminet (1 Tim.
5, 22). Particulam: qualiter, non ad ritum eligendi, verum ad
- religiosum timorem, qui in electione servandus est, refero. Hinc
n jejunia et orationes, quibus usos fuisse fideles narrat Lucas quum
i® presbyteros crearent. Ham quum intelli gerent se rem agere om-
t nium maxime seriam, nihil tentare audebant nisi cum summa re-
: verentia et sollicitudine. Potissimum vero incubuerunt in preces,
e quibus spiritum consilii et discretionis a Deo peterent.

236 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

13. Tertium quod in partitione posuimus erat, a quibus
eligendi sint ministri. Hujus autem rei certa regula ex apostolo¬
rum institutione peti non potest, quae nonnihil habuit a com¬
muni reliquorum vocatione dissimile. Quia enim extraordinarium
ministerium erat, ut aliqua insigniori nota conspicuum redderetur,
ipsius Domini ore vocari et constitui oportuit qui ipso fungeren¬
tur. Illi ergo nulla humana electione, sed solo Dei et Christi
mandato instructi se ad opus accinxerunt. Hinc est quod, quum
alium substituere in locum Judae volunt apostoli (Act. 1 , 23),
non audent unum aliquem certo nominare, sed duos in medium
producunt, ut Dominus sorte declaret utrum ex iis velit succe¬
dere. In hunc quoque modum accipere convenit, quod negat
Paulus (Gal. 1, 1), se ab hominibus vel per hominem creatum
fuisse apostolum , sed per Christum et Deum patrem. Prius illud
scilicet, ab hominibus, cum piis omnibus verbi ministris commune
habuit. Neque enim potuit quispiam hanc administrationem rite
sustinere, nisi qui esset a Deo vocatus. Alterum autem proprium
et singulare illi fuit. Hoc ergo dum gloriatur, non tantum se
habere jactat quod vero ac legitimo pastori conveniat, sed insignia
quoque sui apostolatus profert. Quum enim essent apud Galatas
qui ejus autoritatem studentes elevare gregarium aliquem discipu¬
lum ipsum facerent a primariis apostolis subrogatum, quo salvam
praedicationi suae dignitatem vendicaret, cui insidias istas inten¬
tari noverat, omni ex parte nihilo se reliquis apostolis inferiorem
ostendere necesse habuit. Proinde se non hominum judicio , in¬
star vulgaris unius episcopi, delectum esse affirmat, sed ipsius
Domini ore et manifesto oraculo.

14. At vero, ut ab hominibus designentur episcopi, omnino
ex ordine legitimae vocationis esse nemo sobrius infitiabitur, quando
in hanc rem exstant tot scripturae testimonia. Nec reclamat il¬
lud Pauli, ut dictum est, se non ab hominibus neque per homi¬
nes fuisse missum : quum de ordinaria ministrorum electione illic
non loquatur, sed quod erat speciale apostolis sibi asserat. Quan-
quam sic Paulum quoque singulari praerogativa Dominus per se
ipsum designavit, ut disciplina ecclesiasticae vocationis interim ute¬
retur. Sic enim refert Lucas (Act. 13, 2): jejunantibus et oran¬
tibus apostolis , dicit spiritus sanctus , segregate mihi Paulum et
Barnabam in opus ad quod selegi eos. Quorsum isthaec segrega¬
tio et manuum impositio , postquam suam electionem testatus est
spiritus sanctus, nisi ut ecclesiastica disciplina in designandis per
homines ministris conservaretur? Nullo igitur illustriore documento
ejusmodi ordinem approbare Deus potuit, quam dum Paulum gen¬
tibus apostolum se destinasse praefatus eum tamen ab ecclesia vult
designari. Quod ipsum in Matthiae electione cernere licet. Nam
quia tanti erat munus apostolicum, ut unum aliquem suo judicio
iu eum gradum cooptare non ausint, duos in medio constituunt,
quorum in alterum sors casura sit, ut ita et electio compertum e

caput in. 237

coelo testimonium habeat, neque tamen omnino praetereatur ec¬
clesiae politia.

15. Quaeritur nunc a totane ecclesia eligi debeat minister,
an a collegis tantum et senioribus qui censurae praesunt, an vero
unius autoritate constitui possit. Qui hoc jus ad unum hominem
deferunt, citant quod ait Paulus ad Titum (1, 5): propterea reli¬
qui te in Creta, ut constituas oppidatim presbyteros. Item ad
Timotheum (1 Tim. 5, 22): manus nemini cito imposueris. Sed
falluntur, si putant vel Timotheum Ephesi, vel Titum in Creta
regnum exercuisse, ut suo uterque arbitrio omnia disponeret. Prae¬
fuerunt enim tantum ut bonis et salutaribus consiliis populo praei¬
rent ; non ut soli , exclusis aliis omnibus , agerent quod placeret.
Ac ne quid fingere videar, planum id faciam simili exemplo. Re¬
fert enim Lucas (Act. 14, 23) constitutos esse per ecclesias pres¬
byteros a Paulo et Barnaba; sed rationem vel modum simul no¬
tat, quum dicit factum id esse suffragiis: xsiQOTovijaccvTSs , inquit,
7tQ£Gfivi£Qovg nux £%K\r}6lav. Creabant ergo ipsi duo; sed tota
multitudo, ut mos Graecorum in electionibus erat, manibus sub¬
latis declarabat quem habere vellet. Nempe sic romani historici
non raro loquuntur, consulem, qui comitia habuerit, creasse no¬
vos magistratus, non aliam ob causam nisi quia suffragia recepe¬
rit et populum moderatus sit in eligendo. Non est certe credi¬
bile Paulum plus concessisse Timotheo et Tito quam sibi ipse
sumpserit. Videmus autem ipsum ex populi suffragiis episcopos
creare solitum. Sic ergo intelligendi sunt superiores loci, ne quid
de communi ecclesiae jure ac libertate imminuant. Bene ergo
Cyprianus1), dum contendit, ex divina autoritate descendere, ut
sacerdos plebe praesente sub omnium oculis deligatur, et dignus
atque idoneus publico judicio ac testimonio comprobetur. Siqui¬
dem hoc videmus jussu Domini in sacerdotibus leviticis fuisse ob¬
servatum , ut ante consecrationem in conspectum populi produce¬
rentur (Lev. 8, 6; Num. 20, 26). Non aliter adscribitur Mat-
thias apostolorum collegio, nec aliter septem diaconi creantur quam
populo vidente et approbante. Haec exempla, inquit Cyprianus,
ostendunt sacerdotis ordinationem non nisi sub populi assistentis
conscientia fieri oportere; ut sit ordinatio justa et legitima, quae
omnium testimonio fuerit examinata. Habemus ergo, esse hanc
ex verbo Dei legitimam ministri vocatiouem, ubi ex populi con¬
sensu et approbatione creantur qui visi fuerint idonei. Praeesse
autem electioni debere alios pastores, ne quid per levitatem, vel
per mala studia, vel per tumultum a multitudine peccetur.

16. Superest ritus ordinandi, cui ultimum locum in voca¬
tione dedimus. Constat autem apostolos non alia caeremonia usos
esse, quum aliquem ministerio admovebant, quam manuum impo¬
sitione. Hunc autem ritum fluxisse arbitror ab Hebraeorum more,
qui quod benedictum ac consecratum volebant, manuum impositione

1) Libr. 1. epist. 3.

238 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Deo quasi repraesentabant. Sic Jacob benedicturus Ephraim et
Manasse, eorum capitibus manus imposuit (Gen. 48 , 14). Quod
sequutus est Dominus noster, quum super infantes precationem
faceret (Matth. 19, 15). Eodem, ut arbitror, significatu Judaei
ex legis praescripto suis sacrificiis manus imponebant. Quare apo¬
stoli per manuum impositionem eum se Deo offerre significabant,
quem initiabant in ministerium. Quanquam usi sunt etiam super
eos quibus visibiles spiritus gratias conferebant (Act. 19, 6). Ut¬
cunque sit, fuit hic solennis ritus quoties ad ministerium eccle¬
siasticum aliquem vocabant. Sic pastores et doctores, sic diaco¬
nos consecrabant. Licet autem nullum exstet certum praeceptum
de manuum impositione, quia tamen fuisse in perpetuo usu apo¬
stolis videmus, illa tam accurata eorum observatio praecepti vice
nobis esse debet. Et certe utile est ejusmodi symbolo cum mini¬
sterii dignitatem populo commendari, tum eum qui ordinatur ad¬
moneri , ipsum jam non esse sui juris , sed Deo et ecclesiae in
servitutem addictum. Praeterea non erit inane signum , si in ger¬
manam suam originem restitutum fuerit. Nam si nihil frustra spi¬
ritus Dei in ecclesia instituit, hanc caeremoniam, quum ab eo
profecta sit, sentiemus non esse inutilem, modo in superstitiosum
abusum non vertatur. Hoc postremo habendum est, non univer¬
sam multitudinem manus imposuisse suis ministris sed solos pasto¬
res. Quanquam incertum est an plures semper manus imposue¬
rint necne. Illud quidem in diaconis, Paulo et Barnaba, et pau¬
cis quibusdam aliis factum fuisse constat. Sed Paulus ipse alibi
se, non alios complures, Timotheo manus imposuisse commemorat
(2 Tim. 1, 6). Admoneo te, inquit, ut gratiam suscites quae in
te est per impositionem manuum mearum. Nam quod in altera
epistola de impositione manuum presbyterii dicitur (1 Tim. 4, 14),
non ita accipio, quasi Paulus de seniorum collegio loquatur, sed
hoc nomine ordinationem ipsam intelligo; quasi diceret: fac ut
gratia quam per manuum impositionem recepisti , quum te pres¬
byterum crearem f non sit irrita.

CAPUT IV.

De statu veteris ecclesiae et ratione gubernandi quae in usu
fuit ante papatum.

Partes Capitis : 1) Qualis fuerit haec veteris ecclesiae gubernandi ratio , a
sect. 1 — 10. — 2) De sollenni episcoporum et ministrorum veteris ecclesiae or¬
dinatione, a 10. sect. usque ad fin. cap.

1. Hactenus de ordine gubernandae ecclesiae, ut nobis ex
puro Dei verbo traditus est, et de ministeriis, ut sunt a Christo
instituta, disseruimus. Nunc quo ista omnia clarius ac familiarius
patefiant, ac melius etiam in animis nostris figantur, utile erit in
iis rebus veteris ecclesiae formam recognoscere, quae nobis divi-

CAPUT IV.

239

nae institutionis imaginem quandam oculis repraesentabit. Tametsi
enim multos canones ediderunt illorum temporum episcopi, quibus
plus viderentur exprimere quam sacris literis expressum esset, ea
tamen cautione totam suam oeconomiam composuerunt ad unicam
illam verbi Dei normam, ut facile videas nihil fere hac parte ha¬
buisse a verbo Dei alienum. Verum etiam si quid possit in ipso¬
rum institutis desiderari, quia tamen sincero studio conati sunt
Dei institutionem conservare, et ab ea non multum aberrarunt,
plurimum conducet hic breviter colligere qualem observationem
habuerint. Quemadmodum tradidimus , triplices ministros nobis
commendari in scriptura, ita quidquid ministrorum habuit vetus
ecclesia, in tres ordines distinxit. Nam ex ordine presbyterorum
partim eligebantur pastores ac doctores ; reliqua pars censurae mo¬
rum et correctionibus praeerat. Diaconis commissa erat cura pau¬
perum et eleemosynarum dispensatio. Lectores autem et acoluthi
nomina non erant certorum munerum; verum quos clericos voca¬
bant, eos ab adulescentia certis exercitiis assuefaciebant ad ser¬
viendum ecclesiae, quo melius intelligerent quorsum essent desti¬
nati, et paratiores in tempore ad officium accederent: ut copiosius
mox ostendam. Itaque Hieronymus1), ubi quinque proposuit ec¬
clesiae ordines , enumerat episcopos, presbyteros, diaconos, fide¬
les, catechumenos; reliquo clero et monachis locum proprium nul¬
lum tribuit.

2. Quibus ergo docendi munus injunctum erat, eos omnes
nominabant presbyteros. Illi ex suo numero in singulis civitati¬
bus unum eligebant, cui specialiter dabant titulum episcopi, ne
ex aequalitate, ut fieri solet, dissidia nascerentur. Neque tamen
sic honore et dignitate superior erat episcopus ut dominium in
collegas haberet; sed quas partes habet consul in senatu, ut re¬
ferat de negotiis, sententias roget, consulendo, monendo, hortando
aliis praeeat, autoritate sua totam actionem regat, et quod decre¬
tum communi consilio fuerit exsequatur , id muneris sustinebat
episcopus in presbyterorum coetu. Atque id ipsum pro temporum
necessitate fuisse humano consensu inductum, fatentur ipsi vete¬
res. Ita Hieronymus in epistolam ad Titum: idem, inquit, pres¬
byter qui episcopus. Et antequam diaboli instinctu dissidia in
religione fierent, et in populis diceretur, ego Pauli, ego Cephae,
communi consilio presbyterorum ecclesiae gubernabantur. Postea,
ut dissensionum semina evellerentur, ad unum omnis sollicitudo
est delata. Sicut ergo presbyteri sciunt se, ex ecclesiae consue¬
tudine, ei qui praeest subjectos, ita episcopi noverint se magis
consuetudine quam dominicae dispositionis veritate presbyteris esse
majores, et in commune debere ecclesiam regere. Alibi2) tamen
docet quam fuerit antiquum institutum. Dicit enim, Alexandriae,
a Marco evangelista usque ad Heraclam et Dionysium, presbyte¬
ros semper unum ex se electum in excelsiori gradu collocasse,

1) In Jesaiam c. 9.

2) Epist. ad Evagrium.

240 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quem episcopum nominabant. Habebant ergo singulae civitates
presbyterorum collegium qui pastores erant ac doctores. Nam et
apud populum munus docendi, exhortandi et corrigendi, quod Pau¬
lus episcopis injungit, omnes obibant; et, quo semen post se re¬
linquerent, junioribus qui sacrae militiae nomen dederant erudien¬
dis navabant operam. Unicuique civitati erat attributa certa regio,
quae presbyteros inde sumeret, et velut corpori ecclesiae illius ac-
censeretur. Singula, ut dixi, collegia politiae tantum et pacis con¬
servandae gratia uni episcopo suberant, qui sic alios dignitate an¬
tecedebat, ut fratrum coetui subjiceretur. Quod si amplior erat
ager qui sub ejus episcopatu erat, quam ut sufficere omnibus epis¬
copi muniis ubique posset, per ipsum agrum designabantur certis
locis presbyteri, qui in minoribus negotiis ejus vices obirent. Eos
vocabant chorepiscopos, quod per ipsam provinciam episcopum re¬
praesentabant.

3. Sed quantum ad officium attinet de quo nunc agimus, tam
episcopum quam presbyteros verbi et sacramentorum dispensationi
incumbere oportuit. Nam Alexandriae tantum (quoniam illic Arius
ecclesiam turbaverat) institutum fuit ne presbyter concionem ad
populum haberet, ut ait Socrates libro 9. tripertitae historiae. Quod
tamen ipsum Hieronymus x) sibi displicere non dissimulat. Certe
instar portenti habitum esset, si quis se pro episcopo venditasset,
qui non etiam re ipsa exhibuisset verum episcopum. Ea igitur
fuit temporum illorum severitas, ut ministri omnes ad implendum
munus, quale ab ipsis Dominus requirit, adigerentur. Nec unius
tantum aetatis morem refero; siquidem ne Gregorii quidem tem¬
pore, quo ecclesia jam fere collapsa erat (certe multum ab antiqua
puritate degeneraverat) tolerabile fuisset episcopum aliquem a con¬
cionibus abstinere. Sacerdos, inquit ipse alicubi 2), moritur, si de
eo sonitus non audiatur, quia iram contra se occulti judicis exi¬
git, si sine sonitu praedicationis incedit. Et alibi 3) : quum testa¬
tur Paulus se mundum esse a sanguine omnium, in hac voce nos
convincimur, nos constringimur, nos rei esse ostendimur, qui sa¬
cerdotes vocamur, qui super ea mala quae propria habemus, alie¬
nas quoque mortes addimus; quia tot occidimus quot ad mortem
ire quotidie tepidi et tacentes videmus. Tacentes se et alios vo¬
cat, quia minus assidui essent in opere quam conveniret. Quum
ne iis quidem parcat qui officium dimidia ex parte agebant, quid
facturum fuisse putas si quis in totum cessasset? Valuit ergo diu
illud in ecclesia, ut primae episcopi partes essent, populum verbo
Dei pascere, seu aedificare ecclesiam publice ac privatim sana doc¬
trina.

4. Quod autem singulae provinciae unum habebant inter epi¬
scopos archiepiscopum, quod item in nicaena synodo constituti sunt
patriarchae, qui essent ordine et dignitate archiepiscopis superio¬
res, id ad disciplinae conservationem pertinebat. Quanquam in

(

| b

P1
m
i1 si
m
fo

cai

pei

lic;

I in
sid
is

:C8S'

pra

eni;

dec

pan

eti

(te

diae

est

stet,

tum

sub

est;

iiten

«eni

vam

Hier

1) Epist. ad Evagrium.

2) Epist. 24.

3) Homil. in Ez. \\.

CAPUT IV.

241

hac disputatione praeteriri non potest quod rarissimi erat usus.
Ob hanc igitur causam potissimum instituti sunt illi gradus, ut si
quid in ecclesia qualibet incideret quod non posset bene a paucis
expediri, ad synodum provincialem referretur. Si magnitudo aut
difficultas causae majorem quoque discussionem postularet, adhi¬
bebantur patriarchae una cum synodis, a quibus non esset provo¬
catio nisi ad universale concilium. Gubernationem sic constitutam
nonnulli hierarchiam vocarunt, nomine (ut mihi videtur) impro¬
prio, certe scripturis inusitato. Cavere enim voluit spiritus sanctus
ne quis principatum aut dominationem somniaret, quum de eccle¬
siae gubernatione agitur. Verum si rem omisso vocabulo intue¬
mur, reperiemus veteres episcopos non aliam regendae ecclesiae
formam voluisse fingere ab ea quam Deus verbo suo praescripsit.

5. Nec alia tunc fuit diaconorum ratio quam sub apostolis. ,
Oblationes enim fidelium quotidianas et annuos ecclesiae proventus
recipiebant, ut conferrent in veros usus, id est, partim ministris,
partim pauperibus alendis distribuerent, episcopi tamen arbitrio,
cui et oeconomiae suae rationes quotannis reddebant. Nam quod
canones episcopum ubique faciunt bonorum omnium ecclesiae dis¬
pensatorem, non ita intelligendum est, quasi ipse per se eam sol¬
licitudinem gesserit; sed quia ipsius erat praescribere diacono, qui
in publicam ecclesiae alimoniam recipiendi essent, de eo quod re¬
siduum erat, quibus et quantum cuique erogandum esset: quia
inspectionem habebat an hic fideliter exsequeretur quod officii sui
esset. Sic enim in canonibus quos apostolis adscribunt legitur :
praecipimus ut in sua potestate res ecclesiae habeat episcopus. Si
enim animae hominum pretiosiores illi creditae sunt, multo magis
decet eum curam de pecuniis agere: ita ut ejus potestate omnia
pauperibus dispensentur per presbyteros et diaconos; ut cum timore
et omni sollicitudine ministrentur. Et in concilio antiocheno J)
decretum est ut coerceantur episcopi, qui sine presbyterorum et
diaconorum conscientia res ecclesiae pertractant. Sed de eo non
est longius disputandum, quum ex plurimis Gregorii epistolis con¬
stet, illo quoque tempore, quo alias ecclesiasticae ordinationes mul¬
tum vitiatae erant, hanc tamen observationem durasse, ut diaconi
sub episcopo pauperum essent oeconomi. Hypodiaconos verisimile
est fuisse initio diaconis attributos, ut eorum opera circa pauperes
uterentur; sed illud discrimen paulatim confusum fuit. Archidia-
coni autem creari tunc coeperunt, quum amplitudo facultatum no¬
vam et exactiorem administrandi rationem postularet; quanquam
Hieronymus2) jam aetate sua fuisse commemorat. Erat autem pe¬
nes eos summa redituum, possessionum, supellectilis, et quotidia¬
narum oblationum procuratio. Unde Gregorius 3) Salonitano archi-
diacono denuntiat, reatu constrictum teneri ipsum, si quid ex bonis
ecclesiae vel negligentia, vel ullius fraude deperierit. Quod autem
evangelii ad populum lectio illis dabatur, et exhortatio ad precan-

1) Cap. 35.
Calvini Institutio II.

2) Epist. ad Nepotianum.

3) Epist. 10. libr. 1.
16

242

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

dura; quod item ad porrigendum in sacra coena calicem adhibeban¬
tur, id muneris ornandi causa fiebat, quo majori religione ipsum
obirent, quum admonerentur talibus symbolis non esse profanam
aliquam villicationem quam gererent, sed spiritualem et Deo dica¬
tam functionem.

6. Hinc etiam judicare licet, quis bonorum ecclesiasticorum
usus fuerit, et qualis dispensatio. Passim tum in synodorum de¬
cretis, tum apud vetustos scriptores reperias, quidquid possidet
ecclesia vel in fundis, vel in pecunia, pauperum esse patrimonium.

Itaque subinde illic haec cantilena episcopis et diaconis canitur,
ut meminerint se non proprias opes, sed pauperum necessitati de¬

stinatas attrectare; quas si mala fide supprimant aut dilapident,
rei sanguinis futuri sint. Unde admonentur cum summo tremore
et reverentia, velut in conspectu Dei, sine personarum acceptione,
eas distribuere quibus debentur. Hinc et illae apud Chrysostomum,
Ambrosium, Augustinum, et alios similes episcopos, graves obte¬
stationes, quibus suam integritatem ad populum asseverant. Quum
autem aequum sit, et Domini etiam lege sancitum, ut qui suam
ecclesiae operam impendunt, publicis ecclesiae sumptibus alantur,
et nonnulli etiam eo saeculo presbyteri, patrimoniis suis Deo con¬
secratis, voluntarii pauperes facti essent, talis erat distributio ut
nec ministris deessent alimenta , et pauperes non negligerentur.
Cavebatur tamen interim ne ministri ipsi, qui frugalitatis exem¬
plum dare aliis debent, tantum haberent unde ad luxum aut de¬
licias abuterentur , sed duntaxat quo suam inopiam sustinerent.
Qui enim bonis parentum sustentari possunt clerici, inquit Hiero¬
nymus x), si quod pauperum est accipiunt, sacrilegium committunt,
et per abusionem ejusmodi judicium sibi manducant et bibunt.

7. Principio libera et voluntaria fuit administratio, quum
sponte fideles essent episcopi ac diaconi, et conscientiae integritas

vitaeque innocentia pro legibus foret. Deinde, quum ex quorun-

sen

dam cupiditate vel pravis studiis nascerentur mala exempla, ad|
haec vitia corrigenda compositi sunt canones, qui ecclesiae reditus
in quatuor partes diviserunt, quarum unam assignarunt clericis, j

alteram pauperibus , tertiam sacris aedibus et aliis aedificiis sartis!

|uai

mini

tectis tuendis, quartam vero tam advenis quam indigenis pauperi¬
bus. Nam quod hanc postremam episcopo attribuunt alii canones J bim
id nihil variat ab ea quam dixi partitione. Neque enim propriam! irm
ejus esse volunt, ut vel solus ipse ingurgitet, vel quo libuerit pro¬
fundat, sed ut hospitalitati, quam ab ordine illo Paulus exigit, suf¬
ficiat. Atque ita interpretantur Gelasius et Gregorius2). Non enim
aliam rationem adducit Gelasius cur sibi quidquam episcopus ven-
dicet, nisi ut captivis et peregrinis largiri queat. Et clarius etiam-'
num loquitur Gregorius. Mos est, inquit, apostolicae sedis, ordi-!
nato episcopo praecepta dare, ut de omni stipendio quod provenit

1) Refertur ca. 1. qu. 2. Clericos.

2) Ca. 16. qu. 3. Praesulum. Ca. 12. qu. 2. Mos est.

CAPUT IY.

243

quatuor fiant portiones: una videlicet episcopo et familiae ejus,
propter hospitalitatem atque susceptionem; altera clero; tertia pau¬
peribus; quarta reparandis ecclesiis. Nihil ergo episcopo in suum
usum capere licuit, nisi quod ad moderatum frugalemque victum
ac vestitum satis esset. Quod si quis insolescere coepisset, vel
luxu, vel ostentatione ac pompa, statim a collegis reprimebatur;
nisi paruisset, honore abdicabatur.

8. Porro, quod in ornatum sacrorum conferebant, perquam
exiguum primo erat; deinde, quum paulo ditior ecclesia facta esset,
servarunt tamen ea in re mediocritatem. Et tamen quidquid pe¬
cuniae illic collocabatur, salvum pauperibus manebat, si qua major
necessitas incidisset. Ita Cyrillus, quum fames Hierosolymorum
provinciam occupasset, nec posset aliter inopiae subveniri, vasa et
vestes distraxit, ac insumpsit in pauperum alimoniam x). Similiter
Acatius Amidae episcopus, quum magna Persarum multitudo fame
propemodum interiret, convocatis clericis, et habita praeclara illa
oratione : Deus noster neque discis neque calicibus opus habet,
quia neque comedit neque bibit; vasa confiavit unde miseris et
cibum et redemptionis pretium conficeret. Hieronymus2) quoque,
dum in nimium templorum splendorem invehitur, honoris causa
Exuperium Tolosae episcopum sui temporis refert, qui corpus Do¬
mini in canistro vimineo portabat, et sanguinem in vitro; nullum
vero pauperem esurire patiebatur. Id quod nuper de Acatio dixi,
Ambrosius de se ipso recitat3). Nam quum illum gravarent Ariani,
quod in redemptionem captivorum sacra vasa confregisset, pul¬
cherrima hac excusatione usus est : qui sine auro misit apostolos,
et ecclesias sine auro congregavit; aurum habet ecclesia, non ut
servet, sed ut eroget et subveniat in necessitatibus: quid opus est
custodire quod nihil adjuvat? an ignoramus quantum auri atque
argenti de templo Domini Assyrii sustulerint? nonne melius con¬
fiat sacerdos propter alimoniam pauperum , si alia subsidia desint,
quam sacrilegus asportat hostis? nonne dicturus est Dominus: cur
passus es tot inopes fame emori et certe habebas aurum, unde
ministrasses alimoniam? cur tot captivi abducti sunt, nec redempti?
cur tot ab hoste occisi sunt? melius fuerat, ut vasa viventium
servares quam metallorum: his non poteris responsum dare; quid
enim diceres? timui ne templo Dei ornatus deesset? responderet,
aurum sacramenta non quaerunt, neque auro placent quae auro
non emuntur ; ornatus sacramentorum , redemptio captivorum est.
In summa, videmus verissimum fuisse quod idem alibi dicit4),
quidquid tunc ecclesia possideret, sumptum fuisse egenorum. Item :
nihil episcopum habere quod pauperum non esset.

9. Haec quae recensuimus veteris ecclesiae ministeria fue¬
runt. Alia enim, de quibus mentionem faciunt ecclesiastici scrip¬
tores , magis exercitia fuerunt et quaedam praeparationes , quam

2) Ad Nepotian.

4) Libr. 5. epist. 31 et 33.

16*

1) Tripart. hist. libr. 5 et 11,

3) De offic. libr. 2. c. 28.

244

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

certa munera. Nam sancti illi viri, ut ecclesiae seminarium post
se relinquerent, adulescentes, qui ex parentum consensu et auto-
ritate militiae spirituali nomen dabant, recipiebant in suam fidem
ac tutelam atque etiam disciplinam, eosque sic formabant a tenera
aetate, ne rudes ac novi ad obeundum munus accederent. Omnes
autem qui ejusmodi tirociniis imbuebantur, generali nomine voca¬
bantur clerici. Vellem equidem aliud nomen magis proprium in¬
ditum illis fuisse. Haec enim appellatio ex errore, vel certe prava
affectione nata est: quum tota ecclesia clerus, hoc est haereditas
Domini, a Petro dicatur (1 Petr. 5, 3). Ipsum tamen institutum
sanctum ac salutare imprimis fuit, ut qui se ac suam operam ec¬
clesiae consecrare vellent, ita sub episcopi custodia educarentur,
ne quis nisi bene praeformatus ecclesiae ministraret, et qui a prima
adulescentia tum sanctam doctrinam imbibisset, tum ex severiore
disciplina gravitatis sanctiorisque vitae habitum quendam induis¬
set, tum a curis profanis fuisset alienus, curisque ac studiis spi¬
ritualibus assuefactus. Quemadmodum autem militiae tirones um¬
bratilibus pugnis instituuntur ad verum seriumque certamen, sic
erant certa rudimenta quibus exercebantur in clericatu, priusquam
ad ipsa munia promoverentur. Illis ergo primum aperiendi clau-
dendique templi curam mandabant, ac eos nominabant ostiarios.
Postea vocabant acoluthos, qui episcopo in domesticis obsequiis
adessent, eumque perpetuo comitarentur, primum honoris causa,
deinde ne qua suspicio nasceretur. Praeterea, ut sensim populo
innotescerent et commendationem sibi acquirerent, simul ut disce¬
rent ferre omnium conspectum et coram omnibus loqui, ne pres
byteri facti, quum ad docendum prodirent, pudore confunderentur,
locus legendi ipsis dabatur in suggestu. In hunc modum grada-
tim promovebantur, ut suam sedulitatem in singulis exercitiis ap¬
probarent, donec hypodiaconi fiebant. Hoc tantum volo, fuisse
haec tironum rudimenta magis, quam functiones, quae veris eccle
siae ministeriis accenserentur.

10. Quod primum et secundum in ministrorum vocatione esse
diximus, quales eligere, et quantam religionem in ea re adhibere
oporteat, in eo Pauli praescriptum et apostolorum exempla vetus
ecclesia sequuta est. Solebant enim ad eligendos pastores cum
summa reverentia ac sollicita nominis Dei invocatione convenire,
Ad haec formulam examinis habebant, qua eligendorum vitam et;
doctrinam ad illam Pauli amussim exigebant. Tantum peccarunt
hic nonnihil immodica severitate, quod plus requirere voluerunt
in episcopo quam Paulus requirat, ac praesertim successu tempo¬
ris caelibatum. Verum in caeteris consentanea fuit ipsorum ob¬
servatio cum Pauli descriptione. In eo autem quod tertio loco
posuimus, quinam scilicet ministros instituere debeant, non unum!
semper tenuerunt ordinem. Antiquitus ne in clericorum quidem,
coetum recipiebatur quispiam sine consensu totius plebis, ut Cy
prianus 1 ) diligenter excuset quod Aurelium quendam inconsulti!

serra

electa

feaiii

alio p
mirer
iere n
»Dode
|®pis
totm
fennalE
I E
'em ;

Jbbt

mna

1) Libr. 2. epist. 5.

CAPUT IV.

245

D-

iri

ilC

)3.

iis

1I0

:•

es-

UT,

la-

;se

le-

-se

rus

re.

po*

'}b'

ICO

■ m

,.ta

ecclesia lectorem constituerit: quia id praeter morem, tametsi non
sine ratione factum fuerat. Sic autem praefatur: in ordinandis
clericis, fratres carissimi, solemus vos ante consulere et mores ac
merita singulorum communi consilio ponderare. Yerum quia in
minoribus illis exercitiis non multum erat periculi, quod ad diu¬
turnam probationem et non magnam functionem assumerentur, ro¬
gari consensus plebis desiit. Postea in reliquis quoque ordinibus,
excepto episcopatu, plebs episcopo ac presbyteris judicium delec¬
tumque fere permisit, ut cognoscerent quinam idonei ac digni fo¬
rent; nisi forte quum parochiis novi presbyteri destinabantur. Tunc
enim loci multitudinem nominatim consentire oportuit. Nec mi¬
rum est quod retinendo suo jure populus hac in parte minus sol¬
licitus fuerit. Nemo enim hypodiaconus fiebat qui non longum
sui experimentum in clericatu, sub ea quae tunc erat disciplinae
severitate, dedisset. Postquam in eo gradu probatus fuerat, dia¬
conus constituebatur; inde ad presbyterii honorem perveniebat, si
fideliter se gessisset. Ita nullus promovebatur de quo non re vera
multis annis habitum esset sub populi oculis examen. Et erant
multi canones ad punienda eorum vitia; ut ecclesia malis presby¬
teris aut diaconis non gravaretur, nisi remedia negligeret. Quan-
quam in presbyteris quoque semper exigebatur civium consensus.
Quod etiam testatur canon primus dist. 67. qui Anacleto tribuitur.
Denique omnes ordinationes ideo statis anni temporibus fiebant,
ne quis clanculum sine fidelium consensu obreperet, aut nimia fa¬
cilitate absque testibus promoveretur.

11. In eligendis episcopis diu sua populo libertas fuit con¬
servata, ne quis obtruderetur qui non omnibus acceptus esset. Hoc
igitur in concilio antiocheno vetitum est, ne quis invitis ingera¬
tur. Quod et Leo primus diligenter confirmat (Epist. 90. c. 2).
Hinc istae sententiae: is eligatur quem clerus et plebs aut major
numerus postularint. Item: qui praefuturus est omnibus, ab omni¬
bus eligatur. Qui enim ignotus et non examinatus praeficitur, ne-
cesse est ut per vim intrudatur. Item : is eligatur qui a clericis
electus, a plebe expetitus fuerit, et a provincialibus cum metropo-
litani judicio consecretur. Adeo autem caverunt sancti patres ne
ullo pacto imminueretur haec populi libertas, ut quum synodus
universalis Constantinopoli congregata Nectarium ordinaret, id fa¬
cere noluerit sine totius cleri et populi approbatione; ut sua ad
synodum romanam epistola testata est. Proinde, quum episcopus
quispiam successorem sibi designaret, non aliter ratum erat, quam
si totus populus scisceret. Cujus rei non modo exemplum, sed
formulam quoque habes apud Augustinum x) in nominatione Era-
dii. Et Theodoritus 2), quum refert Petrum ab Athanasio succes¬
sorem nominatum, continuo adjungit, sacerdotalem ordinem ratum
id habuisse, magistratum et primores populumque universum sua
acclamatione approbasse.

1) Epist. 110 (213).

2) Libr. 4. c. 20.

246

UBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

12. Est quidem et illud, fateor, optima ratione sancitum
in laodicensi concilio 4), ne turbis electio permittatur. Yix enim
unquam evenit ut tot capita uno sensu rem aliquam bene com¬
ponant, et fere illud verum est, incertum scindi studia in con¬
traria vulgus. Yerum huic periculo adhibitum erat optimum re¬
medium. Primum enim soli clerici eligebant. Quem elegerant,
offerebant magistratui vel senatui ac primoribus. Illi, habita de¬
liberatione, electionem, si justa videbatur, consignabant; sin mi¬
nus, eligebant alium quem magis probarent, tum ad multitudinem
res deferebatur, quae, tamesti praejudiciis illis non alligaretur,
minus tamen tumultuari poterat. Aut si a multitudine incipieba¬
tur, tantum id fiebat ut sciretur quem potissimum expeteret.
Auditis popularium votis, clerici demum eligebant. Ita nec cle¬
ricis licebat quem vellent praeficere, nec tamen stultis populi
desideriis obsequi necesse habebant. Hunc ordinem ponit alibi
Leo2), quum dicit: expetenda sunt vota civium, testimonia po¬
pulorum, honoratorum arbitrium, electio clericorum. Item: tenea¬
tur honoratorum testimonium, subscriptio clericorum, ordinis con¬
sensus ac plebis. Aliter, inquit, fieri nulla ratio sinit. Nec
aliud sibi vult illud decretum synodi laodicensis, quam ne ab in¬
considerata multitudine patiantur se abripi clerici et primores;
sed potius sua prudentia et gravitate stultas ejus cupiditates, si
quando opus fuerit, reprimant.

13. Haec eligendi ratio adhuc aetate Gregorii valebat, et
verisimile est diu postea durasse. Exstant apud eum plurimae
epistolae quae luculentum hujus rei testimonium dant. Qnoties
enim de creando alicubi novo episcopo agitur, scribere solet ad
clerum, ordinem et plebem, interdum etiam ad ducem, prout est
regimen civitatis constitutum. Quod si ob incompositum eccle
siae statum vicino alicui episcopo inspectionem in electione man¬
dat, semper tamen requirit solenne decretum, omnium subscriptio¬
nibus roboratum. Quin etiam quum creatus Mediolani episcopus
esset Constantius quidam, et ob incursiones barbarorum multi
Mediolanensium Genuam confugissent, non aliter fore legitiman
electionem putat, quam si ipsi quoque, in commune convocati
assensi fuerint3). Imo nondum anni quingenti effluxerunt, ex
quo Nicolaus papa de romani pontificis electione in hunc modum
statuit4), ut praeirent cardinales episcopi, deinde reliquum cle¬
rum sibi adjungerent, postremo plebis consensu electio firma es¬
set. Et in fine recitat illud quod nuper citavi Leonis decretum,
ac in posterum valere praecipit. Quod si ita invaluerit impro¬
borum malitia, ut clerici ad puram electionem faciendam urbe
egredi cogantur, aliquos tamen e populo simul adesse jubet. Im
peratoris vero suffragium , quantum intelligere licet , in duabus
tantum ecclesiis requirebatur, romana et constantinopolitana : quodj

coi

iivin;

1) C. 13.

3) Libr. 2. epist. 69.

2) Epist. 87.

4) Dist. 23. gap. In nomine.

CAPUT IV.

247

illic duae imperii sedes essent. Nam quod Mediolanum ad guber¬
nandam novi episcopi electionem missus fuit Ambrosius cum po¬
testate a Yalentiniano , id propter graves factiones quibus inter
se cives flagrabant, extraordinarium fuit. Romae autem tantum
olim valuit imperatoris autoritas in episcopo creando, ut Grego-
rius se ipsius jussu in ecclesiae gubernaculis constitutum esse di¬
cat 1) ; quum tamen solenni ritu a populo fuisset expetitus. Hoc
autem moris fuit, ut quum aliquem designassent ordo, clerus ac
populus, ad imperatorem statim referret ille, ut vel scisceret elec¬
tionem sua approbatione, vel improbando abrogaret. Neque huic
consuetudini repugnant decreta quae a Gratiano colliguntur, ubi
nihil aliud dicitur quam nullo modo ferendum esse, ut sublata
canonica electione rex pro sua libidine episcopum constituat, et
a metropolitis non esse consecrandum qui per violenta imperia
sic fuerit promotus. Aliud enim est, spoliare ecclesiam jure suo,
ut totum ad unius hominis libidinem transferatur; aliud hoc ho¬
noris regi aut imperatori dare, ut sua autoritate legitimam elec¬
tionem confirmet.

14. Sequitur jam ut tractemus quo ritu post electionem
initiarentur veteris ecclesiae ministri in suum officium. Hanc
Latini ordinationem vel consecrationem, Graeci % siQozovlav , inter¬
dum etiam lEiQo&eoUiv vocarunt; licet xELQ0T0V^(X id genus elec¬
tionis proprie dicatur, ubi declarantur suffragia manuum eleva¬
tione. Exstat autem decretum nicaeni concilii, ut metropolites
cum omnibus provinciae episcopis conveniat ad eum qui electus
fuerit ordinandum. Si autem itineris longitudine, aut valetudine,
aut alia necessitate pars impeditur, ut tamen tres minimum conve¬
niant; qui autem absunt, suam consensionem per literas testen-
tur. Atque hic canon, quum desuetudine obsolesceret, pluribus
deinde synodis renovatus fuit. Omnes autem, aut saltem quicun¬
que excusationem non haberent, ideo adesse jubebantur quo gra¬
vius de doctrina et moribus ordinandi haberetur examen. Neque
enim sine examine res peragebatur. Et apparet ex Cypriani ver¬
bis, non post electionem vocari, sed electioni interesse olim so¬
litos; atque in eum finem, ut essent quasi moderatores, ne quid
in ipsa turba fieret turbulenti. Ubi enim dixit, plebi esse po¬
testatem vel dignos eligendi sacerdotes, vel indignos recusandi,
aliquanto post subjungit2): propter quod diligenter de traditione
divina atque apostolica servandum est et tenendum (quod apud
nos quoque et fere per provincias universas tenetur), ut ad ordi¬
nationes rite celebrandas, ad eam plebem, cui praepositus ordi¬
natur , episcopi ejusdem provinciae proximi quique conveniant,
et episcopus deligatur plebe praesente. Sed quum tardius inter¬
dum cogerentur, et periculum esset ne illa mora abuterentur
quidam ad ambiendi- occasionem, satis fore visum est si desig-

1) Epist. 5. libr. 1.

2) Epist. 4. libr. 1.

248 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

natione facta ipsi accederent, ac legitima inquisitione probatum
consecrarent.

15. Hoc quum ubique sine exceptione fieret, paulatim mos
diversus inolevit, ut metropolim ad petendam ordinationem electi
concederent. Quod ambitione magis et veteris instituti deprava¬
tione factum est, quam bona aliqua ratione. Nec multo post,
aucta jam romanae sedis autoritate , obtinuit altera adhuc deterior
consuetudo , ut totius fere Italiae episcopi consecrationem inde
peterent. Quod animadvertere licet ex epistolis Gregorii 1). Pau¬
cis tantum civitatibus, quae non ita facile cesserant, antiquum
jus servatum erat, ut de Mediolano exemplum illic habetur. For¬
tassis solae metropoles retinuerunt suum privilegium. Solebant
enim ad archi episcopum consecrandum omnes provinciales episcopi
convenire in ipsam primariam civitatem. Caeterum ritus erat
manuum impositio. Nihil enim praeterea caeremoniarum adhibi¬
tum lego : nisi quod aliquem ornatum in solenni coetu habebant
episcopi , quo a reliquis presbyteris distinguerentur. Presbyteros
quoque et diaconos sola manuum impositione ordinabant; sed suos
presbyteros quisque episcopus cum presbyterorum collegio ordinabat.
Quanquam autem idem agebant omnes, quia tamen praeibat epi¬
scopus, et quasi ejus auspiciis res gerebatur, ideo ipsius diceba¬
tur ordinatio. IJnde veteres hoc saepe habent, non differre alia
re ab episcopo presbyterum, nisi quia ordinandi potestatem non
habeat.

CAPUT V.

Antiquam regiminis formam omnino pessumdatam fuisse
tyrannide papatus.

Capitis hujus duae sunt partes : 1) Qui , quales , qua ratione sub Papatu

vocentur ad ministerium ecclesiasticum, sect. 1 — 7. — 2) Quam fideliter munus
suum adimpleant, a sect. octava usque ad fin. cap.

1. Nunc ordinem gubernandae ecclesiae, quem hodie tenet
romana sedes ac omnes ejus satellites, totamque hierarchiae il¬
lius, quam perpetuo in ore habent, imaginem ob oculos ponere
operae pretium est, ac cum illo, quem descripsimus, primae ac
veteris ecclesiae conferre: quo ex comparatione eluceat qualem
ecclesiam habeant qui hoc solo titulo ad nos gravandos vel po¬
tius obruendos ferociunt. Praestat autem a vocatione incipere,
ut videamus qui et quales et qua ratione vocentur ad hoc mini¬
sterium. Tum deinde considerabimus quam fideliter munus suum
impleant. Dabimus autem primum locum episcopis: quibus uti-
nam hoc honori esse posset, in hac disputatione primum tenere

1) Libr. 2. epist. 69 et 76.

CAPUT Y.

249

ordinem. Sed res ipsa non patitur me vel leviter attingere hoc
argumentum sine summo ipsorum dedecore. Et tamen meminero
in quo scripti genere nunc verser; nec orationem meam, quae
ad simplicem doctrinam composita esse debet, ultra suas metas
diffluere patiar. Sed tamen respondeat mihi quispiam eorum qui
non prorsus frontem perdiderunt, quales hodie episcopi passim
eligantur. Sane examen haberi de doctrina nimis obsoletum est.
Quod si quis habetur doctrinae respectus, jurisconsultum aliquem
deligunt, qui in foro magis litigare noverit quam in ecclesia
concionari. Hoc constat, a centum annis vix centesimum quem¬
que fuisse electum qui sacrae doctrinae aliquid teneret. Superio¬
ribus saeculis non ideo parco, quod multo meliora fuerint, sed
quod de praesenti modo ecclesia nobis quaestio est. Si de mori¬
bus fiat censura, paucos aut propemodum nullos fuisse reperie-
mus quos non indignos veteres canones judicassent. Qui non
fuit ebriosus, fuit scortator; qui ab hoc quoque scelere purus fuit,
aut aleo fuit, aut venator, aut in aliqua parte vitae dissolutus.
Sunt enim leviora vitia quae, secundum vetustos canones, ho¬
minem ab episcopatu excludunt. Hoc vero longe absurdissimum,
quod pueri quoque vix decennes , papae concessione , episcopi
sunt facti. Eo impudentiae ac stuporis provecti sunt, ut ne illud
quidem extremum et adeo prodigiosum flagitium horrerent, quod
ab ipso naturae sensu penitus abhorret. Hinc apparet quam re¬
ligiosae fuerint electiones, ubi tam supina negligentia fuit.

2. Jam in eligendo totum illud jus populi sublatum est.
Vota, assensus, subscriptiones et omnia ejusmodi evanuerunt. Ad
solos canonicos integra potestas translata est. Illi in quem vo¬
lunt, conferunt episcopatum, eum mox in conspectum plebis pro¬
ducunt, sed adorandum, non examinandum. Atqui reclamat Leo 1),
nullam rationem id sinere, ac violentam impositionem esse pro¬
nuntiat. Cyprianus2), quum fluere ex jure divino testatur ne
fiat nisi ex consensu populi , pugnare diversum morem cum verbo
Dei ostendit. Tot synodorum decreta ne secus fiat severissime
prohibent; ac, si factum sit, jubent esse irritum. Si haec vera
sunt, nulla hodie, neque divino neque ecclesiastico jure, cano¬
nica electio in toto papatu superest. Verum etiamsi nihil aliud
mali foret, qui tamen hoc excusare poterunt quod ita spoliave¬
rint suo jure ecclesiam? Atqui ita, inquiunt, exigebat temporum
corruptio , ut quoniam apud plebem et magistratus plus valebant
odia et studia in assumendis episcopis, quam rectum sanumque
judicium, ejus rei arbitrium paucis deferretur. Euerit sane hoc
extremum mali in rebus deploratis remedium. Verum ubi medi¬
cina morbo ipso nocentior apparuit, cur non et novo huic malo
succurritur? Sed est, inquiunt, ipsis canonicis exacte praescriptum
quid sequi in electione debeant. Sed an dubitamus quin sanctis¬
simis legibus olim plebs se astringi intelligeret , quum videret sibi

1) Epist. 90. c. 2.

2) Libr. 2. epist. 5.

250 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

regulam e verbo Dei propositam, dum ad episcopum eligendum
conveniret? Siquidem illa una vox Dei, qua describit veram
episcopi effigiem, merito pluris esse debebat quam infinitae ca¬
nonum myriades. Sed nihilominus pessimo affectu corrupta nul¬
lam habebat legis aut aequitatis rationem. Sic hodie, etsi opti¬
mae scriptae sunt leges, manent tamen in chartis sepultae. In-
terim ut plurimum moribus receptum est, et, quasi ratione fiat,
etiam approbatum, ut ebriosi, scortatores, aleones passim ad hunc
honorem promoveantur, parum dico, ut episcopatus adulteriorum
et lenociniorum sint praemia. Nam quum venatoribus et aucu-
pibus dantur, praeclare res cecidisse existimanda est. Tantam
indignitatem ullo modo excusare, nimis improbum est. Habebat,
inquam , olim optimum canonem populus , cui praescribebat Dei
verbum (1 Tim. 3, 2), oportere episcopum esse irreprehensibilem,
doctorem, non pugnacem, etc. Cur ergo eligendi provincia a
populo ad istos translata est? Quia scilicet inter populi tumultus
et factiones verbum Dei non exaudiebatur. Et cur hodie ab istis
rursum non transferatur, qui non modo leges omnes violant, sed
abjecto pudore libidinose, avare, ambitiose humana divinis com¬
miscent et confundunt?

3. Sed mentiuntur quum ajunt hoc remedii loco fuisse in¬
ventum. Saepe in episcopis eligendis tumultuatas olim fuisse ur¬
bes legimus; nemo tamen unquam de auferendo civibus jure co¬
gitare ausus est. Alias enim habebant vias quibus vel obviarent
his vitiis, vel jam admissa corrigerent. Yerum dicam quid sit.
Quum populus in delectu habendo negligentior esse coepisset, et
hanc curam, quasi minus sibi congruentem, in presbyteros reji¬
ceret, illi hac occasione ad tyrannidem sibi usurpandam abusi
sunt, quam postea novis canonibus editis stabilierunt. Ordinatio
autem nihil aliud est quam merum ludibrium. Species enim exa¬
minis, quam illic ostentant, adeo inanis est et jejuna, ut omni
etiam fuco careat. Itaque quod alicubi pactione impetrarunt prin¬
cipes a romanis pontificibus, ut nominarent ipsi episcopos, in eo
nihil novi damni fecit ecclesia; quia canonicis duntaxat electio,
quam nullo jure rapuerant, vel certe furati erant, adempta est.
Est hoc sane foedissimum exemplum, quod ex aula mittuntur
episcopi ad occupandas ecclesias, et piorum principum esset a
tali corruptela abstinere. Est enim impia ecclesiae spoliatio, quo¬
ties alicui populo ingeritur episcopus quem non petierit, vel sal¬
tem libera voce approbarit. Yerum inordinatus ille mos qui in
ecclesiis jampridem fuit, occasionem principibus dedit, ut prae¬
sentationem episcoporum sibi sumerent. Maluerunt enim suum
esse beneficium, quam eorum in quos nihilo plus id competebat,
et qui non minus perperam eo abutebantur.

4. En praeclara vocatio, cujus causa episcopi apostolorum
successores se esse jactant. Presbyteros autem creandi jus sibi
solis competere dicunt. Sed in hoc pessime corrumpunt vetus
institutum, quod non presbyteros sua ordinatione creant qui po-

CAPUT V.

251

pulum regant ac pascant, sed sacerdotes qui sacrificent. Similiter,
quum diaconos consecrant, nihil agunt de vero ac proprio ipso¬
rum officio ; sed ad certas modo caeremonias circa calicem et
patinam ordinant. At in synodo chalcedonensi *) contra sancitum
est, ne fiant absolutae ordinationes, hoc est, quin locus simul
assignetur ordinatis ubi munus suum exerceant. Hoc decretum
duplici nomine utilissimum est: ne onerentur ecclesiae supervacuo
sumptu, et in homines otiosos expendatur quod erogari paupe¬
ribus debet ; deinde ut ii qui ordinantur , cogitent non se ad ho¬
norem promoveri , sed munus sibi mandari ad quod obeundum
solenni testificatione obligentur. At romanenses magistri , qui
nihil in religione curandum putant praeter ventrem, primo titu¬
lum interpretantur reditum qui ad alimoniam sufficiat, sive ex
patrimonio sit, sive ex sacerdotio. Itaque, quum diaconum vel
presbyterum ordinant, nihil solliciti ubi debeant ministrare, ordi¬
nem illis conferunt, si modo satis divites sint ad se alendos.
Verum quis hominum hoc recipiat, ut titulus quem requirit con¬
cilii decretum, sit annuus proventus ad alimoniam? Jam vero
quia recentiores canones episcopos damnabant eorum alimonia,
quos sine idoneo titulo ordinassent, quo sic reprimerent nimiam
eorum facilitatem, etiam cautio excogitata est qua eluderent poe¬
nam. Nam qui ordinatur, nominato qualicunque titulo promittit
eo se fore contentum. Eo pacto ab alimentorum actione depelli¬
tur. Taceo mille fraudes quae hic fiunt. Ut quum alii inanes
sacerdotiorum titulos mentiuntur, unde quinque asses annuatim
conficere nequeant; alii sub arcana stipulatione sacerdotia com¬
modato accipiunt, quae statim reddituros se pollicentur, sed inter¬
dum non reddunt, et alia ejus generis mysteria.

5. Verum etiamsi illi abusus crassiores tollerentur, annon
illud semper absurdum est, presbyterum constituere cui locum
nullum assignes ? neminem enim ordinant nisi ad sacrificandum.
Atqui legitima presbyteri ordinatio est, ad ecclesiae gubernationem,
diaconi, ad eleemosynae procurationem vocari. Multis quidem
pompis adumbrant id quod agunt, quo specie ipsa venerationem
apud simplices habeat. Sed apud sanos quid valere possunt istae
larvae, ubi nihil solidi aut veri subest? Nam caeremonias adhi¬
bent vel ex judaismo accersitas , vel ex se ipsis confictas , quibus
abstinere satius foret. De vero autem examine (umbram enim
illam quam retinet nihil moror), de populi consensu, de aliis
rebus necessariis, nulla mentio. Umbram voco ridiculas illas
gesticulationes , ad ineptam ac frigidam vetustatis imitationem com¬
positas. Habent episcopi suos vicarios, qui ante ordinationem de
doctrina inquirant. Sed quid? an legere suas missas possint?
an vulgare aliquod nomen, quod in lectione occurret, declinare?
an conjugare verbum? an vocis unius significationem noverint?
neque enim necesse est, ut vel unius versiculi sensum reddere

1) Dist. 70. c. 1.

252 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

sciant. Neque tamen adhuc sacerdotio repelluntur qui in his
quoque puerilibus elementis deficiunt, modo aliquam pecuniae yel
gratiae commendationem attulerint. Ejusdem farinae est quod
quum ad altare admoventur ordinandi, quaeritur ter voce non
intellecta, sintne digni honore. Respondet unus (qui eos nun¬
quam vidit, sed ne quid formulae desit, has partes habet in fa¬
bula): digni sunt. Quid in venerandis istis patribus accuses, nisi
quod in tam apertis sacrilegiis ludendo Deum et homines nullo
pudore rident? At quia in diuturna ejus rei possessione sunt,
putant id sibi jam licere. Quisquis enim contra haec tam clara
tamque atrocia flagitia hiscere audet, quasi quid sacra Cereris in
apertum olim protulerat, ad capitale judicium ab ipsis rapitur.
An hoc facerent si quem putarent esse Deum?

6. Jam in beneficiorum collationibus (quae res olim con¬
juncta erat cum ordinatione, nunc prorsus est separata) quanto
melius se gerunt? Est autem apud eos multiplex ratio. Neque
enim soli episcopi conferunt sacerdotia, et in his etiam quorum
vocantur collatores, non semper plenum jus habent; sed alii prae¬
sentationem habent, ipsi autem collationis titulum retinent, ho¬
noris causa. Accedunt etiam nominationes ex scholis, resignatio-
nes, vel simplices, vel permutationis causa factae, rescripta com-
mendatitia, praeventiones et quidquid tale est. Verum ita se
omnes gerunt, ut nullus eorum possit alteri quidpiam exprobrare.
Sic contendo : vix centesimum quodque beneficium hodie in pa-
patu sine simonia conferri, qualiter simoniam veteres definierunt.
Non dico omnes numerato pretio emere; sed cedo mihi unum ex
viginti qui nulla obliqua commendatione ad sacerdotium perve¬
niat. Alios cognatio vel affinitas promovet, alios parentum auto-
ritas, alii obsequiis favorem sibi conciliant. Denique in hunc
finem conferuntur sacerdotia, non ut ecclesiis sit prospectum, sed
iis qui accipiunt. Itaque beneficia appellant, quo nomine satis
declarant se non alio loco ea habere quam principum donativa,
quibus vel conciliant favorem militum, vel eorum labores remu¬
nerantur. Omitto quod in tonsores, coquos, muliones, atque
ejus faecis homines haec praemia conferuntur. Jam vero nullis
fere litibus magis hodie perstrepunt judicia quam ob sacerdotia:
ut dicas nihil aliud quam praedam esse canibus objectam ad
venationem. An hoc vel auditu tolerabile est, pastores vocari
qui in ecclesiae possessionem, quasi in hostile praedium irrupe¬
rint? qui forensibus jurgiis evicerint? qui pretio redemerint?
qui sordidis obsequiis emeruerint? qui pueri vixdum balbutientes,
eam *), ceu haereditariam a patruis et cognatis, interdum etiam a
patribus spurii creverint.

7. An unquam eo progressa esset populi, quantumvis cor¬
rupti et exlegis, licentia? Sed hoc quoque majus portentum est,
quod unus homo (non dico qualis, certe qui se ipsum regere non

1) Lege: in eam.

CAPUT V.

253

potest) quinque aut sex ecclesiis gubernandis praeficitur. Videre
est hodie in aulis principum adulescentes ter abbates, bis episco¬
pos, semel archiepiscopos. Passim vero sunt canonici, quinque,
sex, septem sacerdotiis onusti; quorum nullam prorsus nisi in
recipiendo proventu curam habent. Non objiciam, yerbum Dei
ubique reclamare: quod jampridem desiit apud eos habere tantil¬
lum momenti. Non objiciam, multas severissimas sanctiones in
pluribus conciliis contra hanc improbitatem esse factas: nam has
quoque quoties libet fortiter contemnunt. Sed dico utrumque esse
prodigiosum flagitium, quod Deo, naturae, et ecclesiastico regi¬
mini prorsus adversetur, ut unus praedo pluribus simul ecclesiis
incubet; ut pastor nominetur, qui gregi suo adesse, etiamsi velit,
nequeat; et tamen, qua sunt impudentia, tam abominandas foe¬
ditates ecclesiae nomine praetexunt, quo ab omni reprehensione
eximant. Quin etiam, si Deo placet, in istis nequitiis contine¬
tur sacrosancta illa successio , cujus merito effectum esse jactant
ne ecclesia periret.

8. Nunc (quae secunda nota est in aestimando legitimo
pastore) videamus quam fideliter munus suum exerceant. Ex sa¬
cerdotibus, qui illic creantur, alii sunt monachi, alii quos vocant
saeculares. Prior ille grex incognitus fuit veteri ecclesiae. Et
habere talem in ecclesia locum adeo cum monastica professione
pugnat, ut quum olim ex monasteriis in clerum cooptarentur,
monachi esse desinerent. Atque adeo Gregorius1), cujus tempus
multum faecis habuit, hanc tamen confusionem fieri passus non
est. Vult enim clericatu abdicari qui abbates facti fuerint, quod
monachus simul esse et clericus rite nemo queat, quum alterum
alteri sit impedimento. Nunc si interrogem, quomodo munus
suum bene impleat quem canones non esse- idoneum declarant,
quid obsecro responsuri sunt? Citabunt mihi scilicet abortiva
illa decreta Innocentii et Bonifacii, quibus monachi ad sacerdotii
honorem et potestatem sic recipiuntur, ut in monasteriis suis
maneant. Sed quae ista est ratio, ut indoctus quivis asinus, si¬
mul ac romanam sedem occupaverit, totam antiquitatem verbulo
uno evertat? Verum de hac re postea. Istud nunc sufficiat, pro
magna absurditate habitum esse in ecclesia puriori, si monachus
sacerdotio fungeretur.. Nam Hieronymus se officium sacerdotis
agere negat, quum inter monachos degit; seque unum ex plebe
facit qui a sacerdotibus regatur. Verum ut hoc illis demus, quid
tamen officii faciunt? Ex mendicantibus nonnulli concionantur ;
reliqui omnes monachi vel cantillant vel demurmurant missas in
suis latibulis. Quasi ad hoc fieri presbyteros aut Christus vo¬
luerit, aut muneris natura patiatur. Quum scriptura palam teste-
tur, presbyteri esse propriam ecclesiam regere, annon impia est
profanatio alio transferre, imo penitus immutare sacrum Dei in¬
stitutum ? Nam quum ordinantur, nominatim vetantur facere quae

i) Epist. 11. libr. 3.

254

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Deus presbyteris omnibus injungit. Siquidem illis haec cantilena
canitur: monachus, suo claustro contentus, nec sacramenta ad¬
ministrare, nec aliud quidpiam publici muneris gerere praesumat.
Negent, si poterunt, apertum esse Dei ludibrium, in hoc aliquem
presbyterum fieri, ut a yero et germano officio abstineat, et
eum qui nomen habet, rem non posse habere.

9. Yenio ad saeculares: qui partim beneficiarii sunt (ut
loquuntur), id est, habent sacerdotia quibus alantur; partim quo¬
tidianas operas locant missando vel canendo, et quasi collecta
inde stipe victitant. Beneficia aut curam animarum habent, ut
episcopatus et parochiae, aut stipendia sunt hominum delicatorum,
qui cantillando victum acquirunt, ut praebendae, canonicatus, per¬
sonatus, ac dignitates, capellaniae, et similia. Quanquam, re¬
bus sursum deorsum jam conversis, abbatiae et prioratus non
tantum saecularibus presbyteris , sed pueris quoque privilegio , id
est vulgari et usitata consuetudine, conferuntur. Quantum ad
mercenarios attinet, qui in diem victum quaerunt, quid aliud fa¬
cerent quam quod faciunt? nempe ut illiberali ac pudendo modo
sese prostituant ad quaestum : praesertim in tanta multitudine
quanta nunc orbis scatet. Itaque quum palam mendicare non
audeant, vel hac via reputent se parum profecturos, velut canes
famelici circumeunt, et sua importunitate non secus ac latratu ex¬
torquent ab invitis hominibus quod in aridum ventrem ingerant.
Hic si verbis persequi coner quantum sit dedecus ecclesiae, eo
rediisse honorem et munus presbyterii, nullus erit finis. Non est
igitur cur a me exspectent lectores orationem quae tam flagitiosae
indignitati respondeat. Breviter dico: si presbyteri officium est
(quod et verbum Dei praescribit, et vetusti canones requirunt)
ecclesiam pascere, et spirituale Christi regnum administrare: ta¬
les omnes sacrifici qui nullum nisi in missarum nundinatione
opus aut stipendium habent , non modo cessant in officio , sed
nullum quod exerceant legitimum habent officium. Locus enim
docendi illis nullus datur, nullam plebem habent quam guber¬
nent. Denique nihil illis reliquum est praeter altare in quo
Christum sacrificent. Quod non est Deo, sed daemoniis litare,
ut alibi videbimus.

10. Non attingo hic extranea vitia, sed duntaxat intestinum
malum , quod in ipsorum institutione radicitus haeret. Addam
vocem, quae male sonabit in eorum auribus; sed quia vera est,
dicere oportet : eodem loco habendos esse canonicos, decanos, capel-
lanos, praepositos, et quicunque otiosis sacerdotiis aluntur. Quale
enim ecclesiae ministerium praestare queunt? Nam verbi praedi¬
cationem, curam disciplinae, et sacramentorum administrationem,
tanquam onera nimis molesta a se depulerunt. Quid ergo habent
reliquum quo se veros presbyteros esse jactent? Cantum scilicet
et caeremoniarum pompam. At quid hoc ad rem? Si consuetu¬
dinem, si usum, si longi temporis praescriptionem allegant, ego
contra Christi definitionem regero, qua et veros presbyteros nobis

CAPUT y.

255

expressit, et quid habere debeant qui tales haberi volunt. Quod
si tam duram legem ferre nequeunt, ut se Christi regulae subji¬
ciant, patiantur saltem hanc causam ex autoritate primae ecclesiae
decidi. At nihilo melior erit ipsorum conditio, si ex vetustis ca¬
nonibus de eorum statu judicetur. Qui in canonicos degenerarunt,
presbyteri esse debuerant, ut fuerunt olim, qui ecclesiam cum
episcopo in commune regerent, et veluti collegae ejus essent in
munere pastorali. Dignitates illae capitulares quas vocant, nihil
prorsus spectant ad veram ecclesiae gubernationem; multo minus
capellaniae , et reliqua faex talium nominum. Quo igitur loco
eos omnes habebimus ? Certe et verbum Christi , et veteris eccle¬
siae observatio eos a presbyterii honore excludit. Presbyteros ta¬
men se esse contendunt; sed detrahenda est larva: sic reperiemus,
totam eorum professionem alienissimam esse ac remotissimam ab
illo munere presbyterorum quod et apostoli nobis describunt, et
in prima ecclesia requisitum fuit. Omnes ergo ejusmodi ordines
quibuscunque titulis insigniantur, novitii quum sint, certe nec
Dei institutione, nec antiqua ecclesiae observatione suffulti, locum
nullum habere debent in descriptione regiminis spiritualis, quod
ore Domini ipsius consecratum ecclesia recepit. Aut, si rudius
ac crassius me loqui malunt, quando capellani, canonici, decani,
praepositi, et ejus farinae otiosi ventres ne minimo quidem digito
particulam ullam attingunt ejus officii quod in presbyteris neces¬
sario requiritur, non est ferendum ut falso sibi honorem usur¬
pando sanctam Christi institutionem violent.

11. Supersunt episcopi et parochiarum rectores: qui utinam
de retinendo officio contenderent. Libenter enim illis concedere¬
mus, eos habere pium et eximium munus, siquidem eo defunge¬
rentur; sed quum ecclesias sibi commissas deserendo earum que
curam in alios rejiciendo haberi pastores volunt, perinde faciunt
ac si munus pastoris esset nihil agere. Si quis foenerator, qui
nunquam pedem urbe moveret, aratorem se aut vinitorem esse
profiteretur ; si miles , qui assiduus fuisset in acie et castris , fo¬
rum aut libros nunquam vidisset, pro jurisconsulto se venditaret,
quis ferret tam putidas ineptias? Atqui aliquanto absurdius isti
faciunt, qui videri volunt et nominari legitimi ecclesiae pastores,
et tamen esse nolunt. Quotus enim quisque est qui vel in spe¬
ciem. ecclesiae suae regimen obeat? Plurimi ecclesiarum reditus
tota vita devorant, ad quas ne inspiciendi quidem causa unquam
accedunt. Alii semel quotannis aut veniunt ipsi, aut oeconomum
mittunt, ne quid in locatione depereat. Quum haec corruptela
primum obreperet, privilegiis se eximebant qui frui volebant hoc
genere vacationis; nunc rarum exemplum est ut quis in ecclesia
sua resideat. Aestimant enim non secus ac villas, quibus vica¬
rios suos tanquam villicos aut colonos praeficiunt. Atqui hoc ipse
quoque naturae sensus repudiat, pastorem esse gregis, qui ovem
ex eo nullam unquam viderit.

12. Jam aetate Gregorii apparet quaedam hujus mali semina

256 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

exstitisse, ut ecclesiarum rectores negligentiores in docendo esse
inciperent, quia id graviter alicubi conqueritur 1). Mundus, inquit,
sacerdotibus plenus est; sed tamen in messe rarus invenitur ope¬
rator: quia officium quidem sacerdotale suscipimus, sed opus of¬
ficii non implemus. Item: quia caritatis viscera non habent, do¬
mini videri volunt: patres se minime recognoscunt; humilitatis
locum in elationem dominationis mutant. Item : sed nos, o pasto¬
res, quid agimus, qui mercedem consequimur, et operarii non
sumus? ad exteriora negotia delapsi sumus, et aliud suscipimus,
aliud praestamus; ministerium praedicationis relinquimus, et ad
poenam nostram, ut video, episcopi vocamur, qui honoris no¬
men, non virtutis, tenemus. Quum tanta verborum asperitate
utatur adversus eos qui tantum erant in officio minus assidui vel
seduli, quid, quaeso, dicturus esset si videret ex episcopis fere
nullum, aut certe paucissimos, ex reliquis vix centesimum quem¬
que suggestum semel tota vita conscendere? Nam eo furoris ven¬
tum est ut vulgo existimetur res episcopali dignitate inferior, con¬
cionem ad populum habere. Tempore Bernardi res aliquanto ma¬
gis prolapsae erant; sed videmus etiam quam acerbis objurgationi¬
bus invehatur in totum ordinem, quem tamen credibile est fuisse
tunc non paulo integriorem quam nunc sit.

13. Quod si quis totam hanc gubernationis ecclesiasticae
faciem quae hodie sub papismo est, rite perpendat ac excutiat,
reperiet nullum esse spoliarium, in quo licentiosius sine lege et
modo latrones grassentur. Certe omnia illic a Christi institutione
adeo dissimilia sunt, imo aliena, adeo ab antiquis ecclesiae insti¬
tutis ac moribus degenerarunt, adeo cum natura et ratione pug¬
nant, ut nulla major Christo fieri injuria possit quam dum ejus
nomen ad defensionem tam inordinati regiminis obtendunt. Nos,
inquiunt, sumus ecclesiae columnae, religionis antistites, Christi
vicarii, fidelium capita, quia potestas apostolica per successionem
ad nos pervenit. Quasi apud stipites loquantur, istis ineptiis per¬
petuo superbiunt. Quoties vero istuc jactabunt, quaeram ab iis
vicissim quid habeant cum apostolis commune? Non enim de hae-
reditario aliquo honore agitur, qui dormientibus deferri queat;
sed de praedicationis munere, quod ipsi tantopere defugiunt. Si¬
militer, quum ipsorum regnum tyrannidem antichristi esse asseri¬
mus, continuo excipiunt, esse venerabilem illam toties a magnis
et sanctis viris laudatam hierarchiam. Quasi vero sancti patres,
quum ecclesiasticam* hierarchiam aut spirituale regimen, ut ipsis
per manus ab apostolis traditum erat, commendarent, hoc deforme
et vastitatis plenum chaos somniarent, ubi episcopi vel rudes, ut
plurimum, asini sunt, qui ne prima quidem et plebeja fidei rudi¬
menta tenent, aut interdum pueri a nutrice adhuc recentes; et si
qui doctiores sunt, quod tamen rarum est exemplum, episcopatum
nihil aliud esse putant quam splendoris et magnificentiae titulum;
ubi ecclesiarum rectores non magis de pascendo grege cogitant

1) Hom. 17.

CAPUT y.

257

quam sutor de arando ; ubi omnia plus quam babylonica dissipa¬
tione sic confusa sunt, ut nullum integrum vestigium paternae il¬
lius ordinationis amplius appareat.

14. Quid si ad mores descendamus? ubi erit illa lux mundi
quam Christus requirit ? ubi sal terrae ? ubi illa sanctitas quae ve-
lut perpetua censura esse possit? Nullus hodie est hominum ordo
magis infamis luxu, mollitie, deliciis, omni denique genere libi¬
dinum ; nullo ex ordine aptiores aut peritiores omnis imposturae,
fraudis, proditionis, perfidiae magistri; nusquam tantum ad no¬
cendum vel solertiae , vel audaciae. Taceo fastum , superbiam, ra¬
pacitatem, saevitiam. Taceo dissolutam in omnibus vitae partibus
licentiam. Quibus ferendis ita fatigatus est mundus, ut verendum
non sit ne quid nimium exaggerare videar. Unum dico quod in¬
fitiari ne ipsi quidem poterunt. Ex episcopis fere nullum , ex
parochiarum praefectis non esse centesimum quemque, cujus si de
moribus ferenda sit secundum veteres canones sententia, non sit
vel excommunicandus, vel minimum a munere abdicandus. Vi¬
deor aliquid incredibile dicere, adeo prisca illa disciplina, quae
exactiorem censuram de moribus cleri fieri praecipiebat, obsolevit;
sed omnino ita res habet. Eant nunc qui sub romanae sedis ve¬
xillis et auspiciis militant, et de sacerdotali apud se ordine glo-
rientur. Certe quem habent, neque a Christo, neque ab ejus apo¬
stolis, neque a patribus, neque ab ecclesia veteri esse constat.

15. Prodeant nunc in medium diaconi, et illa sanctissima
quam habent bonorum ecclesiasticorum distributio. Quanquam dia¬
conos suos ad eam rem minime jam creant. Nihil enim aliud
ipsis injungunt nisi ut ministrent ad altare, evangelium recitent
aut canant, et nescio quas agant nugas. Nihil de eleemosynis,
nihil de cura pauperum, nihil de tota illa functione quam olim
gerebant. De ipsa institutione loquor; nam si spectemus quod fa¬
ciunt, re ipsa non munus illis est, sed gradus dun taxat ad pres¬
byterium. Una in re, qui locum diaconi in missa tenent, inane
simulacrum antiquitatis repraesentant. Recipiunt enim oblationes
ante consecrationem. Fuit autem id antiqui moris ut ante coenae
communionem se mutuo oscularentur fideles et eleemosynas ad al¬
tare offerrent; ita symbolo prius, deinde ipsa beneficentia carita¬
tem suam declarabant. Diaconus, qui oeconomus erat pauperum,
recipiebat quod dabatur ut distribueret. Nunc ex illis eleemosy¬
nis nihilo plus pervenit ad pauperes quam si in mare projiceren¬
tur. Ludunt ergo ecclesiam cum isto mendaci diaconatu. Certe
in eo nec cum apostolica institutione, nec cum veteri observatione
simile quidpiam habent. Ipsam vero bonorum dispensationem alio
transtulerunt, et ita composuerunt ut nihil fingi queat magis in¬
ordinatum. Quemadmodum enim latrones jugulatis hominibus prae¬
dam inter se dividunt, ita isti post exstinctum verbi Dei lumen,
quasi jugulata ecclesia, putarunt expositum esse praedae ac direp¬
tioni, quidquid in sanctos usus dicatum erat. Itaque facta divi¬
sione rapuit ad se quisque quantum potuit.

Calvini Institutio II.

258 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

16. Hic totae illae veteres rationes, quas exposuimus, non
tantum conturbatae, sed prorsus expunctae et inductae sunt. Po¬
tissimam partem episcopi et presbyteri urbani, qui facti hac praeda
divites versi sunt in canonicos, inter se diripuerunt. Partitionem
tamen fuisse tumultuariam ex eo apparet, quod de finibus ad hunc
usque diem litigant. Quidquid sit, hac decisione provisum est ne
obolus unus ex omnibus ecclesiae bonis ad pauperes rediret, quo¬
rum dimidia saltem ex parte fuerant. Nominatim enim quartam
partem canones illis attribuunt; alteram vero quartam ideo desti¬
nant episcopis, ut in hospitalitatem et alia benignitatis officia ero¬
gent. Taceo quid sua portione facere clerici, et quem in usum
illam conferre debuerint. Nam reliquum quod templis, aedificiis,
et aliis sumptibus deputatur, debere pauperibus in necessitate pa¬
tere, satis demonstratum est. Quaeso, si scintillam unam timoris
Dei in corde haberent, sustinerentne hanc conscientiam, quod
quidquid comedunt ac vestiuntur , ex furto , imo ex sacrilegio pro¬
venit? Sed quia Dei judicio parum commoventur, saltem cogita¬
rent homines esse, sensu et ratione praeditos, quibus persuadere
volunt se habere tam pulchros et dispositos in ecclesia sua ordi¬
nes quam jactare solent. Despondeant mihi breviter, an diaconia
sit furandi ac latrocinandi licentia? Hoc si negant, fateri etiam
cogentur, nullam se diaconiam reliquam habere, quando apud eos
tota opum ecclesiasticarum administratio in sacrilegam depraeda¬
tionem palam conversa est.

17. Sed hic utuntur pulcherrimo colore. Dicunt enim ec¬
clesiae dignitatem non indecenter hac magnificentia sustineri. Et
habent ex sua secta quosdam ita impudentes ut audeant palam
jactare , sic demum adimpleri vaticinia illa quibus splendorem regni
Christi describunt veteres prophetae, ubi regius ille apparatus in
ordine sacerdotali visitur. Non frustra, inquiunt, haec Deus ec¬
clesiae suae promisit: venient reges, adorabunt in conspectu tuo,
tibi afferent munera; consurge, consurge, induere fortitudine tua
Sion, induere vestimentis gloriae tuae Jerusalem; omnes de Saba
venient, aurum et thus deferentes, et laudem Domino annuntiam
tes ; omne pecus Cedar congregabitur tibi (Psal. 72, 10; Jes. 52
1 et 60 , 6). In hac improbitate confutanda si multum insistam,
vereor ne ineptus videar. Proinde verba temere perdere non li¬
bet. Quaero tamen, si quis Judaeus istis testimoniis abuteretur,
quam solutionem daturi essent? Nempe reprehenderent ejus stu¬
porem, quod quae de spirituali Christi regno spiritualiter dicta
sunt, ad carnem et mundum transferret. Scimus enim prophetas
sub imagine rerum terrestrium, coelestem Dei gloriam, quae lu¬
cere in ecclesia debet, nobis delineasse. His enim benedictioni¬
bus, quas exprimunt eorum verba, nunquam minus abundavit ec¬
clesia, quam sub apostolis: et tamen vim regni Christi tunc ma¬
xime effloruisse omnes fatentur. Quid ergo sibi volunt illae sen¬
tentiae? Quidquid uspiam est pretiosum, sublime, praeclarum,
id oportere Domino subjici. Quod autem nominatim de regibus

BOS

CAPUT V.

259

dicitur, fasces submissuros Christo, diademata sua projecturos ad
ejus pedes, opes suas consecraturos ecclesiae, quando verius ac
plenius exhibitum fuisse dicent, quam quum Theodosius, abjecta
purpura, relictis imperii insignibus, tanquam unus quilibet ex
plebe coram Deo et ecclesia se ad solennem poenitentiam submi¬
sit? quam quum ipse et alii similes pii principes sua studia et
suas curas ad puram in ecclesia doctrinam conservandam, ad fo¬
vendos et protegendos sanos doctores contulerunt? At vero quam
non luxuriarint tunc supervacuis opibus sacerdotes, una illa vox
synodi aquilejensis , cui praeerat Ambrosius, satis declarat: glo¬
riosa in sacerdotibus Domini paupertas. Habebant certe tunc
episcopi nonnullas facultates, quibus conspicuum ecclesiae decus
reddere poterant, si putassent haec esse vera ecclesiae ornamenta.
Sed quum scirent pastorum officio nihil esse magis adversum,
quam mensuram deliciis , vestium nitore , magno famulitio , magni¬
ficis palatiis splendere ac superbire , humilitatem ac modestiam,
imo paupertatem ipsam, quam Christus inter suos ministros con¬
secravit, sequebantur et colebant.

18. Yerum ne hic simus longiores, iterum in brevem sum¬
mam colligamus, quam procul absit ea quae nunc est opum eccle¬
siasticarum vel dispensatio, vel dissipatio, a vera diaconia quam
et verbum Dei nobis commendat, et vetus ecclesia observavit.
Quod in templorum ornatum confertur, perperam collocari dico,
si non adhibeatur is modus quem et ipsa natura sacrorum prae¬
scribit, et apostoli alii que sancti patres, tum doctrina tum exem¬
plis praescripserunt. At quid tale hodie in templis conspicitur?
Quidquid, non dico ad priscam illam frugalitatem, sed ad hone¬
stam aliquam mediocritatem est compositum , respuitur. Nihil om- '
nino placet, nisi quod luxum et temporum corruptelam sapiat.
Interim tantum abest ut vivorum templorum justam habeant cu¬
ram, ut potius multa pauperum millia fame perire passuri sint,
quam minimum calicem aut urceolum confringant ad inopiam eorum
sublevandam. Ne quid gravius a me ipso pronuntiem, hoc tan¬
tum pios lectores cogitare velim : si nunc Exuperium illum To¬
losae episcopum, quem retulimus, si Acatium, si Ambrosium, aut
similem quempiam excitari a mortuis contingat, quidnam sint
dicturi? Certe non probabunt, in tanta pauperum necessitate,
quasi superfiuas opes alio transferri. Ut taceam, hos usus qui¬
bus impenduntur, etiamsi nulli sint pauperes, multis modis no¬
xios, utiles vero nulla ex parte esse. Sed homines omitto. Bona
haec Christo sunt dicata; ejus itaque arbitrio dispensanda sunt.
Frustra autem partem hanc impensam Christo ferent, quam prae¬
ter ejus mandatum profuderunt. Quanquam , ut verum fatear, non
multum de ordinario ecclesiae reditu his sumptibus deciditur. Nulli
enim sunt taiq opulenti episcopatus, nullae tam opimae abbatiae,
nulla denique neque tam multa neque tam ampla sacerdotia, quae
ad explendam sacerdotum ingluviem sufficiant. Yerum dum sibi
voluut parcere, populum superstitione inducunt ut quod erat in

17*

260 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

pauperes erogandum, ad exstruenda templa, ad erigendas statuas,
ad emenda vasa, ad pretiosas vestes comparandas convertant. Ita
hoc gurgite quotidianae eleemosynae absumuntur.

19. De reditu quem ex agris et possessionibus percipiunt,
quid aliud dicam quam quod jam dixi, et est ante omnium ocu¬
los? Maximam portionem videmus qua fide administrent, qui
episcopi vocantur et abbates. Quae insania est ecclesiasticum or¬
dinem hic quaerere? An in satellitii numero, aedium splendore,
vestitus et epularum deliciis, principum lautitias aemulari eos de¬
cebat, quorum vitam oportuerat singulare frugalitatis, modestiae,
continentiae, humilitatis esse exemplar ? Quantum et hoc ab eorum
officio abhorrebat quos aeternum inviolabileque Dei edictum tur¬
pis lucri appetentes esse vetat, et simplici victu contentos esse
jubet, non modo vicis et arcibus manum injicere, sed in amplis¬
simas satrapias involare, demum imperia ipsa occupare? Si ver¬
bum Dei contemnunt, quid respondebunt ad vetusta illa synodo¬
rum decreta quibus statuitur, ut episcopus non procul ab ecclesia
hospitiolum habeat, vilem mensam, et supellectilem1). Quid ad
illud synodi aquilejensis elogium , quo in sacerdotibus Domini glo¬
riosa paupertas praedicatur? Nam illud forte quod Hieronymus
Nepotiano praecipit, ut mensulam ejus pauperes et peregrini et
cum illis Christus convivia2) noverit, tanquam nimis austerum
repudiabunt. Yerum quod statim subjicit pudebit eos diffiteri,
gloriam esse episcopi, pauperum opibus providere; ignominiam
omnium sacerdotum, propriis studere divitiis. Hoc autem recipere
nequeunt, quin se omnes ignominiae condemnent. Sed non est
necesse durius hic eos persequi, quum nihil aliud voluerim quam
demonstrare, sublatum esse jampridem de medio apud ipsos legi¬
timum diaconatus ordinem, ne amplius hoc titulo ad ecclesiae suae
commendationem superbiant. Quod me abunde fecisse existimo.

CAPUT vi.

* De primatu romanae sedis.

Partes hujus Capitis: 1) Statu quaestionis proposito, argumenti pro pri¬
matu Pontificis Romani ex veteri Testamento desumpti refutatio, sect. 1. et 2.
— 2) Ad varia argumenta, quae ex novi Testamenti verbis : ,,Tu es Petrus “
etc. ad fulciendum hunc primatum proferuntur, responsiones a sect. 3. usq.
ad fin. cap.

1. Hactenus eos recensuimus ecclesiae ordines qui in vete¬
ris ecclesiae gubernatione fuerunt, sed postea temporibus corrupti,
magis deinde ac magis vitiati , nunc in ecclesia papali titulum
duntaxat retinent, re vera nihil aliud sunt quam larvae, ut ex
comparatione judicaret pius lector qualem habeant ecclesiam Ro-

1) Concil. carthag. IV. c. 14 et 15. 2) Legendum: conviva.

CAPUT VI.

261

manenses, in cujus gratiam reos schismatis nos faciunt, quoniam
ab ea discesserimus. Caput autem ac fastigium totius ordinis, hoc
est, primatum romanae sedis, unde probare contendunt penes se
solos esse catholicam ecclesiam, non attigimus, quia neque ex
Christi instituto, neque ex ecclesiae veteris usu sumpsit originem,
ut illae superiores partes, quas ostendimus ita ab antiquitate or¬
tas esse, ut temporum vitio prorsus degeneraverint, imo prorsus
novam formam induerint Et tamen persuadere mundo conantur,
hoc esse praecipuum ac prope unicum ecclesiasticae unitatis vin¬
culum , si romanae sedi adhaereamus , ac in ejus obedientia per¬
severemus. Hac, inquam, fultura potissimum nituntur, quum no¬
bis ecclesiam adimere et sibi vendicare volunt, quod retinent ca¬
put ex quo pendet ecclesiae unitas, et sine quo dissilire eam ac
disrumpi necesse est. Sic enim existimant, ecclesiam corpus esse
quodammodo mutilum ac truncum, nisi romanae sedi, tanquam
capiti, sit subjecta. Itaque quum de hierarchia sua disputant, ab
hoc semper axiomate sumunt exordium : romanum pontificem, tan¬
quam Christi, qui caput est ecclesiae, vicarium, ejus loco eccle¬
siae universali praesidere, nec aliter bene constitutam ecclesiam,
nisi sedes illa super alias omnes primatum teneat. Quamobrem
hoc quoque quale sit, excutiendum est, ne quid omittamus quod
ad justum ecclesiae regimen pertineat.

2. Hic igitur sit quaestionis status: utrum ad veram hierar-
chiae, ut vocant, seu ecclesiastici ordinis rationem necesse sit,
sedem unam inter alias et dignitate et potestate eminere, ut sit
totius corporis caput. Nos vero nimis iniquis legibus subjicimus
ecclesiam, si hanc ei necessitatem sine verbo Dei injicimus. Ergo
si volunt evincere adversarii quod postulant, ostendere eos pri¬
mum oportet, oeconomiam hanc a Christo esse institutam. In
hanc rem citant ex lege summum sacerdotium , summum item ju¬
dicium, quod Deus Hierosolymis instituit. At facilis est solutio,
eaque multiplex , siquidem una illis non satisfaciat. Primum, quod
in natione una fuit utile, id in universum orbem extendere nulla
ratio cogit; imo gentis unius et totius orbis longe diversa erit
ratio. Quia undique ab idololatris septi erant Judaei, ne religio¬
num varietate distraherentur, cultus sui sedem in medio terrae
sinu Deus collocavit; illic unum antistitem praefecit, quem omnes
respicerent, quo melius in unitate continerentur. Nunc ubi vera
religio in totum orbem diffusa est, uni dari orientis et occidentis
moderationem, quis non videat esse prorsus absurdum? Perinde
enim est ac si quis contendat, totum mundum a praefecto uno
debere regi, qui ager unus non plures praefectos habeat. Sed
est altera etiamnum ratio , cur illud in imitationem trahi non de¬
beat. Summum illum pontificem typum fuisse Christi nemo igno¬
rat, nunc, translato sacerdotio, jus illud transferri convenit. Ad
quem porro translatum est? Non ad papam sane, ut ipse impu¬
denter jactare audet, quum hoc ad se elogium trahit; sed ad Chri¬
stum, qui ut solus munus ipsum sine vicario aut successore susti-

262

LIB. IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

net, ita honorem alteri nemini resignat. Non enim in doctrina
modo , sed in propitiatione Dei , quam morte sua peregit Christus,
et illa intercessione qua nunc apud patrem fungitur, consistit hoc
sacerdotium.

3. Non est igitur quod exemplo isto, quod temporarium
fuisse videmus, quasi perpetua lege, nos obstringant. Ex novo
testamento nihil habent quod in sententiae suae confirmationem
proferant nisi quod uni dictum est: tu es Petrus, et super hanc
petram aedificabo ecclesiam meam (Matth. 16, 18). Item: Petre
amas me? pasce oves meas (Joann. 21, 15). Verum ut firmae
sint istae probationes, ostendant in primis oportet, ei mandari
potestatem in omnes ecclesias , qui pascere Christi gregem jubetur ;
nec aliud esse ligare et solvere, quam toti mundo praesidere.
Atqui ut mandatum Petrus a Domino acceperat, ita alios omnes
presbyteros hortatur ut pascant ecclesiam (1 Petr. 5, 2). Hinc
colligere licet aut illa Christi voce nihil prae aliis datum esse
Petro; aut Petrum, jus quod acceperat, cum aliis ex aequo com¬
municasse. Verum, ne frustra litigemus, habemus alibi (Joann. 20,

22) claram ex ore Christi expositionem, quid sit ligare et sol¬
vere: nempe retinere et remittere peccata. Modum vero ligandi
et solvendi cum scriptura tota passim ostendit, tum Paulus optime
declarat, quum dicit evangelii ministros habere mandatum recon¬
ciliandi homines Deo , et simul potestatem habere exercendae vin¬
dictae in eos qui beneficium hoc respuerint (2 Cor. 5, 18 et 10, 6).

4. Quam indigne torqueant locos illos qui ligandi et sol¬
vendi mentionem faciunt, cum alibi perstrinxi, tum fusius paulo
post explicandum erit. Nunc tantum quid ex celebri illo Christi
ad Petrum responso eliciant, videre operae pretium est. Promisit
ei claves regni coelorum; dixit, quodcunque ligaret in terra, liga¬
tum fore in coelis. Si de clavium voce et ligandi modo inter nos
conveniat, statim cessabit omnis contentio. Nam et papa libenter
injunctam apostolis provinciam omittet, quae laboris et molestiae
plena suas ei delicias absque lucro excuteret. Quoniam evangelii I
doctrina nobis coeli aperiuntur, eleganti metaphora insignitur cla¬
vium nomine. Jam non alio modo ligantur et solvuntur homines, '
nisi dum fides alios reconciliat Deo, alios sua incredulitas magis
constringit. Si hoc tantum sibi sumeret papa, neminem fore puto ;
qui vel invideat vel certamen moveat. Sed quia haec successio
laboriosa et minime lucrosa nequaquam papae arridet, jam inde
nascitur litis principium, quid Petro Christus promiserit. Ego ex

re ipsa colligo non nisi muneris apostolici dignitatem notari, quae {
ab onere disjungi non potest. Nam si recipitur illa quam posui
definitio (quae non nisi impudenter rejici potest), nihil Petro hic
datur quod non fuerit collegis etiam commune, quia alioqui non
modo personis fieret injuria, sed claudicaret ipsa doctrinae ma-
jestas. Reclamant illi; sed quid juvat, obsecro, ad hanc rupem
impingere? Neque enim efficient quin, si cuti omnibus apostolis
ejusdem evangelii injuncta fuit praedicatio, ita etiam communiter

CAPUT VI.

263

ligandi et solvendi potestate instructi fuerint. Christus, inquiunt,
Petrum ecclesiae universae principem constituit, quum daturum
se illi promisit claves. Atqui quod uni tunc promisit, alibi reli¬
quis simul omnibus confert, et quasi in manum tradit. Si idem
juris concessum est omnibus quod uni promissum, qua in re erit
ille collegis superior? In eo, inquiunt, excellit, quod et commu¬
niter et seorsum accipit, quod aliis non datur nisi in commune.
Quid si cum Cypriano et Augustino respondeam, non ideo id fe¬
cisse Christum ut hominem unum aliis praeferret, sed ut ecclesiae
unitatem sic commendaret? Sic enim loquitur Cyprianus1): in
persona unius hominis Dominum dedisse omnibus claves, ut om¬
nium unitatem denotaret; hoc utique fuisse reliquos quod erat
Petrus; pari consortio praeditos et honoris et potestatis: sed exor¬
dium ab unitate fieri , ut ecclesia Christi una monstretur. Augusti¬
nus2) vero: si in Petro non esset ecclesiae mysterium, non ei
diceret Dominus, tibi dabo claves; si enim hoc Petro dictum est,
non habet ecclesia; si autem ecclesia habet, Petrus, quando cla¬
ves accepit, ecclesiam totam designavit. Et alibi3): quum inter¬
rogati essent omnes, solus Petrus respondet, tu es Christus; et
ei dicitur, tibi dabo claves, quasi ligandi et solvendi solus acce¬
perit potestatem; quum et illud unus pro omnibus dixerit, et hoc
cum omnibus, tanquam personam gerens ipsius unitatis, acceperit:
ideo unus pro omnibus quia unitas est in omnibus.

5. At illud: tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo
ecclesiam meam, nusquam alteri dictum legitur. Quasi vero aliud
de Petro illic Christus praedicet quam quod Paulus et Petrus ipse
de omnibus Christianis. Ille enim (Eph. 2, 20) Christum lapidem
summum et angularem facit, in quo superstruantur qui crescunt
in templum sanctum Domino; hic autem (1 Petr. 2, 5) nos lapi¬
des vivos esse jubet, qui illo electo et pretioso lapide fundati,
hac junctura et compagine cum Deo nostro et inter nos cohae¬
reamus. Die, inquiunt, prae aliis: quia peculiariter nomen habet.
Hunc certe honorem Petro libenter concedo , ut in aedificio eccle¬
siae inter primos collocetur: vel, si hoc quoque velint, primus
omnium fidelium ; verum ut primatum in alios eum habere ex eo
deducant, non permittam. Quae enim est isthaec ratio colligendi?
Alios fervore studii, doctrina, animi magnitudine praecedit; ergo
potestatem, in eos habet. Quasi vero non meliori praetextu col¬
ligere liceat, Andream esse ordine priorem Petro, quia tempore
ipsum antecessit, et Christo adduxit (Joann. 1, 40). Sed hoc
omitto. Priores sane habeat Petrus: multum tamen interest inter
honorem ordinis et potestatem. Yidemus apostolos hoc fere Petro
detulisse, ut in coetu verba faceret et quodammodo praeiret, re¬
ferendo, hortando, monendo; sed de potestate nihil omnino le¬
gimus.

1) De simpl. Praelat.

3) Hom. J 24, 5 seqq.

2) Homil. in Joann. 50, 12.

264

LIB. IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

6. Quanquam nondum in ea disputatione sumus, tantum hoc
in praesentia habere volo, nimis futiliter eos argumentari, quum
ex solo Petri nomine imperium in ecclesiam universam struere
volunt. Nam illae veteres ineptiae, quibus fucum initio facere
tentarunt, relatu quoque, nedum refutatione, indignae sunt: in
Petro fundatam esse ecclesiam, quia dictum sit, super hanc pe¬
tram, etc. At nonnulli ex patribus sic exposuerunt. Sed quum
reclamet tota scriptura, quid eorum autoritas adversus Deum prae¬
tenditur? Imo quid de verborum istorum sensu, quasi obscurus
sit aut ambiguus, certamus, quum nihil dici queat magis liqui¬
dum nec certum? Confessus erat Petrus suo et fratrum nomine
Christum esse filium Dei. Super hanc petram aedificat suam eccle¬
siam Christus: quia unicum est, ut ait Paulus (1 Cor. 3, 11),
fundamentum, praeter quod statui aliud non potest. Neque hic
patrum autoritatem ideo repudio, quia eorum testimoniis destituar
ad probandum quod dico, si citare libeat: sed, quemadmodum dixi,
nolo de re tam clara disceptando frustra molestus esse lectoribus;
praesertim quum haec res a nostris hominibus satis diligenter
pridem tractata et explicata fuerit.

7. Et tamen revera nullus quaestionem hanc solvere melius
potest quam scriptura ipsa, si locos omnes conferamus ubi docet
quid muneris et potestatis habuerit Petrus inter apostolos, qua¬
liter se gesserit, qualiter etiam fuerit ab ipsis acceptus. Percurre
quidquid exstat: nihil aliud reperies quam fuisse unum ex numero
duodecim, parem reliquis, et socium, non dominum. Eefert qui¬
dem ad concilium si quid faciendum est, et quid factu opus sit
admonet; sed alios simul audit, nec locum tantum concedit di¬
cendae sententiae, sed arbitrium illis permittit; ubi statuerunt,
sequitur et obtemperat (Act. 15, 7). Quum ad pastores scribit
(1 Petr. 5, 1), non mandat ex imperio, quasi superior; sed colle¬
gas suos facit et comiter hortatur, ut inter aequales fieri solet.
Quum accusatur quod ad gentes ingressus fuerit, etiamsi id fit
immerito, respondet tamen et sese purgat (Act. 11, 4). Jussus
a collegis ire cum Joanne in Samariam, non detrectat (ibid. 8, 14).
Quod eum mittunt apostoli, eo declarant se minime eum habere
pro superiori; quod obsequitur et legationem sibi mandatam sus¬
cipit, eo fatetur sibi cum illis esse societatem, non adversus eos
imperium. Quod si nihil istorum exstaret, una tamen epistola ad
Galatas omnem dubitationem eximere nobis facile potest: ubi duo¬
bus fere capitibus nihil aliud contendit Paulus quam se honore
apostolatus Petro esse parem. Hinc commemorat se ad Petrum
venisse, non ut subjectionem profiteretur, sed tantum ut testatam
omnibus faceret doctrinae consensionem. Petrum quoque ipsum
nihil tale postulasse, sed dedisse sibi dexteram societatis, ut com¬
muniter in vinea Domini laborarent. Sibi non minorem gratiam
collatam esse inter gentes quam Petro inter Judaeos. Denique
quum minus fideliter ageret Petrus, fuisse a se correctum, et re¬
prehensioni paruisse. Haec omnia palam faciunt, aut fuisse aequa-

CAPUT VI.

265

litatem inter Panium et Petrum, aut certe nihilo plus potestatis
fuisse Petro in reliquos quam ipsi in illum habuerint. Atqui id,
sicuti jam dixi, ex professo agit Paulus, ne quis sibi in aposto-
latu vel Petrum vel Joannem anteferat, qui collegae erant, non
domini.

8. Verum ut de Petro illis concedam quod petunt, fuisse
scilicet apostolorum principem, et dignitate reliquos antecelluisse,
non est tamen causa cur ex singulari exemplo universalem faciant
regulam , et quod semel factum fuit ad perpetuitatem trahant, quum
longe diversa sit ratio. TJnus inter apostolos summus fuit: nempe
quia pauci erant numero. Si unus duodecim hominibus praefuit,
an propterea consequetur, unum debere centum millibus hominum
praefici? Quod duodecim unum habuerint inter se qui omnes re¬
geret, nihil mirum. Hoc enim fert natura, hoc hominum inge¬
nium postulat, ut in quovis coetu, etiamsi aequales sint omnes
potestate, unus tamen sit veluti moderator, in quem alii respi-
ciant. Hulla est curia sine consule, nullus consessus judicum sine
praetore seu quaesitore, collegium nullum sine praefecto, nulla
sine magistro societas. Sic nihil absurdi esset si fateremur apo¬
stolos detulisse Petro talem primatum. Sed quod inter paucos
valet, non protinus trahendum ad universum orbem terrarum, ad
quem regendum nemo unus sufficit. Atqui illud, inquiunt, non
minus in naturae universitate quam in singulis partibus locum
habet, ut sit unum summum omnium caput. Et hujus rei, si
Deo placet, probationem sumunt a gruibus et apibus, quae sibi
ducem unum semper eligunt, non plures. Recipio sane quae pro¬
ferunt exempla; sed an ex toto orbe confluunt apes ut regem unum
eligant? suis alvearibus contenti sunt reges singuli. Ita in grui¬
bus unaquaeque caterva proprium regem habet. Quid inde aliud
evincent quam singulis ecclesiis debere suos episcopos attribui?
Ad civilia deinde exempla nos vocant; citant homericum illud,
Ovk aya&ov nolvvioiQavirj , et quae eodem sensu in monarchiae
commendationem leguntur apud profanos scriptores. Facilis est
responsio : non enim hoc sensu vel ab homerico Ulysse vel ab aliis
laudatur monarchia, quasi unus debeat totum orbem imperio re¬
gere; sed indicare volunt, regnum duos non capere, et potestatem,
ut ait ille, impatientem esse consortis.

9. Verum sit sane, ut volunt, bonum atque utile orbem to¬
tum monarchia contineri (quod est tamen absurdissimum; sed ita
sit), non tamen propterea concedam id ipsum in ecclesiae guber¬
natione valere. Habet enim illa Christum unicum suum caput,
sub cujus principatu omnes inter nos cohaeremus, secundum eum
ordinem et eam politiae formam quam ipse praescripsit. Insignem
itaque injuriam Christo faciunt , quum eo praetextu volunt homi¬
nem unum praeesse ecclesiae universae, quia haec capite carere
non possit. Christus enim caput est, ex quo totum corpus com¬
pactum et connexum per omnem juncturam subministrationis, se¬
cundum operationem in mensura cujusque membri augmentum cor-

266

LIB. IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

poris facit (Eph. 4, 15). Yides ut omnes mortales sine exceptione
in corpore collocet, honorem et nomen capitis relinquat uni Christo ?
Yides ut singulis membris tribuat certam mensuram, et finitam ac
limitatam functionem, quo tum gratiae perfectio tum summa gu¬
bernandi potestas penes Christum unum resideat? Nec me latet
quid cavillari soleant quum hoc illis objicitur, Christum scilicet
proprie vocari unicum caput, quia sua autoritate suoque nomine
solus regnet, sed istud nihil obstare quominus sub ipso sit alte¬
rum caput ministeriale , ut loquuntur, quod ejus vices in terris
gerat. Yerum hoc cavillo nihil proficiunt, nisi prius ostenderint
hoc ministerium a Christo esse ordinatum. Apostolus enim totam
subministrationem per membra diffusam esse docet, virtutem ab
uno illo coelesti capite fluere. Aut , si quid volunt apertius, quum
scriptura testetur Christum esse caput, et hunc ei soli honorem
vendicet, non debet in alium transferri, nisi quem Christus ipse
vicarium suum fecerit. Atqui non modo id nusquam legitur, sed
refelli abunde ex multis locis potest (Eph. 1, 22 et 4, 15 et 5, 23;
Coi. 1 , 18 et 2, 10).

10. Aliquoties vivam ecclesiae imaginem nobis Paulus de¬
pingit. De uno capite nulla illic mentio. Quin potius ex ejus
descriptione colligere licet a Christi institutione id esse alienum.
Christus ascensu suo visibilem sui praesentiam nobis abstulit; as¬
cendit tamen ut impleret omnia (Eph. 4, 10). Nunc igitur ipsum
adhuc praesentem habet ecclesia et semper habitura est. Ratio¬
nem qua se exhibet dum vult Paulus ostendere, ad ministeria qui¬
bus utitur nos revocat (Eph. 4, 7 et 1 1). In omnibus nobis, in¬
quit, est Dominus, secundum mensuram gratiae quam unicuique
membro contulit; ideo constituit alios quidem apostolos, alios vero
pastores, alios evangelistas , alios doctores, etc. Cur non dicit,
unum omnibus praefecisse qui vices suas gereret? Id enim locus
maxime postulabat, nec ullo modo debuit omitti, si verum esset.
Christus, inquit, nobis adest. Quomodo? Per ministerium ho¬
minum, quos gubernandae ecclesiae praefecit. Cur non potius per
caput ministeriale, cui vices suas mandavit? Unitatem nominat;
sed in Deo et in Christi fide. Hominibus nihil tribuit nisi com¬
mune ministerium, et unicuique modum particularem. Cur in illa
commendatione unitatis, postquam dixerat (Eph. 4, 4) unum cor¬
pus , unum spiritum , unam spem vocationis , unum Deum , unam
fidem, unum baptisma, non etiam continuo addidit, unum sum¬
mum pontificem, qui ecclesiam in unitate contineat? Nihil enim
aptius dici poterat , si quidem ita res haberet. Expendatur dili¬
genter locus ille : non dubium quin repraesentare illic penitus vo¬
luerit sacrum et spirituale ecclesiae regimen, quod posteri hier-
archiam dixerunt. Monarchiam inter ministros non modo nullam
ponit, sed etiam indicat nullam esse. Non dubium est etiam quin
modum conjunctionis exprimere voluerit, quo fideles cum Christo
capite cohaerent. Illic non modo nullum ministeriale caput com¬
memorat, sed operationem singulis membris particularem attribuit,

CAPUT VI.

267

pro modo gratiae unicuique distributae. Nec est quod de com¬
paratione coelestis et terrenae hierarchiae subtiliter philosopbentur.
Nam nec de illa tutum est ultra modum sapere ; et in hac con¬
stituenda non alium typum sequi oportet quam Dominus ipse suo
■verbo delineavit.

11. Jam ut alterum illis largiar, quod nunquam apud sanos
homines obtinebunt, sic constitutum in Petro ecclesiae primatum,
ut perpetua successione semper maneret: unde tamen evincent,
sedem Romae ita collocatam, ut quicunque sit urbis illius epi¬
scopus, orbi universo praesideat? Quo jure hanc loco dignitatem
alligant, quae sine loci mentione data est? Petrus, inquiunt, Ro¬
mae vixit et mortuus est. Quid Christus ipse? nonne Hierosoly¬
mis functus est episcopatu dum vixit, et moriendo sacerdotii mu¬
nus implevit? Princeps pastorum, summus episcopus, caput eccle¬
siae, non potuit honorem loco acquirere: Petrus longe ipso in¬
ferior potuit? Nonne sunt ineptiae istae magis quam pueriles?
Christus honorem primatus contulit Petro ; Petrus Romae sedit :
ergo illic collocavit sedem primatus. Nempe hac ratione sedem
primatus debuerant olim Israelitae constituere in deserto, ubi Mo¬
ses summus doctor et princeps prophetarum ministerio suo func¬
tus erat et mortuus.

12. Videamus tamen quam eleganter ratiocinentur. Petrus,
inquiunt, principatum habuit inter apostolos. Ergo ecclesia in
qua sedit hoc privilegii habere debet. Ubi autem primum • sedit ?
Antiochiae , inquiunt. Ergo antiochena ecclesia primatum sibi jure
vendicat. Eatentur fuisse olim primam; sed Petrum inde migrando
Romam transtulisse quem secum honorem attulerat. Exstat enim
sub nomine Marcelli papae ad presbyteros antiochenos epistola,
ubi sic loquitur1): Petri sedes initio apud vos fuit, quae postea
jubente Domino huc translata est. Sic antiochena ecclesia, quae
olim prima erat, romanae cessit sedi. Verum quo oraculo habuerat
bonus ille vir, Dominum sic jussisse? Nam si jure definienda sit
haec causa, necesse est respondeant, velintne privilegium perso¬
nale esse, an reale, an mixtum. Unum enim ex his tribus esse
oportet. Si dixerint personale, nihil igitur ad locum; sin reale,
ergo ubi semel datum est loco, non adimitur propter personae vel
mortem, vel discessum. Superest igitur ut mixtum esse dicant,
tunc autem non simplex erit loci consideratio, nisi persona simul
respondeat. Eligant quidquid volent , protinus inferam , et facile
evincam, Romam nulla ratione primatum sibi arrogare.

13. Esto tamen: translatus fuerit, ut nugantur, primatus
Antiochia Romam. Cur tamen non retinuit Antiochia secundum
locum? Nam si ideo primas habet Roma, quod illic usque ad
extremum vitae sedit Petrus: cui secundae potius dabuntur quam
ubi sedem primam habuerat? Qui factum est igitur ut Antiochiam
Alexandria praecederet? Qui convenit discipuli unius ecclesiam

1) Dist. 12. quaest. 1. ca. Rogamus.

268 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

superiorem esse sede Petri? Si cuique ecclesiae pro fundatoris
sui dignitate honor debetur, quid de reliquis etiam ecclesiis di¬
cemus ? Paulus (Gal. 2, 9) nominat tres qui videbantur columnae
esse, Jacobum, Petrum et Joannem. Si in honorem Petri ro-
manae sedi primus locus tribuitur, nonne proximum et tertium
merentur ephesina et hierosolymitana, ubi sederunt Joannes et
Jacobus? Atqui inter patriarchias ultimum locum habuit olim
Hierosolyma, Ephesus ne ultimo quidem angulo haerere potuit.
Praeteritae sunt et aliae ecclesiae, tum quascunque fundavit Pau¬
lus, tum quibus alii apostoli praefuerunt. Sedes Marci, qui unus
tantum ex discipulis fuit, honorem adepta est. Aut praeposterum
illum ordinem fateantur fuisse; aut nobis concedant, non esse
hoc perpetuum, ut cuique ecclesiae debeatur honoris gradus quem
quisque fundator habuit.

14. Quanquam quod de sessione Petri in romana ecclesia
referunt, non video quid fidei habere debeat. Certe quod est
apud Eusebium, praefuisse illic viginti quinque annos, nullo ne¬
gotio refellitur. Constat enim ex primo et secundo capite ad
Galatas, circiter viginti annos a Christi morte fuisse Hierosoly¬
mis, venisse deinde Antiochiam; ubi quamdiu fuerit incertum est.
Gregorius septem , Eusebius autem viginti quinque annos numerat.
Atqui a morte Christi usque ad finem imperii Neronis (sub quo
ipsum caesum fuisse memorant) reperientur tantum triginta septem
anni. Passus enim est Dominus sub Tiberio , anno imperii ejus
decimo octavo. Si viginti annos decidas, quibus habitasse Pe¬
trum Hierosolymis testis est Paulus , restabunt septemdecim ad j
summum; quos nunc inter duos episcopatus partiri oportet. Si
diu Antiochiae moratus est, non potuit Romae sedere, nisi per
exiguum tempus. Quod ipsum clarius adhuc demonstrare licet.
Scripsit Paulus Romanis ex itinere , quum Hierosolymam profi¬
cisceretur, ubi captus fuit et Romam adductus. Yerisimile ergo
est , epistolam hanc quadriennio ante scriptam esse quam Romam
veniret. Illic nulla adhuc Petri mentio : quae minime omittenda
erat, si ecclesiam illam rexisset. Quin etiam in fine, dum lon¬
gum piorum catalogum recitat quos salutari jubet, ubi scilicet
omnes sibi notos colligit, de Petro prorsus adhuc silet. Neque j'
hic longa aut subtili demonstratione opus est apud sanioris ju¬
dicii homines; res enim ipsa et totum epistolae argumentum cla¬
mat, non debuisse Petrum praeterire1), si Romae fuisset.

15. Adducitur deinde vinctus Romam. Exceptum fuisse a
fratribus narrat Lucas (Act. 28, 16). De Petro nihil. Scribit j
illinc ad multas ecclesias. Alicubi etiam quorundam nomine sa¬
lutationes adscribit. Non uno verbo indicat Petrum illic tunc]
fuisse. Cui obsecro credibile erit, silere potuisse si adfuisset?
Imo ad Philippenses (2, 20), ubi dixit neminem se habere qui
ita fideliter curet opus Domini ut Timotheus, conqueritur, omnes)

1) Legendum videtur : praeteriri.

CAPUT VI.

2G9

quaerere quae sua sunt. Et ad eundem Timotheum (2 Tim. 4,
16) gravior est querimonia, quod nullus illi adfuerit in prima
defensione, sed omnes eum dereliquerint. Ubi tunc igitur Pe¬
trus? Nam si Romae fuisse ajunt, quantam illi ignominiam inurit
Paulus, quod desertor fuerit evangelii? Siquidem de fidelibus
loquitur, quia subjungit: Deus illis non imputet. Quamdiu igi¬
tur et quo tempore sedem illam tenuit Petrus ? At constans est
scriptorum opinio, usque ad mortem ecclesiam illam gubernasse.
At inter ipsos scriptores non constat quis fuerit successor; quia
alii Linum, alii Clementem faciunt. Et multas absurdas fabulas
narrant de disputatione inter eum et Simonem magum habita.
Nec dissimulat Augustinus1), de superstitionibus disputans, ex
opinione temere concepta morem Romae inolevisse, ne eo die
jejunarent quo palmam retulerat Petrus de Simone mago. Deni¬
que res illius temporis ita sunt opinionum varietate implicitae, ut
non temere adhibenda sit fides, ubi aliquid scriptum legimus. Et
tamen propter hunc scriptorum consensum, non pugno quin illic
mortuus fuerit: sed episcopum fuisse, praesertim longo tempore,
persuaderi nequeo. Neque id etiam multum moror: quando testa¬
tur Paulus, Petri apostolatum peculiariter ad Judaeos pertinere,
suum vero ad nos. Proinde ut societas illa quam inter se pacti
sunt rata apud nos sit, imo, ut spiritus sancti ordinatio firma
apud nos habeatur, in Pauli apostolatum magis quam Petri respi¬
cere nos convenit, siquidem ita inter eos provincias divisit spi¬
ritus sanctus, ut Petrum Judaeis, nobis Paulum destinaret. Nunc
itaque suum primatum alibi quaerant Romanenses quam in verbo
Dei , ubi minime fundatus invenitur.

16. Yeniamus nunc ad ecclesiam veterem, ut palam quo¬
que fiat, ejus suffragio non minus temere et falso superbire no¬
stros adversarios , quam testimonio verbi Dei. Quum itaque suum
illud axioma jactant, non aliter contineri ecclesiae unitatem posse
quam si unum sit in terris supremum caput , cui membra omnia
pareant, ideoque Dominum Petro, et deinde successionis jure sedi
romanae dedisse primatum, ut in ea usque ad finem resideat:
asserunt id fuisse ab initio semper observatum. Quoniam autem
multa testimonia perperam detorquent, hoc primum praefari volo,
me non negare quin magnum romanae ecclesiae honorem ubique
deferant veteres, reverenterque de ea loquantur. Quod tribus
maxime de causis fieri arbitror. Opinio enim illa, quae nescio
quo modo invaluerat, fundatam et constitutam eam fuisse Petri
ministerio , ad conciliandam gratiam et autoritatem plurimum va¬
lebat. Itaque in occidente sedes apostolica honoris causa voca¬
batur. Deinde quum illic esset caput imperii, et hac ratione
credibile esset praestantiores tum doctrina, tum prudentia, tum
peritia, et multarum rerum usu, viros illic esse quam alibi us¬
quam, ejus rei merito habebatur ratio, ne et urbis nobilitas et

1) Epist. 2. ad Januar.

270 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

alia etiam Dei dona multo excellentiora contemni viderentur. Ac¬
cessit ad haec et tertium, quod, quum orientales et graecae ec- I
clesiae, africanae etiam, multis opinionum dissensionibus inter se t
tumultuarentur, haec sedatior aliis et minus turbulenta fuerit.
Ita factum est ut pii et sancti episcopi sedibus suis pulsi, illuc
se veluti in asylum aut portum quendam saepe reciperent. Nam
quo minus acuto et celeri ingenio sunt Occidentales Asiaticis et
Afris, eo etiam sunt rerum novarum minus cupidi. Hoc ergo 1
romanae ecclesiae plurimum addidit autoritatis, quod non ita du¬
biis illis temporibus tumultuata est ut reliquae, ac doctrinae se¬
mel traditae fuit aliis omnibus tenacior, quemadmodum melius
statim explicabimus. Has, inquam, tres ob causas non vulgari
in honore habita fuit, et multis praeclaris veterum testimoniis |
commendata. f (

17. Yerum quum primatum inde et summam in alias eccle- j i
sias potestatem ei astruere volunt nostri adversarii, nimis per- j: i
peram, ut dixi, faciunt. Quod ut melius constet, primum bre- j; j
viter ostendam quid de hac , quam tantopere urgent, unitate sen- j n
serint veteres. Hieronymus ad Nepotianum, postquam multa ;! e
unitatis exempla recensuit, descendit tandem ad ecclesiasticam u
hierarchiam. Singuli, inquit, ecclesiarum episcopi, singuli archi- ! :.m
presbyteri , singuli archidiaconi , et omnis ordo ecclesiasticus suis p
rectoribus nititur. Hic loquitur romanus presbyter; unitatem ini ei
ordine ecclesiastico commendat. Cur non commemorat, uno ca- 1 ci
pite , tanquam vinculo , omnes inter se ecclesias esse colligatas ? | n
Nihil erat quod praesenti causae magis serviret; nec dici potest ! et
oblivione factum ut praeterierit: nihil enim fecisset libentius sil st
res passa esset. Vidit itaque procul dubio , illam esse veram uni- cr
tatis rationem quam Cyprianus1) pulcherrime describit his ver- l is
bis: episcopatus unus est, cujus a singulis in solidum pars tene-jl
tur; et ecclesia una est, quae in multitudine latius incremento1
foecun ditatis extenditur: quo modo multi radii sunt solis et lu- (at
men unum, et rami arboris multi, robur autem unum, radice J nt
tenaci fundatum; et quo modo de fonte uno rivi plurimi defluunt,! pj
et numerositas licet diffusa videatur exundantis copiae largitate, sii
unitas tamen servatur integra in origine: sic et ecclesia Dominii as
luce perfusa per totum orbem radios suos porrigit, unum lumen | pr
tamen est, quod ubique diffunditur, nec unitas corporis separa- io:
tur ; ramos suos per universum orbem extendit, perfluentes largi- ! 01
tur rivos, unum tamen caput est et una origo, etc. Deinde :'|sei
adulterari non potest sponsa Christi; unam domum novit, unius |cil
cubiculi sanctitatem casto pudore custodit. Vides ut Christi unius ; v
episcopatum universalem faciat, qui totam sub se ecclesiam ca-! s
piat; illius partes in solidum ab omnibus teneri dicat, qui sub
hoc capite episcopatu funguntur. Ubi primatus sedis romanae, >
si penes Christum solum integer residet episcopatus, a singulis a,

3ei

1) De simplic. Praelat.

CAPUT VII.

271

pars ejus in solidum tenetur? Haec eo pertinent ut obiter in-
telligat lector, axioma illud quod Romanenses pro confesso et
indubio sumunt, de unitate terreni capitis in hierarchia, veteribus
fuisse prorsus ignotum.

CAPUT VIL

De exordio et incrementis romani papatus, donec se in hanc
altitudinem extulit, qua et ecclesiae libertas oppressa
et omnis moderatio eversa fuit.

Partes hujus Capitis quinque : 1) Patriarchatus a synodo Nicaena , deinde
Chalcedonensi Romano Episcopo tributus ac confirmatus, minime tamen pro¬
batus a caeteris episcopis, fuit papatus initium, sect. 1 — 4. — 2) Deinde Ro¬
mana ecclesia pios exsules , praesidii causa , impios etiam eo confugientes in¬
justo patrocinio fovens, iniquitatis mysterio dedit incrementum: tametsi tunc
neque ordinatio episcoporum , neque admonitiones vel censurae , neque jus
i convocandi synodos, neque jus audiendarum appellationum ad episcopos Roma-
i nos pertineret, et a Gregorio profana istorum uoXuTCpayfroauvTQ damnaretur, a
sect. 5 — 13. — 3) Sequuta sunt certamina post Taurinense concilium de Metro-
I politanorum auctoritate , et turpes illae conflictationes inter Constantinopolitanum
i et Romanum Patriarchas, quibus rixis impurus latro Phocas , Bonifacio pro¬
curante, finem imposuit, sect. 14 — 18. — 4) Bonifacii malis artibus successe-
} runt horrendae fraudes a recentioribus excogitatae , et a veteribus , Gregorio
t et Bernardo , expressis verbis damnatae, sect. 19 — 21. — 5) Tandem numeris
i suis absolutus prodiit Papatus Antichristi sedes, cujus sedis impietas, exse¬
cranda tyrannis , et scelerata capita vivis coloribus depinguntur , a sect. 23.
usque ad fin. cap.

j 1 . Quantum ad primatus sedis romanae vetustatem , nihil

ad eam stabiliendam habetur antiquius decreto illo synodi nicae-
e nae, quo et primus inter patriarchas tribuitur locus romano
■,f episcopo , et suburbanas ecclesias jubetur curare. Ubi concilium
■ sic inter ipsum et alios patriarchas dividit, ut singulis suos fines

i assignet, certe non eum constituit omnium caput, sed unum ex
a praecipuis facit. Aderant Yitus et Yincentius Julii nomine, qui
romanam ecclesiam tunc gubernabat; iis datus est quartus locus.
Obsecro, si caput ecclesiae agnosceretur Julius, an in quartam
: sedem rejicerentur ejus legati ? An praesideret Athanasius in con¬
is cilio, ubi maxime elucere debet effigies ordinis hierarchici? In
is synodo ephesina apparet Coelestinum (qui tunc pontifex erat ro-
i* manus), obliquo artificio usum esse ut sedis suae dignitati caveret,
.b Nam quum mitteret illuc suos, Cyrillo Alexandrino, qui alioqui
e, praefuturus erat , vices suas mandavit. Quorsum istud mandatum,
is nisi ut quovis modo nomen suum in prima sede haereret? Se¬
dent enim ejus legati loco inferiore, sententiam inter alios ro¬
gantur, suo ordine subscribunt: interim alexandrinus patriarcha

272 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nomen ejns suo admiscet. Quid dicam de concilio ephesino se¬
cundo , ubi quum adessent Leonis legati , alexandrinus tamen pa¬
triarcha Dioscorus velut suo jure praesidebat? Excipient non
fuisse orthodoxum concilium a quo sanctus vir Elayianus damna¬
tus et Eutyches absolutus ejusque impietas comprobata. At quum
synodus cogeretur, quum sessiones inter se episcopi distribuerent,
illic certe inter alios romanae ecclesiae legati non aliter quam in
sancto et legitimo concilio sedebant. Non contendunt tamen de
primo loco, sed eum alteri cedunt: nequaquam id facturi si suum
jure esse crederent. Nunquam enim puduit romanos episcopos
maximas quasque contentiones pro suis honoribus suscipere, et
hanc solam ob causam multis saepe et perniciosis certaminibus
yexare et turbare ecclesiam. Sed quia yidebat Leo nimis impro¬
bum fore postulatum, si legatis suis primam sedem ambiret, eo
supersedit.

2. Sequutum est chalcedonense concilium, in quo primam
sedem, imperatoris concessione, occuparunt romanae ecclesiae le¬
gati. Sed hoc fuisse extraordinarium privilegium Leo ipse con¬
fitetur. Nam quum id petit a Marciano imperatore et Pulcheria
Augusta, non contendit sibi deberi, sed tantum praetexit, orien¬
tales, qui ephesino concilio praefuerant, turbasse tunc omnia et
sua potestate male abusos. Quum itaque gravi moderatione opus
esset, nec esset verisimile eos, qui tam leves et tumultuarii semel
fuissent, ad hanc rem fore idoneos, rogat ut propter aliorum
vitium et ineptitudinem, gubernandi vices ad se transferantur.
Quod singulari privilegio et extra ordinem petitur, non est certe
ex communi lege. Ubi hoc tantum praetexitur, opus esse novo
alio praeside, quia se male gesserant priores, constat neque ante
fuisse factum, neque perpetuum esse debere, sed praesentis dun-
taxat periculi intuitu fieri. Primum igitur locum habet in chal-
cedonensi concilio pontifex romanus, non quod sedi hoc debeatur,
sed quia synodus gravi et apto moderatore destituitur, dum ii
quos praeesse decuerat, per suam intemperiem et libidinem sese
loco excludunt. Atque id quod dico successor Leonis re ipsa
comprobavit. Siquidem quum ad quintam synodum constantino-
politanam, quae longo post tempore est habita, legatos suos mit¬
teret, non rixatus est de prima sede, sed Mennam patriarcham
constantinopolitanum praesidere facile passus est. Ita in concilio
carthaginensi , cui interfuit Augustinus, videmus non legatos ro¬
manae sedis, sed Aurelium loci archiepiscopum praefuisse, quum
tamen lis esset de romani pontificis autoritate. Quin etiam ha¬
bitum in ipsa Italia fuit concilium universale 1) , cui romanus
episcopus non interfuit. Praeerat Ambrosius, qui tunc insigni
autoritate pollebat apud Caesarem. Nulla illic pontificis romani
fit mentio. Ergo tunc Ambrosii dignitate factum est ut illustrior
esset mediolanensis sedes quam romana.

1) Aquilejense concilium.

CAPUT VII.

273

3. Quantum ad ipsum titulum primatus, et alios superbiae
titulos, quibus nunc mirabiliter se jactat, non est difficile judicare
quando et qualiter obrepserint. Cyprianus saepe meminit Corne¬
lii *). Non alio nomine ipsum insignit quam fratris, aut coepi-
scopi, aut collegae. Ad Stephanum vero quum scribit, Cornelii suc¬
cessorem, non modo eum sibi et reliquis aequalem facit, sed durius
etiam compellat, nunc arrogantiam, nunc inscitiam ei objiciens.
Post Cyprianum habemus quid de ea re censuerit tota ecclesia afri-
cana. Vetuit enim concilium carthaginense 2) ne quis princeps sa¬
cerdotum vocaretur aut primus episcopus, sed tantum primae sedis
episcopus. Quod si vetustiora monumenta quis evolvat, reperiet
communi fratris appellatione contentum tunc fuisse romanum epi¬
scopum. Certe quamdiu duravit ecclesiae vera et pura facies, ista
omnia superbiae nomina, quibus insolescere postea coepit romana
sedes, prorsus erant inaudita : quid esset summus pontifex, et uni¬
cum ecclesiae in terris caput, nesciebatur. Quod si tale quid sumere
sibi ausus fuisset romanus episcopus, erant cordati viri qui mox ejus
stultitiam reprimerent. Hieronymus, quum romanus esset presby¬
ter, non malignus fuit in praedicanda ecclesiae suae dignitate, quan¬
tum res et temporum status patiebantur; videmus tamen qualiter
ipsam quoque in ordinem redigat. Si autoritas quaeritur, inquit 3),
orbis major est urbe. Quid mihi profers unius urbis consuetudi¬
nem? quid paucitatem, de qua ortum est supercilium, in leges ec¬
clesiae vendicas? ubicunque fuerit episcopus, sive Romae, sive Eu-
gubii, sivi Constantinopoli, sive Rhegii, ejusdetn meriti est et ejus¬
dem sacerdotii: potentia divitiarum et paupertatis humilitas supe¬
riorem vel inferiorem episcopum non facit.

4. De titulo universalis episcopi Gregorii demum tempore
exorta est contentio ; cui occasionem praebuit ambitio Joannis Con-
stantinopolitani. Ille enim (quod nemo unquam alius tentaverat)
sese volebat facere universalem. In ea contentione non causatur
Gregorius sibi jus adimi quod in se competeret; sed fortiter recla¬
mat, appellationem esse profanam, imo sacrilegam , imo antichristi
praenuntiam. Corruit universa ecclesia a statu suo, inquit4), si
is qui universalis dicitur cadit. Alibi5): triste valde est patienter
ferre , ut omnibus despectis frater et coepiscopus noster solus no¬
minetur episcopus: sed in hac ejus superbia, quid aliud nisi pro¬
pinqua jam esse antichristi tempora designatur? quia illum vide¬
licet imitatur qui spreta angelorum societate, ascendere conatus est
culmen singularitatis. Alibi Eulolio Alexandrino et Anastasio An¬
tiocheno6): nullus unquam decessorum meorum hoc profano voca¬
bulo uti voluit; quia videlicet si unus patriarcha universalis dici¬
tur, patriarcharum nomen caeteris derogatur. Sed absit hoc a Chri¬
stiana mente, id sibi velle quempiam arrogare, unde fratrum suo-

1) Libr. 2. epist. 2. et libr. 4. epist. 6. 2) Can. 47.

3) In epist. ad Evagrium. 4) Libr. 4. epist. 76.

5) Epist. 78. ejusdem libr. 6) Ejusdem libr. epist. 80.

Calvini Institutio II. i o

274

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

rum honorem ex quantulacunque parte imminuat; in isto scelesto
vocabulo consentire, nihil aliud quam fidem perdere est. Aliud
est, inquit 1), quod conservandae unitati fidei, aliud quod debemus
comprimendae elationi ; ego autem fidenter dico , quia quisquis se
universalem sacerdotem vocat, vel vocari desiderat, in elatione sua
antichristum praecurrit , quia superbiendo se caeteris praeponit.
Item2), rursum Anastasio Alexandrino: dixi pacem nobiscum ha¬
bere non posse, nisi elationem superstitiosi ac superbi vocabuli
corrigeret, quam primus apostata invenit: atque (ut de honoris
vestri injuria taceam) si unus episcopus vocatur universalis, uni¬
versa ecclesia corruit ubi ille universus cadit. Quod autem scri¬
bit, oblatum fuisse Leoni hunc honorem in synodo cbalcedonensi,
nullam habet veri speciem. Nec enim tale quidpiam in actis illius
synodi legitur. Et Leo ipse, qui multis epistolis decretum illic in
honorem constantinopolitanae sedis factum impugnat, non praeter¬
isset procul dubio hoc argumentum quod erat omnium maxime
plausibile, si verum fuisset ipsum repudiasse quod sibi dabatur;
et homo alioqui honoris plus satis cupidus non libenter omisisset
quod ad suam laudem faceret. Falsus est igitur in eo Gregorius
quod titulum illum putavit sedi romanae fuisse delatum a synodo
chalcedonensi ; ut taceam ridiculum esse quod a sancta synodo pro¬
fectum testatur, et simul scelestum, profanum, nefandum, superbum
et sacrilegum nuncupat, imo a diabolo excogitatum et ab anti-
christi praecone publicatum. Et tamen subjungit 3) , praecessorem
suum recusasse , ne dum privatim aliquid daretur uni , sacerdotes
honore debito privarentur universi. Alibi4): nullus unquam tali
vocabulo appellari voluit, nullus sibi hoc temerarium nomen arri¬
puit: ne si in pontificatus gradu sibi gloriam singularitatis arri¬
peret, hanc fratribus omnibus denegasse videretur.

5. Venio nunc ad jurisdictionem quam sine controversia se,
habere in omnes ecclesias pontifex romanus asserit. Scio quantae
fuerint olim de hac disceptationes. Nullum enim fuit tempus quo
non romana sedes imperium in alias ecclesias appetiverit. Atque
hoc loco non erit intempestivum, quibus modis sensim tunc emer¬
serit ad aliquam potentiam , investigare. Nondum de hoc infinito
imperio loquor, quod non ita pridem sibi arripuit; nam id in suum
locum differemus. Verum hic paucis indicare operae pretium est,
qualiter olim et quibus rationibus se extulerit, ut aliquid juris sibi:
in alias ecclesias sumeret. Quum orientales ecclesiae divisae essent
ac turbatae Arianorum factionibus, sub Constantio et Constante
Caesaribus, Constantini magni filiis, ac sede sua pulsus esset Atha-
nasius fidei orthodoxae praecipuus illic defensor, ejusmodi calami¬
tas ipsum Romam venire coegit, ut romanae sedis autoritate tum
hostium suorum rabiem utcunque reprimeret, tum pios laborantes

tit

trc

jaii

■obi

!ii

■fili

fstat
: p08l
ini
nitt

noo

liat

piii

1) Epist. 83. ejusdem libr., epist. 194. libr. 7.

2) Libr. 6. epist. 188. 3) Libr. 4. epist. 76.

4) Epist. 69. libr. 7.

CAPUT VII.

275

confirmaret. Susceptus est ipse honorifice a Julio tunc episcopo,
ac obtinuit ut causae suae defensionem occidentales susciperent.
Uuum ergo pii externo praesidio magnopere indigerent, in romana
autem ecclesia cernerent sibi optimum esse praesidium, libenter
ei deferebant quam plurimum poterant autoritatis. Yerum id totum
nihil aliud erat, nisi ut magni aestimaretur ejus communio, ab ea
autem excommunicari ignominiosum duceretur. Postea mali et im¬
probi multum ipsi quoque addiderunt. Nam ut legitima judicia
effugerent, ad hoc asylum se conferebant. Itaque si quis presby¬
ter a suo episcopo, si quis episcopus a synodo suae provinciae
damnatus erat, statim provocabant Romam. Et has appellationes
romani episcopi cupidius quam par erat recipiebant: quod vide¬
batur esse species extraordinariae potestatis , se longe lateque ita
negotiis interponere. Sic 'quum Eutyches a Flaviano Constantino-
politano damnatus esset, apud Leonem conquestus est factam sibi
esse injuriam. Ille nihil moratus, patrocinium malae causae non
minus temere quam subito suscepit; in Flavianum graviter invec¬
tus est, quasi incognita causa hominem innoxium damnasset, atque
hac sua ambitione effecit ut eutychiana impietas spatio temporis
se confirmaret. In Africa id saepius accidisse constat; simul enim
ac nebulo quispiam in ordinario judicio succubuerat, advolabat Ro¬
mam , multis calumniis suos gravabat : romana autem sedes inter¬
ponere se semper erat parata. Quae improbitas coegit africanos
episcopos sancire ne quis, sub poena excommunicationis, ultra mare
provocaret.

6. Quidquid tamen fuerit, inspiciamus quid juris aut pote¬
statis habuerit tunc romana sedes. Continetur autem potestas ec¬
clesiastica his quatuor capitibus, ordinatione episcoporum, concilio¬
rum indictione, audiendis appellationibus aut jurisdictione, moni¬
tionibus castigatoriis aut censuris. Ordinari episcopos a suis me¬
tropoli tis jubent omnes veteres synodi. Nusquam advocari roma-
num episcopum jubent nisi in sua patriarchia. Sensim autem mos
obtinuit ut italici episcopi ad petendam consecrationem omnes Ro¬
mam venirent, exceptis metropolitis , qui se in hanc servitutem
redigi passi non sunt; sed quum ordinandus erat aliquis metropo-
lita, mittebat illuc unum ex suis presbyteris romanus episcopus,
qui tantum adesset, non autem praeesset. Cujus rei exemplum ex¬
stat apud Gregorium 1) in consecratione Constantii Mediolanensis,
post Laurentii obitum. Quanquam non puto illud fuisse vetustis¬
simum institutum; sed quum honoris et benevolentiae causa initio
mitterent ultro et citro legatos, qui testes forent ordinationis, ad
communionem testandam: quod voluntarium erat, pro necessario
haberi postea coepit. Utcunque sit, constat ordinandi potestatem
non fuisse olim romano episcopo nisi in provincia suae patriar-
chiae, hoc est in ecclesiis suburbicariis, ut canon synodi nicaenae
loquitur. Ordinationi annexa erat epistolae synodicae missio, in

1) Libr. 2. epist. 68 et 170.

18 *

276 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

qua nihilo superior erat aliis. Solebant patriarchae statim post
suam consecrationem solenni scripto fidem suam consignare, quo
profitebantur se sanctis et orthodoxis conciliis subscribere. Ita,
reddita fidei suae ratione, mutuo se alii aliis approbabant. Si hanc
confessionem recepisset ab aliis romanus episcopus, non dedisset,
eo fuisset agnitus superior , sed quum oportuerit non minus dare
quam ab aliis exigere, et communi legi esse subjectum, certe so¬
cietatis signum id fuit, non dominii. Ejus rei exemplum habetur
in epistola Gregorii ad Anastasium et Cyriacum Constantinopolita-
num, et alibi ad omnes simul patriarchas x).

7. Sequuntur admonitiones vel censurae, quibus ut olim usi
sunt romani episcopi erga alios, sic eas vicissim pertulerunt. Ire-
naeus Victorem graviter corripuit, quod temere ob rem nihili per¬
nicioso dissidio turbaret ecclesiam. Paruit ille, non reclamavit.
Ea libertas tunc usitata fuit sanctis episcopis, ut fraterno jure ute¬
rentur in romanum praesulem, admonendo et castigando, si quando
peccaret. Ille vicissim, ubi res postulabat, alios admonebat officii,
et si quid erat vitii reprehendebat. Nam Cyprianus 1 2), quum Ste-
phanum hortatur ut moneat Galliae episcopos, non sumit argumen¬
tum ex ampliori potestate , sed ex communi jure quod habent in¬
ter se sacerdotes. Quaeso , si Galliae tunc praefuisset Stephanus,
annon dicturus erat Cyprianus: coerceas istos, quia tui sunt? sed
longe aliter loquitur. Hoc fraterna, inquit, societas, qua inter nos
devincti sumus, requirit, ut mutuo moneamus. Et videmus etiam
quanta verborum acerbitate vir alioqui mansueti ingenii in ipsum
Stephanum invehatur, ubi nimis eum insolescere existimat3). Ergo
hac etiam in parte nondum apparet, ulla jurisdictione praeditum
fuisse romanum episcopum adversus eos qui suae provinciae non
essent.

8. Quantum ad synodos convocandas , hoc erat metropolitae
cujusque officium, ut provincialem synodum statis temporibus co¬
geret. Illic nihil juris habuit romanus episcopus. Universale au¬
tem concilium indicere solus imperator poterat. Si quis enim epi¬
scoporum hoc tentasset, non modo vocationi non paruissent qui ex¬
tra provinciam erant, sed tumultus statim exortus esset. Ergo im¬
perator omnibus ex aequo ut adessent denuntiabat. Refert qui¬
dem Socrates Julium cum orientalibus episcopis expostulasse quod
se ad synodum antiochenam non vocassent, quum vetitum esset
canonibus sine romani pontificis conscientia quidpiam decerni. Sed
quis non videt hoc de iis decretis intelligendum quae universam
ecclesiam obstringunt? Porro nihil mirum si cum urbis antiqui¬
tati et amplitudini, tum sedis dignitati id datur, ne absente romano
episcopo universale de religione decretum fiat, si quidem interesse
non recuset. Verum quid hoc ad totius ecclesiae dominium? Ne-

;ti

tal

dii

'ia,

;in$i

'far

rom

kdi

lege

'tau

ion

ftta;

1) Libr. 1. epist. 24 et 25; item libr. 6. epist. 169.

2) Epist. 13. libr. 3.

3) Ad Pompejum contra epist. Stephani.

CAPUT VII.

277

que enim unum ex praecipuis fuisse negamus : sed recipere nolu¬
mus, quod nunc contendunt Romanenses, habuisse in omnes im¬
perium.

9. Superest quarta species potestatis, quae appellationibus
constat. Summum imperium penes eum esse constat ad cujus tri¬
bunal provocatur. Multi saepe romanum pontificem appellarunt;
ipse quoque causarum cognitionem ad se trahere conatus est: sed
semper fuit derisus, quoties suos fines excessit. Nihil dicam de
oriente aut Graecia; sed constat Galliae episcopos fortiter restitisse,
quum sibi imperium in eos sumere videretur. In Africa diu fuit
de ea re disceptatum. Nam quum in milevitano concilio, ubi
aderat Augustinus , excommunicati essent qui provocarent ultra
mare , conatus est romanus pontifex efficere ut id decretum corri¬
geretur. Legatos misit qui id privilegii sibi a nicaeno concilio
datum esse ostenderent. Proferebant legati acta nicaeni concilii,
quae ex ecclesiae suae armario sumpserant. Restiterunt Africani,
negaruntque fidem romano episcopo habendam esse in causa pro¬
pria; proinde se Constantinopolim missuros et in alias Graeciae
urbes , ubi exemplaria minus suspecta haberentur. Compertum
est nihil illic tale scriptum quale obtenderant Romani. Ita ratum
fuit decretum illud quod romano pontifici summam cognitionem
abrogaverat. Qua in re flagitiosa ipsius romani pontificis impu¬
dentia apparuit. Nam quum fraude sardicensem synodum pro ni-
caena supposuisset , turpiter in manifesta falsitate deprehensus fuit.
Sed major etiamnum ac impudentior fuit eorum nequitia qui ficti-
tiam epistolam ad concilium addiderunt, qua nescio quis episco¬
pus carthaginensis , Aurelii decessoris sui arrogantiam damnans,
quod a sedis apostolicae obedientia subducere se ausus esset, ac
sui suaeque ecclesiae deditionem faciens suppliciter veniam preca¬
tur. Haec sunt egregia vetustatis monumenta, quibus fundata est
romanae sedis majestas : dum ita pueriliter sub praetextu antiqui¬
tatis mentiuntur, ut vel caeci palpare queant. Aurelius, inquit,
diabolica audacia et contumacia elatus, Christo et sancto Petro
rebellis fuit: proinde anathemate damnandus. Quid Augustinus?
Quid vero tot patres qui milevitano concilio interfuerunt? Sed
quid opus est insulsum illud scriptum multis verbis refellere, quod
ne ipsi quidem Romanenses , si quid frontis habent reliquum, sine
magno pudore inspicere possint? Sic Gratianus1), malitiane an
inscitia nescio, ubi decretum illud retulit, ut communione priven¬
tur qui trans mare provocaverint , adjungit exceptionem , nisi forte
romanam sedem appellarint. Quid facias istis bestiis, quae adeo
sensu communi carent , ut illud unum a lege excipiant cujus causa
legem esse positam nemo non videt? Siquidem concilium, quum
transmarinas appellationes damnat, hoc tantum prohibet ne quis
Romam provocet. Hic bonus interpres Romam a communi lege
excipit.

1) 2 quaest. 4. cap. Placuit.

278

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

10. Verum (ut semel quaestionem hanc finiamus) qualis olim
fuerit romani episcopi jurisdictio , una historia palam faciet. Ac¬
cusaverat Caecilianum carthaginensem episcopum Donatus a Casis
nigris. Damnatus fuerat reus indicta causa. Nam quum sciret
conjurationem contra se ab episcopis factam, comparere noluit.
Ventum inde est ad Constantinum imperatorem. Ille quum vellet
causam ecclesiastico judicio finiri, cognitionem mandavit Melciadi
romano episcopo, cui addidit collegas nonnullos ex Italia, ex Gal¬
lia , ex Hispania episcopos. Si id erat ex ordinaria romanae se¬
dis jurisdictione, audire appellationem in causa ecclesiastica, cur
alios sibi adjungi patitur imperatoris arbitrio? imo cur ipse, jussu
magis imperatoris quam ex officio suo, suscipit judicium? Sed
audiamus quid postea contigerit 1). Vincit illic Caecilianus, Dona¬
tus a Casis nigris cadit actione calumniosa. Provocat. Constan¬
tinus appellationis judicium demandat episcopo arelatensi. Sedet
ille judex, ut post romanum pontificem quod visum fuerit pro¬
nuntiet. Si romana sedes summam habet potestatem sine provo¬
catione , cur sibi tam insignem ignominiam irrogari patitur Mel-
ciades, ut sibi episcopus arelatensis praeferatur? Et quis impe¬
rator hoc facit? Constantinus scilicet, quem jactant non modo
omne suum studium, sed opines fere imperii opes contulisse ad
amplificandam sedis suae dignitatem. Videmus ergo jam quantum
modis omnibus abfuerit tunc romanus pontifex ab illa suprema
dominatione quam sibi in omnes ecclesias datam esse a Christo
asserit, et quam saeculis omnibus se totius orbis consensu obti¬
nuisse mentitur.

11. Scio quam multae sint epistolaa, quam multa rescripta
et edicta, quibus pontifices ei nihil non tribuunt et confidenter
vendicant. Sed hoc quoque omnes, qui vel minimum habent in¬
genii et doctrinae, sciunt ita insulsa esse pleraque ex ipsis, ut
primo gustu facile sit deprehendere ex qua officina prodierint.
Quis enim sanus ac sobrius Anacleti esse putet egregiam illam
interpretationem , quae sub Anacleti nomine in Gratiano 2) refer¬
tur, nempe quod Cephas sit caput? Plurimis ejus farinae nugis,
quas sine judicio consarcinavit Gratianus, Romanenses hodie con¬
tra nos abutuntur ad sedis suae defensionem; et tales fumos, qui¬
bus imperitos olim in tenebris ludebant, adhuc in tanta luce ven¬
dere volunt. Sed ego multum operae ponere in iis refellendis
nolo, quae se ipsa propter nimiam insulsitatem palam refellunt.
Eateor exstare etiam veras epistolas priscorum pontificum, quibus
sedis suae amplitudinem magnificis elogiis venditant: quales sunt
aliquae Leonis. Euit enim vir ille, ut eruditus ac facundus, ita
gloriae et dominationis supra modum cupidus; sed an ecclesiae
fidem tunc habuerint ejus testimonio , dum ita se extollit, id vero
est quod quaeritur. Apparet autem multos ejus ambitione offen-

1) Aug. ep. 162 (43), tum in brevi collat. contra Donat, et alibi.

2) Dist. 22. cap. Sacrosancta.

CAPUT VII.

279

sos, ejus quoque cupiditati restitisse. Alicubi1) vices suas thes-
salonicensi episcopo demandat per Graeciam et alias regiones vi¬
cinas; alibi2) arelatensi, aut alteri cuipiam per Gallias. Sic Hor-
misdam episcopum hispalensem vicarium suum per Hispanias con¬
stituit; sed ubique excipit, ea lege se dare ejusmodi mandata ut
salva et integra maneant antiqua privilegia metropoli tis. Atqui
hoc unum esse ex illis privilegiis declarat Leo ipse 3) , ut si qua
de re inciderit dubitatio, metropolitanus primo loco consulatur.
Hac ergo conditione erant istae vices, ne aut episcopus quispiam
in ordinaria sua jurisdictione, aut metropolita in cognoscendis ap¬
pellationibus, aut provinciale concilium in constituendis ecclesiis
impediretur. Hoc autem quid aliud erat quam omni jurisdictione
abstinere, sed se ad sedandas discordias interponere, duntaxat
quantum fert lex et natura ecclesiasticae communionis?

12. Gregorii tempore jam multum mutata erat prisca illa
ratio. Convulso enim ac lacerato imperio, quum Galliae et Hi¬
spaniae multis subinde acceptis cladibus afflictae essent, vastatum
Illyricum , vexata esset Italia , Africa vero assiduis calamitatibus
fere perdita : quo in tanta rerum civilium convulsione fidei saltem
integritas maneret, aut certe non prorsus interiret, omnes undi¬
que episcopi se ad romanum pontificem magis adjunxerunt. Eo
factum est ut sedis non modo dignitas, sed etiam potentia vehe¬
menter cresceret. Quanquam non adeo moror quibus rationibus
id factum sit. Majorem certe tunc fuisse constat quam superio¬
ribus saeculis. Et tamen multum interest quin fuerit effraenis
dominatio, ut imperare unus aliis pro sua libidine potuerit. Sed
hanc reverentiam habebat sedes romana, ut improbos et contu¬
maces, qui a suis collegis in officio contineri non poterant, sua
autoritate compesceret ac reprimeret; siquidem hoc diligenter sub¬
inde testatur Gregorius, se non minus fideliter servare aliis eorum
jura, quam ab aliis ipse sua requirat4). Nec ulli, inquit, quod
sui juris est, ambitu stimulante derogo; sed fratres meos per om¬
nia honorare cupio. Nulla est vox in ejus scriptis, qua super¬
bius jactet primatus sui amplitudinem quam ista5): nescio quis
episcopus non subjectus sit sedi apostolicae, ubi in culpa inve¬
nitur. Continuo tamen subjungit: ubi culpa non exigit, omnes
secundum rationem humilitatis aequales sunt. Tribuit sibi jus cor¬
rigendi eos qui peccarunt ; si omnes faciunt officium , aliis se pa¬
rem facit. Atque ipse quidem id juris sibi tribuit; assentiebantur
autem qui volebant : aliis autem , quibus non placebat , licebat
impune reclamare. Quod fecisse etiam plerosque notum est. Adde
quod illic de primate bysanceno loquitur; qui quum esset a pro¬
vinciali synodo damnatus, repudiaverat totum judicium. Hanc
hominis contumaciam ad imperatorem detulerant ejus collegae. Im-

1) Vide epist. 85. 2) Epist. 83. 3) Epist. 89.

4) Ad Mediolan. clerum, epist. 68. libr. 2; ad Dominicum carthag. epi¬
scopum, epist. ult. libr. 2.

5) Epist. 64. libr. 7.

280 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

perator Gregorium cognitorem esse voluerat. Videmus ergo eum
nec tentare aliquid , quo violet ordinariam jurisdictionem , et id
ipsum quod facit, ut aliis sit subsidio, non nisi mandato impera¬
toris facere.

13. Haec igitur tunc tota fuit romani episcopi potestas, op¬
ponere se praefractis et indomitis capitibus, ubi extraordinario
aliquo remedio opus erat: idque ut adjuvaret alios episcopos, non
impediret. Itaque nihilo sibi plus in alios sumit quam omnibus
in se alibi concedit, quum fatetur se paratum ab omnibus corrigi,
ab omnibus emendari. Sic alibi aquilejensem episcopum jubet
quidem Eomam venire, ad causam dicendam in controversia fidei
quae inter ipsum et alios exorta erat: non tamen ex sua potestate
jubet, sed quia id imperator mandaverat. Neque se solum judi¬
cem fore denuntiat, sed synodum se coacturum promittit, a qua
negotium totum judicetur. Quanquam autem ea adhuc erat mode¬
ratio, ut suos certos fines haberet potestas romanae sedis, quos
excedere non liceret, atque ipse romanus episcopus non magis
praeesset aliis, quam subesset; apparet tamen quantopere Gregorio
displicuerit ejusmodi status; subinde enim conqueritur1), se sub
colore episcopatus ad saeculum fuisse reductum, seque magis im¬
plicitum esse curis terrenis, quam in vita laica unquam serviis¬
set; premi se in illo honore tumultu saecularium negotiorum.
Alibi2): tanta me, inquit, occupationum onera deprimunt, ut ad
superna animus nullatenus erigatur; multis causarum fluctibus qua¬
tior, et post illa quietis otia, tumultuosae vitae tempestatibus af¬
fligor, ita ut recte dicam, veni in altitudinem maris, et tempestas
demersit me. Hinc collige quid dicturus fuerit si in haec tem¬
pora incidisset. Officium pastoris si non explebat, faciebat tamen.
Ab imperii civilis gubernatione abstinebat, ac se una cum aliis
fatebatur imperatori subjectum. In curam aliarum ecclesiarum non
se ingerebat nisi necessitate coactus. Et tamen sibi in labyrintho
videtur esse, quia simpliciter episcopi officio totus vacare nequit.

14. Litigabat eo tempore de primatu constantinopolitanus
episcopus cum romano, ut jam dictum est. Postquam enim im¬
perii sedes Constantinopoli firmata fuit, id postulare visa est im¬
perii majestas, ut ecclesia quoque illa secundum a romana hono¬
ris locum haberet. Et certe initio nihil magis valuerat ad prima¬
tum Hornae deferendum , nisi quod tunc illic erat imperii caput.
Exstat apud Gratianum 3) rescriptum sub nomine Lucini papae,
ubi dicit non aliter esse distinctas urbes, ubi metropolitae et pri¬
mates praesidere debeant, quam ex ratione civilis gubernationis,
quae ante fuerat. Alterum etiam simile sub nomine Clementis
papae, ubi dicit: in iis urbibus quae olim primos flamines habue¬
rant, fuisse constitutos patriarchas. Quod tametsi vanum est, ta¬
men ex vero est sumptum. Constat enim, quo minimum fieret

1) Theotistae, ep. 5. lib, 1.

3) Dist. 80. c. Urbes.

2) Anastas. Antioch. ep. 7. 25. lib. 1.

CAPUT VII.

281

mutationis, pro statu rerum qui tunc erat, distributas fuisse pro¬
vincias, primatesque et metropolitas in iis urbibus collocatos quae
honoribus et potestate reliquas antecedebant. Itaque in concilio
taurinensi decretum fuit, ut quae in civili gubernatione primae
urbes essent cujusque provinciae, primae essent episcoporum se¬
des. Quod si honorem civilis regiminis ex una urbe in alteram
transferri contigisset, ut jus metropoleos una illuc transferretur.
Innocentius vero romanus pontifex, quum antiquam urbis dignita¬
tem obsolescere videret ex quo sedes imperii Constantinopolim
translata erat, sedi suae metuens, contrariam legem sancivit, in
qua negat necesse esse metropoles ecclesiasticas mutari prout im¬
peratoriae metropoles mutantur. Verum merito synodi autoritas
unius hominis sententiae praeferenda est. Tum suspectus esse
nobis debet Innocentius ipse in propria causa. Utcunque sit, sua
tamen cautione ostendit, ab initio sic fuisse comparatum, ut se¬
cundum externum imperii ordinem metropoles disponerentur.

15. Ex hoc veteri instituto sancitum est in synodo constan-
tinopolitana prima, ut civitatis illius episcopus honoris privilegia
haberet post romanum pontificem , eo quod esset nova Roma 1).
Atqui longo post tempore, quum' simile decretum Chalcedone fac¬
tum esset, Leo acriter reclamavit. Nec modo sibi permisit pro
nihilo ducere quod sexcenti episcopi aut supra decreverant; sed
gravibus etiam conviciis eos exagitavit, quod aliis sedibus dero-
gassent id honoris quod in constantinopolitanam ecclesiam con¬
ferre ausi essent. Obsecro, quid aliud hominem incitare potuit
ad turbandum orbem pro re tantula , nisi mera ambitio ? Ait in¬
violabile esse oportere quod semel sancivit nicaena synodus. Quasi
vero periclitetur fides christiana si una ecclesia alteri praeferatur,
aut quasi in alium finem distinctae illic essent patriarchiae quam
politiae causa. Scimus autem politiam pro varietate temporum re¬
cipere , imo exigere varias mutationes. Eutile igitur est quod ob¬
tendit Leo , non esse deferendum honorem constantinopolitanae
sedi qui synodi nicaenae autoritate alexandrinae datus foret. Hoc
enim dictat communis sensus, fuisse ejusmodi decretum quod pro
temporum ratione tolli posset. Quid quod orientalium nemo re¬
pugnabat, quorum intererat id maxime? Aderat certe Proterius,
quem Alexandriae in locum Dioscori praefecerant; aderant alii pa¬
triarchae, quorum honor imminuebatur. Illorum erat intercedere,
non Leonis, qui suo loco integer manebat. Quum vero tacent
illi omnes, imo quum assentiuntur , unus romanus resistit; promp¬
tum est judicare quidnam eum moveat: scilicet providebat quod
non multo post accidit, decrescente veteris Romae gloria, fore ut
Constantinopolis, secundo loco non contenta, de primatu cum ea
litigaret. Neque tamen clamando tantum profecit quin ratum es¬
set concilii decretum. Itaque successores ejus, quum fractos se

1) Socrat. hist. tripart. libr. 9. cap. 13. Decret. dist. 22. c. Constanti-
nopol.

282 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

viderent, ab illa pervicacia placide destiterunt. Tulerunt enim ut
secundus patriarcha haberetur.

16. Yerum paulo post eousque erupit Joannes, qui Gregorii
tempore constantinopolitanam ecclesiam regebat ut se universalem
patriarcham diceret. Hic Gregorius , ne in optima causa sedis
suae defensioni deesset, constanter se opposuit. Et erat certe in¬
tolerabilis cum superbia tum insania Joannis, qui episcopatus sui
fines aequare imperii finibus volebat. Neque tamen quod alteri
negat Gregorius, sibi ipsi vendicat; sed vocem illam, a quocun¬
que tandem usurpetur, ut scelestam et impiam et nefandam abo¬
minatur. Quin etiam Eulogio alexandrino episcopo alicubi suc-
censet1), a quo fuerat ejusmodi titulo honoratus. Ecce, inquit,
in praefatione epistolae, quam ad me ipsum, qui prohibui, dire¬
xistis, superbae appellationis verbum, papam me universalem ap¬
pellando, imprimere curastis; quod, peto, sanctitas vestra ulterius
non faciat; quia vobis subtrahitur, quod alteri plus quam Exigit
ratio datur : ego honorem non deputo , in quo fratrum meorum
honorem minui video; meus enim honor est honor universalis ec¬
clesiae, fratrumque meorum solidus vigor; si autem universalem
me papam sanctitas vestra dicit, negat se hoc esse quod me fa¬
tetur universum. Bona quidem erat et honesta Gregorii causa;
sed Joannes, Mauri tii imperatoris favore adjutus, dimoveri a pro¬
posito non potuit. Cyriacus quoque ejus successor nunquam de
ea re passus est se exorari.

17. Tandem Phocas, qui caeso Mauritio in ejus locum suf¬
fectus est (nescio qua de causa Romanis amicior, imo quia illic
absque certamine coronatus fuerat) Bonifacio tertio concessit quod
minime postulabat Gregorius, ut Roma caput esset omnium eccle¬
siarum. In hunc modum dirempta est controversia. Neque ta¬
men adeo profuisset hoc imperatoris beneficium sedi romanae, nisi
alia deinde accessissent. Nam Graecia et tota Asia paulo post ab
ejus communione abscissae sunt. Gallia sic ipsum reverebatur, ut
non pareret nisi quoad libebat. Tunc vero primum in servitutem
redacta est ubi Pipinus regnum occupavit. Nam quum Zacharias,
pontifex romanus, ei adiutor fuisset ad perfidiam ac latrocinium,
ut pulso legitimo rege regnum quasi praedae expositum raperet,
hoc mercedis tulit, ut in ecclesias gallicanas jurisdictionem habe¬
ret romana sedes. Quemadmodum praedones commune spolium
solent partiendo diripere, ita boni isti viri inter se compararunt,
ut Pipino quidem cederet terrenum ac civile dominium, spoliato
vero rege; Zacharias autem caput fieret omnium episcoporum, ac
spiritualem potestatem haberet. Quae quum initio infirma foret
(ut solet usu venire in rebus novis), Caroli inde autoritate confir¬
mata fuit, simili fere de causa. Erat enim ipse quoque romano
pontifici obnoxius, quod ejus studio ad honorem imperii pervene¬
rat. Quanquam autem credibile est, prius valde deformatas fuisse

e:
fi
ei
k:
e
6
hi
[ vi

'tii

fr»

tar

dei

pas

filii

abu

too
rum
'idm
mea
irci ]
jfrof

1) Libr. 7. epist. 30.

CAPUT VII.

283

ubique ecclesias , constat tamen veterem ecclesiae formam tunc
j demum in Gallia et Germania fuisse prorsus obliteratam. Exstant

I adhuc in archivis curiae parisiensis breves illorum temporum com¬
mentarii, qui, ubi de rebus ecclesiasticis agitur, mentionem pac¬
tionum faciunt , tum Pipini tum Caroli , cum romano pontifice.
Inde colligere licet, factam tunc fuisse veteris status mutationem.

18. Ex eo tempore, quum res passim in deterius quotidie
prolaberentur , stabilita quoque subinde et aucta est romanae se¬
dis tyrannis; idque episcoporum partim inscitia, partim ignavia.
Nam quum unus omnia sibi sumeret, ac sine modo se contra jus
et fas extollere magis magisque pergeret, nec zelo quo debuerant,
i incubuerunt episcopi ad arcendam ejus libidinem , atque ut animus
■ non defuisset, destituebantur tamen vera doctrina et peritia, ut
, ad tantam rem tentandam essent minime idonei. Itaque videmus
qualis fuerit et quam prodigiosa Romae omnium sacrorum profa-
i natio, et totius ecclesiastici ordinis dissipatio Bernardi aetate.
Conqueritur1) ex toto orbe Romam confluere ambitiosos, avaros,
simoniacos, sacrilegos, concubinarios , incestuosos, et quaeque is-
tiusmodi monstra, ut apostolica autoritate vel obtinerent honores
ecclesiasticos vel retinerent: fraudem, et circumventionem et vio¬
lentiam invaluisse. Eum judicandi modum, qui tunc usitatus erat,
exsecrabilem esse dicit, nec modo ecclesiae sed foro indecorum.
Clamat plenam esse ambitiosis ecclesiam, nec esse qui magis ex¬
horreat flagitia perpetrare quam latrones in spelunca quum spolia
viatorum distribuunt. Pauci, inquit2), ad os legislatoris, ad ma¬
nus omnes respiciunt. Non immerito tamen: omne papale nego¬
tium illae agunt. Quale est quod de spoliis ecclesiarum emuntur,
qui dicunt tibi, euge, euge? pauperum vita in plateis divitum se¬
minatur; argentum micat in luto; accurritur undique; tollit illud
non pauperior, sed fortior, aut qui forte citius praecurrit. A te
tamen mos iste, vel potius mors ista, non venit: utinam in te
desinat. Inter haec tu pastor procedis, multo et pretioso circum¬
datus ornatu. Si auderem dicere, daemonum magis quam ovium
pascua haec. Scilicet sic factitabat Petrus ; sic Paulus ludebat.
Curia tua recipere bonos magis quam facere consuevit. Mali enim
illic non proficiunt, sed boni deficiunt. Jam quos appellationum
abusus refert, nemo pius sine magno horrore legat. Tandem sic
de effraeni illa romanae sedis cupiditate in jurisdictione usurpanda
concludit 3) : murmur loquor et querimoniam communem ecclesia¬
rum ; truncari se clamitant ac demembrari : vel nullae vel paucae
admodum sunt quae plagam istam aut non doleant, aut non ti¬
meant. Quaeris quam? subtrahuntur abbates episcopis, episcopi
archiepiscopis, etc. Mirum si excusari hoc queat. Sic factitando,
probatis vos habere plenitudinem potestatis; sed justitiae non ita:
facitis hoc quia potestis, sed utrum etiam debeatis quaestio est;

1) Libr. I. de consider. ad Eugenium.

2) Circa finem Libr. 4. 3) Libr. 3,

284 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ad honorem quibusque suum gradumque conservandum positi estis,
non invidendum. Haec pauca ex multis referre libuit, ut partim
videant lectores quam graviter tunc ecclesia concidisset, partim
etiam ut agnoscant, quanto in moerore ac gemitu pios omnes te¬
nuerit isthaec calamitas.

19. Jam vero ut romano pontifici hodie concedamus eminen¬
tiam illam et jurisdictionis amplitudinem quam mediis temporibus,
ut Leonis et Gregorii, habuit haec sedes, quid hoc ad praesen¬
tem papatum? Nondum loquor de terreno dominio, nec de civili
potestate, de quibus postea suo loco videbimus; sed ipsum spiri¬
tuale regimen quod jactant, quid simile cum illorum temporum
conditione habet? Papam enim non aliter definiunt quam sum¬
mum in terris ecclesiae caput, et universalem totius orbis episco¬
pum. Ipsi vero pontifices, quum de sua autoritate loquuntur,
magno supercilio pronunciant penes se esse imperandi potestatem,
alios manere obediendi necessitatem; sic sanctiones omnes suas
habendas esse quasi divina Petri voce firmatas; provinciales syn¬
odos, quia papae non habeant praesentiam, vigore carere; se posse
de qualibet ecclesia clericos ordinare, et qui alibi fuerint ordinati,
eos posse ad sedem suam vocare. Innumera ejus generis haben¬
tur in farragine Gratiani, quae non recenseo, ne nimis molestus
sim lectoribus. Summa tamen huc redit, penes unum pontificem
romanum esse supremam ecclesiasticarum omnium causarum cogni¬
tionem, sive in dijudicandis definiendisque doctrinis, sive in fe¬
rendis legibus, sive in constituenda disciplina, sive in exercendis
judiciis. Privilegia quoque quae sibi sumunt in reservationibus,
ut vocant , et longum esset recensere et supervacuum. Quod autem
omnium maxime intolerabile est, nullum in terris judicium relin¬
quunt coercendae ac refraenandae suae libidini, si tam immensa
potestate abutantur. Nemini, inquiunt, judicium sedis hujus li¬
ceat retractare, propter romanae ecclesiae primatum. Item: neque
ab Augusto , neque a regibus , neque ab omni clero , neque a po¬
pulo judex judicabitur1). Id quidem plus satis imperiose, quod
unus homo omnium se judicem constituit, nullius autem judicio
parere sustinet. Sed quid si tyrannidem in populum Dei exer¬
ceat? si dissipet ac vastet regnum Christi? si totam ecclesiam con¬
turbet, si munus pastorale in latrocinium convertat ? Imo ut sit
sceleratissimus, se ad reddendam rationem astringi negat. Sunt
enim istae pontificum voces : aliorum hominum causas voluit Deus
per homines terminare, sed sedis hujus praesulem suo, sine quae¬
stione, servavit arbitrio. Item: facta subditorum judicantur a no¬
bis; nostra autem a solo Deo2).

20. Ac quo ejusmodi edicta plus haberent ponderis, falso
supposuerunt veterum pontificum nomina, quasi res a primordio
sic fuissent institutae, quum certo certius sit novum esse et nu-

1) Nicolaus, cujus sententia haec in Decretis 17. q. 4. c. Nemini. Inno-
centii 9. q. 3. c. Nemo.

2) Symmach. 9. q. 3. c. Aliorum. Antherius ibid. c. Facta.

CAPUT VII.

285

per fabricatum quidquid romano pontifici plus tribuit quam ei a
vetustis conciliis datum fuisse retulimus. Quin etiam eo impu¬
dentiae venerunt ut rescriptum ediderint *) sub nomine Anastasii
patriarchae Constantinopolitani , in quo testatur antiquis regulis
fuisse sancitum, ne quid vel in remotissimis provinciis ageretur,
quod non ad romanam sedem prius relatum foret. Praeterquam
quod vanissimum id esse constat, cui hominum credibile erit, tale
romanae sedis elogium ab adversario et honoris dignitatisque aemulo
profectum esse? Sed oportuit scilicet eo dementiae ac caecitatis
provehi istos antichristos , ut omnibus sanae mentis hominibus,
qui modo oculos aperire volunt, conspicua esset ipsorum nequitia.
Decretales autem epistolae a Gregorio nono congestae, item Cle-
mentinae, et Extravagantes Martini, apertius adhuc et plenioribus
buccis immanem ferociam, et veluti barbarorum regum tyrannidem
ubique spirant. Atqui haec sunt oracula ex quibus volunt Ro-
manenses papatum suum aestimari. Hinc orta sunt praeclara illa
axiomata quae vim oraculorum passim hodie in papatu obtinent:
papam errare non posse, papam esse superiorem conciliis, papam
esse universalem omnium ecclesiarum episcopum et summum in
terris ecclesiae caput. Taceo ineptias multo absurdiores, quas
stulti canonistae in scholis suis deblaterant: quibus tamen roma-
nenses theologi non modo assentiuntur , sed etiam applaudunt ut
idolo suo adulentur.

21. Non agam cum illis summo jure. Hic tantae insolen¬
tiae opponeret quispiam alius Cypriani sententiam, qua usus est
apud episcopos quorum concilio praesidebat: nemo nostrum epi¬
scopum se episcoporum dicit, aut tyrannico terrore collegas ad ob¬
sequendi necessitatem adigit. Objiceret quod aliquando post Car¬
thagine decretum fuit: ne quis vocaretur princeps sacerdotum, aut
primus episcopus. Colligeret ex historiis multa testimonia, ex
synodis canones, ex veterum libris multas sententias, quibus ro-
manus pontifex in ordinem cogeretur. Sed ego istis supersedeo,
ne videar nimis praecise eos urgere. Respondeant tamen mihi
i optimi patroni romanae sedis, qua fronte titulum universalis epi¬
scopi defendere audeant, quem vident toties anathemate damnari
• a Gregorio? Si valere debet Gregorii testimonium, eo declarant
t antichristum esse suum pontificem, quod eum universalem faciunt,
t Nomen etiam capitis nihilo magis fuit usitatum. Sic enim alicubi
3! loquitur2): Petrus praecipuum in corpore membrum, Joannes,
Andreas, Jacobus particularium plebium capita; omnes tamen sub
. uno capite membra ecclesiae sunt; imo sancti ante legem, sancti
sub lege, sancti in gratia, omnes perficientes corpus Domini, in
0 membris sunt constituti , et nemo se unquam universalem dici vo-
0 luit. Quod autem jubendi potestatem sibi arrogat pontifex, pa-
. rum consentaneum est cum eo quod alibi dicit Gregorius3). Nam
quum Eulolius alexandrinus episcopus se ab eo jussum dixisset,

1) Ibid. c. Antiquis. 2) Epist. 92. libr. 4.

3) Libr. 7. epist. 28.

286 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

respondet in hunc modum : hoc verbum jussionis , peto , a meo
auditu removete; scio enim qui sim et qui sitis: loco mihi fratres
estis, moribus patres; non ergo jussi, sed quae utilia visa sunt,
indicare curavi. Quod jurisdictionem suam ita sine fine extendit,
in eo gravem et atrocem facit injuriam, non tantum reliquis epi¬
scopis, sed etiam singulis eeclesiis: quas eo modo discerpit ac la¬
cerat, ut ex earum ruinis sedem suam aedificet. Quod autem om¬
nibus se judiciis eximit, ac tyrannico more sic vult regnare, ut
suam unius libidinem pro lege habeat, id certe magis indignum
est, et alienum ab ecclesiastica ratione quam ut sustineri ullo modo
queat. Prorsus enim abhorret non modo a sensu pietatis, sed
etiam humanitatis.

22. Verum ne singula persequi et excutere cogar, iterum
istos appello qui hodie romanae sedis patroni et optimi et fidelis¬
simi haberi volunt, ecquid pudeat ipsos praesentem statum papa-
tus defendere ? quem constat centuplo corruptiorem esse quam Gre-
gorii et Bernardi saeculis fuerit, qui tamen tunc sanctis illis viris
tantopere displicebat. Conqueritur passim Gregorius, se alienis
occupationibus supra modum distrahi; se sub colore episcopatus
ad saeculum esse reductum, ubi tantis terrae curis inserviret quan¬
tis se nunquam in vita laica deserviisse reminisceretur; se premi
tumultu saecularium negotiorum, ut ad superna animus nullatenus
erigatur; se multis causarum fluctibus quati et tumultuosae vitae
tempestatibus affligi, ut merito dicat: veni in altitudinem maris.
Certe inter illas terrenas occupationes poterat tamen plebem pro
concionibus docere, privatim admonere et corrigere quos oportebat,
ecclesiam ordinare, collegis dare consilium eosque ad officium hor¬
tari; super haec, restabat aliquid temporis ad scribendum; et ta¬
men calamitatem suam deplorat, quod sit in profundissimo mari
demersus. Si administratio illius temporis mare fuit: quid de prae¬
senti papatu dicendum erit? Quid enim simile inter se habent?
Hic nullae sunt conciones, nulla disciplinae cura, nullum ecclesia¬
rum studium, nulla spiritualis functio: nihil denique nisi mundus.
Perinde tamen laudatur hic labyrinthus, quasi nihil inveniri
queat magis ordinatum ac dispositum. Bernardus vero quas fun¬
dit querimonias, quos edit gemitus dum suae aetatis vitia intue¬
tur? Quid igitur, si hoc nostrum ferreum saeculum et si quid
est ferro deterius, inspiceret? Quae ista est improbitas, non modo
pertinaciter tueri, velut sacrosanctum ac divinum, quod uno ore
sancti omnes semper improbarunt; sed eorum quoque testimonio
abuti ad defensionem papatus, quem constat fuisse illis prorsus
incognitum? Quanquam de tempore Bernardi fateor, tantam fuisse
tunc corruptionem rerum omnium, ut non fuerit multum" nostro
dissimile. Verum omni pudore carent qui ex medio illo saeculo,
Leonis scilicet et Gregorii et similium , praetextum aliquem pe-
tunt. Perinde enim faciunt ac si quis, ad stabiliendam Caesarum
monarchiam, antiquum romani imperii statum laudaret, hoc est,
libertatis laudes ad ornandam tyrannidem mutuaretur.

ili

oi;
sc
be
ao
pe
fac
1 lini
vel

non

fitii

lati

mih

Ipon

potii
an a
!lico
tus i
eatns
1 puod

CAPUT VII.

