Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commcrcial parties, including placing technical restrictions on automatcd qucrying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send aulomated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http : //books . google . com/|
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .corül durchsuchen.
w
i
4
'f
<
1
; •
I
(
BlßllOinEK
DES
LITTERARISCHEN VEREINS
m STUTTGART.
CXXVI.
TüBINeEN.
OEDBUCKT AUF KOSTEN DES LITTERAKI8CHEK VEREINS.
1875.
PROTECTOR
DES LITTERARISCHEN VEREINS IN STUTTGART:
SEINE MAJESTÄT DER KÖNIG.
VERWALTUNG:
Präsident:
Dr A. V. Keller, ordentlicher professor an der k. Universität in Tübingen.
Kassier:
Roller, universitäts-secretär in Tübingen.
Agent:
Fues, bnchhändler in Tübingen.
GESELLSCHAFTSAUSSCHUSS :
Professor dr Barack, oberbibliothekar der kais. universitäts- und
landesbibliothek in Straßburg.
Geheimer hofrath dr Bartsch, ordentlicher professor an der g.
Universität in Heidelberg.
K. Cotta freiherr von Cottendorf in Stuttgart.
Hofrath dr Hemsen, director der k. handbibliothek in Stuttgart.
Dr Holland, professor an der k. Universität in Tübingen.
Dr Klüpfel, bibliothekar an der k. Universität in Tübingen.
Director dr 0. v. Klumpp in Stuttgart.
Dr Maurer, ordentlicher professor an der k. Universität in München.
Dr Simrock, ordentlicher professor an der k. Universität in Bonn.
Dr Vollmer in Stuttgart.
Geheimer regierungsrath dr Waitz, ordentlicher professor an der k.
Universität in Berlin.
Dr Wattenbach, ordentlicher professor an der k. Universität in
Berlin.
JOHANN REUCHLINS
BRIEFWECHSEL
GESAMMELT UND HERAUSGEGEBEN
VON
LUDWIG GEIGER
PUR DEN LITTERABISCHEN VEKEIN IN STUTTGART
NACH BE8CHLUSS DES AUSSCHUSSES VOM JANUAR 1A74
GEDRUCKT VON L. FR. FUE8 IX TÜBINGEN
1875.
EINLEITUNG.
Die vorliegende Sammlung ist das erste vollständige Verzeichnis
der von und an Johann Reuchlin geschriebenen und uns erhaltenen
hriefe. Sie wurde von mir beabsichtigt, als ich an meinem buche
„Johann Reuchlin. Sein leben und seine werke, Leipzig 1871", arbei-
tete, das diese Sammlung erläutert und von ihr ergänzt wird und
daher häufig zu Verweisungen herangezogen werden musste. Freilich
war der ursprüngliche plan umfassender; in einem corpus reuchlinianum
gedachte ich eine vollständige Sammlung aller an, von und tlber Reuchlin
geschriebenen briefe und aktenstücke in getreuem abdrucke mit reich-
haltigen anmerkungen zu geben. Doch gewann diesem plane gegen-
über bald die Überzeugung platz, dass der innere werth einer solchen
Zusammenstellung dem sehr großen umfang derselben nicht gleich-
kommen würde , und so entschloß ich mich, an stelle der vollständigen
aktensammlung , nur eine Sammlung des briefwechsels zu geben und
zwar SO, dass ich die bisher nur handschriftlich vorhandenen und
durch ihren Inhalt besonders wichtigen briefe zum abdrucke brachte,
von den übrigen nur druckort, Inhalt und einzelne merkwürdige stellen
mittheilte, alle briefe aber mit möglichst kurz gehaltenen kritischen,
sachlichen und biographischen bemerkungen versah.
Die bisher nicht gedruckten briefe stammen
1. aus Basel (uro. XIV, XV, XLVI, LXXXXVI, LXXXXVII,
CXIV, CXVIII, CXXIII bis CXXV, CXXXII, CXXXV, CLII, CLXXVI)
14 briefe Reuchlins. Ich verdanke dieselben der unermüdlichen lie-
benswürdigkeit des professors W. Vischer in Basel, der mir die briefe
in gctreuesten abschriften zukommen ließ und dieselben mit werth-
voUen bemerkungen versah.
2. aus den manuscripten des Nikolaus Ellenbog
a) in Ottobeuren (vgl. die beschreibung in: Österr. viertelj^hrs-
schrift für kath. theologie band X, s. 443): nro. CV, CVI, CVII,
CX, CXII, CXV, XVllC, CXXVa bis CXXVII, CXXXVI, CLXVI,
Renchlin 1
CLXXXXIII, CLXXXXIV, CCVII , CCVffl, 7 briete au, 9 von
Reuchlin.
b) in Paris (vgl. die beschreibung in meinem „Nikolaus Eilenbog,
ein humanist und theologe des Itjten Jahrhunderts, Wien I«^70'* s. 4
anm. 1) uro. CCXVffl, CCXXXI und CCXXXII, CCXLIII, CCLXIX,
CCLXXIV, 2 briefe von , 4 an Reuchlin.
3. aus verschiedenen Orten: Stuttgart (uro. XXII, CCLII), Wol-
fenbtittel (nro. CLXX), Heidelberg (uro. LXXIX), Frankfurt (nro. CCX),
Gotha (CCXVn anm.), Sankt Gallen (nro. CCXXX), München (nro.
CCLX), Nürnberg (nro. CCLXXXI und CCLXXXII) meist briefe
Reuchlins.
4. aus dem Berliner manuscript (ms. lat. fol. 239). Die sehr
werthvollen briefe des letzteren habe ich aber nicht abgedruckt, weil
sie bei'eits in einer durchaus genügenden weise von Friedländer ,, bei-
trage zur reformationsgeschichte. Sammlung uugedruckter briefe des
Reuchlin, Beza und Bullinger, nebst einem anhange zur geschichte der
Jesuiten .. herausgegeben von Berlin 1837. Enslinsche buch-.
handlung" zum abdrucke gebracht worden sind. Ich habe mich vielmehr
begnügt, von denselben möglichst kurze, den Inhalt erschöpfende re-
gesten, unter anführung besonders prägnanter worte, zu geben. Das-
selbe verfahren habe ich auch gegenüber allen briefen eingeschlagen,
welche von Eduard Böcking „Ulrichi Hutteni, Cijuitis Gcrmani opera
qu8e reperiri potuenint omnia, vol. I, II, Supplementorum , vol. I, 11,
Lipsiae 1858, 1859, 1866, 1869" in mustergültiger weise mitgetheilt
worden sind.
Aber die angeführten stücke machen nur einen tlieil der Samm-
lung aus; den grundstock bilden diejenigen briefe, welche von Reuch-
lin gesammelt und zur Unterstützung seiner sache gegen die Kölner
theologen herausgegeben worden sind. Diese beiden Sammlungen sind:
1. CLARORUM VIRORUM EPISTOLJ^
latinae , grseca) e hcbraicoe uariis temporibus miss«?
ad Joanncm Reuchlin Phorcensem
LL. doctorem
in 40 a ä. 2, b, d, f, h, i ä, 4, k üi 5, c, e, g ä 8 bl.
Am schluss : Tubingse per Thomam Anshelmum Badensem,
Mense Martio, Anno M.D.XIIIl.
(in der folgenden ausgäbe als C. v. e. bezeichnet.) Diese Sammlung, w^elche
den grössten theil der an Reuchlin gerichteten briefe von 1477 bis
1513 Mithält, ist wieder abgedruckt wordeu: TIGÜRI APUD CHRI-
STOPHO-|rum Froschouerum. M.D.LVIU. auf 78 foliierten oktavblät-
tern (in der folgenden ausgäbe als C. v. e. II bezeichnet).
2. = ILLÜSTRIUM
VIRORÜM EPISTO-
LiE; HEBRAIC^, GR^-
CM ET LATINiE, AD
Joannem Reuchlin Phorcensem,
yirum nostra setate doctissimum
diuersis temporibus missse, qui-
bus iam pridem additus est
LIBER SECUNDUS
nnnquam antea editas.
Reuchlinistarom exercitum pa-
gina inuenies mox sequenti ^
Titel in leisteneinfassung. a . . z, A . . E ä 4 bl. in 40. Auf der vor-
letzten Seite: Hagenose ex Officina Thomae Anshelmi. Anno Incarna-
tionis Yerbi M.D.XIX. Mense Maio. Darunter das große Anshelm-
sche buchdrnckerzeichen.
Diese Sammlung (in der folgenden ausgäbe : J. v. e. bezeichnet) ent-
hält in einem ersten buche die C. v. e., in einem zweiten einige briefe
von predigermönchen aus dem jähre 1504, eine rede Reuchlins vor dem
papst 1498, den briefwechsel Rs. mit den Kölnern 1511 bis 1512,
sonst durchweg briefe, die 1511 bis 1518 geschrieben, an Rq^ichlin
gerichtet sind und den streit mit den mönchen behandeln.
Es würde zu weit führen, alle übrigen quellen, ältere und neuere
Schriften anzugeben, aus denen einzelne briefe entnommen sind, zumal
bei den einzelnen die druckorte immer möglichst genau verzeichnet
sind; ich begnüge mich daher nur noch mit der einen bemerkung, dass
auch Reuchlins Widmungsbriefe aus seinen zum theil sehr seltenen Schrif-
ten aufnähme gefunden haben, weil sie sehr wichtige quellen zur er-
kenntnis seines wesens sind.
Bei der ausgäbe habe ich die ,, regeln' ' des literarischen Vereins
befolgt.
ETs bleibt mir noch übrig zu erwähnen, dass der plan, Reuchlins
1 Abgedruckt in Böcking, Hutteni Opera I, s. 130 f.
1»
briefe zu sammeln , bereits 1714 von Jakob Burckhard gefasst war.
Aber von ihm ist nur eine ankündigung vorhanden und eine abschrift ^
der beiden Sammlungen der C. v. e und J. v. e, in der ganz unchrono-
logischen reihenfolge, in der sie dort zusammengestellt sind, nebst der
abschrift einiger widmnngsschreibeu und einzelnen bemerkungen. Auch
sonst haben wol die biographen die absieht gehabt , die briefe zu sam-
meln, aber anstalten dazu hat, so weit ich weiß , keiner getroffen.
So gehe denn der versuch getrost hinaus zu denen , welche an
dem edlen manne gefallen finden, dem diese Sammlung gewidmet ist,
und welche die sache freier wissenschaftlicher forschung, welche er
sein leben hindurch vertrat, ehren und hochhalten. Ich wage nicht zu
behaupten, dass diese Sammlung alle briefe verzeichnet, welche, hand-
schriftlich und gedruckt , von dem brief Wechsel Johann Reuchlins vor-
handen sein mögen ; ich habe nur alles das zusammengestellt, dessen
erlangung mir bei jahrelangem eifrigen suchen möglich gewesen ist.
Jeder neue beitrag aber, der unbekanntes zu lehren, bekanntes von unbe-
achteten selten aufzuhellen im stände ist, wird mir höchst willkommen
sein, wcfnn er mit dazu dient, die ehrenschuld einem manne abzu-
tragen, den alle nationen als „erneuerer der Wissenschaft'' hochhalten,
die Zeitgenossen als „oculns Germanise'' gepriesen haben.
*
1 Die ausführlichen titel beider s. bei Friedländer s. 3 fg.
Berlin.
Ludwig Geiger.
I.
Basel. 1477.
Andronicus Contoblacas an Reuchlin *.
Lobt ReuchÜDS kennt niss der griechischen spräche und
fordert ihn auf, dieselbe als Lehrer weiteren kreisen mitzu-
theilen. Basilese. Anno 1477.
Gedruckt: 1 = C. v. e. ba 2 = J. v. e. o 4» 3 = C. v. e. U
fol. 4a. 4 = Maius, vita Reuchlini, Durlaci 1687 s. 160. 5 = Mar-
tinus Crusius, Annales Suevici P. III, 1. VII c. XII s. 449. 6 = Ho-
dius, de Graecis illustribus, lingua graecse literarumque humaniorum
instauratoribus Lond. 1742 s. 32.
IL
Paris. 8 Febr. 1478.
Georgius Hennonymus an Reuchlin^.
Dankt E. für den kürzlich erhaltenen brief, lobt seine
fortschritte im griechischen und ermahnt ihn, in diesem Stu-
dium fortzufahren. Mitto ad te introductionem grammatices
Theodori '. De Iz^iKt^ autem meum non est, sed amici cujus-
dam, precium erit scuta sex. Fabulas quos in camera mea
vidisti non sunt venales. Ex urbe Parisiorum die 8. Feb.
anno 1478.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b»; 2 = J. v. e. o 4b; 3 = C. v. e.
n. fol. 4ab.
*
«•
1 Über A. L. vgl. Hodius a. a. o. s. 32 fg. über diese briefe meine schrift:
„Über Melanthons oratio u. s. w." s. 19 und anm. 6. 7. 2 Über H. aui
Sparta Charitonymus , Christonymas den viele deutsche , auch Reuchlin und
Erasmus, in Paris als lehrer des griechischen benutzten, vgl. m. Reuchlin s. 17
n. Hodius a. a. o. s. 233 bis 237. 3 Gemeint sind wohl Theodori GazsB
introductivffi grammaticss libri quatuor, von denen Hain, Repert. bibl. II,
433 nur die ausgäbe von 1495 anführt.
IIL
[Paris?] [?1479?]
Georgias Hemionymus an Reuchliii.
Kurzer brief in griechischer spräche, als dankende und
lobende antwort für ein in derselben spräche vorher einge-
troffenes schreiben Rs. s. 1. e. a.
Gedruckt: I = C. v. e. k»; 2 = J. v. e. m 3; 3 = C. v. e. II
fol. 72ab.
IV.
Poiticrs. 14 Juni 1481.
Reuchlins Diplom als Licentiatus juris
ausgestellt von Petrus Vassalli, nach vorhergegangener prü-
fung durch Bernhard Duraudus und Hugo v. Banza. Pictavis
die 14 mensis Junii a. 1481.
Gedruckt: 1 = C. v. e. kb bis k 2b; 2 = J. v. e. m 3b bis •
m 4b; 3 = C. V. e. II fol. 72b bis 74*; 4 = Majus 1. c. s. 166
bis 169.
V.
Heidelberg. 9 Nov. (1483).
Eodolfus Agricola ^ Joanni Reuchlin salutem.
"EYpat^i; p^ot, w; t^ XcOT^pa TaTv <Toij ETCtaTo^alv xara tö toT;
p>5T0p<Tt eiOopiivov TTpÖTspov a7ro}cptv(i)[J!.ai * . . . .
Postulas ^ a me, vir doctissime uti literas ad te dem, id-
que prope convicio a me efflagitas, ego contra ad dandum
cunctatior sum. Sapimus uterque tu quod quicquid est hoc
1 Über A. vgl. Tresling: de vita et meritis R. A. Groningse 1830
und Bossert „De R. A. Frisio literarum in Germania restitutore** Paris 1865.
Ich habe in der allgemeinen deutschen biographie bd. I und im mag. für
lit. d. ansl. 1873 n. 41 über A. gehandelt. 2 Die folgende ziemlich lange
griechische stelle, welche mehr Agricolas gewandtheit sich in dieser spräche
auszudrücken bekundet, als unsere kenntnis vermehrt, habe ich ausgelassen.
8 Dieser brief Rs. ist ebensowenig erhalten, wie irgend ein anderes schrei-
ben Rs. an A,
studiorum ineorum, mavis tuo judicio quam alieuse credere
prsedicationi , ego quod haud temere mihi videor committere
debere , ut Judicium tuum subeam hominis tam multiplicibus
disciplinarum literarumque ornamentis expoliti. Quarum rerum
abunde locupletes testes tuse mihi liter» fuerunt. Gaudeo
(ita me deus amet) vicem tuara et quum animi naturseque
tuae foelicitati, tum vero in primis fortunis Germanise nostr«
gratulor, quam si unquam nunc aliquando expergefieri opor-
tebit et ab hac barbarie qua tot jam seculis velut stupido
sopore vel potius XYiOapya) tivi oppressa tenetur excitari. Quod
autem eruditissime simul prudentissimeque sententiam tuam
de hebraicis literis ad me perscribis facis tu quidem huma-
nissime, credo etiam vera te dicere. Quid faciam tamen? si
aliud mihi videtur. Scis enim, quot homines, tot sententiae,
ut in rebus humanis perssepe in mentem mihi veniat dubi-
tare, sit ne verum id quod priscis nonnuUis visum est, esse id
Optimum in eis quod sit animo cujusque gratissimum. Itaque
mirum in modura sententia ea grseci poetse mihi probatur
hac in parte
s<y6Xa TS xal tä J^^psta Seöv dv youvaat jcelrat
[jLupia ^ et; Iv TuavTa [xsjJLiYf-svA xal Ta (jiev oÖTt;
SepxsTat aSavdcTcov, oöX dcTcpo-rioTUTa TexuxTat
oiyXut 6£(J7reaiyi ^ xejcaXutJLjxeva TOt<; S' iizl yetpa;
otV) [Aotpa TiÖTiTt xal oiiy^ öpotoa * xtz '0>.6[A7uou
e; Y«Tav 7rpol^'y,af Ta S' aXXuSt; ^ SXkoL ^epovTat
7rvo(y) dx; avejjLoto ^.
Itaque adducar ut putem satis justam causam mihi esse
quare debeant ese literse mihi placere hoc ipsum quod pla-
cent. üt tamen scias quanquam non recte, non tamen sine
ratione me errare, puto vos magnos viros qui darum vobis
splendidumque ex illustrioribus studiis parastis nomen, etiam
sine his literis facile rationem vitse vestr» posse reddere.
Quse quidem si desint vobis non magnopere desiderentur, sin
assint vero magnae laudi dentur, accessionem tamen quan-
1 ouve)^* 1. 2 [JLo(p»)5 1 bis 4. 3 ÖEffTiEYi^ 4. 4 opöaa' 2. 5 aXXuoi; 4.
6 QuintUJj Sra7rnÄUs ed. Köcbly Lpz. 1850, VII, 70 bis 77.
8
dam et velut appendicem clariorum ^ studiorum minores has
artes et esse vultis et sestimari. At ego, qui mihi sterilem
hanc (ut ita dicam) arenam excolendam sumpsi ^ nisi aliquid
amplius quam vulgus coner, quid erit quo a segnicise no-
mine hsec mea studia defendam. Itaque si minus in uno
quovis eorum prsestare possum,' numero me tuear oportebit.
Et hsec causa mihi communis forte cum multis est; id quod
dicam proprie meum est. Reliquas literas alias didici, cupivi
enim pro virili mea si qua possem literarise Reipublicse patriae
nostrse prodesse, quod nisi spectassem erat mihi eadem qua
Omnibus via et ad res parandas uberior et ad nominis clari-
tatem illustrier et ad hominum commendationem gratior. Has
autem mihi discam, statui enim senectutis requiem, si modo
ea manet me , in sacrarum literarum perquisitione collocare,
quum itaque ^ necesse habeam tunc libros cos legis intente
pensiculateque lectitare, videor mihi eadem opera et literas
hebraicas discendo eos legere et legen dis eis hebraice discere
posse, simulque nov ihioTfirx dxs^vou toO Xoyou p.u(jTY)ptot; ttoX-
^oT; Y^(^Q^^*^ pernoscere. Basilius * quoque noster quem de-
terruisse te scribis acriter me incitavit, secutus tamen for-
tasse impetum meum et calcaria (ut dicitur) currenti sub-
dens. Quin tu quoque qui contraria sentis nescio an acerrimis
me facibus extimules, turpe nanque fuerit mihi vel noUe id
vel non posse percipere in hoc studiorum ocio •'^, quod tu
tantis tanque diversis districtus studiis discere potuisti. Ba-
silius de quo scribis in patria est, fuit mihi arctissima cum
eo familiaritas. Nuncius interpellat, vale. Heidelbergse quinto
Idus Novembres.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g V b . . g 6 b. 2 = J. v. e. i 3b . . 4b.
3 = RODOLPHI I AGRICOLiE PHRISII LU-|CUßRATIONES
ALIQUOT LECTU DI-|gnissim8e | COLONIiE | apud Joannem
1 clarorum 2. 2 Über diese und die folgenden stellen Reuchlins
Verhältnis zu Wessel u. s. w. vgl. m. Mel. or. s. 50 und: das stud. d. hebr.
spräche (Breslau 1B70) s. 21 f.; u. m. „Reuchlin" s. 109 a. 1. 3 ita 2.
4 Basilius] Johann Wessel. Über ihn vgl. Ulmann, reformatoren vor der
reform. II, 2te aufl. 1866. s. 235 bis 557. 5 ocio] Agr. lebte in unabhängi-
ger muße bei Job. v. Dalburg in Heidelberg.
Gymnicum o. J. (wie aus dem Widmungsbrief hervorgeht 1539) in 4^
s. 179 . . 181. 4 = C. V. e. U fol. 54». bis 55«.
VI.
Orleans. 30. Nov 1483.
Hyvo Britaimus de Alnetomeiigiüdi Grammaticus
Aurelianus an Reuchlin
freut sich, dass die gerüchte über Reuchlins tod unwahr seien,
bittet um fernere nachrichten, theilt mit, dass Reuchlins Sachen
in sicherer Verwahrung liegen und gibt notizen über häusliche
angelegenheiten und über Jakobus de Donon. Ex Aurelia urbe
prid. Kai. Dec. anno 1483.
Gedruckt : 1 = C. v. e. c 4^ sq. 2 = J. v. e. c 2^» ; 3 = C. v.
e. II fol. 16ab.
VII.
Heidelberg. 4 Febr. (1484).
Rudolphus Agricola an Reuchlin
gibt dem zu R. reisenden Plinius ^ einige zeilen für R. mit,
in denen er diesem zu seiner heirat glück wünsche ausspricht *
und die gründe angibt, welche ihn gehindert hätten, einen
ehebund zu schliessen. Dat. prid. Non. Febr. Heidelbergse.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 6b; 2 = J. v. e. i 4 sq.; 3 = C. v.
e. II fol. 55b sq.
VIII.
(Eichslädt) 2 Oct. 1484.
Bernardus Adelman ^ nobilis ex Adelmansfelden Joanni
Reuchlin Phorcensi S. D. P.
Cum nuper apud fratrem meum, Joannes mi doctissime
Conradum tui amantissimum in Neobron essem, varius nobis
*
1 Dietrich von Pleningen , als Übersetzer griechischer und lateinischer
Schriften ins Deutsche bekannt, spater, während Reuchlins aufcnthalt, mit die-
sem genau bekannt vgl. Reuchlin s. 42 fg, 2 Über Reuchlins heirat vgl. Reuch-
lin 8. 27 fg. 3 Adelmann, Bernh. geb. 1457 stud. in Tübingen, erhält cano-
nikato in Augsburg und Eichstädt, wird vom bischofe von Eichstädt, Wil-
10'
sermo, tum de bonarum Hterarum ingenuarumque disciplinarum
studiis, tum etiam de gymnasiis nostris prajstaritiaque eorum
erat. Nanque cum ego seu studio contra dicendi, seu potius
amore veri, Italiae palöestras (ut ita dixerim) tanquam nutrices,
autores, opificesque optimarum artium, non modo Germanicis
ante verum etiam totius orbis posuissem, frater, ut est homo
singularis erga patriam amoris, hoc »gre tulit, conatusque est
Tubingen vestrum ^ Italicis Academiis conferre, modo huma-
narum literarum studia istic non adeo fugerent. Quod quidem
quam graviter molesteque tulerim, quantumque de errore de-
trimentoque patriae nostrse conquestus fuerim, minime perscri-
bere possum. Despicimus enim, Joannes mi, immo tanquam
venena abhorremus ac aliquando (proh quantum nephas) iisce
incumbere prohibemur quae latinis jucunda voluptuosaque
nobis vero ob nostram barbariem quantum pernecessaria uti-
liaque esse soleant, tu ab exemplo epistola) principis ^ nostri
quam cum sumno pudore ad te mitto mihi approbatam, pro
tua prsecipua doctrina optime intelliges. Nee mihi hi, qui
hanc doctrinam dealbamentum quoddam esse putant, vehe-
menter aberrare videntur. Nam velut hi qui tingunt cum
primum quibusdam id quod colorem receptarum sit pra?pararunt,
*
heim von Reichenau, mit reliquien zum könig Heinrich VII von England ge-
schickt und starb 16 Dec. 1523. Er ist ein eifriger anhänger Rouchlins,
ein treuer freund Pirkheimers und ein gegner der alten, namentlich Joh.
Ecks. Gegen diesen giebt er die schrift Ökolampads: Canonicorum indoc-
torum responsio ad Joh. Eck 1519 heraus, wird dafür von diesem in die
päpstliche Verdammungsbulle gegen Luther aufgenommen und erst auf sein
dringendes ansuchen daraus befreit. Vgl. Wiedemann Joh. Eck, Regensburg
1865 passim. Seine grabschrift von Michael Hummelburg s. bei Veith,
Peutinger s. 202 fg.
1 Vestrum nicht in dem sinne gesagt, dass Rcnchlin noch zu dioser Uni-
versität gehörte, denn das war in Wirklichkeit nicht der fall, vgl. Rcnchlin
8. 23 ff.; über das damalige Tübingen das. s. 21 f. 2 principis nostri]
eigentlich nostrne, es ist ein brief uxoris comitis Eberhardi senioris ad Car-
dinalem Mantuanum (er folgt in den älteren reuchlinischen bricfsaninilungcn
hinter dem hier mitgetheilten). Ein stück, das den Verfassern der dunkelniHnner-
briufe keine scliande machen würde, lautet: A. N. famulo *meo lidelissinio
percepi quomodo frater ipsius nomine N. negotia aliqua erga Sanctissimum
expedire habeat, ut Dominatio vestra ab ipso latius intelligcre liabot, et
propterea me supplicavit, eum erga D. V. promotum habendö u. s. w.
11
tandem postea florem superinducunt sive purpureum sive
quemvis alium; eodem nos itidem modo si ut indelebilis sit
apud nos probitatis scientia cupimus, quom hisce disciplinis
fuerimus imbuti, tunc cseteris operam demus et quasi solem
prius in aqua videre assuefacti, ad ipsam veram lucem in-
tuitum tandem dirigemus. Hoc fecit divus Hieronymus, hoc
Augustinus, hoc Ambrosius, Gregorius, Basilius, Eusebius,
Athanasius, Joannes Chrysostomus, Lactantius ac denique om-
nes viri christianissimi , qui usque ad tempora sancti Ber-
nardi pervenere, atque in aliquo precio apud majores nostros
habiti fuere. Non tamen me prseterit multos non philosophos
sed philopompos, non magistros sacrarum literarum, verum
tenebrarum, non jurisperitos, sed potius jurisperditos legulejos-
que esse, qui execrantes poeticum nomen poetas lasciviis ac
nugis deorum gentilium refertos esse prsedicant, quare ab
urbibus autore Piatone pelli abolerique debeant.
Esto concedatur istis detractoribus poetas mendaces ob-
scoenos petulantes esse; suntne omnes? minfme quidem. Sed
ut istorum pravas ac perversas opiniones infringam eorumque
latratibus denique satisfaciam, ipsis pro viribus ingenioli mei
responsum esse putent. Si in legendis poetis apes imitati
fuerimus quse non omnes, sed tantum mellifluos adeunt flores,
nonnullos penitus decerpunt, aliquos intactos relinquunt, eodem
nos itidem modo non omnibus poetis sed proeconibus virtutum
ac meliorum facinorum quorum major est numerus operam
demus, hos imitemur, hos veneremur, hisce denique omni studio
ac totis viribus incumbamus et omnes demum (ut apostoli
verbis utar) legamus et quod bonum sit retineamus.
Sed quid multa? possem garrulatoribus istis tum autori-
tate patrum nostrorum fretus, tum etiam rationibus exemplis-
que gentilium, ut optime nosti, suffultus copiose ac abundanter
ostendere, quam utilia jucunda necessariaque omnibus hsec
sint studia, nisi vererer, ne cum ipsis digna dicara, mihi in-
digna dixisse videar. Hsec ad te propterea, Joannes amantis-
sime, verbosius quam oppo^jtuit tanquam ad portum, patronum-
que ac tutissimum refugium receptaculumque literatissimorum
hominum exaravi, ut viris studiosis liberaliumque artium cupi-
dis subvenires, dignitati, glorise, laudi, utilitatique Reipublicse
12
consuleres, principique nostri Eberharde ^ humanissimo quem
audio viros doctos colere amareque, summo studio, cura, opera,
industria, diligentia, denique persuaderes neminem unquam
ad veram cognitionem rerum pervenire posse, nisi in primis
hisce rudimentis, ut ipsi ajunt, vacaverit. Quod si efFeceris,
te ut alterum Ciceronem aureum eloquentise flumen immor-
talitati (quid enim majus in hoc mundo tibi dari possit) de-
dicabimus, principem vero nostrum prsecipua religione, pie-
tate, modestia, gratia, dementia, justicia pra^ditum, opera
cujus tantum commodum patria? nostra? accesserit, ut alte-
rum Octavianum patrem patria) ad astra feremus. Vale prse-
ceptor observandissime et mihi aliquando, quid in re nostra
egeris quam tibi non minus quam mihi curse esse scio, res-
cribe, measque lituras ab omni ornatu verborum, gravitate
sententiarum , stili elegantia longe emotas aequo animo sus-
cipe, etiam atque etiam rogo obsecro obtestorque. Ex Steten
vel Aurelia potius, 6 Nonas Octobres. Anno salutis 1484.
Gedruckt: 1 = C. v. e. 3: 2 = J. v. e b 4^ bis cb. 3 = C.
V. e. Ilfol. 13». bis 14b.
IX.
Meissen. 22. Juli i486.
Erhardus de Windsberg doctor et miles ^ an Eeuchlin
schickt durch den Jäger Wilhelm Geis, der im namen Eber-
hards V. Wirtemberg dem herzog Albrecht dem beherzten v.
Sachsen einen spürhund gebracht hatte ^ dem R. einen brief,
in dem er die auf dem Frankfurter reichstag begonnene be-
kanntschaft erneuert und um nachrichten über die krSnung
Maximilians in Aachen u. s. w. bittet. Ex Mysna, die Mag-
dalenes, anno 1486.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7»; 2 = J. v. e. d»; 3 == C. v. e.
II fol. 19b.
1 Über Eberhards begünstigung der Studien vgl. Keuchlin s. 23. 2 Über
Krh. V. W. vgl. Keucblin s. .Sl, 53; ein brief von ihm ad clarissimum
vfrum Hartniannum de Eptingen ecclesise basiliensis canonicum zum lobe
der astrologie findet sich in der k. k. Wiener bibl. Cod. rec. 2055 fol.
19» bis 21». 3 Über Albrechts Jagdliebhaberei vgl. Lnngcnn : A. d. B.
Stammvater des königlichen hauses Sachsen, Leipzig 1838, s. 455 ff.
13
X.
Colmar. 29 Juni 1487.
Sebastiaiius MuitIio Coliimbarieiisis an Eeucliliu ^
dankt für seinen brief, bittet ihn, nach dem Elsaß zu kom-
men uijd möchte ihm gera den exodus, den er in griechischer
Übersetzung besitze ^, mittheilen. 3 Kai. Jul. anno 1487 ex
Colmar.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 2»^»; 2 r= J. v. e. h 4; 3 = C. v. e.
II fol. 48b sq.
XI.
? 1 Jan. 1488.
Peti'Tis Jakobi Arlunensis an Reuclilin ^
versichert ihn mit vielen worten und gelehrten anspielungen
seiner freundschaft und verspricht, mühe anzuwenden, um
ihm Plinius, Strabo und Livius zu verschafifen 1488. Kaien. Jan.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5b fg.; 2 = J. v. e. c 3b fg.; 3 = C.
V. e. II fol. 17 sq.
XII.
Pavia. 1 Merz (1488).
Peti'us Jacobi Arlunensis an Reuchlin
bedauert, R. keine griechischen bücher schicken zu können,
denn er besitze soviel, dass Georg Morula über seinen reich-
thum erstaunt gewesen sei * und gemeint habe, dass er selbst
und seine freunde gar manches von diesen schätzen entbehren
müssten. Dat. Papise Cal. Martiis.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5b; 2 = J. v. e. c 3ab; 3 = C. v.
e. n, fol. 17a.
Hl
1 M., ein thätiges mitglied des elsässischen humanistenkreises , einer
der ersten kenner des hebräischen und patriotischer geschichtschreiber,
besonders mit Wimpheling eng befreundet. 2 Vgl. mein stud. der hebr.
Sprache s. 25, 1. 3 Über P. A., probst zu Backnang, erzieher des jungen
herzog Ulrich vgl. Heyd in Klaibers Studien der evangelischen geistlicbkeit
Wirtembergs HI, 1. s. 180 bis 187. 4 Wahrscheinlich hatte R. dem nach
Italien reisenden und mit auftragen versehenen freunde ein Verzeichnis
seiner bücher zur vergleichung mitgegeben.
14
XIII.
loikftbnick, 20. FcK. 1488.
AurlreaÄ Scheiick • doctor et miles an Reuchlin
erinnert an die zu Köln geschlossene freuudschaft , schickt
durch Joh. Haischer dem grafen Eberhard seine zu Venedig
gehaltene rede pro pace, bittet R. dieselbe vorzulesen und
nachsichtig zu beurtheilen, und grüsst die frau R.s. Ex Ins-
pruck, 20. Februarii, anno 1488.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7*b.; 2 = J. v. e. d*; 3 = C. v. e.
II fol. 19b ig,
XIV.
Stattgftrt. 24. Jali 1488.
licvereiido et egiegio patri, domino suo doctori Jaeobo
Louber *, priori CarthiLsiic Basiliensis [Joannes Reuchlin]
S. ü. P.
Verti e Gr«co Proclum de laudibus beatissimae virginis
Christique nativitate eamque omiliam tibi latinam ^ feci tuo-
que nomini propriamque dicavi, quura et nunc tibi cum hoc
populari meo I). Bertholdo scriba mitto. Extat autem in capite
Sextemionum quaedam mea ad te epistola * quam oro dili-
gciiter legas; in ea enim quod abs te peto, id valde me an-
git, ita ut mihi quietem aliquando adimat. Quare cura, ut
panulum eiTm libellum, cujus extat in epistola mentio, lia-
beam, et ego rependara aliquando. Dimidiatus ^ est et uon
integer, caretque magna parte initii et pene toto libro actuum.
Sed lege epistolam meam et exequere vota pater optime mibi-
4c
1 Über A. Seil. vgl. Reuclilin s. 30 A. 3 und Climel, Urkunden Max. I.
(bibl. des lit. ver. X) 8. 120; über die in unserem brief angeführte rede
geben weder Panzer nocli Hain eine nctiz. 2 Jakob Louber] „ein mann
aus adeligem gesclilixlite, der »ich weniger durch geist, als durch ernst
und fleiss ausgezeichnet zu haben scheint. Die Basler bibliothek bewahrt
von ihm mehrere theologische erbauliche Schriften im manuscript und ausser-
dem einige bände von ihm nachgeschriebener Vorlesungen der Juristen Peter
von Andlo und Johannes Helmich." Vischer, gesch. d. univ. Basel 1860
s. 168 f. vgl. die titel ders. s. 164 anm. 28. 3 Die Übersetzung R.s
ist erst 1529 gedruckt worden. 4 epistola] 1488 s. unten XV. 5 Dimi-
diatus] dies ist, nach gütiger mittheilung des hr. prof. Vischer, bei dem
noch in Basel vorhandenen codex nicht der fall.
15
que cum semper antea, tum etiam, quoad vixero, charissime.
Vale in Christo feliciter. Ex Stutgardia 11. Kl. Aug. Anno
1488. M. Joannes Reuchlin Phorcensis L. L. Doctor.
1 = Sammelband der Basler bibliothek (msc. E. III, 15.) fol. 1.
XV.
Stuttgart. 1488.
Jo. Reuchlin Pliorceiisis S. J). P. üoctori Jacobo
Loubcr Supremo Chartliusiic Basilieusis Patri.
Recte felicem judieavi proxime quartum Kalendas Juuias
tuam dignationem, cum aderam in aede tua, quod te accepis-
sem relut alterum Jarcham inter divinos Brachmanos in senatu
istic cum pra^fectis ordini festivoque sedere conventu. Unde
quod tecum pro nostra haud ignobili consuetudine coram lo-
cutus fuissem id facere sola mea reverentia sum prohibitus.
Tametsi nonnihil penes te mihi tum fuit negocii quod certe
daturus sum operam nunc tuam dignationem per litteras ne
celem. Facit Jacobe, vir omnium justis de causis integerrime,
vel incredibilis mea erga te veneratio vel excellens tua cum
sanctitate conjuncta humanitas vel utriusque nostrum inter
nos mutua benivolentia, ut audacter ea abs te petere non
formidem, quae et tibi non obsint et mihi prodesse valeant et
ab universis tum apud Deum tum apud homines laudabilia
ducantur. Id ego si doceo, si planum facio in hac quantula-
cumque causa mea futurum equidem haud ab re speravero, has
meas abs te litteras non tantum audiri, verum etiam exaudiri
decere. Tu tibi persuadeas vclim id quod ad rem attinet,
cum omnes vivendi modos cogito, nil me praestabilius nil fruc-
tuosius nil utilius vel ad vitae beatitudinem pariendam vel
ad eam couservandam arbitrari, quam ut qui docti nominamur
frequentibus nos litterarum studiis et librorum revolutionibus,
quoad fieri possit, quam creberrime inhaereamus. Maxime
vero circa ea insistendum puto quee religiosam sapientiam prse
se ferunt nostrosque cogitatus ad caelestia, ut ferrum magnes,
attrahunt Christo pra3cipiente qui ait scrutamini ^ scripturas
quoniam vos in ipsis videmini vitam seternam habere,
*
1 Job. 5, 39.
16
Igitur nobis statui ad novae taudem Legis salutares tau-
quam ad asylum aliquod fore confugiendum et posthabitis
omnis generis scriptoribus historicis, poeticis, oratoriis, philo-
sophicis atque propheticis nihil est quod malim omnium quam
homini Christianam disciplinam professo id solum litterarum
genus pra3ponendum quod Christi sectatores primarii spiritu
sancto instigati conscripsere. . Aliter cedat omnis lex. Sola
nobis vivant et vigeant Apostolorum volumina quae fidem ordi-
nant dicente ad Galatas Paulo: Nos ^ in Christo Jesu credi-
mus ut justificemur ex fide Christi et non ex operibus Legis.