23. Postremo, etiamsi haec darentur omnia, exoritur tamen
!i illis noyum de integro certamen, quum negamus esse Romae ec-

Ii clesiam in qua ejusmodi beneficia residere queant: quum negamus
esse episcopum qui haec dignitatis privilegia sustineat. Sint igi-
j tur vera illa omnia (quae tamen illis jam extorsimus) Petrum voce
I Christi constitutum fuisse universae ecclesiae caput, ipsum que ho-
I norem sibi collatum in romana sede deposuisse; id veteris eccle¬
siae autoritate fuisse sancitum, longo usu confirmatum; romano
pontifici summam potestatem fuisse semper uno consensu ab om¬
nibus delatam; ipsum fuisse omnium et causarum et hominum ju¬
dicem, nullius judicio subjectum fuisse. Habeant etiam plura si
I velint: respondeo tamen uno verbo, nihil istorum valere, nisi Ro¬
mae sit ecclesia et episcopus. Hoc mihi concedant necesse est,
l non posse ecclesiarum matrem esse, quae ipsa non sit ecclesia;
i non posse episcoporum esse principem, qui ipse non sit episco-
i pus. Yolunt igitur sedem apostolicam habere Romae? Dent mihi
verum et legitimum apostolatum. Yolunt habere summum ponti-
j ficem? Dent mihi episcopum. Quid autem? ubi ullam ecclesiae
I faciem nobis ostendent? Nominant quidem, et subinde in ore

S habent. Certe ecclesia suis certis notis cognoscitur, et episcopa¬
tus nomen officii est. Hic non de populo loquor, sed de ipso re¬
gimine, quod lucere in ecclesia perpetuo debet. Ubi illic mini¬
sterium, quale requirit Christi institutio? Meminerimus quod de
presbyterorum et episcopi officio ante dictum est. Si ad regulam
illam exigemus officium cardinalium, fatebimur nihil minus esse
quam presbyteros. Ipse vero pontifex quid omnino habeat epi¬
scopale, scire velim. Primum in munere episcopi caput est, ple¬
bem Dei verbo docere ; alterum et proximum huic , sacramenta
administrare; tertium, monere et hortari, corrigere etiam eos qui
peccant, ac in sancta disciplina populum continere. Quid istorum
facit? imo quid facere se simulat? Dicant igitur, qua ratione ve¬
lint haberi episcopum, qui nullam officii partem minimo digito,
vel in speciem saltem, attingit.

24. Non ita de episcopo est ut de rege. Hic enim, etsi
| non exsequatur quod proprium est regis, honorem nihilominus ac
titulum retinet. At in episcopo dijudicando respicitur Christi man¬
datum, quod semper in ecclesia valere debet. Hunc ergo nodum
mihi solvant Romanenses. Nego ipsorum pontificem esse episco¬
porum principem, quum non sit episcopus. Istud proximum ne¬
cesse est probent falsum esse, si vincere in illo priore volent.
Quid quod non modo nihil habet episcopi proprium, sed omnia
potius contraria? Sed hic, o Deus, unde incipiam? a doctrinane,
j an a moribus? Quid dicam, aut quid tacebo? ubi desinam? Hoc
dico : quum mundus hodie tot perversis impiisque doctrinis refer¬
tus sit, tot superstitionum generibus plenus, tot erroribus excae-
catus, in tanta idololatria demersus: nihil uspiam istorum esse
| quod non illinc vel emanarit, vel saltem fuerit confirmatum. Nec
alia est causa cur tanta rabie ferantur pontifices in renascentem

288 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

evangelii doctrinam, ad eam opprimendam nervos omnes suos in¬
tendant, reges omnes ac principes ad saevitiam accendant, nisi
quod collabi ac corruere totum suum regnum vident, ubi primum
Christi evangelium obtinuerit. Crudelis fuit Leo, sanguinarius Cle¬
mens, truculentus est Paulus. Sed non tam natura eos ad im¬
pugnandam veritatem impulit, quam quod una haec illis ratio erat
tuendae suae potentiae. Salvi igitur quum esse non possint nisi
profligato Christo, non aliter laborant in hac causa quam si pro
aris ac focis suisque ipsorum capitibus pugnarent. Quid ergo?
num illic nobis erit sedes apostolica ubi nihil cernimus nisi hor¬
rendam apostasiam? Erit Christi vicarius, qui furiosis conatibus
evangelium persequendo antichristum se esse palam profitetur ?
Erit Petri successor, qui ad demoliendum quidquid aedificavit Pe¬
trus ferro et igni grassatur? Erit caput ecclesiae, qui ecclesiam
a Christo solo vero capite rescissam ac truncatam in se ipsa dis¬
cerpit ac lacerat? Fuerit sane olim Roma omnium ecclesiarum
mater: verum ex quo anti christi sedes fieri coepit, desiit esse id
quod erat.

25. Videmur nonnullis nimis maledici ac petulantes, quum
romanum pontificem vocamus antichristum. Sed qui hoc sentiunt,
non intelligunt se Paulum immodestiae insimulare, post quem nos
loquimur, imo ex cujus ore sic loquimur. Ac ne quis objiciat
nos Pauli verba, quae alio pertineant, perperam torquere in
romanum pontificem, breviter ostendam non aliter quam de pa-
patu posse intelligi. Antichristum in templo Dei sessurum Pau¬
lus scribit (2 Thess. 2, 4). Alibi quoque spiritus , describens ejus
imaginem in Antiochi persona, ostendit regnum ejus in magnilo¬
quentia et Dei blasphemiis situm fore (Dan. 7, 25). Hinc colli¬
gimus tyrannidem esse in animas magis quam in corpora, quae
adversus spirituale Christi regnum erigatur. Deinde talem esse
quae nec Christi nec ecclesiae nomen aboleat, sed potius Christi
praetextu abutatur et sub ecclesiae titulo velut larva delitescat.
Tametsi autem omnes quae ab initio exstiterunt haereses ac sectae
ad regnum antichristi pertineant, quum tamen praedicit Paulus
venturam defectionem, hac descriptione significat, sedem illam abo¬
minationis tunc erigendam, ubi universalis quaedam defectio ec¬
clesiam occuparit, utcunque multa ecclesiae membra in vera fidei
unitate sparsim perseverent. Quum vero addit suo tempore coe¬
pisse moliri in mysterio opus iniquitatis, quod postea palam fac¬
turus esset, ex eo intelligimus , calamitatem hanc neque per unum
hominem fuisse inferendam, neque in uno homine finiendam. Porro,
quum hac nota designet antichristum, quod suum Deo honorem
praerepturus sit ut sibi sumat, hoc praecipuum indicium est
quod sequi debemus in quaerendo antichristo; praesertim ubi ejus¬
modi superbia ad publicam usque ecclesiae dissipationem procedit.
Quum ergo constet, pontificem romanum impudenter ad se trans¬
tulisse quod Dei unius et Christi maxime proprium erat, dubitan¬
dum non est quin impii et abominandi regni dux sit et antesignanus.

CAPttT Vlt.

289

26. Eant nunc Romanenses et antiquitatem nobis opponant.
Quasi in tanta rerum omnium conversione sedis honor stare pos¬
sit ubi nulla est sedes. Narrat Eusebius 1) Deum , ut vindictae
suae locus fieret, ecclesiam quae Hierosolymis erat Pellam transtu¬
lisse. Quod semel factum fuisse audimus, fieri saepius potuit.
Proinde, sic loco alligare honorem primatus, ut qui re vera in¬
festissimus est hostis Christi, summus evangelii adversarius, maxi¬
mus ecclesiae vastator ac dissipator, crudelissimus sanctorum
omnium mactator et carnifex, vicarius nihilominus Christi, Petri
successor, primus ecclesiae antistes habeatur, tantummodo quia
sedem occupat quae olim prima omnium fuit: id vero nimis ridi¬
culum est ac ineptum. Taceo quantum sit discriminis inter pa¬
pae cancellariam , et bene compositum ecclesiae ordinem. Quan-
quam haec una res omnem de hac quaestione dubitationem potest
optime tollere. Nemo enim sanae mentis episcopatum in plumbo
et bullis includet, multo minus in illo captionum omnium ac cir¬
cumscriptionum magisterio, quibus rebus censetur spirituale pa¬
pae regimen. Eleganter igitur a quodam dictum est, illam quae
jactatur, romanam ecclesiam pridem conversam fuisse in curiam,
quae sola nunc Romae visitur. Neque hic accuso hominum vi¬
tia ; sed papatum ipsum ex diametro cum ecclesiastiea ratione
pugnare demonstro.

27. Ad homines autem si veniamus, satis scitur quales re-
perturi simus Christi vicarios: Julius scilicet, et Leo , et Clemens,
et Paulus Christianae fidei columnae erunt, primique religionis
interpretes , qui nihil aliud de Christo tenuerunt , nisi quod di¬
dicerant in schola Luciani. Sed quid tres aut quatuor pontifices
enumero? Quasi vero dubium sit, qualem religionis speciem pro¬
fessi sint jampridem pontifices cum toto cardinalium collegio, et
hodie profiteantur. Primum enim arcanae illius theologiae, quae
inter eos regnat, caput est: nullum esse Deum. Alterum, quae¬
cunque de Christo scripta sunt ac docentur, mendacia esse et
imposturas. Tertium, doctrinam de futura vita et ultima resur¬
rectione, meras esse fabulas. Non omnes ita sentiunt, et pauci
ita loquuntur, fateor. Jampridem tamen haec ordinaria esse coe¬
pit pontificum religio. Hoc quum sit notissimum omnibus qui
Romam noverunt, non cessant tamen romanenses theologi jactare,
Christi privilegio cautum esse ne papa errare possit, quia Petro
dictum sit: oravi pro te, ne deficiat fides tua (Luc. 22, 32).
Quid obsecro, tam impudenter ludendo proficiunt, nisi ut totus
mundus intelligat, eos ita ad extremum improbitatis venisse, ut
neque Deum timeant, neque homines revereantur?

28. Sed fingamus latere eorum quos dixi pontificum impie¬
tatem, quod eam neque concionibus neque scriptis publicarint,
sed in mensa duntaxat et cubiculo , aut saltem inter parietes
prodiderint. Atqui , si privilegium quod obtendunt ratum esse

1) Libr. 3. c. 5.
Calvini Institutio II.

290

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

velint, expungant e numero pontificum oportet Joannem vicesi¬
mum secundum, qui palam asseruit, animas esse mortales, una-
que cum corporibus interire usque ad diem resurrectionis. Atque
ut videas totam sedem cum praecipuis suis fulturis tunc prorsus
concidisse: nemo cardinalium huic se tantae insaniae opposuit, sed
schola parisiensis regem Galliae impulit, ut ad palinodiam homi¬
nem cogeret. Rex ejus communionem suis interdixit, nisi mox
resipisceret, idque de more publicavit per praeconem. Hac ne¬
cessitate adactus ille, errorem abjuravit. Hoc exemplum facit ne
me oporteat cum adversariis amplius de eo disputare quod dicunt,
sedem romanam ejusque pontifices labi in fide non posse, quia
Petro dictum sit: oravi pro te, ne deficiat fides tua. Certe ille
tam foedo lapsus genere a recta fide excidit, ut sit insigne poste¬
ris documentum, non omnes esse Petros qui Petro in episcopa¬
tum succedunt. Quanquam istud quoque magis per se puerile
est quam ut responsione egeat. Nam si volunt ad Petri succes¬
sores trahere quidquid Petro dictum est, sequetur omnes illos
esse satanas, quum istud quoque Petro dixerit Dominus: vade
retro satan, quia offendiculum es mihi (Matth. 16, 23). Tam
enim facile nobis erit retorquere hoc posterius, quam illis alterum
objicere.

29. Yerum certare ineptiendo non libet; redeo igitur unde
digressus eram. Sic alligare loco et Christum, et spiritum sanc¬
tum, et ecclesiam, ut quicunque illic praesideat, etiamsi sit dia¬
bolus, Christi tamen vicarius et caput ecclesiae censeatur, quia j
fuerit olim Petri sedes, non modo impium et Christro contume- j
liosum, sed nimis absurdum et a sensu communi alienum esse j
dico. Jam pridem romani pontifices aut omni prorsus carent re- *
ligione , aut maximi sunt religionis hostes. Nihilo igitur magis
fiunt , ob sedem quam occupant, Christi vicarii , quam idolum,
ubi in templo Dei collocatur, pro Deo habendum est. Jam si i
de moribus fiat censura, ipsi pro se pontifices respondeant, quid
omnino sit in quo episcopi agnosci queant. Primum, quod Ro¬
mae sic vivitur, ipsis non modo conniventibus ac tacentibus, sedi
tacito etiam quasi nutu approbantibus, id prorsus indignum est;
episcopis: quorum officium est plebis licentiam disciplinae seve¬
ritate coercere. Sed ego tam rigidus in eos non ero, ut alienis i
delictis ipsos gravem. Quod autem ipsi cum sua familia, cum
toto fere cardinalium collegio, cum toto cleri sui grege, ad omnemi
nequitiam, obscoenitatem, spurcitiam, ad omne scelerum et fla-
gitiorum genus adeo sunt prostituti, ut monstra referant magis
quam homines; in eo sane produnt se nihil minus esse quam;
episcopos. Neque tamen vereri debent ne suam turpitudinem
ulterius detegam. Nam et in tam putido coeno versari piget, et
parcendum est pudicis auribus; et mihi videor satis ac super de¬
monstrasse quod volebam : etiam si caput ecclesiarum olim fuisset
Roma, non tamen hodie esse dignam quae in minimis pedum;
digitis censeatur.

(

| t

I d

I h

ei
N
co
ve
I hc

|ac

■•bei

ina

trai

riuf

dolj

Qui

rea

$ t
opori

' t

CAPUT VII.

291

30. Quantum ad cardinales, quos vocant, attinet, nescio
quid factum sit ut ita subito in tantam amplitudinem emerserint.
Hic titulus Gregorii aetate in solos episcopos competebat. Nam
quoties meminit cardinalium, non romanae ecclesiae, sed aliis
quibuslibet eos attribuit, ut in summa nihil aliud sit sacerdos
cardinalis quam episcopus *). Apud superioris saeculi scriptores
nomen huc non reperio. Yideo tamen fuisse tunc episcopis mi¬
nores, quo nunc longe antecellunt. Notum est illud Augustini 1 2) :
quanquam secundum honorum vocabula quae jam ecclesiae usus
obtinuit, episcopatus presbyterio major sit, tamen in multis rebus
Augustinus Hieronymo minor est. Hic certe romanae ecclesiae
presbyterum ab aliis minime discernit, sed omnes ex aequo post¬
ponit episcopis. Idque eousque fuit observatum, ut in concilio
carthaginensi , quum duo adessent legati romanae sedis, unus
episcopus, secundus presbyter, his in ultimum locum rejectus
fuerit. Verum ne nimis vetera persequamur, exstat concilium3)
sub Gregorio habitum Hornae, in quo presbyteri ultimo loco se¬
dent et seorsum subscribunt; diaconi locum nullum in subscriptione
habent. Et sane nihil officii tunc habebant, nisi ut in doctrinae
et sacramentorum administratione episcopo adessent ac subessent.
Nunc adeo mutata sors est, ut facti sint regum et Caesarum
cognati. Nec dubium est quin una cum suo capite sensim cre¬
verint , donec ad hoc dignitatis fastigium evecti fuerunt. Verum
hoc quoque paucis verbis quasi obiter attingere placuit, quo
melius intelligerent lectores, sedem romanam, qualis hodie est,
plurimum differre ab illa veteri cujus praetextu haec se tuetur
ac defendit. Verum qualescunque fuerint olim, quando nihil ha¬
bent veri ac legitimi in ecclesia muneris , fucum duntaxat et
inanem larvam retinent; imo quando omnia habent penitus con¬
traria, neeesse fuit illis evenire quod tam saepe scribit Grego-
rius 4). Elens, inquit, dico, gemens denuntio: quia quum sacer¬
dotalis ordo intus cecidit, foris quoque diu stare non poterit.
Quin potius impleri in illis oportuit quod de talibus ait Malachias
(2, 8): vos recessistis de via et offendere fecistis in lege pluri¬
mos; itaque irritum fecistis pactum Levi, dicit Dominus : propte-
rea ecce ego dedi vos contemptibiles ac viles omni populo. Jam
relinquo piis omnibus cogitandum , quale supremum sit romanae
hierarchiae fastigium: cui ipsum quoque Dei verbum quod coelo
et terrae, hominibus et angelis venerabile ac sacrosanctum esse
oportuerat, subjicere nefaria impudentia papistae non dubitant.

1) Epist. 15 et 77 et 79; Libr. 2. epist. 6. 25 et multis aliis.

2) Epist. 19. ad Hieronym. 3) Libr. 4. regist.

4) Libr. 4. epist. 52 et 55 ; Libr. 5. epist. 7 et alibi.

19*

292 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

CAPUT VIII.

De potestate ecclesiae quoad fidei dogmata; et quam effraeni
licentia ad vitiandam omnem doctrinae puritatem tracta
fuerit in papatu.

Duabus praecipuis partibus constat hoc Caput : 1) Novem prioribus sectio¬
nibus , quinam termini sint , quos ecclesia sibi debet in hujusmodi rebus con¬
stituere, ostenditur, sect. 1 — 9. — 2) Deinde coarguitur ecclesia Romana, quod
hos limites transgredi ausa sit, a sect. 10. usque ad fin. cap.

1. Sequitur nunc tertius locus, de ecclesiae potestate, quae
partim in episcopis singulis, partim in conciliis, et iis vel pro¬
vincialibus vel generalibus spectatur. De spirituali tantum po¬
testate loquor, quae propria est ecclesiae. Ea autem consistit
vel in doctrina, vel in jurisdictione, vel in legibus ferendis.
Locus de doctrina duas habet partes, autoritatem dogmatum tra¬
dendorum et eorum explicationem. Antequam incipimus de sin¬
gulis in specie disserere , pios lectores volumus admonitos , ut
quidquid de ecclesiae potestate docetur, meminerint ad eum finem
referre in quem teste Paulo (2 Cor. 10, 8 et 13, 10) data est:
nempe ad aedificationem et non in destructionem; qua qui legi¬
time utuntur, nihil plus se esse existimant quam ministros Chri¬
sti simulque ministros populi in Christo. Porro aedificandae ec¬
clesiae una haec ratio est, si ministri ipsi suam Christo autori¬
tatem conservare student, quae salva aliter esse non potest quam
si id ei relinquatur quod a patre accepit, nempe ut sit unicus
ecclesiae magister. Non enim de alio quopiam, sed de ipso solo
scriptum est: ipsum audite (Matth. 17, 5). Est igitur ecclesiastica
potestas non maligne quidem ornanda , sed tamem includenda
certis finibus, ne pro hominum libidine huc atque illuc trahatur.
Ad id plurimum proderit observare qualiter a prophetis et apo¬
stolis describatur. Nam si simpliciter hominibus concedimus quam
sumere ipsis visum fuerit potestatem, omnibus in promptu est,
quam sit proclivis in tyrannidem lapsus, quae procul a Christi
ecclesia abesse debet.

2. Proinde hinc meminisse oportet, quidquid autoritatis ac
dignitatis spiritus in scriptura, sive sacerdotibus, sive prophetis,
sive apostolis, sive apostolorum successoribus defert, id totum non
proprie hominibus ipsis, sed ministerio cui praefecti sunt dari;
vel (ut expeditius loquamur) verbo, cujus ministerium illis est
commissum. IJt enim ordine omnes persequamur, non reperie-
mus, ulla docendi aut respondendi autoritate fuisse praeditos,
nisi in nomine et verbo Domini. Ubi enim vocantur ad munus,
simul illis injungitur ne quid afferant ex se ipsis, sed loquantur
ex ore Domini. Nec eos ante producit ipse in medium, ut a
populo audiantur, quam praeceperit quidnam loqui debeant, ne

CAPUT VIII.

293

quid praeter verbum suum loquantur. Moses ipse, prophetarum
omnium princeps, audiendus prae aliis fuit; sed ante instruitur
suis mandatis, ne quid omnino nuntiare queat nisi a Domino.
Itaque populus, doctrinam ejus amplexus, in Deum et in ejus
servum Mosen dicitur credidisse. Sacerdotum quoque autoritas,
ne contemptui foret, gravissimis poenis sancita est. Yerum si¬
mul ostendit Dominus qua lege audiendi essent, quum dicit (Ma-
lach. 2, 4 et 6) se percussisse foedus suum cum Levi, ut lex
veritatis esset in ore ejus. Et paulo post addit: labia sacerdotis
custodient scientiam, et legem requirent ex ore ejus; quia ange¬
lus Domini exercituum est. Ergo si audiri velit sacerdos, prae¬
stet se Dei nuntium; id est, mandata quae ab autore suo accepit,
fideliter referat. Atque ubi de iis audiendis agitur nominatim
hoc ponitur, ut secundum legem Dei respondeant (Deut. 17, 10).

3. Prophetarum qualis in universum fuerit potestas, ele¬
ganter apud Ezechielem (3, 17) describitur: fili hominis, ait Do¬
minus, speculatorem dedi te domui Israel; audies igitur ex ore
meo verbum et annuntiabis illis ex me. Qui audire jubetur ex
ore Domini, nonne quidquam ex se comminisci prohibetur? Quid
vero est, nuntiare a Domino, nisi sic loqui ut confidenter jac¬
tare ausit, non suum esse sed Domini verbum quod attulerit?
Tantumdum est apud Jeremiam (23, 28) aliis verbis; Propheta,
inquit, apud quem est somnium, narret somnium, et qui habet
verbum meum, loquatur verbum meum verum. Certe illis uni¬
versis legem dicit. Est autem ejusmodi, quod non patitur quem¬
piam plus docere quam jussus fuerit. Et postea paleam vocat
quidquid a se uno profectum non est. Itaque nemo ex ipsis
prophetis os aperuit, nisi Domino verba praeeunte. Dnde illa
toties apud eos occurrunt: verbum Domini, onus Domini, sic ait
Dominus, os Domini loquutum est. Et merito: exclamabat enim
Jesaias (6, 5), polluta sibi esse labia; Jeremias (1, 6) se nescire
loqui fatebatur, quia puer esset. Quid ab illius polluto, ab hu¬
jus fatuo ore prodire poterat nisi immundum aut insulsum, si
suum ipsi sermonem loquuti essent? Sancta vero et pura illis
labia fuerunt quum spiritus sancti coeperunt esse organa. "Ubi
hac religione obstricti sunt prophetae, ne quid tradant nisi quod
acceperint, tunc insigni potestate ac eximiis titulis ornantur. Nam
quum Dominus testatur (ibid. v. 10) se praefecisse illos gentibus
ac regnis, ut evellant et exstirpent, perdant et destruant, aedifi¬
cent ac plantent, continuo subjungit causam: quia verba sua in
eorum ore posuerit.

4. Jam si in apostolos respicias, multis quidem et insigni¬
bus elogiis commendantur, quod lux sint mundi et sal terrae
(Matth. 5, 13); quod pro Christo audiendi (Luc. 10, 16); quod
quaecunque in terra ligaverint aut solverint ligata erunt aut so¬
luta in coelo (Joann. 20, 23). Yerum suo nomine prae se ferunt
quantum sibi in suo munere permissum sit: nempe si apostoli
sunt, ne garriant quidquid collibitum fuerit; sed mandata ejus

294 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

a quo missi sunt bona fide perferant. Et satis clara sunt Christi
yerba , quibus eorum legationem terminavit : quum mandavit illis
ut irent ac docerent omnes gentes quaecunque praeceperat (Mattii.
28, 19). Quin ipse quoque hanc in se legem (ne cui eam de¬
trectare fas esset) recepit, sibique imposuit. Doctrina, inquit
(Joann. 7, 16), mea non est mea, sed ejus qui me misit, patris.
Is qui unicus ac aeternus patris consiliarius semper fuit, quique
dominus ac magister omnium est constitutus a patre, quia tamen
docendi ministerio fungitur, ministris omnibus suo exemplo prae¬
scribit quam in docendo regulam sequi debeant. Non est igitur
ecclesiae potestas infinita, sed subjecta verbo Domini et in eo
quasi inclusa.

5. Atqui quum hoc ab initio in ecclesia valuerit, hodieque
valere debeat, ne quid doceant servi Dei quod non ab ipso didi¬
cerint, pro temporum tamen varietate diversas habuerunt discendi
rationes. Ea vero quae nunc est, plurimum a superioribus dif¬
fert. Principio, si verum est quod ait Christus, quod nemo pa¬
trem viderit nisi filius, et cui voluerit filius revelare (Matth. 11,
27), oportuit certe ab aeterna illa sapientia semper dirigi, qui
ad Dei notitiam pervenire vellent. Quomodo enim Dei mysteria
aut animo comprehendissent aut eloquuti essent, nisi docente eo
cui soli patent arcana patris ? Deum igitur non aliter cognove¬
runt olim sancti homines, quam ipsum in filio velut in speculo
intuiti. Hoc quum dico, intelligo Deum non alia se unquam ra¬
tione manifestasse hominibus quam per filium, hoc est unicam
suam sapientiam, lucem ac veritatem. Ex hoc fonte hauserunt
Adam, Noe, Abraham, Isaac, Jacob et alii quidquid habuerunt
coelestis doctrinae. Ex eodem prophetae omnes hauserunt et ipsi
quoque quidquid coelestium oraculorum ediderunt. Enimvero haec
sapientia non uno modo semper se exseruit. Apud patriarchas
arcanis revelationibus est usus; sed simul ad eas confirmandas
ejusmodi signa adhibuit, ut miuime dubium illis esse posset, Deum
esse qui loquebatur. Patriarchae quod acceperant, ad posteros
per manus transmiserunt; ea enim lege apud ipsos deposuerat
Deus, ut ita propagarent. Eilii vero ac nepotes, Deo intus dic¬
tante, sciebant e coelo esse, non ex terra, quod audiebant.

6. IJbi autem Deo visum est illustriorem ecclesiae formam
excitare, verbum suum mandari scripto ac consignari voluit, ut
inde peterent sacerdotes quod populo traderent, utque ad eam re¬
gulam omnis quae traderetur doctrina exigeretur. Itaque post legis
promulgationem quum jubentur sacerdotes docere ex ore Domini,
sensus est, ne quid extraneum aut alienum ab eo doctrinae ge¬
nere doceant, quod Deus in lege comprehenderat; addere vero ac
minuere nefas illis fuit. Sequuti sunt deinde prophetae per quos
nova quidem oracula publicavit Deus quae ad legem adderentur:
non sic tamen nova quin ex lege manarent, et in ipsam respice¬
rent. Quantum enim ad doctrinam, legis duntaxat interpretes fue¬
runt; nec aliquid ad eam addiderunt nisi vaticinia de rebus futu-

CAPUT VIII.

295

ris. His exceptis, nihil aliud prodiderunt quam puram legis ex¬
plicationem. Verum quia Domino placebat illustriorem exstare doc¬
trinam et ampliorem, quo melius infirmis conscientiis satisfieret,
prophetias quoque scriptis mandari praecepit, et haberi verbi sui
partem. His simul accesserunt historiae, quae et ipsae propheta¬
rum sunt lucubrationes, sed dictante spiritu sancto compositae.
Psalmos prophetiis adnumero, quando his commune est quod illis
tribuimus. Totum ergo illud corpus ex lege, prophetiis, psalmis
et historiis compactum verbum Domini fuit veteri populo, ad cu¬
jus regulam sacerdotes et doctores usque ad Christi adventum, suam
doctrinam exigere debuerunt; nec fas illis fuit vel ad dexteram,
vel ad sinistram deflectere; quia totum ipsorum munus his finibus
inclusum erat, ut ex ore Dei populo responderent. Quod ex in¬
signi loco Malachiae (4, 4) colligitur, ubi jubet memores esse legis
et ad eam attendere usque ad evangelii praedicationem. Nam ita
eos arcet ab omnibus adventitiis doctrinis , nec concedit vel tan¬
tillum a via deflectere quam Moses fideliter illis monstraverat. At¬
que haec ratio est cur tam magnifice praedicet David legis excel¬
lentiam, totque ejus encomia recenseat: ne scilicet Judaei quid¬
quam appeterent extraneum, quum tota perfectio illic inclusa esset.

7. Verum ubi demum in carne manifestata est Dei sapien¬
tia, quidquid humana mente de patre coelesti comprehendi potest
et cogitari debet, pleno ore nobis edisseruit. Nunc itaque, ex quo
illuxit sol justitiae Christus, perfectum habemus divinae veritatis
fulgorem, qualis in meridie claritas esse solet, quum ante sub¬
obscura lux fuerit. Non enim profecto vulgare aliquid praedicare
voluit apostolus (Hebr. 1,1), quum scripsit, Deum olim multifa¬
riam multisque modis patribus loquutum esse per prophetas, at
extremis his diebus nobis per dilectum filium loqui coepisse. Sig¬
nificat enim, imo aperte declarat, Deum non posthac, ut antea, per
alios subinde atque alios loquuturum, nec prophetias additurum
prophetiis, aut revelationes revelationibus; sed sic omnes docendi
partes in filio complevisse, ut hoc ultimum aeternumque ab eo ha¬
bendum sit testimonium. Qua ratione totum hoc novi testamenti
tempus, ex quo cum evangelii sui praedicatione nobis apparuit Chri¬
stus ad diem usque judicii, per horam novissimam, novissima tem¬
pora, novissimos dies designatur: quo scilicet doctrinae Christi per¬
fectione contenti discamus nullam ultra novam aut nobis fingere,
aut ab aliis confictam admittere. Itaque non temere filium sin¬
gulari praerogativa nobis doctorem pater ordinavit: ipsum, non
hominum quempiam, praecipiens audiri. Paucis quidem verbis ejus
nobis magisterium commendavit, quum dicit: ipsum audite; sed
quibus inest plus quiddam ponderis ac energiae quam vulgo exi¬
stimetur. Perinde enim est ac si ab omnibus hominum doctrinis
abductos, huic uni nos sisteret, ab uno omnem salutis doctrinam
petere jubet, ab uno pendere, in uno haerere, denique (quod verba
sonant) unius voci auscultare. Et sane quid jam ab homine aut
exspectari aut expeti debeat, ubi verbum ipsum vitae familiariter

296

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

se nobis ac coram explicavit? Quin omnium hominum ora clausa
esse convenit, postquam semel loquutus est ille in quo coelestis
pater omnes scientiae et sapientiae thesauros voluit esse abscon¬
ditos, et sic quidem loquutus est ut et Dei sapientiam (quae nulla
in parte hiulca est) et Messiam (a quo omnium revelatio sperabatur)
decebat, hoc est, ut post se nihil aliis dicendum reliquerit.

8. Esto igitur hoc firmum axioma, non aliud habendum esse »
Dei verbum cui detur in ecclesia locus, quam quod lege primum et
prophetis, deinde scriptis apostolicis continetur, nec alium esse rite 'c
docendi in ecclesia modum nisi ex ejus verbi praescripto et norma.
Hinc etiam colligimus: non aliud permissum fuisse apostolis quam j
quod olim "habuerant prophetae , nempe ut veterem scripturam ex- j
ponerent, ac ostenderent in Christo completa esse quae illic tradun- d
tur; id ipsum tamen non facerent nisi ex Domino, hoc est, prae- j n
eunte et verba quodammodo dictante Christi spiritu. Hac enim lege j|
eorum legationem definivit Christus, quum jussit ut irent ac doce- | li
rent, non quae temere ipsi essent fabricati, sed quaecunque ipsis j si
praeceperat. Et nihil apertius dici poterat quam quod alibi dicit i
(Matth. 23, 8) : vos autem nolite vocari rabbi ; unus enim magister j d
vester, Christus. Deinde, quo altius hoc eorum animis infigeret, bis ;{ v
eodem loco repetit. Et quia quae audierant ac didicerant ex ore It .
magistri, capere pro sua ruditate non poterant, spiritus veritatis illis !:
promittitur, a quo dirigantur in veram omnium intelligentiam (Joann.

14, 26 et 16, 13). Illa enim restrictio attente notanda, ubi partes I ai
spiritui sancto assignat, suggerere quaecunque ante ore docuit.

9. Proinde nihil aliud vel sibi vel aliis reliquum facit Pe- ,
trus (1 Petr. 4, 11), optime a magistro edoctus quantum sibi lice- !
ret, nisi ut traditam a Deo doctrinam dispensent. Qui loquitur, i r
inquit, loquatur tanquam sermones Dei, hoc est, non dubitanter, :
ut trepidare solent sibi male conscii , sed alta confidentia , quae j m
servum Dei certis mandatis instructum decet. Quid hoc aliud est ;
quam omnes humanae mentis inventiones, a quocunque tandem ca- !
pite profectae sint, arcere, ut purus Dei sermo in fidelium eccle¬
sia doceatur ac discatur? omnium hominum, cujuscunque sint or¬
dinis, placita vel potius figmenta tollere, ut solius Dei decreta rata
maneant? Haec sunt arma illa spiritualia potentia Deo ad demo¬
litionem munitionum (2 Cor. 10, 4), quibus consilia demoliantur fidi |
Dei milites, et omnem celsitudinem quae extollitur adversus cogni- I
tionem Dei, et captivam ducant omnem cognitionem ad obedien- j
dum Christo. En summam potestatem, qua ecclesiae pastores, quo- |
cunque demum nomine vocentur, praeditos esse convenit, nempe ■
ut verbo Dei confidenter 1) omnia audeant; ejus majestati omnem
mundi virtutem, gloriam, sapientiam, altitudinem cedere atque obe- j
dire cogant; ejus potentia fulti omnibus a summo usque ad no¬
vissimum imperent; Christi domum aedificent, satanae subvertant; ;
oves pascant, lupos profligent; dociles instituant et exhortentur; !
—

1) Vide an legendum : confidentes.

CAPUT VIII.

297

rebelles et pervicaces arguant, increpent, subigant; ligent ac sol¬
vant ; fulgurent denique , si opus est, ac fulminent : sed omnia in
verbo Dei. Quanquam inter apostolos et eorum successores hoc,
ut dixi, interest, quod illi fuerunt certi et authentici spiritus sancti
amanuenses, et ideo eorum scripta pro Dei oraculis habenda sunt;
alii autem non aliud habent officii nisi ut doceant quod sacris
scripturis proditum est ac consignatum. Constituimus igitur, non
esse jam fidelibus ministris relictum ut novum aliquod dogma ex¬
cudant, sed simpliciter inhaerendum esse doctrinae cui Deus omnes
sine exceptione subjecit. Hoc quum dico, non tantum ostendere
volo quid singulis hominibus liceat, sed quid etiam universae ec¬
clesiae. Quantum ad singulos attinet, Paulus certe Corinthiis or¬
dinatus erat a Domino apostolus; fidei tamen eorum dominari se
negat (2 Cor. 1, 24). Quis jam dominium sibi arrogare audeat
quod sibi non competere testatur Paulus? Quod si hanc docendi
licentiam agnovisset, ut quidquid tradiderit pastor, in eo certam
sibi fidem haberi jure postulet: nunquam hanc disciplinam tradi¬
disset iisdem Corinthiis (1 Cor. 14, 29), ut loquentibus prophetis
duobus vel tribus, caeteri dijudicarent; quod si alicui sedenti re¬
velatum esset, primus taceret. Sic enim nemini pepercit, cujus
autoritatem verbi Dei censurae non subjiceret. At de universa ec¬
clesia, dicet quispiam, alia ratio est. Despondeo, Paulum huic quo¬
que dubitationi alibi occurrere, quum dicit fidem esse ex auditu,
auditum autem ex verbo Dei (Rom. 10, 17). Scilicet si a solo Dei
verbo pendet fides, si in illud solum respicit et recumbit, quis jam
totius mundi verbo locus relinquitur? Neque hic haesitare poterit
quicunque bene noverit quid sit fides. Ea enim firmitudine sub¬
nixam esse oportet , qua adversus satanam et omnes inferorum ma¬
chinas, totumque mundum invicta et intrepida consistat. Hanc fir¬
mitudinem non nisi in uno Dei verbo reperiemus. Deinde univer¬
salis est ratio, quam hic respicere convenit: Deum idcirco adimere
hominibus proferendi novi dogmatis facultatem, ut solus ipse no¬
bis sit in spirituali doctrina magister; ut solus est verax, qui nec
mentiri nec fallere potest. Haec ratio non minus ad totam eccle¬
siam, quam ad unumquemque fidelium pertinet.

10. Isthaec vero quam diximus ecclesiae potestas, si cum
ea conferatur qua se aliquot jam saeculis in populo Dei vendita¬
runt spirituales tyranni, qui episcopos se et religionis praesules
falso vocarunt, nihilo melior erit consensus quam Christo cum Be-
lial. Neque hic mihi propositum est exponere, qualiter et quam
indignis modis suam tyrannidem exercuerint; tantum referam doc¬
trinam, quam scriptis primum, deinde ferro et igni hodie tuentur.
Quoniam pro confesso sumunt, universale concilium esse veram
ecclesiae imaginem, hoc principio sumpto simul absque dubio sta¬
tuunt, regi immediate a spiritu sancto ejusmodi concilia ideoque
errare non posse. Quum vero ipsi concilia regant, imo constituant,
re vera sibi vendicant quidquid contendunt deberi conciliis. Fi¬
dem igitur nostram suo arbitrio stare volunt et cadere, ut quid-

298 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quid ipsi utramque in partem constituerint, firmum animis nostris
statumque sit: ut sive quid probaverint, ipsum nobis nulla dubi¬
tatione probari, sive quid damnaverint, id quoque pro damnato
esse oporteat. Interim sua libidine contemptoque Dei verbo cu¬
dunt dogmata, quibus postea fidem hac ratione haberi postulant.
Nec enim Christianum esse, nisi qui in omnia sua dogmata, tam af¬
firmativa quam negativa, certo consentiat; si non explicita fide, ta¬
men implicita: quia penes ecclesiam sit condere novos fidei articulos.

11. Primum audiamus quibus argumentis hanc ecclesiae da¬
tam autoritatem confirment; deinde videbimus quantum eos juvet
quod de ecclesia allegant. Praeclaras, inquiunt, promissiones ha¬
bet ecclesia, quod nunquam a sponso suo Christo sit deserenda,
quin ejus spiritu ducatur in omnem veritatem. At vero ex pro¬
missionibus quas allegare solent, multae non minus fidelibus sin¬
gulis, quam toti ecclesiae datae sunt. Nam tametsi duodecim
apostolis loquebatur Dominus, quum dicebat (Matth. 28, 20):
ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi; item
(Joann. 14, 16): ego rogabo patrem, et alium paracletum dabit
vobis, spiritum scilicet veritatis, non tantum numero duodenario
id promittebat, sed illis quoque singulis; imo aliis similiter disci¬
pulis vel quos jam assumpserat, vel qui postea accessuri erant.
Quum autem ejusmodi promissiones, eximiae consolationis plenas,
sic interpretantur, quasi nemini Christianorum datae sint, sed uni¬
versae simul ecclesiae : quid aliud quam Christianis omnibus fidu¬
ciam tollunt quae inde ad ipsos animandos redire debuerat? Ne¬
que hic nego quin tota fidelium societas, multiplici donorum va¬
rietate instructa, longe ampliori et uberiori coelestis sapientiae
thesauro praedita sit, quam seorsum singuli; neque hoc ita fideli¬
bus communiter dictum esse volo , quasi spiritu intelligentiae et
doctrinae ex aequo omnes polleant; sed quia concedendum non
est adversariis Christi, ut ad defensionem malae causae scriptu¬
ram in alienum sensum detorqueant. Yerum, hoc omisso, sim¬
pliciter fateor id quod res habet, Dominum perpetuo suis adesse
et eos spiritu suo regere (1 Cor. 2, 12). Hunc spiritum non esse
erroris, ignorantiae, mendacii aut tenebrarum; sed certae revela¬
tionis, sapientiae, veritatis, ac lucis, a quo non fallaciter discant
quae sibi donata sint; hoc est, quae sit spes vocationis suae, et
quae divitiae gloriae haereditatis Dei in sanctis (Eph. 1 , 18). i
Yerum quum primitias, et quendam duntaxat gustum ejus spiri¬
tus percipiant in hac carne fideles, etiam qui excellentioribus gra¬
tiis prae aliis donati sunt; nihil illis potius restat quam imbecil¬
litatis suae conscios sese intra verbi Dei fines sollicite continere;
ne si proprio sensu longius evagentur, a recta via protinus aber- j
rent, quatenus scilicet spiritu illo adhuc vacui sunt, quo solo do¬
cente verum a falso discernitur. Omnes enim cum Paulo (Phil.

3, 12) fatentur, se nondum ad metam pertigisse. Itaque ad quo¬
tidianum profectum magis contendunt quam perfectione gloriantur.

12. Sed excipient, quidquid partim sanctorum unicuique tri-

(

I (i

■ 58

! '''
111

i re
I er

fi l111
ji h

1 ,

! Oi

1 ®
.

i;(!

j doc
I tiei

" ^

1 io

ipo

,j,

E mi

CAPUT VIII.

299

buitnr, id penitus et ad plenum competere in ipsam ecclesiam.
Hoc tametsi habet nonnullam veri speciem, verum tamen esse
nego. Sic quidem singulis membris distribuit Deus dona spiritus *
! sua ad mensuram , ut corpori universo nihil desit necessarium,
ubi dona in commune conferuntur. Verum tales sunt semper ec¬
clesiae divitiae, ut multum desit ad summam illam perfectionem
quam adversarii nostri jactant. Nec ideo ulla in parte destituitur
ecclesia, quin semper habeat quantum satis sit; novit enim Do-
i minus quid ejus necessitas requirat. Verum ut eam sub humili¬
tate et pia modestia contineat, non plus ei largitur quam novit
expedire. Scio quid hic quoque objectare soleant, ecclesiam sci-
» licet mundatam esse lavacro aquae in verbo vitae, ut esset sine
ruga et macula (Eph. 5, 26); et ideo alibi vocari columnam et
firmamentum veritatis (1 Tim. 3, 15). Verum priore loco magis
docetur quid quotidie operetur in ea Christus, quam quid jam
perfecerit. Nam si omnes in dies sanctificat, expurgat, expolit,

; ; maculis abstergit, certe adhuc naevis ac rugis quibusdam aspersos
esse eorumque sanctificationi deesse nonnihil constat. Ecclesiam
vero sanctam et immaculatam jam penitus ac omni ex parte cen¬
sere, cujus membra omnia maculosa et nonnihil impura sint, quam
inane ac fabulosum est? Verum est igitur sanctificatam esse ec¬
clesiam a Christo ; at ejus sanctificationis initium hic duntaxat vi¬
situr; finis vero et solidum complementum exstabit quum sanctus
sanctorum Christus sua eam sanctitate vere et in solidum imple¬
bit. Verum est etiam deletas esse ejus maculas et rugas; sed ita
I ut quotidie adhuc deleantur, donec suo adventu Christus quidquid
! residuum est, penitus auferat. Nisi enim hoc recipimus, necesse
erit ut cum Pelagianis asseramus, perfectam esse fidelium justi¬
tiam in hac vita; cum Catharis et Donatistis, nullam in ecclesia
infirmitatem feramus. Alter locus, ut alibi vidimus, prorsus alium
habet sensum quam intendunt. TJbi enim Timotheum instituit
Paulus, et ad verum episcopi officium formavit, dicit se ideo fe-
: cisse, ut sciat qualiter oporteat ipsum versari in ecclesia. Ac

quo majore religione et studio in eam rem intentus esset, sub¬
jungit ecclesiam ipsam esse columnam ac stabilimentum veritatis.
Quid autem aliud sibi volunt haec verba, quam in ecclesia con¬
servari Dei veritatem , praedicationis scilicet ministerio ? Quemad¬
modum alibi (Eph. 4, 11) docet, Christum dedisse apostolos, pa¬
stores atque doctores, ne amplius circumferamur quolibet vento
doctrinae, aut ab hominibus deludamur; sed vera filii Dei cogni¬
tione illuminati omnes simul occurramus in fidei unitatem. Quod
ergo non exstinguitur in mundo veritas sed salva perstat, id fit
quod fidam habet custodem ecclesiam , cujus opera et ministerio
sustinetur. Atqui si haec custodia in ministerio prophetico et
apostolico sita est, sequitur totam inde pendere, si verbum Do¬
mini fideliter conservetur suamque puritatem retineat.

13. Atque ut melius intelligant lectores, in quo potissimum
cardine versetur haec quaestio, quid postulent nostri adversarii,

300 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

et in quo ipsis resistamus, paucis exponam. Quod illi negant
errare posse ecclesiam, huc spectat, atque ita interpretantur:
quando spiritu Dei gubernatur, tuto incedere sine verbo posse;
quocunque pergat, non posse sentire aut loqui nisi verum; pro¬
inde, si quid extra aut praeter Dei verbum statuerit, id haben¬
dum esse non alio loco quam certum Dei oraculum. Nos si de¬
mus illud primum , errare non posse ecclesiam in rebus ad salu¬
tem necessariis, hic sensus noster est, ideo hoc esse, quod abdi¬
cata omni sua sapientia a spiritu sancto doceri se per verbum
Dei patitur. Hoc igitur est discrimen: illi ecclesiae autoritatem
extra verbum Dei collocant; nos autem volumus verbo annexam,
nec ab eo separari patimur. Et quid mirum, si sponsa ac disci¬
pula Christi suo sponso magistroque subjicitur, ut ab ejus ore as¬
sidue ac sedulo pendeat? Haec enim est domus bene compositae
ratio, ut mariti imperio uxor obtemperet; haec scholae bene mo¬
ratae regula, ut magistri solius doctrina illic audiatur. Quam-
obrem non ex se sapiat ecclesia, non ex se cogitet quidquam;
sed sapientiae suae terminum statuat, ubi loquendi finem ille fe¬
cerit. In hunc modum et omnibus rationis suae inventis diffidet;
in quibus autem verbo Dei nititur, nulla diffidentia aut haesita¬
tione vacillabit, sed magna certitudine firmaque constantia con¬
quiescet. Sic etiam earum quas habet promissionum amplitudine
confisa habebit unde fidem suam praeclare sustineat, ut nihil ad¬
dubitet, spiritum sanctum sibi semper adesse, optimum rectae viae
ducem; sed memoria simul tenebit quem e suo spiritu usum per¬
cipi Deus velit. Spiritus, inquit, quem a patre mittam, ducet
vos in omnem veritatem (Joann. 14, 26 et 16, 13). Sed quo¬
modo? quia suggeret, inquit, omnia quae dixi vobis. Nihil ergo
plus ex suo spiritu denuntiat exspectandum, quam ut mentes
nostras illuminet, ad percipiendam doctrinae suae veritatem. Pro¬
inde scitissime Chrysostomus J) : multi, inquit, spiritum sanctum
jactant; sed qui propria loquuntur, falso illum praetendunt; ut
Christus non a se ipso loqui se testabatur, quia ex lege loque¬
batur et prophetis, ita si quid praeter evangelium sub titulo spi¬
ritus obtruditur , ne credamus : quia sicut Christus legis et pro¬
phetarum impletio est, ita spiritus evangelii. Haec ille. Jam
colligere in promptu est quam perperam faciant nostri adversarii,
qui non alio fine jactant spiritum sanctum, nisi ut peregrinas et
extraneas a verbo Dei doctrinas ejus titulo commendent: quum
ipse individuo nexu cum verbo Dei conjunctus esse velit, idque
de eo profiteatur Christus, dum ecclesiae suae eum promittit. Sic
est sane. Quam sobrietatem semel ecclesiae suae praescripsit Do¬
minus, eam perpetuo vult observari. Yetuit autem ne quid verbo
suo adderet, ne quid ex eo detraheret. Hoc inviolabile est Dei
ac spiritus sancti decretum, quod abrogare conantur nostri adver¬
sarii quum ecclesiam sine verbo regi a spiritu fingunt.

1) Serm. de sancto et adorando spiritu.

CAPUT VIII.

301

14. Hic iterum obmurmurant, oportuisse ecclesiam nonnulla
addere scriptis apostolorum, vel illos ipsos supplere postea viva
voce quod minus clare tradidissent; nempe quum illis dixerit Chri¬
stus: multa habeo vobis dicenda, quae non potestis portare modo
(Joann. 16, 12); atque haec esse placita quae sine scriptura, usu
dun taxat et moribus, recepta fuerunt. At quaenam isthaec est
impudentia? Rudes adhuc, fateor, et prope indociles erant disci¬
puli quum istud a Domino audirent, verum hacne tarditate tum
etiam tenebantur, quum doctrinam suam scriptis commendarent,
ut postea viva voce supplere necesse habuerint, quod in scriptis
suis ignorantiae vitio omiserant? Si vero jam a spiritu veritatis
ducti in omnem veritatem sua scripta ediderunt, quid obfuit quo¬
minus perfectam evangelicae doctrinae cognitionem complexi sint
illic, consignatamque reliquerint? Sed age, demus illis quod pe¬
tunt: designent modo ea quae revelari sine scripto debuerunt. Id
si tentare audeant, agam cum ipsis Augustini J) verbis. Hoc est:
quum Dominus tacuerit, quis nostrum dicat, illa vel illa sunt?
aut si dicere audeat, unde probat? Sed quid de re supervacua
contendo? Nam vel puero notum est, in scriptis apostoli cis quae
isti mutila quodammodo et dimidia faciunt, fructum exstare ejus
revelationis quam tunc eis Dominus promittebat.

15. Quid? inquiunt, annon extra controversiam posuit Chri¬
stus quidquid docet ac decernit ecclesia, quum jubet (Mattii. 18,
17) haberi pro ethnico et publicano qui contradicere audeat? Pri¬
mum illic non fit doctrinae mentio, sed tantum censuris asseritur
sua autoritas ad corrigenda vitia, ne se ejus judicio opponant qui
admoniti vel objurgati fuerint. At hoc omisso valde mirum est,
tam nihil esse frontis istis nebulonibus ut ferocire inde non du¬
bitent. Quid enim tandem obtinebunt, nisi non spernendum ec¬
clesiae consensum, quae nunquam nisi in veritatem verbi Dei con¬
sentit? Ecclesia audienda est, inquiunt. Quis negat? quando¬
quidem nihil pronuntiat nisi ex verbo Domini. Si plus aliquid
postulant, sciant nihil sibi in eo suffragari haec Christi verba.
Nec videri debeo nimis contentiosus quod adeo vehementer in hoc
insisto , non licere ecclesiae condere ullam novam doctrinam , hoc
est, plus docere, et pro oraculo tradere, quam quod Dominus
verbo suo revelavit. Vident enim sani homines quantum sit pe¬
riculum si hominibus semel concessum fuerit tantum juris. Vi¬
dent etiam quanta fenestra aperiatur impiorum sannis et cavillis,
si dicamus, id pro oraculo habendum esse inter Christianos quod
homines censuerint. Adde, quod pro temporis sui ratione loquens
Christus, synedrio tribuit hoc nomen, ut postea discipuli sui sa¬
cros ecclesiae conventus revereri discant. Ita fieret ut singulis
urbibus et pagis par esset in dogmatibus cudendis libertas.

16. Exempla quibus utuntur, nihil eos juvant. Ajunt pae-
dobaptismum non tam ex aperto scripturae mandato , quam ex

1) Homil. in Joann. 96 , 1.

302 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ecclesiae decreto emanasse. At miserrimum asylum foret si pro
defensione paedobaptismi ad nudam ecclesiae autoritatem suffugere
cogeremur: verum satis alibi patebit, longe secus esse. Similiter,
quod objiciunt nusquam haberi in scripturis quod in synodo ni-
caena pronuntiatum fuit, filium esse consubstantialem patri: in
eo gravem faciunt patribus injuriam, quasi temere damnarint Arium
quod in sua verba jurare noluerit, quum totam eam doctrinam
profiteretur quae propheticis et apostolicis scriptis est compre¬
hensa. Non exstat, fateor, hoc vocabulum in scriptura: sed quum
illic toties asseratur unum esse Deum , rursum toties vocetur Chri¬
stus verus et aeternus Deus, unus cum patre, quid aliud faciunt
patres nicaeni, quum declarant esse unius essentiae, nisi quod
nativum scripturae sensum simpliciter enarrant? Atque hac prae¬
fatione in eorum coetu usum fuisse Constantinum refert Theodo¬
ri tus A). In disputationibus, inquit, rerum divinarum, habetur

praescripta spiritus sancti doctrina; evangelici et apostolici libri,
cum prophetarum oraculis, plene nobis ostendunt sensum numinis.
Proinde, discordia posita, sumamus ex verbis spiritus quaestionum
explicationes. His sanctis monitionibus nemo tunc fuit qui refra¬
garetur. Nemo excepit, ecclesiam aliquid adjicere posse de suo; j
spiritum non omnia revelasse apostolis, vel saltem ad posteros
non prodidisse, aut tale aliquid. Si verum est quod volunt nostri
adversarii , primum perperam egit Constantinus , qui ecclesiae suam
potestatem eripuit; deinde quod nemo episcoporum tum surrexit,
ut eam contra vindicaret, hoc silentium perfidia non carebat: sic | i
erant proditores juris ecclesiastici. Sed quum Theodori tus referat, '
libenter amplexos esse quod dicebat imperator, constat novum hoc
dogma tunc fuisse omnino incognitum.

■

CAPUT IX. j

De conciliis eorumque auctoritate.

Quoniam ecclesiae sensum et consensum , praecipue quod ad auctoritatem
dogmatum tradendorum et eorum explicationem , Papistae Conciliis suis tribuunt :
necessario fuit de illis prius agendum, quam de priori illa parte potestatis ec¬
clesiasticae circa doctrinam versanti instituta esset tractatio. 1) Primum igitur
de Conciliorum auctoritate in dogmatibus tradendis habetur disputatio , et ostendi¬
tur Spiritum Dei ecclesiae pastoribus non esse ita alligatum , ut adversarii sen- j
tiunt, quorum objectiones diluuntur, sect. 1 — 7. — 2) Quorundam Conciliorum
errores , antilogiae , infirmitates deteguntur, et refellitur effugium illud , Praepo¬
sitis sine distinctione esse obediendum, sect. 8 — 12. — 3) Postremo de Concilio¬
rum auctoritate circa Scripturae S. interpretationem agitur, sect. 13. et 14.

# ; ' ■

1. Nunc ut omnia illis de ecclesia concedam, pro sua tamen
intentione ne sic quidem multum adhuc profecerint. Nam quid-

- ' i

1) Libr. 1. c. 6 (7) hist. eccles.

CAPUT IX.

303

quid de ecclesia dicitur, id mox ad concilia transferunt, quum
eorum opinione ecclesiam repraesentent. Imo quod tam pertina¬
citer contendunt de ecclesiae potestate, non alio consilio faciunt,
nisi ut romano pontifici et ejus satellitio totum deferant quod ex¬
torserint. Antequam vero hanc quaestionem expedire incipiam,
duo hic mihi breviter praefari necesse est. Quod hic rigidior sum
futurus, non ideo esse quod vetusta concilia minoris faciam quam
decet. Veneror enim ea ex animo, suoque in honore apud om¬
nes esse cupio. Sed hic est aliquis modus: ut nihil scilicet Christo
derogetur. Porro hoc est Christi jus, ut conciliis omnibus prae¬
sideat, nec socium habeat hominem in ista dignitate. Tunc autem
demum praesidere dico, ubi totum consessum verbo et spiritu suo
moderatur. Deinde, quod minus conciliis tribuo quam adversarii
petunt, non ea causa facere quod a conciliis metuam, quasi illo¬
rum causae suffragentur, nostrae vero sint contraria. Nam sicuti
ad plenam doctrinae nostrae approbationem et totius papismi ever¬
sionem abunde verbo Domini instructi sumus, ut nihil praeterea
requirere magnopere opus sit, ita, si res flagitet, magna ex parte
quod satis sit ad utrumque vetera concilia nobis subministrant.

2. Jam de re ipsa loquamur. Si ex scripturis quae sit con¬
ciliorum autoritas quaeritur, nulla exstat illustrior promissio quam
in hac Christi sententia: ubi duo aut tres congregati in nomine
meo fuerint, illic in medio eorum sum (Matth. 18, 20). Verum
id nihilo minus in particularem quemvis coetum competit quam
in concilium universale. Neque tamen in eo haeret quaestionis
nodus, sed quod addita est conditio, ita demum fore Christum in
medio concilii, si in suo nomine congregetur. Quare ut millies epi¬
scoporum concilia nominent adversarii, parum promovebunt; nec
ante efficient ut credamus quod contendunt, regi a spiritu sancto,
quam fidem fecerint, congregari in Christi nomine. Siquidem tam
possunt impii improbique episcopi adversus Christum conspirare,
quam boni et probi in ejus nomine coire. Hujus rei luculento
nobis documento sunt plurima decreta quae a talibus conciliis pro¬
diere. Sed hoc postea videbitur. Nunc tantum uno verbo re¬
spondeo, Christum nihil polliceri nisi iis qui in suo nomine con¬
gregantur. Quid ergo illud sit definiamus. Nego in Christi no¬
mine congregari eos qui abjecto Dei mandato, quo vetat quidquam
addi verbo suo aut detrahi (Deut. 4 , 2 ; Apoc. 22 , 18), proprio
arbitrio quidvis statuunt; qui non contenti scripturae oraculis, hoc
est unica perfectae sapientiae regula, de suo capite novum aliquid
comminiscuntur. Certe quum non conciliis quibuslibet se adfutu-
rum promiserit Christus, sed peculiarem notam apposuerit qua vera
et legitima ab aliis discerneret, nos hanc discretionem minime
negligere convenit. Hoc est pactum quod olim cum leviticis sacer¬
dotibus Deus pepigit: ut docerent ex ore suo (Mal. 2, 7). Hoc
semper a prophetis requisivit; hanc quoque legem videmus apo¬
stolis fuisse impositam. Qui hoc pactum violant, eos nec honore
sacerdotii, nec ulla autoritate dignatur Deus. Hunc nodum mihi

304 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

solvant adversarii, si velint fidem meam hominum placitis citra
Dei verbum mancipare.

3. Nam quod in ecclesia remanere veritatem non putant
nisi inter pastores constet, nec ecclesiam ipsam consistere nisi in
conciliis generalibus emineat, multum abest quin id verum semper
fuerit, si vera de suis temporibus testimonia nobis reliquerunt
prophetae. Erat Jesaiae tempore ecclesia Hierosolymis, quam Deus
nondum deseruerat. De pastoribus vero sic loquitur (Jes. 56, 10):
speculatores ejus caeci omnes, neque quidquam noverunt; omnes
canes muti, nec valent latrare; jacentes dormiunt et amant dor¬
mitionem, et pastores ipsi nihil sciunt nec intelligunt et in uni¬
versum respiciunt ad vias suas. In eundem modum Oseas (9, 8):
speculator Ephraim cum Deo, laqueus aucupis, odium in domo
Dei. Ubi ironice eos Deo conjungens, evanidum sacerdotii prae¬
textum esse docet. Durabat quoque ecclesia ad tempus Jeremiae.
Audiamus quid de pastoribus dicat (6, 13 et 14, 14): a pro¬
pheta usque ad sacerdotem quisque sectatur mendacium. Item:
prophetae mendacium prophetant in nomine meo, quum ego non
miserim eos , neque praeceperim eis. Ac ne prolixi nimium in
recitandis ejus verbis simus, legantur quae toto vicesimo tertio
capite et quadragesimo scripsit. Tunc ex altera parte nihilo mi¬
tius in eosdem invehebatur Ezechiel. Conjuratio, inquit (22, 25),
prophetarum in medio ejus sicut leo rugiens et qui rapit praedam ;
sacerdotes ejus violaverunt legem meam, et profanaverunt sancta
mea, nec discrimen fecerunt inter sanctum et profanum. Et cae-
tera quae subjungit in eum sensum. Similes querimoniae passim
exstant in prophetis: ut nihil illic frequentius recurrat.

4. Sed enim id forte inter Judaeos valuerit; nostrum vero
saeculum a tanto malo immune est. Utinam quidem esset; verum
aliter fore spiritus sanctus denuntiavit. Clara enim sunt Petri
verba (2 Petr. 2, 1): quemadmodum, inquit, fuerunt in populo
veteri pseudoprophetae, sic et inter vos erunt falsi doctores, sec¬
tas perditionis insinuantes. Yiden’ ut non a plebejis imminere
periculum praedicat, sed ab iis qui doctorum et pastorum titulo
se venditabunt? Praeterea, quoties a Christo et ejus apostolis
est praedictum fore ut a pastoribus summa ecclesiae pericula im¬
penderent? Imo palam ostendit Paulus (2 Thess. 2, 4), non alibi
sessurum antichristum quam in templo Dei. Quo significat, non
aliunde venturam horrendam illam calamitatem, de qua ibi loqui¬
tur, nisi ab iis qui pro pastoribus in ecclesia sedebunt. Et alibi
(Act. 20, 29), tanti mali exordia jam prope instare demonstrat.
Nam dum ephesinos episcopos alloquitur: scio, inquit, quod post
discessum meum intrabunt in vos lupi rapaces, non parcentes
gregi; et ex vobis ipsis erunt qui loquantur perversa, ut abdu¬
cant discipulos post se. Quantum inter pastores afferre corrup¬
tionis potuit longa annorum series, quum tantulo temporis spatio
degenerare sic potuerint? Ac, ne enumerando multum chartarum
impleam, omnium fere saeculorum exemplis monemur, nec verita-

CAPUT IX.

305

tem semper in sinu pastorum ali, nec ecclesiae incolumitatem ab
eorum statu pendere. Decebat quidem illos ecclesiasticae pacis ac
I salutis, cui conservandae destinati sunt, praesides esse ac custodes;

- sed aliud est praestare quod debeas, aliud, debere quod non praestes.

5. Neque tamen nostra ista verba in eam partem quis ac-
; cipiat, quasi pastorum autoritatem passim ac temere nulloque de¬
lectu labefactare velim. Tantum inter eos ipsos delectum haben¬
dum esse moneo, ne, qui dicuntur, esse quoque pastores continuo

i existimemus. At papa cum toto episcoporum suorum grege, non
: alia ratione nisi quia pastores nuncupantur, excussa verbi Dei
obedientia, volvunt omnia versantque pro libidine; interim persua-
i dere contendunt, sese luce veritatis destitui non posse; spiritum
Dei perpetuo in se residere; ecclesiam in se subsistere, et secum
| emori. Quasi vero jam nulla sint Domini judicia: ut eodem poe-
I nae genere in mundum hodie animadvertat quo populi veteris in¬
gratitudinem aliquando ultus est; nempe ut pastores percutiat cae¬
citate et stupore (Zach. 12, 4). Nec intelligunt stolidissimi ho¬
mines, eandem se canere cantilenam quam canebant olim illi qui
cum verbo Dei belligerabantur. Sic enim sese contra veritatem
instruebant hostes Jeremiae: venite et cogitabimus contra Jere-
I miam cogitationes; quandoquidem non peribit lex a sacerdote, nec
I consilium a sapiente, nec verbum a propheta (Jer. 18, 18).

6. Hinc facile est respondere ad illud alterum de conciliis
generalibus. Quin Judaei veram ecclesiam sub prophetis habue¬
rint, negari non potest. Quod si generale concilium tunc ex sa¬
cerdotibus coactum fuisset, qualis apparuisset ecclesiae facies?

| Audimus quid Deus non uni aut alteri eorum, sed ordini universo
! denuntiet: obstupescent sacerdotes et prophetae terrebuntur (Jer. 4,

! 9). Item: lex peribit a sacerdote et consilium a senioribus (Ezech.

; 7, 26). Item: nox vobis pro visione erit et tenebrae pro divi-
j natione, et occumbet sol super prophetas et obtenebrabitur super
j eos dies, etc. (Mich. 3, 6). Age, si coacti in unum tunc fuissent
! omnes ejusmodi, quis spiritus in eorum coetu praefuisset? Ejus
! rei insigne specimen habemus in eo concilio quod convocavit Acliab
. i (1 Reg. 22, 5 et 22). Aderant quadringenti prophetae. Sed quia
| non alio animo convenerant nisi ut regi impio adularentur, mit-
i titur a Domino satan , qui sit spiritus mendax in ore omnium.
Illic omnium suffragiis damnatur veritas; Micha pro haeretico dam¬
natur, percutitur, conjicitur in carcerem. Sic Jeremiae factum
est, sic aliis prophetis.

7. Sed unum exemplum, quod est prae aliis memorabile,
pro omnibus sufficiat. In eo concilio quod collegerunt pontifices
et Pharisaei Hierosolymis adversus Christum (Joann. 11, 47), quid

. desideres, quod quidem ad externam speciem attinet? Nisi enim
tunc fuisset Hierosolymis ecclesia, nunquam sacrificiis aliisque cae¬
remoniis communicasset Christus. Eit solennis convocatio ; praeibat
summus pontifex; totus ordo sacerdotalis assidebat; damnatur ta¬
men illic Christus et ejus doctrina e medio profligatur. Hoc fa-

Calviui Institutio II. 9 n

306 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

cinus documento est, inclusam minime fuisse in illo concilio ec¬
clesiam. At non est periculum ne quid tale nobis eveniat. Quis
nobis fidem fecit? Nam in re tanta nimis securos esse, socordiae
culpa non caret. Quin ubi disertis verbis vaticinatur spiritus per
os Pauli (2 Thess. 2, 3), venturam defectionem (quae venire non
potest quin pastores Deum primi derelinquant), quid sponte hic
in exitium nostrum caecutimus? Quare nullo modo concedendum
est, ecclesiam in pastorum coetu consistere, quos Dominus nus¬
quam recepit bonos perpetuo fore, malos autem interdum fore
pronuntiavit. Ubi autem de periculo admonet, ideo facit ut nos
cautiores reddat.

8. Quid ergo? inquies, nullane erit in definiendo conciliorum
autoritas? Imo vero: neque enim hic omnia concilia damnanda,
aut omnium acta rescindenda, et (quod dicitur) una litura esse
inducenda disputo. At cogis tamen, inquies, omnia in ordinem:
ut cuilibet in medio positum sit recipere vel repudiare quod sta¬
tuerint concilia. Minime vero ; sed enim quoties concilii ali cujus
decretum profertur, expendi primum diligenter velim quo tempore
habitum sit, qua de causa habitum et quo consilio, quales homi¬
nes interfuerint; deinde illud ipsum de quo agitur ad scripturae
amussim examinari ; idque in eum modum ut concilii definitio
pondus suum habeat, sitque instar praejudicii, neque tamen exa¬
men, quod dixi, impediat. Utinam eum omnes servarent quem
praescribit Augustinus libro adversus Maximinum tertio. Nam
quum hunc haereticum de synodorum decretis litigantem breviter
vult compescere: nec ego, inquit, nicaenam synodum tibi, nec tu
mihi ariminensem debes tanquam praejudicaturus objicere; nec
ego hujus autoritate, nec tu illius detineris: scripturarum autori-
tatibus, non quorumque propriis, sed quae utrisque sunt communes,
res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione certet. Sic fieret ut
conciliis sua esset quae esse debet majestas; interim tamen supe¬
riore loco emineret scriptura, ne quid esset quod non illius regu¬
lae subjiceretur. Sic priscas illas synodos, ut nicaenam, constan-
tinopolitanam, ephesinam primam; chalcedonensem ac similes, quae
confutandis erroribus habitae sunt, libenter amplectimur, revere-
murque ut sacrosanctas, quantum attinet ad fidei dogmata. Nihil
enim continent quam puram et nativam scripturae interpretatio¬
nem, quam sancti patres spirituali prudentia, ad frangendos re¬
ligionis hostes qui tunc emerserant accommodarunt. In posteriori¬
bus quoque nonnullis videmus elucere verum pietatis studium, no¬
tas ad haec ingenii, doctrinae, prudentiae non obscuras. Sed
quemadmodum solent res in deterius fere prolabi, ex recentioribus
conciliis videre est quantum subinde ecclesia a puritate illius
aurei saeculi degeneraverit. Nec dubito quin istis quoque cor¬
ruptioribus saeculis habuerint concilia suos melioris notae episco¬
pos. Sed in his accidit quod in romanis senatusconsultis non
recte fieri olim conquerebantur ipsi senatores. Dum enim nume¬
rantur, non appenduntur sententiae, meliorem partem a majore

•f

aii

poi

ini

fci

[cuji

fei

lilii

CAPUT IX.

307

vinci saepius necesse fuit. Certe multas impias sententias protu¬
lerunt. Neque hic opus est species colligere; vel quod nimis lon¬
gum foret, vel quod hoc alii fecerunt diligentius quam ut mul¬
tum addere liceat.

9. Porro quid concilia cum conciliis pugnantia recenseam?
Nec est quod mihi quispiam obmurmuret, ex his quae pugnant,
alterutrum non esse legitimum. Unde enim id aestimabimus ?
Nempe ex eo, nisi fallor, quod ex scripturis judicabimus, non
esse orthodoxa illius decreta. Haec enim una est certa lex dis¬
cretionis. Jam nongenti circiter anni sunt quum synodus constan-
tinopolitana, sub Leone imperatore congregata, subvertendas et
confringendas imagines in templis collocatas censuit. Paulo post
concilium nicaenum, quod in ejus invidiam Irene coegit, resti¬
tuendas decrevit. Utrum ex duobus agnoscemus pro legitimo ?
Yulgo obtinuit hoc posterius, quod in templis locum imaginibus
dedit. At Augustinus id fieri posse negat sine praesentissimo ido¬
lolatriae periculo. Epiphanius, aetate superior, asperius multo
loquitur. Nefas enim et abominationem esse tradit, aspici in
templo Christianorum imagines. Qui sic loquuntur, an approba¬
rent concilium illud si hodie essent superstites? Quod si et vera
narrant historici, et actis ipsis creditur, non imagines tantum ip¬
sae, sed earum cultus illic receptus fuit. Tale vero placitum pa¬
lam est a satana manasse. Quid quod totam scripturam depra¬
vando et lacerando ludibrio eam sibi fuisse demonstrant? Quod
ego superius abunde planum feci. Quidquid sit, non aliter dis¬
cernere inter contrarias et dissentientes synodos, quae multae
fuerunt, poterimus, nisi omnes illa quam dixi omnium hominum
et angelorum statera, id est verbo Domini examinemus. Sic chal-

! cedonensem amplectimur, repudiata ephesina secunda, quod in
hac eutychiana impietas confirmata fuit, quam illa altera damnavit,
i Ejus rei judicium non nisi ex scripturis fecerunt sancti viri, quos
i sic in judicando sequimur, ut Dei verbum quod illis praeluxit,

! nobis nunc quoque praeluceat. Eant nunc Romanenses, et affixum
| alligatumque suis conciliis spiritum sanctum pro more jactent.

10. Quanquam in illis quoque antiquis et purioribus est
i quod jure desideres, vel quod eruditi alioqui et prudentes viri,

■ qui tum aderant, praesentibus negotiis districti multa alia non

■ prospiciebant, vel quod gravioribus et magis seriis occupatos non-

■ nulla levioris momenti subterfugiebant, vel quod simpliciter, ut

■ homines, imperitia falli poterant, vel quod nimio affectu non-
d nunquam praecipites ferebantur. Hujus postremi (quod omnium
j durissimum videtur) exemplum illustre exstitit in nicaena synodo,
is! cujus dignitas omnium consensu summa veneratione, ut mereba-
f- tur, excepta est. Nam quum primarium fidei nostrae caput illic
)• periclitaretur, adesset hostis Arius in procinctu, quocum manus
in conserendae essent, summum vero momentum in eorum concor-
6*| dia esset qui ad oppugnandum Arii errorem parati venerant, ipsi
re nihilominus tantorum discriminum securi , imo velut gravitatis,

20*

308

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

modestiae et omnis humanitatis obliti, omisso quod in manibus
erat certamine (quasi ex destinato Ario gratificaturi eo conces¬
sissent) intestinis dissidiis sese proscindere coeperunt, stylum qui
in Arium stringendus erat, in se ipsos dirigere. Foedae crimi¬
nationes audiebantur; libelli accusatorii volitabant; nec contentio¬
num finis ullus factus esset donec mutuis vulneribus se confodis¬
sent, nisi imperator Constantinus occurrisset, qui inquisitionem
in eorum vitam rem esse supra suam cognitionem professus talem
intemperiem laude magis quam objurgatione castigavit. Quam
multis partibus et alia quae deinde sequuta sunt concilia lapsa
fuisse verisimile est? Nec longa demonstratione opus haec res
habet. Si quis enim acta perlegat, multas illic infirmitates ani¬
madvertet, ne quid dicam gravius.

11. Et Leo romanus pontifex non dubitat synodo chalce-
donensi, quam in dogmatibus orthodoxam fatetur, ambitionem et
inconsultam temeritatem objicere. Legitimam quidem esse non
negat, sed errare potuisse palam asserit. Ineptus forte alicui
videar qui de commonstrandis hujusmodi erroribus laborem, quum
fateantur adversarii, errare concilia posse in iis quae ad salutem
non sunt necessaria. Sed neque supervacuus est hic labor. Ta¬
metsi enim coacti verbo quidem id fatentur, quum tamen omnium r
conciliorum determinationem in re qualibet, nullo discrimine, pro
spiritus sancti oraculo nobis obtrudant, plus exigunt quam initio
sumpserant. Quid sic agendo contendunt, nisi errare non posse
concilia; aut, si errant, nefas esse tamen verum cernere, aut
non assentari erroribus? Neque aliud intendo, quam inde posse
colligi, spiritum sanctum sic pias alioqui et sanctas synodos gu¬
bernasse, ut interim aliquid eis humanitus accidere sineret, ne
nimium hominibus confideremus. Haec multo melior est sententia,
quam illa Gregorii Nazianzeni x) : nullius unquam concilii se vi¬
disse bonum finem. Nam qui asserit omnia sine exceptione male
desiisse, non multum autoritatis illis relinquit. De provincialibus
conciliis mentionem seorsum facere, nihil jam necesse est ; quando
ex generalibus aestimare promptum est quantum autoritatis ad
condendos fidei articulos, et quodcunque visum fuerit doctrinae
genus recipiendum habere £ebeant.

12. At nostri Romanenses, ubi in causae suae defensione
omnia rationis praesidia labascere sibi vident, ad extremum illud
miserumque suffugium concedunt: etiamsi mente et consilio stu¬
pidi ipsi sint, animo vero et voluntate nequissimi, manere tamen
verbum Domini, quod praepositis obedire jubet (Hebr. 13, 17).
Itane vero? quid si praepositos esse negem qui tales sunt? Non
enim plus sibi arrogare debent quam habuerit Josue, qui et pro¬
pheta Domini fuit et eximius pastor. Audiamus autem quibus
verbis inauguretur in suum munus a Domino. Non recedat, in¬
quit (Jos. 1, 7. 8), volumen legis ab ore tuo, sed meditaberis in

1) Epist. 55. ad Procopium.

CAPUT IX.

309

eo diebus ac noctibus; neque ad dexteram neque ad sinistram
declinabis; tunc diriges viam tuam, et intelliges eam. Illi igitur

(spirituales nobis erunt praefecti qui a lege Domini neque huc
neque illuc deflectent. Quod si nulla haesitatione accipienda est
I quorumvis pastorum doctrina, quorsum attinebat toties tamque
! sollicite Domini voce nos admoneri , ne pseudoprophetarum ser¬
moni auscultemus? Polite, inquit per Jeremiam (23, 16), audire
j verba prophetarum qui prophetant vobis; vanitatem enim vos do-

Icent, et non ex ore Domini. Item (Matth. 7, 15): cavete vobis
a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestitu ovium, intrin¬
secus autem sunt lupi rapaces. Frustra et Joannes nos hortare¬
tur ut probemus spiritus numquid ex Deo sint (1 Joann. 4, 1).
Cui judicio ne angeli quidem eximuntur, nedum satan cum suis
mendaciis. Quid autem istud: si caecus caecum ducat, ambo in
foveam cadent (Matth. 15, 14)? Annon satis declarat multum
interesse quales pastores audiantur, nec temere omnes audiendos?
Quare non est quod suis nos titulis absterreant, quo in partici¬
pationem trahant suae caecitatis: quum videamus contra singula¬
rem Domino curam fuisse absterrendi, ne alieno errore duci nos
pateremur, sub quacunque nominis larva lateat. Nam si verum
est Christi responsum, caeci quique duces,' sive antistites, sive
praesules, sive pontifices dicantur, nihil possunt quam suos con¬
sortes in idem rapere praecipitium. Quare nulla conciliorum,
pastorum , episcoporum nomina , quae tam falso obtendi quam vere
usurpari possunt, nos impediant quominus et verborum et rerum
documentis moniti omnes omnium spiritus ad divini verbi regulam
exigamus, quo probemus num ex Deo sint.

13. Quoniam probavimus non esse datam ecclesiae pote¬
statem erigendae novae doctrinae , dicamus nunc de potestate
quam illi tribuunt in scripturae interpretatione. Nos certe liben¬
ter concedimus, si quo de dogmate incidat disceptatio, nullum
esse nec melius nec certius remedium quam si verorum episco¬
porum synodus conveniat, ubi controversum dogma excutiatur.
i Multo enim plus ponderis habebit ejusmodi definitio in quam com¬
muniter ecclesiarum pastores, invocato Christi spiritu, consense¬
rint, quam si quisque seorsum domi conceptam populo traderet,
vel pauci homines privati eam conficerent. Deinde ubi collecti
in unum sunt episcopi, commodius in commune deliberant quid
sibi et qua forma docendum sit, ne diversitas offendiculum pariat.
Tertio, hanc rationem praescribit Paulus (1 Cor. 14, 29) in di-
| judicandis doctrinis. Nam quum singulis ecclesiis attribuat diju-
cationem, ostendit quis in gravioribus causis sit ordo agendi:
nempe ut ecclesiae inter se communem cognitionem suscipiant.
Atque ita nos ipse pietatis sensus instituit, ut si quis turbet ec¬
clesiam dogmate inusitato, atque eo res perveniat ut sit pericu¬
lum a graviore dissidio , conveniant primum ecclesiae ; quaestio¬
nem propositam examinent; demum, justa discussione habita, de¬
finitionem ex scriptura sumptam proferant, quae et dubitationem

310

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

in plebe tollat, et os obstruat improbis et cupidis hominibus, ne
pergere amplius audeant. Sic exorto Ario coacta est ni caena
synodus, quae sua autoritate et sceleratos impii hominis conatus
fregit, et pacem restituit ecclesiis quas vexaverat, et aeternam
Christi divinitatem contra sacrilegum ejus dogma asseruit. Quum
deinde novas turbas moverent Eunomius et Macedonius, simili
remedio eorum insaniae occursum est per constantinopolitanam
synodum. Ephesino concilio profligata est Nestorii impietas. Haec
denique ab initio fuit ordinaria in ecclesia ratio conservandae
unitatis, quoties satan aliquid machinari coeperat. Sed memine¬
rimus, non omnibus saeculis vel locis haberi Athanasios, Basi-
lios, Cyrillos, et similes verae doctrinae vindices, quos tunc Do¬
minus excitavit. Imo cogitemus quid Ephesi secunda synodo ac¬
ciderit, ubi eutychiana haeresis obtinuit: sanctae memoriae vir
Flavianus, in exilium ejectus cum aliquot piis viris; multa ejus¬
modi flagitia designata. Nempe quia illic Dioscorus, homo fac¬
tiosus et pessimi animi, non autem spiritus Domini praesidebat.
At non erat illic ecclesia. Fateor; sic enim omnino statuo, non
ideo interire in ecclesia veritatem, etiamsi ab uno concilio oppri¬
matur; sed mirabiliter a Domino servari, ut iterum suo tempore
emergat et superet. Hoc autem perpetuum esse nego, ut vera
sit et certa scripturae interpretatio quae concilii suffragiis fuerit
recepta.

14. Yerum alio spectant Bomanenses, quum potestatem inter¬
pretandi scripturam penes concilia esse tradunt, et eam sine pro¬
vocatione. Hoc enim colore abutuntur, ut scripturae interpre¬
tationem vocent quidquid in conciliis statutum sit. De purga¬
torio , de sanctorum intercessione , de confessione auriculari , et
similibus, non reperietur una syllaba in scripturis. Yerum quia
ecclesiae autoritate sancita sunt haec omnia, hoc est (ut verius
loquamur) opinione et usu recepta, pro scripturae interpretatione
unumquodque habendum erit. Neque id modo : sed si quid re¬
clamante scriptura statuerit concilium interpretationis habebit no¬
men. Jubet Christus (Matth. 26, 26) omnes de calice quem in
coena porrigit, bibere: constantiense concilium vetuit ne plebi
daretur, sed solum sacerdotem bibere voluit. Quod sic ex dia¬
metro pugnat cum institutione Christi, pro ejus interpretatione
haberi volunt. Paulus (1 Tim. 4, 1) conjugii prohibitionem vocat
hypocrisin daemoniorum; sanctum vero in omnibus conjugium et
honorabile spiritus alibi (Hebr. 13, 4) pronuntiat. Quod postea
sacerdotibus interdixerunt conjugium, id veram et nativam scriptu¬
rae interpretationem haberi postulant: quum nihil magis alienum
fingi queat. Si quis hiscere contra ausit, haereticus judicabitur:
quando sine provocatione est ecclesiae dfeterminatio, et de ejus
interpretatione, quin vera sit, dubitari nefas est. Tantam im¬
pudentiam quid insecter? demonstrasse enim, vicisse est. Quod
de potestate approbandae scripturae docent, prudens omitto. Sub¬
jicere enim in eum modum Dei oracula hominum censurae, ut

CAPUT X.

311

ideo rata sint quia placuerint hominibus, blasphemia indigna est
quae commemoretur ; et ego jam superius hoc ipsum attigi. Unum
tamen eos rogabo : si in ecclesiae approbatione fundata est scriptu¬
rae autoritas, cujus concilii citabunt de ea re decretum ? Nullum,
opinor, habent. Cur igitur Nicaeae vinci se patiebatur Arius testi¬
moniis ex Joannis evangelio adductis ? Erat enim, secundum istos,
liberum repudiare: quando nulla universalis concilii praecesserat
approbatio. Allegant veterem catalogum, qui canon vocatur, quem
dicunt ex ecclesiae dijudicatione manasse. Sed rogo iterum, quo
in concilio canon ille editus fuerit? Hic obmutescant oportet.
Quanquam scire praeterea cupio, qualem esse illum canonem
arbitrantur. Yideo enim inter veteres id parum constitisse. Et
si valere debet quod ait Hieronymus, libri Machabaeorum Tobias,
Ecclesiasticus, et similes in ordinem apocryphorum rejicientur:
quod isti nullo modo facere sustinent.

CAPUT X.

De potestate in legibus ferendis, in qua saevissimam tyran-
nidem in animas et carnificinam exercuit papa cum suis.

Partes praecipuae hujus Capitis: 1) De constitutionibus humanis in ge¬
nere , ubi de discrimine legum politicarum et ecclesiasticarum , de conscientia,
cur et quo sensu ministri ecclesiae conscientiis leges imponere nequeant , sect.
1 — 8. — 2) De traditionibus seu constitutionibus papisticis, ceremonias et
disciplinam spectantibus, quas multis vitiis scatere probat, a sect. 9. ad 17;
deinde refelluntur argumenta , quibus se harum traditionum defensores tueri
solent, a sect. 17. usque ad 26. — 3) Ab sect. 27. usque ad fin. de bonis ac
legitimis constitutionibus ecclesiasticis agitur.

1. Sequitur pars secunda, quam in legibus ferendis sitam
esse volunt: ex qua scaturigine ortae sunt innumerae traditiones
humanae , totidem ad strangulandas miseras animas laquei. Ne¬
que enim major illis religio fuit quam scribis et pharisaeis, im¬
ponere aliorum humeris onera quae digito noluissent attingere
(Matth. 23, 4). Alibi x) docui quam crudelis sit carnificina, quod
de auriculari confessione praecipiunt. In aliis legibus tanta vio¬
lentia non apparet; sed quae videntur omnium maxime tolera¬
biles tyrannice conscientias premunt. Taceo quod adulterant cul¬
tum Dei, et Deum ipsum, qui unicus est legislator, suo jure
spoliant. Haec potestas tractanda nunc est, an ecclesiae liceat
conscientias obstringere suis legibus. In qua disputatione non
attingitur ordo politicus, sed tantum hoc agitur ut rite colatur
Deus secundum praescriptam a se regulam, et spiritualis libertas,
quae Deum respicit, salva nobis maneat. Usus obtinuit ut tra-

1) Libr. 3. cap. 4. sect. 4 et seqq. max. sect. 17.

312 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ditiones humanae vocentur quaecunque de cultu Dei, praeter ejus
verbum, profecta sunt ab hominibus edicta. Contra has nobis
est certamen, non contra sanctas et utiles ecclesiae constitutiones, j
quae vel ad disciplinam vel honestatem vel pacem conservandam
faciunt. Pinis autem certandi, ut coerceatur immensum et bar¬
barum imperium, quod sibi usurpant in animas qui pastores ec¬
clesiae haberi volunt, re autem vera saevissimi sunt carnifices.
Quas enim leges condunt, spirituales esse ajunt, ad animas per¬
tinentes, et eas ad vitam aeternam necessarias affirmant. Sic
autem regnum Christi, ut nuper attigi, invaditur; sic libertas, ab
ipso fidelium conscientiis data, opprimitur penitus ac disjicitur.
Taceo nunc quanta impietate legum suarum observationem sanciant,
dum ex ipsa et peccatorum remissionem et justitiam et salutem
quaerere docent , dum totam religionis et pietatis summam in ipsa
statuunt. Hoc unum contendo, necessitatem imponi conscientiis

non debere in quibus rebus a Christo liberantur, nec nisi libe¬
ratae, ut antea docuimus, quiescere apud Deum possunt. Uni¬
cum regem agnoscant, suum liberatorem Christum; et una liber¬
tatis lege, nempe sacro evangelii verbo, regantur oportet, si gra¬
tiam quam in Christo semel obtinuerunt, retinere volunt; nulla
servitute teneantur, nullis vinculis astringantur.

2. Fingunt quidem Solones isti, suas constitutiones leges

esse libertatis , suave jugum , onus leve ; sed mera esse mendacia
quis non videat? Nullam ipsi quidem legum suarum gravitatem
sentiunt, qui abjecto Dei timore tam suas quam divinas leges
secure ac strenue negligunt. Qui vero aliqua salutis suae cura
tanguntur, plurimum abest quin se liberos existiment, quamdiu
his laqueis implicantur. Videmus quanta cautione versatus sit
in hac parte Paulus, ut ne una quidem in re laqueum injicere
ausus fuerit (1 Cor. 7, 35). Neque id nulla causa. Prospiciebat

certe quantum vulnus infligeretur conscientiis, si earum rerum

necessitas illis imponeretur, quarum relicta esset a Domino liber¬
tas. Contra numerari vix possunt constitutiones quas isti gravis¬
sime aeternae mortis denuntiatione sanxerunt; quas severissime

exigunt tanquam ad salutem necessarias. Et in his permultae
sunt observatu difficillimae ; omnes vero, si in turbam suam con¬
gerantur, impossibiles: tantus est acervus. Qui ergo fieri poterit
ut non extrema anxietate et terrore perplexi urantur, quibus
tanta difficultatis moles incumbit? Hujus generis ergo constitutio¬
nes hic impugnare animus est: quae in hoc feruntur ut animas
intus coram Deo ligent, et religionem injiciant, ac si de rebus
ad salutem necessariis praeciperent.

3. Haec quaestio plerosque ideo impedit quod inter exter¬
num, ut vocant, et conscientiae forum non satis subtiliter discer¬
nunt. Praeterea difficultatem auget quod Paulus obediendum esse
magistratui praecipit, non poena solum metu, sed propter con¬
scientiam (Rom. 13, 5). Unde sequitur, politicis quoque legibus
obstringi conscientias. Quod si ita esset, caderet quidquid proximo

(

1 1(

CAPUT X.

313

capite diximus , ac jam dicturi sumus de spirituali regimine. TJt
hic nodus solvatur, primo operae pretium est tenere quid sit
conscientia. Ac definitio quidem ex etymo vocis petenda est.
Nam sicuti, quum mente intelligentiaque homines apprehendunt
rerum notitiam, ex eo dicuntur scire, unde et scientiae nomen
ducitur: ita, quum sensum habent divini judicii quasi sibi ad¬
junctum testem, qui sua peccata eos occultare non sinit, quin
ad judicis tribunal rei pertrahantur, sensus ille vocatur conscien¬
tia. Est enim quiddam inter Deum et hominem medium: quia
hominem non patitur in se ipso supprimere quod novit, sed eous-
que persequitur, donec ad reatum adducat. Hoc est quod intel-
ligit Paulus (Kom. 2, 15), quum tradit conscientiam simul atte¬
stari hominibus, ubi cogitationes eos accusant vel absolvunt in
judicio Dei. Simplex notitia in homine residere posset veluti
inclusa. Ergo sensus hic, qui hominem sistit ad Dei judicium,
est quasi appositus homini custos, qui omnia ejus arcana obser¬
vet ac speculetur, ne quid in tenebris sepultum maneat. Unde
et vetus illud proverbium : conscientia mille testes. Eadem ra¬
tione et Petrus (1 Petr. 3, 21) bonae erga Deum conscientiae
interrogationem posuit pro tranquillitate animi, quum persuasi de
Christi gratia nos intrepide coram Deo offerimus. Et autor epi¬
stolae ad Hebraeos (10, 2), non habere amplius conscientiam
peccati, pro liberatos vel absolutos esse, ut peccatum non am¬
plius nos arguat.

4. Itaque sicut opera respectum ad homines habent, ita con¬
scientia ad Deum refertur : ut conscientia bona nihil aliud sit quam
interior cordis integritas. In quem sensum Paulus (1 Tim. 1, 5)
scribit, complementum legis esse caritatem, ex pura conscientia
et fide non ficta. Postea etiam eodem capite quantum ab in-
telligentia differat ostendit, dicens quosdam a fide naufragium
fecisse, quia bonam conscientiam dereliquerant. His enim ver¬
bis vivum esse colendi Dei affectum sincerumque pie et sancte
vivendi studium indicat. Interdum quidem ad homines quoque
extenditur, ut quum testatur apud Lucam (Act. 24, 16) idem
Paulus , se operam dedisse ut bona conscientia ambularet erga
Deum et homines. Sed hoc ideo dictum est quod bonae conscien¬
tiae fructus ad homines usque manant ac perveniunt. Proprie
autem loquendo solum Deum respicit, ut jam dixi. Hinc fit ut
obstringere conscientiam lex dicatur quae simpliciter hominem li¬
gat, sine hominum intuitu, vel non habita eorum ratione. Exem¬
pli gratia : non modo castum servare animum purumque ab omni
libidine Deus praecipit, sed quamlibet verborum obscoenitatem et
externam lasciviam prohibet. Hujus legis observationi, etiamsi
nullus in mundo homo viveret, conscientia mea subjicitur. Ita
qui se intemperanter gerit, non eo tantum peccat quod malum
exemplum praebet fratribus , sed conscientiam reatu obstrictam
habet apud Deum. Alia in rebus per se mediis est ratio. Abs¬
tinere enim debemus si quod pariant offendiculum, sed libera con-

314 UBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

scientia. Ita de carne idolis consecrata Paulus loquitur (1 Cor.
10, 28): si quis injiciat scrupulum, inquit, noli attingere, prop¬
ter conscientiam ; dico autem conscientiam , non tuam , sed alte¬
rius. Peccaret homo fidelis, qui prius admonitus ejusmodi carnem
nihilominus ederet. Sed utcunque fratris respectu necessaria illi
sit abstinentia, ut a Deo praescribitur, non tamen conscientiae
libertatem retinere desinit. Videmus ut lex ista externum opus
ligans conscientiam solutam relinquat.

5. Nunc ad humanas leges redeamus. Si in hunc finem
latae sint ut religionem nobis injiciant, quasi per se necessaria
sit earum observatio, dicimus conscientiae imponi quod fas non
erat. Neque enim cum hominibus, sed cum uno Deo negotium
est conscientiis nostris. Quo pertinet illud vulgare discrimen in¬
ter terrenum et conscientiae forum. Quum totus orbis densissima
ignorantiae caligine obvolutus esset, haec tamen exigua lucis scin¬
tilla residua mansit, ut humanis omnibus judiciis superiorem esse
hominis conscientiam agnoscerent. Quanquam quod uno verbo
fatebantur, postea re ipsa labefactabant: voluit tamen Deus testi¬
monium aliquod christianae libertatis tunc quoque exstare, quod
ab hominum tyrannide conscientias eximeret. Sed nondum expe¬
dita est illa difficultas quae ex Pauli verbis nascitur: nam si prin¬
cipibus obediendum est non poenae tantum , sed conscientiae causa,
inde consequi videtur, in conscientiam quoque dominari princi-
pum leges. Quod si verum est, idem et de ecclesiasticis dicen¬
dum erit. Respondeo , primum inter genus et speciem hic esse
distinguendum. Nam etsi leges singulae conscientiam non attin¬
gant, generali tamen praecepto Dei tenemur, quod magistratuum
autoritatem nobis commendat. Atque in hoc cardine versatur
Pauli disputatio (Rom. 13, 1), magistratus, quoniam a Deo sint
ordinati, honore prosequendos esse. Interea minime docet, quae
ab illis scribuntur leges, ad interiorem animae gubernationem per¬
tinere: quum ubique et Dei cultum, et spiritualem juste vivendi
regulam supra quaelibet hominum placita extollat. Alterum quo¬
que notatu dignum est, quod tamen ex superioribus pendet, le¬
ges humanas, sive a magistratu, sive ab ecclesia ferantur, tametsi
sint observatu necessariae (de probis et justis loquor) , ideo tamen
non ligare per se conscientiam , quia tota observandi necessitas
ad generalem finem respicit, non autem consistit in rebus prae¬
ceptis. Ab hoc ordine procul distant quae et novam formam prae¬
scribunt colendi Dei, et necessitatem constituunt in rebus liberis.

6. Tales autem sunt quae hodie vocantur ecclesiasticae con¬
stitutiones in papatu, quae pro vero ac necessario Dei cultu in¬
geruntur. Atque ut sunt innumerae , ita infinita sunt ad captan¬
das illaqueandasque animas vincula. Etsi autem in legis exposi¬
tione nonnihil attigimus , quia tamen justae tractationi hic oppor¬
tunior erat locus, nunc studebo totam summam quo potero optimo
ordine colligere. Et quia de tyrannide, quam sibi in licentia do¬
cendi quidquid libuerit arrogant pseudoepiscopi , nuper disserui-

CAPUT X.

315

mus quantum satis esse videbatur , totam illam partem omittam ;
in explicanda tantum quam se habere dicunt legum ferendarum
potestate, hic immorabor. Hoc igitur praetextu pseudoepiscopi
nostri conscientias novis legibus onerant, quod sint spirituales le¬
gislatores a Domiuo constituti , ex quo illis commissa est ecclesiae
gubernatio. Itaque quidquid jubent ac praescribunt, id necessa¬
rio observandum esse contendunt a populo christiano : qui viola¬
verit, eum duplicis inobedientiae reum esse, quod Deo et eccle¬
siae sit rebellis. Sane si veri episcopi essent, aliquid eis in hac
parte autoritatis tribuerem , non quantum sibi postulant , sed quan¬
tum ad politiam ecclesiae rite ordinandam requiritur. Nunc quum
nihil minus sint quam quod haberi volunt, non possunt tantillum
sibi sumere quin modum excedant. Sed quia hoc quoque alibi
visum est, demus eis in praesentia, quidquid potestatis habent
veri episcopi, id jure in eos competere. Nego tamen, propterea
legislatores esse fidelibus impositos, qui praescribere a se ipsis
possint vivendi regulam, vel ad sua placita plebem sibi commis¬
sam adigere. Quum hoc dico, intelligo ipsis minime licere, quod
ipsi a se absque Dei verbo excogitaverint, ecclesiae observandum
pro necessario mandare. Id jus quum et apostolis fuerit incogni¬
tum, et toties ecclesiae ministris ore Domini ademptum, miror
quinam praeter apostolorum exemplum et contra manifestam Dei
prohibitionem arripere ausi fuerint et hodie defendere audeant.

7. Quod ad perfectam bene vivendi regulam pertinebat, id
totum sic complexus est Dominus lege sua, ut nihil hominibus
reliquerit quod ad summam illam adderent. Idque eo effecit pri¬
mum, ut, quia tota vivendi rectitudo in hoc sita est, si omnia
nostra opera ad ejus voluntatem, tanquam ad normam, exigantur,
unicus vitae magister ac director a nobis haberetur; deinde ut
testatum faceret, se a nobis nihil magis requirere quam obedien-
tiam. Hac ratione Jacobus (4, 11): qui judicat fratrem, inquit,
judicat legem; qui legem judicat, non est observator legis, sed
judex : unus autem legislatur qui potest servare et perdere. Audi¬
mus , Deum hoc sibi uni velut proprium asserere , ut verbi sui
imperio ac legibus nos regat. Atque id ipsum ante ab Jesaia
(33, 22) dictum fuerat, quamvis paulo obscurius: Dominus rex
noster, Dominus legislator noster, Dominus judex noster, ipse
salvabit nos. Utroque sane loco ostenditur vitae et mortis ei esse
arbitrium qui jus habet in animam. Imo Jacobus hoc clare pro¬
nuntiat. Id porro sibi nemo hominum sumere potest. Deum igi¬
tur unicum animarum regem agnosci oportet, penes quem unum
servandi perdendique potestas est1), ut illa Jesaiae verba sonant:
et regem et judicem et legislatorem et servatorem. Itaque Petrus
(1 Petr. 5, 3), dum pastores officii sui admonet, sic gregem pas¬
cant hortatur ne dominium exerceant adversus cleros: quo nomine
haereditatem Dei, hoc est fidelium populum, significat. Id si rite

1) Fortasse legendum: aut, ut.

316 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

expendimus, nefas esse ad hominem transferri quod Deus suum
unius facit, intelligemus ita praecisum quidquid sibi potestatis
vendicant qui se ad aliquid in ecclesia jubendum sine verbo Dei
efferre volunt.

8. Porro quoniam tota causa inde pendet, si Deus est uni¬
cus legislator, non licere hominibus id sibi honoris sumere, simul
duas illas rationes quas posuimus memoria tenere convenit, cur
hoc sibi uni Dominus asserat. Prior autem est, ut ejus voluntas
perfecta sit nobis omnis justitiae et sanctitatis regula, atque ita
in ejus cognitione perfecta sit bene vivendi scientia. Altera, ut
ipse unus (ubi ejus rite probeque colendi quaeritur modus) impe¬
rium habeat in animas nostras, cui parere et a cujus nutu pen¬
dere debeamus. His duabus rationibus observatis, facilis erit di¬
judicatio quae hominum constitutiones sint verbo Domini contra¬
riae. Sunt autem ejus generis omnes quae ad verum Dei cultum !
finguntur pertinere, et quibus servandis conscientiae obligantur,
quasi observatu necessariae essent. Hac ergo lance meminerimus
ponderandas esse omnes humanas leges, si volumus habere certum
examen, quod nusquam aberrare nos sinat. Priore contendit Pau- j
lus in epistola ad Colossenses adversus pseudoapostolos , qui novis j
oneribus premere ecclesias tentabant. Secunda magis utitur in
Galatis in simili causa. Hoc ergo in epistola ad Colossenses ex- I
sequitur, non esse de vero Dei cultu petendam ab hominibus doc¬
trinam, quia Dominus fideliter nos et ad plenum instituit qualiter

sit colendus. Quo hoc demonstret, primo capite dicit in evangelio !
contineri omnem sapientiam, qua perfectus reddatur homo Dei in
Christo. Initio secundi dicit, omnes sapientiae et intelligentiae
thesauros in Christo esse absconditos; inde postea concludit, ca- !
veant fideles ne per inanem philosophiam abducantur a grege
Christi, secundum constitutiones hominum. In fine autem capitis
majore adhuc fiducia damnat omnes s&sXo&QriGxeiag , hoc est ficti-
tios cultus, quos homines sibi ipsi comminiscuntur vel ab aliis
accipiunt, et quaecunque de cultu Dei tradere praecepta ex se
audent. Habemus ergo, impias esse omnes constitutiones, in qua-
rum observatione cultus Dei situs esse fingitur. Loci vero quibus
in Galatis urget non esse laqueos conscientiis induendos (quas a
solo Deo regi convenit), satis sunt aperti, praesertim capite quinto.
Ideo sufficiat annotasse.

9. Sed quia exemplis res tota melius patefiet, antequam ul¬
tra progredimur, operae pretium est hanc doctrinam ad nostra
tempora accommodare. Constitutiones quas vocant ecclesiasticas,
quibus papa cum suis onerat ecclesiam, dicimus perniciosas esse
et impias: adversarii nostri sanctas esse et salutares defendunt.
Sunt autem duo earum genera: nam aliae sunt de caeremoniis et
ritibus , aliae ad disciplinam magis spectant. Estne igitur justa
causa quae nos ad utrasque impugnandas moveat? Justior certe
quam vellemus. Primum, nonne autores ipsi clara voce definiunt, 1
ipsissimum, ut ita loquar, Dei cultum in ipsis contineri? In

CAPUT X.

317

quem finem conferunt suas caeremonias, nisi ut per illas Deus
colatur? Neque id fit solo errore imperitae multitudinis: sed
eorum approbatione qui locum docendi habent. Nondum crassas
abominationes attingo, quibus totam pietatem moliti sunt pessum-
dare; sed apud eos non tam atrox fingeretur crimen, in minima
quaque traditiuncula esse lapsum, nisi Dei cultum suis commentis
subjicerent. Quod ergo tolerabile non esse docuit Paulus, legiti¬
mum colendi Dei ritum ad hominum arbitrium redigi, si hodie
ferre non possumus, quid peccamus? praesertim yero quum se¬
cundum elementa mundi hujus colere praecipiunt, quod Paulus
(Coi. 2, 20) adversari Christo testatur. Eursum quam praecisa
necessitate astringant conscientias ad servandum quidquid jubent,
non est ignotunv Hic dum reclamamus, causam habemus cum
Paulo communem, qui nullo modo patitur fideles conscientias in
hominum servitutem redigi (Gal. 5, 1).

10. Porro istud pessimum accedit, quod ubi talibus va¬
nis figmentis definiri religio semel coepta est, perversitatem il¬
lam perpetuo sequitur et altera exsecrabilis pravitas, quam Pha-
risaeis exprobrabat Christus, ut irritum fiat praeceptum Dei pro¬
pter hominum traditiones (Matth. 15, 3). Nolo contra praesen¬
tes nostros nomothetas verbis meis pugnare. Vicerint sane, si
quo modo ab hac Christi accusatione purgare se poterunt. Sed
quomodo excusarent, quum immenso apud eos sceleratius sit auri¬
cularem confessionem vertente anno praetermisisse, quam nequis¬
simam vitam in solidum annum produxisse? linguam die veneris
infecisse modico carnis gustu, quam totum corpus diebus omnibus
scortando foedasse? manum, die sanctulis nescio quibus consecrato,
admovisse honesto operi, quam pessimis facinoribus assidue mem¬
bra omnia exercuisse? sacrificum legitimo uno connubio copulari,
quam illigari mille adulteriis; votivam peregrinationem non per¬
solvisse, quam in promissis omnibus fidem fallere? in prodigiosos
: nec minus supervacuos ac inutiles templorum luxus non aliquid
i profudisse, quam defuisse ultimis pauperum necessitatibus? idolum
sine honore praeteriisse , quam hominum omne genus contume-
: liose tractasse? non demurmurasse certis horis longa sine sensu
verba, quam legitimam orationem animo nunquam concepisse?
Quid est irritum facere propter suas traditiones Dei praeceptum,
S: nisi hoc est? quum observationes mandatorum Dei frigide tantum
| et defunctorie commendantes suorum exactam obedientiam nihilo
minus studiose et anxie urgent, quam si totam pietatis vim in se
: continerent; quum divinae legis transgressionem levibus satisfac¬
tionum mulctis ulciscentes unius sui decreti vel minimam offensio¬
nem nulla leviore poena plectunt quam carcere, exsilio, incendio
aut gladio. In Dei contemptores non ita asperi et inexorabiles,
suos contemptores implacabili odio ad extremum persequuntur; ac
eos omnes sic instituunt, quorum simplicitatem captivam tenent,

I ut aequiore animo universam Dei legem subversam visuri sint,
i quam apiculum in praeceptis (ut vocant) ecclesiae violatum. Pri-

318 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

mum graviter in eo delinquitur quod ob res leviculas, et (si Dei
judicio staretur) liberas, alter alterum contemnit, judicat, abjicit. '
Nunc vero quasi id parum mali esset, pluris appenduntur frivola
illa hujus mundi elementa, ut Paulus Galatis (4, 9) scribens nun¬
cupat, quam coelestia Dei oracula. Et qui prope in adulterio ab¬
solvitur, judicatur in cibo; cui scortum permittitur, interdicitur
uxor. Hoc scilicet praevaricatrice illa obedi entia proficitur, quae j
tantum a Deo avertitur quantum ad homines inclinat.

11. Sunt alia quoque duo non levia vitia quae in iisdem

constitutionibus improbamus. Primum quod magna ex parte iuu- !

tiles, interdum etiam ineptas observationes praescribunt; deinde j
quod immensa earum multitudine opprimuntur piae conscientiae, |
et in judaismum quendam revolutae umbris sic adhaerescunt, ut
ad Christum nequeant pervenire. Ineptas quod dico et inutiles, j|
scio carnis prudentiae credibile non futurum: cui tantopere arri- j
dent ut ecclesiam prorsus deformari putent ubi auferuntur. Sed j
hoc est quod Paulus scribit (Coi. 2, 23), habere speciem sapien- j
tiae in commentitio cultu , in humilitate , et eo quod austeritate ;
sua valere ad domandam carnem videntur. Saluberrima certe ad- j
monitio, quae excidere nobis nunquam debet. Fallunt, inquit, j
humanae traditiones sub specie sapientiae. Unde hunc colorem

habent? Nempe quia confictae sunt ab hominibus. Humanum j

ingenium quod suum est illic recognoscit, et recognitum libentius
amplectitur, quam optimum aliquid quod suae vanitati minus con¬
veniret. Deinde quia videntur apta esse rudimenta ad humilita- :
tem, quod hominum mentes jugo suo depressas humi detinent, it
hinc alteram habent commendationem. Postremo quia videntur
eo spectare ut carnis delicias cohibeant et abstinentiae rigore il¬
lam subigant, ideo videntur prudenter excogitatae. Quid autem
ad haec Paulus? num larvas illas excutit, ne falso praetextu sim¬
plices deludantur? Quoniam hoc satis ad refellendum esse cen-
suerat, quod dixerat esse hominum commenta, haec omnia, tan-
quam pro nihilo habeat, sine refutatione praeterit. Imo quia no¬
verat, in ecclesia omnes commentitios cultus esse damnatos, et eo
magis suspectos esse fidelibus quo humanum ingenium magis ob¬
lectant; quia noverat, falsam illam externae humilitatis imaginem

a vera humilitate tantum distare , ut facile discerneretur ; quia de¬
nique noverat, illam paedagogiam non pluris aestimari quam cor¬
poris exercitationem: ea ipsa pro humanarum traditionum refuta¬
tione voluit esse fidelibus, quorum gratia illae apud imperitos
commendabantur.

12. Sic hodie caeremoniarum spectaculo non modo vulgus j:
indoctum, sed ut quisque mundana prudentia maxime inflatus est,
mirifice capitur. Hypocritae vero et fatuae mulierculae nihil nec j
speciosius nec melius cogitari posse existimant. At qui penitius |
discutiunt et verius expendunt , secundum pietatis regulam , quid j i
tot ac tales caeremoniae valeant, intelligunt primum nugas esse, j
quod nihil utilitatis habeant; deinde praestigias, quod spectantium \

CAPUT X.

319

oculos inani pompa deludunt. De iis caeremoniis loquor quibus
subesse magna mysteria volunt romanenses magistri : nos nihil
quam mera ludibria experimur. Nec mirum est, earum autores eo
delapsos esse, ut frivolis ineptiis et se et alios luderent : quia par-
tim ex gentium deliriis exemplar sibi sumpserunt, partim simia¬
rum more temere imitati sunt veteres mosaicae legis ritus, qui ni¬
hilo magis ad nos pertinebant quam pecudum victimae, et reliqua
his similia. Sane etiamsi nullum aliud sit argumentum, tamen ex
farragine tam male consuta nemo sanus aliquid boni sperabit. Et
res ipsa palam demonstrat, plurimas caeremonias non alium ha¬
bere usum, nisi ut populum obstupefaciant magis quam doceant.
Sic et in novitiis istis canonibus, qui disciplinam invertunt magis
quam conservant, multum momenti reponunt hypocritae: si quis
introspiciat melius, reperiet nihil esse praeter umbratile et evani¬
dum disciplinae spectrum.

13. Jam vero (ut ad alterum veniam), quis non videt tra¬
ditiones, alias aliis coacervando, in tantum numerum excrevisse, ut
christianae ecclesiae nullo modo sint tolerabiles ? Hinc factum est,
ut in caeremoniis appareat judaismus nescio quis; aliae observa¬
tiones gravem piis animis carnificinam afferant. Conquerebatur
Augustinus *), quod suo tempore, neglectis Dei praeceptis, tam mul¬
tis praesumptionibus plena essent omnia ut gravius corriperetur
qui per octavas suas terram nudo pede tetigerat, quam qui men¬
tem vinolentia sepelierat. Conquerebatur, ecclesiam quam Dei mi¬
sericordia liberam esse voluit, sic premi ut tolerabilior fuerit Ju¬
daeorum conditio. Si in saeculum nostrum incidisset sanctus ille
vir, quibus querelis deplorasset eam, quae nunc est, servitutem?
Nam et numerus est decuplo major, et singuli apices centuplo ri¬
gidius quam tunc exiguntur. Ita fieri solet: ubi semel perversi
isti legislatores imperium occuparunt, nullum finem jubendi et ve¬
tandi faciunt, donec ad extremum morositatis perveniant. Quod
Paulus etiam eleganter indicavit his verbis (Coi. 2, 20) : si mor¬
tui estis mundo, quid quasi viventes decretis tenemini? ne man¬
ducaris, ne gustaveris, ne attrectaris. Nam quum verbum anrsa&ai
et manducare et tangere significet, in priore significatu hic pro¬
cul dubio accipitur , ne supervacua sit repetitio. Hic ergo pseu-
doapostolorum progressus pulcherrime describit. Initium a super¬
stitione est, quod non tantum edere vetant, sed etiam tenuiter
esitare. Ubi hoc obtinuerunt, jam gustare etiam prohibent. Post¬
quam hoc quoque illis concessum est, ne digito quidem contrec¬
tare fas esse ducunt.

14. Hanc tyrannidem in humanis constitutionibus merito ho¬
die reprehendimus, qua factum est ut innumeris edictis et immo¬
dica eorum exactione miserae conscientiae mirabiliter torqueantur.
De canonibus ad disciplinam pertinentibus alibi dictum est. De
caeremoniis quid dicam, quibus hoc perfectum est, ut semisepulto

1) Ad Januar. epist. 119 (55).

320

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Christo ad judaicas figuras redierimus? Dominus noster Christus,
inquit Augustinus 1), sacramentis numero paucissimis, significatione
praestantissimis, observatione facillimis, novi populi societatem col¬
ligavit. Ab hac simplicitate quantum absit rituum multitudo et
varietas quibus hodie implicari ecclesiam cernimus, satis enarrari
non potest. Scio quo artificio nonnulli acuti homines hanc per¬
versitatem excusent. Ajunt inter nos esse plurimos peraeque ru¬
des atque fuerunt in populo israelitico : illorum causa institutam
esse ejusmodi paedagogiam, qua tametsi firmiores carere possunt,
negligere tamen eam non debent, quum videant infirmis fratribus
esse utilem. Respondeo, nos non nescire quid fratrum infirmitati
debeatur; sed ex adverso excipimus, non esse hanc rationem qua
consulatur infirmis, ut magnis caeremoniarum acervis obruantur.
Non frustra hoc discrimen posuit Deus inter nos et veterem po¬
pulum, quod illum voluit pueriliter erudire signis et figuris, nos
simplicius, sine tanto externo apparatu. Quemadmodum, inquit
Paulus (Gal. 4, 1), puer a paedagogo pro aetatis captu regitur et
sub custodia continetur, ita sub lege custodiebantur Judaei. Nos
autem adultis similes sumus, qui a tutela et curatione liberati,
puerilibus rudimentis opus non habent. Dominus certe quale fu¬
turum esset in ecclesia sua vulgus providebat, et qualiter regen¬
dum foret. Hoc tamen, quo dictum est, modo inter nos et Ju¬
daeos discrevit. Stulta igitur ratio est si volumus imperitis con¬
sulere, judaismum a Christo abrogatum erigendo. Hanc quoque
dissimilitudinem veteris et novi populi notavit Christus suis verbis
(Joann. 4, 23), quum diceret mulieri Samaritanae, venisse tempus
quo veri cultores adorarent Deum in spiritu et veritate. Hoc pro¬
fecto semper factum fuerat, sed in hoc differunt novi cultores a
veteribus, quod sub Mose spiritualis Dei adoratio multis caeremo¬
niis adumbrata et quodammodo implicita erat, quibus abolitis nunc
simplicius adoratur. Proinde, qui hanc dissimilitudinem confun¬
dunt, ordinem evertunt a Christo institutum et sancitum. Ergone,
inquies, nihil caeremoniarum rudioribus dabitur ad juvandam eo¬
rum imperitiam? Id ego non dico: omnino enim utile illis esse
sentio hoc genus adminiculi. Tantum hic contendo ut is modus
adhibeatur qui Christum illustret, non obscuret. Caeremoniae ideo
nobis divinitus paucae datae sunt et minime laboriosae, quo prae¬
sentem Christum demonstrent; Judaeis plures datae sunt, quo es¬
sent absentis imagines. Absentem autem fuisse dico, non virtute,
sed significandi modo. Proinde modus ut retineatur, illam in nu¬
mero paucitatem, in observatione facilitatem, in significatione dig¬
nitatem quae etiam claritate constat, retinere necesse est. Id non
esse factum, quid attinet dicere? res enim est in omnium oculis.

15. Hic praetereo quam perniciosis opinionibus imbuantur
hominum mentes : sacrificia esse quibus rite litetur Deo , quibus
expientur peccata, quibus justitia et salus comparetur. Negabunt

1) Epist. 118 ad Januar. (54, 1).

CAPUT X .

321

extraneis ejusmodi erroribus vitiari res bonas, quum in operibus
quoque a Deo praeceptis hac parte non minus peccari queat. Hoc
tamen plus indignitatis habet, operibus temere humano arbitrio
confictis tantum honoris tribui ut meritoria vitae aeternae credan¬
tur. Ideo enim opera a Deo mandata remunerationem habent, quod
legislator ipse obedientiae respectu ea accepta habet. Non igitur
a propria dignitate propriove merito pretium accipiunt; sed quod
Deus obedientiam erga se nostram tanti aestimat. De ea operum
perfectione hic loquor quae a Deo mandatur, non ab hominibus
praestatur. Ideo enim nec opera legis quae facimus, nisi ex gra¬
tuita Dei benignitate, gratiam habent, quia in ipsis infirma et mu¬
tila obedientia est. Sed quia hic non disputatur quid opera sine
Christo valeant, quaestionem illam omittamus. Quod praesentis
argumenti proprium est iterum repeto: quidquid in se commenda¬
tionis habent opera, habere obedientiae intuitu, quam solam Deus
respicit, ut testatur per prophetam (Jer. 7, 22): non praecepi de
sacrificiis et victimis; sed tantum ut audiendo audiatis vocem meam.
De fictitiis autem operibus alibi loquitur (Jes. 55, 2 et 29, 13):
appenditis argentum vestrum, et non in panibus. Item: (Matth.
15, 8) frustra me colunt praeceptis hominum. Hoc itaque nullo
modo excusabunt, quod patiuntur miseram plebem in externis illis
nugis justitiam, quam Deo opponant, et qua se ante coeleste tri¬
bunal sustineant, quaerere. Praeterea annon hoc dignum insecta¬
tione vitium est, quod non intellectas caeremonias, velut histrio¬
nicam scenam aut magicam incantationem, ostentant? Certum enim
est caeremonias omnes corruptas esse et noxias, nisi per eas ho¬
mines ad Christum dirigantur. Quae autem in usu sunt caeremo¬
niae sub papatu, a doctrina separantur, ut homines in signis omni
significatione carentibus retineant. Postremo (ut ingeniosus artifex
est venter) apparet multas ab avaris sacrificulis inventas esse, ut
essent captandae pecuniae aucupia. Quamcunque autem habeant
originem, sic omnes sunt ad foedum quaestum prostitutae, ut bo¬
nam partem rescindere necesse sit, si efficere volumus, quominus
profana et sacrilega nundinatio in ecclesia exerceatur.

16. Tametsi videor non perpetuam doctrinam de humanis
constitutionibus tradere, quod aetati nostrae prorsus accommodata
est haec oratio, nihil tamen dictum est quod non sit omnibus sae¬
culis futurum utile. Nam quoties obrepit haec superstitio, ut Deum
suis figmentis colere homines velint, quaecunque in eum finem fe¬
runtur leges, statim ad crassos istos abusus degenerant. Hanc
enim maledictionem non uni aut alteri aetati, sed omnibus saecu¬
lis minatur Deus (Jes. 29, 13), quod caecitate et stupore percutiet
eos a quibus colitur doctrinis hominum. Haec excaecatio perpetuo
facit ut nullum absurditatis genus fugiant, qui contemptis tot Dei
monitis sponte se in exitiales istos laqueos induunt. Quod si re¬
motis circumstantiis simpliciter habere libet, quae sint omnium tem¬
porum humanae traditiones, quas ab ecclesia repudiari et a piis
omnibus improbari convenit, erit illa, quam superius posuimus,

Calvini Institutio II. o i

322

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

certa et clara definitio : esse omnes leges sine Dei verbo in hunc
finem ab hominibus positas, ut vel modum colendi Dei praescribant,
vel conscientias religione obstringant, quasi de rebus praecipiant
ad salutem necessariis. Si ad alterum vel ad utrumque istorum
accedunt alia vitia, quod sua multitudine evangelii claritatem ob¬
scurent; quod nihil aedificent, sed inutiles sint ac lusoriae occu¬
pationes potius quam vera pietatis exercitia; quod sint ad sordes
ac turpem quaestum expositae; quod sint observatu nimium dif¬
ficiles; quod sint malis superstitionibus inquinatae: haec erunt ad¬
jumenta ut facilius deprehendamus quantum sit in ipsis mali.

17. Audio quid ipsi pro se respondeant, suas traditiones non
a se, sed a Deo esse. Ecclesiam enim, ne errare possit, a spiritu
sancto regi; ejus vero autoritatem penes se residere. Hoc impe¬
trato, simul conficitur, eorum traditiones spiritus sancti esse reve¬
lationes, quae nisi impie ac contempto Deo contemni nequeant.
Et ne quid tentasse sine magnis autoribus videantur, bonam sua¬
rum observationum partem fluxisse ab apostolis credi volunt, et
satis uno exemplo ostendi contendunt, quid in aliis fecerint apo¬
stoli : quando in unum concilium coacti, ex concilii sententia gen¬
tibus omnibus denuntiarunt, ut se ab idolothytis, sanguine et suf¬
focato abstinerent. Jam alibi exposuimus quam falso ad se ven¬
ditandos ementiantur ecclesiae titulum. Quantum interest praesen¬
tis causae, si detractis larvis ac fucis omnibus id vere quod nobis
curae in primis esse debet, ac nostra etiam potissimum refert, in¬
tuemur, qualem scilicet ecclesiam habere velit Christus, ut ad ip¬
sius regulam nos formemus ac comparemus: facile nobis constabit,
ecclesiam non esse quae, praeteritis verbi Dei finibus, ferendis no¬
vis legibus lascivit ac luxuriat. Annon enim illa semel ecclesiae
dicta lex aeterna manet? Quod praecipio tibi hoc observabis ut
facias: non addes quidquam nec detrahes (Deut. 12,32). Et alibi
(Prov. 30, 6): non addas ad verbum Domini, neque minuas ex eo:
ne te forte arguat, inveniarisque mendax. Id quum ecclesiae dic¬
tum negare non possint, quid aliud quam ipsius contumaciam prae¬
dicant, quam post talia interdicta addere nihilo minus et admis¬
cere de suo doctrinae Dei ausam fuisse jactant? Absit autem ut
eorum mendaciis assentiamur, quibus tantam ecclesiae contumeliam
irrogant; sed falso ecclesiae nomen praetendi intelligamus, quoties
de ista humanae temeritatis libidine agitatur, quae sese intra Dei
praescripta continere non potest, quin procaciter exsultet, ac in
suas inventiones excurrat. Nihil in verbis istis involutum, nihil
obscurum, nihil ambiguum, quibus addere verbo Dei aut detrahere
quidquam vetatur ecclesia universa, quum de Domini cultu et salu¬
taribus praeceptis agitur. Yerum de lege sola id dictum fuit quam
subsequutae sunt prophetiae et tota evangelii administratio. Ea-'
teor certe: et simul addo, quae legis complementa sunt potius
quam vel additamenta, vel desectiones. Quod si vero Dominus
ministerio Mosis plurimis involucris, ut ita dicam, obscuro, nihil
tamen addi nec detrahi sustinet, donec per servos suos prophetas,

sai

dei

lis

obt

If!'

nun

imp

fott

etq

lobi

siae

it’,':
503 ;

ia]

uti

fetor

Nal
st, (

JLF5'

CAPUT X.

323

ac tandem per dilectum filium clariorem doctrinam administret :
cnr non multo nobis severius vetitum arbitremur ne quid legi,
prophetis, psalmis, evangelio addamus ? Non a semetipso degene¬
ravit Dominus, qui nulla re tantopere se offendi jampridem decla¬
ravit, quam dum humanis inventionibus colitur. Unde illae apud
prophetas praeclarae voces, quae auribus nostris continenter inso¬
nare debuerant: non sum loquutus patribus vestris, quo die eduxi
eos ex Aegypto, verba de sacrificio et holocausto; sed hoc verbum
praecepi eis dicens : audiendo audite vocem meam , et ero vobis
Deus, et eritis mihi populus, et ambulabitis in omni via quam
J mandavero vobis (Jer. 7, 22). Item : contestando contestatus sum
11 patres vestros, audite vocem meam (ibid. 11, 7). Aliaeque ejus¬
dem generis; sed haec prae aliis insignis (1 Sam. 15, 22): num-
quid vult Dominus holocausta et victimas, et non potius ut obe-
diatur voci suae? melior enim est obedientia quam victimae, et
' auscultare magis quam offerre adipem arietum; quoniam quasi pec-
:t catum ariolandi, repugnare, et quasi idololatriae iniquitas, non ac-
| quiescere. Quidquid igitur humanarum inventionum hac in parte
H ecclesiae autoritate defenditur, quum ab impietatis crimine excu-
' i sari nequeat, falso ecclesiae id imputari, arguere promptum est.

18. Hac ratione in istam humanarum traditionum tyranni-
^ dem, quae sub ecclesiae titulo superciliose nobis ingeritur, libere
13 invehimur. Neque enim (quod nostri adversarii ad faciendam no-
a|bis invidiam inique mentiuntur) ecclesiam ludibrio habemus; sed
lP* | obedientiae laudem, qua majorem nullam agnoscit, illi tribuimus,
‘‘illpsi potius vehementer sunt ecclesiae injurii, qui adversus Domi¬
ti num suum contumacem illam faciunt, dum ultra progressam fin-
ie|gunt quam per verbum Dei licuerit. Ut taceam, insignem esse
impudentiam cum pari malitia conjunctam, assidue de ecclesiae
i potestate vociferari, interim et quid illi a Domino mandatum sit,

: jet quam Domini mandato obedientiam debeat, dissimulare. At si
■ nobis, ut par est, animus fuerit cum ecclesia consentire, hoc ma-
^ gis ad rem pertinet, spectare ac meminisse quid nobis ac eccle-
b®?- siae a Domino praecipiatur, ut illi uno consensu obediamus. Non
enim dubium est quin cum ecclesia optime consensuri simus, si
nos Domino per omnia obedientes praestemus. Jam vero referre
ad apostolos traditionum originem, quibus hactenus oppressa est
ecclesia, merae fuit imposturae ; quando tota in hoc incumbit aposto¬
lorum doctrina ne novis observationibus onerentur conscientiae,
1 >aut Dei cultus nostris inventionibus contaminetur. Deinde si qua
're historiis vetustisque monumentis inest fides, apostolis non igno¬
tum modo, sed inauditum fuit quod illis tribuunt. Nec garriant,
pleraque eorum placita usu et moribus recepta fuisse quae scriptis
itradita non fuerunt. Illa scilicet quae Christo adhuc vivente in-
18 telligere non poterant, post ejus autem ascensum spiritus sancti
revelatione didicerint. De ejus loci interpretatione alibi visum
est. Quod ad praesentem causam satis est, ridiculos profecto se
faciunt, quum ingentia illa mysteria, quae tanto tempore apostolis

21 *

324 LIBER iy. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

incomperta fuerint, partim observationes esse fingunt1) aut judai-
cas aut gentiles, quarum illae inter Judaeos, hae vero apud gen¬
tes omnes promulgatae multo ante fuerant; partim ineptas gesti¬
culationes et inanes caeremoniolas, quas insulsi sacrificuli, qui
nec nare sciunt, nec literas, perquam rite peragunt, imo quas
pueri et moriones adeo apposite effingunt, ut videri possit nullos
esse magis idoneos talium sacrorum antistites. Si nullae essent
historiae, ex re tamen ipsa aestimarent sani homines, non subito
erupisse in ecclesiam tantam rituum et observationum congeriem,
sed sensim obrepsisse. Nam quum sanctiores illi episcopi, qui
apostolis aetate proximi fuerunt, nonnulla instituissent quae ad
ordinem ac disciplinam pertinebant; subsequuti postea sunt homi¬
nes, alii post alios, neque satis considerati et nimis curiosi ac
cupidi, quorum ut quisque posterior erat, ita stulta aemulatione
cum suis decessoribus certavit ne rerum novarum inventione ce¬
deret. Et quia periculum erat ne brevi obsolescerent sua inventa,
ex quibus laudem ad posteros affectabant, in exigenda eorum ob¬
servatione erant multo rigidiores. Haec xcato^rjMa bonam istorum
rituum partem nobis peperit, quos isti pro apostolicis nobis ven¬
ditant. Atque id quoque historiae testantur.

19. Ne omnium catalogum texendo simus nimium prolixi,
uno exemplo contenti erimus. In coena Domini administranda
fuit sub apostolis magna simplicitas. Proximi successores ad or¬
nandam mysterii dignitatem aliquid addiderunt quod non esset im¬
probandum. Sed postea supervenerunt stulti illi imitatores, qui
varia frustula subinde consuendo hunc quem in missa videmus
sacerdotis vestitum, haec altaris ornamenta, has gesticulationes et
totam rerum inutilium supellectilem nobis composuerunt. Atqui
objiciunt fuisse hanc olim persuasionem, quae in ecclesia universa
uno consensu fierent, ab ipsis apostolis prodiisse. Cujus rei Augu¬
stinum citant testem. Ego vero non aliunde quam ex ipsius Augu¬
stini verbis solutionem afferam. Quae toto, inquit2), terrarum
orbe servantur, vel ab ipsis apostolis, vel conciliis generalibus,
qnorum est saluberrima in ecclesia autoritas, statuta esse intelli-
gere licet; sicuti quod Domini passio et resurrectio et in coelum
ascensus et adventus spiritus sancti anniversaria solennitate cele¬
brantur, et si quid aliud tale occurrerit quod servatur ab uni¬
versa, quacunque se diffundit, ecclesia. Quum tam pauca enume¬
ret exempla, quis non videat eum ad autores fide et reverentia
dignos referre voluisse usitatas tunc observationes, non nisi sim¬
plices illas et raras et sobrias quibus ecclesiae ordinem contineri
utile est? Quantum autem hoc ab eo distat quod romanenses
magistri extorquere volunt, ut nulla sit apud eos caeremoniola
quae non pro apostolica censeatur?

20. Ne longior sim, unum tantum exemplum proferam. Si
quis eos interroget unde aquam suam lustralem habeant, protinus

i 1

1 tj

ei
se
id,
ea.
lie
lar
ap.
Sic

aut

adi

ier;
ttiii
liaic
Sai1
'jliit!
:i' ;
tarn

1) Recentiores legunt: constet.

2) Epist. 118 (54, 1).

CAPUT X.

325

respondent, ab apostolis. Quasi non hanc inventionem nescio cui
romano episcopo tribuant historiae, qui si apostolos adhibuisset
in consilium, nunquam profecto contaminasset baptismum alieno
et intempestivo symbolo. Etsi nec mihi verisimile est, tam ve¬
tustam esse ejus consecrationis originem quam illic scribitur. Quod
enim dicit Augustinus1), quasdam suo tempore ecclesias solennem
Christi imitationem in lotione pedum refugisse, ne ad baptismum
ritus ille pertinere videretnr, subindicat nullum fuisse lotionis ge¬
nus quod cum baptismo ullam haberet similitudinem. Quidquid
sit, hoc a spiritu apostolico profectum fuisse minime concedam,
ut, dum quotidiano signo baptismus in memoriam reducitur, quo¬
dammodo repetatur. Nec moror quod alibi ipse idem Augustinus
alia quoque apostolis adscribit. Nam quum nihil praeter conjec¬
turas habeat, non debet ab ipsis de re tanta judicium fieri. Po¬
stremo, ut etiam demus illa quae commemorat ab aetate aposto¬
lorum fluxisse, multum tamen interest instituasne aliquod pietatis
exercitium quo libera conscientia utantur fideles, si autem non
erit illis utilis usus, abstineant; an legem feras quae conscientias
servitute illaqueet. Nunc vero a quocunque autore emanarint,
postquam videmus in tantum abusum prolapsas esse, nihil obstat
quominus sine ulla ejus contumelia abrogemus; quando nunquam
ita sunt commendatae ut perpetuo immobiles esse oporteat.

21. Nec magnopere eos juvat quod ad excusandam suam
tyrannidem praetexunt apostolorum exemplum. Apostoli, inquiunt,
et seniores primae ecclesiae decretum praeter Chrisii mandatum
sanxerunt, quo praecipiebant gentibus omnibus, se abstinere ab
idolothytis, suffocato, et sanguine (Act. 15, 20). Id si illis licuit,
cur non et successoribus, quoties ita res postulat, idem imitari
liceat: Utinam vero cum semper alias, tum in hac re eos imi¬
tarentur. Nam (quod valida ratione confirmare promptum est)
apostolus novum illic quidquam instituisse aut decrevisse nego.
Siquidem quum in eo concilio Petrus tentari Deum pronuntiet, si
jugum imponitur cervicibus discipulorum, suam ipse sententiam
subvertit, si jugum postea aliquod consentit imponi. Imponitur
autem, si sua autoritate decernant apostoli, prohibendum gentibus
ne idolothyta, sanguinem et suffocatum attingant. Manet quidem
adhuc scrupulus, quod nihilo minus videantur prohibere. Atqui
facile dissolvetur, si quis propius decreti ipsius sensum animad¬
vertat: cujus primum ordine et momento praecipuum caput est,
relinquendam esse gentibus suam libertatem , nec illis obturban¬
dam esse, aut de legis observationibus exhibendam molestiam.
Hactenus nobis egregie patrocinatur. Quae autem proxime se¬
quitur exceptio, nec nova lex est ab apostolis lata, sed divinum
aeternumque Dei mandatum de non violanda caritate, nec punc¬
tum ex illa libertate delibat: sed gentes duntaxat admonet qua
ratione sese fratribus attemperent, ne sua libertate in eorum offen-

1) Epist. 118 ad Jan. (54 fin.).

326 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

sionem abutantur. Sit hoc igitur secundum caput, ut innoxia li- i
bertate utantur gentes, ac citra fratrum offensionem. At certum
tamen aliquid praescribunt: nempe, quatenus pro tempore expe¬
diebat, docent ac designant quibus rebus in fratrum offensionem
possint incurrere, quo ab illis caveant; nihil tamen novum ad !
aeternam Dei legem, quae fratrum offensionem prohibet, de suo
afferunt.

22. Quemadmodum si, qui ecclesiis nondum bene constitu¬
tis praesunt, fideles pastores, omnibus suis edicant ne, donec im¬
becilles quibuscum vivunt adolescant, palam die veneris carnibus l
vescantur, aut feriis in publico laborent, aut simile quidpiam.
Haec enim tametsi, seposita superstitione, indifferentia per se sint,
ubi tamen accedit fratrum offensio , sine delicto admitti nequeunt.
Sic autem sunt tempora, ut spectaculum hoc infirmis fratribus 1
proponere non possint fideles, quin eorum conscientias gravissime
vulnerent. Quis, nisi calumniator, sic novam ferri ab iis legem
dicat, quos constat duntaxat scandalis occurrere, quae sunt a Do¬
mino satis diserte prohibita? Nihilo autem magis et de apostolis
dici potest, quibus nihil aliud propositum erat, offensionum ma¬
teriam tollendo, quam divinam urgere legem de vitanda offensione.
Ac si dixissent: praeceptum Domini est ne fratrem infirmum lae¬
datis; quae idolis oblata sunt, suffocatum, et sanguinem mandu- ;
care non potestis quin offendantur infirmi fratres: edicimus igitur
vobis in verbo Domini, ne cum scandalo manducetis. Idque ip¬
sum spectasse apostolos , Paulus optimus est testis , qui certe non
nisi ex concilii sententia sic scribit (1 Cor. 8, 1): de escis quae li
idolis immolantur, scimus quia simulacrum nihil est; quidam autem j
cum conscientia idoli, quasi idolis immolatum, manducant, et con¬
scientia eorum, infirma quum sit, polluitur: videte ne facultas
vestra offendiculum fiat infirmis. Cui isthaec probe perpensa fue¬
rint, ei posthac fucus non fiet, qualem faciunt qui suae tyrannidi
apostolos praetexunt, ac si ecclesiae libertatem suo decreto in¬
fringere coepissent. Yerum, ut effugere nequeant quin sua etiam
confessione solutionem hanc approbent , respondeant mihi quo jure
illud ipsum decretum ausi sint abrogare. Nempe quia ab illis
offensionibus ac dissidiis, quibus occurrere voluerant apostoli, ni-;
hil amplius periculi erat; legem vero a suo fine aestimandam no-[
verant. Quum igitur lex ista respectu caritatis lata sit, in ea i
nihil praescribitur nisi quantum caritatis interest. Quum faten- i
tur nihil aliud esse legis hujus transgressionem quam violationem
caritatis, nonne simul agnoscunt non commentitium aliquod esse
additamentum ad legem Dei, sed germanam simplicemque accom-
modationem ad tempora et mores quibus destinabatur?

23. At vero, ut iniquae centies sint nobis et injuriae ejus¬
modi leges , esse tamen sine exceptione audiendas contendunt.!
Non enim hic agi ut erroribus consentiamus; sed tantum ut dura
praefectorum imperia subditi perferamus, quae detrectare non est
nostrum. Yerum hic quoque optime verbi sui veritate occurrit

CAPUT X.

327

Dominus, nosque a tali servitute in libertatem vendi cat quam
sacro suo sanguine nobis acquisivit, cujus beneficium verbo suo
non semel obsignavit. Non enim (quod malitiose fingunt) id so¬
lum agitur, ut gravem aliquam oppressionem in corpore nostro
perferamus, sed ut conscientiae libertate sua, hoc est sanguinis Christi
beneficio, spoliatae serviliter crucientur. Quanquam istud etiam,
ac si parum ad rem faceret, omittamus. At quanti putamus re¬
ferre, suum Domino regnum eripi, quod tanta severitate sibi as¬
serit ? Eripitur autem quoties humanarum inventionum legibus
colitur; quum solus ipse cultus sui velit haberi legislator. Ac ne
rem esse nihili quis existimet, audiamus quanti reputetur a Do¬
mino. Quoniam, inquit (Jes. 29, 13), timuit me populus iste
mandato et doctrinis hominum, ecce ego stupefaciam eum mira¬
culo grandi et stupendo; peribit enim sapientia a sapientibus ejus,
et intelligentia a senioribus recedet. Alibi : frustra me colunt,
docentes doctrinas, praecepta hominum (Matth. 15, 9). Et sane
quod se filii Israel pluribus idololatriis inquinarunt, totius mali
causa adscribitur impurae huic mixturae, quod transgressi Dei
mandata cultus novos fabricarint. Ideoque refert sacra historia
(2 Eeg. 17, 24 seqq.), novos advenas qui ad incolendam Samariam
traducti fuerant a rege babylonio, fuisse discerptos et consumptos
a feris bestiis, eo quod nescirent judicia vel statuta Dei terrae
illius. Quamvis in caeremoniis nihil peccassent, non tamen pro¬
bata fuisset Deo inanis pompa; sed interim cultus sui violationem,
quod homines aliena a verbo suo commenta ingererent, ulcisci
non destitit. Unde postea dicitur, poena illa territos ritus in lege
praescriptos suscepisse; sed quia nondum pure colebant verum
Deum, bis repetitur, timuisse ipsum et non timuisse. Unde colli¬
gimus, partem reverentiae quae illi defertur, in eo esse positam,
dum in illo colendo simpliciter quod mandat, nullas nostras in¬
ventiones miscendo sequimur. Atque ideo saepius laudantur pii
reges, quod fecerint secundum omnia praecepta, nec declinaverint
vel ad dexteram vel ad sinistram. Ultra progredior, etiamsi in
commentitio aliquo cultu palam non apparet impietas, severe ta¬
men a spiritu damnatur, ex quo a Dei praecepto discessum est.
Altare Achaz, cujus exemplar e Samaria illatum erat, videri po¬
tuit augere templi ornatum, quum ejus consilium esset soli Deo
illic sacrificia offerre, quod splendidius facturus erat quam in
primo et vetusto altari: videmus tamen ut spiritus audaciam illam
detestetur , non alia de causa , nisi quod hominum inventa in Dei
cultu impurae sunt corruptelae (2 Eeg. 16, 10). Et quo nobis
clarius patefacta est Dei voluntas, minus excusabilis quidquam
tentandi protervia. Ac proinde merito aggravatur hac circum¬
stantia crimen Manasse (2 Eeg. 21, 3), quod altare novum ex¬
struxerit in Jerusalem ; de qua pronuntiaverat Deus: ponam illic
nomen meum; quia nunc quasi ex professo respuitur Dei autoritas.

24. Mirantur plerique cur adeo acriter interminetur Domi¬
nus se facturum stupenda populo a quo mandatis hominum cole-

328 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

batur, et se frustra coli pronuntiet hominum praeceptis. At si
spectarent quid sit in religionis, hoc est, coelestis sapientiae causa
ab uno Dei ore pendere, simul viderent non levem esse rationem
cur perversa hujusmodi obsequia sic abominetur Dominus, quae
pro humani ingenii libidine sibi praestantur. Nam tametsi spe¬
ciem habent quandam humilitatis in sua hac obedientia, qui ejus¬
modi legibus in Dei cultum parent, minime tamen sunt coram
Deo humiles , cui easdem praescribunt leges quas ipsi servant.
Haec vero ratio est cur nos tam diligenter cavere vult Paulus
(Coi. 2, 4) , ne decipiamur per traditiones hominum , et illam quam
vocat i&eXo&QrjGHEictv , id est voluntarium cultum, et praeter Dei
doctrinam ab hominibus excogitatum. Sic est profecto: stultescere
et nostram nobis ipsis et omnium hominum sapientiam oportet,
quo solum illum sapere permittamus. Quam viam minime tenent
qui confictis hominum arbitrio observatiunculis, illi se approbare
meditantur, et quasi invito praevaricatricem erga eum obedientiam,
quae hominibus defertur, obtrudunt. Qualiter et aliquot ante sae¬
culis et nostra memoria factum est, et fit hodie quoque in iis
locis in quibus creaturae pluris est quam creatoris imperium; ubi
religio (si tamen religio vocari ea meretur) pluribus magisque in¬
sulsis superstitionibus conspurcata est, quam ulla unquam paga¬
nitas. Quid enim posset parere hominum sensus quam carnalia
fatuaque omnia, et quae suos autores vere referant?

25. Quod etiam obtendunt superstitionum patroni, Samuelem
sacrificasse in Eamatha, et quamvis praeter legem id fieret pla¬
cuisse tamen Deo (1 Sam. 7, 17), facilis solutio est: non fuisse
secundum aliquod altare quod unico opponeret; sed quia nondum
arcae foederis destinatus erat locus, oppidum ubi habitabat sacri¬
ficiis destinasse tanquam maxime commodum. Certe animus sancti
prophetae non fuit quidquam novare in sacris , ubi Deus tam arcte
vetabat addi vel minui. Quod ad exemplum Menoha spectat (Jud.
13, 19), extraordinarium et singulare fuisse dico. Obtulit ille Deo
sacrificium homo privatus, nec sine Dei approbatione* nempe quia
non temerario animi sui motu, sed coelesti instinctu hoc suscepit.
Quantopere autem abominetur Deus quae mortales ex se ipsis ex¬
cogitant ad eum colendum , alter non inferior Menoha Gedeon in¬
signi documento est, cujus ephod non modo ei et familiae, sed
toti populo cessit in ruinam (Jud. 8, 27). Denique adventitia
quaelibet inventio, qua Deum homines colere appetunt, nihil aliud
est quam verae sanctimoniae pollutio.

26. Cur igitur, inquiunt, ferri voluit Christus onera illa
importabilia quae alligabant scribae et Pharisaei (Matth. 23, 3)?
Imo cur alibi (ibid. 16, 6) idem Christus caveri voluit a fermento
Pharisaeorum ? fermentum, interprete Matthaeo evangelista, appel¬
lans quidquid propriae doctrinae verbi Dei puritati admiscerent.
Quid apertius volumus, quam quod totam eorum doctrinam jube¬
mur fugere et cavere? Unde nobis certissimum fit, neque altero
loco Domiuum voluisse suorum conscientias propriis Pharisaeorum

CAPUT X.

329

traditionibus vexari. Et verba ipsa, si modo non torqueantur,
nihil tale sonant. Illic siquidem Dominus, acerbe in Pharisae-
orum mores invehi instituens, simpliciter suos auditores ante eru¬
diebat, ut quanquam nihil in illorum vita cernerent quod seque¬
rentur, non tamen ea facere desinerent quae verbo docebant, quum
in cathedra Mosis, hoc est, ad enarrandam legem, sederent. Non
ergo aliud voluit quam praecavere, ne malis docentium exemplis
plebs ad contemptum doctrinae induceretur. Verum quia nonnulli
rationibus minime permoventur, autoritatem semper requirunt, sub¬
jiciam Augustini1) verba, quibus idem prorsus dicitur: habet ovile
Domini praepositos partim fidos, partim mercenarios; praepositi
qui fidi sunt, veri sunt pastores: audite tamen, quod et merce¬
narii necessarii sunt; multi quippe in ecclesia, commoda terrena
sectantes, Christum praedicant, et per eos vox Christi auditur, et
sequuntur oves non mercenarium, sed pastorem per mercenarium.
Audite mercenarios ab ipso Domino demonstratos: scribae, inquit,
et Pharisaei cathedram Mosis insident; quae dicunt, facite; quae
autem faciunt, facere nolite. Quid aliud dixit, nisi per mercena¬
rios vocem pastoris audite? sedendo enim in cathedra legem Dei
docent: ergo per illos Deus docet; sua vero si illi docere velint,
nolite audire, nolite facere. Haec Augustinus.

27. Quando vero imperiti plerique, dum humanis traditio¬
nibus impie ligari hominum conscientias et frustra Deum coli audiunt,
eadem litura leges omnes inducunt quibus ecclesiae ordo consti¬
tuitur, illorum quoque errori commodum hic occurrendum est.
Ealli hic sane perquam est lubricum, quia non prima statim facie
apparet quantum inter illas et has intersit. Sed ego ita dilucide
rem totam paucis expediam, ne cui imponat similitudo. Hoc pri¬
mum habeamus: si in omni hominum societate necessariam esse
politiam aliquam videmus, quae ad alendam communem pacem,
et retinendam concordiam valeat; si in rebus agendis vigere sem¬
per aliquem ritum, quem non respui publicae honestatis interest,
atque adeo humanitatis ipsius: id in ecclesiis praesertim observan¬
dum esse, quae cum 'bene composita rerum omnium constitutione
optime sustinentur, tum vero sine concordia nullae sunt prorsus.
Quamobrem si ecclesiae incolumitati bene prospectum volumus,
diligenter omnino curandum est quod Paulus jubet, ut decenter
omnia et secundum ordinem fiant (1 Cor. 14, 40). At quum in
hominum moribus tanta insit diversitas, tanta in animis varietas,
tanta in judiciis ingeniisque pugna: neque politia ulla satis firma
est, nisi certis legibus constituta; nec sine stata quadam forma
servari ritus quispiam potest. Huc ergo qUae conducunt leges,
tantum abest ut damnemus, ut his ablatis dissolvi suis nervis ec¬
clesias totasque deformari ac dissipari contendamus. Neque enim
haberi potest quod Paulus exigit, ut decenter omnia et ordine
fiant, nisi additis observationibus, tanquam vinculis quibusdam,

1) August. in Joann. tract. 46, 5 seq.

330 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ordo ipse et decorum consistat. Id tantum semper in istis obser¬
vationibus excipiendum est, ne aut ad salutem credantur necessa¬
riae , atque ita conscientias religione obstringant ; aut ad Dei cul¬
tum conferantur, atque ita in illis reponatur pietas.

28. Habemus ergo optimam et fidelissimam notam, quae

inter impias illas constitutiones distinguat (quibus veram obscu¬
rari religionem et conscientias subverti dictum est) et legitimas
ecclesiae observationes, si his meminerimus alterum semper ex
duobus esse propositum, aut utrumque simul: ut in sacro fidelium
coetu decenter peragantur omnia et qua convenit dignitate; ut
ipsa hominum communitas velut quibusdam humanitatis et mode¬
rationis vinculis in ordine retineatur. IJbi enim semel publicae
honestatis causa posita lex intelligitur , jam sublata est superstitio,
in quam incidunt qui humanis inventis Dei cultum metiuntur.
Bursum, ubi ad communem usum spectare cognoscitur, eversa est
falsa illa obligationis et necessitatis opinio, quae ingentem terro- |
rem conscientiis injiciebat, quum putarentur traditiones ad salutem
necessariae. Siquidem hic nihil quaeritur, nisi ut communi offi¬
cio alatur inter nos caritas. Sed operae pretium est clarius adhuc
definire quid sub illo decoro quod Paulus commendat, quid item
sub ordine comprehendatur. Ac decori quidem finis est, partim
ut, dum adhibentur ritus qui venerationem rebus sacris concilient,
talibus adminiculis ad pietatem excitemur; partim etiam ut mo¬
destia et gravitas, quae in omnibus honestis actionibus spectari j
debet, illic maxime eluceat. In ordine hoc primum est, ut qui i
praesunt, regulam ac legem bene regendi noverint; plebs vero ! (
quae regitur, ad obedientiam Dei rectam que disciplinam assuefiat. : j
Deinde ut bene composito ecclesiae statu paci et tranquillitati j \
consulatur. I i

29. Decorum ergo non vocabimus in quo nihil praeter inane i f

oblectamentum inerit, quale exemplum videmus in illo theatrico j g
apparatu quo utuntur papistae in suis sacris, ubi nihil quam in- D

utilis elegantiae larva et luxus sine fructu apparet. Sed illud

nobis decorum erit, quod ita erit ad sacrorum mysteriorum re- i; i
verentiam aptum, ut sit idoneum ad pietatem exercitium, vel sal- j 0
tem quod ad ornatum faciet actioni congruentem; neque id ipsum ,
sine fructu: sed ut fideles admoneat quanta modestia, religione, j, |a

observantia, sacra tractare debeant. Porro ut pietatis exercitia L

sint caeremoniae, ad Christum recta nos deducant necesse est. j ?f
Similiter ordinem non constituemus in illis nugatoriis pompis, jj(
quae nihil habent praeter evanidum splendorem; sed in ea com- U
positione quae omnem confusionem, barbariem, contumaciam, tur- | je;
bas omnes et dissidia tollat. Prioris generis exempla sunt apud ?
Paulum (1 Cor. 11), ut ne profana symposia cum sacra Domini j ca:
coena commisceantur; ne mulieres in publicum nisi velatae pro-
cedant. Et alia plurima in quotidiano usu habemus: quale est,
quod flexis genibus nudoque capite oramus; quod Domini sacra- ■
menta non sordide, sed cum aliqua dignitate administramus; quod !

CAPUT X.

331

in sepeliendis mortuis quandam honestatem adhibemus, et quae
alia eodem pertinent. In altero genere sunt horae publicis pre¬
cationibus, concionibus et mysticis actionibus destinatae; in ipsis
concionibus quies ac silentium, loca destinata, hymnorum con¬
centus, dies celebrandae Domini coenae praefixi, quod Paulus
vetat ne mulieres in ecclesia doceant (1 Cor. 14, 34), et si qua
sunt similia. In primis vero quae disciplinam conservant, ut
catechesis, censurae ecclesiasticae, excommunicatio, jejunia, et
quae in eundem catalogum referri possunt. Ita omnes eccle¬
siasticas constitutiones, quas pro sanctis et salutaribus recipimus,
in duo capita referre licet. Alterae enim ad ritus et caeremonias,
alterae ad disciplinam et pacem respiciunt.

30. Sed quia hic periculum est, ne ab una parte pseudo-
episcopi praetextum inde captent ad impias suas et tyrannicas
leges excusandas, ab altera sint quidam nimis meticulosi, qui
superioribus malis admoniti nullum quamlibet sanctis legibus lo¬
cum relinquant: hic testari operae pretium est, eas demum hu¬
manas constitutiones me probare, quae et Dei autoritate fundatae
et ex scriptura desumptae adeoque prorsus divinae sint. Exem¬
plum sit in geniculatione quae fit dum solennes habentur preca¬
tiones. Quaeritur, sitne humana traditio, quam repudiare vel
negligere cuivis liceat. Dico sic esse humanam, ut simul sit di¬
vina. Dei est quatenus pars est decori illius cujus cura et obser¬
vatio nobis per apostolum commendatur; hominum autem, qua¬
tenus specialiter designat quod in genere fuerat indicatum magis
quam expositum. Ab hoc uno exemplo aestimare licet quid de
toto hoc genere sit sentiendum: nempe quia Dominus et totam
verae justitiae summam, et omnes cultus numinis sui partes, et
quidquid ad salutem necessarium erat, sacris suis oraculis tum
fideliter complexus est, tum perspicue enarravit, in his solus ma¬
gister est audiendus. Quia autem in externa disciplina et caere¬
moniis non voluit sigillatim praescribere quid sequi debeamus
(quod istud pendere a temporum conditione provideret, neque ju¬
dicaret unam saeculis omnibus formam convenire), confugere hic
oportet ad generales quas dedit regulas, ut ad eas exigantur quae¬
cunque ad ordinem et decorum praecipi necessitas ecclesiae postu¬
labit. Postremo, quia ideo nihil expressum tradidit, quia nec
ad salutem haec necessaria sunt, et pro moribus uniuscujusque
gentis ac saeculi varie accommodari debent ad ecclesiae aedifica¬
tionem, prout ecclesiae utilitas requiret, tam usitatas mutare et
abrogare quam novas instituere conveniet. Fateor equidem, non
temere, nec subinde, nec levibus de causis ad novationem esse
decurrendum. Sed quid noceat vel aedificet, caritas optime judi¬
cabit: quam si moderatricem esse patiemur, salva erunt omnia.

31. Jam vero christiani populi officium est, quae secundum
hunc canonem fuerint instituta, libera quidem conscientia, nulla¬
que superstitione, pia tamen et facili ad obsequendum propensione
servare, non contemptim habere, non supina negligentia praeter-

332 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ire; tantum abest ut per fastum et contumaciam violare aperte
debeat. Qualis, inquies, in tanta observantia et cautione con¬
scientiae libertas esse poterit? Imo vero praeclare constabit ubi
reputabimus, non fixas esse et perpetuas sanctiones quibus astricti
simus, sed externa humanae infirmitatis rudimenta; quibus tametsi
non indigemus omnes, tamen omnes utimur, quia alii aliis ad
fovendam inter nos caritatem mutuo sumus obnoxii. Hoc in
exemplis superius positis recognoscere licet. Quid? an in mu¬
lieris carbaso sita religio est, ut nudo capite egredi sit nefas?
an sanctum de ejus silentio decretum, quod violari sine summo
scelere non possit? an aliquid in genuflexione, in humando ca¬
davere mysterium, quod praeteriri sine piaculo non possit? Mi¬
nime. Nam si tali festinatione opus sit mulieri in juvando proximo
quae velare caput non sinat, nihil delinquit si aperto capite ac¬
currat. Et est ubi loqui non minus opportunum illi sit, quam
alibi tacere. Stantem quoque orare qui morbo impeditus cur¬
vare genua nequit, nihil vetat. Denique satius est mature hu¬
mare mortuum, quam ubi linteum deest, ubi non adsunt qui de¬
ducant, exspectare dum inhumatus putrescat. Sed est nihilomi¬
nus in istis rebus quod agendum aut cavendum mos regionis,
instituta, ipsa denique humanitas et modestiae regula dictet; ubi
si imprudentia et oblivione quid erratum fuerit, nullum admissum
crimen est; sin contemptu, improbanda est contumacia. Similiter
dies ipsi qui sint, et horae, quae locorum structura, qui quo die
canantur psalmi, nihil interest. Yerum et certos dies et statas
esse horas convenit, et locum recipiendis omnibus idoneum, si
qua servandae pacis ratio habetur. Nam quantarum rixarum se¬
men futura sit earum rerum confusio , si prout cuique libitum
sit, mutare liceat quae ad communem statum pertinent? quando
nunquam futurum est ut omnibus idem placeat, si res, velut in
medio positae, singulorum arbitrio relictae fuerint. Quod si quis
obstrepat et plus sapere hic velit quam oportet, viderit ipse qua
morositatem suam ratione Domino approbet. Nobis tamen istud
Pauli (1 Cor. 11, 16) satis facere debet, nos contendendi morem
non habere, neque ecclesias Dei.

32. Porro summa diligentia incumbendum est, ne quis irre¬
pat error qui purum hunc usum vel inficiat vel obscuret. Quod
quidem obtinebitur si quaecunque erunt observationes manifestam
utilitatem prae se ferant; si parcissimae admittantur; potissimum
vero si accedat fidelis pastoris doctrina, quae pravis opinionibus
viam praecludat. Haec autem cognitio facit, ut sua cuique in
his rebus omnibus libertas constet; et quandam nihilominus suae
quisque libertati necessitatem ultro imponat, quatenus aut illud,
quod diximus, to tzqstvov aut caritatis ratio exiget. Deinde, ut
et in earum rerum observatione nulla superstitione versemur ipsi,
nec morose nimium ipsam ab aliis requiramus, ne potiorem Dei
cultum caeremoniarum multitudine aestimemus ; ne ecclesia ec¬
clesiam ob externae disciplinae varietatem contemnat. Postremo,

CAPUT XI.

333

ut nullam hic perpetuam legem nobis statuentes totum observa¬
tionum usum et finem ad ecclesiae aedificationem referamus; qua
postulante, non modo mutari aliquid, sed quidquid ante in usu
nobis observationum fuerit, inverti nulla offensione feramus. Hoc
enim ferre temporum rationem , ut ritus quosdam , non impios
alioqui nec indecoros, pro rei opportunitate abrogari conveniat,
praesenti experimento est haec aetas. Nam, quae superiorum
temporum caecitas fuit et ignorantia, tam corrupta opinione tam-
que pertinaci studio antehac in caeremoniis haeserunt ecclesiae,
ut vix satis repurgari a prodigiosis superstitionibus queant, quin
multae caeremoniae tollantur nec abs re olim forte institutae, et
nulla per se impietate notabiles.

CAPUT XI.

De ecclesiae jurisdictione ejusque abusu, qualis cernitur
in papatu.

Caput hoc ad duas partes praecipuas commode revocari potest. 1) Juris¬
dictionis ecclesiasticae necessitas , origo , descriptio , partes essentiales , nempe
sacrum Verbi ministerium et excommunicationis disciplina perpetua, cujus sco¬
pus, usus item ac abusus declaratur, sect. 1 — 8. — 2) Argumenta, quae Pa-
pistae proferunt in defensionem Pontificiae tyrannidis, jus utriusque gladii, im¬
peratoriam pompam ac dignitatem , ditiones alienas , et immunitatem (quam vo¬
cant) usurpantis, refelluntur a nona sect. usque ad fin. cap.

1. Restat tertia pars, et quidem in statu bene composito
praecipua, ecclesiasticae potestatis, quam in jurisdictione positam
esse diximus. Tota autem ecclesiae jurisdictio pertinet ad morum
disciplinam, de qua mox tractandum erit. Quemadmodum enim
nulla urbs nullusve pagus sine magistratu et politia stare potest;
sic ecclesia Dei (quod jam docui, sed nunc iterum cogor repe¬
tere) sua quadam spirituali politia indiget; quae tamen a civili
prorsus distincta est, eamque adeo nihil impedit aut immunit, ut
potius multum juvet ac promoveat. Ista igitur jurisdictionis po¬
testas nihil aliud erit in summa quam ordo comparatus ad spiri¬
tualis politiae conservationem. In hunc finem fuerunt ab initio
constituta in ecclesiis judicia quae censuram de moribus agerent,
animadverterent in vitia, et exercendo clavium officio praeessent.
Hunc ordinem designat Paulus in epistola ad Corinthios (1 Cor.
12, 28), quum gubernationes nominat; item ad Romanos (12, 8),
quum dicit: qui praeest in sollicitudine praesit. Non enim allo¬
quitur magistratus, qui nulli tunc erant christiani, sed eos qui
ad spirituale ecclesiae regimen erant adjuncti pastoribus. Ad Ti¬
motheum quoque (1 Tim. 5, 17) duplices facit presbyteros: alios
qui laborant in verbo, alios qui verbi praedicatione non fungun¬
tur et tamen bene praesunt. Hoc posteriore genere non dubium

334 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

est quin eos intelligat qui ad inspectionem morum et totum cla¬
vium usum constituti erant. Nam potestas haec, de qua loqui¬
mur, tota pendet a clavibus quas Christus ecclesiae contulit, Mat¬
thaei decimo octavo capite (v. 18), ubi jubet graviter publico no¬
mine admoneri eos qui privatas monitiones contempserint; quod
si in sua contumacia pergant, a societate fidelium abdicandos
docet. Porro monitiones istae et correctiones sine causae cogni¬
tione fieri nequeunt: proinde opus est et judicio et ordine ali¬
quo. Quamobrem, nisi velimus irritam facere clavium promissio¬
nem et excommunicationem, solennes monitiones et quidquid tale
est de medio tollere, aliquam ecclesiae jurisdictionem demus ne-
cesse est. Observent lectores non agi illo loco de generali doc¬
trinae autoritate, sicuti Matthaei cap. 16 et Joannis 20, sed jus
synedrii in posterum transferri ad Christi gregem. Ad illum us¬
que diem Judaeis sua fuerat gubernandi ratio, quam in ecclesia
sua stabilit Christus quoad puram institutionem atque id gravi
sanctione. Sic enim oportuit, quum ecclesiae ignobilis et con¬
temptae judicium a temerariis et fastuosis hominibus sperni alio-
qui posset. Ac ne lectores impediat, quod Christus iisdem verbis
res aliquantum inter se diversas notat, hunc nodum solvere utile
erit. Duo igitur sunt loci qui de ligando et solvendo loquuntur.
Alter est Matthaei decimo sexto (v. 19), ubi Christus, postquam
se claves regni coelorum Petro daturum promisit, continuo sub¬
jungit: quodcunque ipse in terra ligaverit aut solverit, ratum in
coelo fore. Quibus verbis nihil aliud significat, quam aliis quae
habentur apud Joannem (20, 23), quum discipulos missurus ad
praedicandum, postquam insufflavit in eos: quorum, inquit, re¬
miseritis peccata, remissa erunt, et quorum retinueritis, retenta
erunt in coelo. Adferam interpretationem non argutam, non
coactam, non detortam, sed germanam, fluentem, obviam. Hoc
de remittendis et retinendis peccatis mandatum et illa de ligando
et solvendo Petro facta promissio non alio debent referri quam
ad verbi ministerium, quod dum apostolis committebat Dominus,
simul et hoc solvendi ligandique munere ipsos instruebat. Quae
enim est summa evangelii , nisi quod omnes servi peccati et mor¬
tis solvimur ac liberamur per redemptionem, quae est in Christo
Jesu? qui vero Christum liberatorem ac redemptorem non susci¬
piunt nec agnoscunt, eos aeternis vinculis damnatos addictosque
esse? Hanc legationem quum apostolis suis in omnes nationes
perferendam traderet Dominus, ut suam esse et a se profectam
approbaret, hoc praeclaro testimonio eam honoravit; idque in
eximiam confirmationem tum apostolorum ipsorum, tum eorum
quoque omnium ad quos perventura erat. Deferebat, ut apostoli
constantem ac solidam suae praedicationis certitudinem haberent;
quam non modo infinitis laboribus, curis, molestiis, periculis obi¬
turi erant, sed suo demum sanguine obsignaturi. Ipsam, inquam,
ut scirent non vanam esse nec inanem, sed potentiae plenam ac
virtutis, referebat ut in tanta anxietate et rerum difficultate tan-

CAPUT XI.

335

tisque discriminibus, Dei se negotium agere persuasi essent; ut
toto mundo adversante et repugnante, Deum pro se stare cognosce¬
rent; ut Christum, doctrinae suae autorem, aspectu in terra prae¬
sentem non habentes, ipsum esse in coelo intelligerent , ad fir¬
mandam ejus quam sibi tradiderat doctrinae veritatem. Oportebat
rursum et auditoribus certissime testificatum esse, illam evangelii
doctrinam non apostolorum esse sermonem, sed Dei ipsius; non
i vocem in terra natam, sed e coelo delapsam. Non enim in ho¬
minis potestate haec esse possunt, peccatorum remissio, promissio
vitae aeternae, salutis nuntium. Testificatus est ergo Christus
nihil in evangelii praedicatione apostolorum esse praeter ministe¬
rium; se esse qui per eorum ora, velut per organa, loqueretur
omnia et promitteret. Itaque peccatorum remissionem quam an¬
nuntiarent, veram esse Dei promissionem; damnationem quam
pronuntiarent, certum esse Dei judicium. Haec autem testificatio
' saeculis omnibus data est, firmaque manet, quae certiores omnes
; securosque reddat, evangelii verbum, a quocunque tandem ho¬
mine praedicetur, ipsissimam esse Dei sententiam, apud summum
| tribunal promulgatam, in libro vitae scriptam, in coelo ratam
firmam ac fixam. Habemus, potestatem clavium esse simpliciter
in illis locis evangelii praedicationem; nec tam potestatem esse
quam ministerium, si ad homines respicimus. Non enim homi¬
nibus hanc potestatem proprie Christus dedit, sed verbo suo,
cujus homines ministros fecit.

2. Alter, quem de ligandi et solvendi potestate exstare di-
tj ximus , locus Matthaei 18, 18 habetur , ubi ait Christus : si frater
aliquis ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publica-
i nus: amen dico vobis, quaecunque ligaveritis super terram, erunt
i ligata et in coelo; quaecunque solveritis, soluta erunt. Hic locus
non omnino est priori similis, sed paulo in diversam partem in-
i telligendus est. Non autem sic diversos facio, ut non multam
habeant inter se affinitatem. Hoc primum ubique simile est, quod
utraque est generalis sententia, eadem semper ligandi solvendi que
i potestas, nempe per verbum Dei, idem mandatum, eadem pro-
! missio. Eo autem differunt, quod prior locus peculiariter de prae-
. dicatione est qua verbi ministri funguntur; hic ad disciplinam
I excommunicationis pertinet, quae ecclesiae permissa est. Ligat
l autem ecclesia quem excommunicat; non quod in perpetuam rui-
i nam ac desperationem conjiciat, sed quia ejus vitam ac mores
■ damnat, ac, nisi resipuerit, jam eum suae damnationis admonet,
i Solvit quem in communionem recipit, quia velut participem eum
! facit unitatis quam habet in Christo Jesu. Ne quis ergo contu-
i maciter ecclesiae judicium contemnat, aut parvi faciat se fidelium
; suffragiis damnatum, testatur Dominus tale fidelium judicium non
aliud esse quam sententiae suae promulgationem, ratumque haberi
in coelis quod illi in terra egerint. Habent enim verbum Dei,
quo perversos damnent; habent verbum quo resipiscentes in gra¬
tiam recipiant. Errare autem non possunt, nec a Dei judicio dis-

336 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

sentire, quia non nisi ex lege Dei judicant, quae non incerta est
aut terrena opinio, sed sancta Dei voluntas et coeleste oraculum.
Ex istis duobus locis, quos ut breviter, ita et familiariter et vere
enarrasse mihi videor , furiosi illi , nullo discrimine, prout sua ver¬
tigine feruntur, nunc confessionem, nunc excommunicationem, nunc
jurisdictionem, nunc jus condendi leges, nunc indulgentias statuere
conantur. Priorem vero ad astruendum romanae sedis primatum
allegant. Ita norunt claves suas quibus visum est aptare seris et
ostiis: ut dicas tota vita eos artem fabrilem exercuisse.

3. Nam quod nonnulli omnia illa temporaria fuisse imagi¬
nantur, quum magistratus a religionis nostrae professione alieni
adhuc forent, in eo falluntur, quod non animadvertunt quantum
sit discrimen et qualis dissimilitudo ecclesiasticae et civilis pote¬
statis. Neque enim jus gladii habet ecclesia quo puniat vel coer¬
ceat, non imperium ut cogat, non carcerem, non poenas alias
quae solent infligi a magistratu. Deinde non hoc agit, ut qui
peccavit invitus plectatur, sed ut voluntaria castigatione poeni¬
tentiam profiteatur. Est igitur longe diversa ratio : quia nec quid¬
quam sibi sumit ecclesia quod sit proprium magistratus, neque
hoc efficere potest magistratus quod ab ecclesia peragitur. Exem¬
plo fiet hoc facilius. Inebriatus est aliquis? in urbe bene consti¬
tuta, poena erit carcer. Scortatus est? aut similis, aut potius
major. Ita erit satisfactum et legibus, et magistratui, et externo
judicio. At fieri poterit ut nullam det poenitentiae significatio¬
nem, quin potius ut obmurmuret vel fremat. An illic cessabit
ecclesia? At recipi ad coenam tales nequeunt, quin fiat et Christo
et sacrae ejus institutioni injuria. Et hoc postulat ratio , ut qui
ecclesiam offendit malo exemplo, solenni poenitentiae declaratione
offendiculum, quod excitavit, tollat. Ratio quam adducunt illi
qui contra sentiunt, nimis est frigida. Mandabat, inquiunt, Chri¬
stus has partes ecclesiae, quum non esset magistratus qui exse¬
queretur. Sed accidit saepenumero, ut sit negligentior magistra¬
tus; imo nonnunquam forte ut sit ipsemet castigandus, quod et
Theodosio Caesari contigit. Ad haec tantundem dici poterit de
toto fere verbi ministerio. Nunc ergo secundum eos desinant re¬
prehendere pastores manifesta flagitia ; desinant objurgare , arguere,
increpare. Sunt enim christiani magistratus, qui legibus et gladio
debent haec corrigere. At quemadmodum magistratus puniendo
et manu coercendo purgare debet ecclesiam offendiculis, ita verbi
minister vicissim sublevare debet magistratum, ne tam multi pec¬
cent. Sic conjunctae debent esse operae, ut altera sit adjumento
alteri, non impedimento.

4. Et sane, si quis propius expendat Christi verba, facile
perspiciet, statum et perpetuum ecclesiae ordinem non tempora¬
rium illic describi. Neque enim consentaneum est, ut qui moni¬
tionibus nostris obtemperare noluerint, eos ad magistratum defe¬
ramus, quod tamen necesse foret si in vicem ecclesiae ille succe¬
deret. Q-uid ista promissio? an unius anni dicenda erit, vel pau-

(

I e

;fe

al.

'an

rui

sca

lea

sep

per

c!t;

Tei

CUt

81111

mer

Illa

coni

juai

Boii

nem

«abit

fiam

leni

iae(

locet

forro

CAPUT XI.

337

eorum : amen amen dico vobis, quidquid ligaveritis in terra ? Prae¬
terea Christus nihil hic novum instituit; sed consuetudinem in ve¬
teri gentis suae ecclesia semper observatam sequutus est : quo
significavit, non posse carere ecclesiam spirituali jurisdictione,
quae ab initio fuisset. Atque id omnium temporum consensu fuit
confirmatum. Neque enim ubi coeperunt imperatores et magistra¬
tus Christo nomen dare, protinus abrogata est spiritualis jurisdic¬
tio; sed ita duntaxat ordinata, ne quid civili derogaret aut cum
ea confunderetur. Et merito; non enim magistratus, si pius est,
eximere se volet communi filiorum Dei subjectione, cujus non
postrema pars est, ecclesiae ex verbo Dei judicanti se subjicere;
tantum abest ut judicium illud tollere debeat. Quid enim hono¬
rificentius, inquit Ambrosius1), quam ut ecclesiae filius dicatur
imperator? Imperator enim bonus intra ecclesiam, non supra ec¬
clesiam est. Quare illi qui magistratum ornent, ecclesiam spoliant
hac potestate, non modo falsa interpretatione corrumpunt Christi
sententiam, sed sanctos omnes episcopos, qui tam multi a tem¬
pore apostolorum exstiterunt, non leviter damnant, quod honorem
officiumque magistratus falso praetextu sibi usurpaverint.

5. Sed hoc quoque ex adverso operae pretium est videre,
quis fuerit olim verus usus ecclesiasticae jurisdictionis, et quantus
abusus obrepserit: ut sciamus quid abrogandum sit, et quid ex
antiquitate restituendum , si volumus , everso regno antichristi, ve¬
rum Christi regnum iterum erigere. Primum hic scopus est, ut
scandalis obviam eatur; quod si quid scandali exortum sit, abo¬
leatur. In usu duo sunt consideranda: ut a jure gladii prorsus
separetur haec spiritualis potestas; deinde ne unius arbitrio, sed
per legitimum consessum administretur. Utrumque in puriore ec¬
clesia observatum fuit (1 Cor. 5 , 4). Neque enim vel mulctis,
vel carceribus, vel aliis civilibus poenis potestatem suam exer¬
cuerunt sancti episcopi, sed solo Domini verbo, ut decebat, usi
sunt. Severissima enim ecclesiae vindicta, et quasi ultimum ful¬
men, est excommunicatio, quae non nisi in necessitate adhibetur.
Illa porro nec vim, nec manum desiderat, sed verbi Dei potentia
contenta est. Denique veteris ecclesiae jurisdictio nihil aliud fuit
quam practica, ut ita loquar, declaratio ejus quod docet Paulus
(2 Cor. 10, 4) de spirituali pastorum potestate. Data est, inquit,
nobis potestas, qua demoliamur munitiones, qua humiliemus om¬
nem altitudinem quae se extollit adversus cognitionem Dei, qua
subigamus omnem cogitationem, et captivam ducamus in obedien-
tiam Christi; in promptu vero habemus vindictam adversus om¬
nem inobedientiam. Quemadmodum hoc fit praedicatione doctri¬
nae Christi, ita, ne doctrina sit ludibrio, secundum id ipsum quod
docetur judicari debent qui se profitentur fidei domesticos. Id
porro fieri nequit nisi una cum ministerio conjunctum sit jus vo¬
candi eos qui privatim monendi sunt vel acrius corrigendi, jus

1) Epist. 32. ad Valentianum.
Calviui Institutio II.

338 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

etiam arcendi eos a coenae communione , qui recipi sine tanti
mysterii profanatione nequeunt. Itaque dum alibi (1 Cor. 5, 12)
negat, non esse nostrum extraneos judicare, filios ecclesiae cen¬
suris subjicit, quae eorum vitia castigent, ac tunc viguisse judicia
innuit, a quibus nemo fidelium esset immunis.

6. Ejusmodi vero potestas, ut proposuimus, non penes unum
erat, ut pro sua libidine quidvis ageret; sed penes consessum se¬
niorum , qui erat in ecclesia quod in urbe est senatus. Cypria¬
nus x), quum meminit per quos suo tempore exerceretur, adjun¬
gere solet totum clerum episcopo. Sed alibi 1 2) quoque demon¬
strat, sic praefuisse clerum ipsum, ut plebs interim a cognitione
non excluderetur. Sic enim scribit : ab initio episcopatus mei
statui sine cleri consilio et plebis consensu nihil agere. Verum
haec erat communis et usitata ratio, ut per senatum presbytero¬
rum ecclesiae jurisdictio exerceretur, quorum duo, ut dixi, erant
genera. Alii enim ad docendum erant ordinati, alii morum cen¬
sores duntaxat erant. Paulatim degeneravit hoc institutum a suo
primordio; ut jam Ambrosii saeculo soli clerici in judiciis eccle¬
siasticis essent cognitores. Quod ipse conqueritur his verbis3):
synagoga vetus, inquit, et postea ecclesia seniores habuit, quo¬
rum sine consilio nihil agebatur; quod qua negligentia obsoleverit
nescio, nisi forte doctorum desidia, vel magis superbia, dum soli
volunt aliquid videri. Videmus quantopere sanctus vir indignetur
aliquid de meliore statu concidisse, quum tamen adhuc illis staret
ordo saltem tolerabilis. Quid igitur, si has deformes ruinas in¬
tueretur quae nullum prope vestigium referunt vetusti aedificii?
qua deploratione uteretur? Principio contra jus et fas, quod ecclesiae
datum erat, sibi uni vendicavit episcopus. Perinde enim est ac
si senatu expulso consul imperium solus occuparet. Atqui, ut
est reliquis honore superior, ita in ipso collegio plus est auto-
ritatis quam in uno homine. Fuit igitur facinus nimis impro¬
bum, quod unus homo, translata ad se communi potestate, et
tyrannicae libidini patefecit aditum , et ecclesiae quod suum erat
eripuit, et consessum a Christi spiritu ordinatum suppressit et
abdicavit.

7. Verum, ut aliud malum semper ex alio nascitur, epi¬
scopi velut rem sua cura indignam fastidientes, ad alios ablegarunt.
Inde creati officiales, qui locum illum sustinerent: nondum dico
quale genus hominum; hoc tantum dico, nihil differre a profanis
judicibus. Et tamen spiritualem jurisdictionem adhuc vocant, ubi
non nisi de rebus terrenis litigatur. Ut nihil sit aliud mali, fo¬
rum litigiosum qua fronte vocare audent judicium ecclesiae? At
illic sunt monitiones, est excommunicatio. Scilicet ita cum Deo
luditur. Debet pauperculus aliquis pecuniam ? citatur ; si compa¬
ret, damnatur; damnatus nisi satisfaciat, monetur; a monitione

1) Epist. 14. libr. 3 et ejusd. libr. epist. 19 et alibi.

2) Epist. 10. libr. 3. 3) In cap. 5. primae ad Timoth.

)

(

!l'

cii

pii

dii

ris

tot

D01

eti;

sim

P»

(lia

'ille

iit,

?erl

lolii

tirni

mod

res

fiam

tacui

pone

latui

CAPUT XI.

9Q0
o

secunda gradus fit ad excommunicationem ; si non comparet , mo¬
netur ut se sistat judicio; si moram facit, monetur, et mox ex¬
communicatur. Quaeso, quid omnino simile vel cum instituto
Christi, vel cum more prisco, vel cum ratione ecclesiastica? At
fit etiam illic de vitiis censura. Nempe scortationes, lascivias,
ebrietates et ejus generis flagitia non tantum tolerant, sed tacita
quodammodo approbatione fovent ac confirmant; neque id in plebe
modo , sed in ipsis quoque clericis. Ex multis paucos ad se vo¬
cant, vel ne videantur nimis socordes in connivendo, vel ut pe¬
cuniam emulgeant. Taceo praedas, rapinas, peculatus, sacrilegia
quae inde colliguntur. Taceo quales, ut plurimum, deligantur ad
hoc munus. Hoc satis superque est, quod quum jurisdictionem
suam spiritualem jactant Romanenses, ostendere promptum est in¬
stitutae a Christo rationi nihil esse magis contrarium; cum prisca
vero consuetudine nihilo plus habere similitudinis quam tenebras
cum luce.

8. Tametsi non omnia diximus quae huc adferri poterant,
et ea quoque ipsa quae diximus, paucis perstricta sunt, sic ta¬
men debellatum esse confido ut nihil jam sit cur quisquam ambi¬
gat, spiritualem potestatem, qua papa cum toto suo regno super¬
bit, impiam esse contra Dei verbum ac iniustam in ejus populum
tyrannidem. Ac spiritualis quidem potestatis nomine tum auda¬
ciam complector in fabricandis novis doctrinis, quibus miseram
plebem a germana verbi Dei puritate averterunt, tum iniquas tra¬
ditiones quibus ipsam illaquearunt, tum pseudoecclesiasticam ju¬
risdictionem, quam per suffraganeos et officiales exercent. Nam
si Christo regnum inter nos permittimus, fieri non potest quin
totum istud dominationis genus extemplo prosternatur ac corruat.
Jus autem gladii quod sibi quoque tribuunt, quia in conscientias
non exercetur, tractare praesentis negotii non est. Qua tamen
etiam in parte animadvertere operae pretium est, sui semper esse
similes; nihil scilicet minus quam quod haberi volunt, ecclesiae
pastores. Nec peculiaria hominum vitia, sed commune totius or¬
dinis scelus, adeoque ipsam ordinis pestem arguo: quando mutilus
ille fore creditur, nisi opulentia et superbis titulis spectabilis fue¬
rit. Si hac de re Christi autoritatem quaerimus, non dubium quin
verbi sui ministros a civili dominatione ac terreno imperio arcere
voluerit, quum diceret (Matth. 20, 25; Luc. 22, 25): reges gen¬
tium dominantur illis, vos autem non sic. Significat enim non
modo pastoris officium distinctum esse ab officio principis, sed
res esse magis separatas quam ut in unum hominem coire queant.
Nam quod Moses utrumque simul sustinuit, primum raro id mi¬
raculo factum est; deinde fuit temporarium, donec res melius com¬
ponerentur. Ubi autem certa forma a Domino praescribitur, civi¬
lis gubernatio ei relinquitur ; sacerdotium jubetur fratri resignare.
Et merito: est enim supra naturam ut unus homo utrique oneri
sufficiat. Ique fuit saeculis omnibus diligenter in ecclesia obser¬
vatum. Nec quisquam exstitit episcoporum , quamdiu duravit vera

22 *

340 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

aliqua ecclesiae facies, qui de usurpando jure gladii cogitaret; ut
istud esset vulgare proverbium Ambrosii1) aetate, imperatores
magis sacerdotium optasse quam imperium sacerdotes. Erat enim
in omnium mentibus infixum quod postea dicit: ad imperatorem
pertinere palatia, ad sacerdotem ecclesias.

9. Posteaquam vero excogitata fuit ratio qua episcopi titu¬
lum, honorem, opes sui muneris tenerent sine onere ac sollicitu¬
dine: ne otiosi prorsus relinquerentur, jus illis gladii datum est,
vel potius ipsi sibi usurparunt. Hanc impudentiam quo tandem
praetextu defendent? An judiciorum cognitionibus, civitatumque
et provinciarum administrationibus sese involvere, et occupationes
a se tam alienas latissime amplecti, id episcoporum erat? quibus
tantum in suo munere operae ac negotii est, ut si illic toti assi¬
duique sint, nec ullis avocamentis distrahantur, vix tamen suffi¬
cere queant. At vero, qua sunt pervicacia, jactare non dubitant,
sic pro dignitate florere gloriam regni Christi, nec se interim ni¬
mium abstrahi a vocationis suae partibus. Quantum ad prius il¬
lud attinet, si hoc decorum est sacri muneris ornamentum, eo
fastigii evectos esse ut summis quibusque monarchis sint formida¬
biles, est cur cum Christo expostulent, a quo graviter eo modo
laesus est eorum honor. Quid enim contumeliosius, eorum qui¬
dem opinione, dici poterat istis verbis: reges gentium et princi¬
pes dominantur illis, vos autem non sic? Nec tamen duriorem
legem servis suis imponit quam ipse primus sibi tulit ac recepit.
Quis me, inquit (Luc. 12, 14), judicem constituit aut divisorem
inter vos? Videmus judicandi munus simpliciter a se rejicere,
quod non faceret, si res esset suo muneri consentanea. In or¬
dinem cui se Dominus subjecit, non patientur servi se cogi? Al¬
terum vellem tam experimento probarent quam dictitare facile est.
Atqui quum apostolis visum non fuerit (Act. 6 , 2) , derelicto Dei
sermone, ministrare mensis, ex eo, quia doceri nolunt, convin¬
cuntur, non ejusdem esse, et bonum episcopum praestare et bo¬
num principem. Nam si illi qui, pro donorum quibus praediti
erant amplitudine, pluribus longe et gravioribus curis sufficere
poterant, quam ulli post eos nati homines, confessi sunt tamen
se verbi et mensarum ministerio incumbere simul non posse quin
oneri succumberent: quomodo isti prae apostolis nihili homuncio¬
nes possent eorum industriam centuplo superare ? Id quidem ten-
tare impudentissimae nimiumque audacis confidentiae fuit. Sed
tamen factum videmus: quo successu, palam est. Neque enim
aliter evenire poterat quam ut deserta sua functione in aliena
castra commigrarent.

10. Nec dubium quin ex tenuibus initiis paulatim tantos
progressus fecerint. Neque enim primo passu hucusque poterant
conscendere; sed nunc vafritie et obliquis artibus sese clanculum
extulerunt, ita ut nemo futurum prospiceret, donec factum esset;

[

1) Refert hoc homil. de basilic. tradendis.

CAPUT XI.

341

nunc per occasionem, terrore et minis extorserunt a principibus
aliquod potentiae suae auctarium ; nunc quum viderent principes
ad largiendum non difficiles, stulta et inconsiderata eorum facili¬
tate sunt abusi. Olim pii, si quid controversiae inciderat, ut li¬
tigandi necessitatem effugerent, episcopo mandabant arbitrium;
quod de ejus integritate non dubitabant. Talibus arbitriis saepe
implicabantur veteres episcopi, quod ipsis quidem summopere dis¬
plicebat (quemadmodum alicubi testatur Augustinus), sed ne par¬
tes ad contentiosum judicium prosilirent, hanc molestiam inviti obi¬
bant. Isti ex voluntariis arbitriis , quae prorsus a forensi strepitu
abhorrebant, fecerunt ordinariam jurisdictionem. Quum urbes ac
regiones aliquanto post tempore variis difficultatibus premerentur,
ad episcoporum patrocinium se contulerunt, ut ipsorum fide pro¬
tegerentur: isti miro artificio ex patronis dominos se fecerunt.
Quin violentis factionibus bonam partem occuparint, negari non
potest. Qui vero episcopis jurisdictionem sponte contulerunt prin¬
cipes, variis ad id studiis impulsi sunt. Yerum ut aliquam pie¬
tatis speciem habuerit ipsorum indulgentia, non optime tamen hac
praepostera sua largitate consuluerunt ecclesiae commodis, cujus
antiquam veramque disciplinam sic corruperunt, imo, ut vere di¬
cam, penitus aboleverunt. Qui vero tali principum bonitate abusi
sunt in suum commodum episcopi, hoc uno specimine edito satis
superque testati sunt, se minime esse episcopos. Nam si quam
scintillam habuissent apostolici spiritus, respondissent procul dubio
ex ore Pauli (2 Cor. 10, 4), arma militiae nostrae non carnalia,
sed spiritualia sunt. Yerum caeca cupiditate rapti et se et poste¬
ros et ecclesiam perdiderunt.

11. Tandem romanus pontifex, mediocribus satrapiis non
contentus, regnis primum, deinde imperio quoque manum injecit.
Atque ut possessionem mero latrocinio occupatam qualicunque co¬
lore retineat, nunc jure divino se habere gloriatur, nunc Constan¬
tini donationem, nunc alium titulum praetendit. Primum cum
Bernardo *■) respondeo : esto ut alia quacunque ratione hoc sibi
vendicet, non tamen apostolico jure; neque enim Petrus quod non
habuit dare potuit: sed dedit successoribus quod habebat, sollici¬
tudinem ecclesiarum; quum vero dicat Dominus ac magister, se
non esse constitutum inter duos judicem, non debet servo ac dis¬
cipulo indignum videri , si non judicet universos. Loquitur autem
Bernardus de judiciis civilibus ; subjungit enim : ergo in crimini¬
bus, non in possessionibus, potestas vestra; quoniam propter illa,
non propter has accepistis claves regni coelorum; quaenam tibi
videtur major dignitas, dimittendi peccata, an praedia dividendi?
nulla comparatio ; habent haec infirma et terrena judices suos, re¬
ges et principes terrae: quid fines alienos invaditis? etc. Item:
factus es superior (Eugenium papam alloquitur) ad quid? non
enim ad dominandum, opinor; nos igitur, ut multum sentiamus

1) Libr. de consider. 2.

342 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

de nobis, meminerimus impositum ministerium, non dominium da¬
tum : disce sarculo tibi opus esse , non sceptro , ut opus facias
prophetae. Item: planum est, apostolis interdicitur dominatus;
i ergo tu, et tibi usurpare aude aut dominans apostolatum, aut
apostolicus dominatum. Et continuo post: forma apostolica haec
est, dominatio interdicitur, indicitur ministratio. Haec quum ab
homine sic dicta sint ut ipsam veritatem loqui omnibus palam sit,
imo quum sine ullis verbis res ipsa pateat, nihil tamen puduit
romanum pontificem in concilio arelatensi decernere, supremum
jus utriusque gladii sibi competere jure divino.

12. Quantum ad Constantini donationem pertinet, qui me¬
diocriter in illorum temporum historiis versati sunt, non opus ha¬
bent doceri quam sit hoc non modo fabulosum, sed etiam ridicu¬
lum. Sed ut omittamus historias, unus Gregorius x) hujus rei et
idoneus et locupletissimus est testis. Nam quoties de imperatore
loquitur, serenissimum dominum vocat, et se indignum ejus ser¬
vum. Item alibi : sacerdotibus autem non ex terrena potestate do¬
minus noster citius indignetur, sed excellenti consideratione, prop¬
ter eum cujus servi sunt, eis ita dominetur ut etiam debitam re¬
verentiam impendat. Videmus ut in subjectione communi velit
haberi tanquam unus e populo. Non enim alterius cujuspiam, sed
suam illic causam agit. Alibi 1 2) : in omnipotenti Deo confido quod
longam piis dominis vitam tribuet, et nos sub manu vestra secun¬
dum suam misericordiam disponet. Neque haec ideo adduxi quod
mihi propositum sit hanc de Constantini donatione quaestionem
penitus excutere; sed tantum ut obiter videant lectores quam pue¬
riliter mentiantur Romanenses, quum terrenum imperium suo pon¬
tifici asserere conantur. Quo foedior Augustini Steuchi impuden¬
tia fuit, qui in causa tam deplorata operam suam et linguam ro-
mano pontifici venditare ausus est. Valla, quod homini docto et
acris ingenii difficile non erat, valide refutaverat fabulam illam.
Neque tamen (ut homo parum in rebus ecclesiasticis exercitatus)
omnia dixerat quae ad rem factura erant. Irrumpit Steuchus; ac
putidas naenias spargit ad claram lucem obruendam. Et certe non
minus frigide domini sui causam agit quam si facetus quispiam,
idem se agere simulans, Vallae suffragaretur; sed digna est causa
scilicet cui tales patronos mercede redimat papa; aeque autem digni
conductitii rabulae quos spes lucri frustretur, sicuti Eugubino con¬
tigit.

13. Caeterum si quis tempus requirat ex quo commentitium
hoc imperium coepit emergere, nondum elapsi sunt anni quingenti
quum in subjectione principum adhuc manebant pontifices, nec
pontifex sine imperatoris autoritate creabatur. Hujus ordinis no¬
vandi occasionem praebuit Gregorio septimo imperator Henrichus,
ejus nominis quartus, homo levis et temerarius, nullius consilii,

1) Epist. 5. libr. 2 ; epist. 20. libr. 3 ; epist. 61. libr. 2 ; epist. 31. libr. 4.

2) Epist. 34. libr. 4.

CAPUT XI.

343

magnae audaciae et vitae dissolutae. Nam quum episcopatus totius
Germaniae haberet in aula sua partim venales, partim praedae ex-
| positos, Hildebrandus, qui lacessitus ab eo fuerat, plausibilem prae-
1 textum arripuit, quo se vendicaret. Quia autem videbatur bonam
et piam causam agere, multorum favore adjuvabatur. Et erat allo¬
qui Henrichus, propter insolentiorem administrandi rationem, ple-
| risque principum exosus. Tandem Hildebrandus, qui se Grego-
i rium septimum vocabat, ut erat homo impurus et nequam, animi
sui malitiam prodidit. Quae causa fuit ut a multis qui cum eo
i conspiraverant destitueretur. Hoc tamen profecit, ut impune lice-
j ret successoribus non modo jugum excutere sed imperatores quo-
! que obnoxios sibi facere. Huc accessit quod multi deinde fuerunt
i imperatores Henricho similiores quam Julio Caesari : quos subigere
i non fuit difficile, quum domi rerum omnium securi et ignavi de¬
siderent, ubi maxime opus erat pontificum cupiditatem virtute et
legitimis modis reprimere. Videmus quo colore praetexta sit egre¬
gia illa donatio Constantini, qua imperium occidentale papa tradi¬
tum sibi fingit.

14. Interea temporis non cessarunt pontifices, nunc fraude,

* nunc perfidia, nunc armis, in alienas ditiones invadere; urbem quo-
i que ipsam, quae tunc libera erat, ante annos centum circiter et
) triginta in potestatem suam redegerunt; donec in eam potentiam
; venerunt quam hodie obtinent, et pro qua vel retinenda vel au-
I genda Christianum orbem ita ducentis annis (coeperant enim ante-
; quam sibi raperent urbis dominatum) turbarunt ut propemodum
perdiderint. Olim quum sub Gregorio 1) bonorum ecclesiasticorum
I custodes manum injicerent praediis quae censebant ecclesiae esse,
ac fiscali more titulos imprimerent in signum vendicationis, Gre-
gorius coacto episcoporum concilio, graviter in morem illum pro¬
fanum invectus, rogavit annon pro anathemate haberent clericum
qui sua sponte inscriptione tituli possessionem aliquam occupare
tentaret; similiter episcopum, qui id vel fieri praeciperet, vel suo
injussu factum non plecteret. Omnes pronuntiarunt, anathema. Si
tituli inscriptione fundum vendicare, facinus est anathemate dig-
; num in clerico; ubi totos ducentos annos nihil aliud meditantur
pontifices quam proelia, sanguinis effusionem, exercituum interitus,

■ urbium direptiones, aliarum excidia, gentium clades, vastationes
regnorum, tantummodo ut alienis dominiis manum injiciant, quae
talibus exemplis puniendis sufficere possunt anathemata ? Certe ni¬
hil eos minus quaerere quam Christi gloriam , minime obscurum
est. Nam si in universum quidquid habent saecularis potestatis
sponte resignent, nullum gloriae Dei, nullum sanae doctrinae, nul¬
lum ecclesiasticae salutis periculum vertitur, sed una dominandi
cupiditate caeci ac praecipites feruntur : quia nihil salvum esse pu¬
tant nisi cum austeritate, ut propheta ait (Ez. 34, 4), et cum po¬
tentia imperent.

1) Habetur libr. 4. Regist. c. 88.

344

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

15. Jurisdictioni annexa est immunitas, quam sibi sumunt
clerici romanenses. Rem enim indignam esse putant si in causis 1 1
personalibus coram civili judice respondeant; atque in eo positam ;

esse arbitrantur ecclesiae tum libertatem tum dignitatem , si com- i

munibus judiciis ac legibus eximantur. Atqui veteres episcopi, j j
qui alias in asserendo ecclesiae jure rigidissimi erant, nihil laedi j i
se ac suum ordinem judicarunt si subjicerentur. Pii quoque im- i

peratores, nullo reclamante, ad sua tribunalia, quoties opus erat, !

clericos semper vocarunt. Sic *) enim loquitur Constantinus in epi- j i
stola ad Nicomedenses: si quis episcoporum inconsulte tumultua¬
tus sit, ministri Dei, hoc est, mea exsequutione, illius audacia coer- j
cebitur. Et Valentinianus : boni episcopi potentiae imperatoris non Ii
obloquuntur; sed sincere et Dei magni regis mandata custodiunt i
et nostris legibus parent. Hoc sine ulla controversia tunc erat j i
omnibus persuasum. Ecclesiasticae quidem causae ad episcopale j
judicium referebantur. Quemadmodum si quis clericus nihil in ! i
leges deliquisset, canonibus tantum reus agebatur, non citabatur ; '
ad commune tribunal, sed episcopum habebat in ea causa judicem, t
Similiter, si fidei quaestio agitabatur, aut quae ad ecclesiam pro- j i
prie pertineret, cognitio deferebatur ecclesiae. Sic intelligendum i
est quod scribit Ambrosius2) ad Valentinianum: augustae memo- i
riae pater tuus non modo sermone respondit, sed legibus quoque i

sanxit, in causa fidei eum judicare debere qui nec munere sit im¬
par, nec jure dissimilis. Item: si scripturas aut vetera exempla ii

intuemur, quis est qui abnuat, in causa fidei, in causa inquam

fidei, episcopos solere de imperatoribus christianis, non imperato¬
res de episcopis judicare? Item: venissem, imperator, ad consi- 1 i
storium tuum, si me vel episcopi, vel populus ire passus foret, ; i
dicentes, causam fidei in ecclesia coram populo debere tractari.
Contendit quidem spiritualem causam, hoc est, religionis, ad civile |
forum non esse trahendam, ubi profanae controversiae agitantur. )
Merito in hac re ejus constantiam laudant omnes. Et tamen in
bona causa eo usque progreditur, ut si ad vim et manum ventum
fuerit, cessurum se dicat. Volens, inquit3), locum mihi commis¬
sum non deseram; coactus repugnare non novi, arma enim nostra
preces sunt et lacrvmae. Observemus singularem sancti hominis \\
moderationem ac prudentiam cum animi magnitudine fiduciaque
conjunctam. Justina imperatoris mater, quia in partes Arianorum i
pertrahere eum non poterat, expellere ab ecclesiae gubernatione i
moliebatur. Atque id futurum erat, si in palatium ad causam di¬
cendam vocatus venisset. Negat igitur imperatorem idoneum esse i
cognitorem tantae controversiae. Id quod et illius temporis ne- t
cessitas postulabat, et ipsa etiam perpetua rei natura. Moriendum '
enim sibi potius judicabat, quam ut tale exemplum ad posteros,
se consentiente, transmitteretur; et tamen si vis afferatur, de re-

1) Refertur libr. 1. Theodorit. cap. 20; libr. 4. Theodor. cap. 8.

2) Epist. 32. 3) Homil. de basilic. tradendis.

CAPUT XII.

345

sistendo non cogitat. Negat enim id episcopale esse, fidem et ec¬
clesiae jus armis tueri. Caeterum in aliis causis quidvis se facere
paratum ostendit quod jusserit imperator. Si tributum petit, non
negamus, inquit: agri ecclesiae tributum solvunt. Si agros petit,
potestatem habet vendicandi: nemo nostrum intervenit. In eum
modum loquitur et Gregorius J). Serenissimi, inquit, domini ani¬
mum non ignoro, quod se in causis sacerdotalibus miscere non so¬
leat: ne nostris in aliquo peccatis gravetur. Non generaliter a
sacerdotibus judicandis excludit imperatorem ; sed certas causas esse
dicit, quas ecclesiastico judicio relinquere debeat.

16. Atque adeo hac ipsa exceptione nihil aliud quaesierunt
sancti viri, quam ne principes minus religiosi tyrannica violentia
et libidine ecclesiam in suo munere peragendo impedirent. Neque
enim improbabant si quando suam autoritatem interponerent prin¬
cipes in rebus ecclesiasticis, modo conservando ecclesiae ordini, non
j turbando, disciplinaeque stabiliendae, non dissolvendae, hoc fieret,
j Nam quum ecclesia cogendi non habeat potestatem , neque expe-
i tere debeat (de civili coercitione loquor), piorum regum ac princi-
: pum partes sunt, legibus, edictis, judiciis religionem sustinere. Hac
ratione, quum Mauritius imperator episcopis quibusdam mandasset
ut vicinos collegas a barbaris expulsos susciperent, eam jussionem
j confirmat Gregorius 2) , hortaturque ipsos ut pareant. Ipse vero
ab eodem admonitus ut cum Joanne episcopo constantinopolitano
rediret in gratiam, rationem quidem reddit 3), cur non debeat cul¬
ti pari; non tamen fori saecularis immunitatem jactat, quin potius
se obsequentem fore promittit, quoad licebit per conscientiam, et
simul hoc dicit fecisse Mauritium quod religiosum principem de-
» ceret, quum talia sacerdotibus praeceperat.

CAPUT XII.

' De ecclesiae disciplina, cujus praecipuus usus in censuris et

excommunicatione.

Constat duabus praecipuis partibus hoc Caput. 1) Prima pars disciplinae
ecclesiasticae plebem respiciens , communis dicta , duas partes obtinet : quarum
i prior pendet a potestate clavium, de qua sect. 1. usque ad 14.; posterior in
indicendis jejuniis et oratione consistit, de qua sect. 14. usque ad 21. — 2) Al-
\ tera pars ejusdem disciplinae ad clerum pertinens , explicatur a sect. 22. usque
ad fin. cap.

1. Disciplina ecclesiae, cujus tractationem in hunc usque lo-
j cum distulimus, paucis expedienda est, ut aliquando ad reliqua
transeamus. Ea autem maxima ex parte a potestate clavium et

I - _

1) Libr. 3. epist. 20. 2) Libr. 1. epist. 43.

3) Libr. 4. epist. 32 et 34 ; Libr. 7. epist. 39.

346

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

spirituali jurisdictione pendet. Quod ut facilius intelligatur, divi¬
damus ecclesiam in duos ordines praecipuos : clerum scilicet et ple¬
bem. Clericos appello usitato nomine qui publico ministerio in
ecclesia funguntur. Loquemur primum de communi disciplina, cui
subesse omnes debent; deinde veniemus ad clerum, qui praeter
illam communem, suam propriam habet. Sed quia nonnulli, in
odium disciplinae, ab ipso quoque nomine abhorrent, hi sic ha¬
beant: si nulla societas, imo nulla domus quae vel modicam fa¬
miliam habeat, contineri in recto statu sine disciplina potest, eam
esse multo magis necessariam in ecclesia, cujus statum quam or¬
dinatissimum esse decet. Proinde, quemadmodum salvifica Christi
doctrina anima est ecclesiae, ita illic disciplina pro nervis est : qua
fit ut membra corporis, suo quodque loco inter se cohaereant.
Quamobrem quicunque vel sublatam disciplinam cupiunt, vel ejus
impediunt restitutionem, sive hoc faciant data opera, sive per in¬

cogitantiam, ecclesiae certe extremam dissipationem quaerunt. Quid
enim futurum est si unicuique liceat quod libuerit ? Atqui id fie¬
ret, nisi ad doctrinae praedicationem accederent privatae monitio¬
nes, correctiones et alia ejusmodi adminicula, quae doctrinam sus¬
tinent et otiosam esse non sinunt. Disciplina igitur veluti frae-
num est quo retineantur et domentur qui adversus Christi doctri¬
nam ferociunt; vel tanquam stimulus quo excitentur parum volun¬
tarii; interdum etiam velut paterna ferula, qua clementer et pro
spiritus Christi mansuetudine castigentur qui gravius lapsi sunt.
Quum ergo jam imminere cernamus initia quaedam horrendae in
ecclesia vastitatis, ex eo quod nulla est cura nec ratio continendi
populi, ipsa necessitas clamat remedio opus esse. Porro hoc uni¬
cum est remedium quod et Christus praecipit, et semper usitatum
inter pios fuit.

2. Primum disciplinae fundamentum est, ut privatae moni¬
tiones locum habeant: hoc est, si quis officium sponte non faciat,
aut insolenter se gerat, aut minus honeste vivat, aut aliquid ad¬
miserit reprehensione dignum , ut patiatur se moneri : atque ut
quisque fratrem suum, dum res postulabit, monere studeat. Prae¬
sertim vero in hoc advigilent pastores ac presbyteri, quorum par¬
tes sunt non modo concionari ad populum, sed per singulas domos
monere et exhortari, sicubi universali doctrina non satis profece¬
rint; quemadmodum docet Paulus, quum refert se docuisse priva-
tim et per domos; et se mundum a sanguine omnium attestatur,
quia non cessaverit cum lacrymis nocte et die monere unumquem¬
que. Tunc enim vim ac autoritatem obtinet doctrina, ubi mini¬
ster non tantum omnibus simul exponit quid Christo debeant, sed
jus et rationem habet id ipsum exigendi ab iis quos vel parum
doctrinae obsequentes, vel segniores animadverterit. Si quis ejus¬
modi monitiones vel pervicaciter respuat, vel pergendo in suis vi¬
tiis contemnere se ostendat, ubi secundo testibus adhibitis moni¬
tus fuerit, ad ecclesiae judicium, qui est seniorum consessus, vo
cari Christus praecipit (Matth, 18, 15 et 17): illic gravius admo

CAPUT XII.

347

neri, quasi publica autoritate, ut si revereatur ecclesiam , subjiciat
se et pareat. Si ne sic quidem frangatur, sed in sua nequitia
perseveret, tum jubet, tanquam ecclesiae contemptorem, a societate
fidelium abdicari.

3. Verum quia de occultis modo vitiis illic loquitur, ponenda
est ista divisio: peccata esse alia privata, alia publica vel palam
manifesta. De prioribus dicit Christus unicuique privato : argue
inter te et ipsum solum. De manifestis dicit Paulus Timotheo :
coram omnibus argue, ut reliqui timorem habeant (1 Tim. 5, 20).
Nam praedixerat Christus: si frater tuus in te peccaverit. Qnam
particulam aliter (nisi contentiosus esse velis) accipere non potes,
quam : sub tua conscientia, ita ut non sint plures conscii. Quod
autem Timotheo praecipit apostolus de arguendis palam iis qui pa¬
lam peccant, ipse in Petro sequutus est. Nam quum ille ad pu¬
blicum usque offendiculum peccaret, non monuit seorsum, sed in
conspectum ecclesiae produxit (Gal. 2, 14). Erit igitur haec legi¬
tima agendi series, si in occultis corrigendis progrediamur secun¬
dum illos gradus a Christo positos; in manifestis statim proceda¬
mus ad solennem ecclesiae correptionem, si quidem offendiculum
sit publicum.

4. Sit altera quoque distinctio : ex peccatis alia esse delicta,
alia scelera vel flagitia. His posterioribus corrigendis non tantum
adhibenda est admonitio vel objurgatio, sed severius remedium;
quemadmodum demonstrat Paulus (1 Cor. 5, 4), qui Corinthium
incestum non modo verbis castigat, sed excommunicatione punit,
simul atque de scelere factus est certior. Nunc ergo melius in¬
cipimus cernere quomodo spiritualis ecclesiae jurisdictio, quae ex
verbo Domini in peccata animadvertit, optimum sit et sanitatis
subsidium et fundamentum ordinis et vinculum unitatis. Ergo dum
ecclesia manifestos adulteros, scortatores, fures, praedones, sedi¬
tiosos, perjuros, falsos testes, et ejus generis reliquos, item con¬
tumaces, qui de levioribus etiam vitiis rite admoniti Deum et ejus
judicium ludibrio habent, e consortio suo exterminat, nihil sibi
praeter rationem usurpat, sed jurisdictione sibi a Domino delata
fungitur. Porro, ne quis tale ecclesiae judicium spernat, aut parvi
aestimet se fidelium suffragiis damnatum, testatus est Dominus
istud ipsum nihil aliud esse quam sententiae suae promulgationem,
ratumque haberi in coelis quod illi in terra egerint. Habent enim
verbum Domini quo perversos damnent; habent verbum quo resi¬
piscentes in gratiam recipiant. Sine hoc, inquam, disciplinae vin¬
culo qui diu stare posse ecclesias confidunt, opinione falluntur :
nisi forte carere impune possimus eo adminiculo, quod Dominus
fore nobis necessarium providit. Et sane , quanta sit ejus neces¬
sitas, ex multiplici usu melius perspicietur.

5. Sunt autem tres fines quos spectat ecclesia in ejusmodi
correctionibus et excommunicatione. Primus est, ne cum Dei con¬
tumelia inter Christianos nominentur, qui turpem ac flagitiosam
vitam agunt, ac si sancta ejus ecclesia foret improborum et scele-

348 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ratorum hominum conjuratio. Nam quum ipsa Christi sit corpus, e
ejusmodi foetidis et putridis membris inquinari non potest, quin
aliqua ignominia in caput recidat. Ne quid ergo tale exstet in ei

ecclesia unde probrum sacrosancto ejus nomini inuratur, abigendi Ii'

sunt ex ejus familia quorum ex turpitudine ad christianum no- si

men infamia redundaret. Atque hic quoque habenda est coenae c(

dominicae ratio, ne promiscua exhibitione profanetur. Verissimum n

est enim, eum, cui commissa est dispensatio, si sciens ac volens
indignum admiserit quem repellere jure poterat, perinde reum esse tc

sacrilegii ac si corpus Domini canibus prostitueret. Qnamobrem ni

Chrysostomus x) graviter invehitur in sacerdotes, qui dum magno- C

rum potentiam formidant, neminem audent arcere. Sanguis, in- es

quit, e manibus vestris requiretur: si hominem timetis, ille vos bi

deridebit; sin Deum, eritis hominibus quoque ipsis venerabiles; jcs

non fasces horreamus, non purpuram, non diademata, major hic m

est nobis potestas : ego certe corpus meum potius tradam in mor- re

tem, ac sanguinem meum fundi patiar, quam pollutionis istius eo

fiam particeps. Ergo, ne sacratissimum hoc mysterium afficiatur ci

ignominia, in eo dispensando magnopere delectus requiritur: qui pi

tamen haberi nequit, nisi per ecclesiae jurisdictionem. Alter finis su

est, ne assidua malorum consuetudine, ut fieri solet, boni corrum- m

pantur. Nam, quae nostra est ad deviandum proclivitas, nihil C(

facilius est quam ut malis exemplis a recto vitae cursu abducamur, to

Hunc usum notavit apostolus, quum incestum a consortio suo ec

amandare Corinthiis praeciperet. Modicum, inquit (1 Cor. 5, 6 1 pn
et 11), fermentum totam massam corrumpit. Ac tantum hic pe- ra
riculum prospiciebat, ut vel ab omni sodalitate interdiceret. Si ha

quis, ait, frater inter vos nominatur vel scortator, vel avarus, es
vel idolorum cultor, vel ebriosus, vel maledicus, cum hujusmodi j |c
nec cibum sumere permitto. Tertius, ut eos ipsos pudore confu- gr
sos suae turpitudinis poenitere incipiat. Ita conducit et illis suam (et
nequitiam castigari , quo expergefiant sensu ferulae qui indulgentia ■
obstinatiores futuri erant. Id significat apostolus quum in hunc "t

modum loquitur (2 Thess. 3, 14): si quis non obedit doctrinae no- §

strae, hunc notate, et ne commisceamini cum illo, ut pudore suf- |t

fundatur. Item alibi (1 Cor. 5, 5), quum se tradidisse scribit Co-
rinthium satanae, ut spiritus salvus fieret in die Domini. Hoc | |
est, ut ego quidem interpretor, concessisse in damnationem tem- f p
poraneam, ut aeternum salvus fieret. Ideo autem satanae tradere fe
dicit, quia extra ecclesiam diabolus est, quemadmodum in eccle-
sia Christus. Nam quod quidam ad certam carnis vexationem re¬
ferunt, mihi videtur incertissimum2).

6. His finibus propositis, superest videre qualiter hanc par-
tem disciplinae, quae in jurisdictione posita est, ecclesia exsequa¬
tur. Principio retineamus illam partitionem superius positam, pec-

1) Homil. in Matth. 3.

2) August. de verb. Apost. serm. 68.

CAPUT XII.

349

it¬

ili

IS,

if.

!o-

in¬

ire

le-

:e-

ir-

catorum alia esse publica, alia privata vel occultiora. Publica
sunt, quae non unum vel alterum modo testem habent, sed palam
et cum totius ecclesiae offensione designantur. Occulta voco, non
quae liomines prorsus latent, qualia sunt hypocritarum, nam illa
sub ecclesiae judicium non cadunt, sed medii generis, quae scili¬
cet testibus non carent, neque tamen sunt publica. Prior species
non requirit gradus illos quos Christus enumerat, sed ecclesia, ubi
tale quid emergit, facere officium suum debet in vocando pecca¬
tore et corrigendo pro modo delicti. In secundo genere non ve¬
nitur ad ecclesiam donec accesserit contumacia, secundum illam
Christi regulam. Ubi ad cognitionem ventum est, tunc observanda
est altera divisio inter scelera et delicta. Neque enim in leviori¬
bus peccatis adhibenda est tanta severitas, sed sufficit verborum
castigatio, eaque lenis et paterna, quae non exasperet peccatorem
nec confundat, sed reducat ad se ipsum, ut magis gaudeat se cor¬
rectum, quam tristetur. Flagitia autem acriore remedio castigari
convenit. Neque enim satis est si is qui edito mali exempli fa¬
cinore, graviter ecclesiam laesit, verbis tantum castigetur; sed
privari ad tempus coenae communione debet, donec resipiscentiae
suae fidem fecerit. Neque enim Paulus in Corinthium verborum
modo objurgatione utitur, sed ab ecclesia eliminat, reprehenditque
Corinthios quod tamdiu eum tulissent. Hanc rationem tenuit ve¬
tus ac melior ecclesia, quum vigeret legitima gubernatio. Si quis
enim flagitium aliquod perpetraverat unde exortum esset offendicu¬
lum, primum a sacrae coenae participatione abstinere, deinde et co¬
ram Deo sese humiliare, et coram ecclesia poenitentiam testari jube¬
batur. Erant autem solennes ritus qui injungi lapsis solebant, ut
essent poenitentiae indicia. Ubi sic defunctus erat ut satisfactum
ecclesiae foret, tum per manuum impositionem recipiebatur in
gratiam, quae receptio saepius a Cypriano1) pax vocatur, qui
etiam ejusmodi ritum breviter describit. Poenitentiam , inquit,
agunt justo tempore; deinde ad exomologesin veniunt, et per ma¬
nuum impositionem episcopi et cleri jus communionis accipiunt.
Quanquam sic praeerat reconciliationi episcopus cum. suo clero,
ut simul plebis consensum requireret, quemadmodum alibi tradit.

7. Hac disciplina adeo nemo eximebatur, ut principes quo¬
que, una cum plebejis, se ad eam ferendam subjicerent. Et me¬
rito : quum Christi esse constaret , cui omnia regum sceptra et dia¬
demata submitti aequum est. Sic Theodosius, quum ab Ambrosio 2)
ob caedem Thessalonicae perpetratam jure communionis privatus
esset, stravit omne quo circumdatus erat insigne regium; deflevit
in ecclesia publice peccatum suum, quod aliorum fraude obrepse¬
rat; gemitu et lacrymis oravit veniam. Neque enim dedecori id
sibi esse debent judicare magni reges, si coram Christo rege re¬
gum suppliciter se prosternant, nec illis displicere debet quod per

1) Epist. 2. libr. 1 ; Epist. 14. libr. 3 et ejusdem libr. epist. 26.

2) Ambros. lib. 1. epist. 3. in orat, habita in funere Theodosii.

350

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ecclesiam judicentur. Nam quum in aula sua nihil fere audiant
praeter meras assentationes, plus quam necessarium illis est, per
os sacerdotum a Domino corripi. Quin potius optare debent ne
sibi sacerdotes parcant, quo parcat Dominus. Hoc loco praetereo
per quos exercenda isthaec jurisdictio sit, quia alibi dictum est.
Hoc tantum addo, illam esse legitimam in excommunicando ho¬
mine progressionem, quam demonstrat Paulus, si non soli senio¬
res seorsum id faciant, sed conscia et approbante ecclesia: in eum
scilicet modum ut plebis multitudo non regat actionem, sed ob¬
servet ut testis et custos, ne quid per libidinem a paucis geratur.
Tota vero actionis series, praeter nominis Dei invocationem, eam
gravitatem habere debet quae Christi praesentiam prae se ferat,
ut dubium non sit quin ipse suo judicio praesideat.

8. Hoc tamen praeteriri non debet, talem severitatem de¬
cere ecclesiam quae cum spiritu mansuetudinis conjuncta sit. Sem-
per enim diligenter cavendum est, quemadmodum praecipit Paulus
(2 Cor. 2, 7), ne absorbeatur a tristitia is in quem animadver¬
titur. Sic enim ex remedio fieret exitium. Yerum ex fine me¬
lius sumi poterit moderationis regula. Nam quum hoc in ex¬
communicatione quaeratur, ut ad poenitentiam perducatur peccator
et mala exempla tollantur e medio, ne vel male audiat Christi
nomen vel ad imitationem alii provocentur, haec si intuebimur,
licebit facile judicare quousque progredi et ubi desinere debeat se¬
veritas. Ergo , ubi poenitentiae suae testimonium ecclesiae dat
peccator, et hoc testimonio scandalum, quantum in se est, obli-
terat, nequaquam ultra urgendus est: quod si urgetur, modum
jam excedit rigor. Qua in parte excusari nullo modo potest im¬
modica veterum austeritas, quae et prorsus a Domini praescripto
dissidebat, et erat mirum in modum periculosa. Nam quum pec¬
catori poenitentiam solennem et privationem a sacra communione
nunc in septem, nunc in quatuor, nunc in tres annos, nunc in
totam vitam indicerent, quid inde sequi potuit nisi vel magna
hypocrisis, vel maxima desperatio? Similiter quod nemo qui ite¬
rum lapsus esset, ad secundam poenitentiam admitteretur, sed
usque ad finem vitae ejiceretur ab ecclesia, id nec utile erat, nec
rationi consentaneum. Qui cunque igitur sano judicio rem aestimabit,
desiderabit hic eorum prudentiam. Quanquam publicum hic potius
morem improbo quam eos omnes accuso qui eo usi sunt, quorum
nonnullis displicuisse certum est: sed ideo ferebant quia non po¬
terant corrigere. Certe Cyprianus1) declarat, quam non sponte
fuerit tam rigidus. Patientia, inquit, et facilitas et humanitas
nostra venientibus praesto est; opto omnes in ecclesiam regredi,
opto omnes commilitones nostros intra Christi castra et Dei patris
domicilia concludi : remitto omnia, multa dissimulo , studio et voto
colligendae fraternitatis, etiam quae in Deum commissa sunt, non
pleno judicio examino; delictis plus quam oportet remittendis paene

1) Ad Cornelium epist. 3. libr. 1.

CAPUT XII.

351

ipse delinquo ; amplector prompta et plena dilectione cum poeni¬
tentia revertentes, peccatum suum satisfactione humili et simplici
confitentes. Chrysostomus aliquanto durior, sic tamen loquitur:
si Deus tam benignus est, ut quid sacerdos ejus austerus vult
videri? Scimus praeterea qua facilitate usus sit Augustinus erga
Donatistas, ut non dubitaverit in episcopatum recipere qui a schis¬
mate redierant, idque statim post resipiscentiam. Yerum quia
contraria ratio invaluerat, coacti sunt proprio judicio cedere ut
eam sequerentur.

9. Quemadmodum autem in toto ecclesiae corpore haec man¬
suetudo requiritur, ut clementer nec usque ad summum rigorem
animadvertat in lapsos, sed potius, secundum Pauli praeceptum,
caritatem in eos confirmet, ita pro se quisque privatus ad hanc
clementiam et humanitatem attemperare se debet. Non ergo no¬
strum est, tales, qui ab ecclesia sunt expulsi expungere ex elec¬
torum numero , aut desperare quasi jam perditos. Alienos quidem
ab ecclesia judicare fas est , et proinde a Christo : sed pro eo tem¬
pore quo in divortio manent. Quod si tum quoque majorem per¬
vicaciae quam humanitatis speciem praeferunt, eos tamen judicio
Domini commendemus, meliora de iis in posterum sperantes quam
videmus in praesens, nec propterea desinamus pro iis Deum pre¬
cari. Et, ut verbo uno complectar, non personam ipsam, quae
in manu atque arbitrio Dei solius est, in mortem addicamus, sed
tantum qualia sint cujusque opera aestimemus ex lege Domini.
Quam regulam dum sequimur, stamus potius divino judicio quam
nostrum proferimus. Plus licentiae ne nobis in judicando arroge¬
mus, nisi volumus Dei virtutem limitare, ac misericordiae ejus
legem dicere: cui quoties visum est, pessimi in optimos mutantur,
alieni inseruntur, extranei cooptantur in ecclesiam. Idque Domi¬
nus agit ut sic hominum opinionem eludat, et temeritatem retun¬
dat: quae nisi coerceatur, sibi judicandi jus supra quam decet usur¬
pare audet.

10. Nam quod promittit Christus (Matth. 18, 18), ligatum
in coelo fore quod sui in terra ligaverint, ligandi vim ad ecclesiae
censuram limitat: qua non conjiciuntur in perpetuam ruinam ac
damnationem qui excommunicantur, sed vitam moresque suos dam¬
nari audientes, suae etiam ipsorum perpetuae damnationis, nisi
resipuerint, certi fiunt. Siquidem hoc differt ab anathemate ex¬
communicatio , quod illud , adempta omni venia , hominem devovet
et addicit aeterno exitio; haec in mores magis vindicat atque ani¬
madvertit. Et quanquam plectit etiam ipsa hominem, sic tamen
plectit ut futurae suae damnationis ipsum praemonendo in salutem
revocet. Quod si obtineatur, parata est reconciliatio et in com¬
munionem restitutio. Anathematis porro aut perquam rarus aut
nullus omnino usus est. Proinde, tametsi familiarius versari aut
interiorem consuetudinem habere cum excommunicatis non liceat
per ecclesiasticam disciplinam, debemus tamen contendere, quibus
possumus modis, ut ad meliorem frugem conversi in societatem

352 LIBER XV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ac unitatem ecclesiae se recipiant. Quemadmodum apostolus quo¬
que docet (2 Thess. 3, 15): nolite, inquit, existimare ' quasi ini¬
micos, sed corripite ut fratres. Haec humanitas nisi tam privatim
quam communiter servetur, periculum est ne ex disciplina mox
delabamur ad carnificinam.

11. Hoc quoque ad disciplinae moderationem in primis re¬
quiritur, quod Augustinus contra Donatistas disputat, ne vel pri¬
vati homines, si viderent minus diligenter a seniorum concilio
vitia corrigi, discessionem propterea continuo ab ecclesia faciant;
aut ipsi pastores, si nequeant ex animi sui voto omnia repurgare
quae correctione indigent, ideo abjiciant ministerium, vel inusitata
asperitate totam ecclesiam perturbent. Est enim verissimum quod
scribit1), nempe: quisquis vel quod potest arguendo corrigit, vel
quod corrigere non potest salvo pacis vinculo excludit, vel quod
salvo pacis vinculo excludere non potest, aequitate improbat, fir¬
mitate supportat, hunc a maledictione liberum ac solutum esse.
Bationem alibi reddit2), quia omnis pia ratio, et modus ecclesia¬
sticae disciplinae, unitatem spiritus in vinculo pacis intueri semper
debet, quod apostolus sufferendo nos invicem praecipit custodiri,
et quo non custodito vindictae medicina non tantum supervacua,
sed etiam perniciosa esse incipit, ideoque medicina esse desinit.
Haec, inquit, qui diligenter cogitat, nec in conservatione unitatis
negligit disciplinae severitatem, nec intemperie correctionis dis-
rumpit vinculum societatis. Eatetur quidem, non pastores modo
debere in hanc partem incumbere, ne quid in ecclesia vitii rema¬
neat, sed unicuique eodem enitendum pro sua virili; nec dissi¬
mulat, eum qui malos monere, arguere, corrigere negligit, etiamsi
iis non faveat, nec cum iis peccet, reum esse coram Domino: quod
si talem gerit personam ut etiam a sacramentorum participatione
possit separare, et non facit, jam non alieno malo peccare, sed
suo. Tantum id fieri vult adhibita prudentia quam Dominus quo¬
que requirit, ne, dum eradicantur zizania, frumenta laedantur.
Inde colligit ex Cypriano: misericorditer igitur corripiat homo
quod potest; quod autem non potest, patienter ferat, et cum di¬
lectione gemat atque lugeat.

12. Hoc autem dicit propter Donastistarum morositatem, qui
quum cernerent in ecclesiis vitia quae verbis quidem reprehen¬
derent episcopi , sed excommunicatione non plecterent (quia non
putabant se hac via quidquam profecturos), in episcopos atrociter
invehebantur tanquam disciplinae proditores, et a Christi grege,
impio schismate se dividebant. Qualiter hodie faciunt Anabaptistae,
qui dum nullum coetum Christi esse agnoscunt nisi angelica per¬
fectione omni ex parte conspicuum, sub praetextu sui zeli quid¬
quid est aedificationis subvertunt. Tales, inquit Augustinus, non
odio iniquitatis alienae, sed studio suarum contentionum, infir¬
mas plebes jactantia sui nominis irretitas, vel totas trahere, vel

)

■ti

es,

esi

el)

sci

8ti:

agi

ten

rei

.pot

cor:

pot

t!i(

pio

ii:*

prie

fiO!

Ii,

llse;

fos

irim

plet

fftic

1) Libr. 2. contra Parmen. cap. 1. 2.

2) Libr. 3. cap. 1 seq.

Caput xii.

353

certe dividere affectant: superbia tumidi, pervicacia vesani, ca¬
lumniis insidiosi, seditionibus turbulenti, ne luce veritatis carere
eos pateat, umbram rigidae severitatis obtendunt; et quae in
scripturis, salva dilectionis sinceritate, et custodita pacis unitate,
ad corrigenda fraterna vitia moderatiori curatione fieri jubentur,
ad sacrilegium schismatis et occasionem praecisionis usurpant. Ita
se transfigurat satan in angelum lucis, dum per occasionem quasi
justae severitatis crudelem saevitiam persuadet, nihil aliud appe¬
tens nisi ut corrumpat atque dirumpat vinculum pacis et unita¬
tis: quo firmo inter Christianos vires ejus omnes invalidae fiunt
ad nocendum, miitscipulae insidiarum comminuuntur, et consilia
eversionis evanescunt.

13. Unum istud praecipue commendat, si contagio peccandi
multitudinem invaserit, vividae disciplinae severam misericordiam
esse necessariam. Nam et consilia, inquit, separationis inania
sunt, ac perniciosa, ac sacrilega: quia impia atque superba fiunt,
et plus perturbant infirmos bonos quam corrigant animosos ma¬
los. Ac quod aliis ibi praecipit, ipse quoque fideliter sequutus
est. Nam Aurelio episcopo carthaginensi scribens1), conqueritur
ebrietatem impune grassari in Africa, quae adeo graviter in
scripturis damnatur; suadetque ut coacto episcoporum concilio re¬
medium adhibeatur. Subjungit deinde: non aspere, quantum exi¬
stimo, non duriter, non modo imperioso ista tolluntur; magis
docendo quam jubendo, magis monendo quam minando: sic enim
agendum est cum multitudine peccantium; severitas autem exer¬
cenda est in peccata paucorum. Neque tamen intelligit conni-
vendum propterea aut tacendum episcopis, quod severius punire
publica flagitia nequeant; quemadmodum ipse postea exponit. Sed
corrigendi modum ita vult temperari, ut quoad licet sanitatem
potius quam exitium corpori afferat. Atque ideo sic tandem con¬
cludit 2) : quamobrem et illud praeceptum apostoli nullo modo
negligendum est, de malis segregandis, quum sine periculo vio¬
landae pacis fieri potest, quia nec aliter fieri voluit; et istud
quoque servandum est, ut sufferentes invicem studeamus servare
unitatem spiritus in vinculo pacis.

14. Ueliqua pars disciplinae, quae clavium potestate pro¬
prie non continetur, in eo est ut pro temporum necessitate ple¬
bem exhortentur pastores vel ad jejunia vel ad solennes suppli¬
cationes , vel ad alia humilitatis , poenitentiae ac fidei exercitia,
quorum nec tempus, nec modus, nec forma praescribitur verbo
Dei, sed in ecclesiae judicio relinquitur. Hujus quoque partis
observatio , sicuti est utilis , ita veteri ecclesiae ab ipsis usque
apostolis semper fuit usitata. Quanquam ne ipsi quidem apostoli
primi fuerunt autores, sed exemplum sumpserunt ex lege et pro¬
phetis. Videmus enim illic, quoties grave aliquod incidebat ne-r
gotium , convocatam fuisse plebem , supplicationes indictas , in-

2) Cap. 2. libr. 3. contra Parmen.

1) Epist. 64 (22).
Calvini Institutio II.

354

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

dictum jejunium. Id ergo sequuti sunt apostoli quod et populo
Dei novum non erat, et utile fore providebant. Similis est ratio
de aliis exercitiis quibus plebs, vel ad officium excitari, vel in
officio ac obedientia contineri potest. Exempla passim exstant
in sacris historiis, quae non opus est colligere. Sic in summa
habendum est : quoties de religione incidit controversia quam vel
synodo vel ecclesiastico judicio finire oportet, quoties de eligendo
ministro agitur, quoties denique tractatur res aliqua difficilis ac
magni momenti; rursum quum apparent judicia irae Domini, ut
sunt pestilentia et bellum et fames, hoc sanctum esse et saeculis
omnibus salutare institutum, ut pastores ad ^publicum jejunium
et extraordinarias preces plebem hortentur. Si quis testimonia
quae ex veteri testamento adduci possunt, non recipiat, quasi
Christianae ecclesiae minus conveniant, constat apostolos quoque
sic fecisse. Tametsi de precibus vix puto reperietur aliquis qui
moveat quaestionem. De jejunio ergo dicamus nonnihil: quia
plurimi, dum non intelligunt quid utilitatis habeat, non adeo ne¬
cessarium esse judicant; alii etiam, ut supervacuum, prorsus re¬
jiciunt, et usu ejus non bene cognito facilis est in superstitionem
lapsus.

1 5 . Sanctum
enim utimur , vel

ac legitimum jejunium tres habet fines. Eo
ad macerandam ac subigendam carnem, ne
lasciviat, vel ut ad preces ac sanctas meditationes melius simus
comparati, vel ut testimonium sit nostrae coram Deo humiliatio¬
nis, dum volumus reatum nostrum coram ipso confiteri. Primus
finis non ita saepe locum habet in publico jejunio, quod non
una est omnibus corporis constitutio, non una valetudo. Privato
itaque jejunio magis convenit. Secundus utriusque communis est:
tam enim universa ecclesia ejusmodi praeparatione ad preces opus
habet, quam privatim fidelium unusquisque. Tertius quoque si¬
militer. Eiet enim interdum ut bello, vel peste, vel calamitate
aliqua gentem unam percutiat Deus. In hac communi ferula
ream se tota plebs faciat oportet ac reatum profiteatur. Si quem
vero privatum feriat manus Domini, id ipsum faciat vel solus
vel cum sua familia. Id quidem praecipue situm est in animi
affectu. Sed enim ubi animus afficitur ut debet, fieri vix potest
quin erumpat in externam testificationem, idque tum maxime si
in communem aedificationem cedit, ut omnes simul, peccatum
suum palam confitendo , laudem justitiae Deo reddant, et se mutuo
singuli exemplo suo cohortentur.

16. Unde jejunium, ut est signum humiliationis, frequen-
tiorem usum habet in publico, quam inter homines privatos: ut¬
cunque sit commune, ut dictum est. Quod ergo ad disciplinam
de qua nunc tractamus pertinet, quoties de re aliqua magna Deo
supplicandum est, jejunium una cum oratione indicere expediret.
Sic (Act. 13, 3), quum Paulo et Barnabae manus imponunt An¬

tiocheni, quo eorum ministerium, quod tanti momenti erat, me- !
lius Deo commendent, orationi jejunium conjungunt. Sic (ibid.

■'i1

CAPUT XII.

355

14, 23) ambo ipsi postea, quum ministros praeficerent ecclesiis,
soliti sunt orare cum jejunio. In genere hoc jejunii non aliud
spectarunt, nisi ut redderentur alacriores et magis expediti ad
precandum. Hoc certe experimur, ventre pleno mentem non ita
esse in Deum erectam, ut et serio ardentique affectu ferri in pre¬
cationem, et in ea perseverare possit. Sic intelligendum est quod
refert Lucas (2, 37) de Anna, eam serviisse Domino jejuniis et
obsecrationibus. Neque enim cultum Dei reponit in jejunio, sed
significat sanctam mulierem se hoc modo exercuisse ad precandi
assiduitatem. Tale fuit jejunium Nehemiae (1, 4), quum inten¬
tiore studio Deum pro liberatione populi sui precaretur. Hanc
ob causam dicit Paulus (1 Cor. 7, 5), fideles recte facere si ad
tempus abstineant a thoro conjugali, ut liberius vacent orationi
et jejunio: ubi jejunium precationi vice adminiculi conjungens,
nullius per se momenti esse admonet, nisi quatenus refertur in
hunc finem. Deinde, quum praecipiat (ibid. v. 3) eo loco con-
jugibus, ut alii aliis mutuam benevolentiam reddant, clarum est
non de quotidianis precibus eum loqui , sed quae attentionem
magis seriam exigunt.

17. Rursum, si grassari incipit vel pestilentia, vel fames,
vel bellum, aut si qua clades imminere alias regioni ac populo
videtur, pastorum tunc quoque officium est hortari ad jejunium
ecclesiam, quo suppliciter iram Domini deprecetur. Se enim ad
ultionem apparari et quodammodo armari denuntiat, ubi pericu¬
lum apparere facit. Qualiter igitur promissa barba, impexo ca¬
pillo, pulla veste, suppliciter se olim demittere rei solebant ad
3 conciliandam judicis misericordiam, ita nos, quum rei agimur
‘ coram Dei tribunali, ejus severitatem miserabili habitu deprecari,

5 tum ejus gloriae interest ac publicae aedificationis, tum nobis quo¬
que ipsis utile est ac salutare. Atque id quidem usitatum fuisse
; in populo israelitico, ex verbis Joelis (2, 15) colligere promptum
1 est. Nam quum jubet cani tuba, convocari coetum, indici jeju-
nium, et ea quae sequuntur, loquitur ut de rebus communi con-
^ suetudine receptis. Paulo ante dixerat, de flagitiis populi con-
31 stitutam esse quaestionem, ac jam imminere judicii diem nuntia-
'■'[ verat, reosque citaverat ad dicendam causam; deinde vociferatur
sl ut properent ad saccum et cinerem, ad fletum et jejunium, hoc
31 est, ut externis quoque testificationibus se coram Domino pro-
0 1 sternant. Cinis quidem et saccus illis forte temporibus magis con-
j veniebant; sed convocatio et fletus et jejunium, et quae sunt
his similia, non dubium quin ad nostram quoque aetatem simi-
' ! liter pertineant, quoties ita rerum nostrarum conditio postulat.
J Nam quum sanctum sit exercitium cum ad humiliandos homines,
tum ad humilitatem confitendam, cur eo minus utamur quam ve-
u teres in simili necessitate? Legimus jejunasse in signum moesti-
tiae non modo israeliticam ecclesiam (1 Sam. 7, 6 et 31, 13;
2 Sam. 1, 12), verbo Dei formatam ac constitutam, sed Ninivitas
1 quoque (Jonae 3, 5), qui nihil doctrinae praeter unicam Jonae

23 *

356

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

praedicationem habebant. Quid causae est igitur cur nos non
idem agamus? At externa est caeremonia, quae finem in Christo
una cum aliis accepit. Imo hodieque optimum fidelibus admini¬
culum est (ut semper fuit) et utilis admonitio, ad se ipsos exci¬
tandos, ne sua nimia securitate et socordia Deum magis ac ma¬
gis provocent, dum ejus flagellis castigantur. Proinde Christus
(Matth. 9, 15; Luc. 5, 34), quum apostolos suos excusat quod
non jejunent, non dicit abrogatum esse jejunium; sed calamitosis
temporibus ipsum destinat, et conjungit cum luctu. Yeniet, in¬
quit, tempus, quum auferetur ab illis sponsus.

18. Ne quis autem error sit in nomine, definiamus quid
sit jejunium. Non enim simpliciter continentiam ac parsimoniam
in victu hic intelligimus , sed quiddam aliud. Piorum quidem
vita frugalitate et sobrietate temperata esse debet, ut quandam
jejunii speciem, quoad fieri potest, toto suo decursu prae se ferat.
Sed est praeterea jejunium aliud temporale, quum aliquid ex con¬
sueta vivendi ratione retrahimus , vel ad diem unum , vel ad cer¬
tum tempus, et nobis continentiam indicimus in victu, ordinaria
illa arctiorem ac severiorem. Hoc in tribus situm est, in tem¬
pore, in ciborum qualitate, et parsimonia. Tempus dico, ut je¬
juni defungamur iis actionibus quarum causa instituitur jejunium.
Quemadmodum, exempli causa, si ob solennem precationem quis
jejunet, ut eo impransus accedat. Qualitas in eo sita est ut
absint omnes lautitiae, ac plebejis vilioribusque cibis contenti pa¬
latum delicatis non irritemus. Quantitatis ratio in hoc est, ut
parcius ac levius solito vescamur; tantum ad necessitatem, non
etiam ad voluptatem.

19. At vero semper in primis cavendum ne quid obrepat
superstitionis, quemadmodum antehac magno ecclesiae malo acci¬
dit. Multo enim satius fuerit nullum prorsus esse jejuniorum
usum, quam diligenter observari, et interim corruptum esse fal¬
sis perniciosisque opinionibus , ad quas mundus subinde delabitur,
nisi summa fide ac prudentia obviam eant pastores. Primum est
ut semper urgeant quod docet Joel (2, 13), scindenda esse corda,
non vestimenta; hoc est, admoneant plebem, non magni per se
aestimari a Deo jejunium, nisi adsit interior cordis affectus, vera
peccati et sui ipsius displicentia, vera humiliatio, verusque dolor
ex timore Dei. Imo jejunium non aliam ob causam utile esse,
nisi quod istis accedit velut inferius adminiculum. Nihil enim
magis exsecratur Deus quam dum homines, signa et externam
speciem pro cordis innocentia objiciendo, fucum sibi facere co¬
nantur. Itaque in hanc hypocrisin severissime invehitur Jesaias
(58, 5), quod Judaei satisfactum Deo putarent ubi jejunaverant
duntaxat, utcunque impietatem et impuras cogitationes in animo
foverent. Numquid tale est, inquit, jejunium quod Dominus ele¬
git? et quae sequuntur. Non igitur inutilis modo ac supervacua
fatigatio est hypocriticum jejunium, sed maxima abominatio. Al¬

terum malum huic affine summopere cavendum est, ne pro opere

CAPUT XII.

357

L-

•

ir.

est

ia,

.ra

■e,

.in

■

'■

meritorio aut specie divini cultus censeatur. Nam quum sit res
per se media, nec quidquam habeat momenti nisi propter eos
fines in quos respicere debet, perniciosissima superstitio est, con¬
fundere cum operibus a Deo mandatis, et per se necessariis, non
alio respectu. Tale fuit olim delirium Manichaeorum: quos dum
refellit Augustinus 1), satis clare docet, jejunium non nisi ab iis
quos dixi finibus aestimandum, nec Deo aliter probari nisi eo
referatur. Tertius error non adeo quidem impius , periculosus
tamen: tanquam unum ex praecipuis officiis morosius ac rigidius
exigere, ac immodicis encomiis sic extollere ut homines se ali¬
quid eximium fecisse putent quum jejunaverint. Qua in parte
non in totum excusare audeo veteres quin et superstitionis quae¬
dam semina jecerint, et occasionem praebuerint tyrannidi quae
postea exorta est. Occurrunt quidem interdum sanae ac pruden¬
tes de jejunio sententiae; sed postea occurrunt subinde immodicae
jejunii laudes, quae ipsum inter praecipuas virtutes extollunt.

20. Et tunc passim invaluerat superstitiosa quadragesimae
observatio: quia et vulgus eximium aliquod obsequium Deo se
in ea praestare existimabat, et pastores eam commendabant pro
sancta Christi imitatione; quum planum sit non ideo jejunasse
Christum ut aliis exemplum praescriberet, sed ut evangelii prae¬
dicationem sic auspicando non humanam doctrinam esse, sed e
coelo profectam re ipsa comprobaret. Ac mirum est tam crassam
hallucinationem hominibus acuti judicii obrepere potuisse, quae
tot ac tam claris rationibus refellitur. Non enim saepius jejunat
Christus, quod fieri oportuit si anniversarii jejunii legem tradere
vellet, sed semel tantum, quum se ad evangelii promulgationem
accingit. Nec jejunat humano more, ut par erat si homines ad
imitationem provocare vellet; sed magis exemplum designat quo
in sui potius admirationem omnes rapiat quam ad aemulandi
studium excitet. Denique non alia est istius jejunii ratio quam
ejus quo defunctus erat Moses, quum legem e manu Domini ac¬
ciperet (Exod. 34, 28). Nam quum illud in Mose editum esset
miraculum ad stabiliendam legis autoritatem, non debuit in Chri¬
sto praetermitti, ne legi evangelium cedere videretur. Atqui ab
eo tempore nemini unquam venit in mentem, praetextu imitatio¬
nis Mosis, talem jejunii formam in populo israelitico erigere.
Nec ullus ex sanctis prophetis ac patribus id sequutus est quum
tamen ad omnes pias exercitationes satis aninqti ac zeli haberent.
Nam quod de Elia habetur (1 Reg. 19, 8), eum sine cibo et potu
quadraginta dies transegisse, non alio pertinebat quam ut popu¬
lus agnosceret eum excitatum esse legis vindicem, a qua vulgo
prope totus Israel desciverat. Euit igitur mera jc axo£r}Xict , et
superstitionis plena, quod titulo ac colore imitationis Christi je¬
junium ornabant. Quanquam in modo jejunii mira tunc erat di¬
versitas, ut refert Cassiodorus ex Socrate, historiae suae libro

1) Libr. 2. de morib. Manich. c. 13. et libr. 30. contra Faustam.

358

LTBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nono. Romani enim, inquit, non nisi tres habebant septimanas;
sed illis continuum erat jejunium, excepto die dominico et sab¬
bato. Illyrici et Graeci sex, alii septem; sed jejunium per inter¬
valla. Nec minus in ciborum discrimine dissidebant. Alii non
nisi pane et aqua vescebantur, alii addebant olera; piscibus alii
et volatilibus non abhorrebant; alii nullum habebant in cibis
discrimen. Hujus etiam differentiae meminit Augustinus, poste¬
riore epistola ad Januarium A).

21. Sequuta sunt deinde deteriora tempora, et ad prae¬
posterum vulgi studium accessit episcoporum tum inscitia et ru¬
ditas , tum libido dominandi et tyrannicus rigor. Latae sunt im¬
piae leges quae conscientias exitialibus vinculis stringunt. Inter¬
dictus carnium esus quasi hominem contaminaret. Additae sacri¬
legae opiniones aliae super alias, donec in profundum omnium
errorum ventum est. Ac ne quid pravitatis omitteretur, ineptis¬
simo abstinentiae praetextu cum Deo ludere coeperunt. Nam in
exquisitissimis quibusque deliciis laus jejunii quaeritur: nullae
tunc lautitiae sufficiunt, nunquam major ciborum vel copia, vel
varietas , vel suavitas. In tali ac tam splendido apparatu putant
se rite servire Deo. Taceo quod nunquam foedius se ingurgitant
qui volunt haberi sanctissimi. In summa, his summus est Dei
cultus , a carnibus abstinere , et illis exceptis affluere omni ge¬
nere lautitiarum. Rursum haec ultima est impietas , et vix morte
expiabilis, si quis minimum laridi aut rancidae carnis cum pane
cibario gustaverit. Narrat Hieronymus2), jam suo saeculo quos¬
dam exstitisse qui talibus ineptiis cum Deo luderent : qui , ne
oleo vescerentur, cibos delicatissimos undique advehi sibi cura¬
bant; imo ut naturae vim inferrent, ab aquae potu abstinebant,
sed suaves pretiosasque sorbitiunculas fieri sibi curabant, quas
non ex calice hauriebant, sed concha. Quod vitium tunc in pau¬
cis erat, hodie vulgare est inter omnes divites: ut scilicet non
alio fine jejunent nisi ut lautius nitidiusque epulentur. Sed nolo
multum verborum profundere in re non adeo dubia. Hoc tan¬
tum dico, cum in jejuniis, tum in omnibus aliis disciplinae par¬
tibus adeo nihil recti, nihil sinceri, nihil bene compositi ac or¬
dinati habere papistas , ut superbiendi occasionem ullam habeant,
quasi aliquid reliquum sit apud eos laude dignum.

22. Sequitur altera pars disciplinae, quae ad clerum pecu¬
liariter pertinet. Ea canonibus continetur quos sibi veteres epi¬
scopi suoque ordini imposuerunt. Quales sunt: ne quis clericus
venationi, ne quis aleae, ne quis comessationibus vacaret ; ne quis
exerceret foenus aut mercaturam ; ne quis lascivis saltationibus in-
teresset, aliique ejus generis. Adjiciebantur et poenae, quibus
ipsa canonum autoritas sanciebatur, ne quis eos impune violaret.
In hunc finem unicuique episcopo committebatur cleri sui guber¬
natio , ut secundum canones suos clericos regeret ac in officio re-

1) Ep. 118 (54).

2) Ad Nepotianum.

CAPUT XII.

359

tineret. In hunc finem institutae erant annuae inspectiones ac
synodi, ut, si quis foret in officio negligentior, admoneretur; si
quis peccasset, pro modo delicti in eum animadverteretur. Ipsi
quoque episcopi quotannis suas habebant provinciales synodos, an¬
tiquitus etiam binas, a quibus judicabantur si quid praeter offi¬
cium admiserant. ISTam si quis episcopus durior erat aut violen¬
tior in suum clerum, illuc erat provocatio, etiamsi unus tantum
conquerebatur. Animadversio severissima erat, ut deponeretur ab
officio qui peccaverat, ac communione ad tempus privaretur. Quia
autem erat ille perpetuus ordo, synodum dimittere nunquam sole¬
bant, quin locum ac tempus proximae indicerent. Nam universale
cogere concilium solius erat imperatoris, quemadmodum testantur
omnes vetustae indictiones. Quamdiu vigebat haec severitas, non
plus verbo exigebant clerici a plebe, quam exemplo et opere
praestarent. Quin multo rigidiores erant in se ipsos quam in vul¬
gus. Et sane ita decet ut humaniore et laxiore, ut ita loquar,
disciplina plebs regatur; clerici inter se acriores exerceant censu¬
ras, minusque longe sibi quam aliis indulgeant. Istud totum ut
obsoleverit nihil opus est referre , quum nihil hodie fingi queat
hoc ordine magis effraene ac dissolutum; ac eo licentiae prorupit
ut totus orbis vociferetur. Ne apud ipsos videatur prorsus sepulta
esse omnis antiquitas, umbris, fateor, quibusdam decipiunt sim¬
plicium oculos, sed quae ad vetustos mores nihilo propius acce¬
dunt quam simiae aemulatio ad id quod ratione et consilio faciunt
homines. Memorabilis est apud Xenophontem1) locus, ubi docet,
quum turpiter degenerassent Persae a majorum institutis, et ab
austero vivendi genere ad mollitiem et delicias prolapsi essent, ut
tamen dedecus hoc tegerent, priscos ritus sedulo servasse. Nam
quum Cyri tempore eousque vigeret sobrietas et temperantia, ut
emungi opus non esset, atque etiam probri loco duceretur, apud
posteros duravit religio ne quis mucum e naribus traheret, sor¬
bere vero et intus alere ad putredinem usque foetidos humores
quos ex ingluvie contraxerant, permissum. Ita ex vetere prae¬
cepto urceos adferre ad mensam nefas; merum ingurgitare, ut
ebrios auferri necesse foret, tolerabile. Semel comedere praescrip¬
tum: hoc non abrogaverant boni isti successores, sed ut a meridie
usque ad mediam noctem continuarent suas crapulas. Conficere
diurnum iter jejunos, quia lex jubebat, perpetui apud eos moris
fuit: sed lassitudinis vitandae causa iter ad duas horas contrahere,
liberum et usitatum ex consuetudine fuit. Quoties degeneres suas
regulas obtendent papistae ut se ostendant affines esse sanctis pa¬
tribus , ridiculam eorum imitationem hoc exemplum satis coarguet,
ut nullus pictor magis ad vivum possit exprimere.

23. XJna in re plus quam rigidi sunt et inexorabiles, ne
conjugium sacerdotibus permittant. Quanta apud eos scortandi
grassetur impunitas dicere nihil attinet. Ac foetido suo caelibatu

1) Libr. 8. Paed. Cyri.

360 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

freti occalluerunt ad omnia fiagitia. Haec tamen prohibitio clare
ostendit quam pestiferae sint omnes traditiones; utpote quae non
solum orbavit ecclesiam probis et idoneis pastoribus, sed horren¬
dam invexit scelerum colluviem , multasque animas in gurgitem
desperationis projecit. Certe quod sacerdotibus interdictum fuit
conjugium, id factum est impia tyrannide, non modo contra ver¬
bum Dei , sed etiam contra omnem aequitatem. Primum vetare,
quod Dominus liberum reliquisset, nulla ratione hominibus licuit.
Deinde nominatim Deum cavisse verbo suo ne haec libertas in¬
fringeretur, clarius est quam ut longa demonstratione uti necesse
sit. Omitto quod Paulus pluribus locis episcopum vult esse unius
uxoris virum (1 Tim. 3, 2; Tit. 1, 6). Sed quid potuit vehe¬
mentius dici quam ubi ex spiritu sancto denuntiat, fore novissi¬
mis temporibus homines impios qui conjugium prohibeant, eosque
non modo impostores nuncupat, sed daemones? (1 Tim. 4, 3).
Hoc igitur vaticinium, hoc sacrum oraculum est spiritus sancti,
quo ecclesiam ab initio praemunire adversus pericula voluit, doc¬
trinam daemoniorum esse conjugii prohibitionem. Verum belle se
elapsos esse putant quum hanc sententiam detorquent ad Monta¬
num, Tatianos, Encratitas aliosque veteres haereticos. Illi , in¬
quiunt, soli matrimonium damnarunt; nos minime damnamus, sed
ecclesiasticum ordinem tantum ab eo arcemus, cui putamus non
satis convenire. Quasi vero etiamsi in illis superioribus comple¬
tum sit primo loco hoc vaticinium, non in istos etiam competat;
aut quasi auditu digna sit puerilis ista argutiola, quod prohibere
se negant, quia non omnibus prohibent. Perinde enim est ac si
tyrannus iniquam non esse legem contendat, cujus iniquitate pars
duntaxat civitatis prematur.

24. Objiciunt, aliqua nota differre oportere a plebe sacer¬
dotem. Quasi non providerit hoc quoque Dominus quibus orna¬
mentis excellere deberent sacerdotes. Ita apostolum perturbati
ordinis confusique decoris ecclesiastici insimulant, qui quum abso¬
lutam boni episcopi ideam delinearet, inter reliquas dotes quas
in eo requirebat, ausus sit conjugium ponere. Scio qualiter hoc
interpretentur, nempe eligendum non esse qui secundam habuerit
uxorem. Atque hanc interpretationem non esse novam concedo;
sed falsam esse ex ipso contextu palam est: quia statim praescri¬
bit quales episcoporum et diaconorum uxores esse oporteat. Pau¬
lus inter episcopi virtutes numerat conjugium : isti intolerabile vi¬
tium in ordine ecclesiastico esse docent. Et, si Deo placet, hac
generali vituperatione non contenti immunditiem et pollutionem
carnis in suis canonibus vocant 1). Cogitet quisque apud se ex
qua officina haec prodierint. Christus eo honore dignatur conju¬
gium, ut imaginem esse velit sacrae suae cum ecclesia conjunctio¬
nis. Quid splendidius dici poterat ad commendandam conjugii

X) Siricius ad episcopos Hispaniarum.

CAPUT XII. 361

dignitatem? Qua igitur fronte immundum yel pollutum vocabitur
in quo similitudo spiritualis Christi gratiae elucet?

25. Jam vero quum ita clare cum verbo Dei pugnet eorum
prohibitio, inveniunt tamen in scripturis quo eam defendant. Sa¬
cerdotes leviticos, quoties ad eos ministrandi vices redibant, opor¬
tuit ab uxoribus secubare, quo puri et immaculati sacra tractarent.
Nostra ergo sacra, quum et multo nobiliora sint et quotidiana, a
conjugatis tractari valde fuerit indecorum. Quasi vero eadem sit
evangelici ministerii persona quae fuit sacerdotii levitici. Illi enim
tanquam ccvtltvtcol Christum repraesentabant, qui mediator Dei
et hominum absolutissima sua puritate reconciliaturus patrem no¬
bis erat. Quum vero omni ex parte exhibere peccatores typum
sanctitatis ejus non possent, quibusdam tamen lineamentis ut ad¬
umbrarent, jussi sunt ultra humanum morem se purificare, dum
ad sanctuarium accederent: quia tum scilicet proprie Christum
figurabant, quod veluti pacificatores, ad reconciliandum Deo po¬
pulum, apparebant ad tabernaculum, coelestis tribunalis simula¬
crum. Hanc personam quia hodie non sustinent ecclesiastici pa¬
stores, frustra cum illis comparantur. Quare apostolus (Hebr. 13,
4) citra exceptionem secure pronuntiat , honorabile esse inter om¬
nes conjugium, scortatores autem et adulteros manere Dei judi¬
cium. Et ipsi apostoli suo exemplo comprobarunt, nullius quam¬
libet excellentis functionis sanctitate indignum esse conjugium.
Nam eos non tantum uxores retinuisse, sed secum etiam circum¬
duxisse testis est Paulus (1 Cor. 9, 5).

26. Deinde mira fuit impudentia, quod decorum istud ca¬
stitatis pro necessaria re venditarunt, in summam veteris ecclesiae
ignominiam : quae quum abundarit eximia Dei eruditione , plus
tamen sanctimonia excelluit. Nam si apostolos nihil morantur (ut
solent eos interdum strenue contemnere), quid, amabo, facient
omnibus vetustis patribus, quos certum est non modo conjugium
in episcoporum ordine tolerasse, sed etiam approbasse? Alebant
scilicet foedam sacrorum profanationem, quando ita non rite apud
eos Domini mysteria colebantur. Agitatum quidem fuit in nicaena
synodo de indicendo caelibatu; ut nunquam desunt superstitiosuli,
qui semper novum aliquid comminiscuntur unde admirationem sibi
concilient. Sed quid constitutum fuit *) ? nempe in sententiam
Paphnutii discessum est, qui pronuntiavit castitatem esse cum
propria uxore concubitum. Mansit ergo inter ipsos sacrum con¬
jugium ; neque aut ipsis dedecori cessit , aut maculam ullam asper¬
gere ministerio creditum est.

27. Sequuta sunt deinde tempora quibus invaluit nimis su¬
perstitiosa caelibatus admiratio. Hinc illa subinde et sine modo
decantata virginitatis encomia, ut vix ulla alia virtus cum ea con¬
ferenda vulgo crederetur. Et quanquam non damnabatur impuri¬
tatis conjugium , sic tamen extenuabatur ejus dignitas et sanctitas

1) Hist. tripart. libr. 2. cap. 14.

362 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

obscurabatur, ut non videretur satis forti animo ad perfectionem
adspirare qui non ab ipso sibi temperaret. Hinc illi canones qui¬
bus primo vetitum est ne matrimonium contraherent qui perve¬
nissent ad sacerdotii gradum; deinde ne in eum ordinem assume¬
rentur nisi caelibes, aut qui thoro conjugali una cum uxoribus
renuntiarent. Haec, quia videbantur reverentiam sacerdotio con¬
ciliare, magno plausu etiam antiquitus recepta esse fateor. Sed
si mihi antiquitatem objiciant adversarii , primum respondeo, hanc
libertatem et sub apostolis et aliquot postea saeculis exstitisse, ut
conjuges essent episcopi ; hac , sine difficultate , usos esse ipsos
apostolos et alios primariae autoritatis pastores, qui in eorum lo¬
cum successerunt. Illius antiquioris ecclesiae exemplum pluris
merito nobis debere esse quam ut illicitum vel indecorum nobis
putemus quod tunc cum laude receptum usitatumque fuit. Deinde
illam aetatem, quae immodica virginitatis affectione coepit esse
conjugio iniquior, non ita imposuisse sacerdotibus legem caeliba¬
tus quasi res per se necessaria esset, sed quia caelibes conjugatis
anteferret. Postremo non ita exegisse ut necessitate ac vi adigeret
ad continentiam qui ad eam servandam idonei non essent. Nam
quum severissimis legibus in scortationes vindicaret, de iis qui
matrimonium contraherent hoc tantum statuebat ut a functione
supersederent.

28. Ergo quoties caelibatui suo defendendo praetextum an¬
tiquitatis quaerent novae istius tyrannidis defensores, toties exci¬
piendum erit ut veterem illam castimoniam in suis sacerdotibus
restituant, amoveant adulteros ac scortatores: ne eos, in quibus
honestum ac pudicum thori usum non sustinent, in omne libidi¬
nis genus impune ruere sinant; revocent illam obsoletam discipli¬
nam, qua omnes lasciviae coerceantur; liberent ecclesiam hac tam
flagitiosa turpitudine, qua jamdiu deformata est. IJbi hoc con¬
cesserint, tum rursus admonendi erunt ne eam rem pro necessaria
venditent, quae per se libera ex ecclesiae utilitate pendet. Ne¬
que tamen haec dico quod ulla omnino conditione dandum esse
locum iis canonibus censeam, qui vinculum caelibatus ecclesiastico
ordini injiciunt; sed ut intelligant cordatiores qua fronte hostes
nostri sanctum conjugium , objecto antiquitatis nomine , in sacer¬
dotibus infament. Quantum ad patres attinet, quorum scripta ex¬
stant, neque ipsi, quum ex suo judicio loquebantur, excepto Hie¬
ronymo, tanta malignitate conjugii honestati obtrectarunt. Con¬
tenti erimus uno Chrysostomi x) elogio: quod is, quum praecipuus
fuerit virginitatis admirator, non potest in matrimonii commenda¬
tionem videri fuisse aliis profusior. Sic autem loquitur: primus
gradus castitatis est, sincera virginitas; secundus, fidele conjugium.
Ergo species secunda virginitatis est matrimonii casta dilectio.

1) Homil. de inventione crucis.

CAPUT XIII.

363

CAPUT XIII.

De votis quorum temeraria nuncupatione quisque se misere

implicuit.

Constat hoc Caput duabus partibus. 1) Primum in genere de votis agitur
a prima sect. ad octavam. 2) Deinde vero usque ad finem nominatim de vo¬
tis monasticis: nempe de monastica professione et moribus, a sect. 8 — 16.
Postea de monachorum votis, et praecipue de voto caelibatus, sect. 17 — 21.

1. Deploranda quidem res est, ecclesiam, cui inaestimabili
sanguinis Christi pretio empta erat libertas, crudeli tyrannide sic
fuisse oppressam, et ingenti traditionum congerie fere obrutam;
sed privata interim cujusque amentia ostendit, non sine justissima
causa tantum fuisse divinitus satanae ejusque ministris permissum.
Neque enim satis fuit, neglecto Christi imperio, quaelibet onera
a falsis doctoribus imposita perferre, nisi propria etiam singuli
sibi accerserent, adeoque cavernas sibi fodiendo se profundius de¬
mergerent. Id factum est dum certatim excogitant vota, ex qui¬
bus ad communia vincula major et arctior obligatio accederet.
Quando itaque docuimus eorum audacia qui sub pastorum titulo
dominati sunt in ecclesia, vitiatum fuisse Dei cultum, ubi iniquis
suis legibus miseras animas illaquearunt, hic malum affine annec¬
tere non intempestivum erit, ut appareat, mundum pro ingenii
sui pravitate, quibus potuit obstaculis semper adjumenta repulisse
quibus ad Deum adduci debuerat. Porro, quo melius pateat gra¬
vissimam perniciem ex votis invectam esse, principia jam ante
posita teneant lectores. Docuimus enim primum, quidquid ad vi¬
tam pie sancteque instituendam desiderari potest, in lege esse
comprehensum. Docuimus rursus Dominum, quo melius nos ab
excogitandis novis operibus avocaret, totam justitiae laudem in
simplici voluntatis suae obedientia inclusisse. Haec si vera sunt,
judicare promptum est, fictitios omnes cultus, quos nobis ipsi ad
promerendum Deum comminiscimur, minime esse illi acceptos,
quantumvis nobis arrideant. Et certe Dominus ipse multis locis
non tantum aperte eos respuit, sed graviter abominatur. Hinc
exoritur de votis dubitatio quae praeter expressum Dei verbum
fiunt, quo loco sint habenda, an nuncupari rite possint ab homi¬
nibus Christianis, et quatenus eos obstringant. Nam quod inter
homines dicitur promissio , id Dei respectu votum appellatur. Ho¬
minibus autem pollicemur ea quae vel putamus illis fore grata,
vel quae ex officio debemus. Longe igitur majorem in votis ob¬
servantiam esse decet , quae ad ipsum Deum , cum quo maxime
serio agendum est, diriguntur. Hic mirum in modum omnibus
saeculis grassata est superstitio : ut homines sine judicio , sine de¬
lectu, quidquid in mentem, vel etiam in buccam veniret, Deo
protinus voverent. Hinc illae votorum ineptiae, imo prodigiosae
absurditates apud ethnicos, quibus nimis insolenter cum diis suis

364 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

luserunt. Atque utinam hanc illorum audaciam non imitati essent ll!
etiam Christiani. Minime id quidem decuit; sed videmus aliquot prs
saeculis nihil fuisse hac improbitate usitatius : ut populus con- ®e
tempta passim Dei lege, vovendi quidquid per somnium arrisisset
insano studio totus flagraret. Nolo odiose exaggerare, nec sigil- $
latim recensere quam graviter ac quot modis hic peccatum sit; tei
sed hoc obiter dicere visum est, quo melius appareat, nos ne-
quaquam de re supervacua quaestionem instituere quum de votis tui
tractamus. w

2. Porro si nolumus errare judicando quae vota sint legi- ob
tima, quae praepostera, tria expendere convenit: nempe quis sit $
is cui votum nuncupatur; qui simus nos qui vovemus; quo animo ea
denique voveamus. Primum eo spectat ut cogitemus nobis cum ce
Deo esse negotium: quem adeo delectat nostra obedientia, ut i&s- at
A o&QrjGnelag omnes, quamlibet in oculis hominum speciosae sint rc
ac splendidae, maledictas esse pronuntiet (Coi. 2, 23). Si volun- es
tarii omnes cultus, quos ipsi sine mandato excogitamus, Deo sunt pi
abominabiles, sequitur, nullum ei acceptum esse posse, nisi qui ;Ii
ejus verbo approbetur. Ergo ne tantum licentiae nobis sumamus, ri
ut audeamus Deo vovere quod nullum testimonium habeat quali- ta
ter ab ipso aestimetur. Nam quod Paulus (Eom. 14, 23) docet, JJ
peccatum esse quidquid fit absque fide, quum ad actiones quasli- ii
bet extendatur, tunc certe praecipue locum habet ubi cogitatio- \
nem tuam recta in Deum dirigis. Imo si in minimis quibusque o
(ut illic de ciborum discrimine disputat Paulus) labimur vel erra- 1
mus, ubi non praelucet fidei certitudo, quanto plus modestiae ad- | \
hibendum est ubi rem maximi ponderis aggredimur? Siquidem ! v
nihil magis serium esse nobis decet religionis officiis. Sit igitur 1
haec prima in votis cautio, ut nunquam ad aliquid vovendum de- li
scendamus quin certo prius conscientia constituerit, se nihil te- |i
mere tentare. Tunc autem a temeritatis periculo tuta erit quum
Deum sibi habebit praeeuntem, et quaesi ex verbo suo dictan-
tem quid factu bonum sit vel inutile.

3. In altero quod hic diximus considerandum, id continetur,
ut metiamur vires nostras, ut vocationem nostram intueamur, ne
beneficium libertatis, quod nobis Deus contulit, negligamus. Nam
qui vovet quod vel non est suae facultatis, vel cum vocatione
sua pugnat, temerarius est; et qui Dei beneficentiam, qua rerum
omnium dominus constituitur, contemnit, ingratus. Quum ita lo¬
quor, non intelligo quidquam esse sic in manu nostra positum,
ut propriae virtutis fiducia subnixi illud Deo promittamus. Ve¬
rissime enim in arausicano concilio decretum fuit, nihil rite Deo
voveri nisi quod de manu ejus acceperimus , quando omnia quae
illi offeruntur mera sunt ejus dona. Sed quum Dei benignitate
alia nobis data sint, ejus aequitate alia negata, mensuram collatae
sibi quisque gratiae, ut jubet Paulus (Rom. 12, 3; 1 Cor. 12, 11),
respiciat. Nihil ergo hic aliud volo, quam vota esse attemperanda j
ad eum modum quem tibi sua donatione Deus praescribit; ne si

CAPUT XIII.

365

inf* ultra coneris quam ille permittat, te ipsum nimis tibi arrogando
lot praecipites. Exempli gratia, quum voverent sicarii illi, quorum
'n- mentio fit apud Lucam (Act. 23, 12), se nihil cibi gustaturos
set nisi occiso Paulo: etiamsi non fuisset sceleratum consilium, teme-
ik ritas tamen ipsa minime erat ferenda, quod hominis vitam et mor-
it| tem subjicerent suae potestati. Sic Jephthe stultitiae suae poenas
e| dedit (Judic. 11, 30), quum praecipiti fervore inconsideratum vo-
is tum concepit. In quo genere primatum vesanae audaciae tenet
caelibatus. Sacrifici enim, monachi et moniales suae infirmitatis
;i- obliti , caelibatui se pares esse confidunt. Quo autem oraculo
it edocti sunt, constaturam sibi tota vita castitatem, in cujus finem

10 eam vovent? Audiunt de universali hominum conditione Dei vo-
m cem : non est bonum homini esse soli (Gen. 2, 18). Intelligunt,
: atque utinam non sentirent, peccatum in nobis manens non ca-

11 rere acerrimis aculeis. Illam generalem vocationem qua fiducia
!• excutere audent in totam vitam ? quum donum continentiae sae-
it pius in certum tempus, prout opportunitas requirit, concedatur,
ii In tali pervicacia ne Deum auxiliatorem exspectent; sed memine-

, i rint potius ejus quod dictum est : Dominum Deum tuum non ten-
- 1 tabis. Hoc vero Deum tentare est , contra inditam ab eo natu-
, i ram niti , ac praesentia ejus dona spernere ac si nihil ad nos per-
- tinerent. Quod isti non modo faciunt, sed matrimonium etiam,
quod instituere non alienum sua majestate censuit Deus, quod in
omnibus honorabile pronuntiavit (Hebr. 13, 4), quod Christus
Dominus noster sua praesentia sanctificavit (Joann. 2, 2 seqq.),

■ quod primo suo miraculo cohonestare dignatus est, pollutionem
vocare audent : tantum ut qualemcunque caelibatum miris encomiis

■ tollant. Quasi vero non aliud caelibatum esse, aliud virginitatem,
luculentum ipsi documentum praebeant in sua vita; quam tamen
impudentissime angelicam vocant. In hoc certe angelis Dei ni¬
mium injurii, quibus scortatores, adulteros, et aliquid multo pejus
ac foedius comparant. Et sane argumentis hic minime opus est,
ubi re ipsa palam revincuntur. Videmus enim palam, quam hor¬
rendis poenis hujusmodi arrogantiam, et ex praefidentia donorum
suorum contemptum passim ulciscatur Dominus. Et occultioribus
prae pudore parco : de quibus hoc ipsum quod intelligitur nimium
est. Nihil esse vovendum quod nobis sit impedimento quominus
vocationi nostrae serviamus, extra controversiam est. Quemadmo¬
dum si paterfamilias voveat, relictis liberis et uxore, se alia onera
suscepturum; vel qui ad gerendum magistratum idoneus est, ubi
eligitnr, voveat se privatum fore. Quid autem sibi velit quod de
libertate nostra non spernenda diximus, nonnihil habet difficulta¬
tis, nisi explicetur. Itaque sic paucis accipe. Quum rerum om¬
nium dominos constituerit nos Deus, et eas sic nobis subjecerit
ut omnibus pro nostra commoditate uteremur, non est quod spe¬
remus gratum Deo fore officium, si rebus externis, quae nobis
adminiculo esse debent, nos in servitutem addicamus. Hoc ideo
dico, quod nonnulli laudem humilitatis ex eo captant si se illa-

366 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

queent multis observationibus, a quibus non frustra nos liberos
atque immunes Deus esse voluit. Proinde si hoc periculum vo¬
lumus effugere, semper meminerimus, ab ea oeconomia, quam
Dominus in ecclesia christiana instituit, nobis minime esse disce¬
dendum.

4. Nunc venio ad illud quod tertio loco posui : multum sci¬
licet referre quo animo votum nuncupes si velis ipsum Deo ap¬
probari. Nam quia Dominus cor, non externam speciem intuetur,
fit ut eadem res, mutato animi proposito, nunc placeat ei accep¬
taque sit, nunc vehementer displiceat. Vini abstinentiam si ita
voves quasi in ea subsit aliquid sanctimoniae, superstitiosus es;
si in alium finem non perversum respicis, nemo potest improbare.
Sunt autem, quantum possum judicare, quatuor fines ad quos vota
nostra rite dirigentur; quorum duos, docendi causa, ad praeteri¬
tum tempus refero, duos reliquos ad futurum. Ad praeteritum
tempus pertinent vota quibus vel nostram erga Deum gratitudi-
nem pro acceptis beneficiis testamur, vel ad iram ejus deprecan¬
dam ipsi a nobis poenam ob admissa delicta exigimus. Priora
vocemus, si placet, exercitia gratiarum actionis; altera, poeniten¬
tiae. Prioris generis exemplum habemus in decimis quas vovebat
Jacob, si Dominus eum incolumem ab exsilio in patriam reduce¬
ret (Gen. 28 , 20). Praeterea in sacrificiis veteribus pacificorum,
quae pii reges ac duces justum bellum suscepturi vovebant, se
reddituros si victoria potiti essent; aut certe quum majori aliqua
difficultate premebantur, si Dominus eos liberasset. Sic intelli-
gendi sunt omnes loci in Psalmis qui de votis loquuntur (Ps. 22,
26 et 56, 13 et 116, 14 et 18). Ejusmodi vota hodie quoque
nobis in usu esse possunt, quoties nos Dominus vel a clade ali¬
qua, vel a morbo difficili, vel ab alio quovis discrimine eripuit.
Neque enim a pii hominis officio tunc abhorret votivam oblatio¬
nem , velut solenne recognitionis symbolum , Deo consecrare , ne
ingratus erga ejus benignitatem videatur. Secundum genus quale
sit, uno duntaxat familiari exemplo ostendere sufficiet. Si quis
in aliquod flagitium gulae vitio prolapsus sit, nihil obstabit quo¬
minus ad castigandam intemperiem lautitiis omnibus possit ad ali¬
quod tempus renuntiare, idque facere voto adhibito, quo arctiore
vinculo se astringat. Neque tamen sic perpetuam legem iis statuo
qui similiter deliquerint; sed ostendo quid facere illis liceat, qui
tale votum sibi utile esse censuerint. Sic igitur ejusmodi votum
licitum facio, ut liberum interim relinquam.

5. Quae in futurum tempus conferuntur votapartim, ut di¬
ximus, eo tendunt ut reddamur cautiores; partim ut quibusdam
veluti stimulis ad officium excitemur. Videt aliquis se adeo pro¬
clivem esse in certum vitium, ut in re alias non mala sibi tem¬
perare nequeat, quin protinus in malum delabatur: nihil absur¬
dum faciet, si ejus rei usum ad aliquod tempus sibi voto praeci¬
dat. Quemadmodum si quis periculosum sibi esse hunc vel illum
corporis ornatum agnoscat, et tamen cupiditate illectus vehemen¬

ter

lio(

libi

gei

g«!

rin

tei

CAPUT XIII.

367

ter appetat, quid melius faciat quam ut fraenum sibi injiciendo,
lioc est necessitatem abstinendi imponendo, sese omni dubitatione
liberet? Similiter si quis vel obliviosus sit, vel piger ad neces¬
saria pietatis officia, cur non suscepto voto, et memoriam exper¬
gefaciat, et pigritiam excutiat? In utroque speciem esse paeda-
gogiae fateor; sed eo ipso quod sunt infirmitatis adminicula, a
rudibus et imperfectis non sine utilitate usurpantur. Proinde quae
ad unum ex his finibus respiciunt vota, praesertim in rebus ex¬
ternis, legitima esse dicemus, si modo et Dei approbatione sint
suffulta, et vocationi nostrae conveniant, et ad facultatem gratiae
nobis a Deo datae sint limitata.

6. Jam nec difficile est colligere quid de votis in univer¬
sum sentiendum sit. Unum est votum fidelium omnium commune,
quod in baptismo nuncupatum cathechismo ac coenae sumptione
confirmamus et quasi sancimus. Sunt enim sacramenta tanquam
syngraphae quibus Dominus misericordiam nobis suam atque ex
ea vitam aeternam defert, nos vicissim illi obedientiam pollicemur.
Haec tamen voti formula vel certe summa, quod satanae renun¬
tiantes Deo nos in servitutem addicimus, ut sanctis ejus mandatis
obediamus, non autem obsequamur pravis carnis nostrae desideriis.
Hoc votum quum a scriptura testimonium habeat, imo a filiis Dei
omnibus exigatur, quin sanctum sit et salutare dubitari non de¬
bet. Nec obstat quod perfectam legis obedientiam, quam exigit
Deus a nobis, nemo in hac vita praestat. Quando enim haec sti¬
pulatio in foedere gratiae est inclusa, sub quo et remissio pecca¬
torum et spiritus sanctificationis continetur, pollicitatio quam illic
facimus et cum veniae deprecatione et cum auxilii postulatione
conjuncta est. In judicandis particularibus votis tres superiores
regulas memoria tenere necesse est; unde tuto licebit, quale sit
unumquodque votum, aestimare. Neque tamen ea ipsa vota, quae
sancta esse assero, sic commendare me putes, ut quotidiana esse
velim. Nam etsi nihil praecipere de numero aut tempore audeo,
si quis tamen consilio meo obtemperet, non nisi sobria et tem¬
poraria suscipiet. Si enim ad multa vota nuncupanda subinde
erumpas, tota religio ipsa assiduitate vilescet, et proclivis erit in
superstitionem lapsus. Si perpetuo voto te obstringas, aut magna
molestia taedioque solves, aut etiam diuturnitate fatigatus violare
aliquando audebis.

7. Jam nec obscurum est, quanta superstitione in hac parte
laboraverit mundus aliquot saeculis. Alius se abstemium fore vo¬
vebat, quasi vini abstinentia cultus esset per se Deo gratus. Alius
jejunio, alius carnis abstinentiae se astringebat ad certos dies,
quibus singularem aliquam prae aliis religionem subesse sibi vana
opinione finxerat. Quaedam etiam longe magis puerilia nuncupa¬
bantur, etsi non e pueris. Duit enim hoc pro magna sapientia
habitum, votivas peregrinationes ad sanctiora loca suscipere, ac
interdum vel pedibus iter conficere, vel corpore seminudo, quo
plus meriti ex lassitudine acquireretur. Haec et similia, quorum

368 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

incredibili studio mundus aliquamdiu aestuavit, si secundum eas 1
quas antea posuimus regulas examinentur, non tantum inania de- 11
prehendentur ac nugatoria, sed plena manifestae impietatis. Ut- P
cunque enim judicet caro, nihil magis abominatur Deus quam cui- s(
tus fictitios. Accedunt perniciosae illae et damnatae opiniones: ^
quod hypocritae, ubi talibus nugis defuncti sunt, credunt se non 81
vulgarem justitiam sibi comparasse; summam pietatis in externis r!
observationibus reponunt; alios omnes despiciunt qui apparent
earum rerum minus curiosi. n'

8. Singulas formas enumerare nihil attinet. Sed quia vota
monastica majori in veneratione habentur quod videntur publico P'
ecclesiae judicio approbata, de iis breviter dicendum est. Prin- ,1(
cipio ne quis longi temporis praescriptione defendat monachismum P'
qualis hodie est, notandum est, fuisse olim in monasteriis longe
aliud vivendi institutum. Qui se ad summam austeritatem et pa- 'P
tientiam volebant exercere, eo concedebant. Qualem enim sub 85
Lycurgi legibus fuisse Lacedaemoniorum disciplinam narrant, tunc h
talis erat apud monachos, ac multo etiam rigidior. Humi dor- P(
miebant; potus erat aqua, cibus panis, herbae ac radiculae, prae- P(
cipuae lautitiae in oleo et ciceribus. Ab omni delicatiore victu i h
et corporis cultu abstinebant. Haec hyperbolica videri possent P<
nisi ab oculatis et expertis testibus traderentur, Gregorio Nazian- 81
zeno , Basilio et Chrysostomo. Talibus vero rudimentis se ad ma- 111
jora munera praeparabant. Monastica enim collegia fuisse tunc 8a
veluti seminaria ordinis ecclesiastici, cum illi quos nuper nomi-
navimus satis claro documento sunt (nam omnes in monasteriis ®
educati, illinc ad episcopale munus vocati sunt), tum alii com- f
plures eorum aetate magni ac praestantes viri. Et Augustinus *) 88

illud suo quoque tempore fuisse usitatum ostendit, ut ecclesiae . il
clericos coenobia ministrarent. Nam monachos Caprariae insulae sic h
alloquitur: vos autem fratres exhortamur in Domino, ut proposi- ]m
tum vestrum custodiatis et in finem perseveretis; ac si quando #
operam vestram mater ecclesia desideraverit, nec elatione avida f
suscipiatis, nec blandi ente desidia respuatis, sed miti corde ob- et
temperetis Deo; nec vestrum otium necessitatibus ecclesiae prae- i
ponatis; cui parturienti si nulli boni ministrare vellent, quomodo ft
nasceremini non inveniretis. Loquitur autem de ministerio quo ie
fideles spiritualiter renascuntur. Item ad Aurelium2): et ipsis j!
lapsus occasio, et ordini clericorum fit indignissima injuria, si ; (n
desertores monasteriorum ad militiam clericatus eliguntur; quum iti
ex iis qui in monasterio permanent, non tamen nisi probatiores ' fti
ac meliores in clerum assumere soleamus: nisi forte, sicut vulgus j ii
dicit, malus choraules bonus est symphoniacus, ita et de nobis ne
jocabitur: malus monachus bonus clericus est; nimis dolendum, si
ad tam ruinosam superbiam monachos surrigamus et tam gravi
contumelia clericos dignos putemus: quum aliquando etiam bonus |

1) Epist. 81 (48).

2) Epist. 76 (60).

CAPUT XIII.

869

monachus yix bonum clericum faciat, si adsit ei sufficiens conti¬
nentia, et tamen desit necessaria doctrina. Ex his locis apparet,
pios homines sese ad ecclesiae gubernationem monastica disciplina
solitos fuisse praeparare, quo aptiores et melius formati tantum
munus subirent. Non quod omnes ad hunc finem pervenirent,
aut etiam tenderent, quum majori ex parte essent homines illite-
rati; sed qui idonei erant, seligebantur.

9. Duobus tamen praecipue locis veteris monastices formam
nobis depingit. Libro de moribus ecclesiae catholicae, ubi ad¬
versus Manichaeorum calumnias ejus professionis sanctimoniam op¬
ponit, et altero cui titulum fecit, de opere monachorum; ubi in
degeneres quosdam monachos, qui institutum illud corrumpere coe¬
perant, invehitur. Ego hic eorum quae tradit summam ita colli¬
gam, ut verbis quoque ejus, quoad licebit, utar. Contemptis, in¬
quit1), mundi hujus illecebris, in communem vitam castissimam
sanctissimam que congregati, simul aetatem agunt, viventes in ora¬
tionibus, lectionibus, disputationibus; nulla superbia tumidi, nulla
pervicacia turbulenti, nulla invidentia lividi. Nemo quidquam
possidet proprium; nemo cuiquam onerosus est. Operantur mani¬
bus ea quibus et corpus pasci possit, et mens a Deo impediri non
possit. Opus autem suum tradunt eis quos decanos vocant. Illi
autem decani cum magna sollicitudine omnia disponentes rationem
uni reddunt quem patrem vocant. Hi vero patres non solum
sanctissimi moribus, sed etiam divina doctrina excellentissimi, om¬
nibus rebus excelsi, nulla superbia consulunt iis quos filios vo¬
cant, magna sua in jubendo autoritate, magna ipsorum in obtem¬
perando voluntate. Conveniunt autem diei tempore extremo de
suis quisque habitaculis, dum adhuc jejuni sunt, ad audiendum
illum patrem; et conveniunt ad singulos patres, terna ut minimum
hominum millia (de Aegypto potissimum et oriente loquitur), cor¬
pus deinde reficitur, quantum saluti et salubritati sat est; coer¬
cente unoquoque concupiscentiam ne se profundat vel in ea ipsa
quae praesto sunt, parca et vilissima. Ita non solum a carnibus
et vino abstinent pro sufficientia domandarum libidinum, sed ab
iis quae tanto concitatius ventris et gutturis provocant appetitum,
quanto quasi mundiora nonnullis videntur. Quo nomine solet turpe
desiderium exquisitorum ciborum quod a carnibus alienum est, ri¬
dicule turpiterque defendi. Quidquid necessario victui redundat
(redundat autem plurimum ex operibus manuum et epularum re¬
strictione) , tanta cura egentibus distribuitur quanta non ab ipsis
qui distribuunt comparatum est. Nullo enim modo sataguut ut
haec sibi abundent; sed omni modo agunt ut non apud se rema¬
neat quod abundaverit. Deinde commemorata austeritate, cujus
ipse exempla et Mediolani et alibi viderat: inter haec, inquit2),
nemo urgetur in aspera quae ferre non potest; nulli quod recusat
imponitur; nec ideo condemnatur a caeteris, quod in eorum imi-

1) De moribus eccl. cath. eap. 31.

Calvini Institutio II.

2) Ibid. cap. 33.

370 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tatione se fatetur invalidum: meminerunt enim quantopere com¬
mendata sit caritas; meminerunt omnia muuda mundis, etc. Ita¬
que non rejiciendis generibus ciborum, quasi pollutis, sed concu¬
piscentiae perdomandae, et dilectioni fratrum retinendae invigilat
omnis industria. Meminerunt, esca ventri et venter escis, etc.
Multi tamen firmi propter infirmos abstinent. Multis non est causa
ista faciendi; sed quod viliore victu et minime sumptuoso se sus¬
tentare placet. Itaque iidem ipsi, qui sani sibi temperant, si ratio
valetudinis cogat, aegroti sine ulla formidine accipiunt. Multi
vinum non bibunt, nec tamen se eo inquinari putant; nam langui¬
dioribus, et qui sine ipso nequeunt salutem corporis obtinere,
humanissime praeberi faciunt; et nonnullos stulte recusantes fra¬
terne admonent ne vana superstitione debiliores citius quam sanctio¬
res fiant. Ita pietatem sedulo exercent; corporis vero exercita¬
tionem ad exiguum tempus pertinere noverunt. Caritas praecipue
custoditur; caritati victus, caritati sermo, caritati habitus, caritati
vultus aptatur. Coitur in unam conspiraturque caritatem; hanc
violare, tanquam Deum, nefas ducitur; huic si quis resistit, ejici¬
tur atque vitatur; hanc si quis offendit, uno die durare non sini¬
tur. Quoniam his verbis, veluti in tabula, qualis olim fuerit mo¬
nastice, repraesentasse visus est sanctus ille vir, ea, tametsi lon¬
giora, huc inserere non piguit: quod me longiorem aliquanto fore
cernebam, si ex diversis eadem colligerem, quantumvis studerem
compendio.

10. Hic autem mihi propositum non est totum istud argu¬
mentum persequi, sed obiter tantum indicare non modo quales
habuerit vetus ecclesia monachos, sed qualis tunc fuerit monastica
professio: ut ex comparatione judicare possint sani lectores, quid
frontis habeant qui ad sustinendum praesentem monachismum, an-
tiquitatem allegant. Augustinus, dum sanctum ac legitimum mo¬
nachismum nobis deformat, omnem rigidam exactionem vult ab¬
esse earum rerum quae nobis verbo Domini liberae relinquuntur.
Atqui nihil est quod hodie severius exigatur. Scelus enim inex-
piabile esse ducunt, si quis in colore aut specie vestis, si quis |{
in genere cibi, si quis in aliis frivolis ac frigidis caeremoniis vel Jj
minimum a praescripto deflexerit. Augustinus fortiter contendit, j ,
non licere monachis de alieno otiosis vivere. Tale exemplum suo ,
tempore exstitisse negat bene constituti monasterii. Nostri prae- (

cipuam sanctimoniae suae partem in otio collocant. Nam si otium (

illis tollas, ubi erit illa contemplativa vita, qua se alios omnes t
excellere et ad angelos propius accedere gloriantur? Augustinus
denique monachismum requirit qui nihil aliud sit quam exercitium t
adjumentumque ad pietatis officia, quae Christianis omnibus com¬
mendantur. Quid? quum summam, adeoque prope unam ejus re- , t
gulam facit caritatem, an putamus conspirationem laudare qua s
pauci homines inter se devincti ab universo ecclesiae corpore se- j t

1) De opere monachorum cap. 17.

CAPUT XIII.

371

parentur? Imo vero eos exemplo suo reliquis vult praelucere ad
servandam ecclesiae unitatem. In utroque adeo diversa est prae¬
sentis monachismi ratio, ut vix quidquam magis dissimile, ne di¬
cam contrarium, reperias. Siquidem monachi nostri, non contenti
ea pietate cujus unius studio suos esse perpetuo intentos Christus
jubet, novam nescio quam imaginantur, cujus meditatione sint
aliis omnibus perfectiores.

11. Hoc si negant, scire ab illis velim, cur ordinem suum
perfectionis titulo unum dignentur, et eundem omnibus Dei voca¬
tionibus adimant. Neque me latet illa sophistica solutio: non ideo
sic vocari quia perfectionem in se contineat, sed quia ad acqui¬
rendam perfectionem sit omnium optimus. Quum se apud plebem
venditare, quum rudibus ac ignaris adulescentulis laqueum injicere,
quum privilegia sua asserere , quum in aliorum contumeliam suam
dignitatem extollere volunt, jactant se esse in statu perfectionis.
Quum propius urgentur quam ut inanem hanc arrogantiam tueri
queant, ad istum cuniculum suffugiunt, se nondum perfectionem
esse consequutos, in eo tamen statu esse quo ad ipsam prae aliis
aspirant. Interim manet illa in plebe admiratio, quasi sola vita
monastica sit angelica, perfecta, ab omni vitio repurgata. Hoc
praetextu quaestuosissimas nundinas exercent. Illa autem mode¬
ratio in paucis libris sepulta manet. Hanc esse intolerandam lu¬
dificationem quis non videt? Sed perinde cum ipsis agamus, ac
si nihil plus tribuerent suae professioni quam vocando statum adi¬
piscendae perfectionis. Sane hoc illis nomen deferendo tanquam
speciali nota ab aliis vitae generibus distinguunt. Et quis hoc
ferat ut tantus honor transferatur ad institutum , nusquam vel
una syllaba approbatum? eodem indignae censeantur omnes Dei
vocationes, sacro ejus ore non modo praeceptae, sed insignibus
elogiis ornatae? Et quanta, obsecro, injuria fit Deo, quum om¬
nibus vitae generibus ab eo ordinatis, ejus testimonio laudatis,
commentitium nescio quod antefertur?

12. Age, calumniam esse dicant quod antea tradidi, non
esse contentos praescripta a Deo regula. Atqui etiamsi taceam,
ipsi plus satis se accusant. Aperte enim docent se plus oneris
suscipere, quam suis Christus imposuerit: quoniam scilicet evan-
gelica consilia de diligendis inimicis, de non appetenda vindicta,
de non jurando, etc. se servaturos promittant, quibus non sunt
communiter astricti Christiani. In eo quam nobis antiquitatem
obtendent? Nulli unquam veterum hoc venit in mentem: omnes
una voce clamant, nullam penitus voculam a Christo emissam, cui
non sit necessario obtemparandum. Et haec ipsa nominatim, quae
isti boni interpretes Christum consuluisse duntaxat nugantur, jussa
esse, nulla dubitatione ubique docent. Sed quia hunc pestilentis¬
simum errorem esse supra docuimus, satis hic sit breviter notasse,
ea opinione fundatum esse monachismum qui nunc est, quam me¬
rito pii omnes exsecrari debent: ut scilicet fingatur aliqua esse
perfectior vivendi regula, quam ista communis universae ecclesiae

24 *

372 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

a Deo tradita. Huic fundamento quidquid superstruitur, non nisi
abominabile esse potest.

13. Yerum aliud suae perfectionis argumentum afferunt, quod
sibi firmissimum esse putant. Dixit enim Dominus (Mattii. 19,
21; Luc. 10, 26) adulescenti de perfectione justitiae interroganti:
si vis perfectus esse, vende omnia quae habes, et da pauperibus.
Id an faciant ipsi, nondum disputo. Demus hoc illis in prae¬
sentia. Perfectos igitur se factos jactant, omnia sua relinquendo.
Si in hoc sita est perfectionis summa, quid sibi vult quod Pau¬
lus docet (1 Cor. 13, 3), eum qui omnia sua distribuerit paupe¬
ribus, nisi caritatem habet, nihil esse? Qualis ista est perfectio
quae, si abest caritas, in nihilum cum homine redigitur? Hic
respondeant necesse est, summum hoc quidem, sed non unicum
esse perfectionis opus. Yerum hic quoque reclamat Paulus (Coi.
3, 14), qui non dubitat caritatem, sine ejusmodi renuntiatione,
facere vinculum perfectionis. Si certum est, inter magistram et
discipulum 'nihil esse dissensionis, alter autem clare negat, homi¬
nis perfectionem in eo consistere ut suis omnibus renuntiet, et
rursum sine eo constare asserit, videndum est qualiter accipien¬
dum sit illud Christi: si vis perfectus esse, vende omnia quae
habes. Porro minima obscurus erit sensus, si expendamus (quod
in omnibus Christi concionibus observare semper convenit) ad quem
dirigantur haec verba. Adulescens interrogat quibus operibus in¬
gredietur in vitam aeternam. Christus, quia de operibus rogaba¬
tur , eum remittit ad legem. Et merito ; est enim via aeternae
vitae, si in se consideretur; nec aliunde invalida est ad salutem
nobis afferendam, quam ex nostra pravitate. Hoc responso de¬
claravit Christus, se non aliam vitae formandae rationem tradere,
quam quae in lege Domini tradita olim fuerat. Ita et testimo¬
nium legi divinae reddebat, quod esset perfectae justitiae doctrina,
et simul calumniis occurrebat, ne videretur nova aliqua vivendi re¬
gula ad legis defectionem populum incitare. Juvenis non mali
quidem animi, sed vana confidentia tumidus, se omnia legis prae¬
cepta a puero servasse respondet. Certo certius est immenso spa¬
tio procul ab eo abfuisse , quo se pervenisse jactabat. Et , si vera
fuisset gloriatio, nihil illi defuisset ad summam perfectionem. Supra
enim demonstratum est, quod in se contineat lex perfectam justi¬
tiam; et hoc ipsum inde patet, quod via aeternae salutis vocatur
ejus observatio. Ut edoceretur quantulum in ea justitia profecis¬
set, quam se implevisse nimis audacter responderat, operae pre¬
tium fuit familiare ejus vitium excutere. Divitiis autem quum
abundaret, cor illis affixum habebat. Ergo quia vulnus hoc se¬
cretum non sentiebat, a Christo lancinatur. Yade, inquit, vende
omnia quae habes. Si tam bonus fuisset custos legis quam puta¬
bat, non discederet moestus, hoc verbo audito. Uam qui Deum
diligit ex toto corde, quidquid cum ejus dilectione pugnat, non
tantum habet pro stercore, sed tanquam exitiale abominatur. Ergo,
quod divitem avarum relinquere jubet Christus omnia quae habet

fii

.f.

Itu

I fia

Itis
| ru

j! £61

\\k

\ ?n
j ec(

sin

Eep

de:

his

erij

i:.:

e$(

diti

se!

ipso

filiS;

sfe

■

CAPUT XIII.

373

perinde est ac si ambitiosum omnibus honoribus, voluptuosum om¬
nibus deliciis, impudicum omnibus libidinis instrumentis juberet
renuntiare. Sic ad particularem mali sui sensum revocandae snnt
conscientiae, quae nullo generalis admonitionis sensu tanguntur.
Frustra igitur hypothesin istam ad generalem interpretationem
trahunt, ac si Christus hominis perfectionem in renuntiatione bono¬
rum statueret; quum nihil aliud voluerit hoc dicto, quam juvenem,
sibi ultra modum placentem, ad sentiendum ulcus suum adigere,
ut intelligeret se longo adhuc intervallo abesse a perfecta legis
obedientia, quam sibi alias falso arrogabat. Fateor hunc locum
fuisse a quibusdam ex patribus male intellectum atque hinc na¬
tam esse voluntariae paupertatis affectationem, qua illi demum
beati putabantur, qui abdicatis omnibus rebus terrenis nudi se
Christo devoverent. Sed confido bonis omnibus et non conten-
siosis satisfactum iri hac mea explicatione, ut de mente Christi ni¬
hil ambigant.

1 4. Quanquam nihil minus cogitarunt patres, quam stabilire
ejusmodi perfectionem quae postea a cucullatis sophistis fabrefacta
fuit, ut duplicem christianismum sic erigerent. Nondum enim na¬
tum erat sacrilegum illud dogma quod professionem monastices
baptismo comparat, imo palam asserit, formam esse secundi bap¬
tismi. Ab hac blasphemia quis dubitet patres toto animo abhor¬
ruisse? Jam illud extremum quod apud veteres monachos fuisse
dicit Augustinus, ut scilicet totos se ad caritatem accommodarent,
quid opus est verbis demonstrare, esse ab hac novitia professione
alienissimum? Res ipsa loquitur, eos omnes qui in coenobia con¬
cedunt, discessionem ab ecclesia facere. Quid enim? annon se a
legitima fidelium societate separant, peculiare sibi ministerium et
privatam sacramentorum administrationem asciscendo ? Quid est
ecclesiae communionem dissipare, si hoc non est? Atque (ut eam
quam coepi facere comparationem persequar et semel claudam) quid
simile hac in parte habent cum veteribus monachis? Illi, tametsi
separatim ab aliis habitabant, non tamen habebant separatam ec¬
clesiam: sacramenta participabant cum aliis; ad solennes conven¬
tus se sistebant; illic pars plebis erant. Isti privatum sibi altare
erigendo quid aliud quam vinculum unitatis abruperunt? Nam et
se ab universo ecclesiae corpore excommunicarunt , et ordinarium
contempserunt ministerium, quo pacem ac caritatem voluit Domi¬
nus inter suos conservari. Itaque quot sunt hodie monasteria, tot
esse dico schismaticorum conventicula, qui turbato ecclesiastico or¬
dine a societate fidelium legitima sunt exsecti. Et ne obscura es¬
set ista discessio, varia factionum nomina sibi indiderunt. Nec
ipsos puduit in eo gloriari quod sic exsecratur Paulus (1 Cor. 1,
12 et 3, 4), ut satis exaggerare non possit. Nisi forte Christum
fuisse a Corinthiis divisum arbitramur , quum alius alio doctore
superbiret; et nunc sine ulla Christi injuria fieri quod pro Chri¬
stianis alios Benedictinos, alios Franciscanos, alios Dominicanos
vocari audimus, et ita vocari, ut ipsi, dum affectant a vulgo Chri-

374 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

stianorum distingui, hos titulos pro religionis professione fastuose
sibi sumant.

15. Haec, quae hactenus inter veteres et nostrae aetatis mo¬

nachos discrimina recensui, non in moribus sunt, sed in ipsa pro¬
fessione. Proinde meminerint lectores, fuisse me de monachismo
potius quam de monachis loquutum, et ea vitia notasse non quae
in paucorum vita haerent, sed quae ab ipso vivendi instituto se¬
parari nequeunt. In moribus autem quanta sit discrepantia, quid
attinet sigillatim exponere? Hoc constat, nullum esse hominum
ordinem magis omni vitiorum turpitudine inquinatum ; nusquam
magis fervent factiones, odia, studia partium, ambitus. In paucis
quidem coenobiis pudice vivitur, si pudicitia vocanda est, ubi ea-
tenus reprimitur libido ne palam sit infamis; decimum tamen quod¬
que vix reperias, quod non lupanar sit potius quam castitatis sa¬
crarium. At in victu qualis frugalitas? Non aliter porci in haris
saginantur. Sed ne querantur se nimis inclementer a me tractari,
non ulterius pergo. Quanquam in his paucis quae attigi, nihil
esse accusatorie dictum, fatebitur quicunque rem ipsam novit. Au¬
gustinus l), quum tanta castitate, secundum ejus testimonium, ex- |
cellerent monachi, queritur tamen multos esse errones, qui malis
artibus et imposturis simpliciores pecunia emungant, qui reliquias |
martyrum circumferendo turpes nundinationes exerceant, imo pro
martyrum reliquiis quorumlibet mortuorum ossa venditent; qui mul¬
tis similibus tlagitiis ignominiam ordini inurant. Ut se nullos vi¬
disse meliores praedicat, quam qui in monasteriis profecerint, ita
deplorat nullos se deteriores vidisse, quam qui in monasteriis de¬
fecerint. Quid diceret, si hodie conspiceret tot ac tam deploratis
vitiis exundare, et quodammodo crepare omnia fere coenobia? Ego
nihil nisi quod omnibus est notissimum dico. Neque tamen ad
omnes sine ulla prorsus exceptione pertinet haec vituperatio. Quem-
admodum enim nunquam adeo bene constituta fuit in monasteriis
sancte vivendi regula et disciplina, quin exstarent aliqui fuci longe j
aliis dissimiles, ita non sic hodie a sancta illa antiquitate mona¬
chos degenerasse dico, quin aliquos in suo grege bonos adhuc ha- 1
beant; sed hi pauci et dispersi in illa ingenti malorum et impro¬
borum multitudine delitescunt; nec contemnuntur modo, sed etiam i
petulanter incessuntur, interdum etiam crudeliter tractantur ab aliis, <
qui (ut est in Milesiorum proverbio) nemini apud se bono locum (
esse debere credunt. j i

16. Hac veteris et hodierni monachismi comparatione effe- s
cisse me quod volui confido, ut appareat, cucullatos nostros ad pro¬
fessionis suae defensionem primae ecclesiae exemplum falso prae- \ t
texere; quandoquidem ab illis non minus differunt quam simiae

ab hominibus. Interim non dissimulo, vel in illa quam Augusti¬
nus commendat prisca forma esse nonnihil quod mihi parum pla¬
ceat. In externis rigidioris disciplinae exercitiis non fuisse su- i

1) De opere monachorum, in fine.

CAPUT XIII.

375

perstitiosos concedo ; at immodicam affectationem et ytano^kiav
non abfuisse dico. Pulchrum fuit, abdicatis facultatibus omni ter¬
rena sollicitudine carere ; at pluris a Deo fit familiae pie regendae
cura, ubi sanctus paterfamilias , omni avaritia, ambitione aliisque
j carnis cupiditatibus solutus et liber, hoc habet sibi propositum, ut
in certa vocatione Deo serviat. Pulchrum est in secessu, procul
hominum consuetudine, philosophari; at christianae mansuetudinis
1 non est, quasi odio humani generis, in desertum et solitudinem
i confugere, et simul ea officia deserere quae Dominus in primis

i mandavit. Etiam si demus, nihil aliud fuisse mali in ea profes¬

sione, hoc certe non mediocre malum fuit, quod exemplum inutile
et periculosum in ecclesiam induxit.

17. Nunc igitur videamus cujusmodi sint vota, quibus in
praeclarum hunc ordinem hodie initiantur monachi. Primum, quia
novum et fictitium cultum , promerendi Dei causa , instituere illis
animus est, abominationi esse apud Deum quidquid vovent, ex
superioribus concludo. Deinde, quia nullo vocationis Dei intuitu,
nullaque ejus approbatione, vivendi genus quale libet sibi ipsi com¬
miniscuntur, temerarium ideoque illicitum ausum esse dico; quia
i nihil habet ipsorum conscientia quo se apud Deum sustineat, et
quidquid non est ex fide, peccatum est. Praeterea, quum ad mul-
i tos simul perversos atque impios cultus, quos hodiernus monacha-
i tus sub se continet, se ipsos astringant, eos non Deo consecrari,
i sed daemonio, contendo. Cur enim prophetae dicere licuerit (Deut.

132, 17), Israelitas filios suos immolasse daemoniis et non Deo, tan¬
tum ob id quod verum Dei cultum profanis caeremoniis corrupe-
fl rant: idem de monachis dicere non liceat, qui una cum cucullo
j mille impiarum superstitionum laqueum sibi induunt ? Jam quae vo¬
torum species? Virginitatem Deo perpetuam promittunt, quasi cum
Deo ante pepigerint ut se a conjugii necessitate liberaret. Non
est quod causentur, se non nisi gratia Dei fretos votum hoc nun¬
cupare. Nam quum ipse non omnibus dari pronuntiet (Matth. 19,
11), fiduciam specialis doni concipere nostrum non est. Qui ha¬
bent, eo utantur. Si quando se a carne sua inquietari sentiunt,
confugiant ad ejus Opem cujus sola virtute possunt resistere. Si
non proficiunt, ne remedium quod ipsis offertur contemnant. Certa
enim Dei voce citantur ad conjugium, quibus continendi facultas
denegatur (1 Cor. 7, 9). Continentiam appello , non qua corpus
solum a scortatione purum servatur, sed qua mens impollutam ca¬
stitatem servat. Neque enim externam tantum lasciviam, sed animi
quoque ustionem caveri Paulus praecipit. Hoc, inquiunt, ab ul¬
tima memoria fuit observatum, ut se alligarent continentiae voto,
qui totos se Domino dicare vellent. Fateor certe antiquitus quo¬
que receptum fuisse hunc morem; sed eam aetatem sic ab omni
vitio liberam fuisse non concedo, ut pro regula habendum sit quid¬
quid tunc factum est. Et paulatim irrepsit inexorabilis illa seve¬
ritas, ut post conceptum votum, nullus poenitentiae locus fieret.

376

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Quod ex Cypriano x) constat: si se ex fide Christo dicaverunt vir¬
gines, pudice et caste, sine ulla fabula, perseverent; ita fortes et
stabiles praemium virginitatis exspectent; si autem perseverare no¬
lunt, vel non possunt, melius est nubant, quam in ignem deliciis
suis cadant. Quibus probris non lacerarent nunc eum, qui conti¬
nentiae votum tali aequitate temperare vellet? Longe ergo ab illo
vetusto more discesserunt, qui non modo nullam admittunt mode¬
rationem aut veniam, si quis praestando voto impar deprehenda¬
tur, sed gravius peccare nullo pudore pronuntiant, si accepta uxore
carnis intemperantiae medetur, quam si scortando corpus et ani¬
mam contaminet.

18. Verum instant adhuc, et sub apostolis usitatum fuisse
tale votum ostendere conantur: quia Paulus (1 Tim. 5, 12) viduas,
quae semel in publicum ministerium receptae nuberent, primam
fidem abnegare dicat. Ego vero illis minime nego , viduas quae
sese suasque ecclesiae operas addicerent, perpetui caelibatus legem
simul suscepisse: non quia in eo religionem aliquam statuerent,
ut postea fieri coeptum est; sed quoniam, nisi sui juris, et jugo
maritali solutae, functionem illam sustinere non possent. Quod si
data fide ad novas nuptias respectarent, quid hoc erat aliud, quam
Dei vocationem excutere? Non igitur mirum quod talibus desi¬
deriis lascivire in Christum eas dicit. Postea vero amplificandi
causa subjungit, adeo ipsas quod ecclesiae pollicitae sunt non prae¬
stare, ut primam quoque fidem in baptismo datam violent ac irri¬
tam faciant; in qua hoc comprehenditur ut vocationi quisque suae
respondeat. Nisi forte hoc mavis intelligere, quod, veluti amisso
pudore, omnem deinde honestatis curam abjicerent, ad omnem las¬
civiam et petulantiam se prostituerent, licentiosa dissolutaque vita
nihil minus quam christianas mulieres prae se ferrent: qui sensus
mihi perplacet. Respondemus ergo, quae tunc ad publicum mini¬
sterium recipiebantur viduae, eas sibi perpetui caelibatus conditio¬
nem imposuisse; si postea nuberent; facile intelligimus accidisse
quod dicit Paulus, ut, projecto pudore, insolentiores fierent quam
deceret mulieres christianas. Ita non solum peccasse, fidem eccle¬
siae datam fallendo, sed a communi piarum mulierum lege desci¬
visse. Sed primum nego, alia ratione professas esse caelibatum,
nisi quia conjugium cum ea quam subibant functione minime con¬
veniret; ac omnino se ad caelibatum astrinxisse, nisi quatenus fer¬
ret vocationis suae necessitas. Deinde ita obligatas non concedo
fuisse, quin illis tunc quoque satius esset nubere quam vel carnis
aculeis sollicitari, vel in aliquam prolabi obscoenitatem. Tertio,
eam aetatem dico a Paulo praescribi, quae sit communiter extra
periculum; praesertim quum eas tantum deligi jubeat, quae unico
matrimonio contentae, continentiae specimen jam ante praebuerint.
Votum autem caelibatus non alia ratione improbamus, nisi quia
et pro cultu perperam aestimatur, et temere ab iis nuncupatur
quibus continendi potestas facta non est.

Cr<

int'

6ed

rei

exs

vel

poi

EOI

Eli

nai

net

(ac

itui

pol

(iit

sti

ess

Sei

poi

sci

8»i

vic

ra:

lac

iis

ea:

sei

cci

ISI

- si

I I

,! m

1) Epist. 11.

CAPUT XIII.

377

19. Ad moniales vero qui trahere licuit hunc Pauli locum?
Creabantur enim diaconissae, non ut cantionibus aut murmure non
intellecto Deum demulcerent , reliquum temporis viverent otiosae ;

>8 Ised ut publico ecclesiae ministerio erga pauperes defungerentur,
ut omni studio, sedulitate, diligentia, in officia caritatis incumbe-
o rent. Non vovebant caelibatum, ut cultum inde aliquem exhibe-
- rent Deo quod a nuptiis abstinerent; sed tantum quod essent ad
exsequendum suum munus expeditiores. Denique non vovebant
'e vel ineunte adulescentia, vel medio adhuc aetatis flore, ut sero
postea experimento discerent quantum se in praecipitium dedis¬
sent; sed quum omne periculum superasse viderentur, non minus
ie tutum quam sanctum votum nuncupabant. Yerum, ut duo priora
, non urgeam, dico nefas fuisse ad vovendam continentiam recipi
a mulieres ante annum sexagesimum; quum apostolus solas sexage-
ie narias admittat, juniores nubere et liberos parere jubeat. Ergo
n nec illa primum duodecim, deinde viginti, postea triginta annorum
t, facta relaxatio ullo modo excusari potest; et multo minus tolera¬
bile est quod miserae puellae, antequam vel per aetatem se nosse
si potuerint, vel ullum sui experimentum capere, ut in illos male-
n dictos laqueos se induant, non tantum fraude inducuntur, sed vi
ac minis compelluntur. In reliquis duobus votis impugnandis non
insistam. Hoc tantum dico: praeterquam quod non paucis super¬
stitionibus sunt implicita, ut hodie res habent, in hoc composita

■ i esse videntur, ut qui ea nuncupant, Deo illudant et hominibus.
ie Sed ne videamur singulas particulas nimis maligne exagitare , illa

generali, quae superius posita est, confutatione contenti erimus.

20. Cujusmodi legitima sint et accepta Deo vota, satis ex-
a positum esse arbitror. Quia tamen interdum rudes ac timidae con¬
is scientiae, etiam ubi votum aliquod displicet ac improbatur, de obli-
i- gatione nihilominus dubitant, et graviter excruciantur, quum et
)• violare datam Deo fidem horrent, et verentur e converso ne ser¬
ie vando magis peccent, hic succurrendum illis est, quo se possint
m ab hac difficultate eripere. Ut autem semel omnem scrupulum tol-
• lam, dico omnia non legitima nec rite concepta vota, ut apud

Deum nihili sunt, sic nobis irrita esse debere. Nam si in huma¬
nis contractibus ea tantum promissa nos obligant, in quibus is,
cum quo contrahimus, vult nos habere obligatos, absurdum est, ad
i ea praestanda nos adigi, guae a nobis minime Deus requirit; prae¬
sertim quum non aliter recta sint opera nostra, nisi ubi Deo pla-

■ cent, et hoc conscientiae testimonium habent quod placeant. Ma-
i net enim illud fixum : quidquid non est ex fide, peccatum est (Rom.

14, 23). Quo intelligit Paulus, quod cum dubitatione susceptum
est opus, propterea vitiosum esse, quod omnium bonorum operum
i radix est fides, qua certi sumus illa Deo accepta esse. Ergo si
i nihil, nisi hac certitudine, aggredi licet homini christiano, cur non,
i si quid temere susceperint, ignorationis vitio, ab errore postea
liberati desistant? Ejusmodi quum sint vota inconsiderate suscepta,
non modo nihil obligant, sed necessario sunt rescindenda. Quid

378

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

autem, quod non tantum pro nihilo aestimantur in conspectu Dei,
sed abominationi quoque sunt? ut prius demonstratum est. Su¬
pervacuum est de re non necessaria longius disserere. Hoc unum
argumentum ad pacandas et omni scrupulo liberandas pias con¬
scientias abunde esse mihi videtur : quaecunque non ex puro fonte
emanant opera, et in legitimum finem diriguntur, a Deo repudiari,
et ita repudiari ut non minus in illis pergere, quam ipsa inchoare
nos vetet. Inde enim conficitur, quae ab errore et superstitione
profecta sunt vota, et nullius esse apud Deum momenti, et a no¬
bis deserenda.

21. Habebit praeterea qui hanc tenebit solutionem, quo
adversus improborum calumnias eos defendat qui ex monachismo
ad honestum aliquod vivendi genus concedunt. Fractae fidei et
perjurii graviter accusantur, quod vinculum, ut vulgo creditur,
insolubile, quo erant Deo et ecclesiae obligati, abruperint. At
ego nullum fuisse vinculum dico, ubi quod homo confirmat, Deus
abrogat. Deinde, ut demus fuisse obligatos, quum ignoratione
Dei et errore impliciti tenerentur, nunc, postquam veritatis no¬
titia sunt illuminati, simul Christi gratia liberos esse dico. Nam
si tantam efficaciam habet crux Christi, ut a legis divinae male¬
dictione, qua vincti detinebamur, nos absolvat, quanto magis ab
extraneis vinculis (quae nihil sunt quam captiosa satanae retia)
nos eruet? Quibuscunque ergo Christus evangelii sui luce afful¬
get , non dubium est , quin ab omnibus eos laqueis expediat , qui¬
bus se per superstitionem induerant. Quanquam nec illis deest
altera defensio, si ad caelibatum non fuerunt idonei. Nam si »
votum impossibile certum est animae exitium, quam servatam j
vult Deus, non perditam, sequitur in eo minime esse permanen- ! \
dum. Quam autem impossibile sit votum continentiae iis qui' f
singulari dono praediti non sunt, antea docuimus, et experientia, j D
me tacente, loquitur. Neque enim est ignotum quanta obscoeni-l j
tate scateant omnia fere monasteria. Et si qua videntur ho- j D
nestiora magisque verecunda esse aliis , non ideo tamen casta d
sunt, quod impudicitiae malum intus premunt ac continent. Ita;
scilicet horrendis exemplis hominum audaciam ulciscitur Deus, t
quum suae infirmitatis immemores, repugnante natura id affectant;
quod est illis denegatum, et contemptis remediis quae Dominus d
illis ad manum dederat, contumacia et obstinatione incontinentiae j t
morbum superare se posse confidunt. Quid enim aliud quam con- ; s
tumaciam esse dicemus, ubi quis admonitus conjugio sibi opusj ,
esse, idque sibi a Domino remedii loco dari, non modo id con-; f
temnit, sed etiam sacramento se adigit ad contemptum?

CAPUT XIV.

379

CAPUT XIV.

e De Sacramentis.

Hoc Caput constat duabus praecipuis partibus: 1) De Sacramentis in ge-
e nere: ubi primum doctrinae summa proponitur, sect. 1 — 6. Deinde contra
e adversarios utrinque munitur, nempe adversus eos qui vim Sacramentorum
’’ enervant, sect. 7 — 13. Tum adversus alios, qui nimium Sacramentis tribuunt,
sect. 14 — 17. — 2) De Sacramentis speciatim, tum veteris tum novi Testa-
0 menti, de quorum scopo et re significata agitur, refutatis iis qui aut veterum
0 Sacramenta nimium extenuaverunt, aut nostra nimium extulerunt, a sect. IS.
^ usque ad fin. cap.
r,

1. Praedicationi evangelii alind affine est fidei nostrae ad-
18 jumentum in sacramentis, de quibus certam aliquam doctrinam
■e tradi, magnopere nostra refert; unde nos, et quem in finem in-

■ stituta fuerint, et quis eorum nunc usus sit, discamus. Principio
n animadvertere convenit quid sit sacramentum. Yidetur autem mihi

■ haec simplex et propria fore definitio, si dixerimus, externum
1) esse symbolum, quo benevolentiae erga nos suae promissiones
} conscientiis nostris Dominus obsignat, ad sustinendam fidei no-

• strae imbecillitatem, et nos vicissim pietatem erga eum nostram

• tam coram eo et angelis quam apud homines testamur. Licet
etiam majore compendio aliter definire: ut vocetur divinae in nos
gratiae testimonium externo signo confirmatum, cum mutua no-

n strae erga ipsum pietatis testificatione. Utramlibet ex his defini-

• tionibus eligas, ab illa Augustini, quae sacramentum esse tradit
ii rei sacrae visibile signum, aut invisibilis gratiae visibilem for-
i, mam, sensu nihil differt; rem vero ipsam melius ac certius ex-
i- plicat. Nam quum in illa brevitate sit aliqua obscuritas, in qua
1 multi rudiores hallucinantur, volui pluribus verbis pleniorem red¬
ii dere sententiam, ne quid dubitationis haereret.

2. Qua ratione vocabulum hoc usurpaverint veteres in eo
3, sensu, non est obscurum. Nam quoties graecam vocem ixvotyiqlo v
it latine reddere voluit vetus interpres, praesertim ubi de rebus
s | divinis agebatur, transtulit sacramentum. Sic ad Ephesios (1, 9):
■« i ut notum faceret nobis sacramentum voluntatis suae. Item (3, 2) :

• si tamen audistis dispensationem gratiae Dei, quae data est mihi
i in vobis, quoniam secundum revelationem notum mihi factum
i- 1 est sacramentum. Ad Colossenses (1, 26): mysterium quod abs¬
conditum fuit a saeculis et generationibus , nunc autem manifesta-

I tum est sanctis ejus, quibus voluit Dominus notas facere divitias
: sacramenti hujus, etc. Item ad Timotheum (1 Tim. 3, 16):
magnum pietatis sacramentum, Deus manifestatus est in carne.
Noluit autem dicere arcanum, ne quid rerum magnitudine infe-
j rius dicere videretur. Sacramentum ergo posuit pro arcano , sed
rei sacrae. In ea significatione apud ecclesiasticos scriptores sub-

380 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

inde occurrit. Et satis notum est, quae sacramenta vocantur
apud Latinos, Graecis esse mysteria: quae synonymia litem om- j
nem dirimit. Atque hinc factum est ut ad signa illa, quae augu- i
stam sublimium ac spiritualium rerum repraesentationem haberent, :
deduceretur. Quod etiam notat alicubi Augustinus 1) : longum,
inquit, esset disputare de varietate signorum; quae quum ad res !
divinas pertinent, sacramenta appellantur.

3. Porro ex hac quam posuimus definitione intelligimus,
nunquam sine praeeunte promissione esse sacramentum, sed ei i
potius tanquam appendicem quandam adjungi, eo fine ut pro- !
missionem ipsam confirmet ac obsignet, nobisque testatiorem, imo |
ratam quodammodo faciat; quo modo nostrae ignorantiae ac tar- ; i
ditati primum, deinde infirmitati opus esse Deus providet; neque i
tamen (proprie loquendo) tam ut sacrum suum sermonem firmet,
quam ut nos in ipsius fide stabiliat. Siquidem Dei veritas per
se satis solida certaque est, nec aliunde meliorem confirmationem j
quam a se ipsa accipere potest. Verum ut exigua est et imbe- !
cilia nostra fides, nisi undique fulciatur ac modis omnibus sus- j
tentetur, statim concutitur, fluctuatur, vacillat, adeoque labascit, i
Atque ita quidem hic se captui nostro pro immensa sua indul¬
gentia attemperat misericors Dominus, ut quando animales sumus,
qui humi semper adrepentes et in carne haerentes, nihil spiri¬
tuale cogitamus, ac ne concipimus quidem, elementis etiam istis i
terrenis nos ad se deducere non gravetur, atque in ipsa carne
proponere bonorum spiritualium speculum. Nam si incorperei es- j
semus, ut Chrysostomus 2) ait, nuda et incorporea nobis haec
ipsa daret. Nunc quia corporibus insertas habemus animas, sub
visibilibus spiritualia tradit. Non quia tales inditae sunt dotes
naturis rerum quae in sacramentis nobis proferuntur : sed quia
in hanc significationem a Deo signatae sunt.

4. Atque hoc est quod vulgo dicunt, constare sacramentum
verbo et externo signo. Verbum enim intelligere debemus, non
quod sine sensu et fide insusurratum , solo strepitu , velut magica j
incantatione, consecrandi elementi vim habeat; sed quod praedi¬
catum intelligere nos faciat quid visibile signum sibi velit. Quod
ergo sub papae tyrannide factitatum est, non caruit ingenti my- |
steriorum profanatione. Putarunt enim satis esse si sacerdos,
populo sine intelligentia obstupente, consecrationis formulam de- j
murmuraret. Imo id data opera caverunt, ne quid doctrinae inde;
ad plebem perveniret. Omnia enim latine pronuntiarunt apud ho¬
mines illiteratos. Postea eousque erupit superstitio, ut conse¬
crationem non nisi rauco murmure, quod a paucis exaudiretur,
rite peragi crederent. At longe aliter de verbo sacramentali do¬
cet Augustinus3). Accedat, inquit, verbum ad elementum, et:

1) Epist. 5. ad Marcell. (138).

2) Homil. 60. ad populum.

3) Homil. in Joann. 80, 3.

CAPUT XIV.

381

fiet sacramentum: unde enim ista tanta virtus aquae ut corpus
tangat, et cor abluat, nisi faciente verbo? non quia dicitur, sed
quia creditur; nam et in ipso verbo aliud est sonus transiens,
aliud virtus manens. Hoc est verbum fidei quod praedicamus,
inquit apostolus; unde in Actis apostolorum: fide mundans corda
eorum; et Petrus apostolus: sic et nos baptisma salvos facit, non
depositio sordium carnis, sed conscientiae bonae interrogatio. Hoc
est verbum fidei quod praedicamus: quo sine dubio, ut mundare
possit, consecratur et baptismus. Yides ut praedicationem requi¬
rat unde nascatur fides. Nec est quod in hac probatione labo¬
remus, quando minime obscurum est quid Christus fecerit, quid
nobis facere mandaverit, quid sequuti sint apostoli, quid purior
ecclesia observaverit. Imo ab initio usque mundi notum est,
quoties signum aliquod obtulit Deus sanctis patribus, inseparabi¬
lem fuisse doctrinae copulam, sine qua attoniti nudo aspectu sen¬
sus nostri redderentur. Ergo, quum de verbo sacramentali fieri
mentionem audimus, promissionem intelligamus , quae clara voce
a ministro praedicata plebem eo manu ducat quo signum tendit
ac nos dirigit.

5. Nec audiendi sunt quidam qui contra pugnare conantur
arguto magis quam solido dilemmate. Aut verbum, inquiunt,
Dei, quod sacramentum praecedit, scimus esse veram Dei volun¬
tatem, aut nescimus. Si scimus, nihil ex sacramento quod postea
sequitur novum discimus. Si nescimus, neque id docebit sacra¬
mentum, cujus vis omnis in verbo sita est. Quibus breviter re¬
sponsum sit: sigilla, quae diplomatibus aliisque publicis actis ap¬
penduntur , per se accepta nihil sunt , utpote quae frustra appensa
forent si membrana nihil haberet descriptum; neque tamen ideo
non confirmant atque obsignant quod scriptum est, dum scriptis
adduntur. Neque hanc similitudinem nuper a nobis confictam
jactare possunt, quam Paulus ipse usurpavit, circumcisionem vo¬
cans Gcpqayi^a (Kom. 4, 11). Ubi ex professo contendit, non
fuisse circumcisionem Abraliae in justitiam, sed ejus pacti obsigna¬
tionem, cujus fide fuerat jam ante justificatus. Et quid est, obse¬
cro, quod aliquem magnopere offendat, si promissionem doceamus
obsignari sacramentis, quum ex ipsis promissionibus palam sit
alteram altera confirmari? Nempe ut quaeque est manifestior,
ita est ad fulciendam fidem magis idonea. Sacramenta vero et
promissiones afferunt clarissimas, et hoc habent prae verbo pecu¬
liare, quod eas veluti in tabula depictas nobis ad vivum reprae¬
sentant. Neque nos movere debet quae inter sacramenta et diplo¬
matum sigilla objectari solet distinctio : quod quum utraque car¬
nalibus hujus mundi elementis constent, illa ad promissiones Dei
obsignandas sufficere vel paria esse nequeant, quae sunt spiri¬
tuales et aeternae; quemadmodum haec ad obsignanda principum
edicta de rebus fluxis ac caducis appendi solent. Siquidem vir
fidelis, dum oculis sacramenta obversantur, non in illo carnali
spectaculo haeret; sed illis quos indicavi analogiae gradibus ad

382 LIBER IV. BE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

pen

lent

sublimia mysteria quae in sacramentis latent pia consideratione I alie
assurgit.

6. Et quando Dominus promissiones suas foedera nuncupat,
sacramenta symbola foederum, ab ipsis hominum foederibus simile
adduci potest. Porca caesa quid efficiat nisi verba intercederent ?
imo nisi praeirent? Nam porcae saepius caeduntur citra ullum
interius aut sublimius mysterium. Quid dextera data, quum ma¬
nus hostiliter non raro conserantur? At ubi verba praeierint,
talibus sane symbolis foederum leges sanciuntur, quamvis prius |l
verbis conceptae, conditae, decretae. Sacramenta igitur exercitia I
sunt quae certiorem verbi Dei fidem nobis faciunt; et quia car- I
nales sumus, sub rebus carnalibus exhibentur: ut ita pro tardi¬
tatis nostrae captu nos erudiant, et perinde ac pueros paedagogi
manu ducant. Hac ratione Augustinus x) sacramentum verbum
visibile nuncupat; quod Dei promissiones velut in tabula depictas
repraesentet, et sub aspectum graphice atque sUovixcog expressas
statuat. Aliae quoque similitudines afferri possunt quibus sacra¬
menta planius designentur, ut si vocemus fidei nostrae columnas.

Quo enim modo aedificium suo quidem fundamento stat et in¬
cumbit, subjectis tamen columnis certius stabilitur, ita fides in
verbo Dei, non secus ac fundamento residet; sed quum accedunt
sacramenta, ipsis adhuc ceu columnis solidius innititur. Aut si
dicamus specula in quibas gratiae Dei divitias, quas nobis elar¬
gitur, contemplari liceat. Illic enim sese nobis (ut jam dictum
est) manifestat quantum nostrae hebetudini agnoscere datum est,
suamque erga nos benevolentiam et amorem expressius quam verbo
testatur.

7. Nec satis apposite ratiocinantur, dum ex eo contendunt
non esse testimonia gratiae Dei, quia impiis quoque porriguntur,
qui tamen Deum nihilo sibi magis propitium inde sentiunt, sed
graviorem potius damnationem contrahunt. Nam eodem argu¬
mento nec evangelium esset testimonium gratiae Dei, quod a
multis auditur ac spernitur; nec Christus demum ipse, qui a
compluribus visus est ac cognitus, quorum paucissimi eum rece-

Dom

ijialf
juva
inchc
poter
jcienl
nolim
Itent ;

cum

flirist

iesa<

perunt. Simile etiam in diplomatibus spectare licet. Siquidem
bona pars multitudinis av&EvTixo v illud sigillum, utcunque a prin¬
cipe ad consignandam voluntatem suam profectum esse noverit,
irridet tamen atque eludit; alii, velut rem ad se minime perti¬
nentem, susque deque habent, alii etiam exsecrantur, ut con¬
specta hac tam pari amborum conditione magis ac magis illa su¬
perius a me usurpata similitudo arridere debeat. Itaque certum
est nobis a Domino misericordiam , ac gratiae suae pignus cum ion ■
sacro suo verbo, tum sacramentis offerri. Yerum non apprehen-; tera n
ditur nisi ab his qui verbum et sacramenta certa fide accipiunt.
Qualiter omnibus in salutem oblatus a patre ac propositus Chri-
stus , non tamen ab omnibus agnitus exceptusque est. Id quum

1) In Joann. homil. 80, 3. Libr. 19. contra Faustum c. 16.

«toti

tortil

CAPUT XIV.

383

alicubi indicare Augustinus vellet, dixit, verbi efficaciam in sa¬
cramento proferri, non quia dicitur, sed quia creditur. Proinde
Paulus, dum apud fideles verba facit, sic de sacramentis disserit
ut in illis Christi communionem includat. Ut quum dicit (Gal.
3, 27): quicunque baptizati estis, Christum induistis. Item (1 Cor.
12, 13): unum corpus et unus spiritus sumus omnes qui in Chri¬
sto baptizati sumus. Quum vero de praepostero sacramentorum
usu loquitur, nihilo plus illis tribuit quam frigidis et inanibus
figuris, quo significat, utcunque impii ac hypocritae sua perver¬
sitate divinae gratiae in sacramentis effectum vel opprimant, vel
obscurent, vel impediant, id tamen minime obstare, quominus
ubi et quoties Deo placet, et verum de Christi communicatione
testimonium afferant, et hoc ipsum quoque exhibeat praestetque
spiritus ipsius Dei quod promittunt. Constituimus ergo sacra¬
menta vere nominari testimonia gratiae Dei, ac veluti quaedam
benevolentiae, qua erga nos affectus est, sigilla: quae ipsam no¬
bis obsignando fidem nostram hoc modo sustinent, alunt, confir¬
mant, adaugent. Quae vero contra hanc sententiam objectari a
nonnullis solent rationes, nimis frivolae enervesque sunt. Ajunt
meliorem fidem nostram fieri non posse, si bona est, non enim
esse fidem nisi quae inconcusse, firmiter, indistracte Dei miseri¬
cordiae innititur. Quibus satius fuerat cum apostolis orare ut
Dominus sibi augeret fidem (Luc. 17, 5), quam talem fidei per¬
fectionem secure obtendere, quam nemo unquam ex filiis homi¬
num assequutus est, nemo assequetur in hac vita. Respondeant
qualem ei fuisse fidem existiment qui dicebat: credo Domine, ad¬
juva incredulitatem meam (Mare. 9, 24). Nam et illa, utcunque
inchoata, fides bona erat, et melior sublata incredulitate fieri
poterat. Sed nullo certiore argumento quam sua ipsorum con¬
scientia refelluntur. Nam si peccatores se fatentur, quod velint
nolint infitiari nequeunt, id ipsum fidei suae imperfectioni impu¬
tent necesse est.

8. At respondit, inquiunt, Philippus eunucho, baptizari
eum licere si ex toto corde crederet (Act. 8, 37). Quem hic lo¬
cum habet baptismi confirmatio , ubi fides totum cor implet ?
Rursum ipsos interrogo, annon bonam cordis sui partem fide va¬
cuam sentiunt, annon nova quotidie incrementa agnoscunt? Glo¬
riabatur ille, se discendo fieri senem. Nos igitur ter miseri
Christiani, si nihil proficiendo senes fimus, quorum fides per om¬
nes aetatum gradus progredi debet, donec adolescat in virum per¬
fectum (Eph. 4, 13). Itaque in hoc loco ex toto corde credere,
non est perfecte Christo credere, sed ex animo duntaxat et sin¬
cera mente illum amplecti; non eo saturum esse, sed ardenti af¬
fectu esurire , sitire et ad eum suspirare. Hic mos est scripturae,
ut toto corde fieri dicat, quod sincere et ex animo fieri significat.
Cujus rationis sunt ista: in toto corde meo exquisivi te; confite¬
bor tibi in toto corde meo, et similia (Psal, 119, 10 et 111, 1 et
138, 1). Quemadmodum contra, ubi fraudulentos ac fallaces ob-

384

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

jurgat, illis cor et cor exprobrare solet (ibid. 12, 3). SuKjiciunt
deinde: si fides per sacramenta augeatur, frustra datum esse
spiritum sanctum, cujus virtus atque opus est inchoare, tueri,
consummare fidem. Quibus equidem fateor, proprium ac solidum
spiritus sancti opus fidem esse; a quo illuminati Deum ac benig¬
nitatis ejus thesauros agnoscimus, et sine cujus lumine mens no¬
stra adeo caeca est ut nihil conspicere, adeo stupida ut nihil
subodorari rerum spiritualium possit. Yerum pro uno Dei be¬
neficio quod ipsi praedicant, nos tria perpendimus. Nam primum
verbo suo nos docet et instituit Dominus; deinde sacramentis con¬
firmat; postremo sancti sui spiritus lumine mentibus nostris illu-
cet, et aditum in corda nostra verbo ac sacramentis aperit, quae
alioqui aures duntaxat percellerent, et oculis obversarentur, in¬
teriora minime afficerent.

9. Quamobrem de confirmatione augmentoque fidei monitum
velim lectorem, quod jam minime dubiis verbis expressisse mihi
videor, id ministerium . sic me sacramentis assignare, non quasi
arcanam vim nescio quam illis perpetuo insitam putem, qua fidem
per se promovere aut confirmare valeant; sed quia sunt in hoc
a Domino instituta, ut stabiliendae augendaeque fidei serviant.
Caeterum munere suo tum rite demum perfunguntur, ubi interior
ille magister spiritus accesserit, cujus unius virtute et corda pe¬
netrantur, et affectus permoventur, et sacramentis in animas no¬
stras aditus patet. Si desit ille, nihil sacramenta plus praestare
mentibus nostris possunt, quam si vel solis splendor caesis oculis
affulgeat, vel surdis auribus vox insonet. Itaque sic inter spiri¬
tum sacramentaque partior, ut penes illum agendi virtus resideat,
his ministerium duntaxat relinquatur: idque sine spiritus actione
inane ac frivolum; illo vero intus agente vimque suam exserente,
multae energiae refertum. Nunc clarum est, qualiter secundum
hanc sententiam pia mens in fide per sacramenta confirmetur:
nempe quo modo solis fulgore vident oculi, vocis sono aures |
audiunt; e quibus, neque illi quovis lumine quidquam afficeren- i
tur,"nisi inditam haberent aciem quae suapte sponte illustraretur;
et hae clamore quolibet nequidquam pulsarentur, nisi ad audien- j
dum natae aptaeque forent. Atqui, si verum est quod semel i
inter nos definitum esse convenit, quod in oculis nostris visus
efficit ad lucem conspiciendam , quod in auribus auditus ad per-
cipiendam vocem, id esse in cordibus nostris spiritus sancti opus,
ad fidem et concipiendam, et sustinendam, et fovendam, et sta¬
biliendam, utrumque perinde consequitur: neque sacramenta hi¬
lum proficere sine spiritus sancti virtute , et nihil obstare quo-
minus in cordibus jam ante a praeceptore illo edoctis , fidem et
robustiorem et auctiorem reddant. Hoc tantum interest, quod )
audiendi videndique facultas naturaliter auribus -et oculis indita j!
est: Christus autem praeter naturae modum speciali gratia idem i
in animis nostris agit.

10. Quo et illae quae nonnullos anxios tenent objectiones i

'sii

cri

lil

fir

iiii

|ai

diu

tua

obt

jpii

aus

tiac

dan

cap:

file

Ais

auii

aun

esse

emo

coni

verb

lunti

nosti

dum

iit,

corpi

inter

mina

fimo

ieeii

latior

•lore

liceu

lacta

®enti

iimus

lier

Mic

‘fiam

CAPUT XIV.

385

simul dissolvuntur. Si fidei seu incrementum seu confirmationem
creaturis adscribimus, injuriam fieri spiritui Dei, quem solum
ejus autorem agnoscere decebat. Neque enim interim illi et con¬
firmationis et incrementi laudem eripimus; quin potius id ipsum
quod fidem auget atque firmat nihil esse aliud asserimus, quam
interiori sua illustratione mentes nostras comparare, ad suscipien¬
dam eam quae a sacramentis proponitur confirmationem. Quod
si adhuc nimium obscure dictum est, similitudine hac quam ad¬
ducam, fiet plane dilucidum. Si quem verbis ad aliquid agen¬
dum persuadere instituas, rationes omnes excogitabis quibus in
tuam sententiam pertrahatur ac paene subigatur, consilio tuo ut
obtemperet. Verum nihildum actum est, nisi ipse vicissim per-
: spicaci sit acutoque judicio, quo in rationibus tuis quantum insit
momenti expendere queat; nisi docili etiam sit ingenio, et ad
i auscultandum doctrinae parato ; nisi postremo eam de fide pruden-

i tiaque tua opinionem conceperit, quae ad subscribendum cujus-

ii dam sit illi instar praejudicii. Nam et sunt praefracta plurima
a capita quae nullis unquam rationibus flectas; et ubi suspecta fuerit
e fides, ubi contempta autoritas, parum «. apud dociles proficitur,
t Adsint rursum illa omnia: efficient profecto ut illis ipsis consiliis
r auditor cui consulis acquiescat, quae erat alioqui irrisurus. Id
■' quoque operis agit in nobis spiritus. Nam ne verbum frustra
)• aures percellat, ne frustra oculos sacramenta verberent, Deum
e esse ostendit qui nobis istic loquitur, cordis nostri pervicaciam
is emollit, atque ad eam quae 'Domini verbo debetur obedientiam
i- componit. Denique externa illa et verba et sacramenta ab auri-
it, bus in animam transmittit. Confirmant ergo fidem nostram et
)6i verbum et sacramenta, dum bonam patris coelestis erga nos vo-
e, luntatem nobis ob oculos ponunt, cujus cognitione et tota fidei
m nostrae firmitudo consistit et robur augescit; confirmat spiritus,

.r: : dum eam animis nostris confirmationem insculpendo efficacem red-
es dit. Interea prohiberi non potest pater luminum, quin, sicut
n- corporeos oculos solis radiis, ita mentes nostras sacramentis, quasi
iri intermedio fulgore illustret.

11. Quam externo verbo proprietatem subesse docuit Do-
ael minus, quum in parabola semen appellavit (Matth. 13, 4). Quem-
3us admodum enim semen, si in desertam neglectamque agri partem
er- deciderit, nihil aliud quam emorietur; si vero in segetem apte
as, laboratam atque excultam jactum fuerit, suum cum optimo foe¬
to- nore fructum referet: ita verbum Dei, si in duram aliquam cer-
bi- vicem inciderit, velut in arenam projectum sterilescet; si animam
uo- nactum fuerit coelestis spiritus manu subactam, fructuosissimum
et erit. Atqui si eadem est seminis verbique ratio, ut e semine fru- *
uod mentum et nasci et augescere et conscendere ad maturitatem di¬
diti cimus, cur non et fidem e verbo initium, incrementum, perfec-
1 tionem accipere dicamus? Utrumque Paulus diversis locis optime
explicat. Nam dum Corinthiis (1 Cor. 2, 41 reducere in memo-
nesjriam vult, quam efficaciter usus sit Deus sua opera, gloriatur

Calvini Institutio II. 9 c

386 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

se habere ministerium spiritus, perinde ac si individuo nexu cum
sua praedicatione conjuncta esset vis spiritus sancti, ad mentem
intus illuminandam et permovendam. At vero, quum alibi (1 Cor.
3, 6) admonere vult, quid per se valeat Dei verbum ab homine
praedicatum, ipsos ministros agricolis comparat, qui ubi laborem
ac industriam in excolenda terra posuerint, nihil amplius quod
faciant habent. Quid autem aratio et satio et rigatio prodessent*
nisi quod satum est coelesti beneficio vegetaretur ? Itaque con¬
cludit, et eum qui plantat, et eum qui rigat, nihil esse; sed
omnia esse Deo adscribenda qui solus dat incrementum. Spiritus
ergo potentiam exserunt in sua praedicatione apostoli, quatenus
Deus ordinatis a se organis ad spiritualis gratiae suae explicatio¬
nem utitur. Ea tamen retinenda est distinctio , ut quid homo
per se valeat, quid Dei proprium sit, meminerimus.

12. Adeo autem sacramenta confirmationes sunt fidei no¬
strae, ut nonnunquam Dominus, quando rerum ipsarum, quae in
sacramentis ab eo promissae erant, fiduciam tollere vult, sacra¬
menta ipsa auferat. Quum Adam immortalitatis dono spoliat et
abdicat, non colligat, inquit, de fructu vitae, ne vivat in aeter¬
num (Gen. 3 , 22). Quid audimus ? an suam Adae incorruptio-
nem, a qua jam deciderat, restituere poterat fructus ille? Mi¬
nime; sed hoc perinde est ac si dixisset: ne vana fiducia fruatur
si promissionis meae symbolum teneat; excutiatur illi quod spem
aliquam immortalitatis facere posset. Hac ratione quum aposto¬
lus Ephesios (Eph. 2, 12) hortatur, ut se meminerint fuisse hos¬
pites testamentorum, alienos a consortio Israelis, sine Deo, sine
Christo, dixit non fuisse participes circumcisionis. Quo meto-
nymice significat, a promissione ipsa exclusos qui tesseram pro¬
missionis non accepissent. Ad eorum vero alterum objectum, Dei
gloriam ad creaturas derivari, quibus tantum virtutis attribuitur,
sicque eatenus diminui, respondere promptum est, nullam in crea¬
turis virtutem a nobis reponi. Hoc duntaxat dicimus, Deum me¬
diis ac instrumentis, quae expedire ipse prospicit, uti, ut ejus
gloriae omnia obsequantur, quando omnium ipse Dominus est
et arbiter. Ergo ut per panem caeteraque alimenta corpora no¬
stra pascit, ut per solem mundum illuminat, ut per ignem cale¬
facit, nec tamen aut panis, aut sol, aut ignis aliquid sunt, nisi
quatenus sub iis instrumentis benedictiones suas nobis dispensat:
ita spiritualiter per sacramenta fidem alit, quorum unicum offi¬
cium est, ejus promissiones oculis nostris spectandas subjicere,
imo nobis earum esse pignora. Et ut nostrum est in caeteris
creaturis, quae Dei liberalitate et beneficentia usibus nostris de¬
stinatae sunt, quarumque ministerio bonitatis suae munera nobis
largitur, nihil fiduciae defigere, nec quasi boni nostri causas ad¬
mirari et praedicare , ita neque in sacramentis haerere fiducia
nostra debet, nec Dei gloria in ipsa transferri; sed omissis omni- i
bus , ad ipsum et sacramentorum et rerum omnium autorem sur-
gere, et fides et confessio debent.

CAPUT XIV.

887

13. Quod autem ex ipso demum sacramenti nomine argu¬
mentum nonnulli afferunt, minime firmum est. Sacramentum, in¬
quiunt, quum multas habeat apud probatos autores significationes,
unam tantum habet quae signis conveniat: nempe qua solenne il¬
lud juramentum significat, quod miles imperatori praestat quum
militiae initiatur. Ut enim militari illo sacramento fidem suam
obstringunt imperatori novi milites et militiam profitentur, ita
nostris signis Christum imperatorem profitemur et sub ejus signis
nos militare testamur. Addunt similitudines quibus rem magis
dilucidam reddant. Ut toga Romanos a palliatis Graecis discerne¬
bat ; ut ipsi inter se ordines Romae suis symbolis distingueban-

j tur, senatorius ab equestri purpura et lunatis calceis, rursum a
< plebejo equester annulo : ita nos symbola nostra gestamus quae
nos a profanis discernant. At ex superioribus abunde liquet, ve-

• t teres qui sacramentorum nomen signis indiderunt , minime respe-
i ; xisse quis fuisset verbi hujus usus latinis scriptoribus ; sed novam

hanc significationem pro suo commodo affinxisse, qua simpliciter
t sacra signa designarent. Quod si altius argutari volumus, videri

• possunt eadem analogia nomen hoc ad ejusmodi significationem
transtulisse, qua nomen fidei ad eum sensum in quo nunc usur-

- patur. Quum enim fides sit in praestandis promissis veritas, fidem
r tamen dixerunt certitudinem, seu certam persuasionem quae de
a ipsa veritate haberetur. Ad hunc modum, quum sacramentum sit

• militis, quo se suo imperatori vovet, fecerunt imperatoris, quo

• milites in ordines recipiat. Dominus enim per sacramenta se no-
ie bis in Deum fore pollicetur, et nos sibi fore in populum. Ve-

- rum tales argutias omittimus: quando satis planis argumentis pro-
> basse mihi videor, nihil aliud spectasse, quam ut significarent
ei signa haec sanctarum et spiritualium rerum esse. Similitudines
r, quas afferunt de externis insignibus, recipimus quidem, sed non
a- ferimus, quod posterius est in sacramentis, ab illis primum atque
e- adeo unum constitui. Est autem hoc primum, ut fidei nostrae
ii8 apud Deum serviant; posterius, ut confessionem nostram apud
4 homines testentur. Secundum hanc posteriorem rationem valent
o* illae similitudines. Maneat interea prius illud: quia alioqui fri-
[«. gerent mysteria (ut visum est), nisi fidei nostrae adminicula es-
isi sent doctrinaeque appendices in eundem usum et finem destinatae.

14. Rursum admonendi sumus, ut isti vim sacramentorum
enervant, usum que prorsus evertunt, ita ab adversa parte stare

re, alios qui arcanas nescio quas virtutes sacramentis affingunt quae
ris nusquam illis a Deo insitae leguntur. Quo errore periculose fal¬
le- luntur simpliciores et imperiti, dum et Dei dona quaerere doeen-
13 1 tur ubi reperiri minime possunt, et a Deo sensim abstrahuntur,
• ut pro ejus veritate meram amplexerentur vanitatem. Magno
eia enim consensu sophisticae scholae tradiderunt, sacramenta novae
legis, hoc est, quae nunc in usu sunt christianae ecclesiae, justi-
jr* ficare et conferre gratiam, modo non ponamus obicem peccati
mortalis. Quae sententia dici non potest quam sit exitialis et

25*

388 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

pestilens, eoqne magis quod multis ante saeculis magna ecclesiae
jactura in bona orbis parte obtinuit. Plane certe diabolica est.
Nam dum justitiam citra fidem pollicetur, animas in exitium prae¬
cipites agit; deinde quia justitiae causam a sacramentis ducit, mi¬
seras hominum mentes, in terram suapte sponte plus satis incli¬
natas, hac superstitione illigat, ut in spectaculo rei corporeae po¬
tius quam in Deo ipso acquiescant. Quae duo utinam adeo com¬
perta non haberemus: tantum abest ut longa probatione indigeant.
Quid vero est sacramentum citra fidem sumptum, nisi certissimum
ecclesiae exitium? Nam quum nihil inde extra promissionem sit
exspectandum, promissio autem non minus iram incredulis mine¬
tur quam fidelibus gratiam offerat : fallitur qui plus aliquid per
sacramenta sibi conferri putat, quam quod verbo Dei oblatum
vera fide percipiat. Ex quo alterum etiam conficitur, non pen¬
dere ex sacramenti participatione salutis fiduciam, ac si justificatio
sita illic foret : quam in uno Christo repositam , nihilo minus evan-
gelii praedicatione quam sacramenti obsignatione, nobis commu¬
nicari scimus, ac sine hac posse in solidum constare. Usque adeo
verum est quod ab Augustino1) quoque scribitur, invisibilem
sanctificationem sine visibili signo esse posse, et visibile rursum
signum sine vera sanctificatione. Induunt enim (ut ipse quoque
alibi 2) scribit) homines Christum aliquando usque ad sacramenti
perceptionem, aliquando usque ad vitae sanctificationem. Atque
illud primum et bonis et malis potest esse commune ; hoc autem
alterum, proprium est bonorum ac piorum.