Et rursus : Ego ^ euim per Legem legi mortuus sum.
Quid ergo? annon credis me tandem post innumeras R.
P. curas et istius aerumnosae terrae soUicitudiues ipsa haec
acrius pensitare posse quam soleut quandoque qui religionibus
praesunt. Mihi etiam in secundis seponitur imperatoria lex,
taraetsi jamdudum in ea palaestra triumphavi haud negligenter,
sed heus tu tandem sapere aliquando in tempore nonnihil est.
Haec volui nescius ne esses quod et magis probem et pluris pen-
dam quam Apostolorum scripta inveniri aut esse omnino mV'\
Id tu mecum ipse sentis certe scio ita faciundum.
Vide quaeso igitur ea quae restant. Ego, mi Jacobe, mea
plurimum semper interesse ^ putavi sacras habere litteras eo
charactere quo primum divinitus compositae censentur. Qua-
propter haud ab re divo Hieronymo autore in utroque genere
linguarum libenter jandudum exercitabar teneoqup veteris Le-
gis Hebraeorum libros aliquantulum habeo et nonnihil instru-
menti novi. Sed admodum delectat Apostolos etiam suo scri-
bendi more fretos, hoc est Grsecos, perlegere. Nam de trans-
fuga non adeo placet. Sua cujuslibet operis lingua dulcior
est et e dolio saepius derivata vina majestate minuuntur.
Valde hoc te certiorem fieri cupio quod et causa est et nervi
ipsi universse hujus orationis mese quamquam vereor ne tu
totam rationem ita ut ego pervelim librare graveris. At absit
de amantissimo te mei suspicari quae essent haud amica!
Pergam igitur. hoc audi et tecum habeto : Esse in Bibliotheca
1 Nos] gal. 2, 16. 2 Ego] gal. 2, 19. 3 Nach diesem lutercsse steht
ein zweites, mit rother tiiite ausgestrichen und dann wieder punctiert: interesse.
17
Prsedicatorum Basiliensium quendam miDutissimo stilo repo-
situm libellum ^ ita ut fertilior sit et maxiine portabilis quo ele-
ganter quas Apostoli grsecas conscripserunt epistolas insunt.
et quia tarn parvus tarn multa continet ad eum est mihi ani-.
mus prsßter reliquos apprime vehemens. Nam etsi esetera *
ejusdem materise istic adsint volumina quse idem ipsum melio-
ribus litteris et isdem grsecis complectantur quse profecto sunt
non dico dupla sed plurima, tarnen quod iste meus ita graci-
lis et ita manualis paret, ut se non injuria Enchiridion nomi-
nares, iccirco nisi eum habuero vitam eflflabo quam tu mihi
etiam mortuo facile reddere possis dum illud quod tuum non
est tantum consentias, ut bona mihi conditione prsestetur. Nihil
difficile abs te peto nee quod damno cedat nee quod contra
jus fasque sit. Id enim unum peto pro hoc solo tempore finem-
que posthac petendi praesentem hunc statuo ne tibi pluri mo-
lestio) futurus sim et haud dubito quin me exaudies, videlicet
ut Prsedicatoribus assentiaris easdem epistolas canonicas rem
] Der codex, um den es sich in dem briefe handelt, ist die in der
texteskritik des n. t. unter dem namen codex Basiliensis y oder cod. Reucli-
h'n. bekannte handschrift der Uasler bibliothe]^. 8ie stammt aus dem X
jalirh. und enthält auf 303 pergamcntblättern in octav das neue testament
mit ansnalime der apocalypsc. Hinten und vorn sind noch einige weitere
blattet-, mit stücken verschiedenen Inhaltes beschrieben, beigefügt. Auf
den vorn eingefügten besonders foliirten 4 blUttern sind unter der über-
sclirift Hoc modo nunc adoratur Deus bl. Ib bis 4b von der band Keuch-
lins stell'» aus Hieronymus, Lactanz, Job. Chrysostomus, Dionysius Areo-
pagita, Hieronymus, Hilarius und Cassianus eingetragen (am Schlüsse: Finit
secunda pars adorationis). Die griechischen eintragungen auf den blättern
hinten scheinen ebenfalls von R. zu stammen (bl. 304a Sanctus Dionysius
de Ecclcdiastica hierarchia co 111 sie orat u. s. w. 304b Cosmas Hiero-
solymita in hynino pentecoste u. s. w. 306» Op^ioiq s?; Afa OujxVajxa u. s. w.,
zuletzt noch auf einem papierblatte auflösung einer anzahl abgekürzter
marginalien des codex). An mehreren stellen sind hübsche miniaturen. Sie
trägt gegenwärtig die Signatur A. N. IV. 2. Auf der innenseito des vor-
deren deukcls stellt: Hie Irber Est fratrum predicatorum Conventus Basi-
liensis, scheint von der band Keucblins, das darübergeschriebene Hie lieber
dagegen ist von derselben band, wie die untenstehende bemerkung. Weiter
unten: plusquam triginta annos ^apud Reuchlinum fait, tandem post ciug
mortem redJitus conventui. Auf der innenseite des hinteren deckeis in der
ehern ecke rechts steht: Card. liagusini. 2 caetera] gemeint ist u. a. wohl
auch der sog. Cod. Bas. E., ein evaugelioncodex aus dem S jabrh.
Reu Chi in 2
18
et propriam et suam et quam' alias multipliciter habent mihi
ex bono et sequo tradituris. Quod ne in damnum tibi tuisve
possit vergere facit tenuitas libelli ac rerum copia sermonisque
quo scriptus extat aliena peregrinaque commoditas, nam graecus
est qua lingua nedum Basilea omnis, verum etiam tota quidem
Germania non utitur. Ea quoque in causa quicquid per te fiet
id jure optimo fiet. Intelligenti tibi loquor confidentissime.
Legavit, üt nosti, bonae memorise Jo. Rhagusseus, S. Syxti
Cardinalis libellos hujusmodi graeculos Jacobitis Basiliensibus
quos si alienare prsesuraant poena extat adjuncta ut in com-
missum tibi cadant. Tota causa hsec est : defensione non eget,
controversia caret. Gratificari te mihi posse omnes intelli-
gunt, tu vero omnium maxime, qui ipse doctissimus es jure-
que facies si volis. Et voles si quid sit amicitia cogites
animumque erga te meum et in tuum monasterium sinceram
affectionem meam perpendas. Is enim affectus est omnium
optimus et integerrimus promptusque si quid mihi gratum
commodas ad indesinenter recompensandum.
Fortassis ajes: legatum est, sacrum est. verum tamen quid
tum? Et Hieremise librum templo dicatum consules Regis non
injuria ex ipso Gazophylacio desumpsere * et B. Pauli * suasu
libros secum membranasque Timotheus congessit. Tarquynius
quoque Superbus quondam rex a Sacra Sibylla S. Fatales Ro-
manorum libros sere coemit. Semper aliud in alio ejus causse
haudquaquara injustum fuit. Etenim amens mihi principio vi-
dear, mi pater, nisi hoc sapiam. quem peues commissoria est
eam illum abdicare aliquando posse cum lubet amicisque gra-
tificari Divi Severus et Antoninus rescripserunt. Si quis vec-
tigal non solverit hoc concedente publicano ut solent facere
res in commissum non cadere. Verba ipsa legis sunt ultimae
de commissis. quibus edocemur juri nos commissorio sponte
nostr'a renunciare non prohiberi. et apud consultrssimum Ju-
lianum legitur id quod post Imperator sequutus datis ad
Prajfectum Prajtorio litteris insinuavit cuique Heere iis qü«
pro se inducta sunt renunciare. Ita tu quoque in pnesentiarum
eo munere commissoriae mulotce decoratus quid obstabit quo
J 2, Makk, auf. 2 Pauli] 2. Tim. 4, 13.
19
mihi amantissimo tui non etiam hac sola vice cedas, ita ut
gratiam unicam hanc apud te inveniam quse certe posthac in
consequentiam trahi neque debeat neque possit. Quid autem
tristius quam ocultari lumen sub modio : et Eunuchum Aethio-
pem absque Philippo librum Esajae quasi vinctum tenere.
Quid lugubrius quam sapientem Danielem captum a Barbaris
etiam ei Barbaro servire oportuisse qui in morem bovis foBnum
comederet ^ Benivolentior sum Apelliconi Tejo cujus Strabon
meminit qui cum videret universam Theophrasti Aristoteli-
camque Bibliothecam ad homines plane imperitos jure legati
devolutam magno ipse sibi eam et conatu et argento in urbe
Scepsi comparavit ^ quse res nobis majoribusque nostris in
non mediocrem cessit commoditatem. inde enim artium divi-
tise thesaurique philosopbise ad nos usque devenere. potuit
Apellicon usurpare proverbium gallo Jaspis : Margarita porcis.
Deinde id vide quod Revelatio s. Joannis continet. nam is
cui erant Septem cornua venit et accepit de dextra sedentis
in Throno librum ^ non enim in manu divina nee apud quatuor
et viginti seniores über ipse archani sermonis permanere de-
buit sed et suscepit qui dignus erat et aperuit qui noverat:
non hircus aliquis sed agnus.
Hsec in typo scripta causse nostrae non parum conducere
videntur. nam pace tua dfxerim: profecto qui ejuscemodi lib-
ris annos citra quinquaginta prseteritos unquam usus fuerit
est nisi ego ipse alius nemo, ita ut dedecori quandoque a pleris-
que habiti siut. cur? quoniam quse inessent ignorabant omnes.
Nee adhuc istic apud vos extat qui vel cognoscere cuperet.
Itaque, ut leges humanse perhibent, exti:aheridum est aurum
a Barbaris et prsecisis unguiculis Hebrseo ducere uxorem Pa-
Isßstinam aliquando licuit. Molestum forsitan est tuse dignationi
me pluribus verbis agere tecum. Solum eas precor, etiam leges
contempleris quas in libro primo de Legatis ssepe' legisti nam
eo loco cujus Caput extat; filius familias miles. Verba legis
h»c sunt: Si quid alicui licite fuerit relictum quod ipse qui-
dem propter corporis sui vitium vel propter qualitatem relicti
vel aliam quamcunque probabilem causam hoc habere non
potuit alius tamen hoc habere potuit quanti solet comparari
9t-
1 Vgl. bach Daniel passim. 2 Strabo XllI, I, 609, 644. 3 Apok. 5, 7«
20
tantam sestimationem accipiet. Alia item ejusdem capitis lex
ait: Di?i Severus et Antoninus rescripserunt eos qni in testa-
mento vetant quid alienari nee causam exprimunt propter
quam id fieri volint nisi inveniatur persona cujus respectu
hoc a testatore positum est nullius esse momenti scripturam
quasi nudum prseceptum reliquerint yel quia talem legem in
testamento non possunt dicere.
Gertum est itaque, mi Jacobe, neque qualitatis grsecse
linguse Prsedicatores hactenus capaces neque Legatariis ipsis
tali relicto valde consultum fuisse. Sed doceo sus Minervam.
Et finis tandem sit epistolae, si prius te commonuero, nihil
R. P. literarum, nihil doctis Omnibus tarn perniciosum quam
cunctos bonarum rerum libros una Bibliotheca velle recludere
vel non potius malle omnifariam esse distributos. Teste sit
incendium Alexaiidrinum quo uno ad milia forme voluminum
septingenta (o ingens calamitas) et incensa et exusta fuerunt.
Quse si fuissent sparsa inter doctos quantum, proh deum,
fidem atque hominum nunc sapientise thesaurum haberemus.
Te velim accurate cogites iterum atque iterum, si istum mihi
libellum novi Testamenti per Prsedicatores dederis, id est, si
iis daturis auxilium favorem consensum praestiteris vel regnum
mihi aliquod vel semimortuo vitam dedisse. Quod erit monu-
mentum apud me bonitatis tud6 se'mpiternum. Mitto ad vos
duos libellos ^ quorum alterum in tuum alterum in hominis
doctissimi Doctoris Lapidani ^ honorem de grseco in latinum
traduxi quod officium meum si vobis placuisse cognovero, posthac
Deo adjuvante plura dabo. Vale: Ex Stutgardia Anno 1488.
5 bl. in 40 handsclir. in dem saminelband der Basler bibl. E. III. 15.
XVI.
Basel. 81 Aug. 1488.
F. Jacolius Sprenger ' Provincialis ordinis procdicatorum
an Reuchlin,
übersendet R. die im vorigen briefe (nro. XV.) erbetene
haiulschrift , da er lieber dieser, als der freundschaft R's
1 (liios lib«llt>s] iiHinlicli die oralio Prucli <?pI«copi Cy/Ziceusls s. o. und
diu oratio Tyrii Mnxiini Platoiiici. 2 Joli. a Lapidc h. u. 3 IJbcr J. Sp.,
den veiT, des „liexeuh inimcrH" vgl. Erhard, 8S. Ord. Prsed. i. fol. 880^ sq.
21
verlustig gehen wolle. R. möge die handscbrift bis zu sei-
nem tode behalten, und nur dafür sorgen, dass sie nach
demselben wieder nach Basel gebracht würde. ' Ex Basilea,
ult. Augusti 1488.
Gednickt: 1 = J. v. e. p«.
XVII.
Pavia. 1 Sept. 1488.
Petrus Jakobi an Eeiiclilin,
beklagt sich über sein hartnäckiges schweigen, erinnert an
früher geleistete dienste, und bittet, ihm die bücher zu nen-
nen, welche R. noch fehlten. Datum Pa|)ia;. Anno 88 kal.
Septembr.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5»; 2 = J. v. e. c 3fl; 3 = C. v. e.
II fol. 16b sq.
XVIII.
Constnnz. 26 Sept. 1488.
Martinas Breminger ^ L. D. an Eeuclilin,
schickt ihm das Compendium Alcinoi und andere entliehene
Schriften zurück und theilt ihm mit, dass er die lateinische
Übersetzung dreier lucianischer schriften besitze. Ex Con-
stantia 26 Sept. anni 1488.
*
1 Dass dies gescbebcn, lehrt die oben s. 17 a. 1 mitgetheiltc bemer-
kuiig. 2 Martin Prcminger Uranius stnd. in Ingolstadt, dann in Florenz,
wo er mit den italicniscben gelehrten , namentlich mit ^larsilius Ficiuus
bekannt wird, mit dem er auch weiter in Verbindung bleibt, vgl. M. F.
Opera. Paris 1G41. I, 926. 927. 928. 939. 948. 952; auch Melancbthon sagt:
Uranius qui etiam ex Italia consulebatur. Corp. ref. XI, 1026. Er wird
doctor der rechte 25. Jan. 1472, dann bischöflich Constanzer kanzler, seit
1490 prof. des kanonischen rechts in Tübingen. StHlIn , Wirtcmhergische
gcsch. Hl, 8. 770. Seine thJltigkeit bei der rent«;nablüsimg dt-r Stadt Frei-
burg, mit der Zasius buanftragt war (1495), erzUhlt Siintzing: Ulrich Z.
Unvel 185'.) «. 19, vgl. s. 311. Bcbel widmet ihm ein freundschaftliches
gedieht (vgl. die z. J. 1496 angcf. Sammlung); ders. sciinibt seiner tochter
Barbara ein epitaph, vgl. Zapf: Heb. Hebel, Augsb. 1802 s. löS. Uranius
starb zu Bob-iuliausen 28 MUrz 1501 (Eysenbach, gcsch. d. univ. Tübingen
8. 247 a. 30, woselbst der titel einer zu erscheinenden, aber nicht erschie-
nenen mouographie über Uranius angegeben wird).
22
Gedruckt: 1 r= C. v. e. c 8»; 2 = J. v. e. d 2«; 3 = C. v. e.
Ilfol. 16b sq.
XIX.
(Baden. 7) 1488.
Joannes Molitorius ^, J. M. D. Decanus Badensis an
Reuchlin,
dankt für den erhaltenen brief, bittet aber, ihm die darin
vorkommenden griechischen stellen, die er mit ungeschickter
band abgeschrieben habe, zu erklären. Vale, anno 1488.
Gedruckt: 1 z= C. v. e. c 6ab; 2 = J. v. e. c 4ab; 3 = C.
V. e. Ilfol. 18a. b.
XX.
? 18 Febr. 1489.
Adam Frei ^ Phorcensis , cantor ecclesise collegiatae
cancellariusque Badensis an Eeuchlin
dankt für dessen brief, wehrt aber die vorwürfe ab, als habe
er durch Übernahme des weltlichen amts seine geistlichen
Verpflichtungen verletzt. 12 Cal. Mart. anno 1489.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 6b fg.; 2 = J. v. e. c 4b; 3 = C. v.
e. II fol. 18b sq.
XXI.
Rom. 7 Merz 1489.
Conradus Leontorius ' an Eeuchlin
schickt einen brief voll von freundschaftsversicherungen und
legt einen bereits in Mailand geschriebenen, sowie andere an
] J. M. ist ein scliüler des L. Dringenberg in Schlettstadt (vgl. Klüpfel,
vita Celtis I, s. 58); einer der begleiter des markgrafen Jakob von Baden
auf dessen reise nacli Rom 1498, vgl. Riegger, Amoenitates Friburgie» II,
s. 455. 2 Über A. F*. vgl. Riegger a. a. o. und Majus I. c. s. 85. 3 Conrad
Leontorius (Leonberg, Löwenberg) eistercienser mönch in Maulbronn; von
1504 bis 'ZU seinem tode (1 Jan. 1511) im beginenkloster Engelthal, süd-
lich vom dorfe Mutterz, wo er junge leute, unter andern Bonifacius Aracr-
bacb in den Wissenschaften unterrichtet (vgl. Fechter: Bonifacius Amerb.
23
Adolph Okko und sonstige freunde gerichtete bei. Romse.
Nonis Martiis a. 1489.
Gedruckt: 1 = C. v. e. f 4«; 2 = J v. c. h 1«; 3 = C. v. e.
II fol. 45a. b.
XXII«.
Stuttgart. 1489.
Joannis Reuchlin Pfortzennsis epistola in quottidiana
colloquia greeca ad Reverendissimum pati-em et dominum
Joainnem Dalburgium Vangionum episcopum incipit ^
Ssepius compertum id est, reverende pontifex, quod inter
claros eciam viros obtinuit, ut tenuissima munuscula quando-
que amoris indicia sint quam maxime memorabilis. Unde
mihi persuadere aliter haud possim meque continere nequeam,
quin de te quotiens cogito (quodque fit frequenter) pro-
fecto semper opto aliquid saltem quantulumcunque id futurum
sit, ad te dare, quo animum tuum delectari credam. Non
quod tam insanus sim, ut me ob quaslibet largitiones putem
abs te diligi tam bono principe (nostra enim amicitia non
ex inopia aut indigencia ortum cepit) sed quia mirifico af*
ficior gaudio sola recordacione gratitudinis ^ tuse. Erit igitur
inter nos ejusdem ponderis magnum bonum et parvum, quibus
non res sed voluntas pensatur, dummodo crebra iterentur quse
parva sunt ^ Hesiodi sententia:
#
Nam 81 cum parvo parvum componere eures
et simul id facias majns fit forsitan illud.
*
in Basier beitr. z. vaterl. gesch. 1846 2. band). Eigene schriften sind von
ihm nicht erhalten, nur ausgaben z. b. der lateinischen bibcl; in zeitgenössi-
schen werken jSnden sich einige briefe und gedichte von ihm, z. b. in Theod.
Gresemundi Incubratiunculae, bonarum Septem artinm apologiam ... coniplec-
tentes Mainz 1494 in 4o, ebenso in Petri Schott, Lucubrat. und Biblia latina
cum postillis flugonis a. S. Caro vgl. Kiogger Amcen. lit. Friburg. s. 189 n. a.
I Über Joh. v. Dalburg vgl. Zapf: J. v. 1). Augsburg 1789, naehtrag
Zürich 179C; Erhard, gesch. des wicdcraufblühens wisseiiscli. bildung in
Teutschland 1826, I, s. 356 bis 374; Ulmann: Memoria Job. Dalburgii
1840. Briefe Dalburgs in diesen schriften u. unten; ein gedieht bei Mfine,
quellcnsnmmlung zur bad. landesgeschichte III, s. ir)6. Vgl. auch die notiz
Melanchthons corp. ref. XXIV, c. 280. Die frcundschaft D.s mit K., viel-
leicht durch Agrikola veranlasst, wurde sehr innig, erkaltete aber später
aus unbekannten gründen. 2 gratudinis 1. 3 sut 1,
24
Eo ego pacto' colloquionim libellum ^ hunc collegi, grsece
latineque conscriptum instar Julii Pollucis * hominis literatis-
simi, unde gracula possis verbula expiscari cum tuo familiari
Adolpho Ocbo ' atque nostro potius quottidie conferenda. Sed
noctua Atlienas fero quod Grsecis est proverbinn quotiens
abundanti^e quicquam adjicitur; ii (Jiev ^apotjAta (pr^/jt yXaOxa ei;
'AÖT^va; *. Vale feliciter et cura permaneas Clemens nobis in
finem usque. Ex Stutgardia. 1489.
1 = Handscbr. Stuttg. k. ö. bibl. Poet, et phil. 76 (abschrift des
Nikolaus Basellius); 2 = Handscbr. Basel, univ. bibl. F. VI, 54
(abschrift des Joannes Draco Spirensis 1498) fol. 25b bis 26*^.
XXIJb.
Stuttgart. (?)
Eeverendo patri et illusti'i domino Joanni Camerario
Dalburgio Wormaciensi Episcopo Joannes Eeuchlin
Pfortzennsis S. p. d.
Solebant, illustris pontifex, majores nostri cum ad aras
oflFerri libuisset, alii tauros ut Aeneas apud Vergilium alii
agnos ut Atrides apud Homerum, plerique Capros ut Abra-
am apud Moysen ^ aut denique vinum cum pane ut Melchisedech
apud eundem ^, partim thura cum timiamite ut Pytagoras
apud Philostratum '^^ reliqui placentulas cum lacte presto li-
tare. Unde Buccolicon illud extat Sinum hictis et hsec te
liba ®. caeterasque duos statuam tibi pinguis ^ olivi ^^. Ego non
unus ex minimorum turba tibi sacro antistiti periude ac doc-
tissimorum hominum deo cuiquam quid oflFeram non habeo
nisi meorum quondam laborum decimas, videlicet hanc in
*
1 coli. Hb.] Das scbriftchen ist eine sanimluug kleiner griechischer
gesprttche mit nebenstehender lat. Übersetzung nach art eines modernen
abebuchs. 2 Pollucin] gemeint ist dessen 'Ovo[xaaTtxov eine schrift von
ungemeiner Wichtigkeit, eine masse der wertbvollsten nachrichten über das
griechische und römische alterthum enthaltend. Seine kcnntniss musstc
Rcuchlin auf eine handschrift des Werkes gründen, denn die erste ausgäbe
erschien in Venedig 1502. 3 Ocko s. o. n. XXI u. unten. 4 Als Sprich-
wort schon bei Aristophanes, Aves 301. 5 Gen. cap. 14, 18. 6 Gen.
cap. 15, 9. 7 In der schrift ta e; Tov Tuavea 'AÄoXXwvtov. 8 Verg. Bucol.
ecl. Vir, V. 33. 9 pignis 1. 10 Verg. Buc. ecl. V, 68.
25
Hngua graeca differenciorum * editorum, quam olim cum apud
Pariseos in galliis hiemarera ^, ex plerisque prseclaris aucto-
ribus, Planuelem dico, et Georgium Chirobuscum, Theodore-
trimque ac alios grammaticos collectam non sine insigni perse-
verancia totas ad lucernam noctes lucubravi. Quia vero cse-
terorura nihil possideo quo te oblectare putem, speravi equi-
dem vel ex hoc saltem munusculo te cognoscere observanciam
in te meam illam admirandam. Itaque mox idiomata dijudi-
camus. Vale pontifex sacer.
1 = Handschr. Stuttg. k. ö. bibl. s. o. XXII« ; fol. 6" ; (abschrift des
Nik. Bassellius); 2 = Baöel s. o. XXII«; fol. 35i>.
XXIII.
Eom. 1 Augudt 1490.
Jacobus Aurelius de Questemberg ', Decretoruin Doctor
et Brevium apostolicorum scriba Joanni Reuchlin IUu-
stris Comitis Wirtembergensis Oratori et Consiliario *.
Magnifice vir et doctor excellentissime salve. Hodie mane
paulo post horam undecimam cum tui visendi gratia diverso-
1 Der brief ist die vorrede zu der schrift: De qiiatnor griBCSD lingu»
differcntiis. 2 hiemnrem winter 1477 bis 1478 zwischen Basel und Or-
leans, freilich höchstens bis Jan. 1478. Über Planuelis finde ich nichts;
Georgias Cbocroboskps (schweinhirt, beinamen ihm von seinen feinden ge-
geben y während seine freunde ihn te/^vixö^ nannten) lebte im 4 oder 5
jahrh. und ist verf. vieler kleineren, grammatischen Schriften, die ganz oder
in fragmenten zerstreut erhalten sind; ein grammatiker Theodoret soll über
aspiration geschrieben haben, wovon nur wenige bruchstücke bekannt sind.
3 Für Questembergs leben mag folgende stelle Melanchthons genügen. Mc-
lancbtbön sagt in der vorrede zu Prodi paraphrasis in quatuor Ptolemni
libros do Sidcrum effectionibus. Basel (s. a) 8o. 1554 1 Sept. an Hier. v.
Knmmerstadt, der ihm die von Questenberg herrührende handschrift ge-
schenkt hatte: Eo autem vidi libentius exemplum tuum, quia mox cum
aspexi, Jacobi Questebergii Ihanuni sgnovi, cujus viri rccordatione propter
mnitas causas delector et mcmoriam virtutum ipsius tradere postcris cupio,
quod tarnen ipse suis scriptis multo melius facere potuisset. Natus in op-
pido Friburga, cum in pulria academia linguam latinam et illa philosnphi»
initia didicissot, qu86 tunc tradebantur, aencio qua occnsione Romnm venit
^lexandri pontificis tempore. Ubi proptcrea quod et eleganter pingebat la-
tinas literas et latiuum sermonem minus horrido pronuntiabat, quam usi-
tatum est nobis in Gerpiania natis et deinde ad sonum agrcstem adsaefao*
26
rinm yestram ^ peterem, nüQciatiim est milii e media via te
Bine literis meis quas famolo roeo ad te dederam ante lucem
hinc abiisse, qnod ut postea comperi moleste qnidem ut debui
ferebam, qnippe qui fmcta jocundissimae consuetadinis tuse tarn
subita discessione privatos essem. Cnpiebam equidem nonnoUa
adhuc tecQin coDferre et pro tuis in me officiis, qnom re non
*
tis, familiae so« eam adjanxit senex cardinalis Venetas, Marcas de sancto
Marco, qnem tanc et propter emditionem et propter vits integritatem om-
Des bonesti et Venetiia et in arbe Roma plarimi faciebant et vcnerabantur.
Hie cum vidisset nataram in Jacobo doctrinanim capacem esse, parte la-
boris in describendis latinis libris eam levavit et discere gp*fBcam lingUAm
jussit Rom» eo tempore senex Argyropylns Tbucydidem interpretabatur;
bunc multi cardinalis et mniti regnm et principum legati et alii romani
cives et bospites docti andiebant. Quem com avide Jacobus audiret et
domi jam graecos libros certis boris qnotidie describeret, et esset in fa-
milia cradita, non lingnas tantnm latinam et grscam prsclare didicit, sed
ctiam pbilosopbiffi initia percepit. (darauf folgt die angeknüpfte bekanntschaft
mit Reuchlin und der bOcber, die dieser von ihm empfieng s. n. 10 Not. 1514,
dann): Cum autem controversia Capnionis mota esset, bic Jacobus Queste-'
bergins, memor veterid amiciti», magna fide apud Leonem pontificem, apud
Cardinalem Venetum Grimanum et alios, tueri Capuionem coepit ac plus ei
bnjus nnins viri autoritas profhit, ne crudelitate monacborum deleretur, quam
rcgum et principum literse qu» eum Leoni commendarunt (vgl. u. 13 Juni
1615) Diu enim Romse vixerat Jacobus et publica negotia norat, et propter
prudentiam et diligentiam in omni officio ssepe a Leone et a cardinalibus
de sammis ncgotiis consulebatur; a doctis etiam propter eruditionera dili-
gebatur. Ac moderationis ejus hoc non obscurum testimonium est, quod
eam aditum baberet facilem ad amplissima sacerdotia et ad opcs, contentus
fuit mediocri loco et exiguis facaltatibus , quas ita collocavit, ut multis
germanis bonpitibus inde opem ferret. Corpus reformatorum VllI col. 339.
840. Scbriftstcllcriscb bat sich Qucst. durch eine lat. Übersetzung der
tafel des Cubcs (München, cod. tat. 924, fol. 129 bis 143) bekannt ge-
macht; ein gedieht von ihm auf Dalburg (132 Hexam.) Rom 1485, ist ge-
druckt boi Mone, qucllensammlung z. bad. landesgcscb. llf, (1863) s. 156 fg.
Q. Süll 1527 bei der eroberung Roms gestorben sein. 4 Ich theilc
diesen brief trotz der geringen Wichtigkeit seines inhalts wegen der bedeu-
tung mit, welche Q. für die geschiebte Reuchlins und des Rcuchlinschen
Streites besitzt.
1 vestrum] Dass Reuchlin mit Ludwig, einem natürlichen söhn des her-
sogs Eberhard, die reise nach Rom unternommen hat, habe icli als vermu-
tbung hingestellt in Mel. oratio, s. 26. Dass dieser brief des Questemberg
einen hauptbowehi für Reuchlins 2te italiänische reise liefert, 1490 bis 1491,
die früher bezweifelt warde, ist a. a. o. s. 22 gezeigt.
27
possem, verbis saltem qualibuscunque gratias agere, quanqiiam
non plane intelligebam, qua dicendi copia, quibus verbis aflfec-
tum animi erga te mei declarare potuissem cum consydero
vim et bonitatis tuse et amoris quam in mirifica illa de me
praedicatione pulcherrime declarasti quum hesterno vesperi
t6 77poo{|jLtov ^(ppoSiiiieo); ei; tou; e^sy^jOD? cofpwTtxou; toO apiiTO-
teXou; non sine admiratione immo cum summa voluptate vidis-
ses x.al Y«? epwTi luoXkixi^ w TroXu-paiAt toc »xt, y.y.'ki )taXa TrepavTai.
Prseterea tti; xxXoxayaÖia; spyov idxlv olo; av 6 S'javXpo; yfvoiTO
Toiou; Ss ^auToO etvxt av gu^aiTO. Tibi igitur pro sapientis
more prsemium sit virtus tua, ubi mea non responderit. Ita-
que meum perpetuum Studium et mutuam benevolcntiam ob
memoriam tuse optimae de me spei quoad vixero nunquam de-
futuram tibi poUiceor, conaborque modo votis aspiret deus ne
tuse apud Reverendissimum dominum communem episcopum
Wormaciensem futurse commendationis ejusque in me beneficio-
nim pigeat. Vale igitur et me si mereor illius gratiöE^ com-
menda. Eomse ex sedibus Reverendissimi Dn. Cardinalis S.
Marci Calend. Augusti 1490.
1 = C. V. e. g 7b 8*; 2 = J. v. e. k i sq.; 3 = C. v. e, II. fol.
57b sq.
XXIV.
Eiclistädt. 3 Nov. 1490.
Bemardus Adelmann de Adelmannsfelden an Reuchlin
dankt für den erhaltenen brief, lehnt aber die vorwürfe, dass
er nichts voröffentliche , mit hinv\reis auf seine Unfähigkeit ab.
Die Homerübersetzung des Lorenz Valla besitze er nicht, schickt
daher den anfang einer in Rom gekauften Übersetzung des
Nikolaus de Valle, theilt mit, dass eine solche von dem bi-
schof Johann von Fünfkirchen vollendet sei, ^ und l)ittet um
Übersendung der werke des Chrysostomus. 4 Non. Nov. anno
1490. Aistadii.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 4a.b; 2 = J. v. c. c 2«'>; 3=0.
v. e. II fol. 15a. b.
*
1 Über diese Übersetzungen vgl. Vahleii, Laur. Vall« opusc. tria Wien
1869 8. 61 bis 127.
28
XXV.
Manttia. 20 Dcc. 1490.
Gabriel Bbssus Mantuanas Secretarius an Reuchlin
meldet, dass er R's wünsch, ein exemplar der Ilias zu er-
halten, noch nicht habe erfüllen können, aber bald zu erfül-
len hoffe. Mantuae 13. kaL Jan. 1490.
Gedruckt: 1 =C. y. c. b 3*-l>; 2 = J. y. c. b 1^; 3 = C. v. e.
n fol. 8*.
XXYL
(?) 1 Apr. 1491.
Gabriel Bossus an Reuchlin
dankt für seinen brief vom 4 März, in welchem wiederum
der Sehnsucht nach einem Homerexemplar ausdruck gegeben
sei, und schickt, um diese einigermassen zu befriedigen, durch
Petrus Jacobi ^ 8 bogen einer lateinischen Übersetzung. Quin-
gentulis, 6 Non. Apr. 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 3^; 2 = J. y. c. b Ib; 3 = C. y. e.
II fol. 8a. b.
xxvn.
Elwangen. 26 Apr. (1491?) 2.
Conradus Adelmann ^ nobilis canonicus an Reuchlin
dankt für seinen brief und verspricht das buch Bessarions,
das sein bruder noch besitze, ihm bald zu verschaffen. Ex
Elwangen 26 Aprilis.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 4b; 2 = J. v. e. c 2b; 3 C. v. e. II
fol. 1 5^ sq.
*
1 P. oben n. XI, XIII, XVII. 2 Die Jahresbestimmung ist, da
in den origg keine angegeben, anch ans dem Inhalt nicht erkennbar ist,
nach der Ordnung gewftlilt, welche dem briefe in den alten Sammlungen
angewiesen ist. 3 Conrad Adelmann, bruder Bernhards, s. o. n. VIII,
Canonikus in Elwangen seit 1488, in Augsburg und Zell (?) seit 1502, st.
dem katholischen glauben treu 1547, 6 Febr. Seine grabschrift bei Khamm,
Hierarchia angustana I, s. 612. Nur briefe vun ihm und die ausgäbe
einer .schrift sind eilialten an Paul v. Oberstein Aventin vgl. VViede-
niänn: Joh. Turmaier, genannt Aventin (Freising 1858) s. 121 fg ; IIuui-
melbargs briefe an ihn s. bei Veith, Peatinger s. 191 (g.
29
XXVIII.
Florenz. 5 Juni 1491.
Pro * adolescentibus e Suevia missis ad Academiam
Florentiam [Marsilius Ficiiius] Ludovico Nauclero et
Joanni Phorcensi Germanis Jurisconsultis ^.
Scribitis ad nos vestroque nomine Germanise principes
Florentiam adolescentes erudiendos tanquam ad academiam
filios, immo ex academia mittere videamini, atque apud exteras
nationes perquirere vobis jam domesticam disciplinam. Qua)
rerum vicissitudo est? Quantum insolentes plaerique more sopliis-
tarum aliena temere profitentur, tantum vos modestissimi viri
vel propria ritu socratico difiitemini, hoc prae ceteris admi-
randi quod quam curiose multi lapillos terrae visceribus recon-
ditos perscrutantur, tam accurate vos cselestem sapientiae splen-
dorem ubique gentium prosequimini. Quamobrem incredibili
quodam amore erga vos aflfecti, adolescentum vestrorum cu-
ram pia mente suscepimus, et in primis insigni pietate hospiti
commendavimus, dabimusque indies operam, ut ager natura
fertilis frugem quandoque proferat foelicissimam. Vos igitur
bono animo estote et principibus vestris nostro nomine res-
pondete, magnanimum Laurentium Medicem cujus et ipsi clien-
tes sumus adolescentum prividentiam libentissime suscepisse.
5 Junii 1491. In agro Caregio.
1 = Epistole Marsilii Ficini | Florentini. Am schluss: M. F.
Floretini Eloquetissimi uiri Epistole familiäres foelicitcr finiunt: Im-
pensa Ilieronymi Blondi Florentini . . . impresse Venetiis . . . Die et
hora Mercurii: Vigilia Divi Gregorii anno salutis MCCCCLXXXXV.
fol. CLXXVI. 2 = C. V. e. b Ib sq.; 3 = J. v. e. a 4^»; 4 = C. v.
e. II fol. 5a. b.
1 Pro Q. 8. w. aasgelassen 2. 8. 4. 2 Aufschrift in 2. 3. 4. Marsi-
lius Ficinna Florentinns Joanni Keuchlln Phorcensi et Lodovico (Ludov.
3). Nauclero Gcrmanis Jurisconsultis S. Über M. F. vgl. liähr in Ersch
und Gruber I, 44 s. 1 bis 18 und Keumont, Lorenzo de* Medici If, s. 27
bis 40. 3 8 Junii 2. 4. Nach suscepisse: Valctu 3. datum und ort aus-
gelassen 3. Florentise hinzugefügt. 2. 4.