15. Hinc illa, si rite intelligatur, inter sacramentum et rem
sacramenti ab eodem Augustino saepius notata distinctio. Neque
enim significat dun taxat, figuram et veritatem illic contineri; sed
non ita cohaerere quin separari queant, ac in ipsa etiam conjunc¬
tione oportere semper discerni rem a signo, ne ad alterum trans¬
feramus quod alterius est. De separatione loquitur quum scribit3),
in solis electis efficere sacramenta quod figurant. Item ubi de
Judaeis sic scribit4): sacramenta quum essent omnibus communia,
non erat communis gratia; quae virtus est sacramentorum: sic et
nunc commune est omnibus lavacrum regenerationis; sed ipsa
gratia qua membra Christi cum suo capite regenerantur, non om¬
nibus est communis. Rursus alibi 5) de coena Domini : nos quo¬
que visibilem cibum hodie accipimus; sed aliud est sacramentum,
aliud virtus sacramenti : quid est quod multi de altari accipiunt
et moriuntur et accipiendo moriuntur? nam et buccella dominica
venenum fuit Judae; non quia malum accepit, sed quia bonum
male malus accepit. Paulo post: hujus rei sacramentum, id est
unitatis corporis et sanguinis Christi, alicubi quotidie, alicubi cer- 1
tis dierum intervallis in mensa dominica praeparatur, et de ea

fjU

■sol

sali

(j!l(

I reti

not
pos
mu;
' illi(
; sua
cedi
ejus
pen
suar
fern
Don
TCt,

pen-

Stili!

sed

lili.

StlDll

esse

ponit

%na

soliis

1) Libr. 3. de quaest. vet. test. (Lev. 83).

2) Libr. 5. de Baptism. contra Donat, cap. 24.

3) De Baptism. parvulorum. 4) In Ps. 78.

5) In Joann. homil. 26, 11. 15.

CAPUT XIY.

389

sumitur quibusdam ad vitam, quibusdam ad exitium; res vero
ipsa, cujus et sacramentum est, omnibus ad vitam, nulli ad exi¬
tium, qui cunque ejus particeps fuerit. Et aliquanto ante dixerat:
non morietur , qui manducaverit , sed qui pertinet ad virtutem
sacramenti , non ad visibile sacramentum ; qui manducat intus, non
foris; qui manducat corde, non qui premit dente. Hic ubique
audis , sacramentum sic a sua veritate separari indignitate sumentis,
ut nihil maneat praeter inanem et inutilem figuram. Ut autem
non signum veritate vacuum, sed rem cum signo habeas, verbum
quod illic inclusum est, fide apprehendas oportet. Sic quantum
in Christi communicatione proficies per sacramenta, tantum ex
illis capies utilitatis.

16. Id si est obscurius propter brevitatem, pluribus verbis
exponam. Christum sacramentorum omnium materiam , vel , si
mavis, substantiam esse dico: quando in ipso totam habent suam
soliditatem, nec quidquam extra ipsum promittunt. Quo minus
tolerabilis error est Petri Lombardi 1) , qui diserte ea justitiae et
salutis causas facit quorum partes sunt. Itaque causis omnibus,
quas sibi fingit hominis ingenium, valere jussis, nos in hac unica
retineri decet. Quantum igitur tum ad veram Christi notitiam in
nobis fovendam, confirmandam, augendam, tum ad eum plenius
possidendum , fruendasque ejus divitias illorum ministerio adjuva¬
mur, tantum apud nos efficaciae habent. Id autem fit ubi quod
illic offertur, vera fide suscipimus. Ergone, inquies, id efficiunt
sua ingratitudine impii, ut irrita sit Dei ordinatio, ac in nihilum
cedat? Respondeo, non sic intelligendum quod dixi, quasi ab
ejus qui recipit conditione aut arbitrio vis et veritas sacramenti
pendeat. Manet enim firmum quod Deus instituit, naturamque
suam retinet, utcunque varient homines; sed quum aliud sit of¬
ferre, aliud recipere, nihil obstat quo minus consecratum verbo
Domini symbolum sit re vera quod dicitur, vimque suam conser¬
vet, nulla tamen inde utilitas ad hominem scelestum ac impium
perveniat. Sed hanc quaestionem paucis verbis bene solvit Augu¬
stinus2): si carnaliter, inquit, accipis, spirituale esse non desinit;
sed tibi non est. Quemadmodum vero sacramentum rem esse ni¬
hili, si a veritate sua separatur, superioribus locis ostendit Augu¬
stinus, sic alibi3) in ipsa quoque conjunctione, distinctione opus
esse admonet, ne in externo signo nimis haereamus. Ut literam
sequi, inquit, et signa pro rebus accipere servilis infirmitatis est,
sic inutiliter signa interpretari male vagantis erroris est. Duo
ponit vitia quae hic cavenda sint: alterum, dum ita accipimus
signa ac si frustra data essent, nostraque malignitatae arcanas
eorum significationes elevando aut extenuando efficimus ne quem
nobis fructum afferant. Alterum, dum mentes ultra visibile sig¬
num non erigendo ad ipsum transferimus eorum bonorum laudem,

1) Libr. 4. Sent. dist. 1. 2) Homll. in Joann. 26.

3) Libr. 3. De doctr. christ. cap. 9.

390

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quae non nisi ab uno Christo nobis conferuntur, idque per spiri¬
tum sanctum, qui nos facit Christi ipsius participes, et quidem
adjuvantibus externis signis, quae, si nos ad Christum invitant,
ubi alio torquentur, indigne evertitur tota eorum utilitas.

17. Quamobrem fixum maneat, non esse alias sacramento¬
rum quam verbi Dei partes: quae sunt, offerre nobis ac propo¬
nere Christum, et in eo coelestis gratiae thesauros. Nihil autem
conferunt aut prosunt nisi fide accepta. Non secus ac vinum, vel
oleum, vel alius liquor quamlibet large infundas, effluet tamen
ac peribit nisi aperto vasis ore : vas autem ipsum undique perfu¬
sum, inane nihilominus ac vacuum manebit. Cavendum praeterea
ne in errorem hujus affinem nos abducant quae ad amplificandam
sacramentorum dignitatem paulo magnificentius a veteribus scripta
sunt : ut scilicet arbitremur latentem aliquam virtutem sacramentis
annexam affixamque esse, quo ipsa per se spiritus sancti gratias
nobis conferant, quemadmodum vinum in cratere propinatur; quum
hoc tantum illis divinitus injunctum sit munus, testificari nobis
ac sancire Dei in nos benevolentiam, nec ulterius proficiant nisi
accesserit spiritus sanctus qui mentes ac corda nostra aperiat, nos-
que hujus testimonii capaces reddat. Ubi etiam variae distinctae-
que Dei gratiae luculenter eminent. Sacramenta enim, ut supra
attigimus, id sunt nobis a Deo quod ab hominibus rerum laeta¬
rum nuntii, vel arrhae in pactis sanciendis: utpote quae non a
se quidem largiantur aliquid gratiae, sed renuntient et ostendant,
atque (ut sunt arrhae et tesserae) rata apud nos faciant quae di¬
vina largitate nobis data sunt. Spiritus sanctus quem non omni¬
bus promiscue sacramenta advehunt, sed quem Dominus peculia¬
riter suis confert, is est qui Dei gratias secum affert, qui dat
sacramentis in nobis locum, qui efficit ut fructificent. Quanquam
autem Deum ipsum praesentissima spiritus sui virtute, suae insti¬
tutioni adesse non infitiamur, ne infructuosa sit et inanis quam
ordinavit sacramentorum administratio, interiorem tamen spiritus
gratiam, ut ab externo ministerio distincta est, seorsum reputan¬
dam et cogitandam asserimus. Praestat igitur vere Deus quidquid
signis promittit ac figurat; nec effectu suo carent signa, ut verax
et fidelis probetur eorum autor. Tantum hio» quaeritur , propriane
et intrinseca (ut loquuntur) virtute operetur Deus, an externis
symbolis resignet suas vices. Nos vero contendimus, quaecunque
adhibeat organa, primariae ejus operationi nihil decedere. Id
quum docetur de sacramentis, et eorum dignitas praeclare com¬
mendatur, et usus aperte indicatur, et utilitas abunde praedica¬
tur, et modus in iis omnibus optimus retinetur, ut neque defe¬
ratur illis quidquam quod non oportet, neque rursum quod illis
convenit detrahatur. Interim illud tollitur figmentum quo justifi¬
cationis causa virtusque spiritus sancti elementis ceu vasculis ac
plaustris includitur, et praecipua illa vis quae ab aliis praeter¬
missa fuit diserte explicatur. Hic quoque notandum est, quod
externa actione figurat ac testatur minister, Deum intus peragere :

CAPUT XIV.

391

ne ad hominem mortalem trahatur quod Deus sibi uni vendicat.
Id etiam prudenter admonet Augustinus1): quomodo, inquit, et
Moses sanctificat et Deus ? non Moses pro Deo , sed Moses visi¬
bilibus sacramentis per ministerium suum, Deus autem invisibili
gratia per spiritum sanctum : ubi totus etiam fructus est visibi¬
lium sacramentorum. Nam sine ista sanctificatione invisibilis gra¬
tiae, visibilia ista sacramenta quid prosunt?

18. Sacramenti nomen, ut de ejus ratione hactenus disse¬
ruimus, omnia generaliter signa complectitur quae unquam homi¬
nibus mandavit Deus, ut certiores securosque de promissionum
suarum veritate redderet. Ea vero in rebus naturalibus nonnun-
quam exstare voluit, nonnunquam in miraculis exhibuit. Prioris
generis exempla sunt, ut quum Adae et Hevae arborem vitae in
arrhabonem immortalitatis dedit, ut eam secure sibi promitterent,
quamdiu ederent ex illius fructu (Gen. 2 , 1 7 et 3 , 3). Et quum
coelestem arcum Noe et ejus posteritati in monumentum statuit,
posthac se diluvio non dissipaturum terram (Gen. 9, 13). Haec
Adam et Noe pro sacramentis habuerunt. Non quod arbor prae¬
staret illis immortalitatem, quam sibi ipsa dare non poterat, aut
arcus coercendis aquis foret efficax qui solaris duntaxat radii re¬
percussio est in oppositas nubes, sed quia notam a verbo Dei
insculptam habebant, ut documenta essent testamentorum ejus ac
sigilla. Et antea quidem arbor erat arbor, arcus arcus; ubi in¬
scripta fuerunt verbo Dei, indita est nova forma, ut inciperent
esse quod prius non erant. Haec ne frustra dici quis existimet,
arcus ipse hodie quoque nobis testis est ejus foederis quod pepi¬
git Dominus cum Noe; quem quoties intuemur, hanc Dei promis¬
sionem in eo legimus, terram diluvio nunquam perditum iri. Ita¬
que, si quis philosophaster, quo fidei nostrae simplicitatem rideat,
talem colorum varietatem ex reflexis radiis et opposita nube oriri
naturaliter contendat, fateamur quidem; sed ipsius stuporem ri¬
deamus, qui Deum naturae dominum et praesidem non agnoscat,
qui pro suo arbitrio elementis omnibus in obsequium gloriae suae
utatur. Quod si soli, stellis, terrae, lapidibus, hujusmodi monu¬
menta impressisset, illa omnia sacramenta nobis forent. Cur enim
rude ac signatum argentum non ejusdem sunt pretii, quum idem
prorsus sit metallum? nempe quia illud nihil habet praeter natu¬
ram; forma publica percussum, nummus fit, et novam taxationem
recipit. Et Deus suas creaturas verbo suo signare non poterit,
ut fiant sacramenta, quae prius nuda erant elementa? Secundi
generis exempla fuerunt, quum Abrahae lucem in clibano fumi¬
gante ostendit (Gen. 15, 17); quum vellus rore irrigavit, sicca
terra; rursum terram irroravit, intacto vellere, ad pollicendam
Gedeoni victoriam (Jud. 6, 37); quum umbram horologii retror¬
sum decem lineis retraxit, ad promittendam Ezechiae incolumita¬
tem (Jes. 88, 7; 2 Eeg. 20, 9). Haec quando fiebant ad suble-

1) Quaest. vet. test. libr. 3. cap. 84,

392 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

vandam ac stabiliendam fidei illorum imbecillitatem, sacramenta
quoque erant.

19. Yerum praesentis instituti est, de his sacramentis pecu¬
liariter disserere quae Dominus ordinaria esse voluit in sua ec¬
clesia, ad alendos in unam fidem uniusque fidei confessionem suos
cultores ac servos. Nam, ut verbis Augustini utar 1), in nullum
nomen religionis, seu verum, seu falsum, coagulari homines pos¬
sunt, nisi aliquo signaculorum vel sacramentorum visibilium con¬
sortio colligentur. Hanc ergo necessitatem quum optimus pater
provideret, certa pietatis exercitia instituit ab initio servis suis;
quae postea satan ad impios et superstitiosos cultus transferendo
multis modis depravavit ac corrupit. Hinc illae gentilium initia¬
tiones in sua sacra, et caeteri degeneres ritus; qui tametsi erro¬
ris erant ac superstitionis pleni, indicio tamen ipsi quoque simul
erant, non posse in professione religionis homines externis ejus¬
modi signis carere. Yerum quia nec verbo Dei subnixa erant,
nec ad eam veritatem referebantur quae omnibus signis proposita
esse debet, indigna sunt quae commemorentur ubi mentio fit de
sacris symbolis quae a Deo sunt instituta, nec a suo fundamento
deflexerunt : nempe ut sint verae pietatis adiumenta. Constant
autem non simplicibus signis , qualia erant arcus et arbor , sed
caeremoniis; aut, si mavis, signa quae hic dantur, caeremoniae
sunt. Quemadmodum autem superius dictum est, esse a Domino
testimonia gratiae ac salutis, ita a nobis vicissim sunt professio¬
nis notae, quibus palam in Dei nomen juramus, fidem illi vicis¬
sim nostram obstringentes. Scite ergo Chrysostomus ipsa alicubi
pactiones nuncupat, quibus et Deus nos sibi confoederat, et nos
in vitae puritatem ac sanctimoniam obstringimur; quia hic mutua
inter Deum et nos interponitur stipulatio. Ut enim illic se pol¬
licetur Dominus inducere ac delere si quid delinquendo noxae ac
poenae contractum a nobis fuerit, nosque sibi reconciliat in filio
unigenito , ita ad pietatis ac innocentiae studium hac professione
illi nos vicissim obligamus, ut dicere merito possis sacramenta
hujusmodi caeremonias esse, quibus exercere vult populum suum
Deus ad fidem intus primum fovendam, excitandam, confirman¬
dam, deinde testandam apud homines religionem.

20. Haec etiam ipsa diversa fuerunt pro varia temporis ra¬
tione, secundum dispensationem qua Domino visum est his aut
illis modis sese hominibus exhibere. Abrahae enim et ejus poste¬
ritati mandata est circumcisio, cui postea purificationes et sacri¬
ficia aliique ritus ex lege mosaica addita sunt. Haec Judaeorum
fuerunt sacramenta ad Christi usque adventum ; quo abrogatis illis,
sacramenta duo instituta, quibus nunc christiana ecclesia utitur,
baptismus et coena Domini. Loquor autem de iis quae in usum
totius ecclesiae sunt instituta. Nam impositionem manuum, qua
ecclesiae ministri in suum munus initiantur, ut non invitus patior

1) Libr. 9. contra Faustum Manich. cap. 11.

CAPUT XIV.

393

ta I yocari sacramentum, ita inter ordinaria sacramenta non numero.

i Reliqua autem quae vulgo recensentur, quo loco habenda sint,
a- I mox videbimus. Quanquam in eundem, in quem nunc nostra in-

I tendunt, scopum, et vetera illa spectarunt, nempe ut ad Christum
dirigerent, et paene manu ducerent, aut ipsum potius ceu imagi-
® I nes repraesentarent, ac cognoscendum proferrent. Quum enim jam
i ante docuerimus, esse quaedam sigilla quibus promissiones Dei
■ S obsignantur, sit autem certissimum, nullam unquam Dei promis-
r sionem hominibus oblatam nisi in Christo, ut de aliqua Dei pro¬
missione nos doceant, Christum ostendant necesse est. Quo per-
o tinet coeleste illud tabernaculi et legalis cultus exemplar, quod
Mosi objectum fuit in monte. Unum duntaxat discrimen est, quod
- ! illa Christum promissum, quum adhuc exspectaretur, adumbrarunt,
il I haec jam praestitum et exhibitum testantur.

21. Haec ubi per partes ac sigillatim declarata fuerint, multo
, J clariora fient. Circumcisio Judaeis symbolum erat quo admone-
a c rentur, quidquid ex hominis semine prodit, hoc est universam
! hominum naturam corruptam esse, putationeque habere opus ; prae-

j I1 terea documentum ac memoriale , quo sese confirmarent in pro-

f missione Abrahae data (Gen. 22, 18), de semine benedicto in quo
1 1 benedicendae essent omnes nationes terrae : a quo et sua ipsis
benedictio expectanda erat. Porro salutare illud semen, quemad-
i modum a Paulo docemur (Gal. 3, 16), erat Christus, in quo solo

■ | recepturos se confidebant quod in Adam perdiderant. Quare illis

Ierat circumcisio, quod Abrahae fuisse tradit Paulus (Rom. 4, 11),
signaculum scilicet justitiae fidei : hoc est sigillum quo certius con-
I firmarentur, suam fidem, qua semen ipsum exspectabant, sibi a

IDeo pro justitia acceptam ferri. Sed nos meliore alibi occasione
circumcisionis baptismique comparationem longius prosequemur.
Baptismata et purificationes suam illis immunditiem , spurcitiam,
pollutionem ante oculos ponebant, qua in sua natura contaminati

ierant; aliud vero lavacrum pollicebantur, quo omnes extergeren¬
tur et abluerentur eorum sordes (Hebr. 9, 1 et 14). Et hoc la¬
vacrum Christus erat: cujus sanguine abluti ejus puritatem affe-

Irimus in conspectum Dei, ut inquinamenta omnia nostra tegat
(1 Joann. 1, 7; Apoc. 1, 5). Sacrificia illos suae iniquitatis ar¬
guebant, simulque docebant, necessariam esse aliquam satisfactio¬
nem quae judicio Dei solveretur. Pore ergo summum quendam
pontificem, inter Deum et homines mediatorem, qui Deo satisfa¬
ceret per sanguinis effusionem, ac hostiae immolationem, quae
in remissionem peccatorum sufficeret. Hic summus sacerdos fuit
Christus (Hebr. 4, 14 et 5, 5 et 9, 11; Phil. 2, 8; Rom. 5, 19):
proprium ipse sanguinem effudit, victima ipse fuit. Se enim patri
obedientem in mortem obtulit: qua obedientia hominis inobedien-
tiam abolevit quae Dei indignationem provocaverat.

22. Quantum ad nostra attinet, Christum eo clarius nobis
offerunt quo propius manifestatus est hominibus; ex quo a patre
vere, qualis promissus fuerat, exhibitus fuit. Baptisma enim no-

394 LIBER iy. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

bis quod purgati, et abluti simus testificatur; coena eucharistiae,
quod redempti. In aqua figuratur ablutio ; in sanguine satisfactio.
Haec duo in Christo reperiuntur, qui, ut ait Joannes (1 Joann.
5, 6), venit in aqua et sanguine; hoc est, ut purgaret et redi¬
meret. Cujus rei testis quoque est spiritus Dei. Imo tres in uno
sunt testes, aqua, sanguis et spiritus. In aqua et sanguine pur¬
gationis et redemptionis habemus testimonium; spiritus yero pri¬
marius testis hujusmodi testimonii certam nobis fidem facit. Sub¬
lime istud mysterium praeclare nobis in Christi cruce ostensum
est, quum aqua et sanguis effluxerunt ex sacro ejus latere (Joann.
19, 34); quod eam ob causam jure Augustinus1) sacramentorum
nostrorum fontem vocavit. De quibus tamen paulo fusius disse¬
rendum erit. Quin uberior etiam spiritus gratia hic se proferat,
si tempus cum tempore compares, non dubium est. Nam id ad
regni Christi gloriam pertinet; sicuti ex pluribus locis, ac prae¬
sertim ex septimo Joannis capite colligimus. Quo sensu accipere
oportet illud Pauli, umbras fuisse sub lege, corpus in Christo
(Coi. 2, 17). Neque ejus consilium est exinanire suo effectu testi¬
monia gratiae, in quibus olim patribus se veracem probare Deus
voluit, non secus ac hodie nobis in baptismo et sacra coena, sed
comparative, magnifacere quod nobis datum est, ne cui mirum
esset Christi adventu abolitas esse legis caeremonias.

23. Scholasticum autem illud dogma, ut hoc quoque obiter
perstringam, quo tam longum discrimen inter veteris ac novae le¬
gis sacramenta notatur, perinde ac si illa non aliud quam Dei
gratiam adumbrarint, haec vero praesentem conferant, penitus ex¬
plodendum est. Siquidem nihilo splendidius de illis apostolus quam
de his loquitur, quum docet (1 Cor. 10, 3), patres eandem no-
biscum spiritualem escam manducasse, et escam illam Christum
interpretatur. Quis inane ausit facere signum illud quod veram
Christi communionem Judaeis exhibebat? Et status causae quam
illic agit apostolus, pro nobis non obscure militat; nam ne quis
frigida Christi cognitione, inani que christianismi titulo, ac exter¬
nis insignibus fretus, Dei judicium contemnere audeat, divinae
severitatis exempla in Judaeis spectanda exhibet; ut easdem quas
illi dederunt, poenas sciamus nobis imminere, si iisdem vitiis in-
dulgeamus. Jam ut apta esset comparatio, oportuit ostendere ni¬
hil esse inaequalitatis inter nos et ipsos in iis bonis quibus falso
gloriari nos vetabat. Ergo primum in sacramentis pares nobis
facit; nec ullam praerogativae particulam nobis relinquit quae ani¬
mos ad spem impunitatis facere queat. Nec vero baptismo nostro
plus tribuere fas est quam ipse alibi circumcisioni tribuit, quum
vocat sigillum justitiae fidei (Rom. 4, 11). Quidquid ergo nobis
hodie in sacramentis exhibetur, id in suis olim recipiebant Judaei,
Christum scilicet cum spiritualibus suis divitiis. Quam habent
nostra virtutem, eam quoque in suis sentiebant: ut scilicet essent

1) Homil. in Joannem 15, 8 et saepe alias.

CAPUT XIV.

395

> i
1 1

' 1

illic divinae erga se benevolentiae sigilla in spem aeternae salutis.
Si dextri fuissent interpretes epistolae ad Hebraeos , non ita fuis¬
sent hallucinati; sed quum illic legerent (Hebr. 10, 1) legalibus
caeremoniis expiata non fuisse peccata, imo veteres umbras nihil
habuisse momenti ad justitiam, neglecta comparatione quae illic
tractatur, dum hoc unum arripiunt, legem per se nihil profuisse
suis cultoribus, putarunt simpliciter figuras veritate vacuas fuisse.
Apostoli vero consilium est legem caeremonialem in nihilum re¬
digere, donec ad Christum ventum fuerit, a quo solo pendet tota
illius efficacia.

24. At objicient quae de circumcisione literae apud Pau¬
lum leguntur, eam nullo loco esse apud Deum, nihil conferre,
inanem esse. Ejusmodi enim sententiae illam longe infra baptis¬
mum nostrum deprimere videntur. Minime vero. Id enim ipsum
de baptismo jure diceretur. Quin etiam dicitur, primum a Paulo
ipso (1 Cor. 10, 5), ubi ostendit Deum nihil morari externam
ablutionem qua in religionem initiamur, nisi animus intus et re¬
purgetur, et in puritate ad ultimum perseveret; deinde a Petro
(1 Petr. 3, 21), dum baptismi veritatem non in externa positam
ablutione testatur, sed bono conscientiae testimonio. At videtur
alio etiam loco circumcisionem manu factam penitus contemnere,
dum eam cum Christi circumcisione comparat (Coi. 2 , 11). De¬
spondeo , neque hoc loco aliquid extenuari de ejus dignitate. Illic
contra eos disputat Paulus , qui eam velut necessariam requirebant,
quum esset jam abrogata. Monet igitur fideles ut omissis veteri¬
bus umbris, in veritate insistant. Urgent, inquit, isti magistri,
ut corpora vestra circumcidantur. Atqui spiritualiter circumcisi
estis secundum animam et corpus. Habetis igitur rei exhibitio¬
nem, quae longe potior est quam umbra. Poterat autem quispiam
contra excipere, non ideo spernendam esse figuram, quia rem ha¬
berent; quando et apud patres fuisset illa depositio veteris homi¬
nis de qua loquebatur, quibus tamen non fuisset externa circum¬
cisio supervacua. Hanc objectionem praevertit, quum addit con¬
tinuo, fuisse Colossenses Christo consepultos per baptismum. Quo
significat id hodie esse baptismum Christianis quod veteribus erat
circumcisio, ideoque sine illius injuria non posse hanc injungi
Christianis.

25. At quod sequitur, et jam nuper citavi, difficilius est
ad solvendum, judaicas omnes caeremonias fuisse umbras rerum
futurarum, corpus esse in Christo; longe vero difficillimum quod
multis capitibus epistolae ad Hebraeos tractatur, sanguinem pecu¬
dum non pertigisse ad conscientias; legem habuisse umbram futu¬
rorum bonorum, non imaginem rerum; cultores ex caeremoniis
mosaicis nihil perfectionis fuisse consequutos, 'et similia. Repeto
quod jam attigi, Paulum non ideo umbratiles facere caeremonias
quod nihil haberent solidi; sed quia eorum complementum, usque
ad Christi exhibitionem, quodammodo suspensum erat. Deinde
non de efficacia, sed potius de modo significandi hoc intelligen-

396 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

dum esse dico. Donec enim manifestatus est in carne Christus,
omnia signa yelut absentem eum adumbrabant, utcunque virtutis
suae suique adeo ipsius praesentiam fidelibus intus exsereret. Sed
hoc maxime observare convenit, in his omnibus locis Paulum non
simpliciter, sed per contentionem loqui. Quoniam illi certamen
erat cum pseudoapostolis, qui in caeremoniis solis, nullo Christi
respectu, pietatem sitam esse volebant, ad eos confutandos satis
erat duntaxat tractare quid per se valeant caeremoniae. Hunc
quoque scopum sequutus est autor epistolae ad Hebraeos. Memi¬
nerimus ergo hic de caeremoniis, non in sua vera et nativa signi¬
ficatione acceptis, sed ad falsam pravam que interpretationem de¬
tortis, non de legitimo earum usu, sed de superstitionis abusu
disputari. Quid igitur mirum, si separatae a Christo caeremoniae
omni virtute exuuntur? In nihilum enim redigitur quidquid est
signorum ubi res signata tollitur. Sic Christus, ubi negotium ha¬
bebat cum iis qui manna nihil aliud quam cibum ventris fuisse
cogitabant, sermonem accommodat crassae eorum opinioni, dicit-
que (Joann. 6, 27), se meliorem cibum administrare qui animas
ad spem immortalitatis pascat. Quod si clariorem solutionem re¬
quiris , huc tendit omnium summa. Primo , totum illum caere¬
moniarum apparatum, qui in lege mosaica fuit, nisi ad Christum
dirigatur, rem esse evanidam ac nihili. Deinde, sic in Chri¬
stum respexisse ut, eo demum in carne manifestato, complemen¬
tum suum habuerint. Postremo, ejus adventu oportuisse abrogari,
non secus atque umbra in perspicua solis luce evanescit. Sed
quia longiorem adhuc de ea re sermonem in eum locum differo
quo baptismum cum circumcisione conferre institui, parcius nunc
attingo.

26. Porte miseros istos sophistas deceperunt immodica etiam
illa sacramentorum encomia, quae de signis nostris apud veteres
leguntur. Quale est illud Augustini1), quod veteris legis sacra¬
menta salvatorem tantum promittebant, nostra vero dant salutem.
Has et similes dicendi figuras quum non animadverterent hyper-
bolicas esse, et ipsi hyperbolica sua dogmata promulgarunt; sed
prorsus alieno sensu a veterum scriptis. Hon enim aliud illic vo¬
luit Augustinus, quam quod idem alibi2) scribit, sacramenta mo-
saicae legis Christum praenuntiasse, nostra vero annuntiare. Et
contra Eaustum3), fuisse illas promissiones rerum complendarum,
haec indicia completarum; ac si diceret, illa figurasse quum adhuc ;
exspectaretur, nostra velut praesentem exhibere qui jam praestitus j
est. Porro de modo significandi loquitur, sicut et alibi indicat4), ii
Lex, inquit, et prophetae sacramenta habebant praenuntiantia rem
futuram; nostri vero temporis sacramenta venisse contestantur quod
illa venturum praedicabant. Quid autem de re et efficacia sense¬
rit, pluribus locis explicat. IJt quum dicit5), sacramenta Judaeo-

1) In prooemio enarr. Psal. 73. c. 2.

3) Libr. 19. c. 14.

5) Homil. in Joann. 26, 12.

2) Quaest. sup. Num. c. 33.

4) Libr. 2. contra lit. Petii, c. 37.

CAPUT XY.

397

rum in signis fuisse diversa, in re quae significatur, paria; di¬
versa specie visibili, paria virtute spirituali. Item1): in signis
diversis eadem fides; sic in signis diversis, ut in verbis diversis,
quia verba sqnos mutant per tempora, et utique nihil aliud sunt
verba quam signa; bibebant patres eundem spiritualem potum, nam
corporalem non eundem: videte ergo, fide manente, signa variata;
ibi petra Christus, nobis Christus quod in altari ponitur; et illi
pro magno sacramento biberunt aquam profluentem e petra, nos
quid bibamus norunt fideles : si visibilem speciem intendas , aliud
est; si intelligibilem significationem, eundem potum spiritualem
biberunt. Alibi 2) : idem in mysterio cibus et potus illorum qui
noster; sed significatione idem, non specie, quia idem ipse Chri-
fetus illis in petra figuratus, nobis in carne manifestatus. Quan-
quam hac quoque in parte aliquid differentiae esse concedimus.
Utraque enim paternam Dei in Christo benevolentiam ac spiritus
sancti gratias nobis offerri testantur, sed nostra illustrius ac lucu¬
lentius. In utrisque Christi exhibitio, sed in his uberior ac ple¬
nior, nempe prout fert illud de quo supra disseruimus, veteris
et novi testamenti discrimen. Atque id est quod voluit idem
Augustinus (quem ut optimum ex tota antiquitate et fidelissimum
testem saepius citamus),, quum tradit3), Christo revelato sacra¬
menta fuisse instituta, numero pauciora, significatione augustiora,
virtute praestantiora. Hujus quoque rei breviter admonitos esse
lectores expedit, quidquid de opere operato nugati sunt sophistae,
non modo falsum esse, sed pugnare cum sacramentorum natura,
quae instituit Deus ut fideles, vacui bonorum omnium et inopes,
nihil praeter mendicitatem eo afferant. Unde sequitur, ea reci¬
piendo nihil istos agere unde laudem mereantur, vel in hac actione
(quae eorum respectu mere passiva est) nullum illis posse opus
adscribi.

caput xv.

De Baptismo.

Duae sunt partes hujus Capitis: 1) De duobus finibus Baptismi dissertatio :
de priore a sect. 1 — 12. de posteriore, sect. 13. — 2) Altera pars ad quatuor
capita referri potest. De usu Baptismi, sect 14. et 15. — De ministri dignitate
vel indignitate, sect. 16 — 18. — - De corruptelis, quibus hoc Sacramentum fuit
inquinatum, sect. 19. — Ad quos spectet ejus administratio, sect. 20 — 22.

1. Baptismus signum est initiationis quo in ecclesiae coop¬
tamur societatem, ut Christo insiti inter filios Dei censeamur. Porro
in hunc finem nobis a Deo datus est (quod mysteriis omnibus com¬
mune esse docui), primum ut fidei nostrae apud se, deinde ut

1) Homil. in Joann. 45, 9. 2) In Psal. 77, c. 2. 3) Contra Faustum

libr. 19. c. 13. De doctrina Christ. libr. 3, 13. Epist. ad Januarium 118 (54).

398 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

confessioni apud homines serviret. Utriusque institutionis rationem
ordine prosequemur. Tria autem affert fidei nostrae baptismus,
quae et ipsa sigillatim pertractanda sunt. Hoc primum est quod
nobis a Domino proponitur ut symbolum sit nostrae purgationis
ac documentum; vel (ut melius explicem quod volo) instar signati
cujusdam diplomatis, quo nobis confirmet, peccata nostra omnia
sic deleta, inducta, obliterata esse, ne unquam in conspectum suum
veniant, ne commemorentur, ne imputentur. Yult enim omnes
qui crediderunt baptizari in remissionem peccatorum. Proinde,
quibus visum est baptismum non aliud esse quam tesseram ac no¬
tam qua religionem nostram apud homines profitemur, quo modo
imperatoris sui insignia praeferunt milites in suae professionis no¬
tam, ii quod primum erat in baptismo non perpenderuut. Id
vero est, quod a nobis accipiendus sit cum hac promissione, qui¬
cunque crediderint et baptizati fuerint salvos fore (Mare. 16, 16).

2. In hunc sensum intelligendum quod a Paulo scribitur
(Eph. 5, 26), ecclesiam a sponso Christo sanctificatam esse et
mundatam lavacro aquae, in verbo vitae. Et alibi (Tit. 3, 5),
nos secundum ejus misericordiam salvos factos esse per lavacrum
regenerationis et renovationis spiritus sancti. Et a Petro (1 Petr.
3, 21), quod baptisma nos salvos facit. Non enim significare vo¬
luit ille, ablutionem et salutem nostram aqua perfici, aut, aquam
purgandi, regenerandi, renovandi virtutem in se continere, neque
hic salutis causam, sed duntaxat talium donorum cognitionem et
certitudinem in hoc sacramento percipi ; quod verbis ipsis satis evi¬
denter explicatur. Nam verbum vitae et baptismum aquae simul
connectit Paulus : ac si diceret , per evangelium nobis nostrae ablu¬
tionis et sanctificationis nuntium afferri, per baptismum hujusmodi
nuntium obsignari. Et subdit continuo Petrus, baptisma illud non
esse depositionem sordium carnis, sed conscientiam bonam apud
Deum, quae ex fide est. Imo non aliam nobis purificationem bap¬
tismus pollicetur quam per aspersionem sanguinis Christi : qui per
aquam, propter mundandi abluendique similitudinem, figuratur.
Quis ergo nos aqua ista mundari dicat, quae certo testatur Christi
sanguinem verum esse atquae unicum nostrum lavacrum? Ut non
aliunde peti queat certior ratio ad refellendam eorum hallucina¬
tionem, qui ad aquae virtutem referunt omnia, quam ab ipsius
baptismi significatione, quae tam ab elemento illo visibili, quod
oculis nostris objicitur, abstrahit, quam ab aliis omnibus mediis,
ut uni Christo mentes nostras devinciat.

3. Neque vero existimandum est, baptisma in praeteritum
duntaxat tempus conferri, ut novis lapsibus, in quos a baptismate
recidimus, quaerenda sint alia nova expiationis remedia in aliis
nescio quibus sacramentis, perinde ac si illius vis obsoleta esset.
Hoc quidem errore olim factum est ut nonnulli nisi in ultimo vi¬
tae discrimine, atque adeo inter ultimos spiritus baptismo initiari
nollent, ut sic totius vitae obtinerent veniam. In quam praepo¬
steram cautionem veteres episcopi toties in scriptis suis invehun-

CAPUT XV.

399

tur. Sic autem cogitandum est, quocunque baptizemur tempore,
nos semel in omnem vitam ablui et purgari. Itaque quoties lapsi
1 fuerimus repetenda erit baptismi memoria, et hac armandus ani-

i mus, ut de peccatorum remissione semper certus securusque sit.

Nam etsi semel administratus praeteriisse visus est, posterioribus
i tamen peccatis non est abolitus. Puritas enim Christi in eo nobis
i oblata est: ea semper viget, nullis maculis opprimitur, sed omnes
i nostras sordes obruit et extergit. Neque hinc tamen peccandi in
futurum licentia captanda est (ut certe hinc ad talem audaciam
minime instruimur), sed haec doctrina iis tantum traditur qui, ubi
i peccaverunt, sub peccatis suis fatigati et oppressi gemunt, ut ha¬
beant quo se erigant ac consolentur, ne in confusionem ac despe-
I rationem ruant. Sic Paulus (Rom. 3, 25) ait, Christum factum
nobis esse propitiatorem , in remissionem praecedentium delictorum.
Quo non negat perpetuam assiduamque peccatorum remissionem
ad mortem usque in eo obtineri; sed datum eum a patre miseris
t tantum peccatoribus significat, qui conscientiae cauterio vulnerati
, ad medicum suspirant. His offertur misericordia Dei. Qui pec-

i candi materiam et licentiam ex impunitate aucupantur, nihil sibi

praeter iram et judicium Dei provocant.

4. Equidem scio aliud communiter receptum esse, poeniten¬
tiae et clavium beneficio nos obtinere post baptismum remissio¬
nem, quae prima regeneratione per solum baptismum nobis datur.
Sed qui hoc comminiscuntur, in eo errant quod non cogitant po¬
testatem clavium de qua loquuntur, a baptismo sic pendere ut
nullo modo separari debeat. Remissionem accipit peccator eccle¬
siae ministerio, nempe non sine evangelii praedicatione. Qualis
autem illa est? Nos sanguine Christi emundari a peccatis. Atqui
lavacri illius signum ac testimonium quod est nisi baptismus? Vi¬
demus igitur ut ad baptismum absolutio illa referatur. Et hic er¬
ror commentitium poenitentiae sacramentum nobis peperit, de quo
aliquid ante attigi, et quod residuum est suo loco absolvam. Ni¬
hil autem mirum si homines, qui pro ingenii sui crassitie rebus
externis immodice sunt affixi, hac quoque in parte vitium illud
prodiderunt; ut pura Dei institutione non contenti nova subsidia
a se ipsis conficta ingererent. Quasi vero baptismus ipse non es-

| set poenitentiae sacramentum. Quod si haec in totam vitam no¬
bis commendatur, vis quoque baptismi ad eosdem usque fines ex¬
tendi debet. Quare nec dubium quin pii omnes toto vitae cur¬
riculo, quoties vitiorum suorum conscientia vexantur, sese ad
n baptismi memoriam revocare audeant, ut se inde confirment in
:e illius unicae ac perpetuae ablutionis fiducia quam habemus in
Christi sanguine.

5. Alterum etiam fructum affert, quia nostram in Christo
i- mortificationem nobis ostendit, et novam in eo vitam. Siquidem,

ut ait Apostolus (Rom. 6, 3), in mortem ejus baptizati sumus, con-
. i sepulti ipsi in mortem , ut in novitate vitae ambulemus. Quibus
verbis non ad imitationem ejus nos solum exhortatur (ac si dice-

400 LIBER iy. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ret, admoneri nos per baptismum, ut quodam mortis Christi exem¬
plo, concupiscentiis nostris moriamur, et exemplo resurrectionis,
ut in justitiam suscitemur), sed rem longe altius repetit: nempe
quod per baptismum Christus nos mortis suae fecerit participes,
ut in eam inseramur. Et quemadmodum surculus substantiam ali¬
mentumque ducit a radice cui insitus est, ita qui baptismum ea
qua debent fide accipiunt, vere efficaciam mortis Christi sentiunt,
in mortificatione carnis suae; simul etiam resurrectionis, in vivi¬
ficatione spiritus. Inde exhortationis materiem desumit: quod si
Christiani sumus, debemus mortui esse peccato, et justitiae vivere.
Hoc eodem argumento alibi utitur (Coi. 2, 12): quod circumcisi
sumus et exuimus veterem hominem, postquam per baptismum in
Christo sepulti sumus. Et hoc sensu, eo quem ante citavimus loco,
vocavit lavacrum regenerationis et renovationis. Itaque primum
gratuita peccatorum venia et justitiae imputatio nobis promittitur,
deinde spiritus sancti gratia, quae nos in vitae novitatem reformet.

6. Postremo et hanc e baptismo utilitatem fides nostra ac¬
cipit, quod certo nobis testificatur, non modo in mortem et vitam
Christi nos insitos esse, sed sic ipsi Christo unitos ut omnium ejus
bonorum participes simus. Ideo enim baptismum in suo corpore
dedicavit et sanctificavit, ut communem eum nobiscum haberet,
ceu firmissimum unionis ac societatis quam nobiscum inire digna¬
tus est vinculum. Ut Paulus ex eo probet (Gal. 3, 27), nos esse
filios Dei, quia Christum in baptismo induimus. Ita videmus bap¬
tismi complementum in Christo esse, quem etiam hac ratione vo¬
camus proprium baptismi objectum. Proinde mirum non est, si
in ejus nomen baptizasse narrantur apostoli, qui tamen in patris
quoque et spiritus nomen baptizare jussi fuerant. Quidquid enim
in baptismo proponitur donorum Dei, in Christo uno reperitur.
Neque tamen fieri potest quin patris simul et spiritus nomen in¬
vocet qui in Christum baptizat. Ideo enim ejus sanguine emun¬
damur, quia misericors pater nos pro sua incomparabili clementia
recipere in gratiam volens mediatorem hunc in medio statuit, qui
nobis favorem apud ipsum conciliet. Regenerationem vero ita de¬
mum ab ejus morte et resurrectione consequimur, si per spiritum
sanctificati imbuamur nova et spirituali natura. Quamobrem no¬
strae tum purgationis tum regenerationis in patre causam, in filio
materiam, in spiritu effectum consequimur et quodammodo distincte
cernimus. Sic primum Joannes baptizavit, sic deinde apostoli, bap¬
tismo poenitentiae, in remissionem peccatorum; poenitentiae verbo,
hujusmodi regenerationem intelligentes ; remissione peccatorum,
ablutionem.

7. Quo etiam certissimum fit, idem fuisse prorsus Joannis
ministerium, quod apostolis postea delegatum est. Non enim alium
baptismum faciunt diversae manus quibus administratur; sed eun¬
dem esse eadem doctrina ostendit. In unam doctrinam Joannes
et apostoli consenserunt: utrique in poenitentiam, utrique in re¬
missionem peccatorum, utrique in nomen Christi, a quo poeniten-

CAPUT XV.

401

tia et peccatorum remissio esset, baptizarunt. Joannes dixit, ag¬
num esse Dei per quem tollerentur peccata mundi (Joann. 1, 29);
ubi eum hostiam fecit patri acceptam , propitiatorem justitiae , sa¬
lutisque autorem. Quid ad hanc confessionem addere poterant apo¬
stoli? Quare neminem perturbet quod alterum ab altero discer¬
nere veteres contendunt, quorum non tanti esse nobis debet cal¬
culus ut scripturae certitudinem quatefaciat. Quis enim Chrvso-
stomo x) potius auscultet, neganti in Joannis baptismo comprehen¬
sam fuisse peccatorum remissionem, quam Lucae (3, 3) contra as¬
serenti, Joannem baptismum poenitentiae praedicasse in peccato¬
rum remissionem? Nec recipienda est illa Augustini1 2) argutia,
in spe dimissa fuisse peccata baptismo Joannis, Christi baptismo
re ipsa dimitti. Quum enim evangelista clare testetur, Joannem
in suo baptismo remissionem peccatorum pollicitum fuisse, quid
extenuare hoc elogium opus est, quum nulla necessitas ad id co¬
gat? Si quis autem differentiam e Dei verbo quaerat, non aliam
inveniet quam quod in eum qui venturus erat, Joannes baptiza¬
bat, apostoli in eum qui jam se exhibuerat (Luc. 3, 16; Act. 19, 4).

8. Quod luculentiores spiritus gratiae a Christi resurrectione
effusae sunt, nihil ad statuendam baptismatum diversitatem atti¬
net. Siquidem baptismus, quem ipso adhuc in terris agente apo¬
stoli administrabant, ejus vocabatur; neque tamen largiorem spiri¬
tus opulentiam habebat quam baptismus Joannis. Quin ne post
ascensionem quidem spiritu supra vulgarem priorum fidelium mo¬
dum donantur Samaritani, etiamsi in nomen Jesu baptizati fuerint,
donec ad eos Petrus et Joannes mittuntur qui manus imponant
(Act. 8, 14. 17). Hoc solum veteribus imposuisse arbitror, ut hunc
ad illum praeparationem duntaxat esse dicerent, quod legebant rur¬
sum a Paulo baptizatos qui Joannis baptismum semel susceperant
(Act. 19, 3 seqq.). Sed quam hic sint hallucinati, alibi suo loco
clarissime explicabitur. Quid ergo est quod Joannes dixit (Matth.
3, 11), se quidem aqua baptizare; venturum autem Christum qui
baptizaret spiritu sancto et igni? Paucis expediri hoc potest. Non
enim baptismum a baptismo distinguere voluit, sed personam suam
cum Christi persona contulit, se ministrum esse aquae, illum spi¬
ritus sancti datorem, et hanc virtutem visibili miraculo declaratu¬
rum, quo die spiritum sanctum apostolis sub linguis igneis mitte¬
ret. Quid apostoli jactare ultra potuerunt? Quid et qui hodie
baptizant? sunt enim exterioris duntaxat signi ministri, Christus
interioris gratiae autor, ut iidem illi veteres ubique docent, in
primisque Augustinus, cui haec praecipua est fultura contra Do-
natistas , qualiscunque sit qui baptizat , unum tamen Christum
praeesse.

9. Haec quae tum de mortificatione, tum de ablutione dixi¬
mus, in populo Israel adumbrata sunt, quem eam ob causam apo-

1) Homil. in Matth. 14.

2) Libr. 5. de Baptism. contra Donatist. cap. 10.

Calvini Institutio II. OQ

402

LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

stolus dicit in nube et in mari fuisse baptizatum (1 Cor. 10, 2).
Mortificatio figurata est, quum Dominus e manu Pharaonis et cru¬
deli servitute eos asserens viam illis stravit per mare rubrum, et
Pharaonem ipsum et Aegyptios hostes, qui a tergo illis instabant
et cervicibus imminebant, submersit. Nam et ad hunc modum in
baptismo pollicetur nobis et dato signo ostendit, nos ex Aegypti
captivitate, hoc est e peccati servitute, sua virtute eductos et vin¬
dicatos ; submersum Pharaonem nostrum , id est diabolum : quan-
quam nec sic etiam exercere nos et fatigare desinat. Verum ut
Aegyptius ille non in profundum maris dejectus fuerat, sed in li-
tore prostratus terribili aspectu adhuc Israelitas terrebat, nocere
tamen non poterat: ita hic noster adhuc quidem minatur, arma
ostendit, sentitur, sed vincere non potest. In nube purgationis
symbolum fuit. Nam ut tum illos Dominus opposita nube operuit
et refrigerium praestitit, ne inclementiore solis ardore deficerent
et tabescerent, ita in baptismo nos Christi sanguine opertos esse
et protectos agnoscimus , ne Dei severitas , quae vere est flamma
intolerabilis , nobis incumbat. Etsi vero tunc obscurum et paucis
cognitum fuit mysterium: quia tamen non alia est salutis adipis¬
cendae ratio quam in illis duabus gratiis , noluit Deus utriusque
tessera vetustos patres, quos haeredes adoptaverat, privare.

10. Jam perspicuum est quam falsum sit quod docuerunt pri¬
dem nonnulli, in quo alii persistunt, per baptismum solvi nos et
eximi ab originali peccato, et a corruptione quae ab Adam in uni¬
versam posteritatem propagata est, atque in eandem justitiam na¬
turaeque puritatem restitui quam obtinuisset Adam, si in ea, qua
primum creatus fuerat, integritate stetisset. Tale enim doctorum
genus nunquam quid peccatum originale , quid justitia originalis,
quae gratia baptismi esset, assequutum est. Jam vero ante dispu-
tatum est, peccatum originale esse icturae nostrae pravitatem ac
corruptionem , quae primum reos facit nos irae Dei , tum etiam
opera in nobis profert quae scriptura vocat opera carnis (Gal. 5,
19). Haec itaque duo distincte observanda: nempe quod sic omni- i (j,
bus naturae nostrae partibus vitiati perversique, jam ob talem dun-
taxat corruptionem damnati merito convictique coram Deo tene¬
mur, cui nihil est acceptum nisi justitia, innocentia, puritas. At¬
que adeo infantes quoque ipsi suam secum damnationem a matris
utero afferunt; qui tametsi suae iniquitatis fructus nondum pro¬
tulerint, habent tamen in se inclusum semen. Imo tota eorum na¬
tura quoddam est peccati semen; ideo non odiosa et abominabilis
Deo esse non potest. Hanc damnationem sublatam et a se depul¬
sam esse certi per baptismum fideles fiunt, quando (ut dictum fuit)
Dominus hoc signo nobis pollicetur, plenam solidamque remissio¬
nem factam esse, et culpae quae imputanda nobis erat, et poenae
quae ob culpam luenda : justitiam quoque apprehendunt, sed qua¬
lem in hac vita obtinere populus Dei potest, nempe imputatione
duntaxat; quia pro justis et innocentibus eos sua misericordia Do¬
minus habet.

lioc

int

tor i
kbe

fiaes

p i

CAPUT XV.

403

11. Alterum est, quod haec perversitas nunquam in nobis
cessat, sed novos assidue fructus parit, ea scilicet quae ante de¬
scripsimus opera carnis ; non secus atque incensa fornax flammam
et scintillas perpetuo efflat, aut scaturigo aquam sine fine egerit.
Nam concupiscentia nunquam plane in hominibus interit et ex-

1 stinguitur, donec per mortem e corpore mortis liberati semetipsos
' prorsus exuerint. Baptismus quidem promittit nobis submersum
' esse nostrum Pharaonem et peccati mortificationem ; non tamen ita
^ ut amplius non sit, aut nobis negotium non facessat, sed tantum
' ne superet. Nam quamdiu in hoc carcere corporis nostri clausi
degemus, habitabunt in nobis reliquiae peccati; sed si promissio¬
nem in baptismo nobis a Deo datam fide tenemus, non domina¬
buntur nec regnabunt. Nemo autem se fallat, nemo sibi in suo
malo blandiatur , quum audit peccatum semper in nobis habitare.
Non in hoc 'fliguntur ista, ut peccatis suis secure indormiant qui
alioqui plus satis propensi sunt ad peccandum ; sed tantum ne la¬
bascant et animum despondeant, qui a carne sua titillantur et pun¬
guntur. Magis cogitent se in via adhuc esse, et multum se pro¬
fecisse credant, quum e sua concupiscentia aliquantulum minui in
dies senserint, donec eo pertigerint quo tendunt: nempe ad ulti¬
mum interitum carnis suae, qui in hujus vitae mortalis interitu
perficietur. Interea et strenue certare , et ad progressum se ani¬
mare, et ad plenam victoriam stimulare non desinant. Nam et
hoc magis acuere debet eorum conatus, quod sibi, postquam diu
enixi fuerint, non parum adhuc negotii restare vident. Sic ha¬
bendum est: baptizamur in mortificationem carnis nostrae, quae a
baptismo in nobis inchoatur, quam quotidie prosequimur; perficie¬
tur autem quum ex hac vita migrabimus ad Dominum.

12. Hic nihil aliud dicimus quam quod apostolus Paulus,
septimo ad Romanos capite, clarissime exponit. Postquam enim
de gratuita justitia disputaverat, quia nonnulli impii inde infere-
bant vivendum esse pro libidine, quia non essemus operum meri-
tis accepti Deo, subjungit, eos omnes qui justitia Christi induun-

;ltur simul spiritu regenerari, et hujus regenerationis nos arrham
habere in baptismo. Hinc hortatur fideles, ne dominium peccato
permittant in suis membris. Jam quia noverat semper aliquid esse
iinfirmitatis in fidelibus ; ne propterea dejicerentur, adjicit consola-
citionem, quod non sint sub lege. Quia iterum videri poterat, in-
jsolescere posse Christianos, eo quod non sint sub jugo legis, trac-
tat qualis sit illa abrogatio, et simul quis sit legis usus, quam
quaestionem jam secundo distulerat. Summa est, nos esse libera¬
tos a rigore legis ut Christo cohaereamus. Legis vero officium
esse, ut pravitatis nostrae convicti nostram impotentiam et mise-
Iriam confiteamur. Porro, quia pravitas illa naturae non tam fa¬
cile apparet in homine profano, qui sine timore Dei cupiditatibus
suis indulget, exemplum in homine regenerato ponit, hoc est in
se ipso. Dicit igitur perpetuam sibi luctam esse cum reliquiis car¬
nis suae, seque vinctum misera servitute detineri, quominus se to-

26 *

404 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tum divinae legis obedientiae consecret. Itaque cum gemitu cogi¬
tur exclamare (Rom. 7, 24): infelix ego! quis me liberabit de cor¬
pore hoc morti obnoxio? Quod si filii Dei captivi in carcere de¬
tinentur quamdiu vivunt, magnopere anxios esse necesse est pe¬
riculi sui cogitatione, nisi huic timori obviam eatur. Attexit ergo
in hunc usum consolationem, nihil esse damnationis amplius iis
qui sunt in Christo Jesu. Ubi docet, eos quos semel Dominus re¬
cepit in gratiam, in Christi sui communionem inseruit, in eccle¬
siae societatem per baptismum cooptavit, dum in Christi fide per¬
severant, etiamsi a peccato obsideantur, atque adeo peccatum in
se circumferant, reatu tamen et damnatione esse absolutos. Haec
si simplex est ac genuina Pauli interpretatio, non est quod inusi¬
tatum aliquid tradere videamur.

13. Confessioni autem nostrae apud homines sic servii
baptismus. Siquidem nota est qua palam profitemur nos popule
Dei accenseri velle; qua testamur nos in unius Dei cultum, in
unam religionem cum Christianis omnibus consentire; qua deni¬
que fidem nostram publice affirmamus, ut non modo laudem Dei
spirent corda nostra, sed linguae etiam et omnia corporis mem¬
bra quibus possunt significationibus personent. Ita enim, ut de¬
cet, nostra omnia in obsequium gloriae Dei conferuntur, qua
nihil vacuum esse debet, et caeteri nostro exemplo ad eadem
studia incitantur. Huc respiciebat Paulus , quum interrogaret Co¬
rinthios annon in Christi nomen baptizati fuissent (1 Cor. 1, 13)
Innuens scilicet, eo ipso, quod in ejus nomen fuissent baptizati,
sese illi devovisse , in ejus nomen jurasse , et fidem illi suam
apud homines obstrinxisse, ut confiteri amplius alium non possenl
praeter solum Christum, nisi confessionem abnegare vellent quam
in baptismo ediderant.

14. Hunc postquam enarratum est quid spectaverit Dominus
noster in institutione baptismi, quae sit nobis utendi accipiendi-;
que ratio judicare promptum est. Nam quatenus erigendae, alen-;
dae, confirmandaeque fidei nostrae datur, sumendus est quasi €
manu ipsius autoris ; certum persuasumque habere convenit, ipsum
esse qui nobis per signum loquitur; ipsum esse qui nos purgat)
abluit, delictorum memoriam abolet; ipsum esse qui mortis suae
participes facit, qui satanae regnum adimit, qui concupiscentiae!
nostrae vires enervat: imo qui in unum coalescit nobiscum, u1|
eum induti filii Dei censeamur. Haec, inquam, tam vere certo-
que animae nostrae intus praestare, quam certo videmus corpus
nostrum extra ablui, submergi, circumdari. Isthaec enim sive
analogia, sive similitudo, certissima est sacramentorum regula:
ut in rebus corporeis spirituales conspiciamus, perinde ac si coram
oculis nostris subjectae forent; quando istiusmodi figuris reprae¬
sentare Domino visum est. Non quia sacramento tales gratiae
illigatae inclusaeque sint, quo ejus virtute nobis conferantur; sed!
duntaxat quia hac tessera voluntatem suam nobis Dominus testi-!
ficatur: nempe se haec omnia nobis velle largiri. Neque tantum||

DU(

qui

jai

bap

aug

dici

lue:

fjeo

fide

pii)

itac

esse

lis,

mili

res

asse

nui

vere

cian

pece

;U0S(

sens

jolu

litu

ex i
gere
man
■episi
uime
debe
scere
rum
fiebi
itri,
itrif

a ci
finii
japti

minis

lute

jgnoi

CAPUT XV. 405

nudo spectaculo pascit oculos, sed in rem praesentem nos adducit,
et quod figurat, efficaciter simul implet.

15. Hujus documentum sit Cornelius centurio (Act. 10, 48),
qui peccatorum remissione, qui gratiis spiritus sancti visibilibus
jam antea donatus baptizatus est, non largiorem remissionem e
baptismo petens, sed certiorem fidei exercitationem, imo fiduciae
augmentum ex pignore. Objecerit forte aliquis: cur igitur Paulo
dicebat Ananias (Act. 9, 17), ut peccata sua per baptismum ab¬
lueret, si baptismi ipsius virtute peccata non abluuntur ? Eespon-
deo: dicimur accipere, obtinere, impetrare, quod, quantum ad
fidei nostrae sensum, nobis a Domino exhibetur, sive id tum
primum testatur, sive testatum magis ac certius confirmat. Hoc
itaque tantum voluit Ananias: ut certus sis, Paule, remissa tibi
esse peccata, baptizare; promittit enim Dominus in baptismo re¬
missionem peccatorum; hanc accipe, et securus esto. Quanquam
mihi animus non est baptismi vim extenuare, quin signo accedat
res et veritas, quatenus per externa media Deus operatur. Cae-
terum, ex hoc sacramento, quemadmodum ex aliis omnibus, nihil
assequimur nisi quantum fide accipimus. Si fides desit, erit in
testimonium ingratitudinis nostrae, quo rei coram Deo peraga¬
mur, quia promissioni illic datae increduli fuerimus. Quatenus
vero confessionis nostrae symbolum est, testari eo debemus fidu¬
ciam nostram in Dei misericordia esse, et puritatem nostram in
peccatorum remissione, quae parta nobis est per Jesum Christum,
nosque in ecclesiam Dei ingredi, ut uno fidei et caritatis con¬
sensu cum fidelibus omnibus vivamus unanimes. Hoc postremum
voluit Paulus (1 Cor. 12, 13), quum inquit, in uno nos omnes spi¬
ritu baptizatos esse, ut unum corpus simus.

16. Porro, si verum est quod constituimus, sacramentum non
ex ejus manu aestimandum esse a quo administratur, sed velut
ex ipsa Dei manu, a quo haud dubie profectum est, inde colli¬
gere licet nihil illi afferri vel auferri ejus dignitate per cujus
manum traditur. Ac perinde atque inter homines, si qua missa
epistola fuerit, modo satis et manus et signum agnoscatur, mi¬
nime refert quis aut qualis tabellarius fuerit, ita nobis sufficere
debet manum et signum Domini nostri in sacramentis suis agno¬
scere, a quocunque tandem tabellario deferantur. His Donatista-
rum error pulchre refutatur, qui vim ac pretium sacramenti me¬
tiebantur ministri dignitate. Tales hodie sunt Catabaptistae no¬
stri , qui rite nos baptizatos pernegant, quod ab impiis et idolo-
latris in regno papali baptizati sumus, itaque anabaptismum furiose
urgent. Adversus quorum ineptias satis valida ratione muniemur,
si cogitemus nos baptismo initiatos, non in nomen ali cujus ho¬
minis, sed in nomen patris et filii et spiritus sancti, ideoque
baptismum non esse hominis, sed Dei, a quocunque tandem ad¬
ministratus fuerit. Ut maxime Dei et totius pietatis ignari aut
contemptores, fuerint qui nos baptizabant, non tamen in suae
ignorantiae vel sacrilegii consortium nos tinxerunt, sed in fidem

406 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Jesu Christi; quia non suum, sed Dei nomen invocaverunt, nec
in aliud nomen nos baptizarunt. Quod si baptisma Dei erat,
habuit certe inclusam promissionem de peccatorum remissione,
mortificatione carnis, vivificatione spirituali, participatione Christi.
Sic Judaeis nihil obfuit, ab impuris sacerdotibus et apostatis
fuisse circumcisos; neque propterea irritum fuit signum, ut iterari
necesse foret, sed ad genuinam originem redire satis fuit. Quod
objiciunt, in conventu piorum debere baptismum celebrari, non
efficit ut totam ejus vim quod in parte vitiosum est exstinguat.
Nam quum docemus quid fieri deceat ut purus sit baptismus omni-
que inquinamento vacuus, non abolemus Dei institutionem, quam¬
vis eam idololatrae corrumpant. Nam quum olim multis super¬
stitionibus vitiata esset circumcisio , pro gratiae tamen symbolo
haberi non desiit; nec Josias et Ezechias, quum ex toto Israele
colligerent qui defecerant a Deo , ad alteram eos circumcisionem
vocarunt.

17. Jam vero quod nos interrogant, quae tamen fides no¬
stra baptismum aliquot annis sequuta sit, ut inde evincant irri¬
tum esse baptismum, qui nobis non sanctificatur nisi verbo pro¬
missionis fide accepto, ad id postulatum respondemus, nos quidem
caecos et incredulos, longo tempore promissionem, quae in bap¬
tismo nobis data erat, non tenuisse; promissionem tamen ipsam,
quando a Deo erat, statam semper et firmam veracemque man¬
sisse. Etiamsi omnes homines mendaces et perfidi , Deus tamen
verax esse non desinit; etiamsi omnes perditi, Christus tamen
salus manet. Fatemur ergo baptismum pro eo tempore non pro¬
fuisse nobis hilum, quando in eo nobis oblata promissio, sine
qua baptismus nihil est, neglecta jacebat. Nunc ubi, Dei gratia,
resipiscere coepimus, caecitatem nostram et duritiem cordis accu¬
samus, qui tantae ejus bonitati tam diu ingrati fuerimus. Caete-
rum promissionem ipsam non evanuisse credimus; quin potius sic
reputamus: Deus per baptismum peccatorum remissionem pollice¬
tur, et promissam indubie omnibus credentibus praestabit. Ea
promissio nobis in baptismo fuit oblata; fide igitur amplectamur.
Diu quidem nobis propter infidelitatem sepulta fuit; nunc igitur
eam per fidem recipiamus. Quamobrem ubi ad resipiscentiam ju-
daicum populum Dominus invitat, de altera circumcisione nil iis
praecipit, qui impia (ut diximus) et sacrilega manu circumcisi,
eadem aliquamdiu impietate impliciti vixerant, sed solam cordis
conversionem urget. Quoniam , utcunque foedus ab illis violatum
foret, symbolum tamen foederis ex Domini institutione firmum
inviolabileque semper manebat. Sola ergo resipiscentiae condi¬
tione in foedus restituebantur, quod semel cum illis in circum¬
cisione Deus percusserat; quam tamen per foedifragi sacerdotis
manum acceptam, quantum in se erat, rursum polluerant, et
cujus affectum exstinxerant.

18. Yerum igneum sibi videntur telum vibrare quum alle¬
gant, Paulum rebaptizasse eos qui Joannis baptismo semel bapti-

gati

pro:

eam

trio

fleh

inii

prit

coj

pro

nui

leb)

Ili

spii

tur.

;Qoi

fuis

|oc

run

iei
j nus

i-mil

pot

Uet

Ile

fiat

era

can

lati

ran

tili

lel

•M

CAPUT XV.

407

zati erant (Act. 19, 3 seqq.). Nam si, nostra confessione, idem
prorsus fuit Joannis baptismus qui nunc noster est, quemadmodum
illi antea perverse instituti, ubi rectam fidem edocti sunt, in
eam sunt rebaptizati , ita baptismus ille qui sine vera doc¬
trina fuit pro nihilo reputandus est, et ex integro baptizari
debemus in veram religionem qua nunc primum imbuti su¬
mus. Nonnullis videtur, quempiam fuisse Joannis xctxo^rjlov, qui
priori baptismate in vanam potius superstitionem illos initiasset.
Cujus rei videntur hinc conjecturam sumere, quod se ignaros
prorsus spiritus sancti esse confitentur: cujus scilicet ruditatis
nunquam discipulos a se Joannes dimisisset. Yerum nec verisi¬
mile est Judaeos, etiamsi minime fuissent baptizati , omni spiri¬
tus cognitione fuisse destitutos, qui tot scripturae testimoniis ce¬
lebratur. Quod ergo respondent, se nescire an sit spiritus, in-
telligendum est ac si dicerent, se necdum audivisse, an gratiae
spiritus, de quibus rogabantur a Paulo, Christi discipulis daren¬
tur. Ego autem concedo , fuisse illud verum Joannis baptisma,
et unum idemque cum Christi baptismate ; sed rebaptizatos nego.
Quid igitur sibi volunt verba: baptizati sunt in nomine Jesu?
Quidam interpretantur, tantum sincera doctrina eruditos a Paulo
fuisse. Sed simplicius intelligere malim baptismum spiritus sancti,
hoc est, gratias spiritus visibiles per manuum impositionem da¬
tas : quas baptismi nomine significari non novum -est. Qualiter
in die pentecostes, recordati apostoli dicuntur (Act. 1, 5) verbo¬
rum Domini de baptismo ignis et spiritus. Et Petrus eadem sibi
in memoriam redii sse commemorat (Act. 11, 16), ubi gratias illas
in Cornelium ejusque familiam et cognationem effusas vidisset.
Nec repugnat quod postea subditur: quum imposuisset illis ma¬
nus, descendebat spiritus sanctus super eos. Non enim duo di¬
versa narrat Lucas : sed formam narrationis sequitur Hebraeis fa¬
miliarem, qui primum rei summam proponunt, deinde fusius ex¬
plicant. Quod ex ipso verborum contextu animadvertere quivis
potest. Dicit enim : his auditis baptizati sunt in nomine Jesu,
et quum imposuisset illis manus Paulus, spiritus sanctus descen¬
debat super illos. Hac posteriori loquutione describitur, qualis
ille fuerit baptismus. Quod si priorem baptismum ignorantia vi¬
tiat, ut sit altero baptismo corrigenda, primi omnium rebaptizandi
erant apostoli, qui toto post baptismum suum triennio vix modi¬
cam sincerioris doctrinae particulam degustaverant. Jam et quae
inter nos flumina sufficerent tot repetendis tinctionibus , quot igno¬
rantiae, Domini misericordia, quotidie in nobis corriguntur?

19. Mysterii vis, dignitas, utilitas et finis satis jam, nisi
fallor, liquere debent. Quod ad externum symbolum pertinet,
utinam genuina Christi institutio valuisset quantum par erat ad
cohibendam hominum audaciam. Quasi enim res esset contempti¬
bilis, ex Christi praecepto, aqua baptizari, inventa est benedictio,
vel potius incantatio , quae veram aquae consecrationem pollueret.
Additus postea cereus cum chrismate; exsufflatio vero januam ad

408 LIRER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

baptismum aperire visa est. Etsi autem me non latet, quam si
vetusta sit adventitiae hujus farraginis origo , respuere tamen o
mihi et piis omnibus fas est, quidquid ad Christi institutionem n
addere ausi sunt homines. Quum autem videret satan, stulta I
mundi credulitate, absque negotio fere, inter ipsa evangelii ex- p
ordia receptas esse suas imposturas, ad crassiora ludibria prorupit, i!
Hinc sputum et similes nugae palam in baptismi probrum effraeni a
licentia invectae. Quibus experimentis discamus , nihil vel sane- o
tius esse vel melius vel tutius quam unius Christi autoritate con- §
tentos esse. Quanto igitur satius erat, omissis theatricis pompis, t
quae simplicium oculos perstringunt et mentes hebetant, quoties t
baptizandus aliquis esset, in coetum fidelium ipsum repraesentari, ! i
et tota ecclesia velut teste spectante et orante super eum, Deo (
offerri; recitari fidei confessionem qua sit instituendus catechu-
menusj enarrari quae in baptismo habentur promissiones; cate- j
chumenum baptizari in nomen patris et filii et spiritus sancti; i
remitti demum cum precibus et gratiarum actione. Sic nihil 1
omitteretur quod ad rem faceret, et una illa caeremonia quae a
Deo autore profecta est, nullis exoticis sordibus obruta, claris- i
sime effulgeret. Caeterum mergaturne totus qui tingitur, idque
ter an semel, an infusa tantum aqua aspergatur, minimum re¬
fert; sed id pro regionum diversitate ecclesiis liberum esse debet.
Quanquam et ipsum baptizandi verbum mergere significat, et
mergendi ritum veteri ecclesiae observatum fuisse constat.

20. Hoc etiam scire ad rem pertinet, perperam fieri si j
privati homines baptismi administrationem sibi usurpent : est enim
pars ecclesiastici ministerii, tam hujus quam coenae dispensatio.
NeqUe enim aut mulieribus aut hominibus quibuslibet mandavit
Christus ut baptizarent; sed quos apostolos constituerat, iis man- ]
datum hoc dedit. Et quum discipulos jussit facere in coenae ad-
ministratione quod fieri ab ipso viderant, quum ipse legitimi dis- ?
pensatoris officio functus esset , voluit procul dubio ut in eo suum
exemplum imitarentur. Quod autem multis adhinc saeculis, adeo-
que ab ipso fere ecclesiae exordio usu receptum fuit, ut in peri¬
culo mortis laici baptizarent, si minister in tempore non adesset, |
non video quam firma ratione defendi queat. Ne ipsis quidem
veteribus, qui hunc morem, vel tenebant, vel patiebantur, con-
stabat an recte id fieret. Hanc enim dubitationem prae se fert
Augustinus, quum dicit1): etsi laicus necessitate compulsus bap¬
tismum dederit, nescio an pie quisquam dixerit esse repetendum;
nulla enim cogente necessitate si fiat, alieni muneris usurpatio
est; si autem necessitas urgeat, aut nullam aut veniale delictum
est. De mulieribus porro , citra ullam exceptionem , sancitum
fuit in concilio carthaginensi 2), ne baptizare omnino praesumant.

At periculum est ne is qui aegrotat, si absque baptismo deces¬
serit, regenerationis gratia privetur. Minime vero. Infantes no-

1) Libr. contra epist. Parm. 2. c. 13.

2) Cap. 100.

CAPUT XV.

409

stros, antequam nascantur, se adoptare in suos pronuntiat Deus,
quum se nobis in Deum fore promittit, seminique nostro post
nos. Hoc yerbo continetur eorum salus. Nec quisquam in
Deum tam contumeliosus esse audebit, ut ejus promissionem ef¬
fectui suo sufficere per se neget. Quantum damni invexerit dogma
illud male expositum, baptisma esse de necessitate salutis, pauci
animadvertunt, ideoque minus sibi cavent. Nam ubi invaluit
opinio, perditos esse omnes quibus aqua tingi non contigit, no¬
stra conditio deterior est quam veteris populi, quasi restrictior
esset Dei gratia quam sub lege. Yenisse enim Christus censebi¬
tur non ad implendas promissiones, sed abolendas: quando pro¬
missio, quae tunc ante octavum diem saluti conferendae per se
erat satis efficax, nunc absque signi adminiculo rata non esset.

21. Qualis vero ante natum Augustinum consuetudo fuerit,
primum ex Tertulliano colligitur, non permitti mulieri loqui in
ecclesia, sed nec docere, nec tingere, nec offerre: ne ullius viri¬
lis, nedum sacerdotalis officii sortem sibi vendicet. Ejusdem rei
locuples testis est Epiphanius *) , ubi Marcioni exprobrat quod
mulieribus daret baptizandi licentiam. Nec vero me latet eorum
qui contra sentiunt responsio, multum scilicet differre communem
usum ab extraordinario remedio quum ultima urget necessitas ;
sed quum, ludibrium esse pronuntians, dare foeminis baptizandi
licentiam, nihil excipiat, satis apparet, corruptelam hanc ab eo
damnari, ut nullo praetextu sit excusabilis. Libro etiam tertio,
ubi ne sanctae quidem Christi matri fuisse permissum docens nul¬
lam restrictionem addit.

22. Intempestive citatur Sephorae exemplum (Exod. 4, 25).
Nam quod placatus fuit Dei angelus, postquam illa arrepto lapide
filium circumcidit, inde perperam colligitur factum illius proba¬
tum fuisse Deo. Alioqui dicendum esset, placuisse Deo quem
gentes ab Assyria traductae erexerant cultum. Sed aliis validis
rationibus probatur, inscite ad imitationem trahi quod egit stulta
mulier. Si dicerem, fuisse aliquid singulare quod in exemplum
trahi non debet, ac praesertim quum nusquam legatur olim cir¬
cumcidendi speciale datum fuisse sacerdotibus mandatum, dissi¬
milem esse rationem circumcisionis et baptismi, hoc ad refutatio¬
nem satis valeret. Aperta enim sunt Christi verba: ite, docete
omnes gentes, ac baptizate. Quando eosdem constituit evangelii
praecones et ministros baptismi, nemo vero in ecclesia, teste apo¬
stolo (Hebr. 5, 4), honorem sibi usurpat, sed qui vocatus est ut
Aaron: quisquis sine legitima vocatione baptizat, in alienum in¬
volat munus. In rebus etiam minutissimis, ut in cibo et potu,
quidquid dubia conscientia aggredimur, Paulus aperte clamat esse
peccatum (Rom. 14, 23). In muliebri igitur baptismo multo gra¬
vius peccatur, ubi regulam a Christo traditam violari palam est,
quandoquidem divellere, quae Deus conjungit, nefas esse scimus.

1) Libr. contra haeres. 1.

410 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Sed hoc totum omitto ; tantum lectores attendere velim, nihil mi¬
nus Sephorae fuisse propositum quam ut Deo ministerium prae¬
staret. Pilium periclitari videns, fremit, et obmurmurat, nec
sine indignatione praeputium in terram projicit; marito sic con¬
viciatur, ut Deo quoque succenseat. Denique hoc totum ab animi
impotentia profectum esse palam est: quia Deo et marito obstrepit
quod filii sanguinem fundere cogitur. Adde quod si in aliis om¬
nibus probe se gessisset, haec tamen est inexcusabilis temeritas
quod praesente marito circumcidit filium , non privato quopiam
homine, sed Mose primario Dei propheta, quo nullus unquam
major in Israele surrexit; quod nihilo magis ei licebat quam ho¬
die mulieribus sub episcopi oculis. Sed hanc controversiam mox
nullo negotio dirimet hoc principium: non arceri a regno coelo¬
rum infantes quos e praesenti vita migrare continget, antequam
aqua mergi datum fuerit. Atqui jam visum est, fieri non levem
injuriam Dei foederi, nisi in eo acquiescimus, ac si per se in¬
firmum esset; quum ejus effectus neque a baptismo neque ab ullis
accessionibus pendeat. Accedit postea sacramentum sigilli instar,
non quod efficaciam Dei promissioni, quasi per se invalidae, con¬
ferat, sed eam duntaxat nobis confirmet. Unde sequitur, non
ideo baptizari fidelium liberos, ut filii Dei tunc primum fiant qui
ante alieni fuerint ab ecclesia, sed solenni potius signo ideo re¬
cipi in ecclesiam, quia promissionis beneficio jam ante ad Christi
corpus pertinebant. Proinde, si in omittendo signo nec socordia
est, nec contemptus, nec negligentia, tuti ab omni periculo su¬
mus. Multo igitur sanctius est, hanc Dei ordinationi reverentiam
deferre, ut non aliunde sacramenta petamus quam ubi Dominus
deposuit. Ubi ab ecclesia sumere non licet, non sic illis alligata
est Dei gratia, quin eam fide ex verbo Domini consequamur.

CAPUT XVI.

Paedobaptismum cum Christi institutione et signi natura optime

congruere.

Partes hujus Capitis : 1) Orthodoxae de paedobaptismo doctrinae confir¬
matio , sect. 1 — 9. — 2) Dilutio argumentorum , quae Anabaptistae adversus
paedobaptismum proponunt, sect. 10 — 30. — 3) Serveti speciales objectiones
refelluntur, sect. 31. et 32.

1. Quoniam autem hoc saeculo phrenetici quidam spiritus
ob paedobaptismum graves excitarunt in ecclesia turbas, nec tu¬
multuari etiamnum desinunt, facere nequeo quin ad cohibendas
eorum furias appendicem hic subjiciam. Quae si cui impendio
prolixior forte visa fuerit, is, quaeso, secum reputet tanti esse
nobis debere doctrinae in re maxima puritatem una cum ecclesiae
pace, ut nihil fastidiose sit excipiendum quod ad utramque redi¬
mendam conducat. Adde quod disputationem hanc ita studebo

CAPUT XVI.

411

; componere, ut mysterio baptismi clarius explicando non parum
habitura sit momenti. Argumento sane in speciem favorabili pae-
dobaptismum impugnant, nulla Dei institutione fundatum esse jac-
I tando, sed hominum duntaxat audacia, pravaque curiositate in¬
vectum , stulta deinde facilitate usu temere receptum. Sacramen¬
tum enim nisi certo verbi Dei fundamento nitatur , de filo pen¬
det. Verum quid si re probe animadversa ejusmodi calumniam
falso ac inique sanctae Domini ordinationi inuri apparebit? Dis¬
quiramus ergo primum ejus ortum. Et si quidem constiterit, sola
hominum temeritate excogitatum, eo valere jusso, veram baptismi
observationem sola Dei voluntate metiamur. Sin vero certa ejus
autoritate nequaquam destitui comprobatum fuerit, cavendum ne
| sacrosancta Dei instituta convellendo in ipsum quoque autorem
; simus contumeliosi.

2. Principio dogma est satis notum , et inter pios omnes
i confessum, rectam signorum considerationem non in externis dun-
j taxat caeremoniis sitam esse, verum a promissione pendere potis¬
simum, ac mysteriis spiritualibus, quibus figurandis caeremonias

| ipsas Dominus ordinat. Itaque qui perdiscere voluerit quid valeat
baptismus, quorsum spectet, quid denique omnino sit, ne cogita¬
tionem suam in elemento sistat et corporeo spectaculo, sed eam
potius ad Dei promissiones, quae nobis illic offeruntur, et ad in¬
teriora, quae illic repraesentantur, arcana erigat. Haec qui te-
| net, solidam baptismi veritatem et totam, ut ita loquar, ejus sub¬
stantiam est assequutus ; atque inde etiam docebitur quae sit ratio
et quis usus externae aspersionis. Eursum , qui his contemptim
praeteritis, visibili caeremoniae mentem penitus affixam habuerit
et alligatam, nec vim, nec proprietatem baptismi intelliget; neque
id quidem, quid sibi aqua velit, aut quem usum habeat. Quae
sententia pluribus et luculentioribus scripturae testimoniis compro¬
bata est, quam ut longius eam in praesens persequi necesse sit.
Superest ergo jam ut ex promissionibus in baptismo datis quae¬
ramus quae vis ejus sit et natura. Scriptura ostendit, peccato¬
rum purgationem, quam a Christi sanguine obtinemus, hic primo
demonstrari. Deinde carnis mortificationem, quae mortis ejus par¬
ticipatione constat, per quam in vitae novitatem regenerantur
fideles, atque adeo Christi societatem. Ad hanc summam referri
potest quidquid in scripturis de baptismo traditum est; nisi quod
etiam praeterea testandae apud homines religionis est symbolum.

3. Quoniam autem ante institutum baptismum, ejus vice,
populo Dei circumcisio erat, quid inter se differant, et qua simi¬
litudine conveniant haec duo signa, inspiciamus: unde pateat quae
sit alterius ad alterum anagoge. Ubi Dominus circumcisionem
Abrahae servandam mandat, praefatur se illi et semini illius in
Deum fore; addens penes se affluentiam sufficientiam que esse re¬
rum omnium, quo Abraham manum ejus, omnis boni scaturigi¬
nem fore sibi duceret. Quibus verbis aeternae vitae promissio
continetur: quemadmodum interpretatur Christus, argumentum hinq

412 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

ducens ad evincendam fidelium immortalitatem et resurrectionem
(Matth. 22, 32; Luc. 20, 38). Neque enim, inquit, Deus mor¬
tuorum est, sed viventium. Quare et Paulus Ephesiis (2, 12) de¬
monstrans ex quo exitio liberasset eos Dominus, ex eo quod in
circumcisionis foedus admissi non fuerant, eos sine Christo, sine
Deo, sine spe, extraneos a testamentis promissionis fuisse colli¬
git, quae omnia foedus ipsum comprehendebat. Primus autem
ad Deum accessus, primus ad immortalem vitam ingressus, est
peccatorum remissio. Unde conficitur , promissioni baptismi de
nostra purgatione hanc respondere. Post ab Abrahamo Dominus
stipulatur (Deut. 10, 16), ut ambulet coram se in sinceritate et
innocentia cordis, quod ad mortificationem pertinet seu regenera¬
tionem. Ac ne quis ambigeret, signum mortificationis esse cir¬
cumcisionem, Moses alibi (Deut. 30, 6) clarius explicat, dum is-
raeliticum populum exhortatur ad praeputium cordis Domino cir¬
cumcidendum, propterea quod selectus sit in populum Dei ex om¬
nibus terrae nationibus. Quemadmodum Deus, ubi Abrahae poste¬
ritatem in populum sibi cooptat, circumcidi praecipit, ita Moses
corde circumcidi oportere pronuntiat, enarrans scilicet quae sit
istius carnalis circumcisionis veritas. Deinde , ne quis ad eam
suis ipsius viribus eniteretur, opus gratiae Dei esse docet. Haec
omnia toties a prophetis inculcantur, ut multa huc testimonia con¬
gerere non sit opus quae sponte passim occurrunt. Habemus
ergo spiritualem promissionem in circumcisione patribus editam,
qualis in baptismo nobis datur; quandoquidem peccatorum remis¬
sionem et carnis mortificationem illis figuravit. Praeterea, ut fun¬
damentum baptismi Christum esse docuimus, in quo utrumque
istorum residet, ita et circumcisionis esse constat. Ipse enim
Abrahae promittitur, atque in ipso gentium omnium benedictio.
Cui gratiae obsignandae circumcisionis signum additur.

4. Jam nullo negotio videre est, quid simile sit in his duo¬
bus signis, aut quid diversum. Promissio, in qua signorum vir¬
tutem consistere exposuimus, in utroque una est, nempe paterni
Dei favoris, remissionis peccatorum, vitae aeternae. Deinde res
figurata etiam una et eadem, nempe regeneratio. Fundamentum
quo istarum rerum complementum nititur, in utroque unum. Quare
nihil in mysterio interiore est discriminis, e quo tota sacramen¬
torum vis et proprietas aestimanda est. Quae restat dissimilitudo,
ea in caeremonia exteriore jacet, quae minima est portio; quum
potissima pars a promissione et re signata pendeat. Itaque con¬
stituere licet, quidquid circumcisioni convenit, ad baptismum si¬
mul pertinere, excepta visibilis caeremoniae differentia. Ad hanc
anagogen et comparationem nos manu ducit apostoli regula, qua
omnem scripturae interpretationem ad proportionem fidei exigere
jubemur (Rom. 12, 3 et 6). Et sane paene se palpandam hac
in parte veritas praebet. Perinde enim ac circumcisio, quia tes¬
sera Judaeis quaedam erat qua se in populum familiamque Dei
adoptari fiebant certiores, ac ipsi etiam vicissim nomen se Deo

CAPUT XVI.

413

; dare profitebantur, primus illis erat in ecclesiam ingressus, nunc
quoque per baptismum Deo initiamur, ut ejus populo adscribamur,
et ipsi mutuo in ejus nomen juremus. Quo extra controversiam
apparet, baptismum in circumcisionis locum subiisse, ut easdem
apud nos partes obeat.

5. Jam si vestigare placet an jure infantibus baptisma com-

Imunicetur, nonne nimium illum ineptire, imo delirare dicemus,
qui in elemento aquae duntaxat et externa observatione immorari
velit, ad spirituale vero mysterium mentem advertere non susti¬
neat? Cujus si qua habeatur ratio, constabit procul dubio infan¬
tibus merito administrari baptismum, ut qui illis debeatur. Non
enim Dominus olim circumcisione dignatus est, quin eorum om¬
nium participes faceret quae per circumcisionem signata tunc fue¬
runt Alioqui meris praestigiis ludificatus esset populum suum,
si fallacibus symbolis eos lactasset, quod solo auditu horrendum
est. Diserte namque pronuntiat, circumcisionem infantuli loco
sigilli futuram ad obsignandam foederis promissionem. Quod si
foedus firmum et fixum manet, Christianorum liberis non minus
hodie competit, quam sub veteri testamento ad Judaeorum infan¬
tes spectabat. Atqui si rei signatae sunt participes, cur a signo
arcebuntur? si veritatem obtinent, cur a figura depellentur? Quan-
quam signum exterius in sacramento ita cum verbo cohaeret, ut
divelli nequeat; si tamen discernatur, utrum, quaeso, pluris cen¬
sebimus? Sane quum signum videamus verbo servire, subesse
illi dicemus, et inferiore loco statuemus. Quum ergo ad infantes
destinetur baptismi verbum, cur signum, hoc est verbi appendix,
ab illis prohibebitur? Haec una ratio, si nullae aliae suppete¬
rent, abunde sufficeret ad confutandos omnes qui reclamare vo¬
luerint. Quod objicitur statum fuisse diem circumcisioni, plane
tergi versatorium est. Nos jam certis diebus non esse Judaeorum
instar alligatos concedimus; verum quando Dominus, utcunque
nullum diem praescribat, declarat tamen sibi placere ut solenni
ritu in suum foedus recipiantur infantes, quid ultra quaerimus?

6. Quanquam scriptura certiorem adhuc veritatis notitiam
nobis aperit. Siquidem evidentissimum est, quod semel cum Abra-
hamo Dominus foedus percussit, non minus hodie Christianis con¬
stare, quam olim judaico populo, adeoque verbum istud non mi¬
nus Christianos respicere, quam Judaeos tum respiciebat. Nisi
forte arbitramur, Christum suo adventu, patris gratiam imminuisse
aut decurtasse, quod exsecrabili blasphemia non vacat. Quam-
obrem et Judaeorum liberi , quod ejus foederis haeredes facti ab
impiorum liberis discernerentur , semen sanctum vocabantur; eadem
etiamnum ratione sancti censentur Christianorum liberi, vel altero
duntaxat fideli parente geniti: et apostoli (1 Cor. 7, 14) testimo¬
nio differunt ab immundo idololatrarum semine. Jam quum Do¬
minus, statim post foedus cum Abrahamo percussum, ipsum in
infantibus consignari exteriori sacramento praeceperit (Gen. 17, 12),
quid causae dicent Christiani quominus hodieque ipsum testificen-

414 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tur, atque obsignent in suis liberis ? Neque mihi objiciat quis¬
piam , non alio quam circumcisionis symbolo , quod jampridem
abolitum est, Dominum praecepisse foedus suum confirmari. Re¬
spondere enim promptum est ipsum, pro veteris testamenti tem¬
pore , circumcisionem instituisse confirmando suo foederi ; ea vero
abrogata, manere tamen semper eandem confirmandi rationem quam
cum Judaeis communem habemus. Proinde diligenter perpetuo
intueri convenit quid utrisque sit commune, quid illi separatum
a nobis habeant. Foedus commune est., communis ejus confir¬
mandi causa. Modus confirmandi tantum diversus est, quod erat
illis circumcisio, in cujus vicem baptismus nobis successit. Alio-
qui si testimonium , quo Judaei de seminis sui salute confirmati
fuerunt, nobis eripitur, Christi adventu factum fuerit ut obscurior
et minus testata sit nobis Dei gratia quam ante Judaeis erat. Id
si dici non potest citra extremam Christi contumeliam, per quem
infinita patris bonitas luculentius ac benignius quam unquam in
terras effusa fuit, et hominibus declarata, fateri necesse est, non
malignius saltem supprimendam, nec minore testimonio illustran¬
dam quam sub obscuris legis umbris.

7. Quamobrem Dominus Jesus specimen editurus, unde mun¬
dus intelligat ipsum amplificandae potius quam limitandae patris
misericordiae advenisse, comiter oblatos sibi infantes amplectitur,
discipulos objurgans qui aditu illos prohibere conabantur; quando
eos, quorum esset regnum coelorum, a se abducerent, per quem
solum patet in coelum ingressus. Verum quid simile (dixerit quis¬
piam) baptismo cum hoc Christi amplexu ? neque enim baptizasse
illos narratur, sed excepisse, amplexus esse, et illis bene preca¬
tus. Proinde, si ejus exemplum imitari libet, precibus infantes
adjuvemus, non autem baptizemus. Verum nos Christi gesta paulo
attentius reputemus, quam tale genus hominum. Neque enim hoc
leviter est praetereundum quod infantes sibi offerri Christus jubet,
addita ratione, quoniam talium sit regnum coelorum. Ac postea
voluntatem suam opere testatur, dum ipsos amplexus, precatione
benedictioneque sua patri commendat. Si adduci Christo infantes
aequum est, cur non et ad baptismum recipi, symbolum nostrae
cum Christo communionis ac societatis? Si eorum est regnum
coelorum, cur signum negabitur, quo velut aditus aperitur in ec¬
clesiam , ut in eam cooptati haeredibus regni coelestis adscriban-
tur? Quam iniqui erimus, si abigamus quos Christus ad se in¬
vitat? si quos suis donis ornat, spoliemus? si excludamus quos
ipse ultro admittit ? Quod si discutere volumus quantum a bap¬
tismo absit quod illic egit Christus, quanto tamen majore in pre¬
tio habebimus baptismum, quo testificamur infantes in Dei foe¬
dere contineri, quam susceptionem, amplexum, manuum imposi¬
tionem, precationem, quibus Christus ipse praesens et suos esse
et a se sanctificari declarat? Aliis cavillis, quibus eludere hunc
locum nituntur, nihil quam suam ignorantiam produnt. Argutan¬
tur enim ex eo quod dicit Christus, sinite venire parvulos, jam

CAPUT XYI.

415

grandiusculos annis fuisse, qui ad ingrediendum jam essent idonei.
Sed ab evangelistis fiQEcprj x cci Ttcudicc nominantur; quibus verbis
significant Graeci infantulos ab uberibus pendentes. Venire ergo
positum est simpliciter pro accedere. En quales cogantur deci¬
pulas texere qui adversus veritatem obduruerunt. Porro quod
jactant regnum coelorum infantibus non esse attributum, sed eo-^
rum similibus , quoniam dicatur talium esse , non ipsorum , nihilo
est solidius. Id enim si recipitur, qualis futura est Christi ratio,
qua ostendere vult aetate infantes a se non alienos? Quum ju¬
bet ut ad se infantes accedere sinantur, nihil est clarius quam
veram infantiam notari. Quod ne absurdum videretur, subjungit:
talium est regnum coelorum. Quod si infantes comprehendi ne¬
cessarium est , minime obscurum erit , per dictionem talium , in¬
fantes ipsos ac eorum similes designari.

8. Nemo jam est qui non videat, paedobaptismum nequa¬
quam humanitus fabrefactum fuisse, qui tanta scripturae approba¬
tione fulciatur. Nec satis speciose nugantur qui objiciunt nus¬
quam reperiri , vel infantem unum per apostolorum manus fuisse
baptizatum. Etsi enim id nominatim ab evangelistis non narra¬
tur, quia tamen neque rursum excluduntur illi quoties familiae
alicujus baptizatae incidit mentio , quis inde , nisi insanus ratio-
cinetur non fuisse baptizatos? Si quid valerent id genus argu¬
menta, mulieres pariter coena Domini interdicendae essent, quas
apostolorum saeculo ad eam fuisse admissas non legimus. Sed
enim hic fidei regula contenti sumus. Dum enim reputamus quid
ferat coenae institutio , ex eo etiam , quibus communicandus sit
illius usus, facile judicium est. Quod et in baptismo observamus.
Siquidem ubi animadvertimus quem in finem institutus fuerit, evi¬
denter conspicimus , et infantibus non minus competere quam natu
grandioribus. Eo itaque privari nequeunt quin Dei autoris volun¬
tati fraus manifesta fiat. Quod autem apud simplicem vulgum
disseminant, longam annorum seriem post Christi resurrectionem
praeteriisse, quibus incognitus erat paedobaptismus , in eo foe¬
dissime mentiuntur. Siquidem nullus est scriptor tam vetustus
qui non ejus originem ad apostolorum saeculum pro certo referat.

9. Superest ut breviter indicemus quisnam ex hac observa¬
tione fructus redeat cum ad fideles qui liberos suos ecclesiae tin¬
gendos sistunt, tum ad ipsos qui sacra aqua tinguntur infantes,
ne quis ceu inutilem ac otiosam aspernetur. Quanquam si cui in
mentem venit paedobaptismum hoc praetextu irridere, circumci¬
sionis praeceptum a Domino positum ludibrio habet. Quid enim
ad illum impugnandum proferent, quod non in hanc retorqueatur?
Sic Dominus ulciscitur eorum arrogantiam qui protinus damnant
quod carnis suae sensu non comprehendunt. Verum aliis armis
nos instruit Deus quibus eorum stoliditas retundatur. Neque enim
sancta haec ejus institutio , qua fidem nostram eximia consolatione
juvari sentimus, supervacua meretur dici. Siquidem Dei signum
puero communicatum, velut impresso sigillo, promissionem pio

416 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

parenti datam confirmat, ae ratum esse declarat quod Dominus e:

non illi modo, sed semini ejus in Deum sit futurus, neque eum n

modo bonitate gratiaque sua prosequi velit, sed ejus posteros in
millesimam usque generationem. Ubi quum ingens sese proferat il
Dei benignitas, primum amplissimam gloriae ejus praedicandae n
materiam suppeditat, et pia pectora laetitia non vulgari perfundit, C
qua simul ad redamandum tam pium patrem vehementius incitan- p
tur, cui propter se posteritatem suam curae esse conspiciunt. Ne- ili
que moror si quispiam excipiat, confirmandae filiorum nostrorum $
saluti sufficere debere promissionem; quando secus Deo visum est, vi
qui prout imbecillitatem nostram perspectam habet, tantum illi in si
hac re indulgere voluit. Proinde, qui promissionem de miseri- k
cordia Dei in liberos suos propaganda amplexantur, officii sui f
esse cogitent, ipsos misericordiae symbolo signandos ecclesiae of- tji

ferre; atque inde se ad certiorem animare fiduciam, quod prae- pi

senti oculo foedus Domini filiorum suorum corporibus insculptum ii

cernunt. Nonnihil rursum emolumenti pueri e suo baptismo ca- re
piunt, quod in corpus ecclesiae insiti aliis membris sunt aliquanto si

commendatiores. Deinde, ubi adoleverint, eo ad serium Dei co- j ci
lendi studium non mediocriter stimulantur, a quo in filios solenni ci

adoptionis symbolo accepti fuerint, antequam per aetatem eum n
agnoscere patrem possent. Denique terrere nos summopere debet m
illa damnatio, vindicem fore Deum, si quis foederis symbolo filium ac
insignire contemnat, quod eo contemptu oblata gratia respuatur jiil
et quasi ejuretur. lac

10. Jam argumenta discutiamus quibus sanctam hanc Dei [in
institutionem furiosae quaedam belluae impetere non cessant. Prin- |k
cipio, quoniam similitudine baptismi et circumcisionis ultra mo- ; U
dum urgeri se ac constringi sentiunt, longo discrimine distrahere k
haec duo signa contendunt, ne quid alteri cum altero commune la
esse videatur. Nam et res signari varias, et foedus omnino di- h
versum , et appellationem puerorum non eandem esse dicunt. At- ico
qui dum illud primum instituunt probare , circumcisionem obten- ! sj
dunt mortificationis non baptismi fuisse figuram. Quod profecto fu
libentissime illis damus. Nobis enim optime patrocinatur. Neque !| i
alia sententiae nostrae probatione utimur quam baptismum et cir¬
cumcisionem mortificationis esse signa. Hinc constituimus, in hu- ili
jus vicem illum esse suffectum, quo id ipsum nobis repraesentet L
quod olim Judaeis signabat. In asserenda foederis differentia quam
barbara audacia scripturam dissipant et corrumpunt! neque uno in :i
loco, sed ita ut nihil 'salvum aut integrum relinquant. Judaeos h
enim adeo carnales nobis depingunt, ut pecudum similiores sint lil
quam hominum: quibuscum scilicet percussum foedus ultra tempo- ty
rariam vitam non procedat, quibus datae promissiones in bonis L
praesentibus ac corporeis subsidant. Quod dogma si obtineat, quid
restat nisi ut gentem judaicam fuisse ad tempus Dei beneficio sa- i
turatam, non secus ac porcorum gregem in hara saginant, ut U
aeterno demum exitio periret? Simul enim ac circumcisionem ijl }

I CiAPUT XVI. 41 7

eique annexas promissiones citamus, circumcisionem literale sig¬
num, promissiones ejus carnales fuisse respondent.

11. Sane si literale signum erat circumcisio, nihilo secius
de baptismo censendum est. Quandoquidem apostolus (Coi. 2, 11)
inihilo magis alterum altero spirituale facit. Dicit enim nos in
ijChristo circumcisos circumcisione non manu facta , deposito cor¬
pore peccati quod in carne nostra habitabat: quam circumcisio¬
nem Christi vocat. Post in ejus sententiae explicationem subjun-
Igit, nos per baptismum Christo consepultos. Quid sibi vult istis
verbis , nisi baptismi complementum et veritatem esse veritatem
i simul et complementum circumcisionis, quoniam rem unam figu¬
rent ? Demonstrare enim contendit esse id Christianis baptismum,
quod ante fuerat Judaeis circumcisio. Quoniam autem jam ad li¬
quidum exposuimus, promissiones utriusque signi et quae illis re¬
praesentantur mysteria inter se convenire , longius in praesens non
immorabimur. Tantum fideles admonebo, me tacente ut secum
reputent an terrenum ac literale habendum sit signum cui nihil
subest nisi spirituale et coeleste. Verum, ne fumos suos simpli-
qcibus vendant, objectum unum, quo impudentissimum hoc menda-
jcium praetexunt, in transcursu diluemus. Certo certius est, pri-
Imarias promissiones, quibus continebatur quod sub veteri testa-
| mento cum Israelitis foedus Deus sancivit , spirituales fuisse et ad

I aeternam vitam respexisse. Tum vicissim a patribus spiritualiter,
ut par erat, acceptas, quo fiduciam inde conciperent futurae vitae,
ad quam toto animi affectu aspirarent. Interim vero nequaquam
infitiamur, quin suam illis benevolentiam terrenis ac carnalibus
beneficiis testatus sit, quibus etiam dicimus spem illam promissio¬
num spiritualium fuisse confirmatam. Quo modo ubi aeternam
beatitudinem servo suo Abrahae pollicitus est, quo manifestum
favoris sui indicium illi ob oculos subjiciat, addit alteram de pos¬
sessione terrae Chanaan promissionem. In hunc modum accipere
convenit quaecunque genti judaicae terrenae promissiones datae
sunt: ut spiritualis promissio, ceu caput, primas semper teneat
quo illae referantur. Atque haec quoniam uberius in discrimine
novi et veteris testamenti tractavi, nunc levius perstringo.

12. In puerorum appellatione hanc varietatem reperiunt:
filios Abrahae sub veteri testamento dictos qui ab ejus semine
originem ducerent; hoc nomine nunc appellari qui fidem ejus imi¬
tantur. Ideo infantiam illam carnalem , quae in societatem foede¬
ris per circumcisionem inserebatur, spirituales novi testamenti in-
jfantes figurasse, qui Dei verbo regenerati sint ad vitam immor¬
talem. In quibus verbis exiguam quidem veritatis scintillam in¬
tuemur: sed in hoc graviter peccant leves isti spiritus, quod dum
arripiunt quidquid primo in manum illis venit, ubi ultra progre-
jdiendum foret, et multa inter se conferenda, in verbum unum
pertinaciter insistunt. Unde fieri aliter nequit, quin subinde hal-
hicinentur: quia in nullius rei solidam cognitionem incumbunt.
Fatemur certe carnale Abrahae semen locum ad tempus tenuisse

Calvini Institutio II. 27

418 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

spiritualis seminis, quod per fidem illi inseritur. Illius enim filii
nuncupamur, utcunque nulla cum illo nobis naturalis cognatio in¬
tercedat. Verum si intelligunt, quod non obscure demonstrant,
carnali Abrahae semini nunquam spiritualem Dei benedictionem
promissam, hic vero longe falluntur. Proinde in meliorem sco¬
pum collimare nos oportet: ad quem certissimo scripturae ductu
dirigimur. Dominus ergo Abrahae pollicetur futurum illi semen
in quo benedicendae sint omnes terrae nationes, ac simul fidem
dat, se illi et semini ejus in Deum fore. Quicunque Christum
benedictionis autorem fide recipiunt, hujus promissionis sunt hae¬
redes : ideo que Abrahae filii nominantur.

13. Quanquam autem post Christi resurrectionem, fines regni
Dei longe lateque in quaslibet nationes indiscriminatim prorogari
coeperunt, ut secundum Christi sententiam (Matth. 8, 11) unde-
quaque fideles colligerentur, qui in gloria coelesti accumberent
cum Abraham, Isaac et Jacob, multis tamen ante saeculis tanta!
illa misericordia Judaeos complexus fuerat. Et quia, cunctis aliis
praeteritis, unam hanc gentem selegerat, in qua gratiam suam
pro tempore contineret, peculium suum et populum acquisitum
dicebat. Ad testandam ejusmodi beneficentiam data fuit circum¬
cisio , cujus symbolo docerentur Judaei , Deum sibi esse salutis
praesidem. Qua cognitione in spem vitae aeternae erigebantur! tiai
eorum animi. Quid enim defuturum est ei quem semel in fidem
Deus acceperit? Quare apostolus (Rom. 4, 10) probaturus genti¬
les una cum Judaeis esse Abrahae filios, in hanc formam loquitur:
Abraham, inquit, fide justificatus fuit in praeputio. Post signum
accepit circumcisionis, sigillum justitiae fidei, ut pater esset om¬
nium fidelium et praeputii et circumcisionis, non eorum qui sola
circumcisione gloriantur, sed qui sequuntur fidem quam pater no¬
ster Abraham in praeputio habuit. Annon videmus dignitate utros¬
que adaequari? ISTam ad tempus Dei decreto constitutum pateij
fuit circumcisionis. Ubi diruto pariete, quemadmodum alibi scri¬
bit Apostolus (Eph. 2, 14), quo gentes a Judaeis secernebantur,
illis quoque patefactus aditus fuit in regnum Dei, factus est illa¬
rum pater; idque, citra circumcisionis signum, quod baptismum
vice circumcisionis habent. Quod autem nominatiin Abraham iis'
esse patrem negat, qui sunt ex circumcisione tantum, id positum
est ad retundendum quorundam supercilium, qui omissa pietatis
cura, solis caeremoniis se venditabant. Qualiter hodieque refutari
possit eorum vanitas, qui in baptismo nihil praeter aquam quaerunt.

14. Sed alter apostoli locus ex epistola ad Romanos (9, 7^
contra proferetur, ubi eos qui ex carne sunt, non esse Abrahae
filios docet: sed eos modo in semine censeri qui sunt filii promis
sionis. Innuere namque videtur, nihil esse carnalem Abrahae cog
nationem, quam nos aliquo gradu ponimus. At enim diligentius
animadvertendum est quam illic causam tractet apostolus. ISTam
Judaeis ostensurus quam non esset alligata semini Abrahae Dei
bonitas, imo quam nihil per se conferat, ejus rei documento Is

ibr

taei

ioni

ttll

it i

IllU

CAPUT XVI.

419

maelem et Esau profert; quibus rejectis, non secus ac si extranei
fuissent, tametsi secundum carnem germana erant Abrahae proge¬
nies, in Isaac et Jacob residet benedictio. Unde conficitur id quod
postea affirmat, pendere salutem a Dei misericordia, qua prose¬
quitur quem illi visum fuerit; causam vero non esse cur Judaei
foederis nomine sibi placeant aut glorientur, nisi foederis legem
servent, id est, verbo obediant. ltursum ubi vana generis sui
confidentia illos dejecit, quia tamen altera ex parte cernebat foe¬
dus quod semel cum Abrahae posteritate initum fuerat a Deo, ir¬
ritum nullo modo fieri posse; cap. 11. carnalem Abrahae cognatio¬
nem non esse sua dignitate spoliandam disserit, cujus beneficio
Judaeos docet primos ac nativos esse evangelii haeredes, nisi qua¬
tenus sua ingratitudine, ceu indigni, abdicati fuerunt. Sic tamen,
ut non penitus ab eorum gente coelestis benedictio demigrarit.
Qua ratione illos quamlibet contumaces ac foedifragos, sanctos
nihilominus appellat. Tantum honoris defert sanctae generationi,
quam Deus sacro suo foedere dignatus fuerat. Nos vero, si cum
illis componamur, velut posthumus, aut etiam abortivos Abrahae
filios; idque adoptione, non natura. Quemadmodum si defractus
a sua arbore surculus in alienum stipitem inseratur. Ergo sua
praerogativa ne fraudarentur, evangelium illis primo loco annun¬
tiari oportuit. Sunt enim in Dei familia velut primogeniti. Quare
hic honor deferendus illis fuit, donec oblatum rejecerunt, et sua
ingratitudine effecerunt, ut ad gentes traduceretur. Neque vero
quantacunque contumacia cum evangelio bellum gerere persistant,
ideo tamen nobis sunt despiciendi; si reputamus, in promissionis
gratiam, Dei benedictionem inter eos etiamnum residere, ut certe
nunquam inde prorsus abscessuram apostolus testatur: quoniam
sine poenitentia sunt dona et vocatio Dei.

15. En quid valeat, et qua lance metienda sit promissio
Abrahae posteritati data. Proinde quanquam in discernendis regni
haeredibus a spuriis et extraneis, unam Dei electionem libero jure
dominari nihil dubitamus, simul tamen perspicimus ei placuisse,
semen Abrahae peculiariter misericordia sua complecti, ac quo te¬
statior haberetur, circumcisione obsignare. Porro eadem omnino
est christianae ecclesiae ratio. Nam ut illic Paulus sanctificari a
parentibus suis Judaeos disputat, ita alibi (1 Cor. 7, 14) docet,
eandem a parentibus sanctificationem Christianorum liberos ducere.
Unde colligitur , ab aliis merito segregari , qui impuritatis e con¬
verso damnantur. Jam quis ambigere possit quin falsissimum sit
quod deinde subnectunt: qui olim infantes circumcidebantur, eos
infantiam dun taxet spiritualem figurasse, quae ex verbi Dei re¬
generatione emergit? Neque enim tam argute philosophatur apo¬
stolus (Pom. 15, 8), ubi Christum circumcisionis ministrum esse
scribit, ad implendas quae patribus editae fuerant promissiones,
ac si in hunc modum loqueretur: quandoquidem foedus cum Abra-
hamo percussum ad semen ejus respicit, Christum, ut fidem a
patre semel datam praestaret ac solveret, in salutem advenisse

27 *

420

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

genti judaicae. Videsne nt post Christi resurrectionem quoque,
promissionem foederis non allegorice tantum, sed, ut verba sonant!3
carnali Abrahae semini implendam censeat? Eodem pertinet quod p
Petrus (Act. 2, 39) Judaeis denuntiat, illis ac semini eorum, foe-P
deris jure, evangelii beneficium deberi; ac proxime sequenti ca-P
pite (3, 25) eos testamenti filios, hoc est haeredes nuncupat. AP
quo etiam non longe abludit alter apostoli supra citatus locus!
(Eph. 2, 11), ubi impressam infantibus circumcisionem pro testi- j p1
monio ejus quam cum Christo habent communionis ducit et ponit, I*

Et vero, si eorum naenias auscultamus, quid illa promissione fiet
qua Dominus in secundo legis suae capite, servis suis recipit se
eorum semini propitium fore in millessimam usque generationem?
hiccine ad allegorias confugiemus? at nimium nugatoria fuerit ter¬
giversatio. An id dicemus abolitum? Verum ita lex dissiparetur,
cui potius stabiliendae Christus venit, quatenus in bonum ad vi
tam nobis cedit. Sit itaque extra controversiam, Deum suis adeo
bonum esse ac liberalem , ut in eorum gratiam liberos etiam, quo
procrearint, populo suo accenseri velit.

16. Quae praeterea inter baptismum ac circumcisionem in¬
jicere discrimina moliuntur, non ridicula modo sunt, et omni ra
tionis specie vacua, sed inter se pugnantia. Nam ubi baptismum r
ad primum spiritualis certaminis diem spectare affirmarunt, cir¬
cumcisionem autem ad octavum, jam peracta mortificatione; ex¬
templo illius obliti cantilenam invertunt; ac circumcisionem qui¬
dem figuram appellant mortificandae carnis, baptismum vero se¬
pulturam, in quam nulli nisi jam mortui tradendi sint. Quae
phreneticorum deliria tanta levitate dissiliant? Nam priore sen
tentia baptismus circumcisioni praeire debet; per alteram in poste
riorem locum relegatur. Neque tamen novum exemplum est, ui
hominum ingenia, ubi pro certissimo Dei verbo adorant quid qui a I:
somniarint, sursum deorsum ita volutentur. Nos ergo priorem
illam differentiam merum esse somnium dicimus. Si in octavo die
libebat «A XrjyoQslv, non tamen eo modo conveniebat. Multo satiuf
fuerit post veteres numerum octonarium in resurrectionem octavo die
factam referre, unde vitae novitatem pendere scimus ; aut ad totun
praesentis vitae cursum, quo procedere semper debet mortificatio
donec, eo peracto, ipsa quoque perfecta fuerit. Quanquam vider:
queat Deus aetatis teneritudini prospicere voluisse, circumcisionen
in diem octavum differendo, quoniam vulnus recens natis et ad;
huc a matre rubentibus periculosius futurum erat. Quanto ner
vosius est illud, nos jam ante mortuos per baptismum sepeliri;
quum scriptura diserte reclamet, nos ea conditione in mortem se
peliri, ut emoriamur, ac mortificationem istam exinde meditemur;
Jam ejusdem est dexteritatis quod feminas non esse baptizanda
cavillantur, si baptismum circumcisioni conformari oporteat. Nam
si compertissimum est circumcisionis signo testatam fuisse semini:
israelitici sanctificationem, ex eo neque dubium est quin maribui
pariter ac feminis sanctificandis datum fuerit. Sola autem mascu

ibi

:;’T

81C

CAPUT XVI.

421

f lorum corpora ipso imprimebantur, quae per naturam poterant;
ut Isic tamen ut feminae per eos circumcisionis quodammodo sociae
ii ac consortes essent. Itaque talibus eorum ineptiis procul ablega-
\ti tis, in baptismi ac circumcisionis similitudine haereamus, quam
■a- amplissime in mysterio interiori, in promissionibus, in usu, in
i efficacia quadrare conspicimus.

17. Rationem quoque firmissimam obtendere sibi videntur,
I cur arcendi sint a baptismo pueri, dum causantur, non esse per
iit aetatem adhuc idoneos qui signatum illic mysterium assequantur.

Id autem est spiritualis regeneratio, quae cadere in primam in-
$ fantiam non potest. Itaque colligunt, non alio loco habendos quam
ni pro Adae filiis, donec in aetatem adoleverint secundae nativitati
Jcongruentem. Atqui his omnibus ubique refragatur Dei veritas.
Nam si inter filios Adae sinendi sunt, in morte relinquuntur; quando
in Adam nihil quam mori possumus. Contra vero Christus sibi
adduci jubet. Quid ita? quia vita est. Eos ergo ut vivificet, sui
jparticipes facit; quum interim isti longe abactos morti adjudicant.
Nam si tergiversantur, non ideo perire infantes si filii Adae re¬
putentur, satis superque scripturae testimonio eorum error revin¬
citur. Nam quum in Adam omnes mori pronuntiet (1 Cor. 15, 22),
sequitur nullam nisi in Christo vitae spem restare. Quo igitur
tdtae haeredes fiamus, nos cum eo communicare oportet. Rursum,
quum scriptum alibi sit, natura nos irae Dei omnes esse obnoxios
Eph. 2, 3), ac in peccato conceptos (Psal. 51, 7), cui damnatio
perpetuo adhaeret, e natura nostra demigremus oportet, antequam
in regnum Dei aditus nobis pateat. Et quid dici clarius potest
quam carnem et sanguinem regnum Dei possidere non posse (1 Cor.
15, 50)? Aboleatur ergo quidquid nostrum est, quod non citra
regenerationem fiet; tum possessionem hanc regni cernemus. De¬
nique si vere loquitur Christus, quum se vitam esse praedicat,
nos in ipsum inseri necesse est, quo e mortis servitute asseramur.
At quomodo, inquiunt, regenerantur infantes, nec boni nec mali
cognitione praediti? Nos autem respondemus, opus Dei, etiam
si captui nostro non subjaceat, non tamen esse nullum. Porro
infantes qui servandi sint, ut certe ex ea aetate omnino aliqui
servantur, ante a Domino regenerari minime obscurum est. Nam
si ingenitam sibi corruptionem e matris utero secum afferunt, ea
repurgatos esse oportet, antequam in regnum Dei admittantur:
quo nihil ingreditur pollutum aut inquinatum. Si peccatores n,as-
cuntur, quomodo et David et Paulus affirmant, aut Deo ingrati
jinvisique manent, aut justificentur necesse est. Et quid ultra
quaerimus quum palam ipse judex affirmet (Joann. 3 , 3) , nullis
ipatere in vitam coelestem ingressum nisi renatis? Atque ut oblo-
quutores hoc genus compesceret, documentum praebuit in Joanne
Raptista, quem in matris utero sanctificavit , quid in reliquis pos¬
set. Nec qua hic ludunt tergiversatione quidquam proficiunt: id
semel duntaxat factum; unde non statim consequatur, Dominum
ita solere passim cum infantibus agere. Neque enim nos eum in

422 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

modum ratiocinamur. Tantum ostendere animus est, inique ac
maligne intra eas angustias limitari ab eis Dei virtutem, quibus
ipsa includi se non sustinet. Tantundem habet ponderis et alte¬
rum suffugium. Usitato scripturae more perinde valere allegant
particulam, ab utero, ac si diceretur, e pueritia. Sed videre per¬
spicue licet, angelum quum id Zachariae denuntiaret, aliud vo¬
luisse; nempe nondum natum spiritu sancto repletum iri. Ne ergo
legem Deo imponere tentemus, quin sanctificet quos visum fuerit
quo modo hunc sanctificavit , quando nihil ejus virtuti decessit.

18. Et sane ideo a prima infantia sanctificatus fuit Chri¬
stus, ut ex aetate qualibet sine discrimine electos suos in se ipso
sanctificaret. Nam quemadmodum ad delendam inobedientiae cul¬
pam, quae in carne nostra perpetrata fuerat, eam ipsam carnem
sibi induit, in qua perfectam causa viceque nostra obedientiam
praestaret, ita ex spiritu sancto conceptus fuit, ut ejus sanctitate
in assumpta carne ad plenum perfusus ipsam ad nos transfunderet.
Si absolutissimum in Christo habemus gratiarum omnium exemplar,
quibus filios suos Deus prosequitur, hac quoque parte scilicet do¬
cumento nobis erit, infantiae aetatem non usque adeo a sancti¬
ficatione abhorrere. Utcunque, hoc tamen extra controversiam
ponimus , neminem electorum e praesenti vita evocari , qui non
prius sanctificetur ac regeneretur Dei spiritu. Quod contra ob¬
jectant, spiritum in scripturis nullam nisi ex incorruptibili semine,
id est, Dei verbo regenerationem agnoscere, perperam illam Petri
(1 Petr. 1 , 23) sententiam interpretantur, qua fideles modo com¬
prehendit, qui evangelii praedicatione edocti fuerant. Talibus qui¬
dem fatemur, verbum Domini spiritualis esse regenerationis semen
unicum; sed ex eo negamus colligendum, non posse Dei virtute
regenerari infantes: quae illi tam facilis et prompta est, quam
nobis incomprehensa et admirabilis. Deinde non satis tutum fuerit
hoc adimere Domino, ne sese illis quoquo modo exhibere cognos¬
cendum queat.

19. At fides, inquiunt, per auditum, cujus nondum usum
adepti sunt, nec Deo cognoscendo pares esse queunt, quos boni
simul et mali notitia destitutos docet Moses (Deut. 1 , 39). Ve¬
rum non animadvertunt apostolum, quum auditum fidei principium
facit, ordinariam tantum Domini oeconomiam et dispensationem,
quam tenere in vocandis suis solet, describere; non autem per¬
petuam ei regulam praestituere, ne alia uti ratione possit. Quo
modo certe in multorum vocatione usus est: quos interiore modo
spiritus illuminatione, nulla intercedente praedicatione, vera sui
cognitione donavit. Quoniam autem valde absurdum fore putant,
si infantibus tribuatur ulla cognitio Dei, quos boni et mali intel-
ligentia Moses privat, respondeant, quaeso, mihi, quid periculi sit,
si aliquam ejus gratiae partem nunc accipere dicantur, cujus plena
largitate paulo post perfruentur? Nam si vitae plenitudo perfecta
Dei cognitione constat, quum eorum nonnulli, quos prima statim
infantia hinc mors abripit, in vitam aeternam transeant, ad con-

CAPUT XVI.

423

i templandam certe Dei faciem praesentissimam recipiuntur. Quos
I ergo pleno lucis suae fulgore illustraturus est Dominus, cur non
■ iis quoque in praesens, si ita libuerit, exigua scintilla irradiaret;
! praesertim, si non ante exuit ipsos ignorantia, quam eripit ex
| carnis ergastulo? Non quod eadem esse fide praeditos, temere
8 affirmare velim, quam in nobis experimur, aut omnino babere

! notitiam fidei similem; quod in suspenso relinquere malo; verum
ut istorum stolidam arrogantiam paululum coerceam, qui, prout
inflata illis bucca fuerit, secure quidvis aut negant aut asserunt.
20. Yerum quo adhuc validius hac parte insistant, subnec-
I tunt, baptismum poenitentiae ac fidei sacramentum esse; quare
Iquum neutra in tenellam infantiam cadat, cavendum ne, si in bap-
Itismi communionem admittatur, inanis et evanida reddatur signi-
I ficatio. At enim haec tela in Deum magis quam in nos dirigun-
Itur. Siquidem et circumcisionem fuisse poenitentiae signum, mul-
tis scripturae testimoniis compertissimum est. Deinde a Paulo
I(Rom. 4, 11) nuncupatur sigillum justitiae fidei. Ab ipso itaque
■ Deo ratio exigatur, cur eam infantium corporibus inscribi jusserit.
| Postquam enim in eadem sunt causa baptismus et circumcisio, huic
Inihil dare possunt quod non alteri simul concedant. Si ad soli-
[tum cuniculum respectant, figuratos tum fuisse per infantiae aeta-
Item spirituales infantes, jam obstructa est illis via. Dicimus ergo,
iquum circumcisionem poenitentiae fideique sacramentum infantibus
ii Deus communicant, non videri absurdum si nunc baptismi parti¬
li cipes fiant; nisi palam in Dei institutionem debacchari placet. Ve¬
li rum cum in Dei factis omnibus tum in hoc quoque ipso satis sa-
\ pientiae, justitiae, ad retundendas impiorum obtrectationes, relucet.
[Nam etsi infantes, quo circumcidebantur momento, quid sibi vel-
jlet signum illud intelligentia non comprehendebant, vere tamen
| circumcidebantur in naturae suae corruptae ac contaminatae mor-
| tificationem, quam adulti postea meditarentur. Denique nullo ne-
j| gotio solvi potest objectio haec, baptizari in futuram poenitentiam
[et fidem: quae etsi nondum in illis formatae sunt, arcana tamen
[j spiritus operatione utriusque semen in illis latet. Hac responsione
I! semel evertitur quidquid adversum nos torquent a baptismi signi-
[ ficatione petitum. Quale est elogium quo a Paulo insignitur, ubi
i vocat lavacrum regenerationis et renovationis (Tit. 3, 5). Unde ra-
1 tiocinantur nemini nisi earum rerum capaci conferendum. Sed
E enim nobis ex adverso excipere licet, neque circumcisionem aliis
| quam regeneratis fuisse conferendam , quae regenerationem desig-
|{ nabat. Atque ita Dei institutum a nobis condemnabitur. Proinde
(quod jam aliquoties attigimus), quaecunque ad quatefaciendam cir-
| cumcisionem argumenta inclinant, vim nullam habent in oppug-
| nando baptismo. Neque elabuntur, si dixerint statum esse nobis
ac fixum quod Dei autoritate certo nititur, etiamsi nulla ejus ratio
exstet; quae reverentia neque paedobaptismo debetur, neque aliis
similibus , quae expresso Dei verbo non sunt nobis commendata :
quando hoc dilemmate deprehensi semper tenentur. Aut enim le-

424

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

gitimura nullisque cavillis obnoxium, aut reprehensione dignum fuit
de circumcidendis infantibus Dei praeceptum. Si nihil absoni nec
absurdi in ijlo fuit, nec in paedobaptismi observatione quidpiam
absurdi notari poterit.

21. Quam vero conantur hoc loco inurere absurditatis ma- 1

culam, sic eluimus. Quos electione sua dignatus est Dominus, si
accepto regenerationis signo, praesenti vita ante demigrent quam
adoleverint, eos virtute sui spiritus nobis incomprehensa renovat, e
quo modo expedire solus ipse providet. Si grandescere in aeta¬
tem contingat, qua baptismi veritatem edoceri queant, hinc magis |
ad renovationis studium accendentur, cujus tessera se a prima sta- :
tim infantia donatos esse discent, quo eam toto vitae decursu me- iS

ditarentur. Eodem referatur quod duobus locis Paulus docet, nos li
Christo per baptismum consepeliri (Rom. 6, 4; Coi. 2, 12). Nam

eo non intelligit, consepultum Christo jam prius eum esse oportere ■
qui baptismo sit initiandus; sed quae baptismo subest doctrina, j. :
simpliciter declarat, idque jam baptizatis; ut ne insani quidem j [
baptismo praeire ex hoc loco pugnaturi sint. In hunc modum Mo¬
ses et prophetae populum admonebant, quid sibi vellet circumci- 1
sio, qua tamen infantes signati fuerant. Tantundem valet quod et 1
Galatis scribit (3, 27), eos dum baptizati fuerunt, Christum in-
duisse. Quorsum id? Nempe ut Christo in posterum viverent, quia
non ante vixissent. Et quanquam in natu grandioribus mysterii
intelligentiam signi susceptio consequi debet, parvulos tamen alio :
loco ac numero habendos, mox exponetur. Nec aliud statuendum '\
est de loco Petri (1 Petr. 3, 21), in quo sibi magnum praesidium ?
statuunt; quum dicit, non esse ablutionem ad abstergendas corpo- j ^
ris sordes , sed bonae conscientiae testimonium coram Deo , per ;
Christi resurrectionem. Contendunt quidem illi ex eo nihil pae- | f
dobaptismo reliquum fieri, nisi ut inanis sit fumus; nempe a quo :
longe seposita sit haec veritas. Yerum hallucinatione ista iden-
tidem peccant, quod rem temporis ordine semper signo praeire ve- ! a
lint. Nam et circumcisionis veritas eodem conscientiae bonae te- }' •
stimonio constabat. Quod si necessario praecedere debuisset, nun- 1
quam infantes Dei mandato fuissent circumcisi. Yerum ipse bo¬
nae conscientiae testimonium circumcisionis veritati subesse osten- n
dens, simul tamen praecipiens parvulos circumcidi, ea parte in fu¬
turum tempus circumcisionem conferri satis indicat. Quare nihil
plus in paedobaptismo praesentis efficaciae requirendum est, quam
ut foedus cum illis a Domino percussum obfirmet et sanciat. Re- j
liqua ejus sacramenti significatio, quo tempore Deus ipse provide¬
rit, postea consequetur.

22. Neminem jam esse puto, qui non perspicue cernat omnes
hujus notae rationes meras esse scripturae inversiones. Quae su¬
persunt his affines, cursim persequemur. Baptismum in peccato- ;
rum remissionem dari objiciunt. Quod ubi concessum fuerit, sen¬
tentiae nostrae abunde patrocinabitur. Peccatores enim quum nas¬
camur, remissione et venia jam a matris utero opus habemus.

CAPUT XVI.

425

Porro quum spem misericordiae huic aetati non praecidat Deus,
sed potius certam faciat, cur signum re ipsa multo inferius prae¬
riperemus? Quare quod in nos vibrare moliuntur, hoc ita retor¬
quemus in eos ipsos. Parvuli peccatorum remissione donantur:
ergo signo privandi non sunt. Proferunt simul illud ex epistola
ad Ephesios (5, 26), ecclesiam a Domino mundatam lavacro aquae
in verbo vitae. Quo ad errorem eorum evertendum nihil aptius
citari poterat. Nam inde nobis facilis nascitur probatio : si testa¬
tam baptismo vult Christus ablutionem, qua ecclesiam suam emun¬
dat, aequum non videri ut suo in parvulis testimonio careat, qui
in ecclesiae parte jure censentur, quum haeredes regni coelestis
sint nuncupati. Universam enim ecclesiam Paulus complectitur,
ubi dicit mundatam lavacro aquae. Nihilo secius et ex eo quod
alibi dicit (1 Cor. 12, 13), nos in Christi corpus per baptismum
esse insertos, colligimus infantes, quos membris suis annumerat,
baptizandos esse, ne a suo corpore divellantur. En quo impetu
cum tot machinis in fidei nostrae praesidia impressionem faciant.

23. Jam ad saeculi apostolici praxin atque consuetudinem
descendunt, quo nemo, nisi fidem ante poenitentiamque professus,
ad baptismum admissus comperitur. Nam ubi rogatur Petrus (Act.
2, 37) ab iis quibus erat resipiscendi animus, quid factu sit opus,
ut poenitentiam primum agant consulit, deinde ut baptizentur in
remissionem peccatorum. Similiter Philippus (Act. 8, 37), quum
baptizari eunuchus ille postularet, respondit id licere, modo toto
corde crederet. Hinc sibi obtinere posse videntur, baptismum, nisi
praeeunte fide ac poenitentia, cuiquam concedi minime fas esse.
Enimvero, si huic rationi locum damus, prior locus, ubi nulla fidei
mentio auditur, solam sufficere poenitentiam evincet; alter, quo
poenitentia minime requiritur, solam satis esse fidem. Excipient,
puto, locum alterum altero adjuvari, ideoque simul esse connecten-
dos. Ego quoque vicissim conferendos dico alios locos qui ad istius
nodi solutionem aliquid valent. Quandoquidem multae in scrip¬
tura sententiae habentur, quarum intelligentia a loci circumstantia
pendeat. Quale in praesentia exemplum occurrit. Nam quibus
haec dicuntur a Petro et Philippo, aetate sunt ad poenitentiam
meditandam fidemque concipiendam idonea. Tales, nisi perspecta
eorum conversione et fide, saltem quantum hominum judicio ex¬
plorari potest, baptizandos esse fortiter negamus. Verum in alium
catalogum relegandos esse infantes, plus satis perspicuum est. Nam
si quis olim se Israeli adjungebat in religionis communionem, ante
et foedus Domini edoceri et lege erudiri oportebat quam circum¬
cisione signaretur; quod natione erat aUoqpvhog, hoc est, alieni¬
gena ab israelitico populo, quocum foedus, quod circumcisio san¬
ciebat, percussum fuerat.

24. Quemadmodum nec Dominus, quum Abrahamum sibi coop¬
tat , a circumcisione sumit exordium , interim quid illo signo sibi
velit dissimulans, verum quod ferire cum ipso foedus instituat, pri¬
mum denuntiat, tum deinde post fidem promissioni habitam sacra-

426 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

menti facit participem. Cur in Abrahamo fidem sacramentum se¬
quitur, in Isaaco filio intelligentiam omnem praecedit? Quoniam
eum qui adulta demum aetate in foederis societatem recipitur a
quo fuerat hactenus alienus, ejus conditiones antea perdiscere ae¬
quum est, infantem vero ex eo progenitum , non item ; qui haere-
ditario jure, secundum promissionis formulam , jam a matris utero
in foedere continetur. Aut (quo res clarius ac brevius indicetur)
si fidelium liberi, citra intelligentiae adminiculum, foederis sunt par¬
ticipes, non est cur ob id a signo arceantur, quia in foederis sti¬
pulationem jurare nequeunt. Haec certe ratio est cur aliquoties
Deus infantes qui ab Israelitis oriuntur, sibi genitos et natos fuisse
asserit (Ez. 16, 20 et 23, 37). Nam filiorum haud dubie loco ha¬
bet eorum filios quorum semini in patrem se fore pollicitus est.
Qui vero infidelis est, impiis ortus parentibus, donec per fidem
Deo. uniatur, a foederis communione extraneus censetur. Itaque
nihil mirum, si nec signo communicet, cujus significatio in eo fal¬
lax inanisque foret. In eam sententiam Paulus quoque scribit
(Eph. 2, 12), gentes quamdiu in sua idololatria immersae fuerunt,
extra testamentum fuisse. Hoc compendio tota res, nisi fallor,
perspicue expediri queat: qui adulta demum aetate Christi fidem
amplectuntur, eos, quum hactenus alieni a foedere fuerint, non
esse baptismo insigniendos nisi fide ac poenitentia intercedente,
quae aditum illis in foederis societatem patefacere solae possunt;
qui vero a Christianis originem ducunt infantes , ut in foederis
haereditatem statim ac nati sunt, a Deo excipiuntur, ita in bap¬
tismum recipiendos. Eo referendum est quod narrat evangelista
(Matth. 3, 6), baptizatos a Joanne fuisse qui peccata sua confite¬
rentur; quod exemplum observandum hodieque censemus. Turea
enim si se ad baptismum offerat, non temere a nobis intingeretur
nisi confessione scilicet edita qua ecclesiae satisfaciat.

25. Ad haec Christi verba quae Joannis tertio (v. 5) reci¬
tantur proferunt, quibus praesentem in baptismo regenerationem
existimant requiri : nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non
potest ingredi in regnum Dei. En, inquiunt, ut baptismus ore
Domini regeneratio vocetur. Quos igitur regenerationis minime
capaces esse satis superque notum est, quo praetextu baptismo ini¬
tiamus qui sine ipsa constare nequit? Primum in eo falluntur
quod baptismi mentionem fieri hoc loco putant, quia aquae nomen
audiunt. Postquam enim naturae corruptionem Nicodemo exposuit
Christus, ac renasci oportere docuit, quia ille renascentiam corpo¬
ralem somniabat, modum hic indicat quo regenerat nos Deus, nempe
per aquam et spiritum; quasi diceret, per spiritum, qui purgando
et irrigando fideles animas vice aquae fungitur. Aquam ergo et
spiritum simpliciter accipio pro spiritu, qui aqua est. Neque haec
nova est loquutio; prorsus enim cum illa quae tertio Matthaei ca¬
pite (v. 11) habetur convenit: qui sequitur me, ille est qui bap¬
tizat in spiritu sancto et igni. Quemadmodum ergo spiritu sancto
et igni baptizare, est spiritum sanctum conferre, qui in regenera-

CAPUT xyi.

427

tione ignis officium naturamque habet, ita renasci aqua et spiritu
nihil aliud est quam vim illam spiritus recipere, quae in anima
id facit quod aqua in corpore. Scio, alios aliter interpretari ; sed
hunc esse germanum sensum non dubito : quia consilium Christi
non aliud est quam ut doceat, exuendum esse proprium ingenium
omnibus qui ad coeleste regnum aspirant. Quanquam si putide
eorum more cavillari libeat, regerere illis promptum esset (ubi con¬
cesserimus quod volunt) baptismum priorem esse fide et poeniten¬
tia; quando in Christi verbis spiritum praecedit. De spiritualibus
donis hoc intelligi certum est; quae si baptismum sequuntur, adep¬
tus sum quod volo. Sed omissis cavillis, tenenda simplex est in¬
terpretatio quam attuli, neminem, donec renovatus fuerit aqua viva,
hoc est spiritu, posse ingredi in regnum Dei.

26. Jam et ex eo explodendum esse eorum commentum
palam est qui omnes non baptizatos aeternae morti adjudicant.
Solis ergo adultis administrari baptismum ex eorum postulato
fingamus : quid puero fieri dicent qui pietatis rudimentis rite
probeque imbuitur, dum tinctionis dies appetit, si subita morte
praeter spem omnium abripi contingat? Clara est Domini pro¬
missio, quicunque in filium credidit, non visurum mortem, nec
in judicium venturum, sed transiisse a morte in vitam; nondum
baptizatum nullibi damnasse comperitur. Quod in eam a me par¬
tem accipi nolo , perinde ac si baptismum contemni impune posse
innuerem (quo contemptu violatum iri Domini foedus affirmo :
tantum abest ut excusare sustineam); tantum evincere sufficit,
non esse adeo necessarium, ut periisse protinus existimetur cui
ejus obtinendi adempta fuerit facultas. Atqui si eorum commento
assentimur, eos omnes citra exceptionem damnabimus quos a
baptismo casus aliquis prohibuerit, quantacunque alioqui fide prae¬
ditos, per quam Christus ipse possidetur. Insuper infantes om¬
nes aeternae mortis reos peragunt, quibus baptismum negant, sua
ipsorum confessione ad salutem necessarium. Viderint nunc quam
belle sibi cum Christi verbis conveniat, quibus regnum coelorum
illi aetati adjudicatur. Atque ut nihil illis non concedamus, quan¬
tum ad hujus loci intelligentiam attinet, nihil tamen inde elicient,
nisi prius quod jam constitutum est a nobis dogma de infantium
regeneratione everterint.

27. Sed propugnaculum omnium munitissimum in ipsa bap¬
tismi institutione se habere gloriantur, quam ex capite Matthaei
ultimo (v. 19) petunt. Ubi Christus apostolos mittens ad gentes
universas, de illis docendis primum, alterum de baptizandis man¬
datum dat. Tum et ex Marci ultimo (v. 16) istud annectunt:
qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Quid ultra, in¬
quiunt, quaerimus, quum verba Domini aperte sonent, prius do¬
cendum quam baptizandum, et baptismo secundum a fide locum
assignent ? Cujus ordinis specimen Dominus etiam Jesus in se
praebuit, qui anno demum tricesimo baptizari voluit. Hic vero
quot modis, bone Deus, et se implicant, et inscitiam suam pro-

428 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

dunt. Nam in eo jam plus quam pueriliter labuntur, quod pri¬
mam baptismi institutionem inde derivant, quem ab exordio prae¬
dicationis suae apostolis Christus administrandum mandaverat. Non
est igitur cur legem ac regulam baptismi ex istis duobus locis
petendam contendant, ac si primam institutionem continerent.
Hoc ut illis indulgeamus erratum , quam nervosa tamen est ist-
haec argumentatio? Equidem si tergiversari libeat, non latebra,
sed latissimus campus ad effugiendum se aperit. Nam quando
ita mordicus verborum ordiDi insistunt, ut quoniam dictum est
(Mare. 16, 15): ite, praedicate et baptizate; item: qui crediderit
et baptizatus fuerit: praedicandum prius quam baptizandum, et
credendum prius quam baptismum appetendum ratio cinentur, cur
non et nos vicissim excipiamus, baptizandum antequam docendam
eorum quae Christus mandavit observationem? nempe quum dica¬
tur, baptizate, docentes servare quaecunque praecepi vobis. Quod
idem annotavimus in illa Christi sententia quae de aquae et spi¬
ritus regeneratione nuper citata fuit. Nam si ita intelligitur ut
postulant, illic certe priorem spirituali regeneratione baptismum
esse conveniet, quando priore loco nominatur. Non enim nos
ex spiritu et aqua, sed ex aqua et spiritu regenerandos docet
Christus.

28. Jam aliquantum concussa videtur inexpugnabilis haec
ratio, qua tantopere confidunt; verum quia satis habet in simpli¬
citate praesidii veritas, levibus ejusmodi argutiis elabi nolo. So¬
lidam ergo responsionem sibi habeant. Potissimum hic a Christo
de praedicando evangelio datur mandatum cui baptizandi ministe¬
rium, instar appendicis, subnectit. Deinde non aliter de bap¬
tismo sermo habetur, nisi quatenus docendi functioni ejus ad¬
ministratio subest. Apostolos enim mittit Christus ad evangelium
universis orbis nationibus promulgandum, ut undique in regnum
suum perditos ante homines doctrina salutis colligant. Quos autem
illos, aut quales? Certum, nullam nisi de iis qui doctrinae re¬
cipiendae pares sint, esse mentionem. Post adjungit, tales, ubi
instituti fuerint, esse baptizandos, addita promissione, qui credi¬
derint et baptizati fuerint salvos fore. An de infantibus toto illo
sermone vel una est syllaba? Quae igitur haec, qua nos impe¬
tunt, argumentationis erit formula? Qui adulta sunt aetate, ante
instituendi sunt, ut credant, quam baptizandi. Baptismum ergo
infantibus communem facere nefas est. Non, si se rumpant,
aliud ex hoc loco ostendent, nisi ante praedicandum esse evan¬
gelium iis qui sunt audiendi capaces, quam baptizentur; quando
de illis modo agitur. Inde, si possunt, obicem struant impe¬
diendis a baptismo infantibus.

29. At vero, quo caecis quoque palpabiles sint eorum fal¬
laciae, eas admodum perspicua similitudine indicabo. Si quis ali¬
mentis privandos infantes cavilletur , hoc praetextu quod aposto¬
lus (2 Thess. 3, 10) non permittit, ut edant nisi qui laborant,
nonne dignus erit qui ab omnibus conspuatur? Cur ita? Quia,

CAPUT XVI.

429

quod de certo genere hominum ac certa aetate dictum fuerat, ad
omnes indifferenter rapit. Nihilo istorum in praesenti causa ma¬
jor est dexteritas. Quod enim ad adultam duntaxat aetatem per¬
tinere nemo non videt, ad infantes trahunt; ut haec quoque
aetas subjaceat regulae quae nonnisi grandioribus posita fuerat.
Quantum ad Christi exemplum attinet, eorum causam nequaquam
fulcit. Non ante tricesimum annum est baptizatus. Yerum id
quidem, sed in promptu ratio est, quia tum solidum baptismi
fundamentum sua praedicatione jacere instituebat (Luc. 3, 23), vel
potius stabilire, quod paulo ante ab Joanne jactum fuerat. Bap¬
tismum ergo quum sua doctrina instituere vellet, quo majorem
suae institutioni autoritatem conciliaret, suo ipsius corpore ipsum
sanctifica vit , idque qua maxime decebat temporis opportunitate,
nempe quum suam praedicationem auspicaretur. Denique nihil
aliud conficient, nisi baptismum originem et exordium sumpsisse
ab evangelii praedicatione. Quod si annum tricesimum praefigere
libet, cur eum non observant, sed ut quisque eorum judicio satis
profecit, eum ad baptismum recipiunt? Quin etiam Servetus,
unus ex eorum magistris, quum tempus hoc pertinaciter urgeret,
jam vicesimo primo aetatis anno coeperat prophetam se jactare.
Quasi vero ferendus sit qui doctoris locum in ecclesia sibi arro¬
gat, antequam sit ipsius ecclesiae membrum.

30. Tandem objiciunt, non majorem esse causam cur in¬
fantibus baptismus communicetur, quam coena Domini, quae ta¬
men illis minime conceditur. Quasi vero scriptura latum modis
omnibus discrimen non notaret. Euit quidem id in veteri eccle¬
sia factitatum, ut ex Cypriano et Augustino constat; sed merito
mos ille obsolevit. Nam si ingenium ac proprietatem baptismi
reputamus, quidam certe est in ecclesiam ingressus ac veluti ini¬
tiatio per quam in Dei populum accensemur; signum spiritualis
nostrae regenerationis, per quam in filios Dei renascimur. Quum
e converso coena grandiusculis attributa sit, qui superata tene¬
riore infantia, jam ferendo sint solido cibo. Quae distinctio
perquam evidenter in scriptura demonstratur. Nam illic Domi¬
nus, quantum ad baptismum attinet, nullum aetatum delectum
facit. Coenam vero non omnibus perinde participandam exhibet,
sed iis modo qui discernendo corpori ac sanguini Domini, qui
suae ipsorum examinandae conscientiae, qui morti Domini an¬
nuntiandae, qui virtuti ejus expendendae sint idonei. Yolumus
apertius quidpiam, quam quod apostolus tradit (1 Cor. 11, 28),
dum exhortatur ut se quisque ipsum probet atque excutiat, tum
edat ex hoc pane et e calice bibat? Examen igitur praeire
oportet, quod ab infantibus frustra exspectetur. Item: qui in¬
digne manducat, damnationem sibi manducat et bibit, non discer¬
nens corpus Domini. Si digne participare nequeunt, nisi qui
sanctitatem corporis Christi rite distinguere noverint, cur vene¬
num pro vivifico alimento tenellis nostris liberis porrigamus?
Quid illud Domini praeceptum: in mei commemorationem facietis?

430 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quid alterum, quod inde apostolus deducit: quoties panem hunc
manducabitis, mortem Domini annuntiabitis donec veniat? Quam,
obsecro, ab infantibus recordationem exigemus ejus rei, quam
sensu nunquam assequuti sunt? quam praedicationem crucis Chri¬
sti, cujus vim ac beneficium nondum mente comprehendunt? Ni¬
hil istorum in baptismo praescribitur; quare inter haec duo signa
plurimum est discriminis, quod sub veteri quoque testamento in
similibus signis animadvertimus. Circumcisio quidem, quam bap¬
tismo nostro respondere notum est, infantibus destinata erat.
Pascha vero, in cujus vicem nunc coena subiit, non quoslibet
promiscue convivas admittebat, sed ab iis rite demum edebatur
qui de ejus significatione rogare per aetatem possent. Si mica
sani cerebri istis restaret, an ad rem usque adeo perspicuam et
obviam caecutirent ?

31. Tametsi nugarum congerie lectores onerare piget, quas
tamen Servetus, non minimus inter Anabaptistas , imo hujus ca¬
tervae magnum decus, ad proelium se accingens, speciosas ratio¬
nes adducere sibi visus est, breviter diluere operae pretium erit.
Obtendit, Christi symbola, ut sunt perfecta, exigere etiam perfectos,
vel perfectionis capaces. Atqui solutio est expedita: baptismi per¬
fectionem, quae ad mortem usque extenditur, perperam restringi ad
unum temporis articulum. Addo etiam, stulte primo die in ho¬
mine quaeri perfectionem ad quam baptismus tota vita per con¬
tinuos gradus nos invitat. Objicit Christi symbola ad memoriam
instituta esse, ut quisque recolat se Christo fuisse consepultum.
Despondeo , quod ex capite suo confinxit , refutatione non egere ;
imo quod ad baptismum trahit, sacrae coenae proprium esse
ostendunt Pauli verba, ut se quisque examinet. De baptismo
nusquam aliquid tale. Unde colligimus, rite baptizari, qui non¬
dum pro aetatis modulo examinis sunt capaces. Quod tertio ad¬
ducit, manere in morte omnes qui filio Dei non credunt, et iram
Dei manere super eos, ideoque infantes, qui credere nequeunt,
jacere in sua damnatione: respondeo, Christum illic non de ge¬
nerali reatu loqui quo impliciti sunt omnes posteri Adae, sed
tantum minari evangelii contemptoribus, qui oblatam sibi gratiam
superbe et contumaciter respuunt. Hoc vero nihil ad infantes.
Simul contrarium rationem oppono : quemcunque benedicit Chri¬
stus, eum ab Adae maledictione et ira Dei eximi. Quum ergo
infantes ab eo benedictos esse notum sit, sequitur a morte
exemptos esse. Ealso deinde citat quod nusquam legitur: quis¬
quis natus est ex spiritu, vocem spiritus audire. Quod etsi de¬
mus esse scriptum, nihil tamen aliud eliciet quam fideles, prout
operatur in illis spiritus, ad obsequium formari. Atqui, quod
de certo numero dictum est, ad omnes aeque trahere vitiosum
est. Objicit quarto: quia praecedit quod animale est, exspectan¬
dum esse tempus maturum baptismo qui est spiritualis. Ego
antem, etsi fateor omnes posteros Adae ex carne genitos ab ipso
utero gestare suam damnationem, id tamen obstare nego quomi-

CAPUT XVI.

431

nus statim remedium Deus afferat. Neque enim ostendet Serve-
tus plures annos divinitus fuisse praescriptos, quo incipiat spiri¬
tualis vitae novitas. Paulo quidem teste (1 Cor. 7, 14), licet
natura perditi sint qui nascuntur ex fidelibus, supernaturali ta¬
men gratia sancti sunt. Allegoriam deinde profert, quod David
in arcem Sion conscendens , nec caecos nec claudos secum duxe¬
rit, sed strenuos milites (2 Sam. 5, 8). Quid autem si parabo¬
lam (Luc. 14, 21) oppono, in qua Deus ad coeleste epulum in¬
vitat caecos et claudos, hoc se nodo quomodo expediet Servetus ?
Quaero etiam annon prius cum Davide militassent claudi et mu¬
tili ? Longius tamen in hac ratione insistere supervacuum est,
quam ex mera falsitate conflatam, ex sacra historia deprehendent
lectores. Sequitur altera allegoria, apostolos piscatores hominum
fuisse, non parvulorum. Ego autem quaero quid sibi velit illud
Christi: in rete evangelii colligi omne piscium genus (Matth. 13,
47). Sed quia allegoriis ludere non placet, respondeo, quum
apostolis injunctum fuit docendi munus , non fuisse tamen prohi¬
bitos ab infantibus baptizandis. Quanquam scire adhuc velim,
quum dv&QcoTiovg nominet evangelista (qua voce absque exceptione
j comprehenditur humanum genus), cur infantes neget esse homi¬
nes ? Obtendit septimo : quum spiritualibus quadrent spiritualia,
infantes qui spirituales non sunt, neque ad baptismum aptos esse.
Sed primo quam perverse torqueat locum Pauli (1 Cor. 2, 13),
plane liquet. Agitur de doctrina; quum sibi in vano acumine
plus aequo placerent Corinthii , eorum socordiam coarguit Paulus,
quod primis doctrinae coelestis rudimentis adhuc imbuendi essent.
Quis inde colliget, negandum esse infantibus baptismum, quos ex
carne progenitos Deus sibi gratuita adoptione consecrat? Quod
excipit, pascendos esse spirituali cibo, si novi sunt homines, so¬
lutio facilis est, baptismo eos admitti in Christi gregem, et suf¬
ficere illis adoptionis symbolum, donec adulti pares sint ferendo
solido cibo. Exspectandum ergo esse tempus examinis quod Deus
in sacra coena diserte flagitat. Objicit postea, Christum vocare
omnes suos ad sacram coenam. Atqui satis constat eum nullos
admittere , nisi qui ad celebrandam mortis suae memoriam jam
sunt praeparati. Unde sequitur, infantes, quos amplexu suo dig¬
natus est, distincto et proprio in gradu subsistere, donec ado¬
lescant, neque tamen exteros esse. Quod excipit, portentum esse,
si homo postquam natus est non comedat, respondeo aliter pasci
animas quam externo coenae esu: ideoque Christum infantibus
cibum nihilominus esse, licet a symbolo abstineant. Baptismi di¬
versam esse rationem, quo illis tantum janua in ecclesiam ape¬
ritur. Bursum objicit, bonum oeconomum distribuere cibum fa¬
miliae tempore suo. Quod etsi libenter fateor, quo tamen jure
definiet nobis baptismi tempus, ut probet non dari tempestive
infantibus? Adducit praeterea illud Christi mandatum ad apo¬
stolos (Joann. 4, 35), ut properent ad messem dum albescunt
agri. Nempe hoc tantum vult Christus, ut apostoli, praesentem

432

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

laboris fructum cernentes, alacrius se ad docendum accingant.
Quis inde colliget, solum messis tempus baptismo esse maturum?
Undecima ratio est, quod in prima ecclesia iidem erant Chri¬
stiani et discipuli; sed jam vidimus eum inscite ratiocinari a parte
ad totum. Discipuli vocantur justae aetatis homines, qui jam
fuerant edocti et Christo nomen dederant: sicuti Judaeos sub lege
Mosis discipulos esse oportuit: nemo tamen inde recte inferet,
extraneos fuisse infantes, quos Deus testatus est pro domesticis
sibi esse. Ad haec obtendit, Christianos omnes esse fratres, quo
in numero infantes nobis non sunt, quamdiu a coena eos repel¬
limus. Ego vero ad principium illud redeo , non esse haeredes
regni coelorum, nisi qui Christi sunt membra: deinde Christi
amplexum veram fuisse tesseram adoptionis, qua infantes adultis
communiter junguntur, nec abstinentiam temporalem a coena ob¬
stare quominus pertineant ad ecclesiae corpus. Nec vero latro
in cruce conversus desiit esse frater piorum, quamvis ad coenam
nunquam accesserit. Addit postea , neminem fieri fratrem nostrum
nisi per spiritum adoptionis, qui tantum ex auditu fidei confer¬
tur. Respondeo: semper in eundem relabi paralogismum ; quia
praepostere ad infantes trahit quod de solis adultis dictum est;
docet illic Paulus, hunc esse Deo ordinarium vocationis modum,
ut electos suos ad fidem adducat dum illis suscitat fidos doctores,
quorum ministerio et opera manum porrigit. Quis inde legem
imponere ei audeat, quominus arcana alia ratione infantes Chri¬
sto inserat? Quod objicit, Cornelium accepto spiritu sancto bap-
tizatum fuisse , quam perperam ex uno exemplo- generalem regu¬
lam eliciat, patet ex Eunucho et Samaritanis, in quibus diversum
ordinem Deus tenuit, ut baptismus dona spiritus praecederet.
Decima quinta ratio plus quam insulsa est; dicit nos regeneratione
deos fieri : esse autem deos ad quos sermo Dei factus est (Psal.
82, 6), quod non competit in pueros infantes. Quod deitatem
affingit fidelibus, unum est ex ejus deliriis, quod excutere non
est praesentis loci; sed locum Psalmi torquere in tam alienum
sensum, perditae impudentiae est. Dicit Christus, reges et ma¬
gistratus vocari a propheta deos, quia munus sustineant divinitus
sibi injunctum. Hic vero dexter interpres, quod de speciali guber¬
nandi mandato ad certos homines dirigitur, ad evangelii doctri¬
nam trahit, ut infantes ab ecclesia exterminet. Objicit rursum,
infantes non posse novos homines censeri, quia non gignuntur
per sermonem. Ego vero quod saepius jam dixi nunc quoque
repeto, ad nos regenerandos doctrinam semen esse incorruptibile,
siquidem ad eam percipiendam sumus idonei: ubi vero nondum
per aetatem nobis inest docilitas, Deum tenere suos regenerandi
gradus. Postea ad allegorias suas redit, quod ovis et capra in
lege non statim ac egressae erant ex utero fuerint oblatae in
sacrificium. Si figuras huc trahere libet, mihi promptum est re¬
gerere, primogenita omnia, simul ac vulvam aperuerant, fuisse
Deo sacra; deinde oportuisse agnum anniculum mactari. Unde

CAPUT XVI.

433

sequetur, virile robur minime esse exspectandum, quin potius et
foetus recentes et adhuc teneros a Deo in sacrificia deligi. Con¬
tendit praeterea, non posse venire ad Christum nisi qui a Joanne
fuerint praeparati. Quasi vero non fuerit temporale Joannis offi¬
cium. Sed ut hoc omittam, illa certe praeparatio non fuit in
pueris, quos amplexus est Christus ac benedixit. Quare valeat
cum falso suo principio. Patronos tandem accersit Trismegistum
et Sibyllas, quod sacrae ablutiones non conveniant nisi adultis.
En quam honorifice sentiat de Christi baptismo , quem exigit ad
profanos gentium ritus, ne aliter administretur quam Trismegisto
placuerit. Nobis vero pltfris Dei autoritas, cui visum est in¬
fantes sibi consecrare, ac initiare sacro symbolo cujus nondum
per aetatem vim tenebant. Nec fas esse ducimus a gentium ex¬
piationibus mutuari quod aeternam et inviolabilem Dei legem,
quam de circumcisione sanxit, in baptismo nostro mutet. Ultimo
loco ratiocinatur, si infantes liceat sine intellectu baptizare, bap¬
tismum a pueris ludentibus mimice et per jocum posse admi¬
nistrari. Atqui de hac re cum Deo litiget, ex cujus praecepto
circumcisio communis fuit infantibus antequam intelligentiam adepti
essent. Euitne igitur res ludicra, vel obnoxia puerorum ineptiis,
ut potuerint sanctam Dei institutionem evertere? Sed nihil mi¬
rum est, reprobos istos spiritus, quasi phrenitide agitarentur, cras¬
sissimas quasque absurditates in errorum suorum defensionem in¬
gerere : quia Deus eorum fastum et pertinaciam tali vertigine
juste ulciscitur. Certe quam debilibus suppetiis fraterculos suos
Anabaptistas Servetus adjuverit, planum me fecisse confido.

32. Jam nemini sobrio ambiguum fore arbitror , quam temere
ecclesiam Christi conturbent qui rixas ac contentiones movent ob
paedobaptismum. Sed enim operae pretium est observare quid tanta
ista vafritia satan moliatur : nempe ut singularem fiduciae et spiritua¬
lis gaudii fructum, qui hinc colligendus est, nobis eripiat, ac de bo¬
nitatis etiam divinae gloria tantundem delibet. Quam enim suave
piis animis, non verbo tantum, sed oculari etiam spectaculo cer¬
tiores fieri, tantum se gratiae apud patrem coelestem obtinere, ut
posteritas sua illi curae sit? Hic enim videre est, ut providen-
tissimi erga nos patrisfamilias personam suscipit qui ne post mor¬
tem quidem nostram sollicitudinem nostri deponit, quin liberis
nostris consulat ac prospiciat. Annon hic exemplo Davidis toto
corde ad gratiarum actionem debemus exsultare, ut tali bonitatis
specimine ejus nomen sanctificetur? Hoc, hoc certe agit satan
paedobaptismum tantis copiis impetendo : quo scilicet , testificatione
ista gratiae Dei e medio sublata, quae per ipsam oculis nostris
obversatur promissio sensim tandem evanescat. Unde non impia
tantum adversus Dei misericordiam ingratitudo nasceretur, sed in
liberis ad pietatem erudiendis ignavia quaedam. Neque enim pa¬
rum incitamur hoc aculeo ad eos in serio Dei timore legisque ob¬
servatione educandos, dum reputamus, statim a partu filiorum loco
esse ab ipso habitos et agnitos. Quamobrem, nisi maligne Dei

Calvini Institutio II. oq

434 LIBER IV. DE EXTERNTS MEDIIS AD SALUTEM.

beneficentiam obscurare libet, infantes illi nostros offeramus, qui¬
bus locum inter suos familiares ac domesticos, id est ecclesiae
membra, attribuit.

CAPUT XVII.

De sacra Christi coena, et quid nobis conferat.

Constat hoc Caput duabus partibus praecipuis. Prima pars primum osten¬
dit, quidnam sit, quod Deus in S. Coena exhibet, sect. 1 — 4. Deinde quo¬
modo et quatenus id nostrum fit, sect. 5 — 11. — Secunda pars continet potis¬
simum refutationes errorum , quos circa Coenam Domini superstitio invexit.
Primum autem Transsubstantiatio refellitur, sect. 12 — 15. Deinde Consubstan-
tiatio et Ubiquitas , sect. 16 — 19. Tertio institutionem ipsam contra hyperboli-
cos istos doctores facere ostenditur, sect. 20 — 25. Quarto aliis rationibus e
verbo Dei desumptis confirmatur orthodoxa sententia, sect. 26. et 27. Quinto
auctoritas Patrum adversariis excutitur, sect. 28. Sexto evertitur praesentia illa,
quam ipsi statuunt, aliaque stabilitur, sect. 29 — 32. Septimo agitur de com¬
munione -nostra , qualis esse debeat, sect. 33. et 34. Octavo refellitur adoratio
ab adversariis invecta , et ostenditur , quorsum instituta sit Coena Domini, sect.
35 — 39 Postremo de examine communicantium, sect. 40 — 42. De externae
actionis ritibus , de frequenti communione sub utraque specie instituitur discep¬
tatio , dilutis adversariorum objectis, sect. 43 — 50.

1. Postquam nos semel in familiam suam recepit Deus, nec
tantum ut servorum loco nos habeat, sed filiorum, ut partes im¬
pleat optimi patris et de sua progenie solliciti , continuo etiam
vitae cursu nos alendos suscipit. Nec eo contentus, dato pignore
nos hujus continuae liberalitatis certiores reddere voluit. In hunc
ergo finem alterum ecclesiae suae sacramentum dedit per manum
unigeniti filii, spirituale epulum scilicet, ubi se Christus vivificum
esse panem testatur (Joann. 6, 51), quo animae nostrae ad ve¬
ram et beatam immortalitatem pascuntur. Quoniam vero apprime
necessaria est tanti mysterii cognitio, et pro sua magnitudine ac¬
curatam explicationem postulat; et satan, ut hoc inaestimabili
thesauro ecclesiam privaret, pridem nebulas, deinde tenebras ob¬
scurandae ejus luci induxit, tum contentiones et pugnas movit
quae ab hujus sacri alimenti gustu alienarent simplicium mentes,
et nostra etiam aetate idem artificium tentavit : ubi summam pro
rudium captu complexus fuero , nodos illos quibus mundum illa¬
queare satan molitus est, expediam. Primo signa sunt panis et
vinum, quae invisibile alimentum, quod percipimus ex carne et
sanguine Christi, nobis repraesentant. Sicut enim in baptismo
nos regenerans Deus, in ecclesiae suae societatem inserit et adop¬
tione suos facit, ita diximus officium providi patrisfamilias in eo
praestare, quod cibum assidue ministrat, quo nos in ea vita sus¬
tineat ac conservet in quam nos verbo suo genuit. Porro uni¬
cus animae nostrae cibus Christus est, ideoque ad eum nos invi-

CAFUT XVII.

435

tat coelestis Pater, ut ejus communicatione refecti vigorem subinde
colligamus, donec ad coelestem immortalitatem perventum fuerit.
Quoniam vero mysterium hoc arcanae Christi cum piis unionis
natura incomprehensibile est, figuram ejus et imaginem in signis
visibilibus exhibet, ad modulum nostrum aptissimis; imo velut da¬
tis arrhis ac tesseris tam certum nobis facit quam si oculis cer¬
neretur; quia in crassissimas quasque mentes haec tam familiaris
similitudo penetrat, non secus animas Christo pasci, quam panis
et vinum corporalem vitam sustentant. Jam ergo habemus in
quem finem spectet mystica haec benedictio. Nempe quo nobis
confirmet, corpus Domini sic pro nobis semel esse immolatum, ut
nunc eo vescamur, ac vescendo unici illius sacrificii efficaciam in
nobis sentiamus; sanguinem ejus sic pro nobis semel fusum, ut
sit nobis perpetuus potus. Atque ita sonant verba promissionis
illic additae: accipite, hoc est corpus meum quod pro vobis tra¬
ditur (Matth. 26, 26; Mare. 14, 22; Luc. 22, 19; 1 Cor. 11, 24).
Corpus ergo, quod oblatum semel est in salutem nostram, jube¬
mur accipere et comedere ; ut dum hujus fieri nos videmus par-
-ticipes, vivificae illius mortis virtutem certo statuamus in nobis
efficacem fore. Unde et calicem foedus vocat in suo sanguine.
Foedus enim quod sanguine suo semel san civit, quodammodo re¬
novat, vel potius continuat, quantum ad fidei nostrae confirma¬
tionem attinet, quoties sacrum illum sanguinem libandum nobis
porrigit.

2. Magnum vero fiduciae ac suavitatis fructum ex hoc sa¬
cramento colligere possunt piae animae, quod testimonium habent
in unum corpus nos cum Christo coaluisse, ut quidquid ipsius est,
nostrum vocare liceat. Hinc sequitur ut nobis secure spondere
audeamus, vitam aeternam nostram esse, cujus ipse est haeres;
nec regnum coelorum, quo jam ingressus est, posse magis nobis
excidere quam ipsi ; rursum , peccatis nostris non posse nos dam¬
nari, a quorum reatu nos absolvit, quum ea sibi imputari volue¬
rit ac si sua essent. Haec est mirifica commutatio, qua pro im¬
mensa sua benignitate nobiscum usus est: quod filius hominis no-
biscum factus nos secum Dei filios fecerit; quod suo in terras
descensu ascensum nobis in coelum straverit; quod accepta nostra
mortalitate suam nobis immortalitatem contulerit; quod suscepta
nostra imbecillitate sua nos virtute confirmaverit; quod nostra in
se recepta paupertate, suam ad nos opulentiam transtulerit; quod
recepta ad se qua premebamur injustitiae nostrae mole sua nos
justitia induerit.

3. Horum omnium adeo solidam habemus testificationem in
hoc sacramento, ut certo statuendum sit, vere nobis exhiberi,
non secus ac si Christus ipse praesens aspectui nostro objiceretur
ac manibus attrectaretur. Hoc enim verbum nec mentiri, nec il¬
ludere nobis potest: accipite, edite, bibite; hoc est corpus meum,
quod pro vobis traditur; hic est sanguis, qui in remissionem pec¬
catorum effunditur. Quod accipere jubet, significat nostrum esse;

28 *

436 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quod edere jubet, significat unam nobiscum substantiam fieri; quod
de corpore praedicat pro nobis esse traditum, de sanguine, pro
nobis effusum, in eo docet utrumque non tam suum esse quam
nostrum : quia utrumque non suo commodo , sed in salutem no¬
stram et sumpsit et posuit. Ac diligenter quidem observandum
est, potissimam et paene totam sacramenti energiam in his verbis
sitam esse : quod pro vobis traditur, qui pro vobis effunditur. Alio-
qui non magnopere nobis conduceret, corpus et sanguinem Do¬
mini nunc distribui, nisi in redemptionem ac salutem nostram ex¬
posita semel fuissent. Itaque sub pane et vino repraesentantur,
quo discamus non modo nostra esse , sed nobis destinata in spiri¬
tualis vitae alimentum. Id est quod antea admonuimus, a rebus
corporeis quae in sacramento proferuntur, quadam analogia nos
ad spirituales deduci. Sic quum panis nobis in symbolum corpo¬

ris Christi datur , haec statim concipienda est similitudo : ut cor¬

poris nostri vitam panis alit, sustinet, tuetur, ita corpus Christi
vegetandae ac vivificandae animae unicum esse cibum. Quum vi¬
num in symbolum sanguinis propositum intuemur, cogitandum,
quos corpori usus vinum afferat, ut eosdem spiritualiter afferri
nobis Christi sanguine reputemus; sunt autem, fovere, reficere,
confirmare, exhilarare. Eam si satis perpendimus quid nobis sa¬
crosancti hujus corporis traditio , quid sanguinis effusio profuerit,
non obscure perspiciemus, haec panis et vini attributa, secundum
ejusmodi analogiam, optime illis erga nos convenire dum nobis
communicantur.

4. Eon ergo praecipuae sunt sacramenti partes, corpus Christi
simpliciter et sine altiori consideratione nobis porrigere; sed ma¬
gis promissionem illam qua carnem suam vere cibum testatur, et
sanguinem suum potum, quibus in vitam aeternam pascimur, qua
se panem vitae affirmat, de quo qui manducaverit vivet in aeter¬
num: illam, inquam, promissionem obsignare et confirmare, et
quo id efficiat, ad Christi crucem mittere, ubi ea promissio vere
praestita et numeris omnibus impleta fuit. Eeque enim Christo
rite et salutariter vescimur nisi crucifixo, dum efficaciam mortis
ejus vivo sensu apprehendimus. Eam quod se panem vitae nun¬
cupavit, non eam a sacramento sumpsit appellationem, ut quidam
perverse interpretantur; sed quia talis a patre datus nobis fuerat
talemque sese praestitit, quum humanae nostrae mortalitatis par¬
ticeps factus nos divinae suae immortalitatis consortes fecit; quum
in sacrificium se offerens, maledictionem in se nostram sustulit,
ut sua nos benedictione perfunderet; quum morte sua mortem de-
glutivit et absorbuit ; quum in sua resurrectione carnem hanc
nostram corruptibilem, quam induerat, in gloriam et incorruptio-
nem suscitavit.

5. Restat ut applicatione id totum ad nos perveniat : id fit
cum per evangelium, tum illustrius per sacram coenam, ubi et
se ipse cum bonis suis omnibus nobis offert, et nos fide eum re¬
cipimus. Eon ergo facit sacramentum ut Christus panis vitae esse

CAPUT XVII.

437

' primum incipiat; sed dum in memoriam revocat, panem vitae esse
J i factum , quo assidue vescamur , ejusque panis gustum et saporem
11 nobis praebet, ut vim panis illius sentiamus facit. Pollicetur enim
nobis, quidquid fecit aut passus est Christus, id ad nos vivifi-
1 1 candos factum esse. Deinde hanc vivificationem aeternam esse,
qua sina fine alamur, sustineamur et conservemur in vita. Si-
1 quidem ut panis vitae nobis non fuisset Christus, nisi nobis na-
" tus et mortuus fuisset, nisi nobis resurrexisset: ita nunc minime
esset, nisi ejus nativitatis, mortis, resurrectionis efficacia et fruc-
!’ tus res aeterna foret ac immortalis. Quod totum eleganter his
verbis expressit Christus (Joann. 6, 51): panis quem ego dabo,
4 caro mea est, quam ego dabo pro mundi vita. Quibus haud du-
bie innuit, suum nobis corpus ideo pro pane futurum ad spiri-
i tualem animae vitam, quia in mortem pro salute nostra exponen-
' dum erat; nobis autem porrigi ut vescamur, quum fide nos facit
| ejus participes. Semel itaque ipsum dedit quo panis fieret, quum
in mundi redemptionem crucifigendum exposuit; quotidie dat, ubi
; ! participandum, quatenus crucifixum est, evangelii verbo nobis of¬
fert; ubi eam exhibitionem sacro coenae mysterio obsignat; ubi
‘ id ipsum intus complet quod exterius designat. Porro nobis hic
! dua cavenda sunt vitia: ne aut in extenuandis signis nimii, a suis
| mysteriis ea divellere quibus quodammodo annexa sunt; aut in
I iisdem extollendis immodici, mysteria interim etiam ipsa nonnihil
obscurare videamur. Christum esse panem vitae, quo in salutem
aeternam nutriantur fideles, nemo est, nisi prorsus irreligiosus,
qui non fateatur. Sed hoc non perinde inter omnes convenit,
qualis sit ejus participandi ratio. Sunt enim qui manducare Chri¬
sti carnem et sanguinem ejus bibere, uno verbo definiunt, nihil
esse aliud quam in Christum ipsum credere. Sed mihi expressius
quiddam ac sublimius videtur voluisse docere Christus in praeclara
illa concione, ubi carnis suae manducationem nobis commendat:
nempe vera sui participatione nos vivificari; quam manducandi
! etiam ac bibendi verbis ideo designavit , ne quam ab ipso vitam
! percipimus, simplici cognitione percipi quispiam putaret. Quem¬
admodum enim non aspectus sed esus panis corpori alimentum
| sufficit, ita vere ac penitus participem Christi animam fieri con-
| venit, ut ipsius virtute in vitam spiritualem vegetetur. Interim
vero, hanc non aliam esse quam fidei manducationem fatemur;
ut nulla alia fingi potest. Yerum hoc inter mea et istorum verba
interest, quod illis manducare est duntaxat credere; ego credendo
manducari Christi carnem, quia fide noster efficitur, eamque man-
i ducationem fructum effectumque esse fidei dico. Aut si clarius
! velis, illis manducatio est fides; mihi ex fide potius consequi vi-
i detur. In verbis quidem parvum , sed in re non mediocre est
discrimen. Nam etsi docet apostolus (Eph. 3, 17), Christum in
! cordibus nostris habitare per fidem , nemo tamen habitationem
istam, fidem interpretabitur; sed eximium fidei effectum explicari
omnes sentiunt, quod per ipsam fideles consequuntur ut Christum

438 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

in se habeant manentem. In hunc modum voluit Dominus, pa¬
nem vitae se nuncupando, non tantum docere in mortis resurrec¬
tionisque suae fide repositam esse nobis salutem ; sed vera etiam
sui communicatione fieri, ut vita sua in nos transeat, ac nostra
fiat: non secus ac panis, dum in alimentum sumitur, vigorem cor¬
pori administrat.

6. Nec alio sensu Augustinus, quem illi patronum sibi ad¬
vocant, credendo nos manducare scripsit, quam ut manducationem
istam fidei esse, non oris, indicaret. Quod neque ipse nego; sed
simul tamen addo , nos fide complecti Christum non eminus appa¬
rentem , sed se nobis unientem , ut ipse caput nostrum , nos vero
ejus membra simus. Neque tamen loquutionem illam simpliciter
improbo; sed tantum nego plenam esse interpretationem, si defi¬
nire volunt quid sit Christi carnem edere. Alioqui video Augu-
stiuum hac loquendi forma saepius usum esse. Ut quum dicit
libro de doctrina christiana tertio : nisi manducaveritis carnem filii
hominis; figura est, praecipiens passioni Domini esse communi¬
candum , et suaviter atque utiliter recondendum in memoria, quod
pro nobis caro ejus crucifixa et vulnerata sit. Item quum dicit,
tria illa millia hominum, qui Petri concione conversi sunt, san¬
guinem Christi, quem saeviendo fuderant, credendo bibisse1).
Verum plurimis aliis locis illud fidei beneficium egregie commen¬
dat, quod per ipsam non minus reficiuntur carnis Christi commu¬
nione animae nostrae quam corpora pane quo vescuntur. Atque
id ipsum est quod alicubi scribit Chrysostomus 2), Christum non
fide tantum, sed re ipsa nos suum efficere corpus. Neque enim
aliunde quam a fide tale bonum consequi intelligit; sed hoc tan¬
tum vult excludere, ne quis, dum fidem nominari audit, nudam-
imaginationem concipiat. Eos vero qui coenam volunt externae
solum professionis notam esse , nunc praetereo : quia satis eorum
errorem refutasse mihi videor quum agerem de sacramentis in ge¬
nere. Hoc solum observent lectores: dum calix vocatur foedus in
sanguine, promissionem exprimi quae ad fidem confirmandam va¬
leat. Unde sequitur, nisi in Deum respicimus, et amplectimur
quod offert, nos sacra coena recte non uti.

7. Neque illi praeterea mihi satisfaciunt qui nonnullam no¬
bis esse cum Christo communionem agnoscentes, eam dum osten¬
dere volunt, nos spiritus modo participes faciunt, praeterita car¬
nis et sanguinis mentione. Quasi vero illa omnia de nihilo dicta
forent, carnem ejus vere esse cibum , sanguinem ejus vere esse
potum; non habere vitam nisi qui carnem illam manducaverit et
sanguinem biberit, et quae eodem pertinent. Quare, si ultra eo¬
rum descriptionem (ut nimis restricta est) solidam Christi commu¬
nionem progredi constat, quousque pateat et sese proferat, paucis
perstringere aggrediar, antequam de contrario vitio excessus verbs

1) Homil. in Joann. 31 , 9 et 40, 2 et alibi.