30
XXIX.
Florenz. 16 Juni 1491.
Demetrius Chalcondyles ^ Atheniensis an Reuchlin
beglückwünscht den R. wegen seiner hervorragenden kennt-
niss der griechischen spräche, meldet ähnliche entzückte ur-
theile im namen des Hermolaus Barbaras * lobt Reuchlins
entschluss, seinen bruder ^ Studien halber nach Italien zu
schicken und verspricht diesem auch vom herzog anempfoh-
lenen Jüngling alle hilfe angedeihen zu lassen. a:u6 4>>.ü)psv-
Gedruckt: 1 = C. v. e. i 4» b; 2 = J. v. e. m 2; 3 = C. v. e.
II fol. 70« fg.
XXX.
(?) 20 Juli 1491.
Eeiiiherus Digc Lotharingiae et Bani ^ an Reuchlin
schickt den arzt und rath Johannes Clavi mit Aufträgen an
B. und bittet, dem abgesandten dasselbe vertrauen wie ihm
selbst zu schenken. Ex Castineto, 20 Julii, 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. i 2b; 2 = J. v. e. 1 4b ; 3 = C. v. e.
II fol. 68«. b.
1 Über Dem. Chalk. vgl. Hodius de Graecis illustribus, s. 211 bis
226. 2 Über H. B. vgl. Mohnik. in Ersch und Grubers Encyklopttdie
I, VII, s. 350 ff. Über die von H. R. 1490 geschehene Umwandlung des
namens Reuchlin in Capnio (vgl. ra. Mel. oratio s. 23) findet sich die erste
notiz in einem briefe des Georg Öbmier an seinen bruder Nikolaus: Cum
in Italia esset Reuchlinus, et sonus nominis peregrinus offenderet erudi-
torum aures, Hermolaus Barbarus jussit ei nomcn ferre Capnionis. Tanti
viri autoritatem libenter est secutns Capnio. Nee tamen maiores suos
Bpernatus ost, sed eos etiam in scriptis cum illustri pietatis significatione
celebrat. (Für das letztere vgl. Reuchlins vorrede zu den Rudimenta beb-
raica 7 MRrz 1506) 1536. Corpus reformatorum ed. Brctschneider. vol. III
col. 211. 3 Dionysius vgl. ra. Reuchlin s. 29 fg., wo zu verbessern, dass
D. R. allerdings 1490 Bakkalaureus in Basel geworden ist, n. unten. 4 Der
brief ist außer im griechischen original auch in einer (von R. herrüliren-
den?) liit. Umarbeitung gedruckt: C. v. e. 61> sq. u. s. w. 5 Der tat.
ausdruck dieses bricfes kann dem oben s. 10 A 2 ntitgetheilten würdig zur
Seite gestellt werden.
31
XXXI.
Florenz. 8 Aiignst 1491.
Joannes Streler an Reuclilin
theilt nachricliten über sein und seinen Schutzbefohlenen, Diony-
sius B., ergehen mit. Sie lernen griechisch bei Dem. Chalk.,
werden bei Christophorus Landinus ^ Horaz und Cicero, bei
dem blinden Lippus Virgil und Quintilian hören, er habe auch
den Grafen Pikus von Mirandula * gesprochen, der sich sei-
ner freundlich erinnere und um mittheilung seltener bücher
bitte. Eine hebr. bibel habe er noch nicht erlangen können.
Ex Florentia 6 Id. Aug. 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2» sq.; 2 = J. v. e. a ^^; 3 = C. v.
e. II fol. 5b sq.
XXXII.
Innsbruck. 24 Nov. 1491.
Adolphus Occo ' illustr. Sigismundi arcliiducis Austrice
medicus an Reuchlin
dankt für seinen brief und die darin enthaltenen glückwünsche,
wünscht, von amtsgeschäften frei, sich allein den Studien
widmen zu können, und sendet seiner frau und seinen freun-
den grüsse. Ex Inspruch in profesto divae Catharinse, a.
Chr. 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c^ sq.; 2 = J. v. e. b 3l> fg.; 3 = C.
V. e. II fol. 21*.
1 Über C. L. vgl. Reuniont, Lorenzo de^ Medici II, s. 40 ff. 2 Vgl.
ni. Reuchlin, s. 167 ff. 8 A. O. geb. zu Osterbausen in Friesland, wird
1488 leibarzt des pfalzgrafen Philipp (pfälz. copialbach im Karlsruher
archiv XVI fol. 1.), kommt dadurch in berührnng mit Dalburg (s. o. s. 24
A. 3.), 1491 leibarst des erzherzogs Sigismund, kommt 1494 nach Angs-
bürg, wo er als vielgesucbter arzt 24 Juli 1503 starb. Seine bodcutting
als arzt wird sehr hoch gestellt; seine bibliotbek sehr gerahmt, nU dicliter
wird er mit Rud. Agrikola und Theod. Ulseniiis von CaUU als die trcs
Frisi» poet« bezeichnet. Vgl. ßrucker: Ilist. vit« Adolphorum Occorum
Lips. 1734 8. 27 bis 38.
32
XXXIII.
Florenz. 25 Nov. 1491.
Johannes Streler an ßeuchlin
schreibt, dass B. sich mit unrecht über seine lässigkeit be-
klage: es gäbe in Italien nicht soviel bücher als er erwarte.
Er habe weder eine vollständige hebr. bibel, noch Äschines
reden oder Plotinus werke finden können, schicke aber Piatos
werke und eine schrift des Pikus; alle griechischen hand-
schriften würden von Lorenz v. Medici aufgekauft. Dem. Chalk.
lese in Mailand, daher fehle einstweilen ein griechischer leh-
rer. Ex Floren tia, 7 Cal. Dec. 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2b; 2 = C. i. v. C«; 3 = C. v. e.
II fol. (y\
XXXIV.
Tübingen. 1 Dec. 1491.
Martiniis Uranius * an Eeuchlin
schickt ihm Schriften des Jamblichus, des Proculi in Alcibia-
dem und des Synesius, bittet, ihm dieselben bald wieder zu-
kommen zu lassen. Ex Tubinga prima dec. die, a. 1491.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 8»; 2 = J. v. e. d 2«; 3 = C. v. e.
II fol. 2la.
XXXV.
[Worms?] 12 Dec. 1491.
Joannes Caraerarius Dalburgius episcopus Wormaciensis
an Eeuclilin
dankt in seinem und seines bruders ^ namen für die in latei-
nischer prosa und deutschen versen überscbickten Überset-
zungen aus dem Griechischen ^ bedauert, dass mannigfache
geschäfte ihn bisher am schreiben verhindert hätten, und dass
auch jetzt ein auftrag des pfalzgrafen Philipp , wegen verhand-
*
1 Hrcminger s. o. nro. XVIII. 2 Tlieodorieh vgl. über ihn z. b.
Mnnlius Lucoriim connnunium collect, s. 572. 3 Sie sind nicht erhal-
ten; nicht zu verwcichseln mit den oben n. XXII bcsprochcuco.
33
langen mit dem schwäbischen hund nach Augsburg zu gehen,
ihm weitere mittheilungen unmöglich mache, hoflft, dass die
sinistra fata, in denen R. eine traurige Vorbedeutung für das
leben seines landesherrn erblickte ^ ohne schlimme Wirkung
vorübqrgehn würden, und bietet ihm für alle fälle bei sich
eine Zuflucht an.
1 = C. V. e. g 6l> ff.; 2 = J. v. e. k 1; 3 = C. v. e. II fol.
56a ff.; 4 = Zapf, Joh. von Dalburg, Augsb. 1799 s. 239 fg.; 5 =
Erhard, gescbichte des Wiederaufblühens wissenschaftlicher bildung in
Teutschland, I s. 370 fg.
XXXVI.
Füßen. 28 März 1492.
[Reuchlin an Markgi-af Friedricli von Brandenburg].
Gnediger her, ich merk, das mein herr Schennckenstorff
von Limpurg zu euch geschickt werde, unnd mein, es werd die
beger, das ewr gnad gen Augsburg kem. Es hat woll einer
mit mir davon geredt, der könig wollt gern bei euch sein zu
Augspurg, hab ich gesagt, es sey uit woll muglich. Man soll
es auch euch nicht zumuten, dann es sey zu ferr, unnd je
gebetten, daran zu sein, das ewr werde geschont etc. Hat er
geantwurt, wo es nit werd mögen sein zu Augspurg, das es
doch zu Ulm wer unnd hab darfur, es werd bey euch gear-
beit, das ir gein Ulm komen, der konig wollt das es gericht
were. Des kunigs tochter hatt irem vatter herausgeschriben
von Frankreich, sie wollt gern, das sie bei im were, unnd solte
sie in einem plossen underhemd heraussen gen. Gnediger her,
ich weiss nicht, was es ist. Es ist jedermann bey dem konig
unwillig unnd maynent, es gee heylloslich zu etc. Es kan ny-
mant, der umb den konig ist, wissen was oder wie etc. Ich
mein es [er] wiss selber nit, wo e auss.
N.S. Also gnaw ist der pundt angelegen, das man ver-
gessen hat, das ein potschaft solte gen Ulm zum pundt ge-
schickt sein worden. Datum zu Füssen auff mittwoch nach
Oculi a« 1492. Doctor Johannes Rochlein ^,
*
1 Vgl. meine abhandlung in Langbeins pädog. archiv X, s. 486 a. ***.
2 Der nanie Rochlein für Reachlin findet sich sonst nie, vgl. Mel. er. s. 28
BtaGhlin 3
34
Gedruckt: Fränkische Studien von Constantin Ilöfler in: Archiv
für künde österreichischer geschichts-quellen. 7 band. Wien 1851,
s. 131, nro. 171.
xxxvn.
Florenz. 29 Juni 1492.
Johannes Sti-eler an Reiichlin
schreibt über verschiedene werke, die Breminger mitbringen
will, über andere, die er selbst verschaffen möchte, nament-
lich eine hebräische bibel, dankt für die große Sorgfalt, die
E. seinen angehörigen zu theil werden lasse, und schildert
den regen lerneifer des Dionysius. Florentise 3 kal. Junii
1492.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2h sq.; 2 = J. v. e. a 4h fg.; 3 =
C. V. e. II fol. 7 a.
XXXVIII.
Lintz. 24 Oct. 1492.
Capnionis Privilegia a Friderico III imp. *
R. wird zum kaiserlichen pfalzgrafen ernannt, mit der
befugniss, alle ihm tauglich erscheinenden zu notarien zu er-
nennen und ihnen den eid der treue abzunehmen, ferner rich-
terliche funktionen auszuüben, endlich 10 doktoren zu creiren.
B. und sein bruder Dionysius nebst ihren beiderseitigen nach-
kommen werden in den adel erhoben und ihnen als wappen
ein Schild verliehen, darin ein altar, mit der inschrift: Ära
Capnionis ^ von dem aus angezündeten kohlen rauch em-
A 3. Den bei Ilöfler unter nro. 120 s. 134 f. befindlichen bericht über die
verbandlnngen mit dem römischen könige zu Augsburg an M. Friedrich:
,,wabrscbeinlich von Dr Johannes Kochlein. 22 April 1492" habe ich aus-
gelassen, weil es doch zu unbestimmt ist, ob der beriebt wirklich von
Kcuchlin. Den obigen beriebt habe ich abdrucken lassen, um wenigstens
ein, wenn auch nicht über alle zweifcl erhabenes, zcugniss für Reuchlins
politische thätigkeit mitzutheilen. Vgl. übrigens oben nro. XXX.
1 Vgl. Reucblin s. 35 f. 2 Eine abbildung des wappens findet sich
in Reuchlins Kudimcnta Hebraica 1506 und De arte cabbalistica 1517; in
35
porstieg. Dat. in oppido nostro Lyntz, die 24 mens. Oct.,
anno d. 1492, regnorum nostrorum, romani 53, imperii 41,
Hungarise vero 34.
Gedruckt: 1 = C. v. e. k 2b bis k 5»; 2 = J. v. e. m 4b bis
n 3a; 3 = C. V. e. II fol. 74» bis 78»; 4 = Majus, vita Reuchlini
s. 173 bis 181.
XXXIX.
? (Ende 1492) *.
Franciscus Bonomus Tergcstiniis, serenissimse romanae
regina3 secretariiis an Reuchlin
schildert seine Sehnsucht nach erlernung der hebräischen spräche,
bittet Reuchlin, ihn an ihren gemeinsamen aufenthalt in Linz
erinnernd, um mittheilungen über seine Studien, und spricht von
seiner krankheit und den Verdiensten, die Loans * sich um deren
heilung erworben. Ex cleopyrgotanae reginse nuptiis.
Gedruckt: 1 = C. v. e. ob; 2 = J. v. e. b 3b; 3 == C. v. e.
II fol. lla.b.
XL.
Lintz. 19 Febr. 1493.
Joannes Craclienberger ^ an Reuclilin
dankt dafür, dass R. ihn in seinem briefe an Petrus Bonomus
erwähnt und Amphion genannt habe, und bittet, ihm be-
*
schlechter nacbbildung bei MayerhofT: Joh. Reuchlin und seine Zeit, Berlin
1830. Der dichter loban Hesse machte darauf folgende vcrse:
Ära Reuchlini.
Ära potens fumo monachos evertere picas,
Quid facient flammee , si simul emineant.
Vgl. Joach. Gamerarius: Libellus tertius Epistolarum, Lips. 1561 c. 8.
1 Über die datirung dieses briefes und der folgenden vgl. Reuchlin,
8. 87, a. 3. Über F. B. aus Triest^ und seinen Bruder Petrus (s. u. nro.
XLII) vgl. die zerstreuten notizen von Kaltenbeck in ztschr. f. österr. gesch.
und landeskd. 1837 und Klüpfel: Vita Conradi Celtis. 2 Der name ist
nicht ausdrücklich genannt, sondern aus dem Zusammenhang zu entnehmen;
über Loans vgl. das stud. der hebr. spr. s. 26 und unten 1500 nro. LXXII.
3 Crachenberger, Johannes, von Reuchlin Pieriiis Graccus genannt, aus
3*
36
hülflich zu sein, einen griechischen namen statt seines bar-
barischen zu finden, um sich dessen in lateinischen Schriften
ehrenvoller zu bedienen. Ex Lintz 19 Febr., anno salutis
1493.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c*; 2 = J. v. e. b 3»; 3 = C. v. e.
II fol. lOab.
XLI.
Linz. 28 Febr. 1493.
Johannes Fuchsmag *, i. u. d. an Beuchlin
erzählt, dass er eine Sephirot gesehn und dadurch den aber-
glauben des jüdischen volkes erkannt habe und theilt politi-
tische nachrichten aus Ungarn und der Türkei mit K Ex Lintz,
ultima Februarii, 1493.
Gedruckt: 1 = C. v. e. cab; 2 = J. v. e. b 3; 3 = C. v. e.
II fol. 106 fg.
XLH.
Linz. 2 März 1493 >.
Petrus Bonomus Tergestinus an ßeuchlin
bedauert, dass er trotz seiner und Fuchsmags bemühungen
die erbetenen bächer von Bernhard Perger noch nicht habe
Pasitau, anfangs soldat, später hauptsächlich mit dem Studium der juriF-
prudenz und poesie beschäftigt, rath Friedrich Hl und Maximilians, freund
des Celtis, für dessen berufung nach Wien 1497 er in gemeinschaft mit
Fuchsmag thätig ist. Er geht 1514 mit dem plane um, eine deatache
Sprachlehre zu schreiben. Ein deutscher brief von ihm an Celtis findet
sich bei Klüpfel De vita et scriptis Conradi Celtis I s. 178. Vgl. Renchlin
s. 38 und 67, 1.
1 J. F. (Fusemannus) geb. zu Hall in Tirol, stud. in Freiburg 1469
und hält dort als magister der philosophie und licentiat des kanonischen
rechts Vorlesungen. Als rath Friedrich III und Maximilian I ist er im
verein mit Crachenberger hauptveranl asser der berufung des Celtis nach
Wien, verfasst im auftrage Maxs eine chronologische aufzählung der kaiser
und sammelt römische münzen, st. 8 Mai 1510. Vgl. außer Klüpfel und
Kaltenbeck 1. c. Cuspinian in Fontes rerum Austriacarum SS. I, s. 408
und die lateinischen gedichte an F. in einer hdschr. zu Innsbruck. 2 Der
kürze wegen verweise ich auf Haltaus, gesch. Max. I, s. 101. 3 Über
brief und Schreiber vgl. die oben s. 35 a. 1 angef. stellen.
37
erlangen können, weiß nicht, ob Loans sich noch in Wien
befinde und entschuldigt die fläcbtigkeit des briefes. Ex Ljntz,
die 2 Martii, a. 1492.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 4«; 2 = J. v. e. b 2«; 3 = C. v. e.
il fol. 8b sq.
XLUI.
Wien. 26 März 1493 ^
Bemardus Perger ^, cancellarius Austriae an Eeuchlin
bedauert, dass er Beuchlin möglicherweise in Linz nicht werde
sprechen können, bietet ihm aber sein haus und seine biblio-
thek an, versichert ihn seiner freundschaft, schickt ihm einen
empfehlungsbrief an Waldner ^ und den licentiaten Georg
Schrotel, und theilt nachrichten über die gleichfalls abwesen-
den Petrus Bonomus und Joh. Fuchsmag mit. Ex Vienna, die
26 Martii 1493.
Gedruckt: 1 = C. v. e. b 4b fg.; 2 = J. v. e. 6 2b; 3 = C.
V. e. fol. 96 fg.
XLIV.
Basel. 9 Jan. 1494.
Sebastianus Brant * an Reuchlin
Freundschaftsversicherungen , dank für R's brief, mit-
*
1 Vgl. oben s. 35 a. 1. 2 B. Perger wird (neben seiner politischen
Stellung?) von Friedrich III zum Superintendenten der Universität Wien
ernannt, stellt 1492 das peremtorische verlangen, die scholastische methode
abzuwerfen, ist bei der durch Celtis geforderten neugestaltuug der Univer-
sität tbfttig, zieht sich aber 1501, wie es scheint , ganz auf sein rectoramt
in der schule von st. Stephan zurück. Vgl. Kink, gescb. der k. univ. Wien,
1854, I. band. Von Ps. wissenschaftlichen leistungen ist am bekanntesten
sein oft gedrucktes Introductorium in artem grammaticam ; ferner eine
leicbenrede für Friedrich III (Potthast, Bibliotheca medii sevi s. 487).
3 Wilhelm Waldner; einen brief von ihm an Benedikt Fuestenbach, Abt
in Füssen, zählt auch Potthast 1. c. s. 287. 4 Über S. Br. vgl. die er-
schöpfenden mittheilungen Zarnckes in seiner ausgäbe des narrenschiffs
(Lpz. 1854) und Gödeke (deutsche dichter des 16 jahrh. VJI Lpz. 1872).
Für die früheren beziehungen zwischep R. und Br. ist ein auch sonst in-
teressanter brief des Petrus Schott an Br. 12 Dec. 1478 wichtig (gedruckt
in Petri Schotti Argentinensis patrioii .... Lucubratinncul» ornatissim».
38
theilungen über seine poetischen werke ^ und deren bezah-
lung; ego a musis in verbosas leges ineidi. Ex Basilea, quinto
Id. Jan. die a. 1494.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c Ib fg.; 2 = J. v. e. f 4b; 3 = C.
V. e. II fol. 36b fg.
XLV.
Straßburg. 27 Jan. 1494.
Joannes de Keisersperg ^ Doctor tlieologlae et prsedicator
ecclesiae argentinensis Joanni Keuclilin S. D.
Eximie Doctor, si quas apud te D. Petri Schott tenes
epistolas, eas mihi mittere digneris *. Colligere enim undecun-
que nitor et multas jam collegi ac in unum volumen redigere
statui imprimendum. Ajunt enim illi qui earum rerum habent
peritiam eas coUectu fore dignas atque divulgatione. Ego
plane non intelligo, ideo neque judico, sed peritis aestimatori-
*
Strassb. 1488, 40 fol. 6), aus dem ich folgende stelle mittheile: Quod ad
litcras magistri Jo. Reucblin Phorcensis pertinet non possum satis mirari
vir! hujuB ut insolitam ita perutilem operam. Et quidem eorum industria,
quos nostra astas obstupescere solet vel anteriorem vel non minorem . . .
Respondissem quoque Magistro Joanni grsece , nisi veritus fuissem imperite
quicquam inserere, non dignum quod subeat trutinam pcriti adeo judicis.
Quamobrem te pro amicicla nostra oratum velim: gratias ei verbis mcis
permaximas agas qui me tantifecerit literis suis. Plane ipso nmicicam meam
obsecrat, ego vero ipso praiceptore doceri vel famulatu contenderem, si co-
moditas adesset.
1 Gemeint ist wahrscheinlich das narrenschiff, dessen erste ausgäbe
1494 erschien. 2 Über G. v. K. vgl. Ammon, leben Geilcrs v. Kaisers-
perg. 1826. 3 Reucblin konnte dem wünsche nicht nachkommen, wenig-
stens finden sich in der Sammlung, von der hier die rede ist: Petri Schotti
. Lucubratianculse Strassburg 1498 in 40 keine briefe Schotts an Reucblin,
wol aber ein kleines gedieht Reuchlins, das vermutlich ins jähr 1477 oder
78 gehört, aber am besten hier seine stelle findet (a. a. o. fol. CLXXVIIIb):
Joannis Reucblin Phorcensis domiiu) Petro Schotto Argentinensi S. D, P.
Hospes ad auratum diverti, Petre, Lconcm,
Quo propere venias obsecro; coena manet,
Et nequeo sine te, tna nam pr^esencia dulcis
Commovet affectu, te sine dulce nihil.
Ergo precor venias Petre, mi Petre; namque videbis,
Qualia non ante: nunc ades atque vale.
89
bu8 credo, prsesertim si tuo quoque judicio congruerint quod
non parum ponderis afteret. Vale. Ex Argentina 6 ante fes-
tum purificationis B. Marise 1494.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c a; 2 = J. v. e. e iiia; 3 = C. v. e.
Ilfol. 29a. b.
XLVL
(Stuttgart). 1494.
Joannis * Eeuchlin Pliorcensis ^ in libros Capnion vel
de verbo Mirifico proefatio (an Dalburg).
Rerum arcanarum curiosi quidam exploratores, Camerarie
Dalburgi Antistes Vangionum sacratissime, quos et reconditae
verborum vires, et abstrusse vocum energise et divini secre-
tonim nominum characteres sollicitant, setate nostra (quan-
tum videre mihi recte videor) non parum secedere ab antiquis-
simis principum philosophorum ^ vestigiis deprehenduntur et
circa mirabilium effectuum plenissimas mysteriorum operatio-
nes ssepe multumque aberrare, hac potissimum de causa,
quod vel caduca figurarum obscuritate obliterata * vel depra-
vatione librariorum perversa ^ et mendosa, ea sacra) illius
philosophiae a\)[L^ok% ^ et veneranda supernaturalium virtutum
signacula nedum intelligi sed nee legi queant. Quare tsedio plse-
rique ac inerti frusta defatigatione affecti, tarn laudabile con-
templandi genus vel ^ horrendo fugiunt vel negligendo jandiu
coeptum deserunt. Unde ductus ego incredibili quodam gra-
tificandi studio et nimirum amore singulari erga omnis bona)
artis columen, egregium Joannem Lapidanum ^ theologise doc-
*
1 1* Hat: JOANNIS Reuchlin phorcensisCapNION vel de verbo mirifico
primus 7. 2 Nach Pliorcensis, LL Doctoris 3. 3 philosophornm aus-
gestrichen, dafür am rande ttj; ^tXoaooia? 1 4 obliterata übergeschrieben l.
5 perversa übergeschrieben für das hier nochmals stehende aber ausge-
strichene obliterata 5 et mendosa am rande 1. 6 aufxßoXa über dem durch-
strichencn symbola (das 2 hat) 1. 7 Vor genus: Studium durchge-
strichen 1. 8 Lapidanns] Johannes Heynlin von Stein (de oder a Lapido)
geb. um 1430 in Schwaben, studiert in Leipzig, wird 1463 magister in Frei-
burg, bald darauf baccalaurcus der theologic in Paris, lehrt 1464 bis 1466
den realismus in Basel, und von da an in Paris. Hier wird er am 24
März 1469 zum rector der Universität gewählt, verlässt dieselbe aber bald
nach dem von seiner partei gegen den nominalismus geführten schlage (1
40
torem, tarn monachica carthusiensium vita quam editione libro-
rum insignem, atque primum cujus ferulse manus subdiderim
in exercitamentis humanioribus instituendus. Addo ^ adhuc
et utriusque juris consultissimum et politioribus literis orna-
tissimum virum antiqua mihi observatum amicitia Sebastianum
Brant Argentinensem et item ingenio prsestantem et miro
characterum artificio nobilem ac variis disciplinis eruditum
Joannem Amorbacchium ^, utrosque in hominum doctissimo-
rum literaria republica clarissimos, ut nescias famane gestorum,
an civitate illustriores. Sunt enim non mediocri Basileae inter
summos cives ^ laude. Tantorum igitur virorum motus ingenti
amiciciae vinculo, tantas ausus sum tenebras et tam obfuscata
sacratorum immo secretorum verborum latibula ingredi et
quasi de adytis oraeulorum et vetustissimse philosophise penet-
tralibus exponere nostro sseculo, quantum nobis memoria sup-
petit, universa ferme nomina, quibus superiori ^tate sapientes
homines et miraculosis operationibus prsediti utebantur in sa-
cris, sive pythagorica fuerint et vetustiorum philosophorum
sacramenta sivi Hebrseorum Chaldseorumque barbara memora-
cula, seu Christianorum devota supplicia quse de illorum lib-
ris atque unguis in hoc opere prompta cernere licet. Quod
icciros nomini tuo dedicavimus, quoniam sacra sacris debentur
et maxime sacerdotia sacerdotum principibus, quali tu digni-
tate caeteris antestas, non solum ob magnitudinem ditionis
atque potentiae, cujus tu cummulatissime dives es, verum etiam
propter inennarabilem yariarum literarum peritiam, cujus tes-
tis est bibliotheca ^ illa tua, latinis, graecis et hebraicis volu-
März 1473), wirkt als prediger in Basel bis 1478, eine kurze zeit als professor
der theologie in Tübingen, als prediger in Bern bis 1484, in Basel bis 1487,
zieht sich dann in ein kloster zurück und starb am 12 März 1496. Er ist ein
bedeutender mann, der sich tiberall als prediger und lehrer grosse geltung
zu verschaffen wusste, und einen nachhaltigen einfluss auf seine ganze zeit
geübt hat. Vgl. W. Vischer, gesch. der Universität Basel. 1860. S. 157
bis 165.
1 addam 2. 3. 2 Über Amerb. vgl. unten uro. XCV^I, über Bmnt oben
nro. XLIV. 3 ciues am rand 1. 4 bibliotheca. Dass diese bibliothek
hauptsächlich mit beihülfe Agrikolas gegründet und von Reiichlin bei seinem
aufenthalte in Heidelberg verwaltet wurde, ist bekannt.
41
minibus referta; unu& Germania) nostrae thesaurus, quo sum
iiti solitus semper pro animi mei sententia. Trium igitur pbi-
losophororum de Yerbo mirifico disputationem accipe, quos
inter se (ut seetarum controversia cogere debuit) altercantes
finxi, quo magis elucescat occulta sacrorum nominum proprie-
las. De quibus et de tot numero atque tantis unum ^ tandem
supreme quidem * mirificum beatificumque nobis eligendi fa-
cilior ^ prsestetur occasio. Et ut brevi argumento rem omnem
cognoscas: Sidonius de schola Epicuri priraum putatus, deinde
inventus in nullius verba jurasse, oranipbariam * philosophus,
cupiditate discendi peregre proficiscitur, post '* multa ingres-
sus Sueviam, pbilosophos duos in oppido Phorcen convenit.
Baruchiam Hebraeum et Capnionem ^ Christianum, cum quibus
de variis disciplinis atque mox de ipsa divinarum et bumana-
rum rerum scientia disserit, de opinione, ^ de fide, de mira-
culis, de virtutibus verborum et ^ figuraruni, de arcanis ope-
rationibus et mysteriis signaculorum. Hoc modo universa-
rum gentium quse aliqua excellenti polleant pbilosopbia, aut
non illiberalibus cerimoniis et sacrata nomina et consecrati
characteres in qusestionem incidunt, fit enumeratio symbolorum
a siugulis pro suse sectse ritu diligenter, usque dum Capnion
in libro tertio vix tandem ex omuibus sacris unum Ihsuh nomen
colligit, in quod omnium sacrorum virtus ^ sive ^^ potestas re-
fertur, quod est semper et super omnia benedictum. At ^^
nunc ipsum Sidonium audiamus.
1 = Autograph Reucblins in der Baseler universitätjsbibl. A. N.
I tantum 1. 2. 2 Vor quidem beati ausgestrichen 1. 3 faoilius 2* 4 om-
nifariam 2. 3. 5 Vor post ein paar unleserliche bucbstaben ausgestrichen I.
(> Cap Nionem 1. 7 de opinione übergeschrieben 1. 8 Nach et charactere
ausgestrichen 1. 9 virtus sive potestas am rand'e refertur 1. 10 sive] atque 3.
11 Atnunc 1. Über das werk, dem dieser briet* als vorrede dient, vgl. Renchlin
8. 178 bis 184. Dem Widmungsschreiben geht in den ausgaben ein brief
des Conrad Leontorius an Jakob Wiropfeling (Speier, 21 April 1494) voran,
welcher vieles zum lobe Reucblins und seines Werkes enthAlt, und eine
aufzAhlung seiner Schriften, die dem gleichfalls bei Amerbach erscheinenden
gelebrtenkataloge Tritheims als material zur biographie Rouchlins dienen
sollte. Vgl. die letztere in Trithemii opp. bist. ed. Freher (Prankf. 1601)
vel I s. 171 sq., und s. 389 und den brief des Leontorius unten nro. XL VIII.
42
II, 2, fol. a. 1 ; 2 =1 De Verbo Miritico | s. 1. e. a. in fol. a bis g ä 6
oder 8 bl. a. e: JOANNES REVCULIN PIIORCENSIS CAPNION
VEL DE I VERBO MIRIFICO LIBER TERTIVS FINIT FOELI-
CITER. I fol. a. 2; 3 = JOANNIS REVCHLIN PHORCENSIS
LL. DOCTORIS LIBER DE | VERBO MIRIFICO, a bis k a 6 bl. fol.
A. E. Tubingae ex edibus Thomae Anshelmi Badensis | Cal. Augusti
Anno MD.XIV Sub | illustri principe Vdalrico | Wirtembergen. ,
fol. a 2.
XLVII.
Augsburg. 4 Juli 1494.
Adolphus Occo medicus an Keuchliii
schickt ihm die von ihm entliehenen werke des Basilius und
Cato zurück, den letzteren aus einer handschrift vervollstän-
digt und versichert ihn seiner freundschaft. Ex Augusta quarta.
Julii a. 1494.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 2b; 2 = J. v. e. b 4b; 3=0. v. e.
II fol. 12b fg.
XLVIII.
[Maulbronn.] 30 März 1495.
Coiiradus Leontorius monaclius Mulbroniieiisis an
Keuchlin
beklagt, den R. nicht in Stuttgart gesehen zu haben, bewun-
dert seine Vielseitigkeit, die ihm gestatte, gelehrte Studien mit
lebhafter theilnahme an Staatsgeschäften zu verbinden, was
den großen männern des alterthums unmöglich gewesen sei,
lobt sein werk: vom wunderthätigen wort, das er vom buch-
händler Amerbach geschenkt erhalten habe und bedauert nur,
dass einem solch großartigen werk sein ungelehrter brief
vorangeschickt sei, woran aber nicht er, sondern Wimpheling
und Amerbach die schuld tragen. Er sei aus Frankreich nach
Maulbronn zurückgekommen und werde nun häufiger schrei-
ben; anfang Nov. habe er einen brief des Dr Job. Heberling
aus Dole geschickt. 3 Kai. Apr. 1495 ^
1 In einer anmerkung soll wenigstens der brief des Juh. Tritheiin an
43
Gedruckt: 1 = C. v. e. f 2h bis 4a ; 2 = J. v. e. g 4»^ bis h^
3 = C. V. e. II fol. 43a bis 45».
XLIX.
Tübingen. 15 Juli 1495.
Joannes Keuclilln Phorcensis S. D. P. Joanni ex Lupis *
de Hernuinsgi'Un.
Non potuit abs quivis homine jucundius mihi renunciatum
esse, quam te in Vangionibus ^ legatum ferre, quem et audis-
sem antea Pomponio * prseceptore literas expiscatum. Deinde
usque in Palsestinam mari terraque fuisse versatum, ut haud
injuria de te sicut de Ulysse prjedicandum sit quod multorum
hominum videris urbes et ingenia noris *. Ergo me non frus-
tratur opera mea ingens et assidua in qua?rendis optimis viris,
idque gaudeo admodum mese fortunse. Soleo enim ssepe inter
quamplurimos adorari atque seligere de nobilioribus unum,
quo cum litera? me jungant perquam familiariter ; is tu es ipse
nunc, cujus nomen in laudatissimorum numerum refertur. Pro-
fecto perlibenter et cum singulari quadam animi voluptate
audio tales ad nostram Rempublicam et Germanorum glo-
riam restaurandam accersiri legatos, quorum anteacta vita
domi bellique clara sit. Neque enim Centauros volo nee An-
drogynos, id est nee agrestes tantum, neque solum comptos,
sed homines simul et manu et lingua potentes; hi nimirum
profuisse magis visi sunt, quam aut soli togati, aut soli,
ut poeta csecus ait, bene ocreati. Sic Nestor ille senex a
laudato viro jure laudabatur, quod et orator esset ^, de cu-
jus lingua melle dulcior stillabat oratio ^ et simul quod acer-
Konrad Celtis crwähiuing finden, in welchem ersterer erzählt, dass er im
Griechischen fortschritte genraacht habe ex instructione Jo. Reuchlin qui
ciri-a festum omnium sanetorum aliquamdiu mecum fuit in domo nostra
Druidura Spanhamensi (11 April 1495 mitgetheilt von Aschbach in Sitzungs-
berichten der Wiener akad. pliil.-hist. kl. LVI, 59 f.). Vgl. auch Trith,
Chronicon Sponheiniense z. J. 1489 ed. Freher II, s. 401.
1 Über Lupus von Hermansgrün liabe ich keine biographischen nach-
richten finden können; eine politische schrift von ihm in München (Cod.
lat. 924). 2 Worms. 3 Pomponius Lantus. 4 Hom. Od. I, 2. 5 es-
sctdc 1. 6 Ilias I, 248.
44
rimus quondam pugnator cum optimis certatoribus Pirithoo
Dryante, Coeneo, Polyphemo, Theseoque * manus consemerat.
Quapropter idem in exercitu plus cseteris et consilio valuit et
sapientia. Cumque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilles,
iterum mea sententia consulendi sunt non Thersitae sed Nestores.
Admirabile hominibus videre potuit te talem virum tarn
strenuum armis quam literis doctum ex illo Dmoadum ^ pyrgo
id est puellarum arce, quam Maidburg vocant processisse,
(Grseci nanque Dmoadas appellant puellas anciliares, quas ser-
mone vemaculo per aphaeresin seu Endian prima litera sub-
lata Meid dicimus, et pyrgon burgum, veluti pyxos buxus.) Ita-
que ut redeam, admirabile potuit senatui populoque vlderi
talem legatum abs quadam puellarum aula missum esse, qua-
rum Venus sit dea, non Mars. At meminisse debuerant Bel-
lonam in vatum oraculis uno cognomime Pallada Minervalem
dici, haud sine prudenti mysterio: quod virum fortem atque
pugnacem non solum robusto verum etiam culto corpore ac
mente perspicaci deceat esse. Id tu nolis velim aliter atque
ipse senserim accipere pro animi scilicet tui bonitate liberali-
tateque; tantum ut cognoscas optare me in amicitise tuse pe-
netralia secessum ire. Quod si rescriptis tui sensero ego qui-
dem recte valebo, et tuipse quamoptime valeas opto. Ex Tu-
binga Idibus Julii. Anno 1495.
1 = C. v. e. c 8b da; 2 = J. V. e. d üb iü*; 3 = C. v. e. II
fol. 22ab| 4 = Müller, reichstagstheater unter Maximilian I s. 551
(mit manchen willkürlichen änderungen).
L.
Tübingen. 25 Juli 1495.
Joannes Keuchlin Phorcensis S. D. Joanni ex Lupis de
Hermansgrün in splendidissimis Imperii Romani Comitus
apud Vangiones oratori Maidbiirgensi.
Ni memoria teuerem e binis tuis literis perpetua me ob-
strictum lege non tantum diligendi, verum etiam amandi tui,
1 Vgl. Ilias 11, 435 fl*. VI, 06 ff., VII, 158 ff., VIII, 80 ff. etc. 2 Di-
noadum etc. für Dmoadum etc. 1. unter den errata am ende der ausgäbe
angeführt.
45
ut jam mihi futurus sis alter ego, inviderem utique tibi tot
nova qvLSd nobis quotidie istac afferuntur, modo auditu modo
visu digna. Primum ^ illud nescio quid de strage Gallorum
et ejus regis difficili salute csesis Insubribus obtenta; tum ali-'
quem militise Venetse ductorem non sine suorum interitu in-
terfectum, deinde Parthenopeium regnatorem Neapoli restitu-
tum. Quo mihi quidem videri debeat illud perquam venuste
cecidisse, quod abs te quoque animadverti potuit ut ab insultu
hoc quem destinavimus, Imperio nostro quiescendum sit. Heus
tu num id ita putas? An forte semper belligerandum est?
Tu tamen prüden tissime facies, si ad pacem quse conducant
persuadeas, sed terret exteros forsitan inquies honibile hoc
examen Germanorum. Equidem non sum nescius quin conti-
neri vestris finibus segreferatis , maxime cum non ex fortuna
sed ex virtute pendeamus. Sola recordatio Germani nominis,
una illa regis nostri confoederatio ^ vel minimus iste rumor ar-
morum Teutonicique apparatus, tantis ictibus Regem Galliae
pulsavit, ut fugse auxilium is tandem commodius sibi duxerit.
Quid igitur? ^ Gessabimus? an non frudamur facultate nostra
illa inclyta stipati multis fortissimis atque optimis viris? Sed
cavesis ad scopulum impangas. Audi quambenigne mecum
his diebus actum sit; nam, cum istic te cum e sodalibus et,
quod aiunt, amicis meis inventus esset ^ tam prsesenti ac tarn
pio humanitatis officio prseditus omnium nemo qui neque de
rebus illis novis in Italia pridem gestis neque de comitiorum
vestrorum spectaculis illustribus me tecto et umbra domi com-
morant^m ^ aliqua ex parte faceret certiorem, hanc mihi
molestiam percogitans accessi, ut ssepe soleo ApoUinem meum
illum poeticum, quem ubi cithara demulsi pro more proque
dignitate perquiro tam seriem gestorum Italise quam finem
gerundorum, ut qui humano caream solatio non etiam desti-
tuar divino. Hsec ego tecum pro amicicise nuper initse ^ legi-
bus et arctissima familiaritate loquor. Offert ille istis meis
*
1 Für diese politischen vorhältnisse verweise ich der kürze halber auf
Haltaus: gescbichte Maximilian I, Leipzig 1850, s. 115 ff. 2 Der bond
zu Venedig 1495. Haltaus s. 133. 3 agitur 2. 4 essent 2. 5 Vgl. über
diese und andere stellen des briefwechsels mit Wolf von Herrn ansgrün
meine Mel. or. s. 44 bis 46. 6 invit» 2.
46
oculis et liis manibus librum Iliados Hoinerica} quiiitam bis mihi
versibus (semper enim versu Apollo edicit ^) ita respondens:
Si cupis Italise vel praelia Gallica nosso.
Confer liuic libro clarissinia nomina geutis.
Inter legendum igitur omnem vim belli totumque prselium,
de quo iam tanta fama est, ego ipse quasi non solum afFuerim,
sed et interfuerim quoque. aspiciens Lomperi Pallada Miner-
valem Diomedi astitisse, Venerem vero et Apollinem ^neae Hec-
torique. Porro Diomedem profligatis postibus etiam Veneris
manus graviter vulnerasse. Deinde foidus cum Trojanis Martern
percussisse illum terribilem deum. Quem ubi ^ Diomedes Troi-
anis conjurasse persensit, a bello secedeiis fugam cogitavit. Kur-
sus Pallade confortatus, Martem quoque tanto impetu sauciavit,
ut, nisi sit deus, eum forte neci dedidisset. Singula tuipse si
voles cum utriusque nostrum amantis simo Antistite Vangionum
Camerario Dalburgio foeliciter perlege. Is enim Homerum habet
totum, ne ego morosus nimium videar aliquam tuis auribus mo-
lestiam afferre. Qua euim es doctrina, quo divino ingenio, facile
intelliges quid ^ cui conferendum sit. Eneadse autem sunt Italici
gente sub Hectorea terccntum annos gubernati. Diomedes a
lovis id est Dei cura Christianissimum principem designare pu-
tatur. Martem nostro regno tribuunt, Venerem a maris spuma
Venetis Minervam Palladicam Gallis. Sic enim Hieronymus
contra Vigilantium scripsit: Sola Gallia moustra non habuit, sed
viris semper fortibus et eloquentissimis abundavit. Csetera tuae
mando industrise, utque valeas meque ames opto. Ex Tubinga
8 Kaien. Sextiles. Anno 1495.
Gedruckt: 1 = C. v. e. db d üb; 2 = J. v. e. d iiib 4»; 3 =
C. V. e. II fol. 23b 24b; 4 = Müller a. a. 0. s.^ 551 f.
LI.
[Tübingen.] August 1495.
Joannis Reuchlin Phorcensis ad Joannem Lycfx^um viilgo
ex Lupis de Hennansgi*üii (Wincn
lehnt die aufforderung, die belehnung Eberhards von Wirt-
1 edidit 2. 2 tibi 2. 3 uid 1, als druckfehlcr am ende der aus-
gäbe angefübrt.
47
temberg mit der herzogswürde ^ durch ein gedieht zu fei-
ern, ab, mit der bemerkung, dass Wolf, der mitten in der
festlichen Versammlung lebe, weit eher zu solcher darstel-
lung berufen sei. Bermetomagum ^ mense Sextili anno 1495.
Gedruckt: 1 = C. v. e. dab; 2 = J. v. e. d 3; 3 = C. v. e.
n fol. 23b; 4 = Majus \ 1. c. s. 553 fg. ; 5 = Müller a. a. o. s. 551.
LH.
Worms. 12 August 1495.
Joannes exLupis de Hemiansginin orator Maidburgcnsis
an Eeucblin
dankt für seinen brief * und kann kaum die freude über den
geistreichen vergleich der deutschen und homerischen Ver-
hältnisse ausdrücken. Auch andere, die den brief gelesen,
besonders Dalburg, seien darüber entzückt. Er werde später
schreiben, warum keiner der anwesenden freunde politische
mittheilungen gemacht habe. Herzog Eberhard werde bald
einen boten an R. schicken; und habe auf seine und Dalburgs
Verwendung dem Dionysus R. eine präbende ertheilt. Ex
Bermaco prid. id Aug. anno 1495.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 2b fg.; 2 = J. v. e. d. 4b; 3 = C.
V. e. II fol. 24b fg.; 4 = Müller a. a. o. s. 552 fg.
LIII.
[Worms.] [September 1495.
Joannes ex Lupis de Hermansgiiin orator Maidburgensis"
an Reuclilin
Der herzog von Wirtemberg habe ihm die Reuchlinsche Über-
setzung der zwei ersten philippischen reden des Demosthenes ^
gegeben , die so vortrefflich auf die heutige zeit passen , dass es
*
1 Sie erfolgte am 23 Juli 1495. 2 „Nach Worms", eine sonst in
briefen nicht gewöhnliche redeweise. 3 Mai hält unser gedieht (ür ein
Carmen de obitu ducis Eberhard! ! 4 Vom 25 Juli, oben nro. L. 5 Diese
Übersetzung Reuchlins hat sich nicht erhalten; vgl. über das seltsame durch
diese stelle hervorgerufene missverständniss meine Mcl. or. s. 38 a. 5.
48
gut wäre, wenn jeder fürst sie kennte. Politische naclirich-
ten habe er nicht mitgetheilt \ weil Zwietracht und stolz
der fiirsten keinen gedeihlichen erfolg möglich machten und
das gemüth eines jeden vaterlandsfreundes mit schmerz er-
füllten. Der herzog Eberhard werde ihm von „gallischer be-
redsamkeit" schicken *.
Gedruckt : 1 = C. v, e. c 8«. b ; 2 = J. v. e. d 2 ; 3 = C. v.
e. II fol. 21b fg.; 4 = Müller a. a. o. s. 550 fg.
LIV.
Basel. 1 Oktober 1495.
Sebastianus Brant Joaniii Reuchlin Salutem.
Literas tuas ^, optatissime frater, mihi in primis suaves,
eo jocundius recepi hilarioreque vultu perlegi, quo serius ad
'me tandem (tametsi non absque fastidio hactenus expectato)
prodiere atque utinam me idoneum saltem existimares, ad
quem crebrius humanitas tua scribere non dedignaretur. Pos-
ses etenim (ita per ecastor credäs), mi frater, mihi gratuis
facere nihil. Sed jandudum sciO; forenses tibi pertractandas esse
causas creberrimas, neque rursum me latet, quam frequentia
tibi sint subeunda castrensia negocia, id quod nuper in Ab-
batis nostri Spanheimensis Catalogo* absque suspiriis, communis-
que patrise nostrse querimonia, prseterire non potui. Cum
praesertim tu solus et unus existas, qui Germaniam nostram iii-
genio tuo illuminatam, scriptis tuis desideratissimis illustra-
tam celeberrimam quoque reddere posses, sed tua te virtus
1 Vgl. oben nro. L und LIL 2 Bald nach diesem briefe ist Reuchlin
selbst nach Worms gekommen, vgl. Reuchlin s. 39 und unten nro. LV, hat
aber Wolf nicht mehr gesehen, vgl. nro. LVIII. 3 Der brief, zugleich
wol eine antwort auf oben nro. XLIV, ist nicht erhalten. 4 Abb. Spanh.]
Joh. Trithemins vgl. oben s. 42 anm. 1; Brant lernte wol das werk als
oorrektor der Amerbachischen druckerei genau J^ennen. Die worte Trithcims
über Reuchlin, auf die Brant anspielt, lauten: Dignus profecto qui solis litcris,
non etiam perstrepenti populari curise incumberet; nuHum enim nobis non
modo Italia, sed nee sseculum quidem nostrnm huic tanto yiro parem ob-
jiceret.
4d
Opera ad majora reservat. Quo fit, ut iuter assiduos nostros
gemitus, hoc unum tibi gratulor, mi frater, mihi quoque gau-
deo, qui a literis scilicet abstractus, apud eum tarnen degis
principem ^, quo hsec nostra Germania nihil habet excellen-
tius, nihil illustrius, quippe qui singulari sua virtute atque
beneactse vitse suse prseconiis cantatissimum ducale nomen,
militarisque Romani imperii disciplinse supremum magisterium*
jure meritissimo jam pridem a sacrosancta Regia Majestate
obtinere meruit. Atque proinde nescio, si quod prsestantius in
terris nomen a Diis immortalibus illustri suse magnificenti»
conferre potuerit. Vivat posco diu foelix Dux maximus armis.
Et patriae prsesit imperioque diu.
Cseterum emendationes tuas in libros de Verbo mirifico
per te notatas in fine citandas perlegi ^. Dabo quoque operam,
quantum in me erit, ut conjunctim pro tuo voto imprimantur,
post calcem quoque eorum librorum qui adhuc in manibus
sunt impressoris reponantur, quo conspectius liquere possit,
quibus in locis irapressorum inadvertentia egregias tuas de-
pravarit sententias. Tu interea curabis, ut aliquando te coram
contueri liceat, tuaque jucundissima frui prsesentia. Vale,
suavissime prseceptor, tuasque amoenissimas ad me ssepius
ire sinas literulas. Plurima te puer noster Onophryus * im-
pertit salutem, qui utinam sub te magistro, teque prseceptore
de locupletissimo efSuentique Castalio tuo latice aquas potare
mellifluas aliquando posset. Iterum vale, literarum et patrise
nostrae decus. Ex Basilea, Kalendis octobribus, anno 1495.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e 7»-^; 2 J. v. e. f 4^ sq.; 3 = C.
V. e. n fol. 37* 38».
1 principom] Eberhard von Würtemberg. 2 Über Eberhards erbe-
hnng zur herzogswürde vgl. oben s. 47 anm. 1. 3 Dieses draokfebler-
yerzeichniss ist, soweit icb sehe, erst in der oben nro. XLVI 3 beschriebenen
ausgäbe abgedruckt worden. 4 Onophryus Brant studierte in Basel; eine
Torrede zu den predigten über das narrenscbiff und zu seines vaters werk:
In das leben und tugendlichen geschichten kayser Titl Yespasiani 1520 fol.
ist von ihm. Vgl. A. W. Strobel, beitrage zur deutschen literatur und
literargesch. Paris und Strassburg 1827 s. 15 f. Vielleicht hat Reuchlin
in folge dieses briefes den Brant aufgefordert, seinen söhn Onophryus ihm
SU schicken, vgl. unten nro. LXIX anm. 2.
|t«a«blia 4
60
LV.
(Ladenburg.) 5 Okt. 1495.
Joannes Camerarius Dalbnrgius episcopus Wormaciensis
an ReucKlin
freut sich, dass R. sich in Worms befinde und sendet die
dringende aufforderung, ihn zu Ladenburg, wo er sich aufhalte;
zu besuchen und in seiner peinlichen, traurigen läge zu er-
freuen. Dat. 5 Octobris.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 7t; 2 = J. t. e. k^; 3 = C. v. e.
n fol. 57a. b. 4, 5 = 4, 5 oben nro. XXXV.
LVI.
(TübiDgen?) 1496 *.
Henricns Bebel ^ Justingensis an Reucblin
spendet R. als den gelehrtesten mann Deutschlands, ja aller
länder, ungeheures lob, vergleicht ihn mit Hieronymus, über-
reicht ihm ein paar gedichte ' und bittet ihn in seiner sache ^
etwas zu thun. vale anno 1496.
*
1 Der brief ist vor den Scböferlins geseUt worden, weil er den tod
Eberbards (s. s. 51 a. 3) als eben gescbehenes ereigniss andeutet. 2 Vgl*
Zapf: Heinrieb Bebel, Augsburg 1802 und Heyds notizen in Tübinger
zeitscbr. f. tbeol. 1839. 3 Die gedicbte, eine ode und eine elegie folgen
in den drei briefsammlüngen auf unsem brief. Sie sind gleichfalls, mit
sehr wesentlichen Veränderungen in aufschrift und den einzelnen werten
des gedichtes. abgedruckt in einer gedichtsammlung Bebeis, deren titel be-
ginnt: Distichon ad Musam | Musa mihi fauens. Daphnea carmina laaro
... Reutlingen 1496 in 40, B 6& . . . Cl>; das erste auch bei Zapf, s. 79 fg*
Der erwähnung dieser gedichte will ich gleich die eines andern, ancb dem
jähre 1496 angehörenden und an Reucblin gerichteten von Sebastian Brant
anschliessen: ad omatissimum imperialium legnm Interpretern Johannem
Reucblin alias Capnion omnis literari» tarn grsecsQ atque latinse quam he-
braicsQ disciplinse professorem acutissimnm de pestilentiali scorra sive im-
petigine, elogium; das in Varia Sebastiani Brant Carmina Basile» 1498
in 40 hl. 107b bis I09a gedruckt (nach Erhard III, 358 auch in: Jos. Gnin-
beck, Tractat. de pestil. Scorra. Augsburg, s. a. 40) und von Koch in
seinem Aufsatz : Sur Torigine de la maladie ve'ne'rienne (Mdmoires de Tinstit.
nat. Sciences morales et politiques. T. IV, Paris, an. XI, s. 341 fg.) er-
wähnt wird, dessen Wiederabdruck mir aber nicht wünschenswerth erscheint.
4 Vermuthlich der erlangung einer professur in Tübingen, vgl. Heyd s. 24.
Bl
Gedruckt: 1 = C. v. e. e 3b fg.; 2 = J. v.e. flJ; 3 = C. V.
e. 11 fol. 32b fg.
Lvn.
Frankfurt. 26 Febr. 1496.
Bemardus Schöferlin Doctor Joanni ReucUin Phorcensi,
si qua salus usquam ^ est, eam exoptat. Rem animo meo
amaram ambabusque erectis manibus coelo * deflendam in-
timasti obitum videlicet optimi principis nostri ^, qui me
deum testor, gravius quam dum carnales parentes amisi, non
tam ejus (qui commune omnibus debitum exsolvit) * quam
patriae vicem dolens. Quare frustra a me consilium expetis,
qui omnis cousilii ac consolationis expers sum. Ne tarnen amici
officium tibi denegem: primum in nulla re desperationem, quse
omnibus humanis in rebus exitiale malum est, admittendam ^
esse. Sed ubi humanum deficit, divinum esse consilium re-
quirendum. Orandus est Creator omnium ut novo principi
nostro meutern sanam tribuat, ne omnis honestas patriae ruat
et opprimatur. Hoc inducere in animum ejus fortasse diffi-
cile est, nescio enim quibus fidem adbibeat. Sed conduceret,
ut credo, si prselati, nobiles atque priores patriae nostrse ci-
ves congregarentur, si quid singulis denegaretur, omnibus con-
donaret, ut vel eos, qui ex ordinatione jam pridem facta ad
hoc deputati sunt, regimini patriae praeponeret vel alios, dum
tarnte honostos viros deligeret, de consilio statuum. Credo
enim neminem ex iis qui boni sunt ad hoc officium nisi ma-
gno amore patriae persuasum ambire. Quod si leves personas
ut quondam ad hoc admiserit ^, de patria et salute reipublicae
nostrae actum atque conclamatum est. Habes consilium iners
atque turbatum, ita ut est animus mens. Sed tu pro huma-
nitate tua crede, id bono animo effiuisse. Si enim utiliora
praevidere contingas, tibi communicabo. Tu vale. Ex Franc-
fordia die Lunae post dominicam Eeminiscere. Anno salutis
1496.
1 ttttquan) 2. 2 caelo 2. 3 principis] Eberhard starb 24 Febr. 1496.
Vgl. Stalin, Wirtembergische geschichte III, s. 645. 4 excoluit 2. 5 »mit-
tendam 2. 6 admiseris 1. 2.
52
Gedruckt; 1 = C. v. e. d iiia- b; 2 = J. v. e. e 1; 3 = C.
V. e. n fol. 25b sq.
LVIIL
Aagsbnrg. 21 April 1496.
Petrus Bonomus regius secretarius an ReucliKn
bedauert den tod Eberhards, tröstet R. und verspricht ihm
seine hülfe si clarius quid petas intellexero. Sum enim ad-
huc dubius an aulicus fieri felis regius an literas tantum quas
protectionis et familiaritatis appellant, exoptes. — Ex Augusta
Vindelicorum 21 Apr. 1496 ^
Gedruckt: 1-= C. v. e. b 4a.b; 2 = J. v. e, b 2a.b; 3 = C.
V. e. II fol. 9a b.
LVIV.
Prag. 26 März 1497.
Joannes ex Lupis de Hermansgrün an ReucliKn,
er habe als gesandter beim König von Ungarn und Böhmen in
Prag den Gottfried von Adelsheim getroffen und schicke
durch diesen grüsse, und notizen über die Türken. Der tür-
kenkrieg sei die für Deutschland gefährlichste, aber nothwen-
digste Unternehmung; möge er doch von allen in seiner nvicb-
tigkeit erkannt werden. Ego vel forti pulchrseque defensioni
vel honestse morti locum inveniam. Tu vale et me non minus
quam ego te oculis incognitum ama. Iterum vale, ex Praga
26 mensis Martii a. 1496.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 3»; 2 = J. v. e. d 4b fg.; 3 = C.
V. e. fol. 25a« b.
1 Bald nach empfang dieses briefes verließ R. Tübingen und begab
fioh naob Heidelberg, wo er, einige kleine ausflüge abgerecbnet, mehrere
Jahre blieb. Vgl. Reuchlin s. 40 bis 44. Besondere erw&hnnng yerdient
ein brief des Heinrich Spies an Celtis (Zapf, leben Dalbergs, nachtrag
s. 47) 6 Mai 1496, worin folgende stelle: Officium Joannis Reuchlin est,
transferre e gr»co in latiniim nostrnm que sermonem qu» volet episeopoi.
Ipse vero rem jam pridem aggressus, nonnulla egregia opera transtulit, et
inter alia vitam Constantini magni (s, unten nro. 13 Aug. 1518) et
nonnullorum aliorum imperatorum quse antea in toto Latio nusquam visa
sunt. Item transtulit aliquos libellos ex Homero. Von den letzteren ist
nichts erhalten. Vgl. ferner den brief des Jakob Drakontins an Celtis
22 Juni 1496 bei Zapf, s. 49.
53
LX.
Heidelberg. 31 Dee. 1497.
Wie doctor Johan Reuchliu zu diener bestelt ist.
Urkunde Reuchlins, enthaltend die Urkunde pfalzgraf Phi-
lipps, durch welche R. mit einer besoldung von 100 gülden,
zwei pferden und einem hofkleid auf ein jähr zum fürstlichen
rathe und zum obersten zuchtmeister der fürstlichen söhne
ernannt wird.
Handschr. in Pfalz, copialbuch bd. XVI fol. 342, 343 (Karlsr.
arcb.); nur ein stück, diplomatisch nicht genau abgedruckt bei Lamey,
Job. Rencblin, Phorzh. 1855, s. 90 a. 25.
LXI.
Regensburg. (? U97) K
Jacobus Margolith Primus Judaeorum Ratisponensi
natione Judeeus ad Joannem Reuchlin Phorcensem
LL. Doctorem.
mn%»n dnnin)a dm)a«n nspa *i«« ö-'^oor; b« ^^npiwni
1 Der brief ist am ende des 15 Jahrhunderts geschrieben; ein hebräischer
brief Reuchlins muss vorangegangen sein, den hätte Reuchlin früher kaum
ichreiben können. Marg. war ein nicht unbedeutender gelehrter (über
seine Schriften vgl. Zunz, zur geschichte und literatur, Leipzig 1845 s. 106
a. a. Tgl. auch Wiener in monatsschrift f. wiss. d. Jud. XYII, 345 ff.)
und Vorsteher der Juden zu Regensburg, und ist nicht mit dem gleich-
namigen in Nürnberg (Urkunde vom 22 Nov. 1487. Chmel, regesten Fried-
rich III s. 749 uro. 8183) zu verwechseln, der 1492 gestorben sein mag,
wie Grätz angibt (geschichte der Juden YII s. 455). Marg. ist erst nach
1498 von seiner stelle durch eine unruhe in der Judenschaft Regensburgs
entfernt worden, wie das aus der erzählung seines 1521 zum christenthnm
übergetretenen sohnes Antonius Margaretha (der gantze jüdisch glaub, Lpzg.
1531 hl. L 3» fg.) hervorgeht. Der brief ist ein höchst interessanter, um
die verschiedene Stellung jüdischer und christlicher gelehrten zur Kabbalch
SU zeigen. Schon 1506 spricht Reuchlin von diesem brief (Rudiment«
hebraica s. v. b^*) s. 484): fuit cujusdam magni Judaöorum prtssidis cog-
nomentum Ratispons, qui vocabatur rabi Jacob margolith, oig'us suaviasimaf
ftd me datu habeo literas in lermone hebraico elegantesi
64
nin^ r.%b:?3 rx^^izn r.TDDn »t. ^o« bnpr. "^a^a r-wi-i»
n»Dn nm» nv^Ts nianbm mr-tr: aii v»i -isrnn 'nDan
«•^ "'S cin-T'' 5» ö-iwr, -jT: »bcnTran r,p73iri nriTJ^i ainb
b«)a nprirr. b:? in*» -iccnn ib nnnm m:Dn id «inb
rr-y 'crcr. n-n-.-^r.T m^b res 'Ären Y*)^^in »nottb
»b epn?2 •':nnK -es ö"'-:s:o Dn»« •'iinN a^^ii -mnD
•»s-n^b nneb "»b -eE"»« nre nrn ba» ^mrpb nc iw^naa
•n*»bDi"i?3 npr"» K-.prn 'pr. » ds: 1731x73 ^na]? n:n
Latine ^ sie :
Sapiens in populis vivat et exaltetur gloria ejus in pro-
bitate dominus mens promotus in scientiis doctor Joannes,
origine sua quo ad domum patrum suorum de civitate Phorce
et nunc habitat in civitate Stokgarten '. Domini mi, yidi
inquisitionem tuam et desyderium tuum erga libros quos
recensuisti nominibus eorum, compositos eloquiis purgatis in
verbis cabalse, quse est sapientia immaculata abscondita a
multis viris nationis nostrse. Et non sunt multse noticise at-
que corda apprehendentia illam sapientiam, eo quod moltum
subtiliata est et profunda et ob occultum ab homine non
quseritur, quia est arcanse philosopbise. Ne forte sapientia
multiplicet ei damnum plus quam perfectum. Simile ad »gre-
f er entern in apparentia solis, cujus ad multam resplendentiam
solis oculi caligant. Et scias, domine mi, quod ii ^ libri, quos
dominus mens quserit, non inveniuntur hie ad comparandum.
Sed in quo hie possibile mihi ad serviendum domino meo, ecce
ego servus suus paratus. Dixit humilis vocatus Jacob Margolith.
Gedruckt; 1 = C. v. e. i 3^ i 4a ; 2 = J. v. e. mb sq. ; 3 = C. v.
e. II fol. 69a. 70a; 4 = Qrätz, geschichte der Juden, bd. VIII, s. 454.
LXII.
Tübingen. 22 Merz 1498.
Joannes Nauclerus, vulgo nominatus Vergenhans 5
Doctor, Praepositus in Tübingen^ L. D. P. Joanni
Reuchlin Phorcensi.
Si vales est quod volo, ego navigo. Tempora solis li-
teris fallo. Tu vero fcelix mihi videris infortunio, non enim
♦
1 pn abkürzung für lltspn. 2 Latine] die lateinische überseizoog
rührt wahrscheinlich von Renchlin selbst her. 3 Stattgarten 2. 4 bi
für ii. 5 Vgl. Moller diss. de Joh. Naaclero, Altorf 1693. 40 and Erieb
Joachim: Ni^acler. Göttingen 1874. 6 Tabingen 1,
55
facile est jaxta viperam ^ securum somnum agere, uno tarnen
solor me, quo fortuna nil accipere potest quod non dedit, et
rursam illud cum foeuore nonnuinquam restituit. Interim
vela ventis committenda sunt; et quod fors fert feramus sequo
animo, forsitan aliquando meminisse iuvabit ^. Speroque fore
ut tibi gratias referam pro acceptis muneribus, bistoria vide-
licet Francorum Gaguini ^ quam ad satietatem legi atque re-
legi et pridem honorandae conthorali i\xx eam remisi, nee
despero te mihi alia quoque corradere ^ adniti. Optarem etiam
abs te habere illud Luciani, ubi Herculem aurea catena li-
gatum scribit ^. Vale mei memor et aliquid mihi rescribe.
Ex Tubingen 22 Martii. Anno 1498.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d iiib; 2 = J. v. e. e i^; 3 = C. v. e.
U fol. 26b.
(?) LXIIL 1498.
Franciscus S. Eustachii diacoiius Cardinalis Senensis *
Veneranviro D. Joanni Keuchlin Phorcensi LL. doctori
Salutem.
Eximie doctor, amice singularissime. Accepimus lite-
1 viperam] Eberhard der jüngere, der die yerwaltung des herzog-
thams inne hatte, vor dem ReuchUn geflohen war. 2 forsan et b»c
olün meminisse juvabit. Virg. Aen. lib. I v. 203. 3 Gaguinus] das werk
erschien zuerst in Paris 1495 fol. unter dem titel: Compendium super ori-
gine et gestis Francorum a Pharamundo usque ad a. 1491. 4 conthoralis]
Die Frau Reuchlins war nämlich, während er seinen aufenthalt in Heidel-
berg nahm, in Stuttgart zurückgehlieben, vgl. den brief Brants 13 Jan.
1500 nro. LXIX und die stelle in Melanchthons oratio, dass der pfalzgraf
Philipp ihn erst ziehen lässt, cum diceret se ad conjugem redire. 5 cor-
radere] zu der grossen chronik, an der Naukler arbeitete, und die 1500
erschien. Vgl. die ausgaben bei Potthast, Bibl. med. »vi s. 452. Am
anfang derselben ist häufig abgedruckt: Joannis Reuchlin Phorcensis LL.
doctoris in Joannis Naucleri chronicam historiam prsefatio. Über ihren
Inhalt vgl. Reuchlin s. 65 fg. Sie ist hier nicht mitgetheilt, weil ihr
selbst die briefform fehlt. Nur eine, für die beziehungen Nauklers zu
Reuchlin, wichtige stelle hebe ich hervor: quod ipse quondam ego moz
atque cathedram jurisconsultorum adeptus eram, ab annalium istorum au-
tore Nauclero, jam tum moderatore summo gymnasio Tubingensis, tan-
quam imminentis vitas me» remige ad usum forensem et ad populäres
jorgiorum qusestiones sua ipsius opera, non absque nullo quandoque im-
pendii sui »ua^ilio faerim inatructus, 6 über Franz, cardinal 1460, papst
56
ras ^ yestras cruditissimas, ex quibus, quamvis cum singulari ele-
gantia, intelleximus tarnen ciuas et soUicitudines vestras, quas
obabsentiam nostram suscepistis. Dolemus certe rem ita se ha-
bere; verum cum ita sit, necessitati temporis vos accomoda-
bitis. Princeps, ut ex literis D. 8ua3 ad nos videre potuistis '
saepe se celeriter nuncium missurum affirmavit. Quare nil
nobis imputandum est, quia tempus expectavimus. Petitis a
nobis consilium. At quäle in rebus tam arduis et viro doc-
tissimo subministrare possumus? Exploratissima est Tobis
mens principis et quie nobis scripsit clare yidistis, in nulla re
mentem excellentise susß transgressi sumus et cum singulari di-
ligentia fines mandatorum suorum servayimus, ita et nobis
agendum erit, res arduse sunt, et nos absentes non possumus
in hac solitudine divinare, qu^e menti pontificis D. reveren-
dissimi Alexandri ^ co^terorumque insint. D. Bemardinus,
auditor noster, si in aliquare utilis erit vobis assistet. Valete.
Ex Balneis, sancti Philippi die decimaseptima Junii, 1498.
Gedruckt: 1 = C. v. e. i 2^; 2 = J. v. e. 1 4^; 3 = C. v. e.
II fol 68a.
LXIV.
Rom. 1498.
Jacobus Questemberg Joanni Eeuchlin Phorcensi,
Oratori Palatino Salutem.
Cum in tanta hominum multitudine aut, ut verius dicam,
omnium prope gentium coUuvione, ne unum quidem pro prsö-
senti necestitate idoneum scriptorem invenerim neque vero
alium quempium Bertoldo nostro adhuc febricitante ad nmp^iin
domi habuerim, qui orationem tuam elegantiore litera eza-
raret, id quod tu hesterno die per epistolam ^ tantopere ef-
unter dem namen Plus III, vgl. Ciaconii Vit» Pontificum Romanoram etc.
II col. 1048 flf. und vol. III.
1 literas] Dieser brief ist leider nicht erhalten: Renchlin scheint sich
bei der ihm vom churfürsten Philipp aufgetragenen geuandtöchaft an den
papst Alezander VI in Verlegenheit wegen mangelnder instruktion an den
Cardinal Franz, dessen freundschaft mit R. uns freilich weiter nicht be-
zeugt ist, um rath gewendet zu haben. Dass R. im Juli 1499 in Rom war,
darüber vgl. die Reuchlin s. 47 a. mitgetheilte notiz. 2 potuisti 2. Prin-
ceps] churfürst Philipp D.] Dominationis. 3 Alexandrini 2. 4 M.DII.
2. 3. 5 Wann Reuchlin von Rom nach Heidelberg zurückkehrte, liUit siob
57
flagitasti, ipse pro vetere amicicia nostra et antiqua morem
tibi gerendi consuetadine laborem obeundum esse mihi putavi
ne vel opera atque sedulitas mea semper alioquin officiosa
tibi saltem in re necessaria defuisse videri posset. Itaque
orationem tuam ad te mitto quse propter ipsius summam ele-
gantiam dignitatemque verborum et gravitatem sententiamm
digna visa est non mea tan tum manu describi, o; xal toc ToiaOra
Tö oxpo) SaxTuXü) ri^a[XYiv, sed omnino ubique terrarum legi, adeo
tu quidem omnia, ita me deus amet, diserte, prüden ter, ap-
posite explicasti. Ego tarnen ut soleo, propere transcripsi et
i^ioyiypoLffCL, Utinam sit in hac difficillima temporum difficul-
täte, quod et tu caelesti prseditus eloquentia mereris et nos
amici laudum tuarum praecones videre cupimus. Vale, doctis-
sime vir principis tui ornator, de BavariaB domo ac toto im*
perio Romano bene merite, prsecipuum communi, patrisa decus.
Romse. Anno M.IL D. ^
Gedruckt: 1 = C. v. e. g8»; 2 = J. v. e. k ii; 3 = Cv. e. II
fol. 58«. b.
LXV.
Backnang. (Nach 7 Aug. 1498).
Petrus Jacobi Arlunensis, prsepositus in Backnang an
Keuchlin
theilt mit, dass R's rede vor Alex. VI mit vergnügen gelesen
nicht bestimmen i der brief, auf den Questemberg hinweist, ist nicht er-
balten; dass es noch im jähre 1498 geschah, lehrt vorliegender brlef.
Über die rede, anf die hier bezug genommen ist, vgl. Reuchlin s. 152 fg.
Sie ist gedruckt 1 in folgender Separatausgabe: AD ALEXANDRCJM Sextum
pontificem maximum pro Philippe Bauari» duce Palatino Rheni Sacri Romani
Imperii electore Joannis Reuchlin phorcensis Legü doctoris oratio, vii idus
Sextiles Anno M.IID. Rom». Darauf folgt unmittelbar der text 12 bll. in 40
a 1. bis a 6, die übrigen unpaginirt Am ende der letzten seite ungefähr in der
mitte: Venetiis, Calen. Septemb. M.IID. In »dibus Aldi Manutii Romani.
2 = J. V. e. n 3l> bis o 4&; 3 = Majus, 1. c. s. 195 bis 209. Auf un-
sere rede bezieht sich der brief uro. LXV, ferner ein schreiben Conrad
Mutians an Urban (Mutianscher brief vf. fol. 49 fg.; Tentzel Suppl. bist.
Goth. 8. 63 ff.), in welchem der erstere tadelt, dass R. den pfalzgrafcn
dictator nenne, meint: Vel prnses est provinci», ut magister equitum aut
militnm, vel tribunus celerum, vel legatus imperatoris, vel comes largi-
tionum und diese ansieht dann ausführlich mit ^aellenbelegen erweift«
l oomuni 9. 2 M.D.II $.
5ä
lube, uod hoffe, Ton R. ein exemplar derselben la obiltea
Gedruckt: 1 =s C. v. c. c b* ; 2 = J. v. e. c 4»: 3 = C. ▼. i
II foL !>-•,
LXVL
Augsburg. 29 Jia. 1499.
Conrad UH Pcutiiiger * Juris utiiasque doetor Joanni
iicuchliu Pliorceiiiii. S. D. P.
Qua;; literiB tuis apud Fucaros iDqoirenda mandastL exe-
cutus «um diligintor. Mercimonia tua Rom^ empta per eos-
dem ad Nometas vectore probo et quidem Angostensi tnns-
mmA unui et cauix^ni ad Cantbarum tradita ut Heidelber
garn vehantur. Siiero te nunc eo timore qaod forsitan per-
dita credebaB liberatum esHe. Sin minus eadem istic reperies.
Quod conjugio noslro felicitatem optas, ex solita homanitatis
tu0^ benevolentia faci», quare tibi plurimum et quas possam
gratian ago. Kt quo niagis lasciviendi übertäte laxarer ', in-
stitutioni divina.* parerem, alas pressius agerem, amore ¥ero,
non fucati» Husurri» et blaiidiciis viverem, uxorem * duxi virgjr
nerrj paulo breviorcni mc, nondum annos 18. natam, pudicam tenh
peratarn, pulchrani , bonestam et latinis literis aliquantum im-
butam, quff5 et nunquam a domesticis rixosa nee contumeliosa
vi»a est. Kx bonis parentibus urbis nostrse orta, dotem dedit
duum millium florenorum, nihilominus baeres futura, si vixerit
superstes. Deo itaque Op. Max. gratias habeo et habebo, qoi
studio nostro sociam et asseclam familiarissime nobis collo-
carit Ad 12 kalon. Docembres nuptiae habitse sunt, domnmqae
*
1 i'cUiirigor 1. ijbcr ihn vgl. Veith, ilistoria viUe atque moritorum
CoDfüdi I'eutitigeri Augvb. 1783 und Th. ilerberger: Conrad Peutinger in
«eifiem verh. zu Maximilian I Aiigsb. 1857. 2 lasaret 2. 3 uxorem]
Margarcth« WeUer, toijhtcr den Antonius (s. u.) wurde geboren 18 Märt
1481. Für dag datuni der heirath ist unser brief das einzige zeugnisi.
Vgl. Veith 1. c. f. 30 der den betreffenden theil des briefes abdruckt. M.
war eine gelehrte frau, ein briet' von ihr an ihren bruder Christoph, über
ftlterthÜiner handelnd, ist von Mertens hcrausgg. (1778); ein Werk: Liber
AugustalU sivo Compendium histoii» August» ist handschriftlich in Augf-
fturg. Vgl. Zapf) Augsburgische bibliothek 1795, I s. 153 fg.
59
ad 6 kal. Februarias traducta est. Socer meus Antonius Wel-
ser ^ modo rerum domesticarum curatorem me constituit.
Quod si de rebus nostris ad te prolixius scripserem, ignos-
ces, adamicum enim verum et communem loquor. Ve-
lim me tui et rerum tuarum continuo observantissimum
dijudices, et me reverendissimo Vangionum episcopo ' humi-
liter Gommendes. Ex tabema nostra libraria 4 kalen. Febru*
arias M. I. D. ^
Gedruckt: 1 = C. v. e. e«-^; 2 = J. v. e. c. iii*'^>: 3 = C.
V. e. II fol. 29a. b.
LXVI».
Tübingen. 25 Juli 1499.
Joannes Nauclerus doctor praepositus in Tübingen an
Keuchlin
dankt für ein ihm aus der Bibliothek des fürsten (Dalburg^s
oder des pfalzgrafen Philipp ?) übersandtes buch und bittet
ihn, sich einige tage von seinen geschäften loszureissen und
ihn zu besuchen. Habeo enim qua3 conferre tecum animus
est^; deinde me uti poteris, ut velis. Ex Tubingen, in die
8ancti Jacobi apostoli A. 1499.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4»; 2 = J. v. e. e^ fg.; 3 = C. t.
e. n fol. 26b fg.