2) Homil. 60 et 61 ad popul. antioch. Homil. in Mare. 83.

I T

Ili

f'11

■iU

fis

'sei

ti[

«is

fit

iiit

fai

Tei

tai

CAPUT XVII.

439

faciam. Erit enim mihi longior cum hyperbolicis doctoribus dis¬
putatio , qui dum pro sua crassitie absurdum edendi et bibendi
modum fabricant , Christum quoque carne sua exutum in phan¬
tasma transfigurant. Si tamen ullis verbis complecti tantum my¬
sterium liceat, quod ne animo quidem satis me comprehendere
video, et libenter ideo fateor, ne quis ejus sublimitatem infantiae
meae modulo metiatur. Quin potius lectores hortor, ne intra
istos nimium angustos fines, mentis sensum contineant; sed multo
altius assurgere contendant, quam meo ductu possint. Nam ego
ipse, quoties hac de re sermo est, ubi omnia dicere conatus sum,
parum adhuc mihi pro ejus dignitate dixisse videor. Quanquam
autem cogitando animus plus valet, quam lingua exprimendo, rei
tamen magnitudine ille quoque vincitur et obruitur. Itaque nihil
demum restat nisi ut in ejus mysterii admirationem prorumpam,
cui nec mens plane cogitando , nec lingua explicando par esse
potest. Sententiae tamen meae summam exponam utcunque: quam
ut nihil dubito veram esse, ita piis pectoribus non improbatum
iri confido.

8. Primum omnium e scripturis docemur, Christum ab initio
vivificum illud patris verbum fuisse, vitae fontem et originem,
unde omnia ut viverent semper acceperunt. Quare Joannes nunc
sermonem vitae nuncupat (1 Joann. 1 , 1), nunc in ipso vitam
fuisse scribit (Joann. 1,4), significans illum etiam tum creaturas
omnes influentem, vim spirandi ac vivendi eis instillasse. Idem
tamen postea subjicit, manifestatam tunc demum fuisse vitam,
quum assumpta nostra carne , filius Dei se visendum oculis inaui-
busque palpandum praebuit. Nam etsi virtutem prius quoque
suam in creaturas diffundebat, quia tamen homo, per peccatum
a Deo alienatus, communicatione vitae perdita, mortem undique
cernebat sibi imminentem, ut spem immortalitatis reciperet, in
ejus verbi communionem recipi oportebat. Quantulam enim fidu¬
ciam inde concipias, si Dei quidem verbum, a quo remotissimus
sis, vitae plenitudinem in se continere audias, in te autem ipso
ac circumquaque nihil praeter mortem occurrat et ante oculos ver¬
setur? At vero, ubi fons ille vitae habitare in carne nostra coe¬
pit, jam non procul nobis absconditus latet, sed coram se parti¬
cipandum exhibet. Quin et ipsam, in qua residet, carnem vivi¬
ficam nobis reddit, ut ejus participatione ad immortalitatem pasca¬
mur. Ego sum , inquit , panis vitae qui de coelo descendi ; et pa¬
nis quem ego dabo, caro mea est, quam ego dabo pro mundi
vita (Joann. 6, 48 et 51). Quibus verbis docet, non modo se
vitam esse, quatenus sermo est Dei aeternus, qui e coelo ad nos
descendit, sed descendendo vim istam in carnem quam induit, dif¬
fudisse, ut inde ad nos vitae communicatio promanaret. Hinc et
illa jam consequuntur, quod caro ejus vere est cibus, sanguis ejus
vere est potus, quibus alimentis in vitam aeternam fideles edu¬
cantur. In hoc ergo sita piis eximia consolatio, quod vitam in
propria carne nunc reperiunt. Sic enim non modo facili ad eam

440 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

aditu penetrant, sed ultro sibi expositam et obviam habent. Cor¬
dis sinum tantum protendant quo praesentem amplexentur , et
eam obtinebunt.

9. Etsi autem tantam a se ipsa virtutem non habet Christi
caro, ut nos vivificet, quae et prima sua conditione mortalitati
obnoxia fuit, et nunc immortalitate praedita per se non vivit;
jure tamen vivifica dicitur quae vitae plenitudine perfusa est, quam
ad nos transmitteret. In quem sensum illud Christi dictum cum
Cyrillo interpretor: sicut pater vitam habet in semetipso, ita et
filio dedit vitam habere in semetipso (Joann. 5, 26). Illic enim
proprie de suis dotibus disserit, non quas ab initio apud patrem
possidebat, sed quibus ornatus fuit in ea ipsa carne in qua ap¬
paruit; proinde in sua quoque humanitate vitae plenitudinem ha¬
bitare ostendit : ut quisquis carni suae ac sanguini communicant,
vitae participatione simul fruatur. Id quale sit, familiari exem¬
plo explicare licet. Quemadmodum enim e fonte aqua nunc bi¬
bitur, nunc hauritur, nunc per canales irrigandis agris deducitur,
qui tamen non a se ipso exuberat in tot usus, sed ab ipsa sca¬
turigine, quae perenni fluxu novam subinde largitatem illi sufficit
ac subministrat, ita Christi caro instar fontis est divitis et inex¬
hausti , quae vitam a divinitate in se ipsam scaturientem ad nos
transfundit. Jam quis non videt, communionem carnis et sangui¬
nis Christi necessariam esse omnibus qui ad coelestem vitam aspi¬
rent? Huc spectant illae apostoli sententiae (Eph. 1,23 et 4,
15; 1 Cor. 6, 15): ecclesiam corpus esse Christi et ejus comple¬
mentum, ipsum vero esse caput, ex quo totum corpus, coagmen¬
tatum et compactum per commissuras, incrementum corporis facit;
corpora nostra membra esse Christi. Quae omnia non posse ali¬
ter effici intelligimus, quin totus spiritu et corpore nobis adhae¬
reat. Sed arctissimam illam societatem , qua ejus carni copulamur,
splendidiore adhuc elogio illustravit quum dixit, nos esse membra
corporis ejus, ex ossibus ejus et ex carne ejus (Eph. 5, 30).
Tandem ut rem omnibus verbis majorem testetur, sermonem ex¬
clamatione finit: magnum, inquit, istud arcanum. Extremae ergo
dementiae fuerit, nullam agnoscere cum carne et sanguine Do¬
mini fidelium communionem , quam tantam esse declarat apostolus,
ut eam admirari quam explicare malit.

10. Summa sit, non aliter animas nostras carne et sanguine
Christi pasci , quam panis et vinum corporalem vitam tuentur et
sustinent. Neque enim aliter quadraret analogia signi, uisi ali¬
mentum suum animae in Christo reperirent. Quod fieri non po¬
test nisi nobiscum Christus vere in unum coalescat, nosque re¬
ficiat carnis suae esu et sanguinis potu. Etsi autem incredibile
videtur in tanta locorum distantia penetrare ad nos Christi car¬
nem ut nobis sit in cibum, meminerimus quantum supra sensus
omnes nostros emineat arcana spiritus sancti virtus, et quam stul¬
tum sit ejus immensitatem modo nostro velle metiri. Quod ergo
mens nostra non comprehendit, concipiat fides, spiritum vere unire

CAPUT XVII.

441

quae locis disjuncta sunt. Jam sacram illam carnis et sanguinis
sui communicationem, qua vitam suam in nos transfundit Christus,
non secus ac si in ossa et medullas penetraret, in coena etiam
testatur et obsignat; et quidem non objecto inani aut vacuo signo,
sed efficaciam spiritus sui illic proferens, qua impleat quod pro¬
mittit. Et sane rem illic signatam offert et exhibet omnibus qui.
ad spirituale illud epulum accumbunt; quanquam a fidelibus solis
cum fructu percipitur, qui tantam benignitatem vera fide animi¬
que gratitudine suscipiunt. Qua ratione dixit apostolus (1 Cor. 10,
16): panem quem frangimus communionem esse corporis Christi,
calicem quem verbo et precibus in hoc consecramus, communio¬
nem esse sanguinis ipsius. Nec est quod objiciat quispiam, figu¬
ratam esse loquutionem, qua signatae rei nomen signo deferatur.
Eateor sane fractionem panis symbolum esse, non rem ipsam,
j Verum hoc posito, a symboli tamen exhibitione rem ipsam exhi-
! beri, rite colligemus. Nisi enim quis fallacem vocare Deum vo¬
let, inane ab ipso symbolum proponi, nunquam dicere audeat.
Itaque si per fractionem panis Dominus corporis sui participatio¬
nem vere repraesentat, minime dubium esse debet, quin vere prae¬
stet atque exhibeat. Atque omnino isthaec piis tenenda regula
est, ut quoties symbola vident a Domino instituta, illic rei signa¬
tae veritatem adesse certo cogitent, ac sibi persuadeant. Quor¬
sum enim corporis sui symbolum tibi Dominus in manum poprigat,
nisi ut de vera ejus participatione te certiorem faciat? Quod si
verum est praeberi nobis signum visibile, ad obsignandam invisi¬
bilis rei donationem, accepto corporis symbolo, non minus corpus
etiam ipsum nobis dari certo confidamus.

11. Dico igitur (quod et semper in ecclesia receptum fuit,
et hodie docent quicunque recte sentiunt) duabus rebus constare
sacrum coenae mysterium: corporeis signis, quae ob oculos pro¬
posita, res invisibiles secundum imbecillitatis nostrae captum no¬
bis repraesentant; et spirituali veritate, quae per symbola ipsa
| figuratur simul et exhibetur. Ea qualis sit dum familiariter de¬
monstrare volo , tria soleo ponere : significationem , materiam quae
ex ea dependet, virtutem seu effectum qui ex utraque consequitur.
Significatio in promissionibus est sita, quae quodammodo sunt
signo implicitae. Materiam aut substantiam voco Christum cum
sua morte et resurrectione. Per effectum autem, redemptionem,
justitiam, sanctificationem, vitamque aeternam, et quaecunque alia
nobis beneficia affert Christus, intelligo. Porro, tametsi fidem
haec omnia respiciunt, nullum tamen locum relinquo huic cavillo,
quasi dum fide percipi Christum dico , intelligentia duntaxat ac
imaginatione velim concipi. Offerunt enim illum promissiones,
non ut in aspectu modo nudaque notitia haereamus, sed ut vera
ejus communicatione fruamur. Et sane non video quomodo in
cruce Christi redemptionem ac justitiam, in ejus morte vitam ha¬
bere se quis confidat, nisi vera Christi ipsius communione in pri¬
mis fretus. Non enim ad nos bona illa pervenirent, nisi se prius

442

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nostrum Christus faceret. Dico igitur, in coenae mysterio per
symbola panis et vini Christum vere nobis exhiberi, adeoque cor¬
pus et sanguinem ejus, in quibus omnem obedientiam pro com¬
paranda nobis justitia adimplevit; quo scilicet primum in unum
corpus cum ipso coalescamus, deinde participes substantiae ejus
facti in bonorum omnium communicatione virtutem quoque sen¬
tiamus.

12. Jam ad hyperbolicas mixturas quas superstitio invexit,
descendo; mira enim astutia hic lusit satan, ut mentes hominum
e coelo abstractas perverso errore imbueret, ac si panis elemento
affixus esset Christus. Ac primo quidem praesentia Christi in sacra¬
mento minime talis somnianda nobis est qualem romanae curiae
artifices confinxerunt: ac si locali praesentia, corpus Christi ma¬
nibus attrectandum, atterendum dentibus, ore deglutiendum siste¬
retur. Hanc enim palinodiae formulam dictavit Berengario Nico¬
laus papa, quae poenitentiae testis foret: verbis scilicet eousque
prodigiosis, ut glossae autor exclamet, periculum esse, nisi pru¬
denter sibi caveant lectores, ne haeresin inde hauriant pejorem
quam fuerit Berengarii J). Petrus vero Lombardus, etsi in excu¬
sanda absurditate multum laborat, magis tamen inclinat in diver¬
sam sententiam. Siquidem ut finitum esse, pro perpetua corporis
humani ratione, minime ambigimus, coeloque contineri, quo se¬
mel receptum est, donec ad judicium redeat: ita sub haec cor¬
ruptibilia elementa retrahere ipsum, aut ubique praesens imagi¬
nari, prorsus ducimus nefas esse. Neque id sane opus est, quo
ipsius participatione fruamur; quando hoc beneficii per spiritum
suum nobis Dominus largitur, ut unum corpore, spiritu et anima
secum fiamus. Vinculum ergo istius conjunctionis est spiritus
Christi, cujus nexu copulamur; et quidam veluti canalis, per
quem quidquid Christus ipse et est et habet, ad nos derivatur.
Nam si solem conspicimus radiis in terram emicantem, ad gene¬
randos, fovendos, vegetandos ejus foetus suam quodammodo sub¬
stantiam ad eam trajicere: cur inferior spiritus Christi esset irra- ;
diatio, ad communionem carnis et sanguinis ejus in nos traducendam ? |
Quapropter scriptura, ubi de nostra cum Christo participatione lo- *
quitur, vim ejus universam ad spiritum refert. Pro multis tamen [
unus locus sufficiet. Paulus enim ad Bomanos, capite octavo,
Christum non aliter in nobis quam per spiritum suum habitare
disserit: quo tamen illam, de qua nunc sermo est carnis et san¬
guinis communionem non tollit, sed ab uno spiritu effici docet,
ut totum Christum possideamus et habeamus in nobis manentem.

13. Verecundius Scholastici, quos tam barbarae impietatis
horror tenuit; nihil tamen ipsi quoque quam subtilioribus prae- I
stigiis ludunt. Non circumscriptive , nec corporali modo contineri j
illic Christum concedunt; sed rationem deinde comminiscuntur,
quam nec ipsi intelligunt, nec aliis possunt explicare, quae ta- ;

1) Dist. 2. c. Ego Berengarius.

CAPUT XVII.

443

men eo recidit, ut Christus in specie panis quam vocant quaera¬
tur. Quid enim? quum substantiam panis in Christum converti
dicunt, annon affigunt albedini , quam illic reliquam faciunt? At
sic continetur in sacramento ut in coelo maneat, inquiunt; nec
aliam quam habitudinis praesentiam statuimus. Verum quaecun¬
que faciendo fuco vocabula obtendant, hic omnium finis est, per
consecrationem Christum fieri qui antea panis erat, ut deinde sub
illo panis colore lateat Christus. Quod etiam diserte exprimere
eos non pudet. Sunt enim Lombardi verba1), corpus Christi,
quod in se visibile est, sub specie panis, facta consecratione, latere
et operiri. Ita illius panis figura nihil aliud quam larva est, quae
carnis conspectum auferat oculis. Neque vero multis conjecturis
opus est, ut deprehendamus quas istis verbis insidias tendere vo¬
luerint, quum res ipsa clare loquatur. Quanta enim superstitione
jam saeculis aliquot, non tantum hominum vulgus, sed primores
quoque ipsi detenti fuerint, ac hodie in papisticis ecclesiis deti¬
neantur, videre est. Nam de vera fide parum solliciti, qua sola
et in Christi pervenimus societatem, et cum ipso cohaeremus,
modo carnalem ejus praesentiam habeant, quam ultra verbum fa¬
bricarunt, satis illum praesentem habere se putant. Proinde hoc
in summa profectum videmus ista ingeniosa subtilitate, ut panis
pro Deo haberetur.

14. Hinc prodiit fictitia illa transsubstantiatio , pro qua ho¬
die acrius depugnant quam pro omnibus aliis fidei suae capitibus.
Neque enim se expedire primi localis praesentiae architecti pote¬
rant, quomodo Christi corpus panis substantiae permixtum foret,
quin protinus occurrerent multa absurda. Ergo ad hoc figmentum
confugere necesse fuit, fieri conversionem panis in corpus: non
quod proprie ex pane corpus fiat, sed quia Christus, ut sub figura
se occultet, substantiam in nihilum redigit. Mirum autem est eo
inscitiae imo stuporis fuisse prolapsos, ut non solum repugnante
scriptura, sed etiam veteris ecclesiae consensu, monstrum illud
in medium proferrent. Eateor quidem nonnullos veterum conver¬
sionis voce interdum fuisse usos: non quod abolere vellent in ex¬
ternis signis substantiam, sed ut docerent panem mysterio dicatum
longe a vulgari distare, ac jam alium esse. Ubique autem clare
praedicant omnes, sacram coenam duabus partibus constare, ter¬
rena et coelesti ; ac terrenam sine controversia interpretantur pa¬
nem et vinum. Certe quidquid garriant, vetustatis patrocinio, quod
evidenti Dei verbo saepe opponere audent, in confirmando isto
dogmate destitui palam est. Nec enim ita pridem excogitatum
fuit, ignoratum quidem non melioribus illis saeculis modo, quibus
purior adhuc vigebat religionis doctrina; sed quum jam admodum
inquinata esset illa puritas. Nemo est veterum qui sacra coenae
symbola non fateatur disertis verbis panem et vinum esse; etsi,
ut dictum est, variis epithetis illa interdum insigniunt, ad com-
_

1) Libr. 4. Dist. 12.

444

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

mendandam mysterii dignitatem. Nam quod dicunt, in consecra¬
tione fieri arcanam conversionem, ut jam aliud sit quam panis
et vinum, nuper admonui eo non significare, in nihilum ipsa re¬
digi, sed jam alio loco habenda esse quam communes cibos, qui
duntaxat ad pascendum ventrem sunt destinati : quum in iis no¬
bis exhibeatur spiritualis animae cibus ac potus. Id neque nos
negamus. Si conversio est, inquiunt isti, necesse est aliud ex
alio fieri. Si intelligunt, fieri aliquid quod prius non erat, assen-
tior. Si ad suam illam imaginationem trahere volunt, respondeant
mihi quam mutationem fieri sentiant in baptismo. Nam patres
hic quoque mirificam conversionem statuunt, quum dicunt ex cor¬
ruptibili elemento fieri spirituale animae lavacrum. Aquam tamen
manere nemo negat. At nihil, inquiunt, tale in baptismo habe¬
tur quale illud est in coena: hoc est corpus meum. Quasi de
verbis illis agatur, quae satis expeditum sensum habent, ac non
potius de illa voce conversionis, quae nihil amplius in coena sig¬
nificare debet quam in baptismo. Yaleant igitur cum istis sylla¬
barum aucupiis, quibus nihil aliud quam suam jejunitatem produnt.
Nec vero significatio aliter quadraret, nisi veritas quae illic figu¬
ratur, vivam effigiem haberet in externo signo. Yoluit Christus
externo symbolo testari , carnem suam esse cibum. Si inane dun¬
taxat panis spectrum, non panem verum proponeret, ubi analogia,
vel similitudo, quae deducere nos a re visibili ad invisibilem de¬
bet? Nam ut omnia inter se conveniant, non longius, se exten¬
det significatio quam nos specie carnis Christi pasci. Quemad¬
modum si in baptismo figura aquae oculos falleret, nobis certum
non esset ablutionis nostrae pignus; imo fallaci illo spectaculo
vacillandi nobis occasio daretur. Evertitur ergo sacramenti na¬
tura, nisi in modo significandi terrenum signum rei coelesti re¬
spondeat. Ac proinde perit nobis mysterii hujus veritas, nisi ve¬
rus panis verum Christi corpus repraesentet. Iterum repeto: quum
coena nihil aliud sit quam conspicua ejus promissionis testificatio
quae Joannis sexto habetur, nempe Christum esse panem vitae
qui e coelo descendit : panem visibilem intercedere oportet quo
spiritualis ille figuretur; nisi nobis perire volumus omnem fructum
quem in hac parte sustinendae nostrae imbecillitati Deus indul-
get. Jam qua ratione colligeret Paulus (1 Cor. 10, 17), nos om¬
nes panem unum ac corpus unum esse qui panem unum simul
participamus, si spectrum panis duntaxat, ac non potius naturalis
veritas maneret?

15. Nec vero satanae praestigiis tam foede unquam delusi
fuissent, nisi quia jam fascinati erant illo errore, corpus Christi
sub pane inclusum ore corporeo in ventrem transmitti. Tam bru¬
tae imaginationis causa fuit, quod consecratio tantundem apud eos
valebat ac magica incantatio. Principium autem illud eos latebat,
panem non nisi hominibus ad quos dirigitur sermo esse sacra¬
mentum; sicuti aqua baptismi in se non mutatur, sed nobis esse
incipit quod prius non erat, simul atque annexa est promissio

CAPUT XVII.

445

(Exod. 17, 6). Exemplo similis sacramenti hoc melius liquebit.
Aqua e rupe profluens in deserto ejusdem rei tessera et signum
erat patribus, quam nobis figurat vinum in coena. Docet enim
Paulus (1 Cor. 10, 4), eundem potum spiritualem eos bibisse. At¬
que jumentis populi et pecori communis erat aquatio. Unde fa¬
cile colligitur, in elementis terrenis, dum ad spiritualem usum
adhibentur, non aliam fieri conversionem quam hominum respectu,
quatenus illis promissionum sunt sigilla. Ad haec quum Dei
consilium sit, ut jam saepius inculco, nos commodis vehiculis
sursum ad se tollere, illud impie sua pervicacia frustrantur, qui
ad Christum quidem nos vocant, sed sub pane invisibiliter laten¬
tem. Neque enim fieri potest ut mens hominum, a locorum im¬
mensitate se expediens, ad Christum usque supra coelos penetret.
Quod illis negabat natura, magis noxio pharmaco corrigere ten-
tarunt: ut manendo in terris nulla coelesti Christi propinquitate
egeamus. En necessitas quae ipsos adegit ad transfigurandum
Christi corpus. Bernardi quidem aetate, etsi durior invaluerat
loquendi ratio, transsubstantiatio tamen nondum agnita erat. Ac
omnibus retro saeculis similitudo illa in ore omnium volitabat,
(. pani et vino rem spiritualem conjunctam esse in hoc mysterio.
De vocibus acute, ut sibi videntur, respondent, sed nihil afferendo
causae praesenti consentaneum. Yirga, inquiunt, Mosis in ser¬
pentem conversa, quamvis asciscat nomen serpentis, pristinum
tamen retinet, virgaque dicitur (Exod. 4, 3 et 7, 10). Ita se¬
cundum eos aeque probabile est, quamvis in novam substantiam
transeat panis, naraiQrjGTLKcog , sed tamen non inepte, vocari quod
apparet oculis. Sed quid simile aut vicinum reperiunt inter illustre
miraculum et fictitiam eorum illusionem cujus nullus in terra ocu-
lus testis est? Praestigiis luserant magi, ut Aegyptiis persuasum
j esset, divina virtute ad mutandas creaturas supra naturae ordinem
pollere. Prodit Moses, ac profligatis eorum fallaciis, insuperabi¬
li lem Dei potentiam a sua parte stare ostendit, quia una ejus virga
■ omnes reliquas absumit. Sed quia ocularis fuit illa conversio, ni-
! hil ad praesentem causam, ut diximus; ut exiguo post tempore
visibiliter rediit virga ad suam formam. Adde quod nescitur, sub-
stantiaene fuerit illa extemporalis conversio. Spectanda etiam est
i allusio ad virgas magorum; quas ideo colubros dicere noluit pro¬
pheta, ne videretur innuere conversionem quae nulla erat: quia
praestigiatores illi nihil aliud quam tenebras spectantium oculis
offuderant. Quid autem cum eo simile habent istae loquutiones.:
j panis quem frangimus, quoties ederitis panem hunc, communica-
bant in fractione panis, et alia ejusmodi? Incantatione quidem
I magorum oculos tantum fuisse deceptos certum est. Quod ad Mo-
j sen, magis ambigua res est, per cujus manum Deo nihilo magis
difficile fuit ex virga facere serpentem, et rursus virgam ex ser-
! pente, quam induere angelos carneis corporibus, et paulo post
j exuere. Si eadem vel affinis esset hujus mysterii ratio, esset ali-
! quis color eorum solutioni. Hoc igitur fixum maneat, non vere

446 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nec apte promitti nobis in coena carnem Christi vere esse in ci¬
bum, nisi vera externi symboli substantia respondeat. Atque (ut
error unus ex alio nascitur) locus Jeremiae (11, 19) tam insulse
detortus est ad probandam transsubstantiationem, ut referre pigeat.
Conqueritur propheta lignum positum in pane suo: significans ho¬
stium saevitia panem suum infectum esse amaritudine. Quemad¬
modum David (Psal. 69 , 22) simili figura cibum suum fuisse felle
corruptum et potum aceto deplorat. Isti allegorice corpus Christi
ligno crucis fuisse affixum volunt. At ita senserunt nonnulli ve¬
terum. Quasi vero non magis ignoscendum sit eorum inscitiae,
et sepeliendum dedecus, quam addenda impudentia, ut cogantur
cum genuino prophetae sensu hostiliter adhuc confligere.

16. Alii qui vident non posse analogiam signi et rei signatae
convelli quin mysterii veritas concidat, fatentur panem coenae
vere substantiam esse terreni et corruptibilis elementi, nec quid¬
quam in se pati mutationis, sed sub se habere inclusum Christi
corpus. Si ita sensum suum explicarent, dum panis in mysterio
porrigitur, annexam esse exhibitionem corporis, quia inseparabi- i
lis est a signo suo veritas, non valde pugnarem. Sed quia in
pane corpus ipsum locantes , ubiquitatem illi affingunt naturae
suae contrariam, addendo autem: sub pane, illic occultum latere
volunt, tales astutias e suis latebris paulisper extrahere necesse i
est. Neque enim adhuc ex professo totam hanc causam absolvere
in animo est: sed tantum ut disputationis, quae mox suo loco
sequetur, fundamenta jaciam. Yolunt ergo Christi corpus invisi¬
bile esse et immensum, ut sub pane lateat: quia se cum eo com¬
municare aliter non putant quam si in panem descendat; modum 1
vero descensus, quo nos ad se sursum evehit, non comprehendunt.
Obtendunt quoscunque possunt colores; sed ubi omnia dixerunt, j
satis apparet locali Christi praesentiae insistere. Unde id? nempe
quia non aliam carnis et sanguinis participationem concipere sus¬
tinent, nisi quae vel loci conjunctione atque contactu, vel crassa
aliqua inclusione constet.

17. Ac quo errorem semel temere susceptum obstinate tue¬
antur, non dubitant aliqui ex ipsis jactare, non alias unquam di¬
mensiones habuisse Christi carnem, nisi quam longe lateque coelum
et terra patent. Quod autem puer ex utero natus sit, quod cre¬
verit, quod in cruce expansus, quod sepulcro inclusus, id dispen¬
satione quadam factum, ut nascendi, moriendi, caeterisque humanis
officiis defungeretur. Quod solita corporis specie post resurrectio¬
nem conspectus fuerit, quod in coelum assumptus, quod postremo
etiam post ascensionem Stephano et Paulo visus , eadem id dispen- j
satione factum, ut regem in coelo constitutum hominum aspectui
pateret1). Quid hoc est nisi Marcionem ex inferis excitare? Nemo
enim dubitet, corpus Christi phantasma vel phantasticum fuisse, ;
si ea conditione fuit. Alii paulo argutius elabuntur; corpus hoc

1) Sic.

CAPUT XVII.

447

quod in sacramento datur, gloriosum esse et immortale; itaque
nihil esse absurdi si pluribus in locis, si nullo loco, si nulla forma,
sub sacramento continetur. Sed quaero , quale dabat discipulis
Christus pridie quam pateretur? annon verba sonant, mortale illud,
quod paulo post tradendum erat, dedisse? Jam ante, inquiunt,
suam gloriam tribus discipulis in monte conspiciendam praebuerat
(Matth. 17, 1 seqq.). Verum id quidem, sed ea claritate gustum
immortalitatis ad horam praebere illis yoluit. Interea non repe-
rient illic duplex^ corpus , sed unum illud, quod Christus gestabat,
noya gloria ornatum. Quum yero corpus suum in prima coena
distribueret, imminebat jam hora qua a Deo percussus et humi¬
liatus sine decore ut leprosus jaceret: tantum abest ut tunc glo¬
riam resurrectionis proferre yellet. Et hic quanta Marcioni fe¬
nestra aperitur, si Christi corpus uno in loco mortale et humile
yidebatur, in alio immortale et gloriosum tenebatur? Quanquam
si yaleat eorum opinio, idem quotidie accidit: quia fateri cogun¬
tur, corpus Christi in se yisibile invisibiliter latere sub panis sym¬
bolo. Et tamen qui ejusmodi portenta evomunt, adeo eos non
pudet sui dedecoris, ut nos ultro atrocibus convitiis impetant quia
non subscribimus.

18. Age, si corpus et sanguinem Domini pani ac vino
affigere libet, alterum ab altero necessario divelletur. Nam ut
panis seorsum a calice porrigitur, ita corpus pani unitum a san¬
guine in calicem incluso divisum esse oportebit. Quum enim cor¬
pus in pane, sanguinem in calice esse affirment, panis autem et
vinum locorum spatiis inter se distent, nulla tergiversatione elabi
possint, quin a sanguine corpus sit secernendum. Quod autem
obtendere solent, per concomitantiam , ut fingunt, in corpore esse
sanguinem, et in sanguine vicissim corpus, nimis sane frivolum
est; quum symbola, quibus includuntur, ita distincta sint. Caete-
rum si oculis animisque in coelum evehimur, ut Christum illic
in regni sui gloria quaeramus, quemadmodum symbola nos ad eum
integrum invitant, ita sub panis symbolo pascemur ejus corpore,
sub vini symbolo distincte ejus sanguine potabimur, ut demum
toto ipso perfruamur. Nam tametsi carnem suam a nobis sustu¬
lit, et corpore in coelum ascendit, ad dexteram tamen patris se¬
det: hoc est, in potentia et majestate et gloria patris regnat. Hoc
regnum nec ullis locorum spatiis limitatum, nec ullis dimensioni¬
bus circumscriptum, quin Christus virtutem suam, ubicunque pla¬
cuerit, in coelo et in terra exserat: quin se praesentem potentia
et virtute exhibeat; quin suis semper adsit, vitam ipsis suam in¬
spirans, in iis vivat, eos sustineat, confirmet, vegetet, conservet
incolumes, non secus ac si corpore adesset; quin denique suo ip¬
sius corpore eos pascat, cujus communionem spiritus sui virtute
in eos transfundit. Secundum hanc rationem corpus et sanguis
Christi in sacramento nobis exhibetur.

19. Nos vero talem Christi praesentiam in coena statuere
oportet, quae nec panis elemento ipsum affigat, nec in panem

448 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

includat, nec ullo modo circumscribat, quae omnia derogare coe¬
lesti ejus gloriae palam est; deinde quae nec mensuram illi suam
auferat, vel pluribus simul locis distrahat, yel immensam illi magni¬
tudinem affingat, quae per coelum et terram diffundatur. Haec
enim naturae humanae veritati non obscure repugnant. Istas, in- j
quam , duas exceptiones nunquam patiamur nobis eripi : ne quid j
coelesti Christi gloriae derogetur, quod fit dum sub corruptibilia
hujus mundi elementa reducitur, vel alligatur ullis terrenis crea¬
turis ; ne quid ejus corpori affingatur humanae naturae minus con-
sentaneum: quod fit dum vel infinitum esse dicitur, vel in pluri- ■
bus simul locis ponitur. Caeterum, his absurditatibus sublatis,
quidquid ad exprimendam veram substantialemque corporis ac san¬
guinis Domini communicationem, quae sub sacris coenae symbolis
fidelibus exhibetur, facere potest, libenter recipio; atque ita ut
nou imaginatione duntaxat aut mentis intelligentia percipere, sed
ut re ipsa frui in alimentum vitae aeternae intelligantur. Cur tam
odiosa mundo sit haec sententia et tam iniquis multorum judiciis
praeripiatur ejus defensio, nihil causae est, nisi quod horribili
fascino satan dementavit eorum mentes. Certe quod docemus,
scripturis optime per omnia convenit: nihil continet vel absurdi,
vel obscuri , vel ambigui ; a vera pietate et solida aedificatione
non abhorret; nihil denique in se habet quod offendat, nisi quod
saeculis aliquot, quum in ecclesia regnaret illa sophistarum insci¬
tia et barbaries, indigne oppressa fuit tam perspicua lux et ex-
posita veritas. Quia tamen satan per turbulentos spiritus hodie i
quoque molitur quibuscunque potest calumniis et probris foedare,
nec in ullam aliam rem majori conatu incumbit, accuratius eam
tueri et asserere operae pretium est.

20. Porro, antequam ultra progredimur, tractanda est ipsa
Christi institutio: praesertim quia adversariis haec maxime plau¬
sibilis est objectio , nos discedere a Christi verbis. Ergo ut falsa
invidia, qua nos gravant, levemur, aptissimum exordium erit a ;
verborum interpretatione. Narrant tres evangelistae et Paulus
(Matth. 26, 26; Mare. 14, 22; 1 Cor. 11, 24; Luc. 22, 17. 19),
Christum accepisse panem, fregisse gratiis actis, dedisse suis disci¬
pulis ac dixisse: accipite, comedite; hoc est corpus meum quod
pro vobis traditur, vel frangitur. De calice ita Matthaeus et Mar¬
cus: hic calix est sanguis novi testamenti, qui pro multis funde¬
tur in remissionem peccatorum. Paulus vero et Lucas: hic calix
novum testamentum est in meo sanguine. Transsubstantiationis
patroni per pronomen HOC speciem panis notari volunt: quia
toto complexu orationis peragitur consecratio, et nulla est sub¬
stantia quae demonstrari queat. Atqui si eos tenet verborum re¬
ligio , quia Christus quod in manum porrigebat discipulis , corpus
suum esse testatus est, ab eorum sane proprietate alienissimum
est istud commentum, quod fuit panis, jam esse corpus. Quod
in manus sumptum apostolis praebet Christus, corpus suum asse- j
verat; sumpserat vero panem: quis ergo non intelligat, panem

% :

CAPUT XVII.

449

etiamnum ostendi, ac proinde nihil absurdius quam ad speciem
transferre quod de pane praedicatur? Alii, dum particulam EST
pro transsub stanti ari positam interpretantur, ad glossam suffugiunt
magis coactam et violenter detortam. Ideoque non est cur se ver¬
borum reverentia moveri obtendant. Est enim hoc gentibus ac
linguis omnibus inauditum, ut verbum EST in hunc sensum usur¬
petur, nempe pro converti in aliud. Quantum ad eos spectat qui
panem in coena relinquunt, et affirmant esse Christi corpus, multa
illis est inter se varietas. Qui modestius loquuntur, quanquam
praecise urgent literam: hoc est corpus meum, postea tamen de¬
flectunt a rigore; ac $mtundem valere dicunt atque corpus Christi
esse cum pane, in pane et sub pane. De re ipsa, quam affir¬
mant, aliquid jam attigimus, et mox plura adhuc dicenda erunt.

1 Nunc tantum de verbis disputo, quibus se constringi dicunt, ne
admittant panem vocari corpus, quia signum sit corporis. Atqui
si tropum omnem refugiunt, cur a simplici Christi demonstratione
s | transsiliunt ad suas loquutiones longe diversas? Multum enim
differunt, panem esse corpus, et corpus esse cum pane. Sed quia
videbant fieri non posse ut simplex haec propositio staret, panem
esse corpus: per illas loquendi formas, quasi per obliquos flexus,
elabi tentarunt. Alii vero audaciores asserere non dubitant, pro¬
prie loquendo, panem esse corpus: atque hoc modo vere se lite-
rales esse probant. Si objicitur, panem igitur esse Christum et
esse Deum, negabunt id quidem, quia verbis Christi expressum
non est. Sed nihil proficient negando: quando omnes consentiunt
totum Christum nobis offerri in coena. Intolerabilis autem blas-
phemia est, sine figura praedicari de elemento caduco et corrup¬
tibili, quod sit Christus. Quaero jam ex ipsis, idemne valeant
duae istae propositiones : Christus est filius Dei, et panis est Christi
corpus. Si diversas esse concedant (quod ab invitis extorquebitur)
respondeant unde differentia? Non aliam, arbitror, adducent, nisi
quod sacramentali modo panis vocatur corpus. Unde sequitur,
s Christi verba non subjici communi regulae, nec debere ad gram¬
maticam exigi. Ex omnibus etiam morosis et praefactis literae
• | exactoribus quaero , ubi Lucas et Paulus calicem dicunt testamen¬
tum in sanguine, annon idem exprimant quod priore membro, ubi
panem nominant corpus? Eadem certe religio fuit in una parte
mysterii, quae in altera; et quia obscura est brevitas, sensum
melius elucidat longior sermo. Quoties ergo ex verbo uno con-
| tendent, panem esse corpus: ego ex pluribus verbis commodam
interpretationem afferam, esse testamentum in corpore. Quid enim ?
an quaerendus erit interpres Paulo et Luca fidelior aut certior?
Neque tamen huc tendo, ut quidquam delibem de ea quam con¬
fessus sum corporis Christi communicatione; stultam modo pervi¬
caciam, qua tam hostiliter litigant de verbis, refellere propositum
est. Panem, autoribus Paulo et Luca, corpus Christi esse intelligo,
quia foedus est in corpore. Quod si impugnant, non mecum, sed
cum spiritu Dei certamen illis est. Utcunque verborum Christi

Calvini Institutio II. 29

450 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

reverentia tangi se quiritentur, quominus figurate intelligere ausint
quae sunt aperte dicta, non est tamen hic satis justus praetextus,
cur omnes quas contra objicimus rationes ita respuant. Interea
quale sit istud in Christi corpore et sanguine testamentum, ut
jam admonui , tenere convenit : quia non aliter prodesset nobis
foedus sacrificio mortis sancitum, nisi accederet arcana illa com¬
municatio qua in unum cum Christo coalescimus.

21. Restat igitur ut propter affinitatem quam habent cum
suis symbolis res signatae, nomen ipsum rei fateamur attributum
fuisse symbolo; figurate id quidem, sed non sine aptissima ana¬
logia. Allegorias et parabolas omitto , ne quis subterfugia me
quaerere, et extra praesentem causam egredi causetur. Dico me-
tonymicum esse hunc sermonem, qui usitatus est passim in scrip¬
tura, ubi de mysteriis agitur. Neque enim aliter accipere possis
quod dicitur, circumcisionem esse foedus, agnum esse transitum,
sacrificia legis esse expiationes; denique petram, ex qua in deserto
aqua profluebat, fuisse Christum , nisi translatitie dictum accipias.
Nec modo a superiore ad inferius nomen transfertur; sed contra,
etiam rei signatae tribuitur nomen signi visibilis: ut quum dicitur
Deus apparuisse Mosi in rubo (Exod. 3, 2); arca foederis vocatur
Deus et Dei facies (Psal. 84, 8 et 42, 3), et columba, spiritus sanc¬
tus (Matth. 3, 16). Nam etsi essentia symbolum a re signata dif¬
fert, quod haec spiritualis est et coelestis, illud corporeum et vi¬
sibile, quia tamen rem cui repraesentandae consecratum est, non
figurat 'tantum ceu nuda et inanis tessera, sed vere etiam exhi¬
bet: cur non ejus appellatio in ipsum jure competat? Quod si
humanitus excogitata symbola, quae imagines sunt rerum absen¬
tium potius quam notae praesentium, quas etiam ipsas fallaciter
saepissime adumbrant, earum tamen titulis interdum ornantur, quae
a Deo sunt instituta, multo majori ratione rerum nomina mutuan¬
tur, quarum et certam minimeque fallacem significationem semper
gerunt, et adjunctam habent secum veritatem. Tanta est simili¬
tudo et vicinitas alterius ad alterum, ut proclivis ultro citroque
sit deductio. Desinant itaque adversarii insulsas facetias in eos
congerere, tropistas vocando: quando ex communi scripturae usu
sacramentalem loquendi modum exponimus. Nam quum in multis
sacramenta simul conveniunt, tum in hac metonymia quaedam est
ipsis omnibus inter se communitas. Ut ergo lapidem, e quo Is-
raelitis spiritualis potus scaturiebat, Christum fuisse apostolus docet
(1 Cor. 10, 4), quod visibile symbolum foret, sub quo spiritualis
ille potus vere quidem, sed non ad oculum percipiebatur: ita cor¬
pus Christi panis hodie nuncupatur, quando symbolum est quo ve¬
ram corporis sui manducationem offert nobis Dominus. Neque ali¬
ter vel sensit vel loquutus est Augustinus *) ; ne quis hoc asper-
netur tanquam novum commentum. Si sacramenta, inquit, quan-
dam similitudinem earum rerum quarum sacramenta sunt, non ha-

1) Epist. 23. ad Bonif. (98).

CAPUT XVII.

451

berent, utique sacramenta non essent; ex hac autem similitudine
plerumque etiam ipsarum rerum nomina accipiunt: sicut ergo se¬
cundum quendam modum sacramentum corporis Christi corpus Chri¬
sti est, sacramentum sanguinis Christi sanguis Christi est, ita sa¬
cramentum fidei fides est. Multi sunt apud eum similes loci, quos
supervacuum foret congerere, quum unus ille sufficiat; nisi quod
monendi sunt lectores idem a sancto viro tradi in epistola ad Evo-
dium. Eri vola autem tergiversatio est, ubi docet Augustinus, fre¬
quentem ac tritam esse metonymiam in mysteriis, non fieri men¬
tionem coenae. Quia hoc recepto, ratiocinari a genere ad speciem
non liceret, nec valeret argumentum: omne animal motu praedi¬
tum est, ergo bos et equus motu praeditus est. Quanquam lon¬
gior disceptatio alibi ejusdem sancti verbis dirimitur, ubi dicit1),
Christum non dubitasse vocare corpus suum, quum signum daret
i corporis sui. Et alibi2): miranda, inquit, Christi patientia, quod
Judam adhibuit ad convivium, in quo corporis et sanguinis sui
j figuram discipulis commendavit et tradidit.

22. Si quis tamen morosus, ad alia omnia caecutiens, huic
| tantum verbo insistat, HOC EST, quasi mysterium hoc ab omni¬
bus aliis separet, facilis solutio est. Yerbi substantivi tantam esse
j emphasim dicunt, ut nullum schema admittat. Quod si illis con-
| cedimus, nempe in verbis Pauli (1 Cor. 10, 16) substantivum ver-
| bum legitur , ubi panem vocat kolvcovlccv corporis Christi. Aliud
I autem est communicatio quam corpus ipsum. Imo fere, ubi de
i sacramentis agitur, idem verbum occurrit: hoc erit vobis foedus
j mecum (Gen. 17, 13); agnus hic erit vobis Pesach (Exod. 12, 43).
ISTe plura, quum dicit Paulus (1 Cor. 10, 4) petram fuisse Christum,
cur illis minus emphaticum est eo loco substantivum verbum quam
j in Christi sermone? Respondeant etiam, ubi dicit Joannes (7, 39):

; nondum erat spiritus sanctus quia Jesus nondum erat glorificatus,
quid valeat substantivum verbum ? Nam si regulae suae affixi ma-
j nent , abolebitur aeterna spiritus essentia , quasi initium acceperit
; a Christi ascensione. Respondeant demum quid significet illud Pauli
(Tit. 3, 5) , baptismum esse lavacrum regenerationis et renovatio¬
nis, quem constat multis esse inutilem. Sed nihil ad eos refellen¬
dos validius est quam illud Pauli (1 Cor. 12, 12), ecclesiam esse
Christum. Nam similitudine corporis humani adducta subnectit:
sic est Christus. Ubi non intelligit unigenitum Dei filium in se,
sed in membris. His jam me adeptum esse arbitror, ut sanis et
integris hominibus foeteant hostium nostrorum calumniae, dum spar¬
gunt, fidem nos abrogare Christi verbis : quae nos non minus obe-
dienter amplectimur quam ipsi, et majori religione expendimus.
Imo supina eorum securitas indicio est non magnopere eos curare
quid voluerit Christus, modo clypeum illis suppeditet ad tuendam
obstinationem; sicuti nostra disquisitio testis esse debet, quanti sit

1) Contra Adimantum Manichaeum Cap. 12.

2) In Psal. 3.

29*

452

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

nobis Christi autoritas. Odiose jactant, humanum sensum nobis
obstare, quominus credamus quod Christus sacro suo ore protulit;
sed quam improbe hanc ignominiam nobis inurant, magna ex parte I
jam planum feci, et clarius deinde liquescet. Nihil ergo nos im¬
pedit quominus loquenti Christo credamus , et simul ac hoc vel
illud annuerit, acquiescamus. Tantum hoc agitur, an nefas sit de
genuino sensu sciscitari.

23. Vetant boni isti magistri, ut literati appareant, vel tan¬
tillum a litera discedere. Ego contra, ubi scriptura Deum nomi¬
nat virum bellicosum, quia sine translatione nimis asperam loquu-
tionem fore video, non dubito sumptam esse ab hominibus com¬
parationem. Et sane non alio praetextu molesti olim fuerunt or¬
thodoxis patribus Anthropomorphitae, nisi quod vocibus illis mor¬
dicus arreptis: oculi Dei vident, ascendit ad ejus aures, manus
ejus extenta, terra scabellum pedum ejus, clamitabant eripi Deo i
corpus suum quod ei scriptura assignat. Hac lege recepta, im-
manis barbaries totam fidei lucem obruet. Quae enim absurdita-
tum monstra fanaticis hominibus elicere non licebit, si illis per¬
mittitur singulos apices stabiliendis suis placitis objicere? Quod
objiciunt, non esse verisimile, quum Christus apostolis singulare !
pararet in rebus adversis solatium, aenigmatice loquutum esse vel
obscure, pro nobis facit. Nisi enim apostolis venisset in mentem,
panem vocari figurate corpus, quia symbolum esset corporis, tur- i
bati haud dubie fuissent re tam prodigiosa. Eodem fere momento
narrat Joannes, in minimis quibusque difficultatibus perplexos hae- 1
sisse. Qui secum disceptant, quomodo iturus sit Christus ad pa¬
trem, et quaestionem movent quomodo abiturus sit e mundo; qui
de patre coelesti nihil eorum quae dicuntur intelligunt, donec eum
viderint (Joann. 14, 5. 8. et 16, 17): quomodo tam faciles fuissent
ad credendum quod repudiat omnis ratio, Christum discumbere in
mensa sub conspectu suo, et invisibilem includi sub pane? Quod
ergo panem sine dubitatione edendo consensum suum testantur,
hinc apparet eodem quo nos sensu accepisse Christi verba, quia
illis occurrit, quod in mysteriis non debet videri insolens, nomen
rei signatae signo transscribi. Certa igitur et dilucida fuit disci¬
pulis consolatio, ut nobis est, nullo aenigmate implicita. Nec aliud
causae est cur a nostra interpretatione quidam resiliant, nisi quod
eos excaecavit diaboli incantatio , nempe ut aenigmatum tenebras
sibi fingant, ubi obvia est concinnae figurae interpretatio. Prae¬
terea si in verbis praecise insistitur, perperam aliud seorsum de
pane praedicaret Christus quam de calice. Panem vocat corpus,
vinum vocat sanguinem : aut confusa erit battologia, aut erit par- \
titio quae corpus a sanguine dividat. Imo tam vere dicetur de I
calice, hoc est corpus meum, quam de pane ipso; et praedicari |
vicissim poterit, panem esse sanguinem. Si respondeant, spectan¬
dum esse in quem finem vel usum instituta sint symbola, fateor
id quidem, sed interea minime se expedient, quin eorum error
absurdum hoc secum trahat, panem esse sanguinem, et vinum cor-

CAPUT XVII.

453

pus. Jam quid hoc sibi velit, nescio, quum res diversas esse con¬
cedant panem et corpus, asserere tamen alterum de altero proprie
et sine figura praedicari; ac si quis diceret vestem quidem diver¬
sam esse ab homine , et tamen proprie vocari hominem. Interea
quasi in pertinacia et convitiis victoria illis sita esset, Christum
accusari mendacii dicunt, si quaeritur verborum interpretatio. Jam
lectoribus judicare promptum erit, quam injustam nobis injuriam
faciant isti syllabarum aucupes, dum simplices imbuunt hac opi¬
nione, fidem nos detrahere Christi verbis, quae furiose ab illis
perverti ac confundi , a nobis autem fideliter ac dextre explicari
demonstravimus.

24. Sed non potest hujus mendacii infamia penitus abstergi
nisi diluto altero crimine. Nos enim rationi humanae ita addic-
’ tos esse jactant, ut nihilo plus tribuamus Dei potentiae quam na-

) turae ordo patitur, et dictat communis sensus. A tam improbis

calumniis provoco ad ipsam doctrinam quam tradidi: quae satis
dilucide ostendit, me hoc mysterium minime rationis humanae modo
metiri, vel naturae legibus subjicere. Obsecro, an ex physicis di-
i dicimus, Christum perinde animas nostras e coelo pascere carne

; sua atque corpora pane et vino aluntur? unde haec carni virtus

ut animas vivificet? Naturaliter non fieri omnes dicent. Humanae
, rationi nihilo magis placebit, penetrare ad nos Christi carnem, ut
nobis sit alimentum. Denique quisquis doctrinam nostram gusta¬
verit, rapietur in admirationem arcanae Dei potentiae. Isti autem
boni ejus zelotae miraculum sibi fabricant, quo sublato evanescit
Deus ipse cum sua potentia. Lectores iterum admonitos cupio, ut
quid ferat nostra doctrina diligenter aestiment, pendeatne a sensu
communi, an vero fidei alis, superato mundo, transscendat in coe¬
los. Dicimus Christum tam externo symbolo quam spiritu suo ad
nos descendere, ut vere substantia carnis suae et sanguinis sui
animas nostras vivificet. In his paucis verbis qui non sentit multa
subesse miracula, plus quam stupidus est : quando nihil magis prae¬
ter naturam, quam ut vitam spiritualem et coelestem animae mu¬
tuentur a carne quae originem suam e terra accepit, et quae morti
fuit subjecta. Nihil magis incredibile quam res toto coeli et terrae
spatio dissitas ac remotas, in tanta locorum distantia non solum
conjungi, sed uniri, ut alimentum percipiant animae ex carne Chri¬
sti. Desinant ergo praeposteri homines invidiam putida calumnia
nobis facere, ac si de immensa Dei potentia maligne aliquid re¬
stringeremus. Ipsi enim vel nimis stulte errant, vel improbe men¬
tiuntur. Non enim hic quaeritur quid Deus potuerit, sed quid
voluerit. Affirmamus autem id factum esse quod illi placitum erat.
Placuit autem, Christum fratribus per omnia similem fieri, excepto
peccato. Qualis est nostra caro ? nonne quae certa sua dimensione
constat, quae loco continetur, quae tangitur, quae videtur ? Et cur,
inquiunt, non faciat Deus ut caro eadem plura diversaque loca oc¬
cupet, ut nullo* loco contineatur, ut modo et specie careat? In¬
sane, quid a Dei potentia postulas ut carnem faciat simul esse

454 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

et non esse carnem? Perinde ac si instes ut lucem faciat simul esse
lucem et tenebras. At lucem vult esse lucem; tenebras, tenebras;
carnem, carnem. Convertet quidem quum volet tenebras in lucem
et lucem in tenebras; sed quum exigis ut lux et tenebrae non
differant, quid aliud quam ordinem sapientiae Dei pervertis? Car¬
nem igitur carnem esse oportet; spiritum, spiritum; unumquodque
qua a Deo lege et conditione creatum est. Ea vero est carnis
conditio ut uno certoque loco, ut sua dimensione, ut sua forma
constet. Ea conditione carnem induit Christus , cui , teste Augu¬
stino1), incorruptionem quidem et gloriam dedit, naturam et ve¬
ritatem non abstulit.

25. Excipiunt, se verbum habere quo palam facta est Dei
voluntas : nempe si illis conceditur, donum interpretationis ex ec¬
clesia profligare quod lucem verbo afferat. Fateor illos habere
verbum: sed quale olim Anthropomorphitae , quum Deum corpo¬
reum facerent; quale Marcion et Manichaei, quum fingerent Christi
corpus vel coeleste, vel phantasticum. Citabant enim testimonia:
primus Adam e terra terrestris, secundus Adam e coelo coelestis.
Item : Christus se ipsum exinanivit forma servi accepta, et simili¬
tudine repertus ut homo. Verum crassi comestores nullam Dei
potentiam esse existimant, nisi monstro in cerebris suis fabricato
evertatur totus ordo naturae ; quod potius est Deum circumscribere,
ubi figmentis nostris appetimus experiri quid possit. Ex quo enim
verbo sumpserunt, corpus Christi in coelo visibile esse, latere au¬
tem invisibile in terra sub innumeris panis frustulis? Dicent ne¬
cessitatem hoc flagitare, ut Christi corpus detur in coena. Nempe
quia carnalem esum ex Christi verbis elicere libuit, suo ipsorum
praejudicio abrepti necesse habuerunt argutiam hanc excudere, cui
reclamat tota scriptura. Quidquam vero a nobis imminui de po¬
tentia Dei, usque eo falsum est, ut nostra doctrina apprime mag¬
nificum sit ejus elogium. Sed quia semper nos insimulant, frau¬
dari Deum suo honore, dum respuimus quod secundum communem
sensum difficile est creditu, licet ore Christi promissum fuerit: ite¬
rum respondeo quod nuper, nos in fidei mysteriis sensum commu¬
nem non consulere , sed placida docilitate et spiritu mansuetudi¬
nis, quem commendat Jacobus (1,21), suscipere profectam e coelo
doctrinam. Sed in quo ipsi perniciose errant, nos utilem mode¬
rationem sequi non diffiteor. Illi auditis Christi verbis, hoc est
corpus meum , miraculum ab ejus mente remotissimum imaginan¬
tur. Ubi autem ex hoc commento emergunt foedae absurditates,
quia jam praecipiti festinatione laqueos induerunt, demergunt se
in abyssum omnipotentiae Dei, ut hoc modo veritatis lucem ex¬
stinguant. Hinc fastuosa illa morositas: nolumus scire quomodo
sub pane lateat Christus, hac ipsius voce contenti: hoc est corpus
meum. Nos vero, ut in tota scriptura, sanam hujus loci intelli-
gentiam non minore obedientia quam cura consequi studemus; ne¬
que praepostero fervore temere arripimus et sine delectu quod pri-

1) Epist. ad Dardanum.

CAPUT XVII.

455

mum se mentibus nostris ingerit; sed sedula meditatione adhibita,
sensum amplectimur quem spiritus Dei suggerit. Quo freti despi¬
cimus ex alto quidquid terrenae sapientiae contra opponitur. Imo
captivas tenemus mentes nostras, ne verbulo duntaxat obstrepere,
ac humiliamus, ne insurgere audeant. Hinc nata est expositio ver¬
borum Christi, quam ex perpetuo scripturae usu sacramentis com¬
munem esse, omnes in ea mediocriter versati norunt. Nec vero
nefas esse nobis ducimus, sanctae virginis exemplo (Luc. 1, 34),
in re ardua sciscitari quomodo fieri possit.

26; Sed quia nihil ad -confirmandam piorum fidem magis
valebit, quam ubi didicerint, quam posuimus doctrinam ex puro
Dei verbo sumptam esse, ejusque autoritati inniti, hoc quoque
qua potero brevitate planum faciam. Corpus Christi , ex quo re¬
surrexit, non Aristoteles, sed spiritus sanctus tradit finitum esse,
ac coelo comprehendi usque ad ultimum diem. Nec me latet,
locos, qui in hanc rem citantur, secure ab ipsis eludi. Quoties
dicit Christus (Joann. 14, 12 et 28) se abiturum relicto mundo,
excipiunt, discessum illum nihil aliud esse quam mutationem
mortalis status. Atqui hoc modo non substitueret Christus spiri¬
tum sanctum, supplendo, ut loquuntur, absentiae suae defectui;
quando in illius locum non succedit, nec rursum descendit Chri¬
stus ipse ex coelesti gloria, ut conditionem mortalis vitae susci¬
peret. Certe adventus spiritus et ascensus Christi antitheta sunt :
ideoque fieri non potest ut eodem modo secundum carnem no-
biscum habitet Christus, quo spiritum suum mittit. Adde quod
diserte exprimit, se cum discipulis non semper fore in mundo.
Hoc etiam dictum pulchre sibi diluere videntur: quasi neget Chri¬
stus se pauperem et miserum semper fore, vel necessitatibus ca¬
ducae vitae obnoxium. Atqui circumstantia loci palam reclamat:
quando non agitur de egestate et inopia, vel misero terrenae vi¬
tae statu, sed de cultu et honore. Unctio discipulis non place¬
bat, quod putarent supervacuum et inutilem esse sumptum et
luxuriae affinem, ideoque in pauperes impensum maluissent pre¬
tium illud, quod male profusum fuisse putabant. Kespondet Chri¬
stus se non semper fore praesentem ut tali honore colatur (Matth.
26, 11). Nec aliter exposuit Augustinus, cujus haec minime am¬
bigua sunt verba1): Quum diceret Christus, me non semper ha¬
bebitis vobiscum, loquebatur de praesentia corporis. Nam secun¬
dum majestatem suam, secundum providentiam, secundum ineffa¬
bilem et invisibilem gratiam, impletur quod ab eo dictum est:
ecce , ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi • se¬
cundum carnem vero quam verbum assumpsit, secundum id quod
de virgine natus est, secundum id quod a Judaeis comprehensus
est, quod ligno confixus, quod de cruce depositus, quod linteis
involutus, quod in sepulcro conditus, quod in resurrectione mani¬
festatus: non semper habebitis me vobiscum. Quare? quoniam

1) Tract. in Joann. 50, 13.

456

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

conversatus est secundum corporis praesentiam quadraginta diebus
cum discipulis suis, et deducentibus eis videndo, non sequendo,
ascendit. Non est hic, ibi enim sedet ad dexteram patris. Et
tamem hic est, quia non recessit praesentia majestatis. Aliter
secundum praesentiam majestatis, semper habemus Christum; se¬
cundum praesentiam carnis recte dictum est: me autem non sem¬
per habebitis. Habuit enim ecclesia secundum praesentiam carnis
paucis diebus; modo fide tenet, oculis non videt. Ubi, ut hoc
quoque breviter annotem, tribus modis eum nobis praesentem
facit, majestate, providentia, ineffabili gratia, sub qua mirificam
istam corporis et sanguinis ejus communionem comprehendo : modo
spiritus sancti virtute fieri intelligamus , non fictitia illa corporis
ipsius sub elemento inclusione. Siquidem carnem se habere et
ossa Dominus noster testatus est quae palpari et videri possent.
Et abire ac ascendere, non speciem ascendentis abeuntisque dare
significant, sed vere id facere quod verba sonant. Ergone, dicet
quispiam, certam coeli regionem Christo assignabimus ? Ego autem
cum Augustino x) respondeo , curiosissimam esse hanc et super¬
vacaneam quaestionem, modo tamen in coelo esse credamus.

27. Quid vero, toties repetitum ascensus nomen, annon
migrationem ab uno loco in alterum significat? Negant: quia
per altitudinem secundum eos tantum notatur imperii majestas.
Sed quid ipse ascendendi modus? annon spectantibus discipulis
in sublime evehitur? annon clare narrant evangelistae receptum
fuisse in coelos ? Excipiunt acuti isti sophistae , nube interposita
subductum fuisse e conspectu, ut discerent fideles non fore postea
in mundo visibilem. Quasi vero non debuerit potius momento
evanescere, ut fidem faceret praesentiae invisibilis; vel nubes eum
colligere non debuerit antequam pedem moveret. Dum vero sub¬
limis fertur in aerem, et subjecta nube se amplius in terra quae¬
rendum non esse docet, tuto colligimus domicilium nunc ei in
coelis esse: sicut etiam asserit Paulus (Phil. 3, 20), et inde a
nobis exspectari jubet. Hac ratione admonent angeli (Act. 1, 11)
discipulos, frustra eos in coelum suspicere; quia Jesus qui as¬
sumptus est in coelum, sic veniet quemadmodum eum viderant
ascendere. Hic quoque faceta, ut sibi videntur, tergiversatione
effugiunt sanae doctrinae adversarii , venturum tunc visibilem, qui
nunquam e terra discessit, quin apud suos invisibilis maneat.
Quasi vero angeli duplicem illic praesentiam insinuent, ac non
simpliciter discipulos faciant oculatos testes ascensus, ne qua
supersit dubitatio; perinde ac si dicerent: vobis videntibus in
coelum receptus coeleste sibi imperium asseruit; superest ut pa¬
tienter exspectetis dum rursus adveniat mundi judex; quia nunc
coelum ingressus non est, ut illud solus occupet, sed ut secum
vos et omnes pios colligat.

28. Quoniam vero patronos adulterini dogmatis veterum

1) Libr. de fide et symb. cap. 6.

CAPUT XVII.

457

suffragiis nihil pudet illud ornare, ac praesertim Augustini , quam
perverse id conentur, paucis expediam. Nam quum a doctis et
piis viris collecta fuerint eorum testimonia, nolo rem actam agere ;
ex eorum lucubrationibus petat qui volet. Ne ex Augustino qui¬
dem congeram quaecunque ad rem facerent; sed contentus ero
paucis ostendere , sine controversia totum esse nostrum. Quod
adversarii, ut eum nobis extorqueant, praetexunt, passim in ejus
libris occurrere, carnem et sanguinem Christi dispensari in coena,
nempe victimam semel in cruce oblatam, frivolum est: quum si¬
mul vocet vel eucharistiam, vel sacramentum corporis. Caeterum
quo sensu voces carnis et sanguinis usurpet, non est quod longo
circuitu quaeramus, quando se ipsum explicat, dicens1), sacra¬
menta ex similitudine rerum quas signant nomina accipere; ideo-
que secundum quendam modum sacramentum corporis esse cor¬
pus. Cui concinit alter2) locus satis vulgaris: non dubitavit
Dominus dicere, hoc est corpus meum, quum signum daret.
Iterum objectant, diserte scribere Augustinum, corpus Christi ca¬
dere in terram et in os ingredi3): nempe eodem sensu quo con¬
sumi affirmat, quia utrum que simul conjungit. Nec obstat quod
dicit, peracto mysterio panem consumi, quia paulo ante dixerat:
quia hominibus haec nota sunt, quando per homines fiunt, ho¬
norem tanquam religiosa possunt habere; tanquam mira, non
possunt. Nec alio spectat quod adversarii nimis inconsiderate ad
se trahunt, Christum se quodammodo portasse manibus suis, quum
panem mysticum discipulis porrigeret4). Nam adverbio similitu¬
dinis interposito satis declarat, non vere nec realiter fuisse sub
pane inclusum. Nec mirum; quando alibi5) aperte contendit,
corpora, si illis tollantur spatia locorum, nusquam fore, et quia
nusquam erunt, penitus non fore. Jejuna est cavillatio, illic non
agi de coena, in qua Deus specialem virtutem exserit: quia de
Christi carne mota erat quaestio , et sanctus vir ex professo re¬
spondens, immortalitatem, inquit, carni suae dedit Christus, na¬
turam non abstulit ; secundum hanc formam non putandus est
ubique diffusus : cavendum enim ne ita divinitatem astruamus ho¬
minis , ut veritatem corporis auferamus ; non est autem conse¬
quens ut, quod in Deo est, sit ubique ut Deus. Subjicitur mox
ratio: una enim persona Deus et homo est, et utrumque unus
Christus ; ubique per id quod est Deus , in coelo per id quod est
homo. Cujus socordiae fuisset non excipere coenae mysterium,
rem adeo seriam et gravem, si quid doctrinae quam tractabat
illic fuisset adversum? Et tamen si quis attente quod paulo post
sequitur legat, reperiet sub illa generali doctrina coenam quoque
comprehendi, Christum unigenitum Dei filium, eundemque filium
hominis, ubique totum praesentem esse, tanquam Deum : in templo

1) Ad Bonif. ep. 23.

2) Contra Adimantum Manich. libr. 12.

3) Libr. 3. de Trinit. cap. 10.

4) In Ps. 33. 5) Epist. ad Dardanum.

458 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Dei (hoc est in ecclesia) esse tanquam inhabitantem Denm, et
in loco aliquo coeli, propter veri corporis modum. Yidemus ut
ad Christum cum ecclesia uniendum, corpus ejus e coelo non
eliciat, quod certe facturus erat, si corpus Christi vere cibus no¬
bis non esset nisi sub pane inclusum. Alibi x) definiens quomodo
fideles Christum nunc possideant: habes, inquit, per signum cru¬
cis, per baptismatis sacramentum, per altaris cibum et potum.
Quam recte superstitiosum ritum inter symbola praesentiae Christi
numeret, non disputo; sed qui praesentiam carnis comparat crucis
signo, satis ostendit se Christum bicorporem non fingere, ut oc¬
cultus sub pane lateat qui in coelo visibilis sedet. Quod si ex¬
plicatione indiget, continuo post illic adjungitur, secundum prae¬
sentiam majestatis nos semper habere Christum; secundum prae¬
sentiam carnis recte dictum esse: me non semper habebitis. Ex¬
cipiunt simul etiam hoc addi, secundum ineffabilem et invisibilem
gratiam impletur quod ab eo dictum est: ego vobiscum sum us¬
que ad consummationem saeculi. Sed nihil in eorum commodum:
quia hoc tandem ad majestatem restringitur, quae semper oppo¬
nitur corpori, ac nominatim caro a gratia virtuteque discernitur.
Sicut alibi eadem antithesis apud eum legitur, quod reliquerit
Christus discipulos praesentia corporali, ut futurus sit cum illis
praesentia spirituali: ubi clarum est, carnis essentiam distingui
a spiritus virtute, quae nos Christo conjungit, locorum alioqui
distantia procul dissitos. Eodem loquendi genere saepius utitur,
ut quum dicit: venturus est ad vivos et mortuos praesentia iti¬
dem corporali, secundum fidei regulam sanamque doctrinam; nam
praesentia spirituali ad eos utique erat venturus, et cum tota ec¬
clesia futurus in mundo usque ad consummationem saeculi: ergo
ad credentes dirigitur hic sermo , quos servare jam coeperat prae¬
sentia corporali, et quos relicturus erat absentia corporali, ut eos
cum patre servaret praesentia spirituali. Corporale accipere pro
visibili, nugatorium est: quando et corpus opponit divinae po¬
tentiae; et addens, cum patre servare, clare exprimit gratiam
suam e coelo per spiritum ad nos diffundere.

29. Et quoniam tantum fiduciae ponunt in hac latebra prae¬
sentiae invisibilis, agedum videamus quam bene in ea se occul¬
tent. Primo syllabam non proferent ex scripturis, qua probent
invisibilem esse Christum; sed pro confesso sumunt, quod nemo
sanus illis dabit, non posse aliter Christi corpus in coena dari
nisi opertum panis larva. Atque hoc ipsum est de quo nobis-
cum litigant: tantum abest ut principii locum obtineat. Ac dum
ita garriunt, coguntur duplex facere Christi corpus: quia in se
visibile est in coelo secundum eos, in coena autem speciali dis¬
pensationis modo invisibile. Quam vero belle hoc conveniat, tum
ex aliis scripturae locis, tum Petri testimonio facile judicium est.
Dicit Petrus (Act. 3, 21), oportere Christum in coelo capi vel

1) Tract. 50. in Joannem.

CAPUT XVII.

459

comprehendi, donec iterum adveniat. Docent isti ubique locorum
esse, sed absque forma. Excipiunt, iniquum esse naturam glo¬
riosi corporis subjicere communis naturae legibus. Atqui Serve-
ticum illud delirium, quod piis omnibus merito detestabile est,
absorptum fuisse corpus a divinitate, secum trahit haec respon¬
sio. Non dico eos ita sentire; verum si inter dotes glorificati
corporis numeratur, invisibili modo omnia implere, corpoream
substantiam aboleri palam est, nec discrimen ullum relinqui dei¬
tatis et humanae naturae. Deinde, si ita multiforme et varium
est Christi corpus, ut uno in loco appareat, in altero sit invisi¬
bile, ubi ipsa corporis natura, quod suis dimensionibus constat?
et ubi unitas ? Longe rectius Tertullianus, qui verum et naturale
Christi corpus fuisse contendit : quia ejus in mysterio coenae figura
nobis proponitur in pignus ac certitudinem vitae spiritualis. Et
certe de corpore glorioso dicebat Christus (Luc. 24, 39): videte
et palpate, quia spiritus carnem et ossa non habet. Ecce ipsius
Christi ore carnis veritas probatur, quia palpari potest ac videri.
Aufer ista, jam caro esse desinet. Semper ad latibulum confu¬
giunt suae dispensationis quam sibi fabricarunt. Nostrum vero
est, quod absolute pronuntiat Christus ita amplecti, ut sine ex¬
ceptione apud nos valeat quod vult asserere. Se non spectrum
esse probat: quia sit in carne sua visibilis. Tollatur quod tan-
quam proprium corporis sui naturae vendicat: nonne excudenda
erit nova corporis definitio? Jam quocunque se circumagant, in
loco illo Pauli (Phil. 3, 21) fictitia eorum dispensatio locum non
habet, ubi dicit, nos exspectare e coelo salvatorem, qui corpus
nostrum humile configurabit corpori suo glorioso. Neque enim
! speranda nobis est conformi tas in illis, quas Christo affingunt,
| qualitatibus, ut cuique invisibile sit ac immensum corpus. Nec
| vero reperietur quisquam tam bardus cui tantam absurditatem
! persuadeant. Ne igitur corpori Christi glorioso hanc adscribant
I dotem, multis in locis simul esse, nulloque spatio contineri. De-
i nique vel aperte negent carnis resurrectionem, vel concedant
Christum vestitum coelesti gloria non exuisse carnem, qui nos
in carne nostra illius ejusdem gloriae facturus est consortes ac
socios, quando nobis futura est communis cum eo resurrectio,
i Quid enim clarius tradit tota scriptura, quam Christum, ut veram
nostram carnem induit quum e virgine natus est, in vera carne
! nostra passus est, quum pro nobis satisfecit, ita eundem veram
| carnem et resurgendo recepisse , et in coelum sustulisse ? Haec
i enim nobis nostrae resurrectionis et in coelum ascensionis spes
est, quod Christus resurrexit et ascendit; atque, ut ait Tertullia-
t nus, arrham nostrae resurrectionis secum in coelos tulit. Porro
| quam infirma et fragilis foret spes illa, nisi haec ipsa nostra
> caro in Christo vere suscitata et in regnum coelorum ingressa
esset? Atqui haec est propria corporis veritas, ut spatio conti¬
neatur, ut suis dimensionibus constet, ut suam faciem habeat.
Eacessat igitur stultum illud commentum quod tam mentes horni-

460 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

num quam Christum pani affigit. Quorsum enim, occulta sub ; i
pane praesentia, nisi ut qui Christum sibi habere conjunctum t
cupiunt, in symbolo illo subsidant? Atqui Dominus ipse non j t
oculos tantum, sed omnes sensus nostros e terra subducere vo- |j
luit, se attingi a mulieribus vetans, donec ascendisset ad patrem It
(Joann. 20, 17). Quum pio reverentiae studio Mariam videat |s
properare ad osculandos pedes, cur tactum hunc improbet ac pro- 1
hibeat, donec in coelum receptus fuerit, nulla causa est, nisi ! (
quia nusquam alibi vult quaeri. Quod objiciunt, postea visum [i
fuisse Stephano (Act. 7, 55), facilis solutio est. Neque enim ideo i t
necesse fuit Christo locum mutare, qui servi sui oculis perspica- ; (
ciam dare potuit quae coelos penetraret. Idem et de Paulo di- | i
cendum (Act. 9 , 4). Quod Christum exiisse e sepulcro clauso t
(Matth. 28, 6), et clausis januis ad discipulos ingressum esse ■ i
(Joann. 20, 19) objiciunt, nihilo magis eorum errori suffragatur. | i
Nam sicut aqua non secus ac solidum pavimentum Christo iter i i
praebuit super lacum ambulanti , ita nihil mirum si ad ejus oc- j
cursum se flexit lapidis durities. Etsi probabilius est, ejus im- |j
perio amotum fuisse lapidem , et mox transitu dato , in suum lo- i! ;
cum rediisse. Nec januis clausis intrare tantundem valet ac pe- i
netrare per solidam materiam, sed sibi aditum patefacere divina !
virtute, ut repente steterit inter suos discipulos, plane admirabili ! i
modo, quum obseratae essent fores. Quod citant ex Luca (24, i
31), Christum subito evanuisse ex discipulorum oculis, quibuscum
Emaunta profectus erat, nihil illis prodest, et nos adjuvat. Nam
ut sui conspectum illis auferret , non factus est invisibilis , sed
tantum disparuit. Sieuti, eodem Luca teste, quum simul iter fa- 1
ceret, non induit novam faciem ne agnosceretur, sed tenuit eorum
oculos. Isti vero non modo Christum transformant, ut in terra
versetur, sed alium alibi suique dissimilem esse fingunt. Deni¬
que ita nugando, non uno quidem verbo, sed periphrasi, ex
carne Christi spiritum faciunt, nec eo contenti qualitates ei peni¬
tus contrarias induunt. Unde necessario sequitur duplicem esse.

30. Jam ut illis demus quod garriunt de invisibili prae¬
sentia, nondum tamen probata erit immensitas, sine qua frustra
Christum sub pane includere tentabunt. Nisi ubique simul esse
possit Christi corpus nulla loci circumferentia, sub pane in coena
latere credibile non erit. Qua necessitate ab illis inducta est
prodigiosa ubiquitas. Atqui firmis clarisque scripturae testimo¬
niis demonstratum est, circumscribi humani corporis mensura;
deinde suo in coelum ascensu palam fecisse non omnibus se esse
in locis, sed, dum in unum transit, priorem relinquere. Nec
vero promissio quam adducunt, ad corpus trahenda est: ego vo-
biscum sum usque ad consummationem saeculi (Matth. 28, 20). ||
Primum non stabit perpetua conjunctio, nisi extra coenae usum i
Christus in nobis corporaliter habitet; ideoque justa ratio non j
est cur tam acerbe de verbis Christi litigent, ut Christum in coena '
includant sub pane. Deinde contextus evincit, Christum nihil

CAPUT xvri.

461

b minus quam de carne sua loqui, sed invictum auxilium promit-
n tere discipulis, quo eos adversus omnes satanae mundique insui -
i tus tueatur et sustineat. Nam quum difficilem provinciam in-

■ jungeret, ne eam aggredi dubitent, vel trepide obeant, praesen-
i tiae suae fiducia eos confirmat, ac si diceret, non defore illis
t suum praesidium, quod insuperabile erit. Nisi omnia confundere

■ liberet, annon praesentiae modum distinguere oportuit? Et certe
i quidam cum magno dedecore prodere inscitiam suam malunt quam
i vel minimum de errore cedere. Non loquor de papistis: quorum
) tolerabilior, vel saltem magis verecunda est doctrina. Sed quos¬
dam ita abripit contentio, ut dicant, propter unitas in Christo

• naturas, ubicunque est divinitas Christi, illic quoque esse carnem,
) quae ab illa separari nequit. Quasi vero unio illa conflaverit
3 ex duabus naturis medium nescio quid, quod neque Deus esset,

neque homo. Sic quidem Eutyches, et post eum Servetus. Verum
r ex scriptura aperte colligitur, sic unicam Christi personam con-

- stare ex duabus naturis, ut cuique tamen sua maneat salva pro-

• prietas. Ac Eutychen jure fuisse damnatum negare eos pudebit;

• ad damnationis causam mirum est eos non attendere: quod discri-

- mine inter naturas sublato, personae unitatem urgens, ex Deo
i hominem faceret, et ex homine Deum. Cujus ergo amentiae est,
i coelum terrae potius miscere quam non extrahere Christi corpus

e coelesti sanctuario ? Nam quod pro se testimonia illa addu¬
cunt: nemo ascendit in coelum nisi qui descendit, filius hominis
i qui in coelo est (Joann. 3, 13); item: filius qui est in sinu pa-
1 tris, ipse enarravit (idem 1, 18), ejusdem est stuporis spernere
idiomatum noivwviav quae non frustra olim a sanctis patribus in¬
venta est. Certe quum Dominus gloriae crucifixus dicitur (1 Cor.
2, 8), non intelligit Paulus in sua divinitate quidquam fuisse
passum; sed quia Christus, qui abjectus et contemptus in carne
patiebatur, idem Deus erat et Dominus gloriae. Ad hunc modum
et filius hominis in coelo erat: quia ipse idem Christus, qui se¬
cundum carnem filius hominis habitabat in terris, Deus erat in
coelo. Qua ratione eo ipso loco descendisse dicitur secundum
divinitatem: non quod divinitas coelum reliquerit, ut in ergastu¬
lum corporis se abderet; sed quia, tametsi omnia impleret, in
ipsa tamen Christi humanitate corporaliter, id est naturaliter ha-
j bitabat , et ineffabili quodam modo. Trita est in scholis distinctio,
quam me referre non pudet: quamvis totus Christus ubique sit,
non tamen totum quod in eo est, ubique esse. Atque utinam
Scholastici ipsi vim hujus sententiae probe expendissent; quia ita
occursum fuisset insulso commento de carnali Christi praesentia.
Mediator ergo noster quum totus ubique sit, suis semper adest;
et in coena speciali modo praesentem se exhibet, sic tamen ut
totus adsit, non totum: quia, ut dictum est, in carne sua coelo
comprehenditur donec judicium appareat.

31. Longe autem falluntur qui nullam carnis Christi prae¬
sentiam in coena concipiunt nisi in pane sistatur. Ita enim ar-

462 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

canae spiritus operationi, quae nobis Christum ipsum unit, nihil
reliquum faciunt. Christus praesens illis non videtur nisi ad nos
descendat. Quasi vero, si ad se nos evehat, non aeque potiamur
ejus praesentia. Ergo tantum de modo quaestio est: quia Chri¬
stum ipsi in pane locant, nobis autem non ducimus fas esse eum
e coelo detrahere. Utrum rectius sit judicent lectores. Tantum
facessat calumnia illa, auferri Christum a sua coena nisi sub pa¬
nis integumento lateat. Nam quum mysterium hoc coeleste sit,
necesse non est, Christum elicere in terras ut nobis sit conjunctus.

32. Porro de modo si quis me interroget, fateri non pu¬
debit, sublimius esse arcanum quam ut vel meo ingenio compre¬
hendi, vel enarrari verbis queat: atque, ut apertius dicam, expe¬
rior magis quam intelligam. Itaque veritatem Dei in qua ac¬
quiescere tuto licet, hic sine controversia amplector. Pronuntiat
ille carnem suam esse animae meae cibum , sanguinem esse po¬
tum. Talibus alimentis animam illi meam pascendam, offero. In
sacra sua coena jubet me sub symbolis panis ac vini corpus ac
sanguinem suum sumere, manducare ac bibere. Nihil dubito, quin
et ipse vere porrigat, et ego recipiam. Tantum absurda rejicio
quae aut coelesti Christi majestate indigna, aut1) humanae ejus
naturae veritate aliena esse apparet: quando et cum Dei verbo
pugnare necesse est, quod et sic in gloriam regni coelestis recep¬
tum fuisse Christum docet, ut supra omnem mundi conditionem
eum evehat; nec minus diligenter in humana ejus natura com¬
mendat, quae propria sunt verae humanitatis. Neque hoc vel in¬
credibile vel a ratione absonum videri debet: quia ut spirituale
est totum Christi regnum, ita quidquid agit cum sua ecclesia, ad
rationem saeculi hujus minime exigendum est. Yel, ut Augustini
verbis utar, per hominem hoc mysterium peragitur, ut reliqua,
sed divinitus; in terra, sed coelitus. Ea, inquam, est corporis
praesentia, quam sacramenti ratio postulat: quam tanta virtute
tantaque efficacia hic eminere dicimus, ut non modo indubitatam
vitae aeternae fiduciam animis nostris afferat, sed de carnis etiam
nostrae immortalitate securos nos reddat 2). Siquidem ab immor¬
tali ejus carne jam vivificatur, et quodammodo ejus immortalitati
communicat. Qui supra haec suis hyperbolis evehuntur , nihil
aliud quam talibus involucris simplicem et planam veritatem ob¬
scurant. Si cui nondum satisfactum fuerit, hic velim paulisper
mecum reputet, de sacramento nunc haberi sermonem, cujus om¬
nia ad fidem referenda sunt. Fidem vero nos ista quam enarra¬
vimus corporis participatione non minus laute affluenterque pasci¬
mus, quam qui ipsum Christum e coelo detrahunt. Ingenue in¬
terea confiteor, mixturam carnis Christi cum anima nostra, vel
transfusionem qualis ab ipsis docetur me repudiare : quia nobis
sufficit Christum e carnis suae substantia vitam in animas nostras
spirare , imo propriam in nos vitam diffundere , quamvis in nos

1) Om. ab.

2) Irenaeus lib. 4. cap. 34 (18, 5).

CAPUT XVII.

463

non ingrediatur ipsa Christi caro. Adde quod fidei analogiam,
ad quem omnem scripturae interpretationem exigere jubet Paulus
(Rom. 12, 6), hac in parte mihi praeclare constare nihil dubium
est. Qui veritati adeo perspicuae reclamant, ad quam fidei amus¬
sim se forment, viderint. Qui non confitetur Jesum Christum in
carne venisse, ex Deo non est (1 Joann. 4, 3). Isti, licet dissi¬
mulent, vel non advertant, ipsum carne sua spoliant.

33. De communicatione idem sentiendum: quae nulla ab
ipsis agnoscitur nisi Christi carnem sub pane deglutiant. Atqui
spiritui sancto non levis fit injuria, nisi credimus fieri incompre¬
hensibili ejus virtute ut cum carne et sanguine Christi communi¬
cemus. Imo si vis mysterii, qualis a nobis traditur, et cognita
fuit veteri ecclesiae ab annis quadringentis, pro dignitate expensa
esset, satis superque erat unde nobis satisfieret, clausa fuisset
multis foedis erroribus janua, ex quibus accensae sunt horrendae
dissensiones , quibus tum olim , tum nostra etiam aetate ecclesia
misere vexata est, dum hyperbolicum praesentiae modum exigunt
curiosi homines, quem scriptura nunquam ostendit. Ac de re
stulte et temere concepta perinde tumultuantur ac si inclusio Chri¬
sti sub pane, prora et puppis, ut ajunt, pietatis esset. Quomodo
Christi corpus, ut semel pro nobis traditum est, nostrum fiat,
quomodo sanguinis effusi participes fiamus, scire in primis refe¬
rebat, quia id est totum Christum crucifixum possidere, ut bonis
ejus omnibus fruamur. Nunc his omissis, quibus tantum inerat
momenti, imo neglectis et paene sepultis, haec una spinosa quae¬
stio illis placet, quomodo sub pane, vel sub specie panis lateat
Christi corpus. Falso jactant, quidquid docemus de spirituali man¬
ducatione, verae et reali (ut loquuntur) opponi: quandoquidem
non nisi ad modum respicimus. Qui apud eos carnalis est, dum
Christum pane includunt ; nobis spiritualis , quia vis arcana spiri-
j tus nostrae cum Christo conjunctionis vinculum est. Nihilo ve-
; rior est altera objectio, nos fructum vel effectum duntaxat quem
j ex esu carnis Christi capiunt fideles, attingere. Diximus enim
| antea Christum ipsum coenae esse materiam; inde vero sequi ef¬
fectum, quod sacrificio mortis ejus expiamur a peccatis, sanguine
I abluimur, resurrectione erigimur in spem coelestis vitae. Sed
| stulta imaginatio, cujus autor fuit Lombardus, pervertit eorum
mentes, dum esum carnis Christi sacramentum esse putant. Sic
; enim ille1): sacramentum et non res, sunt species panis et vini;
j sacramentum et res, caro et sanguis Christi; res et non sacra-
I mentum, mystica ejus caro. Item paulo post: res significata et
j contenta est propria caro Christi ; significata et non contenta my-
! sticum corpus. Quod inter carnem Christi distinguit et alendi
efficaciam qua praedita est, assentior; quod autem sacramentum
esse fingit, et quidem sub pane contentum, error est non feren¬
dus. Hinc nata est sacramentalis manducationis falsa interpreta,-

1) Libr. 4. Dist. 8.

464 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tio : quia putarunt impios quoque et sceleratos edere Christi cor¬
pus , quamlibet sint ab eo alieni. Atqui ipsa Christi caro in my¬
sterio coenae non minus spiritualis res est, quam aeterna salus.
Unde colligimus, quicunque vacui sunt Christi spiritu, carnem
Christi nihilo magis posse edere quam vinum bibere cui non sit
conjunctus sapor. Certe nimis indigne laceratur Christus, quum
prostituitur incredulis emortuum et nullius vigoris ejus corpus; et
repugnant aperta ejus verba (Joann. 6, 56): quisquis ederit car¬
nem meam et biberit sanguinem meum, in me manet et ego in
eo. Excipiunt, illic non agi de sacramentali esu: quod ego fa¬
teor, modo ne ad eundem scopulum subinde impingant, comedi
carnem ipsam absque ullo fructu. Scire autem ex ipsis velim
quamdiu eam contineant ubi manducarunt. Hic , meo judicio, exi¬
tum non reperient. Sed objiciunt, non posse hominum ingratitu¬
dine quidquam detrahi vel intercidere de fide promissionum Dei.
Fateor sane, et vim mysterii integram manere dico, quantumvis
impii eam , quoad in se est , exinanire studeant. Aliud tamen est
offerri , aliud recipi. Spiritualem hunc cibum omnibus porrigit
Christus , potumque spiritualem propinat : alii avide vescuntur, alii
fastidiose respuunt. An horum rejectio faciet ut cibus et potus
suam naturam perdant? Dicent hac similitudine sententiam suam
juvari, nempe carnem Christi, licet insipida sit, esse nihilominus
carnem. Ego vero nego posse comedi absque fidei gustu; vel, si
cum Augustino loqui magis placet, nego plus referre homines ex
sacramento quam vase fidei colligunt. Ita sacramento nihil dece¬
dit: imo illibata manet ejus veritas et efficacia, quamvis ab ex¬
terna ejus participatione inanes discedant impii. Si rursus obji¬
ciant, derogari huic verbo, hoc est corpus meum, si panem cor¬
ruptibilem et nihil praeterea impii recipiunt, in promptu solutio
est, Deum nolle veracem agnosci in ipsa receptione, sed in boni¬
tatis suae constantia, ubi indignis praestare quod rejiciunt para¬
tus est, imo liberaliter offert. Atque haec est sacramenti inte¬
gritas, quam violare totus mundus non potest, carnem et sangui¬
nem Christi non minus vere dari indignis quam electis Dei fide¬
libus; simul tamen verum est, non secus atque pluvia super
duram rupem decidens effluit, quia nullus in lapidem ingressus
patet, ita impios sua duritie repellere Dei gratiam quominus ad
ipsos penetret. Adde quod Christum absque fide recipi nihilo
magis consentaneum est quam semen in igne germinare. Quod
autem quaerunt, quomodo in damnationem quibusdam venerit
Christus nisi eum indigne recipiant, frigidum est: quando nus¬
quam legimus, Christum indigne recipiendo mortem sibi accersere
homines, sed potius respuendo. Nec eos juvat Christi parabola,
ubi dicit (Matth. 13, 7) semen enasci inter spinas, et postea suf¬
focatum corrumpi: quia illic disserit quid valeat temporalis fides,
quam edendae Christi carni et bibendo sanguini necessariam esse
non putant qui Judam hac in parte aequaliter faciunt socium
Petri. Quin potius eadem parabola refellitur eorum error, ubi

CAPUT XVII.

465

dicit Christus aliud semen cadere super viam, aliud super lapides,
ac neutrum agere radicem. Unde sequitur, incredulis suam duri¬
tiem esse obstaculo quominus ad eos Christus perveniat. Quisquis
salutem nostram hoc mysterio adjutam cupit, nihil aptius inveniet
quam ut fideles ad fontem deducti vitam hauriant ex Dei filio.
Dignitas vero satis magnifice commendatur , ubi tenemus , admini¬
culum esse quo inseramur in corpus Christi, vel insiti magis ac
magis coalescamus, donec solide nos secum uniat in coelesti vita.
Objiciunt, non debuisse fieri a Paulo (1 Cor. 11, 29) reos cor¬
poris et sanguinis Christi, nisi eorum essent participes. Ego au¬
tem respondeo , non ideo damnari quod comederint, sed tantum
quod mysterium profanaverint, pignus sacrae cum Deo conjunc¬
tionis, quod reverenter suscipere debebant, calcando.

34. Porro quia Augustinus inter vetustos scriptores praeci¬
pue asseruit caput illud doctrinae, sacramentis nihil decedere, nec
evacuari quam figurant gratiam, infidelitate vel malitia hominum,
utile erit ex verbis ejus clare probare , quam inscite et perperam
illud ad causam praesentem trahant qui canibus edendum proji¬
ciunt Christi corpus. Sacramentalis manducatio, secundum istos,
est qua impii Christi corpus et sanguinem absque virtute spiritus
vel ullo gratiae effectu recipiunt. Augustinus 1) contra, verba illa
(Joann. 6, 50) prudenter expendens: qui manducaverit carnem
meam et biberit sanguinem meum , non morietur in aeternum :
nempe, inquit, virtutem sacramenti, non tantum visibile sacra¬
mentum, et quidem intus, non foris; qui corde comedit, non qui
premit dente. Unde tandem concludit hujus rei sacramentum , id
est unitatis corporis et sanguinis Christi, in coena dominica pro¬
poni, quibusdam i^i vitam, aliis ad exitium; rem vero ipsam cu¬
jus sacramentum est , omnibus ad vitam , nulli ad exitium , qui¬
cunque fuerit particeps. Ne quis hic cavilletur, rem vocari non
corpus, sed quae ab illo separari potest, spiritus gratiam, has
nebulas discutit antithesis inter epitheta visibile et invisibile : nam
sub priore comprehendi non potest Christi corpus. Unde sequi¬
tur, visibili tantum symbolo incredulos communicare. Ac, quo
melius tollatur dubitatio, postquam dixerat, panem hunc interioris
hominis quaerere esuriem, subjicit: Moses et Aaron et Phinees,
multique alii qui manna comederunt, placuerunt Deo ; quare? quia
visibilem cibum spiritualiter intelligebant, spiritualiter esuriebant,
spiritualiter gustabant, ut spiritualiter satiarentur; nam et nos
hodie accepimus visibilem cibum, sed aliud est sacramentum, aliud
virtus sacramenti. Paulo post : ac per hoc , qui non manet in
Christo, et in quo non manet Christus, procul dubio nec mandu¬
cat spiritualiter carnem ejus, nec bibit sanguinem, licet carnaliter
et visibiliter premat dentibus signum corporis et sanguinis. Audi¬
mus rursum opponi visibile signum spirituali manducationi. Quo
refellitur error ille, corpus Christi invisibile sacramentaliter re

1) Homil. in Joann. 26.
Calvini Institutio II.

466 LIBER I?. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

vera comedi, quamvis non spiritualiter. Audimus etiam profanis
et impuris nihil concedi praeter visibilem signi sumptionem. Hinc
celebre ejus dictum 1), reliquos discipulos panem Dominum man¬
ducasse, Judam vero panem Domini. Quo incredulos clare ex¬
cludit a participatione corporis et sanguinis. Nec alio spectat
quod alibi2) dicit: quid miraris si datus est Judae panis Christi,
per quem manciparetur diabolo, quum videas e contrario (2 Cor.
12, 7) datum Paulo angelum diaboli per quem perficeretur in
Christo? Dicit quidem alibi 3) , corpus Christi fuisse illis panem
coenae quibus dicebat Paulus : qui manducaverit indigne , judicium
sibi manducat et bibit; nec ideo nihil accepisse, quia male acce¬
perint. Sed quo sensu, plenius alio loco explicat. Nam ex pro¬
fesso definiendum suscipiens quomodo improbi et scelerati, qui
fidem christianam ore profitentur, factis autem abnegant, Christi
corpus comedant, et quidem adversus quorundam opinionem, qui
non solo sacramento eos edere , sed re ipsa putabant : sed nec
ipsi, inquit4), dicendi sunt manducare corpus Christi, quia in
membris Christi computandi non sunt; ut enim alia taceam, non
possunt simul esse membra Christi et membra meretricis: denique
ipse dicens: qui manducat carnem meam et bibit meum sangui¬
nem, in me manet et ego in eo, ostendit quid sit, non sacra-
maento tenus, sed re vera corpus Christi edere; hoc enim est in
Christo manere, ut in illo Christus maneat; sic enim hoc dixit
tanquam diceret : qui non manet in me , et in quo ego non maneo,
non se dicat aut existimet manducare corpus meum, aut sangui- i
nem bibere. Expendant lectores antitheta: sacramento tenus, et
re vera edere , et nulla restabit dubitatio. Idem confirmat non
minus clare his verbis5): nolite parare fauces, sed cor; inde com-
jnendata est ista coena; ecce credimus in Christum quum fide ac-
cipimus; in accipiendo novimus quid cogitemus; modicum accipi¬
mus et in corde saginamur; non ergo quod videtur, sed quod i
creditur, pascit. Hic quoque quod sumunt impii, restringit ad
signum visibile; nec aliter Christum quam fide recipi docet. Sic
etiam alio loco, diserte pronuntians bonos et malos signaculis com- j
municare, hos a vera carnis Christi manducatione excludit. Nam
si rem ipsam perciperent, non tacuisset omnino quod causae ma-
gis erat consentaneum. Alio etiam loco 6) de manducatione ejus- i
que fructu disserens, sic concludit: tunc vita unicuique erit cor¬
pus et sanguis Christi , si quod in sacramento visibiliter sumitur,
in ipsa veritate spiritualiter manducetur, spiritualiter bibatur. Ergo
qui incredulos faciunt participes carnis et sanguinis Christi, ut
cum Augustino consentiant, nobis repraesentent corpus Christi vi- j
sibile : quando tota veritas secundum eum spiritualis est. Et certo
ex ejus verbis colligitur, sacramentalem esum, ubi veritati aditum

1) Homil. in Joann. 59. 2) Homil. 62.

3) Libr. 5. de Baptism. contra Donatist.

4) Libr. de civit. Dei 21. c. 25.

5) Contra Faustum libr. 13. c. 16. 6) Serm. 2. de verb. Apost.

CAPUT XVII.

467

claudit incredulitas, tantundem valere ac visibilem vel externum.
Quod si vere nec tamen spiritualiter comedi posset Christi corpus,
quid sibi vellet quod alibi tradit? Non hoc corpus quod videtis,
manducaturi estis, et bibituri sanguinem quem fundent qui me
crucifigent: sacramentum aliquod commendavi vobis; spiritualiter
intellectum vivificabit vos. Negare certe noluit quin idem corpus
quod in sacrificium Christus obtulit, in coena porrigatur; sed man¬
ducationis modum notavit: quod scilicet in coelestem gloriam re¬
ceptum, arcana spiritus virtute vitam nobis inspiret. Fateor qui¬
dem, saepius apud eum occurrere istam loquendi formam, comedi
corpus Christi ab infidelibus; sed se ipsum explicat, addens, in
sacramento. Et alibi spiritualis manducatio ab eo describitur, in
qua gratiam morsus nostri non consumunt. Ac ne congerie me
pugnare dicant adversarii, scire velim quomodo ab una ejus sen¬
tentia se expediant, ubi dicit, sacramenta in solis electis efficere
quod figurant. Certe infitiari non audebunt, quin figuret in coena
panis Christi corpus. Unde sequitur, reprobos ab ejus participa¬
tione arceri. Cyrillum quoque non aliter sensisse declarant haec
verba: perinde ac si quis liquefactae cerae aliam ceram infuderit,
alteram cum altera per totum commisceat, ita necesse est, si quis
carnem et sanguinem Domini recipit , cum ipso conjungi , ut Chri¬
stus in eo et ipse in Christo inveniatur. His verbis liquere ar¬
bitror, vero et reali esu privari qui sacramentaliter tantum Christi
corpus comedunt, quod a sua virtute separari nequit; nec ideo
labascere fidem promissionum Dei, qui non desinit e coelo pluere,
quamvis pluviae liquorem saxa et rupes non concipiant.

35. Haec cognitio nos facile a carnali etiam adoratione abs¬
trahet, quam perversa temeritate quidam in sacramento erexe¬
runt, quod secum subducerent: si corpus est, et anima igitur et
divinitas sunt una cum corpore, quae jam divelli non possunt;
igitur illic adorandus Christus. Primum, si sua illa quam obten¬
dunt concomitantia ipsis negetur, quid facient? Nam ut maxime
absurditatem urgeant, si corpus ab anima et divinitate separetur,
quis tamen sanus et sobrius Christi corpus Christum esse sibi per¬
suadeat? Videntur quidem sibi suis id syllogismis pulchre confi¬
cere. Verum quum de corpore et sanguine suo distincte loquatur
Christus, modum autem praesentiae non describat, quomodo ex
re ambigua certo conficient quod volunt? Quid ergo? nonne si
graviore aliquo sensu eorum conscientias exerceri contigerit, pro¬
tinus cum suis syllogismis dissolventur ac liquescent? nempe ubi
certo Dei verbo defici se videbunt, quo uno consistunt animae
nostrae quum ad rationem vocantur, et sine quo primo quoque
momento labascunt, ubi apostolorum doctrinam et exempla sibi
adversari , se vero solos sibi autores esse cogitabunt. Accedent
ad tales impulsus et alii non leves stimuli. Quid? an res erat
nullius momenti , Deum hac forma adorare ut nihil nobis praescri¬
beretur? An quum de vero Dei cultu ageretur, tanta levitate
fuerat tentandum de quo nullum usquam verbum legebatur? At

30*

468

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

si qua decet humilitate cogitationes omnes suas sub Dei verbo
continuissent, auscultassent certe quod ipse dixit: accipite, man¬
ducate, bibite; huicque mandato paruissent, quo accipi sacramen¬
tum non adorari jubet. Qui vero, ut a Deo mandatum est, sine
adoratione accipiunt, securi sunt se a mandato Dei non deflectere :
qua securitate nihil melius est quum quid operis instituimus. Ha¬
bent apostolorum exemplum , quos non legimus prostratos adorasse,
sed, ut erant discumbentes, accepisse et manducasse. Habent
apostolicae ecclesiae usum, ubi fideles non in adoratione sed in
fractione panis communicasse, a Luca narratur (Act. 2, 42). Ha¬
bent apostolicam doctrinam qua Paulus Corinthiorum ecclesiam in- j
stituit, professus se a Domino accepisse quod tradebat (1 Cor. 11, 23).

36. Atque haec quidem eo tendunt, ut expendant pii lecto¬
res quam non tutum sit in rebus tam arduis a simplici Dei verbo
ad cerebri nostri somnia evagari. Quae autem superius dicta sunt,
omni hac in re scrupulo liberare nos debent. Nam ut Christum
illic rite apprehendant piae animae, in coelum erigantur necesse
est. Quod si hoc sacramenti officium est, mentem hominis in¬
firmam alioqui adjuvare, ut ad percipiendam spiritualium my- ]
steriorum altitudinem sursum assurgat, qui in signo externo de- ! i
tinentur, a recta quaerendi Christi via aberrant. Quid ergo? su¬
perstitiosum esse cultum negabimus, quum sese homines coram
pane prosternunt ut Christum illic adorent? Huic malo procul
dubio voluit obviare ni caena synodus, quum vetuit nos humiliter e
attentos esse ad proposita symbola. Nec alia causa institutum olim c
fuit ut ante consecrationem populus alta voce admoneretur habere j a
sursum corda. Ipsa quoque scriptura, praeterquam quod Christi j e
ascensionem diligenter nobis enarrat, qua corporis sui praesentiam n
a conspectu nostro consuetudineque subduxit, quo nobis omnem I n
de eo carnalem cogitationem excutiat, quoties ipsius meminit, men- 1 i
tibus sursum erigi jubet, et ipsum in coelo quaerere sedentem in j ii
patris dextera (Coi. 3, 1). Secundum hanc regulam erat potius ci
spiritualiter in coelesti gloria adorandus, quam excogitandum istud i ti
tam periculosum adorationis genus, plenum carnalis crassaeque de it
Deo opinionis. Quare qui sacramenti adorationem excogitarunt, ; ei
eam non modo a se ipsis somniarunt citra scripturam, ubi nulla j «
illius mentio ostendi potest (quae tamen non fuisset praetermissa j ii
si Deo accepta foret), sed reclamante scriptura, suae sibi libidinis
arbitrio Deum fabricati sunt, derelicto Deo vivente. Quid enim | pi
est idololatria, si hoc non est, dona pro datore ipso colere? Ubi Q
dupliciter peccatum est. Nam et honor Deo raptus ad creaturam j d
traductus est, et ipse etiam in polluto ac profanato suo beneficio
inhonoratus, dum ex sancto ejus sacramento factum est exsecra- [
bile idolum. Nos e converso, ne in eandem incidamus foveam, i
aures, oculos, corda, mentes, linguas penitus defigamus in sacra ;
Dei doctrina. Est enim ea spiritus sancti optimi magistri schola,
in qua sic proficitur, ut nihil sit aliunde asciscendum ; ignorandum j
vero libenter quidquid in ea non docetur.

CAPUT XVII.

469

37. Jam vero, ut superstitio rectos fines semel egressa nul¬
lum peccandi finem facit, longe ulterius prolapsi sunt. Ritus enim
excogitarunt a coenae institutione prorsus extraneos: in hoc tan¬
tum ut divinis honoribus signum afficerent. Christo, inquiunt,
hanc venerationem deferimus. Primum, si in coena hoc fieret,
dicerem adorationem eam demum esse legitimam quae non in signo
residet, sed ad Christum in coelo sedentem dirigitur. JSTunc vero
quo praetextu se Christum in illo pane honorare jactant, quum
nullam habeant hujus rei promissionem? Consecrant hostiam, ut
vocant, quam circumferant in pompa; quam spectandam, colendam,
invocandam solenni spectaculo exhibebant. Quaero, qua virtute
putent esse rite consecratam? Nempe verba illa proferent: hoc
est corpus meum. Ego vero contra objiciam, simul dictum esse:
accipite et manducate. Neque id de nihilo faciam. Quum enim
praecepto annexa sit promissio, dico hanc sub illo ita inclusam,
ut separata fiat omnino nulla. Id simili exemplo fiet clarius.
Mandatum dedit Deus quum diceret: invoca me; promissionem
addidit: exaudiam te. Si quis invocato Petro aut Paulo, hac
promissione glorietur, nonne omnes clamabunt eum perperam fa¬
cere ? Et quid aliud , quaeso , faciunt qui omisso mandato de man¬
ducatione, mutilam promissionem abripiunt: hoc est corpus meum,
ut ea in alienos a Christi institutione ritus abutantur? Memine¬
rimus ergo hanc promissionem iis esse datam, qui mandatum cum
ea conjunctum observant; eos autem omni verbo destitui, qui sa¬
cramentum alio transferunt. Antea disseruimus quomodo nostrae
apud Deum fidei serviat sacrae coenae mysterium. Quando autem
tantam hic suae bonitatis largitatem, quantam prius enarravimus,
non solum nobis in memoriam Dominus revocat, sed quasi de
manu in manum profert et ad eam agnoscendam nos excitat, si¬
mul admonet ne tam etfusae beneficientiae ingrati simus: quin po¬
tius eam quibus par est laudibus praedicemus et gratiarum actione
celebremus. Itaque quum sacramenti ipsius institutum apostolis
traderet, ut id in sui memoriam facerent, docuit. Quod Paulus
interpretatur, mortem Domini nuntiare (1 Cor. 11, 26). Id autem
est publice atque uno omnes simul ore palam fateri, totam vitae
ac salutis fiduciam in morte Domini positam nobis esse: ut nostra
illum confessione glorificemus, et alios nostro exemplo ad dandam
illi gloriam exhortemur. Hic apparet rursum quo sacramenti sco¬
pus spectet: nempe ut nos in mortis Christi memoria exerceat.
Quod enim jubemur mortem Domini annuntiare donec ad judican¬
dum veniat, non aliud est nisi ut oris confessione praedicemus
quod fides nostra in sacramento agnovit: mortem scilicet Christi
nostram esse vitam. Hic secundus est sacramenti usus, qui ad
externam confessionem attinet.

38. Tertio et exhortationis vice nobis Dominus esse voluit;
qua non alia vehementius cum ad puritatem et sanctimoniam vi¬
tae, tum vero ad caritatem, pacem, consensum animare nos in-
flammareque posset. Nam sic suum illic corpus nobis Dominus

470 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

communicat, ut unum prorsus nobiscum fiat, nosque cum illo.
Porro, quum nonnisi unum illi corpus sit, cujus nos omnes par¬
ticipes facit, necesse est et nos omnes unum corpus hujusmodi
participatione fieri. Quam unitatem repraesentat panis qui in sa¬
cramento exhibetur, qui velut ex multis granis confectus est, sic
inter se commixtis ne alterum ab altero discernere liceat: in hunc
modum et nos tanta animorum consensione conjunctos connexos-
que esse decet, ne quid dissidii aut divisionis intercedat. I*d Pauli
verbis (1 Cor. 10, 16) explicari malo: calix, inquit, benedictionis,
cui benedicimus, communicatio est sanguinis Christi; et panis be¬
nedictionis quem frangimus, participatio est corporis Christi. Ita¬
que unum corpus sumus omnes, qui de uno pane participamus.
Praeclare vero in sacramento profecerimus, si impressa insculpta-
que animis nostris fuerit haec cogitatio, non posse a nobis quem¬
quam ex fratribus laedi, contemni, rejici, violari, aut ullo modo
olfendi, quin simul in eo Christum laedamus, spernamus, violemus
nostris injuriis; non posse nos a fratribus dissidere, quin simul
a Christo dissideamus; Christum a nobis diligi non posse, quin
diligatur in fratribus; qualem corporis nostri curam gerimus, ta¬
lem fratrum quoque gerendam, qui membra sunt corporis nostri;
quomodo nulla corporis nostri pars aliquo doloris sensu tangitur,
qui non in alias omnes diffundatur, ita non ferendum esse fratrem
malo aliquo affici, cujus non et ipsi compassione tangamur. Quam-
obrem non abs re Augustinus toties sacramentum hoc appellat
caritatis vinculum. Quis enim acrior admoveri stimulus poterat
ad excitandam mutuam inter nos caritatem, quam dum Christus
se ipsum nobis donans, non modo suo nos exemplo, ut alter alteri
nos mutuo devoveamus ac tradamus, invitat; sed quatenus se fa¬
cit omnium communem, nos quoque omnes unum in se ipso esse
facit.

39. Hinc autem optime confirmatur quod alibi dixi, rectam
sacramenti administrationem non absque verbo constare. Quae¬
cunque enim ex coena nobis provenit utilitas, verbum requirit;
sive in fide confirmandi sumus, sive in confessione exercendi, sive
excitandi ad officium, praedicatione opus est. Nihil ergo magis
praeposterum fieri in coena potest, quam si vertatur in mutam
actionem, quod sub papae tyrannide factum est. Totam siquidem
vim consecrationis a sacerdotis intentione pendere voluerunt, quasi
hoc nihil ad populum pertineret, cui mysterium maxime explicari
oportuerat. Inde autem natus est hic error, quod non observa¬
bant promissiones illas quibus conficitur consecratio, non ad ele¬
menta ipsa, sed ad eos qui recipiunt, destinari. Atqui non pa¬
nem alloquitur Christus, ut corpus suum fiat; sed discipulos jubet
manducare atque illis corporis et sanguinis sui communicationem
pollicetur. Nec alium ordinem docet Paulus, quam ut una cum
pane et calice promissiones fidelibus offerantur. Ita est sane. Non
hic magicam aliquam incantationem imaginari nos decet, ut satis
sit verba demurmurasse, quasi ab elementis exaudiantur; sed verba

CAPUT XVII.

471

j illa vivam praedicationem esse intelligamus , quae auditores aedifi-
I cet, quae intus penetret in eorum animos quae cordibus imprima-
! tur ac insideat, quae efficaciam in complemento ejus quod pro-
; mittit exserat. His rationibus clare patet, repositionem sacramenti,
i quam nonnulli urgent ut aegrotis extra ordinem distribuatur, inuti-
| lem esse. Aut enim sine recitatione institutionis Christi accipient,
aut minister una cum signo veram mysterii explicationem con¬
junget. In silentio est abusus ac vitium. Si referuntur promis¬
siones et mysterium enarratur, ut cum fructu recipiant qui recep-
f turi sunt, non est quod dubitemus hanc esse veram consecrati o-
i nem. Quorsum igitur evadet altera, cujus vis ad aegrotos usque
non pervenit? Sed enim qui faciunt, habent veteris ecclesiae
; exemplum. Fateor; verum in re tanta, et in qua non sine magno
; periculo erratur, nihil tutius est quam ipsam veritatem sequi.

40. Porro, quemadmodum sacrum hunc panem coenae Do-
i mini spiritualem esse cibum videmus, suavem ac delicatum non
I minus quam salutiferum piis Dei cultoribus, cujus gustu sentiunt
! Christum suam esse vitam , quos ad gratiarum actionem erigit,
, quibus ad mutuam inter se caritatem exhortatio est, ita rursum
in nocentissimum venenum omnibus vertitur quorum fidem non
: alit et confirmat, et quos ad confessionem laudis caritatemque non
excitat. Non enim aliter ac cibus corporalis, ubi ventrem offen¬
dit vitiosis humoribus occupatum, ipse quoque vitiatus et corrup-
l tus nocet magis quam nutrit; cibus etiam hic spiritualis, si in
animam inciderit malitia nequitiaque pollutam, majore illam ruina
; praecipitat. Non suo id quidem vitio, sed quia pollutis et infi-
I delibus nihil est mundum (Tit. 1, 15), quamlibet alioqui sancti-
i ficatum Domini benedictione. Nam, ut ait Paulus (1 Cor. 11, 29),
i qui indigne manducant et bibunt, rei sunt corporis et sanguinis
Domini, judiciumque sibi manducant et bibunt, non dijudicantes
corpus Domini. Tale enim hominum genus, quod sine ulla fidei
| scintilla, sine ullo caritatis studio, ad usurpandam coenam Domini
instar porcorum se proripit, minime discernit corpus Domini. Nam
| quatenus corpus illud suam esse vitam non credunt, qua possunt
i contumelia ipsum afficiunt, omni sua dignitate spoliantes; ac de-
; mum sic accipiendo profanant et contaminant. Quatenus vero alie¬
nati a fratribus ac dissidentes, sacrum corporis Christi symbolum
I eum suis dissidiis commiscere audent, non stat per eos quominus
Christi corpus discerpatur ac membratim dilanietur. Itaque non
immerito rei sunt corporis et sanguinis Domini, quod sacrilega
; impietate foede adeo polluunt. Hac ergo indigna manducatione
| damnationem suam sibi accipiunt. Nam quum nullam in Christo
fidem repositam habeant, sacramento tamen accepto profitentur
non alibi quam in eo esse sibi salutem, omnemque aliam fiduciam
abjurant. Quare ipsi sibi sunt accusatores, testimonium ipsi ad¬
versum se pronuntiant, damnationem ipsi suam obsignant. Deinde,
quum odio ac malevolentia divisi distracti que a fratribus, hoc est
Christi membris, partem in Christo nullam habeant, testificantur

472 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tamen hanc unam salutem esse, Christo communicare et illi uni¬
tum esse. Eam ob rem praecipit Paulus ut probet se ipsum ho¬
mo antequam de hoc pane edat, aut bibat e calice. Quo, ut
ego quidem interpretor, voluit unumquemque in se descendere,
et secum reputare an interiore cordis fiducia in salutem a Christo
partam recumbat; an oris confessione agnoscat; deinde an inno¬
centiae ac sanctitatis studio ad Christi imitationem aspiret; an
ejus exemplo sese fratribus dare paratus sit, ac se iis communi¬
care, quibuscum Christum communem habet; an ut ipse a Christo
censetur, ita vicissim fratres omnes pro corporis sui membris ha¬
beat; an eos instar membrorum suorum fovere, tueri, juvare cu¬
piat. Non quia haec tum fidei tum caritatis officia nunc perfecta
in nobis esse possint; sed quia huc nos contendere et votis om¬
nibus aspirare oportet, ut inchoatam fidem magis in dies ac ma¬
gis augeamus.

41. Yulgo dum homines ad eam manducandi dignitatem
comparare volunt, miseras conscientias torserunt ac divexarunt
diris modis; nec tamen quid quam eorum quae in rem essent attu¬
lerunt. Digne manducare eos dixerunt qui in statu gratiae essent.
In statu gratiae esse interpretati sunt, purum purgatumque omni
peccato esse. Quo dogmate omnes, quotquot in terris unquam
fuerunt et sunt homines, ab hujus sacramenti usu arcebantur.
Nam si hoc agitur ut nostram a nobis dignitatem petamus, actum
de nobis est; desperatio tantum et exitialis ruina nos manet. To¬
tis licet viribus adnitamur, non aliud proficiemus nisi ut tum de¬
nique indignissimi futuri simus quum de quaerenda dignitate maxime
laboratum a nobis fuerit. Quo huic ulceri mederentur, modum
excogitarunt acquirendae dignitatis: ut, quantum in nobis est exa¬
mine habito, reposcitaque a nobis factorum omnium ratione, con¬
tritione, confessione, satisfactione, nostram indignitatem expiaremus ;
quae expiandi ratio qualis sit, dictum est ubi erat aptior dicendi
locus. Quod ad praesens institutum attinet, dico haec nimium esse
jejuna evanidaque solatia consternatis dejectisque conscientiis et
peccati sui horrore perculsis. Nam si Dominus interdicto neminem
in coenae suae participationem admittit, nisi justum et innocentem,
non levi cautione opus est, quae aliquem suae justitiae securum
reddat, quam a Deo requiri audit. Unde vero haec nobis confir¬
matur securitas, apud Deum defunctos esse qui fecerunt quod in
se est? Quod si etiam ita esset, quando tamen erit ut spondere
quis sibi audeat, se fecisse quod in se erat? Ita quum nulla
certa nostrae dignitatis securitas fiat, manebit semper clausus adi¬
tus, horribili illo interdicto, quo edicitur judicium sibi manducare
et bibere qui indigne manducant et bibunt.

42. Nunc judicare promptum est qualis sit haec quae in
papatu regnat doctrina, et a quo autore profecta sit, quae mise¬
ros peccatores et trepidatione moestitiaque afflictos, hujus sacra
menti consolatione immani sua austeritate orbat et spoliat, in quo
tamen omnes evangelii deliciae illis proponebantur. Certe diabo-

- :

CAPUT XVII.

473

lus nullo majori compendio homines perdere poterat, quam sic
eos infatuando, ne gustum et saporem talis alimenti perciperent,
i quo eos optimus pater coelestis pascere voluerat. Ne igitur in
J hujusmodi praecipitium ruamus, meminerimus has sacras epulas
j aegrotis esse pharmacum, peccatoribus solatium, pauperibus largi-

Itionem; quae sanis, justis et divitibus, si qui reperiri possent,
nullum afferrent operae pretium. Nam quum in illis Christus no¬
bis in cibum detur, intelligimus , nos sine ipso tabescere, liqui,
deficere, qualiter inedia corporis vigorem exstinguit. Deinde quum
in vitam detur, intelligimus nos sine ipso in nobis plane mortuos
j esse. Quare ea est dignitas, quam unam et optimam afferre Deo
j possumus, si nostram ei vilitatem et, ut ita loquar, indignitatem
I offeramus, ut sua misericordia nos se dignos faciat; si animos in
I nobis despondeamus, ut nos in ipso consolemur; si nos humilie-
1 mus, ut ab ipso erigamur; si nos accusemus, ut ab ipso justifice-
t mur; praeterea, si ad eam quam in sua coena nobis commendat
i unitatem aspiremus; et, quemadmodum nos omnes unum in se
ipso esse facit, ita unam omnino1) animam, cor unum, linguam
j unam nobis omnibus optemus. Haec si perpensa et meditata ha-
I buerimus, nunquam nos illae cogitationes, etiamsi concutiant, pro-
j sternent. Nos bonorum omnium egeni et nudi, nos peccatorum
i sordibus inquinati, nos semimortui, quomodo corpus Domini digne
[| manducaremus? Magis cogitabimus nos pauperes venire ad benig-
rj num largitorem, aegros ad medicum, peccatores ad justitiae auto-
| rem, mortuos denique ad eum qui vivificat; dignitatem illam, quae
i a Deo mandatur, fide praecipue constare, quae omnia in Christo,
| nihil in nobis reponit; deinde caritate, et ea quidem ipsa quam
Deo imperfectam offerre satis sit, ut ipsam in melius augeat, quando
a praestari solida non potest. Alii nobiscum in hoc consentientes,
i dignitatem ipsam in fide et caritate positam esse, in modo tamen
(1 ipso dignitatis longe aberrarunt, fidei perfectionem exigentes, cui
fj nihil omnino accedere possit, et caritatem parem ei quam Chri-
j stus erga nos declaravit. At eo ipso omnes ab hujus coenae sa-
j crosanctae accessu, non secus ac priores illi, abigunt. Si enim

i obtineret eorum sententia, nemo nisi indigne acciperet; quando

ad unum omnes rei convicti que suae imperfectionis tenerentur.
Et sane nimii stuporis, ne dicam stoliditatis fuerit, eam perfectio¬
nem in recipiendo sacramento requirere, quae sacramentum irri¬
tum supervacuum que faciat: quod non perfectis institutum est,
sed infirmis ac debilibus ad vellicandum, excitandum, stimulandum,
exercendum fidei et caritatis affectum, defectum vero utriusque
corrigendum.

43. Caeterum quod ad externum actionis ritum spectat, in
manum accipiant fideles necne, inter se dividant an singuli quod
sibi datum fuerit edant, calicem in diaconi manu reponant an
proximo tradant, panis sit fermentatus an azymus, vinum rubrum

1) Sic libri editi. Legendum: omnium.

474 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

an album, nihil refert. Haec indifferentia sunt, et in ecclesiae
libertate posita. Quanquam certum est, veteris ecclesiae ritum
fuisse ut omnes in manum acciperent. Et Christus dixit: dividite
inter vos. Fermentatum et vulgarem panem fuisse ante tempus
Alexandri romani episcopi, narrant historiae; qui primus azymo
pane delectatus est: qua id ratione, non video, nisi ut plebis ocu¬
los novo spectaculo in admirationem traheret magis quam ut ani¬
mos proba religione institueret. Omnes objuro, qui vel levi ali¬
quo pietatis studio tanguntur, annon evidenter perspiciant, et
quanto praeclarius Dei gloria hic resplendeat, et quanto affluen-
tior spiritualis consolationis suavitas ad fideles redeat, quam in
istis frigidis et histrionicis nugis, quae nullum alium usum affe¬
runt nisi ut stupentis populi sensum fallant. Id populum reli¬
gione contineri vocant, quum superstitione stolidus et infatuatus
quovis trahitur. Si quis vetustate tueri hujusmodi inventiones
velit, nec ipse ignoro quam vetustus sit chrismatis et exsufflatio¬
nis in baptismo usus; quam non longe ab aetate apostolorum
coena Domini tacta rubigine fuerit; sed isthaec scilicet humanae
confidentiae procacitas est, quae se continere nequit, quin semper
in Dei mysteriis ludat et lasciviat. Hos vero meminerimus tanti
esse Deo verbi sui obedientiam, ut in ea et angelos suos et or¬
bem universum judicare nos velit. Porro tanta caeremoniarum
congerie facessere jussa, sic administrari decentissime poterat, si
saepissime et singulis ad minimum hebdomadibus proponeretur
ecclesiae. Initium autem fieret a publicis precibus ; haberetur
deinde concio; tum minister, proposito in mensa pane et vino,
institutionem coenae referret; deinde promissiones enarraret quae
in ea nobis relictae sunt ; simul eos omnes excommunicaret qui
interdicto Domini ab ea arcentur; postea oraretur, ut qua Domi¬
nus benignitate sacrum hoc alimentum nobis largitus est, nos
quoque ad id suscipiendum fide et animi gratitudine erudiret et
formaret, et quando ex nobis non sumus, sua misericordia nos
dignos faceret tali convivio. Hic vero aut canerentur psalmi, aut
aliquid legeretur, et quo decet ordine fideles sacrosanctis epulis
communicarent, ministris panem frangentibus et populo praeben¬
tibus. Finita coena exhortatio haberetur ad sinceram fidem et
fidei confessionem, ad caritatem et mores Christianis dignos. Post¬
remo gratiarum actio referretur, et laudes Deo canerentur. Qui¬
bus finitis ecclesia dimitteretur in pace.

44. Quae de sacramento hoc hactenus disseruimus abunde
ostendunt, non institutum ideo fuisse ut semel quotannis accipe¬
retur, idque perfunctorie, ut nunc communiter moris est, verum
quo frequenti in usu Christianis omnibus esset, ut frequenti me¬
moria passionem Christi repeterent; qua recordatione et fidem
suam sustinerent ac roborarent, et sese ad confessionem laudis
Deo canendam bonitatemque ejus praedicandam hortarentur, et qua
postremo mutuam caritatem alerent, et sibi etiam inter se testifi¬
carentur, cujus copulam in unitate corporis Christi viderent. Quo-

CAPUT XVII.

475

ties enim symbolo corporis Domini communicamus, yelut data et
accepta tessera, alter alteri nos vicissim obstringimus ad omnia
dilectionis officia, ut ne quid admittat nostrum quispiam quo fra¬
trem laedat, ne quid praetermittat quo eum juvare possit, ubi
necessitas postulat et facultas suppetit. Talem fuisse ecclesiae
apostolicae usum , Lucas in Actis (2, 42) commemorat, quum fide¬
les ait perseverantes fuisse in doctrina apostolorum, communica¬
tione, fractione panis et orationibus. Sic agendum omnino erat,
ut nullus ecclesiae conventus fieret sine verbo , orationibus , parti¬
cipatione coenae et eleemosynis. Hunc et apud Corinthios fuisse
institutum ordinem, satis ex Paulo conjicere licet; et multis postea
saeculis in usu fuisse constat. Inde enim veteres illi canones,
quos Anacleto et Calixto tribuunt, ut peracta consecratione omnes
communicent, qui noluerint ecclesiasticis carere liminibus. Et in
vetustis illis canonibus quos apostolorum vocant, habetur: qui non
perseverant usque ad finem, et sacram communionem non perci¬
piunt, tanquam inquietudinem ecclesiae moventes, corrigendos.
In antiocheno etiam concilio decretum est, ut qui ecclesiam in¬
trant, scripturas audiunt, et a communione abstinent, ab ecclesia
removeantur, donec vitium hoc correxerint. Quod tametsi in con-
| cilio toletano primo vel mitigatum fuit, vel mitioribus saltem ver¬
bis propositum, tamen illic quoque statuitur, ut qui audita con¬
cione nunquam communicare deprehensi fuerint, admoneantur; si
post monitionem abstineant, arceantur.

45. His scilicet constitutionibus volebant sancti viri retinere
ac tueri frequentem communionis usum, ab ipsis apostolis tradi-
! tum, quem fidelibus maxime salutarem esse, vulgi autem negli-
gentia sensim obsolescere videbant. De aetate autem sua testatur
Augustinus1): hujus, inquit, rei sacramentum unitatis corporis
: Domini alicubi quotidie, alicubi certis intervallis dierum, in do-
: minica mensa praeparatur, et de mensa illa sumitur, quibusdam
i ad vitam, aliis ad exitium. Et in Epistola ad Januarium priore2):
alii quotidie communicant corpori et sanguini dominico, alii certis
diebus accipiunt, alibi nullus dies intermittitur quo non offeratur,
alibi sabbatho tantum et dominico, alibi nonnisi dominico. Quo¬
niam autem, ut diximus, plebs interdum remissior erat, instabant
sancti viri severis objurgationibus, ne connivere ad hanc socor¬
diam viderentur. Tale exemplum est apud Chrysostomum in epi¬
stolam ad Ephesios3): non est dictum ei qui convivium dehone¬
stabat, quare recubuisti? sed, quare ingressus es? quisquis myste¬
riorum particeps non est, improbus est, et impudens quod hic
adstat; quaeso, si quis ad convivium vocatus venerit, manus la-
verit, discubuerit, visus fuerit se ad edendum comparare, deinde
nihil gustet, nonne contumelia et convivium afficiet et convivato¬
rem? sic tu, inter eos stans qui oratione se ad sumendum sacro-

1) In c. 6. Joann. tract. 26 , 15.

2) Ep. 118 (54). 3) In c. 1. homil. 26.

476 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

sanctum cibum praeparant, te unum esse ex eorum numero, eo
ipso quod non abscessisti confessus es, tandem non participas:
nonne satius foret te non comparuisse? indignus sum, inquis;
ergo nec communione orationis dignus eras, quae est ad sumen¬
dum sacrum mysterium praeparatio.

46. Et sane haec consuetudo quae semel quotannis commu¬
nicare jubet , certissimum est diaboli inventum , cujuscunque tan¬
dem ministerio invecta fuerit. Ajunt Zepherinum ejus decreti
fuisse autorem, quod tale fuisse nequaquam credibile est quale
nunc habemus. Ille enim suo instituto non forte pessime eccle¬
siae consulebat, ut tum erant tempora. Minime enim dubium est ;
quin tum sacra coena proponeretur fidelibus quoties in coetum
convenirent, nec dubium etiam quin bona eorum pars communi¬
caret. Sed quum vix unquam eveniret ut omnes simul commu¬
nicarent, esset vero necesse eos qui permixti erant profanis et
idololatris, externo aliquo symbolo fidem suam testari: diem illum,
ordinis et politiae causa, vir sanctus statuerat, quo totus Christia¬
norum populus fidei confessionem participatione coenae Domini
ederet. Probum alioqui Zepherini institutum male detorsit poste¬
ritas, quum certa lex de una quotannis communicatione posita
est; qua factum est, ut fere omnes, quum semel communicave-
ruut, quasi in reliquum anni tempus pulchre defuncti, in utram¬
que aurem securi dormiant. Longe aliter factum oportuit: singu¬
lis ad minimum hebdomadibus proponenda erat Christianorum coe¬
tui mensa Domini ; declarandae promissiones quae nos in ea spi-
ritualiter pascerent; nullus quidem necessitate cogendus, sed co¬
hortandi omnes et stimulandi; objurgandus etiam ignavorum torpor. ,j
Omnes gregatim, ut famelici, ad tales lautitias convenirent. hTon
injuria igitur principio conquestus sum, diaboli arte intrusam hanc
consuetudinem: quae, dum unum anni diem praescribit, in totum
annum socordes reddit. Videmus quidem perversum hunc abusum
Chrysostomi tempore jam obrepsisse; sed videre simul licet quan¬
topere ipsi displicuerit. Conqueritur enim gravibus verbis eo quem
nuper citavi loco , tantam esse hujus rei inaequalitatem , quod aliis !
anni temporibus saepenumero, nec quum mundi essent, accede¬
rent; in paschate, etiam immundi. Deinde exclamat: o consuetu¬
dinem! o praesumptionem! frustra ergo habetur quotidiana oblatio; ;j
frustra stamus ad altare; nemo est qui simul participet. Tantum
abest ut autoritate sua interposita comprobarit.

47. Ex eadem prodiit officina et altera constitutio, quae l
dimidiam coenae partem meliori populi Dei numero vel furata est, j
vel eripuit: nempe symbolum sanguinis, quod laicis et profanis
(his scilicet titulis Dei haereditatem insigniunt) interdictum, pau¬
cis rasis et unctis in peculium cessit. Edictum aeterni Dei est
ut omnes bibant: quod homo nova et contraria lege antiquare et
abrogare audet, edicens ne omnes bibant. Ac ne sine ratione
adversus Deum suum pugnent tales legislatores, pericula obten- |’
dunt quae accidere possent si omnibus passim exponeretur sacer

CAPUT XVII.

477

i hic calix. Ac si ab aeterna Dei sapientia prospecta ea et ani¬
li madversa non essent. Deinde, argute scilicet, ratiocinantur, unum
; pro duobus esse satis. Nam si corpus est, inquiunt, totus Chri-
! stus est, qui a suo corpore jam divelli non potest. Ergo et cor-
| pus sanguinem per concomitantiam complectitur. En sensus nostri
K cum Deo consensum, ubi vel tantillum laxis habenis lascivire fe-
) rocireque coepit. Dominus, panem ostendens, corpus suum esse
I dicit; calicem dum ostendit, sanguinem vocat. Humanae rationis
audacia contra reclamat , panem esse sanguinem , vinum esse cor-
i pus. Ac si Dominus nulla causa corpus suum a sanguine et ver-
| bis et signis distinxisset, et unquam fando auditum esset, corpus
| Christi, aut sanguinem, Deum et hominem appellari. Sane, si
I designare se totum voluisset, dicere poterat: ego sum; qualiter
loqui in scripturis consuevit; non autem: hoc est corpus meum,

' hic est sanguis meus. Sed fidei nostrae infirmitati succurrere vo-
j lens, calicem seorsum a pane statuit, ut doceat se ad potum non
i minus quam cibum sufficere. Nunc tollatur pars una, non nisi
I dimidium alimentorum in eo reperiemus. Ergo , ut verum sit
i quod obtendunt, sanguinem esse in pane per concomitantiam, et
I corpus rursum in calice, confirmatione tamen fidei, quam Christus
i ut necessariam tradit, pias animas fraudant. Itaque, argutiis eo-
j rum valere jussis, retinenda nobis est utilitas quae in duplici
! arrha ex Christi ordinatione percipitur.

48. Equidem scio, satanae ministros, ut solenne illis est
j scripturas ludibrio habere, hic cavillari. Primum causantur, ex

I simplici facto non esse ducendam regulam qua ecclesia ad perpe¬
tuam observationem obligetur. At mentiuntur, quum simplex fac¬
tum esse dicunt: neque enim porrexit tantum calicem Christus,
sed instituit ut apostoli sic in posterum facerent. Praecipientis
enim verba sunt: bibite ex hoc calice omnes. Et Paulus sic fac¬
tum esse commemorat, ut pro certo instituto commendet. Alte¬
rum effugium est, solos apostolos in hujus coenae participationem
i a Christo admissos quos jam in sacrificorum ordinem allegerat et

I cooptaverat. Yelim tamen mihi ad quinque postulata respondeant,
quibus elabi non poterunt quin facile cum suis mendaciis revin¬
cantur. Primum, quo oraculo revelatam habent hanc solutionem,
tam alienam a verbo Dei? Scriptura duodecim recenset qui accu¬
buerint cum Jesu; sed non ita Christi dignitatem obscurat, ut
sacrificos eos appellet. De quo nomine postea suo loco. Etsi
; duodecim tum dedit, praecepit tamen ut sic facerent, nempe ut
j sic inter se distribuerent. Secundo, cur meliore illo saeculo, ab
apostolis ad mille usque annos postea, sine exceptione omnes fie¬
bant utriusque symboli participes? Ignorabatne vetus ecclesia
quos Christus convivas ad coenam suam admisisset? Perditissimae
impudentiae fuerit hic restitare et tergiversari. Exstant ecclesias¬
ticae historiae, exstant veterum libri, qui aperta hujus rei testi¬
monia suggerunt. Caro , inquit Tertullianus 1 ) corpore et sanguine

1) Libr. de resurr. carnis c. 8.

478 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Christi pascitur, ut anima de Deo saginetur. Quomodo hujusmodi
manibus, dicebat Ambrosius Theodosio1), sacrum Domini corpus
suscipies? Qua audacia poculum sanguinis pretiosi ore tuo parti¬
cipabis? Hieronymus2): sacerdotes, qui eucharistiam conficiunt
et sanguinem Domini populo distribuunt. Chrysostomus 3): non
sicut in yeteri lege partem quidem sacerdos comedebat, partem
vero populus; verum omnibus corpus unum proponitur et pocu¬
lum unum. Ea quae sunt eucharistiae, communia sunt inter sa¬
cerdotem et populum. Id ipsum Augustinus plurimis locis testatur.

49. Sed quid de re notissima disputo? Legantur omnes
graeci et latini scriptores : passim occurrent ejusmodi testimonia.
Neque obsolevit haec consuetudo, dum aliqua integritatis gutta in
ecclesia superfuit. Gregorius quem ultimum Romae episcopum
fuisse jure dicere possis, sua aetate servatum fuisse docet: quis
sit sanguis agni, jam non audiendo, sed bibendo didicistis; ejus
sanguis in fidelium ora profunditur. Imo quadringentis post ejus
mortem annis, quum jam omnia degenerassent , adhuc duravit.
Neque enim id pro more duntaxat, sed pro lege inviolabili habe¬
batur. Vigebat enim tunc divinae institutionis reverentia: nec sa¬
crilegium esse dubitabant, separare quae essent a Domino con¬
juncta. Sic enim loquitur Gelasius 4) : comperimus quod quidam
sumpta tantummodo corporis sacri portione, a calice abstineant;
qui procul dubio, quoniam nescio qua superstitione videntur ad-
stricti , aut integra sacramenta percipiant , aut ab integris arcean¬
tur; divisio enim istius mysterii sine grandi sacrilegio non admit¬
titur. Audiebantur illae Cypriani5) rationes, quae sane Christia¬
nam mentem permovere debent. Quomodo, inquit, docemus aut
provocamus eos in confessione Christi sanguinem fundere, si mi¬
litaturis sanguinem ejus denegamus ? Aut quomodo facimus ad
martyrii poculum idoneos, si non eos ad bibendum Domini pocu¬
lum prius in ecclesia jure communionis admittimus? Quod autem
ad sacerdotes restringunt canonistae illud Gelasii decretum, magis
puerile est cavillum quam ut refutari debeat.

50. Tertio, cur de pane simpliciter dixit ut ederent, de ca¬
lice, ut omnes biberent? Ac si satanae calliditati ex destinato
occurrere voluisset. Quarto, si sua coena Dominus solos sacrifi¬
cos (ut ipsi volunt) dignatus est, quis unquam hominum ausus
esset vocare in participationem extraneos, qui a Domino exclusi
essent? et participationem quidem ejus doni cujus penes se po¬
testas non esset, nullo ejns mandato qui solus dare poterat? Imo
qua id fiducia hodie usurpant, ut plebeculae symbolum Christi
corporis distribuant, si nullum habent Domini vel mandatum vel
exemplum? Quinto, an mentiebatur Paulus, quum dicebat Co¬
rinthiis, se accepisse a Domino quod illis tradiderat? Nam po-

1) Refert Theodoritus 1. 5. e. 18 (al. 17).

2) Hier, in 2. Malach. 3) Chrys. in 2 Cor. c. 8. homil. 18.

4) Refertur de consecr. dist. 2. c. Comperimus.

5) Serm. 5. de lapsis.

CAPUT XVIII.

479

stea traditionem declarat, ut omnes promiscue utroque symbolo
communicarent. Quod si a Domino Paulus acceperat, omnes sine
discrimine admittendos, videant a quo acceperint qui universam
paene Dei plebem abigunt; quando jam Deum autorem praeten¬
dere non possunt, apud quem non est est et non. Et adhuc tales
abominationes nomine ecclesiae praetexere audent, et hoc prae¬
textu defendere; quasi vero aut isti antichristi ecclesia sint, qui
Christi doctrinam et institutiones tam ex facili proterunt, dissi¬
pant, abrogant, aut apostolica ecclesia ecclesia non fuerit, in qua
tota vis religionis effloruit.

CAPUT XVIII.

De missa papali, quo sacrilegio non modo profanata fuit
coena Christi sed in nihilum redacta.

Partes hujus Capitis: 1) Missae abominatio, sect. 1. multiplex impietas
quinque capitibus comprehensa, sect. 2 — 7. ejusdemque origo describitur, sect.
8 et 9. — 2) De nomine sacrificii, quod S. Coenae veteres tribuerunt, sect.
10—12. et de sacrificiis apposita disputatio, Papistarum pro missatico sacri¬
ficio argumenta refellens, sect. 13 — 18. — 3) Summa doctrinae de Sacramentis
ecclesiae Christi, qua viam sibi munit auctor ad sequentem tractationem de
quinque falso nominatis Sacramentis , sect. 19. et 20.

1. His et similibus inventis conatus est satan, velut offusis
tenebris, sacram Christi coenam infuscare et inquinare, ne sal¬
tem ejus puritas in ecclesia retineretur. Sed horrendae abomi¬
nationis caput fuit, quum signum extulit, quo non modo obscu¬
raretur et perverteretur, sed penitus obliterata et abolita eva¬
nesceret, et ex hominum memoria excideret: nempe quum pesti¬
lentissimo errore totum paene orbem obcaecavit, ut crederet
missam sacrificium et oblationem esse ad impetrandum peccatorum
remissionem. Quomodo initio dogma istud acceperint saniores
Scholastici, nihil moror. Yaleant ipsi cum spinosis suis argutiis:
quae, utcunque cavillando defendi queant, ideo tamen repudian¬
dae sunt bonis omnibus, quod nihil quam coenae claritatem mul¬
tis tenebris inducunt. Illis ergo valere jussis, congredi me hic
lectores intelligant cum ea opinione qua romanus an ti christus ac
ejus prophetae totum orbem imbuerunt, nempe missam esse opus
quo sacerdos qui Christum offert, et alii qui in oblatione parti¬
cipant, Deum promerentur, vel expiatoriam esse . victimam , qua
sibi Deum reconcilient. Neque id communi tantum vulgi opinione
receptum est, sed ipsa quoque actio sic est instituta, ut genus
sit placationis quo pro vivorum et mortuorum expiatione Deo
satisfiat. Hoc quoque sonant verba quibus utuntur; nec aliud ex
quotidiano usu colligere licet. Quam altas radices fixerit haec
pestis, scio; quanta sub specie boni lateat; ut nomen Christi

480

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

praeferat, ut uno missae nomine totam fidei summam complecti i
se multi credant. Sed ubi verbo Dei clarissime comprobatum
fuerit, hanc quantumvis fucatam et splendidam x) insigni contu- 1
melia Christum afficere, crucem ejus sepelire et opprimere, mor- 1
tem ejus in oblivionem tradere, fructum qui ex ea nobis prove¬
niebat tollere, sacramentum, quo mortis memoria relicta erat,
enervare et dissipare: an erunt ullae tam profundae radices quas
non validissima haec securis, verbum inquam Dei, conscindat et
evertat? An ulla tam speciosa facies sub qua latens malum lux
haec non prodat?

2. Ostendamus ergo quod primo loco propositum est, into¬
lerabilem illic blaphemiam ac contumeliam Christo irrogari. Sa¬
cerdos enim et pontifex a patre consecratus est, non ad tempus,
quomodo illi in veteri testamento constituti leguntur, quorum
quum vita mortalis esset, sacerdotium immortale esse non pote¬
rat. Quare et successoribus opus erat qui subinde in demortuo¬
rum locum subrogarentur. At Christo, qui immortalis est, vica¬
rium substituti minime necesse est. Itaque a patre designatus
est sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melehisedec: ut
aeternum permanente sacerdotio fungeretur (Hebr. 5, 5. 10 et 7,

17. 21 et 9, 11 et 10, 21; Psal. 110, 4; Gen. 14, 18). Hoc
mysterium in Melehisedec ante multo figuratum fuerat, quem ubi
scriptura semel induxit sacerdotum Dei viventis, nunquam postea
ejus meminit, ac si nullum vitae finem habuisset. Hac similitu¬
dine Christus secundum ejus ordinem sacerdos dictus est. Jam
vero qui quotidie sacrificant, oblationibus sacerdotes praeficiant
necesse est, quos Christo velut. successores et vicarios subrogent.
Qua subrogatione non modo Christum suo honore apoliant et
aeterni sacerdotii praerogativam illi rapiunt, sed e dextera patris
deturbare ipsum conantur, in qua sedere immortalis non potest
quin simul aeternus sacerdos maneat. JSTeque causentur, non suf- |
fici suos sacrificulos Christo quasi demortuo, sed suffraganeos
duntaxat esse aeterni ejus sacerdotii quod propterea stare non
desinit. Yerbis enim apostoli (Hebr. 7, 23) fortius constringun- i:
tur quam ut sic elabi possint: nempe alios plures esse factos sa-
cerdotes quia morte impedirentur permanere. Christus ergo , qui i
morte non impeditur, unus est nec consortibus indiget. Quae ,
tamen eorum est improbitas, ad impietatem suam tuendam exemplo
Melehisedec se armant. Quia enim obtulisse dicitur panem et
vinum, colligunt fuisse praeludium missae suae, ac si inter eum
et Christum similitudo esset in panis et vini oblatione. Quod
magis jejunum est ac frivolum quam ut refutatione egeat. Pa- i
nem et vinum dedit Melehisedec Abrahae et ejus comitibus , ut
lassos ex itinere et proelio reficeret. Quid hoc ad sacrificium ?
Humanitas sancti regis laudatur a Mose ; mysterium importune
isti excudunt cujus nulla fit mentio. Pucant tamen suum erro-

1) Adde missam.

CAPUT XVIII.

481

rem alio colore, quia sequitur continuo post: et erat sacerdos
Dei altissimi. Respondeo, perperam eos trahere ad panem et
yinum quod apostolus ad benedictionem refert. Quum ergo sa¬
cerdos esset Dei, benedixit Abrahae. Unde idem apostolus, quo
melior non est quaerendus interpres, colligit (Hebr. 7, 7) ejus
praestantiam: quia minor benedicitur a majore. Quod si oblatio
Melchisedec sacrificii missalis figura esset , an apostolus , obsecro,
qui minima quaeque excutit, rem adeo seriam et gravem fuisset
oblitus? Jam (quidquid nugentur) rationem quae ab ipso apo¬
stolo adducitur, frustra convellere tentabunt, cessare jus et ho¬
norem sacerdotii inter homines mortales, quia Christus, qui im¬
mortalis est, unicus ac perpetuus est sacerdos.

3. Altera missae virtus proposita erat, quod Christi crucem
et passionem opprimit et obruit. Hoc quidem certissimum est,

I everti Christi crucem simul ac erigitur altare. Nam si in cruce
i semet ipsum in sacrificium obtulit, quo nos in perpetuum sancti¬
ficaret, et aeternam redemptionem nobis acquireret (Hebr. 9, 12),
haud dubie vis atque efficacia ejus sacrificii nullo fine perstat.
Alioqui nihilo honorificentius de Christo sentiremus quam de bo¬
bus et vitulis qui sub lege immolabantur ; quorum oblationes ex
eo inefficaces arguuntur et imbecillae, quod saepius iterabantur.
Quare aut Christi sacrificio, quod in cruce implevit, purgationis
aeternae vim defuisse fatendum erit , aut uno semel sacrificio
Christum in omnia saecula defunctum esse. Id est quod dicit
apostolus, summum hunc pontificem Christum semel per immola¬
tionem sui apparuisse, sub consummationem saeculi, ad peccati
profligationem. Item : voluntate Dei nos sanctificatos esse per
oblationem corporis Jesu Christi semel. Item: Christum una ob¬
latione in perpetuum consummasse sanctificatos (Hebr. 9, 26 et
10, 10. 14. 16). Quibus insignem sententiam subnectit: acqui¬
sita semel peccatorum remissione, nullam amplius restare oblatio¬
nem. Hoc et postrema sua voce et inter ultimos spiritus edita
Christus significavit, quum dixit: consummatum est (Joann. 19,
30). Solemus extremas morientium voces pro oraculis observare.
Christus moriens testatur uno suo sacrificio perfectum esse et im¬
pletum quidquid in salutem nostram erat. Nobis hujusmodi sacri¬
ficio, cujus perfectionem luculenter adeo commendavit, quasi im¬
perfecto, an innumera quotidie assuere licebit? Quando sacro¬
sanctum Dei verbum non affirmat modo , sed clamat etiam et con¬
testatur, hoc sacrificium semel peractum fuisse, ejus vim aeternam
permanere, qui aliud postulant, nonne ipsum imperfectionis insi¬
mulant et infirmitatis ? At vero missa , quae hac lege tradita
est, ut millies centena sacrificia in singulos dies peragantur, quo
spectat, nisi ut Christi passio, qua unicam hostiam se patri ob¬
tulit, sepulta submersaque jaceat? Quis, nisi caecus, non videat,
satanae audaciam fuisse quae veritati adeo apertae ac dilucidae
obluctaretur ? Nec me latet quibus praestigiis hanc suam frau¬
dem praetexere soleat pater ille mendacii, non varia esse nec
Calvini Institutio II. o -j

482 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

diversa sacrificia, sed unum idem saepius repeti. Yerum tales
fumi nullo negotio discutiuntur. Tota enim disputatione conten¬
dit apostolus non modo nulla alia esse sacrificia, sed unum illud
semel oblatum fuisse , nec amplius iterandum. Subtiliores occul¬
tiore etiamnum rima effugiunt, non repetitionem esse, sed appli¬
cationem. Sed nihilo difficilius hoc quoque sophisma confutatur.
Neque enim hac lege se obtulit semel Christus, ut novis quotidie
oblationibus ratum fieret suum sacrificium; verum ut evangelii
praedicatione ac sacrae coenae administratione fructus ejus nobis
communicetur. Sic Paulus dicit (1 Cor. 5, 7) Christum pascha
nostrum immolatum esse, ac nos epulari jubet. Haec, inquam,
ratio est qua nobis rite applicatur crucis sacrificium dum fruen-
dum nobis communicatur et nos vera fide recipimus.

4. Sed operae pretium est audire quo praeterea fundamento
missarium sacrificium fulciant. Nam huc Malachiae vaticinium
trahunt, quo pollicetur Dominus futurum, ut incensum per or¬
bem universum offeratur nomini suo et oblatio munda. Quasi
vero novum sit aut insolitum prophetis, quum de gentium voca¬
tione loquuntur, spiritualem Dei cultum, ad quem illas hortantur,
externo legis ritu designare, quo familiarius saeculi sui homini¬
bus indicarent in veram religionis societatem esse vocandas. Qua¬
liter etiam in universum rerum veritatem , quae per evangelium
exhibita fuit , aetatis suae typis describere solent. Sic pro con¬
versione ad Dominum, ascensum in Jerusalem; pro Dei adoratione,
munerum omne genus oblationem; pro ampliore ejus notitia, qua
in regno Christi fideles donandi erant, somnia et visiones ponunt.
Quod ergo citant, alteri Jesaiae (19, 21 seqq.) vaticinio simile
est, ubi propheta de tribus altaribus in Assyria, Aegypto et Ju¬
daea erigendis praedicit. Primum enim quaero, annon hujus pro¬
phetiae complementum in regno Christi esse concedant? Deinde,
ubi sint arae illae, aut quando unquam sint erectae? Tertio,
num existiment singulis regnis destinari singula templa, quale
illud hierosolymitanum fuit ? Haec si perpendunt , fatebuntur,
opinor, prophetam sub typis aetati suae congruentibus de spiri¬
tuali Dei cultu in totum orbem propagando vaticinari. Quam
nos illis solutionem damus. Hujus tamen rei quia passim obvia
exempla occurrunt, non ero in enumeratione longiori sollicitus.
Quanquam in hoc quoque misere hallucinantur , quod nullum
agnoscunt sacrificium nisi missarium; quum re vera nunc sacri¬
ficent Domino fideles, et mundam offerant oblationem, de qua
mox dicetur.

5. Nunc descendo ad tertias missae partes, ubi explicandum
est quomodo veram et unam mortem Christi obliteret, et ex ho¬
minum memoria excutiat. Nam ut inter homines testamenti con¬
firmatio a morte testatoris pendet, ita etiam testamentum, quo
nos peccatorum remissione et aeterna justitia donavit, morte sua
confirmavit Dominus noster. In hoc testamento qui variare quid¬
quam aut innovare audent, mortem ejus abnegant, et tanquam

CAPUT XVIII.

483

nullius momenti habent. Quid yero est missa nisi novum et
prorsus diversum testamentum? Quid enim? annon singulae mis¬
sae novam peccatorum remissionem, novam justitiae acquisitionem
promittunt, ut jam tot sint testamenta quod missae? Yeniat
ergo rursum Christus, et altera morte novum hoc testamentum,
vel potius infinitis mortibus innumera missarum testamenta rata
faciat. Annon igitur verum principio dixi, unicam et veram
Christi mortem obliterari per missas? Quid, quod eo directe
spectat missa, ut rursum, si fieri possit, trucidetur Christus?
Nam ubi testamentum est, inquit apostolus (Hebr. 9, 16), mortem
testatoris intercedere illic necesse est: missa novum Christi testa¬
mentum prae se fert; ejus ergo mortem postulat. Praeterea,
hostiam quae offertur occidi et immolari necesse est. Si Chri¬
stus singulis missis sacrificatur, eum singulis momentis mille in
locis crudeliter interfici oportet. Non id meum est, sed apostoli
argumentum : si necesse habuisset offerre saepius semetipsum,
oportuisse illum frequenter pati ab origine mundi (ibid. v. 26).
Pateor esse illis in promptu responsum quo nos etiam calumniae
notant. Ajunt enim sibi objici quod nec cogifcarint unquam, ac
ne possint quidem. Nos vero scimus, mortem ac vitam Christi
nequaquam in eorum manu esse. An ipsum interficere instituant,
non respicimus; tantum ostendere animus est, quale absurdum
consequatur ex impio ac scelesto eorum dogmate. Quod ipsum
ex ore apostoli demonstro, Reclament centies licet, sacrificium
hoc esse aval^iaxov , negabo ex hominum arbitrio pendere, ut sa¬
crificia naturam mutent, quia hoc modo concideret sacra et in¬
violabilis Dei institutio. Unde sequitur, firmum esse illud prin¬
cipium apostoli, requiri sanguinis effusionem ne desit ablutio.

6. Jam quartum missae munus tractandum, ut scilicet fruc¬
tum qui e morte Christi ad nos redibat, nobis praeripiat, dum
ne agnoscamus et cogitemus facit. Quis enim cogitet se morte
Christi redemptum esse, ubi novam in missa redemptionem vide¬
rit? Quis peccata sibi remissa confidat, ubi novam remissionem
viderit? Neque evadet qui dixerit, non alia causa nos peccato¬
rum remissionem in missa obtinere, nisi quia morte Christi jam
acquisita est. Non enim aliud affert quam si jactet, ea lege nos
a Christo redemptos esse, ut nos ipsi redimamus; hujusmodi enim
a satanae ministris doctrina sparsa est, et talem hodie clamori¬
bus, ferro, igni tuentur. Nos quum Christum patri in missa of¬
ferimus, hoc oblationis opere assequi peccatorum remissionem et
participes fieri passionis Christi. Quid jam passioni Christi super-
est, nisi ut sit exemplum redemptionis, quo discamus nostri esse
redemptores? Christus ipse, dum in coena veniae fiduciam ob¬
signat, non jubet discipulos in actione illa haerere, sed ablegat
eos ad mortis sacrificium; coenam monumentum vel memoriale
(ut vulgo loquuntur) esse significans, ex quo discant victimam
expiatricem, qua placandus erat Deus, nonnisi semel offerri de¬
buisse. Neque enim sufficit Christum tenere unicam esse yicti-

31 *

484 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

mam, nisi et nnica immolatio accedat, ut fides nostra cruci ejus
affixa sit.

7. Ad coronidem nunc venio: nempe sacram coenam, in

qua Dominus passionis suae memoriam insculptam formatamque
reliquerat, erecta missa e medio sublatam, inductam et deperdi¬
tam. Siquidem coena ipsa donum Dei est, quod cum gratiarum
actione accipiendum erat. Sacrificium missae pretium Deo nume- ,
rare fingitur, quod ipse in satisfactionem accipiat. Quantum
interest inter dare et accipere, tantum a sacramento coenae sacri- ,
ficium differt. Atque haec quidem misserrima hominis ingrati- i
tudo est, quod ubi agnoscenda erat divinae bonitatis largitas gra- j
tiaeque agendae, in eo Deum sibi debitorem facit. Sacramentum
promittebat, nos Christi morte non semel duntaxat restitutos in ! j
vitam, sed assidue vivificari, quia tunc omnes nostrae salutis ;
numeri impleti sint. Missae sacrificium longe aliam cantilenam (
canit: Christum oportere quotidie sacrificari, ut aliquid nobis (
commodet. Coena in publico ecclesiae coetu distribuenda erat, (
quo nos de communione doceret qua omnes cohaeremus in Chri- i c
sto Jesu. Hanc communitatem dissolvit ac distrahit missae sacri- j (
ficium. Postquam enim error invaluit, oportere esse sacerdotes n
qui pro populo sacrificarent, quasi relegata esset ad eos coena, a
desiit juxta Domini mandatum fidelium ecclesiae communicari. r
Aditus missis privatis est patefactus, quae excommunicationem a
quandam magis referrent quam communitatem illam a Domino j a
institutam; quum sacrificulus, suam victimam seorsim voraturus, q
se a toto fidelium populo segreget. Missam privatam voco, ne Cl
quis fallatur, ubicunque nulla est inter fideles dominicae coenae ri
participatio, etiamsi alias magna hominum multitudo intersit. D,

8. Ac ipsum quidem missae nomen unde natum sit nun- 4
quam certo potui judicare; nisi quod mihi verisimile est, ab ob- fl
lationibus quae conferebantur, fuisse sumptum. Unde et veteres D(
plurali fere numero usurpant. Sed ut de nomine remittamus con- j
troversiam, dico privatas missas cum Christi institutione ex dia- e(
metro pugnare, ideoque impiam esse sacrae coenae profanationem. cc
Quid enim mandavit nobis Dominus? nonne accipere et dividere |
inter nos? Qualem mandati observationem docet Paulus (1 Cor. co
10, 16)? nonne fractionem panis, quae communio sit corporis et 0,
sanguinis? Quum igitur unus sine distributione accipit, quid si- ^
mile est? At ille unus totius ecclesiae nomine facit. Quo man- :
dato ? annon hoc aperte illudere Deo est, quum unus privatim j,
ad se rapit quod non nisi inter plures fieri debuerat? Sed quia j ^
satis clara Christi et Pauli verba sunt, breviter concludere licet: ! ]e|
ubicunque non est fractio panis ad communionem fidelium, illic ! pe
non coenam Domini , sed falsam et praeposteram coenae imitatio- >
nem esse. Palsa autem imitatio, depravatio est. Porro depra- ■ j
vatio tanti mysterii impietate non caret. In missis ergo privatis (;
impius est abusus. Atque, ut vitium unum in religione aliud
subinde parit, postquam semel obrepsit ille mos sine communione |

CAPUT XVIII.

485

offerendi, paulatim coeperunt in singulis templorum angulis innu¬
merabiles missas facere, et populum huc atque illuc distrahere,
quem in unum coetum coire oportuerat, ut suae unitatis myste¬
rium recognosceret. Eant nunc et idololatriam esse negent, quod
panem in suis missis ostendunt pro Christo adorandum ; frustra
enim promissiones illas de Christi praesentia jactant; quae, ut¬
cunque intelligantur , non ideo certe datae sunt ut homines im¬
puri et profani, quoties velint et in quemcunque libeat abusum,
corpus Christi conficiant; sed ut fideles, dum religiosa observa¬
tione sequuntur Christi mandatum in coena celebranda, vera ejus
participatione fruantur.

9. Adde quod haec perversitas puriori ecclesiae incognita
fuit. Utcunque enim fucum hic facere conentur qui sunt inter
adversarios impudentiores, certo tamen certius est, totam anti¬
quitatem ipsis adversari, ut superius in aliis demonstravimus, et
certius ex assidua veterum lectione judicari poterit. Verum ante¬
quam finem dicendi faciam, missarios nostros doctores interrogo,
quum sciant potiorem esse Deo obedientiam, quam victimas
(1 Sam. 15, 22), et magis poscere ut voci suae auscultetur, quam
ut sacrificia offerantur, quomodo hanc sacrificandi rationem Deo
acceptam credant, cujus nullum illis constat mandatum, et quam
ne una quidem scripturae syllaba probari vident ? Praeterea quum
apostolum audiant dicentem (Hebr. 5, 4), neminem sibi nomen
atque honorem sacerdotii usurpare nisi qui vocatus est, utAaron;
quin nec Christum ipsum sese ingessisse, sed obedisse patris vo¬
cationi : aut sacerdotii sui autorem Deum institutoremque profe¬
rant oportet, aut honorem non esse a Deo fateantur, in quem
non vocati improba temeritate irruperunt. Atqui ne apicem qui¬
dem literae obtendere possunt qui suo sacerdotio patrocinetur.
Cur non igitur sacrificia evanescent, quae sine sacerdote offerri
non possunt?

10. Si quis hinc inde concisas veterum sententias obtrudat,
et eorum autoritate contendat, aliter intelligendum esse quod in
coena peragitur sacrificium, quam nos exponamus, huic breviter
responsum sit: si de approbando sacrificii commento, quale in missa
confinxerunt papistae, agitur, ejusmodi sacrilegio veteres nequa¬
quam patrocinari. Utuntur quidem illi sacrificii vocabulo ; verum
simul exponunt se aliud nihil intelligere, quam memoriam veri
illius et unici sacrificii quod in cruce peregit Christus, unicus (ut
ipsi passim praedicant) noster sacerdos. Hebraei, inquit Augu¬
stinus 1), in victimis pecudum quas offerebant Deo, prophetiam ce¬
lebrabant futurae victimae quam Christus obtulit; Christiani jam
peracti sacrificii memoriam celebrant sacrosancta oblatione et par¬
ticipatione corporis Christi. Hic certe penitus idem docet quod
pluribus verbis in libro de fide ad Petrum Diaconum habetur, qui¬
cunque tandem sit autor. Verba sunt: firmissime tene, et nulla-

1) Libr. 20. contra Faustum c. 18.

486

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tenus dubites, ipsum unigenitum, carnem pro nobis factum, se pro
nobis obtulisse sacrificium et hostiam Deo in odorem suavitatis;
cui cum patre et spiritu sancto tempore veteris testamenti anima¬
lia sacrificabantur, et cui nunc cum patre et spiritu sancto, cum
quibus una est illi divinitas, sacrificium panis et vini sancta ec¬
clesia per universum orbem offerre non cessat. In illis enim car¬
nalibus victimis figuratio fuit carnis Christi , quam pro peccatis
nostris ipse erat oblaturus, et sanguinis, quem erat effusurus in
remissionem peccatorum. In isto autem sacrificio gratiarum actio
atque commemoratio est carnis Christi, quam pro nobis obtulit,
et sanguinis, quem pro nobis idem effudit. Unde Augustinus ipse
pluribus locis 1) nihil aliud quam sacrificium laudis esse interpre¬
tatur. Denique passim apud eum reperies, non alia ratione vo¬
cari coenam Domini sacrificium , nisi quod est memoria , imago,
testimonium illius singularis, veri et unici sacrificii quo nos Chri¬
stus expiavit. Memorabilis etiam locus est libri 4. de Trinitate
cap. 24., ubi postquam disseruit de unico sacrificio, ita concludit:
quoniam in sacrificio quatuor considerantur, cui offeratur, et a quo,
quid offeratur, et pro quibus, idem ipse unus verusque mediator
per sacrificium pacis nos reconcilians Deo, unum cum ipso manet
cui obtulit, unum in se fecit pro quibus offerebat, unus ipse est
qui obtulit, et quod obtulit. In eundem quoque sensum loquitur
Chrysostomus. Honorem vero sacerdotii ita Christo vendicant, ut
antichristi vocem fore testetur Augustinus2), si quis episcopum
inter Deum et homines intercessorem faciat.

11. Neque tamen diffitemur quin ita nobis monstretur illic
Christi immolatio, ut crucis spectaculum paene ob oculos statuatur.
Qualiter in oculis Galatarum Christum fuisse crucifixum dicit apo¬
stolus (Gal. 3, 1), dum illis proposita crucis praedicatio fuerat. Sed
quia veteres quoque illos video alio hanc memoriam detorsisse,
quam institutioni Domini conveniebat (quod nescio quam repeti¬
tae, aut saltem renovatae immolationis faciem eorum coena prae
se ferebat) , nihil tutius piis pectoribus fuerit quam in pura sim-
plicique Dei ordinatione acquiescere, cujus etiam ideo vocatur coena,
quoniam sola hic ejus autoritas vigere debet. Equidem quum pium
atque orthodoxum de toto hoc mysterio sensum retinuisse eos vi¬
deam, neque deprehendam voluisse unico Domini sacrificio vel mi¬
nimum derogare, ullius impietatis damnare eos non sustineo. Ex¬
cusari tamen non posse arbitror, quin aliquid in actionis modo
peccaverint. Imitati sunt enim propius judaicum sacrificandi mo¬
rem, quam aut ordinaverat Christus, aut evangelii ratio ferebat.
Sola igitur est praepostera illa anagoge, in qua merito eos quis
redarguat, quod non contenti simplici ac germana Christi institu¬
tione, ad legis umbras nimis deflexerunt.

12. Si quis diligenter expendat, hoc discrimen inter mosaica

1) Contra adversarium legis, saepius. Ep. 120 (140).

2) Libr. 2. contra Parm. c. 8.

CAPUT XVIII.

487

sacrificia et eucharistiam nostram verbo Domini statui observabit,
quod quum illa eandem mortis Christi efficaciam populo judaico
repraesentarint , quae nobis in coena hodie exhibetur, diversa ta¬
men fuerit repraesentationis species. Siquidem illic sacerdotes levi-
tici, quod peracturus erat Christus sacrificium, jubebantur figurare :
sistebatur hostia, quae vicem ipsius Christi subiret; erat altare, in
quo immolaretur; sic denique gerebantur omnia, ut ob oculos po¬
neretur sacrificii effigies, quod Deo in expiatione offerendum erat.
At peracto sacrificio aliam nobis rationem Dominus instituit: nempe
ut fructum oblati sibi a filio sacrificii ad populum fidelem trans¬
mittat. Mensam ergo nobis dedit in qua epulemur; non altare
super quod offeratur victima. Non sacerdotes consecravit, qui im¬
molent; sed ministros, qui sacrum epulum distribuant. Quo sub¬
limius est ac sanctius mysterium, eo religiosius ac majore reve¬
rentia tractari convenit. Ergo nihil tutius quam ut, ablegata omni
humani sensus audacia, in eo solo quod scriptura tradit haerea¬
mus. Et certe si cogitamus, Domini, non hominum, coenam esse,
non est cur ulla hominum autoritate vel annorum praescriptione
patiamur nos ab illa vel latum unguem dimoveri. Itaque aposto¬
lus, dum vult eam vitiis omnibus repurgare quae jam in Corin¬
thiorum ecclesiam irrepserant, quae ad id expeditissima via erat,
ad unicam illam institutionem revocat (1 Cor. 11, 20), unde per¬
petuam esse petendam regulam ostendit.

13. Porro, ne quis rixator ex sacrificii ac sacerdotis nomi¬
nibus nobis pugnam faciat, id quoque, sed compendio, expediam,
quid per sacrificium, quid per sacerdotem tota disputatione signi¬
ficaverim. Qui sacrificii vocabulum ad sacras omnes caeremonias
et religiosas actiones extendunt, qua ratione id faciant non video.
Nos perpetuo scripturae usu sacrificium appellari scimus, quod
Graeci nunc ffuemv , nunc TCQogcpoQav, nunc zek^rjv dicunt. Quod
generaliter acceptum, complectitur quidquid omnino Deo offertur.
Quare distinguamus oportet : sic tamen ut haec distinctio anago¬
gen a sacrificiis legis mosaieae habeat, sub quorum umbris uni¬
versam sacrificiorum veritatem populo suo repraesentare voluit Do¬
minus. Illorum autem quanquam variae fuerunt formae, tamen
ad duo membra referri omnes possunt. Aut enim pro peccato fie¬
bat oblatio quadam satisfactionis specie, qua noxa coram Deo re¬
dimebatur; aut symbolum erat divini cultus religionisque testifi¬
catio ; nunc vice supplicationis, ad favorem Dei postulandum ; nunc
gratiarum actionis, ad gratitudinem animi pro acceptis beneficiis
testandam; nunc pro simplici pietatis exercitatione, ad renovan¬
dam foederis sanctionem. Ad quod posterius membrum holocausta
et libamenta, oblationes, primitiae, pacificae victimae pertinebant.
Proinde et nos in duo genera distribuamus, ac alterum, docendi
causa, vocemus haTQSvtixov et 6£[3ci6tlxov, quoniam veneratione cul¬
tuque Dei constat, quem illi fideles et debent et reddunt; vel si
mavis £v%otQi6TLx6v : quandoquidem a nullis Deo exhibetur nisi qui
immensis ejus beneficiis onusti se totos cum actionibus suis omni-

488 LIBER IV.

DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

bus illi rependunt. Alterum propitiatorium, sive expiationis. Est
autem expiationis sacrificium, cui propositum est iram Dei pla¬
care, ipsius judicio satisfacere, eoque peccata abluere et abster¬
gere; quo peccator eorum sordibus repurgatus, et in justitiae pu¬
ritatem restitutus, in gratiam cum Deo ipso redeat. Sic vocaban¬
tur in lege victimae quae pro peccatis expiandis offerebantur; non
quod reconciliandae Dei gratiae aut delendae iniquitati pares fo¬
rent, sed quod verum hujusmodi sacrificium adumbrarent quod tan¬
dem ab uno Christo re ipsa peractum fuit; ab ipso autem uno,
quia ab alio nullo poterat. Et semel, quod illius unius a Christo
peracti efficacia et vis aeterna est, ut sua ipse voce (Joann. 19,
30) testatus est, quum dixit perfectum esse et impletum: hoc est,
quidquid reconciliandae patris gratiae, impetrandae peccatorum re¬
missioni, justitiae, saluti necessarium erat, id totum unica illa sua
oblatione praestitum et consummatum , adeo que nihil deesse , ut
nullus postea locus alteri hodie relinqueretur.

14. Quamobrem constituo, sceleratissimum probrum et non

ferendam esse blasphemiam , tam in Christum quam in sacrificium

quo per mortem suam in cruce pro nobis defunctus est, si quis,
repetita oblatione, de redimenda peccatorum venia, de propitiando
Deo et obtinenda justitia cogitet. At quid aliud missando agitur,
nisi ut novae oblationis merito passionis Christi fiamus participes?
Et ne ullus esset insaniendi modus, parum esse putaverunt, si di¬
cerent, commune ex aequo fieri sacrificium pro tota ecclesia , nisi
adderent, sui arbitrii esse, huic aut illi, cui vellent, peculiariter
applicare; vel potius cuicunque, qui talem sibi mercem numerato
pretio emere vellet. Porro, quoniam ad Judae taxationem accedere
non poterant, ut tamen vel aliqua nota autoris sui exemplum re¬
ferrent, numeri similitudinem retinuerunt. Vendiderat ille triginta
argenteis; hi, secundum gallicam quidem supputationem, triginta
nummulis aereis vendunt; sed ille, semel; hi quoties emptor oc¬
currit. Hoc sensu et sacerdotes esse negamus, nempe qui tali obla¬
tioni apud Deum pro populo intercedant, qui propitiato Deo pec¬
catorum expiationem peragant. Nam Christus unicus est novi te¬
stamenti pontifex et sacerdos, in quem translata sunt omnia sacer¬
dotia, et in quo clausa ac terminata. Et si nihil scriptura de ae¬
terno Christi sacerdotio meminisset, quia tamen Deus, abrogatis
illis veteribus, nullum instituit, manet invictum apostoli argumen¬
tum, neminem sibi honorem usurpari nisi qui a Deo vocatus sit
(Hebr. 5, 4). Qua ergo fiducia sacrilegi isti, qui se jactant Christi
carnifices, audent se Dei viventis sacerdotes appellare?

15. Est apud Platonem libro de Republica secundo elegan-
tissimus locus. Ubi quum de veteribus piaculis disserit, stultam-
que improborum ac scelestorum hominum confidentiam ridet, qui
putarent his quasi velis obtegi sua flagitia, ne a diis cernerentur,
et tanquam facta cum diis pactione securius sibi indulgerent, pror¬
sus videtur ad missariae expiationis usum, qualis hodie in mundo
est, alludere. Fraudare alium et circumvenire, nefas esse omnes

CAPUT XVIII.

489

sciunt. Vexare injuriis viduas, pupillos expilare, molestiam inferre
pauperibus, malis artibus aliorum bona ad se rapere, perjuriis et
fraudibus involare in cujusquam fortunas, vi ac tyrannico terrore
opprimere quemquam, impium esse fatentur omnes. Quomodo igi¬
tur haec omnia passim audent tara multi, tanquam impune ausuri?
Sane, si rite expendimus , non alia causa tantum illis animi facit,
nisi quia missario sacrificio, tanquam soluto pretio, satisfacturos
se Deo confidunt, aut saltem hauc sibi cum eo transigendi facilem
esse viam. Pergit deinde Plato crassum eorum stuporem ridere,
qui talibus piaculis poenas redimi opinantur , quas alioqui apud
inferos subituri essent. Et quorsum hodie spectant anniversaria
et major pars missarum, nisi ut qui tota vita crudelissimi tyranni
fuerunt, aut rapacissimi praedones, aut ad omne flagitium prosti¬
tuti, tanquam hac mercede redempti purgatorium ignem evadant?

16. Sub altero sacrificii genere, quod sviotQiOTixov diximus,
continentur omnia caritatis officia, quibus dum fratres nostros com¬
plectimur, Dominum ipsum in membris suis honoramus; omnes
deinde nostrae preces, laudes, gratiarum actiones, et quidquid in
Dei cultum a nobis agitur. Quae demum omnia a majore sacri¬
ficio dependent, quo anima et corpore in templum sanctum Do¬
mino consecramur. Neque enim satis est, si externae nostrae actio¬
nes ad illius obsequium applicentur; sed nos primo, deinde nostra
omnia consecrari ac dedicari illi convenit: ut quidquid in nobis
est, gloriae ejus serviat, et ejus amplificandae studium spiret. Haec
sacrificii 'species nihil ad iram Dei placandam, nihil ad impetran¬
dam peccatorum remissionem, nihil ad promerendam justitiam per¬
tinet; sed in magnificando duntaxat et exaltando Deo versatur.