LXVII.
Speier. 9 Sept 1499.
Jodocus Gallus Rubeaquensis * Theologiae doctor Joanni
Reuchlin Phorcensi S. D. P.
luven tus est qui ad nos cursum grsecum referret, conven-
tus est et is quoque qui piscem expectatum emeret , sale con-
1 Antonius Welser geb. 1451, später prsfectus Memmingensis , itirbt
za Augsburg 11 März 1527. Nach Veith a. a. o. s. 24 sq. 2 Job. r.
Dalbnrg. 3 MDL 2. 4 Möglicherweise das anerbieten, wieder nach
Stuttgart in seine alte stelle als rath zurückzukehren. 5 Jodocus Gallus
oder Gallicus, aus Ruffach im Elsass (Rubeaquensis, Rubiaoensis) geb. 1460,
noch 1495 in Gymnasio Ueydelbergensi (nach Tritheim Gatal. ill. vir [ed.
Freher] s. 181), starb 21 März 1517. £r begleitete fiele werke feiner
freQode o4er von diesen herausgegebene schiiften mit widmongsbriefeii
60
diret et missionis mandatum praestolaretur. Rediit ad nos
quam manu laetus apprehendi psalmorum grsecse liDgusB liber
redibit et ad te dum jusseris, emptus tibi Salmo. Nee Jo-
doci neque Reinardi negligentiam accusabis, dum deligentiam
et fidem in discipulos suos üdelem exhibuisti. Ego quidem
spero, nos ea in re voto tuo gessisse morem, si animum no-
Btrum intuearis. Sin casu quodam adyerso secus evenerit,
ita eveniet ut nolumus. Tu nescio qua vel fraude vel astutia
nostri condiscipuli (dicerem verius prsDceptoris) religiosi Jo-
anniß Cun ^ eflfecisti, ut ad nos rediret optatus summa aviditate
virginalis cursus, qui tarnen praeter morem aucupandi libros,
quem a te, non dico, didicimus sed audivimus, redibit maturo
et optato tempore. Ne quid tamen nimis, hoc est ne nimis
ad repetendum acceleres. Tu hebrseis interea fruere teque,
uti eis gaudes totum devoveas. ütinam nos tanta oppurtuni-
tate ac fructu graecanicis.inservire possemus. Yoluisti autem,
ut Yigilio ^ uterer ad fovendam, non dico explendam edacitatem
«
und gedichtoDi so Joannes Carthusiensis : Nosce te ipsam Heidelb. 1489
in 40, die Lucabratiuncul» des Peter Schott and verschiedene Schriften
Wimpfelings (vgl. Hiegger, Amsenitates lit. Frieb. II s. 174, 180, 229)«
In der schrift des Joannes Kierherus: Convivioram libri duo (Speier 1508)
heisst er: Theologus sanctorum Germani et Mauricii Spiro canonicns (was
er, wie aus unserem briefe hervorgeht, schon 1499 gewesen ist); Wim-
pfeling zählt ihn auf unter den Theologi probatissimi atque excellentissimi
qui in Alemannia sola insigniter studio et doctriua profecerunt (abgedruckt
bei Biegger II s. 359). Eine rede von ihm in synodo Spirensi (1489?) ist
abgedruckt bei Riegger s. 175 ff.; eine andere: Mouopolium et societas
Tulgo des leichtschiffs (1488) zuletzt bei Zamcke: die deutschen Universi-
täten im mittelalter 1857, I s. 51 bis 61. Sie behandelt die Vorstellung
von einem schiffe zur aufnähme aller ruinirten und liederlichen gesellen, und
hat vielleicht Braut bei seinem narrenschiff zum unmittelbaren vorbild gedient.
1 Johannes Cono (Cün) geb. in Nürnberg 1463, in Italien gebildet,
icbüler des Markus Musurus in Padua [dann mönch in Speier s. diesen
briof und unten 28 Febr. 1501], kommt durch Vermittlung Reuchlins, auf
empfehlung Pellikans, nach Basel, wo er als „erster gilt, der die griechi-
schen musen eingeführt hat", in Joh.Amerbaohs haus (1509), dessen söhne
und einige andere junge mann er, wie Beatus Rhenanus, er unterrichtet
[ist dem Amerbach bei dessen ausgäbe des Hieronymus behilflich s. u.
27 Juni 1509 anm.], starb 20 Febr. 1513. Vgl. Fechter: Bonifacius Amer-
bach in beitr. z. vaterl. gesch. Basel, 1843. 2 band s. 180 bis 182. 2 Vir-
j;ilio (Wacker) vgl. f^. N.
61
tuam. Id profecto recte admonuisti. Callet enim Vigilias
noster harum rerum odoramenta verum in rem suam non
parum. Ad ejus ingenium adde et tuis, conjugis experimen-
tom. Ego profecto philosophicam sum adjuncturus operam,
pro eis tibi rebus conquirendis atque mittendis, quibus intel-
ligam et aedibus suis opus esse et me tibi curare posse. Yale,
DOS quidem valemus, in quorum numero discipulorum tuorum
Thomas Truchses ^ una mecum et Joanne nostro religioso summe
se tibi commendat. Ex Spira 5. idibus Septembris. Anno 1499.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4»^; 2 = J. v. e. e ii»-^; 3 =
C. V. e. n fol. 27b sq.
LXVIIL
Heidelberg. 2 Nov. 1499.
Joannes Wacker, latine Vigilius *, Juris utriusque doctor
Joanni Reuchlin salutem dicit.
Quod ego mi Capnion hactenus et ab ea hora qua a me
discessisti usque in hunc diem, etiam tuis literis id a me exi-
gentibus nihil literarum ad te mearum dederim, vix ausim, ne
dicam possim, me excusare, cum tot interea habuerim orati-
ones scribendi, totque nuncios, ut mille ad te et innumerabiles
epistolas dare potuissem. Sed ut saltem uno, si velis, argu-
mento me habeas excusatum, utque verum loquar, non trans-
iit mensis post tuam abitionem quin et a principe ' et a can-
cellario et interea ssepius audiverim te vocatum, tibi scriptum
etiam manu principis, ut huc venires, quamobrem maxime ca-
lamus mens sese continuit, volens omnia in tuum adventum
♦
1 Jobannes Trucbsess von Wetzenbausen, domscbolaster, ist general*
Vikar in Speier 9 Nov. 1507 bis 15l3, dompropst 8 Juli 1517 bis zu seinem
tode 4 Juli 1523. Vgl. Remling, gescb. d. biscb. v. Speier 2 bd. s. 833 if.
2 Johannes Wacker (Vigilius) geb. in Sinsheim, stad. seit 1480 in Heidelberg,
besonders Jurisprudenz , 1491 doctor und licenciat, 1492 znm ersten male
reotor, von Raimund von Gurk und pfalzgraf Philipp als rath benützt.
Schwabs Syllabus rectoram Fteydelbergensium 1, s. 78. Er bewahrte Reuchlin
die freundschaft bis in die letzte zeit, vgl. u. 1520. Ich mochte diesen
frischen brief nicht unterdrücken, wenn es auch nicht gelungen ist, alle
persönlichen anspielungen desselben zu erklären. 3 princeps] Philipp
Ton der Pfalz; cancellarius] Dietrich von Pleningen«
62
differre, quanquam plura semper ad te fuissent scribenda. Sed
nondum compares. Ideoque possem ego omnem culpam meam
in te transferre. Yelim ergo tibi persuadeas, meam ad te
scribendi negligentiam et tnam item ad nos redeundi tardi-
tatem, tanquam paria delicta mutua fore compensatione tol-
lenda, quanquam ego minime dubitaverim, te non sine urgenti
ratione domi continere potius quam hinc inde vagari. Spero
tarnen sperantque quin immo et optant et desyderant multi
alii te aliquando nobis praesentem futurum, ut ore ad os ne-
gotia mutuo inter nos agenda pro voto possent expediri.
Sperat et id Andreas theologus noster qui totiens tuam optat
prsesentiam, quotiens se meminit esse infirmum ac nullum
apud se habere medicum a quo recipiat medicinam, hoc est,
qui in philosophia secum usque in secundam aut tertiam noctis
vigiliam perpetuo secum disputationem continuet, eique ad-
versetur. Nunc enim dicit: ubi est Reuchlin cum suo instans:
utiuam adesset. Jam vero tui cupidus est ut cum eo com-
misscratlonem habeas illius totius nostri seculi ejusque tarn '
miscrabilis Status, eumque audires, sese ultra in hoc seculo
minime mansurum. Quin immo mox sibi ad Schonau ^ suam-
que illic habitationem esse divertendum, aut saltem semel
eandem esse ab eo visitandam. Pastor prsetera in Steinach quid
tui egeat nescio. Saepius tarnen tuam diuturnam absentiam do-
lens miratur. Prsesul item noster et Vangionum ^ nedum te
desyderat nobiscum esse, sed in dies conatur invenire media
quibus te reducat ad se , ut et si te perpetuo secum detinere
non possit, saltem te prajceptore per hanc hyemem futuram
utatur. Constituitque uxori tuee ut consensum prsestet trans-
mittere propediem plaustrum vini boni. Tu interea delibera
quid tibi sit faciundum.
Sed ut de reliquis taceam, quid credis de me ipso nun-
quid ne ego desyderem tuum festinum adventum? Profecto
merito id credere debes, ego enim praeter te neminem habebo
saltem chariorem, qui nostro more mecum in multam noctem
m
l Einzelne gedicKte aus jener zeit an at)t und mönche in Scbonau Von
Adam Wernher bei Mone, queHensammlung zur bad. landesgescb. III (186S)
t. 158 bis 164. 2 Dalburg.
63
vina mea noya optima dulcissima et in magna copia gustet,
probet, deglutiat \ Spero enim me habiturum ad annum fu-
turum plaustra non minus vini novi optimi dulcissimi Ne-
minem prseterea habebo qui dum mane surgendum et vestibus-
que induendum promiscue et suis et meis utatur vestibus.
Quid multa? carebo ego unico meo solatio.
Ob eas tamen res omnes nolo facias quod tibi non con-
ducat, quodque tuo judicio tibi videtur adversum. Quod si
seque tibi ut mihi congrueret faceres rem mihi longe omnium
maxime gratissimam, si hanc hyemem totam etiam meis im-
pensis nobiscum ageres, postea quam enim nuper a me dis-
cessisti, tum primum sensi ego atque magnifeci solatia quse
ex tua prsesentia in dies acceperam. Nacta semel oportuni-
tate si venire non potes , describe saltem nobis vitam tuam
domesticam seu heremiticam; credo enim te in solitudine
domus tufiß cum solis libris tuis delitescere, et ut alias con-
stitueras a negotiis curialibus abstinere.
Decanus noster spirensis jam multos dies laboravit febri
quartana, cui si potes scribe quamprimum literas consolatorias
et medicinales, facies enim ei rem gratam. Fuimus nuper,
cancellarius , pastor in Steinach et ego cum eo consolationis
causa. Fuitque ob eam solam rem nuper cum eo Serenissi-
mus princeps noster. Cseterum utile (ut tandem has barbaras
literas concludam) sperarem fratri tuo * fore, ut semel ades-
ses praesente principe; posset enim denuo ei promitti Stipen-
dium pro continuanda lectione in lingua grseca, ad quod can«
cellarius laborat, sed suus solus labor timeo non sufficiet«
quanquam et ego non omnino dormiam. Estque res prop-^
terea eo deducta, ut si tu vel unum verbum nostrse actioni
apud principem addideris, res expediatur indubie, possetque
sie frater tuus continuare Studium suum, quod in legibus et
canonibus incepit. Yale et me ama, atque uxori tuse dulcis^
1 An den beitefen iiasammenkünften in Vigilius hattse nahm ftuctl
Theodorich Gresemund theil, in dessen leben es beißt: in eedibns Heidel-
berg» Vigilianls, quas inhabitarat, doctissimls perseepe viris (Joanne etiüm
Capnione) a Vigilio ad coenam vocatis, tersissimos versiculos edidit. (Riegger
Amcenit. Friburg. II s. 349.) 2 Über Dionysins R. in Heidelberg vgl,
Lamey, a. a. o. s. 32 bis 34,
64
nmsß die meo nomine salniem mnltam rogaqae mei loco nt,
si alias fieri posset commode, saltem te semel ad nos remittat
Tale itenun, raptmi in die animamm, Anno 1499.
Gedruckt: 1 = C. v. e. f* bis f ü*; 2 = J. v. e. g iü; 3 =
C. V. e. n foL 40b bis 42».
LXE.
BaseL 13 Jta. 1500.
Sebastianus Braut an Beuchlin
wänscht ihm glück, dass er wieder in die heimath zorückge-
kebrt nnd Ton der molestia curialis befreit sei, ist begierig,
Reuchlins comodie, in der er einen grausamen herrscher ge-
schildert \ kennen zn lernen, deren znsendnng ihm Leon-
torins versprochen, bestätigt, dass die nachricht Yon seinem
tode ein üodsches gerücht war nnd beneidet den R. am sein
ruhiges, den Studien gewidmetes leben. Ex Basilea, idibos
Januariis M.D. *.
Gedrockt: 1 = C. v. e. e 7b fg.; 2 = J. v. e. g»- b; 3 = C.
Y. e. n fol. 38«b.
LXX.
Speier. 21. Jad. 1500.
Jodocus Gallith Bubeaquensis an Beuchlin
fragt an, ob das venimus in Matth. 2, 2 präsens oder perfectom
ist, theilt mit, dass briefe am bequemsten durch den prokurator
Johannes Maierhofer geschickt werden könnten und freut sich,
dass, wie er von Vigilius gehört habe , der übersandte fisch an-
gekommen sei ^ Ijl Spira, 12 kal. Febr. 1500.
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4b {g.; 2 = J. v. e. e 2b; 3 = C.
T. e. n fol. 28«.
1 Sergios Birt capitis caput, ebenso wie die zweite Reachlinselie eo*
tnddie Scenica progTinnasniata in Heidelberg verfasst und an%ef&lirt, TgL
Benchlin s. 79 ff. 2 Dem briefe folgen in den sammlangen drei disti-
cben Bs. an B., die aber wegen erwfthnang des sobnes: Qnopbryi sis meiDor
oro tai, wol einer frfiheren zeit angeboren, ygl. oben nro. LIV a. 3 Vgl.
oben nro. LXVII.
05
LXXI.
Stuttgart. 26 Sept. 1500.
Capnion Vigilio salutem.
Tua ^ in me voluntate, mi amantissime Vigili, vide quanti
te faciam! nihil mihi post libellos et Chartas jucundius,
nihil suavius iinquam id semper audienti ex omnibus qui ad
nos istinc veniunt egregria te de nobis sollicitudine aflBci ut
valeamus. Quod nuper etiam nobilis adolescens ille Lonchinus
et Dionysius frater prope testati sunt. Eo sum ductus ma-
xime ut vestro contubernio, si non omni momento, at quam
ssepe quoad licet, interesse cupiam, ubi acutis et acribus in-
geniis non modo priscorum dogmatum thesauri eruuntur, ve-
rumetiam setatis nostrse meditantur inventa, ubi nihil est
usquam vel divinarura vel humanarum rerum quod non inter
fcecundos calices Aristotelico more in utramque partem dis-
putetur, quo in gencre (dii boni) quanto cum studio Andream *
nostrum ilium philosophissiraum hominem abundantissimo
dicendi torrente ac vi sermonis prseditum audivimus omnes,
etiam in multam noctem ab ejus ore pendentes, quom qua *
de re dicere illum libuit perpetua oratione usus pulpitum
concederet nemini. Ego vero Arcesilse modo et Carneadi
contra omne quod proposuisset conarer disserere. Memini-
stine quando pugnantia dua et contradictoria in uno quodam
latissimo instanti vera esse statuebam; quantus ^ ei risus cum
exclamaret: ubi est instans Capnionium. Nee mirum quod de
suse orationis flumine tarn multa hausimus, cum totus äumi-
nibus scateat, unde tanquam de spongia quandocunque alter-
eationum certamine comprimitur. Varii manant philosophorum
rivi inter cacumina doctissimorum virorum, alter Apollinis
Parnassus, ex quo Tanaim, Bactrum, Choaspem, Indum, Ara-
xen ingentia flumina scribit Aristoteles ille Stagirita impetu
profluere, alter orientera versus Promethei Caucasus, unde
Phasia lento gradu elabitur, alter ad occidentem vertex Pyre-
*
1 TVa 2. 2 S. o. nro. LXVIII. 3 quom q. 2. 4 quantos 2,
Rettohlln ^
60
Dffius, hinc Rhodanum, illinc Tartessum emittens, alter in
Libya aethiopicus tractus, unde Aegon et Njses et Chremes
et Nilns, alter ad aquilonem ArcjrDium jagam, ut eztat in
Meteorologicis, unde fama celebris Hister exoritnr in Eiudno
ponto mergendus. Et hie noster ignobilis Nicer societate
Rheni ad borealem Oceannm properans, quem yos familiaris-
simi contubemales mei accolitis, et accolitis qnidem sine me
ad hos latices Pieridum, cum tanta voluptate qaanta ipse
Andreas ad latices accubat balneorum. Finge tu mihi homi-
nem humi serpere ad fontis sediculam in meditullio aestuarii
mox repentem propere post sudores vixdum meticnloso primo
illas ipsas fistulse guttas summis digitulis attrectare, ac tan-
dem stillantem aquulam osculari, clanculo mordicare et lam-
bere, deinde insumere et resumere, postremo haurire, sorbere,
deglutire et usque ad immensam satietatem ingurgitare.
quam prosperi Andreae successus, o quanta foelicitas. In siti
humidum, iu aestu frigidum, tactu leve, visu limpidum \ auribut
rauco murmure sonorum, dulce gustui, et salubres herbas,
prffiterradens suavissimi odoris libamen. Jam cogitanti mihi
arescunt fauces, et ipse sitio, qui Andream aquas potare
Bcribo, non Tantalum qui ne labra quidem admovet, sed me-
moratu dignissimum Protea illum et sacerdotem et vatem.
Affer igitur, mi Vigili, helveolum tuum quod graece chenopoda
dicimus, ut relictis Andrere Nereidibus tecum bibamus si-
mulque cum religionis nostrse columna Jacobe theologo Seli-
statino ' quem apprime diligo. Et quidem faventibus superis
combibemus tandem aliquando, et una coenitabimus, quando
nova inter nos Stella oriri et lucere visa est, non ex veteribus
planetis unus, quos majores nostri erroneos vocavere, sed sydoi
aliquod summatis orbis ille consultissimus juris Venigems,
quem suo merito vas legum apellaverim, ut Baldus Azonem.
Vale foeliciter cum tuis immo nostris et Dionysio fratri be-
nefac ob amorem in te meum. Ex Stutgardia, sexto Ealendas
Octobres, Anno MD.
Gedruckt: 1 = C. v. e. f ii«. b; 2 = J. v. c. g 4«b; 3 ä C.
Y. €. II fol. 42a bis 43a
1 lympidum 1. 2 Wimpfeling.
67
LXXII.
Stuttgart. 1 Not. 1600.
Joannes Reuchlin Phorcensis prseceptori suo Jacobo
Jehiel Loans Jiidaeo ^
*5%w "S^fas "''nn« b^b na» "»d '^^^-iinb ^co nb>)3n -nNn
n7:tt5n -Mi- :nbii> r;D»r!> -ns^sm -ii^ba -nnbitn
tt)*in löNi am^r» lir^niBTs vbnTn pm- -:n :b-Dm
Latine sie: Fax pax longinquo et propinquo. Domine mi
magister Jacobe dux meus et notus meus a me qui desydero et
oncupisco cernere vultum tuum suavissimum ad delectandum de
splendore vultus tui lucentis, audiendo doctrinam tuam puris-
simam, et nunc veni epistolio libello, ut tibi notificem, quod
(laus deo) post recessum meum abs te profeci in doctrina
mea et perveni ad consecutionem magnam scio Isetaberis et
gaudebis. Ego Joannes Reuchlin ex Phorcen, scribens Ea-
lendis Novembris Anno quinto millenario ducentesimo sexa-
gesimo primo. Ad manum honorabilis magistri Jacobi filii
honore excellentis Magistri Jehiel Loans.
Gedruckt: 1 = C. v. e. 3b; 2 = J. v. e. m*; 3 = C. v. e. II
fol. 68b sq.
LXXIII.
Wornii. 4 Dec. [1600].
Georgias Gemminger * doctor, preepositus ecclesies
Spirensis an Reuchlin
bedauert, das von R. erbetene buch de bellis Germanicis nicht
zu besitzen, schickt ihm einen brief des Sebastian Murrho,
1 über Loans Tgl. oben nro. XXXIX a. 2 und Reuchlin s. 106. Als un-
erlaubte jndenbegünstigung wird dieser brief dem R. von PfeffSerkorn De-
fentio contra famosas obscurorum virorum epistolas (ed. Böcking Lpzg.
1864) s. 198 vorgeworfen. 2 -JClb» Ps. 66, 14. 8 a*i n*nin)3 *1in3 p
^= n?3da« 4 Georg von Gemmingen, domsttnger, ist generalvikar von
Speier 1487, domprobst 1488 bis zu seinem tode 16 MArs 1611. Vgl.
Remjing, gesoh. d. bisch, von Speier. b. 2, s. 888 £f.
5^
08
theilt mit, dass derselbe von Dalborg eine handschrift über
deutsche geschichte besitze und bittet, ihm die historischen
Schriften Nanklers zu schicken, am durch ihre lektüre die
schweren philosophischen Studien zu unterbrechen. Ex Wor-
matia, 3 Non. Dec.
Gedruckt: 1 = C. t. e. d 4*; 2 = J. v. e. c 2^; 3 = C. v.
c. n foL 27*.
LXXIV.
(?) (1500) «.
Ad Joannem Reuchlin seu Capnion, trium linguarum
Interpretern et Philosophum [Conradus Celtis].
Capnion nostne deciu omne terr«
VistnU Eois cui limes nris.
Noricnm et cnjos locus expllcavit,
Ister et Alpes.
Balticos dictns Sintis m Utratu
Clanserat nostram glacialis orbem,
Finit oecasum rapidas gelato
Flamine Rhenns.
Sepe ibi tecnm memini Latin«
Qnicqnid et GraJsB recinnnt eamoBn»,
Legifer qaicqnid talit et sacro to-
Lamine Mosea.
Voluimus, magnas pater et parens es,
Qni tribas unguis saper eruditus,
Nee mihi in tote similis tibi Qnqaam
CognitQs orbe est.
Te Tabingensis veneratar nitro,
£t colit multo Basilea honore,
Teque mirantur tna qui diserta
Scripta revolvant.
1 Das gedieht ist jedenfalls vor 1506, sonst würden anter der auf-
Zählung der werke die Rudimenta nicht vergessen sein; die letzten atrophen
könnten vermuthen lassen, dass es während des aufenthalts Renehlins in
Heidelberg gedichtet sei. Es ist hier aufgenommen, weil es das einzige
erhaltene zeichen der Verbindung zwischen beiden männem ist. Über
Celtis vgl. die vita von Klüpfel 2 bde. Freib. 1827; Aschbach: Roswitha
und Celtis; die wanderjahre des Celtis, Wien 1867 und 1868«
69
Culta qnsB priscum redolent leporcm,
Sive romanas vel Athenienses,
Seu Palestinas tua docta fundunt
Pectora voces.
Tu librum de mirifico relatu
Edidisti , omnem memorans sopbiam
Qaicquid invenit Latialis Argus
Et quid Hebr»us.
Coraicas frandes copiose scribis,
Et sonas doctus Tragicum coturnuro *.
Primns et nostras celeres iambos
Ducis in oras.
Inde per Kheui celebratus urbes
Te colit pr»8u] , refovent Bodales ',
Et meis cunctam Ijricis habebis
Nomen in sevum.
Aus ; CONRADI CELTIS PROTVCII | PRIMI IN GERMANIA
POETiE CORONATI | LIBRI ODARUM QUATUOR CUM EPODO
ET SECÜLARI CARMINE | ... Argent. 1513. 40. üb. III, 24 fol.
Liiiib V«.
LXXV.
Tübingen. 25 Febr. 1501.
Henricus Bebelius Justingensis politioribus literis
praefectus in gymnasio Tabingensi an Reuchlin
legt wissenschaftliche fragen vor: 1. ob Kyrie eleison oder
Kyrieleison zu schreiben und das eleison drei- oder viersilbig
zu sprechen sei, 2. ob das u in p]vangelion consonantisch oder
vokalisch zu sprechen sei, 3 ob |/.eTajiE.6p(pü)(7i; u. a. auf der
drittletzten accentuirt werden dürfte, da doch die penultima
lang sei, 4. ob <jofl% u. a., lateinisch ausgesprochen, in der
vorletzten silbe eine länge erhalten müsse. Ex Tubingen,
quinto Cal. Mart. anno 1501.
1 Das wol nur eine poetlecbe licenz Celtis; eine tragödie Renchlin«
iat nicht bekannt; die anspielungen auf die übrigen werke Reuchlins sind
dentlich genug. 2 prnsul] Job. y. Dalburg; sodales] die mitglieder der
fK>cietas RheuaDa,
70
Gedruckt: 1 = C. y. e. e 5b fg.; 2 = J. v. e. f 3ab; 3 = C.
V. e. II fol. 35 ab; 4 = Zapf, Heinrich Bebel, Augsburg 1802, s. 84fg.
LXXVI.
Stuttgart. (Nach 25 Febr. 1501.)
Henrico Bebelio Joannes Eeuchlin Salutem.
Facile patiar pro tuo desiderio, immo plurimum aveo,
te mihi tuis Ulis nobilissimis virtutibus fore notum. Sed heus
tu, mi Bebeli, cur a me, veterano et ludi literarii emerito
milite, grammaticum opificium quaeris? cujus et dux et Im-
perator ipse in musarum castris quotidianum exercitium agis.
Redigere me vis ad incunabula et vagitus puerorum, ut Paulum
Tarsensem cum suis Galatis jurgantem audiamus^): quomodo
convertimini iterum ad infirma et egena elementa, quibus
denuo servire vultis. At fuerit ille de aliis quibusdam locutus
elementis, ego satis tuo * erga me amori facturus ajo kyrie
trisyllabum esse, primamque per hypsilon, secundam vero jota
scribendam, cui sit accentus in prima peracutus. Eleison
autem verbum imperativum tetrasyllabum, accentu similiter
in antepenultima acuto ^ nee fit diphthongus unquam ex s
et 7) vocalibus *, qua propter a nostris ob ignorantiam Helle-
nismi male ccepit pronunciari hoc totum kyrieleison quinque
syllabarum, quasi per synaloepbam elisis vocalibus.
De evangelio idem quod de Evandro tibi Judicium sit^.
Nam cum post eu consona litera sequitur, tunc diphthongi,
hoc est duarum vocum sonus retinetur ut enge, Eusebius,
Eunuchus. Sequente vero aliqua vocali, compertum est enun-
*
1 Gal. cap. 4. 6. 9. k&^ ^JCiOTp^fSTE niXiv iiii toc aaOevTJ xat icT(o)(^a 9Tot-
yißa. oT( Tcd^Xiv avcoOev 8ouXeüeiv OAsTe; 2 tua 2. 3 Dieso mittheilungea
benutzte Bebel in seinem r-eiohhaltigen Sammelwerke: Commentaria episto-
larum conficiendarnm z. b. ed. Phorcae 1508 fol. i 4&. 4 für e. 5 Als
parallellstelle mag aas einem seltenen schriftchen folgendes angeführt wer-
den: Angelas grssce nuncius, latine hinc evangelium. i. bonum nuncium et
debet proferri o non vocalis, sed consonans, at sonam habeat f. sicut.
Eaander Eaergltes et hoo quoties vocalis aliqua eu sequitur. Alias quando
eu oonsonans sequitur, tuno dyphthongus eu non dividitur, sed retinet vim
suam ut Eusebius. Auetor est Joannes Capnion phorcensis (A 5i^}. Eaan-
gelium scilicet bonum nuncium ab cu quod est bonum et an^elus; nuntias
71
ciationis divisionem admitti, manente diphthongi quantitate,
ut Ptolemseus Euergetes, Bacchus Euius ^ Et Virgilius in
octavo Tum pater Euandrus dextram complexus euntis *. Haud •
secus atque in au dipbthongo accidere assolet, ut : gaudeo ga-
visus, et e contrario avis, auceps.
Quid autem super metamorphosi sentiam, quoque tales
dictiones accentu pronunciari debeant, carte permultum refert,
grseca latine velis dicere an grsece. Nam si togam eis latinam
induas, roroana servabunt prsecepta, ut quibus brevis est pe-
nultima, bis acutus in antepenultimam cadat accentus, velut
bsec Dorothea * hujus Dorothese, hie Timotheus, bujus Timo-
thei, hie Socrates, hujus Socratis, hie Hippöcrates, hujus Hip-
pöcratis, hie Aristoteles, hujus Aristötelis, hie Praxiteles, hujus
Praxitelis. Aliter enim ea si grsece proferas penultima veniet
elevata: hsec Dorothea hujus Dorotheas, hie Timotheos, hujus
Timotheu, hie Socratis ^, hujus Socrätus, hie Hippocratis, hujus
Hippocrätus, hie Aristötelis, hujus Aristotelus. In quibus
vero penultima syllaba reperitur longa, ea si grseco pallio
cupias omari, speetanda veniet ultima syllaba, qusd si longa
fuerit, accentus exaltabitur in penultima. Sin vero brevis,
levanda est acute sono antepenultima et ita in barytonis.
De historia et sophia, sicut de papia et philosophia com-
munem usum esse considerandum Priscianus Caesariensis ^
in libro de accentibus praecipit. Tu vero ejusdem diligentur
lege praeceptum in libro seeundo artis grammaticse capite
octavo de possessive ^, ubi tradit in quibus i penultimam
puram producant Bomani. Caeterum quse penultimam longam
quantitate habent, eam semper elevant, nisi sit ^ qusedam,
et debct a in secunda syllaba sonare f. teste Joanne Phorcensi et Bebelio
(D 3i^). Aus der schrift In Horas dnioas Illustris (Rodolphi Langij poete
Laareati oraatissimi expla | natio Petri. n. Drolshagij (U eeilen). Am
ende: Finis per me Richardam pafr»t. Anno dei M.CGGCG.V. decima sexta
Aprilis. A8B4C6D4 bll. 4». Die letzte seite Ist leer.
1 Evergetes, Evius, Evandrus! 4. 2 Virgil Äneis VIII, v. 658.
3 Hand 1. 4 Dorothea und allen folgenden Worten aocente ausgol. 4.
5 Nach der aaispraohe des t) = t vgl. Reuchlln s. 102 a. 2. 6 Die
xahlreichen aasgaben dieser verbreite tsten grammatik s. bei Hain, Repert.
bibl IV 8. 153 bis 156. Unsere stelle in der ausg. v. Erelil (Opp. Priso.).
Lpzg. 1819, I, s. ß6 bis 91. 7 depossessivo i, 8 Qt 4.
72
exorbitantise causa. Hsec quam potui brcvissime ad te
ßcripsi, tum propter nuncii tui festinationem, tum etiam quod
interea parum elangui, vixdum recta valetudine constitutus.
Foeliciter vale.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e 6a.b; 2 = J. v. e. f iii 4l> f; 3 =
C. V. e. n fol. 35b. 36b.
LXXVII.
ßpeier/ 28 Febr. 1601.
Jodocus Gallus Rubeaquensis Theologus an Reuchlin
schickt die früher ^ erbetene griechische, nun von Joh. Cün
ergänzte, bibel zurück, da er sich nun eine aus Venedig ver-
schrieben habe, fragt im namen Cüns an, ob der evangelist
Johannes in Rom oder Patmos in siedendes öl getaucht wor*
den sei ^ und bittet, dem Konrad Pellikan ^ im erlernen der
hebräischen oder griechischen spräche behülflich zu sein. Ex
Spira, ultima Februarii, a. 1501.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e»: 2 1= J. v. e. e 2b fg.; 3 = C. v.
e. II fol. 28«.
LXXVIII.
Ror. 15 Juni 1501.
Wolfgangus praipositus in Ror * Jo. Eeuchlin LL.
Doctori S. D. P.
Quo te nomine vocem, clarissime doctor, ac nostrse aetatis
omnium excellentissime, etiam si omnia membra mea vertantur
in linguas nescio, nee tu laude mea indiges, quom laude tua
plena sit terra. Ideo fama tua excitatus qusesivi : Magister is
ubi habitat? Et dixerunt: veni et vide, ecce in Stutgarten.
1 Vgl. oben nro. L.KVII. 2 Vgl. die neueste darstellung dieser vor-
gHnge bei ß. Renan: I/antechrist. Paris 1873. 8 Über Pellikan ist auf
Hottinger: helvetische kirchongeschichte III, IV zu verweisen; über seine
leistungen im hebr. habe ich stud. d. bebr. spräche s. 19 fg. und österr.
vlerteljahrsschr. f. kath. theo!, bd. X, s. 457 fg. gehandelt. 4 Über diesen
Wolfgang habe ich leider keine naclirichten auffinden können.
73
Vemrem personaliter et viderem, nisi cura rei familiaris hu-
meris meis confractis imposita prohiberet. Nee homiuem alium
sub sole potius viderem propter sacras literas hebra?as, quas
prse Omnibus calles, in quibus et ego iitcunque proficio. Sed id
prae omnibus avidum me reddit, quia cum tu una cum Sidonio
et Baruchia de Verbo Mirifico tractabas ^, ego licet indignus,
ad parietefn astiti et audivi, quomodo ille vetus Barucliias
ajebat, quod pronunciatio nominis ineffabilis comprsehenderetur
tribus commatibus sub una periodo eo loco, quo Moyses de
ineptitudine linguae conqueritur. Sed hodie dictum Bamchiam
non intelligo nee expositionem dicti nominis (licet in manu
mea sit Sepher thillim) ^ capio , quia extra sacellum extiti in
quo licet non idola tantum cancelli justa morem gentis nostrse
alti sunt, quare introspicere non potui, quomodo ipse hebrseus
ex Ixxii versibus quselibet sancta signacula digito monstrabat.
Verum ex voce tua audivi te ibidem et conjeci te singula
perquam diligenter advertisse. Ideo, ut verbis tuis utar, si
qua scis quseris auditorem ut ex te discat, ita plurimum de-
lectaris communicatione et liberalitate studiorum nee necesse
erit orare ac vix tandem exorare auditorem, quia avidus
audiam saltem calamum tuum de pronunciatione et expositione
mirifici nominis ex locis supra nominatis. Scripsissem illi
Baruchise, sed ut scis inbumanus est et pro consuetudine gentis
suse non valde amicus et de genere hominum qui talentum
libenter sufFodiunt et scientias occultant. Sed et Capnion ex bis
creditur, quia vix afflatu inspirat de verbo crucis, cujus areopagita
in ecclesiastica bierarcbia meminit. Sed tu, Joannes Reucblin,
omnia communicabis Wolfgango tuo, qui in bac canicie sua nil
habet pro solatio nisi sacras literas. Ipse arcana velamenta et
secretissima symbola non sparget in auram sed silebit, celabit,
tacebit et Verbum mirificum perquam diviniter colet. Vale
foeliciter. Ex monasterio Kor ordinis Sancti Augustini cano-
nicorum regularium. Anno domini MD. I. in die S. Yiti.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g ii*> sq.; 2 = J. v. e. h 4 4; 3 =
C. V. e. II fol. 49 a. 50.\
1 Vgl. Reuchlin s. 179 ff., besonders s. 181 und 182. 2 BuQb 4er
psalmen; v^l. Reachlin i. 181 •• 1 f.
74
Sdittgart. 24 Jaui l^Ol.
[RencWin an ptalzgraf Philipp.]
Dem durchlitchti^enii hochgepomneii fürstenn onnd herren
herm Fbüipsenn pfahzgrmren br Rtq unnd hertzogenn inn
Bajem, des heiligenn RoMischen rrchs ertzdnichsässen unnd
i-hurfarsten, minem gnedigstenn heim, eDtbüwt ich Johannes
RoQchfin, inn welltlichen rechtenn doctor min nnndertenig willige
diennst zu allen zjten gehorsamglich unnd demättiglich beraitt.
Unnd schick zu euwer farsüichen gnadenn uss begirlichem
willen danckbarUcher widergeltung ^ diss min nnkunstlich
unnd doch flyssig arbdjtt, die ich gelegt hab an die tascula-
nischen fragenn, so der hochwjss und wolgelertt redner Marcus
Tulins Cicero Tor alltenn zytten inn latinischer sprach loblich
hautt geschribenn, der roaynung: Nach dem des menschen
gemütt mitt täglicher bekümbernuss gar oSt würdt schwerUch
betrübt, er wollte doch gutter mass durch vernunftwegs gnug
anz^enn, dass wir uns selber möchten inn unsem gedennken
erlychtem unnd von vilfältigerynrysscnd beschwernus ledig unnd
louss machen; des er sich dann in dem erstenn buch uss des
toudes Verachtung unnderstett zethunde. Alls das üwem
fürstlichen gnaden wol möcht lanngen, mvner ringen symlichait
nach, zu ergetzlichait des laydigon falls der durchlüchtigsten
Fürstin euwer gnaden ymmer loblichenn eegemahells saliger
gedachtnuss ^ Darumb ich das selbig buch mir für annder
zu tolmetschenn erwelett hab, euwern fürstlichen gnaden zu
thund ain sonnders gefallenn daran. Unnd auch zu bewyssenn
den, der aller von üch mir geschehenn guttat, so ferr ich lanng
lebenns zil erraich, dannckbar will erfundenn werdenn gegenn
denn selbenn euwern fürstlichenn gnadenn die der allmechtig
wolle zu zyttlichem hayll unt nachvolgung des ewigenn uffennt-
halltlich frysten. Actum unnd geschribenn zu Stutgarttenn an
1 Nämlich für die ihm während seines Ueidelberger aafenthalts vom
pfalzgrafen Philipp erwiesenen wohlthaten. Vgl. z. b. oben uro. LX. 2 Mar-
garete von Baiem, vermählt 1474, starb, nachdem sie Philipp li kinder
lieberen hatte, 25 Jan. }501, 8. Hi^n^s^r, ^^escb, der rbein. Pfalz I, a. 495.
75
sännet Johanns des hailigen töuffers aubennt, als man zallt
nach Christi gepurrt funfftzehnnbundert und ain jaure.
Heidelb. oniv. bibl. deutsche handschr. nro. 482, 100 bll. hdschr.
in braunes leder gebunden; auf der Vorderseite des deckeis die zahl
1557 und das bild des pfalzgrafen Ottheinrich; fol. 1.
LXXX.
Hirschau. 14 Sept 1501.
Nicolaus Baselliiis ' monaclius Hiraaugiensis an ßeuchlin
beklagt, dass er keine antwort auf seinen brief vom 10 juli
erhalten habe und bewundert R., der, wie ein Franziskaner-
mönch Paul mitgetheilt habe, nun der hebräischen spräche
denselben eifer, wie früher der griechischen widme, wofür
ihm die gelehrten der ganzen weit dank bezeigen müssten.
Cessabit ergo jam perfidus quisque in angulis mussitare
Judseus ut yiderit sese unico hoc tuo et splendidissimo opere
devictum, Theologi quoque nostri tibi gratificari debebunt,
quippe qui in pristinam gratiam sacras literas atque historias
cum ipsa veritate, tua opera rediisse intelligent. Nostrates
vero Suevi quibus tuis ipsis vigiliis teneantur gratitudinibus
obstricti, ne Apollo quidem ipse fari posset.
Bittet ihn, ihm später das fertige werk mitzutheilen.
Ex Hirsaugia 18 Cal. Oct. 1501.
Gedruckt: 1 = C. v. e. f 4b fg. ; 2 = J. v. e. h 2»b; 3 = C.
Y. e. n fol. 45b fg.
LXXXI.
Jastingen. 8 April 1502.
I
Joannes Stoffler Justingensis * Joanni Reuchlin Phorcensi
S. D. P.
Ex literis tuis accepi instrumentum verorum motuum solis
et lunse ac passionum eorundem ' a D. prseposito in Denken-
1 Literarisch besonders als fortsetzer und herausgeber der naukleri-
sehen chronik bekannt. 2 Über den mathematiker und astrologen Stoffler
y^l. Heyd in der Tüb. zeitschr. f. theol. 1S39. 3 Über diesen brief und
Keuchlins Stellung zur astrologie vgl. Beuohlin t. 176 fg.
76
Jorj'h * tibi donatum. Gaudeo vehementer, ntinam eandem
senaret integritatcm , et splendorem quam habuit dam ex
officiiia mea ad eimdero abiit. Pro ejus regimiue Dulli mihi
Büiit canones. Semel enim rite verificatum sola motatione aut
];rovolutione singula juste patent. Constitueram apod me pro
Liset aliisabf^olvendis ad te aditurum, quod in hodiemum usque
rl iern dintuli. Yexor quotidiano morbo sinistri cniris, nescio
f paftmatico an alio, adeo vehementer, ut equo insidere penitus
h bhorrcjam. f^pero tarnen redivivum tempus vemum vires mihi et
hauitaUm rcstituturum. Characteres planetarum libenter scul-
jjam, »cd quo pacto reti tenui sine Isesione infigi possint non in-
lelligo, Singula absolvcmus vita comite, viribusque reassumptis.
In hehräio sermone, quo abunde doctus es, si sint hse dictiones
bobel et bovel earundem peto cum praesenti gerulo interpret^-
tionr-in. Vale ftjßliciter. Ex Justingen octavo die Aprilis AnnoMDIL
Gedruckt: 1 = ('. v. e. g iii^>; 2 = J. v. e. i^ sq.; 3 = C.
V. cj. H fol. 51« »»..
LXXXII.
i:im. 27 Juni 1502.
IlÄimuiidii«, (jHrdinalis Gurcensis *, legatus etc. Joanni
Hcuchlin riiorcensi LL. doctori Salutem.
Vencrabilis et eximie doctor, si eam quam cudere nuper
nobi» petcntibus i)romisisti orationem de Germania et ejus
principibus * optato fine terminasti, non poteris in prsesen-
tianini nobis pra^Htare rem magis gratara quam ut quantocius
eam «d nos transniittas. Quse si non est plene perfecta adhi-
beas omncm operam ut quam celerrime coropleatur et ad nos
proprio cum tabellario, si alias commode fieri nequeat, expensis
iiostris afferatur. Rene vale. Ex ülma 27 Junii 1502.
Postquam scripseraraus prsesentes, venit ad manus nostras
oratio tua lepidissima, quse supra modum nobis grata extitit.
*
l Potru« Siber g. unten 1 Jan. 1503 nro. LXXXVI. 2 Über Kaimund
l'eranl'I, geb. 1435 gest. 1505, vgl. Ciaconni, vitai Pontificum Ronianorum
etc. 111,8. 182 fg., vgl. übrigens grosse lobsprücho über ihn bei Trithemian
Cbronicon Sponheimense ad a. Iö05. 3 Von dieser rede, die, nach anserm
br{efe, sogar gedruckt zu sein scheint, babe ich iiicbts finden können.
Sollte etwa die rede von 1490 Ad Alexandrara VI, die freilich nur von
einem deutschen fürsten handelt, gemeint sein?
77
Optaremus quod divortiuin ^ posset coelebrari inter te uxoremque
taain ejus tarnen consensu, quam plurimum nostro nomine
salvam esse jubebis. Iterum vale. Dat. ut supra.
Gedruckt: 1 = C. v. e. i ii«; 2 = J. v. e. 1 4; 3 = C. v. e. II
fol. 67b; 4 = Majus 1. c. s. 209.
LXXXIII.
Venedig. 18 August 1502.
Aldus Manutiiis Romaniis * Joanni Reuchlin Phorcensi S.
Amari me abs te plurimum, mi Joannes, jampridem non,
non meo in te ullo officio sed bumanitate tua, quare, nisi te
benevolentiamque tuam plurimi faciam, sim plane ingratus,
sed et facio plurimi et redamo magnopere. Ex libris autem
quos petis mitto Julium PoIIucem, Stephanum de urbibus,
Thucydidem, Etymologicon magnum ^, Prudentium cbristianum
poetam cum quo et grseca qusedam impressa sunt, Sedulium
item cum Juvenco et Aratore , cum quibus et Homerocentra
imprimenda curavi. Suidas ^ non erat apud me et nuncius
tuus dicebat npn esse sibi plus pecunio) sed rediturum se
brevi Venetias et facturum quod jusseris. Pra>terea impressi
sunt ex Grsecis hi post opera Aristotelis quse a nobis quoque
Labes: Aristopbanis comoedise novem cum commentariis, Epi-
*
1 Die schwierigkeitun, die in diesen Worten liegen, habe ich angedeutet
Reuchlin s. 28, a. 3. 2 Aldus Manutius geb. c. 1449 in Bassiano, kommt
Dach Rom, spHter nach Ferrnra, wo er griechisch bei Baptista Guarinus
lernte nnd namentlich den jungen Fürsten Albertus Pias unterrichtete. Dann
lebt er in Mirandula und Carpi und arbeitet ffir seine schÜler kleine md-
Irische und grammatische Schriften aus. Gegeu 1490 begibt er sixsh nach
Venedig, um dort eine druokerei zu errichten , und die werke der alten,
namentlich der griechen, in richtigen texten zu verbreiten. Seine ausgaben
(das erste buch erschien 1494) zeichnen sich manchmal durch kritische
Sorgfalt, immer durch schönen druck und gutes papier aus. Von seinen
eignen werken haben die lateinische und griechische grammatik den mei-
sten werth. Er starb 8 Febr. Iöl5. Vgl. über ihn die unten angeführte
Schrift von Schuck. Dass er die bekanntschaft Rcuchlins 1498 gemacht
hat, geht aus dem im auhang mitgetheilten briefe hervor; Reuchlins oratio
1498 ist bei ihm erschienen. S. o. uro. LXIV a. 1. 3 Etymologicum 4.
Scephanum] erschien 1502 in drei büchern. Schuck s. 36. Julii Pollncis
Tocabularium nnd Thucydides erschienen je zu einem dukaten Schuck s. 34,
4 Der Suidas erschien erst 1500, Schuck s. 50.
m
8
fttol» grsecse sex et triginta aut rum ; Dioscorides ; Aratus
cum Theonis commentariis una cum Julio Firmico ^ ; Simpli-
cius in prsedicametiia Aristotelis. Ammonius in quinque Yoces,
Gregorii Nazianzeni circiter octo millia carminum ', Nonnus
carmine heroico in evaugelium secundum Joannem ^ ApoUo-
nius poeta cum commentariis. Imprimuntur et quasi absoluta
sunt Soplioclis tragoedise septem cum commentariis, item He-
rodotus. De hebraicis ^ non est impressum quicquam. Quod
tu componis ^ placet, perge ut detur studiosis. Impressi sunt
prseterea latine literis parvis Virgilius, Horatius, Juvenalis,
Persius, Martialis, Lucanus, Catullus, Tibullus, Propertius,
Epistolse familiäres M. TuUii. Imprimuntur iisdem characte-
ribus Ovidii opera, Statins, Valerius Maximus, si ex bis aliquid
placuerit, scribe. Interea vale meque, ut facis, ama. Venetiis
XVIIl Augusti. Anno MDH.
1 = C. V. e. g 8«- b; 2 = J. V. e. k ii^; 3 = C. v. e. II fol
58^ sq.; 4 = Schuck, Aldus Manutius und seine Zeitgenossen iu
Italien und Deutschland. Berlin 1862 s. 128 fg.
LXXXIV.
Strassborg. 30 Aug. 1502. '
Simon Bibisin ^, juris utriusqiie licentiatus, apostolid
legati de latere secretarius an Reuchlin,
dankt für seinen brief, der ihn besonders dadurch erfreut
*
1 Die Epistol», Dioscorides, Aratus waren 1498 erschienen SchÜek
•. 28 fg.; der Aristophanes 1498. Schuck s. 27. 2 Schuck macht daranf
aufmerksam^ dass carminam hier verszeilen bedeate. 3 nonnns [qui]: [p*-
raphrasim scripsit] in 4". 4 hebraicis] Wie es scheint, bat Aldas über-
haupt auch in späterer zeit sich mit dem druck hebräischer werke nicht
Abgegeben, er wollte eine bibel in drei sprachen drucken (nonis Julii 1501
an Celtis und Longinus Schlick s. 123), davon ist aber nur ein hlatt er-
schienen (3 Sept. 1501 an Celtis, Schuck s. 125). Die introdnctio per-
breris ad hebraicam lingaam als beigäbe zu des Aldus lateinischer gram-
matik (erschienen 1501) und zu der grammatik des Constantinus Laskaris
(o. d.) Schuck s. 32. 52, hat jedenfalls der in unserm text stehenden äu-
ßerung zufolge keine hebräischen typen gehabt. 5 Qnod tu componis.
Ob sich das auf ein werk bezieht, von dem Reuchlin dem Aldus geschrie-
ben hatte (vielleicht die hebr. grammatik?) kann, da der brief des ersteren
nicht vorhanden ist, nicht mehr entschieden werden. 6 S. R., j. n. d«
79
habe, dass er nachrichten von Kb, tode widerlegte, die Vin-
centius Wolf in Strassburg verbreitet habe. Er werde seine
angelegenheit möglichst fördern und bitte ihn, durch den boten
die Bulle zu übersenden, die der dorn, rever. ihm kostenfrei
verschaffen wolle. Ex Argentina, penultima Augusti 1502.
Gedruckt: 1 = C. v. e. i^ fg.; 2 = J. v. e. 1 4«; 3 = C. v.
e. II fol. 67ab.
LXXXV.
Venedig. 24 Decemb. 1602.
Aldus * Romanus Joaiini Reuchlin salutem.
Delectari te plurimum literis et laboribus nostris, Capnion
mi, suavissime, quantum ipse delecter, non facile scripserim, tum
quia principibus * placuisse viris non infima laus * est, tum
etiam quia laus ista quoniam a te laudato viro proficiscitur,
facit, ^ ut me esse aliquem putem. Sed deum Optimum Ma-
ximum oro, ut diu alter alterius studio delectari possimus in
dies magis, quod non dubito futurum si, quamdiu prodesse
hominibus possit vita nostra, uterque vixerimus. Libros omneis ^
quos volebas, cui jussisti dedimus praeter Nounum et Grego-
rium ^; nondum enim exire in publicum possunt. Quod vero mi-
noris istic nostros emere libros queas miror. Certum est enim
non minoris eo vendi illos Venetiis, quanti ^ constiterunt tibi,
immo potius pluris. Sed puto esse causam quoniam mercator
iste cum accipiat a societate ® nostra Venetiis quam plurimos
simul libros et minöris quam venduntur singuli ut, quem ad-
modum sequum est, et ipse lucrari possit aliquid, nee tamen
solvat (damus enim illi ad tempus) gratis eos fortasse habuisse
putat ^. Vale Venetiis 24 Decembris 1502.
wird 1503 zani rektor der unirersitUt Heidelberg gewUhlt; s. Schwab, Syl*
labas Rectorum I, s. 83; sekretär des Raimund v. Gurk, der aucb in diesem
brief als dominus rererendissimus bezeichnet wird? Die gesobäftlicbe an*
gelegenheit aber, um die es sich bandelt, ist mir nicht bekannt.
1 Manutius. Vgl. den diesem briefe vorangehenden brief Reuchlina
im anbang. 2 principibus etc.] Horaz Epist. I, 17, 85. 3 viris aasgel.
4, ultima für infima 4. 4 facis 2. 5 omnes 4. 6 Der Nonnus erschien
griechisch erst 1504, Qregorins mit lateinischer Übersetzung in demselben
Jalwe. Anm. Schucks. 7 [quam] quanti 4. 8 Eine bestimmte societas
hatte Aldos nicht; vielleicht setzten einige mitglieder der akademie, die zu
den kosten beitrugen, auch die preise fest. Anm. Schucks. 9 [se] pntat 4,
80
1 = C. T. e. d Sb; 2 = J. V. e. k ib sq.; 3 = C. V. e. II fol.
59<>>>; 4 = Schuck (8. nro. LXXXIII) s. 120 fg.
, LXXXVI.
Ucnkendorf. 1 Jan. 1503.
Johannis Reuchlin * Phorcensis. LL. doctoris Liber
Congestorum De arte prtedicaiidi ad revereiidum patrem
dominum Petnim praepositum in Denckendorf ordinis
sancti Dominici sepulchri per Germaniam vicarium et
visitatorem geiieialem incipit ^.
Cum aut nostra erga superos impietate, aut cselestium
solito influxu, deive omDia gubernantis Providentia factum sit,
ut apud nostrates ubique jam grassante tanta pestilitatis lue
vix tuto in ipsis quasi petrarum cavernis consisti queat; tu
me, pius pater ^, pro tua singulari bencvolentia tarn in me
quam in meos, et ^ omnibus nota et mihi hactenus ^* a multis
annis perspecta, cogitantem quorsum cum uxore ^ ac familia
domo seccderem, dedita opeia per tuos familiäres ad te in
ipsum tuum monasterium vocasti. Quse res digna mihi videri
1 Joannis Keuchlin 2. 2 Aofsclirift aasgel. 3. Das workclieu Reuch-
liiiB De arte prsdicandi ist eine Sammlung von Vorschriften für predigten,
aunUchst für die mönche des klosters Denckendorf bestimmt. Das nähere
besagt der brief selbst. Majus s. 246 führt als auf diese schrift bezüglich
folgendes an: Meiitionem ejus facit honoriiicam .Joannes Toiken priepositus
B. Goorgii Coloni« et F. Joannes Qaonus Prior Cartusi» prope S. Odo-
niarum vallis S. Aldegondis his verbis in epistola ad Capnionom data: su-
peresse putamus, ut posito metu, sicul onines nos, etium tuos vexatores per
Dovum tuum docuisti opusculam, quonammodo sermo fieri debeat ad
populum, ita quoque Qermanicam pueritlam doccas diversas quas calles lin-
guat et faciliorom discendi modum, ut eo magis tui semuli jaccant inglorii.
Majus gibt dieses briefstück ohne datuni, ohne angäbe eines ortes, an dem
etwas nftheres zu finden ist. Ein solcher gemeinsamer brief Potkens und
Quonus an R. ist nicht erhalten. Die stelle scheint sich allerdings (in den
gesperrt gedruckten werten) auf unsere schrift zu beziehen, aber im jähre 1503
ist sie gewiss nicht geschrieben, worauf doch novum zu deuten scheint,
denn damals konnte man von «muli und vexatores Reuchlins nicht spre^Mn.
8 Pater in me quam pro 3. 4 tarn in meos, et 3. 5 hactenns 2.
6 uxore] vgl. oben 27 Juni 1502 nro. LXXXII.
81
debet in omne sevum perpetua gratitudine mea, non modo
erga te qui mihi tanto adjumento esse voluisti, verum etiam
in tuos et monasterii tui fratres ac dei serYos, qui noctes
atque dies in creatoris obsequio famulantur. Quod enim illi
vel ofiScium vel beneficium in mihi gratificando unquam in*-
termiserunt? aut quam humanitatem domesticis meis ollam
negarunt? Quibus cum in tam molesto otio ^ et bibliothecsö
mese tristi absentia diu mecum ipse subdubitarem, qualis a
me gratia referatur, tua sum adhortatione factus certior, nihil
fore quod adulescentibus tuis vel etiam provectse * setatis
sacerdotibus ad regendas parochias ^ quarum tibi copia
est, magis conducere possit, quam si id curarem, ut in arte
prsedicandi evaderent quam doctissimi. Feci igitur quod in
tam suspecta tempestate vel prse * timore, vel mserore potui,
ut una Tucubraciuncula hsec de arte praedicandi documenta
congererem, quae adolescentibus tuis viva voce declamavi, ut
crescerent tandem in vires evangelicos, quorum sermonibus
plebs ad meliores mores converteretur. Accipe igitur hoc *
munusculum grato animo, quod, quanquam parvo ® extat corpore
tamen mea sententia lucebit plurimum ^ virtutibus. Vale Ka-
lendis Januariis. Anno 1503.
b.
Udalricus 8 Charintas ad Lectorem
Arte, modo, officio vis declamare sacerdos.
Prisco, ne fugias quss docet iste liber.
C.
Georgius Symler ^
Ut possis tot» pcnetrare silencia turb».
Grataque snggesto dicere verba gregi,
*
1 tanto molesto 3. 2 profectsB 3. 8 pariochias 1. Parrochias 3.
4 velpre 1. 5 Accipe ergo hoc in mim. 3. 6 parvo] parum 3. 7 pla-
rimam lucebit 3. 8 Uldaricus 2. Über U. Ch. ist mir nichts weiter be-
kannt 9 Gcorgii 1. Simler 2. 8. geb. in Wimpfen, rektor der lat. schule
in Pforzheim, von 1611 prof. der rechte in Tübingen. Literarisch hat er
•ich durch einen commentar zu Reuohlins Sergius, der zuerst 1507 und
K«nohlin ^
»2
$mf^ ssin fl ttmio wteättani poIe&T» Me^Io^
K« lii^;Ml e«e€sai tempfos et kora tonoi,
Jmuhk« Joeto« ifliter eelebemAns «vabcs
EIBeit, et patii« glotia nuigika nue.
Gedruckt: 1 = Joaofih Beneblin [ PboreaB»?. LL. doctxffisLiber
Coiigesto-^mm de arte predicandL [ 15 bIL ia 4^; a 2, Am ende:
Fuut libo' CoDgestorü Joamus BeudifiD [ pboreenas LL. Doctoris.
Tem- pore pestilitatis «ditos in [ BeDckendorffL PRI. | ID. SepCem-
hrcM. I amio 3LD JL | Impressas \ Phorce. | MSDUL \ 2 = Joaimis
Beoddin Pborcen sis LL. doctoris Über Conge^omm [ De arte prsB-
dkandi. 12 bIL in 40; a Ib; a. e: Fmit über Cogestor6(!) Joannis
Beodüin Phorcesis LL. doctoris. Tempore pestifitatis aeditos in
Denkedorff | Pri. Idns Septe. Anno Mdij Impressns phoroe. MD.)
YIIL 3 = Majns, Tita Beneblini s. 245 fg.
LXXXVL
Augsburg. 22 April 1503.
Conradus Peutinger j. u. Doctor, Joanni Beuchlin
Phorcensi 8. D. P.
Gandeo plnrimnm me tibi tanttun esse cordi, qnod mmr
ciom taam ad me yacntiin ire non permisisti Agimos tibi
ego üxor et fili^ gratias. Vehementius etiam ageremos, si
fili^ agere liberins possent. Sed omnia in Julianam ^ filiam
conferemns , qnae et literas modo latinas legere didicit et
memoriter absqne scripto repetit et syllabas etiam (dum ei
mnnos aliqaod licet exigaum dono) discit Petis a me quip-
piam ex rebus professionis nostrse. Scito apnd nos nihil Tel
•piter mehrfach gedmckt wurde, bekasDt gemacht In diesem commentar
nennt er »ich foL 76l> mit stolz einen kritiker and föhrt fort: qno nomine
tu (Hmicblin) me indignam, daicissime prsceptor, in epistolis tais mellitis
ambrosiam nardnmqtie redolentibns sspicnle appellitas. Briefe von Simler
unten 1507 und 1509.
1 Dieses frfihreife mSdchen, die erste tochter Pentingers, empfing
8 Jahre 10 monate 24 tage alt den kaiser Maximilian bei seinem einsag
in Attgsbnrg (Febr. 1504) mit einer lateinischen begrfißnng; abgedruckt
bei Vsith: Historia Tita C. Peutingeri s. 24. Sie starb sehr frfihzeitig.
83
parum esse, quod tu non habeas prius. Bibliopola tarnen attulit
Opera Äristotelis ^ uno volumine traductiones scilicet Joannis
Argyropoli Byzantini, Leonardi Aretini, Hermolai Barbari, et
Georgii Vallse. Item Marsilium Ficinum de christiana religione
et opera M. Antonii Sabellici prosa et carmine. Quod si ex
bis aliquod babere volueris, reddito me certiorem traDsmittam
quidem quantocius. Superioribus diebus prsepositus Augustensis
8uas ad me dedit literas , quarum ad te exemplum mitte
atque rogo quid sentias mihi signifiices. Et cura quod patronus
noster Dalburgius aliquando Csesares suos vel saltem nomis-
matum inscriptiones ad nos mittat. Sum modo in nostris
Suevis Caesaribus * in quibus ob incuriam majorum labore
majore opus est. Tu si quid habes quod nostrse diligentise
accedit rogo accomodes. Vale et me ama ut soles. üxoi'et
Juliana suo et Constantise ^ nomine te salvum Optant. Iterum
yale. Datum Augustae 10 Kaien. Majas. Anno 1503.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e^ sq.; 2 = J. v. e. e iii^; 3 == C. v.
e. n fol. 29b sq.
LXXXVII.
Gotha. 1 Okt. 1503.
Mutianus Rufiis * doctor Joanni Reuchlin salutem.
Emi Babanum ^ tuum, Germanorum eruditissime , tuum
jure dixi quem et urbs tua patria quasi ab inferis revocavit
1 opera Äristotelis] Etwa die Pariser ausgäbe von 1497 Panzer An-
nales typograpbici II, s. 316. 411? 2 Über dieses ungedruckte werk,
das die münzen und inschriften der ost- und weströmischen kaiser in fast
nnnnterbrocb^er reibe von Julius Cäsar bis Basilius einerseits und Lo-
tbar II andererseits enthält, vgl. Veitb a. a. o. s. 102 sq. 3 Constantia,
aweite tochter Peutingers, die 1517 Ulrich von Hütten den dicbterlorbeer-
kranz flocht (Strauss, Ulrich v. Hütten [Lpzg. 1858] I, 277). Sie beiratet 1525
den Melchior Soiter von Windach J. V. Doctor et Eques und stirbt 1546
(Veitb 8. 25 sq.). 4 Über Conrad M. R. vgl. besonders die werke von
Kampschulte: die Universität Erfurt I, Trier 1858 und Strauss, Ulrich von
Hatten 2. aufl. Lpzg. 1871. Sein name wird noch häufig in dieser Samm-
lung begegnen. 6 Gemeint ist: Magnentii Rabani Mauri de sancte Crucit
opus, eruditione versu prosaque mirificum Aa k 5 Bb ä 4 a bis k k 6 bll. A|
6*
84
et in bene tornato ac mire gravi sanctoque poemate UlostrastL
Videbatur mihi pater ille postliminio renunciasse, ita conse-
nuit, ita nusquam de eo mentio habebatur, credo facies operis
a transcribendo librarios deterruit Sed nunc tuomm moni-
cipum industria reviviscenti gratulantur omnes, inyitati opinor
testimonio vel potius judicio tuo. Quis enim Joanni Reuchlin
prseconia laudum celebranti non acquiesceret? Nam persua-
demus nobis apposuisse te prius quam imprimeretur miniatas
cerulas et calculum seu notas doctissimsQ manus tuae. Saepe
Tolebam auspicari tecum amiciciam, testis germanus meas
principis Hassise cancellarius ^, testis Trittemius, testis Nico-
leos Hirsaugiensis monachus ^ Semper mihi defuit occasio,
doctrinam enim tuam singularem et generosam facundiam et
infatigabile Studium amplector, admiror, prsedico. Brevi fore
spero , ut quod Picus ^ poliicebatur , tu examussim perficias,
tantum ab humanitate tua peto, ut Mutianum tui nominis
atque honoris studiosum in album amicorum recipias. Et si
vacat indica mihi nomina librorum quos hactenus invulgaveris.
Bene valeas, decus omnis literaturse ac sapientiae. £x Gotha
Thuringorum ad Cal. Octobres 1503.
Gedruckt: 1 = C. v. e. h 4^; 2 = J. v. e. 1 üi; 3 = C. v. e.
II fol. 65b sq.
B k 6 C k 8 bll. in fol. Am ende: Phorgheim. in »dibus Thome Anshelmi.
Martio mense M.D.III. Sub Illustri principe Cbristofero BadeS (rotb ge-
druckt). Aa 2« stobt ein gcdicbt Reuoblins: Ad Tbomam Ansbelmam im-
pressorem in laudoni Rabani de sancta cruoe epsnoSi das so beginnt: Ta-
rnet et, o Tboma, reputo Pborcenque beatam, | Quod per yos Rabani de
cruce fulget opus. | Semina scribendi redeunt dispersa per orbem | Ars
quam venturis occuluere patres | und endet: Quare agite ambo duo titalos
orescatis in altos | Hoc solo Rabani splendidiore libro; | Anshelmi Tboma
qui cbartas imprimis arte, | Tuque simul Phorce, fons et origo mei; | ürbs,
bonor artificum, fabrioatrix ingeniorum | deonSi o Rabani vire seconda
parens.
1 germanus] vgl. Strauß s. 42 und Kampscbulte I, s. 75. 2 Nico-
laus] Basellius vgl. oben 14 Sept. 1501 nro. LXXX. Für die freundsohaft
Mutians mit Bascllius kann ich sonst kein seugniss anfübren. 3 Pikai
von Mirandula, der in der kabbalistik für Reuoblins Vorgänger mit recht
angeloben wurde.
85
Lxxxvm.
Ulm. 16 April 1504.
F. Petrus Siber \ Provincialis ordinis Prsedicatorum
Jo. Reuchlin LL. Doc. amico charissimo S. D. P. ^
Egregie domine doctor amice charissime. Habeo tuae
reverentiaö ingentes gratias pro diligentia ac labere in causa
nostra. Bemitto latorem praesentium F. Paulum qui rursus
consilio et auxilio tuo indigebit. Nos in hujusmodi causis
practicam non habemus. Invitus contendo, 8ed neque con-
fusioDem provinciae ac Ordinis libenter viderem, possem vero
optime pati cum pace et honore omnia terminata esse. Quod
tuo consilio atque opera spero omnino posse fieri. Frater Pau-
luB plura dicet, cui fidem habebis. Ego adhuc febribus fatigor.
Tu vero yale quam optime. Ex Ulma 1 6 Kalendas Maii 1 504.
Gedruckt: = J. v. e. pl>.
LXXXIX.
Frankfurt 17 April 1504.
F. Wigandus », Theologise professor, ordinis Praedica-
torum an Eeucblin;
dankt ihm in seinem und des ordens namen für die auf-
opfernde thätigkeit und bittet auch in einer neuen angelegen-
1 Zu den schülem des Petrus Siber gehört Conrad CoUin und Niko-
laus EUenbog. Letzterer schreibt nach Peters 1508 erfolgtem tode: Mag-
nam jacturam mors hnjus doctissirai viri ordini vestro indubitato pariet
Novi ego hominem et dum Heidelberg» trivialibus insisterem literis, fre-
quentius concionibus ejus interfui. Uabuit vir ille singularem gratiam ut
supra id quod erat rarsB doctrinsB facilis quoque esset et jucundus loquendo,
ita ut eum audire tsaderet neminem. Tarn prseterea efficax persuadendo
quam alius nemo, ita ut facile quo vellet audientis animum impellere. an
P. Prior in Ulm 14 kal. nov. 1508 lib. I ep. 52 fol. 47 (Ellenbogsches
briefmscr. s. u.). 2 Dieser und die nro. LXXXXIX und 91 folgenden
briefe sind nur in den Epp. ill. vir. abgedruckt, obwohl sie der zeit ihrer
abfassnng nach ganz wohl schon im ersten buch hätten platz finden können.
Sie stehen direkt vor dem brief Wechsel Reuchlins mit den Kölner domi-
nikanern und ich glaube nicht zu irren, wenn ich behaupte, dass durch
diese Zusammenstellung die Undankbarkeit der Kölner recht grell gezeigt
werden sollte, die zuerst im dank für Rs. bemübungen kaum werte genug
finden können und später ihn so heftig anfeinden. 3 Über W. vgl. Eohard
Script ordin. Prsedicatorum 11, 13f
86
beit um seine hülfe. Ex Francofordia anno 1504, 15. Calend.
Gedruckt: = J. t. e. pf> fg.
LXXXX.
Jnt^^en. 8 Mai 1504.
Joannes ßtoffler Justingensis Jo. Keuchlin LXi. doctori
S. D. P.
ilgnras ^ coelestes ortus et conceptionis tuse, item anni
praesentis et fatori revolutiones ad te mitto üx spectatissime.
Eas quam iter ad episcopum hodiemum ' Wormaciensem
hatmi obtulissem, sed te domi minime offendi. In regressu
a Ladenburgo per aliam viam reversus surn ad sedes meas.
Habes ut spero coelestes figuras perfectas a me, summa di-
ligentia examinatas, ex quibus facile de pluribus tibi' acciden-
tibus judicabis. Vale iterumque vale. £x Justingen 8 Idos
Majas. Anno 1504.
Gedruckt: 1 = C. y. e. g 3^; 2 = J. v. e. i^; 3 = C. v. e. II
foL 51*.
LXXXXI.
Ulm. 1504.
F. Laurentius Anfkirch, ordinis Praedicatorum an
Keuchlin
dankt in seinem und Peter Sibers namen für die vortreff-
liche besorgung des ertheilten auftrags. Dat. Ulmse 1504.
Gedruckt: = J. y. e. pl>.
LXXXXII.
Stattgart 15 Deo. 1504.
Joliannes Eeuchlin Phorcensis LL. doctor an Jacob
Questenberg
behandelt besonders geschäftliche angelegenheiten, sendet ihm
entliehenes geld zurück und überschickt eine von ihm für ein
*
1 Die hier erwähnten tafeln, die für den hiographen Reuchlins Tiel
interefie hieten würden, sind leider nicht erhalten. 2 episcopum] Rein-
hard II Ton Rippur, nach Dalburgs tode seit 1503 29 Aug.
87
nonnenkloster aufgesetzte bulle, deren ausfertigung durch den
Papst gewünscht wird. 18. Kai. Jan. A. 1504.
Handschr. = Berliner handschr. (vgl. eine) fol. 4; gedruckt =
Friedlander s. 10 bis 12.
Lxxxxn».
Rom. 16 Jan. 1505.
Jacob Questemberg an Reuchlin
schickt durch den Reuchlinschen boten, Erard Veckol, den
dank für den brief, bewundert die klassisch ausgearbeitete
Urkunde, die aber erst in 10 tagen ausgefertigt werden
könnte. Yale 16 Jan. 1505.
Handschr. = Berliner handschr. fol. 4. Gedruckt = Friedländer
s. 12 bis 13.
LXXXXIII.
? 5 April 1505.
Joannes Franciscus Picus Mirandulee dominus Concor-
disequae comes an Reuchlin,
schreibt, dass er bei seiner diesmaligen ^ dritten anwesenheit
in Deutschland sicher gehofft habe, Reuchlin^s persönliche be-
kanntschaft zu machen, dass er namentlich erwartet habe, ihn
auf dem reichstag (zu Hagenau) zu treffen. Seiner bewun-
derung für ihn, die noch durch die erzählungen des Petrus
Bonomus gesteigert sei, habe er in zwei stellen seiner werke
ausdruck gegeben \ und bitte daher, ihn in seine freundes-
schaar aufzunehmen. 5 Apr. 1405. (!)
Gedruckt: 1 = Joannis Francisci Pici Mirandulae domini et Con-
1 Die beiden stellen 1. in dem Carmen beroicum:
Spectarant fortes ipsis sub moenibus Ulmao,
Assaeti contis fortes beUare Suevi,
Et Phorcin Lati» donains lumine ling^»
Cni sacmm triplici celebratum dogmate nomen,
2. in: de remm prsenotatione Hb. VH, cap. VII in den opp. Job. Fran-
cisci Pici. Basilea per Sebastiannm Henricpetri fol. (0. J.) s. 245 nnd
432. Das Carmen Heroicum erschien unter dem titel: STAVBOSTICHON |
hoc est Carmen de mysteriis dominicae crucis nuper in | germaniam de-
lapsis Jobannis Francisci Pici Mi|randulae domini et concordie comitis ad
MAXIMILIAN VM AVGVST. | Cum Jacobi Spiegel Seleitani «niurratioo« . • «
88
cor- dis comitis epistolarum libri quatuor ' 0. 0. u. J. (jeden&Us Tor
1514) kl. fol. B 6a; 2 = C. v. e. b 3»; 3 = J. v. e. b»-b; 4 ==C.
V. e. U fol. 7 ab.
LXXXXIV.
ßtattgart. 24 Dec. 1505.
Johannes Reuclilin an einen adligen
y^missive, warumb die Juden so lang im eilend sind^. Datum
inn wyhenacht fyertagen zu einem guten seligen jar. Ad
annum 1505^.
Gedruckt: 1 = Porzb. 1505, 5 bll. in 40; 2 = Böcking Opera
Hutteni, Supplementum, fol. I s. 177 bis 179 (mit auslassung der
vielen hebräiscben stellen und deren Übersetzung) ^.
LXXXXV.
(Stuttgart.) 7 Merz 1506.
Jo. Reuchlin Phorcensis LL. üoc. ad Dionysium fratrem
suum gennanum de Rudimentis Hebraicis über primus.
Persa^pe mihi cogitanti de communi sacrarum literai'um
jactura, Dionysi frater, quse cum multitudine sophismatum
*
Am ende: Tubingae in aedibus Thomae Anshelmi | Badensis MDXII mense
Julio. I 80 bll. in 40. fol. XLVIlb bemerkt Spiegel zu Phorcin] Hoc loco
animadTertendum quod auetor meminisse velit Capnionis Suevi quem vulgo
uominant Johannem Reuchlin Phorcensem, cujus quoque in aliis suis libris
bonorificam saepe mentionem fecit . . . quia vero Capnion sive Reuchlin inter
alia sua opera tres libros coinposuit, de verbo mirifico secundum tria dog-
mata, scilicet philosopborum , Judacorum et Christianorum , ubi continetur
nomen sacrum id est tetragrammaton ineffabile, quin potius pentragram-
maton effabile. Iccirco dicit auetor quod Phorcin ille, hoc est Phorcensis
natione Germanus et latia lingua donatus, celebraverit nomen sacrum tri-
plici dogmate . . . und zu triplici dogmate (fol. XLVnib) de triam linguarum
libris scaturiente sei. graecis hebraicis et latinis. hie est ille Capnion
qui nostra aetate in germaniam primus attulit graecae atque hebraice lin-
guae scholastica fundamenta praeceptaque. Seinerseits wnrde auch Pikus
von Reuchlin erhoben. In des letzteren Deffensio contra calumniatores
Colpnienses 1513 Ha heisst es: Quid ille nobilis et generosus romani im-
perii comes Joannes Franciscus Mirandulanus? nonne simul nbique et ja-
cundä et idonea dicere verba solet? maume autem in hymnis ostendit
qaam syncerus sit.
1 Über die sohrift vgl. Reuchlin 206 fg. und Böcking, Hott Opp.