. Siquidem gratum acceptumque Deo esse non potest, nisi ex eorum
manu, quos jam accepta peccatorum remissione sibi aliunde recon¬
ciliavit ideoque piaculo absolvit. Est autem adeo ecclesiae neces¬
saria ut abesse ab ea non possit. Itaque aeterna futura est quam-
diu stabit populus Dei; quemadmodum jam ex propheta supe¬
rius visum est; siquidem eo sensu accipere libet vaticinium istud
(Mal. 1, 11): quoniam a solis ortu usque ad occasum magnum est
nomen meum in gentibus, et in omni loco incensum offeretur no¬
mine meo, atque oblatio munda; quoniam terribile est nomen meum
in gentibus, dicit Dominus: tantum abest ut submoveamus. Sic
Paulus (Rom. 12, 1) jubet nos offerre corpora nostra hostiam vi¬
ventem, sanctam, acceptam Deo, rationalem cultum. TJbi signifi¬
canter admodum loquutus est, quum hunc esse rationalem nostrum
cultum subjecit. Intellexit enim spiritualem colendi Dei ritum,
quem carnalibus legis mosaicae sacrificiis tacite opposuit. Sic be¬
neficentia et communicatio victimae appellantur quibus placetur
Deo (Hebr. 13, 16). Sic Philippensium benignitas, qua Pauli in¬
opiam sublevarant, hostia bonae fragrantiae (Phil. 4, 18). Sic omnia
fidelium bona opera, spirituales hostiae.

17. Et quid multa persequor? Subinde enim in scripturis
recurrit haec loquendi forma. Quin etiam dum adhuc sub externa

490 LIBER IV, DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

legis paedagogia Dei populus continebatur, satis tamen exprime- i
bant prophetae, subesse illis carnalibus sacrificiis veritatem, quae
christianae ecclesiae cum judaica gente communis est. Qua ratione
precabatur David (Psal. 141, 2) ut oratio sua, sicut incensum, in
conspectum Dei ascenderet. Et Oseas (14, 3) gratiarum actiones
dicebat vitulos labiorum, quas alibi David (Psal. 50, 23) sacrificia
laudis nuncupat. Quem apostolus imitatus, hostias laudis etiam
ipse vocat (Hebr. 13, 15); et interpretatur fructum labiorum con-
fitentium nomini ejus. Hujus generis sacrificio carere non potest
coena Domini: in qua dum ejus mortem annuntiamus, et gratia¬
rum actionem referimus, nihil aliud quam offerimus sacrificium lau-
dis. Ab hoc sacrificandi munere regale sacerdotium nuncupamur
omnes Christiani (1 Petr. 2, 9); quod per Christum offerimus illam,
de qua loquitur apostolus, hostiam laudis Deo, fructum labiorum
confitentium nomini ejus. Neque enim nos cum nostris muneri-
bus, sine intercessore, in conspectum Dei apparemus. Christus est, I
quo mediatore intercedente, nos ac nostra patri offerimus. Ille
pontifex noster, qui in sanctuarium coeli ingressus accessum nobis
aperit. Ille altare, cui donaria nostra imponimus, ut in illo au- j t
deamus quidquid audeamus. Ille, inquam, est qui nos patri reg- i
num ac sacerdotes fecit (Apoc. 1,6). ]

18. Quid superest, nisi ut caeci videant, surdi audiant, pueri ]
ipsi intelligant hanc missae abominationem? quae in calice aureo
propinata omnes reges terrae et populos, a summo 'usque ad no- i
vissimum, sic inebriavit, sic percussit sopore ac vertigine, ut bru- !
tis ipsis stupidiores proram et puppim suae salutis in hac una \ (
exitiali voragine statuerint. Certe nulla unquam validiore machina ,
satan incubuit ad oppugnandum expugnandumque Christi regnum. .
Haec est Helena, pro qua veritatis hostes tanta hodie rabie, tanto : j
furore, tanta atrocitate digladiantur. Et vere Helena, cum qua i ,
spirituali fornicatione (quae omnium est maxime exsecrabilis) ita ! j
se conspurcant. Non hic vel minimo digito attingo crassos illos j ,
abusus quibus sacrae suae missae profanatam puritatem praeten- j |
dere possent; quam turpes nundinas exerceant, quam sordidos quae- ; E
stus faciant suis missationibus , quanta rapacitate avaritiam suam j ;
expleant. Tantum indico, idque paucis et simplicibus verbis, qua- ,
lis sit sanctissima ipsa missae sanctitas; ob quam adeo spectabilis ,
esse tantaque in veneratione haberi aliquot saeculis meruit. Nam

et tanta haec mysteria pro dignitate illustrari, majoris operis fue¬
rit; et illas obscoenas sordes quae ante oculos oraque omnium ver- j
santur , admiscere nolo : ut omnes intelligant , missam in selectis- . ,
sima sua, et qua maxime venditari potest, integritate acceptam, ; J
sine suis appendicibus, a radice ad fastigium, omni genere impie- i ;
tatis , blasphemiae , idololatriae , sacrilegii scatere.

19. Habent lectores in compendium collecta ea fere omnia j
quae sciri de duobus istis sacramentis referre duximus, quorum j
usus a primordio novi testamenti ad consummationem usque saeculi
christianae ecclesiae est traditus : ut scilicet baptismus quidam quasi

CAPUT XVIII. 491

ingressus in ipsam esset, et fidei initiatio; coena vero assiduum
velut alimentum, quo Christus fidelium suorum familiam spiritua¬
li ter pascit. Quare, ut non nisi unus est Deus, una fides, unus
Christus, una ecclesia ejus corpus: ita baptismus non nisi unus
est, nec saepe iteratur. Coena autem subinde distribuitur, ut in-
telligant se Christo assidue pasci, qui semel in ecclesiam allecti
sunt. Praeter haec duo ut nullum aliud a Deo institutum est,
ita nec ullum agnoscere debet fidelium ecclesia. Hem enim non
esse humani arbitrii, erigere ac statuere nova sacramenta, facile
intelliget qui meminerit quod supra satis plane explicatum fuit:
sacramenta in hoc a Deo posita esse, ut de aliqua ejus promis-
! sione nos edoceant, et bonam erga nos voluntatem nobis testifi-
! centur; qui praeterea cogitet, nullum fuisse Deo consiliarium, qui
nobis certum aliquid de ejus voluntate spondere possit, aut cer-
i tiores securosque reddere quo sit in nos affectu, quid dare, quid
negare velit. Simul namque constituitur, neminem signum propo-
! nere posse, quod ejus voluntatis et promissionis alicujus testimo¬
nium futurum sit, solus ipse est, qui signo dato de se apud nos
testari potest. Dicam brevius, et forte rudius, sed apertius: sa-
I cramentum sine salutis promissione esse nunquam potest. Omnes
homines in unum simul coacti, nihil a se nobis polliceri de sa¬
lute nostra possunt. Ergo nec a se edere aut erigere sacramentum.

20. His ergo duobus contenta sit christiana ecclesia; nec
modo nullum aliud tertium ad praesens admittat aut agnoscat; sed
| ne appetat quidem, aut exspectet, ad consummationem usque sae-
| culi. Nam quod diversa aliquot Judaeis, pro varia temporum in¬
clinatione, praeter sua illa ordinarie data sunt (ut man, aqua e
i petra profluens, serpens aeneus, et similia) hac variatione admo-
; nebantur ne talibus figuris insisterent, quarum status parum fir¬
mus esset; sed melius aliquid a Deo exspectarent, quod nullo in¬
teritu nulloque fine perstaret. Alia longe ratio nobis est, quibus
revelatus est Christus: in quo thesauri omnes scientiae et sapien¬
tiae sunt absconditi, tanta affluentia et ubertate, ut novam aliquam
accessionem ad hos thesauros sperare vel postulare, vere Deum
irritare sit, et adversum nos provocare. Unum duntaxat Christum
esurire, quaerere, spectare, discere, ediscere nos oportet: donec
magnus ille dies illuxerit, quo gloriam regni sui Dominus ad ple¬
num manifestabit, et se qualis est, nobis spectandum ostendet
(1 Joann. 3 , 2). Atque hac ratione nostrum hoc saeculum in
scripturis , per novissimam horam, novissimos dies, novissima tem¬
pora designatur (1 Joann. 2, 18; 1 Petr. 1, 20), ne quis vana no¬
vae alicujus doctrinae aut revelationis exspectatione sese fallat.
Saepenumero enim multisque modis antea loquutus per prophetas,
ultimis in his diebus loquutus est coelestis pater in dilecto filio
suo (Hebr. 1, 2), qui solus patrem manifestare potest (Luc. 10, 22);
et re vera ad plenum manifestavit, quantum nostra interest, dum
nunc per speculum eum conspicimus (1 Cor. 13, 12). Jam vero,
ut hoc hominibus ablatum est, ne nova sacramenta in ecclesia

492 LIBER IY. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

Dei condere possint, ita optandum esset, iis ipsis, quae a Deo
sunt, quam minimum humanae inventionis admisceri. Perinde
enim atque infusa aqua vinum fugit et diluitur, aspersoque fer¬
mento tota farinae massa acescit, sic mysteriorum Dei sinceritas
nihil aliud quam inquinatur ubi homo quidquam de suo adjicit.
Et tamen videmus quantum a germana sua puritate degenerarint
sacramenta, ut hodie quidem tractantur. Plus satis ubique pom¬
parum, caeremoniarum, gesticulationum: at verbi Dei interim nulla
neque ratio , neque mentio , sine quo sacramenta etiam ipsa sa¬
cramenta non sunt. Quin nec caeremoniae ipsae a Deo institutae
in tanta turba caput exserere possunt, sed tanquam oppressae ja¬
cent. Quantulum in baptismo aspicitur quod unum illic lucere
et spectari debuerat, ut alibi juste conquesti sumus, nempe bap¬
tismus ipse? Coena prorsus sepulta est quum versa fuit in mis¬
sam, nisi quod semel quotannis, sed concerpta et dimidiata lace-
raque forma visitur.

CAPUT XIX.

De quinque falso nominatis sacramentis: ubi sacramenta non
esse quinque reliqua, quae pro sacramentis hactenus vulgo
habita sunt, declaratur, tum qualia sint ostenditur.

Duae sunt partes hujus Capitis: 1) In genere de his quinque Sacramentis
disseritur . sect. 1 — 3. — 2) Deinde speciatim , a sect. 4. usque ad finem cap.
Primum de confirmatione, sect. 4 — 13. Secundo de poenitentia, sect. 14 — 17.
Tertio de extrema unctione, sect. 18 — 21. Quarto de ordine, ex quo septem
sacramentula prodierunt, sect. 22 — 33. Quinto de matrimonio, sect. 34 — 37.

1. Poterat superior de sacramentis disputatio apud dociles
et sobrios hoc obtinere, ne ultra curiosius progrederentur, nec
praeter illa duo, quae a Domino instituta nossent, ulla alia sa¬
cramenta sine Dei verbo amplecterentur. Yerum quoniam illa de
septem sacramentis opinio, omnium fere sermone trita scholasque
et conciones omnes pervagata, vetustate ipsa radices egit, ac ho¬
minum animis etiamnum insidet, visus sum mihi operae pretium
facturus, si quinque reliqua, quae veris ac germanis Domini sa¬
cramentis vulgo accensentur, seorsum ac propius excuterem, om¬
ni que absterso fuco simplicibus spectanda proponerem, qualia sint,
et quam falso pro sacramentis hactenus habita fuerint. Principio
hic testatum volo piis omnibus , me hanc de nomine contentionem
minime litigandi cupiditate suscipere, sed gravibus causis adduci
ad impugnandum ejus abusum. Non me latet, Christianos, ut
verborum, sic rerum omnium esse dominos. Posse igitur pro suo
arbitrio voces rebus accommodare, modo pius sensus retineatur,
etiam si qua sit in loquendo improprietas. Hoc totum concedo;
etsi melius fuerit, verba rebus subesse, quam res verbis subjici.
Sed in nomine sacramenti alia est ratio. Nam qui septem ponunt,

CAPUT XIX.

493

simul illam definitionem omnibus tribuunt, ut sint gratiae invisi¬
bilis visibiles formae; omnia simul faciunt vasa spiritus sancti,
instrumenta conferendae justitiae, causas obtinendae gratiae. Adeo-
que ipse Magister sententiarum, mosaicae legis sacramenta negat
proprie vocari hoc nomine, quia non exhibuerint quod figurabant.
Estne, obsecro, tolerabile, ut quae symbola Dominus ore suo con¬
secravit, quae eximiis promissionibus insignivit, ea pro sacramen¬
tis non censeantur; interim hic honor transferatur ad eos ritus
quos homines vel a se excogitarunt, vel saltem sine expresso Dei
mandato observant? Ergo aut definitionem mutent, aut hac verbi
usurpatione abstineant, quae falsas et absurdas opiniones post ge¬
neret. Est, inquiunt, extrema unctio invisibilis gratiae figura et
causa, quia est sacramentum. Quod inferunt si nullo modo con¬
cedere oportet, in ipso certe nomine est occurrendum, ne ea mer-
cede recipiamus ut ejusmodi errori occasionem praebeat. Rursus
quum probant sacramentum esse, causam adiungunt: quia externo
signo constet ac verbo. Si nec mandatum, nec promissionem in¬
venimus, quid aliud possumus quam reclamare?

2. Jam apparet non de vocabulo nos rixari, sed de re ipsa
non supervacuam controversiam movere. Proinde hoc fortiter re¬
tinendum est, quod invicta ratione prius confirmavimus : sacra¬
menti instituendi arbitrium non nisi penes Deum unum esse. Si¬
quidem sacramentum certa Dei promissione erigere fidelium con¬
scientias ac consolari debet, quae eam certitudinem nunquam ab
homine acciperent. Sacramentum nobis testimonium esse debet
bonae erga nos Dei voluntatis, cujus nullus hominum aut ange¬
lorum testis esse potest, quando nemo Dei consiliarius fuit (Jes.
40, 13; Rom. 11, 34). Solus ergo ipse est qui de se nobis per
verbum suum testificatur legitima autoritate. Sacramentum, sigil¬
lum est, quo Dei testamentum seu promissio obsignatur. Obsig¬
nari vero non posset rebus corporeis et elementis hujus mundi,
nisi virtute Dei ad hoc formentur et designentur. Instituere ergo
sacramentum homo non potest: quia facere, ut sub rebus tam ab¬
jectis tanta Dei mysteria lateant, id vero humanae virtutis non
est. Verbum Dei praeeat oportet quod sacramentum esse sacra¬
mentum faciat, ut Augustinus 1) optime docet. Praeterea retineri
aliquod discrimen utile est inter sacramenta et alias caeremonias,
nisi volumus in multa absurda incidere. Apostoli orarunt genibus
flexis: genua igitur non flectentur sine sacramento. Discipuli fe¬
runtur orasse versus orientem: sit nobis sacramentum orientis
aspectus. Paulus vult omni loco viros tollere puras manus (1 Tim.
2, 8), et elevatis manibus oratio saepius a sanctis facta memora¬
tur. Et manuum quoque extensio sacramentum fiat. Omnes de¬
nique sanctorum gestus in sacramenta transeant. Etsi ne haec
quidem admodum morarer, modo non essent cum majoribus illis
incommodis conjuncta.

1) Homil. in Joann. 80, 3.

494 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

3. Si veteris ecclesiae autoritate premere nos velint, dico
eos fucum facere. Nusquam enim apud ecclesiasticos scriptores
numerus hic septenarius invenitur. Nec satis constat quo primum
tempore obrepserit. Fateor quidem, iu vocabulo sacramenti esse
interdum liberiores. Sed quid eo significant? nempe caeremonias
omnes et externos ritus omniaque pietatis exercitia. Quum autem
de iis signis loquuntur quae divinae in nos gratiae testimonia
esse debent, duobus istis, baptismo et eucharistia contenti sunt.
Ne quis falso jactari hoc a me putet, pauca Augustini testimonia
hic referam. Ad Januarium1): primo, inquit, tenere te volo,
quod est hujus disputationis caput, Dominum nostrum Christum,
sicut ipse in evangelio loquitur, leni jugo nos subdidisse et sar¬
cinae levi. Unde sacramentis numero paucissimis, observatione
facillimis, significatione praestantissimis, societatem novi populi
colligavit. Sicuti est baptismus trinitatis nomine consecratus, et
communicatio corporis et sanguinis Domini, et si quid aliud in
scripturis canonicis commendatur. Item, de doctrina Christiana2):
a resurrectione Domini quaedam pauca signa pro multis, eadem-
que factu facillima , intellectu augustissima, observatione castissima
ipse Dominus et apostolica tradidit disciplina; sicuti est baptismus
et celebratio corporis et sanguinis Domini. Cur nullam hic sacri
numeri, hoc est septenarii, mentionem facit? An verisimile est
praetermissurum fuisse si tunc fuisset in ecclesia institutus? prae¬
sertim quum sit alias in observandis numeris curiosior quam ne-
cesse foret? Imo quum baptismum et coenam nominat, alia sub-
ticet, annon satis innuit, haec duo mysteria singulari dignitate
praestare, alias caeremonias inferiore loco subsidere? Quare sa-
cramentarios istos doctores non tantum verbo Domini , sed veteris
etiam ecclesiae consensione destitui dico, utcunque hoc praetextu
maxime superbiant. Sed jam ad ipsas species descendamus.

De confirmatione.

4. Hic mos olim fuit ut Christianorum liberi, postquam ado¬
leverant, coram episcopo sisterentur, ut officium illud implerent
quod ab iis exigebatur qui se ad baptismum adulti offerebant.
Hi enim inter catechumenos sedebant, donec rite fidei mysteriis
instituti poterant fidei confessionem coram episcopo ac populo
edere. Qui ergo baptismo initiati erant infantes, quia fidei con¬
fessione apud ecclesiam tunc defuncti non erant, sub finem pueri¬
tiae, aut ineunte adolescentia, repraesentabantur iterum a paren¬
tibus, ab episcopo examinabantur secundum formulam catechismi,
quam tunc habebant certam ac communem. Quo autem haec actio,
quae alioqui gravis sanctaque merito esse debebat, plus reveren¬
tiae haberet ac dignitatis, caeremonia quoque adhibebatur manuum
impositionis. Ita puer ille, fide sua approbata, cum solenni bene¬
dictione dimittebatur. Hujus moris saepe mentionem faciunt ve-

2) Libr. 3. c. 9.

1) Epist. 118 (54).

CAPUT XIX.

495

teres. Leo papa1): si quis ab haereticis redit, ne iterum bap¬
tizetur; sed quod illic ei defuit, per episcopalem manuum impo¬
sitionem virtus spiritus ei conferatur. Clamabunt hic nostri adver¬
sarii, sacramentum jure vocari , in quo spiritus sanctus conferatur.
Yerum ipse Leo alibi2) explicat quid his verbis sibi velit. Qui
apud haereticos baptizatus est, inquit, non rebaptizetur, sed spi¬
ritus sancti invocatione per manuum impositionem confirmetur:
quia baptismi tantum formam sine sanctificatione accepit. Memi¬
nit et Hieronymus contra Luciferianos. Quanquam autem non
infitior, in eo nonnihil hallucinari Hieronymum, quod apostolicam
esse observationem dicit, longissime tamen ab istorum ineptiis
abest. Et illud ipsum mitigat quum addit, hanc benedictionem
solis episcopis esse datam, magis in honorem sacerdotii, quam ex
legis necessitate. Talem ergo manuum impositionem, quae sim¬
pliciter loco benedictionis fiat, laudo et restitutam hodie in purum
usum velim.

5. Posterior autem aetas, re prope obliterata, fictitiam ne¬
scio quam confirmationem pro Hei sacramento posuit. Confirma¬
tionis virtutem esse finxerunt, spiritum sanctum conferre ad gra¬
tiae augmentum, qui in baptismo collatus sit ad innocentiam;
confirmare eos ad pugnam qui in baptismo regenerati sint ad vi¬
tam. Peragitur haec confirmatio unctione, et hac verborum for¬
mula : consigno te signo sanctae crucis , et confirmo chrismate sa¬
lutis, in nomine patris, et filii, et spiritus sancti. Pulchre omnia
et venuste. Sed ubi Hei verbum quod spiritus sancti praesentiam
hic promittat? He jota quidem obtendere possunt. Unde ergo
nos certiores facient, chrisma suum esse vas spiritus sancti? Vi¬
demus oleum, crassum scilicet et pinguem liquorem: praeterea
nihil. Accedat, inquit Augustinus, verbum ad elementum, et fiet
sacramentum. Hoc, inquam, verbum proferant, si quidquam nos
intueri in oleo volunt aliud quam oleum. Quod si sacramentorum
se ministros, ut par est, agnoscerent, non diutius pugnandum
esset. Haec prima ministri lex est ne quid sine mandato obeat.
Age, mandatum hujus ministerii aliquod producant, et ver¬
bum non addam. Si mandato deficiuntur, sacrilegam audaciam
excusare non possunt. Hac ratione Pharisaeos Hominus interro¬
gabat (Matth. 21, 25), essetne baptismus Joannis e coelo an ex
hominibus. Si respondissent, ex hominibus, obtinebat, frivolum
esse et vanum; si e coelo, doctrinam Joannis agnoscere cogeban¬
tur. Itaque ne essent nimium in Joannem contumeliosi, non ausi
sunt fateri esse ex hominibus. Si itaque ex hominibus est confir¬
matio, vana et frivola esse convincitur, si e coelo3) persuadere
volunt, probent.

6. Tuentur se quidem apostolorum exemplo, quos nihil te¬
mere fecisse existimant. Recte id sane: nec a nobis reprehende¬
rentur si se apostolorum imitatores ostenderent. Sed quid fecerunt

1) Epist. 39. 2) Epist. 77. 3) Adde: esse.

496 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

apostoli? Narrat Lucas in Actis (8, 15), apostolos, qui Hiero¬
solymis erant, quum audissent Samariam recepisse verbum Dei, j
misisse illuc Petrum et Joannem; illos pro Samaritanis orasse ut t
spiritum sanctum acciperent, qui nondum in quemquam illorum i
venerat, sed baptizati tantum erant in nomine Jesu. Oratione =
facta manus illis imposuisse; per quam impositionem spiritum i
sanctum Samaritani acceperunt. Et de hac manuum impositione j
aliquoties meminit. Audio quid apostoli fecerint: nempe suum j
ministerium fideliter exsequuti sunt. Visibiles illas et admirabiles ' ]
spiritus sancti gratias, quas tunc in populum suum effundebat, t
voluit Dominus a suis apostolis per manuum impositionem admi- ; i
nistrari et distribui. Huic autem impositioni manuum non altius ^
subesse mysterium cogito ; , sed hujusmodi caeremoniam adhibitam a
ab illis interpretor, ut ipso gestu significarent, se Deo commen- r
dare et velut offerre eum cui manus imponebant. Hoc ministe- s
rium quo tunc apostoli fungebantur, si adhuc in ecclesia maneret, j
manuum quoque impositionem oporteret servari; sed ubi gratia a
illa conferri desiit, quorsum pertinet manuum impositio? Adhuc j
certe adest populo Dei spiritus sanctus : quo nisi ductore et direc¬
tore consistere nequit Dei ecclesia. Habemus enim aeternam et a
perpetuo constaturam promissionem, qua Christus sitientes ad se j|
vocat, ut bibant aquas vivas (Joann. 7, 37). Sed cessarunt illa ; a
virtutum miracula et manifestae operationes, quae per manuum fj
impositionem distribuebantur, nec nisi ad tempus esse debuerunt. »
Oportuit enim novam evangelii praedicationem, novum Christi ; tj
regnum, inauditis et inusitatis miraculis illustrari et magnificari. j p,
A quibus ubi cessavit Dominus, non protinus ecclesiam suam de- f
seruit; sed regni sui magnificentiam verbique sui dignitatem satis jr
excellenter manifestatam docuit. Qua igitur in parte histriones rj
isti apostolos se imitari dicent? Hoc agendum erat manuum im- ,•
positione, ut evidens spiritus sancti virtus statim se exsereret. (j
Id non efficiunt. Quid igitur pro se jactant manuum impositio- (
nem, quam apostolis quidem in usu fuisse legimus, sed prorsus v,:
in alium finem? j p,

7. Ejusdem hoc rationis est ac si quis doceret flatum illum j |j
quo Dominus discipulos suos afflavit (Joann. 20, 22), sacramen- },
tum esse quo detur spiritus sanctus. Atqui hoc semel Dominus ta
quum fecit, non a nobis fieri etiam voluit. Ad eum modum et ,
apostoli manus imponebant, pro eo tempore quo visibiles spiritus l b
sancti gratias ad eorum preces administrari Domino placebat; non 0I
ut posteri vacuum et frigidum signum, quod simiae istae faciunt, fe
mimitice tantum et sine re effingerent. Quod si manuum impo- ,
sitione apostolos se imitari evincant (in qua nihil cum apostolis ;t
simile habent praeter nescio quam praeposteram xaKo£r]Uctv), unde L
tamen oleum , quod vocant salutis ? Quis eos in oleo salutem ;

quaerere docuit? quis vim roborandi illi attribuere? An Paulus, (j

qui nos ab /elementis hujus mundi longe abstrahit (Gal. 4,9; j

Gol. 2, 20), qui nihil magis damnat quam talibus observatiuncu- jr

CAPUT XIX.

497

lis haerere? Hoc yero non a me, sed a Domino audacter pro¬
nuntio: qui oleum vocant oleum salutis, salutem quae in Christo
est abjurant, Christum abnegant, partem in regno Dei non ha¬
bent. Oleum enim ventri, et venter oleo; utrumque Dominus de¬
struet. Omnia enim ista infirma elementa quae usu ipso intereunt,
nihil ad regnum Dei pertinent, quod spirituale est et nunquam
interiturum. Quid igitur? dixerit aliquis: eadem linea metiris
aquam qua baptizamur, et panem ac vinum sub quibus coena
Domini exhibetur? Respondeo, in sacramentis divinitus traditis
duo spectanda esse : substantiam rei corporeae quae nobis propo¬
nitur, et formam quae illi a verbo Dei impressa est, in qua tota
vis jacet. Quatenus ergo substantiam suam retinent panis, vinum,
aqua, quae aspectui nostro in sacramentis offeruntur, valet sem-
per illud Pauli: esca ventri, et venter escis; Deus utrumque de¬
struet (1 Cor. 6, 13). Praetereunt enim et evanescunt cum figura
hujus mundi. Quatenus autem verbo Dei sanctificantur, ut sacra¬
menta sint, non in carne nos retinent, sed vere et spiritualiter
docent.

8. Yerum propius adhuc inspiciamus quot monstra foveat
alatque haec pinguedo. Dicunt isti unctores , spiritum sanctum
in baptismo ad innocentiam dari, in confirmatione, ad gratiae
augmentum; in baptismo nos regenerari ad vitam, in confirma¬
tione nos ad pugnam instrui. Et adeo nihil eos pudet, ut ne¬
gent baptismum rite sine confirmatione perfici posse. 0 nequi¬
tiam! Annon igitur in baptismo Christo consepulti sumus, facti
participes mortis ejus, ut et resurrectionis simus consortes (Rom.
6, 4) ? Hanc autem societatem cum morte et vita Christi Paulus
interpretatur mortificationem carnis nostrae et vivificationem spi¬
ritus; quod vetus homo noster crucifixus est, quo nos in novitate
vitae ambulemus. Quid est instrui ad pugnam, nisi hoc est?
Quod si Dei verbum conculcare pro nihilo ducebant, cur non ec¬
clesiam saltem reverebantur, cui tam ubique obsequentes videri
volunt? Quid autem gravius in hanc ipsorum doctrinam proferri
potest, quam illud milevitani concilii decretum: qui dicit, baptis¬
mum in remissionem peccatorum dari tantum, et non adjutorium
futurae gratiae, anathema sit? Quod autem Lucas, eo quem ci¬
tavimus loco, dicit baptizatos in nomine Jesu Christi fuisse, qui
non accepissent spiritum sanctum: non simpliciter negat, uno spi¬
ritus dono praeditos, qui in Christum corde crederent et ipsum
ore confiterentur; sed acceptionem spiritus intelligit, qua mani¬
festae virtutes et visibiles gratiae percipiebantur. Sic dicuntur
apostoli spiritum accepisse in die pentecostes, quum longe antea
illis a Christo dictum esset (Matth. 10, 20): non vos estis qui
loquimini , sed spiritus patris vestri ; qui loquitur in vobis. Vi¬
dete malitiosam et sonticam satanae fraudem, qui ex Deo estis.
Quod vere in baptismo dabatur, in sua confirmatione dari menti¬
tur; ut furtim incautos a baptismo abducat. Quis jam dubitet
hanc satanae esse doctrinam , quae promissiones baptismi proprias,

Calvini Institutio II. 32

498 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

a baptismo abscissas, alio derivat et transfert? Deprehenditur,

inquam, quali nitatur fundamento praeclara ista unctio. Dei ver¬
bum est: omnes, qui in Christo baptizati sunt, Christum induisse
cum suis donis (Gal. 3, 27). Verbum unctorum i) : nullam pro¬
missionem in baptismo percepisse, qua in agonibus instruautur.
Illa vox est veritatis, hanc mendacii esse oportet. Verius ergo
definire hanc confirmationem possum quam ipsi hactenus definie¬
rint: nempe insignem esse baptismi contumeliam, quae usum ip¬
sius obscurat, imo abolet; falsam esse diaboli pollicitationem, quae
nos a veritate Dei abstrahit. Aut, si mavis, oleum diaboli men¬
dacio pollutum, quod velut offusis tenebris simplicium mentes
fallit.

9. Addunt praeterea, fideles omnes spiritum sanctum per
manuum impositionem accipere debere post baptismum , ut pleni
christiani inveniantur; quia nunquam erit christianus nisi qui con¬
firmatione episcopali fuerit chrismatus. Haec illi ad verbum1 2).
Atqui putabam, quaecuuque ad christianismum pertinent, omnia
scripturis perscripta ac comprehensa esse. Nunc, ut video, aliunde
quam ex scripturis, vera religionis forma petenda discendaque est.
Dei ergo sapientia, coelestis veritas, tota Christi doctrina, Chri¬
stianos duntaxat inchoat: oleum perficit. Hac sententia damnan¬
tur omnes apostoli et tot martyres, quos nunquam fuisse chris-
matos certo certius est; quando nondum erat factum oleum, quo
perfusi omnes christianismi numeros implerent, vel potius chri¬
stiani fierent, qui nondum erant. Verum, ut taceam, abunde se
ipsi refellunt. Quotam enim populi sui partem post baptismum
perungunt? cur igitur patiuntur in suo grege tales semichristianos,
quorum imperfectioni mederi facile erat? cur tam supina negli-
gentia omittere eos sinunt quod omitti sine gravi piaculo non li¬
cebat? cur non severius exigunt rem adeo necessariam et sine qua
salus obtineri non potest? nisi forte quis subita morte praepedi¬
tus fuerit. Scilicet, dum ita licenter contemni patiuntur, tacite
fatentur non tanti esse quanti venditant.

10. Postremo constituunt3), sacram hanc unctionem majori
in veneratione habendam esse quam baptismum, quod illa sum¬
morum pontificum manibus peculiariter administratur, baptismus
ab omnibus vulgariter sacerdotibus distribuitur. Quid hic dicas
nisi plane furiosos esse , qui suis inventionibus ita blandiuntur ut
prae ipsis sacrosanctas Dei institutiones secure contemnant? Os
sacrilegum, tune pinguedinem foetore duntaxat anhelitus tui in¬
quinatam, et verborum murmure incantatam, audes Christi sacra¬
mento opponere, et conferre cum aqua verbo Dei sanctificata ?
At parum hoc ipsum erat tuae improbitati, nisi etiam praeferres.
Haec sunt sanctae sedis responsa, haec apostolici tripodis oracula.
Sed quidam eorum hanc, sua quoque opinione effraenem, insa-

t !

1) De consecr. dist. 5. c. spir. sanet.

2) Verba c. 1. De consecr. dist. 5. Concil. Aurei, ca. ut jejun. De con¬

secr. dist. 5. 3) C. De his vero , eadem distinet.

CAPUT XIX.

499

niam coeperunt paulum moderari. Majori, inquiunt1), venera¬
tione colenda est: forte non ob majorem virtutem et utilitatem
quam conferat, sed quia a dignioribus datur, et in digniori parte
corporis fit, id est in fronte; vel quia majus augmentum virtu¬
tum praestat, licet baptismus plus ad remissionem valeat. Verum
prima ratione nonne se Donatistas produnt, qui vim sacramenti
a ministri dignitate aestimant? Faxo tamen, vocetur dignior con¬
firmatio a dignitate episcopalis manus. Sed si quis ab illis scisci¬
tetur unde tanta praerogativa episcopis delata fuerit, quam ratio¬
nem afferent praeter suam libidinem? Soli apostoli eo jure usi
sunt, qui soli spiritum sanctum distribuerunt. An soli episcopi
apostoli? imo an omnino apostoli? Demus tamen et istud: cur
non eodem argumento contendunt, solis episcopis sacramentum
sanguinis in coena Domini attingendum esse? quod laicis ideo de¬
negant quia solis apostolis a Domino datum fuerit. Si solis apo¬
stolis, cur non inferunt, ergo solis episcopis? Sed apostolos eo
loco simplices presbyteros faciunt; nunc capitis vertigo alio eos
rapit ut subito episcopos creent. Postremo non erat apostolus
Ananias, ad quem tamen Paulus missus est ut visum reciperet,
baptizaretur, et impleretur spiritu sancto (Act. 9, 17). Addam
et hoc ad cumulum: si jure divino proprium hoc munus episco¬
porum fuerat, cur ausi sunt ad plebejos presbyteros transferre?
quemadmodum in quadam Gregorii epistola legitur 2).

11. Altera ratio quam frivola, inepta et stolida est: dignio¬
rem vocare suam confirmationem, quam Dei baptismum, quia in
ea frons oleo inficiatur , in baptismo cranium ? quasi vero baptis¬
mus oleo, et non aqua peragatur. Testor vero pios omnes, an
non hoc unum admoliantur isti nebulones, ut sacramentorum pu¬
ritatem fermento suo vitient? Dixi hoc alibi, vix in sacramentis
per rimulas interlucere quod Dei est, inter humanarum inventio¬
num turbam. Si quis ejus rei tum fidem mihi non habebat, suis
saltem magistris nunc habeat. Ecce praeterita aqua , et nullo nu¬
mero habita, unum oleum in baptismo magnifaciunt, Nos ergo
contra dicimus, in baptismo quoque frontem aqua tingi. Prae
hac, vestrum oleum non unius stercoris facimus, sive in baptismo,
sive in confirmatione. Quod si quis pluris vendi alleget, hac
pretii accessione si quid boni alioqui inesset vitiatur, tantum ab¬
est ut furto venditare liceat foedissimam imposturam. Tertia ra¬
tione impietatem suam traducunt, dum majus virtutum augmen¬
tum conferri in confirmatione garriunt, quam in baptismo. Im¬
positione manuum apostoli visibiles spiritus gratias administrarunt.
Qua in re istorum pinguedo se foecundam ostendit ? Sed valeant
isti moderatores, qui sacrilegium unum multis sacrilegiis operiunt.
Nodus gordianus est, quem abrumpere satius sit quam in dissol¬
vendo tantopere laborare.

12. Jam vero quum verbo Dei et probabili ratione defici

1) Libr. 4. Sent. dist. 7. c. 2.

2) Dist. 95. ca. pervenit.

32*

500

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

se vident, praetexunt quod solent, vetustissimam esse hanc obser¬
vationem, et multorum saeculorum consensu firmatam. Etiamsi
id verum esset, nihil tamen efficiunt: non e terra est sacramen¬
tum, sed e coelo; non ex hominibus, sed ab uno Deo. Deum
suae confirmationis autorem probent oportet, si sacramentum ha¬
beri volunt. Sed quid vetustatem objectant, quum veteres, dum
proprie loqui volunt, nusquam plura duobus sacramentis recen¬
seant? Si ab hominibus petendum esset fidei nostrae praesidium,
habemus arcem inexpugnabilem, nunquam veteribus agnita fuisse
pro sacramentis quae isti sacramenta ementiuntur. De manuum
impositione loquuntur veteres; sed an sacramentum vocant? Augu¬
stinus *) aperte affirmat, nihil aliud esse quam orationem. Neque
hic mihi putidis suis distinctionibus obganniant, non ad confirma-
toriam Augustinum illud retulisse, sed curatoriam vel reconcilia-
toriam. Exstat liber et in hominum manibus versatur : si in alium
sensum detorqueo quam Augustinus ipse scripsit , cedo , non con-
vitiis modo, pro solenni suo more, sed sputis me obruant. Lo¬
quitur enim de iis qui a schismate ad ecclesiae unitatem redibant.
Eos iteratione baptismi opus habere negat; sufficere enim manuum
impositionem , ut per vinculum pacis spiritum sanctum illis Domi¬
nus largiatur. Quoniam autem absurdum videri poterat manuum
impositionem repeti potius quam baptismum, discrimen ostendit.
Quid enim, inquit, aliud est manuum impositio, quam oratio su¬
per hominem? Atque hunc esse sensum ex altero loco1 2) apparet,
ubi dicit, propter caritatis copulationem, quod est maximum do¬
num spiritus sancti, sine quo non valent ad salutem quaecunque
alia sancta in homine fuerint, manus haereticis correctis imponitur.

13. TJtinam vero morem retineremus quem apud veteres
fuisse admonui, priusquam abortiva haec sacramenti larva nasce¬
retur; non ut esset confirmatio .talis qualem isti fingunt, quae
sine baptismi injuria nec nominari potest; sed catechesis, qua
pueri aut adolescentiae proximi fidei suae rationem coram ecclesia
exponerent. Esset autem optima catechizandi ratio , si formula
in hunc usum conscripta esset, summam continens et familiariter
explicans omnium fere religionis nostrae capitum, in quae universa
fidelium ecclesia consentire sine controversia debet. Puer decen¬
nis ecclesiae se offerret ad edendam fidei confessionem; rogaretur
de singulis capitibus, ad singula responderet; si quid ignoraret,
aut minus intelligeret, doceretur. Ita unicam, veram et sinceram
fidem, qua unanimiter Deum unum colit fidelium populus, teste
et spectante ecclesia profiteretur. Haec disciplina si hodie vale¬
ret, profecto parentum quorundam ignavia acueretur, qui libero¬
rum institutionem, quasi rem nihili ad se pertinentem, secure
negligunt, quam tum sine publico dedecore omittere non possent,
Major esset in populo Christiano fidei consensus, nec tanta mul-

1) Libr. 3. de Baptismo contra Donatist. c. 16.

2) Libr. 5. c. 23.

CAPUT XIX.

501

torum inscitia et ruditas; non adeo temere quidam novis et pe¬
regrinis dogmatibus abriperentur; omnibus denique ^sset quaedam
velut methodus doctrinae christianae

De poenitentia .

14. Proximo loco statuunt poenitentiam, de qua sic con¬
fuse et perturbate disserunt, ut nihil certi nec solidi ex eorum
doctrina referre possint conscientiae. Nos alio loco, quae de poe¬
nitentia didiceramus ex scripturis, tum deinde quid et illi doceant,
prolixe enarravimus ; nunc id tantum nobis attingendum erit, quid
rationis habuerint, qui opinionem de sacramento, quae in templis
ac scholis diu antehac regnavit, excitarunt. Dicam tamen prius
aliquid breviter de veteris ecclesiae ritu, cujus praetextu abusi
sunt illi ad stabiliendum suum commentum. Hunc ordinem in
publica poenitentia observabant, ut qui injunctis sibi satisfactioni¬
bus defuncti erant, solenni manus impositione reconciliarentur.
Symbolum illud erat absolutionis, quo et ipse peccator erigeba¬
tur coram Deo veniae fiducia, et ecclesia admonebatur ut eum
benigne, abolita offensae memoria, in gratiam reciperet. Hoc Cy¬
prianus x) saepenumero appellat, pacem dare. Quo autem et gra¬
vior esset, et plus commendationis apud populum haberet ista
actio, constitutum fuit ut semper episcopi autoritas hic intercede¬
ret. Hinc illud decretum concilii carthaginensis secundi : recon¬
ciliare publice poenitentem in missa presbytero non liceat. Et
alterum concilii arausicani : qui poenitentiae tempore ex hac vita
migrant, sine reconciliatoria manus impositione ad communionem
admittantur; si revaluerint ex morbo, stent in ordine poeniten-
tium, completoque tempore reconciliatoriam manus impositionem
ab episcopo accipiant. Item carthaginensis tertii: presbyter sine
autoritate episcopi non reconciliet poenitentem. Haec omnia eo
spectabant, ne nimia facilitate severitas quam servari in ea re
volebant collaberetur. Episcopum ergo cognitorem esse voluerunt,
quem verisimile erat in examine habendo circumspectiorem fore.
Quanquam Cyprianus alicubi 2) tradit, non solum episcopum ma¬
num imposuisse, sed totum etiam clerum. Sic enim loquitur:
poenitentiam agunt justo tempore; deinde ad communionem ve¬
niunt et per manuum impositionem episcopi et cleri jus commu¬
nionis accipiunt. Postea successu temporis eo delapsa res est, ut
extra publicam poenitentiam in privatis quoque absolutionibus hac
caeremonia uterentur. Hinc illa distinctio apud Gratianum 3) inter
publicam et privatam reconciliationem. Ego veterem illam obser¬
vationem, de qua Cyprianus meminit, sanctam et ecclesiae salu¬
tarem fuisse judico, ac hodie restitutam esse cuperem. Recentio-
rem hanc tametsi improbare, vel saltem acrius insectari non audeo,

1) Libr. epist. 1. epist. 2.

3) In Decret. 26. quaest. 6.

2) Libr. epist. 3. epist. 14.

502

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

minus tamen necessariam arbitror. Utcunque sit, videmus tamen
manuum impositionem in poenitentia caeremoniam esse, ab homi¬
nibus, non a Deo institutam, quae inter res medias et externa
exercitia ponenda sit : non illa quidem contemnenda , sed quae
inferiore loco esse debeant quam quae Domini verbo nobis sunt
commendata.

15. Romanenses autem et Scholastici, quibus solenne est
omnia perperam interpretando corrumpere, anxie in reperiendo
hic sacramento desudant. Nec mirum videri debet; nodum enim
in scirpo quaerunt. Quod tamen optimum habent, rem implici¬
tam, suspensam, incertam, opinionumque varietate confusam ac
turbatam relinquunt. Dicunt ergo1), vel poenitentiam exteriorem
esse sacramentum, et si ita est, existimari debere signum esse
interioris poenitentiae, id est contritionis cordis, quae erit res
sacramenti; vel utramque simul esse sacramentum, nec duo, sed
unum completum. Verum exteriorem esse sacramentum duntaxat;
interiorem, rem et sacramentum. Remissionem autem peccatorum,
rem tantum, et non sacramentum. Qui sacramenti definitionem
supra a nobis positam memoria tenent, ad eam exigant id quod
dicunt esse sacramentum, et invenient non esse caeremoniam ex¬
ternam a Domino institutam ad fidei nostrae confirmationem. Quod
si causentur, definitionem meam legem non esse cui parere ne-
cesse habeant, audiant Augustinum, quem sacrosanctum se habere
fingunt. Sacramenta, inquit2), propter carnales, visibilia insti¬
tuta sunt, ut ab iis quae oculis cernuntur ad ea quae intelligun-
tur, sacramentorum gradibus transferantur. Quid tale aut ipsi
vident, aut aliis queunt ostendere in eo quod sacramentum poe¬
nitentiae vocant? Idem alibi3): sacramentum ideo dicitur quia
in eo aliud videtur, aliud intelligitur; quod videtur, speciem ha¬
bet corporalem; quod intelligitur, fructum habet spiritualem. Ne¬
que ullo modo sacramento poenitentiae, quale fingunt ipsi, con¬
veniunt haec, ubi nulla species est corporalis quae spiritualem
fructum repraesentet.

16. Ac (ut istas belluas in sua arena conficiam) si ullum
hic sacramentum quaeratur, nonne longe speciosius jactari pote¬
rat, absolutionem sacerdotis sacramentum esse, quam poenitentiam
vel interiorem vel exteriorem? Promptum enim erat dicere, cae¬
remoniam esse ad confirmandam fidem nostram de peccatorum re¬
missione, habereque promissionem clavium, ut vocant: quodcun¬
que ligaveritis aut solveritis super terram, erit solutum et liga¬
tum in coelis. Sed objecisset quispiam : plerosque solvi a sacer¬
dotibus, quibus nihil tale accedit tali absolutione; quum ex eorum
dogmate sacramenta novae legis efficere debeant quod figurant.
Ridiculum. Ut in eucharistia duplicem manducationem statuunt,
sacramentalem , quae bonis aeque ac malis communis est; spiri-

1) Libr. 4. Sentent. dist. 22. c. 2.

2) Libr. 3. quaest. Vet. Test. (Lev. quaest. 84).

3) In sermone quodam de baptism. infant.

CAPUT XIX.

503

tualem , quae bonorum tantum est propria : cur non et absolutio¬
nem bifariam percipi fingerent? Nec tamen hactenus intelligere
potui , quid sibi vellent cum illo suo dogmate ; quod quam longe
a Dei veritate dissideat, docuimus quum id argumentum serio
tractaremus. Tantum hic ostendere volo, hunc scrupulum nihil
impedire, quominus absolutionem sacerdotis sacramentum nuncu¬
pent. Respondere enim per os Augustini x) licebat, sanctificatio¬
nem esse sine visibili sacramento, et visibile sacramentum sine
interiori sanctificatione. Item2), sacramenta in solis electis effi¬
cere quod figurant. Item3), induere Christum alios usque ad sa¬
cramenti perceptionem , alios usque ad sanctificationem. Illud,
bonos et malos pariter facere; istud, bonos solos. Sane halluci-
nati sunt plus quam pueriliter, et caeci in sole fuerunt, qui quum
multa difficultate aestuarent, rem planam adeo et cuivis obviam
non perspexerunt.

17. Nec tamen animos tollant, quacunque in parte sacra¬
mentum posuerint, nego jure haberi pro sacramento. Primum,
i quod nulla Dei promissio singularis ad hanc rem exstet, unica
i sacramenti hypostasis. Deinde, quod quaecunque hic caeremonia

i proferatur, merum sit hominum inventum: quum caeremonias sa¬
cramentorum non nisi a Deo institui posse jam definitum sit.

' Mendacium ergo et impostura fuit quod de sacramento poeniten¬
tiae commenti sunt. Ementitum hoc sacramentum ornarunt quo
decebat elogio4): secundam esse tabulam post naufragium; quia
a si quis vestem innocentiae in baptismo perceptam peccando cor-
j ruperit, per poenitentiam reparare potest. Sed dictum est Hie-
>j ronymi. Cujuscunque sit, quin plane impium sit, excusari ne-
■ quit, si ex eorum sensu exponitur. Quasi vero per peccatum
: deleatur baptismus, et non potius in memoriam revocandus sit
peccatori quoties de peccati remissione cogitat, ut illic sese col¬
ligat animumque recipiat et fidem confirmet, peccatorum remis-
: sionem se impetraturum quae sibi in baptismo promissa sit. Quod
autem dure et improprie Hieronymus dixit, poenitentia reparari
j baptismum (a quo excidunt qui excommunicari ab ecclesia meren-
| tur) boni isti interpretes ad suam impietatem trahunt. Aptissime
itaque dixeris, si baptismum vocaveris poenitentiae sacramentum,

! quum in confirmationem gratiae et fiduciae sigillum iis datus sit
! qui poenitentiam meditantur. Quod ne commentum esse nostrum
putes, praeterquam quod scripturae verbis conforme est, apparet
in veteri ecclesia fuisse pervulgatum instar certissimi axiomatis.

; Nam in libello de fide ad Petrum, qui Augustino inscribitur, sa-
: cramentum fidei et poenitentiae dicitur5). Et quid ad incerta
confugimus ? Quasi vero apertius quidpiam requirendum sit, quam

1) Libr. 5. de Bapt. contra Donatist. c. 24.

2) Libr. 3. quaest. Vet. Test. 1. c. 3) De bapt. parvulorum.

4) Libr. 4. Sentent. dist. 14. c. 1. De poenit. dist. 1. c. 2.

5) Cap. 30. Citatur decret. 15. quaest. 1. ca. Firmissime.

504 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

quod recitat evangelista : Joannem praedicasse baptismum poeni¬
tentiae in remissionem peccatorum (Mare. 1, 4; Luc. 3, 3).

De ultima , ut vocant, unctione.

18. Tertium ficti tium sacramentum est extrema unctio : quae
non nisi a sacerdote perficitur, idque in extremis (sic loquuntur)
et oleo ab episcopo consecrato , atque hac verborum forma : per
istam sanctam unctionem, et piissimam suam misericordiam, in-
dulgeat tibi Deus quidquid peccasti per visum, per auditum, odo¬
ratum, tactum, gustum. Ejus duas esse virtutes fingunt, pecca¬
torum remissionem, et corporalis morbi levamen, si ita expediat;
sin minus, animae salutem. Ajunt autem institutionem ab Ja-
cobo positam esse, cujus verba sunt (5, 14): infirmatur quis inter
vos? inducat presbyteros ecclesiae, et orent super eum, ungentes
eum oleo in nomine Domini; fideique obsecratio salvum reddet
laborantem, ac eriget eum Dominus; et si in peccatis fuerit, re¬
mittentur ei. Ejusdem rationis est ista unctio, cujus esse ma¬
nuum impositionem supra demonstravimus: nempe histrionica hy¬
pocrisis, qua citra rationem, et sine fructu, apostolos referre
volunt. Refert Marcus (6, 13), apostolos in prima sua missione,
juxta mandatum quod a Domino acceperant, mortuos suscitasse,
daemonia ejecisse, leprosos mundasse, infirmos sanasse, in cura¬
tione autem aegrorum oleum adhibuisse. Ungebant, inquit, oleo
multos infirmos, et sanabantur. Huc respexit Jacobus , quum jus¬
sit accersi presbyteros ad ungendum infirmum. Talibus caeremo¬
niis nullum altius subesse mysterium facile judicabunt qui obser-
varint, quanta libertate et Dominus et ejus apostoli versati sint
in rebus istis externis. Dominus caeco redditurus visum ex pul¬
vere et sputo lutum con^osuit, alios tactu sanavit, alios verbo.
Ad hunc modum apostoli alios morbos solo verbo, alios tactu,
alios unctione curarunt. At verisimile est unctionem istam non
temere (ut nec omnia alia) fuisse usurpatam. Eateor; non tamen
ut esset curationis organum, sed symbolum duntaxat, quo impe¬
ritorum ruditas admoneretur unde tanta virtus prodiret: ne sci¬
licet ejus laudem apostolis tribuerent. Oleo autem significari spi¬
ritum sanctum ejusque dona, vulgare ac tritum est. Caeterum
evanuit gratia illa curationum, quemadmodum et reliqua miracula
quae ad tempus edi voluit Dominus, quo novam evangelii prae¬
dicationem in aeternum admirabilem redderet. Ut igitur maxime
demus, unctionem sacramentum fuisse earum virtutum quae tum
per manus apostolorum administrabantur, nihil nunc ad nos per¬
tinet, quibus virtutum administratio commissa non est.

19. Et qua majori ratione sacramentum ex hac unctione
faciunt, quam ex aliis quibusvis symbolis, quae nobis in scriptura
commemorantur? Cur non aliquam natatoriam Siloah destinant,
in quam certis temporum vicibus se immergant male habentes?
Erustra, inquiunt, id fieret. Certe non magis frustra quam unctio.

CAPUT XIX.

505

Cur non mortuis incubant, quoniam puerum mortuum illi incu¬
bando suscitavit Paulus ? Cur non lutum ex sputo et pulvere
sacramentum est? Sed alia singularia exempla fuerunt, hoc autem
ab Jacobo praecipitur. Nempe pro eo tempore loquebatur Jaco-
bus, quo adhuc hujusmodi Dei benedictione fruebatur ecclesia.
Affirmant quidem eandem etiamnum vim suae unctioni inesse :
sed aliter experimur. Nemo jam miretur quomodo animas, quas
verbo Dei, hoc est vita et luce sua spoliatas, stupidas esse et cae¬
cas sciebant, tanta confidentia ludificati sint, quum nihil eos
pudeat, corporis sensus, vivos ac sentientes, velle fallere. Ridi¬
culos ergo se faciunt, dum gratia curationum praeditos sese jac¬
tant. Adest sane suis Dominus omnibus saeculis, et eorum lan¬
guoribus, quoties opus est, medetur, non minus quam olim; ma¬
nifestas tamen illas virtutes non ita exserit, nec miracula per
apostolorum manus dispensat, quia et temporale fuit illud do¬
num, et aliqua etiam ex parte hominum ingratitudine statim
intercidit.

20. Itaque, ut non abs re apostoli gratiam curationum sibi
demandatam, olei symbolo, palam testati sunt non suam, sed
spiritus sancti esse virtutem, ita rursum spiritui sancto sunt in¬
jurii, qui putidum et nullius energiae oleum faciunt ejus virtu¬
tem. Perinde id est, ac si quis diceret, omne oleum virtutem
esse spiritus sancti, quod eo nomine in scriptura nuncupetur;
omnem columbam esse spiritum sanctum , quod ea specie appa¬
ruerit. Yerum de iis viderint. Quod nobis in praesentia abunde
est , certo certius perspicimus , eorum unctionem sacramentum non
esse: quae nec caeremonia- est a Deo instituta, nec ullam pro¬
missionem habet. Siquidem, quum duo ista in sacramento exigi¬
mus, ut caeremonia sit a Deo instituta, ut Dei promissionem
habeat, simul postulamus ut caeremonia illa nobis tradita sit, et
promissio ad nos spectet. Non enim circumcisionem jam sacra¬
mentum Christianae ecclesiae quisquam esse contendit, tametsi et
Dei institutum erat et promissionem annexam habebat: quia nec
nobis mandata fuit, nec promissio, quae illi adjuncta fuerat, no¬
bis eadem conditione data. Promissionem quam in unctione fero¬
citer jactant, nobis non esse datam evidenter demonstravimus,
et ipsi experientia declarant. Caeremonia usurpari non debuit,
nisi ab iis qui curationum gratia praediti fuerant; non ab istis
carnificibus, qui plus mactando ac trucidando valent, quam sa¬
nando.

21. Quanquam etiamsi obtinuerint, huic aetati convenire
quod de unctione ab Jacobo praecipitur (a quo longissime absunt),
ne sic quidem adhuc multum promoverint in approbanda sua
unctione, qua hactenus nos illeverunt. Jacobus omnes infirmos
vult inungi: isti non infirmos, sed semimortua cadavera sua pin¬
guedine inficiunt; quum jamjam anima in primoribus labris labo¬
rat, vel, ut ipsi loquuntur, in extremis. Si praesentem habent
medicinam in suo sacramento , qua vel morborum acerbitatem le-

506 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

niant, vel saltem aliquod animae solatinm adferant, crudeles sunt
qui nunquam in tempore medentur. Jacobus vult infirmum ungi
a senioribus ecclesiae: isti unctorem non admittunt nisi sacrifi¬
culum. Quod apud Jacobum presbyteros interpretantur sacerdotes,
et pluralem numerum ad decorem positum nugantur, nimis frivo¬
lum est; quasi vero ecclesiae eo tempore sacrificorum examinibus
abundarint, ut in longa pompa procedere potuerint ad ferendum
sacri olei ferculum. Jacobus, dum simpliciter ungi infirmos ju¬
bet, non aliam unctionem mihi significat, quam vulgaris olei;
nec aliud habetur in Marci narratione. Isti oleum non dignan¬
tur nisi ab episcopo consecratum, hoc est, multo halitu calefac¬
tum, multo murmure incantatum, et novies flexo genu salutatum :
ter, ave sanctum oleum; ter, ave sanctum chrisma; ter, ave
sanctum balsamum. A quo tales exorcismos hauserunt? Jacobus
dicit (5, 15): ubi unctus oleo fuerit infirmus, et precatio con¬
cepta fuerit super eum, si in peccatis fuerit, remissum iri; ut
scilicet abolito reatu poenae levationem impetret; non intelligens
pinguedine deleri peccata, sed fidelium orationes quibus afflictus
frater Deo commendatus fuerit, non fore irritas. Isti per sacram
suam , id est abominabilem unctionem , peccata remitti impie
mentiuntur. En quam pulchre proficient, ubi Jacobi testimonio
pro sua libidine prolixe abuti permissi fuerint. Ac ne diutius
sit nobis in probatione laborandum, hac difficultate nos eorum
quoque annales liberant. Referunt enim Innocentium papam, qui
Augustini aetate romanae ecclesiae praefuit, instituisse, ut non
presbyteri modo, sed omnes etiam Christiani oleo uterentur, in
suam suorumque necessitatem ungendo. Autor Sigebertus in
chronie.

De ordinibus ecclesiasticis.

22. Quartum locum in eorum catalogo tenet sacramentum
ordinis; sed adeo foecundum, ut septem ex se sacramentula pa¬
riat. Est vero istud perquam ridiculum, quod quum affirment
septem esse sacramenta , dum recensere ipsa volunt, tredecim enu¬
merant. Neque vero causari possunt, unum esse sacramentum,
quia omnia in unum sacerdotium tendunt, et velut quidam ad
ipsum sunt gradus. Siquidem quum in singulis diversas esse cae¬
remonias constet, diversas esse gratias ipsi loquantur, nemo du¬
bitet quin septem sacramenta dici debeant, si eorum placita re- !
cipiuntur. Et quid, quasi rem ambiguam, controvertimus, quando
ipsi plane distincteque septem declarant? Primum autem obiter
perstringemus, quot et quam insulsas absurditates nobis ingerant,
dum nobis suos ordines pro sacramentis commendare volunt:
deinde, an omnino sacramentum dici debeat caeremonia, qua utun¬
tur ecclesiae in ordinandis ministris, videbimus. Septem ergo
ordines vel gradus ecclesiasticos faciunt, quos insigniunt titulo
sacramenti. Sunt autem Ostiarii, Lectores, Exorcistae, Acoluthi,
Subdiaconi , Diaconi , Sacerdotes. Et septem quidem esse dicunt

CAPUT XIX.

507

propter septiformem spiritus sancti gratiam, qua praediti esse de¬
bent qui ad eos promoventur. Augetur autem illis et largius
cumulatur in promotione. Jam numerus ipse perversa scripturae
interpretatione consecratus est: quod videntur sibi apud Jesaiam
(11, 2) legisse , septem spiritus sancti virtutes , quum et vere
plures non referantur ab Jesaia quam sex, nec propheta omnes
eo loco concludere voluerit. Tam enim alibi spiritus vitae, sancti¬
ficationis, adoptionis filiorum dicitur (Rom. 1, 4 et 8, 15), quam
illic sapientiae , intelligentiae , consilii , fortitudinis , scientiae et
timoris Domini. Quanquam alii acutiores, non septem ordines,
sed novem faciunt, ad similitudinem, ut ajunt, triumphantis ec¬
clesiae. Atque inter eos etiam pugna est, quod alii clericalem
tonsuram volunt esse primum omnium ordinem, episcdpatum ulti¬
mum; alii, exclusa tonsura, archiepiscopatum ordinibus annume-
j rant 1). Isidorus 2) aliter distinguit; facit enim diversos, psal¬
li mistas et lectores ; illos cantionibus praeficit, hos legendis scriptu¬
ris, quibus plebs erudiatur. Atque haec distinctio canonibus
observatur. In tanta varietate quid sequi aut fugere nos volunt?
Dicamusne septem esse ordines? Sic docet magister scholae; sed
! illuminatissimi doctores aliter determinant. Rursum inter se ipsi
j dissident. Praeterea sacratissimi canones alio nos vocant. Sic
scilicet consentiunt homines quum de rebus divinis sine verbo
Dei disceptant.

23. Yerum hoc omnem stultitiam superat, quod in singulis
Christum sibi collegam faciunt. Primum, inquiunt, ostiarii mu¬
nere functus est, quando vendentes et ementes, flagello ex funi¬
culis facto, e templo ejecit. Ostiarium se esse significat, quum
dicit: ego sum ostium. Lectoris munus assumpsit, quum in syna¬
goga Jesaiam legit. Exorcistae officio functus est, quum lin¬
guam et aures surdi et muti saliva tangens auditum reddidit.
Acoluthum se esse his verbis testatus est: qui sequitur me, non
ambulat in tenebris. Subdiaconi officio functus est, quum linteo
praecinctus pedes discipulorum lavit. Diaconi personam sustinuit,
quum corpus et sanguinem distribuit in coena. Sacerdotis partes
implevit, quum in cruce patri se hostiam obtulit. Haec absque
risu adeo audiri non possunt, ut mirer absque risu scripta esse:
si tamen homines erant qui scribebant. Sed in primis spectabilis
est argutia qua in acoluthi nomine philosophantur, ceroferarium
appellantes, verbo, ut arbitror, magico, certe inaudito gentibus
ac linguis omnibus, quum axoXov&og Graecis simpliciter significet
pedissequum. Quanquam si his serio refellendis inhaeream, jure
et ipse quoque ridear: adeo frivola sunt et ludicra.

24. Ne tamen mulierculis adhuc fucum faciant, traducenda
est obiter eorum vanitas. Creant eximia pompa ac solennitate
suos lectores, psalmistas, ostiarios, acoluthos, ad ea ministeria

1) Opinio haec est Hugonis; altera Guilielmi Parisiensis.

2) Isid. libr. 7. etymol. allegatur Ca. Cleros, dist. 21 ; dist. 33. Ca. Lector
et Ca. Ostiar.

508 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

exsequenda quibus vel pueros, vel certe quos vocant laicos, prae¬
ficiunt. Quis enim cereos ut plurimum accendit? quis urceolo
vinum et aquam infundit, nisi puer, aut ex laicis sordidulus ali¬
quis qui ex ea re quaestum facit? Nonne iidem canunt? nonne
templorum januas claudunt et aperiunt? Quis enim in eorum
templis unquam vidit vel acoluthum, vel ostiarium suis partibus
fungentem? Quin potius qui puer acoluthi munere functus est,
quum in ordinem acoluthorum cooptatur, desinit esse id quod
dici incipit: ut videantur ex professo velle munus ipsum abjicere
quum titulum assumunt. En, cur sacramentis consecrari et spi¬
ritum sanctum accipere necesse habeant, nempe ut nihil agant.
Si praetexant, hanc esse temporum perversitatem, quod ministe¬
ria sua deserunt ac negligunt, simul fateantur nullum hodie esse
in ecclesia usum nec fructum sacrorum suorum ordinum , quos
mirifice depraedicant, totam que ecclesiam suam anathemate ple¬
nam; quandoquidem cereos et urceolos a pueris et profanis at¬
trectari permittat, quibus tangendis nulli digni sunt nisi in aco¬
luthos consecrati ; quando cantiones ad pueros ablegat, quae nisi
ab ore consecrato audiri non debebant. Exorcistas vero in quem
tandem finem consecrant? Audio Judaeis fuisse suos exorcistas;
sed ab exorcismis dictos video, quos exercebant (Act. 19, 13).
De ementitis istis exorcistis quis unquam fando audivit quod spe¬
cimen unum suae professionis ediderint? Eingitur illis potestas
data imponendi manus super energumenos, et catechumenos, et
daemoniacos, sed tali se potestate praeditos daemonibus persua¬
dere non possunt , non modo quia eorum imperiis *non cedunt
daemones , sed etiam quia ipsis imperant. Yix enim decimum
quemque reperias qui non malo spiritu agatur. Quaecunque igi¬
tur de minutulis suis ordinibus balbutiunt, conflata sunt ex in¬
scitis insulsisque mendaciis. De veteribus acoluthis et ostiariis
et lectoribus alibi dictum est, quum ecclesiae ordinem exponere¬
mus. Nobis hic propositum est duntaxat pugnare contra novitium
illud inventum de septemplici sacramento in ordinibus ecclesiasti¬
cis; de quo nusquam alibi quam apud ineptos istos rabulas, sor-
bonistas et canonistas, legitur.

25. Jam de caeremoniis quas adhibent videamus. Principio,
quoscunque in militiam suam adscribunt, communi symbolo ini¬
tiant in clericatum. Radunt enim eos in vertice, ut corona re¬
gale decus significet; quia reges debent esse clerici, ut se et
alios regant1). De iis enim sic loquitur Petrus: vos estis genus
electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis
(1 Petr. 2, 9). At sacrilegium fuit, quod universae ecclesiae tri¬
buitur, solis sibi arrogare, et titulo superbe gloriari quem fide¬
libus praeripuerant. Petrus totam ecclesiam alloquitur: isti ad
pauculos rasos detorquent2); quasi solis illis dictum sit, sancti

ili

i D
e
1
s

1) Cap. dupl. 12. quaest. 1.

2) Libr. 4. Sentent. dist. 24. cap. Duo sunt.

CAPUT XIX.

509

estote ; quasi soli illi sanguine Christi acquisiti sint ; quasi soli
illi per Christum facti sint regnum et sacerdotium Deo. Assignant
deinde et alias rationes: summitas capitis denudatur, ut eorum
mens ad Dominum libera demonstretur, quae revelata facie Dei
gloriam contempletur; vel ut vitia oris et oculorum doceantur
praecidenda; vel rasura capitis est temporalium depositio; circum¬
ferentia vero coronae reliquiae sunt bonorum quae ad sustentatio¬
nem retinentur. Omnia in figuris : quia scilicet velum templi
nondum scissum est1). Itaque persuasi, se praeclare defunctos
esse suis partibus quod talia per coronam suam figuraverint, ni¬
hil eorum re ipsa praestant. Quousque nos talibus fucis et prae¬
stigiis ludent? Clerici detonsis aliquot capillis significant tempo¬
ralium bonorum abundantiam se abjecisse, gloriam Dei contemplari,
aurium oculorumque concupiscentiam mortificasse: at nullum est
hominum genus rapacius, stupidius, libidinosius. Cur non magis
sanctitatem vere exhibent quam falsis mendacibusque signis ipsius
speciem simulant?

26. Porro, quum dicunt coronam clericalem habere originem
a Nazaraeis, et rationem, quid aliud adferunt quam sua mysteria
a judaicis caeremoniis nata esse, vel potius merum esse judais-
mum ? Quod autem addunt, Priscillam, Acylam, et Paulum ipsum
suscepto voto sibi rasisse caput, ut purificarentur (Act. 18, 18),
crassam suam ignorantiam produnt. Nusquam enim legitur de
Priscilla; ac de Acyla etiam incertum est; siquidem tam ad
Paulum referri potest tonsura illa quam ad Acylam. Ne vero
illis relinquamus quod petunt, exemplum eos habere a Paulo,
observandum est simplicioribus, Paulum nunquam caput sibi to¬
tondisse ad sanctificationem aliquam; sed duntaxat ut fratrum in¬
firmitati serviret. Soleo ejusmodi vota appellare caritatis , non
pietatis: hoc est, non suscepta ad cultum aliquem Dei, sed ad
tolerandam infirmorum ruditatem; quemadmodum ipse ait, Judaeis
se Judaeum factum, etc. Ergo hoc fecit, et quidem semel, at¬
que ad breve tempus, ut Judaeis se tantisper accommodaret. Isti
quum Nazaraeorum purificationes nullo usu imitari volunt, quid
aliud quam alterum judaismum erigunt, dum veterem perperam,
aemulari affectant? Eadem religione decretalis illa epistola2)
composita est, quae prohibet clericis, juxta apostolum (1 Cor„
11, 4), ne comam nutriant, sed instar sphaerae radant; quasi
apostolus, docens quid viris omnibus decorum sit de sphaerica
clericorum rasura sollicitus fuerit. Hinc lectores reputent qualis
sint energiae ac dignitatis alia quae sequuntur mysteria, quibus
talis est ingressus.

27. Unde originem habuerit clericorum tonsura, abunde vel
ex uno Augustino 3) constat. Quum illo saeculo capillum non
alerent nisi delicati, et qui nitorem elegantiamque non satis vi¬

li Libr. 4. Sentent. dist. 24. c. 1.

2) Ca. Prohib. dist. 25.

3) August. de opere monach. in fine. Item in Retraet. 2, 21.

510 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

rilem affectabant, videbatur esse non boni exempli si clericis id
permitteretur. Jubebantur ergo clerici vel tondere caput, vel ra¬
dere, ne quam effoeminati cultus speciem prae se ferrent. Adeo
autem id vulgare erat, ut monachi quidam, quo magis suam sancti¬
moniam notabili distinctoque ab aliis habitu venditarent, comam
demitterent. Quum vero postea res ad crines rediisset, et ad
christianismum accederent gentes quaedam, quae semper comatae
fuerant, ut Gallia, Germania, Anglia, verisimile est clericos ubi¬
que rasisse caput , ne comae ornamentum viderentur affectare.
Tandem corruptiore saeculo, quum prisca omnia instituta vel in¬
versa forent, vel in superstitionem degenerassent , quia in rasura
clericali nihil cernebant causae (neque enim quidquam retinuerant
praeter stultam imitationem), ad mysterium confugerunt; quod
nunc superstitiose nobis obtrudunt pro sacramenti sui approbatione.
Ostiarii x) in consecratione claves templi accipiunt, quo sibi man¬
dari custodiam intelligant; lectores, sacra biblia; exorcistae, for¬
mulas exorcismorum, quibus super energumenos et catechumenos
utantur; acolythi1 2), cereos et urceolum. En caeremoniae quibus
(si Deo placet) tantum inest arcanae virtutis ut esse possint gra¬
tiae invisibilis non modo signa ac tesserae, sed etiam causae.
Hoc enim secundum suam definitionem postulant, quum inter sa¬
cramenta haberi volunt. Yerum, ut paucis absolvam, dico absur¬
dum esse quod in scholis et canonibus minores istos ordines sa¬
cramenta faciunt ; quando, eorum etiam qui hoc tradunt confessione,
primitivae ecclesiae incogniti fuerunt, et multis postea annis ex¬
cogitati. Sacramenta autem, quum Dei promissionem contineant,
neque ab angelis, neque ab hominibus, sed a Deo solo institui
debent, cujus unius est promissionem dare.

28. Supersunt tres ordines, quos majores vocant. Ex qui¬
bus sub diae onatus , ut ajunt, in eum numerum translatus est, ex
quo turba illa minorum pullulare coepit. Quia autem videntur
pro his testimonium habere a verbo Dei, sacros ordines honoris
causa peculiariter nominant. Sed quam oblique Domini institutis
in praetextum suum abutantur, videndum est. Incipiemus autem
ab ordine presbyterii sive sacerdotii. His enim duobus nominibus
rem unam significant, ac si appellant eos ad quos pertinere ajunt
sacrificium corporis et sanguinis Christi in altari conficere, oratio¬
nes concipere, ac benedicere dona Dei. Itaque in ordinatione
patenam cum hostiis accipiunt, in symbola collatae sibi potestatis
placabiles Deo hostias offerendi, manusque illis inunguntur; quo
symbolo docentur datam sibi esse consecrandi potestatem. Sed de
caeremoniis postea. De re ipsa dico: adeo nullum apicem habet
a verbo Dei quod obtendunt, ut non potuerint improbius ordinem
a Deo positum depravare. Principio quidem pro confesso esse
debet (quod de missa papali tractando asseruimus) injurios omnes

1) Libr. 4. sentent. dist. 24. c. 8.

2) Sic.

CAPUT XIX.

511

esse Christo, qui se sacerdotes appellant, ad offerendam placatio¬
nis hostiam. Constitutus ille et consecratus a patre sacerdos cum
jurejurando fuit, secundum ordinem Melchisedec, nullo fine, nullo
successore (Psal. 110, 4; Hebr. 5, 6 et 7, 3). Hostiam semel
obtulit aeternae expiationis et reconciliationis; nunc etiam sanc¬
tuarium coeli ingressus, intercedit pro nobis. In ipso omnes su¬
mus sacerdotes, sed ad laudes et gratiarum actiones, ad nos de¬
nique nostraque Deo offerenda. Illi uni singulare fuit, sua obla¬
tione Deum placare et peccata expiare. Id quum sibi isti usurpent,
quid superest, nisi eorum sacerdotium impium esse ac sacrilegum?
Certe nimis improbi sunt, dum sacramenti titulo insignire audent.
Quantum ad verum presbyterii munus attinet, quod ore Christi
nobis est commendatum, libenter eo loco habeo. Illic enim cae¬
remonia est, primum ex scripturis sumpta, deinde quam non esse
inanem nec supervacuam, sed fidele spiritualis gratiae symbolum,
j testatur Paulus (1 Tim. 4, 14). Quod autem tertium in numero
non posui, eo factum est, quod non ordinarium nec commune est
i apud omnes fideles, sed ad certam functionem specialis ritus. Ve¬
rum quum hic honor christiano ministerio tribuitur, non est prop-
terea quod superbiant papistici sacerdotes. Evangelii enim sui
ac mysteriorum dispensatores ordinari jussit Christus, non victi¬
marios inaugurari. Mandatum de praedicando evangelio pascen-
i doque grege, non de hostiis immolandis dedit (Matth. 28, 19;
j Mare. 16, 15; Joann. 21, 15). Spiritus sancti gratiam promisit,

’ non ad peragendam peccatorum expiationem, sed ad gubernatio-
| nem ecclesiae rite obeundam ac sustinendam.

29. Cum re ipsa optime congruunt caeremoniae. Dominus
| noster quum apostolos amandaret ad evangelii praedicationem, in¬
sufflavit in eos (Joann. 20, 22). Quo symbolo spiritus sancti vir¬
tutem, qua illos donabat, repraesentavit. Hanc insufflationem
retinuerunt boni isti viri , et quasi spiritum sanctum e gutture
suo egerant, super suos quos formant sacrificulos demurmurant:
accipite spiritum sanctum. Adeo nihil praetereunt quod non prae-
• postere effingant; non dico more histrionum (qui nec sine arte
i gesticulantur, nec sine significatione), sed instar simiarum, quae
I lascive et absque ullo delectu quidvis imitantur. Servamus, in¬
quiunt, exemplum Domini. At multa egit Dominus, quae nobis
exempla esse noluit. Dixit Dominus discipulis: accipite spiritum
sanctum. Dixit et Lazaro : Lazare , veni foras. Dixit paralytico :
i surge et ambula. Cur non eadem dicunt omnibus mortuis et pa¬
ralyticis? Divinae suae virtutis specimen edidit, quum insufflando
: in apostolos spiritus sancti gratia illos replevit. Hoc ipsum si

conantur efficere, Deum aemulantur, et tantum non ad certamen
provocant, sed longissime absunt ab effectu, nec aliud inepto isto
gestu quam Christum illudunt. Sunt quidem adeo effrontes ut
asserere ausint, conferri a se spiritum sanctum. Sed quam id
verum sit, docet experientia, quae clamat ex equis fieri asinos,
ex fatuis phreneticos, quicunque in sacerdotes consecrantur. Nec

512 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

tamen hinc pugnam illis facio; tantum caeremoniam ipsam damno
quae in exemplum trahi non debuit, quandoquidem a Christo in
singulare miraculi symbolum usurpata est. Tantum abest ut illis
patrocinari debeat imitationis excusatio.

30. Unctionem vero a quo tandem acceperunt? Respon¬
dent1) se accepisse a filiis Aaron, a quo et suus ordo sumpsit
initium. Perversis igitur exemplis perpetuo se tueri malunt quam
fateri a se excogitatum quod temere usurpant. Sed interim non
animadvertunt, dum successores se profitentur filiorum Aaron,
Christi sacerdotio se esse injurios, quod unum omnibus veteribus
sacerdotiis adumbratum figuratumque fuit. In eo igitur omnia
conclusa et impleta fuerunt; in eo cessarunt, ut jam aliquoties
repetitum a nobis est, et epistola ad Hebraeos nullis glossis ad¬
juta testatur. Quod si tantopere mosaicis caeremoniis oblectantur,
cur non boves, vitulos, agnos ad sacrificia rapiunt? Habent qui¬
dem bonam partem antiqui tabernaculi et totius judaici. cultus;
sed hoc tamen eorum religioni deest, quod vitulos et boves non
immolant. Quis non videat hanc unctionis observationem circum¬
cisione multo esse perniciosiorem, praesertim ubi accedit super¬
stitio et pharisaica opinio de dignitate operis ? Judaei in circum¬
cisione fiduciam justitiae reponebant; isti in unctione spirituales
gratias. Ergo dum levitarum aemuli esse appetunt, apostatae fiunt
a Christo, seque pastorum munere abdicant.

31. Hoc est (si Deo placet) sacrum oleum quod characterem
indelebilem imprimit. Quasi vero oleum pulvere et sale abstergi
non possit, aut, si tenacius adhaesit, sapone. At character ille !
spiritualis est. Quid oleo cum anima? An obliti sunt quod ex
Augustino occinunt: si detrahatur verbum ab aqua, nihil fore nisi
aquam; habere autem a verbo ut sit sacramentum? Quod ver¬
bum ostendent in sua pinguidine? an quod Mosi mandatum est
de filiis Aaron ungendis (Exod. 30, 30)? At illic etiam manda¬
tur de tunica, de ephod, de galero, de corona sanctitatis, quibus
ornandus erat Aaron, de tunicis, balteis, mitris, quibus erant
vestiendi ejus filii. Mandatur de mactando vitulo , de adolendo
ejus adipe, de arietibus secandis et comburendis, de sanctificandis
auriculis et vestimentis, alterius arietis sanguine; et innumerae
aliae observationes, quibus praetermissis, miror cur una unctio
olei illis placeat. Si autem aspergi gaudent, cur oleo potius asper¬
guntur quam sanguine? Scilicet rem ingeniosam conantur: ex
christianismo et judaismo et paganitate, velut consutis centunculis,
religionem unam conficere. Eoetet igitur eorum unctio , quae sale,
id est verbo Dei, destituitur. Superest impositio manuum, quam
ut in veris legitimisque ordinationibus sacramentum esse concedo,
ita nego locum habere in hac fabula, ubi nec Christi mandato
obtemperant, nec finem respiciunt quo nos ducere debet promissio.
Signum si non negari sibi volunt, ad rem ipsam, cui dedicatum
<est, accommodent oportet.

1) Libr. 4. Sentent. dist. 24. c. 8. et in Canon, dist. 21. c. 1.

CAPUT XIX.

513

32. De ordine quoque diaconatus nihil pugnarem, si resti¬
tueretur in suam integritatem ministerium illud, quod sub apostolis
et in puriore ecclesia fuit. At vero, quos isti fingunt diaconos,
quid habent simile? Non de hominibus loquor, ne querantur ini¬
que ex hominum vitiis suam doctrinam aestimari, sed pro iis ip¬
sis, quos sua doctrina nobis tradunt, testimonium ab eorum exemplo
quos apostolica ecclesia diaconos instituit, indigne peti contendo.
Ajunt ad suos diaconos pertinere, assistere sacerdotibus, ministrare
in omnibus quae aguntur in sacramentis, scilicet in baptismo, in
chrismate, in patena, in calice; oblationes inferre et disponere
super altare, componere mensam Domini, et vestire; crucem ferre,
praedicare et decantare evangelium et epistolam ad populum. An
hic verbum unum de vero diaconorum ministerio? Nunc institu¬
tionem audiamus: diacono qui ordinatur, solus episcopus manum
imponit. Orarium illi et stolam super laevum humerum collocat,
ut intelligat se accepisse jugum Domini leve, quo ad sinistram
pertinentia divino timori subjiciat. Textum e vangelii praebet, ut
se ejus praeconem agnoscat. Et istaec quid ad diaconos? Per¬
inde vero faciunt ac si quis apostolos se instituere diceret quos
duntaxat adolendis thuribus, simulacris poliendis, converrendis
templis, captandis muribus, fugandis canibus praeficeret. Quis
id hominum genus vocari apostolos pateretur, et conferri cum ip¬
sis Christi apostolis ? Posthac ergo ne diaconos esse mentiantur,
quos non nisi ad histrionicos suos ludos instituunt. Quin etiam
ipso nomine satis declarant quale sit officium. Levitas enim ap¬
pellant, eorumque rationem ac originem ad filios Levi referri vo¬
lunt. Quod per me quidem licet, modo ne alienis plumis eos
postea vestiant.

33. De hypodiaconis quid dicere attinet? nam quum re vera
curae pauperum olim praefuerint, nugatoriam nescio quam func¬
tionem illis attribuunt, ut calicem ac patenam, urceolum cum aqua,
mantile ad altare deferant, aquam fundant ad manus lavandas,
etc. Jam vero quod de oblationibus recipiendis et inferendis di¬
cunt, eas intelligunt quas velut anathemati destinatas ingurgitant.
Huic muneri optime respondet initiandi ritus, ut ab episcopo pa¬
tenam et calicem, ab archidiacono urceolum cum aqua, manuale
et hujusmodi scruta accipiat. His ineptiis ut inclusum spiritum
sanctum fateamur postulant. Quis pius hoc concedere sustineat?
Yerum, ut semel finiamus, licet de iis idem quod de reliquis sta¬
tuere. Neque enim opus est longius repetere quae supra sunt
explicata. Hoc satis esse poterit modestis et docilibus, quales
instituendos suscepi, nullum esse Dei sacramentum nisi ubi cae¬
remonia ostenditur annexa promissioni; aut certe potius, nisi ubi
promissio in caeremonia spectatur. Hic ne syllaba quidem habe¬
tur certae alicujus promissionis; frustra igitur quaeratur caeremo¬
nia ad confirmandam promissionem. Hursum nulla caeremonia,
ex iis quas usurpant, a Deo instituta legitur: sacramentum igitur
nullum esse potest.

Calvini Institutio II.

514 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

De matrimonio.

34. Postremum est matrimonium, quod ut a Deo institutum
fatentur omnes , ita pro sacramento datum nemo usque ad Gregorii
tempora viderat. Et cui unquam sobrio in mentem venisset ?
Ordinatio Dei bona est et sancta. Et agricultura, architectura, su¬
trina, tonstrina, ordinationes sunt Dei legitimae, nec tamen sacra¬
menta sunt. Id enim non tantum in sacramento quaeritur ut Dei
sit opus, sed ut sit caeremonia exterior a Deo posita ad confir¬
mandam promissionem. Nihil tale esse in matrimonio pueri quoque
judicabunt. Sed signum est, inquiunt, sacrae rei, hoc est spiritualis
conjunctionis Christi cum ecclesia. Si verbo signi symbolum in-
telligunt a Deo nobis in hoc propositum ut fidei nostrae certitudinem
erigat, longe a scopo aberrant; si signum simpliciter accipiunt, quod
in similitudinem adductum sit, ostendam quam acute ratiocinentur.
Paulus ait (1 Cor. 15, 41): sicut stella a stella differt in claritate,
sic erit resurrectio mortuorum. En unum sacramentum. Christus
ait (Matth. 13, 31 et 33): simile est regnum coelorum grano sinapis.
En alterum. Rursum : simile est regnum coelorum fermento. Ecce
tertium. Jesaias ait (40, 11): esse Dominus gregem suum pascet
quasi pastor. Ecce quartum. Alibi (Jes. 42, 13): Dominus quasi
gigas egredietur. Ecce quintum. Et quis tandem finis aut mo¬
dus? nihil hac ratione sacramentum non erit: quot in scriptura
parabolae sunt et similitudines, tot erunt sacramenta. Quin etiam
furtum sacramentum erit, quandoquidem scriptum est (1 Thess. 5, 2) :
dies Domini sicut fur. Quis ferat istos sophistas tam inscite gar¬
rientes? Pateor quidem, quoties aspicitur vitis, optimum esse in
memoriam revocari quod ait Christus (Joann. 15, 1 seqq.) : ego
sum vitis, vos palmites, pater meus cultor. Quoties occurrit pa¬
stor cum grege, et illud etiam occurrere bonum esse (Joann. 10,
11): ego sum pastor bonus; oves meae meam vocem audiunt.
Yerum si quis tales similitudines sacramentis annumeret, in An¬
ticyram mittendus sit.

35. Yerba tamen Pauli obtrudunt, quibus sacramenti nomen
matrimonio attribui dicunt (Eph. 5, 29): qui uxorem diligit, se
ipsum diligit; nemo unquam carnem suam odio habuit, sed nutrit
et fovet eam, sicut et Christus ecclesiam; quia membra sumus
corporis ejus, de carne ejus, et de ossibus ejus; propter hoc re¬
linquet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt
duo in carnem unam: sacramentum hoc magnum est; ego autem
dico, in Christo et ecclesia. At sic tractare scripturas, terram
coelo miscere est. Paulus, ut ostenderet maritis, quam singulari
amore uxores suas complecti debeant, Christum illis in exemplar
proponit. Ut enim ille viscera pietatis effudit in ecclesiam, quam
sibi desponderat, sic unumquemque affectum esse vult erga pro¬
priam uxorem. Sequitur deinde: qui uxorem diligit, semetipsum
diligit, quemadmodum Christus dilexit ecclesiam. Porro, ut doce¬
ret quomodo Christus dilexerit ecclesiam perinde atque semetipsum,

CAPUT XIX.

515

imo quomodo se unum fecerit cum sponsa sua ecclesia, refert ad
eum quae Moses narrat Adam de se dixisse. Quum enim adducta
esset in ejus conspectum Heya, quam e sua costa formatam scie¬
bat: haec, inquit (Gen. 2, 23), est os ex ossibus meis, et caro
de carne mea. Totum id spiritualiter impletum in Christo et in
nobis testatur Paulus, quum membra nos esse ait corporis ejus,
de carne ejus, et de ossibus ejus, adeoque unam cum ipso carnem.
Tandem epiphonema subnectit: magnum hoc mysterium, et, ne
quis amphibologia falleretur, exprimit se non de carnali viri et
mulieris conjunctione loqui , sed de spirituali Christi et ecclesiae
conjugio. Et sane yere magnum mysterium est, quod sibi Chri¬
stus costam detrahi passus est unde formaremur: hoc est, quum
fortis esset, debilis esse voluit, quo sua fortitudine roboraremur,
ut jam non vivamus ipsi, sed vivat ipse in nobis.

36. Imposuit illis sacramenti nomen. Yerum aequumne erat

ut eorum inscitiae poenas tota ecclesia penderet? Mysterium dixe¬
rat Paulus: quam dictionem quum relinquere posset interpres, la-
tinis auribus non infrequentem, vel arcanum vertere, sacramentum
ponere maluit, non tamen alio sensu quam graece a Paulo myste¬
rium dictum erat. Eant nunc, et linguarum peritiam clamose in¬
sectentur, quarum ignorantia in re facili et cuivis obvia tamdiu
foedissime hallucinati sunt. Sed cur in uno hoc loco sacramenti
voculam tantopere urgent, aliquoties neglectam praetereunt? Nam
et in epistola ad Timotheum priore (3,9) a vulgari interprete
posita est; ac in eadem ipsa ad Ephesios epistola (1, 9 et 3, 9),
ubique pro mysterio. Condonetur tamen illis hic lapsus: saltem
mendaces oportuerat esse memores. Matrimonium vero, sacramenti
titulo commendatum, immunditiem postea, et pollutionem, et car¬
nales sordes vocare quam vertiginosa est levitas? Quam absurdum
est arcere a sacramento sacerdotes? Si a sacramento se arcere
negent, sed a coitus tantum libidine, non ita mihi elabuntur.

Nam et coitum ipsum partem esse sacramenti tradunt1), eoque

demum figurari unionem quae nobis est cum Christo, in naturae
conformitate : quia vir et mulier non nisi carnali copula una caro
fiant. Quanquam duo sacramenta quidam eorum hic repererunt,
alterum Dei et animae, in sponso et sponsa: alterum Christi et
ecclesiae, in marito et uxore. Utcunque, coitus tamen sacramen¬
tum est, a quo ullum Christianum arceri nefas fuit. Nisi forte

Christianorum sacramenta adeo male conveniunt, stare ut simul
non possint. Est et altera in eorum dogmatibus absurditas. In
sacramento conferri gratiam spiritus sancti affirmant; coitum tra¬
dunt esse sacramentum: in coitu negant unquam spiritum sanctum
adesse.

37. Ac ne simpliciter ecclesiam luderent, quam longam er¬
rorum, mendaciorum, fraudum, nequitiarum seriem uni errori at-

1) Libr. 4. Sent. dist. 17. c. 4. et in Decr. 27. quaest. 2. ca. Quum socie¬
tas Glossa ca. Lex divina. Ibid. Decr. libr. 4. Sent. dist. 33. c. 2. et in Decr.
32. quaest. 2. ca, Quidquid.

33 *

616 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

texuerunt? ut dicas nihil aliud quam abominationum latebram
quaesiisse, dum e matrimonio sacramentum fecerunt. Ubi enim
id semel obtinuere, conjugalium causarum cognitionem ud se traxe¬
runt : quippe res spiritualis erat profanis judicibus non attrectanda.
Tum leges sanxerunt quibus tyrannidem suam firmarunt, sed par-
tim in Deum manifeste impias, partim in homines iniquissimas.
Quales sunt, ut conjugia inter adulescentulos, parentum injussu
contracta, firma rataque maneant; ne inter cognatos, ad septimum
usque gradum, legitima sint matrimonia, et quae contracta sunt,
dissolvantur; gradus vero ipsos, contra gentium omnium jura, et
Mosis quoque politiam confingunt; ne viro qui adulteram repudia¬
verit, alteram inducere liceat; ne spirituales cognati matrimonio
copulentur; ne a septuagesima ad octavas paschae, tribus hebdo¬
madibus ante natalem Joannis, ab adventu ad epiphaniam, nuptiae
celebrentur, et similes innumerae, quas recensere longum fuerit.
Et ex eorum coeno aliquando emergendum est, in quo jam diutius
haesit oratio quam animus ferebat. Aliquantulum tamen mihi pro¬
fecisse videor, quod leonis pellem istis asinis quadam ex parte
detraxi.

caput xx.

De politica administratione.

Constat hoc Caput duabus praecipuis partibus: 1) Generalis est tractatio
de politicae administrationis necessitate, dignitate et usu, adversus Anabaptista-
rum furores, sect. 1 — 3. — 2) Specialis additur explicatio trium partium, qui¬

bus haec administratio praecipue constat, a sect. 4. usque ad finem cap.

Pars prima agit de magistratuum functione, quorum auctoritas et vocatio
probatur, sect. 4 — 7. Deinde tres formae civilis regiminis adduntur, sect. 8.
Tertio de magistratus officio pietatis et justitiae respectu disseritur, ubi de prae¬
miis et poenis , nempe de sontibus plectendis , innocentibus tuendis , seditiosis
reprimendis, pacis et belli artibus tractandis habetur disputatio, sect. 9 — 13. —
Altera pars agit de legibus, earum utilitate, necessitate, forma, auctoritate, con¬
stitutione et scopo, sect. 14 — 16. — Postrema est de populo, ubi primum ex¬
ponitur , quis legum , judiciorum , magistratuum usus ad communem Christiano¬
rum societatem redeat, sect. 17 — 21. Secundo, quantum magistratibus privati
deferre teneantur et quousque obedientia progredi debeat, a sect. 22. usque ad
fin. cap.

■

1. Porro, quum duplex in homine regimen superius statue¬
rimus, et de altero illo, quod est in anima, seu interiori homine
positum, aeternamque vitam respicit, satis multa verba alibi fece¬
rimus, de altero etiam, quod ad instituendam civilem duntaxat ex-
ternamque morum justitiam pertinet, nonnihil ut disseramus, locus
hic appetit. Etsi enim a spirituali fidei doctrina, quam tractan¬
dam suscepi, separata esse videtur hujus argumenti ratio, progres-

CAPUT XX.

517

sus tamen ostendet, merito a me conjungi, imo necessitate me im¬
pelli ut id faciam: praesertim quoniam ab una parte amentes et
barbari homines ordinem hunc divinitus sancitum furiose evertere
conantur, principum vero adulatores, eorum potentiam sine modo
extollentes, Dei ipsius imperio opponere non dubitant. TJtrique
malo nisi obviam eatur, peribit fidei sinceritas. Adde quod scire,
quam benigne hac in parte consuluerit Deus generi humano , non
parum nostra refert, ut ad gratitudinem testandam majus in nobis
vigeat pietatis studium. Principio, antequam in rem ipsam ingre¬
diamur, tenehda illa est distinctio ante a nobis posita, ne (quod
multis vulgo accidit) haec simul duo imprudenter permisceamus,
quae diversam prorsus rationem habent. Illi enim, quum in evan-
gelio promitti libertatem audiunt, quae nullum inter homines re¬
gem, nullum que magistratum agnoscat, sed in Christum unum in¬
tueatur, nullum libertatis suae fructum capere se posse putant,
quamdiu aliquam supra se eminere potestatem vident. Itaque ni¬
hil fore salvum existimant, nisi totus in novam faciem orbis re¬
formetur: ubi nec judicia sint, nec leges, nec magistrstus, et si
quid simile est quod officere suae libertati opinantur. At vero
qui inter corpus et animam, inter praesentem hanc fluxam que vi¬
tam et futuram illam aeternamque discernere noverit, neque diffi¬
cile intelliget, spirituale Christi regnum et civilem ordinationem
res esse plurimum sepositas. Quum ergo judaica illa sit vanitas,
Christi regnum sub elementis hujus mundi quaerere ac includere,
nos magis quod perspicue scriptura docet, spiritualem esse fructum
cogitantes, qui ex Christi beneficio colligitur, totam hanc liberta¬
tem, quae in ipso nobis promittitur atque offertur, meminerimus
intra suos fines continere. Nam quid est quod ipse idem aposto¬
lus, qui jubet ut stemus nec subjiciamur jugo servitutis (Gal. 5, 1),
alibi sollicitos esse servos de statu suo vetat (1 Cor. 7, 21), nisi
I quia spiritualis libertas cum politica servitute optime stare potest?

• In quem etiam sensum accipiendae sunt istae ejus sententiae: in

I regno Dei non est Judaeus, neque Graecus, non masculus aut foe-
mina, non servus aut liber (Gal. 3, 28). Item: non est Judaeus
nec Graecus , praeputium , circumcisio , barbarus , Scytha , servus,
liber; sed omnia in omnibus Christus (Coi. 3, 11). Quibus signi¬
ficat, nihil referre qua sis apud homines conditione, cujus gentis
legibus vivas, quando in rebus istis minime situm est Christi regnum.

2. Neque tamen eo ista distinctio pertinet, quo totam poli¬
tiae rationem rem esse pollutam reputemus, ad homines Christia¬
nos nihil pertinentem. Sic quidem fanatici quos delectat effrae-
nis licentia, vociferantur ac jactant: postquam mortui sumus per
Christum elementis hujus mundi, et translati in regnum Dei sede¬
mus inter coelestes, indignum hoc nobis esse, ac infra nostram ex-
I cellentiam longe positum, profanis istis ac impuris curis occupari
quae circa aliena a christiano homine negotia versantur. Quor¬
sum, inquiunt, leges sine judiciis et tribunalibus? Quid autem
cum judiciis ipsis homini christiano? Imo si occidere non licet,

518

LIBEE IV. DE EXTEENIS MEDIIS AD SALUTEM.

quo nobis leges et judicia? Yerum ut distinctum istud regiminis
genus a spirituali illo et interno Christi regno nuper monuimus :
ita nec quidquam pugnare sciendum est. Nam illud quidem ini¬
tia coelestis regni quaedam jam nunc super terram in nobis in¬
choat, et in hac mortali evanidaque vita, immortalem et incorrup¬
tibilem beatitudinem quodammodo auspicatur. At huic destinatum
est, quamdiu inter homines agemus, externum Dei cultum fovere
et tueri , sanam pietatis doctrinam et ecclesiae statum defendere,
vitam nostram ad hominum societatem componere, ad civilem ju¬
stitiam mores nostros formare, nos inter nos conciliare, commu¬
nem pacem ac tranquillitatem alere. Quae omnia supervacua esse
fateor, si praesentem vitam exstinguit regnum Dei, quale nunc
intra nos est. Sin ita est voluntas Dei, nos dum ad veram pa¬
triam aspiramus, peregrinari super terram, ejus vero peregrinatio¬
nis usus talibus subsidiis indiget: qui ipsa ab homine tollunt,
suam illi eripiunt humanitatem. Nam quod tantam in ecclesia Dei
perfectionem debere esse causantur, cui sua pro lege moderatio
satis sit, eam stolide ipsi imaginantur, quae in hominum commu¬
nitate reperiri nunquam possit. Quum enim tanta sit improborum
insolentia, nequitia tam contumax, quae multa legum severitate
coerceri vix possit, quid facturos exspectamus si patere suae im¬
probitati videant impunitam licentiam? qui, ne male faciant, ne¬
que vi satis coguntur.

3. Sed de politiae usu erit alius opportunior dicendi locus.
Nunc istud tantum intelligi volumus: de ea exterminanda cogitare,
immanem esse barbariem ; cujus usus non minor inter homines
quam panis, aquae, solis et aeris; dignitas quidem multo etiam
praestantior. Non enim (quae illoium omnium commoditas est)
huc spectat duntaxat ut spirent homines, edant, bibant, foveantur
(quanquam haec certe omnia complectitur, dum efficit ut simul
vivant), non tamen, inquam, huc spectat solum : sed ne idololatria,
ne in Dei nomen sacrilegia, ne adversus ejus veritatem blasphe-
miae aliaeque religionis offensiones publice emergant ac in popu¬
lum spargantur; ne publica quies perturbetur; ut suum cuique sal¬
vum sit et incolume; ut innoxia inter se commercia homines agi¬
tent ; ut honestas et modestia inter ipsos colatur. Denique, ut in¬
ter Christianos publica religionis facies exsistat, inter homines con¬
stet humanitas. Nec quemquam moveat, quod recte constituendae
religionis curam ad hominum politiam nunc refero, quam extra
hominum arbitrium posuisse supra videor. Siquidem nihilo hic
magis quam antea leges de religione ac Dei cultu hominibus suo
arbitrio ferre permitto, quum politicam ordinationem probo, quae
in hoc incumbit, ne vera religio, quae Dei lege continetur, palam
publicisque sacrilegiis impune violetur ac conspurcetur. Verum
ipsa ordinis perspicuitate adjuti lectores, melius quid de toto ge¬
nere politicae administratio nis sentiendum sit assequentur, si ejus
partes seorsum pertractemus. Sunt autem tres: magistratus, qui
praeses est legum ac custos; leges, secundum quas ipse imperat;

CAPUT XX.

519

| populus, qui legibus regitur et magistratui paret. Videamus ergo
.j primum de ipsa magistratus functione, num legitima sit ac Deo
[ probata vocatio; quale officium, quanta potestas; deinde quibus in-
< stituenda sit legibus christiana politias; tum postremo, quis legum
j usus ad populum redeat, quae magistratui obedientia debeatur.

4. Magistratuum functionem non modo sibi probari accep-
tamque esse testatus est Dominus, sed honorificentissimis insuper
j elogiis ejus dignitatem prosequutus mirifice nobis commendavit.

Ut pauca commemorem: quod dii nuncupantur (Exod. 22, 8; Psal.
: 82, 1 et 6) quicunque magistratum gerunt, ne in ea appellatione

leve inesse momentum quis putet. Ea enim significatur, manda-
| tum a Deo habere, divina autoritate praeditos esse, ac omnino Dei
; personam sustinere, cujus vices quodammodo agunt. Non meum
j hoc est cavillum, sed Christi interpretatio. Si scriptura, inquit
I (Joann. 10, 35), eos vocavit deos, ad quos verbum Dei factum est.

1 Quid hoc est, nisi demandatum illis esse a Deo negotium, ut illi
in suo munere serviant? et (quod judicibus suis dicebant Moses et
| Josaphat, quos per singulas civitates Juda constituebant) judicium
| exerceant non pro homine, sed pro Deo (Deut. 1, 16; 2 Par. 19, 6)?

| Eodem pertinet quod sapientia Dei per os Solomonis (Prov. 8, 14)
affirmat, suum esse opus, quod reges regnant et consiliarii decer-
( nunt justa; quod principes principatum gerunt, et munifici omnes
! judices terrae. Perinde enim istud valet ac si dictum esset, non
humana perversitate fieri ut penes reges et praefectos alios sit in
terris rerum omnium arbitrium, sed divina providentia et sancta
ordinatione, cui sic visum est res hominum moderari. Quando-
j quidem illis adest ac etiam praeest in ferendis legibus et judicio¬
rum aequitate exercenda. Quod et Paulus (Rom. 12, 8) aperte do-
j cet, dum praefecturas inter Dei dona enumerat, quae secundum
j gratiae diversitatem varie distributa, a servis Christi in aedifica¬
tionem ecclesiae conferri debeant. Tametsi enim illic proprie de
senatu loquitur gravium virorum, qui in primitiva ecclesia consti¬
tuebantur, ut conformandae publicae disciplinae praeessent, quod
munus in epistola ad Corinthios (1 Cor. 12, 28) k vpEQvrjOeig vocat,
quia tamen videmus eodem recidere finem civilis potestatis, non
dubium quin omne justae praefecturae genus nobis commendet.
Multo vero clarius, ubi justam ea de re disputationem instituit.
Nam et potestatem Dei ordinationem esse tradit; nec potestates
esse ullas, nisi a Deo ordinatas (Rom. 13, 1). Ipsos autem prin¬
cipes, ministros esse Dei, bene agentibus in laudem, malis, ad iram
ultores. Huc accedunt et sanctorum virorum exempla; quorum
alii regnis, ut David, Josias, Ezechias ; alii satrapiis, ut Joseph et
Daniel; alii civilibus praefecturis in libero populo, ut Moses, Jo-
sue ac Judices, functi sunt; quorum functiones sibi probatas esse
Dominus declaravit. Quare nulli jam dubium esse debet quin ci¬
vilis potestas vocatio sit, non modo coram Deo sancta et legitima,
sed sacerrima etiam, et in tota mortalium vita longe omnium ho¬
nestissima.

520

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM,

5. Excipiunt, qui anarchiam inducere cuperent, quamvis olim
rudi populo praefuerint reges ac judices, hodie tamen perfectioni,
quam Christus cum evangelio suo attulit, minime quadrare servile
illud gubernandi genus. In quo non suam modo inscitiam, sed
diabolicum fastum produnt, dum perfectionem sibi arrogant, cujus
ne centesima quidem pars in illis conspicitur. Yerum qualescun¬
que sint, refutatio facilis est: quia ubi David reges et praefectos
omnes ad osculandum Dei filium hortatur (Psal. 2, 12), non jubet
imperio deposito ad privatam vitam concedere, sed potestatem qua
sunt instructi Christo subjicere, ut unus supra omnes emineat.
Similiter Jesaias (49, 23), dum promittit reges fore ecclesiae nu¬
tritios et reginas nutrices, non abdicat eos honore; quin potius
honorifico elogio patronos constituit piis Dei cultoribus. Nam ad
Christi adventum pertinet vaticinium illud. Plurima testimonia
sciens omitto quae passim occurrunt, ac praesertim in Psalmis, qui¬
bus suum jus praefectis omnibus asseritur. Omnium vero maxime
illustris est locus Pauli (1 Tim. 2, 2), ubi Timotheum admonens,
in coetu publico concipiendas esse preces pro regibus, rationem
mox subjicit : ut tranquillam vitam sub ipsis agamus cum omni
pietate et honestate. Quibus verbis eorum patrocinio et tutelae
statum ecclesiae commendat.

6. Quae cogitatio magistratus ipsos assidue exercere debet,
quando ingentem illis stimulum addere , quo ad officium exciten¬
tur, et singularem consolationem afferre potest, qua muneris sui
difficultates, quae multae certe et graves sunt, leniant. Quantum
enim integritatis, prudentiae, mansuetudinis, continentiae, innocen¬
tiae studium sibi ipsis imperare debent, qui divinae justitiae mi¬
nistros se constitutos esse norunt? Qua fiducia iniquitatem in tri¬
bunal suum admittent, quod Dei viventis thronum esse audiunt?
Qua audacia injustam sententiam pronuntiabunt, eo ore quod di¬
vinae veritati designatum esse organum intelligunt? Qua con¬
scientia in impia decreta subscribent, ea manu quam ad perscri¬
benda Dei acta sciunt ordinatam? In summa, si se Dei vicarios
esse meminerint, omni cura, sedulitate, industria invigilent oportet,
quo hominibus quandam divinae providentiae, custodiae, bonitatis,
benevolentiae, justitiae imaginem in se repraesentent. Ac perpe¬
tuo illud sibi subjiciant (Jer. 48, 10): si maledicuntur omnes qui
opus vindictae Dei exsequuntur in dolo , multo gravius maledici,
qui in justa vocatione fraudulenter versantur. Itaque quum suos
judices ad officium cohortari vellent Moses et Josaphat, nihil ha¬
buerunt efficacius quo illorum animos afficerent, quam quod prius
retulimus (Deut. 1, 16; 2 Par. 19, 6): videte quid agatis; non enim
pro homine exercetis judicium, sed pro Deo, quippe qui juxta vos
est in causa judicii; nunc igitur sit pavor Domini super vos; vi¬
dete, et agite, quoniam non est ulla perversitas apud Dominum
Deum nostrum. Et alio loco (Psal. 82, 1) dicitur, Deum stetisse in
synagoga deorum, et in medio deorum judicem agere; quo ad officium
animentur dum audiunt Dei se legatos esse, cui administratae pro-

vinciae rationem aliquando reddere oporteat (Jes. 3, 14). Et me-
j rito apud eos plurimum haec admonitio valere debet. Nam si quid
; delinquunt, non hominibus modo sunt injurii quos scelerate vexant,
sed in Deum quoque ipsum contumeliosi, cujus sacrosancta judi¬
cia polluunt. Kursum habent et unde se praeclare consolentur,
I dum secum reputant, non in profanis, nec a servo Dei alienis oc¬
cupationibus se versari, sed sanctissimo munere, quippe qui Dei
legatione funguntur.

7. Qui vero non moventur tot scripturae testimoniis, quo-
i minus sacrum hoc ministerium insectari ausint, quasi rem a reli¬
gione et pietate christiana abhorrentem, quid aliud quam Deum
ipsum sugillant, cujus ignominia cum ministerii sui probro non
esse conjuncta non potest? Ac prorsus non magistratus reprobant,
sed Deum abjiciunt, ne super se regnet. Si enim istud vere de
populo Israel a Domino dictum est (1 Sam. 8, 7), quod Samuelis

| imperium detrectassent : qui minus vere hodie de iis dicetur, qui
| in praefecturas omnes a Deo institutas debacchari sibi permittunt ?

At quum discipulis dictum est a Domino (Luc. 22, 25), reges
j gentium dominari illis, inter ipsos vero non ita esse, ubi qui pri¬
mus sit, fieri minimum oporteat, hac voce interdictum est Chri¬
stianis omnibus ne regna aut praefecturas capessant. 0 dextros
J interpretes! Inter discipulos orta erat contentio quis alium prae¬
celleret; hanc vanam ambitionem ut compesceret Dominus, eorum
j ministerium non esse regnis simile docuit, in quibus inter caete-
ros unus eminet. Quae collatio, quid quaeso ad ignominiam re¬
giae dignitatis facit? imo quid omnino evincit, nisi regium mu¬
nus apostolicum non esse ministerium ? Praeterea inter ipsos ma¬
gistratus , tametsi variae sunt formae , nullum tamen discrimen
; hac in parte est, quin pro Dei ordinibus suspiciendae a nobis
omnes sint. Nam et omnes simul complectitur Paulus, quum ait
(Pom. 13, 1) non esse potestatem nisi a Deo; et quae omnium
minime arridebat, eximio prae aliis testimonio commendata est,
nempe unius potestas ; quae quia publicam omnium servitutem se¬
cum fert, excepto uno illo cujus libidini omnia subjicit, heroicis
et excellentioribus ingeniis minus olim approbari potuit. At scrip¬
tura, quo iniquis istis judiciis occurrat, divinae sapientiae provi¬
dentiam esse nominatim affirmat quod reges regnant, et peculia¬
riter regem honorari praecipit (Prov. 8, 15; 1 Petr. 2, 17).

8. Et sane valde otiosum esset , quis potissimus sit politiae
in eo quo vivunt loco, futurus status, a privatis hominibus dispu¬
tari: quibus de constituenda re aliqua publica deliberare non li¬
cet. Tum etiam simpliciter id definiri nisi temere non posset,
quum magna hujus disputationis ratio in circumstantiis posita sit.
Et si ipsos etiam status, citra circumstantias, inter se compares,
non facile sit discernere quis utilitate praeponderet, adeo aequis
conditionibus contendunt. Proclivis est a regno in tyrannidem
lapsus; sed non multo difficilior ab optimatum potestate in pau¬
corum factionem, multo vero facillimus, a populari dominatione

522 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

in seditionem. Equidem si in se considerentur tres illae, quas
ponunt philosophi, regiminis formae, minime negaverim vel ari-
stocratiam , vel temperatum ex ipsa et politia statum , aliis omni¬
bus longe excellere. Non id quidem per se, sed quia rarissime
contingit reges ita sibi moderari, ut nunquam a justo et recto
discrepet eorum voluntas ; deinde tanto acumine et prudentia in¬
structos esse, ut unusquisque videat quantum satis est. Facit
ergo hominum vitium vel defectus, ut tutius sit ac magis tolera¬
bile plures tenere gubernacula, ut alii aliis mutuo sint adjutores,
doceant ac moneant alii alios, ac si quis plus aequo se efferat,
plures sint ad cohibendam ejus libidinem censores ac magistri.

Id cum experimento ipso semper fuit comprobatum, tum sua quo¬
que autoritate Dominus confirmavit, quum aristocratiam politiae
vicinam apud Israelitas instituit, quum optima conditione eos ha¬
bere vellet, donec imaginem Christi produceret in Davide. At¬
que, ut libenter fateor nullum esse gubernationis genus isto bea¬
tius , ubi libertas ad eam quam decet moderationem est composita,
et ad diuturnitatem rite constituta, sic et beatissimos censeo qui¬
bus hac conditione frui licet; et si in ea conservanda retinenda-
que strenue ac constanter laborant, eos nihil ab officio alienum
facere concedo. Quin etiam huc summa diligentia intenti magi¬
stratus esse debent, ne qua in parte libertatem, cujus praesides
sunt constituti, minui, nedum violari patiuntur. Si in eo sunt
segniores et parum solliciti , perfidi sunt in officio et patriae suae
proditores. Verum si hoc ipsum ad se transferant, quibus Do¬
minus aliam gubernationis speciem attribuit, ut inde ad commu¬
tationem expetendam sollicitentur, non modo stulta erit et super¬
vacua, sed prorsus noxia etiam cogitatio. Quod si non in unam
duntaxat civitatem oculos defigas, sed universum simul orbem cir-
cumspicias ac contempleris, vel aspectum in longiora saltem re¬
gionum spatia diffundas, comperies profecto divina providentia
illud non abs re comparatum, ut diversis politiis regiones variae
administrentur. Nam quemadmodum non nisi inaequali tempera¬
tura elementa inter se cohaerent, ita hae sua quadam inaequali¬
tate optime continentur. Quanquam haec etiam omnia frustra his
dicuntur quibus Domini voluntas satisfaciet. Nam si illi visum
est, reges regnis praeficere, liberis civitatibus senatores aut decu¬
riones, quoscunque locis praefecerit in quibus degimus, nostrum
est iis nos morigeros ac obedientes praestare.

9. Jam officium magistratuum, quale verbo Dei describitur,
ac quibus in rebus situm sit , obiter hoc loco indicandum est. j
Extendi vero ad utramque legis tabulam si non doceret scriptura,
ex profanis scriptoribus discendum esset. Nullus enim de magi¬
stratuum officio, ferendis legibus et publico statu disseruit, qui
non exordium faceret a religione et divino cultu. Atque ita con¬
fessi sunt omnes, nullam politiam feliciter posse constitui, nisi
prima cura pietatis sit, et praeposteras esse leges quae neglecto
Dei jure tantum hominibus consulunt. Quum igitur apud omnes

CAPUT XX.

523

philosophos religio primum gradum teneat, ac universali gentium
omnium consensu semper id observatum fuerit, Christianos prin¬
cipes ac magistratus pudeat suae socordiae, nisi in hanc curam
incumbant. Ac jam ostendimus has illis partes a Deo specialiter
injungi; sicuti aequum est tuendo et asserendo ejus honori ope¬
ram impendere, cujus vicarii sunt et cujus beneficio imperant.
Hoc quoque nomine maxime laudantur sancti reges in scriptura,
quod Dei cultum corruptum vel eversum restituerint, vel curam
gesserint religionis, ut sub illis pura et incolumis floreret. Con¬
tra vero sacra historia inter vitia anarchias ponit, quod non esset
rex in Israel, ideoque faceret quisque quod placebat (Jud. 21, 25).
TJnde coarguitur eorum stultitia qui vellent, neglecta Dei cura,
juri inter homines dicundo tantum intentos esse. Quasi vero prae¬
fectos Deus suo nomine constituerit, qui terrenas controversias
deciderent; quod vero longe gravioris momenti erat praetermise¬
rit, ut ipse pure coleretur ex legis suae praescripto. Sed huc
turbulentos homines impellit impune omnia novandi cupiditas, ut
omnes violatae pietatis vindices e medio sublatos cupiant. Quod
ad secundam tabulam pertinet, regibus denuntiat Jeremias (22, 3),
ut faciant judicium et justitiam, liberent vi oppressum de manu
calumniatoris, peregrinum et viduam et pupillum ne contristent,
ne injuriam faciant, et sanguinem innocentem ne effundant. Eo¬
dem spectat quae in Psalmo 82. exhortatio legitur : ut jus red¬
dant pauperi et egeno, inopem et egenum absolvant, eripiant pau¬
perem et egenum e manu oppressoris. Moses vero (Deut. 1, 16)
principibus, quos in vices suas suffecerat, edicit, audiant causam
fratrum suorum , et judicent inter virum et fratrem ejus , et pere¬
grinum, neque facies agnoscant in judicio; tam parvum quam
magnum audiant, neque timeant ab ullo viro: quia judicium Dei
est. Illa autem omitto, ne multiplicent sibi equos reges (ibid.
17, 16), ne ad avaritiam adjiciant animum, ne eleventur super
fratres suos; ut in meditanda lege Domini sint assidui cunctis die¬
bus vitae suae ; ne judices quivis declinent ad alteram partem
(ibid. 16, 19), ne munera accipiant, et quae passim in scripturis
similia leguntur: quoniam in exponendo hic magistratuum officio,
non tam magistratus ipsos instituere consilium est, quam alios
docere quid sint magistratus et quem in finem a Deo positi. Vi¬
demus ergo publicae innocentiae, modestiae, honestatis et tran¬
quillitatis protectores statui ac vindices, quibus studium unum sit,
communi omnium saluti ac paci prospicere. Quarum virtutum
exemplar se fore David profitetur (Psal. 101), ubi in regale so¬
lium evectus fuerit; ne scilicet consentiat ullis sceleribus, sed de-
testetur impios, calumniatores et superbos; consiliarios vero pro¬
bos et fidos undique accersat. Id vero quum praestare non pos¬
sint, nisi viros bonos ab improborum injuriis prohibeant, oppres¬
sis adsint ope ac praesidio, potestate quoque armati sunt, qua
palam maleficos ac facinorosos (quorum nequitia perturbatur vel
exagitatur publica quies) severe coerceant. Siquidem id prorsus

524

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

experimur quod dicebat Solon: praemio et poena res omnes publi¬
cas consistere; iis sublatis totam civitatum disciplinam collabi ac 1
dissipari. Friget enim in multorum animis aequi justique cura, '
nisi virtuti paratus sit suus honos : nec contineri sceleratorum ho- ;
minum libido, nisi severitate ac poenarum animadversione, potest.
Atque hae duae partes comprehensae sunt a propheta (Jer. 21, '

12 et 22, 3), dum reges aliosque praefectos jubet facere judi¬
cium et justitiam. Justitia quidem est, innocentes in fidem susci¬
pere , complecti , tueri , vindicare , liberare. Judicium autem , im¬
piorum audaciae obsistere, vim comprimere, delicta punire.

10. Verum ardua hic, ut videtur, et difficilis nascitur quae¬
stio: si lege Dei (Exod. 20, 13; Deut. 5, 17; Matth. 5, 21) oc- c

cidere Christiani omnes vetantur, et propheta de monte sancto \

Dei, hoc est ecclesia, vaticinatur (Jes. 11, 9 et 65, 25) quod
non affligent in ea, neque nocebunt: quomodo magistratibus et i 1
piis simul et sanguinariis esse licet? At si intelligamus , magi- i
stratum in exercendis suppliciis non a se agere quidquam , sed i 1
ipsissima Dei judicia exsequi, nihil hoc scrupulo impediemur.
Occidere lex Domini prohibet ; at ne impunita sint homicidia, gla¬
dium in manum suis ministris dat ipse legislator, quem in homi¬
cidas omnes exserant. Affligere et nocere, piorum non est; atqui 1
hoc nocere non est nec affligere, piorum afflictiones, Domini man- 1
dato , ulcisci. TJtinam istud semper animis nostris obversaretur,
nihil hic hominis temeritate, sed Dei jubentis autoritate omnia
fieri, qua praeeunte a recta via nunquam aberratur. Nisi forte
divinae justitiae injectum est fraenum, ne de sceleribus poenas
sumat. Quod si illi legem dicere fas non est, cur ejus ministris !
calumniam intendemus? Non frustra gladium gerunt, inquit Pau¬
lus (E-om. 13, 4); nam Dei ministri sunt ad iram, ultores male |
agentibus. Itaque, si nihil Domino sua obedientia fore acceptius 1
norunt principes aliique praefecti, in hoc ministerium incumbant,
si quidem suam Deo pietatem, justitiam, integritatem approbare i
student. Hoc scilicet affectu agebatur Moses, quum se destina¬
tum Domini virtute populi sui liberatorem cognoscens Aegyptio
manus intulit (Exod. 2, 12). Deinde quum, caesis uno die tribus
hominum millibus, in populi sacrilegium vindicavit (ibid. 32, 27).
David quoque, quum sub vitae suae finem Solomoni filio praece¬
pit de occidendo Joab et Semei (1 Beg. 2, 5). Unde etiam in¬
ter regias virtutes hanc commemorat (Psal. 101, 8), perimere im¬
pios terrae, ut omnes operarii iniquitatis profligentur ex urbe
Dei. Quo etiam pertinet laus quae Solomoni tribuitur (ibid. 45,

8) : dilexisti justitiam , et odisti iniquitatem. Quomodo lene illud
et placidum Mosis ingenium in tantam truculentiam exardet, ut
fratrum suorum sanguine aspersus ac madidus per castra decurrat
ad novas strages? Quomodo David, tanta in omni vita mansue¬
tudine vir , cruentum illud testamentum inter ultimos spiritus nun¬
cupat, ne filius suus canitiem Joab et Semei in pace ad sepul¬
crum deducat? Verum uterque manus suas, quas parcendo in-

CAPUT XX.

525

quinasset, sic saeviendo sanctificavit , dum ultionem sibi a Deo
commissam exsequutus est. Abominatio est apud reges , inquit
Solomo (Prov. 16, 12), facere iniquitatem; quoniam in justitia
solium firmatur. Eursum (ibid. 20, 8): rex qui sedet in solio ju¬
dicii, spargit oculos in omnem malum. Item (ibid. 20, 26): dis¬
sipat impios rex sapiens, et convertit eos super rotam. Item
(ibid. 25, 4. 5): aufer scoriam ab argento, et egredietur vas con¬
flatori; aufer impium a conspectu regis et statuetur in justitia
solium ejus. Item (ibid. 17, 15): qui impium justificat, et qui
condemnat justum, uterque abominatio est Domino. Item (ibid.
17, 11): rebellis acquirit sibi malum, et mittitur ad eum nuntius
crudelis. Item (ibid. 24, 24): qui dicit impio, tu es justus, huic
populi maledicunt et nationes. Nunc si vera eorum est justitia,
stricto gladio sontes et impios persequi : gladium recondant et pu¬
ras a sanguine manus contineant, dum perditi homines nefarie
per caedes interim et strages grassantur, summa sese impietate
obstringent; tantum abest ut bonitatis et justitiae laudem inde re¬
ferant. Facessat modo abscissa saevaque asperitas, et tribunal il¬
lud quod reorum scopulus jure nominetur1). Non enim is sum
qui aut importunae saevitiae faveam, aut aequum judicium pro¬
nuntiari posse censeam, nisi semper assidente optima illa regum
consiliaria et certissima, ut Solomo affirmat (Prov. 20, 28), regii
throni conservatrice, clementia, quam primam esse principum do¬
tem vere a quodam olim dictum est. Utrumque tamen magistra¬
tui videndum, ne aut nimia severitate vulneret magis quam me¬
deatur, aut superstitiosa clementiae affectatione in crudelissimam
incidat humanitatem, si molli dissolutaque indulgentia cum multo¬
rum pernicie diffluat. Est enim et istud non abs re quondam
sub Nervae imperio jactatum 2) : malum quidem esse sub principe
vivere, sub quo nihil liceat; sed multo pejus, sub quo liceant
omnia.

1 1 . Quando vero regibus populisque ad exercendam hujus¬
modi publicam vindictam arma capere interdum necesse est, ex
hac ratione simul aestimare licet, legitima esse quae sic susci¬
piuntur bella. Nam si tradita illis est potestas qua ditionis suae
quietem tueantur, qua inquietorum hominum seditiosos motus com¬
primant, qua vi oppressis opitulentur, qua in maleficia animad¬
vertant: an majore opportunitate proferre eam possint, quam ad
compescendum ejus furorem, a quo et privatim singulorum otium,
et communis omnium tranquillitas perturbatur, qui seditiose tu¬
multuatur, a quo violentiae oppressiones et indigna maleficia per¬
petrantur? Si legum custodes esse ipsos, et assertores convenit,
omnium conatus pariter evertant oportet, quorum scelere legum,
disciplina corrumpitur. Imo si jure eos latrones plectunt, quo¬
rum injuriae in paucos tantum progressae fuerint, an totam latro¬
ciniis regionem impune affligi vastari que sinent? Siquidem nihil

1) Tribunal Cassii.

2) Apud Dionem.

526 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

interest, rexne sit, an infima de plebe, qui in alienam regionem,
in quam juris nihil habet, irruit, eamque hostiliter vexat; om¬
nes aeque pro latronibus habendi sunt et puniendi. Hoc ergo et
naturalis aequitas et officii ratio dictat, armatos esse principes
non tantum ad privata maleficia judiciariis poenis coercenda, sed
ad ' ditiones quoque fidei suae commissas bello defendendas , si
quando hostiliter impetantur. Et ejusmodi bella spiritus sanctus
multis scripturae testimoniis legitima esse declarat.

12. Quod si mihi objicitur, in novo testamento nullum ex¬
stare vel testimonium vel exemplum quod doceat bellum rem esse
licitam Christianis: primum respondeo, rationem gerendi belli,
quae olim fuit, hodie quoque permanere, neque esse ex adverso
causam quae magistratus a suorum subditorum defensione arceat.
Deinde, non esse quaerendam in apostolicis literis expressam ista¬
rum rerum enarrationem, ubi non politiam formare, sed spirituale
Christi regnum instituere propositum est. Postremo illic quoque
obiter indicari, Christum suo adventu nihil hac in parte mutasse.
Nam si christiana disciplina, ut Augustini 1) verbis loquar, omnia
bella damnaret, hoc potius militibus consilium salutis petentibus
diceretur, ut arma abjicerent seque militia penitus subducerent.
Dictum est autem eis: neminem concusseritis, nemini injuriam
feceritis, sufficiat vobis stipendium vestrum (Luc. 3, 14). Quibus
proprium stipendium sufficere debere praecepit, militare utique
non prohibuit. Verum magistratuum omnium fuerit summopere
hic cavere, ne cupiditatibus suis vel tantillum obsequantur; quin
magis, sive expetendae sunt poenae, non praecipiti iracundia fe¬
rantur, non rapiantur odio, non implacabili austeritate ardeant,
miserentur etiam communem in eo naturam, ut Augustinus loqui¬
tur, in quo puniunt proprium delictum; sive arma in hostem, hoc
est armatum latronem, induenda sunt, non ex facili occasionem
captent; imo nec oblatam accipiant, nisi summa necessitate adacti.
Nam si multo plus nobis praestandum est quam exegerit ethnicus
ille2), qui bellum videri voluit pacem quaesitam, omnia prius
certe tentanda sunt quam armis decernendum. In utroque demum
genere, nullo privato affectu patiantur se corripi, sed publico dun-
taxat sensu ducantur. Alioqui potestate sua pessime abutuntur,
quae non in suum illis commodum, sed aliorum bonum ac mini¬
sterium data est. Ex eodem praeterea belligerandi jure pendet
et praesidiorum , et foederum et civilium aliarum munitionum ra¬
tio. Praesidia autem voco , quae ad tuendos regionis fines per
civitates disponuntur; foedera, quae a finitimis principibus in hanc
legem feruntur3), ut si quid turbarum in agris suis inciderit, mu¬
tuam sibi opem ferant, et vires in commune conferant ad oppri¬
mendos humani generis communes hostes; civiles munitiones, qua¬
rum in arte militari usus est.

13. Libet istud quoque postremo adjicere, tributa et vecti-

1) Ep. ad Marcell. 5.

2) Cic. Off. 1. 1.

3) fel iuntur ?

CAPUT XX.

527

{ galia legitimos esse principum reditus, quos ad sustinenda qui¬
li dem potissimum publica muneris sui onera conferant, quibus ta-
i men uti similiter possint ad splendorum suum domesticum, qui
cum imperii, quod gerunt, dignitate quodammodo conjunctus est.
I Qualiter Davidem, Ezeehiam, Josiam, Josaphat, aliosque sanctos
I reges, Joseph etiam et Danielem, videmus, pro personae quam
\ sustinebant modo, inoffensa pietate, fuisse ex publico sumptuosos,
I et amplissimum agri spatium regibus attributum legimus apud Eze-
I chielem (48, 21). Ubi, tametsi Christi spirituale depingit regnum,
I a legitimo tamen hominum regno simulacri exemplar petit. Sic
I quidem, ut vicissim meminerint principes ipsi, fiscos suos non
| tam privatas esse arcas quam totius populi aeraria (sic enim Pau-
I lus testatur Rom. 13, 6), quae prodigere aut dilapidare sine ma-
I nifesta injuria non possint. Yel potius ipsum paene esse populi
sanguinem, cui non parcere durissima sit inhumanitas; suas autem
i. i indictiones et oblationes aliaque tributorum genera, non nisi pu¬
blicae necessitatis subsidia esse reputent, quibus miseram plebem
\\ absque causa fatigare tyrannica sit rapacitas. Haec principibus
i, ad profusionem et luxuriam sumptuum non faciunt animos (ut
\i certe facem eorum cupiditatibus, plus justo sponte accensis, sub-
jicere opus non est), sed quum plurimum referat, ipsos pura co¬
ram Deo conscientia audere quidquid audent, ne impia confidentia
; in Dei contemptum veniant, docendi sunt quantum sibi liceat.

Neque haec doctrina privatis hominibus supervacua est, ne quos-
> vis principum sumptus, tametsi vulgarem civilemque modum ex-
: cedunt, temere ac procaciter sugillare sibi permittant.

14. Proximae sunt magistratui in politiis leges, validissimi
rerum publicarum nervi; vel, quomodo secundum Platonem a Ci¬
cerone vocantur, animae, sine quibus consistere nequit magistra-
1 tus; quemadmodum nec ipsae rursum sine magistratu quidquam
vigoris habent. Proinde nihil dici verius poterat, quam mutum
esse magistratum, legem; magistratum, legem esse vivam. Quod
autem dicturum me recepi, quibus legibus constituenda sit Chri¬
stiana politia, non est cur longam de optimo legum genere dispu¬
tationem quis exspectet: quae et immensa foret, nec praesentis
esset argumenti et loci. Paucis tantum, et quasi in transcursu,
notabo quibus legibus pie coram Deo uti possit, et inter homines
rite administrari. Quod etiam ipsum prorsus silentio transmittere
maluissem, nisi intelligerem periculose hic a multis aberrari. Sunt
enim qui recte compositam esse rempublicam negent, quae ne¬
glectis Mose politicis, communibus gentium legibus regitur. Quae
sententia quam periculosa sit et turbulenta, viderint alii; mihi
falsam esse ac stolidam, demonstrasse satis erit. Est autem ob¬
servanda vulgata illa partitio , quae universam Dei legem per Mo-
sen promulgatam in mores, caeremonias, judicia distribuit, ac
dispiciendae singulae partes, ut habeamus quid ex iis ad nos per¬
tineat, quid minus. Nec interim quempiam moretur hic scrupu¬
lus, quod ad mores etiam •judicia et caeremoniae pertinent. Ve-

528 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

teres enim qui partitionem hanc tradiderunt, tametsi duas istas
posteriores partes non ignorabant circa mores versari, quia tamen
salvis moribus mutari et abrogari poterant, morales non dixerunt.
Primam illam partem peculiariter appellarunt eo nomine, citra
quam non constet vera morum sanctitas et immutabilis recte vi¬
vendi norma.

15. Lex itaque moralis (ut inde primum incipiam) quum
duobus capitibus contineatur, quorum alterum pura Deum fide et
pietate colere, alterum sincera homines dilectione complecti sim¬
pliciter jubet, vera est aeternaque justitiae regula, gentium om¬
nium ac temporum hominibus praescripta, qui ad Dei voluntatem
vitam suam componere volent. Siquidem haec aeterna est et im¬
mutabilis ejus voluntas, ut a nobis ipse quidem omnibus colatur,
nos vero mutuo inter nos diligamus. Caeremonialis Judaeorum
paedagogia fuit, qua populi illius quandam velut pueritiam exer¬
cere Domino visum est , donec veniret tempus illud plenitudinis,
quo sapientiam suam terris ad plenum manifestaret, ac veritatem
exhiberet earum rerum quae tum figuris adumbrabantur. Judi¬
cialis, politiae loco illis data, certas aequitatis et justitiae formu¬
las tradebat, quibus innocenter et quiete inter se agerent. At¬
que ut illa caeremoniarum exercitatio ad pietatis quidem doctri¬
nam proprie pertinebat (utpote quae Judaeorum ecclesiam retinebat
in Dei cultu ac religione), ab ipsa tamen pietate distingui pote¬
rat, ita haec judiciorum forma, quanquam non alio spectabat,
quam qui optime servari posset ea ipsa caritas , quae aeterna Dei
lege praecipitur, ab ipso tamen dilectionis praecepto distinctum
quiddam habebat. Quemadmodum ergo salva et incolumi pietate
abrogari potuerunt caeremoniae, ita et judicariis his constitutio¬
nibus sublatis, perpetua caritatis officia et praecepta manere pos¬
sunt. Quod si verum est, libertas certe singulis gentibus relicta
est condendi quas sibi conducere providerint , leges : quae tamen
ad perpetuam illam caritatis regulam exigantur, ut forma quidem
varient, rationem habeant eandem. Nam barbaras illas et feras
leges, quales fuerunt quae fures honore prosequebantur, quae
promiscuos coitus permittebant, aliaeque multo tum foediores tum
absurdiores , pro legibus habendas minime censeo : quandoquidem
abhorrent ab omni non justitia modo sed humanitate etiam et
mansuetudine.

16. Id quod dixi planum fiet, si in legibus omnibus duo
haec, ut decet, intuemur: legis constitutionem et aequitatem, cu¬
jus ratione constitutio ipsa fundata est ac nititur. Aequitas, quia
naturalis est, non nisi una omnium esse potest, ideo et legibus
omnibus, pro negotii genere, eadem proposita esse debet. Con¬
stitutiones, quia circumstantias aliquas habent a quibus pro parte
pendeant, modo in eundem aequitatis scopum omnes pariter in¬
tendant, diversas esse nihil obest. Jam quum Dei legem, quam
moralem vocamus, constet non aliud esse quam naturalis legis i
testimonium, et ejus conscientiae qmle hominum animis a Deo

CAPUT XX.

529

insculpta est, tota hujus, de qua nunc loquimur, aequitatis ratio
in ipsa praescripta est. Proinde sola quoque ipsa legum omnium
et scopus et regula et terminus sit oportet. Ad eam regulam
quaecunque formatae erunt leges, quae in eum scopum directae,
quae eo termino limitatae, non est cur a nobis improbentur, ut¬
cunque vel a lege judaica, vel inter se ipsae alias differant. Lex
Dei furari prohibet. Quae furtis constituta fuerit poena in poli¬
tia Judaeorum, videre est in Exodo. Aliarum gentium vetustis¬
simae leges furtum duplo puniebant; quae postea sequutae sunt,
discreverunt inter manifestum et non manifestum. Aliae ad ex¬
silium progressae sunt, aliae ad flagrum, aliae denique ad capitis
supplicium. Ealsum testimonium talionis poena inter Judaeos
plectebatur; alibi gravi tantum ignominia, alibi suspendio, alibi
cruce. Homicidium omnes pariter leges sanguine ulciscuntur, di¬
versis tamen mortis generibns. In adulteros alibi severiores, alibi
leviores edictae sunt poenae. Videmus tamen ut ejusmodi diver¬
sitate in eundem omnes finem tendant. Nam uno simul ore poe¬
nam pronuntiant in ea quae aeterna Dei lege damnata sunt faci¬
nora, nempe homicidia, furta, adulteria, falsa testimonia; sed
in poenae modo non conveniunt. Neque vero id necesse est,
neque etiam expedit. Est regio quae, nisi horrendis exemplis
in homicidas saeviat, caedibus statim et latrociniis perdenda
sit. Est saeculum quod poenarum acerbitatem augeri postulet.
Si quid turbatum sit in statu publico , novis edictis corrigenda
sunt quae inde nasci solent mala. Belli tempore , in armo¬
rum strepitu, concideret omnis humanitas, nisi insolito poena¬
rum metu injecto. In sterilitate, in pestilentia, nisi adhibea¬
tur major severitas, pessum ibunt omnia. Est gens in vitium
quoddam propensior, nisi acerrime compescatur. Quam malig¬
nus fuerit, ac publico bono invidus, qui tali diversitate offen¬
detur, ad retinendam legis Dei observationem accommodatis¬
sima? Nam quod jactatur a quibusdam, fieri contumeliam legi
Dei per Mosen latae, quum abrogata illa novae aliae illi prae¬
feruntur, vanissimum est. Neque enim aliae illi praeferuntur,
dum magis probantur, non simplici collatione, sed temporum, loci,
gentis conditione; aut illa abrogatur quae nobis lata nunquam
fuit. Siquidem non eam Dominus per mamum Mosis tradidit,
quae in gentes omnes promulgaretur et ubique vigeret: sed quum
judaicam gentem in fidem, patrocinium, clientelam suam susce¬
pisset, illi etiam peculiariter legislator esse voluit; ac, quod sa¬
pientis legislatoris erat, singularem quandam ejus rationem in
ferendis legibus habuit.

17. Superest nunc ut videamus quod postremo loco pro¬
positum erat, quis legum, judiciorum, magistratuum usus ad com¬
munem Christianorum societatem redeat. Cui etiam annexa est
altera quaestio , quantum magistratibus debeant privati homines
deferre, et quousque obedientia progredi debeat. Plurimis vide¬
tur supervacaneum esse munus magistratus inter Christianos, quod

Calvini Institutio II. 34

530 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

scilicet implorare pie non possint, utpote quibus vindicare, in
judicium postulare, litigare, vetitum sit. At quum Paulus contra
clare testetur (Rom. 13, 4), ministrum Dei nobis esse in bonum,
ex eo intelligimus , ita divinitus ordinatum esse, ut ejus manu
ac praesidiis adversus flagitiosorum hominum improbitatem et in¬
jurias defensi quietam ac securam vitam agamus. Quod si frustra
in praesidium nobis a Domino datus est, nisi tali nobis beneficio
uti licet, satis apparet implorari quoque et appellari non impie
posse. Ric vero mihi cum duplici hominum genere agendum est.
Sunt enim permulti qui tanta litigandi rabie aestuant, ut quietem
nunquam habeant apud se, nisi cum aliis pugnent. Lites vero
ipsas et capitali odiorum acerbitate et insana vindicandi nocendi-
que cupiditate exsequuntur, et implacabili pertinacia persequun¬
tur, ad sui usque adversarii ruinam. Interim ne quid nisi jure
agere existimentur, judiciorum praetextu talem perversitatem de¬
fendunt. At si cum fratre judicio agere permissum est, non pro¬
tinus odisse ipsum licet, non furioso nocendi studio in illum ferri,
non pertinaciter insequi.

18. Sic ergo tales habeant: legitima esse judicia si quis
recte utatur; rectum autem esse usum, tum actori agendi, tum
defendendi reo; si hic quidem postulatus ad condictam diem se
sistit , et qua potest exceptione causam defendit citra acerbitatem ;
sed hoc tantum affectu, ut quod suum est jure tueatur; ille vero
indigne, sive in capite, sive in fortunis oppressus, in magistratus
fidem se conferat, querimoniam exponat, quod aequum est ac
bonum postulet; sed omni procul nocendi vindicandive libidine,
procul asperitate et odio, procul contentionis ardore; quin potius
paratus suo cedere, et quidvis perpeti, quam inimico in adversa¬
rium animo ferri. Contra, ubi animi malevolentia suffusi, cor¬
rupti invidia, iracundia incensi, ultionem spirantes, aut sic deni¬
que ardore certaminis inflammati , ut de caritate aliquid remittant,
tota etiam justissimae causae actio non impia esse non potest.
Nam hoc constitutum esse axioma Christianis omnibus convenit:
nunquam quantumvis aequam litem juste tractari a quovis posse,
nisi pari adversarium dilectione benevolentiaque prosequatur, ac
si jam amice, quod controvertitur negotium, transactum ac com¬
positum esset. Injecerit forte aliquis, talem moderationem adeo
nunquam in judicium afferri, ut instar sit prodigii futura, si qua !
reperta fuerit. Pateor sane, ut sunt horum temporum mores, i
rarum exstare probi litigatoris exemplum ; sed res tamen ipsa
nullius mali accessione inquinata, bona esse et pura non desinit.
Caeterum quum sanctum esse Dei donum audimus auxilium ma¬
gistratus, eo diligentius cavendum est ne nostro vitio polluatur.

19. Qui vero judiciarias omnes disceptationes praecise dam¬
nant, intelligant se sanctam Dei ordinationem simul repudiare,
et donum ex eorum genere quae mundis munda esse possint; nisi
forte Paulum flagitii insimulare volent, qui et accusatorum ca¬
lumnias, eorum quoque vafritiem et malitiam exponendo, a se

CAPUT XX.

531

depulit , et romanae civitatis praerogativam sibi in judiciis asse¬
ruit, et ab iniquo praeside ad Caesaris tribunal, quum opus fuit,
provocavit (Act. 22, 1 et 24, 12 et 25, 10). Nec obest quod
Christianis omnibus interdicta est vindictae cupiditas, quam et
nos a cbristianis subselliis longissime abigimus (Mattii. 5 , 39 ;
Deut. 32, 35; Rom. 12, 19). Nam sive civiliter contenditur, non
recta incedit via nisi qui innoxia simplicitate rem suam judici
tamquam publico tutori commendat; nihil minus quam mutuam
mali vicem, qui est vindictae affectus, rependere cogitans; sive
capitalis aut gravior aliqua intenditur actio, eum accusatorem re¬
quirimus qui nullo ulciscendi aestu correptus, nulla privatae in¬
juriae offensione tactus, in forum accedat; sed in animo duntaxat
habens, perniciosi hominis conatus impedire, ne reipublicae no¬
ceant. Quod si vindicem animum tollis, nihil in mandatum illud
delinquitur quo ultio Christianis interdicitur. At non solum vin¬
dictam appetere vetantur, sed manum quoque Domini jubentur
exspectare, qui se oppressis et afflictis adfuturum ultorem polli¬
cetur; illam autem coelestis patroni ultionem omnem antevertunt,
qui opem aut sibi aut aliis ferri a magistratu postulant. Minime
id vero; siquidem magistratus vindictam, non hominis, sed Dei
esse cogitandum est, quam per hominis ministerium in bonum
nostrum, ut ait Paulus (Rom. 13, 4), exserit atque exercet.

20. Nihilo etiam magis cum Christi verbis (Matth. 5, 39)
pugnamus, quibus resistere malo prohibet, et dexteram maxillam
obvertere praecipit ei qui alapam in sinistram impegerit, permit-
tereque ei pallium qui tunicam auferat. Yult quidem illic suo¬
rum animos a retaliandi cupidine tantopere abhorrere, ut citius
duplicari in se injuriam laturi sint quam rependere eam appe¬
tant; a qua quidem patientia nec ipsi eos abducimus. Yere enim
Christianos esse oportet hominum genus ad contumelias injurias¬
que ferendas natum, pessimorum hominum nequitiae, imposturis,
ludibriis expositum; neque id modo: sed eorum omnium malorum
tolerantes esse oportet, hoc est, sic totis animis compositos, ut
suscepta una offensione ad alteram se comparent, nihil sibi in
totam vitam promittentes quam perpetuae crucis tolerantiam. In-
terim et iis qui sibi injurii sunt, benefaciant, et maledicentibus
bene precentur: et (quae unica est sua victoria) bono malum vin¬
cere contendant (Rom. 12, 21; Matth. 5, 39). Sic affecti non
quaerent oculum pro oculo , dentem pro dente (qualiter suos disci¬
pulos instituebant Pharisaei, ad appetendam ultionem) sed, quo¬
modo a Christo erudimur, et corpus suum mutilari, et malitiose
sua sibi eripi sic ferent, ut eas injurias, simul ac irrogatae sibi
fuerint , remissuri sint ac ultro condonaturi. Neque isthaec ta¬
men animorum aequitas et moderatio impediet, quin integra in
suos inimicos amicitia magistratus ope ad rerum suarum conser¬
vationem utantur; aut publici boni studio sontem ac pestilentem
hominem ad poenam postulent, quem emendari nisi morte non

34*

532

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

posse noverint. Vere enim Augustinus1) haec praecepta omnia
eo tendere interpretatur, ut paratus sit homo justus et pius eorum
malitiam patienter sustinere quos fieri bonos quaerit; ut numerus
potius crescat bonorum, non ut pari malitia se quoque numero
addat malorum; deinde ad praeparationem cordis quae intus est
magis pertinere, quam ad opus quod in aperto fit: ut teneatur
in secreto animi patientia cum benevolentia; in manifesto autem
id fiat, quod illis videmus prodesse posse quibus bene velle de¬
bemus.

21. Quod autem objectari solet, lites a Paulo in universum
esse damnatas , id quoque falsum est. Intelligi ex ejus verbis
(1 Cor. 6, 1 seqq.) facile potest, immodicam fuisse litigandi furo¬
rem in Corinthiorum ecclesia : usque eo ut Christi evangelium et
totam quam profitebantur religionem , impiorum cavillis ac male¬
dicentiae exponerent. Id primum reprehendit in illis Paulus, quod
evangelium apud infideles dissensionum suarum intemperie tradu¬
cerent. Deinde et hoc ipsum, quod eum in modum inter se dis¬
siderent fratres cum fratribus. Tam enim procul a ferenda in¬
juria alieni erant, ut alii aliorum fortunis avide inhiarent, ultro
lacesserent, et damnum inferrent. In illam ergo litigandi insa¬
niam invehitur, non simpliciter in quasvis controversias. At om¬
nino vitium vel infirmitatem esse pronuntiat, quod non potius
damnum acciperent rerum suarum, quam pro his conservandis ad
contentiones usque laborarent: nempe quum adeo facile quibusli-
bit damnis commoverentur, et minimis de causis ad forum et
lites decurrerent, hoc indicio esse dicit, quod animo essent nimis
irritabili, et ad patientiam minus comparato. Id sane Christianis
agendum est, ut de suo jure decedere semper malint quam in
forum progredi: unde vix exire possint nisi commotiore animo et
in fratris odium accenso. Yerum ubi quis citra caritatis dispen¬
dium rem suam se posse tueri viderit, cujus jactura gravi sibi
dispendio futura sit, id si faciat, nihil in istam Pauli sententiam
delinquit. Denique, quod initio docuimus, optimum cuique con¬
silium dabit caritas: sine qua quaecunque suscipiuntur, et ultra
quam quae progrediuntur disceptationes, injustas esse et impias
extra controversiam ponimus.

22. Subditorum erga suos magistratus officium primum est,
de eorum functione quam honorificentissime sentire, quam sci¬
licet velut delegatam a Deo jurisdictionem agnoscunt, eosque ob
id suspicere ac revereri ut Dei ministros ac legatos. Quosdam
enim reperias, qui suis se magistratibus valde obsequentes prae¬
beant, ac nolint quidem non esse quibus obsequantur, quod bono
publico ita expedire norunt; de ipsis tamen magistratibus non
secus existiment, ac malis quibusdam necessariis. Yerum plus
quiddam a nobis requirit Petrus (1 Petr. 2, 17), quum regem
honorari, et Solomo (Prov. 24, 21), quum Deum et regem timeri
praecipit. Ille enim sub honorandi verbo sinceram ac candidam

1) Epist. 5. ad Marcellinum (138).

CAPUT XX.

existimationem complectitur; hic regem cum Deo conjungens
sanctae cujusdam venerationis ac dignitatis plenum esse ostendit.
Est et illud praeclarum apud Paulum elogium (Pom. 13, 5), ut
obediamus non solum propter iram, sed propter conscientiam.
Quo intelligit, non terrore modo principum ac praefectorum ad¬
duci subditos debere, ut in eorum subjectione contineantur, qua¬
liter succumbere hosti armato solent, qui vindictam fore promptam
vident si restiterint, verum quia Deo ipsi redduntur obsequia
quae istis praestantur ; quando eorum potestas a Deo est. De
hominibus non disputo, ac si larva dignitatis stultitiam, vel igna¬
viam, vel crudelitatem moresque improbos et flagitii plenos te¬
geret , atque ita vitiis acquireret laudem virtutum ; sed dico ordi¬
nem ipsum honore et reverentia dignum esse, ut quicunque prae¬
sunt, apud nos sint in pretio, et venerationem obtineant prae¬
fecturae suae respectu.

23. Ex eo et alterum deinde sequitur, ut propensis in eorum
observationem animis suam illis obedientiam approbent: sive edic¬
tis parendum, sive tributa solvenda, sive subeunda publica mu¬
nera atque onera quae ad communem defensionem spectent, sive
qua alia jussa capessenda. Omnis anima, inquit Paulus (Pom. 13, 1),
potestatibus sublimioribus subdita sit; qui enim potestati resistit,
Dei ordinationi resistit. Admoneto illos, scribit idem Tito (3, 1),
ut principatibus ac potestatibus subditi sint, ut magistratibus pa¬
reant, ut ad omne opus bonum sint parati. Et Petrus: subditi,
inquit (1 Petr. 2, 13), estote cuivis humanae creaturae (vel potius,
ut ego quidem interpretor, ordinationi) propter Dominum, sive
regi tanquam praecellenti, sive praesidibus qui per eum mittun¬
tur, ad vindictam quidem nocentium, laudem vero recte agentium.
Porro, quo non subjectionem simulare, sed sincere et ex animo
subjectos se esse testentur, addit Paulus (1 Tim. 2, 1), ut eorum
sub quibus vivunt salutem ac prosperitatem Deo commendent.
Adhortor, inquit, ut fiant deprecationes, obsecrationes, interpel¬
lationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus, pro regibus
et omnibus in eminentia constitutis, ut placidam et quietam vitam
degamus , cum omni pietate ac honestate. Neque hic se quisquam
fallat. Quando enim resisti magistratui non potest quin simul
Deo resistatur, etiamsi impune contemni videtur posse inermis
magistratus, Deus tamen armatus est qui sui contemptum fortiter
ulciscatur. Sub hac praeterea obedientia moderationem compre¬
hendo, quam sibi in publico imperare debent privati homines, ne
se ultro admisceant publicis negotiis, aut temere irrumpant in par¬
tes magistratus, ac ne quid omnino publice moliantur. Si quid
in publica ordinatione corrigi intererit, non tumultuentur ipsi, nec
admoveant operi manus, quas illis omnibus ligatas esse hac in
parte decet; sed ad magistratus cognitionem deferant, cujus unius
hic soluta est manus. Intelligo autem, ne quid injussi audeant.
Nam ubi accessit praefecti imperium, jam ipsi quoque publica
autoritate praediti sunt. Ut enim aures atque oculos principis

534 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

vocare vulgo solent ejus consiliarios, ita non insulse principis ma¬
nus quis dicat, quos rebus agendis mandato suo praefecerit.

24. Quoniam autem hactenus magistratum descripsimus qui
vere sit quod dicitur, ille scilicet patriae pater, et (ut poeta lo¬
quitur) pastor populi, custos pacis, praeses justitiae, innocentiae
vindex, insanus merito judicandus sit cui tale non probetur im¬
perium. Ac quum omnium prope saeculorum hoc exemplum sit,
ut principum alii, eorum omnium securi quibus providendis in¬
tenti esse debuerant, procul omni sollicitudine socordes delicien¬
tur; alii ad rem suam attenti, jura omnia, privilegia, judicia, di¬
plomata, venalia prostituant; alii plebeculam exhauriant pecunia,
quam postea insanis largitionibus profundant; alii expilandis do¬
mibus, virginibus ac matronis violandis, mactandis innocentibus,
mera latrocinia exerceant: eos vero pro principibus agnoscendos
esse, quorum imperio quoad licet parendum sit, multis persuaderi
non potest. Siquidem, dum in tanta indignitate, ac inter tam
aliena, non a magistratus modo, sed hominis quoque officio, fa¬
cinora, nullam speciem imaginis Dei intuentur, quae in magistratu
elucere debuerat; dum nullum conspiciunt vestigium ejus ministri
Dei, qui in laudem bonis, malis in ultionem datus erat: ita ne¬
que etiam praefectum illum agnoscunt, cujus dignitatem atque
autoritatem scriptura nobis commendat. Et sane is semper homi¬
num animis ingenitus fuit sensus , non minore tyrannos odio at¬
que exsecratione insectari, quam dilectione et veneratione prose¬
qui legitimos reges.

25. Yerum si in Dei verbum respicimus longius nos deducet,
ut non eorum modo principum imperio subditi simus qui probe,
et qua debent fide, munere suo erga nos defunguntur, sed om¬
nium qui quoquo modo rerum potiuntur, etiamsi nihil minus prae¬
stent quam quod ex officio erat principum. Tametsi enim sum¬
mum suae beneficentiae munus esse magistratum , ad salutem ho¬
minum conservandam, testatur Dominus, ac suos magistratibus
ipsis fines praescribit, simul tamen declarat, qualescunque sint,
nonnisi a se habere imperium. Eos quidem, qui publico bono
imperant, vera ejus suae beneficentiae exemplaria esse et speci¬
mina; qui vero injuste et impotenter dominantur, eos ad vindican¬
dam populi iniquitatem a se excitatos. Omnes ex aequo sancta
illa majestate esse praeditos, qua legitimam potestatem instruxit.
Non ultra progrediar, donec certa ejus rei aliquot testimonia sub¬
jecero (Job. 34, 30; Oseae 13, 11; Jes. 3, 4 et 10, 5; Deut. 28,
29). Nec tamen, quo furorem Domini super terram esse impium
regem, confirmemus, laborandum est, quando neminem futurum
arbitror, qui reclamet, nec sic de rege plus dictum fuerit, quam
de praedone qui rem tuam diripiat, et adultero qui thorum tuum
polluat, de sicario qui te ad caedem appetat; quum hujusmodi
calamitates omnes inter Dei maledictiones scriptura recenseat. Ye¬
rum in eo probando insistamus magis, quod non ita facile in ho¬
minum mentes cadit: in homine deterrimo honoreque omni indig-

CAPUT XX.

535

nissimo, penes quem modo sit publica potestas, praeclaram illam
et divinam potestatem residere, quam Dominus justitiae ac judicii
sui ministris verbo suo detulit: proinde a subditis eadem in re¬
verentia et dignatione habendum, quantum ad publicam obedien-
tiam attinet, qua optimum regem, si daretur, habituri essent.

26. Principio velim animadvertant seduloque observent lec¬
tores illam, quae non sine causa toties nobis in scripturis com¬
memoratur, Dei providentiam, ac singularem actionem in distri¬
buendis regnis, statuendisque quos illi visum fuerit regibus. Apud
Danielem (2, 21 et 37), Dominus mutat tempora et vices tem¬
porum , abjicit reges et instituit. Item : ut cognoscant viventes
quod potens sit altissimus in regno hominum, et cui ipse voluerit,
dabit illud. Cujusmodi sententiis quum passim abundet scriptura,
illa tamen prophetia peculiariter scatet. Jam qualis rex fuerit
Nabuchadnezar, is qui Jerusalem expugnavit, satis scitur; nempe
strenuus aliorum invasor ac populator. Dominus tamen apud
Ezechielem (29, 19) se illi terram Aegypti dedisse affirmat pro
obsequio quod sibi in vastanda illa praestiterat. Et illi dicebat
Daniel (2, 37): tu rex, rex es regum, cui Deus coelorum dedit
regnum potens ac forte atque gloriosum; tibi, inquam, dedit, et
omnes terras ubi habitant filii hominum, bestiae sylvestres et vo¬
lucres coeli ; eas tradidit in manum tuam ac fecit te dominari eis.
Bursum ejus filio Belsasar (Dan. 5 , 18): Deus altissimus dedit
JSTabuchadnezar patri tuo regnum et magnificentiam, honorem et
gloriam; et propter magnificentiam quam dedit illi, omnes populi,
tribus et linguae fuerunt trementes et timentes a conspectu ejus.
Quum audimus, a Deo impositum esse regem, simul illa de ho¬
norando et timendo rege coelestia edicta animo repetamus, et ne¬
quissimum tyrannum non dubitabimus eo habere loco quo Domi¬
nus ipsum dignatus fuerit. Samuel, quum populo Israel denun¬
tiaret qualia esset a regibus suis passurus: hoc jus erit regis, di¬
cebat (1 Sam. 8, 11), qui regnabit super vos: filios vestros tollet
et ponet eos ad currum suum, ut ponat eos pro equitibus suis,
et ut arent agros suos et messem suam metant et arma fabricen¬
tur. Eilias vestras tollet, ut sint pigmentariae, coquae et pistrices.
Agros denique vestros, vineas vestras et oliveta optima auferet
et dabit servis suis. Semina vestra et vineas vestras decimabit,
et dabit eunuchis et servis suis. Servos vestros, ancillas et asinos
tollet et adhibebit operi suo, quin et greges vestros decimabit,
et vos eritis servi illius. Certe non id jure facturi erant reges,
quos optime ad omnem continentiam lex instituebat; sed jus in
populum vocabatur, cui parere ipsi necesse esset, nec obsistere
liceret. Ac si dixisset Samuel: eo se proripiet licentiae regum
libido, quam cohibere vestrum non erit: quibus hoc restabit unum,
jussa excipere ac dicto audientes esse.

27. In primis autem insignis est et memorabilis apud Jere-
miam locus (Jer. 27, 5), quem, tametsi prolixiorem, ideo non pi¬
gebit referre, quia totam hanc quaestionem clarissime definit. Ego

536

LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

feci terram et homines, ait Dominus, et animalia quae sunt in
superficie terrae, in fortitudine mea magna et brachio extento; et
ipsam trado ei qui placuerit in oculis meis. Et nunc itaque ego
dedi omnes terras istas in manum Nabuchadnezar seryi mei, et
servient gentes ei omnes et reges magni; donec tempus veniet
terrae ejus. Eritque ut gens et regnum quae non servierit regi
Babel , visitabo gentem illam in gladio , fame et peste : quare ser¬
vite regi Babel et vivite. Videmus quanta obedientia Dominus
tetrum illum ferocemque tyrannum coli voluerit, non alia ratione
nisi quia regnum obtinebat. Id autem ipsum erat, coelesti decreto
in solium regni impositum esse ac in regiam majestatem assump¬
tum, quam violare nefas esset. Hoc nobis si assidue ob animos
et oculos obversetur, eodem decreto constitui etiam nequissimos
reges, quo regum autoritas statuitur: nunquam in animum nobis
seditiosae illae cogitationes venient, tractandum esse pro meritis
regem, nec aequum esse ut subditos ei1) praestemus qui vicissim
regem nobis non praestet.

28. Erustra objiciat quis, mandatum illud fuisse Israelitis
peculiare. Observandum enim est qua ratione ipsum Dominus sta¬
biliat. Detuli, inquit (Jer. 27, 17), Nabuchadnezar regnum;
quare servite illi et vivite. Cuicunque ergo delatum fuisse reg¬
num constabit, ei serviendum esse ne dubitemus. Atque simul
ac in regium fastigium quempiam evehit Dominus, testatam nobis
facit suam voluntatem, quod regnare illum velit. De eo enim
exstant generalia scripturae testimonia. Solonio (Prov. 28, 2):
propter iniquitatem terrae sunt multi principes. Item Job. (12,
18): subjectionem tollit a regibus, et rursum accingit eos cingulo.
Eo autem confesso , nihil restat nisi ut serviamus et vivamus. Est
apud Jeremiam prophetam (29, 7) alterum quoque Domini manda¬
tum, quo jubet populum suum quaerere pacem Babylonis, in quam
captivi abducti essent, et orare ad se pro ea: quoniam in pace ejus
futura esset pax eorum. Ecce, Israelitae fortunis omnibus exuti, e
domibus suis avulsi, in exsilium abacti, in miseram conjecti ser¬
vitutem, pro victoris prosperitate orare jubentur: non quomodo
jubemur alias persecutoribus nostris bene precari; sed ut salvum
illi regnum et tranquillum conservetur, ut sub eo ipsi quoque
prospere agant. Sic David, jam rex Dei ordinatione designatus,
sanctoque ejus oleo unctus, quum nullo suo merito indigne a Saule
impeteretur, insidiatoris tamen sui sacrosanctum habebat caput,
quod regni honore Dominus sanctificaverat. Absit a me, dicebat
(1 Sam. 24, 7 et 11), ut coram Domino faciam rem istam, do¬
mino meo, messiae Domini, ut mittam manum meam in eum,
quoniam christus Domini est. Item (1 Sam. 26, 9): pepercit tibi
anima mea dixique , non mittam manum meam in dominum meum,
quoniam christus Domini est. Item : quis mittet manum suam in
ehristum Domini et innocens erit? vivit Dominus, nisi Dominus

1) ei nos praestemus .... nobis se non praestet. Sic recentiores omnes.

CAPUT XX.

537

percusserit eum, aut dies ejus venerit ut moriatur, aut in proe¬
lium descenderit: absit a me ut mittam manum meam in christum
Domini.

29. Hunc reverentiae atque adeo pietatis affectum debemus
ad extremum praefectis nostris omnibus, quales tandem cunque
sint. Quod saepius ideo repeto, ut discamus non homines ipsos
excutere, sed satis habeamus, quod eam, voluntate Domini, per¬
sonam sustineant cui inviolabilem majestatem impressit ipse et
insculpsit. At mutuas, inquies, subditis suis vices debent prae¬
fecti. Id jam confessus sum. Yerum si ex eo statuis, non nisi
justis imperiis rependenda obsequia , insulsus es ratiocinator. Nam
et viri uxoribus , et liberis parentes mutuis officiis astringuntur.
Discedant ab officio parentes et mariti; illi liberis, quos prohiben¬
tur ad iracundiam provocare (Eph. 6, 4), sic se duros et intrac¬
tabiles praebeant, ut sua eos morositate ultra modum fatigent; hi
suas uxores, quas diligere, et quibus, seu1) vasculis fragilibus,
parcere jubentur (Eph. 5, 25; 1 Petr. 3, 7), contumeliosissime
accipiant, an minus tamen et parentibus liberi et conjugibus mu¬
lieres obsequentes erunt? At improbis quoque et inofficiosis sub¬
jiciuntur. Quin, quum omnibus istud agendum sit potius, ne in
manticam a tergo pendentem respectent, hoc est, ne alii in alio¬
rum inquirant officia, sed quod sui est muneris, id sibi unum
singuli subjiciant: id vero inter eos praesertim valere debet qui
sub aliorum sunt potestate positi. Quare si a saevo principe cru¬
deliter torquemur, si ab avaro aut luxurioso rapaciter expilamur,
"si ab ignavo negligimur, si ab impio denique et sacrilego vexa¬
mur ob pietatem, subeat primum delictorum nostrorum recordatio,
quae talibus haud dubie Domini flagellis castigantur. Inde humi¬
litas impatientiam nostram fraenabit. Succurrat deinde et haec
cogitatio, non nostrum esse, hujusmodi malis mederi; hoc tantum
esse reliquum, ut Domini opem imploremus, cujus in manu sunt
regum corda (Prov. 21, 1) , et regnorum inclinationes. Ille Deus
est qui stabit in synagoga deorum , et in medio deos dijudicabit
(Psal. 82, 1); a cujus facie concident et conterentur reges omnes,
et judices terrae quicunque non osculati fuerint Christum ejus
(Psal. 2, 12); qui scripserint leges iniquas, ut opprimerent in ju¬
dicio pauperes, et vim facerent causae humilium; ut viduas ha¬
berent in praedam et pupillos diriperent (Jes. 10, 1),

30. Atque hic mirabilis ejus tum bonitas, tum potentia,
tum providentia sese profert. Nam modo ex servis suis mani¬
festos vindices excitat, ac mandato suo instruit qui de scelerata
dominatione poenas sumant, et oppressum injustis modis populum
e misera calamitate eximant; modo furorem aliud cogitantium et
aliud molientium hominum eo destinat. Sic populum Israel e ty¬
rannide Pharaonis per Mosen; e violentia Chusam regis Syriae
per Othoniel; ex aliis servitiis per alios vel reges vel judices in

1) Lege: ceu.

538 LIBER IV. DE EXTERNIS MEDIIS AD SALUTEM.

libertatem asseruit. Sic Tyri superbiam per Aegyptios, sic Aegyp¬
tiorum insolentiam per Assyrios, Assyriorum ferociam per Chal¬
daeos, confidentiam Babylonis per Medos et Persas domuit, quum
jam Medos Cyrus subjugasset. Eegum vero Juda et Israel ingra¬
titudinem et erga tot sua beneficia impiam contumaciam nunc per
Assyrios, nunc per Babylonios contudit et afflixit, quanquam non
eadem omnia ratione. Priores enim illi quando ad edenda talia
facinora legitima Dei vocatione accersiti erant, in reges arma su¬
mendo minime violabant eam, quae divina ordinatione regibus in¬
dita est, majestatem; sed e coelo armati minorem potestatem
majore coercebant, perinde ac in suos satrapas regibus animadver¬
tere licet. Hi tametsi Dei manu, quo illi visum erat, destina¬
bantur, opusque ejus inscientes peragebant, nihil tamen aliud animo
quam scelus volutabant.

31. Verum utcunque ipsa hominum facta censeantur, Do¬
minus tamen per ea suum aeque opus exsequebatur, quum san¬
guinaria regum insolentium sceptra confringeret, ac intolerandas
dominationes everteret. Audiant principes, et terreantur. Nobis
autem interim summopere cavendum, ne illam plenam veneran¬
dae majestatis magistratuum autoritatem , quam Deus gravissimis
edictis sanxit, etiamsi apud indignissimos resideat, et qui eam sua
nequitia, quantum in se est, polluunt, spernamus aut violemus.
Neque enim, si ultio Domini est effraenatae dominationis correctio,
ideo protinus demandatam nobis arbitremur: quibus nullum aliud
quam parendi et patiendi datum est mandatum. De privatis ho¬
minibus semper loquor. Nam si qui nunc sint populares magistra¬
tus ad moderandam regum libidinem constituti (quales olim erant
qui lacedaemoniis regibus oppositi erant ephori, aut romanis con¬
sulibus tribuni plebis, aut Atheniensium senatui demarchi; et qua
etiam forte potestate, ut nunc res habent, funguntur in singulis
regnis tres ordines, quum primarios conventus peragunt), adeo il¬
los ferocienti regum licentiae pro officio intercedere non veto, ut
si regibus impotenter grassantibus et humili plebeculae insultanti¬
bus conniveant, eorum dissimulationem nefaria perfidia non carere
affirmem: quia populi libertatem, cujus se Dei ordinatione tutores
positos norunt, fraudulenter produnt.

32. At vero in ea, quam praefectorum imperiis deberi con¬
stituimus, obedientia, id semper excipiendum est, imo in primis
observandum, ne ab ejus obedientia nos deducat, cujus voluntati
regum omnium vota subesse, cujus decretis jussa cedere, cujus
majestati fasces submitti par est. Et vero, ut hominibus satisfa¬
cias , in ejus offensionem incurrere , propter quem hominibus ipsis
obedias, quam praeposterum fuerit? Dominus ergo rex est re¬
gum : qui ubi sacrum os aperuit, unus pro omnibus simul ac su¬
pra omnes est audiendus; iis deinde qui nobis praesunt homini¬
bus subjecti sumus ; sed non nisi in ipso. Adversus ipsum si
quid imperent, nullo sit nec loco nec numero. Neque hic totam
illam, qua magistratus pollent, dignitatem quidquam moremur:

CAPUT XX.

539

cui injuria nulla fit dum in ordinem , prae singulari illa vereque
summa Dei potestate, cogitur. Secundum hanc rationem Daniel
(6, 22) se quidquam in regem peccasse negat, ubi impio ejus
edicto non paruit: quia excesserat ille fines suos, nec modo in¬
jurius fuerat in homines, sed cornua tollendo adversus Deum po¬
testatem sibi ipse abrogaverat. Ex opposito damnantur Israelitae,
quod impio regis edicto nimium fuerant morigeri. Nam quum
Jarobeam vitulos aureos conflasset, relicto Dei templo in ejus
gratiam ad novas superstitiones defecerant (1 Reg. 12, 30). Ea¬
dem facilitate posteri sese flexerant ad regum suorum placita.
Hoc illis severe propheta (Os. 5, 11) exprobrat, quod regis edicta
amplexi fuerint. Tantum abest ut laudem mereatur modestiae
praetextus, quo aulici adulatores se tegunt et simplices decipiunt,
dum sibi fas esse negant quidquam abnuere a regibus suis impo¬
situm. Quasi vero jus suum Deus resignaverit mortalibus, eos
generi humano praeficiens; aut minuatur terrena potestas, dum
suo autori subjicitur, coram quo coelestes etiam principatus sup¬
plices expavescunt. Scio quantum quamque praesens huic con¬
stantiae periculum immineat: quod indignissime se contemni re¬
ges ferant; quorum indignatio nuntius est mortis, inquit Solomon
(Prov. 16, 14). Sed quum istud a coelesti praecone Petro (Act.
5, 29) pronuntiatum sit edictum, obediendum Deo potius quam
hominibus, hac nos cogitatione consolemur, illam tum nos prae¬
stare quam Dominus exigit obedientiam, dum quidvis perpetimur
potius quam a pietate deflectamus. Et ne nobis labascant animi,
alium etiam stimulum Paulus (1 Cor. 7, 23) admovet: nos ideo
tanti a Christo redemptos esse, quanti illi constitit nostra re¬
demptio, ne pravis hominum cupiditatibus nos mancipemus in ob¬
sequium; multo vero minus impietati simus addicti.

LAUS DEO.

JOANNIS CALVINI

INSTITUTIONEM

MATERIARUM MAXIME NOTATU DIGNARUM

INDEX.

I Ad cujus usum observabit Benignus Lector, Numero priori librum. Sequenti
caput , Ultimo Sectionem capitis notari : unico tantum expresso, praecedentis
Libri et Capitis solam monstrari sectionem.

Abnegatio nostri, quae Christianae vi¬
tae formandae principium est, duabus
partibus, una quae Deum, altera quae
homines spectet, absolvitur: in priori
sola Dei gloria, in hac proximi tan¬
tum commodum quaerendum est III.

7. 1 — 10 et III. 20. 43.
i Abraham omnium fidelium pater, ejus-
que quoad terrenam vitam misera
conditio II. 10. 11. et per solam fidem
justificatio. III. 11. 13. Abrahae
filii qui IV. 16. 12.

i Acatii episcopi Amidae probitas IV. 4. 8.

Actio gratiarum primo praecepto conten¬
ta II. 8. 16. omni tempore Deo prae¬
standa III. 20. 28.

i Acceptio hominis apud Deum duplex
III. 17. 4, 5.

Acliab ficta sua poenitentia qualiter
veniam a Deo consecutus III. 3. 25.

et III. 20. 15.
§! Acoluthi qui in Vetere Ecclesia IV. 4.

1, 9.

Adamici lapsus gradus et causae II. 1.
4. is contigit Dei providentia III.
23. 7 , 8. per eum supernaturalia
dona sublata, naturalia corrupta sunt

II. 2. 4, 12.

Adam secundus cur Christus dictus I.
15. 4. et II. 12. 7. Vide Christus.
• Administratio sacramentorum quibus
permittenda IV. 15. 20, 21, 22.
i Administratio bonorum Ecclesiasticorum,
quam sacrilega in Papatu fuerit. IV.

5. 15.

Admonitiones privatae in Ecclesia ma¬
ximi usus IV. 12. 2. quem habeant
usum erga fideles et reprobos II.

5. 3, 4.

Adoratio per primum praeceptum Deo
debita II. 8. 16. et quidem ei soli
I. 12. 2, 3. non simulacris I. 11. '11.

Adventus Christi in judicium II. 16. 17.

Adventus regni Dei III. 20. 42.

Adulterii septimo praecepto prohibiti
voce quid comprehendatur II. 8.

41 —44.

Aedificationis ratio maxima habenda

III. 23. 14. ad eam solam tendit
potestas Ecclesiastica IV 8. I.

Aegyptiorum de sua antiquitate garru¬
litas I. 8. 4. et I. 14. 1.

Afflictiones fidelibus immissae quas
cogitationes suggerere debeant I. 17.
8. quot nominibus ipsis necessariae
seu earum utilitas III. 8. 1 — 6 et
III. 9. 1. quotuplices idem et quali¬
ter ferendae, an sine ullo animi do¬
lore cum Stoicis III. 8. 7 —10. Chris¬
tiana contra eas consolatio a Philo¬
sophica quantum differat, 11. longum
inter eas et reproborum supplicia
discrimen III. 4. 31 — 35.

Agilitas mentis in cogitando I. 5. 5.

et I. 15. 2.

Allegoriae non sunt argumentativae II.

5. 19. et III. 4. 4, 5.

Ambrosii magnanimitas in excommuni¬
cando Theodosio IV. 12. 7.

Anabaptistae refutati in suis extra Scri¬
pturam revelationibus 1. 9. 1, 2, 3-
in materia de juramento 11. 8. 26.
a

Index ad Calv. Institut.

INDEX.

de spirituali Patrum foedere II. 10.
1, 7. de imperfecta fidelium regene¬
ratione III. 3. 14. et IV. 1. 13, etc.
et IV. 12. 12. de non iterando bap¬
tismo IV. 15. 1, 17, 18. de Paedo-
baptismo IV. 16. 1. etc. de Magi¬
stratus exercitio per Christianum , li-
citaque ipsi Magistratus imploratione
in accepta injuria IV. 20. 1, 2, etc.

Anathematis usus rarus et quid sit IV.