Sappl. vol. IX, s. 55,
89
annis superioribus, tum maxime nunc propter eloquentise stu«
dium et poetarum amoenitatem non modo negliguntur, Yerum
etiam a quam plurimis contemptui habentur, in meutern venit
tandem oportuni cujusdam remedii, ne sanct^ biblise scriptura
vel aliquando tota pereat et simul animarum nostrarum pro-
gressus cum suävi cantu Sirenum, quas ne Ulysses quidem
audiret, ad inferos abeat. Ad istum autem modum ei peri-
culo succurrendum putavi. Primum omnium, cum sit in ani-
mis nostris (nescio unde) insitum multse varietatis desiderium,
quo fit ut versetur in ore illud adagium : vilescit quotidianum,
erit necesse veterem sanctarum literarum dignitatem in novam
faciem Latinis hominibus hactenus incognitam reverti, ut
nimia familiaritate quotidianse lectionis explosa, novum et
nativum in divina scriptura dicendi genus, quäle os dei locu-
tum est, nosmet ipsi non sine quadam inauditi ac recentis
nuper studii admiratione apprehendamus. Tunc enim tollitur
omnium interpretationum commune fastidium, cum illa ipsa
veteris testamenti biblia in sua primordiali, hoc est hebraica
lingua, et legi a nostris et intelligi possit: haud secus neque
alio möre, atque primaria ejus institutio a summo rerum con-
ditore inchoata desyderat. Quod plane fieri nequit, si non
prius hebraicorum vocabulorum proprietatem et veram condi-
tionem sermonis, a quo fönte omnis theologia scaturivit,
avido conatu libenter assequamur. Cujus doctrina quamvis
sit puerilis, tamen quia subtilior qu8edam cognitio quam ea
literarum ratio alit, consuetudo hebraicse loquelse ac vetus-
tissimorum librorum lectio crebra confirmat, ex ea prseceptione
oritur: non tan tum non venit contemnenda, verum etiam tan-
quam omnium prsestantissima non aliter, quam liberi nostri
infantes exosculanda, et totis brachiis amplexanda.
Cum igitur hebraicse biblise passim in Italia imprimantur,
quas sibi quisque pauco sere mercari facile queat; neque tamen
ex omni literatissimorum hominüm numero in hunc usque diem
inventus sit unus vel item alter, qui pro sanctissima theologia
linguam hebraicam grammaticorum more Christianis demon-
straret, fortasse quod vel tantum laborem majores nostri fu-
gerunt, qui prope mea sententia est infinitus vel suae digni-
tati putavere impar, quod, summis divinarum humanarumque
90
remm disciplinis relictis, quasi ludimagistri ad pnerilia ele-
menta se converterent, ego miseratus tarn sanctas literas,
indolui, mea setate studiosos diutius hebraicae linguse scientia
carere: quapropter illorum ingenio favens ausus sum *, licet
sapra modum forsau teinere, primus omnium et tarn grave
pondus meis humeris imponere et siinul me offerre * latratibos
mordacium; utinam judaicis solum.
Neque a dignitate viri docti reputavi alienum, ad elemen-
taria consortia declinare aurelii Opilii ^ exemplo, qui non est
dedignatus post philosopbiam primo, deinde artem rhetoricam,
novissime grammatica sectari; nibil aliter de Äteio Prsetez-
tato philologo Suetonius Tranquillus testatur. Siinile quoque
de Valerie Catone, qui dictus est Latina Syren. Fateor itaque,
circa literarum rationem puerorum esse studia, et esse me
etiam eo nunc provectum, ut partim me philosophum, partim
jurisconsultum arbitrentur bis de causis maxime, tum quod
ex Capnione nostro quem edidimus * de verbo mirifico * non
nihil quod vera) philosophise accedat, sibi persuadeant posse
exanclari , tum quod jam annos complures ^ super fortissimis
Suevis confoßderatos principes dignitatem triumviratus non
ambitione sed electione mera sim consecutus, eumque honorem
usque in hunc diem servare me sentiant in concussum atque
sanctum.
Attamen nihil me bujus elementarise artis dispudet, quo-
niam ab ineunte protinus adolescentia illud ipsum ex usu
mihi fuit estque in more semper, contemplationibus magnis
ludicras disciplinas adjungere semper discendo docere, si non
summos vires, at infiimates ^. Postea enim quam anno aetatis
mese duodevigesimo ^ Prisciani Csesariensis literaria studia in
schola Parisiorum aggressus sum, biennio post apud Rauracos
dictionarium coUegi quem appellavi Breviloquum ^. Eo tem-
*
1 aussussum t. 2 offerre me 2. 8 Über Aurelias Opilius vgl.
Sueton. de Grammaticis cap. 6, über Atejus cap. 7, über Yalerius Cato
cap. 11. 4 aedidimus 2. 5 de verbo mirifico] vgl, oben 1494 uro. XLVI.
6 annos complures] seit dem jabre 1500, vgl. über diesen scbwierigen punkt
meine untersucbung : Mel. oratio s. 29 bis 34. 7 infimateis 2. S anno
duodevigesimo 1473, vgl. Reuchlins brief an Faber 31 Aug. 1513 unten.
9 Vgl. ReuchUn s. 68 ff.
91
pore atque eodem Basilese eis Rhenum in loco 8ub Andronico
Contoblaca ^ natione Grseco linguam grsecam didici, quam
elapsis inde quatuor annis ^ inter Gallos primo apud Ge-
nabum quas nunc Aurelianas vocant seminavi, ubi tempore
protracto et juri civili dedi operam et fui a doctoribus ho-
nore Papinianistarum decoratus anno Dni * 1479 *.
Vide , mi frater , quanta circumspectione vitam duxi.
Nam universam stipem, quam discendo impendi, docendo
acquisivi, simul enim et didici Latinorum iura et docui Grse-
corum prsecepta, de quibus tunc artem grammaticam grsece
conscripsi, cui titulus exstabat [jiDcpoTrai^sfa id est Micropae-
dia ^. Eam anno post Pictonibus ^ Gallise Aquitanis publice
legi, atque illic in jure civili cathedram merui. Regressus
inde in Sueviam uxore mihi ducta sumpsi Doctoris insignia,
populäres causas apud tribunalia et judices exercens ''. Cum-
que me ad serenissimum Imperatorem Fridericum tertium ®
inclytus princeps Eberhardus Probus is, qui postea in splen-
didissimis Vangionum comitiis ^ a Max. Aemiliano Romano-
rum rege uno imperii consensu Dux primus "Wirtenbergen-
sium auctoratus est, de cujus patriciis ego quoque consul
eram, tum reperi ea in legatione Judaeum doctum simul atque
literatum nomine Jacobum Jehiel Loans *® imperiali munifi-
1 Andronicus Contoblacas vgl. oben 1477 nro. I. 2 qaatüor annU]
1478; nach dieser stelle könnte es scheinen, als sei Renchlin von Basel
gleich nach Orleans gekommen, wie es aach Melanchthon darstellt, dass
dem nicht so ist vgl. meine Mel. Oratio s. 18 sq. 3 anno scilieet Do-
mini 2. 4 Soll ohne zweifei 1481 heissen s. o. nro. IV. 5 Micro«
paedia] Diese griechische grammatik ist nie gedruckt worden. 6 Pictio-
nihus 2. Der aufenthalt zu Poitiers 1480 bis 1481, das licentiatendiplom
s. 0. 14 Juni 1481 nro. IV. 7 Für die heirat und die erlangung des
doctorgrades lassen sich keine ganz bestimmten daten geben; wahrschein-
lich sind beide ins jähr 1484 zu setzen. 8 Die gesandtschaft erfolgte
1492 8. o. nro. XXVIII £F. 9 Vangionum comitiis] reichstag zu Worms
1495 8. o. nro. LI. 10 Loans] Von einem andern pietätszeichen Rcuchlins
gegen seine lehrer im hebräischen berichtet Majus s. 541: In eo (sc. Mosis
Kimchii grammatica quam ns^^n '^'T^^^ ^irVü inscripsit) sua manu con-
signavit.,. . : Joannis Reuchlini Phorcensis Prseceptores in Hebraicis: Primus
foit Jacobus Jehiel Loans Mantuanus seu Ferraricus An. MCCCCLXXXXII
yn Kalend. Octob. Alter Abdias Csesinatensis Italus filius Jacobi Sphurng
92
centia et doctorem medicinae, et equitem aoratam. Is me
Bupra, quam dici queat, fid eliter literas Hebraicas primns
docuit Post vero legatus ^ Rbomam ad Alexandram sextum
qui reliqui fuerant ea in lingua canones eos a Cesinatensi
Judaeo, scilicet Abdia filio Jacobi Sphumo petivi, qui me quo-
tidie toto legationis tempore perquam humaniter in Hebraicis
erudivit, non sine insignis inercedis impendio K
Quod iccirco, germane frater, ad te scribo, ut animad-
yertas, et ssepius cum tua mente revolvas, quantis laboribos,
temporibus et impensis hebraicse linguse sola initia sortitas
sim: quse tibi nunc longe uberiora trado, quam acceperim.
Dictionarium enim Hebraicum multo et acri studio solos
confeci et exercitamenta cetera, qnae tibi et ocülis et animo
videre licebit. Sane recordattis miseros nostra setate Judseomm
castis, qui non tam ex Hispanise ^ quam etiam Germani»
nostrse finibus ptilsi coguntür alias sibi sedes quserere atque
ad Agarenos ^ divertere, quo futurum est, ut tandem hebraica
lingua cum sacrarum literarum magna pernicie penes nos
posset desinere atque evanescere, — mecum ipse constitui
ad tradendam Christianis hebraici sermonis peritiam hoc libro
prima fundamenta jacere pro Clementis papae quinti sacra
constitutione de magistris lata. Quod cum ante me inter
Latinos nemo fecisse appareat, spero inde gratiam haüd me-
diocrem et apud posteros laudem absque invidia non inter-
moritüram consequi.
Tribus * itaque voluminibus totum negotium, adju-
vante Deo, conficiam: primum erit de literis, syllabis, dic-
tionibus, usque ad ea vocabula, quae a K incipiunt, secun-
dum de dictionibtis inchoantibus ab L usque ad finem
prid. Idu8 Junias Anno Domini MCCCCLXXXXVni Primus in Lynz in
curia Imperatoria, Secundus Romae in curia Papae Alexandri VI. Über
Loans vgl. oben nro. LXXII.
1 Für diese gesandtschaft von 1498 vgl. oben nro. LXIV. 2 Vgl.
Reuchlin s. 46. 3 Die allgemeine Vertreibung aus Spanien fand 1492
. itatt; über die einzelnen Verfolgungen in Deutschland vgl. Grfttz, gesch. d.
Juden, bd. IX passim. 4 Agareni = Saraceni qui scilicet se existimant,
ortos ex Ismaele filio Agaris et Abrahami. Du Gange Glossarium mediae
et infimae latinitatis I, s. 139. 6 MVN8T. Nos ordine illo relicto tre»
libroB commodiori ordine in duos digeisimui am Rand 2,
93
vocabtilarii, tertitim de arte grammatica et ejus exercitatione.
Inscriptio hnjus libri est: de rüdimentis hebraicis, eo qtiod
non jam doctis, sed rndibns ac erudiendis ea voltiniina com-
postierim, deinceps altiora deo annüente datnrtis, qnae ad
arcanae Pythagorae disciplinam et artem Cabalisticam deser-
yitint, a nemine prorsus intellecta, nisi Hebraice prsedocto.
Eecte vero speraverim quoslibet religionis Christianae stu-
diosos non tarn libenter a Jüdaeis quam abs te sacerdote et
a memetipso, quamqüam nxorio ^, ista suscipere Budimenta
Hebraica, qtiippe utrisqne Christianis et ex parentibus Christi-
anis Georgio et Elissa Phorcensis municipii civibus prognatis *.
Hortor ergo te, mi Dionysi, ut ad laüdem et gloriam Dei
optimi maximi, atqüe atilitatem sacrae scripturae, simul etiam
ad praeparationem abstrasissimarüm artinm et antiquissimae
priscornm philosophiae hunc librum pluribus idoneis, indu-
striisque hominibus impertiaris, quateuus anxiliare nomen
dei snmmi conspicne agnoscatur, diligenter ametnr et ferven-
tissime laüdetür, qüod est benedicttim in ssecnla \ Nunc in
calce prsefationis hoc unnm admonnisse te velim, quod hie
liber contraris Latinis more legendns est, qai enim primns
putatur quinternio is ultimus exstat. Transversandüs ^ igitur
*
1 nzorins] s. o. 27 Juni 1512 nro. LXXXV. 2 Die eitern Reachlins
standen im dienste der dominikaner in Pforzheim ^ vgl. meine Mel. Oratio
I. 67 sq. Der mutter errichtete Reuchlin einen grabstein mit der inschrift:
ELISSA. ER-|IN^. GEOR-|GII. REVCHL-jIN. VXORI. JOH. | CAPNION,
FI.|LIVS. MATRI. | PIENTISSIM^ | POSVIT. Majas s. 140. 3 seculai 1.
4 Transversandüs] Dieselbe mahnung spricht am scbluss des buches fol*
gender Canon:
Non est liber legendns hie ceu ceteri
Faciem sinistra dextera dorsum tene
Et de sinistra paginas ad dexteram
Qa»camqae verte, qnae latina videris
Legito latine, Hehrsea si sint insita
A dextera legenda sunt sinistrorsum.
Sonderbar genug hat Münster in der zweiten aufläge, die er von diesem
werke veranstaltete, die aber wie jedes andere buch von links nach rechts
geht, diesen passus abdrucken lassen. Ähnlich sagt Joannes Pinicianus
(am ende in der unten 1 Juni 1514 angeführten schrift Böschensteins):
Hie lingua triplici loquens libellus
Non est ut reliqoi libri legendus,
94
Eber est et secundnm singula ejns folia a dextera legendus
est ad sinistram, eodem modo quaectunqne snnt hebraice
scripta, snnm a dextera ad sinistram snmtmt tramitem: in
ipsis autem foliis quaecamqne latina scribiantar , ea more
latinortim a sinistra leguntur ad dexteram. Haec tn notabis
quam diligentissime , nos jam ad elementa ipsasqne literas
pergimns.
[Vorrede zam dritten buch.]
Acta qnae sunt liucusque de literis, syllabis, et dictionibas
Ilebraicis maxime primitivis, vidisti amantissime frater ^ tibi,
iit spero, duicia, sed aliis forsitan melle et lacte nutritis propter
incultum dicendi genus amara, qui secum si cogitent, omnem
auditoribus orationem esse commodandam, non mibi vitio
dabunt, quod vernis vernacule loquor. Nam qui fieri potest?
nt per insuetnm loquendi morem, et domi paratam, adqne
lucernas elaboratam dictionem, rüdes facile doceantor, quibus
tum esset opus ad prseceptoris eloquentiam plus animadvertere,
quasi ad sphingis senigmata, quam ad ejus illa ipsa prsecepta.
Longe rectius me judice sensit Aristoteles, in disciplinis doc-
torem oportere per usitatissimam sermonis consuetudinem et
nobis nötiora quseque procedere. Dedita igitur opera soloeco
saepe et barbaro sum usus ad quorumdam vocabulorum pro-
prietatem explicandam. Huc accedit tarnen, quod et senecta,
et barbarorum quotidiana conversatio, non solum linguam
hebetat, sed et otium obtundit, pro illius Tyndarei adversos
Menelaum, quin potius Euripidis tragici sententia, qui ait:
ß2ßapßapo0«yat ;(p6vto; wv iv ßapßapot; ^. Solus ergo quom in
hoc Diogenis dolio totos dies delitescam, nee mecum vivat
ullus hominum, cui verborum elegantia et eloquentia Studium
sit in pretio, sed agricolse tantum et sacrificuli, aut si qui ac-
cedant, ut fit quotidie, qui me non de murilegulis, nee auro
A dextro graditur pede ad sinistrum
Hoc omnes modo transeunt columnae,
Judaeum quoque teutonum et latina
Nee tu principium petas libelli,
Ad calcem propera benigne lector,
Et vernm invenies modum legendi.
1 amaotiss. 1. 2 ßißapßapoüaai] Eur. Orest. 405.
^ 95
coronario, sed de cloacia, paludibus, ligno, itinere, aliisve po-
pularibus jurgiis, tarn prsetoriis, quam civilibus consulunt,
quibus de jure pro mea professione respondere debeam, non
Latinorum, sed Suevorum observato dicendi usu nihil ultra
miseris, mi frater, me post virentia prata iam scabros calles
ambulare. £t haec erat una ex causis non parvi momenti, ut
putarem, mea singula viris politioribus literis prseditis explosa
fore, quod cernerent in eis nuUum äorem, nullam comitatem
sed omnia trivialia et inurbana quseque. Quando autem ve-
tera memoria repeto, multum invenio majores nostros etiam
barbarico dicendi modo delectatos. Aristophanes namque
Graecus in comoedia, quse inscribitur Acharnes Persice loquitur
sie: Jactarman exarxan apissonosatra ^) quse barbaries ssepe
multis gaudio fuit et risum movit. Apud Romanos vero quis
umquam M. Catonem priscum contempsit, quod in suis scriptis
de re rustica barbarice loquitur hoc modo: Haut, haut, haut
ista pistä sista, ardannabon damiabo damaustra^). Quis poe-
nulum Plaudi propter linguam Punicam abiecit?
Consolabor et ego me quoque illorum exemplo, ut sperem
invenire, quos admiratio ducat ad inauditi prius negotii lec-
tionem. Hoc unum tamen esse futurum arbitror, ne desit Aga-
memnoni suus Tersites Homero Zoilus, Nephelse Socrati, quod
etiam contra me quoque prodeant aliquando phematici quidam
susurrones, quos cum jam apprehenderit studendi vetjus ac
longa segnicies, gloriosius sibi ducant multa «reprehendere quam
pauca discere; sperantes hominum studiosorum contemptu
atque contumeliis fore illustres. Dicent enim non me potuisse
in senilibus annis absque prseceptore etiam qualicumque conatu
ad tantum hebraicss lectionis fastigium ascendere, ut studia
mea ceteris prosint, quibus statim Originem objiciam, sanctum-
que Hieronymum et illum de Lyra Nicolaum ^ : qui omnes ap-
propinquante senio primum hebraicis studuisse probantur.
Quin potius nemo ferme omnium post apostolos orthodoxam
ecclesiam hebraicis literis illustravit, qui non eas in astate pro-
1 Acharn. v. 100 ed. Meineke, Lpzg. 1860, der liest: ^apta(xav l^apf
ava:ui090vat a&Tpa. 2 Cap. CLX ed. Gessner, Mannheim 1781. 3 Vgl«
Siegfried in Merx archiv zur erforschung des alten testaments bd. I,
96
Tecia discerc cooperit, praeter iDsignem magistrum illom Paulam
episcopum Burgenscm ^ Judseorum olim doctissimam cujus
ad nos scra conversio plurimis fuit hominibos salati et cui
me posthabitis rcliquis Lerbam dare nibil pudet.
Expergiscimini igitur, adulescentes, et tu, germane firater,
excute ab animo hebetudinem, tantonim yirorum imitatione.
Nam si tarn excellcntes homines annosa in setate intelligentes
summ» ac jocundissim» contemplationis nobilissimam sibi
occasionem defuisse, tantum et tam yehemens Studium sero
tandem bebraicis impenderunt, quatenus labor eorum in nos
usque redundaret, — cur non tu ipse ac per te ceteri magnis
ingeniis precditi adulescentes speratis ad talem perfectionem
ex indefessa legendi fatigatione et quotidiano exercitio sine
ulJo doctore nihilominus posse pervenire K De praeceptoribus
autem meis (ne mihi oblatrantes insulent) banc rationem af-
fero : non me piguisse ullo tempore abs quolibet Jud^o semper
aliquantula corradere, quae ad doctrinam aliquam librorum
hebraicorum conducerent. Sicut enim non apud Jonas neque
Ulla in Grsocia, sed Basilea? primum ab Andronico Contoblaca,
deinde Parisiis a Georgio Hermonymo Spartiate *, post Romse
ab Argyropylo Byzantio publice in Vaticano Thucydidem le-
gente Xysto IV. Pont., ad extremum Florentiae Mediolanique
a Demetrio Ghalcondyle Grsecorum linguam frustillatim et
quasi, micas de mensa domini cadentes accepi, connume-
rarem illis Hermolaum ßarbarum Innocentio ^, insignem et mei
1 Reuchlin b. 120 fg. 2 Vgl. oben nro. 1 fg. 3 Die geschiclite
der begegnung R.g mit Argyropylus erzählt Melanchthon schon 1533 (Corp.
Ref. XI, col. 237), daun 1552 in der rede über Reuchlin, sie findet sich
bei Manlius Locorum Communium collcctanea und ist von allen biographen
Reuchlins wiederholt. Sie wird gewöhnlich fälschlich ins jähr 1498 ge-
setzt; dass sie ins jähr 1482 gehört, geht aus unserer stelle hervor, Tgl.
meine Mel. oratio s. 61 f. Zu dem dort gegebenen ist hinzuzufügen, dass
der gewöhnlichen annähme nach Arg. schon 1486 gestorben sein soll. £r
war in Constantinopel geboren, kam früh als lehrer des griechischen nach
Italien, lehrte von 1434 in Padua, von 1456 in Florenz, wohin ihn Cosmus
von Medici als piofessor der peripatetischen philosophie berief, von 1471
an in Rom. Er hat sich namentlich durch ausgaben, scholien und über-
ietzungen der aristotelischen Schriften verdient gemacht. Vgl. Hodius de
Graecis illustribua s« 187 bis 210.
97
amantissimum, nisi plus ex eo Romse latinitatis quam grse-
citatis hausissem, ita hebraicam ego quoque ac sanctam
linguam non Hierosolymis, neque in publicis Judseorum syua-
gogis, sed a literatissimis Hebrseis pene cecios quidem Jacobe
Jebiel Loans, in Latio autem Abdia Cesinate atque alias a
singulis singula expiscatus sum.
At gravius insurgent, credo, invidi contra Dictionarium
nostrum in quo multorum frequenter interpretationes taxantur
„Prob scelus exclamabunt, nihil indignius patrum memoria,
nihil admissum crudelius, cum ille homo audacissimus tot et
tam sanctos viros divino spiritu afflatos labefactare coutendat.
Hieronymi beatissimi scriptura, Gelasio Papa teste, recepta
est in ecclesia, venerabilis pater Nicolaus de Lyra Ordinarius
expositor Biblise „omnibus Christi fidelibus vir integerrimus
probatur. Jamjam exortus est aliquis fumulus ^ qui plurimus
in locis illos imperite transtulisse notat^S Quorum imminen-
tibus clamoribus haec pauca respondeo : mihi licere quod
eisdem illustrissimis luminibus licuit. Hieronymus vir sanctus
LXX. carpit interpretes, non semel, bis, terve, sed ssepissime
numero. Nunc illos errasse dicit errore conspicuo, nunc,
inceptos ignorantia, tum discordare a veritate hebraica, tum,
falsatos similitudine literarum, tum consulto aliqua coelasse
aut omisisse, ne sacra pauderent mysteria, quos tamen Pto-
lomseüs Alexandri» res divina credidit virtute transtulisse,
et ut Justinus philosophus atque martir in suo de illis
parsenetico scribit co; Oeo^iXsi; avSpx; ^leYvci). Nicolaus item
de Lyra divum Hieronymum in translatione sua ostendit
reprehensibilem ; cum alias multis in locis, tum in psalmo
secundum ecclesiae nostrse supputationem XXXXVIL , qui
incipit: Magnus Dominus, ubi ejus in fine sie ait: „Hie-
ronymus tamen minus bene videtur dicere quia in omnibus
bibliis hebraicis, quas vidi, almuth ' hie est una dictio et non
duse." Vide quomodo accusat bcatissimum virum erroris atque
negligentia. Ipsemet vero Nicolaus, ut sequalem mensuram
pateretur, simile a reverendo Burgensi Episcopo frequentibus
*
1 Auspielung auf den namen Reuchlin. 2 Gemeint ist wohl ni7ap9
nnch unserer zählang Fs. 46 ▼. 1.
7
KeucUUu '
98
cum Dotis inYito etiam nescio quo fratre Doringo S ferre coac-
tus est. Sed quid pluribus erit opus ? Ille idem divos Hiero-
nymus in translatione sna se ipsum errasse üatetur in commen-
iariis super Isaiam capite undevigesimo ' ubi sie ait : „Melius
rcor proprium errorem reprehendere , quam diim erubesco
imperitiam confiteri in error e persistere in eo quod transtuli:
Et erit terra Juda Aegypto in festivitatem.*^ Possem alioquin
plures proferre versiculos et quod cujusdam vocabuli signifi-
catum usque bodie se ignorare non verecundi^e duxerit in
Jeremia capite sexto ^ et quod apostolum notaverit imperitum
artis grammaticae in epistola ad Hedibiam \ qusestione ante-
penultima et quod scripserit eumdem apostolum psalmorum
versibus aliter esse usum, quam in bebraeo habeantur ut in
commentariis suis super Psalmo ^; cur igitur in iis qusß ad
interpretandi modum artemque grammaticam et ad veritatem
idiomatis spectant, me quoque non deceret in lucem producere
quid cum doctissimis Hebra;orum sentii-em quippe ad quos
etiam eodem Hieronymo teste, confugiendum est quoties in
Tetere testamento controversia movetur. Quamquam enim
liieronyraum sanctum vencror ut angelum et Lyram colo ut
magistrum, tarnen adoro veritatem ut deum.
Ac nos plane non usque quaque illum nostrum dictiona-
rium ab omni exceptioue defendimus alienum. Primum quia
non singula complectitur (ncque enim numero comprehendere
rcfert) nee est ullum in omni hominum vita, quantumvis im-
menssD magnitudinis vocabularium factum aut fictum, quod
omnes cujusquo linguse dictiones complecteretur, deinde quia
in exponendis vocabulis crebro variat, tametsi boc contingat
1 Dor franziHknncr Mnttbiad Doringk, welcher ReplicsQ gegen Paula
AdditioncB scliricb, vgl. Rüuseli im Bonner tlieolog. litbl. 1871 s. 254 a. 1.
2 Mioronymus Opp. od. Kiasmus (Basile» 1516) Tom. V fol. 80. 3 Ist
in der von KraHmus herausgegebenen erklUrung Opp. V, fol. 129 tg, nicht
der fall. 4 KIfto frage: liier. Opp. ed. Erasmus IV, fol. 68. 5 Psalm
Xllf.] Gemeint sind die werte des Ilieronymns (Opp. ed. Erasmus vol. VIII
fül. 8b.) Ab hoc versu usque ad . . versum in hebrssis codicibus non ha-
betur. Qiiajritur ergo quomodo Apostolus hoc usus sit testimonio in epi*
Stola quam ad Romanos scripsit Respondemus Apostolum do Dentero-
nomio et cnotoris scriptnrarum locis hoc testimonium texaisse»
99
pro uniuscujusque iuterpretis sententia. Nihil enim vel parum
arbitrio nostro reliquimus, sed cujuslibet translatoris Judi-
cium monstravimus. Restat modo ut memiueris: praecedenti-
bus duobus in libris bebraica me primitiva solum collegisse,
non autem thalinudica, neque chaldaica, psalmos denique se-
cundum Hebraeorum numerum et non juxta ecclesiae nostrae
adnotationem citasse, propter eos, qui de Biblia bebraica cona-
buntur doctrinam nostram prudenter conari. Nunc in boc
tertio libro ad artem grammaticam properamus, ut qui ex an-
terioribus legendi modum et vocabulorum hebraicorum signi-
ficata recte jam tenent, a consequentibus discant orationem
ex partibus suis constructam artificialiter explanare. In tenui
labor: at tenuis non gloria. Quare vehementer curabis, si me
amas, ut tua intelligentia sit adjutrix nostrae industriae. Brevia
et levia tibi praecepta dabo et simul clara, quod alius ante
me fecit nemo, modo cave, ne te laboris pertacsum inve-
niam. [Ende des dritten buches.] Finem docendi faciam,
tu vero discendi numquam, si modo sapis, cum enim nulla
sit possessio doctrina honestior^ dum ea videri debet hones-
tissima, quae circa res summas et admirabiles versatur, ut
sunt haec rudimenta, quae tibi et per te omnibus arcanae
philosophiae cupidis puerili licet artificio praebebunt iter
ad perscrutationem profundissimarum scientiarum, cui gra-
vissimus astipulatus testis ille imperii ßomani nobilis et
generosus comes Joannes Picus Mirandulanus , Philosophus
in suis conclusionibus ', quum ait, „Qui ordinem hebraicae
linguae profunde et radicaliter tenuerit atque illum propor-
tionabiliter in scientiis servare noverit, cujuscunque scibilis
perfecte inveniendi normam et regulam habebit" Et sanctus
vir Hieronymus ad Paulam Urbicam de alphabetho Hebrae-
orum: quid hoc ^ inquit, sacratius sacramento? quid hac
1 In den bekannten 46 Conclusiones nach der schrift des Pikus: Apo-
logia tredecim qanstionum findet sich die mitgetheilte steUe nicht. 2 quid
hoc bis intrare Hieronymus a. a. o. Opera ed. Erasmus (BasilesB Frohen
1516) in fol. Tol. IV fol. 90b. H. fthrt fort: et sensum creatoris inspicere
et sernones domini dei tui qai ah hnjas mundi sapicntlhus deridentnr
plcnos doccre sapientia spiritali?
7*
100
sacramenti voluptate jucundius ? qui cibi, quae mella sunt dul-
ciora ? quam Dei scire prudentiam et in abdita eias intrare.*'
Unde Rabi Moyses, filius Neheman Gerundensis ^ io exordio
Commentarionim Geneseos, longo sermone probare conatnr,
Salomonen! regem omnes sapientiae suae influxus, de Pen-
tateuchi literis hausisse. Quo tandem modus ego, Dionysi
amatissime, postquam ad percipiendam graecorum linguam
annis superioribus te puerum adjuncto paedagago * Floren-
tiam hanc optimarum literarum altricem, non sine magno
impendio trans Alpes e Suevia misi, quatenus biennium penes
egregia sanctitate virum, illum Georgium Vespucium, assiduus
mensae suae ac hospitii socius, Angelum Politianum, Marsi-
lium Ficinum, et Demetrium Chalcondylen, ceterosque philo-
sophissimos homines quotidie audires , nolui etiam huic decori
tuo deesse quin hebraica, nunc sacerdos, addisceres, praeser-
tim cum nostrates Judaei vel invidia, vel imperitia ducti
Christianum neminem in corum lingua erudire velint idque
recusant cujusdam Rabi Ami auctoritate, qui in Thalmnd
n>*»nn riDOTaa ita dixit. Non explanantur verba legis cuiquam
gentili eo quod scriptum est: Qui adnunciat verba sua Jacob,
praecepta sua et judicia sua Israel non fecit similiter omni
genti. Nobis autem in statu gratiae aliter mandatur Matthsei '
decimo: Quod in aurem auditis, praedicate super tecta, quod
et ego facio teque imitari jubebo et pro hoc ergo memento
mei Dens, et parce mihi secundum multitudinem miserationum
tuarum. Amen.
Exegi monumentum aere | perennius
Nonis I Martiis Anno |
MD.VI. I *
1 Der unter der abkürznng y,Rainban'' Ijekannte erkiftrer. 2 psda-
gogo] Juhanii Streler, vgl. dessen briefe 1491 oben nro. XXXl n. XXXIII.
8 Matth. c. X V. 27. xai Z eU to o3; axoüeie, XY]püSaie E7c\ tu>v SojixaTwv.
4 Diesem stück folgt ein schreiben des Georg Simler an den bnchdrucker
Ansbelm (27 März 1506), in welchem ersterer Reuchlins werk sehr lobt
Qnd mittheilt, dass dieser ihn mit der sorge für den druck des baches dis-
oedens dclügaverit; discedens von einem besache in Pforzheim, denn, nach
Camcrariu.s: de vita Philipp! Melanclithonis narratio (ed. Strobel 8. 9) ere-
niebat sspe, ut Rcuchlinus patriam et suos viseret.
101
I
1 = Rudimenta hebraica ohne eigentlichen titel, in der mitte
des ersten blattes: PKINCIPIUM LIBRI ib; die aufschrift wie oben
s. 88. 621 SS. in kl. fol. a. e. Exegi -- MDVI.
vorl. Seite: PHORCE IN JEDIB. THO.
ANSHELMI Buchdruckerzeichen SEXTO KAL.
APRILES Anshelms ANNO M.D.VI.
l. Seite: FINIS LIBRI.
2 = 2 hebr. Zeilen, dann: JOANNIS REVCHLINI PHORCENSIS
PRIMI GRMCM ET SACILE HE|braic8e lingu» adeoque meliorum
literarum omnium in Germania autoris , { in Gallias vero et Italia vin-
dicis LEXICON Hebraicum quae Sebastiani Munsteri opera
absolutaß sunt 2 nnpag. bll., auf denen die vorrede und 418 selten fol.
A. E. BASILEiE PER HENRICVM PETRVM, | MENSE MARTIO
ANNO MDXXXVII.
LXXXXVL
Stuttgart. 26 Jan. 1507.
[Reuchlin an] Maister Hannsen Ainmerbach buchtrucker
zu Basel.
S. D. P. Non defore tuam in re mea fidem Cyrus ^ renun-
ciavit, cui etiam absque tuis literis credam, quamvis singulari
me voluptate affecisses scribendo. Sed tu multis, ut opinor,
curis obrutus vel binos sulcos arare non posses ^. Expecto
tarnen vehementer literas tuas etiam paucas quantumcunque,
quibus cseteris apud me instantibus in eo negotio, quod nosti,
Providentia mea clarescat. Quod filios ^ babes et dociles et
amatores bonarum literarum, gaudeo baud mediocriter, credo
mihi, toi causa. Eis aliquando si poterit mea opera usui fore^
•t
1 Cyras] Unbekannt. Die in diesem briefe angedeutete angelegenhei
lässt sich nicht näher bezeichnen, da wir kein zeichen brieflicher Verbin-
dung zwischen Amerbach und Reucblin vor unserem briefe kennen. Wahr-
scheinlich sind es die Verhandlungen wegen des verlags der Rudimenta
hebr., auf die sich wenigstens die folgenden briefe beziehn. Über die per-
sönlichen beziehungen beider männer vgl. oben 30 März 1495 und Reuch-
Un s. 15, 68, 77, 184. 2 arrare t. 3 filios] Bruno, Basilius, Bonifacius.
102
jubeto utut voles et valeas. Ex Stutgardia 7. Ealendas Feb-
ruaris anno 1507.
Joannes Reuchlin, Phorcensis LL. doctor.
1 = Basler universitätebibl. handschr. G 11. 13» nro. 59. Ab-
schrift von Karl Baxtorfs 1841 nach dem damals gegen andere auto-
graphen Yertaascbten originale.
LXXXXVIL
Btnttgart. 12 April 1507.
Joanni Amorbacchio impressori Basilienßi amicissimo
suo [Jo. Reuchlin] S. D. P.
Quod ad te crebrius quam fortasse velis de re mea *
scribo, ignoscas impatienti?? mese quse tanto angetur magis,
quanto, quid mihi de libris meis agendum sit, minus'scio quoti-
dieque vehementius expecto literas tuas hominis mihi instar
Achatis fidissimi. Nam neque Thomas ^ impressor me cer-
tiorem facit, et quasi pyth^^orizaret, nee loquitur neque renun-
ciat quicquam. Contrario mecum utitur more secus atque quon-
dam. Antea, dum ses erogandum fuit, accepi momentaneas
easque plurimas ab eo literas. Nunc post messem speranti
fructus non dicam rumpit fidem, sed äectit. Tu solus consilio
me juvare potes, si velis, qui omnium mercatorum fidem
Buperas et sola veritate verborum tuorum Ticisti omnium
fortunam. Quare oro te pro nostra vetere inter nos amicicia,
nihil cuncteris, quin ad me bonum nuncium rescribas tuis desy-
deratissimis literis per hunc Cyrum ad me dandis. Qua in
causa recte Germanorum ingeniis et famse consules, qui me
non usque adeo ab incunabulis novse disciplinse ^ terreri pa-
tiaris, ut abstrusissimas scientiarum vias adhuc in sinu meo
reconditas et Latinis hactenus ignotas non pandam. Vale
feliciaque redde oracula. Datum ex Stuttgardia pridie idus
apriles anno 1507.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor.
1 = Basler universitätsbibl. handschr. G II 13» nro. 60 auto-
graph.
*
1 rc mea] vgl. oben §. 101, a. 1. 2 Tbomaa] Anshelm in Pforzheim.
8 nov» diso.] der hebräischeu spräche und der kabbalah.
103
LXXXXVIII.
(Pforzheim.) (1507?)
Nicolaus Gerbellius Phorcensis an Reuchlin *
klagt über die lange zeit von Reuchlins entfernung ^, erinnert
an die herrliche disputation über platonische philosophie,
welche R. in Pforzheim gehalten, und will alles verlassen, wenn
es ihm vergönnt werde, mit ß. zu leben. En expecto quem-
eunque me habere vis, eum ipsum me eflforma. Vis graecis stu-
deam, studebo grsecis; si Platonicum me esse vclis Platonem
volvam, revolvam, volutabo; sin Livianum, Livium perlegam.
Vale foeliciter.
Gedruckt: 1 = C. v. e. kb fg.; 2 = J. v. e. k 3^ fg.; 3 = C.
V. e. n fol. 60b fg.
LXXXXIX.
(Pforzheim.) (1507.)
Georgias Simler an Reuchlin
übersendet seinen commentar zu R's comödie Sergius, entschul-
digt, unter anführung vieler stellen aus alten Schriftstellern,
sein wagniss, mit dem bemerken, dass er nichts besseres habe
liefern könnnen und dass er die arbeit aus liebe und Vereh-
rung für seinen meister unternommen habe.
Gedruckt: Joannis Reuchlin Phorcensis Sergius uel Capitis ca-|
put cum commentario | Georgij Symler. | . . A. E. Phorie in sedibus
Thomae Anshelmi | Anno M.D.VII. mense | Septerabri; öletztes blatt;
und in den verschiedenen ausgaben des Simlerschen commentars.