12. 10.

Angeli a Deo creati, deque creationis
eorum tempore I. 14. 4. ad Dei
etiam facti sunt imaginem I. 15. 3.
cur ita dicti, eorum item alia no¬
mina tum appellativa, tum propria,
munus, suntque subsistentis essentiae
I. 14. 5 — 9 et III. 20. 23. impie
adorantur I. 14. 10, 11, 12. malo¬
rum angelorum nomina, lapsus etc.

I. 14. 13 — 19.

Animae immortalitas rationibus ad-
structa et Scripturae testimoniis I.
5. 2. et 15. 5. et III. 25. 6. ipsius
naturales facultates I. 15. 6, 7, 8.
non est ex traduce essentiae divinae
I. 15. 5.

Antichristus est Romanus Pontifex IV.

2. 12. et IV. 7. 25.

Apostasiae causa in reprobis II. 5. 3.

et III. 3. 21 — 24.

Aqua lustralis Pontif. quando emerserit
IV. 10. 20.

Arbitrium liberum, vide Liberum Ar¬
bitrium.

Archelai dictum II. 8. 44.

Archiepiscopi et Patriarchae qui IV.
4. 4. de Archiepiscopatu IV. 7. 15.

Ascensus Christi in coelum omnino ne¬
cessarius ad plenam sui regni erectio¬
nem II. 16. 14.

Astrologiae usus I. 5. 2, 5.

Atheismus refutatus I. 3. 1, 2, 3, et
I. 5. 1, etc.

Audire pro credere III. 2. 6.

Aulicorum adulatorum impia modestia
IV. 20. 31.

Austeritas Veterum nimia in correctio¬
nibus III. 3. 16. et IV. 12. 8.

Authoritas Ecclesiae et conciliorum
quanti fieri debeat, et an errare pos¬
sint IV. 8. 1, etc. et IV. 9. 1, etc.

Balaami de Dei immutabilitate confes^-
sio I. 17. 12.

Baptismus tum fidei nostrae , apud
Deum, tum confessioni apud homines
servit , eoque non de praeteritorum
tantum peccatorum remissione, sed

et futurorum confirmamur, poeniten¬
tiae etenim sacramentum est IV. 15.
1 — 13. et IV. 19. 17. idem fuit ille
Joannis et Apostolorum II. 9. 5. et
IV. 15. 7, 8. per eum in statum ple¬
nariae integritatis inhaesivae non re¬
stituimur IV. 15. 10, 11, 12. ei ni¬
hil indignitate ministri decedit, hinc
nullus est anabaptismus IV. 15. 16,
17, 18. tollenda ab eo aquae incanta¬
tio magica ibid. 19. et a solis mini¬
stris exerceri debet ibid. 20, 21, 22.
Infantium baptismus astruitur IV. 16.
1, etc. qui cum circumcisione confer¬
tur 3 — 6.

Bella an aliqua legitima et quaenam
IV. 20. 11, 12.

Benedictio Dei est haec praesens vita
II. 8. 37. et III. 9. 3.

ad Beneficentiam in proximum quid
movere nos debeat III. 7. 5, 6.

Beneficia Dei obedientiae et sanctitatis
argumenta sunt II. 8. 15. et III. 6. 3.

Beneficia cur Abbatias et Episcopatus
Pontificii vocent, et in iis foeda eo¬
rum simonia IV. 5. 6, 9.

Benevolentia divina fidei objectum et
quid contineat III. 2. 28. quomodo
ab humana differat II. .10. 9.

Blasphemia in Spiritum S. irremissibilis
ejus divinitatem arguit I. 13. 15.
ejus i. e. peccati in Spiritum S. vulgo
dicti natura et horrendum crimen de¬
scribitur III. 3. 21 — 24.

Bonifacii Papae ambitio IV. 7. 17.

Bonitas Dei ubique conspicna I. 5. 6.

Bonorum terrestrium legitimus usus III.

10. 1, etc.

Bona Ecclesiastica qualiter dispensata
in Vetere Ecclesia IV. 4. 6. ea dis¬
pensatio ut degenerarit in Pontificia
IV. 5. 15 — 19.

Bonum summum Dei similitudo et con¬
junctio I. 3. 3. et III. 25. 2.

Caelestiani refutantur et eorum impu¬
dentia II. 1. 5. et II. 3. 5. et III.

17. 15. et III. 23. 5.

Caligula audax Dei contemptor I. 3. 2.

Calumniae damnantur II. 8. 47.

Canon Script. apud Veteres qualis fue¬
rit IV. 9. 14.

Canones veteres in papatu omnino esse
antiquatos IV. 5. 14. fuerunt enim
illi rigidissimi IV. 12. 22.

Canonici quales in papatu IV. 5. 10.

Cantus in Ecclesiam introductus et quan¬
do, quanti item fieri debeat III. 20.

31, 32, 33.

INDEX.

Capellani Pontificii IV. 5. 10.

Capitis inter precandum detectio humi¬
litatis signum III. 20. 33.

Caput ministeriale in Ecclesia nullum
IV. 6. 9.

Cardinales quomodo ita subito supra
presbyteros vulgares elati IV. 7. 30.

Carnis opera II. 1. 8. et IV. 15. 11.
ejus in externarum rerum usu libido
reprimenda III. 10. 3. carnis cum
Spiritu pugna II. 2. 27. et III. 3. 14.

et II. 7. 5. et III. 2. 18.

Caro Christi vere cibus II. 17. 5. et
IV. 17. 7. vivifica item ibid. 9.

Cassii tribunal IV. 20. 10.

Castigatio Dei in fideles qualis III. 2.
21. et III. 4. 31—34. et III. 8. 1—10.

Casu an aliquid fiat I. 16. 5, 8, 9, 10.

Catechizandi in Vetere Ecclesia ratio,
quam expediret restitui IV, 19. 13

Catharorum errores refutati III. 3. 10 —

14. et IV. 1. 13.

Catonis dictum III. 10. 4.

Causae salutis quatuor, nulla earum

operibus congruente III. 14. 17, 21.

Censurae Ecclesiasticae IV. 12. 1, etc.
quarum ibi necessitas et utilitas de¬
scribitur , nimiusque Veterum in iis
rigor, qui et perstringitur; iis autem
et alii Episcopi in Romanum usi IV.

7. 7.

Ceremoniis omnibus legatibus praefigu¬
ratus Christus II. 5.2. et IV. 1. 29.
et II 7. 1. et IV. 14. 25. quo sensu
sint abrogatae II. 7. 16, 17. lex ce-
remonialis moralis et judicialis IV.

20. 14, 15.

Ceremoniarum papalium inutilitas et im¬
pietas IV. 10. 9 — 20.

Charitas a Deo praecepta et pars al¬
tera legis proximi amor est, non no¬
stri, et in alienissimos etiam ferri de¬
bet, quamvis gradus consanguinitatis
non negligendi II. 8. 11, 51, 54, 55.
et III. 7.6. perfectae charitatis et sin¬
cerae officia III. 7. 7. et III. 4. 36.
ea tamen non justificamur III. 18. 8.
ubi etiam exponitur, quomodo fide sit
major; etsi a fide originem trahat III.
2. 41. per eam enim fides est effi¬
cax III. 11. 20. haec praecavet scan¬
dala data III. 19. 10. ejus colendae in
sacra coena percipimus symbolum IV.

17. 38.

Characteris indelebilis seu unctionis in
papistica ordinatione usitatae ineptiae
IV. 19. 31.

Cherubim cui usui fuerint I. 11. 3. et
an imaginum fabricae patrocinentur,

ibid.

Chiliastarum error refutatus III. 25. 5.

Chorepiscopi in Vetere Ecclesia qui IV.

4. 2.

Chrismatis Pontificii futilitas, simul nec
confirmationem, in qua adhibetur es¬
se sacramentum , destitutaraque esse
ostenditur omni Veteris Ecclesiae
exemplo IV. 19. 4 — 13.

Christiani cur ita dicti et ipsorum sa¬
cerdotium regia item et prophetica
dignitas II. 15. 5, 6. et IV. 18. 16,
17. tales confirmatione papistica non
fiunt IV. 19. 9. eorum officium, qui
id nominis gerunt III. 6. 4. et III. 9. 5.

Christi probatur divinitas ex nominibus
divinis ei tributis, operibus, specia-
tim miraculis ab ipso tanquam pri¬
mario eorum authore editis I. 13.
7 - 13. et II. 14. 2, 5—8. Veritas
humanitatis ejus contra Marcionem et
Manichaeum ostenditur ac vindicatur
II. 13. 1 — 4. ejus munera, prophe¬
ticum, sacerdotale, regium (quod om¬
nino spirituale est IV. 5. 17. et IV.
17. 18.) quo et unctio ejus spiritua¬
lis pertinet, unde Christus seu Mes-
sias dictus II. 15. 1, etc. duarum ejus
naturarum in unam personam unio

11. 14. 1, etc. Cur Jesus dictus II.
16. 1. in ipso omnia reperta, quae
ad salutem sunt necessaria ibid. 19.
ubi totus humiliationis ejus status, qui
in abjecta illa conditione, morte cru¬
cis et sepultura conspicuus fuit, ex¬
plicatur, ut et status exaltationis, ubi
de resurrectione, ascensu in coelum,
adventu in judicium etc. ibid. 6 — 18.
meritusque nobis est gratiam Dei et
salutem II. 17. 1 — 5. Alter seu se¬
cundus Adam dictus I. 15. 4. et II.

12. 7. perpetuus noster apud Patrem
intercessor exclusis omnibus sanctis
et angelis I. 14. 10, 11, 12. et III.
20. 17 — 27. Angelus etiam voca¬
tur I. 14. 9. Hominum etiam et an¬
gelorum in statu integritatis caput II.
12. 4. et II. 14. 5. solus Ecclesiae
suae doctor IV. 8. 7. et caput IV. 6. 9.
An etiam in carnem venturus fuerit
homine integro II. 12. 4 — 7. Dei
est perfectissima imago I. 15. 3, 4.
omnium sacramentorum materia IV.
14. 16. et IV. 17. 11. et baptismi
objectum IV. 15. 6. In eo solo Deus
etiam Jndaicae Ecclesiae ostendit se
propitium II. 6. 2, 3. Verum gra¬
tuitae electionis speculum II. 17. 1. et
III. 24. 5. et III. 22. 1. per eum
eoque tantum mediante Pater fidei ob¬
jectum II. 6. 4. et III 2. 1. totius

INDEX.

legis complementum et finis, sub qua
etiam cognitus II. 6. 2, 4. diversis
obnoxius miseriis nobis in exemplum

III. 8. 1. cur vigesimo tantum anno
baptizatus IV. 16. 29. et cur XL
dies jejunaverit IV. 12. 20. plenis¬
simus in Satanam victor I. 14. 18.
cai*ne quoque vivificante praeditus II.

17. 5. et IV. 17. 9.

Circumcisio a baptismo ut differat IV.
14. 21, 22. aut cum eo conveniat

IV. 16. 3, 4. gratiaeque est figura
seu symbolum mortificationis IV. 16.
10. nunquam vero est repetita IV.

15. 16.

Claves regni coelorum qualiter usurpent
Romanenses III. 4. 13. quorum tyran¬
nidi non patrocinantur ibid. 20. imo
apud eos nullo modo sunt locandae
IV. 2. 10. pessimeque earum usum
explicant IV. 6. 3, 4.

Clementia Dei in toto naturae cursu
conspicua I. 5. 6.

Clementis Papae crudelitas IV. 7. 24.

Clerici (quod nomen ex prava affecta¬
tione ortum) qui olim fuerint IV. 4.
9. et IV. 12. 1. usurpata ab ipsis
immunitas a forensi foro nulla est
IV. 11. 15. eorum Judaica imitatio
in tonsura IV. 19. 26, 27.

Coelibatus continentibus tantum utilis,
matrimoniumque caeterum honestum
IV. 8. 41, 42, 43. et IV. 12. 23—28.

et IV. 14. 18.

Coemeterii nomen resurrectionem evin¬
cit III. 25. 8.

in Coena Dominica cur pane et vino
Christus uti voluerit IV. 17. 1, 2, 3.
in ea ineffabile nobis mysterium expo¬
nitur, sacra vid. nostra cum Christo
unio, quae totius tantum Christi par¬
ticipatione absolvitur, 4 — 9. Haec com¬
munio non imaginaria , sed vera est,
quantacunque sit locorum inter nos et
Christum distantia, 10. totum autem
mysterium constat corporeis signis et
spirituali veritate, quae sub se signi¬
ficationem, effectum et materiam com¬
prehendit , 11. Transsubstantiatio

autem et Consubstantiatio hujus sa¬
cramenti tollunt significationem et effi¬
caciam adeoque nullae sunt, 12 — 31.
spiritualis Christi manducatio nullo
modo reali opponenda est, ubi et de
infidelium manducatione agitur, et qua¬
tenus illis Christi corpus offeratur, 33,
34. Verborum ,,Hoc est corpus meum“
expositio, et an corporalem praesen¬
tiam evincant, 20 — 25. Quid de ho¬
stiae adoratione statuendum sit et de

theatrali ejus per plateas circumge-
statione, 35 — 37. Praecipue haec, quam
colimus in coena, communio ad cha-
ritatem et mutuum amorem excitare
nos debet, 37. 38. repositio Sacra¬
menti ad aegros transferendi quanti fa¬
cienda, 39. Ejus administrandi de-
centissimus ritus, 43. de dignitate et
indignitate manducantium, et qualis re- i
quiratur praeparatio, quantumque ab
ea absit, quod de ea traditur in Pa-
patu, 40, 41, 42. frequentissimus usus
coenae esse debet, ne videatur con¬
temni, et quod ajunt de unica in anno
communicatione, diabolicum esse in¬
ventum, 44 — 46. Utraque item spe¬
cies Laicis porrigenda, contrarius ab¬
usus figmento concomitantiae excusari
non potest, 47 — 50. Cur coenam quo¬
tidie exhiberi fidelibus, baptismum se¬
mel tantum iis administrari oporteat
IV. 18. 19.

Coetus Ecclesiastici et conventus neces- '
sarii II. 8. 32. et IV. 1. 5.

Cognitio Christi salutaris ex solo Evan-
gelio oritur III. 2. 6.

Cognitio Dei omnibus naturaliter horni- 1
nibus insita I. 3. 1, 2, 3. quamvis
plerumque suffocetur I. 4. 1 — 4. qua¬
lis autem ea esse debeat, et in quem
finem tendere I. 2. 1, 2. et I. 5. 9, 10.
hanc etiam cognitionem mutae crea- .j
turae suppeditant et continua mundi gu¬
bernatio I. 5. 1 — 10. quae pariter
multis modis vanitate corrumpitur,

11 — 15. Cognitionis Dei et nostri
comparatio I. 1. 1, 2, 3.

Cognosci homo dupliciter potest, ut in¬
teger vel lapsus I. 15. 1. et II. 1. 1.
utriusque notitiae usus, qui est ad hu¬
militatem accedere, ibid.

Colere levius, quam servire I. 11. 11.

et I. 12. 2.

Collationes beneficiorum (Ecclesiarum ad-
ministrationes intelligunt) quam sint in
Papatu Simoniacae IV. 5. 6.

Collegia monachorum qualia in Vetere
Ecclesia fuerint; quantumque a pri- 1
stina illa forma hodie degenerarint IV.

13. 8—11.

Colloquium cum Deo oratio nostra recte
statui potest III. 20. 2.

Comminationes Dei adversus immorige-
ros an liberum arbitrium evincant II.

5. 11. aut merita III. 17. 1, 2*, 3. j

Communicatio idiomatum explicata II. |
14. 1, 2, 3. j

Communio Sanctorum nunquam divel- |
lenda IV. 1. 5, 12 et IV. 13. 14. j

Comparatio Christi et Mosis II. 11. 4. |

INDEX.

Concilia quae sint legitima et eorum auc¬
toritas IV. 9. 1 — 14. qualiter au¬
tem saepe errarint ibid. 6, 7, 9, 10,
11. a quibus convocanda IV. 7. 8.
et IV. 12. 22. inter haec celebria ma¬
xime sunt Aquilejense IV. 5. 17. Chal-
cedonense IV 7. 2. et IV. 9. 9. Lao¬
dicense IV. 4. 12. Milevitanum IV.
7.9. Taurinense IV. 7. 12. Nicenum

I. 11. 14. in quo putidissime lapsi sunt

Patres; Elibertinum I. 11. 6.

Concupiscentiam inter decimo praecepto
damnatam et consilium discrimen II.
8. 49. illa et reperitur in regenera¬
tis III. 3. 10. Concupiscentiae hae
omnes, non qua naturales, sed qua
legi Dei contrariae, malae sunt III. 3.

12, 13. et II. 8. 50.

Confessio Papalis omnino tyrannica et ab
evangelii puritate remota III. 4. 1, 2
etc. de ea inter Scholasticos et Ca-
nonistas certamen, an mandati divini
sit, quod evertitur simulque ostendi¬
tur, primis initiis liberum fuisse ejus
usum III. 4. 4 — 8. ex opposito tra¬
ditur vera peccatorum confessio, quae
semper locum habere debeat 9 — 14.
papisticaeque omnes eripiuntur prae¬
textus et detegitur carnificina 15 — 24.

Confirmatio papalis eversa IV. 19. 4 etc.
qualis in Vetere Ecclesia fuerit, quae
salutariter et maximo cum fructu pos¬
sit revocari ibid. 4, 13. quae ei suc¬
cessit in Papatu prioris est abusus, 5.
Apostolorumque exemplo non defen¬
ditur, 6. sed blasphemiis cumulatur,
dum oleum salutis vocant 7, 8. et ea
non insignitos semichristianos, 9. et
supra baptismum impie extollunt, 10.

II. an in ea Spiritum Sanctum Pa-

pistae conferant 6.

Conformitas nostri cum Christo in afflic¬
tionibus III. 8. 1. et resurrectionelll.

25. 3.

Congregatio in Christi nomine non om¬
nibus conciliis competit, et qualis sit
IV. 9. 2.

Congregationum Ecclesiasticarum neces¬
sitas et utilitas II. 8 32. et IV. 1. 5.

Conjectura et dubitatio affectata fidei con¬
traria III. 2. 38.

Conjugium nulli interdicendum II. 8. 42,
43. et IV. 12. 23— 28. et IV. 13. 3,
17, 18. et IV. 19. 34.

Conjunctio Dei cum fidelibus conjugii vo¬
cabulo expressa in Scripturis II. 8.

16, 18.

Conscientia quid III. 19. 15. et IV. 10.
3. solum Deum respicit III. 19. 16.
et IV. 10. 4. unde nulli injiciendi

laquei aut humanae leges ponendae
III. 4. 24. et IV. 10. 1, 2. quo fun¬
damento earum pax subnitatur III. 13.
3. nimirum totam legis justitiam de¬
bent oblivisci, quum de justificatione
coram Deo est quaestio III. 19. 2, 3.
voluntarie autem in legis obsequium
feruntur, non servili metu ibid. 4, 5,

6. suntque in rebus externis et in¬

differentibus plane liberae, 7, 8. quae
libertas maxime regimen animae spi¬
rituale concernit, in qua etiam prae¬
cipue locanda est, 14, 15.

Consecratio in coena an transsubstantia-
tionem probet IV. 17. 14.

Consecrationis ministrorum ritus et mo¬
dus IV. 4. 14, 15. quam impia sit
sacrificorum ad Christum immolandum
consecratio IV. 19. 28.

Consensus Ecclesiae ad confirmandam
Scripturae auctoritatem non est ne¬
cessarius et qui id statuunt, dogma
fovent impium I. 8. 1, 2 etc.

Consensus V. et N. Testamenti II. 10. 1,

2, etc.

Consistoriorum seu Presbyterii institu¬
tio IV. 3. 8. et IV. 11. 1.

Consolationes fidelium I. 14. 6. et I.
16. 3. et I. 17. 11. et II. 8. 21. et
II. 16. 5, 18. et III. 5. 4. et III. 8.

7. et III. 9. 6. et III. 15. 8. et III.

20. 51. et III. 25. 4. et IV. 1. 3.

Constantini Imperatoris in Ecclesiam
cura IV. 7. 10. ficta ejus donatio ex¬
cutitur IV, 11. 12.

Constitutionum Ecclesiasticarum quae¬
nam tyrannicae et cur tales haben¬
dae, quae in Papatu obtinent IV. 10.
1 — 16. quibus omnes praetextus tol¬
luntur ibid. 17 — 26. quae item bo¬
nae earumque necessitas ibid. 27 —

32.

Consubstantialis Patri recte Christus di¬
citur I. 13. 4.

Consubstantiatio eversa IV. 17. 16 — 19.

Consuetudinis laudabilis exemplum IV.

11. 10.

Contemptus ministerii non manebit inul¬
tus IV. 1. 5.

Contemptus Sacramentorum tantum dam¬
nat IV. 14. 23.

Contemptus Verbi Dei apud Fanaticos

I. 9. 3.

Contemptus utilium constitutionum Ec¬
clesiasticarum est improbus IV. 10. 31.

Contentio pro obtinendo universalis Epi¬
scopi titulo IV. 7. 4.

Continentiae definitio IV. 13. 17. do¬
num ea est singulare II. 8. 42.

Contritio tum vera, tum falsa III. 4. 2, 3.

INDEX.

Contumelia vera in Christum est papa-
lis missa IV. 18. 2.

Contumacia gradus etiam peccati Adae

II. 1. 4. semper improbanda IV, 10.

31.

Conventus Ecclesiastici necessarii II. 8.

32. et IV. 1. 5.

Conversio qualis fiat in Sacramentis IV.

17. 14, 15.

Conversio ad Deum poenitentiae pars

III. 3. 7. solius Dei opus est ibid.

21. et II. 3. 5. et II. 5. 9.

Corda hominum in Dei manu I. 18. 1,
2. et II. 4. 7.

Cordis affectus in precibus moderandi
III. 20. 5. ejus naturalis durities seu
cor lapideum, cui opponitur carneum
II. 3. 6, 8.

Cornelii Centurionis fides quamvis in¬
firma III. 2. 32. cur baptizatus IV.
15. 15. nullo suo merito Deo accep¬
tus III. 17. 4. et III. 24. 10, 11.

Corpus etiam nostrum Deo sacrum III.

25. 7, 8.

Corpus Christi cur templum vocetur II.
14 4. finitum etiam post ejus ascen¬
sionem IV. 17. 26. quomodo in coena
edatur ibique praesens sit, ibid. 5.

Corruptio hominis est adventitia, non a
natura, quatenus naturalis tamen dici
possit II. 1. 11. et II. 13. 4.

Cratetis Thebani nimia austeritas III.

10. 1.

Creationis historia necessaria fuit I. 14.
1, 20. refutantur, qui profane mun¬
dum ante aliquot tantum annorum
millia creatum rident, ibid. ea sex die¬
bus, non uno momento fuit absoluta
ibid. 2, 22. ejus consideratio ad duo nos
animat , ne Authoris virtutes ingrata
oblivione transeamus, deinde ut ex¬
citemur ad ejus amorem ibid. 21, 22.
Deus autem momentaneus Creator non
est I. 16. 1.

Credentes discipulorum voce expressi III.

2. 6.

Credere Ecclesiam quid IV. 1. 2. ex

toto corde quid IV. 14. 8.

Cruciatus impiorum aeterni et gravis¬
simi III. 15. 12.

Crucis tolerantia Christianis incumbit,
quam ad rem abnegatio sui ipsius est
necessaria III. 8. 1. multiplex ejus
utilitas ibid. 2 — 6. magnum ea so-
latium, si pro justitia feratur, ibid. 7.
inter eam et poenas improborum dis¬
crimen III. 4. 31 — 34.

Crux Christi magis fuit currus trium¬
phalis II. 16. 6.

Cucullatorum Monachorum hodiernorum
a veteribus discrimen IV. 13. 15.
Culpae inter et poenae peccati remis¬
sionem futilis distinctio III. 4. 29.

Cultus Dei qualis esse debeat I. 2. 1.
et I. 5. 9. ille omnis justitiae est
fundamentum II. 8. 11.

Cupiditates quae damnatae et quatenus
II. 8. 50. et III. 3. 12.
Curiositas Epicuri circa Deum sine ejus
cultu omnino vana I. 2. 2. quae to¬
tam de Deo notitiam corrumpit I. 4.

I. ea circa quaelibet sine exceptione
objecta damnatur I. 14. 1, 4, 7, 8,
14, 16. et I. 15. 8. et II. 1. 10. et

II. 12. 5. et II. 16. 18. et II. 17. 5,
6. et III. 20. 24. et III. 21. 1, 2. et

III. 25. 6, 10.

David figura et imago Christi II. 7. 2.

et III. 20. 25.
Debita nostra et officia erga Deum II.

8. 2, 16.

Decorum in Ecclesia servandum IV. 10.

29.

Decretum Apostolorum de Idolothytis
et suffocatis IV. 10. 21.

Decretum impium de Papae praeemi¬
nentia IV. 7. 19.

Deliberationes de futuris et consilia con¬
veniunt rectissime cum Dei providentia
I. 17. 4.

Deus est unus I. 10. 1, 3. et I. 13. 10.
et II. 8. 16. non est acceptor per¬
sonarum III. 23. 10. origo et fons
bonorum omnium I. 2. 1. non est
author peccati I. 14. 16. et I. 18. 4.
et II. 4. 2. solus corda novit II. 8.
23. et III. 4. 9. solus omnium re¬
rum creator I. 14. 3. Doctor fide¬
lium III. 2. 6. et Ecclesiae legislator
II. 8. 6. et IV. 10. 7. sibi ipsi lex
est III. 23. 2. omnipotens I. 16. 2,
3. sponsus Ecclesiae II. 8. 18. ma¬
xime liberalis III. 20. 26. Rex aeter¬
nus III. 20. 42. semper sibi similis
I. 4. 2, 3. et II. 11. 13. visibilem
se quodammodo in Christo reddidit II.
6. 4. et II. 9. 1. cur mundum non
uno momento, sed sex diebus cearit I.
14. 22. non debet ulla visibili forma
exprimi I. 11. 1, etc. quomodo in coelo
esse dicatur II. 8. 15. et III. 20.40.
est simplicis et infinitae essentiae I.
13. 1. omnia sua providentia regit I.
16. 1, etc. quomodo utatur reprobis I.
18. 1, 2. Nomen autem Dei proprio
sensu nulli creaturae tribuitur I. 13.
1, 20. cum adjectione aliquando ibid.

INDEX.

9. ejus justitia et honitas ex mundi
gubernatione liquent I. 5. 5, 6. et I.
14. 2. quo sensu poenitentia ei tri-
^ | buatur I. 17. 12, 13. apparuit ali¬
quando sub forma humana, et an id
imaginum fabricam excuset, I. 11. 3.
de eo non minore religione loquen¬
dum, quam cogitandum, I. 13. 3. Ejus
notitia cum cognitione nostri conjuncta

I. 1. 1,2, 3. ejus exsistentia ex pro¬
pria cuj usque conscientia et mundi gu¬
bernatione eruitur I. 3. 1, etc. et I.
5. 1, etc. Christus Dei imago I. 15.
3. Deitas Filii et Spiritus S. proba-
t tur I. 13. 7 — 15.

IDe Diabolis in Scriptura quae tradun¬
tur, quo tendant I. 14. 13. magnae
eorum sunt copiae, ibid. 14. Dei et
noster Satan est adversarius ibid. 15.
pravissimusque, quamvis non ex crea¬
tione, sed depravatione propriae na¬
turae, ibid. 16. ubi et docentur, quae
de ejus lapsu Scriptura tradit, illam-
que ejus malitiam Deus dupliciter mo¬
deratur tum ad captivandos et excae-
candos reprobos, tum exercendos fide¬
les ibid. 17. 18. suntque intelligen-
tes spiritus , et substantiae propriis
subsistentiis praeditae ibid. 19. simul
voluntarie et necessario mali II. 3.

5. et II. 5. 1.
Diaconi in Ecclesia duorum sunt gene¬
rum, eorumque munus IV. 3. 9. ii
quales jam in Papatu IV. 5. 15. et
IV. 19. 32, 33. at sanctissimi ex op¬
posito in Vetere Ecclesia, ubi de Hy-
bodiaconis et Archidiaconis agitur, et
quando creari coeperint IV. 4. 5. qua¬
liter bona Ecclesiastica dispensave¬
rint ibid. 6, 7. nunc autem inde re¬
stat tantum merum latrocinium IV. 5.
16, 18, 19. opes, quas administrant,
non sunt conferendae in luxum Eccle¬
siasticum sub praetextu gloriae regni
Christi IV. 5. 17.

1 Diaconissarum exemplum an sequantur
in papatu moniales IV. 13. 19.

I Diagorae impia procacitas I. 3. 3.

3 Dies Dominicus an pari cum Sabbatho
Judaeorum veneratione et opinione
sanctitatis servandus II. 8. 33, 34.
Dii ethnicorum et Papistarum tutelares
I. 11. 10, 11. et I. 12. 1, 3. et III.

20. 22.

Dilectio ad inimicos usque extenditur II.
8. 3, 36. secunda tabula praecipitur

I n-

! Dioeceseos districtus IV. 4. 2.

I Disciplina maxime necessaria in Eccle¬
sia IV. 12. 1. in qua non ultimum

locum tenent monitiones privatae ibid.

2. de iis, qui isti disciplinae praesunt
IV. 3. 8. cui et Principes tenentur
subesse ibid. 7. de disciplinae Vete¬
ris Ecclesiae nimio rigore ibid. 8. ubi
potius mansuetudo regnare debebat
ibid. 9. periit autem omnino sub pa¬
patu, nisi quod perniciosissimae ejus
umbrae appareant ibid. 22. a civili
enim regimine discriminanda est IV.

11. 4. Clero et plebi communis esse
debeat IV. 12. 2. etc.

Disciplina rigidissima Laconum IV. 13.8.

Dionysii Pseudoareopagitae garrulitas I.

14. 4.

Discendi in Ecclesia pro temporum ra¬
tione diversus modus IV. 8. 5, 6, 7.

et I. 6. 2.

Discipuli pro credentibus III. 2. 6.

Discrimen inter prohibitiones Dei et ho¬
minum II. 8. 6. ejusque beneficen¬
tiam et nostram II. 10. 9. et III. 20. 26.

Discrimen inter legem et Evangelium
II. 9. 2,3, 4. inter Vetus et Novum
Testamentum II, 11. 1, etc. inter ne¬
cessitatem et coactionem II. 3. 5. et
II. 5. 1. inter pastores et doctores
IV. 3. 4.

Discrimen Patrum sub Vetere et fide¬
lium sub Novo Testamento II. 7. 16.
et II. 9. 1, 2, 4. et II. 10 5. et II.
14. 5. et IV. 10. 14. et IV. 14. 23.

Discrimen inter veram religionem et su¬
perstitionem I. 12. 1. inter Sacra¬
menta V. et N. Testamenti IV. 14.
23 — 26. inter schismaticos et hae¬
reticos IV. 2. 5. Vide Distinctio.

Displicentia sui magni profectus est III.

3. 21.

Disputatio inter Petrum et Simonem ma¬
gum Romae habita fictitia IV. 6. 15.

Dissimulatio quorundam in permittenda
impietate reprehenditur III. 5. 6. et

III. 19. 13.

Distantia localis Christi et fidelium ejus
fruitionem realem in Coena non tol¬
lit IV. 17. 10.

Distinctio fidei formatae et informis nu¬
gatoria III. 2. 8. cujus et notae est
illa duliae et latriae I. 11. 11. et I. 12.
2. quanti alia de tribus libertatis ge¬
neribus facienda II. 2. 5. distinctio
egregia necessitatis I. 16. 9. distin¬
ctio remissionis poenae et culpae fu¬
tilissima III. 4. 29. peccati item mor¬
talis et venialis II. 8. 58. et III. 4.

28.

Distinctio inter Sscramentum et rem Sa¬
cramenti IV. 14. 15. Vide Discrimen.

Docendi in Ecclesia verus modus IV.

INDEX.

8. 8. id muneris in V. Ecclesia om¬
nes Episcopi obibant IV. 4. 2.

Docendi fidelis populi modus non per
imagines I. 11. 7. qualiter eum Deus
doceat I. 6. 1.

Doctores in Ecclesia necessarii IV. 3. 4.

Doctrinae Mosis scopus I. 8. 7.

Doctrina Christi anima Ecclesiae est IY.

12. 1.

Doctrina fidei in papatu plane corrupta
III. 2. 1. ut et poenitentiae III. 4. 1.

Donorum Dei diversitas gratiam ejus
commendat II. 2. 17.

Donatio Constantini fictitia esse evinci¬
tur IV. 11. 12.

Donatistae refutantur IV. 1. 13. et IV.

12. 12. et IV. 15. 16.

Dotes in homine specialem Dei gratiam
arguunt II. 2. 17.

Dubitatio affectata fidei contraria III. 2.

, 38.

Duliae et latriae inepta distinctio I. 11.

10. et I. 12. 2.

Durities cordis in homine naturaliter
quanta II. 3. 6, 8.

Ecclesia vera eaque fidelium mater IV.

1. 1, 4, 5. Articulus de Ecclesia in
symbolo explicatur ibid. 2, 3. ejus
sanctitas nondum est perfecta ex omni
parte ibid. 17, 18, 19. et IV. 8. 12.
Ecclesia tum invisibilis, tum visibi¬
lis esse docetur, hujusque notae IV.

1. 7 — 11. ubi eae sunt notae, ab ea
minime discedendum, quamvis aliqui
naevi tum in doctrina, non fundamen¬
tali tamen, tum in moribus obrepse¬
rint, ibid. 12 — 20. semper in mundo
fuit, nunquam defecit ibid. 17. do¬
cere autem Ecclesia nihil potest, quam
quod a Domino acceperit, ubi plene
explicatur ejus circa dogmata fidei po¬
testas IV. 8. 1 — 4, 8, 9. Varii au¬
tem ab orbe condito fuerunt docendi
modi ibid. 5, 6, 7. Falsam eam esse
adeoque nullam evincitur, ubi men¬
dacium regnat et veritas doctrinae
exulat, qualis est illa papatus, quae
nequicquam successione sua tumet IV.

2. 1 — 4. unde eam deserendo nec hae¬
retici facti sumus nec schismatici ibid.
5, 6. status enim ejus non est me¬
lior, quam Israeliticae sub Jeroboamo
ibid. 7 — 10. quamvis paucae ibi ve¬
ritatis reliquiae supersint, etiam in¬
vito Antichristo ibid. 11, 12. uni-
versim autem Ecclesiam errare posse
ostenditur IV. 8. 13. unde non de¬
bet aut potest quicquam addere scrip¬

tis Apostolicis ibid. 14, 15, 16. quo
in argumento papistae refutantur ibid.
12. Habet etiam Ecclesia suam ju¬
risdictionem IV. 11. 1. stat invicta
et perpetua per vires Capitis sui II.
15. 3. aliquando nomine Christi ex¬
primitur IV. 17. 22. Veteris Eccle¬
siae seu ejus, quae fuit ante papatum,
conditio IV. 4. 1, 2, etc. quam sibi
rapit Romana Ecclesia potestatem, V e-
teres scriptores convellunt IV. 6. 16.
quomodo Ecclesia aedificetur IV. 8.
1. ejns anima doctrina Christi IV.
12. 1. quale ejus fundamentum I. 7.

3. qualiter eam Deus erudiat I. 6. 1.
a doctoribus non docenda per imagi¬
nes I. 11. 7.

Ecclesiasticus dubiae authoritatis II. 5.
18.

Electi soli gratiae divinae fiunt compo¬
tes II. 2. 20. et II. 3. 6. et vere cre¬
dunt ibid. 8. et III. 2. 11. et III. 24.
12. Deumque soli timent II. 3. 4. pe¬
rire nequeunt, nec a fide desciscere
III. 24. 6, 7. ipsorum fiducia a tem¬
poraria reproborum fide multum dif¬
fert III. 2. 11. ut et ipsorum humi¬
litas et timor in castigatione ab eo¬
rum duritie ibid. 27. et III. 4. 32.
et III. 8. 6. et III. 9. 6. et III. 13.
3. et III. 20. 16, 29.

Electio autem ipsa Dei est aeterna III.
21. 1. gratuita III. 22. 1. et Eccle¬
siae fundamentum IV. 1. 2. vocatione
stabilitur et confirmatur III. 24. 1.
ejus constantia ibid. 4. finis , qui est
vitae sanctimonia III. 23. 12. De ea
vero universim disputatur III. cap.
21 — 24. gratiarum omnium est initium

III. 14. 21. et fides ejus fructus III.

2. 11.

Electio ad Apostolatum alia est ab ea,
quae fit ad salutem III. 24. 9.

Electio ministrorum quando populo et
cur erepta fuerit IV. 4. 10, 12. et

IV. 5. 2. in papali electione antiquos
canones violari, et jus populi ibid.

3,4.

Eliae jejunium extraordinarium IV. 12.

20.

Elevatio manuum in precibus attentionis
adminiculum III. 20. 5, 16.

Elohim nomen creaturis, sed cum re¬
strictione tributum, et quatenus I. 13.

Encratitae haeretici matrimonium dam¬
nabant IV. 12. 23.

Energia naturalis in homine ad discen¬
das et excogitandas artes II. 2. 14.

Epicurus qualem Deum finxerit I. 2. 2.

INDEX.

ejus sequaces seu epicurei semper
multi qui Dei providentiam negarent

I. 16. 4.

Epiphanius muliebrem baptismum dam¬
navit IV. 9. 9. et IV. 15. 21.

Episcopi nomina , presbyteri , pastoris,
ministri idem designant IV. 3. 8. qua¬
les sint eligendi ibid. 12. quales sint
in papatu IV. 5. 4 , 6, 11. et IV. 12.
6. in eorum etiam electione violatos
esse canones antiquos et jus populi
IV. 5. 3, 4. maleque ibi Episcopos
officium suum facere 8 — 14. id no¬
minis in vetere Ecclesia uni alicui
fuisse attributum, sed Politiae tantum
causa IV. 4. 2. functio autem erat
verbi praedicatio et administratio Sa¬
cramentorum ibid 3. in eorum voca¬
tione observavit Vetus Ecclesia prae-
sriptum Apostolicum ibid. 10 — 13.
quo ritu in ea post electionem fuerint
initiati ibid. 14 , 15. et IV. 19. 28.
status vero Episcoporum in Ecclesia
saepe fuit corruptissimus IV, 9. 3,
4 , 5. iis nisi in Domino obediendum
non est ibid. 12.

Erectio manuum attentionis in precibus
adminiculum III. 20. 5, 16.

Errores saepe fidei esse permixtos III.
2. 31. quod in Sarae et Rebeccae ni¬
mia praecipitantia conspicuum ibid.

Esau et qualis illius fuerit poenitentia
III. 3. 25. homo cruentus II. 10. 12.

Ethnicorum templa quanti facienda IV.

1. 5. invalida tamen ratione ea exu¬
renda Xerxes statuit ibid.

Evangelistarum munus IV. 3. 4.

Evangelium saepe pro manifesta arcani
Christi revelatione sumitur II. 9. 2.
a lege ut differat ibid. 4. ejus summa
III. 3. 1, 19. totam salutis doctrinam
complectitur II. 10. 3. recte vocatur
doctrina fidei III. 2. 6, 29, 30. et

II. 11. 9. aliquando reprobis etiam
annunciatur, sed cur et quo cum
fructu III. 24. 1. fuit Patribus quo¬
que coguitum , quamvis obscurius II.
9. 1. nobis vero nunc clarius , ibid.

2. ista autem clara manifestatio pro¬

missiones de futura vita non abolet,
ibid. 3. inter id et legem medius fuit
Joannes baptista , cujus quale fuerit
ministerium , traditur, ibid. 5.

Eunuchi pietas et in Messiam fides III.

2. 32.

Eutyches haereticus damnatus et refuta¬
tus II. 14. 4, 8. et I. 13. 4, 5. et
IV. 17. 30.

Examen peccatorum quam severum Deus
habeat, si propria velimus sub¬

sistere justitia in ejus judicio III. 12.

Examen Spiritus S. seu ignis ejus doc¬
trinae hominum probatorius III. 5. 9.

Examen, quo vicarii Episcoporum in
constituendo presbytero utuntur, pue¬
rile est IV. 5. 5, 14. verum quale
esse debeat IV. 4. 14.

Examen nostri ante coenam quale esse
debeat IV. 17. 33, 40.

Excommunicatio quid sit, et quos sibi
fines propositos habeat IV. 12. 4, 5.
quomodo ab anathemate differat, ibid.
12. potestas excommunicandi a cla¬
vibus derivatur IV. 11. 2. nimia au¬
tem in ea severitas est vitanda , ubi
immodice austeri fuerunt Veteres IV.
12. 8. quales excommunicati a priva¬
tis habendi sint. ibid. 9 , 10.

Exhortationes ad jejunia et preces tem¬
poribus calamitosis necessariae IV.

12. 14.

Exhortationum ad pietatis studium erga
regenitos et irregenitos usus , et an
ponat liberum arbitrium II. 5. 4,
5. et II. 7. 2.

Exorcistae papistici ridiculi , et ipsi a
malo daemone possessi IV. 19. 24.

Exuperii Episcopi Tholosani in admini¬
stranda coena pauper, sed laudabilis
mundities IV. 4. 8. et in pauperes
cura IV. 5. 18.

Facetiarum salsarum scurrilitas II. 8.

48.

Facultates animae quot qualesque sint,
et de iis tum aliorum, tum vera sen¬
tentia I. 15. 4, 6, 7 , 8. et II. 2. 2.
atque earum et in naturalium et in
supernaturalium investiganda cogni¬
tione caecitas, quantumque ibi valeant
quantumque deficiant, ibid. 3 — 27.

Fanaticorum tumidae revelationes I. 9. 1.

Fatum Stoicorum omnino a Providentia
differt I. 16. 8.

Fidei nomen quid profanis scriptori¬
bus , quid item Scripturae notet IV.
14. 13. in qua etiam diversimode su¬
mitur, ubi variae ejus significationes

III. 2. 9, 13, 43. ejus objectum Deus,
sed mediante Christo II. 6. 4. et III.
2. 1. ubi et docetur fidem veram non
esse simpliciter vulgarem Evangelicae
historiae assensum, ut nugantur Pa-
pistae : ea quatenus implicita , quod
tamen affectatae ignorantiae et fidei
carbonariae non patrocinatur , cum
sine intelligentia consistere nullo modo
possit, ibid. 2 — 5. Veritas quidem

INDEX.

totius Verbi fidei objectum , specia¬
liter tamen promissiones , et in iis
Christum considerat, ibid. 6, 7. for¬
matae et informis fidei distinctio quanti
facienda, 8. de fide temporaria, et
quomodo a fide salvifica et electorum
differat 10, 11, 12. hanc ostenditur
vocari agnitionem et scientiam, sed
quae certitudine magis, quam appre¬
hensione constet 14. (item I. 7. 5.)
non est autem contenta dubia opi¬
nione , sed fixam certitudinem requi¬
rit 15, 16. (I. 7. 5.) huic non

obstant inquietae tentationes fide¬
lium, quibus omnes sunt expositi,
quia nunquam a certa fiducia de Dei
misericordia desciscunt , quod Davi-
dis exemplo praecipue ostenditur , et
unde illae oriantur 17, 18, 37. (ad
hunc fiducialem sensum nunquam as¬
surgunt seu homines mere

naturales II. 2. 18.) semi - papistarum
quorundam circa hanc firmam fidei
persuasionem pestilens error tollitur
24 , 25. intuitus enim ejus est cer¬
tissimus , qamvis saepe non ita cla¬
rus 19 , 20. quippe in omnibus ad¬
versis et timoribus se Verbo Domini
munit, unde victrix evadit 21, 22,
23. Timor, qui sanctis tribuitur, non
evertit eam rcappiqafav et audaciam
accessus ad thronum gratiae 26, 27.
Itaque respicit fides divinam benevo¬
lentiam, a qua tum praesentis tum
futurae vitae benedictiones expectat
28. in hoc fidei objecto praecipue lo¬
canda est gratuita salutis promissio,
non exclusis tamen aliis verbi parti¬
bus 29, 30. quo universo non minus
opus habet, quam fructus viva radice
arboris 6 et 31. Consideratione etiam
potentiae divinae se sustentat fides,
a qua novit derivari promissionum
complementum , ibid. ea nihilominus
saepe errores sibi permixtos habet,
ut in exemplis Isaaci , Sarae et Re-
beccae liquet , ibid. quas vero respi¬
cit fides promissiones, a Christo tan-
quam earum scaturigine derivandae
sunt in eoque solo fundantur 32. prop-
terea neque illa Naamanis Syri , nec
Eunuchi , nec tandem Cornelii , sine
Messiae cognitione fuit , ibid. est au¬
tem Spiritus S. donum non minus
quoad intellectus illuminationem, quam
cordis confirmationem , quod utrum¬
que ad fidem , nisi mortuam habere
velimus, requiritur, 33 — 36. (I. 7.
5. et II. 3. 8. et III. 14. 8. et III.
1, 4.) tota haec doctrina vindicatur

contra perniciosum scholasticorum
dogma de gratiae divinae et salutis
incertitudine ubi ex opposito earum
certissima, quae animis nostris a Spi¬
ritu S. obsignatur , persuasio asseri¬
tur , et quo nitatur fundamento 38,
39, 40. quae omnia cum Apostolica
fidei definitione conveniunt 41. Cha-
ritate eam esse priorem Bernardi te¬
stimonio confirmatur, ibid. ex eadem
spes oritur , quae ejus individua co¬
mes est, utriusque discrimen et con¬
venientia 42, 43. ab electione profi¬
ciscitur II. 3. 8. et III. 22. 10. quo
sensu opus dicatur III. 18. 10. rege¬
nerat III. 3. jl. et III. 14. 8. et HL 2. 1.
invocationis est mater III. 20. 1. om¬
nium operum bonorum radix IV. 13.
20. et sola justificat III. 11. 13, 23.
quale ejus semen in infantibus IV.

16. 20. inter eam et Evangelium re¬

latio III. 11. 17. ejus merces III.
18. 3. quamdiu in hac carne versa¬
mur, est imperfecta IV. 14. 7. 8.
credendorum seu fidei, qua creditur,
summa symbolo Apostolico compre¬
hensa est • II. 16. 18.

Fideles cur justi appellati III. 17. 10.
et IV. 15. 10. Filii sunt Dei IV.

17. 2. et ex uno cum Christo II. 13.
2. quamvis in hoc mundo perpetuo
peccatores, cum carnis suae reliquiis
luctantes III. 3 10—14. IV. 15. 10,
11, 12. Deo prophetae, sacerdotes et
Reges consecrati II. 15. 6. et IV. 18.
4, 16. a Deo edocentur III. 2. 6.
multas patiuntur in fide sua tenta¬
tiones III. 2. 18, 36. mortis et resur¬
rectionis Christi in carnis suae mor¬
tificatione et vitae novitate sunt par¬
ticipes III. 3. 9. quomodo coram Deo
innocentiam suam in testimonium pro¬
ferre ausint III. 14. 18 , 19. unde
Christiani dicti II. 15. 5. ipsorum con¬
tra Satanam perpetuum bellum , et
quibus viribus in eo subsistant I. 14.
13, 15, 18. et III. 20. 46. Eorum
afflictiones III. 8. 1, etc. III. 9. 6. quae
ab improborum suppliciis infinito dif¬
ferunt III. 4. 31 — 34. ut et discrimen
eorum in iis perferendis III. 2. 27.
Veteris Testamenti fideles ejusdem no-
biscum gratiae participes II. 10. I
etc. futuram vitam in summum bo¬
num sibi praestituuut III. 25. 2. eorum
hac in terra sub Christi regno con¬
ditio II. 15. 3. et Dei timor III. 2.
22 , 23, 26, 27. ex ascensu Domini
quem fructum colligant II 16. 16.
eorum felicitas II. 15. 4. et III. 25.

INDEX.

10. quaenam in sancta vita perfectio
ipsis adscribenda sit III. 17. 15. a
salute nunquam excidunt III. 24. 7.

Fiducia in Deum notitiae ejus finis I.

10. 2. in eo solo locanda I. 14. 12.

et II. 8. 16. cum fide est conjuncta,
et ejus anima III. 2. 16. sine ea pre¬
ces recte concipi nequeunt III. 20.
12. propriae vero perfectionis fidu¬
cia vana IV. 1. 20. nec ponenda in
operum justitia III. 14. 16.

Figuris seu simulacris omnibus Dei vox

opposita I. 11. 12.

Filius Dei Christus qua ratione et an
talis figurate tantum sub V. T. II. 14.
5 — 9. Vide Christus.

Filii Dei fideles speciali praerogativa

11. 14. 8. et unde nascantur II. 13.
2. et I. 14. 19. eorum schola I. 6.
1 , 4. eorum castigatio qualis III. 4.

31.

Filii Abrahae qui IV. 16. 12.

Filii diaboli qui I. 14. 19.

Fines diversi diversam reddunt ratione
agentium eandem actionem I. 18. 4.

et II. 4. 2.

Finis in singulis decalogi praeceptis re¬
spiciendus, ut eorum habeatur inter¬
pretatio II. 8. 8.

Finis regenerationis nostrae I. 15. 4. et

III. 3. 19.

Fletus in poenitentia aliquando non
parvi usus III. 3. 17.

Foelicitas Christiana quatenus possessa
et quatenus adhuc ab iis possidenda
III. 25. 1. erit aeterna, ibid. 10.

Fortuita etiam a Deo reguntur I. 16. 6.

Fortuna quatenus in rebus naturalibus
locum et quatenus non habeat I. 16.
2 , 8, 9. Ethnico tamen more con¬
siderata universim nulla est I. 16. 4.

et I. 17. 10.

Fundamentum Ecclesiae Scriptura I. 7.

2, 4. et IV. 2. 1.

Fundamentum fidei gratuita Dei promis¬
sio III. 2. 29.

Furtum prohibitum II. 8. 45. ubi varia
furti genera explicantur, et qualem¬
cunque habeant apud homines spe¬
ciem , apud Deum tamen damnari do¬
cetur. Qualiter unus quisque prae¬
cepto decalogi de non furando satis¬
facere possit, ibid. 46.

Galeni in scrutando humani corporis
artificio industria 1. 5. 2.

Gaudium fidelium unde et quale III.

9.. 5.

Gelasii de communicatione sub utraque
specie decretum IV. 17. 49.

Generatio hominis quatenus nunc im¬
munda II. 13. 5. et II. 1. 5, 6.

Geniculatio coram throno Christi vel
invita vel voluntaria III. 5. 8 quan¬
ti in oratione facienda sit IV. 10.
31. in qua certe adhibenda III. 20.

33.

Gentium vocatio praefigurata quidem in
Veteri , sed complementum tantum
nacta in Novo Testamento II. 11. 11,

12.

Gloria sua Deo et Christo tum in
nostra reconciliatione III. 4. 27. tum
in nostra justificatione III. 13. 1. illi¬
bata manere debet: impie autem ido¬
lorum fabrica corrumpitur I. 11. 1.

Gloria fidelium post hanc vitam qualis
III. 25. 10. in hoc mundo quae II.
15. 4. in Dei solius honore fundatur,
non nostri fiducia III. 13. 1.

Gradus quos Deus observat , in nobis
deducendis ad salutem III. 18. 1.

Gratiae operantis et cooperantis distinc¬
tio quanti II. 2. 6. quo sensu possit
admitti II. 3. 11.

Gratia Dei omnio libera III. 21. 6. et
III. 22. 1.

Gratia Dei purgans et cohibens tantum
II. 3. 3, 4. est omnis boni causa II.

3. 6. et III. 14. 5.

Gratiarum actio ex mandato primi prae¬
cepti Deo referenda II. 8. 16.

Gregorii Septimiastus in supplantando
Imperatore IV. 11. 13.

Grylli apud Plutarchum egregia senten¬
tia I. 3. 3.

Gubernationum nomine seniorum coe¬
tus expressus , quantique eae sint
usus et necessitatis IV. 3. 8. et IV.

11. 1.

Habitationis modus , quo totus Deus in
fidelibus manet III. 11. 5.

Habitus corporis seu vestimenta ad
quam munditiem componenda II. 8.

44.

Haeretici et schismatici quinam IV. 2. 5.

Henrici Imperatoris in agendis rebus in¬
consulta temeritas , unde facile ab
Hildebrando supplantatus IV. 11. 13.

Hierarchia coelestis a Pseudo - Diony¬
sio nimis temere descripta I. 14. 4.
cum de ea nihil possit definiri, ibid.

8. et IV. 6. 10. et IV. 19. 22.

Hilaebrandi , postea Gregorii septimi
dicti, versutia IV. H. 13.

INDEX.

Homicidium prohibitum decalogo , et
quid eo praecepto ex opposito jubea¬
tur H. 8. 39.

Hominis artificiosa structura (unde fju,-
xpoxoap.0? dicitur) Deum evincit, ut
ingrati sint ex hominibus, qui eo prae¬
textu ad eum negandum abutuntur I.
5. 3 , 4. ejus creatio et Dei pro eo
cura I. 14. 2, 20 et I. 15. 1. ex pro¬
pria sui cognitione ad quaerendum
Deum quasi manu ducitur I. 1. 1, 2.
sola, quam habet de Deo, notitia a
brutis differt I. 3. 3. Duplex ejus
haberi potest notitia, una qualiter crea¬
tus sit prima origine, et altera qua¬
lis exstiterit post Adae lapsum, ex
priore ad gratitudinem, ex posteriore
ad humilitatem eruditur I. 15. 1. et
II. 1. 1, 2, 3. duabus constat parti¬
bus et substantiis per se solas sub¬
sistentibus I. 15. 2. ad imaginem Dei
fuit creatus, et quid id sit, ibid. 3,
4. non est tamen ejus anima divinae
essentiae portio aliqua, ibid. 5. qui¬
bus facultatibus in prima creatione
excelluerit, ibid. 4, 8. et II. 1. 10.
et II. 5. 18. ejus causa totus mundus
conditus I. 14. 2, 22. et I. 16. 6.
specialiter providentiae divinae subja¬
cet, ibid. In naturali statu cum
quoad intellectum, tum voluntatem est
corruptus II. 3. 1 , 2 , 3 , 4. misera
ejus , si extra Christum consideretur,
conditio II. 16. 2. varia, quae ei im¬
minent, pericula sola providentiae di¬
vinae consideratione leniuntur, alio-
qui futuro miserrimo I. 17 10.

Honestas in Ecclesia et decorum quoad
ordinem servandum IV. 10. 27 — 31.

Honor superioribus debitus ex quarto
praecepto quid complectatur II. 8.

35, 36.

Horae precibus destinatae ad decorum
Ecclesiae pertinent IV. 10. 28. et III.

20. 50.

Humiliationis Christi status describitur
II. 16. 5 — 12. et II. 14, 2.

Humilitas totius Christianismi fundamen¬
tum II. 2. 10, 11. et III. 12. 6, 7,
8. et II. 8. 3. et II. 1. 1 , 2 , 3. ad
eam nos Deus per afflictiones erudit
III. 8. 2.

Hypocrisis homini naturalis 1. 1. 2. Deo
fictitios et quos respuit cultus obtru¬
dit I. 4. 3, 4. cuncta ejus opera Deo
abominationi III. 3. 6. et III. 4. 36.
et III. 14. 7, 8. et IV. 12. 19. hy¬
pocritarum preces , quibus populi
auram captant III. 20. 29. quomodo
in Ecclesia visibili lateant IV. 1. 7.

Hypostatica naturarum Christi in unam
personam unio fuse probatur II 14.

1 — 5.

Jacob vitae quoad terrenam conditionem
miserae insigne exemplar II. 10. 12.
unde promissiones divinae ei factae
futuram immortalitatem concernere de¬
buerunt, ibid.

Jactura bonorum patienter ferenda 1.

17. 9.

Idiomatum communicatio quid II. 14. 1.

et IV. 17. 30.

Idola secundo praecepto vetita II. 8.
17. et I. 11. 1, etc. vero Deo oppo¬
nuntur I. 10. 1 — 3. et II. 8. 15. non
tantum ut huic soli merum Dei no¬
men vindicetur, sed praecipue cultus,
nec alio transferatur, quod in divini¬
tatem competit I. 12. 1. Quare im¬
pio mendacio gloria ejus corrumpitur,
ubi talibus formis exprimitur I. 11.
1, 2. quod non ad Judaeos solum,
sed ad omnes gentes communiter, per¬
tinet ibid. Quae Deus praesentiae suae
aliquando signa visibilia dedit, cum
momento evanescerent et Dei ineffabi¬
lem Majestatem simul edocerent, non
fuerunt unquam a Judaeis obtenta ad
eum corporali figura exarandum, ibid.
ubi ostenditur, nequicquam huc facere
imagines Cherubim, imo omnia, quot¬
quot fabricantur, simulacra gloriam
Dei corrumpunt, nec id sculptura
modo fit, sed et pictura , ibid. 4. ri¬
diculum dictum Gregorii, imagines
esse libros laicorum et idiotarum, re¬
fellitur, quum praedicatione Verbi et
Sacramentorum administratione Dei
populus docendus sit, Papistarum vero
imagines perditissimi luxus sint exem¬
plaria 5 , 6 , 7. Idolorum origo ex
diffidentia praesentiae Dei, et ejus
ortus tempus ibid. 8. et ex nimia te¬
meritate, qua quisque sibi Deum pro
libidine imaginatur (I. 5. 12.) ex qua
perversa opinione statim simulacri
adoratio oritur 9. etiam in Papatu,
ubi ostenditur, praetextum illum, quo
evadunt, se imagines pro Diis non
habere, esse vanum 9, 10. ineptiae
distinctionis latriae et duliae detegun¬
tur 11. (et I. 12. 2.) His tamen de
causis non rejicitur picturae et sculp¬
turae usus, cum dona sint Dei, sed
moderatus usus requiritur 12. tutius
est, nullas imagines in Christianorum
templis haberi 13. qui autem contra¬
rium probare conati sunt Patres in

INDEX.

concilio Niceno , se omnium fecerunt
ludibrium 14, 15. et IV. 9. 9. Vide
Imagines.

Idololatrae omnes semper senserunt,
unum esse Deum, sed ille sensus ad
inexcusabilitatem tantum valuit. I. 10.
3. nec unquam sua simulacra pro
ipsis Diis habuerunt, idololatriae ni¬
hilominus rei I. 11. 9. multi ex iis
Athei I. 5. 12.

Idololatria notitiae de Deo naturaliter
omnium hominum cordibus inscriptae
argumentum I. 3. 1. ejns origo 1.

5. 12.

Jejunium ad Ecclesiasticam disciplinam
pertinet, ut et preces extraordinariae:
prioris usus jam sub Vetere Testa¬
mento IV. 12. 14. ejus ubi legitimum
est tres fines , ibid. 15. quando in-
primis indicendum sit 16, 17. ejus
definitio 18. superstitio autem sem¬
per ab eo arcenda 19. quae in qua¬
dragesimae observatione conspicitur
20, 21. est ordinarium vel extraor¬
dinarium , tota enim piorum vita est
quaedam jejunii species III. 3. 11,
17. et III. 10.3. cur Moses XL dies
jejunaverit IV. 12. 20. Elias item et
Christus , ibid.

Jephtlie inconsideratum votum IV. 13. 3.

Jerusalem quo sensu nomine Dei insig¬
nita fuerit I. 13. 9.

Jesus cur Eedemptor noster dictus, et
ejus nominis suavitas ac origo II. 16.

1, 19. Vide Christus.

Jesuitarum perversa de poenitentia doc¬
trina III. 3. 2.

Ignatii de quadragesimae observatione
putidae naeniae , et an ejus sint I.

13. 29.

Ignis pro Spiritus S. examine , et pro
afflictionibus positus III. 5. 9.

Ignorantia affectata cum fide non con¬
sistit, quod fidei sit permixta, ex ejus
imperfectione contingit III. 2. 2 — 5.

Illuminat aliquando Deus immediate sine
praedicatione verbi IV. 16. 19.

Illuminatio mentis Spiritus est opus II.

2. 21. ad fidem est necessaria III. 2

16, 33 — 35.

Imago Dei, ad quam homo est condi¬
tus , quatenus in externo corpore re¬
luceat, circa eam Osiandri figmentum
refellitur, in anima enim ejusque po¬
tentiis quaerenda est I. 15. 3. et II.
12. 6. in mentis luce, cordis rectitu¬
dine et partium omnium sanitate sita
fuit, ibid. 4. ea docet, hominem tum
sola Dei participatione fuisse beatum

II. 2. 1. debet nos exstimulare ad

beneficentiam in proximum et vitae
ipsius conservationem II. 8. 40. et

III. 7. 6.

Imagines tum licitae, tum illicitae I. 11.
12. an in templis ferendae, et quando
ibi positae fuerint, ibid 13. Ineptum
Gregorii de iis dictum, esse idiota¬
rum et laicorum libros, ibid. 5. quod
refellitur , ibid. Vide Idola.

Immunitas cleri Pontificii tum a foro,
et Judiciis Magistratus terreni, tum
a tributis non est juris divini, sed vi
et fraudibus irrepsit IV. 5. 15. et IV.

11. 15, 16.

Impiorum opera quomodo Deus utatur

I. 18. 1. et II. 4. 1. eorum poenae,
et quomodo a castigationibus fidelium
differant III. 4. 31 — 34. aeterni in
inferno cruciatus III. 25. 12. Christi
Judicis virtute, non Redemptoris re¬
surrecturi sunt, ibid. 9. ad tempus
impuniti , sed postea gravius sensuri
judicium I. 5. 7. Ecclesiae visibilis
quomodo saepe membra IV. 1. 7.
Deitatis sensum naturaliter sibi in¬
sculptum excutere nequeunt I. 3. 3.
unde sufficienter ejus notitia reddun¬
tur inexcusabiles I. 4. 1. quo sensu
Deum esse negent, ibid. 2. Vide Im¬
probi.

Impositio manuum in ordinandis mini¬
stris Apostolicae institutionis IV. 3. 16.
an Sacramentum IV. 14. 20. ut ea
adventitiis ceremoniis corrupta sit in
papatu IV. 19. 31.

Improbi carent excusatione , quamvis
etiam in suis malis actionibus Dei in¬
strumenta I. 17. 5. et I. 18. 4. et

II. 4. 2. spretis Verbi divini exhorta¬
tionibus redduntur inexcusabiles II.
5. 5. divinis castigationibus induran¬
tur III. 4. 32. et III. 8. 6. qualem
habeant Dei timorem IV. 10. 23. egre¬
giis aliquando dotibus excellunt II. 3.
3,4. et III. 14. 2. Vide Impii.

Indulgentiae satisfactionibus poenitentia-
libus additae , et quomodo tum diu
salvae steterint III. 5. 1. earum sa¬
crilega impietas, ibid. 2, 3, 4. eorum
origo ibid. 5.

Induratio quomodo reprobis et quo sensu
Deo adscripta I. 18. 2. et II. 4. 3,
4. et III. 24. 14.

Infantes damnationem secum ex matrum
utero afferunt II. 1. 5, 6. et IV. 15.
10, quomodo regenerentur et quate¬
nus IV. 16. 17. sunt baptizandi IV.
16. 1 etc. Vide Paedobaptismus.

Infidelitas Adami in ejus lapsu caetero-
rum peccatorum radix fuit II. 1. 4.

INDEX.

Inimici etiam diligendi II. 8. 57.

Inobedientia primi hominis humani ge¬
neris pernicies II. 1. 4. et 12. 3.

Intellectus et voluntas animae partes I.
15. 7. utraeque corruptae post lap¬
sum II. 2. 2, etc.

Intelligentia fidei debet conjungi III.

2. 3.

Intentio bona saepe non impedit, quo¬
minus labamur II. 2. 25.

Intercessio Christi qualis sit, an alios
in eo munere socios admittat, et unde
orta illa Sanctorum III. 20. 20 — 27.

Invocatio soli Deo debita III. 20. 27.
et II. 8. 16. et I. 12. 1, 2, 3. a fide
manare debet III. 20. 21. Vide
Oratio.

Joannis Baptistae munus medium autem
fuit inter legem et Evangelium , et
Evangelii praeco, cur Elias dictus II.
9. 5. ejns baptismus idem cum illo
Apostolorum IV. 15. 7. in matris
utero quem in finem sanctificatus IV.

16. 17.

Ira Dei ardentissima in reprobos III.

25. 12.

Irae divinae signa III. 4. 17. et IV.

12. 17.

Isaaci misera quoad praesentem vitam
conditio II. 10. 1. ejus fides errori¬
bus permixta III. 2. 31.

Israelis seu Judaeorum praerogativae II.

11. 11.

Judaei vi foederis Evangelii haeredes
et in Dei familia primogeniti IV. 16.
14. Vide Israel.

Judas electus quo sensu dicatur III. 24.
9. panem Domini, non panem Domi¬
num accepit in coena IV. 17. 34.

Judicia Dei duplicia vel castigationis vel
supplicii , prioribus in fideles , poste¬
rioribus in reprobos utitur III. 4. 31.

Judiciorum forensium usus quomodo
Christianis licitus IV. 20. 17, 18. sub¬
lata nempe vindictae cupiditate, ibid.
19. cui praeceptum Christi de permit¬
tendo ei pallio, qui tunicam abstule¬
rit, non adversatur 20. nec Paulus,
dum litigandi furorem nimium in Co¬
rinthiis damnat 21.

Judicium ultimum a Christo peragendum
II. 16. 17, 18. id gravissimum in re¬
probos futurum est III. 25. 12. quam
in universum rigidum III. 12. 4.

Juramenti definitio , ubi legitimum est,
species est divini cultus , in eoque
tum perjurium, tum Dei contemptus
(qui jurejurando supervacuo innecti¬
tur), tum alterius quam Dei invocatio

cavenda sunt II. 8. 23, 24, 25. taliter
usurpatum a Christo non est prohibi¬
tum 26. nec publica solum licita, sed
et privata 27. jurisjurandi formulae 24.

Jurisdictio in homine duplex, spiritualis
et corporalis III. 19. 15.

Jurisdictio in Ecclesia necessaria, et pe¬
nes quos esse debeat IV. 11. 1. ty¬
rannidi Romani Pontificis occasionem
dedit IV. 7. 5.

Justificatio fidei , maximi est momenti
III. 11. 1. ac primo ostenditur esse
nomen forense, non infusionem justi¬
tiae denotare 2, 3. et paucis ejus ve¬
ritas in antecessum et quid sit, mon¬
stratur 4. nullo autem modo fit per
essentialem justitiam, quae nobis in¬
fundatur, ut somniat Osiander, qui
refellitur 5 — 11. ubi ostenditur, quo¬
modo Christus nobis factus sit justi¬
tia, utriusque nimirum naturae re¬
spectu; adscribenda autem est justifi¬
catio omni ex parte fidei, nullo modo
operibus, et recte nos restringere pro¬
batur hoc modo, sola fide nos justi¬
ficari 13 — 20. haec justificatio recon¬
ciliatione cum Deo, quae sola pecca¬
torum remissione constet , absolvitur
23. ut haec gratuita fidei justificatio
nobis persuadeatur , ad Dei tribunal
tollendas esse mentes , qua conside¬
ratione omnium operum justitia eva¬
nescit III. 12. 1 — 8. id ulterius evin¬
citur ex duobus, quae in justificatione
observanda sunt , Dei gloria et con¬
scientiae tranquillitate III. 13. 1 — 5.
et ex ejus initio continuisque progres¬
sibus III. 14. 1 — 21. Quae omnia
vindicantur, contra operum merita III.
15. 1 — 8. in cujus cap. sect5. summa
hujus doctrinae proponitur; qua bona
opera et studium bene agendi minime
evertitur , nec homines ad peccandum
illiciuntur III. 16. 1 — 4. quo vero
sensu dicat aliquando Scriptura fide¬
les operibus justificari III. 17. 8 — 12.
et legis factores ibid. 13. item eum,
qui ambulat in sua integritate, justum
esse, ibid. 15. Quod autem fideles
saepenumero justitiam suam Deo exa¬
minandam offerant, nihil obstat 14.
nec Christi dictum, si vis ad vi¬
tam ingredi, sprva mandata
HI. 18. 9.

Justitia Christi perfectissima III. 14.
12. et III. 15. 5. qualis illa et no¬
stra sit III. 11. 10. ista priori sola
justi sumus III. 11. 22, 23.

Justitia operum ex mercede ifs promissa
colligi non potest III. 18. 1. Sophi-

INDEX.

starum justitia partialis operum refel¬
litur III. 14. 13. Vide Justificatio.

Justi cur fideles appellati III. 17. 10.

et IV. 15. 10.

Labyrinthus omnibus hominibus mero
lumine naturali praeditis suum inge¬
nium est I. 5. 12. talis et nobis ful¬
gor divini vultus , nisi Verbi linea in
ipsum dirigamur I. 6. 3. et I. 13. 21.
labyrinthus conscientiae seu ejus scru¬
puli vitandi III. 19. 7.

Lacedaemoniorum rigidissima disciplina
IV. 13. 8.

Laicis seu non vocatis ad ministerium
baptizare illicitum IV. 15. 20.

Lampadum instar sunt Dei opera ad ejus
gloriam illustrandam I. 5. 14.

Lapsus primi hominis et ejus gravitas
describitur II. 1. 1, 4. et ejus deplo¬
randi ostenduntur effectus 5 — 8.

Lapsus lubricus est, non ferre Eccle¬
siam nisi omni modo perfectam IV.

1. 13.

Lapsus seu Apostasiae in reprobis causa

II. 5. 3. is plene describitur III. 3.

21—24.

Laquei Papales impii et tyrannici , con¬
scientiis intolerabile jugum imponen¬
tes IV. 10. 1, 2, 3, 12. et III. 4. 24.

Larvae tantum pastorum nunc in Papatu

III. 4. 7. et IV. 5. 4.

Latrones Papistici bona Ecclesiastica in¬
ter se diviserunt IV. 5. 16. in La¬
trone nullum, cum crucifigeretur, elec¬
tionis semen III. 24. 11.

Latriae et duliae nugatoria distinctio I.

11. 10. et I. 12. 2.

Lazarum e sepulchro egressum fasciis
quinam solverint, discipuli Christi an
adstantes Judaei III. 4. 6.

Lectio Scripturae necessaria I. 9. 1, 2.

Lectores quinam in Vetere Ecclesia IV.

4. 3, 9.

Legislator mentium unus Deus IV. 10. 7.

Leprosi ad sacerdotes cur missi III.

4. 4.

Lex cur promulgata I. 6. 2. miraculose
fuit conservata , in persecutionum ve¬
hementia I. 8. 9. legis moralis summa
II. 8. 11, 51. ejus usus tum quoad
regenitos, tum quoad irregenitos , po¬
pulum autem speciatim Israeliticnm
ad Christum duxit I. 11. 1. et II. 7.
1—13. et III. 19. 2. et IV. 15. 12.
lex tum ceremonialis , tum moralis
quatenus abolita fuerit II. 7. 14 — 17.
est spiritualis animumque respicit II.
8. 6, 51. ob carnis imbecillitatem ob¬

servari plene a nullo homine potest
adeoque est impossibilis II. 5. 6 , 7.
et II. 7. 4, 5. duabus constat parti¬
bus , una quae Deum , altera quae
proximum respicit II. 8. 11, 12, 50.
et IV. 20. 15. ejus plena explicatio
II. 8. 1 — 59. lex naturalis cum mo¬
rali et insita justi et aequi cognitione
convenit, nisi quod haec expressior sit
II. 2. 22. et II. 8. 1. et Dei justi¬
tiam nostramque iniquitatem et ex ea
humilitatem nos melius edoceat II. 8.

2, 3. nihil ei Christus addidit II. 8.

7. in ejus praeceptis et interdictis
semper plus inest, quam verbis ex¬
primatur; itaque in iis explicandis
utrorumque ratio seu finis inspicien¬
dus est, ibid. 8,9. et cur Deus in
iis efferendis concisis ejusmodi loquen¬
di formulis usus sit 10. legis univer-
sim sumptae divisio in moralem , ce-
remonialem et forensem IV. 20. 14.

Leges civiles Rerump. nervi IV. 20. 14.
a Magistratu possunt ferri, ibid. 15.
et an forenses Judaeorum ubique ob¬
servandae sint in omnibus regnis ibid.

14, 15, 16.

Leges nullae ab hominibus conscientiis
poni possunt III. 3. 24. et IV. 10.

7, etc.

Libertatis Christianae cognitio summe
necessaria III. 14. 1. in tribus par¬
tibus sita est, ibid. 2 — 8. male autem
ad carnis licentiam rapitur et fratrum
scandalum, cum tota spiritualis sit
ibid. 9, 10.

Libertas populo in eligendis Episcopis
quamdiu manserit, et quando erepta
fuerit IV. 4. 11, 12, 13. et IV.

5. 2.

Libero arbitrio homo in prima creatione
fuit praeditus , lapsu amisit ; ex hu¬
jus rei ignoratione errores apud Phi¬
losophos de naturali virtutis amore
etc., oriundi, quibuscum faciunt ii inter
Christianos , qui paganismum cum
Christianismo miscentes in corrupto
hoc statu id homini assignant I. 15.

8. ea facultas in primo homine fuit
mutabilis et flexibilis ad malum, quod
lapsum tamen non excusat, ibid. Ut
vero jam est, nullam habet ejusmodi
libertatem: itaque et ad Dei gloriam
pertinet et e re nostra est confiteri,
vires nostras esse baculum arundi¬
neum , et quid in hac disputatione
cavendum II. 2. 1. Philosophorum
de libero arbitrio sententiae viribus¬
que intellectus et voluntatis, ibid. 2,

3. Scriptorum Ecclesiasticorum, qui

INDEX.

licet mentis sanitatem et voluntatis
electionem ex peccato vulneratas ag¬
noscerent , nimis hic philosophice et
obscure saepius sunt loquuti (excepto
uno Augustino) et quae ad id eos
causae moverint 4. quibus in rebus
concedant vulgo homini liberum arbi¬
trium , ubi de triplici ejus voluntate
et triplici voluntatis libertate 5. Re¬
centi orum hac de re judicium , qui
in deterius semper lapsi sunt , Lom-
bardique de arbitrii libertate ingenua
confessio , ubi de trita distinctione
gratiae operantis et cooperantis 6. et
quanti ipsum nomen faciendum sit 7.
quantaque cum cautione a Veteribus,
praecipue Augustino, sit usurpatum 8.
quamvis hic vacillarint ita Veteres,
apparet tamen ex eorum infinitis sen¬
tentiis, humana virtute quam minimo
aestimata , omnem bonorum laudem
Spiritui S. detulisse 9. non est autem
aestimanda haec libertas ab eventu,
sed a judicii et voluntatis electione
2, 4, 8. fundamentum vero hujus dis¬
putationis debet esse humilitas, ne
quid nobis , quod nostrum non est,
arrogemus II. 2. 10, 11. eum in finem
affertur et explicatur egregia illa sen¬
tentia Augustini , naturalia dona per
peccatum fuisse corrupta, supernatu-
ralia sublata 12. Quae in prioribus
ipsi libertas et notitia adhuc reman¬
serit, ubi si aliquando excellit, agnos¬
cenda est Spiritus S. gratia 12 — 17.
Quoad supernaturalia, ostenditur, in¬
tellectum ex se esse caecum 11 — 25.
voluntatem in malum pronam 26, 27.
(II. 4. 1.) id porro evincitur ex elo¬
giis , quibus homo in Scripturis in¬
signitur II. 3. 1, 2. Nec obstat Eth¬
nicorum aliquorum exemplum , qui
natura duce honestissimam vitam du¬
xerunt 3 , 4. Haec omnia diffusius
probantur ex adjutorio gratiae, quod
homini est necessarium ad omne bo¬
num 6 — 10 etc. tota haec doctrina
contra adversariorum objectiones vin¬
dicatur, ac docetur, peccatum esse ne¬
cessarium , nec tamen minus debere
imputari: esse voluntarium nec tamen
evitabile II. 5. 1. aliaque in contra¬
rium argumenta solvuntur 2 — 19. ubi
ostenditur, quem usum habeant etiam
erga infideles admonitiones et exhor¬
tationes, praecepta, promissiones etc.,
et specialia quaedam testimonia ab
adversariis detorta explicantur , quo
item sensu bona opera dicantur no¬
stra etc.

Libertini refutati I. 9. 1, 2, 3. et III.

3. 14.

Ligare et solvere quid IV. 6. 3. et IV.

11. 1, 2.

Littera occidens et Spiritus quid sint et
quomodo opponantur I. 9. 3. et II. 7.

2, 7. et II. 11. 8.

Lucretii in suis scriptis impietas I. 5. 5.

Lycurgi rigidissimae leges IV. 13. 8.

Macedonius haereticus refutatur III. 13.

Magistratus functio sancta et legitima
coram Deo est IV. 20. 4. haec cogi¬
tatio piis Magistratibus ad leniendas
muneris sui difficultates est solatiiun,
ibid. 6. Hanc functionem et guber¬
nandi genus non impedit allata a
Christo Evangelii perfectio I. 5. 7.
utriusque tabulae legis Dei debent esse
vindices , quod sine potestate gladii
fieri non potest 9. pietas Magistratus
non tollit punitionem sontium et san¬
guinis effusionem, modo nimia absit
severitas et superstitiosa clementiae
affectatio 10. de eis debent honorifi¬
centissime subditi sentire tanquam de
Dei ministris 9. 14. 22. illis obedire,
sive edictis parendum, sive tributa
solvenda sint, nec eorum est, in illo¬
rum officium involare 23. Principes
etiam tyrannice dominantes ferendos
esse 24, 25. quia sine singulari Dei
providentia ad hunc honoris gradum
evecti non sint 26 — 29. et 31. iis ta¬
men , qui vindices constituti sunt li¬
bertatis populi, eorum fraenare furo¬
rem licet 31. istius modi deus mira¬
bili sua bonitate in populi aliquando
libertatem excitat. Quaecunque autem
Regibus debetur obedientia, a man¬
datis Dei nos non abducere debet;
si illis contrarium jubeant, satius est,
obedire Deo quam hominibus 32. et
II. 8. 38.

Magnitudo animi Christiani in afflictio¬
nibus doloris sensum non tollit III. 8. 8.

Maledicentia damnatur if. 8. 47, 48.

tum Malitia , tum superstitione notitia
Dei homini naturaliter insculpta suf¬
focatur I. 4. 4.

Mandata seu praecepta legis perfectis¬
simam continent justitiam II. 8. 4.
ex consideratione finium suorum ex¬
plicanda sunt, ibid. 8. mandatum Dei
de se invocando III. 20. 13. mandata
Dei III. 20. 31. et IV. 20. 6.

Manducatio carnis Christi salutifera et
realis, non tamen corporalis IV. 17.

INDEX. 17

1 , 4. quomodo a simplici in Chri¬
stum fide differat 5, 6, 7, 8, etc.

Manichaei haeretici refelluntur I. 13. 1.
et I. 14. 3. et I. l5. 5. et II. 1. 11.
et II. 11. 3. et II. 13. 1, 2. et II. 14.
8. et III. 11. 5. et III. 23. 5. et III.

25. 7. et IV. 12. 19.

Mannae descensus Mosis doctrinam con¬
firmavit I. 8. 5, 6. non ad sublevan¬
dam Israelitarum famem modo, sed
confirmandam fidem praecipue valebat
II. 10. 5, 6.

Manuah Deum videt et adorat, non An¬
gelum I. 13. 10.

Manuum impositio in pastorum electione
Apostolicae institutionis IV. 3. 16.
earum elevatio in precibus attentionis
adminiculum III. 20. 5.

Marcionitae refutantur II. 13. 1, 2. et
IV. 17. 17.

Maria Christi mater Josephi consangui¬
nea II. 13. 3.

Martyrum sanguis Scripturae animis no¬
stris confirmat fidem I. 8. 15. alius
ejus fructus III. 5. 4.

Matrimonium divinae est institutionis ad
sublevandam hominum imbecillitatem,
quibus duplice nomine, si continere
se nequeant, nunc necessarium est II.
8. 41, 42, 43. unde nullis, non Ec¬
clesiae ministris, debet interdici IV.
12. 23, etc. et IV. 13. 3, 17, 18, 19.
libidinum tamen , quarum est reme¬
dium, incitamentum esse non debet
II. 8. 44. non est Sacramentum IV.

19. 34—37.

Mediatoris ut posset praestare officium
Christus, debuit fieri homo, alius autem
id muneris obire non poterat, nec ex
Angelis, nec ex Adae filiis II. 12. 1,

2, 3. Cum vero officium illud sum-
serit, ut peccatores liberaret, recte
contra Osiandrum colligitur, Christum
hominem futurum non fuisse, si Adam
perstitisset 4 — 7. non redemptionis
mediator tantum , sed et intercessio¬
nis est III. 20. 20. Quomodo duae
naturae Mediatoris unam efficiant per¬
sonam , ubi communicatio idiomatum
explicatur et Nestorius Eutyches re¬
futatur II. 14. 1 — 4. ac Serveti circa
ejus personam impia figmenta, quae
diluuntur, ostenditurque simul contra
ipsum, fuisse jam Filium ante incar¬
nationem 5 — 8. Vide Christus et
Jesus.

Meditationes piae de Dei operibus I. 5.

5. et I. 14. 21. et III. 25. 1.

Merces fidelibus cur promissa III. 18.

Index ad Calv. Institut.

3 , 4. non probat merita operum,
ibid.

Mendacium praecepto nono damnatum,
cujus et expositio additur II. 8. 47,

48.

Meritum recte Christo et ejus passioni¬
bus tribuitur II. 17. 1 — 5. quaerere,
an sibi aliquid meruerit, temerariae
et stultae curiositatis est, ibid. 6.

Merita, quae Papistae tribuunt operibus,
tam Dei gloriam, quam salutis nostrae
certitudinem evertunt III. 15. 1, etc.
meriti nomen qui primus bonis ope¬
ribus aptavit, male fidei sinceritati
consuluit, ibid. 2. qui autem huc tor¬
quentur loci , exponuntur 3 , 4. imo
non meritis Deus gratiam reddit, sed
ex mera sua benignitate II. 5. 2.
Nec Christus primam tantum nobis
gratiam confert, cujus nos postea dua
operibus mereamur , sed salutem dat
ex asse III. 15. 6, 7.

Michaelis nomen an Angelorum ordinem
et hierarchiam evincat I. 14. 8.

Michael Servetus, vide Servetus.

Milesiorum proverbium IV. 13. 15.

Ministerium Verbi in Ecclesia necessa¬
rium, ejusque efficacia IV. 1. 5, 6.
Cum Deus per se immediate nos do¬
cere possit vel per Angelos, cur id
per homines peragi velit IV. 3. 1, 2,
3. quae Ministrorum Ecclesiae, Pro¬
phetarum, Apostolorum, Evangelista-
rum, Pastorum et Doctorum functio,
ibid. 5. Apostolorum et pastorum
praecipuae sunt partes , Evangelium
annuntiare et administrare Sacramenta

6. hi ita sunt locis alligati, ut alio
migrare sine publica autoritate ne¬
queant, in quo ab Apostolis differunt

7. Episcoporum autem, presbytero¬
rum, pastorum et ministrorum nomina
indiscriminatim usurpantur 8. quod
hi omnes in Ecclesia spargunt ver¬
bum , cum semini comparetur, totum
profectum a Spiritus S. efficacia ac¬
cipit, ubi ostenditur ministerii externi
et interni differentia, et quantum prius
illud valeat IV. 1. 6. et IV. 14. 11.
Nullus se ad hoc usurpandum inge¬
rere potest, sed vocatio requiritur IV.

3. 10. quales Episcopos eligi oporteat,
et a quibus , quoque ritu muneri suo
initiandi sint, ibid. 11 — 16. ordines
Ministrorum in Vetere Ecclesia, Pa¬
stores nempe, Seniores et Diaconi IV.

4. 1, 11. Mandatum remittendorum
et retinendorum peccatorum , tum il¬
lud ligandi et solvendi ad verbi mi¬
nisterium referri debet IV. 11. 1.

INDEX.

Ministrorum paupertas gloriosa IV. 5.

17. Vide Pastores.

Ministerium Joannis baptistae partim
legale, partim Evangelicum II. 9. 5.
non ita tamen, quin cum illo Aposto¬
lorum unum fuerit IV. 15. 7.

Ministeriale caput in Ecclesia nullum
IV. 6. 9.

Miracula Christi propria ipsius, non mi-
nisteriali virtute edita I. 13. 13. mi¬
racula Mosis nullis cavillis obnoxia
legis ab ipso latae divinitatem pro¬
bant I. 8. 5.

Miseriae humanae mederi Deus voluit
pro immensa sua bonitate per Filii
missionem II. 12. 5. miseriis perpe¬
tuis homo subjectus I. 3. 3. et I. 17.
10. et III. 7. 10. et III. 8. 11. mi¬
seriae impiorum in inferno summae
III. 25. 12.

Misericordia Dei et ejus veritas perpe¬
tuo nexu conjunctae III. 13. 3. et III.
2. 7. illa in omnes creaturas est ef¬
fusa I. 5. 6.

Missa quid ex Romanensium sensu et
quid ex vera descriptione IV. 18. 1.
ejus sacrilegia, abolet Christi sacer¬
dotium , ejus crucem sepelit, erecto
alio altari 2, 3. nec juvat missarios
Christi mactatores incensum illud Ma-
lachiae ubique offerendum 4. Mortis
Christi memoriam praeterea ex homi¬
num mentibus obliterat fructumque
ejus nobis tollit et Coenae Sacramen¬
tum antiquat 6, 7. (II. 15. 6. et IV.
2. 9.) Missae nomen unde defluxerit
8. quae Veterum auctoritate defendi
non potest, quamvis coenam commu¬
niter sacrificium dixerint et nimis de¬
flexerint ad legis umbras 10, 11.
quanti autem sit , aestimari potest,
quod ejus fiducia multi secure vitiis
suis indulgeant 15. alii describuntur
abusus, qui circa eam locum habent

18. foedus missariorum quaestus IV.

5. 9.

Moderatorum Ecclesiae munus IV. 3. 8.

et IV. 11. 1.

Modestia praecipua fidelium virtus II.

2. 1, 11. et III. 12. 6, 7, 8.

Monachi primitivae Ecclesiae incogniti
IV. 5. 8. in Veteri vero Ecclesia qua
sanctitate excelluerint et quam rigide
vixerint, Augustini verbis enarratur
IV. 13. 8 — 10. hodiernorum corrup¬
tissimi mores, ibid. 15. et factionum
nomina 14. ac temeraria vota , qui¬
bus daemoniis potius , quam Deo se
consecrant 17. superbus perfectionis
titulus , quo se venditant , excutitur

11 — 13. ac asseritur, ipsos Dcclesiae
communionem suo discessu in coeno¬
bia et separatis religionis exercitiis
discerpere 14. Ne veteres tamen qui¬
dem Ecclesiae monachi omni ex parte
excusandi sunt 16. Immerito fractae
fidei accusari et perjurii , qui a Mo-
nachismo ad honestum vitae genus
concedunt, quum vota illegitima, qna-
lia sunt illa monachorum , ne fieri
quidem, multo minus praestari debue¬
rint 20, 21.

Moniales veteri Ecclesiae ignotae, nec
verbo Dei nititur ipsarum institutum
IV. 13. 19.

Monicae matris Augustini anile votum

III. 5. 10.

Monitiones privatae et publicae in Ec¬
clesia necessariae IV. 12. 2.

Monothelitae refelluntur II. 16. 12.

Montanus refutatur IV. 12. 23.

Mortis Christi magna vis , ubi docetur,
Christus quamvis tota vita Redemto-
ris partes obierit, Scripturam tamen
nos perpetuo ad mortem ejus mittere,
et cur quaque de causa mortem cru¬
cis specialiter passus sit , per quam
mortificationem veteris hominis nostri
perficit II. 16. 5, 6, 7. et III. 3. 9.
universa missae sacrilegio aboletur
IV. 18. 4, 6.

Mors fanaticorum quorundam voluntaria
ex mera intemperie I. 8. 13. sed ve¬
hementi zelo eam martyres obierunt,
ibid. a fidelibus contemni debet III.

9. 5.

Mortificatio carnis nostrae vi mortis
Christi peragitur II. 16. 7. et poeni¬
tentiae partem constituit III. 3. 8, 9.

Morum examen semper habitum a Vete¬
ribus in ministrorum ordinatione IV.

5. 14.

Mortuorum intercessio nulla III. 20. 21.

Moses omnium Prophetarum princeps
IV. 8. 2. familiariter et populariter
historiam suam conscripsit I. 14. 3.
ejus auctoritas et miracula I. 8. 4, 5.

Motus qualescunque animi seu boni seu
mali Dei directioni subiecti I. 18. 2.

Mulieres sub hominum nominibus in ge¬
nealogiis comprehenduntur, nec tamen
aaitopoi II. 13. 3. iis baptizare illi¬
citum IV. 15. 20. an in earum car¬
baso et silentio religio IV. 10. 31.

Mundi duo in homine seu duplex re¬
gimen III. 19. 15. et IV. 20. 1. mun¬
dus vitiorum in hominis anima re¬
conditus III. 7. 2. mundus a Deo
creatus I. 14. 1, etc. idque hominis

INDEX.

causa I. 16. 6. ejus gubernatio per
divinam providentiam, ibid. 1 — 5.

Mysterii nomen quibus rebus a Vetere
interprete adaptatum IV. 14. 2. my¬
steria spiritualia naturalis homo non
intelligit II. 2. 20.

Naamanis Syri fides in Christum etiam
respexit III. 2. 31.

Natales an a quibusdam populis justa
de causa lacrimis conspersi III. 9. 4.
et an non nasci recte senserint melius
esse, quam in lucem edi, ibid.

Naturae humanae universalis post pec¬
catum corruptio II. 5. 1. et II. 3. 6.

Natura duplex in una Mediatoris persona
II. 14. 1.

Nebucadnezar servus Dei cur dictus I.

18. 1. et IV. 20. 27.

Necessitas recte distinguitur in eam,
quae est secundum quid, et absolutam
I. 16. 9. necessitas et coactio diffe¬
runt II. 3. 5. illa peccato eompetit,
nec tamen propterea peccatum esse
desinit II. 5. 1. Necessitas fatalis
Stoicorum longe a providentia differt.

I. 16. 8.

Nehemiae jejunium sanctum neque su¬
perstitiosum IV. 12. 16.

Nestorius haereticus refellitur II. 14.

4, 5.

Nicaenae synodi secundae, quae imagi¬
nes et collocandas in templis et ado¬
randas decrevit, impietas I. 11. 14.

et IV. 9. 9.

Nomen Dei summa cum reverentia usur¬
pandum II. 8. 22. quomodo sancti¬
ficandum III. 20. 41. Christi nomen
aliquando Ecclesiae ejus tribuitur IV.

17. 22.

Notae Ecclesiae verae quae IV. 1. 7.

Notitia Dei cum nostri cognitione con¬
juncta I. 1. 1, 2, 3. quo tendere de¬
beat I. 2. 1, 2,3. et I. 5. 9, 10.
malitia et superstitione saepe suffoca¬
tur I. 4. 1 — 4. insculpta quidem est
omnium cordibus I. 3. 1, 2, 3. et in
mundi gubernatione lucet I. 5. 1 — 10.
sed quia haec posterior etiam homi¬
num malignitate sine profectu effluit,
ibid. 11 — 15. clarius in Scripturis
ob oculos poni necesse fuit I. 6. 1.
Vide Cognitio.

Novatiani refelluntur III. 3. 21. et IV.

1. 23.

Obcaecationis reproborum causa III. 20.

46. et III. 24. 12. et I. 18. 2.

Obedientia Mediatoris Adae inobedientiae
opponi debet, ut Deus nobis recon¬
ciliaretur II. 12. 3. eadem nostra de¬
levit peccata II. 16. 5. obedientia
Deo gratissima II. 8. 5. et IV. 10.
17. parentibus debita II. 8. 35, 37,
38. Regibus etiam et Magistratibus
quibuscunque IV. 20. 8, 22, 23. sed
ad aras ibid. 32.

Objectum fidei an Deus sine interventu
Christi II. 6. 4. et III. 2. 1. objec¬
tum fidei quod III. 2. 6. et III. 3.

1, 9.

Observatio dierum superstitiosa dam¬
nanda II. 8. 31. qui autem a nobis
observantur, ad decorum tantum per¬
tinent , ibid. legis observatio est im¬
possibilis II. 7. 5.

Occidere illicitum II. 8. 39. etiam se
ipsum III. 9. 3, 4.

Odium fratris est homicidium II. 8. 39.
odium peccati poenitentiae est exor¬
dium III. 3. 20.

Officiales Episcoporum in Papatu quale
genus hominum IV. 11, 7, 8.

Officium pastoris differt ab officio Prin¬
cipis IV. 11. 8 et Regis IV. 7. 24.

Oleum papistarum in extrema unctione
nugatorium IV. 19. 20. Spiritus S.
saepe olei nomine exprimitur II. 15.

5. et III. 1. 3. et IV. 19. 18.

Omnipotentia Dei non otiosa, sed ope¬
rosa et efficax I. 16. 3.

Opera Dei ordinaria et extraordinaria
ejus existentiam evincunt I. 5. 10 etc.
fides aliquando opus dicitur III. 18.
10. opus vero est Spiritus Sancti III.
2. 33 — 36. et IV. 14. 8. in opere
eodem quomodo Deus , diabolus et
homo concurrant; ille justus, hi in¬
justi sint I. 18. 4. et II. 4. 2. Opera
carnis a peccato originali oriunda II.
1. 8. et IV. 15. 10. Hypocritarum
opera Deus respuit III. 14. 7. opera
supererogationis refutata II. 8. 56. et
III. 14. 14. et IV. 13. 12. opera bona
a Dei gratia procedunt II. 3. 6, 13.
et a fide, qnae ejus donum IV. 13.
20. Operum justitia nulla III. 14.
12 — 15. et III. 18. 1. nec iis homo
justificatur, sed sola fide III. 11.
13 — 23. ubi autem ipsa Persona est
justificata coram Deo, ipsa etiam opera
Deo probantur, sed personae respectu,
quam gratuito justifica! III. 17. 10.
nullo enim modo sunt coram Deo in
se pura III. 12. 4, 5. divisa omni
Adae progenie in quatuor partes,
ostenditur, tum eos, qui nulla Dei ag¬
nitione praediti sunt , tum titulares
b *

INDEX.

Christianos et hypocritas , quin et ip¬
sos Dei filios et qui regeniti sunt, ope¬
ribus non posse justificari III. 14.
1 — 11. quare nulla in iis fiducia po¬
nenda III. 14. 16. operibus nostris
nulla ex quatuor causis convenit , ut
possint dici justitiae aut justificationis
nostrae causae III. 14. 17. quod
sancti ad operum suorum innocentiam
et vitae sanctitatem etiam coram Deo
saepenumero recurrant, quomodo ac¬
cipiendum sit, ibid. 18, 19, 20. et
quo sensu Scriptura asserat, illa Deum
incitare ad nobis benefaciendum 21.
quatenus bona opera dicantur nostra
II. 5. 14. et iis remuneratio promit¬
tatur III. 15. 3. nulla dantur mora¬
lia opera, quibus ante insertionem in
Christum homines gratiosi Deo red¬
dantur , ibid. 6. et III. 17. 4. quae
justitiae cultoribus in Lege sua Do¬
minus promisit, fidelium oppribus re¬
pendit, sed ex mera gratia III. 17.

1, 2, 3. duplex quidem apud Deum
hominis acceptio, et personae et ope¬
rum , sed utraque Dei misericordiae
adscribenda, ibid. 4, 5. cumque dici¬
tur Deus iis benefacere, qui ipsum di¬
ligunt, magis indicatur, quales reddan¬
tur illi, quibus Deus benefacit, quam
causa, cur illis benefiat 6. cur bona
opera justitiae titulo aliquando insig¬
niantur 7. unum bonum opus aut
plura non sufficiunt ad salutem, quam¬
vis ad damnationem, hicque fallit con¬
trariorum regula III. 18. 10. qua de
causa Dominus testetur, se operibus
nostris rependere, quod jam ante gra¬
tis promiserat III. 18. 3 — 7. fidelium
vero justitia in operibus inde pendet,
quod a Deo per veniam approbentur,

ibid. 5.

Oraculorum ope primo omnium Patriar¬
chas Deus docuit I. 6. 2. et IV.

8. 5.

Oratio verae fidei semper est conjuncta,
nec haec sine illa esse ullo modo po¬
test III. 20. 1. quam haec Dei in¬
vocatio sit necessaria et utilis , licet
Dominus opus monitore non habeat

2, 3. orationis leges, cujus prima est,
ut ad reverentiam compositam men¬
tem habemus , tanquam cum summo
Rege collocuturi 4, 5. altera, ut 'pe¬
tendo inopiam nostram vere semper
sentiamus, seriusque impetrandi affec¬
tus cum hoc indigentiae nostrae sensu
conjunctus sit 6. hac de causa sem¬
per orandum , ad quod nos debet
etiam incendere peccatorum nostrorum

recordatio, quorum remissione indige¬
mus 7. tertia precandi lex est omnis
propriae fiduciae abdicatio 8. qua¬
propter perpetua veniae deprecatio et
humilis culpae confessio cum preci¬
bus conjunctae esse debent 9. et quo
sensu accipiendae sint Sanctorum ora¬
tiones , in quibus etiam coram Deo
ad innocentiam suam confugiunt 10.
Quarta lex est, ut vera humilitate in
nobis prostrati certa nihilominus
Deum exorandi spe ad precandum
animemur ; ita in precibus cum poe¬
nitentia fides concurrit 11, 12. haec
exorandi fiducia subnititur tum Dei
mandato, quo se invocari jussit, tum
promissionibus , quibus se invocanti¬
bus adfuturum promisit 13, 14. et cur
aliquorum precibus annuerit, quae
nulla promissione nitebantur 15- non
ita tamen rigide Deus has leges exigit,
quin multas hic infirmitates toleret
16. In Christi vero solius nomine
orandum, neque alius interventu un¬
quam exauditi fideles 17, 18, 36. qui
alio confugiunt, praeter iram in throno
Dei nihil sibi faciunt reliquum 19.
ubi simul ostenditur, quomodo Chri¬
sti mediationi et intercessioni non sit
contrarium, quod alii pro aliis orare
jubeamur. Refelluntur Sophistae, qui
redemptionis tantum Christum media¬
torem esse volunt, non item interces¬
sionis 20. huc enim honoris Sancti
mortui evehi non debent nec Chri¬
stus misellorum hominum turbae mis¬
ceri 21, 22. contraria argumenta re¬
felluntur 23 — 27. orationis species,
ubi occurrit gratiarum actio, cui perpe¬
tuo fidelibus incumbendum 28. 29.
de Papistarum in precibus battologia,
de quaerendo in iis habendis secessu
deque orationibus publicis 29. sunt
autem vernaculo sermone concipien¬
dae et quomodo contra hanc regulam
peccetur in papatu, ubi et de genicu¬
latione et capitis detectione 33. for¬
mulam orandi, quia perpetuo nos aber¬
rare contingeret , pro immensa sua
bonitate Christus nobis tradidit, quae
omni ex parte explicatur , proposita
orationis Dominicae divisione 34, 35.
expositione 36 etc. absolutissima haec
oratio est 48. cui nihil addendum,
quamvis non semper iisdem verbis
preces nostras concipi necesse sit 49.
peculiariter sine ulla Dei offensione
pro nobis et certis aliis precari licet,
quamvis alioqui pro omnibus oran¬
dum, maxime pro domesticis 38, 39,

INDEX.

47. quo in loco audacia petendi et
fiducia obtinendi, quam Dominus suis
concedit, enarratur. Ut autem magis
ad precandum stimulemur, certas sibi
quemque horas constituere conduceret,
modo absit superstitiosa earum ob¬
servatio 50. ubi monstratur, Deum
iniquis conditionibus et circumstantiis
non esse alligandum. Perseverantia
et patientia maxime in precum exer¬
citio prae ceteris sunt necessariae
51, 52.

Ordinatio ministrorum quo ritu et quando
peragi debeat IV. 3. 16. et IV. 4. 6,
10, 14.

Ordo et ministeria Ecclesiae quae IV.
3. 1. Ordo Ecclesiasticus Papistarum
Sacramentum non est IV. 19. 22, 23.
cum jam in septem alia sacramentula
diviserint ac ipsi de numero pugna¬
citer degladientur, ibid. ordines autem
suos, ut acoluthos, ostiarios, item lec¬
tores et exorcistas, quibus ceremoniis
consecrent 24. totaque illa ordinum
institutio quam vana sit, ostenditur,
ubi de clericali tonsura, ridicula ejus
significatione, et unde originem sum-
serit, 25, 26, 27. tres ordines eorum
majores non minoribus scatent sacri¬
legiis , praecipue sacerdotium seu
presbyterium, quia in eo alii Sacer¬
dotes Christo unico et aeterno Sacer¬
doti surrogantur 28. et ut perverse
in eorum consecratione Christi effla¬
tionem tanquam simiae imitentur 29.
et oleum usurpent, quod dum ad
Aaronis filios referunt, se a Christo
faciunt apostatas 30, 31. Ordo et de¬
corum in Ecclesia quomodo servari
possit IV. 10. 28. Ordines tres regno¬
rum qua potestate polleant IV. 20. 31.

Originale peccatum cum suis tristibus
effectis definitur et describitur II. 1.

5—11. et IV. 15. 10.

Osiander refellitur I. 15. 3, 5. et II.

12. 5, 6, 7, et III. 11. 5—12.

Ostiarii quinam olim in Vetere Ecclesia
fuerint IV. 4. 9.

Otio hodierni monachi quantopere dediti
IV. 13. 10.

Paedobaptismum optime cum Christi in¬
stitutione et signi natura congruere
ostenditur tum ex successione baptismi
in locum circumcisionis et illius cum
hac similitudine IV. 16. 1 — 5. tum
ex communione foederis Abrahamici,
quod initum Deus statim symbolo
confirmavit; ei autem etiamnum in¬

fantes omnes participant 6. ex loco
item Matthaei XIX. 13, 14. ubi Chri¬
stus puerulos amplectitur, manus iis
imponit et regnum coelorum adjudicat.
Porro vero liquet, quia rei in baptismo
signatae participes sunt infantes et a
Domino , modo quamvis nobis im-
perceptibili, regenerentur 17, 18. Ad¬
versariorum quaedam ad ea argu¬
menta exceptiones refutantur, quando
pertendunt, res alias in baptismo,
quam circumcisione figurari aliosque
hodie , quam tunc infantes dici , in¬
finitoque intervallo utraque Sacra¬
menta distrahunt 10 — 17. Variae
eorum objectiones diluuntur 8 , 20 —
29. tollitur vero ita magnus, qui ad
nos inde redit , fructus tum parentum,
tum infantium respectu 9, 32. In
adultis quidem fides et poenitentia,
intelligentia item baptismi receptionem
debet praecedere, sed infantium ratio
alia est 24. Errant longissime, qui
omnes non baptizatos aeternae morti
addicunt 26. Causae huic nihil ob¬
stat, quod Christus anno aetatis XXX.
tantum sit baptizatus 29. Nec tamen
inde recte colligitur, pari ratione ipsis
administrandam etiam coenam 30.
specialiter exhibentur Serveti circa
hoc argumentum nugae 31, 32. nullo
igitur modo ex Ecclesiae tantum tra¬
ditione ortum ducit IV. 8. 16. et IV.

16. 1.

Panis pro rebus in universum corpori
ad sustentationem necessariis III. 20.
44. unde nutriendi trahat vim et num
eam habeat propriam ibid. et I. 16. 7.
quo sensu dicatur corpus Christi IV.
17. 20, etc. ejus in Dominica coena
usus quid ibi figuret, ibid. 1, 2, 3.
azymus an fermentatus in ea usurpari
debeat, ibid. 43.

Papa Christi se facit vicarium, sed quo
jure IV. 6. 1. et IV. 7. 26. est po¬
tius Antichristus IV. 2. 12. et IV. 7.
21, 25. et IV. 9. 4. quo astu im¬
perium occidentale sibi subjecerit IV.
11. 13. quo pacto et quando in id
fastigium excreverit IV. 7. 1 — 21. (ex
Paparum ordine recensentur, qui mon¬
stra magis fuerunt, quam homines,
ibid. 24, 27.) foeda ejus in indul¬
gentiis nundinatio III. 5. 2. quo no¬
mine praesederit in Leonis persona
concilio Chalcedonensi IV. 7. 2. fuse
ostenditur, non esse primatum sedis
alicujus et nominatim Romanae ex
Christi instituto IV. 6. 1 — 4. quem
nec Petrus in Ecclesia aut inter Apo-

INDEX.

stolos habuit 5, 6, 7. quippe fieri ne¬
quit, ut homo unus universae Eccle¬
siae praesit 8, 9, 10. Ejusmodi prin¬
cipatum licet habuisset Petrus, ea ta¬
men dignitas Romae conferenda non
foret, nec ejus Episcopo seu hodierno
Papae 11, 12, 13. itaque Petri in
hoc successor non est, qui Romanus
Episcopus non fuit 14, 15. Hic autem
principatus unius usui Ecclesiae vete¬
ris directe repugnat 16, 17. In ple-
risque conciliis non Romanus ponti¬
fex aut ejus legati, sed alii quivis ex
Episcopis primum locum tenuerunt IV.
7. 1, 2. fastuosi primatus tituli, qui¬
bus se jactat Papa, quando et quo¬
modo obrepserint 3. illum vero Epi¬
scopi universalis ab Antichristi tan¬
tum praecone potuisse publicari, as¬
serit Gregorius 4. quare non habet
jurisdictionem in omnes Ecclesias, sive
spectes Episcoporum ordinationem,
sive ecclesiasticas censuras, sive in¬
dictionem conciliorum, sive jus audien¬
darum appellationum 5 — 10. (et IV.
11. 11.). Quod sedis olim suae am¬
plitudinem plerumque Episcopi in suis
depraedicarunt epistolis, ex ambitione
factum est; recentiores autem prae¬
ter illa eorum scripta multa fictitia
supposuerunt 11, 20. Quamvis Gre-
gorii tempore jam multo esset aucta
haec injusta Episcopi Romani aucto¬
ritas, ad hodiernam tamen tyranni-
dem nondum evaserat 12, 13. 22. Cer¬
tatum porro diu de primatu inter Con-
stantinopolitanum Episcopum et Ro¬
manum 14, 15, 16. donec Bonifacio
tertio latro Phocas concederet, ut Roma
esset caput mundi, quod mysterium
plane in lucem prodiit, dum Pipini
sacrilega liberalitate jurisdictionem in
Gallicanas Ecclesias Romana sedes ob¬
tinuit 17. haec tyrannis paulatim crevit
tum inscitia tum Episcoporum ignavia;
quam Ecclesiae dissipationem deplorat
Bernardusl8, 22. Impudentiam itaque
summam et insolentiam pontificum Ro¬
manorum mirari necesse est in de-
praedicanda sua auctoritate 19, 20.
quam injustam esse, ex Gregorio et
Cypriano arguitur 21. Primatus vero
licet ante competisset Romanae sedi,
loco tamen alligandus non foret. Pa¬
pae, Cardinalium totiusque Romanae
aulae excutiuntur mores et theologia
27, 28. Roma etiam mater omnium
Ecclesiarum esse non potest, quum
non sit Ecclesia, nec Papa Episcopo¬
rum princeps, quum non sit Episco¬

pus 23, 24. sed potius primum reg¬
nis, deinde et imperio manum injece¬
rit, quod Apost.olico successore esse
indignum asserit Bernardus IV. 11.
11. neque enim potest obtendere Con¬
stantini donationem, quae nulla est,
ibid. 12. et in subjectione principum
omnes omnino Pontifices ante quin¬
gentos etiam annos manserint Cae¬
sorumque tantum indulgentia et ig¬
navia excusserint 13. redacta tandem
urbe quoque ante annos circiter cen¬
tum et triginta in suam potestatem 14.

Papatui quo sensu adhuc Ecclesia con¬
cedi possit, quo denegari debeat IV.

2. 10, 11. unde sumserit initium IV.
7.1. qualis sit hodie ejus status ibid.

22.

Paphnutii de conjugii castitate insigne
dictum IV. 12. 26.

Papistarum insignes errores conspiciun¬
tur in sacramento Ordinis, quod sep¬
tem alia sacramentula ex se parit IV.

19. 22 — 31. ubi ostenditur, eos in
Christum unicum Sacerdotem esse in¬
jurios, dum sacerdotes creant (item
II. 15. 6.) ipsoque instar simiarum
quovis in opere Christum ridicule imi¬
tari et apostatas fieri a Christo, dum
Levi tarum similes esse cupiunt 28 —
31. putidum ipsorum in imaginibus
defendendis effugium I. 11. 5, 7. Chri¬
stum ignorant II. 15. 1. eorum je¬
junia IV. 12. 20, etc. eorum licen¬
tia in usurpanda lingua incognita in¬
ter publicas preces 1H. 20. 33.

Pastorum in Ecclesia necessitas et usus
IV. 3. 4, 5. pastor, episcopus, pres¬
byter et minister unum idemque in
Scripturis ibid. 8. eorum munus II.
8. 46. et III. 3, 17. et IV. 12. 14,
17. et IV. 1. 1, 5, 22. et IV. 3. 6.
et IV. 8. 1. vocatio seu quales, qua¬
liter et a quibus instituendi sint IV.

3. 11 — 15. potestas ad cudenda fidei
dogmata se non extendit IV. 8. 1 — 15.
et IV. 10. 1, etc. iis deficientibus con¬
stare tamen Ecclesiam posse IV. 9. 3.
corruptionem etiam aliquorum ex iis et
apostasiam praedixit Scriptura ibid. 4.

Patientia ob varias adversitates et in¬
fortunia fidelibus necessaria III. 8. 1.
in precibus etiam ob divinarum pro¬
missionum dicatum complementum III.

20. 52. et III. 25. 1. differentia in¬
ter Philosophicam et Christianam pa¬
tientiam III. 8. 1. haec tolerantia ab-
negationis nostrae pars est, prout Deum
respicit III. 7. 8, 9, 10. a fidelibus
autem patientia non exigitur, qnae do-

INDEX.

loris sensu eareat, sed quae carnis in
ferenda crucc repugnantiam subigat,
ut idolum potius, quam verum Sapien¬
tem Stoici descripserint III. 8. 9, 10.

Patres V. T. an ceremoniarum virtute
caelestis gratiae participes II. 7. 16
quatenus apud ipsos Evangelium cla¬
ritatem suam obtinuerit et quatenus
obscurius fuerit ostensum II. 9. 1.

2, 4. et IV. 14. fuse demonstratur,
futurae vitae eos habuisse promissio¬
nes, foedus illud mera Dei misericordia
substitisse et in Christo fuisse funda¬
tum II. 10 1. et II. 14. 5. ipsorum-
que Sacramenta cum nostris ejusdem
fuerunt efficaciae IV. 14. 23 — 26.

Patriarchis V. T. quomodo Deus se ma¬
nifestant IV. 8. 5. et I, 6. 2.

Patriarchae in Vetere Ecclesia qui IV.

4. 4.

Paupertas in Sacerdotibus Domini glo¬
riosa IV. 4. 8. et IV. 7. 15, 17.

Pauperum cura quibus demandata IV.

3. 8. quam fideliter et sincere eam
susceperint Ecclesiae Veteris Episcopi

IV. 4. 8.

Pax conscientiis sua semper tecta sarta
est conservanda II. 4. 27. et III 13.

I. quae procedit a remissione pecca¬
torum ibid. 4.

Peccata nonnisi per ignorantiam com¬
mitti, quod volebat Plato, refellitur,
ut nec destinata semper in iis mali¬
tia intervenit II, 2. 22, 23, 25. pec¬
catum omne ad levissimam usque con¬
cupiscentiam mortale est, et quid sit
Sophistis peccatum veniale II. 8. 58,
59. et III. 4. 28. quomodo accipien¬
dum, quod dicitur, Deum peccata pa¬
rentum in filiis plectere ; eaque vin¬
dicta an divinam justitiam dedeceat

II. 8. 19, 20. peccata cur debita ap¬

pellentur III. 20. 45. peccata Sanc¬
torum quomodo venialia II. 8. 59.
ex peccatis alia privata, alia publica
IV. 12. 3, 6. in sola condonantur
Ecclesia IV. 1. 20. et III. 20. 45.
omnia sigillatim numerari nec possunt
nec debent III. 4. 16, 18. eorum re¬
missio (quae justificationis pars est III.
11. 21, 22.) ad peccandum rursum non
incitat III. 16. 4.

Peccati orginalis definitio affertur, et pro¬
batur, non solas ab Adamo poenas in
nos grassari, sed et ab ipso ortam
luem in nobis residere, ut ita non
peccatum alienum sit, sed proprium,
quod non ad appetitum tantum in¬
feriorem, sed ad universam mentem
et cor ipsum penetravit II. 1. 8, 9.

et IV. 15. 10, 11. haec vitiositas
quomodo sit naturalis et tamen ad¬
ventitia 10. 11. quomodo ad nos pro¬
pagetur, quod fieri probatur, nec imi¬
tatione tantum in nobis locum habere
ibid. 5, 6. an ad hanc disputationem ne-
cesse sit definire, an animae a Deo
creentur, an vero a parentibus orian¬
tur 7.

Peccati primi seu lapsus Adae gravi¬
tas et gradus ibid. 4.

Peccatum in Spiritum Sanctum quale
quantumque' sit, ejusque exempla et
natura tum ex aliorum mente, tum
secundum veritatem Scripturae tradi¬
tur, quae ostendit, non esse particu¬
larem lapsum, sed universalem de¬
fectionem, unde merito Deus iis, qui
id committunt, est implacabilis III.
3. 22, 23. quodsi quibusdam tribuan¬
tur gemitus et lacrimae, id caecum
ex desperationae tormentum fuit, non
vera conversio 24.

Peccatores juste puniuntur, licet Dei or¬
dinationi serviant 1. 17. 5. id nomen
excessum aliquando notat et signat
homines summe improbos III. 20. 10.

Peccatrix mulier apud Lucam quo fun¬
damento peccatorum remissionem nac-
ta III. 4. 37.

Pelagiani refelluntur II. 1. 5. et II. 2.
21. et II. 3. 5, 7. et III. 22. 8.

Perfectio Ecclesiae in hac vita quanta
sit IV. 8. 12. quae item singulorum
fidelium in hac vita III, 17. 15. an
nullus Christianus, nisi qui perfectus

III. 6. 5. fidei ipsius perfectio qua¬
lis IV. 14. 7, 8. et III. 2. 17. perfec¬
tionis consilia apud monachos quanti
facienda IV. 13. 11, 12, 13. et II. 8.
56. perfectio, qua superbiunt fana¬
tici, vana IV. 1. 20. et III. 3. 10 —

14.

Perjurium prohibitum, ubi de juramen¬
tis legitimis II. 8. 24.

Perpetuitas Ecclesiae quo fundamento
nitatur II. 15. 3.

Persae solem adorabant I. 11. 1. eo¬
rum putida affectatio, ut pristinae ma¬
jorum suorum sobrietatis famam ha¬
berent IV. 12. 22.

Persecutio pro justitia magnum in af¬
flictionibus solamen III. 8. 7.

Perseverantia gratuitum bonum Dei elec¬
torumque tantum propria II. 3. 11.
et II. 5. 3. et III. 24. 6, 7.

Personae vocabuli significatio, cum de
personarum acceptione coram Deo agi¬
tur III. 23. 10. Personae vocabulum
an recte usurpetur in materia de sa-

INDEX.

crosancta Trinitate et quid sit I. 13.
3, 6. in qua tres esse probatur, tum
conjunctim ibid. 2, 16. tum separa-
tim 7 — 15.

Petrus nullum habuit jus in alios Apo¬
stolos IV. 6. 3, 5. nec Romae fuit
ibid. 14. 15.

Petulantia carnis cohibenda III. 10. 3.

Phantasiae quaelibet an peccata II. 8.

50. et III. 3. 12.

Pharisaeorum onera importabilia quae
et quatenus ferenda IV. 10. 26.

Philosophorum in commendanda virtute
arrogantia III. 7. 2. quod discrimen
inter eorum Ethicam et Christianam
III. 6. 1, 3. ipsorum vacillatio in ma¬
teria de animae immortalitate I. 15.
6. homini etiam in statu corrupto
liberum arbitrium vindicant, ibid. 8.
et II. 5, 2. et universim eorum de
eo opiniones II 2. 2, 3, 4, 22, 23,
25. ac in tradendis artibus acumen
ibid. 15. vanitasque in Deo ejusque
natura apprehendenda I. 5. 12.

Phocae latronis in Bonifacium tertium
nimia liberalitas IV. 7. 17.

Picturarum quaenam licitae, quae item
illicitae et an in templis haberi con¬
veniat I. 11. 4. 6, 12, 13.

Pietatis definitio I. 2. 1.

Phighius calumniator refutatur III, 2. 30.

Poenae et culpae remissionis nugato¬
ria distinctio III. 4. 29. inter poenas
reproborum et piorum afflictiones dis¬
crimen 31 — 34. peccati poena II. 8.
58, 59. et III. 4, 28. et III. 14. 21.

Poenitentia ex fide nascitur, non eam
praecedit III. 3. 1. quae contra ob¬
jiciuntur, refelluntur 2. ubi ostendi¬
tur, non tamen aliquod temporis in¬
tervallum inter utriusque existentiam
fingi, ac ridetur insulsitas Anabaptis-
tarum et Jesuitarum etc., qui eam in
certis dieculis terminant. Aliorum de
ea sententiae, qui eam in mortifica¬
tionem, quam vulgo contritionem vo¬
cant, et vivificationem partiuntur, ut
illa dolorem ob peccatum, haec spiri¬
tuale gaudium notet; non ita tamen
accurate 3. alii quas ejus ponunt for¬
mas, legalem unam, alteram evange-
licam , et utriusque exempla 4. se¬
cundum veram et accuratam senten¬
tiam proponitur poenitentiae definitio,
quae licet a fide separari non possit,
distingui tamen debet 5. definitionis
enarratio requiritur enim conversio
ad Deum , non in operibus tantum
externis, sed in anima ipsa 6. ea
conversio ex timore Dei proficiscitur,

qui dolor est secundum Deum 7.
Duae ejus partes , carnis mortificatio
et Spiritus vivificatio, plenius expli¬
cantur 8. utrumque nobis contingit
ex Christi participatione , illud vi
mortis ejus , hoc resurrectionis , ut
ipsa poenitentia reformatio ad Dei
imaginem sit et instauratio in Christi
sanctitatem, quae uno momento tamen
non impletur 9. Carnis enim semper
in electis manent reliquiae, quae pec¬
cata sunt 10 — 14. locus Pauli II. Cor.
7. de poenitentiae seu partibus, seu
causis seu effectibus vel affectionibus
exponitur 15. ejus fructus sunt erga
Deum pietas et caritas erga proxi¬
mum , quae praecipue locanda in in¬
teriore cordis affectu, ut inde sancti¬
tatis externa testimonia emergant, quae
plus aequo urgent vetusti scriptores

16. quia conversio ad Deum est prae¬
cipuum ejus caput, saccus, cinis, fle¬
tus etc. separabilia ab ea sunt indicia
et magis ad publicam poenitentiam
pertinentia 17. quae peccatorum con¬
fessio in hac sit necessaria 18. ne¬
cessarium est in orante requisitum
(III. 20. 7.) connexa quoque cum ju¬
stificatione et fide 19. et haec bene¬
ficia poenitentium tantum sunt pro¬
pria, qui multum proficiunt, si plu¬
rimum displicere sibi discant 20.
Poenitentia est singulare donum Dei
21. (et III. 24. 15.) quamvis sola
ejus simulatione Deus non placetur,
quomodo tamen Achabo , qui eam
fictam tantum habuit, pepercerit, ex¬
plicatur 25. (et III. 20. 15.) Sophi¬
starum hallucinationes in assignanda
poenitentiae definitione , partitione et
nugacissimis quaestionibus III. 4. 1.
tres vero constituunt ejus partes, con¬
tritionem cordis, quae examinatur 2,
3. confessionem oris, quae 4 — 24.
excutitur et satisfactionem operis, quae
25 — 38. fuse refutatur. An poeni¬
tentia iterari possit , et quo sensu
Veteres dixerint, eam, ubi solemnis
est, non magis posse iterari, quam
baptismum III. 3. 21. et IV. 1. 29.
ubi ostenditur contra Novatianos, posse
repeti. De ritu Ecclesiae veteris in
publica poenitentia et poenitentis cum
Ecclesia reconciliatione IV. 19. 14.
an sit Sacramentum, qua in quaestione
ipsi Sophistae misere fluctuant 15, 16,

17. et IV. 15. 4. quo sensu Scriptura
poenitentiam Deo tribuat I. 17. 12, 13.

Platonis de immortalitate animae sen¬
tentia I. 15. 6.

INDEX.

Plumbum quanti sit Papae usus III. 5.5.

Politica administratio a regimine in¬
teriore animae distinguenda, quo dis¬
crimine neglecto furiosi quidam magi¬
stratus functionem tollunt IV. 20. 1,

2. est donum Dei, humano generi
utile et religionis statui necessarium

3. ubi tres ejus statuuntur partes,

magistratus, leges, populus. Tres re¬
giminis civilis formae : aristocratica,
democratica et monarchica : ex his
quae melior : omnibus tamen tenentur
parere subditi 8. universim ejus functio
cum pietate hominis Christiani con¬
venire monstratur 4 — 7 , 10. quale
magistratus sit officium 9. et an bella
ipsi gerere sit licitum 12. ad ea
sustinenda vectigalium indictio iis per¬
missa et quae in eorum usu mode¬
ratio ipsis tenenda sit 13. non tantum
magistratui bono , sed et tyrannico
esse parendum 24 — 28. sed ad aras
32. (II. 7. 8, 38.) eo autem uti seu
jus suum in foro publico defendere
Christianis omnibus licitum , sed qua
cum moderatione 17 — 21. an a magi¬
stratus jurisdictione immunes sint
Clerici IV. 11. 15. in fidei causis
cognitio penes Ecclesiam semper fuit,
quamvis aliquando Principes autori-
tatem suam interponerent ibid. 3. 15,
16. Jus gladii seu magistratus ab
Episcopis papanis paulatim usurpatum
et quo nomine 9, 10.

Pontifex Romanus. Vide Papa.

Possibilisne sit legis impletio II. 5. 6.

et II. 7. 5.

Potentia Dei totum hoc universum pro¬
ductum I. 14. 20, 21. in quo etiam
mirifice se exserit I. 5. 6. non otiosa
est, sed efficax I. 16. 3. et III. 2. 1.
et III. 21. 4. quanta sit et quousque
se extendat IV. 17. 24. ejus docu¬
mentum dedit in liberatione populi
Israelitici II. 8. 15.

Potentiae humanae animae seu ejus fa¬
cultates I. 15. 6, 7, 8. et II. 2. 2, 3.
potentia nostra et facultates in artibus
tum excogitandis , tum addiscendis,
ibid. 13, 14, 15. quae invalida est ad
implendam legem II. 5. 6. et II. 8. 3.

Potestas ligandi sine scientia in con¬
fessione auriculari quanti III. 4. 21.
potestas clavium quid quantaque,
ibid. 14, 15. potestas prophetarum
quibus inclusa limitibus IV. 8. 3. ut
et illa Ecclesiae in universum , ibid.
1. haec quibus partibus constet IV.

7. 6.

Praecepta Dei ex hominis facultate non

metienda, nec liberum arbitrium evin¬
cunt, quod ea praestare nequit II. 5.
4, 6 — 9. (ubi et tres eorum recen¬
sentur formae) et II. 8. 2, 3. in ex¬
positione praecepti alicujus ex deca¬
logo , ejus finis seu ratio semper re¬
spicienda, ibid. 8.

Praedestinationis doctrina fructum habet
suavissimum utilissimaque est, quam¬
vis ardua ; nimia modo vitanda est
curiositas , ne ultra Scripturae pro¬
rumpatur limites III. 21. 1, 2. itaque
doceri debet nec ejus mentio , ut
quidam volunt, sepelienda 3, 4. quid
sit, ostenditur et a praescientia mul¬
tum distingui: proponiturque ejus in
tota Abrahae sobole exemplum 5. in
qua tamen ipsa electione specialior
adhuc gradus notandus est, quo inter
ipsos Abrahae filios discrevit 6 , 7.
quae omnia locupletissime Scripturae
monstrantur testimoniis, refutatis iis,
qui praedestinationis causam merita
faciunt III. 22. 1. regnat enim in
ea solum ejus bene placitum, quod
et confirmatur ex Augustino, rejectis
Thomae argutis ineptiis 2 — 11. Prae¬
destinatis autem solis salutis desti¬
nantur promissiones III. 24. 17. nec
haec duo pugnant, verbi praedicatione
a Deo multos vocari , concedi tamen
paucissimis tantum fidei donum III,
22. 10. Nec vero solum Deus elegit
quosdam , sed et e contra alios re¬
probavit V. 23. 1. litigant certe frustra
cum Deo reprobi, cum nihil ipsis
debeat , nihil non juste velit et ipsi
sibi damnationis causa sint 2 — 5.
eorum sacrilegum interrogatum refel¬
litur, qui quaerunt, cur hominibus ea
Deus imputet, quorum necessitas illis
praedestinatione videtur imposita 6,
8, 9. ubi et ponitur ejus descriptio.
Nec propterea personarum Deus habet
acceptionem 10, 11. ostenditur, pro¬
fane vitiis indormiri praedestinationis
obtentu, nec hac stabilita bene agendi
studium concidere 12, 13. Prudentia
nihilominus quaedam et sobrietas in
ea praedicanda adhibenda est 14.
Quod quidam Dei obediant praedicato
Verbo, alii condemnent et indurentur
magis, id fieri quidem horum malitia,
tenendum tamen simul esse, hanc di¬
versitatem ex hoc arcano Dei con¬
silio pendere III. 24. 12, 13, 14.
Quod asserit Deus ubique, se recla¬
mante impios sibi mortem arcessere,
doctrinae huic non repugnat 15, 16,
17. ubi enodatur difficultas, quomodo

INDEX.

universitas promissionum salutis nihil
assertae sententiae obstat, praedesti¬
nationi exsequendae quomodo viam
sternat Dominus III. 24. 12.

Praedicatio Evangelii cur reprobis etiam
communis III. 24. 1.

Praeparationes Papistarum eversae II.
2. 27. et III. 4. 29. et III. 11. 15.

Praescientia Dei quid et an cum prae¬
destinatione confundenda huj usque
causa sit III. 21. 5.

Praesentia Dei ad humilitatis sensum
adductos homines perterrefacit I. 1. 3.

Praesidia, urbium tuendarum munimenta,
ad magistratus etiam pertinent curam
IV. 20. 12.

Presbyteri, pastoris, ministri etc. nomina
aequipollent IV. 3. 8. eorum munus
IV. 12. 2. presbyteri saeculares qui
apud Romanenses IV. 5. 9.

Preces debent esse assiduae III. 20. 7.
et 52. preces hypocritarum Deo sunt
abominabiles, ibid. 29. an eas pro
nobis habeant Sancti defuncti 21.
preces pro mortuis quanti IV. 5. 10.
Vide Oratio.

Primatum sedis Romanae Christi carere
instituto et veteris Ecclesiae exemplo
ostenditur IV. 6. 1, etc. quibusque
gradibus ad id fastigii emerserit IV.

7. 1, etc.

Primogenitura aeternae vitae erat sym¬
bolum II. 10. 14. et III. 2. 31. haec
Jacob gratuito collata ad quid Israe-
litas, ejus posteros, stimulare debuerit
III. 21. 6. ea Christo attributa quid
notet II. 13. 2. hac se ad electionem
aut aliis etiam praerogativis non mo¬
veri ostendit Deus in exemplo Jacob
III. 22. 5.

Principes ipsi disciplinae Ecclesiasticae
subjiciuntur IV. 12. 7. quid habeant
potestatis in rebus Ecclesiasticis IV.
11. 16. Principibus quibuscunque

obediendum, seu bonis seu malis IV.
20. 4, 5, 24 — 31. sed usque ad aras,
ut iis blandiendum non sit 32. et II.
8. 38. Vide Politica Administratio.

Principia duo non sunt rerum omnium,
ut somniabant Manichaei, bonum unum,
alterum malum I. 14. 3. et II. 1. 11.
principium conversionis a Deo II. 3.
5. exemplum generalis alicujus prin¬
cipii seu maxime necessariae Doctri¬
nae II. 6. 4.

Probatio sui ipsius ante Coenae com¬
munionem necessaria IV. 17. 40.

Promeritusne Christus nobis sit gratiam
Dei et salutem, et an nomen meriti
recte ejns passionibus et obedientiae

tribuatur II. 17. 1, 3. nostrane opera
aeternam vitam promereantur III. 15.
1, etc. Vide Meritum.

Promissiones omnes in Christo fundan¬
tur , hinc non aliter Naaman Syrus,
Cornelius Centurio aut Eunuchus ad
Dei cognitionem penetrarunt III. 2.
31. et H. 9. 2. promissio gratuita
fidei est fundamentum III. 2. 29. in
Decalogo eas Deus praeceptis sub¬
junxit, ut nos eo majore justitiae amore
inflammarent II. 8. 4. et an liberum
arbitrium evincant, earumque simul
usus II. 5. 10. quamvis conditionales,
non tamen frustra datae II. 7. 4.
quomodo promissiones Legis et Evan¬
gelii consentiant III. 17. 2, 3. pro¬
missio Dei facta Patribus, quod esset
eorum Deus , futuram ipsis immor¬
talitatem monstrabat II. 10. 9. ex¬
plicatur promissio praecepti secundi
de propaganda Dei misericordia in
mille generationes II. 8. 21. in solis
electis promissiones Dei sunt efficaces
III. 24. 16, 17.

Prophetae qui IV. 3. 4. legis fuerunt
interpretes, eorumque potestas quo¬
usque se extenderit I. 6. 2. et IV.

8. 2, 3, 6.

Proverbium falsum II. 8. 54. prover¬
bium Milesiorum IV. 13. 15.

Providentiae agnitio vere pios a pro¬
fanis discernit, qui quamvis confuso
sensu Deum fateantur creatorem , ad
singularem tamen mundi gubernatio¬
nem non advertunt , quae asseritur
tum ex mundi machina, tum Scriptu¬
rae testimoniis I. 5. 1 — 7, 10. et I.
16. 1. Hinc fortunae nullus locus,
quae huic speciali moderationi in Dei
verbo opponitur 2. quia ipsa natu¬
ralia et inanimata, etsi insitam ha¬
beant quaeque proprietatem, eam ta¬
men nisi praesenti Dei manu mota
non exserunt; Dei enim omnipotentia,
quae circa illa versatur, non otiosa,
sed efficax credenda est 2, 3. Haec
qui negant, Deum fraudant suo ho¬
nore et se ipsos egregiae consolatio¬
nis fructu, ibid. ita ut non speculari
solum concipiendus sit Deus , quae
fiunt , sed eventus ipsos moderari :
unde evertitur figmentum de nuda
praescientia, item errores Epicureorum
et aliorum profanorum ut et generalis
tantum providentia : quo tamen sensu
illa possit admitti 4. Quare non
motus tantum principium penes Deum
est, sed quaevis speciales benedictio¬
nes et maledictiones ad ipsum refe-

INDEX.

rendae 5. Praecipue vero in genere
humano, propter quod caetera omnia
condita, haec gubernatio conspicitur
6, 7. non tamen hoc modo dogma
Stoicorum asserimus 8. quo sensu
fortunae , casus etc., voces locum ha¬
beant et quo non ; et an vocabula
forte , forsan etc. Christiano usurpare
liceat 8 , 9. Doctrinae hujus consi¬
deratio practica et quem in finem sit
referenda, ut ejus nobis constet uti¬
litas, nempe ne Deo obloquamur, ubi
fortunae caeco motu videntur cuncta
rotari I. 17. 1. vindicatur contra
canes quosdam , qui eam sub mo¬
destiae praetextu negant 2. ut nihilo¬
minus non evertantur preces, de rebus
futuris consilia 3, 4. nec excusandi
sint, qui impietates perpetrant 5. (et
I. 18. 4.) sancta vero providentiae
meditatio primum edocet, nihil for¬
tuito contingere, tum eam specialiter
pro suis excubare cunctosque sub sua
tenere manu, ut nocere nihil possint,
nisi ipso permittente, ac inimicorum
odia in benevolentiam posset con¬
vertere 6,7. in adversis suppeditat
patientiam, quia in Deum, non in
homines respicimus 8. Quodsi quid
receperimus ab aliquo beneficii, non
erimus ingrati : si quid damni, culpam
fatebimur : in rebus autem futuris
quamvis non feremur proprio sensu,
externa subsidia non negligemus 9.
Inde describitur piae mentis hac in
parte, dum in Dei recumbit provi¬
dentiam, felicitas, cum illi , qui hanc
negant misera constringi anxietate
necessum sit ob infinitas humanae
vitae miserias 10, 11. Detenditur
haec doctrina ab objectionibus. Quod
Deo aliquando poenitentia, aliquando
decretorum adscribitur abrogatio, et
quo id fiat sensu 12, 13, 14. Nec
vero ad bona tantum se extendit Dei
directio, sed et mala, idque non per¬
missu (quod putidum tantum est ef¬
fugium mendacii patrocinio Dei ju¬
stitiam a sinistra nota asserens), sed
voluntate ; ostenditur enim, nihil Sa-
tanam aut reprobos moliri, nisi quod
jam ante Deus arcana sua directione
decreverit I. 18. 1. tum in actionibus
externis , tum praecipue in arcanis
cordis motibus , quod ex induratione
etc. patet, quae Deo tribuitur, sed
cum in iis justam suam vindictam
exerceat, scelerum autor non est 2, 4.
Objectio superborum quorundam mo¬
destiae se tegentium titulo evertitur,

duas hoc modo futuras in Deo con¬
trarias voluntates, ibid. 3. Hinc patet,
Deum in omnium hominum cordibus
operari, et' quomodo id agat II. 4. 1.
involvi tamen hominum culpae non
potest , quia longe alio operatur fine
et modo justitiae convenienti 2. Haec
quamvis aliquando Veteres ad per¬
missionem retulerint, ne darent impiis
occasionem Dei opera cavillandi :
Scriptura tamen, quum dicit, Deum
excaecare , indurare , tradere in re¬
probum sensum etc., plus quid notat,
sic tamen, ut non negetur, quin Deus
primum eos deserat et Spiritum suum
ab iis auferat, postea tradat Satanae,
irae suae ministro 3, 4. cujus opera
in instigandis et excaecandis reprobis
intercedit, ibid. 2, 5. commendatur
quoque Dei nobis providentia in regno¬
rum distributione, quae ab ipso sola
aut bonis aut malis Principibus do¬
nantur IV. 20. 26.

Proximus quis II. 8. 55.

Prudentia quaedam nobis naturalis utendi
quibusvis mediis ad assequendum pro¬
positum I. 17. 4.

Pugna fidelibus est perpetua, tum cum
Satana, quem tandem Ducis sui ro¬
bore instructi superant I. 14. 13, 14,
15. et III. 20. 46. tum cum sua carne
III. 3. 10. et IV. 15. 11, 12. et III.

2. 28.

Punitio peccatorum in reprobis justa,
quamvis Dei ordinationi serviant I.
17. 5. punitiones impiorum a fidelium
afflictionibus quomodo differant III.
4. 31 — 34. etsi pro suo quisque pec¬
cato puniendus sit, quomodo tamen
Deus non sit injustus , ubi peccata
parentum in filiis plectit II. 8. 19, 20.

Purgatorii sacrilegia ferenda non sunt
nec cum quibusdam dissimulanda, ac
simul refellitur III. 5. 6. loci , quos
sinistre Papistae eum in finem detor¬
quent, explicantur 7, 8, 9. solvitur,
quod ajunt, vetustissimam esse Ec¬
clesiae observationem , ut pro mor¬
tuis preces fierent: in quo ostenditur,
non parum a Veteribus esse erratum
ortamque consuetudinem ex prava
Ethnicorum aemulatione, quamvis ad
postremum magnum adhuc intersit
inter eos et hodiernos Romanenses
discrimen 10.

Quadragesimae superstitiosa observatio
et unde ortum traxerit I. 13. 29. et
IV. 12. 20.

INDEX.

Quales ad ministerium vocandi, qualiter
et a quibus IV. 8. 11 — 16.

Quatuor hominum species, e quibus nulli
operibus justitiam apud Deum con¬
sequi seu justificari possunt III. 14.

1, etc. quatuor imprimis Deo debita
II. 8. 16. quatuor salutis causae III.

14. 17, 21.

Querimonia Senecae de Idolorum vana
impietate I. 11. 2.

Quaestiones omnes inutiles et curiosae
nimis rejiciendae I. 14. 1, 4. et I. 16.
8. et II. 12. 4, 5. exempla quaestio¬
num I. 18. 1. et II. 17. 1.

Quies spiritualis corporali Sabbathismo
Judaeorum figurata II. 8. 28 — 34. ubi
quae nobis Christianis colenda sit quies
quantumque ab illa Judaeorum dif¬
ferat , ostenditur.

Rahab nullum electionis habuit inclusum
sibi semen , antequam vocaretur III.

24. 11.

Rationis humanae regimen annon ni¬
mium a Philosophis aestimatum II.

2. 3. et ab Ecclesiasticis scriptoribus
4, 5. (et jam a Papistis I. 15. 8.)
aliquantum adhuc valet in rebus na¬
turalibus et aliqua ibi ipsi est per¬
spicientia, quamvis non diu subsistat,
sed statim concidat in vanitatem 12.
in rebus terrenis non est omnino
caeca, sic quid potest in Oeconomia,
Politia, caeteris artibus 13. quod acu¬
men etsi universale videatur generis
humani bonum, agnoscenda tamen est
specialis in eo Dei gratia, et cur 14,
17. (et II. 4. 6, 7.) rationis ergo
eximia quaedam praestantia liquet, in
artium inventione , traditione metho¬
dica et cognitione, quae in antiquis
Jurisconsultis, Philosophis et Mathe¬
maticis refulserunt 15. Quae nihilo-4
minus omnia Spiritus , autoris omnis
veritatis, dona sunt 16. in rebus vero
spiritualibus et coelestibus, quae tri¬
bus capitibus continentur, Dei recta
notitia, cognitione paterna ejus erga
nos favoris et scientia formandae se¬
cundum legis regulam vitae, omni ex
parte caecutit 18 — 21. in postremo
videtur quidem aliquanto esse per¬
spicacior, sed cum legis insitae no¬
titia imperfecta sit , hic quoque ratio
deficit 22. nec enim semper in uni¬
versali boni et mali judicio verum
assequitur , sed et quoad primam et
secundam tabulam saepe hallucinatur
23 , 24. quare nihili a Deo fit nec

subsistit haec aliqualis sagacitas 25.
Vide Liberum Arbitrium.

Rebeccae peccatum et nimia praecipi¬
tantia ex fide tamen orta III. 2. 31.

Rebellio in Deum gravissimum flagitium
IV. 1. 25. rebellio in Magistratum
illicita IV. 20. 31.

Reconciliator Dei et hominum Christus
II. 6. 1. et II. 12. 1. et quomodo
reconciliationem peregerit II. 16. 1,
etc. quomodo consistat, Deum homi¬
nibus fuisse inimicum , donec iis re¬
conciliaretur, cum ipsa Christi donatio
amoris documentum sit, ibid. 2, 3.
et II. 17. 1, 2. Vide Christus, item
Jesus.

Redemptoris cognitio illi Creatoris debet
succedere, quia hanc solam inutilem
nobis esse contingeret ; propterea illa
semper a mundi exordio inter Dei
filios viguit II. 6. 1. et in Redempto¬
ris persona Ecclesiae felix status per¬
petuo fuit fundatus 2, 3, 4. eas partes
quomodo Christus impleverit II. 16.

1, etc.

Regenerationis imperfectio evincitur et
Anabaptistarum refellitur intemperies,
qui pro ea phreneticam libidinem sub¬
stituunt III. 3. 10 — 14. fit vero per
fidem III. 3. 1. ejus finis in pristinam
Dei imaginem restauratio I. 15. 4.
et III. 3. 9. et III. 6. 1. gradatim in
nobis adaugetur III. 3. 9. et IV. 16.
31. ejus opera seu fructus III. 3. 16.
regeneratio in infantibus an detur et
quomodo perficiatur IV. 16. 17.

Reges Ecclesiae nutritii ac proinde legi¬
tima functione praediti IV. 20. 5. utri-
usque tabulae vindices, ibid. 9. non
solum aequi et justi, quin et tyran¬
nici et injusti ferendi, ibid. 8, 22 — 31.
obediendum vero tantum usque ad
aras 32. Dii aliquando nominantur 4.
facessere ab iis oportet assentatores 32.
Vide Magistratus, Princeps, Politica
administratio.

Regimen in homine duplex, spirituale
unum , alterum politicum , utriusque
differentia III. 19. 15. et IV. 20. 1.
regimen rationis humanae an ubique
sanum etiam in naturalibus I. 15. 8.
et II. 2. 2 — 6, 18, 24. (Vide ratio
humana) politici regiminis tres spe¬
cies, Monarchia, Aristocratia et Demo-
cratia IV. 20. 8.

Regnum Christi aeternum II. 15. 3. 5.
(et II. 14. 3.) totum spirituale est 4.
(et IV. 5. 17.) qualis ejus nunc status
II. 16. 16, 17. Regni divini adventus
quid III. 20. 42. a Christo fuit prae-

INDEX.

dicatum III. 3. 19. Regna cuncta Dei
distribuuntur singulari providentia IV.

20. 26.

Regulae Christianae observandae ut vi¬
tetur nimia curiositas I. 14. 4. ut
Deus ab omni sinistra nota liberetur

1. 15. 1. tum etiam adversus infide¬
litatem I. 16. 3. tres regulae ad ex¬
plicationem decalogi necessariae II.
8. 6, 8, 11. alia ut legitimum sit
juramentum ibid. 27. item de Patrum
sub V. T. fide II. 11. 10. digna ob¬
servatio , ne erretur circa Mediatoris
personam II. 14. 3. et doctrinam de
justificatione III. 12. 8. aut mercedem
operum III. 18. 3. servandus alius
canon in peccatorum confessione III.
4. 18. ut et leges rite precandi III.
20. 4, 6, 8, 11, 15. et gratias agendi
28. norma ipsa orandi a Christo prae¬
scripta, ibid. 34. regula sobrietatis
notanda de futura aeterna electorum
felicitate III. 25. 10. quemadmodum
et de Ecclesiasticis constitutionibus,
quae sint legitimae IV. 10. 31. ut et
de Dominica Coena IV. 17. 10. et in
ea IV. 18. 12. regula contrariorum
cur fallat in justificatione operum

III. 18. 10.

Relatio maxima et indivulsa inter fidem
et Dei Verbum, praecipue Evangelium
III. 2. 6, 29, 31. et III. 11. 17. et
qualis III. 22. 10.

Religio quid I. 2. 1, 2. non est tantum
calliditate quorundam excogitata I. 3.

2. quia ipsis reprobis necessitas Dei

confessionem extorquet, ibid. et I. 4.
4. cum superstitione non consistit
religio I. 4. 1, 3. qualis ejus species
in Romana aula exstet IV. 7. 27. a
Philosophis fuit adulterata I 5. 13.
et a Papistis II. 8. 5.

Religiosius locuti Veteres de reprobo¬
rum excaecatione et qua de causa

II. 4. 3.

Remissio peccatorum omnibus fidelibus
necessaria evertit fanaticam perfectio¬
nem , quae veniae petendae studium
evertat III. 20. 45. ubi et explicatur,
quo sensu dicamur ea proximo re¬
mittere. Distinctio remissionis poenae
et culpae futilis III. 4. 29, 30. lapsus
omnes fidelibus sine satisfactione gra¬
tuito remittuntur, ibid. 25, 31 — 37.
quo in loco ostenditur, cur David
remisso jam homicidio et adulterio
morte infantis tamen castigatus sit.
Articuli in symbolo de remissione
peccatorum explicatio, in qua unica
consistit Ecclesiae felicitas IV. I. 20, 21.

Justificationis non infima pars est III.

II. 2, 21, 22. nec tantum fit in
baptismo , sed per totam vitam III.
4. 26. non solum in primo ad Ec¬
clesiam ingressu communicatur, sed
perpetuo administratur per claves ipsi
concessas IV. 1. 22 — 27. Legis etiam
voluntaria transgressio est remissi¬
bilis , quamvis non peccatum in Spi¬
ritum Sanctum 28. et III. 3. 23. quo
sensu Christus asserat hoc nec in
praesenti nec in futuro saeculo re¬
mitti III. 5. 7. obtinetur remissio
peccatorum in sola Ecclesia IV. 1. 20.
sola autem conscientiae pacem gignit

III. 13. 4.

Renuntiatio sui ipsius ad obedientiam
legis primus ingressus III. 3. 8. in
Deum et proximum respicit III. 7.
1, etc. Crucis tolerantia ejus pars
est III. 8. 1. Vide Abnegatio sui
ipsius.

Repetitiones vocum idem significantium
Hebraeis familiares I. 15. 3.

Reprehensiones et objurgationes quem
habeant erga fideles et infideles usum,
et an liberum arbitrium evincant II.

5. 4, 5, 11.

Reprobatio Divinae voluntati adscribenda

III. 22. 11.

Reprobos an Deus velit salvare III.
24. 16. omnes juste puniuntur, cum
peccant III. 23. 9. (et I. 17. 5.) Deum
judicem servili tantum timore metuunt

III. 2. 27. cur a Deo excaecentur
III. 24. 14. inter poenas eorum et
fidelium castigationes discrimen III.
4. 31 — 34. illorum fides ut a salvifica
differat III. 2. 11, 12. et misera post
hanc vitam conditio ac gravissimae
poenae III. 25. 12. cur ipsis Evan¬
gelium aliquando annuncietur III. 24.
1 . quod tamen sine fructu audiunt

II. 5. 5.

Resipiscentia. Vide Poenitentia et Re¬
generatio.

Res tum animatae , tum inanimes Dei
reguntur providentia I. 16. 2. res
spirituales ab homine animali non
possunt comprehendi II. 2. 18, 20.

Resurrectio Christi crucis, mortis et se¬
pulturae est complementum, sine qua
haec forent mutila ; attulit vero nobis
justitiam, nostrae resurrectionis nobis
est symbolum et nos regenerat in
vitae novitatem II. 16. 13. et III.

3. 9. tota ejus historia exponitur et
indubia ejus demonstratur veritas III.

25. 3.

INDEX.

Resurrectionis carnis meditatio perpetua
fidelibus esse debet, ne in vocationis
suae cursu inter multas difficultates
deficiant III. 25. 1, 2. ejus doctrina
maximi est momenti credituque dif¬
ficilis, quod obstaculum ut superemus,
duo suppeditat Scriptura adminicula,
Christi similitudinem et Dei omni¬
potentiam 3. inde refutantur Saddu-
caei resurrectionem negantes et Chi-
liastae eam obscurantes 5. fiet vero
in iisdem corporibus, unde est maxime
futura admiranda 7, 8. quo jure im¬
piis cum fidelibus communis sit, cum
singulare sit iis a Christo partum
beneficium 9.

Revelationes fanaticorum extra Scriptu¬
ram eversae I. 9. 1, 2, 3. quamvis
iis Deus usus erga Patriarchas sub
mundi incunabulis I. 6. 2. et IV.

8. 5.

Ritus vocationis ministrorum quis IV.

3. 16.

Roboratio cordium et obfirmatio repro¬
borum Deo tributa an permissionem
tantum notet I. 18. 2. et II. 4. 4.

Romae cur nulla Ecclesia IV. 7. 23. et
IV. 2. 7, 8. cur illi multum honoris
semper delatum IV. 6. 16. non est
Ecclesiarum caput IV. 6. 17. ejus
fastus IV. 7. 3. lites ob nomen Novae
Romae Constantinopoli collatum IV. 7.
6. Romae primatus eversus tum Scrip¬
turae testimoniis IV. 6. 1, etc. tum
ex Ecclesiastica historia IV. 7. 1, etc.

Romanenses Apostolica successione gratis
gloriantur IV. 2. 2, 3. eorum in con¬
scientias tyrannis IV. 8. 10. et im¬
pium dogma de Scripturae interpre¬
tatione et approbatione IV. 9. 14.

Ruben Jacobi primogeniti flagitium II.

10. 12.

Rudimenta infirmitatis Ecclesiasticae con¬
stitutiones IV. 10. 31.

Ruditas discipulorum Christi ipso vi¬
vente IV. 8. 14.

Ruina nostra solis nobis adseribenda est
II. 1. 10.

De Sabbatho praecepti finis ; tres item
causae, quibus constat II. 8. 28.
prima est spiritualis quietis adum¬
bratio, curque septimum diem prae¬
cise Dominus assignarit 29, 30, 31.
haec jam causa sub Christianismo
plane abolita, ibid. altera est, ut stati
sint Ecclesiasticis conventibus dies,
et tertia, ut servis otium a labore
concedatur 32. quae causae cum et

jam habent locum, patet, quatenus
Sabbathum Christi adventu sit abo¬
litum : nec omittendi coetus Eccle¬
siastici ad audiendum Verbum et pu¬
blicas preces destinati , ubi de diei
Dominici observatione vitandaque in
ea Judaica superstitione 32, 33, 34.

Sabellius haereticus refutatur I. 13. 4.

Saccus et cinis tristitiae ac poenitentiae
signa III. 3. 17. et IV. 12. 17.

Sacerdotium Christi praecipue cum cae-
teris ejus muneribus in eo spectan¬
dum , ut sciatur , quorsum missus sit
II. 15. 2. estque perfectissimum, le¬
galibus umbris praefiguratum, nec in
eo admittit socios , et qui nobis inde
fructus redeant, ibid. 6. et IV. 6. 2.
et IV. 18. 2. et IV. 19. 28. unde et
solus pro nobis apud Patrem inter¬
cessor III. 20. 17 — 27. cur suum
sacerdotium Moses jussus sit Aaroni
resignare IV. 11. 8.

Sacerdotum sub Veteri Testamento po¬
testas quam late se extenderit IV.

8. 2.

Sacerdotes Papistici Christo injurii II.
15. 6. et IV. 8. 2. et IV. 19. 28.
quamvis non Christiani, quorum com¬
munis est illa dignitas II. 15. 6. et
IV. 18.. 13, 16, 17.

Sacramentum quid IV. 14. 1, 18. quo
sensu Vetus interpres , veteres item
alii Scriptores id nomen usurpave¬
rint 2, 13. esse non potest sine pro¬
missione, quam Deus istiusmodi sigillo
obsignat , nostrae consulens tum tar¬
ditati et ignorantiae , tum infirmitati
3, 5, 6, 12. constat verbo et externo
signo, quorum prius longe alio sensu
sumendum est, quam existiment Pa-
pistae 4. non desinunt gratiae divinae
esse testimonia, quamvis impiis por¬
recta graviorem damnationem affe¬
rant 7. quod autem dicantur confir¬
mare fidem nostram , Spiritus Sancti
operationem non excludit , cum sub-
ordinata haec sint 9 — 12. eorum ef¬
ficacia 13. Sophistarum error diabo¬
licus de perfectione Sacramentorum
novae legis refellitur 14. cum distingui
debeat Sacramentum et res Sacra¬
menti , Augustino auctore : reprobi
autorem praeter externum symbolum
nihil recipiunt 15 , 16. non habet
autem signum affixam quandam se¬
cretam vim , qua ipsum per se Spi¬
ritus Sancti gratias conferat 17. Sa¬
cramentorum partitio in extraordinaria
et ordinaria; priorum exempla Deus
aliquando in miraculis, aliquando in

INDEX.

rebus naturalibus exhibuit , ubi de
arbore vitae et arcu coelesti 18. or¬
dinaria Dominus exhibet in gratiae
et salutis testimonio , nobis vicissim
sunt professionis notae 19. ea, quae
fuerunt sub lege, eundem cum nostris
habuerunt scopum : quare nullo modo
admittendum , quod ajunt Sophistae,
illa gratiam Dei figurasse tantum,
nostra etiam praesentem conferre 20
■ — 23. specie contrarii loci exponuntur
et Veterum , quae obstare videntur
testimonia 24, 25, 26. Duo tantum
sunt in Ecclesia, licet illa , quae fuit
sub Lege, plura habuerit 20. (et IV.
18. 19, 20.) ubi et ostenditur, an
manuum impositio in ministrorum
initiatione usitata sit sacramentum et
quale. Quum negamus illa , quae a
Papistis huic numero sunt adjecta,
talia esse , de re maxime necessaria
contendimus negamusque invisibilis
gratiae visibiles esse formas , ut ipsi
volunt IV. 19. 1. ab hominibus enim,
unde ortum ducunt institui non pos¬
sunt, distinguique hanc ad rem debent
Sacramenta et aliae caerimoniae, quod
discrimen maximi est ponderis 2.
Veterem Ecclesiam nullo modo ha¬
bent sociam in septenario suo Sacra¬
mentorum numero 3. Dehinc ex¬
cutiuntur Papistica Sacramenta : con¬
firmatio 4 — 13. poenitentia 14 — 17.
extrema unctio 18 — 21. ordo, qui
septem alia sacramentula mira foe-
cunditate ex se peperit 22 — 33. et
matrimonium 34 — 37. Quorum quae¬
que vide quoque suo loco.

Sacrificiorum usus , qui est tum Chri¬
stum praefigurare , tum culpam et
peccata offerentium liquido ostendere
III. 6. 2. et II. 7. 1, 17. et il. 12. 4.
fidelium sacrificia Eucharistica, sunt
enim per Christum Patri consecrati
Sacerdotes II. 15. 6. et IV. 18. 4, 16.
quae Christi sacerdotio nihil derogant
17. consecratio nostri ipsorum gra¬
tissimum Deo sacrificium III. 7. 1.
quid proprie sint sacrificia, quae
item duplicis generis, propitiatoria et
eucharistica 13, 16. inter Mosaica et
nostram Eucharistiam discrimen 1 2.
Christi vero repeti nullo modo po¬
test, ibid. 3. Sacrificia Samuelis,
Menohae et Gedeonis qualia IV.

10. 25.

Sadducaeorum de Angelis praepostera
opinio refellitur I. 14. 9. ut et de
animabus ac resurrectione I. 15. 2.

et II. 10. 23. et III. 25. 5.

Salus et Dei gratia a Christo nobis
acquisita , totaque cum omnibus suis
partibus in eo continetur recteque
dicitur eam nobis promeritus II. 16.

1, 19. et II. 17. 1—5. et III. 14. 17.
fidei merces est III. 18. 3. et III.
14. 21. nobis potest esse certa III.

2. 38, 39, 40. a Dei provenit electione

et quomodo in ejus certitudinem pene¬
trandum III. 24. 4, 5. ejus quatuor
causae III. 14. 17, 21.

Samsonis preces Philistaeos occisuri
ruina aedium an omni vitio purae
III. 20. 15.

Samuelis sacrificium in Ramatha quale
IV. 10. 25. non ille , sed ipse Do¬
minus ab Israelitis rejectus , quum
Saulem peterent IV. 20. 7.

Sanctimonia vitae ab electione oriunda
hujusque scopus est III. 22. 2. et
III. 23. 12. omnis sanctitas Dei do¬
num II. 5. 8. ejus regula in lege
praescripta additis ad nos exstimu¬
landos promissionibus II. 8. 2 , 4.
quomodo ad eam nos adhortetur
Scriptura III. 6. 2.

Sancti quomodo aliquando innocentia
sua etiam coram Deo glorientur III.
14. 18. et III. 17. 14. et III. 20. 10.
ineffabilis eorum in coelis gloria III.
25. 10. omnes vel purissimae vitae
ex praesentia Dei perterrefiunt I. 1 . 3.
Sancti defuncti an pro nobis preces
concipiant et intercedant, videant
audiantve , quae facimus , eorumque
sint conscii III. 20. 20 — 24.

Sanctificare Dei nomen quid III. 20. 41.

Sapientia vera quid et quot partibus
constet I. 1. 1. et I. 18. 4„

Sarae nimia praecipitantia in promo'-
vendo Jacobo, ubi fides erroribus im¬
plicita conspici tnr III. 2. 31.

Satanae diversa nomina I. 14. 13. cur
Spiritus Dei vocetur vel a Deo I.
18. 2. et II. 4. 2, 5. ejus astus, ut
Coena Dominica nos privaret IV.
17. 1. et sinceram de SS. Trinitate
doctrinam corrumperet I. 13. 21. Dei
est simia I. 8. 2. et IV. 14. 9. omnis
iniquitatis auctor I. 14. 15. nisi vo¬
lente et permittente Deo nihil potest
ibid. 17. (et I. 17. 7.) a Christo plane
superatus, cujus virtute ipsius etiam
membra eum vincunt et licet ali¬
quando succumbant, ad ultimum tamen
semper victoriam reportant 18. quo¬
modo in reprobis operetur II. 4. 1. 2.
Satanae tradere quid IV. 12. 5. ejus,
ut nos seducat, fraudes I. 8. 2. et
III. 20. 46. et III. 3. 15. et IV. 1.

INDEX.

11, 13. et IV. 14. 19. et IV. 15. 19.
et IV. 16. 32. et IV. 17. 1 , 12. et
IV. 18. 18.

Satisfactio tertia poenitentiae a Papistis
constituta pars , quam in Christum
injuria III. 4. 25. (et III. 16. 4.) non
enim semel tantum remittuntur pec¬
cata in baptismo, ut postea per satis¬
factiones resurgendum sit 26. sic
Christo suus honor et conscientiis pax
sua eripitur 27. fundamenta sententiae
Pontificiae, quae sunt nugatoriae quae¬
dam distinctiones peccati mortalis et
venialis , item remissionis culpae re¬
tenta poena, discutiuntur 28, 29.
Contraria, ut ubi Daniel Nebucadne-
zarem jubet peccata misericordia et
justitia redimere , et mulieri remissa
in Evangelio dicuntur peccata , quia
multum dilexerit etc , diluuntur 36,
37. et quantum inter satisfactiones
Veterum, quae Ecclesiae, non Deo
dicebantur reddi, intersit 38, 39.

Scala Jacob assidente ad ejus extrema
Domino exercituum quid notarit I.

14. 12.

Scandala duplicia , data et accepta , ex
iis quae vitanda III. 19. 11. quinam
sint infirmi, quibus offendiculum poni
non debet 12. quod autem prohibe¬
mur alicui scandalum dare , ad res
tantum indifferentes extenditur ; nec
vero Dei praecepta negligenda nec
committenda impia sunt , ne simus
offendiculo, ut illi, qui hoc praetextu
se Missas nunc ferre asserunt 13.

Schismatici et haeretici qui et nosne
tales facto a Papatu discessu IV. 2.

5. 6.

Scortationis et adulterii praecepto sep¬
timo damnatorum voce quid compre¬
hendatur II. 8. 41 — 44.

Scribarum onera importabilia quae et
quatenus ferenda IV. 10. 26.

Scriptura ad perfectam Dei notitiam fuit
necessaria I. 6. 1, 4. quem propterea
Deus docendi ordinem obsei’vavit, non
tantum ex quo Judaeos elegit, sed et
erga Adam , Noe eaeterosque Pa¬
triarchas ibid. primumque id fecit
per oracula et visiones , quod postea
verbum publicis tabulis voluit con¬
signari, ut nostrae infirmitati consu¬
leret 2, 3. porro Scripturae auctoritas
ab Ecclesiae judicio non pendet; quod
si foret , pessime nobiscum ageretur
I. 7. 1. (et IV. 9. 14.) quod commen¬
tum Pauli testimonio Ephes. 2. re¬
fellitur, et Augustini dictum, quo
se negat Scripturae crediturum , nisi

Ecclesiae eum moveret auctoritas,
exponitur 2 , 3. Argumenta autem
omnia, quae ejus fidem animis nostris
obsignare possunt, non multum ju¬
vant, nisi prius Spiritus Sancti testi¬
monium substernatur, quo persuadea¬
mur , Deum esse , qui in Lege, Pro¬
phetis et Evangelio loquitur , quod
pluribus ex Jesaia probatur 4, 5.
tum secundariae probationes et fidei
adminicula succedere possunt , quae
supra omnia scripta humana longe
eam evehunt, ut sunt ordinata, quae
in ea relucet sapientiae divinae dis¬
pensatio, nihil terrenum redolens doc¬
trina, pulcher partium omnium inter
se consensus et verborum contemti-
bilium humilitas, profundissima tamen
et sublimia regni coelestis mysteria
pandens I. 8. 1, 2. scriptorum item
Mosis antiquitas, qui non novum ta¬
men Deum comminiscitur, sedlsraelitis
omnibus notissimum proponit ; ejus
miracula nullis cavillis obnoxia, ut
et ejus sinceritas in detegendis suis,
sororis, fratris et familiae suae totius
vitiis ; Prophetiae quoque 3 — 7. Je-
saiae , Jeremiae et Danielis vaticinia
antequam vel ulla futurarum rerum
species , imo cum contrarium potius
eorum, quae praedicebant, pateret 8.
profana objectio , an fuerit unquam
aliquis Moses , haecque ejus sint
scripta, quae habemus, solvitur 9.
num etiam omnes libri Antiochi sae¬
vitia et persecutione combusti, ubi
ostenditur, quomodo eos mirabiliter
semper Deus conservarit inter innu¬
merorum hostium insultus 10. In
specie asseritur , Evangelistas a Deo
fuisse inspiratos , ex eorum simplici¬
tate plena nihilominus altissimis doc¬
trinae capitibus, Joannis item , Pauli
et Petri majestate , admirabili con¬
versione et vocatione ad Apostola-
tum 11. quo et facit tot saeculorum,
tam variarum gentium et animorum
in amplectendis his scriptis consensus
raraque eorum pietas, qui ea recepe¬
runt 12. quemadmodum quoque tot
pro iis oppetita martyria 13. itaque
rejiciendi fanatici , qui , posthabita
Scripturae lectione et doctrina, Spi¬
ritum extra eam jactant et ad reve¬
lationes transvolant I. 9. 1 , 2. ubi
solvitur objectio, indignum esse Spi¬
ritu Dei , cui omnia subjicienda sint,
Scripturae subjacere : ut et alia , qua
dicunt nos litterae occidenti incu¬
bare 3. talis in illa nobis delineatur

INDEX.

Deus, qualis repraesentatur in terrae
et coeli gubernatione, nimirum aeter¬
nus , bonus etc. Quae ejus inter¬
pretandae potestas Ecclesiae compe¬
tat IV. 9. 13. qua perperam Roma¬
nenses abutuntur ad errorum et im¬
pietatum suarum confirmationem 14.
bifariam de Ecclesia loquitur IV. 1. 7.

Sculptura et pictura an licitae et qua¬
tenus I. 11. 12.

Sectae Monachorum impiae, periculosae
et lacerantes Ecclesiae communionem
ipsorumque injuria Christo nomina
IV. 13. 14.

Secessu nostro a Papatu an schismatici
facti IV. 2. 5. secessus quaerendus
in precibus III. 20. 29.

Sedes Christi ad dexteram Dei quid
notet II. 16. 15.

Semina legum, justi item et aequi,

. omnium hominum cordibus insculpta
II. 2. 13. legis quoque moralis, ibid.
22. et II. 8. 1. ut et religionis I. 3.

I. et I. 5. 1. semini cur Verbum as-
similatum a Christo III. 22. 10. et

IV. 1. 6. et IV. 14. 11.

Sensusne quinque in homine , et quid
statuendum sit de partitione Philo¬
sophorum in intellectum et volun¬
tatem ; ad quam item facultatem sensus
pertineat I. 15. 6, 7. sensus divini¬
tatis hominum mentibus inscriptus I.

2. 3. et I. 3. 1, 2, 3.

Sephorae filium circumcidentis exemplum
an muliebri baptismo patrocinetur IV.

15. 22.

Sepulturae ritus an superstitiosus et
quid doceat III. 5. 10. et II. 25. 8.
sepultura Christi et quem nobis fruc¬
tum conferat II. 16. 7. sepultura,
quam expetierunt sub veteri foedere
fideles in terra Canaan, quo spectaverit
II. 10. 13.

Seraphim in templo collocati an patro-
cinentur imaginibus I. 11. 3.

Sermo Christus dictus et quando iis
esse coeperit I. 13. 7, 8.

Serveti horrendi et impii errores re¬
futati I. 13. 10, 22. et I. 15. 5. et

II. 9. 3. et II. 10. 1, etc. et II. 14.
5—8. et IV. 16. 29, 31. et IV. 17.

29, 30.

Servorum munus II. 8. 46. ad eorum
labores relaxandos Sabbathum insti¬
tutum, ibid. 28, 32.

Sessio Christi ad dexteram Dei quid
notet II. 16. 15.

Sexagenariarum viduarum coelibatus an
monialibus patrocinetur IV. 13. 18,

19.

Signa poenitentiae extrinseca quanti fa¬
cienda, et quis in iis servandus modus
III. 3. 15, 16. et IV. 12. 14, 17.
Simonis Magi fides qualis III. 2. 10.
non injecta ipsi desperatio post ad¬
missum suum peccatum , sed veniae
spes data IV. 1. 26.

Simplicitas sacrarum litterarum magnae
efficaciae , ipsorumque divinitatem
evincit I. 8. 1, 11.

Simplicitas affectata post suffocatam Dei
notitiam an excuset I. 4. 1.

Similia quaedam I. 1. 2. et II. 4. 1.
et II. 7. 7. et II. 8. 18. et II. 11.

13, 14. et II. 14. 1. et III. 2. 34.
et III. 4. 18. et III. 12. 2, 3. et III.
15. 3. et III. 18. 8. et III. 20. 38.
et IV, 3. 2. et IV. 5. 15. et IV. 14.

10, 13.

Simulacra Dei illicita I. 11. 6, 9. Vide
Idola et Imagines.

Sinus Abrahae quid III. 25. 6.

Sobrietas victus in tota fidelium vita
relucere debet III. 3. 17. et III. 10.

3. ubique ab ipsis in rerum Dei verbo
traditarum indagatione servanda I. 9.
3. et I. 13. 20. et I. 14. 4. et II. 4.
3. et III. 25. 8, 10.

Socraticorum de animae immortalitate
sententia I. 15. 6.

Sol omniaque astra a Persis adorata

1. 11. 1. et II. 8. 17. singularis Dei
providentiae testis I. 16. 2. Natura
corporis solaris nobis adhuc incognita

I. 13. 21.

Solonis dictum IV. 20. 9.

Solvere et ligare quid IV. 6. 3. et IV.

11. 1, 2.

Spes cum fide conjuncta III. 2. 42.
quin et pro hac aliquando ponitur 43.
ultra mortem extenditur 40. ex ac¬
ceptis a Deo beneficiis in posterum
ad se stabiliendam confirmatur III. 2.
31. natura ejus explicatur III. 25. 1.
Spiritus Sancti deitas probatur I. 13.

14, 15. is vinculum est, quo Christo
unimur, cujus cuncta sine illo bene¬
ficia nobis essent inutilia III. 1. 1, 3.
cur nunc Patris , nunc Filii Spiritus
dicatur et Spiritus Sanctificationis 2.
insignia elogia , quibus ornatur in
Scriptura , ejus efficaciam nobis
adumbrantia 3. Fides nihilominus
praecipuum ejus opus est, unde vere
nobis est internus doctor 4. et III.

2. 34 — 36. cum impiis nihil habet
commercii II. 2. 16. promissiones
nobis obsignat IV. 14. 8 , 9. super
Christum solum requiescit II. 3. 4.

et III. 1. 2.

Index ad Calv. Inst.

34 INDEX.

Spiritus cum carne lucta II. 2. 27. et
1H. 2. 1. et 111. 3. 14.

Steuchi impudentia in defendenda Pa¬
pae causa et simul frigus IV. 11. 12.

Stoicorum de fato opinio I. 16. 8 et

aixa^eta III. 8. 9.

Subdiaconi in Yetere Ecclesia qui IV.
4. 10. in papatu hodie quales IV.

19. 33.

Summa legis II. 8. 11. et III. 3. 11. et
Evangelii III. 3. 1, 19.

Superbia homini naturalis I. 1. 2. et I.
3. 1. omnium malorum nobis fuit
principium II. 1. 4.

Superstitio an excuset simplices ob cor¬
ruptam Dei notitiam mentibus suis
insculptam I. 4. 1, 3. ubi ostendi¬
tur, Deo tantum eam illudere, ubi
tentat gratificari : et qui ea ducuntur,
servili timore , non voluntarie ad
Deum recognoscendum accedere 4.
Omnes gentiles ad Sapientissimos us¬
que hac impliciti , unde infiniti circa
Deum errores et a vero Deo disces¬
sio I. 5. 12. quantum a vera reli¬
gione differat I. 12. 1. quam sit cal¬
lida in adjungendis Deo vero aliis
diis minoribus, ut tamen in ordinem
cogere non videatur, ibid. 1, 3. illa
itaque vitanda ejusque facilis in prae¬
cipitium lapsus II. 8. 16. et III. 19. 7.
Superstitiosus timor attenta providen¬
tiae meditatione tollitur, ejus neglectu
nobis ingeneratur ut patet ex genti¬
bus I. 16. 3.

Sursum corda , dictum a Veteribus in
Coenae celebratione usurpatum IV.

17. 30.

Symbolum Apostolorum cur ita dictum
II. 16. 18. explicati ex eo articuli
de Christi morte 5, 6. sepultura 7.
descensu ad inferos 8 — 12. resurrec¬
tione a mortuis 13. adscensu in coe¬
lum 14. sessione ad dexteram Dei
et quem ex ea fructum colligat fides
15, 16. reditu ad judicium et quae
inde oritur, consolatione 17, 18. de
Ecclesia Sancta Catholica 4. 1. 2, 3.
et remissione peccatorum, ibid. 20.

Tatianorum haeresis an Pontificios ex¬
cuset IV. 12. 23.

Templorum necessitas ad celebrandos
coetus III. 20. 30. eorum usus et
an sufficienti inductus ratione Xerxes
omnia Graeciae templa dirui jusserit
IV. 1. 5. in quibus non expedit, ul¬
las haberi imagines, praeter vivas
illas et iconicas, baptismi et sacrae

coenae ac praedicati Verbi I. 11. 7,
13. impietas et putidae naeniae Ni¬
caenae Synodi, quae non habendas
solum in iis imagines, sed etiam ad¬
orandas decrevit 14, 15, 16. de eo¬
rum et sacrorum omnium ornatu
quamque munde a Vetere Ecclesia
habita, ut pauperum tamen alimoniae
et reditui nihil inde decederet IV. 4.
8. et quam e contra sectentur Papi-
stae luxuriem IV. 5. 17, 18.

Tempus creationis mundi I. 14. 1. et
II. 11. 14. et III. 21. 4.

Tentare Deum quid, ejusque tentationis
exemplum in voto coelibatus, quod
nuncupant Monachi IV. 13. 3. et II.
8. 42. diversae illius species, et an
recte Deo tribuatur III. 20. 46.

Terra tota fidelibus benedicta II. 8. 37.
quo sensu tamen illis sit a patria ex¬
silium III. 4. 9.

Testamenti Veteris et Novi similitudo,
quae unum re ipsa et substantia sunt,
etsi administratione varient II. 10. 1.
haec convenientia in tribus capitibus
vertitur, 1. carnalem opulentiam Ju¬
daeis non fuisse ultimam metam pro¬
positam 2. foedus cum illis initum
sola misericordia Dei fuisse suffultum,
nullis operum meritis et 3. in Chri¬
stum quoque ipsos respexisse 2. (nam
ille unicum pacti illius fuit funda¬
mentum II. 10. 4.) primum et secun¬
dum caput ostenditur, patres scilicet
praecipue spectasse futuram vitam,
ex Paulo, qui promissionum Evange-
licarum eos facit participes ac eorum
sacramenta ejusdem cum nostris vir¬
tutis 3, 4, 5. quae vindicantur ab
objectione contraria 6. ex Lege item
et Prophetis seu foederis formula,
Ego sum Deus vester ut et ero Deus
seminis vestri post vos 7, 8, 9. quem¬
admodum quoque ex dispensatione,
qua Deus usus est, ne ullo modo
terrenis deliciis mentem possent affi¬
gere, quod patet ex misera quoad
hanc vitam conditione Abrahami, Isaa-
ci, Jacobi multisque Davidis testimo¬
niis 10 — 18, ulterius ex praestanti
Jobi sententia et posteriorum Prophe¬
tarum aperta declaratione 19, 21, 22.
altera duo capita probantur, ibid. 4,
23. et postremum II. 6. 2, 4. et II.
7. 1, etc. Quinque nihilominus dif¬
ferentiis, quae dispensationem magis,
quam substantiam concernunt, a se
distant : quarum prima est, quod non
immediate Deus Israelitas ad contem¬
plationem coelestis haereditatis du-

INDEX.

xerit, sed exhibuerit terrenis benefi¬
ciis vestitam II. 11. 1, 2, 3. altera,
quod nunc solidum nobis ostentetur
corpus et praesens veritas, tunc ima¬
gines tantum et corporis absentis um¬
brae exstiterint 4, 5, 6. Tertia, quod
Vetus fuerit litterale, Novum spiri¬
tuale , quae differentia fuse explica¬
tur 7, 8. ex qua quarta emergit , il¬
lud enim servitutis fuit, nostrum li¬
bertatis 9. et quo sensu posteriores
tres differentiae accipiendae 10. Quin¬
tam facit vocatio gentium, cum antea
Dei foedus ad unam gentem Israeli-
ticam esset restrictum 11, 12. Con¬
trariae quaedam diluuntur objectio¬
nes , quibus profani homines hanc
in gubernanda Ecclesia varietatem,
alium in docendo modum et rituum
caerimoniarumque mutationem exagi¬
tant, ut simplicium animis Scripturae
fidem excutiant 13, 14.

Theodori Episcopi futile imaginum pa¬
trocinium I. 11. 14.

Theodosii Episcopi Mirensis similes nae¬
niae I. 11. 15.

Theodosius Imperator publice peccatum
suum confessus IV. 12. 7.

Theologiae praecipuae partes I. 1. 1.
Theologia Paparum, Cardinalium to-
tiusque Romanae aulae qualis IV. 7.

27.

Thesaurus Ecclesiae quid Papistis III.

5. 2, 3.

Thomae de libero arbitrio sententia II.
2. 4. ipsius argutia circa praedesti¬
nationis doctrinam refellitur III. 22.

Timor primum in orbe fecit Deos I. 4.
4. timor superstitiosus quis, et in
gentilibus unde natus I. 16. 3. qua¬
lis Dei timor in reprobis III. 2. 13,
27. et IV. 10. 23. Timor Domini,
qui principium sapientiae dicitur et
fidelibus passim defertur , an sensui
fiduciali fidei repugnet III. 2. 26. fi¬
deles saepius laborant timore et dif¬
fidentia ex infirmitatis sensu ibid. 17.
timoris species orti vel ex exemplis
divinae ultionis in reprobos vel pro¬
priae infirmitatis consideratione, fidei
certitudinem nequaquam evertentes,
fides enim et timor in fideli pectore
locum habere possunt, ut ex opposito
in impiis simul locantur torpor et
anxietas 20, 22, 23, 26, 27. et III.

24. 7.

Tolerantia. Vide Patientia.

Tonsuram clericalem unde derivent Pa-
pistac et an Pauli possit exemplo de¬

fendi: vera item ejus origo, quae
postea corrupta. IV. 19. 26, 27.

Tradere Satanae quid IV. 12. 5.

Traditionum humanarum ex eo liquet
inutilitas, quod Deus, exhibiturus ve¬
rae justitiae regulam , ad suam vo¬
luntatem omnes ejus partes revocavit
II. 8. 5. earum vel purissimarum im¬
pietas detegitur IV. 10. 1 — 8. de
constitutionibus speciatim Papisticis
(quarum aliae ritus, aliae disciplinam
spectare videntur) earumque vanitate
et sacrilegiis , tum quod in iis con¬
stituatur cultus, tum etiam quia reli¬
giosa necessitate iis adstringuntur
conscientiae, quod item iis fiat irri¬
tum Dei praeceptum et ipsae in im¬
mensum accumulentur 9 — 16. ubi po¬
nitur simul vera nota traditionum,
quas oportet a piis repudiari. Prae¬
textus eorum, qui eas defendunt, er¬
rare nempe Ecclesiam non posse, ex¬
cutitur 17. impudenter eas ad Apo-
stolica tempora referri indeque mini¬
me originem ducere 18, 19, 20. Nec
ipsis suffragari Apostolorum de ido¬
lothytis et suffocato decretum Act.
XV. 21, 22. istiusmodi fictitiis obser¬
vationibus Deo regnum suum eripi¬
tur, quia hominum, non suis prae¬
ceptis colitur 23, 24. Nec defendun¬
tur exemplo Manohae hominis privati,
sacrificium nihilominus offerentis, aut
Samuelis sacrificantis in Ramatha 25.
aut Christi dicto, jubentis ferre onera
importabilia Scribarum et Pharisaeo-
rum 26. ex opposito ostenditur, quae
possint esse sanctae, si nimirum ser¬
viant decoro et Ecclesiae ordini 1,
27, 28, 29. et illae quae 30. quod¬
nam sit populi Christiani erga eas
officium , quinam item in iis cavendi
errores 31, 32.

Transsubstantiatio Sophistarum coenae
Dominicae institutioni contraria refel¬
litur IV. 17. 12, 13, 14.

Tributa Principibus et quibusvis Magi¬
stratibus ad regni defensionem persol¬
venda et quomodo iis bona conscien¬
tia hi uti possint IV. 20. 13.

Trinitas SS. seu in una et simplici Dei
essentia tres distincte personas esse
considerandas , Graecis hypostaseis,
probatur I. 13. 1, etc. Illi refutan¬
tur , qui Personae nomen tanquam
aypacpov rejiciunt 3, 4, 5. simulque
ostenditur, qua necessitate adacti vo¬
cibus cp.oouafou , personae, consub¬
stantialis usi sint patres , de diversis
item Hieronymi, Hilarii et Augustini
c*

INDEX.

hoc in negotio locutionibus 2, 3, 16.
Persona quid , et de Serveti circa
hanc rem erroribus et impietatibus 6,
22. Christi nihilominus adventu fa¬
miliarius Deus in tribus personis in¬
notuit 16. Itaque ostenditur Filii
deitas, quum de Patris non contro-
vertatur 7 — 13. et Spiritus Sancti 14,
15. Demonstratur distinctio Patris a
Verbo et Verbi a Spiritu 17 , 18.
quae simplicissimam Dei unitatem non
impedit 19. ubi et enarratur, quo
sensu Veteres Patrem Filii faciant
principium. Summatim traditur, quod
de SS. Trinitate fide tenendum est,
de qua sobrie nobis philosophandum
verbumque Dei tantum sequendum
21, 22. Serveti hac in re deliria re¬
futantur 22. ut et eorum, qui solum
Patrem faciunt Deum verum et a se,
Filium vero et Spiritum factitios 23,
24, 25. quorum solvuntur objectio¬
nes, ostenso quoque non patrocinari
ipsis Irenaeum aut Tertullianum ; cae-
terum Justinum, Hilarium et Augusti¬
num pro nobis facere 26 — 29.

Tristitia duplex , secundum Deum et
mundum III. 3. 7. (et III. 4. 2.) est
autem moderanda in poenitentia, ibid.

15.

Triumphalis currus fuit crux Christi II.

16. 6.

Tureae loco Dei idolum tantum adorant

II. 6. 4.

Tyrannis ab Ecclesia et fidelium con¬
scientiis arcenda III. 4. 24. et IV 8.
10. et IV. 13. 1. quam tamen sibi
usurpat Papa IV. 11. 6.

Tyranni qui , qualiter eorum ferendum
jugum et quatenus iis obediendum
IV. 20. 24—32.

Ubiquitarii refutantur IV. 17. 16 — 19,

24.

Vectigalia Principibus pendenda, et qua
conscientia iis uti possint IV. 20. 13.

Verbum dictus Christus, et quando esse
inceperit I. 13. 7, 8.

Verbi ad fidem relatio et vicissim III.

2. 6, 7, 31. et III. 22. 10. cur semini
comparatum IV. 14. 11. ejus solius
praedicatione docendus populus , non
imaginibus I. 11. 7. Sacramentum
constat verbo et externo signo , et
quid ea in materia verbum notet IV.
14. 4. est perfectae justitiae regula
IV. 10. 7. Vide Lex et Scriptura.

Veritas et misericordia Dei conjunctae

III. 2. 7. et III. 22. 10.

Viduarum sexagenariarum coelibatus an
Monialibus papisticis patrocinetur IV.

13. 18, 19.

Vigilandum perpetuo ob Diaboli astus

I. 14. 13, 14.

Vindicta Deo relinquenda II. 2. 24. et

IV. 20. 20. quod tamen mandatum
lites omnes forenses , quibus nostra
juste defendimus, non tollit, ibid. ejus
appetitus etiam in Veteri Testamento
prohibitus II. 8. 57.

Vita hominis a Deo suis limitibus cir¬
cumscripta est I. 16. 9. et I. 17. 4,

II. est benedictio Dei II. 8. 37. et

III. 9. 3. evanida est et umbrae simi¬
lis , ibid. 2. quomodo praesenti vita
ejusque adjumentis utendum sit, ne
nimia austeritate adstringantur con¬
scientiae nec fraena laxentur intem¬
perantiae III. 10. 1, 2, 3. rectus mo¬
dus in Scriptura proponitur 4, 5.
Deus non tantum necessitate in ali¬
mentis ceterisque vitae subsidiis con¬
suluit , sed et oblectationi III. 10. 2.
in omnibus autem vitae actionibus
vocatio unicuique sua inspicienda,
ibid. 6. ejus conservationi non de¬
dignatur Deus consulere , hinc nos
docuit, panem quotidianum petere, et
quid illa petitio complectatur III. 20.
44. Vita hominis Christiani jejunii
quaedam species esse debet et perpe¬
tua mortificandae carnis meditatio III.

3. 17, 20. et III. 10. 3. quamvis ejus
formandae regulam Lex continet, ex
Evangelio tamen eam recognoscere
non parum juvat III. 6. 1. ad sancti¬
tatem ergo nos primum adhortatur
Scriptura idque rationibus multum ab
illis philosophorum diversis magisque
efficacibus 2, 3. quare non sufficit,
Christi nomen obtendere , sed vita
cum professione respondeat oportet,
et qualis requiratur in Christiano
perfectio 5. tum deinde ejus normam
tradit, quae absolutissime pertracta¬
tur quoad omnes suas partes I. quoad
abnegationem sui HI. 7. 1 — 10. II.
crucis tolerantiam III. 8. 1 — 11. III.
futurae vitae meditationem III. 9. 1
— 6. et IV. usum vitae praesentis III.
10. 1 — 6. Ad futurae vitae medita¬
tionem Deus multis modis nos erudit,
ut praesens nobis vilescat et illa justo
pretio aestimetur , ubi exponitur ,
quanta ejus praestantia III. 10. 1, 2,

4. itaque debemus ejus adipiscendae
ardore teneri nec mortem pusillani¬
mes horrere 5 , 6. Vitae aeternae,
quae fidelium omnium scopus est, fe-

INDEX.

licitas incomprehensibilis, in qua glo¬
ria omnibus non est futura aequalis
III. 25. 10. ubi inutilis vitanda cu¬
riositas et spinosae quaestiones 11.
quo sensu merces aut praemium ap¬
pelletur III. 18. 2, 3, 4.

Unctio extrema non est Sacramentum,
ubi ostenditur , qualis sit apud Papi-
stas ejus administratio , quaque fiat
verborum forma , nec Jacobi auctori¬
tate defendi IV. 19. 18. desiit enim
jam exstare gratia curationum in Ec¬
clesia 19, 20. et ut exstet, longe ta¬
men abest ab ipso descripta caerimo¬
nia ab impia istorum observatione,
dum oleum incantant et Spiritus S.
faciunt vehiculum 21.

Unio hypostatica qualis sit quamque
arcta II. 14. 1 — 5.

Vocatio unicuique consideranda in omni¬
bus vitae actionibus III. 10. 6. et III.
20. 15. et IV. 20. 31. Vocatione
gentium differt Novum Testamentum
a Veteri, in quo uni genti foedus Dei
erat alligatum II. 11. 11. quam haec
de improviso obvenerit Apostolis 12.
ad legitimam Pastorum vocationem
quae requirantur IV. 3. 11 — 16. Vo¬
catio Dei duplex , una universalis,
specialis altera III. 24. 8. efficaci
autem vocatione fidelium electio con¬
firmatur et innotescit, ibid. 1, 2, 4.
Scopus vocationis fidelium III. 6. 2.
et III. 16. 2. et III. 23. 13. ante
vocationem nihil ab aliis electi diffe¬
runt, nec iis inhaeret, quod somniant
quidam, insitum iis a nativitate elec¬
tionis semen III. 24. 10, 11.

Voluntas Dei omnis justitiae regula II.
8. 5. et III. 23. 3. intercedit etiam
malis hominum operibus I. 18. 1. nec
tamen propterea ejus voluntati ser¬
viunt improbi I. 17. 5. alia est ar¬
cana , alia cui respondet voluntarium
obsequium, quae omnino sequenda est
I. 17. 2. et III. 20. 43. et III. 24. 17.
quae tamen sibi non sunt contrariae
I. 18. 3. sed una datur eaque sim¬
plex III. 24. 16. voluntas Dei a prae¬
cepto est distinguenda I. 18. 4. est
suprema omnium rerum causa I. 14.
1. et II. 11. 14. et I. 16. 8, 9. et I.
17. 2. et I. 18. 1, 2. et III. 23. 6, 8.

Voluntas et intellectus humanae animae
partes adque has omnes aliae facul¬
tates revocantur I. 15. 7. et II. 2. 2.
hominis voluntas est in Dei manu et
ejus gubernationi subest etiam quoad

res indifferentes et quae ad corpora¬
lem magis , quam ad spiritualem vi¬
tam spectant II. 4. 6, 7. quo sensu
dicatur in regeneratione aboleri , quo
item remanere II. 3. 6. et II. 5. 15.
ejus libertas non est metienda ab
eventu II. 4. 8. post peccatum plane
corrupta est nec contrarium probat
insitus ipsi boni appetitus II. 2. 26,
27. itaque omnem amisit sanitatem
et constricta est mali servitute, quam¬
vis ipsa, ut est, voluntas perstiterit
II. 3. 5, 6. ut non tantum boni co¬
natum in ipsa inchoet, sed perpetuo
moveat et sustentet , ac concedat per¬
severantiam 7 — 11. quod ulterius Au¬
gustini auctoritate ostenditur 13, 4.
Voluntarium cum libero non confun¬
dendum II. 5. 1.

Votum quid, et quid de iis sentiendum,
quae praeter expressum Dei verbum
nuncupantur IV. 13. 1, 6. tria in il¬
lis observanda, ut sint legitima: quis
sit is, cui vovemus, qui nos, qui vo¬
vemus et quo animo vovendum 2 — 5.

Vota caritatis quae IV. 19. 26. eorum
alia tempus praeteritum respiciunt,
alia in futurum referuntur et qualis
eorum usus esse possit, ibid. Votum
commune omnes fideles nuncupant in
baptismo 6. quam temeraria vota
coelibatus Monachorum et Monialium
in Papatu 3, 8. (ubi et de voto Jeph-
thae, an probandum) 17, 18, 19. et
in universum quo superstitionis proru¬
perit mundus in iis excogitandis et
imponendis sibi ejusmodi laqueis 1,
7. qui infringi possunt innocua con¬
scientia 20, 21.

Vox Dei simulacris omnibus et figuris
opposita I. 11. 2.

Xerxes an sufficienti inductus ratione
Graeciae omnia templa dirui jusserit
IV. 1. 5.

Zachariae Papae perfidia et commune
cum Pipino regni Gallicani latroci¬
nium IV. 7. 17.

Zelus poenitentiae effectus aut adjunc¬
tum III. 3. 15.

Zephirini de coenae celebratione decre¬
tum an patrocinetur pessimo apud
Papistas mori ut semel quotannis com¬
municent IV. 17. 46.

INDEX II.

INDEX AUCTORUM

IN INSTITUTIONE SAEPIUS CITATORUM.

Ambrosius lib. de Philos. II. 8. 44.

— de Jacob etc. 6. I. 6. II. 7. 7.

— — — II. 2. III. 11. 23.

— Lib. de Isaac et anima III. 20. 21.

— Lib. de off. 28. IV. 4. 8.

— Lib. VI. de Sacram. IV. 19. 3.

— Lib. de iis , qui ministeriis initian¬

tur IV. 17. 15.

— Lib. I. de vocatione gentium cap. 1

et 2. III. 18. 3.

— — — III. 22. 8.

— Serm. XLVI. de poenitentia Petri

m. 4. 35.

— Serm. s. homil. de basilicis traden¬

dis IV. 11. 8. et 15.

— Epist. XXXII. ad Valent. IV. 11.

8. et 15.

— Epist. I, 3. IV. 12. 7.

— Epist. V, 31 et 33. IV. 4. 8.

— In 5. cap. I. ad Timoth. IV. 11. 16.

Anselmus II. 2. 4.

Aristoteles Philosophus, de histor. anim.

I. 17. I. 5. 7.

— de animo I. et Metaphys. I. I. 5. 5.

— Ethic. VI. cap. ult. et cap. 2.

I. 15. 6.

— Ethic. VI. 2. I. 15. 7.

— — III. 5. II. 2. 3.

— — VII. 3. II. 2. 23.

Archelaus II. 8. 44.

Augustinus.

Quoniam in citandis et explicandis Au¬
gustini locis frequens est Calvinus,
ordinem Tomorum doctis usitatum se-
quuti sumus.

Tom. I.

— Retractt. I. 1. I. 16. 1.

— — I. 3. II. 2. 8.

— — I. 5. II. 8. 50.

— Confess. X, 33. III. 20. 32.

— — XI, 12. I. 14. 1. III. 5. 10.

— de Ord. II. 9. I. 7. 3.

— de mor. Eccl. Cath. III. 6. 1.

— — — c. 31. 33. IV. 13. 9.

— de mor. Manich. 13. IV. 12. 19.

— de Genesi contr. Man. I. 14. 1.

— — — c. 3. III. 23. 2.

Tom. II.

— Epist. 2. ad Jan. IV. 6. 15.

— — 5. ad Marcell. IV. 20. 12, 20.

Epist. 19. ad Hieron. IV. 7. 30.

— 23. ad Bonif. IV. 17. 21, 28.

— 24. ad Alip. II. 5. 7.

— 43. ad August. I. 10. 3.

— 44. ad Maxim. I. 10. 3.

— 47. ad Valent. II. 2. 1.

— 48. ad Vincent. I. 18. 4. IV.

2. 3.

— 49. ad Deograt. I. 11. 13.

— 52. ad Maced. II. 5. 2.

— 56. ad Diosc. II. 2. 11.

— 57. ad Aurei. IV. 17. 25, 28.

— 66. ad Maxim. I. 13. 15.

— 82. ad Larg. IV. 13. 8.

— 89. ad Hilar. II. 7. 9.

— 95. ad Innocent. II. 7. 9.

— 99. ad Evod. II. 16. 9.

— 105. ad Sext. II. 3. 14. III. 15.

7. III. 23. 10.

— 106. ad Bonif. II. 3. 7. II. 3. 14.

III. 17. 15. III. 23. 5, 11.

— 107. ad Vital. II. 5. 17.

— 108. ad Sixt. III. 22. 8.

— 110. 16. ad Erad. IV. 4. 11.

— 118 et 119. ad Januar. IV. 10.
13, 14, 19. IV. 14. 24. IV. 19. 3.

— 144. ad Anastas. II. 2. 8.

— 162. ad Episcop. IV. 7. 10.

— 174. ad Pascent. I. 13. 19.

— 200. ad Asellic. II. 7. 9. II.

8. 50.

Tom. III.

de doctr. Christ. I, 23. II. 8. 54, 57.

— — III, 9. IV. 14. 16, 26.

IV. 17. 6. IV. 19. 3.

— — III, 35. II. 5. 8.

de fid. et symb. 6. IV. 17. 26.

— — 8. II. 16. 16.

Enchirid. ad Laur. II. 5. 7. III.

23. 7.

— — 5. II. 15. 1.

— — 30. II. 2. 8.

— — 31. III. 24. 1.

— — 32. II. 3. 11.

— — 36. II. 14. 4.

— — 68. III. 5. 9.

— — 101. I. 18. 3.

— — 116. III. 20. 35.

de eccl. dogmat. 54. III. 4. 38.

de Trinit. III, 4. I. 16. 8.

— III, 10. IV. 17. 15, 28.
— V, 8 et 9. I. 13. 5.

— V, 10. I. 15. 4.

INDEX II.

— de genesi ad littt. V. III. 21. 4.
_ _ _ VI, 15. III. 23. 8.

— — — X, 10. III. 24. 13.

— — — XI, 7. 8. 9. I. 15. 8.

— de opere monach. IV. 13. 10, 15.

IV. 19. 20.

■ — de Spir. et litt. II. 2. 8. II. 7. 5.

Tom. IV.

— Quaest. Evang. sec. Matth. IV. 2. 5.

— Quaest. LXXXIII. I. 6. 18. I. 17.

2. II. 8. 50.

• — Quaest. Vet. Test. II. II. 8. 12.

— — — III. IV. 14. 14,

17, 26. IV. 19. 15, 16.

— de continent. 8. II. 8. 50.

— de poenitent. III. 14. 8.

Tom. V.

de civit. Dei I, 8.

— — IV, 9.

— — IV, 12.

— — IV, 31.

— — V, 24.

— — VI, 10.

— — X. 29.

— — XI, 2.

— — XIX, 17.

— — XIX, 27.

— — XXI, 25.

— — XXII, 2.

I. 5. 10.

I. 11. 6.

II. 8. 5.
I. 11. 13.

IV. 20. 12.

I. 11. 2.

II. 14. 7.

III. 2. 1.
IV. 20. 16.

III. 11. 22.

IV. 17. 34.
III. 20. 15.

— — XXIV, 13. 16. III. 5. 10.

Tom. VI.

— contr. ep. fundam. 4 et 5. I. 7. 3.

— contr. Adimant. 12. IV. 17. 21, 28.

— contr. Faust. IX, 11. IV. 14. 19.

— — — XIII, 16. IV. 17. 34.

— — — XIX, 13. IV. 14. 6, 26.

— — — XX, 18. IV. 18. 10.

— — — XXX, — IV. 12. 19.

— — — XXX, — I. 7. 3.

— contr. adversar, legis et Prophett.

II. 8. 6. IV. 18. 10.

— de bono conjug. II. 8. 6.

Tom. VII.

— contr. epist. Parmeniani II, 14. II.

1. 8.

— — — II, 8. III. 20. 20.

IV. 18. 10.

— — — II, 13. IV. 15. 20.

— — — III, 1. 2. IV. 1. 16.

IV. 12. 11, 13.

— contr. litt. Petiliani II, 3. IV. 14.

26.

— contr. Gaudent, ep. II. 23. III. 5. 8.

— de bapt. contr. Donatist. II, 6. II.

8. 58.

— de bapt. contr. Donatist. III, 16.

IV. 29. 12.

— — — V, 10. IV. 15. 7. IV.

17. 34.

— — — V, 10. IV. 19. 12.

— — — V, 24. IV. 14. 14.

— In brev. collat. contr. Donat. IV.

7. 10.

— de peccat, merit. et remiss. I, 27.

IV. 19. 23.

— — — II, 18. II. 3. 7. III.

2. 41.

— — — II, 33. 34. III. 4. 33.

— — — III, 8. II. 1. 8.

— de nat. et gratia II. 2. 11. II. 3. 6.

II. 7. 5.

— de grat. Christi contr. Pelag. et Coe-

lest. H. 1. 7. III. 24. 1.

— contr. ep. 2. Pelag. ad Bonif. I, 3.

II. 2. 8.

— — — III, 6. I. 16. 8.

— — — II, 3. III. 12. 3. III.

14. 4. III. 18. 5.

— — — III, 7. 8. II. 2. 8.

III. 17. 15.

— — — IV, 4. III. 3. 10. III.

5. 3.

— contr. Julian. I. III. 3. 10.

— — — II. II. 8. 44.

— — — IV. III. 14. 3.

— — — V. III. 23. 1.

— de praedest. et grat. II. 4. 3. III.

23. 11. III. 24. 17.

— de praedest. Sanet. II. 2. 9. ID

3. 10. II. 4. 4. II. 17. 1.

III. 15. 2. III. 23. 1. III.
24. 1.

— de bono perseverantiae, 12. III. 23.

11, 14, 15, 16, 17, 18, 19.

— — — 20. III. 21. 4. III.

22. 1. III. 23. 13.

— — — cap. ult. II. 17. 1.

— de grat. et libero arbitr. ad Valent.

III. 18. 5.

— — — 16. II. 5. 7.

— — — 20. I. 18. 4. II. 4. 7.

— de baptismo parvulorum IV. 14. 15.

— de orat, ad Prob. III. 20. 48.

— de corrept. et grat. ad Valent. I.

15. 8. II. 2. 8. II. 3. 13. II.
5. 14. II. 7. 7, 9. II. 14. 7.
III. 22. 1.

— de perfect. justit. II. 2. 8. II. 3. 6.

Tom. VIII.

— praefat. in psalm.

— in psalm. 3.

— — 16.

— — 19.

— — 31.

III. 14. 4.
IV. 17. 22.
III. 5. 4.
II. 1. 4.
II. 5. 2.

INDEX II.

in psalm. 32.

III. 18. 7.

—

Serm. de verb. Apost. 68. IV. 12. 5.

—

33.

IV. 17. 28.

—

homil. in advent. 1.

II. 2. 9.

—

45.

II. 2. 11.

—

— de bapt. infant. IV. 19.

—

68.

I. 13. 19.

15, 16.

—

70.

II. 5. 2. II. 7. 9.

—

— de temp. 38.

I. 13. 19.

in prooem. enarrat, psalm. 73. IV.

—

— — 45.

II. 8. 50.

14. 26.

—

— 62.

IV. 17. 34.

in psalm. 77.

IV. 14. 26.

—

— — 124.

IV. 6. 4.

—

78.

IV. 14. 15.

Augustinus Steuchus

IV. 11. 12.

—

88. III. 13. 4. III. 15. 2.

—

102.

III. 4. 33.

—

109. I.

13. 9. III. 18. 7.

Basilius I. 14.

20. I. 16. 8.

—

113.

I. 11. 9, 13.

Bernardus de grat. et

libero arbitr.

—

118. II. 7. 9. II. 8. 50.

II. 2. 4, 6.

—

137.

III. 14. 20.

—

Serm. in Cantic. 2.

II. 3. 12.

—

139.

III. 15. 2.

—

— — 11.

III. 3. 15.

—

143.

II. 8. 50.

—

— — 13.

III. 12. 3, 8.

—

144. I. i

5. 9, 10. III. 15. 7.

—

— — 15.

II. 16. 1.

— — 22.

III. 11. 22.

Tom.

IX.

— — 23.

III 24. 4.

hom. s.

tract. 8. in Joann. III. 22. 8.

—

— — 61.

III. 12. 3.

—

— 13.

IV. 14. 4.

—

— — 78.

III. 21. 1.

—

— 26.

IV. 14. 15, 16, 26.

—

— — 81.

II. 3. 5. II.

IV. 17. 34, 45.

5. 1.

—

— 28.

IV. 14. 22.

—

— — 98.

III. 15. 2.

—

— 29.

II. 5. 7.

—

Serm. 1 5. in psalm. qui habitat III.

—

— 31.

IV. 17. 6.

12. 3.

—

— 35.

III. 21. 2.

—

— 1. de annunciat. III. 2. 41.

—

— 36.

I. 13. 19. I. 4.

—

— 2. in octava

, pascha III.

17, 34.

2. 38.

—

— 40.

IV. 17. 6.

—

— 2. in die ascensionis III. 2.

—

— 45. IV. 1.8. IV. 14. 26.

38. III. 23. 1.

—

— 46.

IV. 10. 26.

—

— 5. in dedicat.

templi III. 2.

—

— 47.

III. 5. 4.

25. IV. 13. 4.

—

— 49. II. 2. 11. III. 5. 10.

—

epist. 107. ad Thom.

praepos. III.

—

— 50.

IV. 6. 4. IV. 17.

22. 10.

26, 28.

—

de considarat. ad Eugen. I. II. III.

—

— 53.

II. 2. 8.

IV. IV. 7.

18. IV. 1. 11.

—

— 79.

III. 2. 41.

Boethius de definit.

I. 5. 3.

—

— 80.

IV. 19. 2.

—

— 81.

II. 2. 1.

—

— 84.

III. 5. 3.

Caroli Magni libellus refutat. Nic. Sy-

—

— 89.

IV. 14. 6.

nodi

I. 11. 14.

—

— 90.

III. 2. 41.

Cato

III. 10. 4.

—

— 96.

IV. 8. 14.

Chrysostomi homil. in

Gen. 10. III.

—

— 109.

II. 16. 14.

4. 38.

—

— 110.

II. 16. 4.

—

— — 18.

II. 2. 4.

— — 22.

II. 5. 3.

Tom.

—

— — 33.

III. 15. 2.

Serm.

de verb.

Apost. 2. III. 2.

—

homil. in 50. psalm. 2. III. 4. 8, 38.

35. IV. 17. 34.

—

opere imperf. in Matth. III. 20. 35.

—

— 3.

II. 2. 8.

—

hom. in Matth. 3.

IV. 12. 5.

—

— 6.

III. 3. 10.

—

— — 14.

IV. 15. 7.

—

— 8.

III. 12. 8. III.

—

— de Chananaea 12. III. 4. 4.

22. 1.

—

— in Mare. 8.

IV. 17. 6.

—

— 10.

II. 2. 27.

—

— de Lazaro

III. 4. 8.

—

— 11.

II. 3. 10. III.

—

— in Joann. 19.

III. 2. 2.

22. 10.

—

— de convers. Pauli III. 24. 13.

—

— 15.

II. 5. 2.

—

— in II. Cor. 8.

hom. 18. IV.

—

— 20.

III. 23. 5.

17. 48.

INDEX II.

Chrysostomi hom. in Ephes. 1. hom. 26.

Gregorius Papa

hom.

in Ezech. 11.

IV. 17. 45.

IV. 4. 3.

— hom. de invent. S. crucis II. 3. 7.

—

— —

IV. 5. 12.

IV. 12. 28.

—

Epist. 1 , 5.

IV.

4. 13. IV. 7.

— hom. ad pop. Ant. 6 et 61. IV.

13, 22.

14. 3. IV. 17. 6.

—

— — 7.

IV. 7. 13.

• — hom. de incomprehensib. Dei nat.

—

— — 10.

IV. 4. 5.

I. 13. 21. III. 4. 8.

—

— — 24.

IV. 4. 3, 6, 7.

— Serm. de poenit. et confessione III.

—

— — 25.

IV. 7. 13, 22.

4. 8. ,111. 4. 33.

—

— — 43.

IV. 11. 16.

— — de Spiritu S. IV. 8. 13. IV.

—

- II, 5.

IV. 11. 12.

17. 13.

—

— — 6.

25.

IV. 7. 30.

— — de providentia ad Stagir. 3.

—

— — 61.

IV. 11. 12.

III. 4. 35.

—

— — 68.

IV. 7. 6, 12.

■ — de compunctione cordis II. 8. 57.

—

— — 69.

IV. 4. 13, 14.

- — de perfect. evang. II. 2. 11.

—

— — 70.

IV. 6. 7.

Cicero Quaest. Tuse. III. I. 15. 6. II.

- —

— — 76.

IV. 4. 14.

2. 3.

—

— — ult.

IV. 7. 12.

— de nat. Deor. I. 3. 1, 2, 3. I. 5.

—

— III, 11.

IV. 5. 8.

5, 11, 12.

—

— — 20.

IV. 11. 22.

— — — II. I. 5. 5. I. 12. 1.

—

— IV, 25.

IV. 7. 30.

— — — III. II. 2. 3.

—

— — 32.

33.

IV. 11. 16.

— de finib. V. I. 15. 6.

. —

— — 34.

IV. 11. 12.

— de offic. IV. 20. 12.

—

— — 55.

IV, 7. 30.

— de legg. II. I. 5. 13. IV. 1. 5.

—

— — 76.

78. 80. IV. 7. 4.

Cyprianus Epp. I, 2. IV. 12. 6. IV.

—

— — 92.

IV. 7. 11.

19. 14.

—

— V, 7.

IV. 7. 30.

______ 3. iv. 4. 14.

—

— VI, 169.

IV. 7. 6.

— — — — 4. IV. 7. 3.

—

- 188.

IV. 7. 4.

— — — II, 2. IV. 7. 3.

—

— VII, 28.

IV. 7. 21.

— — — — 5. IV. 4. 10. IV.

—

— — 30.

IV. 7. 16.

5. 2.

—

— — 39.

IV. 11. 16.

— — — HI, 5. IV. 1. 19.

—

— — 64.

IV. 7. 12.

— — — — 14. IV. 11. 6. IV.

—

— — 76.

IV. 7. 4.

12. 6. IV. 19. 14.

—

— — 109.

I. 11. 5.

— — — — 19. IV. 11. 6.

—

— — 194.

IV. 7. 4.

— — — IV, 6. IV. 7. 3.

—

— IX, 9.

I. 11. 5.

— de simplicitate Praelat. IV. 2. 6.

—

— XII, 6.

IV. 19. 37.

IV. 6. 4, 15.

—

Regist. IV. IV. 7.

30. IV. 11. 14.

— Serm. de lapsis 5. I. 4. 9.

— ad Pompej. contr. ep. Steph. IV.

7. 7.

Hieronymus praefat. in

i libr. Salomon.

Cyrillus de Trinit. VII. I. 13. 19.

IV. 9. 4.

— Dialogg. III. ibid.

— de recta fide ad Reginas II. 16. 11.

— in Joannera IV. 17. 9.

Dionysius de hierarchia coelest. I. 14. 4.

Epiphanius IV. 9. 9. IV. 15. 21.

Eusebius I. 11. 6. IV. 6. 14. IV. 7. 26.

Galenus I. 5. 2.

Gelasius IV. 4. 7. IV. 17. 49.

Gregorius Nazianzenus I. 13. 17. IV.

9. 1.

— comment. in Jesaiam cap. 9. IV.

4. 1.

— in Malach. 2. IV. 17. 48.

— in Tit. 1. IV. 4. 2.

— epist. ad Evagr. IV. 4. 2, 3. IV.

7. 3.

— — ad Nepotian. IV. 4. 5, 8. IV.

12. 21.

— — ad Ctesiph. II. 5. 2. II. 7. 5.

— dialog. contr. Pelag. 1. II. 5. 2, 17.

— — — 3. II. 2. 4.

Hilarius I. 13. 5, 21. II. 16. 11.
Historia Tripart. II, 14. IV. 12. 26.

— — IV, 14. IV. 7. 8.

— V, 14. IV. 4. 8.

— — IX, 13. IV. 7. 15.

— — 38. II. 8. 34.

INDEX II.

Homerus I. 17. 3. II. 2. 17. IV. 6. 8.
Horatius I. 11. 4.

Ignatius I. 13. 29.

Josephus II. 8. 4. II. 8. 12.

Irenaeus I. 3. 27. II. 6. 4. II. 14. 7.

IV. 7. 7.

Justinus Martyr I. 10. 3. IH. 7. 5.
Juvenalis I. 11. 3.

Lactantius I. 5. 12. I. 4. 3. I. 11. 6.

I. 12. 1.

Leo Romanus III. 5. 3. IV. 4. 11.

IV. 5. 2. IV. 7. 11.
Lombardus , eadem opera refutatus :

— Sent. II. dist. 24, 28, 31. II. 1. 9.

II. 2. 4, 5, 6. H. 3. 7, 13.

III. 15. 7, 16.

— — III. dist. 9, 16, 18, 23. III.

4. 26. III. 11. 15. III. 2. 8.

III. 2. 41.

— — IV. dist. 1, 7, 10, 12, 14, 18,

24, 26, 32, 33, 34. IV.
14. 16. IV. 19. 10. III. 4.

25. IV. 17. 13. IH. 4. 15.

IV. 19. 16, 22, 25, 27, 30,
32, 36, 37.

Lucretius de rer. nat. I. 5. 5.

Michael Servetus, eadem opera refuta*
tus: I. 13. 10, 22. I. 15. 5. II.
9. 3. II. 10. 1. II. 14. 5, 6, 7.
IV. 16. 29, 31. IV. 17. 29, 30.

Origenes II. 2. 4, 27. II. 5. 17. II. 8.

12. III. 22. 8.
Osiander refellitur I. 15. 3, 5. II. 12.

5, 6, 7. III. 11. 5.
Ovidius I. 15. 3. n. 2. 23.

Philostratus in vit. Apoll. III. 10. 1.

Plato variis dialogg. I. 3. 3. I. 5. 5,
11. I. 14. 12. I. 15. 6, 7. II. 2.

3, 22.

III. 3.

20.

III. 20

. 34. IV.

18. 15

Plautus

17. 3.

Plinius II,

16. 4.

Plutarchus

I. 3.

3. I. 5. 11,

12. III.

10. 1.

Pseudo-Dionysius

hierarch

. coelest.

14. 4.

Seneca I.

11. 2.

13. 1.

5. 12.

II.

2. 3.

III

. 8. 4.

Servetus, vide Michael Servetus.
Socrates Historia Tripartita, vide Hist.
Tripart.

Solon

IV. 20. 9.

Sozomenus VII

, 17.

III. 4. 7.

Statius

I. 4. 4.

Steuchus

IV. 11. 12.

Strabo

IV. 1. 5.

Suetonius

I. 3. 2.

Tertullianus

I. 10. 3.

I. 13. 6, 28.

II. 14. 7.

III. 20.

48. III. 25. 7.

IV. 15. 21. IV. 17. 2, 29, 48.

Themistius

I. 15. i

6. II. 2. 23.

Theodoretus

IV. 4. 11.

IV. 11. 15.
IV. 17. 48.

Thomas Aquinas II. 2.

4 , 26. III.

22. 9.

Tripartita Historia , vide

Hist. Tripar-

tita.

Trismegistus

I. 5. 5.

Valerius Maximus

I. 3. 3.

Valla

III. 23. 6.

IV. 11. 12.

Varro

I. 11. 6.

Virgilius

I. 5. 5.

Xenophon

I. 5. 12.

IV. 12. 22.

INDEX LOCORUM

SCRIPTURAE SACRAE.

Genesis.

I. 1. I. 14. 20.

2. I. 13. 14. I. 13. 22.

3. I. 13. 7. I. 13. 8.

I. 16. 2.

11. I. 16. 1.

26. I. 13. 24. 1. 15» 3.

27. I. 11. 14. I. 15. 3.

II. 2. 1.

I. 14. 22.

31. 1.14.22. 111.23. 8.
II. 1. I. 14. 4.

2. I. 14. 2. II. 8. 30.
7. I. 15. 1. I. 15. 5.
II. 14. 8.

28.

INDEX III.

IV. 14. 18.

27.

I. 1. 3.

29.

I. 13.

10.

17.

III. 2.

7. IV. 14. 18.

XIX.

I. 14. 9.

30.

I. 13.

10.

18.

IV. 13. 3.

XX. 2

II. 10. 11.

XXXIII. 3.

II. 10.

12.

23.

II. 12.

7. IV. 9. 35.

I. 17. 14.

XXXIV. 5.

II. 10.

12.

III. 4

I. 14. 15.

18.

II. 8. 19.

25. II. 10.

12. IV. 1.

24.

II. 1. 4.

XXI. s

II. 10. 11.

29.

II. 10.

12.

15.

I. 14.

18. II. 13. 2.

10.

II. 10. 11. IV. 2. 3.

XXXV. 18.

II 10.

12.

17.

II. 10.10. III. 14. 13.

12.

III. 22. 5.

22. II. 10.

12. IV. 1.

24.

22.

IV. 14. 12.

24.

II. 8. 27.

XXXVII. 28. IV. 1.

24.

IV. 4

III. 14. 8.

25.

II. 10. 11.

32.

II. 10.

11.

II. 15. 16.

XXII.

III.

8. 4. III.

XXXVIII. 18. II. 10.

12.

II. 10. 10.

20.

46.

IV. 1

.. 24.

10.

III. 2. 7.

II. 10., 11.

XLII. 6.

I. 12.

13.

III. 3. 4.

III. 18. 2.

36.

II. 10.

12.

VI. 3.

II. 2.

25. III. 14. 1.

I. 16. 4.

XLIII. 14.

II. 4.

II. 2. 25.

12.

III. 8. 4.

XLV. 8.

I. 17.

, 8.

I. 17. 12.

16.

III. 18. 2.

XLVII. 7.

I. 11.

15.

18.

IV. 14. 6.

17.

ibid.

9. II.

10. 12 et

13.

22.

IV. 10. 10.

18.

II. 13. 1,

. IV. 14. 21.

II. 10.

12.

VIII.

21. II.

2. 25. II. 2.

XXIII.

III. 25. 8.

29.

II. 10.

13.

27.

III. 14. 1.

I. 12. 3.

30. ibid.

et III. 25.

, 8.

IX. 2

I. 14. 22.

12.

ibid.

11.

I. 11.

15.

IV. 14. 6.

19.

III. 25. 8.

XLVUI. 14.

IV. 3.

16.

13.

IV. 14. 18.

XXIV.

. 14. 6. I.

16.

I. 14.

24.

II. 10. 10.

14.

12.

III. 20.

25.

I. 11. 8.

12.

I. 14. 12.

19.

III. 22.

27.

ibid.

XXV.

28.

III. 2. 31.

XLIX. 5.

I. 8,

, 4.

XII.

II. 10. 11.

XXVI.

II. 10. 12.

I. 8.

, 4.

10.

ibid.

II. 13. 1.

10.

I. 8.

, 7.

13.

ibid.

II. 10. 12.

18.

II. 10.

14.

17.

II. 8. 19.

15.

II. 10. 12.

L. 20.

I. 17,

. 8.

XIII.

11. 10. 11.

20.

II. 10. 12.

25.

II. 10.

13.

11.

ibid.

31.

II. 8. 27.

XIV.

13.

ibid.

35.

II. 10. 12.

Exodus.

18.

IV. 18. 2.

XXVII

:. 9.

III. 2. 31.

II. 12.

IV. 20.

10.

XV. 1

. II. 11. 2. III. 25.

14.

II. 10. 14.

III. 2.

IV. 17.

21.

10.

IV. 16. 11.

27.

III. 11. 23.

6. II. 8.

15. II. 10

. 9.

IV. 16. 24.

38. :

III. I

5. 24. III. 3. 25.

IV. 20.

30.

III. 18. 2.

39.

III. 3. 25.

10.

IV. 8.

, 2.

17.

IV. 14. 18.

XXVIII. 5

II. 10. 12.

14.

I. 13.

23.

18.

IV. 16. 11.

I. 14. 12. II. 9. 2.

21.

I. 17

. 7.

XVI.

III. 2. 31.

I. 14. 12.

IV. 3.

IV. 17.

15.

II. 10. 11.

18.

I. 11. 15.

11.

I. 13.

14.

III. 2. 31.

22.

IV. 13. 4.

21. II. 4.

4. III. 24.

13.

I. 14. 26.

XXIX.

20.

II. 10. 11.

I. 18,

. 2.

15.

II. 10. 11.

23.

II. 10. 12.

25.

IV. 15.

22.

XVII.

III. 18. 2.

27.

II. 10. 12.

VI. 7.

II. 10.

II. 10. 11.

XXX.

11. 10. 12.

23.

II. 13.

. 3.

II. 8. 21. II. 10. 9.

I. 16. 7.

VII. I.

I. 13.

, 9.

II. 13

. 1. IV. 16. 3.

XXXI.

19.

I. 11. 8.

3. I. 18.

2. II. 4

. 3.

10.

IV. 14.

20. IV. 16. 3.

23.

II. 10. 11.

II. 4

. 4.

11.

IV. 16. 24.

40.

II. 10. 12.

10.

IV. 17.

15.

12.

IV. 16

.5. IV. 16. 6.

53.

II. 2. 8. 7.

11.

I. 8,

. 6.

13.

IV. 17. 22.

XXXII

. 1.

I. 14. 5.

12.

IV. 17.

15.

14.

IV. 16. 10.

II. 10. 12.

VIII. 15.

I. 18.

, 2.

21.

IV. 14. 6.

10.

III

:. 20. 14. III.

X. 1.

II. 4,

. 4.

XVIII

. 1.

I. 14. 6.

20.

16.

XI. 3.

II. 4.

I. 14. 9.

11.

II.

10.

12. XXX.

XII. 5.

IV. 16.

31.

10.

III. 18. 2.

20.

14.

26.

IV. 16.

30.

24.

III. 20. 15.

28.

I. 14. 5.

43.

IV. 17.

22,

44 INDEX III.

46.

I. 16. 9.

11. 11.

III.

XXIII

:. io.

II. 10. 14.

XIII.

IV. 16. 31.

22. ^

6. HI. 22

. 8.

19.

I. 17. 12.

19.

I. 14. 6.

III.

24. 16.

XXVIII. 3

IV. 1. 5.

21.

IV. 15. 9.

20.

I. 11.

26.

IV. 15. 9.

XXXIV. 6.

I. 10

■ 2.

DEUTEEONOMIUM.

31.

IV. 8. 2.

II. 8.

19.

I. 16.

IV.

20. 4. IV. 20.

XV. 2

. I. 13. 24. IV.

28. I. 8.

5. IV. 12.

20.

IV. 20. 9.

17. 23

29.

I. 8

. 5.

39.

IV. 16. 19.

XVI.

I. 8. 6.

XXXV. 2.

II. 8.

29.

II. 30

. I.

. 2. II. 4. 3.

14.

IV. 17. 34. IV.

30.

II. 2.

16.

II.

18. 20

XL. 34.

I. 8

. 5.

IV. 2,

IV. 9. 2.

XVII.

6. IV.

17. 15. IV.

III. 24. 15.

17. 21.

IV. 18. 20.

Leviticus.

II. 8. 5.

15.

I. 13. 9.

I. 2.

IV. 14.

20.

11.

I. 11. 3.

XVIII

16.

IV. 11. 8.

IV. 3.

16.

15.

I. 11. 2.

XIX.

IV. 16. 13.

IV. 18.

11.

16.

II. 8. 17.

II. 7. 1.

IV. 2.

IV. 1.

28.

17.

ibid.

16.

I. 8. 5.

V. 13.

II. 17.

37.

III. 21. 5.

XX. 2

I. 13. 24.

VIII. 6.

IV. 3.

15.

V. 14

II. 8. 32.

I. 11. 1

I. 11 12.

XI. 44.

IV. 19.

25.

17.

IV. 20. 10.

I. 13.

24.

XVI. 2.

II. 15

. 6.

VI. 5.

II.

5. II. 8. 51.

I. 12. 2.

21.

III. 4.

10.

III.

19. 4.

II. 10. 9.

XVIII. 5.

II. 8. 4.

II.

13.

II. 8. 25.

13.

IV. 20. 10.

17. i

3. ID. 14.

13.

16.

IV. 13. 3.

24.

IV. 1. 6.

III.

17. 3.

25.

m. 17. 7.

XXI.

13. I

16. 6. I.

IV. 19.

13.

VII. (

II. 8. 14.

18. 3.

XIX. 2. II. 8. 14.

III.

III. 22. 5.

17.

II. 8. 36.

6. 2.

, IV. 19.

25.

ibid.

XXII.

IV. 20. 16.

12.

II. 8.

24.

ID. 17. 5.

IV. 20. 4.

16.

II. 8.

47.

12.

III. 17. 1.

11.

II. 8. 26.

18. II. 8.

56. IV. 20.

19.

13.

ibid.

29.

m. 7. 5.

31.

IV. 1.

. 5.

VIII.

III. 20. 46.

XXIII

. 1.

II. 8. 47.

XX. 6.

I. 8

. 6.

I. 16

. 7,

. III. 20. 44.

II. 8. 56.

IV. 19.

25.

17.

III. 20. 44.

ibid.

II. 8.

36.

IX. 6

III. 21. 5.

12.

II. 8. 32.

XXVI. 3.

II. 5.

10.

X. 12

II. 8. 51.

13.

II. 8. 25.

4. I. 16

. 5. II. 8.

. 4.

14.

II. 11.11. III. 21.5.

19.

III. 7. 5.

12.

II. 10

. 8.

15.

ibid.

20.

I. 14. 6.

20.

III. 20.

44.

16.

II.

8. III. 3. 6.

XXIV

. 18. I

. 8. 5. IV.

23.

I. 17.

, 8.

IV.

;. 3. IV. 16.

12. 20

26.

III. 20.

44.

21.

XXV.

17.

I. 11. 3.

33.

II. 11.

. 1.

20.

II. 8. 25.

28.

ibid.

36. I. 1

. 82. II. 4

. 6.

XI. 26.

III. 17. 1.

20.

ibid.

XII. 13.

IV. 2. 9.

40.

II. 7.1.

IV. 14. 20.

Numebi.

14.

ibid.

XXVIII. 9.

III. 20. 18.

VI. 5.

IV. 19.

26.

28.

II. 8. 5.

10.

ibid.

18.

ibid.

32.

IV. 10. 17.

12.

ibid.

IX. 18. IV. 15. 9.

II.

XIII.

III. 20. 46.

21.

ibid.

8. 5

XIV.

II. 8. 14.

XXIX

. 9.

IV. 2. 9.

XI. 18.

III. 20.

51.

XVI.

10.

IV. 18. 8.

36.

II. 17. 4

:. IV. 18. 13.

31.

I. 16.

. 7.

19.

IV. 20. 9.

XXX.

10.

II. 15. 6.

33.

III. 20.

51.

XVII.

III. 4. 4.

30.

IV. 19. 31.

XII. 1.

I. 8.

. 4.

III. -

4. .

4. IV. 8. 2.

XXXI

. 3.

II. 2. 16.

XIV. 43.

III. 5.

11.

ibid.

13.

II. 8. 29.

XV. 32.

II. 8.

29.

12.

ibid.

XXXII. 1.

I. 11. 8.

XVI. 24.

I. 8.

. 5.

16.

IV. 20. 9.

I. 11. 9.

XX. 10.

ibid.

XVIII

. 11.

III. 5. 6.

27.

IV. 20. 10.

26.

IV. 3.

15.

13.

II. 8. 51.

32.

I. 20. 35.

XXI. 8.

IV. 18.

20.

15.

IV. 5. 1.

XXXIII. 19.

II. 5. 17.

II. 12.

. 4.

XIX.

19.

IV. 20. 16.

INDEX III.

XXI. 18.

II. 8. 36.

XVIII.

10,

. I. 14. 17. II.

23.

II. 7.

15. II. 16. 6.

Judices.

I. 18. 2.

XXIII.

III. 21. 5.

II. 1.

I. 14

, 6.

XIX. <

II. 4. 5.

XXIV.

13.

III. 17. 7.

18.

III.

13. 15.

III.

XXIII.

I. 16. 9.

XXVI.

18.

H. 8. 14.

15.

27.

ibid.

XXVII

. 26.

II. 7. 5. II.

19.

III. 3.

25.

XXIV.

IV. 20. 28.

7. 15

II. 16. 6.

III. 9

III.

20. 15.

IV.

11.

ibid.

III. 11

. 19. III. 12.

30.

XXVI.

ibid.

1. III

14. 13. III.

12.

III. 20.

15.

12.

I. 18. 2.

17. 1.

III. 17. 9.

15.

ibid.

23.

III. 17. 14.

XXVIII. 1.

I. 17. 8. II.

VI. 11.

I 14.

. 6.

XXXI.

IV. 12. 17.

5. 10.

14.

I. 13.

10. I. 14.

. 5.

II. 8. 4.

34.

II. 2.

17.

II. Samuelis.

11.

I. 16. 5.

37.

IV. 14.

18.

V. 8.

IV. 16. 31.

29.

IV. 20. 25.

VIII.

27.

IV. 10.

25.

VII. 14.

II. 4. 32.

36.

II. 11. 1.

IX. 20.

III. 20.

15.

27.

III. 20. 13.

65.

II. 4. 6.

XI. 30.

IV. 13.

28.

III. 20. 14.

XXIX.

II. 2. 20.

XIII.

10.

I. 14

. 6.

X. 12.

I. 17. 9.

ibid.

16.

I. 13.

10.

XI. 4.

IV. 1. 24.

18.

III. 17. 5.

18.

ibid.

15.

ibid.

19.

ibid.

19.

IV. 10.

25.

XII. 12.

18. 1 et 4.

20.

III. 3. 7.

22.

3. I. 13.

10.

13.

III.

4. III. 4. 10.

29.

I. 17.

2. III. 21. 3.

14.

III.

. 31. IV. 1.

XXX.

III. 3. 6.

23.

I. 13.

10.

24.

IV. 1. 24.

XVI.

28.

III. 20.

51.

14.

III. 4. 35.

II. 5. 8. II. 5. 12.

XXI.

25.

IV. 20,

, 9.

XVI. 10.

I. 17. 8. I.

III. 3.

6. IV. 16.3.

18.

I. 18. 4.

10.

I. 7. 5.

TJ.ttth

22.

18.

1. I. 18. 4.

11.

I. 17.

2. II. 5. 12.

27.

XVII.

I. 17. 7.

12.

I. 17.

2. II. 5. 12.

1X1. 16.

II. 8.

14.

17.

7. II. 4. 6.

13.

ibid.

XXII.

20.

III. 17. 5.

14.

ibid.

III. 24. 3.

I. Samuelis.

21.

ibid.

15.

III. 7. 1.

I. 13.

III. 20.

33.

XXIV.

II. 14. 18.

19.

II. 5.

4. II. 7. 3.

II. 6.

III. 20.

52.

10.

III. 3. 4.

XXXII

. 5.

I. 8. 7.

II. 10.

18.

15.

III. 4. 35.

8. II. 11. 11. III. 21.5.

10.

II. 6.

20.

I. 12. 3.

15.

III. 8. 5.

25.

1.8

. 13. III. 24.

14.

17.

IV. 13. 17.

34.

I. 18.

Kegum.

21.

I. 13. 15.

VI. 9.

I. 16.

I. 12. 3.

35. :

II. 8. 56. IV. 20. 19,

VII. I

III. 3.

21.

III. 11. 3.

46.

II. 17. 13.

IV. 12.

17.

II. 5.

IV. 20. 10.

XXXIII. 3.

II. 10. 9.

17.

IV. 10.

25.

ibid.

29.

II. 10. 8.

VIII.

IV. 20.

. 7.

ibid.

XXXIV. 5.

IV. 6. 11.

11.

IV. 20.

26.

VIII. 23.

III. 17. 5.

X. 6.

II.

17. II. 3

. 4.

27.

III. 20. 40.

T rvGTTT

26.

II. 2.

17.

46.

II.

5. III. 14.

U ObU-Ti.

XI. 6.

II. 4.

IV. 1. 25.

I. 7.

IV. 9. 12.

15.

I. 8.

. 7.

47.

IV. 1. 25.

ibid.

XII. 22.

III. 21,

. 5.

58.

II. 3. 9.

II. 1.

III. 24. 11.

XIV.

44.

II. 8.

24.

XI. 12

II. 6. 2.

II. 4. 6.

XV. 11.

17. 12.

III.

23.

18. 1 et 4.

11.

ibid.

20.

15.

31.

I. 18. 1.

V. 14.

I. 14. 5.

22.

IV.

10.

17. IV. 18

;. 9.

34.

II. 6. 2.

VII. 19.

II. 8. 24.

23.

IV. i

3.33. IV. 10.

17.

39.

ibid.

X. 13.

I. 6. 2.

29.

I. 17.

12.

XII. 10.

I. 17. 7.

XI. 20

I. 18. 2.

30.

III. 3.

13.

III. 4. 10.

XXIV.

2. I

11. 8. III.

35.

III. 20.

15.

I. :

17.

7. I. 18. 4.

24. 2.

XVI.

III. 20.

15.

II.

ibid.

13.

7. II. 2.

i7. !

20.

I. 18. 4.

14.

17. II. 4

. 5.

28.

IV. 2. 8.

INDEX III.

30.

IV. 20. 32.

III.

17. 5.

8. III. 2.

23. III. 20. 11.

31.

IV. 2. 9.

III.

4. 11.

VI. 1.

III. 4. 32.

XV. 4.

II. 6. 2.

IX. 14.

II.

8. 29.

VII. 7.

III. 20. 15.

XVII]

. 10.

II. 8. 27.

III. 17. 14.

41.

III. 20. 3.

IOB.

VIII. 3.

I. 16. 3.

42.

ibid.

I. 6.

14.

17.

I. 14.

5. I. 9.

3. II. 13. 2.

43.

ibid.

1. ]

L. 18.

1. II.

IX. 11.

III. 2. 31.

XIX.

IV. 12. 20.

X. 11.

I. 4. 2.

18.

IV. 1. 2.

12.

17. 7.

XI. 4.

I. 5. 1.

XXI.

12.

IV. 12. 17.

17.

. 4. 2.

XII. 3.

IV. 14. 8.

28.

III.. 3. 25.

21.

. 8. I.

18. 1.

III. 2. 15.

29.

III

25. III. 20.

. 3. II

4. 2.

XIV. 1.

I. 4. 2.

15.

II. 1.

14.

17.

I. 14.

III. 1. 1.

XXII.

IV. 9. 6.

19.

18. 1

II. 3. 2.

21.

17. I. 17.

IV. 17.

III.

12. 1.

XV. 1. III. 17. 6. III.

18. 1.

18.

III.

12.

1. III

. 17. 9.

24. 8.

22.

IV. 9. 6.

19.

15.

1. I.

15. 4.

III. 6. 2.

27.

ibid.

III

. 12. 1.

XVI. 2.

II. 8. 52.

V. 17

III.

4. 32.

3. I. 11.

14. II. 8. 53.

II.

Regum.

IX. 2

III.

12. 2.

III.

7. 5.

V. 17

III. 2. 32.

20.

III.

12. 5.

5. II. 11

. 2. III. 25. 10.

18.

ibid.

X. 15

III. 14. 16.

10.

III. 25. 3.

19.

ibid.

XII.

18.

IV. 20. 28.

XVII. 1.

III. 17. 14.

VI. 15.

I. 14. 11.

20.

18.

2. II

. 4. 4.

ibid.

16.

I. 14. 12.

XIII.

15.

II.

. 10. 19. III.

15. II.

10. 17. III.

17.

14.

7. I. 14. 8.

21.

25. 10.

14.

11.

XIV.

II.

1. 5

. III.

XVIII. 2.

III. 20. 28.

31.

II. 8. 24.

12.

20.

III. 17. 5.

X. 7.

I. 18. 4.

16. 9.

21. III

. 17. 5. III.

10.

ibid.

17.

III.

4. 29.

17. 14.

XVI.

10.

IV. 10. 23.

XV. 15.

III.

12. 1.

28.

III. 12. 6.

XVII.

ibid.

16.

III.

12.

5. III

. 12. 1.

31.

III. 2. 15.

25.

ibid.

XIX.

25.

II.

10. 19. III.

XIX. 2. I.

5. 1. I. 6. 4.

32.

III

:. 2.

13. IV. 10.

25.

8. II- 7.

12. IV. 8. 6.

. i\

T. 15. 22.

26.

II. 10. 19.

13. III.

4. 16. III. 4.

33.

III. 2. 13.

27.

ibid.

18.

III. 17. 2.

34.

ibid.

XXI

13.

II. 10. 17.

XX. 4.

III. 20. 18.

XIX.

III. 20. 14.

XXV.

III.

12. 1.

10.

II. 6. 2.

35.

I. 14. 6.

XXVI

. 14

17. 2.

XXII. 2.

II. 16. 11.

XX. 1.

I. 17. 12.

XXVIII. 12.

ibid.

III. 20. 26.

III. 3. 4.

21.

ibid.

26.

IV: 13. 4.

3. III.

14.

19. III. 20.

23.

ibid.

XXIII. 4.

I. 17. 11. III.

10.

28.

17.:

2. III.

2. 26.

2. 21. III. 2. 28.

I. 17. 12.

XXXIV. 30.

IV. 20. 25.

III.

13. 5.

IV. 14. 18.

XXXVI. 27.

5. 6.

II. 3. 12.

11.

I. 16. 2.

XLI.

III.

14. 5.

XXIV. 3.

III. 6. 2.

XXI.

IV. 10. 23.

ibid.

16.

III. 24. 11.

Psalmorum.

III. 24. 8.

XXII.

IV. 10. 23.

I. 1.

III. 17. 10.

XXV. 1.

III. 20. 5.

I. 8. 9.

II.

7. 13.

III. 20. 9.

II. 2.

II.

15. 3.

7. III. 3.

18. III. 20. 9.

I. Paralip.

ibid.

10. III. 2

!. 7. III. 17. 2.

XXVIII.

IV. 1. 5.

I. 5

i. i

. II.

16. 3.

11.

III. 17. 2.

II. 11. 11.

18.

III. 20. 9.

II.

Paralip.

II. 15. i

>. IV.

1. 19.

XXVI. 1.

III. 17. 14.

XIX.

IV.

20. 4. IV.

12.

II.

2. IV. 20.

III. 20. 46.

20,

. 6.

IV.

20. 29.

III. 17. 14.

III. 6.

III.

2. 37.

I. 11. 14.

Nehemias.

IV. 7.

I. 11. 14.

III. 17. 14.

I. 4.

IV. 12. 16.

V. 4.

III. 20. 12. 1

XXVII. 1.

I. 17. 11.

INDEX III.

10.

14.

ibid.
III. 20. 36.
III. 2. 17.

XXVIII. 8. I. 6. 2. II.

6. 3.

22. ibid.

23. III. 25. 3.

XLV. 7. I. 13. 9.

8. II. 15. 5. IV. 19.
18. IV. 20. 10.

LXXI. 2. III. 11. 12.
LXXII. 8. II. 11. 11.

11. IV. 5. 17.

LXXIII. 2. III. 9. 6. II.

10. 16.

XXIX.

I. 6. 4.

13,

I. 11. 15.

17.

II. 10.

16. III. 9. 6.

XXX.

II. 10. 18.

XLVI. 2.

III. 2. 37.

26.

II. 11. 2.

III. 8. 2.

ibid.

LXXIV. 2.

III. 20. 14.

XXXI.

III. 11. 12.

IV. 1. 3.

II. 15. 1.

III. 20. 26.

XLVII. 3.

I. 13. 24.

LXXV. 7.

I. 16. 6.

16.

I. 17. 11.

III. 21. 5.

LXXVII. 10.

III. 2. 17.

23.

III. 2. 17.

XLVIII. 9.

I. 11. 14.

11.

III. 2. 31.

XXXII

. 1

. III. 4. 29. III.

11. III.

10. 41. IV.

LXXVIII. 8.

II. 5. 11.

. 4.

11. 22. III.

16. 32.

36.

III. 3. 25.

. 11

III. 17. 10.

XLIX. 7.

II. 10. 17.

37.

ibid.

III. 4. 9.

ibid.

49.

II. 14. 17.

6. III.

20. 7

. III. 20. 26.

11.

ibid.

60.

II. 6. 2.

XXXIII.

. 13. 15. I.

12.

ibid.

67.

II. 6.

2. III. 21. 6.

16. 1.

13.

ibid.

70.

II. 6. 2.

12.

. 10

. 8. III. 2.

14.

ibid.

LXXIX. 9.

III. 20. 14.

. III. 21. 5.

15.

ibid.

13.

III. 7. 10.

13.

I. 16. 1.

L. 15. III.

20. 13. III.

LXXX. 2. I

. 13. 24. II.

18.

III. 20. 40.

20. 28. IV. 17. 37.

8. 15.

IV. 1. 5.

22.

III. 20. 12.

23.

IV. 18. 17.

III. 2. 28.

XXXIV.

III. 20. 26.

LI. 3.

III. 4. 9.

III. 20. 16.

14.

5. I. 14. 8.

6. I. 18

. 7. III. 11.

18.

II. 6. 2.

III. 2C

. 23.

11. III. 23. 2.

LXXXI. 11.

III. 2. 31.

15.

III. 3. 8.

7. II. 1.

5. III. 3. 18.

LXXXII. 1.

IV. 20. 4.

16.

7. III. 20.

III. 20. 9. IV. 16.

IV. 20. 6. IV. 20.

III.

20. 10.

17.

29.

17.

I. 16. 17.

12. II. i

2. 25. II. 2.

IV. 20. 9.

22.

II.

10.

, 14. 10. 18.

27. II. 3. 9.

ibid.

23.

II. 10. 16.

17.

III. 20. 28.

I. 14.

5. II. 12. 6.

XXXVI.

I. 4. 2.

19.

III. 20. 16.

II. 14

. 5. IV. 16.

ibid.

21.

IV. 18. 18.

31. IV. 20. 4.

III. 2. 7.

LII. 10.

II. 10. 17.

LXXXIV. 2.

IV. 1. 5.

7. :

[. 17. 2

i. III. 13. 5.

LIII. 4.

II. 3. 2.

II. 11. 2.

10.

. 2.

20.

LV. 23. I.

17. 6. II.

IV. 17. 21.

XXXVII.

III. 2. 37.

10. 17.

LXXXVI. 2.

III. 20. 10.

22.

II. 11. 2.

24.

II. 10. 17.

III. 2. 29.

XXXVIII

. 2.

III. 4. 32.

LVI. 5.

I. 17. 11.

11.

II. 2.

27. II. 2. 9.

III. 4. 16.

10.

HI. 20. 12.

LXXXVIII.

17. III. 4.

XXXIX.

10.

I. 17. 8.

13.

IV. 13. 4.

34.

13.

II. 10. 15.

LIX. 11.

II. 3. 12.

L XXXIX. 4.

IV. 1. 17.

14.

III. 20. 16.

LX. 14.

III. 20. 46.

ibid.

XL. 4.

III.

20. 26. III.

LXII. 9.

III. 20. 5.

31.

III. 4. 32. IV. 1.27.

20. 28.

10.

II. 3. 1.

32.

III. 4. 32.

5. i

J. I. 17. 1.

LXIII. 4. III. 2. 28. III.

33.

IV. 1. 27.

III. 22. 10.

17. 14.

34.

III. 4. 32. IV. 1. 27.

II. 16. 5.

LXV. 2.

III. 20. 29.

36.

H. 15. 3.

ibid.

III. 2. 13.

37.

ibid.

11.

III. 2. 27.

III. 21. 5.

38.

ibid.

12.

ibid.

LXVIII. 19.

I. 13. 11.

XC. 4

III. 2. 42.

XLI. 5

> .

III. 20. 12.

21.

III. 25. 4.

III. 4. 34.

XLII.

IV. 17. 21.

36.

I. 11. 14.

III. 25. 12.

III. 4. 9.

LXIX. 3.

IV. 7. 13.

11.

III. 4.

32. III. 25.

III. 2. 17.

II. 16. 5.

12.

XLIII.

ibid.

22.

IV. 17. 15.

XCI.

1. L 7.

6. II. 8. 42.

XLIV.

III. 21. 5.

29. II.

10. 18. III.

L 17. 11.

21.

III. 20. 27.

2. 4. 9.

11.

I. 14. 6

. III. 20. 23.

INDEX III.

14.

II. 8. 42.

40.

18. 2. II. 2. 17.

4. III. 3

. III. 16. 3.

15.

III. 20. 14.

II.

4. 4.

CXXXI. 2,

III. 7. 9.

XCII.

II. 10. 17.

43.

I. 5. 7.

CXXXII. ]

III. 20. 25.

I. 5. 10.

CX. 1

. 15. 3. II. 16.

IV. 1. 5.

13.

II. 10. 17.

16.

11.

II. 13. 3.

14.

ibid.

II.

7. 2. II. 11. 4.

13.

IV. 1. 17.

XCIII.

I. 6. 3.

II.

15. 6. IV. 18.

14.

IV. 1. 5.

I. 6. 4.

IV. 19. 28.

CXXXIII.

II. 11. 2.

XCIV.

11.

II. 2. 25.

II. 15. 5.

CXXXV. 15.

I. 11. 4.

III.

14. 1.

CXI. 1.

IV. 14. 8.

CXXXVI.

25.

I. 16. 7.

12.

III. 4. 34.

I. 18. 3.

CXXXVII1

:. i

. IV. 14. 8.

19.

III. 20. 7.

10.

II.

3. 4. III. 2. 26.

III. 2. 7.

XCV.

III. 2. 6.

CXH.

III. 17. 10.

III. 24. 6.

II. 5. 11.

II. 10. 16.

CXL. 14.

II. 10. 16.

XCVI.

10.

I. 6. 3.

ibid.

CXLI. 2.

III. 20. 14.

XCVI1

. 1.

ibid.

10.

ibid.

IV.

17.

I. 13. 11. 23.

CXIII.

I. 16. 5.

CXLII. 6.

II. 11. 2.

10.

II. 10. 16.

I. 5. 8.

III. 20. 26.

XCIX.

1. I

6.3. II. 8. 15.

I. 16. 7.

CXLIII. 2.

II. 7. 5. III.

I. 11

15. IY. 1. 5.

cxv.

I. 16. 3. I. 18.

12.

III. 14. 16.

I. 11. 15.

I. 18. 3. III.

III.

17. 14. III.

11.

ibid.

24.

16.

20.

C. 3.

II. 3

6. III. 21. 5.

I. 11. 4.

III. 2. 31.

CI. 3.

IV. 20. 9.

ibid.

CXLIV. 15.

II. 10. 8.

IV. 20. 10.

CXVI.

III. 20. 28.

III.

28.

CII. 14.

I. 13. 11.

III. 2. 17.

CXLV. 3.

I. 5. 8.

16.

ibid.

12.

III. 20. 28.

5. I. 10

. 2

. III. 20. 9.

18.

III. 20. 28.

13.

ibid.

I. 5. 6.

19.

ibid.

14.

IV. 13. 4.

13.

1. 13. 24.

22.

ibid.

15.

II.

10. 14. 18. et

18. III.

20.

, III. 7. 14.

26.

I. 13. 11. 23. II.

13. 5. 3.

19. III.

20. III. 13.

10. 15.

18.

IV. 13. 4.

CXL VII. 9

I. 16. 5.

27.

ibid.

CXVII

:. 2.

III. 2. 7.

10.

II. 2. 10.

28.

ibid.

CXVIII. 6. I. 17. 11.

20.

III. 21. 6.

GUI. 8.

III. 2. 29.

18.

III. 4. 32

17.

II. 10. 15.

25.

II. 6. 2.

Proverbia.

20.

I. 14

.5. III. 20.43.

26.

ibid.

I. 7.

III. 2. 26.

CIY. 5

.1. 5. 8.

CXIX.

III. 17. 10.

II. 21.

II. 11. 2.

I. 16. 7.

10.

ii.

2.25. IV. 14. 8.

22.

ibid.

15.

III. 10. 2.

14.

III. 2. 15.

III. 11. III.

4. 32. III.

27.

I. 16. 1.

18.

II. 2. 21.

8. 6.

28.

ibid.

34.

II. 2. 25.

12.

ibid.

29.

ibid.

36.

ii.

3. 9. II. 5. 11.

VIII. 15.

IV. 20. 47.

30.

ibid.

41.

III. 2. 31.

22.

I. 13. 7.

CV. 4

IY. 1. 5.

43.

III. 2. 31.

23.

ibid.

III. 21. 6.

71.

III. 4. 32.

24. i

ibid

!. II. 14. 8.

25.

I. 18. 2. II. 4. 4.

76.

III. 13. 4. III. 20.

IX. 10.

III. 2. 26.

CVI. i

III. 17. 10.

14.

X. 7. II.

10. 18. III.

IV. 1. 4.

80.

II. 2. 27.

17. 15.

31.

III. 17. 7. 8.

89.

IV. 8. 6.

12.

III.

. 4. 31. 36.

37.

IV. 13. 17.

103.

III. 2. 15.

XII. 14.

III. 18. 1.

46.

II. 4. 6.

105.

. 17. 2. II. 7. :

28.

III. 7. 15.

47.

III. 20. 28.

12.

IV. 8. 6.

XIII. 13.

III. 18. 1.

CVII.

I. 5. 8.

111.

III. 2. 15.

XIV. 21.

III. 17. 10.

III. 20. 15.

112.

II. 5. 11.

25.

III. 14. 19.

13.

ibid.

127.

III. 2. 15.

XV. 3.

IV. 17. 23.

16.

II. 16. 9.

133.

II. 3. 9.

III. 14. 8.

19.

III. 20. 15.

CXXI.

III. 20. 3.

XVI. 1.

I. 16. 6.

25.

I. 16. 7.

cxxx

. 1.

II. 6. 2.

III. 12. 5.

29.

ibid.

3. III 12.1. III. 17. 14.

III. 23. 6.

INDEX III. 49

6. III.

31. III. 4. 36.

17.

II. 8

. 52. III. 3. 8.

14.

IV. 10.

I. 17. 4.

18.

III. 4. 29.

XXX.

III. 20.

28.

12.

IV. 20. 10.

19.

I. 5. 16.

15.

III. 2.

37.

14.

IV. 20. 32.

20.

ibid.

33.

III. 25.

12.

33.

I. 16. 6.

II. 8.

I. 11. 4.

XXXI.

III. 20.

28.

XVII. 1.

IV. 20. 10.

III. 1

I. 16. 7.

I. 11.

15.

ibid.

IV. 20. 25.

XXXIII. 14.

III. 12.

XVIII. 10.

I. 13. 13. III.

IV. 1

III. 20. 25.

III. 17.

20. 14.

V. 8.

I. 18. 1. II. 4. 4.

22.

II. 10. 8. II.

15.

XIX. 17

III. 18. 6.

III.

19. 9.

5. IV.

10. 7.

XX. 7.

. 8. 21. III.

26.

I. 18. 1. II. 4. 4.

24.

IV. 1.

20.

17. 15.

VI. 1.

I. 13

. 11. I. 13. 23.

XXXV

. 8.

IV. 1.

17.

IV. 20. 10.

I. 11

. 3. I. 14. 8.

II. 6.

. 2.

III. 13. 3.

IV. 8. 3.

XXXVII. 4.

III 20.

12.

II. 4. 7.

I. 11. 3.

16.

II. 8.

15.

20.

II. 8. 36.

I. 13

;. 15. III. 23.

32.

ibid.

24.

I. 16. 6.

13.

III. 24. 13.

35.

II. 7.

26.

IV. 20. 10.

10.

II. 4. 3.

36.

I. 14.

XXI. 1.

18. 2. II. 4.

VII.

L I.

17. 11. III.

XXXVIII. 1.

I. 17.

12.

IV. 20. 29.

2. 17.

III. 3.

III. 12. 5.

14.

II. 6

. 3. II. 12. 1.

III. 20.

10.

XXIV. 21.

IV. 20. 22.

18.

II. 4. 4.

I. 17.

12.

24.

IV. 20. 10.

VIII.

14.

I. 13. 11. I.

IV. 34.

18.

XXV. 1.

III. 21. 3.

13. 23.

20.

III. 20.

28.

IV. 20. 10.

16.

III. 22. 10.

XXXIX. 6.

I. 8.

, 7.

21.

II. 8. 56.

17.

III. 2. 42.

II. 8.

19.

27.

II. 21. 2.

18.

III. 22. 10.

XL. 2.

III. 4.

33.

XXVI. 10.

III. 23. 4.

IX. 6

13. 9. II. 15.

III. 3.

, 2.

XXVIII.

IV. 20. 28.

1. II. 17. 6. III.

6. II. 9. i

5. II. 10.

14.

III. 2. 23.

13.

11.

IV. 19.

34.

XXIX. 13.

I. 16. 6.

12.

IV. 17. 23.

12.

III. 2.

31.

XXX. 4.

II. 14. 7.

X. 1.

IV. 20. 29.

13.

IV. :

18. 19.

IV.

III. 2. 15.

I. 18.

1. IV. 20. 25.

19.

IV. 10. 17.

I. 18. 2.

17.

III. 2.

25.

Ecclesiastes.

12.

15.

I. 18. 1.

II. 4. 4.

18.

21.

I. 11.
I. 11.

2. I. 11.
4. I. 14.

12.

II. 11.

II. 2. 12.

XI. 2.

II.

15. 5. III. 20.

22.

I. 5

. 5.

III. 19.

III. 2. 38.

45.

IV. 19. 22.

29.

II. 2.

10.

21.

III. 25. 5.

II. 3. 4.

XLI. 7

I. 11.

. 2.

VII. 30.

II.

1. 10. II. 5.

1. 13. 15.

III. 21.

, 5.

18.

IV. 20. 10.

29.

I. 11.

. 2.

IX. 1.

III

. 2. 38. III.

10.

I. 13. 13.

XLII.

I. 14.

, 2.

13. 4.

XII. :

III. 4. 32.

I. 13

. 9.

I. 16. 9.

XIV.

III. 21. 5.

I. 8

. 8.

III. 25. 5.

27.

I. 17. 14.

10.

III. 20.

28.

III. 20. 24.

XIX.

18.

II. 8. 23.

13.

IV. 19.

14.

ibid.

19.

IV. 18. 4.

XLIII.

III. 2.

31.

XII. 7. I. 15. 2. I. 15. 5.

21.

ibid.

10.

I. 7

. 5.

Canticum

Canticorum.

25.

I. 18. 1.

11.

III. 4.

15.

11. 14.

V 3.

I. 11. 14.
III. 16. 4.

XXV.

I. 13

III. 24. 4.
I. 9. 6.

. 10. I. 13. 24.

25.

I. 13. 12. III
15. III. 4. 25.
20. 45.

. 4.

III.

Esaias.

XXVI. 1.

I. 17. 6.

XLIV.

3. 11

:. 2. io.

III.

I. 5.

III. 4. 33.

19.

II. 10. 21. III. 25. 4.

1. 3.

III. 2. 39.

10.

IV. 1. 18.

21.

III. 25. 8.

6. I

. 13. 23. I. 13.

24.

12.

III. 14. 15.

XXVIII. 16. I. 13. 13.

12.

I. 11

. 4.

13. II.

, 8.

34. III. 14. 8.

XXIX. 13.

III. 20. 7.

22.

III. 4.

29.

14.

IV. 2. 10.

III.

10. 31. IV.

XLV.

I. 1

. 8.

15.

III. 20. 7.

10.

15. IV. 10.

I. 17.

8. I. 18

. 3.

16.

III. 3. 8.

16.

IV. 10. 13.

I. 11.

. 2.

Index ad Oalv. Institut. d

INDEX III.

23.

13.

11. I.

13.

21.

I. 7.

14. I. 1. 9.

24. I. 10.

2. I. 13. 13.

III

. 5. 8.

III.

IV. 1

. 5.

X. 2.

I. 16. 3.

LX. 2

II. 3. 1.

I. 11. 5.

25.

III. 13. 2.

III.

ibid.

11.

I. 15. 23.

14.

16.

IV. 5. 17.

23.

I. 16. 6.

XLVI

. 5.

II. 15

19.

II 2. 10.

24.

III. 4. 32.

XLYII. 6

III. 4.

32.

LXI.

L. II.

15. 2. III.

XI. 7. III.

10. 7. IV.

xlviii.

10.

III. 4.

32.

3. 2C

i. III. 4. 3.

10. 17.

16.

I. 13.

14.

III. 12. 7.

III. 20. 7.

XLIX

. 1/

>. I.

17. 6.

III.

III. 14. 16.

11.

ibid.

20.

36.

LXIII

10.

I. 13. 15.

19.

IV. 17. 15.

23.

IV. 20

16.

III.

20. 25. III.

XII. 16.

II. 8. 23.

LI. G

II. 10.

15.

20. 36.

XIV. 7.

III. 20. 8.

LII.

. IY.

>. 17.

IV.

17.

II. 4.

4. III. 3. 21.

14.

IV. 9. 3.

LXIV.

III. 20. 8.

XV. 1.

III. 20. 23.

III. 4.

25.

III. 2. 25.

XVII. 1. III. 4. 29. III.

IV. 3

LXV.

1. III

:. 24. 2. III.

14. 1.

LIII.

I. 7.

5. III.

22.

24. 17.

II. 2. 10.

10.

III. 24. 16.

II. 3. 2.

II.

12.

4. III

16.

II. 8. 23.

21.

II. 8. 29.

IV.

17. 17

24.

III. 20. 14.

22.

ibid.

II.

12.

4. II.

16.

25.

IV. 20. 10.

27.

ibid.

6. 11

16. 9.

II.

LXVI.

1. II

. 20. 30. III.

XVIII. 8.

III. 17. 12.

III. 4.

30.

20.40. IV. 17.24.

18.

IV. 9. 5.

II.

16.

6. III

III. 12. 6.

XX. 2.

IV. 9. 6.

III.

12. 5.

III.

22.

II. 10. 22.

XXI. 12.

IV. 20. 9.

11.

23.

III. 8. 30.

XXII. 3.

ibid.

II. 16

24.

III. 25. 12.

XXIII. 1.

IV. 9. 3.

II. 15

. 3.

II. 6. 3.

10.

II. 7.

. 2.

Jeremias.

6. I. 13.

9. III. 11. 8.

11.

. 16.

5. 6.

III.

I. 6.

IV. 8. 3.

16.

IV. 9. 2.

• 8-

ibid.

24.

IV. 1. 5.

12.

II. 16

. 5.

10.

ibid.

III. 24. 13.

28.

IX. 8. 3.

LIV.

13.

I. -i

r. 5. II

. 2.

| II. 13.

III. 20. 14.

XXIV. 7.

11. 2. 20.

. III

. 2. 6.

III.

III. 1

II. 8.

18. IV. 1. 25.

XXV. 11.

I. 8. 8.

. 14.

II. 8. 18.

12.

ibid.

LV. 1

. II

10. III

. 1.

12.

IV. 1. 25.

29.

III. 4. 34.

III.

15. 4.

IV. 1.

II.

5. 10. III.

XXVII. 5.

IV. 20. 27.

III

. 14

. 15.

IV.

3. 6.

6. IV. 20. 7. IV. 20.

10.

15.

II. 5.

8. III. 3. 6.

27.

11.

6. 3

. III. 2

. 6.

III. 3.

7. IV. 16.21.

IV. 20. 27.

II.

6. 3.

II. 15,

. 1.

IV. 9. 6.

ibid.

III. 3.

20.

11.

II. 16. 7. j

IV. 9. 3.

LVI.

ibid.

14.

II. 5. 8.

14.

ibid.

II. 8.

29.

V. 3.

III.

4. 35. III.

17.

IV. 20. 28.

III. 20.

29.

14. 8.

XXIX. 7.

ibid.

10.

IV. 9.

II. 8. 3. |

XXXI. 18.

II. 3. 5. II.

LYII

15.

III. 12.

6. |

14.

III. 24. 15.

5. 8.

III. 24. 16.

LV1II

. 5.

IV. 12.

19. 1

VI. 13

IV. 9. 3.

16.

II. 5. 8.

III. 3.

VII. 4

IV. 2. 3.

31. II. 11.

7. III. 4. 29.

III. 7.

III. 17. 1.

32. II. 5.

9. II. 1. 7.

III. 20.

i4.

13.

II. 5. 11.

33. II. 8. 14. III. 20. 45.

13.

11.

8. 31

. II. 8.

34.

14.

ibid.

34. IV. 2.

9. III. 20. 45.

LIX.

III. 11.

21.

22.

III. 17. 1. IV. 10.

35.

IV. 1. 16.

2. II. 12. 1.

III. 11.

21.

15. 17.

XXXII. 16.

III. 20. 5.

II. 3.

23.

IV.

10. 15. IV.

18.

II. 8. 19.

15.

ibid.

10. 17.

23.

II. 5. 11.

16.

III. 14.

27.

II. 5. 11.

39.

II. 3. 8.

17.

III. 11.

12.

28.

ibid. 1

XXXIII. 8.

III. 20. 45.

20.

III.

3. 20

. III. 3.

21.

IX. 23

III. 13. 1.

IV. 1

. 20.

INDEX Ili.

16.

I. 13. 9.

XXIII.

37.

IV. 16.

24.

18.

IV. 1.

20.

XLII

2. III. 20. 14.

38.

II. 1.

29.

19. III.

14. 6. IV. 1.

20,

ibid.

XXVIII. 10.

II. 10.

18.

23.

III. 14.

. 6.

XLVIII. 10. IV. 20. 6.

XXIX.

I. 17.

11.

III. 5.

II.

6. 3. III. 2.

29.

L. 20

III. 4. 29.

19.

IV. 20.

26.

V. 11.

IV. 20.

32.

23.

II. 4. 4.

20.

IV. 20.

26.

15.

II. 5.

13.

25.

I. 18. 1.

XXXI.

18.

II. 10.

18.

VI.

III. 3.

. 2.

XXXIII. 8.

IV. 12.

VII. 8.

III. 4.

35.

Lamentationes .

11.

III. 24.

15.

VIII. 4

I. 18.

. 4.

III. 8.

III. 20. 16.

14.

III. 17.

15.

IX. 8.

IV. 9.

. 3.

38.

I. 17. 8.

xxxr

7. 4.

IV. 11.

14.

XII. 5.

I. 13.

10.

IV. 20. II. 6. 2.

23.

II. 6.

XIII. 11.

I. 18. 4.

IV.

XXXVI. 21.

III. 4.

30.

20.

25.

Ezechiel.

22.

III. 4.

30. III.

12.

III. 4.

29.

I. 20.

IV. 19. 22.

3. III.

15. 2.

14.

III. 25.

10.

II. 3.

III. 24. 15.

25.

III. 1

XIV. 3.

III. 4. 30.

III.

ibid.

26.

II. 3.

6 II. 5.

20.

. 28. IV. 18.

18.

III. 17

. VI. 3.6. IV. 8. 1.

III. 24. 1. IU.

24.

I. 11

. 4.

18.

IV. 3. 6. IV. 12. 5.

16.

III. 14

. 6.

VII. 26. I. 18. 2. II. 4.

27.

I. 13.

10. II. 3

. 6.

4. IV. 9. 6.

10.

JOEL.

X. 4.

IV. 2. 3.

31.

III. 4.

30. III.

12.

II. 12.

II. 5. 8. III

. 3.

I. 14. 8.

3. III.

15. 2.

. III. 8. 17.

XI. 19. I. 3. 10. II. 3.

XXXVII. 4

11. 10.

21.

13.

III

:. 3. 16. IV.

12.

8. 10. II. 5. 5. III.

III 25.

19.

24. 1.

25.

II. 6.

15.

IV. 12. 14.

IV.

20.

II. 5. 5.

26.

ibid.

12.

17.

XII. 2

III. 24. 13.

XLVIII. 21.

IV. 20.

13.

28.

13. 20. II.

15.

13.

II. 4. 4.

35.

III. 13

. 9.

III. 1. 2.

IV.

XIII.

9. III. 24. 9. IV.

18.

. 4.

1. 4.

Daniel.

32.

13. 13. I.

13.

XIV.

9. I. 18. 2.

11. 21.

IV. 20.

26.

. III. 20. 2.

III.

14.

III. 20. 25. 1

37.

IV. 20.

26. 1

20.

. 14. IV. 1

. 3.

XVI.

20. IV. 2. 11. IV.

44.

11. 15

. 3.

. 1. 4.

16. 26.

IV. 24

III

. 4. 31.

III.

III. 17

IV. 1.

17.

XVII.

20. II. 4. 4.

36.

XVIII

. 4. II. 8. 4. III.

V. 18.

IV. 20.

26.

Amos.

4. 28.

VI. 22

IV. 20.

32.

I. 2.

II. 8. 5.

15.

III. 17. 15.

VII. 4

I. 8

. 7.

III. 6.

17. 8. I. 18

;. 3.

20.

II. 8. 14. 9. II.

10.

I. 14.

5. I. 14

. 8.

IV. 7.

III. 22.

10.

8. 19. II. 8. 20.

III. 2.

41.

V. 14.

II. 5.

10.

II. 8. 59. III. 3.

25.

IV. 7.

25.

VI. 1

III. 19

. 9.

24. III. 24. 28.

IX. 5.

III. 4

. 9.

ibid.

21.

III. 3. 24. III. 4.

IV. 20.

29.

j VIII. 11.

III. 22.

10.

18. III. 17. 15.

10.

II. 5.

11.

IX. 11

II. 6

. 3.

23.

III. 24. 15. IV.

18.

III 20. 8. III.

20.

1. 25.

14.

Abdias.

24.

III. 4. 29. III.

24.

II. 7.

28. II.

15.

17.

IV. 1

. 3.

14. 10.

1, 2 et 15, 16

27.

III. 4. 29.

27.

IV. 2.

12.

JONAS.

31.

III. 3. 6.

X. 13.

I. 14

. 7.

I. 4.

I. 16

i. 7.

32.

IV. 1. 25.

20.

ibid.

II. 10.

III. 20.

28.

XIX.

12. I. 16. 7.

XII. 1

. I. 14. 7. I.

14.

III. 4.

I. 17.

12.

XX.

11. III. 17. 3.

8. II.

10. 22.

5. III.

3. 4. IV. 12

. 17.

12.

II. 8. 29.

III. 25

. 7.

10.

I. 17.

14.

42.

III. 13. 1.

III. 25.

10.

43.

ibid.

Michaeas.

XXII

. 8. II. 8. 29.

IIosee.

II. 13.

11. 6

;. 3.

25.

IV. 9. 3.

I. 11.

II. 6

. 3.

III. 6.

IV. £

1. 6.

26.

ibid.

II. 5.

II. 8.

18.

V. 2.

II. 4.

17.

52 INDEX III.

Tobias.

III. 25.

, 6.

VII.

III.

32.

III. 17.

I. 14. 8.

10.

III. 8

. 7.

III.

29.

12.

III. 18

. 1.

Saptrntta.

13.

IV.

3. 3. IV

. 5.

Habacuc.

14.

IV. 8. 4.

I. 12

II.

XIV.

16.

I. 11. 3.

15.

I. 11.

14.

II. 3.

III.

42.

16.

III. 16

. 3.

III. 11.

18. III.

14.

Ecclesiasticus.

17.

II. 7.

14.

11. III. 18.

XV. 14.

II. 5. 18.

19.

II. 8.

59.

18.

I. 5.

13. I.

15.

ibid.

21.

IV. 20.

10.

20.

I. 5.

13. I.

. 3.

16.

ibid.

22.

II. 8. 7. II. 8.

39.

II. 8.

15.

17.

ibid.

23.

III. 4.

13.

III.

II.

32.

XVI.

15.

III. 15. 4.

25.

III. 5

. 7.

I. 13.

27.

26.

III.

25. 6. III. i

r. 5.

13.

Baruch.

28.

II. 8

. 7.

II. 18
19.

III. 20. 8.
III. 20. 8.

34.

II. 8.

. 26. IV. 13.

12.

I. 5.

SOPHONIAS.

II.

23.

39.

IV.

20. 19.
20.

IV.

20.

III.

1. III

12.

III.

&V.

lDlCl.

44.

II.

8. 57. III

. 7.

Machab.

6. IV. 13. 12.

III.

45.

III.

20. 15.

Haggaeus.

I. 59.

I. 8. 10.

24.

17. III. 25

. 9.

II. 12.

46.

II. 8.

57.

13.

III.

II.

Machab.

II. 2.

III. 7

. 2.

Zacharias.

XII. 43.

III. 5. 8.

III. 20. 26.

iKirl

I. 3.

II. 5. 9

. III. 24.

16.

XV. 39.

ibid.

9. III. 20.6. III. 20.

34.

II. 3.

I. 13. :

I. 13.
L0. I. 17.

10.

Matthaeus.

11.

12.

III.

II. 5.

4. 38. IV

14.

. 1.

11.

I. 13.

10.

I. 5

II. 13. 3.

. 3.

12.

III.

21.

16.

ibid.

21.

III.

2. 25. III.

18.

III. 10.

III.

13.

21.

II. 16. 1.

6. III. 25. 1.

VI. 13.

III.

24.

23.

II. 12. 1.

23.

III. 2.

25.

IX. 9

. II. 6.

3. II.

. 6.

II. 6.

II. 14. 7.

VII. 7

III. 20.

13.

11.

II.

16.

III. 2.

III. 3. 2. III. 3.

11.

III. 20.

36.

XII.

. 9.

III. 3. 19.

12.

II. 8.

53.

XIII.

III. 20.

13.

III.

4. 6. IV. 15.

15.

IV. 9.

12.

XIV.

12.

IV. 16. 24.

VIII. 4.

III. 4

. 4.

11.

IV.

15. 6. IV. 15.

10.

III. 2.

13.

Malachias.

IV. 16. 25.

11.

II.

10. 23.

IV.

I. 2.

III.

21.

12.

III. 25. 12. IV.

16.

13.

bid.

13. IV. 1. 19.

12.

III. 25.

12.

II. 8.

14. III. 6

. 3.

13.

IV. 15. 6. IV.

13.

III. 20.

18.

III. 2

. 26.

16. 27.

25.

III. 2.

21.

Ii.

IV. 18. 4. IV.

18.

15.

II. 16. 5.

29.

I. 14.

19.

16.

11. 3. IV. 17.

IX. 2.

III.

2. 14. III

. 4.

II. 4.

IV. 2.

3. IV

. 8

. 2.

21.

IV. 19. 20.

35.

III. 20. 9.

IV.

, 2.

17.

II.

15. 2. II. 16.

II. 13.

12.

IV. 2.

3. IV

. 8.

, 2.

11.

III. 2. 32. III.

I. 13.

12.

IV. 8.

2. IV

. 8

. 6.

1. III. 24. 5.

IV. 19.

29.

IV. 9

. 2.

IV. 2.

IV. 12. 20.

I. 13.

12.

IV.

30.

III. 20. 46.

12.

II. 12.

III. 1

. I. 13.

10. I.

. 9.

III. 20. 44.

13.

III.

3. 20. III.

12.

17.

III.

19.

10.

I. 12. 3.

7. III. 14. 5.

41.

III. 24.

12.

11.

I. 14. 6.

15.

III.

3. 17. IV.

12.

IV. 1

III. 24.

12.

17.

II.

9. 2. III. 3. 2.

17.

II. 9. 1,

. III 24.

12.

III

. 3. 19.

29.

III.

2. 43. III.

IV.

19.

IV. 16. 31.

22.

III. 20.

11.

V. 3.

III. 17. 10.

IV.

19. 18.

IV.

III. 8. 9.

34.

III. 3.

28.

INDEX III.

35.

II. 9. 2.

19.

III.

4. 12. IV

. 1.

30.

I. 14. I

). I. 15. 3.

X. 1.

IV. 1. 5.

22.

IV. 2. 10.

IV.

II.

12.

6. III. 25.

II. 11. 12.

4. IV. 11

. 1.

11.

IV.

1. 4.

I. 13. 13.

IV.

12. 4.

32.

II.

14. II. 10.

18.

III. 4. 4.

23.

IV. 7.

28.

9. :

IV.

16. 3.

20.

IV. 19. 8.

24.

III.

7. 2. III. 8

-. 1.

37.

. 8.

11. II. 5.

28.

15.

2. III. 25. 7.

27.

III. 18

. 1.

51.

III

. 3. 11.

29.

16.

1. I. 16. 5.

XVII.

IV. 17.

17.

39.

II. 8. 11.

17.

II.

15. 2. III

. 2.

43.

I. 13. 20.

31.

I. 17. 6.

32.

III. 8. 1.

III.

XXIII

IV.

10. 1. IV.

33.

IV. 1. 26.

20.

48. II. 8,

. 1.

10. 26.

XI. 10.

III. 3. 19.

IV.

8. 7.

IV. 8. 8.

11.

II. 9. 5.

XVIII

. 10

. I. 14. 7.

III 20. 38.

13.

II.

11.

5. II. 11. 10.

. 9.

23.

II. 8. 52.

23.

III. 24. 15.

11.

III. 12

. 4.

25.

III. 4. 36.

25.

III

2. 34. IV. 8. 5.

15.

. 12. 20.

IV.

37.

III. 24. 17.

27.

IV. 8. 5.

. 3.

XXIV

. n

IV. -9. 4.

28.

III

. 3.

20. III. 4.

17.

IV.

8. 15. IV.

11.

14.

III. 4. 4.

111.

12. 7. III.

2. IV. 12. 3.

24.

IV. 9. 4.

18.

III.

4. 12. 13.

14.

30.

II. 16. 17.

29.

III. 18. 9.

III.

4. 20. IV.

36.

I. 14. 9.

30.

IV. 19. 3.

11.

IV. 2. 10.

IV.

45.

IV. 16. 31.

XII. 24.

III. 3. 22.

.. IV. 12.

XXV.

III. 5. 7.

31.

III. 3

21. III. 3.

IV.

12. 10.

21.

'II. 3. 11.

13. 15.

19.

III. 20.

30.

23.

ibid.

III. 15. 4.

32.

III. 5. 7.

20.

IV.

1. 9. IV.

29.

II. 3

. 11

. III. 15. 4.

41.

III. 24. 15.

4. IV. 9. 2.

31.

I. 14. 9.

II. 16. 17.

43.

I. 14. 14. I. 14. 19.

22.

IV. 1.

23.

32.

II. 16. 17. III. 25. 9.

XIII.

III.

22. 10. IV.

29.

ibid.

34.

III.

1. III. 18.

. 11.

IV. 17. 33.

XIX.

IV. 15.

22.

III.

18. 3. III.

IV. 17. 33.

11.

II. 8

.42. IV. 13.

17.

24.

17.

ibid.

12.

II. 8.

42.

35.

III. 18. 1.

III. 23. 13.

13.

IV. 16.

40.

III. 18. 6.

11.

I. '

7. 5.

III. 24. 13.

14.

IV.

16. 7. IV.

16.

41.

14.

14. I. 14.

16.

II. 9. 1.

17.

IV. 16. 26

19.

III.

25. 5.

17.

II.. 11. 6.

15.

IV. 3.

15.

46.

III. 25. 5.

24.

IV. 1. 13.

17.

13. 13. I.

13.

XXVI

. 10.

III. 25. 8.

29.

IV. 12. 11.

24.

III. 18. 9.

11.

IV.

1. IV. 17.

31.

IV. 19. 34.

18.

II.

8. 35. 36.

37.

26.

IV.

17. 28.

33.

IV. 19. 34.

38. 39.

52.

12.

III. 25. 8.

39.

I. 14. 15.

19.

II. 8 12.

35.

15.

IV. 8. 14.

47.

IV.

1. 13. IV. 16. 3.

21.

IV. 13.

13.

26.

. 14. 20. IV.

XIV.

25.

IV. 17. 29.

25.

II. 7.

16.

30.

IV. 17. 1.

XV. •

IV. 10. 10.

26.

ibid.

IV.

. 20. IV.

II. 8. 36.

28.

II.

16. 18. ]

III.

9. 23.

III. 20. 31.

25.

10.

27.

IV. 9. 14.

IV.

10.

25. IV. 10.

29.

III 25.

10.

28.

II. 11. 4.

23.

XX. 1

III. 18.

38.

II. 16. 12. III. 8. 9.

13.

:. 3

. 9. III. 2.

25.

IV. 11.8. IV. 11

. 9.

39.

II. 16. 12.

.12

. III. 23. 1. III.

26.

IV. 11

. 8.

53.

I. 14. 8.

. 6.

28.

II. 16.

74.

IV. 1. 26.

14.

III. 19. 11. IV.

XXI.

II. 6.

, 4.

75.

III. 3. 4.

9. 12.

22.

III. 20.

11.

XXVII. 4.

ibid.

24.

II. 11. 12.

25.

IV. 19.

, 5.

12.

II. 6. 5.

XVI.

IV. 10. 26.

31.

II. *

5. 14. III. 7

. 2.

14.

ibid.

12.

ibid.

XXII.

III. 24.

23.

ibid.

16.

IV. 6. 6.

12.

IV. 17.

45.

24.

ibid.

17.

. 2.

19. III. 1.

13.

III. 15.

12.

46.

II. 16. 12.

III

. 2. 34.

17.

III. 24.

, 6.

50.

IV. 19. 23.

18.

IV.

3. IV. 6. 5.

23.

II. 10.

23.

51.

II. 7. 16.

54 INDEX III.

52.

II. 10.23. III. 25. 7.

17.

IV. 1. 6. !

36.

II. 8. 55,

53.

III. 10. 23.

31.

II. 16. 1.

XI. 2.

III. 20. 6. III.

66.

III. 25. 3.

32.

II. 14.

4. II. 14. 7.

20. 34.

XXVIII. 5

I. 14. 6.

33.

II. 14.

3. II. 15. 3.

II. 5. 14.

IV. 17. 29.

34.

IV. 17. 25.

21.

I. 14. 13. I. 14. 18.

I. 14. 6.

35.

II. 14. 5. !

22.

I. 14. 18.

11.

III. 25. 3.

43.

II. 14. 4.

39.

III. 4. 36.

12.

ibid.

54.

II. 10. 4. j

XII. 5

I. 15. 2.

13.

ibid.

72.

ibid.

10.

13. 15. III. 3.

18.

HI. 15. 5.

73.

ibid.

21.

III. 3. 22. III.

19.

13. 16. IV. 3.

74.

II. 16. 2.

5. '

IV. 8. 4. IV.

77.

III. 11. 22. !

14.

IV. 11. 9. IV.

14.

20. IV. 15. 6.

79.

H. 12. 4.

11. 11.

IV.

15. 16. IV.

II. 11

II. 15. 5.

XIV.

21.

IV. 16. 31.

15.

18. IV. 15.

13.

I. 14. 5.

XV. 7

I. 14. 7.

20.

IV. 15. 22.

37.

IV. 12. 16. !

20.

III. 20. 37.

IV.

16. 27. IV.

52.

II. 14. 2.

XVI.

III. 10. 5.

19.

28.

III. 3

III.

3. 19. IV. i

HI. 18. 6.

20.

II.

16. 14. IV. 8.

15. 7.

IV. 9. 17.

15.

III.

11. 3. III. 12.2.

IV. 8. 11. IV.

III. 3. 5.

16.

II. 7. 16.

17.

26. IV. 17. 28.

14.

IV. 20. 10.

22.

I. 14. 7. I. 15. 2.

IV.

17. 30.

16.

III. 1

.. 3. III. 1. ;

III.

25. 6.

4. IV

. 15. 6. IV. |

XVII.

III. 7. 6.

Marcus.

15. 7.

IV. 14. 7.

I. 1.

II. 9. 2.

22.

II. 15.

5. IV. 17. 21.

III. 14. 15.

4. III. 3

19. IV. 19. 17.

23.

IV.

16. 27. IV.

10.

III

. 14. 14. III.

15.

III. 3. 19.

16. 29.

15. 3.

III. 15.

I. 13. 13.

38.

II. 12.

7. II. 13. 3.

1 14.

III. 4. 4.

28.

III. 5. 7.

IV. 17.

IV. 19. 23.

20.

II. 15. 4.

29.

I. 13. 15. III. 3. 22.

18.

II. 15. 2. III. 3. j

XVIII

. 1.

III. 20. 7.

VI. 7

I. 13. 13.

20 III. 4. 3.

13.

III.

4. 18. III. 12. 7.

13.

\ 19. 18. IV.

V. 13

. 14.

III. 4. 4.

14.

III.

4. 35. III. 11. 3.

19. 21.

34.

IV. 12. 17.

42.

IV. 19. 18.

VII. 33.

IV. 19. 23.

VI. 13.

IV. 3. 5.

XIX.

17.

II. 3. 11. III.

VIII.

38.

IV. 1. 26.

23.

III. 18. 1.

15. 4.

IX. 24.

IV. 14. 7.

24.

III. 19. 9.

26.

ibid.

43.

III. 25. 12.

36.

III. 7. 6.

XX. 27. II. 10. 23. III.

44.

ibid.

VII. 29.

III. 11. 3.

25. 5.

X. 9.

IV. 11.

35.

ibid.

37.

II. 10. 6.

30.

HI. 18. 3.

36.

III. 4. 37.

38.

IV. 16. 3.

XI. 24.

III. 20. 11.

47.

III. 4. 31.

XXI.

15.

IV. 3. 12.

XII. :

18.

III. 25. 5.

VIII.

I. 14. 14.

28.

III. 9. 5.

XIII.

32.

II. 14. 2.

III.

2. 10 et 11.

XXII.

17.

IV. 17. 20.

XIV.

22.

IV. 17. 1. IV.

13.

ibid.

IV.

17. 43. IV.

17. 20.

15.

IV. 14. 11.

18.

33.

III. 8. 9.

IX. 23.

III. 15. 8.

19.

IV.

3. 6. IV. 15.

34.

II. 16. 2.

26.

I. 14. 9.

20.

IV. 16. 30.

XV. 28.

II. 16. 5.

55.

III. 20. 15.

IV.

17. 1. IV. 17.

XVI.

I. 14. 14.

X. 1.

IV. 3. 4.

29.

IV. 17. 37.

15.

. 3. 4. IV. 3.

HI. 23. 14.

20.

II.

11. 4. II. 17.

12.

IV. 16. 27.

16.

IV. 3.

3. IV. 8. 4.

IV. 17. 6. IV.

IV.

18. 28.

18.

I. 14. 18.

17.

20.

16.

IV.

15. 1. IV. 16.

20.

II. 24. 9.

25.

IV.

11. 8. IV. 11.

27.

21.

III. 2. 34.

9. :

IV. 20. 7.

19.

II.

14. 3. II. 16.

22.

III. 2.

1. IV. 18. 20.

26.

IV. 11. 18.

15.

IV. 17. 27.

23.

II. 9. 1.

32.

24. 6. IV. 7.

24.

II. 9.

1. II. 11. 6.

27.

IV. 7. 28.

Ducas.

25.

IV. 13. 13.

43.

I. 14. 6. II. 16. 12.

I. 6.

III. 17. 7.

27.

II. 18. 11.

44.

II. 16. 12. III. 8. 9.

15.

IV, 16- 17.

30.

II. 5. 19.

61.

III. 4. 35.

INDEX III.

62.

III. 3

II. 2.

IV. 13.

38.

II. 14

XXIII. 42. III. 24.

11.

ibid.

39.

III.

22. 7. III.

22.

IV. 16. 31.

15.

IV. 19.

23.

10.

III. 24. 6.

III.

43.

III. 25

19.

II.

14. -

i. III. 25

24.

7. III. 25.

. 8.

46.

I. 15. 2. III. 25

. 6.

21.

ibid.

40.

III. 22. 10.

III.

XXIV. 5. I. 14

23.

IV. 2

. 5.

24.

. '6.

ibid.

24.

III. 2.

12.

44.

II.

2. 20. II. 3.

10.

11.

III. 2

III. 3

II. 3

. 1. IV.

16.

II.

5. 5. III. 1

. 4.

12.

ibid.

17.

III

. 24. 1. III

. 2.

16.

IV. 17.

29.

IV. 16.

25.

34.

III. 22. 7.

26.

11. 12. 4. H.

17.

II.

6. II. 3.

. 1.

45.

II.

2. 20. II. 3

. 7.

6. III. 18. 7.

IV.

13.

II.

14. '

2. IV. 17.

30.

10.

II. 5. 5.

III.

17. 32.

14.

II.

12.

4. IV. 18.

20.

34. 35. III.

24.

27.

I. 9. 3. III. 2.

34.

16.

!. 4. II.

16.

III. 24. 14.

31.

IV. 17.

29.

II.

17. 2.

III.

46.

III.

2. 34. III.

22.

39.

II. 14. 2. III.

25.

. III. 24.

10.

III. 24. 1.

3. IV. 17. 29.

III

24. 7.

47.

I. 13.

13.

44.

III. 5

23.

IV. 15.

. 6.

48.

III.

11. 9. IV.

17.

45.

III. 2.

34.

27.

II. 2.

20.

IV. 17. 8.

46,

II. 12. 4. III. 3.

19.

33.

III. 2

. 8.

49.

II. 10.

. 6.

47.

II. 12. 4. III

34.

II.

13.

1. II. 15

. 5.

50.

II. :

LO. 6. IV. 17.

34.

1. III. 3. 19.

36.

IV. 16.

31.

51.

III.

11. 9. IV.

17.

49.

IV. 3.

12.

IV. 1.

IV. 15.

IV. 17. 5.

IV.

51.

IV. 17.

27.

14.

III. 1.

17.

8. IV. 17.

14.

22.

13. I. 6

. 4.

53.

III.

1. 9. IV. 17

. 6.

JOANNES.

II.

54.

III.

11. 9. IV.

17.

I. 1.

I. 13. 6. I. 13.

11.

23.

in. :

20. 30.

IV.

34.

I. 13. 22.

10.

14.

55.

II.

17. 5. IV. 17

. 8.

I. 13. 7. I. 13.

17.

24.

I. 13.

24.

56.

IV. 17.

33.

I. 13. 13. I. 15

. 4.

25.

ii.

15.

1. IV. 8

. 7.

57.

II. 17

. 5.

II. 2. 19. II. 6

. 1.

35.

IV. 16.

31.

65.

III 23.

13.

IV. 17. 18.

42.

III. 2.

70.

III.

22. 7. III. 24

, 9.

II. 2.

12.

53.

ibid.

VII.

16.

II. 8. 26.

IV.

II. 12

. 4.

V. 8.

IV. 19.

29.

10.

ibid.

17.

. 7. I.

13.

37.

II.

16. 14. III.

12.

II. 6. 1. III. 1

. 4.

12.

. 16. 4.

II.

III 1. 3.

IV.

III. 20. 36.

III.

14.

19.

.6.

22. 10.

18.

I. 13.

12.

39.

IV. 17.

22.

13.

II. 2. 19. II.

13.

21.

II. 14

VIII.

12.

II. 14. 3.

III.

2. III. 1. 4.

22.

II. 14. :

3. II. 16.

18.

1. III. 11.

12.

14.

I. 13. 11. II.

12.

23.

II.

2. II. 14

. 3.

IV.

19. 23.

4. II. 14. 1.

II.

24.

II.

3. III.

15.

16.

I. 13.

17.

14. 8.

III

. 24. 5.

III.

26.

II. 8.

26.

16.

II. 13. 1. II.

15.

25.

IV. 16.

26.

30.

III. 2.

5 III. 11. 9.

III.

25.

II.

19. II.

12.

31.

III. 2.

12.

20. 1.

III.

4. 5.

34.

II. 2.

27.

17.

II. 7

. 6.

26.

IV. 17.

44,

14. 16. I.

14.

18.

I. 13. 17. II.

' 2’

28.

III.

25.

4. III. 25

i. 7.

18.

I. 14. 19.

20. II. 9. 1.

IV.

29.

III. 18.

. 1.

47.

IV. 2.

17. 30.

32.

I. 13.

17.

50.

II. 14.

23.

II. 9.

• 5.

35.

II. 9.

56.

II.

9. 1. II. 10

. 4.

29.

II. 14. 3. II.

16.

36.

I. 13.

13.

58.

II. 14

. 2.

5. II. 17. 4.

III.

1 44.

III. 11.

IX. 3

I. 17.

4. 26. IV. 15.

. 7.

46.

II. 9.

II. 14.

32.

II. 15.5. IV. 19.

20.

VI. 27. ]

III.

18. 1.

IV.

IV. 19.

18.

33.

II. 15,

. 5.

14.

25.

IV. 19.

19.

36.

II. 9. 5. III. 4.

26.

29.

III. 19.

10.

24.

II. 8.

24.

40.

IV. 6

. 5.

35.

III.

24. 5.

IV.

31.

. 20. 7. III.

20.

42.

ibid.

17.

. 4.

10.

I. 14. 12. II. 9

37.

III.

22.

7. III. 24

:. 6.

X. 3.

III. 24.

56 INDEX III.

4. III. 22.

10. IV. 2. 4.

30.

I. 14. 18.

III. 22. 10.

XV. 1

. II.

3. 9. II. 14.

Acta Apostolorum

IV. 19. 23.

3. IV. 19. 34.

I. 3.

I. 16. 14. III.

25.

II. 14. 3.

III. 6. 3.

3. IV. 17. 17.

11.

II. 14. 3

. IV. 19. 34.

5. II. 2.

8. II. 3. 9. II.

IV. 15.

18.

14.

IV. 2. 4.

5. 4

. IV. 19. 34.

8. IV. 3. 12. IV. 19.

28.

15.

II. 16. 5.

10.

HI. 16. 2.

9. 11. 16. 14. III.

25.

16.

H. 24. 6.

16.

HI.

22. 3. III. 22.

3. IV. 17. 17.

IV.

17.

II. 12. 4.

8. IV. 1. 6.

17. 27.

18.

II. 12.

4. HI. 15. 5.

19.

III. 22. 7.

10.

I. 14.

26.

III. 22. 10.

26.

I. 13. 17.

11.

I. 14. 6. II.

16.

27.

III. 24. 6.

XVI.

IV. 2. 6.

17. IV. 17. 24

: et

28.

III.

. 5. III. 21.

I. 13. 26. II. 16.

27.

III

. 22. 7. II.

14.

III. 25. 3. IV.

15.

IV. 3.

15.

24.

17.

26.

23.

IV. 3. 13. IV.

29.

III. 22. 10.

11.

I. 14. 13.

14.

30.

II. 8. 26.

12.

III

. 21. 2. IV. 8.

26.

IV. 3.

15.

34.

IV. 16. 31.

14.

II. 3.

IV. 15.

35.

IV.

16. 31. IV.

13.

I. 9

. 1. III. 2. 34.

IV. 19.

20. 4.

IV.

8.8. IV. 8. 13.

21.

I. 13.

20.

37.

I. 13. 13.

20.

III. 8. 9.

23.

I 18. 1. III. 22

. 6.

XI. 25.

13. 13. II.

24.

III. 20. 17.

24.

II. 16. 10, 11 et 12.

12.

III. 25. 9.

26.

HI. 20. 18.

33.

II. 16.

15.

IV.

16. 17.

28.

IV. 17. 26.

37.

III. 3.4. IV. 16.

23.

41.

I. 13. 13.

XVII.

I. 13. 26. II.

38.

IV. 15. 6. IV.

16.

43.

IV. 19. 29.

6. ]

L. III. 2. 3.

23.

44.

III. 4. 5.

I. 13

;. 8. I. 13. 22.

39.

IV. 16.

15.

47.

IV. 9. 7.

II.

14. 2.

41.

IV. 15. 6. IV. 17

’. 6.

XII. 27.

II.

6. 12. II.

6. III. 24. 1. HI. 24. 6.

42.

IV. 17. 35.

IV.

12. 4.

IH. 22. 7.

17.

44.

28.

II. 12. 4.

12.

III.

22. 7. III. 24.

III. 6.

I. 13. 13. IV.

19.

31.

I. 14. 13.

6, ^

? et 9.

18.

32.

III. 25. 6.

15.

II. 5. 11.

15.

II. 7.

39.

III. 24. 13.

19.

II.

13. 1 et 4. II.

18.

I. 18

. 1.

41.

I. 13. 11. I. 13. 23.

15.

6. II. 17. 6.

19.

III. 3.

20.

43.

III. 11. 9.

III.

11. 12.

21.

II. 16. 15. IV.

17.

49.

IV. 8. 13.

21.

III. 2. 24.

29.

XIII.

IV. 19. 23.

XVIII. 4.

II. 16. 5.

25.

II. 10. 23. IV.

16.

15.

III. 16. 2.

36.

II. 15. 3.

15.

18.

III.

22. 7. III.

37.

IV. 2. 4.

26.

III. 3.

20.

24. 9.

38.

II. 16. 5.

IV. 12. II. 16. 1.

II.

34.

III. 16. 1.

XIX.

30.

IV. 18. 3 et 13.

16.

19.

38.

III. 11. 22.

34.

IV. 14. 22.

28.

I. 18. 1. I. 18

. 3.

XIV.

11. 13. II.

16.

I. 16. 9.

32.

IV. 1

. 3.

6. 4.

XX. i

III. 2. 4.

V. 4.

I. 13.

15.

IV. 17. 23.

17.

II.

12. 2. IV. 17.

16.

IV. 19.

18.

I. 13.

17. II. 6. 1.

29.

IV. 20.

32.

III

. 2

. 1. III. 20.

19.

IV. 17. 29.

31.

III. 3. 19,

20.

21.

IV. 16. 17.

22.

. 19. 7 et 29.

41.

III. 8

. 7.

IV. 17. 23.

23.

III.

4. 12. III. 4.

VI. 1

III. 2

. 6.

10.

13.

19. II. 14.

14.

IV. 1. 22. IV.

2. III. 2. 6. IV. 3.

15.

. 8. 13.

10. IV. 6. 3.

IV. 11. 9.

11.

I. 13. 13.

IV.

6. 4. IV. 8.

IV. 3

. 9.

12.

III. 17. 26.

IV. 11. 1. IV.

IV. 3.

16.

13.

III. 20. 17.

12.

III. 2

. 6.

16.

I. 13.

17. IV. 8. 11.

28.

I. 13. 11.

10.

III. 3.

22.

17.

III.

4. III. 2. 39.

31.

III. 2. 6.

VII. '

). II. 10.

13.

26.

II.

21. III. 1. 4.

XXI.

15.

IV. 6. 3. IV.

28.

IV. 20.

10.

. 8.

8. IV. 8. 1.

11.

1. IV. 19. 28.

44.

II. 7

. 1.

28.

I. 13. 26.

18.

III. 8. 10.

48.

III. 20. 30. IV. 1. 5.

INDEX III. 57

49.

III. 20. 40.

39.

II.

17. 5. III. 11. 3.

30.

ibid.

53.

I. 14. 9.

43.

II. 5. 8.

31.

IV. 3. 6.

55.

III. 25. 3. IV. 17.

48.

III

. 2. 11. III. 24.

36.

IV. 19. 2.

17. IV. 17. 29.

III. 24. 13.

XXI.

III. 2. 6.

56.

II.

16. 25. IV.

52.

III. 2. 6.

XXII.

IV. 20. 19.

17. 29.

XIV.

16.

I. 5. 14. II.

16.

IV. 5. 15.

59.

I. 13.

13. I. 15. 2.

11. 11.

18.

IV.

17. 17. IV.

III. 25. 6.

20.

III. 2. 6.

17. 29.

VIII.

13.

III. 2. 10.

22.

III

8. 1. III. 8. 7.

25.

IV. 20. 19.

14.

IV. 6.

7. IV. 15. 8.

III

25. 8.

XXIII. 1.

III. 17. 14.

15.

IV. 19 6.

23.

. 3. 7. IV. 3.

I. 14.

9. I. 15. 2.

16.

IV.

15. 6. IV.

12.

IV. 3. 15. IV.

II. 10. 23. III.

19. 18.

12.

16.

25. 5

17.

IV 3.

16. IV. 15.

XV.

IV. 6. 7.

12.

IV. 13. 3.

8. IV

16. 31.

in.

14. 8. IV. 14. 4.

XXIV

. 12.

IV. 20. 19.

18.

III. 2. 10.

10.

III. 2. 6.

15.

III. 25. 9.

22.

IV. 1. 26.

11.

III. 5. 4.

16.

III.

19. 16. IV.

27.

III. 2. 32.

20.

IV. 10. 17. IV.

10. 4.

31.

III. 2. 32.

10. 21.

XXV.

10.

IV. 20. 19.

37.

IV.

14. 8. IV.

29.

IV. 10. 17.

11.

ibid.

16. 23.

XVI.

III. 2. 6.

XXVI

. 17.

III. 2. 1.

38.

IV.

16. 22. IV.

III. 19. 12.

18.

ibid.

16. 31.

III. 22. 10.

20.

III. 3. 5.

IX. 1

III. 2. 6

14.

III. 24. 13.

XXVIII. 15.

IV. 16. 17.

IV. 17. 17.

15.

IV. 16. 8.

16.

IV. 6. 15.

III. 25.

3. IV. 17. 2.

33.

ibid.

25.

I. 13. 15.

IV. 3. 3.

37.

IV. 20. 19.

10.

III. 2. 6.

XVII.

24.

III. 20. 40.

Ad Komanos.

13.

I. 13. 13.

27.

5. 3. I. 5. 9.

I. 1.

H. 14.

6. IV. 3. 10.

14.

ibid.

I. 1

). 14.

II. 10. 3.

15.

IV. 2. 5.

28.

1. 1. I. 5. 3.

II. 13. 1, 3. II.

17.

IV. 19. 10.

I. 15. 5. I. 16. 1.

14. 6.

19.

III. 2. 6.

I. 16. 4.

4. II. 16. 13. IV. 19.22.

25.

ibid.

29.

I. 11. 2.

III. 2

!. 6, 8 et 29.

36.

ibid.

30.

III. 3. 7.

I. 13. 13.

38.

ibid.

32.

III. 25. 7.

II. 8. 27.

40.

IV. 19. 2.

XVIII

:. 18

. IV. 19. 26.

16.

II. 9.

4. II. 10. 3.

X. 2.

III. 24. 10.

23.

III. 2. 6.

III. 2.

29. IV. 1. 5.

IV. 3. 3.

XIX.

ibid.

17.

III.

2. 29. III.

25.

II. 12. 3.

3. IV. 15. 8. IV. 15. 18.

11. 19.

31.

III. 2. 32.

IV. 15. 7.

19.

I. 5. 1, 14.

34.

ii r.

17. 4. III.

5. IV. 15. 6. IV. 15. 8.

21.

I. 5. 13.

23. 10.

IV.

15. 18.

22.

I. 4. 1.

42.

II. 16. 17.

IV. 3. 16.

28.

I. 18. 2.

43.

III. 4.

25. III. 5. 1.

12.

IV. 19. 18.

II. 6.

III.

16. 3. III.

44.

IV. 16. 31.

13.

IV. 19. 24.

18. 1.

48.

IV 15. 15.

XX. 1.

III. 2. 6.

11.

III. 23. 10.

XI. 3.

IV. 6. 7.

10.

IV. 19. 19.

12.

II. 2. 22.

ibid.

17.

IV. 3. 8.

13.

III.

11. 15. III.

16.

IV. 15. 18.

18.

IV. 3. 7.

17. 13.

18.

III. 3. 21.

20.

IV.

1. 22. IV. 3. 6.

14.

II. 2. 22.

26.

III 2.

6. IV. 6. 1.

IV.

12. 2.

15.

III.

19. 15. IV.

29.

III. 2. 6.

21.

III.

2. 1. III. 3. 2.

10. 3.

XII. 15.

I. 14. 7.

III.

3. 5.

25.

IV. 14. 24.

XIII.

IV. 3. 14.

26.

IV.

4. 3. IV. 12. 2.

III. 4

IV. 15. 17.

IV. 3.

16. IV. 12.

28.

13. 11. II. 14.

III. 4. 6.

14. IV. 12. 16.

III. 5. 2. III.

10.

II. 1.

9. II. 3. 2.

36.

III 20. 23.

11.

8. IV. 3. 8.

II. 5.

38.

III.

11. 3. III.

IV.

5. 8.

12.

II. 3. 3.

11. 22.

29.

IV. 9. 4.

15.

ibid.

INDEX III.

19.

20.
21.

24.

25.

26.

27.

IV. 2

7.
10.
11.

12.

13.

14.

15.
17.

21.

25.

V. 1.

10.

12,

7. 8. II. 10. 3.

16.

II. 17. 3.

III.

20. 1, 37.

III.

ni.

4. 6.

19.

n. 1. 4, 5 et 6.

24.

1. IV. 19.

22.

ii.

5. 6. II.

. 7.

II. 16. 5. II. 17. 3.

16.

III. 2.

39.

in.

11. 19.

III. 11. 4. III. 11.

17.

II. 12

:. 2.

ii.

9. 4. II. 1C

. 3.

9. III. 11. 12. III.

19.

III.

9. 5. III. 25. 2.

11. 18.

III.

11. 23. IV. 14. 21.

20.

II. 1

. 5.

19.

20.

II. 5. 6. II. 7. 7.

22.

II. 1

. 5. III. 25.

12.

ii.

5. 3. II. 16

. 5.

VII.

3. III. 6. 3. IV.

23.

III. 18. 3.

III.

ii.

17. 5. III

15. 5.

25.

11.

30.

III. 11. 4.

III.

II. 8. 31. II. 16. 7.

24.

II. 9

. 3.

11.

19. III. 14.

16.

II. 16. 13. III. 3.

25.

III

. 2. 41. III

. 2.

III.

16. 6. III.

20.

5. IV. 16. 16. IV.

42.

III. 25. 1

45.

16. 21. IV. 19. 8.

26.

III. 20.

15.

III. 11. 12.

IV.

III. 3. 9. III. 3. 11.

27.

III. 20. 5^

III.

. 3.

III. 16. 1.

20.

34.

III.

11. 3. III.

11.

12.

III. 3.13. III. 19.6.

29.

II.

13. 2. III

. 1.

12.

III. 13. 1.

III.

14.

III. 19. 6. IV. 15.

III. 1. 3.

III.

14.

17.

12.

1. III. 15

. 8.

IIJ

. 11. 13.

III.

18.

III. 6. 3. III. 16. 2.

III.

18. 7.

III.

13.

19.

III. 24. 10. III.

34.

III. 11. 13,

18.

25. 8.

30.

5. 2. III.

14.

III. 17. 8,

10.

23.

II. 8. 58. II. 8.

21.

III. 18.

14.

III. 11.

20.

59. III. 4. 28. III.

III.

24. 6.

III. 11. 3

14. 21.

32.

II.

14. 7. II.

17.

II. 1

7. 5. III.

11.

VII. 1. IV. 15. 12.'

III. 24. 5.

III. 11. 20.

III.

II. 5. 6. II. 7. 6.

33.

III.

11. 3. III.

11.

22.

12.

II. 9. 4.

III. 11. 11.

III. 11. 11. III.

14.

II. 8. 6.

34.

II.

16. 13. II.

16.

11.

III. 17. 10.

15.

II. 2. 27.

16.

II. 16. 18.

III.

IV.

16. 3. IV.

16.

18.

III. 1. 9.

20.

13.

19.

II. 2. 27. III. 3.

35.

III. I

2. 28. IU. 13. 5.

IV.

14. 5, 21,

23.

11.

36.

III.

. 9. 6. III.

25.

IV.

16. 20.

20.

II. 2. 27.

III. 14. 19.

IV. 16. 12,

13.

23.

III. 3. 14.

37.

III. 14.

19.

III. 14.

11.

24.

III. 9. 4. III. 11.

38.

III.

2. 16. III

. 2.

III

:. n. n.

III.

11. IV. 15. 12.

40.

III. 15. 8.

III.

. 3.

VIII.

1. III. 4. 28. IV.

24.

II. 7

. 7. III. 11.

19.

15. 12.

39.

III

. 2. 16. III

II.

10. 11. III

. 2.

II. 7. 5. II. 12. 4.

28.

III. 2. 40.

15.

III. 14. 5

II. 13. 1. II. 13.

15.

III. 2.

31.

4. II. 16. 6. III.

IX. 3.

III. 20.

35.

II.

16. 5, 13.

II.

2. 32. III. 4 27.

I. 13. 11. II.

12.

. 5.

III. 11. 23.

II. 13. 1.

II.

III. 2. 16.

III.

II. 3. 1.

14.

. 5.

II. 1. 9. III. 3. 8.

III.

22. 4. IV. 2

. 3.

III. 8

. 3.

III. 20. 24.

7. III. 21. 7. IV. 16.

14.

III. :

l. 2. III. 2.

12.

II. 2. 6. III. 1. 2.

III. 21

. 7.

III. 14

. 6.

IU. 2. 39. IV. 17.

11.

III. 2. 25.

III.

II. 12. 4. II. 16

. 4.

12.

22.

. 4.

III.

4. 25. III.

11.

10.

II. 1. 6. III. 1. 3.

12.

III. 2.

25.

21.

III. 2. 24. III. 25.

13.

III. 21. 7.

III.

II. 16.

, 5.

3. IV. 17. 12.

22.

11.

II.

16. 2. II.

16.

11.

I. 13. 18. III. 1.

14.

III. 22.

II. 17. 3.

II.

2. III. 2. 39. III.

15.

III. 22.

16.

4. II. 17.

16.

25. 3. III. 25. 8.

16.

II. i

3. 4. II. 5.

17.

III.

11. 21.

III.

IV. 17. 12.

III.

24. 1.

14.

III. 2. 39.

17.

IIL. 24.

14.

11.

1. 6. II. 1

. 8.

15.

II. 11. 9. II. 14.

18.

I. 18

i. 2. III. 22.

11.

II.

13. 4.

5. III. 1. 3. III.

20.

III.

23. 1. 111.

23.

III. 5

. 4.

2. 11. II. 13. 5.

III. 24. 17.

15.

INDEX III. 59

21.

III. 17. 5.

IV.

20. 10. IV.

20.

10.

I. 13

. 14. III. 2. 34.

22.

I 14. 18. III. 23. 1.

IV. 20. 19.

11.

III. 2. 34.

24.

III. 24. 17.

III.

19. 15. IV.

10.

12.

III. 2

.39. IV. 8. 11.

32.

I. 13. 23.

IV. 20. 22.

13.

IV. 16. 31.

33.

I. 13. 11, 23.

IV. 20.

13.

14.

II. 1

. 20. III. 2. 34.

21.

I. 13. 13.

II. 8.

53.

16.

13. 14. III.

X. 3.

III. 11. 13.

II. 8.

57.

13. 4

I. 6. 2. II. 6. 4.

14.

III

1. 1. III. 10

>. 3.

III. 2

III. 19. 13.

II. 7. 2. III. 2. 6.

XIV.

III. 19.

11.

I. 5.

4. IV. 1. 14.

IV. 8. 13.

II. 8.

33.

IV. 4

. 2. IV. 13. 14.

III. 11. 14. III. 11.

10.

I. 13. 11. III. 5

. 8.

I. 14. 11.

17. III. 17. 3.

11.

13. 11. 23.

III.

II. !

5. 4. III. 13.

I. 17. 2.

25.

. 7.

14.

IV. 1. 6.

II. 5. 12. III. 2. 29.

13.

III. 19.

11.

III. 16. 3. III. 18. 1.

III. 2. 30. IV. 14. 4.

14.

III. 19.

. 8.

II. 5

. 17. IV. 1. 6.

III. 11. 14.

17.

II. 15

. 4.

11.

III. 15. 5. IV. 6. 6.

10.

III. 2. 2. III. 2. 8.

22.

III. 19.

. 8.

12.

III. 5. 9.

11.

I. 13. 13.

23.

III

5. 10. III.

15.

13.

ibid.

14.

m. 20. 1. III.

IV. 13. 2.

IV.

14.

ibid.

20. 11.

17. IV. 15.

22.

15.

ibid.

17.

III. 20. 27. IV.

XV. 1.

III. 19.

11.

16.

III. (

5. 3. III. 16. 2.

1. 5. IV. 8. 9. IV.

IV. 2

. 5.

III.

25. 7. IV. 3.1.

16. 19. IV. 6. 31.

III. 20. 29.

31.

I. 13. 15.

XI. 2

III. 22. 6.

8. m. 2

. 32. IV. 16.

15.

19.

I. 5.

. 8. II. 2. 20.

IV. 1. 2.

12.

I. 13.

13.

21.

IV. 19. 1.

III. 21. 1.

19.

IV. 3

. 4.

IV. 1.

IV.

3. 6 IV. 5. 9.

III. 14. 5.

20.

ibid.

IV.

8. 1.

16.

IV. 16. 15.

25.

IV. 6.

14.

4. III. 12

.2. III. 17. 14.

17.

III. 1. 1.

30.

III. 20.

20.

III. 12. 4.

20.

III. 2. 22. III. 24.

XVI.

IV. 6.

14.

II. 5.

, 2. III. 7. 4.

6 et 7.

IV. 3

. 5.

III.

24. 12.

26.

III. 3. 21.

20.

I. 4

18. III. 15. 5.

15.

IV. 1. 6.

29.

IV. 16. 14.

25.

II. 9

. 4.

V. 1.

IV. 1. 14.

32.

II. 7. 8. ID. 23.

26.

ibid.

IV. 1. 5.

11. III. 24. 17.

IV. 11. 5. IV. 12.4.

33.

I. 17. 2. III. 23. 5.

Corinthios.

IV. 12. 5. IV. 12. 6.

34.

III. 2. 34. IV. 18.

I. 1.

IV. 3.

10.

IV. 12. 5.

19. IV. 19. 2.

I. 13.

13.

IV.

12. 13. IV.

35.

III. 14. 5. III. 22.

III. 5

. 5.

18. 3.

3. III. 23. 11.

11.

IV. 1.

14.

11.

. 1. 15. IV.

36.

II. 8. 13.

12.

IV. 13.

14.

12. 5.

XII. 1

. III. 7. 1. III. 16.

13.

III.

5.2. IV. 15.

13.

12.

IV. 11. 5.

3. IV. 18. 16.

20.

II. 2.

20.

VI. 6

IV. 20. 21.

11. 1. 9. III. 7. 1.

21.

II. 6

. 1.

IV. 1. 14.

IV. 16. 4.

23.

III. 24.

14.

9. j

HI. 4.

21. III. 24. 10.

IV. 13. 3. IV. 16.

26.

III. 23.

10.

III. 4. 21.

4. IV. 17. 32.

30.

. 15. 2. II.

16.

11.

I. 1.

24. III. 1.1.

III. 16. 2.

19.

III. 3. 19.

III.

6. 3. III. 14.

6. IV. 16.4. IV. 17. 32.

30. III. 11

. 6.

6. III. 24. 10.

IV. 3. 8.

III

. 11. 12. III.

14.

13.

III.

25. 8. IV. 13.

IV. 3. 8. IV. 3. 9.

17.

III. 15. 5.

III.

9. IV. 19. 7.

IV. 11. 1. IV.

16.

15.

III.

6. 3. III. 25.

20. 4.

II. 2.

13. 13. II.

12.

7. 8

. IV. 17. 9.

10.

III. 7. 4.

II. 12. 5.

II.

19.

I. 13. 15. III. 3.

14.

IV. 20. 20.

15.

2. III. 2.

9. III. 25. 7. IV.

19.

IV. 20. 19.

I. *

5. 1. IV. 1

. 6.

3. 1

21.

IV. 20. 20.

IV.

14. 11.

20.

II. 17. 5. III. 25. 7.

XIII.

1. III. 19. 15. IV.

III. 2.

35.

VII. 5

II. 8. 43.

10. 3, 5. IV. 20.

I. 5

i. 13. II. 14

. 2.

IV. 12. 16.

4, 7. IV. 20. 23.

IV.

17. 30.

ibid.

INDEX III.

II. 8.

42.

24.

IV. 17. 1,

20.

25.

II. 16.

16.

II. 8

43. IV. 13.

17.

25.

IV. 17.

20.

28.

13. 26. II

. 8.

14.

II.

1. 7. IV. 16. 6.

26.

IV.

16. 30. IV.

17.

30.

II. 14. 3.

II.

IV.

16. 15.

IV.

15.

IV. 17. 37.

15.

5. III. 20.

42.

16.

31.

28.

IV.

1. 15. IV.

16.

III.

. 25. 12.

19.

IV. 14.

24.

30.

IV. 17. 40.

36.

III. 25

. 4.

21.

IV. 20

29.

IV.

1. 15. IV.

16.

39.

III. 25

. 8.

23.

IV. 20.

32.

30.

IV. 17.

33,

41.

IV. 19.

34.

31.

III.

10. 1. III.

10.

34,

40.

45.

15. 4. III. 1

. 2.

IV. 9. 7.

31.

III. 3.

18.

46.

IV. 16.

31.

34.

n. 8.

43.

32.

III.

4. 33. III. 8

1.6.

47.

II.

12. 7. II.

13.

35.

IV. 10

XII.

II. 2.

20.

4. IV. 17.

25.

VIII.

IV. 10.

22.

II. 3. 6

. 9.

50.

IV. 16.

17.

I. 13.

11.

IV. 3.

11.

51.

. 16. 17.

III.

I. 13. 11. II 3

. 6.

10.

I. 13. 14. III. 2

!. 9.

. 8.

II.

14. 3. II. 15. 5.

11.

, 13. 14 et

16.

52.

II. 16.

17.

III

19. 11.

IV.

18. 3.

53.

III. 25

. 7.

10.

22.

12.

13. 16. III

. 7.

54.

III. 25.

10.

IX. 1

III. 14. 15.

IV.

III. 16. 2.

IV.

XVI.

II. 8.

33.

1. 14. IV. 17.

17.

22.

I. 17.

11.

IV.

17. 29.

13.

IV.

14. 7. IV.

15.

IV. 2
IV. 12.

25.

15.

IV. 16. 22
III. 20.

20.

II.

Corinthios.

12.

III. 14.

15.

28.

IV.

3. 8. IV. 11

. 1.

I. 2.

I. 13.

13.

16.

IV. 3

IV.

20. 4.

III. 20.

37.

19.

III. 19.

12.

31.

III. 2.

III. 5.

. 4.

20.

IV. 19.

26.

XIII.

II. 5.

12.

III. 2. 41.

III.

22.

III. 19.

12.

III.

2. 8. III. 18

. 8.

17.

14.

X. 1.

II. 10

. 5.

IV. 13.

13.

19.

IV. 17.

50.

IV. 15

. 9.

III. 7

. 5.

20.

II.

9. 2. III. 2.

32.

IV.

14. 23.

IV.

II. 8.

54.

III.

10. 17.

IV.

18.

20.

III. 2.

20.

14.

20.

I. 13. 10. II. 9

. 1.

10.

III. 2.

13.

22.

7. 4. III. 1

. 3.

IV.

14. 26.

IV.

12.

III. 22. 11.

IV.

III.

2.36. III. 24.1.

17.

15. IV. 17.

21.

18.

20.

23.

15. 2. II. 8.

24.

IV.

17. 22.

13.

III. 18.

. 8.

II.

8. 27.

IV. 14.

24.

XIV.

15.

III. 20. 5.

III.

24.

IV. 8.

11.

11. 10. 5. III. 2.

22.

20.

32.

II. 6.

III. 4.

13.

12.

III

. 2. 22. III

. 2.

16.

III. 20.

33.

III.

3. 15. IV.

. 1.

40.

III. 24. 6.

29.

IV.

8. 9. IV. 9.

13.

29.

IV. 12. 8.

13.

III. 10. 4,

46.

30.

IV. 1.

12.

IV. 12.

. 9.

16.

IV.

17. 10. IV.

17.

34.

IV. 10.

29.

16.

II. 5.

. 5.

15.

IV. 17. 22,

38.

40.

II.

8. 32. III.

20.

III. 3.

II. 8.

57.

IV.

18. 8.

29.

IV. 3. 10.

IV.

II.

2. 25, 27.

II.

17.

IV. 17.

14.

10.

27, 30.

23.

I. 9.

12.

xv. e

III. 25.

I. 9.

. 3. II. 7. 2.

II.

25.

III. 19.

11.

10.

II.

3. 12. IV. 1

. 6.

1. -

L III. 1. 4.

IV.

28.

III. 19. 16.

IV.

12.

III. 25. 7.

IV.

1. I

3. IV. 14. 11.

10.

. 4.

14.

II. 7.

29.

III. 19. 11.

IV.

13.

III. 25.

I. 9.

. 4.

14.

ibid.

IV. 3.

31.

III. 20.

44.

16.

II. 13.

14.

II. 10.

23.

32.

III. 19.

11.

17.

II. 13. 2. II. 16.

13.

15.

ibid.

XI. 4.

IV. 19.

26.

19.

III.

9. 6. III. 18

. 4.

17.

II. 2.

IV. 10.

29.

20.

II. 16.

13.

18.

15. 4. I. 15

. 5.

I. 15.

. 4.

21.

II. 1.

III.

2. 2, 20. ]

[II.

16.

IV. 10.

31.

22.

II. 1

.. 6. IV. 16.

17.

3. !

20.

IV. 18.

12.

23.

III. 25.

IV. 4.

14. 13. I.

14.

22.

IV. 10.

29.

24.

I. 13. 26. II. 14

. 3.

18.

I. 18. 2.

II.

23.

IV. 17. 35,

50.

II.

15. 5.

4. :

INDEX III.

II. 9. 1. III. 2. 1.

I. 13.

20.

28.

II. 11. 11. III.

23.

IV. 1. 5. IV. 3. 3.

I. 3

. 13. I. 13.

20.

10. IV. 20. 1.

IV. 1. 5. IV. 3. 1.

III

3. 14.

IV. 1

II. 11. 2, 5,

13.

III. 8. 9. III. 15. 8.

21.

III.

3. 18. IV. 1.

27.

IV. 10.

14.

III. 15. 8.

XIII.

4. II. 13. 2. II.

14.

ibid.

10.

III. 15. 5. III. 15.

II. 16. 13.

II. 16. 5. II. 7.

15.

18. III. 18. 7. III.

III. 2.

39.

II. 11. 11. II.

12.

25. 3. III. 25. 7.

10.

IV. 8.

, 1.

7. II. 13. 1.

II.

13.

III. 2. 35.

13.

II.

17. 2. III. 1

. 2.

16. 5. II. 17.

V. 1.

III. 25. 6.

IV. 20. 15.

III. 9. 5.
I. 15. 2. III. 9. 5.

Galatas.

II. 7. 15. III. 1£
II. 14. 5. III. 1

I. 2.

. 3.

II. 9. 3. III. 2. 36.

I. 1.

IV. 3. 13,

14.

III. 2. 11. III.

13.

I. 15. 2. III. 2. 14.

IV. 1.

14.

5. III. 20. 37.

III. 9. 4. III. 25.

I. 13.

13.

I. 4. 3. I. 12

. ii*

1, 6.

IV. 1.

27.

IV. 1. 27. IV.

10.

III. 2. 14.

IV. 9.

12.

10. IV. 19. 7.

I. 15. 2.

16.

III. 22

. 7.

10.

II. 8.

33.

10.

I. 13. 11. I. 15.

18.

IV.

6. 7. IV. 6.

14.

11.

ibid.

2. III. 18. 1. III.

II. 1.

IV. 6.

14.

22.

II. 11. 9. IV. 2. 3.

25. 7.

III. 19.

12.

24.

II. 11

. 9.

18.

III. 2. 29, 32. III. 5.

III. 23.

10.

25.

IIT. 2

. 6.

5. III. 11. 4. III.

IV. 6

. 7.

26.

IV. 1

. 1.

14. 11. IV. 6. 3.

IV.

1. 6. IV. 6.

28.

IV. 16.

12.

19.

I. 12. 4. II. 17.

IV. 6.

13.

30.

III. 18

. 2.

2. III. 2. 32. III.

11.

IV. 6.

. 7.

V. 1.

III. 19. 3, 14.

IV.

4. 25. III. 11. 22.

14.

IV. 12.

10. 8, 9. IV. 20. 1.

III. 14. 11. IV.

16.

III. 17.

. 2.

III. 19.

14.

1. 22.

19.

II. 16.

III. 2.

43.

20.

III. 4. 27. IV. 1.

20.

III.

7. 1. IV. 19.

35.

III. 11.

20.

22. IV. 3. 1.

21.

II. 17.

13.

III. 19.

11.

21.

II. 16. 5, 6. II.

III. 1.

. I.

11. 7. et 4.

17.

14.

II. 8.

53.

17. 2. III. 5. 2.

IV.

18. 11.

17.

II. 7. 5. II. 2.

27.

III. 11. 11. III. 12.

III.

2. 23. IV. 1.

. 6.

19.

II. 1. 8. III. 14

. 1.

22, 23.

III. 17.

IV. 15. 10.

VI. 8.

III. 8. 8.

III. 11.

, 3.

VI. 10. III. 7. 6.

III.

16.

I. 13. 15. III. 6. 3.

10.

. 7. 5, 15.

II.

20.

38.

III. 16. 2.

16.

2. III. 11.

19.

14.

II. 16

. 7.

vii. i

.. I. 15. 2. II. 5.

12.

III.

11. 14, 18,

19.

15.

II. 11. 11.

IV.

11. II. 9. 3. III.

13.

. 7. 15. II.

14.

24.

16. 2. III. 25. 7.

57.

II. 16. 2,

17.

III. 18. 7.

III.

10.

III. 3. 7. III. 4. 2.

19.

II. 17. 4.

III.

25.

. 8.

11.

III. 3. 15 et 16.

4. 27. III. 11.

12.

VIII.

11. II. 5. 8.

III.

19. 3. IV.

13.

Ad Ephesios.

16.

ibid.

21.

I. 2.

I. 13.

13.

17.

ibid.

16.

II.

6. 2. II. 13

. 3.

HI. 22.

10.

IX. 6.

III. 18. 6.

IV.

14. 21.

II. 3. 8. II. 8.

53.

III. 16. 3.

17.

III. 11.

20.

II. 12. 5. II. 16

. 4.

12.

III. 7. 5.

18.

III. 11.

17.

III 15. 5. III.

17.

X. 4.

IV. 8. 9. IV. 11.

19.

14. 9. II. 5.

15. III. 19. 2.

III.

5, 10.

II.

7. 2.

22. III. 23. 12.

III.

IV. 6. 3.

21.

III. 11. 19. 1

III.

24. 3,. 5.

IV. 8. 1.

II. 12. 5. III. 11

. 4.

XI. 2.

II. 8. 18.

22.

III. 4.

III. 18. 2.

14.

I. 9. 2. IV. 12. 12.

24.

II.

. 7. 2, 11.

II.

II. 17. 2. III. 2.

32.

XII. S

!. I. 9. 1. I. 14. 4.

11.

III. 11. 4. III.

22.

IV. 3. 3.

27.

III

. 1. 1, 3, 4. :

IV.

3. III 13. 2.

III.

I. 14. 4.

14.

7. IV. 15.

14. 17.

I. 14. 18. III. 3. 14.

IV.

16. 21.

IV.

III. 4.

30.

IV. 17. 34.

19.

9. IV. 14. 2. IV. 19.

36»

INDEX III,

10.

II.

12. 5. III.

20.

16.

II. 12. 5.

10.

II 5

. 8.

21.

17.

II.

9. 3. II. 12. 5.

12.

I. 14. 13. I. Ii

r. 8.

13.

7. 4. I. 9

IV.

17. 5.

13.

1. 14. 13. II. 5.

11.

II.

10. 3. III. 1

. 4.

18.

II.

12. 5. III. 2.

16.

III. 2. 21.

III.

III

2. 36. III.

24.

14.

III. 14. 19.

20.

12.

19.

II.

8. 5. II 12. 5.

18.

III. 20. 5, 7.

III.

14.

III. 24

IV. 2

IV. 12. 11, 13.

20.

12.

17.

II. 2.

21.

ibid. III. 20. 20.

19.

III. 20.

20.

18.

III

. 2. 16. III.

18.

IV.

1. 3. IV. 3. 1.

III. 20. 38.

IV.

6. 10.

Ad Philippenses.

11.

I. 13. 16. IV. 2. 5.

IV. 3. 7

, 8.

20.

II. 16.

15.

II. 15. 5. III. 1. 2.

I. 2.

25.

21.

14. 5. I. 15

. 5.

IV.

6. 10.

II. 3. 6. III. 18

i. 1.

II.

16. 15.

I. 13. 11. II. 16. 16.

III. 24. 6.

22.

II.

12. 5. II. 15

. 5.

10.

II. 16. 14. IV. 3. 2.

10.

III. 17

15.

IY.

6. 9.

IV.

6. 10.

20.

III. 2.

43.

23.

II.

15. 5. III.

20.

11.

1. 1, 5. IV.

23.

III. 9

. 4.

38.

IV. 1. 10.

IV.

4. IV. 6. 10.

29.

II. 17

. 5.

17.

IV.

8. 12.

:. 2.

IV. 2

. 5.

II. 1.

III. 24.

10.

12.

. 1. 5. IV. 3. 2.

III. 7

. 4.

14. 13. I.

14.

13.

IV. 14. 8.

IV. 2

. 5.

18.

11. 4, 1.

III.

14.

IV. 3. 1.

I. 13. 11,

24.

10.

15.

II.

16. 15. III. 1.

I. 13. 24. 13.

, 2.

II.

1. 6. II. 1.

11.

IV. 3. 1. IV.

II. 16. 5. II

. 4.

IV.

16. 17.

6. i

I. IV. 17. 9.

17, 25.

III. 14

16.

II.

13. 1. IV. 6. 9.

II. 13. 1. II.

14.

II. 5.

19.

17.

II.

1. 9. II. 3. 1.

3. III. 15. 8.

IV.

II. 17. 2. III. 15

. 6.

18.

ibid.

14. 21.

III.

25. 1.

20.

III

. 2. 6. III. 6. 4.

II. 11. 12. II.

13.

III.

13. 2. III.

14.

22.

III

3. 8. III. 6. 4.

2. II. 15. 5.

II.

11.

1 23.

1. 9. II. 3. 1.

16 15. II. 17

. 6.

III. 13

. 1.

; jjj

III.

3. 9. III. 7. 1.

10.

I. 13. 21. II

11.

10.

II.

3. 6. III. 3.

21.

24.

I. 15. 4.

12. II. 14. 3.

HI.

III.

14. 5. III.

15.

27.

I. 14. 18.

5. 8.

7. ;

III. 23. 13.

28.

III 24. 10.

12.

II. 5. 11. III

. 2.

11.

T. 14. 12.

IV. 1

30.

II. 5. 8.

23. III. 18. 1.

16.

15.

V. 1.

III. 6. 3.

13.

II. 2. 27, 11.

II.

12.

4. 3. I. 5.

. 2.

II. 17.5. IV. 19.23.

3. 6, 9, 11. II

. 5.

II.

6. 1. III.

13.

III. 2. 27.

11. III. 2. 23.

III.

10. IV. 14.

12.

III.

16. 2. III. 24.

11. 12.

IV.

16. 3, 24.

10.

III. 17.

15.

14.

II.

7. 17. II.

11.

14.

II. 5. 19.

17.

III. 2.

. 6.

11.

III. 2. 28,

32.

23.

III

. 1. 1. III. 6. 3.

20.

IV. 6.

15.

III.

13. 4. IV.

16.

IV.

6. 9.

21.

ibid.

13.

25.

IV.

1. 17. IV. 8. 12.

III. 5.

III. 24.

10.

16.

II. 17.

. 2.

26.

III

. 3. 11. III. 6.

ibid.

19.

III. 25.

IV. 1. 13. IV.

III. 11. 13 III.

25.

20.

I. 7

. 2. IV. 2. 1

, 4.

15.

2. IV. 16. 22.

2. IV. 13. 13.

IV.

6. 5.

27.

III. 3. 11. IV.

10.

II. 16. 13. III.

. 8.

21.

III. 15. 5.

III.

1. 10.

1. III. 15. 8.

III.

16.

2. i

28.

IV. 19. 35.

18. 7.

III. 2

IV. 14

. 2.

29.

ibid.

12.

IV. 8.

11.

III. 22.

' 7>

30.

II.

8. 18. II. 12.

14.

III. 14. 13.

111.

10.

18. 3. II.

11.

7. III. 1. 3.

25.

12.

III. 24. 17.

III.

IV.

17. 9.

15.

III. 2. 4. IV. 1.

12.

20.

23.

32.

IV. 12. 24.

20.

III. 25. 2. IV.

17.

12.

III.

2. 15. III.

13.

VI. 1.

II.

8. 37, 38. IV.

27.

29.

III. 20. 12.

20. 29.

21.

III. 25. 3,4,

14.

III. 2.

15.

IV. 20. 29.

IV. 17. 29.

15.

II. 14.

III. 23. 10.

IV. 3.

III. 24.

INDEX III.

III. 20. 28. III.

IV. 17.

36.

13.

III.

1 4. III. 2.

11.

20. 40.

II.

16. 7, 13.

III.

14.

II. 10

12.

III. 10. 5. III. 19.9.

. 1.

III. 6

IV. 1.

26.

18.

IV. 8. 16.

II. 16.

13.

10.

IV. 16.

29.

III. 2.

27.

12.

IV. 1.

26.

Ad Colossenses.

III. 3

. 9.

14.

IV. 12

. 5.

I. 4.

II. 10. 3. III. 18. 3.

10.

15. 4. II. 12

. 6.

15.

IV. 20.

10.

III 18. 3. III. 25. 1.

III

. 3. 9.

II. 2. 25.

11.

IV. 20

. 1.

Ad Timotheum.

10.

ibid.

14.

8. 53. III.

18.

II. 5

. 6 II. 8.

51.

12.

III. 22. 1.

IV. 13. 13.

III.

2. 12. III.

19.

13.

III. 15. 6.

16.

III. 20.

32.

1. 6

. IV. 10. 4

14.

II. 17. 5. IU. 4.

20.

II. 8.

37.

II. 7.

10.

30. III. 15. 5.

24.

III. 18

. 2.

13.

III. 3.

22.

15.

II. 2. 20. II. 6. 4.

25.

II. 23.

10.

15.

II. 12

. 5.

II. 12. 4, 7. II.

IV. 3.

III. 20.

20.

17.

I. 13. 11. I. 13.

24.

14. 2, 5.

17.

IV. 3

. 7.

19.

III. 2.

12.

16.

I. 14. 5. I. 14. 10.

. 1.

III.

20. 19,

28.

II. 12. 7.

I. Ad Thessalonicen-

IV.

20. 23.

18.

II. 12. 7. IV. 6. 9.

SES.

2. :

IV. 20

I. 5. IV. 20.

23.

20.

I. 14. 10. II. 17.

II. 18

I. 17.

11.

III. 24.

16.

2. III. 4. 27. III.

19.

III. 25.

10.

II. 12. 1. II. 17

. 5.

15. 5.

III. 5.

III. 20. 46.

IV.

III.

20. 17.

III.

21.

II. 16. 2. III.

. 6.

20. 20. IV. 12.

25.

14. 6.

12.

U. 5

. 6. |

II. 1<

r. 5. m. 4.

30.

22.

II. 16. 2. III.

13.

III. 17.

15.

III. 20. 29, 30.

III.

17. 15.

IV. 3.

III. 16

25. '

7. IV. 19. i

24.

III. 5. 3, 4. IV.

III

16. 2. III.

19.

III. 2.

IV.

3. 12. IV

. 4.

12. 5.

III. 23. 13.

7. IV. 4. 10.

IV.

26.

II. 11. 12. II. 7.

15.

III. 25

. 8.

5. 2

. IV. 12.

23,

17. III. 2. 14. IV.

16.

14. 8. II. 16.

17.

24.

14. 2.

17.

II. 16.

17.

9. ]

[II. 2.

13. IV. 10.

36.

II. 2.

III. 2. 14.

V. 2.

IV. 19.

34.

15.

IV.

1. 10. IV

. 2.

II. 11. 5. II. 12. 4.

III. 16

10.

IV. 8. 12.

II. 15. 2. III. 2.

17.

III. 20. 7.

III.

16.

13. 11.

IV.

13. III. 11. 4, 12.

20.

28.

. 2.

IV. 8. 7. IV. 10.

18.

III. 20.

38.

IV. 1

III

. 2. 13.

IV.

8. IV. 18. 20.

19.

III. 9. 3. II. 5.

11.

14.

IV. 10. 8, 24.

20.

I. 9.

. 3.

IV. 9.

14.

I. 1. 3, 13. III.

23.

III. 6. 3. III.

17.

3. j

[V. 9.

14. IV. 12.

23.

11. 5.

. III. 25. 7.

III. 19

. 8.

10.

I. 14. 5. IV. 6. 9.

III.

19. 8. III.

20.

11.

IV. 14. 24. IV.

II. Ad Thessalonicen-

28.

16. 11.

SES.

III. 2.

13.

12.

III. 25. 8. IV. 15.

I. 4.

III. 2.

11.

II. 9

. 3. III. 2.

28.

5. IV. 16. 21.

5. III.

2. 11. III. 18

i. 7.

III.

20. 44.

13.

II. 7. 17.

III.

9. 6. III. 18

. 7.

10.

III. 8.

14.

II. 7. 17. II. 17. 5.

III

:. 25. 4.

13.

I. 9.

, 1.

III. 4. 25.

III. 18.

14.

IV.

3. 16.

IV.

15.

II. 16. 6.

III. 25.

12.

19.

28.

16.

11. 8. 33.

10.

III. 25.

10.

. 9.

IV. 3.

, 9.

17.

II. 7. 16. II. 8.

11.

II.

5. 8. III. 2.

35.

12.

IV. 13.

18.

31. IV. 14. 22, 25.

II. 3.

IV. 9.

, 7.

17.

II. 8.

35. IV. 11

. 1.

19.

II. 15. 1.

. 2. 12. IV

. 7.

20.

IV. 12

20.

IV. 10. 9, 13. IV.

. IV. 7. 29.

IV.

21.

I. 14. 9. I. 14.

16.

19. 7.

III.

23. 4.

21.

IV. 10. 13.

III. 20.

42.

22.

IV. 3

. 12 IV. 3.

15.

23.

IV. 10. 11, 24.

I. 14.

17.

VI. 4.

I. 13

. 3.

IV. 13 2.

11.

14. 17. I. 18

. 2.

10.

III. 2.

13.

III. 1.

II. 16. 13. III. 6.

II.

4. 5.

16.

I. 6

. 3. I. 18.

3. IV. 17. 36.

12.

18. 2. II. 4

. 5.

III.

2. 1.

INDEX III.

17.

III. 18. 6.

18.

II. 16. 16. IV

20.

I. 16. 8.

Ad Hebraeos.

.21. IV. 18. 2, 3

I. 1.

ii. i

I. 1. II. 15. 1.

12.

II.

17. 4. IV. 18. 5.

II.

Timotheum.

IV.

8. 7.

13.

II. 17. 4.

I. 1.

II. 9. 3.

I. 13. 7. IV. 8. 7.

14.

:. 16. 6. III. 16.

IV. 3. 16.

IV.

18. 20.

IV. 14. 21.

12. 5. III. 14.

I 13

. 2, 12. I. 16.

15.

II.

17. 4. II. 7. 17.

III. 16. 2. III.

II. 2. 29. II.

16.

IV. 18. 5.

3. IV. 1. 26.

14.

3. II. 16. 15.

22.

II.

15. 6. II. 17. 4.

10.

9. 2. III. 25. 1.

I. 14. 9.

26.

IV. 18. 3.

12.

III. 2. 31. III.

I. 13. 11, 23.

27.

II.

6. 17. III. 25. 8.

25. 4.

10.

I. 13. 11, 23.

28.

III. 25. 2.

14.

III. 2. 33.

14.

1. 14

. 9. III. 20. 23.

X. 1.

:. 7. 16, 17. II.

18.

III. 25. 10.

II. 5.

I. 14. 9.

. 4. IV. 14. 23.

II. 10

III. 5. 4.

I. 13. 6. II. 16. 7.

III.

19. 15. IV. 10.

11.

III. 15. 8.

11.

II. 13. 2.

IV. 14. 25.

13.

4. 2. III. 20. 36.

14.

14. 18. II. 13.

IV. 14. 25.

16.

III. 2. 13.

1, 2

. III. 11. 12.

II. 16. 5.

19.

III. 22. 6. IV. 1.

15.

II. 16. 7, 11.

ibid.

2, 8.

16.

I. 14

. 9. II. 13. 1, 2.

10.

III

. 6. 3. IV. 18. 3.

20.

III. 15. 8.

17.

II.

13. 1. II. 16.

14.

, 5. 2. IV. 18. 3.

25.

14. 18. III. 3.

12, 19.

19.

III. 20. 20.

III. 24. 16.

III. 14.

III. 2. 16.

20.

III. 20. 18.

26.

14. 18. III. 3.

IV. 9

II. 8. 29.

26.

iii

. 3. 21, 23. IV.

21.

14.

II. 7.

, 2. IV. 14. 21.

18. 3.

III. 7.

III. 2. 5.

15.

II.

12. 1, 7. II.

27.

III. 15. 12.

III. 2. 13.

13.

1. II. 16. 12.

29.

III. 3. 21.

16.

9. 1. II. 7. 14.

IV.

17. 24.

36.

III. 2. 37.

17.

I. 9. 1.

16.

III. 20. 12, 17.

XI. 1.

III. 2. 41. III.

IV. 1.

II. 16. 17.

V. 1.

II. 12. 4.

25. 1.

II.

5. 2. III. 18. 5.

IV.

3. 10. IV. 15.

5. 1. I. 5. 14.

III

. 25. 4.

22.

IV. 18. 9, 14.

16. 1. III. 19. 6.

16.

IV. 6. 15.

5. I. 14.

21. IV. 18. 2.

6. III.

11. 15. III. 14.

IV. 19. 28.

III. 20. 40.

> Titum.

H. 16. 11.

III. 2. 30.

I. 1.

III.

2. 11, 12. III.

III. 8. 1.

II. 10. 13.

22. 10.

10.

IV. 18. 2.

17.

III. 19. 6.

IV. 3. 7, 8, 15.

VI. 4.

III.

2. 11. III. 3.

21.

I. 11. 15.

IV.

3. 12. IV. 12.

21, 23.

XII. 3

III. 3. 15.

23.

III. 3. 21.

III. 4. 32.

IV. 5. 19.

10.

III. 18. 7.

III. 8. 6.

IV.

3. 6. IV. 3. 12.

13.

II. 8. 25.

I. 15. 2.

IV.

4. 2.

16.

II. 8. 27.

17.

III. 3. 24.

13.

III. 2. 13.

VII. 3

IV. 19. 28.

18.

II. 11. 9.

15.

III

:. 19. 9. IV. 13.

IV. 18. 2.

22.

I. 14. 9.

IV. 17. 40.

11.

II. 11. 4.

23.

III. 25. 6.

II. 2.

III. 2. 13.

12.

III.

4. 4. IV. 6. 2.

XIII.

IV. 9. 14. IV.

11.

II.

12. 4. III. 7.

17.

IV. 18. 2.

12.

25. IV. 13. 3.

III. 16. 2. IV.

19.

II. 7

. 17. II. 11. 4.

III. 10. 4.

26.

21.

IV. 18. 2.

15.

III. 20. 28. IV.

12.

III.

16. 2. III. 25. 1.

22.

ibid.

18. 16, 17.

13.

III.

9. 5. III. 16. 2.

24.

II. 15. 6.

16.

III. 4. 36. III. 7.

III. 1.

IV. 20. 23.

25.

II. 16. 16.

III. 15. 4. IV.

II.

5. 17. III. 14.

VIII.

II. 16. 15.

18.

16.

5. :

IV. 1. 26.

II. 7. 1.

17.

I. 15. 2.

13. 14. II. 5.

II. 16. 12.

17.

III. 4. 25. IV.

IX. 1.

IV. 14. 21.

Jacobi.

15.

2, 5. IV. 16.

7. II. 7.

17. II. 15. 6.

I. 2.

III. 20. 46.

20.

IV. 17. 22.

ibid.

12.

III. 17. 10.

7'.

III. 15. 6.

II. 7

. 17. II. 11.

13-

III. 20. 46.

II. 12. 5.

4. IV. 14. 25.

14.

ibid.

15.

III. 3. 13.

17.

I. 13. 8. II. 2.

21. IV. 14. 10.

21.

IV. 17. 25.

II. 5.

III. 23. 10.

10.

III. 14. 10. III.

18. 10.

14.

III. 2. 9. III. 2. 12.

19.

III. 2. 10.

21.

III. 17. 11.

IV. 3.

HI. 20. 7.

6. II. 2. 10. III. 12. 5.

III. 3. 16.

11.

IV. 10. 7.

12.

ibid.

14.

IH. 20. 28.

15.

ibid.

V. 12.

II. 8. 26.

13.

III. 20. 7.

14.

IV. 19. 18, 21.

15.

III. 20. 11.

16.

III. 4. 6, 12. III.

20. 27.

17.

HI. 20. 26.

I. Petri.

I. 2.

III. 1. 1. III. 14.

6. III. 22. 6. IV.

15. 2.

II. 16. 13.

5. III. 4. 42. HI. 18. 13.

III. 8. 4.

9. ]

[. 15. 2. IH. 18. 3.

III. 25. 1.

11.

I. 13. 7. I. 13. 18.

II. 9. 1.

12.

II. 9. 1. II. 11. 6.

15.

HI. 3. 6.

16.

III. 6. 2.

18.

II. 17. 5.

19.

II. 17. 5. III. 6. 3.

20. :

III. 22. 6. IV. 18.20.

21.

II. 16. 13. III. 2.

1, 43.

22.

I. 15. 2. II. 5. 11.

23.

II. 10. 7. IV. 1.

6. IV. 16. 18, 31.

II. 5. IV. 6. 5. IV. 18. 16.
9. H. 7. 1. III. 13. 2.
IV. 18. 17. IV.
19. 25.

11. I. 15. 2.

13. IV. 20. 23.

17. IV. 20. 7. IV.

20. 22.

21. III. 16. 2.

24. II. 16. 6. II. 17.
4. III. 4. 26, 27,
30. IV. 14. 21.

25. I. 15. 2. III. 25. 6.

III. 7.

INDEX III.

IV. 20. 29.

18.

II. 13. 2.

19.

II. 16. 9.

21.

III. 19. 15. IV.

IV. 3.

10. 3. IV. 14. 4,
24. IV. 15. 2. IV.
16. 21.

III. 15. 8. III.

24. 11.
III. 4. 31, 36.

10.

HI. 7. 5.

11.

III. 8. 8. IV. 8. 9.

17.

III. 4. 34

V. 1.

IV. 6. 7.

2. :

IV. 10. 7. IV. 6. 3.

3. IV. 4. 9. IV. 10. 7.

III. 12. 5.

III. 2. 40.

I. 17. 6.

I. 14. 13, 18. III.

10.

20. 46.
III. 20. 46.

I. 4.

II. Petri.

III. 11. 10. III.

25. 10.
II. 5. 11.

10.

III. 15. 8.

14.

III. 25. 6.

19.

I. 9. 2.

21.

I. 13. 7, 18.

II. 1.

IV. 9. 4.

I. 14. 16, 19.

III. 20. 46.

19.

II. 2. 8.

III. 4.

III. 2. 42.

HI. 24. 16.

I. 1.

I. Jo ANNIS.

II. 14. 2, 7. IV.

17. 8.

II. 17. 4. III. 5. 2.

IV. 14. 21.

III. 4. 9. III. 20. 9.

10.

III. 20. 45.

II. 1.

III. 4. 26. III. 20.

17. 20.
II. 17. 2. III. 4.

12.

26. III. 20. 20.

II. 17. 5. III. 4.26.

18.

IV. 18. 20.

19.

III. 3. 23. HI. 24.

20.

6, 7.
III. 1. 3.

23.

II. 6. 4.

27.

III. 1. 3.

III. 1

. III. 6. 3. III. 20.

36.

2. II. 9. 3. III. 2. 14.

III. 11. 10. III.
25. 10. IV. 18. 20.

3. III. 16. 2.

8. I. 14. 15, 18, 19.
III. 15. 8.

9. II. 3. 10. II. 5. 11.

10. I. 14. 19. III. 16. 2.

15. II. 8. 39.

16. II. 14. 2.

20. III. 4. 17.

22. III. 20. 7, 10.
24. III. 1. 4. III. 2.

39. III. 24. 2.

IV. 1. IV. 9. 12.

3. IV. 17. 32.

10. II. 17.2. III. 14. 6.

11. III. 16. 2.

13. II. 1. 4. III. 24. 2.

18. HI. 2. 27.

19. II. 16. 3.

V. 4. I. 18. 3. II. 5. 11.

III. 2. 21.

6. IV. 14. 22.

7. III. 1. 1.

8. ibid.

12. III. 14. 4. III. 15. 6.

14. III. 20. 5.

15. III. 20. 52.

18. II. 3. 11.

19. III. 2. 14.

20. I. 13. 11, 26.

21. I. 11. 13.

II. Jo ANNIS.

I. 7. IV. 17. 32.

JUDAE.

I. 6. I. 14. 16, 19. III.

25. 6.

9. I. 14. 8, 19.

Apocalypsis.

I. 5.

IV. 14. 21.

6. II.

1. 5, 6. IV.

18. 17.

V. 13.

III. 5. 8.

VII. 14.

III. 5. 2.

17.

III. 9. 6.

XIII. 5.

IV. 7. 25.

XIV. 13.

III. 5. 10.

XVIH. 6.

III. 9. 6.

XIX. 10.

I. 12. 3. I.

14. 10.

XX. 4.

III. 25. 5.

XXI. 27.

IV. 16. 17.

XXII. 8.

I. 12. 3. I.

14. 10.

I. 14. 10.

18.

IV. 9. 2.

19.

ibid.

Index ad Calv. Inst.

Jenae, typis Fr. Frommanni.

mmms

V» *■

<W* k*-'» ■*—

MM U m§

PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

BX Calvin, Jean

9420 Joannis Calvini

159 Institutio Christianae

1874 religionis

v.2

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Joannis Calvini Institutio christianae religionis. Cum brevi annotatione atque indicibus locupletissimis ad editionem Amstelodamensem accuratissime excribi curavit A. Tholuck"

See other formats