C.
Heidelberg. 6 Febr. 1508.
Theodoricus de Pleningen, doctor et miles aui'atus an
Reuthlin
dankt für einen kürzlich erhaltenen brief, vergleicht Reuch-
lin mit Ennius und Homer, und bittet, ihn und seinen bruder
1 über GerbeUius vgl. Adam, Vit» Germ. Jurecons. Hcid. 1620 s. 133 fg.
und Pflüger, gesch. der Stadt Pforzheim 1862, s. 344 ff. 2 Bezieht sich
wobl aaf einen besuch Kouchlins in seiner Vaterstadt, 8. o. i. 100 a. 4.
104
Johannes durch irgend eine schrift der nachweit bekannt zu
machen. Vale 1508 prid. Non. Febr.
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7b fg.; 2 == J. v. e. d 1«^; 3 = C. t.
e. II fol. 20» fg.
CI.
Ottenbeuren. 8 Okt. 1608.
Leonardus Abbas Ottinpurrhanus ^ Jo. Capnioni S.
Virorum omnium et integerrime et doctissime mirum in
modum gratulor setati huic nostrae , qua bonse literse quse diu
intermortuse sepultseque fixere, reviviscunt, et in lucem pro-
deunt: tibi vero vel per quam maxime, quippe qui tarn de
bonis literis meritus sis, quam alius nostro aevo nemo. Argu-
mento sunt lucubrationes tuse tersissimse scitissimseque : Capnio-
nem tuum loquor de verbo mirifico, nee non et institutiones *
Hebraic86 aliaque quamplurima, quse ex ofKcina tua quam
faberrime prodiere. Coepi autem Institutiones Hebraicas, quse
et me et fratres meos tam delectarunt, ut vix dici queat:
nilque magis fratres mei affectant quam Hebraicae lingu»
notitiam, quotidieque me precibus pulsant, ut Hebrseum quem-
piam conducam, a quo s. linguam consequi possint. Magni-'
facient autem, si vel Psalterium solum Davidis Hebraice legere
noverint, forsan ita a gloriosissimo Hieronymo edocti, qui
1 Leohhard Wiedemann geb. zu Schretzen, unweit Dillingen, 15 Febr.
1508 zum abt des klosters Ottenbeuren vom bischof Heinrich IV zu Augs- ,
barg geweiht I erhält in demselben jahce in Ulm von Maximilian I die
regalien, wird 1521 von Karl V, 1623 von Clemens VII in seinen Privi-
legien bestätigt. Unter seiner Verwaltung wird 1509 eine druckerei im
kloster errichtet „cum ad evitandum otium, tum ad sublevandum laborem
religiosorum scribentium'^ 1545 eine öffentliche lehranstalt für morgen-
ländische sprachen und höhere Studien. 1536 erhält er für sein kloster die
befreiung von fremder gerichtsbarkeit. So scheint er ein tüchtiger Ver-
walter, und für die Wissenschaft eifriger mann gewesen zu sein. In bczug
auf letzteres hat Schelhorn ihn gegen Mabillons angriffe vcrtheidigt, vgl.
Corbinian Khamm, Hierarcbia Augustana. Pars Illb AugustsB 1719 s. 339.
341. Feyerabend, Jahrbücher von Ottobeuren II, s. 786. 788. 790. III,
8. 133. 165. und meinen Nikolaus Eilenbog, Wien 1871. Er starb 15 Nov.
1546 in Süpplingen, w,obin er wegen des schmalkaldischcn krieges ge-
flohen war. 2 institutiones] Rudimenta liugu» hebraicae vgl. oben 7 Mftrs
1606 nro. LXXXXV.
105
hoc laudi dat in Paula illa ürbica ' quod se doctore Psal-
terium Hebraice legere didicerit. Haie itaque tarn pise eorum
petitioni acqniescens, ad te, vir humanissime, in prsesentiarum
scripsi, rogans, ut pro tua bonitate hac in parte eos juvare
velis, teque morigerum prsestes, ut si quenquam noveris He-
braeorum, fönte baptismatis renatum, qui hanc provinciam
subiret, me per litteras certiorem reddas; quid insuper pro
labore anuuo ei faciendum foret, litteris significato. Hoc si
feceris (sed facies dubio procul) perpetuos tibi et me et fra-
tres meos debitores constitues. Vale felix. Ex Ottinpurra.
8 Id. Oct. 1508.
Aus: JG. GEORGII SCHELHORNII | . . | AMOENITATES |
HISTORLE I ECCLESIASTIC^ | ET | UTERARIiE | |
TOMVS SECVNDVS. | . . | FRANCOFURTI & LIPSIiE | 1738 |
s. 593 sq.
CIL
Ulm. 11 Okt. 1508.
Leonardo Abbati Ottenburr. Jo. Reuchlin Phorc. S.
Ita me Dens am et, ut tuam vicem gaudeo, Abba pater
audiens duplici te honore dignum, quod et domui tuse bene
praees fama teste et simul amore quodam illustri afiiceris
ei^a litteras politiores, quod unum rara est avis in terris.
Sed et miram nactus es vitse sortem, ut cum multa sunt, qu»
-praeter propter discipliuam discimus, nil omnium majoris pen-
das quam illam antiquam puram et origiuariam Theologiam
quae fuit Prophetarum atque Videntium. Unde mihi tuo me-
rito perbeatus videris sola tua cupiditate quam in Hebraicis
concepisti amore SS. Scripturarum. Nam hoc tibi aflSrmo,
neminem Latinorum Vetus Testamentum potuisse ad anguem
exprimere, nisi ejus linguae in qua scriptum fuerit primo peri-
tus sit. Yox enim fuit mediatrix Dei et hominum, ut in Pen-
tateucho legimus, at non quaelibet vox, sed tantum Hebraica,
per quam Dens voluit arcana sua mortalibus innotescere. Ea
enim, qi^ rudibus oculis aspicimus, vulgo (ligna, quae vero
1 Findet sich nicht in dem brief ad Paulam Urbicam: Hier. Opp. ed.
Braamos IV, fol. 90,
106
cortice relicto altins medullam pollicetur, ea solis parata est
non tautum contemplativis , verum etim doctissimis illius lin-
gu^ hominibus. Quo magis Latinorum aliquos demiratus som,
quod se interpretationibus Biblise ingesserunt qui nee litteram
Hebraicam inspexerint quidem, ne dicam cognoverint. Unde
nonne futurum est ut risui multorum pateant, tametsi colum-
n^ videantur ecclesise. Tu igitur, mea sententia, recte facis,
qui fratres tuos hortaris, ut turbidis aquarum rivis contemtis
fontium puritatem amplexentur, id est ut uno verbo coucludam
ut Hebraica in V. Testamente, et Graeca in Novo sectentur.
Cum igitur Neophytum aliquem hebraice doctum nactus fuero,
ad te mittam *, ut sribis. Tu interea .fac libros Hebraicos'
mature corrodas, undecunque poteris. Vale et me ama. Datum
ülmse 5. Id. Oet. 1508
Gedruckt; Schelhorn (s. o.) s. 594. 596.
cm.
(Mosen?) 31 Jan. 1509.
Hieronymus de Eudorflf, doctor et miles * an Eeuchlin
schickt eine goldene münze, welche auf der einen seite das
bild eines kreuztragenden löwen, auf der andern das des
Peträus trägt, aus bewunderung für Reuchlins hebräische
grammatik. Er habe R. vor 10 jaliren einmal flüchtig ge-
sehen, wolle nun sich ihm wieder in erinnerung bringen und
bitte, da er sich als kaiserlicher rath nach hause zurück-
1 mittain] SpHter entsprach Rencblin dem wünsche des abtes, s. unten
nro. CXV, den gesandten lehrer empfiehlt dann Ellenbog dem Conrad Pen-
tingcr 1510 zur Unterst litzung.- Est homo ex HebrsBis natus, sed dudum
baptismatis fönte renatus, quem doctissimas ille Capnion ad nos di-
rexit, ut hebraici sermonis pronunciationem mihi traderet, quod et per men>
fiem nunc fideliter fecit: Quum vero certis obstanttbus causis diutius
apud nos agere non possit, tantum Tuam rogatam habes humanitatem ut
magis non possim , quatenus ei adjumento esse velis, ut servitium quoddam
honestum assequi possit. Der brief abgedruckt: Conradi Peutingeri Ser-
mones Con virales. . Acoedunt Epistol» inedit» ed G. W. ZapC Aagnsto
1789. Epp. nro. VII s. 148 sq. 2 Eudorff oder Endorff? Vgl. drei
Schriften dieses sonst ganz unbekannten mannes bei Weller, repertorium
t^pographicum. Nro. 2410, 3386, 3387.
107
ziehe um einen lebrer, den er nach R's bestimmungen be-
zahlen wolle. £2$: aedibus nostris Mosen, prid. Eal. Febr. 1 509.
Gedruckt: 1 == C. v. e. g 3«^; 2 = J. v. e. i^b; 3 = C. v. e.
II fol. öO«l>.
CIV.
Hirsebau. 31 Marx 1509.
Nicolaus Basellius Hirsaugiensis monachus an Reuchlin
wünscht R. glück, dass er sich von den geschäften auf das
land zurückgezogen habe *, und vergleicht ihn mit den män-
nem des alterthums, die auch nach einer ausgebreiteten thä-
tigkeit das land bebaut hätten. Gruss an R^s frau. Ex
Hirsaugia, prid. Cal. Apr. a. 1509.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g«b; 2 = J. v. e. h 2^ fg.; 3 =,C. v.
e. II fol. 46b fg.
CV.
Ottobearcn. 24 April 1509.
Frater Nicolaus Eilenbog * Joanni Reuchlin Phorcensi
S.d.
EOStayeiv. Vir literatorum «etate nostra omnium facile
princeps, non velim arrogantise adscribas, quod elinguis ego
et aridi incultique sermonis testor, ad te, virum omnifariam
doctissimum eloqueutissimumque literas dare prsesumpserim,
quin potius id tu8B adscribas humanitati quse. in omnes bona-
rum literarum studiosos dives existit, quod sane luce clarius
est cuilibet opera tua incude faberrime excussa legenti quae
aane nocturna verso manu atque (utinam pro dignitate) diurna.
Institutiones tuse hebraicse in manibus meis frequentissimse
sunt, in quibus operam omnem polliceris illis quos in hebraico
discendo sudare olfeceris. Quo fit, ut bonitate tua animatus,
confidenter ea qu% scire velim, a te, humanissime vir, petere
non erubeam. Velim itaque, quantum per publicas occupa-
tiones tibi licuerit, certiorem me reddas, quid sit Thargum
♦
1 Vgl. über diese stelle meine Mel. oratio s. 33 fg. 2 Vgl. in.
Nik. Ellenbog, ein humanist und tbeologe des 16 Jahrhunderts. Wien
1870 und den pachtra^ dazu: öst. yierteljahrsschr. f. katb. theol. X, s. 4^3
bis 458,
108
cnjas sane in dictionario tuo ssepius mentionem fSeicis. Prse-
terea si ars cabala tua et opera et bonitate in lucem pro-
dierit, cujus hebraicse Iinguse studiosis copiam te factarum
poUiccris. Quod si ita est, fac quseso, optime vir, et mihi quo«
que impertias. Praeterea quantum ex tuo nunquam satis
mirando de verbo mirifico opere accepi t6 ovo(ix TeTpxypi[jLi/Är
Tov cum be in fime scribendum Tenit, hoc modo: rnri\ Ego
vero bibliam impressam legens quam mihi doctissimus ille
atquc bumanissimus Conradus Peutinger commodato dedit,
recepi illud non per he, sed daleth in fiue scribi, hoc modo
nirr. Caeterum praeter quatuor distinctiones quas in capite
tertii libri institutionum hebraicarum ponis offendo et alios
distinetionum characteres in praefata biblia * , quid vero
sibi velint ignoro. Demum quod chaldaeae translationi Jona-
th[o plur mum auctoritatis Hebraei tribuunt, placuit Patri ac
Domino meo dignissimo abbat! ^, politiorum literarum ama-
tori singulari, ad Venetias scribere pro bibliis (ut appellant):
bebraca, chaldaea simul et graeca quas propediem venturas
spcramus. Ne vero jacturam ex elementorum * chaldaicorum
ignoratione patiamur, etiam atque etiam rogo ut chaldaßum
alphabctum tua manu exaratum ad nos dare velis cum bre-
viuBcula quadam dilucidatione \ Quod etsi plura quam occu-
pationes tuae maximae admittant peto, ad discentis tamen fer-
vorcm si respicias, laborem recusabis nullum. Vale bene,
(fcrmani specimen, ut verissime Titio ^ de te cecinit, nobili-
tasquc süli. Ex Ottenpurra 8 Kai. Majas 1509.
Msc. Eilenbog ® in Ottobeuren abschr. v. 1779 IIb. I epist. 70.
fol. 61» bis 62a.
I biblia] fulgcn einige accentzeichen, die wie alles hebräische in der
handMchrifl sehr undeatlicb und fehlerhaft geschrieben sind. 2 Leonbard
WicdcmAnii i. o. uro. CI. 3 elemento 1. 4 dilucitatione 1. 5 Titie]
HübANt. Drandt, vgl. dessen oben nro. LVI a. 3 angeführtes Elogiam 1496,
düKHcn erste vorse lauten :
Capnion illustres inter raemorande poetas,
Germani specimen, nobilitasqae soli.
6 Eine genaue beschreibung der handschr. s. österr. vierteljahrsscbr. u. i.
w. i, 443.
109
GVL
Stuttgart. Mai 1509.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor Nicoiao
Eilenbog salutem.
Ad literas tuas amore literario plenissimas et quidem
mpra quam in viro monastico qusesissem tersas atque politas
•espondere moratus sum, mi Cubite ^, non torpore ullo, sed
)ccupatu8 rei familiaris tot et tantis molestiis. Atque vereor
lunc certe, ne tu me confestim philosophum abjecisse putes,
jui philosophiam patiar mortalium rerum tarn yilibus curis
^pprimi. Faciundum fuit, Nicolae et si Pripateticis assenti-
tnur, quaudoquidem materia procedit formam, paranda fuit
bactenus domestica materia, ut inde contemplationis forroam
leviore transitu educeremus. Quid illud est? Audi. Cum annis
superioribus multum segrotassem, consuluerunt medici et illo-
rum princeps Stocarus ^, ut illico erem mutarem. Coepi ex
urbano fieri rusticus. Quod facile factum erat, quoniam mihi
prsedium in suburbanis esset, übi hoc forme biennium ita
aedificando consumpsi, ut ne libris ullum reliquissem locum,
nam bibliothecam in urbe dimisi, ego autem rus habito. Et
Qsque huc inter me atque libros odiosum perseverat divortium,
Qt nee tibi nee alicui alteri docto viro satis pro dignitate
quiequam scribere possim. Accessit tanta literatorum ingra-
titudo, quam librarius queritur qui operum nostrorum tarn
raros invenire se ait mercatores ac pene licitatores nullos,
Qt mallet Antegameratum ^ aliquem, aut parva logicalia ^
Maulfeld impressisse. Unde factus sum (ut vera fatear) ad
altiora componendum tardior. Parata vero Accademia nostro
in loco, cum litteris redibo in gratiam et majüs opus movebo
volentibus diis deorumque optimo maximo Jhesu rege nostro.
Sed ut ad tuas quaestiones veniam. Thargum thal-
mudica dictio est, non hebraica, licet admodum Hebraeis usi-
tata et significat interpretationem chaldaicam. De cabala
*
1 Diese latinisirung des namens wird von Gllcnbog sehr selten ange-
«rendet. 2 Vgl. den brief an ihn, ende 1512. 3 Über die schrift babe
icb weder bei Hain noch Panzer irgend eine notiz finden können. 4 Par*
?alii8 logic» 8. Hain, Repertorium bibliograpbicum nro. 12430 bis 12432«
110
nihil adboc ex me Labetor. Est emm altissinui speculationam
quam iiikgiuhe bebnicj^e pLtsa ciagnitio debet antecedere,
qiiare discipali prius coociiiiiundi sunt. De nomine Tetragram-
matoD si Capniooem nostnun ' perlegeris inTenies, illad propter
excellentiae soae reTerendam qaandoqae notalis aliia conscribi,
ne qnotidiaoo usa Tilescau Qoaie solenl quoties in chartaoeo
papyro depingitor, non integiis liUeiis effiliere, sed ultimam
com daletb, Tel qnot notare sie: *nrr rel 7*rp ant omnino
aliis notis...', seo alio qaoTis modo, dom non sint literae
Moysi reTelatae qnas solnm inter sacra eloqQia membranis con-
scripta conformant. Qnaestio loa de dictionnm ponetis absol-
vitur titalo mdimentomm. Qoi enim erudiont, non omnia
secant ad vivam , sed admittont sarcnlos in annom venturum
pntandos. Ea^ qusB poncta designant non distinciionis sunt,
sed yel prosodiae Tel temporum, Tel passionum noto apud
Graecos yjjovoi, Top/>i, ^rvsOaxT«, ?ra6r.jjLXTx, de qua re perfectis
perfectior est disciplina. Quod chaldaicum characterem de-
syderas, niliil differt ea litera, crede mihi, ab hebraea, sed
eisdem figuris scribitur chaldaicus et hebraicus sermo. Syro-
rum ea est lingua, quam Gallilaei omnes et Christus et
apostoli habuerunt in usu. Nee major illarum linguarum est
disparitas, quam aqud nos Germanos bassae et altae, seu
Belgicae et Bojaricae. Latius apud te aliquando futurus ego
spatiandi gratia, si jubeat ille tuus laudatissimus Abba, osten-
dam pro coepta inter nos integra benivolentia quicquid fuerit
opportunum. Nunc raptim haec et perfunctorie scripsi ärsp
pijfilliay inter cementariorum opificia et structiles lapides lig*
norum aceryos. Vale foeliciter. Ex Stutgardia 1509, mense
Majo.
Msc. Ellenbog lib. I ep. 71 fol. 62a bis 63b.
CVII.
Ottobearen. 3 Jani 1509.
Frater Nicolaus Eilenbog Capnioni salutem.
Doctissime humanissimeque vir. Accepi literas tuas sua-
vissimas ofiicii et humanitatis plenas quas sane Croesi opiboB
*
1 De Terbo mirifioo 1494. 2 Vgl. die bemerkung s. 108 a. 1. 8 To mfcr.
111
vix commutarem, tanti enim facio literatorum me inire gra-
tiam, ut nihil supra. Quod de dubiis meis certiorem me
feceris, gratias tibi babeo immortales. Rogat insuper pater
meus dignissimus abba, ut ad se quandoque concedas eara
quae sibi possibilis foret ostensurus humanitatem. Torro quod
scribis , literatorum monarcba , graviter te ferre hominum
nostra aetate iogratitudinem qui usque adeo negligentes 8e
praestent, ut bibliopola rarenter operum tuorum emptorem
inveniat, nihil est, literatissime vir et de bonis literis optima
merite, quod curare debeas. Memineris illius, quod de tra-
goediarum quodam rapsodo legimus qui quum tragoediam
referret nee quispiam praeter Platonem adesset, objectantibus
quibusdam dedecori esse illi, quod nemo praeter unum adesset,
respondit ille: et hie unus plus est quam totus Atheniensis
populus. Itidem et tibi faciendum censeo, plus enim apud
te valeat literatorum et quidem paucorum Judicium quam
nauci hominum innumera multitudo. Quod si nostra aetas
coeno barbariei infixa, ad politiora stadia se levare nequit,
succedet forsan altera aetas quae te in pretio habebit et ad
sydera i^sqne levabit. Sunt nostra aetate homines perversis-
simi, nam quum semper novas (Divi Hieronymi verba sunt)
expetant voluptates et gulae eorum vicina maria non suffi-
ciunt, cur in solo studio literarum veteri sapore contenti sunt?
Caeterum etsi operum tuorum complura mihi lecta sint, solae
tarnen Hebraicae institutiones in bibliotheca nostra resident.
Quare precor, ut alia omnia quae hactenus in lucem prodiere,
ingenuo viro Dietagio Westerstetten nobis mittenda des qui
et pecuniam dignationi tuae nomine nostro reddet. Fuit
mecum per hos dies frater Crisraannus ^ minorita, cum quo
de hebraico nonnihil contuli , qui te multum salvere jubet.
Laborat ille die noctuque ut chronicam ^ quam tuo jussu in-
su
1 Crismann war niöncli des franzlskanerordens iu Kempen bis 15 10,
wollin er von da kam, ist unbekannt. Dass er mit Reuchlin bekannt war und
in briefwecbsel stand, und zwar spätestens scbon 1502, wozu jedenfalls beider
bebräische Studien anlass gaben, gebt aus den briefen Ellenbs. an C. lib. I
ep. 59, 10, 86 und ein brief Es an Conrad Pellikan lib. II ep. 73, 11 Okt.
1514 hervor. 2 Von dieser chronik ist, soviel icb weiss, nichts veröffent-
licht worden, und nur bekannt, dass auch Ell. (lib. I s. 60 undatirt 1508)
112
«
coepit, perficiat. Vale fcelix. Optat te ^ abba noster in Domino
semper bene valere. Ex Ottenpurra 3 non. Junii 1509.
Msc. EUenbog. lib. I epist. 72 fol. 62b sq.
CVIII.
Pforzheim. 20 Juni 1509.
Georgias Similer * an Reuchlin
ermuntert, unter vielen lobsprächen, Reuchlin, sich von neuem
seiner wissenschaftlichen beschäftigung hinzugeben. Dat. Phorcse
12 Kai. Jul. a. 1509.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 4»; 2 = J. v. e. i 2*; 3 = C. v. e.
Hfol. Ölbfg.
CIX.
Basel. 27 Juni 1509.
Joannes Amorbacchius impressor Basiliensis , Joanni
Reuchlin Phorcensi, LL. Doctori S« D. P.
Egregie doctor, vir humanissime. In commentariis S.
Hieronymi super prophetas sunt plurima vocabula graeca
e diversis translatoribus ex hebraeo varie interpretata, et for-
tasse illud ex hoc accidit, quia viderunt unam literam he-
braeam pro alia. Vocabulis autem graecis quae in dictionariis
graecis apud nos existentibus non invenio, fidem dare non
audeo. Sunt etiam ea vocabula in antiquis libris ita corrupte
scripta, quod literas quando non cognosco. Quapropter ea
vocabula graeca quae non intelligo in quaternionibus quibus-
dam depinxi, eomodo quo potui ex antiquis libris et eis breves
sententias ex commentariis praemisi, dedique ea omnia religioso
viro Conrado Leontorio, tibi ut dicit notissimo, ad te de-
ferenda, qui et mihi affirmavit rem meam apud te promovere
et instare, ut operam des illorum emendationi et correctioni •.
darum bittet: Ohronographia tua ne me fraudcs precor. Bemerkens wer th ist
die notiz in unserem briefe wegen Renchlins Interesse für gesebichte.
1 se mscr. 2 Siroler s. o. nro. LX XXXIX. 8 Die ihm bier über-
tragene arbeit hat Reuchlin zwar übernommen, aber, wie es scheint, nicht
zur vollen Zufriedenheit ausgeführt. Boatus Rhenanus schreibt an kaiser Karl
1 Juni 1540: Pridem enim Joannes Amerbacchiu8| absolutis Ambro^ii Augu-
113
Quod et ego peto ea instantia, qua possum. Et pro laboribns
quicquid petieris libentissime dabo. Si autem me derelinquas,
neminem scio in Alemannia qui me juvare posset. Et forte
propter hoc opus infectum permanebit. Spero etiam, post-
qnam Hieronymus cnm suo graeco et hebraeo faerit impressus,
qüod rudimenta hebraea pluribus vendentnr K Vale feliciter.
Ex Basilea 27 Jtinii 1509.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e 8»; 2 = J. v. e. g Ib sq.; 3 =s C.
V. e. II fol. 38b sq.
CX.
Ottobeuren. 23 Juli 1509.
Frater Nicolaus EUenbog Joanni Eeuchlin LL. doctori
S. d.
Vir humanissime, perlegi annis superioribus ac relegi
opera docti Piatonis nobis beneficio Marsilii Ficini latinitate
donata. Ex quibus sententias quae fidei nostrae plus adsti-
pulare videbantur excerpsi quaeque ad bene beateque vi-
vendum conducere quoquo modo videbantur qua potui dili-
gentia congessi ^. Quum autem ea nunc omnia quae impresso-
*
stiniqae libris, totum se comparaverat ad oastigationem Yolaminam Hiero-
nyml , undiqae conquisitis vetustissimis exomplaribus, et doctis vlris coa-
dactis qui Gr^cas dictiones passim restituerent: de quorum numero fnit
Joannes Reucblinas Jureconsaltus qui e Lexicis vacuas lacunas replere cona-
batur, cui successit felicior castigator Joannes Cono Norimbergensis insti-
tuti Dominicani , qui, meliorem viam secutus, e vestigiis antiquorum
codicura ea qu» yel deerant vel erant depravata diligonter reponebat Yor den
Opp. Erasmi ed. Lugd. Bat. I. Dagegen spricht Erastnus in der Widmung des
Hieronymus an Leo X (28 April 1515) auch nicht den leisesten tadel gegen
ihn aus, sondern rübmt ihn ungemein. Freilich lässt er (Opp. III col. Itf4)
auch Cono gerechtigkeit zu theil werden: Neque parum attulit momenti
Gonon Nurenbergensis , Theologus ex institiito horum quos vulgo Prndioa-
tores vocant, vir ut Grsoco literaturs^ callentissimus , ita in adjnvandis bonis
literis iufatigabili quadem diligentia. Leontorio] s. o. 7 März 1489. Aus an-
serer stelle hat Oskar Hase: die Goburger buchhändler familie zu Nürnberg
8. 30 a. 4 geschlossen, dass L. Amerbach den gelehrten gegenüber rertrat.
1 Vgl. hiefür und für das ganze verhältniss zwischen Amerbach und R.
unten nro. GXXllI fg. 2 Dieses buch, das epitome Platonicum, hatte E. be-
reits 1505 Yolleudet; nach Reuchlin erhielten es andere, namentlich Peu-
tlnger, zur durchsieht und Verbesserung. 1516 sollte mit dem druck ernst
&«ae>lin 8
114
riam^ artemrespiciunthabeamus, animo esset ea literis mandare.
Qaare humanitatem tuam tantum rogo, ut magis non possim,
ea qnae ex Cratylo transcripsi recognoscere velis emendata-
que remittere. Gratissimum insuper mihi feceris et sane
supra quam dici possit, si singulas dictiones graecas graecis
nativisque elementis adornaveris, ut me coepisse videre poteris ;
sie namque propriis congenitisqne atque uativis, ut ita dicam,
literis conscriptae majore suavitate legentnr. Est aütem ea
res tibi factu facillima, quippe qui graecam atque latinam
calleas linguam, nee tantis implicitus es negotiis, quin tantillum
temporis suffurari possis. Fac itaque, hone vir, pro mea in
te confidentia et ea quae petivi quamprimum poteris absolvas.
Quatemiones summa custodia servabis, aliud enim exemplar
habeo nuUum. Omnia vero tibi delegare nolui, potissimum
tarn occupato. Abba noster dignissimus te bene valere optat.
Vale foßlix. Ex Ottenpurra 10 Kl. Aug. 1509.
Msc. EUenb. lib. I ep. 73. fol. 64». b.
CXI.
Scblettstatt. 10 Nov. 1509.
Beatus Rhenanus * Selistatinus Jo. Capiiioni Phorcensi
S. D. P.
Jacobüs Faber ' Stapulensis vir ex omni aevo incompara-
bilis omniumque disciplinarum uberrimus fons qui philosophiam
gemacht werden, aber Unachtsamkeit oder Unredlichkeit von bekannten ließ
die handfohrift zu gründe gehen und E. beklagte ihren verlast. Vgl. m.
Ellenb. s. 68 fg.
1 impressoriam] Über die von dem abt Leonhard Wiedemann in Otto-
beureo eingerichtete drnckerei, in der auch ein werk E.s erschien [österr.
yierteljahrsschr. f. kath. theol. 1871 s. 445] ygl. m. Ellenb. s. 13 u. a. 4.
3 B. Rh. Ton Ad. Uorawitz, 3 hefte Wien 1872. 3 Jakob Faber geb.
1450 zu Etaples in der Pikardie, studirt in Paris, griechisch bei Hermo-
nymus, reist nach Italien 1492, ist dann in Paris als professor thätig; von
seinen schälern sind namentlich bekannt: Jacobus Clichtoveus, Aventin, unser
Rhenan. Durch die faroilie Brissonet erlangt er eine Stellung am hofe und
wird bischof von Meaux. Seine wissenschaftlichen Verdienste bestehen na-
mentlich in seiner Übersetzung der bibel ins französische und in seiner
thätigkeit als ezeget. Wegen einer behauptung, es gebe nur eine heil.
Anna, die nur eine tochter Maria gehabt habe, verdammt und wegen seiner
115
nimio situ squalentem et suo viduatam splendore ita illnstra-
vit, ut Hermolao Barbaro et Argyropylo Byzaotio praceptori-
bus (quod qaodam loco ^ adnotasti) olim tuis hinc looge plas
DÜoris attnlerit. lUe enim praeter latinitate donatum para-
phrasten Themistium et Dioscoriden adhuc a quibTisdam
suppressnm parum quod quidem editum sit elucnbravit,
alter totam Aristotelis pbilosophiam in latinum e graeco vertit,
sed nudam, nullisque illustratam commentariis, quo legentium
mentes obscura ejus philosophi sensa facilius intelligant. Hie
vero peripateticam doctrinam ita reddidit perviam, ut neqne
Ammonio neque Simplicio aut Pbilopono jam sit opus. Is,
inquam, celeberrimus vir, cum ego apud Parisios philosophiae
studiorum assecla degerem, mihi opido familiaris fuit, quo
factum est, ut et in Germaniam reverso mihi de rebus suis
nonnumquam scripserit. Et quoniam Gusani omnium Germa-
norum doctissimi opera a se recoguita impressioni tradere
in animo habet ^ elapso jam tempore per literas a me ro-
gavit, ut, si quae superessent ejus viri opuscula, praesertim
Directorium speculantis quod Tritemius ip catalogo suo ponit,
exscribi curarem. Dedi jam ego operam apud multos ut ali-
quid conquirerem; cum Moguntiae apud Gresemundum •, tum
Friburgi apud Gregorium Ruchium Cartusium *, quod is visi-
*
hinneigang zu Luther rerfolgt, flieht er nach Strassburg 1625, wird aber
schon 1526 durch Franz I zurückberufen und stirbt 1536, vgl. K. H. Graf:
Jacobus Faber Stapulensis in der zeitschr. far bist, theol. 1852 s. 3 bis
87, s. 165 bis 238.
1 quodam loco] in der Torrede zu den Rudimenta lingu» Hebraic»
7 Milr/; 1506 8. o. nro. LXXXV. 2 Den Plan, die werke des Cusa her-
auszugeben, hat Faber wohl später fallen lassen. 3 Über Theodorich
Grescmund vgl. Riegger, Amoen. litt. Friburg. passim. 4 Gregor Reisch,
Prior der Carthause auf dem St. Johannisberg in Freiburg, ein wissenschaft-
lich tüchtig gebildeter mann, Verfasser der margarito philosophica , mit-
arbeiter an der ausgäbe der werke des Hieronymus (Basel 1516), lehrer
Johann Ecks, bei kaiser Maximilian in grossem vertrauen, der in seiner
Sterbestunde nach ihm verlangt. Vgl. Wiedemann, Job. Eck s. 22 fg. Er
gehört zu denen, die von Max. den auftrag erhalten, über die judenbücher-
frago ein gutachten abzugegen und die im gegensatz gegen Reuchlin, die
Unterdrückung aller bücber mit ausnähme der bibel für göttlich und löb-
Uch erachten. Ihr Gutachten bei Böcking, Hutteni Opera VI, s. 104 bis 107.
8*
116
tatoris officio fnngens varias bibliothecas ejns praecipae re-
gionis, nbi Cusa adhoc in bumanis agens freqaens fiiisset,
8»pe perlostraret atqae axcuteret. Hie aotem praeter libellmn
de deo abscondito qaem pridie exscriptmn faabeo et sermones
nihil se adhoc comperisse adfirmat Percontatns praeterea
snm a Pelecano Rubeacensi ^ Tidissetne uspiam tale qtiippiam,
retulit is, te multa habere, quse Cnsa composnisset, sed pancis
ea commonicare, quippe quac apnd te essent in magno precio.
Significavit mihi hoc idem Rnschias Cartnsiensis. Ckapi itaqne
emditissime yir, exinde cogitare, qoo pacto mea opera par-
ticeps eorundem libellomm Faber efficeretor. Et primo cum
de parandis ad te literis consilium iniissem et me ipsom
•
aspicerem, frustra me cantarüm esse subverebar, mos, cum
Fabmm, cui hsßc mitti deberent, et cni vix negari possent
consyderarem , animus mihi fidenter petendi datas est. Non
enim tanto viro qni te et tua omnia mimm in modam laudat,
extollit, magnifacit te non obscqnutumm facile unquam cre-
diderim. Qui de te in quincuplici ^ psalterio (quod ad bebraici
et grseci exempkris archetypum veritatem fidelissime recognitim
et venustissimis notis informatum, mihi nuperime muneri misit)
ita honorificam mcntionem facit, ut libeat ejus bic yerba
rocensere, quem de supersancti regis nostri et Servatoris
nomine loquitur, sie inquientis: ,,lllud idem scripsit Mirandula
et de eodem librum edidit elegantissimus et sine controversia
inter Snevos doctissimus Joannes Capnion, cujus paulo ante
meminimus, quem quidem libellum ab illo divino benedicto
et mirando nomino de Verbo Mirifico nuncupavit^. Hactenus
Faber. Quin aliis in locis Reuchlinianorum Rudimentorum
1 Conrad Pellikan s. o. s. 72 a. 3. 2 qnintuplici 1. 2. S. QVIN-
CVPLEX I Psalterium. | Gallicum. | Romanum. | Hebraicum Vetua. | Con-
ciliatfl. I Titel in hübicber einfassuDg 289 bll. in fo]. Am scblass: AB-
80LVTVM FVIT HOC QVINCVPLICI8 P8ALTERII OPVS IN I cceno-
bio fancti Germani prope muros Parisieses: anno a natali CHRISTI | do-
mini 1608. Et in clarissimo Parisiorü Gymnasio ex chalcotjpa | Hcnrici
Stepbani officina e regione schoIarO DecretorO | emissü anno ejusde CHRISTI
•aloatoris omniü | 1509 pridie Caledas Augusti. Uli igitnr | qui absolvere
et absolatum in | publicum emitte-|re dedit. | LAVS ET GRATIARVM
ACTIO IN 8ECVLA SECVLORVM AMEN. | (Darmst. hofbibl.)
117
(sie enim nominat) ssepe meminit. Vides igitur quanti te
faciat Faber, quantaque honoris prsefatione de te loquatur.
memini ego ex ejus me ore non semel audire: ,,Doctu8 et
revera is qui se Fumulum appellat." Hsoc autem si, ut tibi
aduler, me in medium afiferre credis, longe erras. Non enim
ex eorum numero sum qui aliud blacterant, aliud in pectore
clausum gestaut, sentit animus cum calamo, lingua cum corde.
Moveare itaque, prsestantissime vir, ad mihi conmiodandos
libellos, non modo ob Fabri in te benevolentiam, sed et ob
maximam Germaniae laudem quae inde Germanis omnibus ad-
crescet. Excusi sunt jam pridem non inficior ejusdem dialogi
multi, quos omnes et ego inter meam librariam supellectilem
teneo, sed erratorum immunes non sunt. Quare cum iis re-
cognitis atque elimatis sermones quos ex pontificia Eomse
bibliotheca exscriptos habet et tui dialogi accesserint, erit
profecto opus undiquaque consummatissimum. Verum ut ad
id faciundum propensior reddare, dono tibi misi elegantissimum
politicorum opus ^ quod ab hinc triennium Faber Stapulensis
ex sua officiua emisit. Tritum enim est apud grsecos adagium
j^slp x^tpÄ vtTCTSt >cai Sa)tTu>.o; Sa}CTu>.ov. Da et accipe, mutuum
namque muli scabunt, ut est apud epigrammatarium Burde-
galensem. Tu igitur, eloquentissime vir, morem mihi in hac
re geras, quod si egeris, erit, cur tibi perpetuo devinctus exi-
stam. Si praeterea propositiones Cusae impressas, Symmachi
epistolas aut Egesippi historici christiani libros scriptos apud
te habes patiare obsecro, ut me adeant et ad aliquot dies
mecum hospitentur, redibunt sancte polliceor. Actutum Her-
monymus ^ Lacedaemonius non tam doctrina quam patria clarus
olim tibi apud Parisios praeceptor et mihi graecae linguae
tyrocinia exposuit tui subinde memor. Vale , Germaniae,
immo totius orbis decus et Rhenanum tuum inter eos referto
qui tibi sunt opido quam deditissimi. Ex Heiveto quod vulgus
»
1 Politicorum libri octo. Coinmentarii. Oeconomicorum duo, Commen-
tarii. Hectonomiarum Septem. Oeconomiaram publ. unus. Explanationis
Leonardi in oeconomica duo. Apud Parisios primaria superiorum operum
editio typis absoluta prodiit ex off. H. Steph. a. 1506 fol. (Correotore B.
Rhenano) nach Graf: Jakobus Faber Stapulensis in zeitschr. für bist, theol.
1852 8. 229. 2 S. o. nro. U.
118
Slet8tat corrupta nomenclatura vocant decima luce Novembris.
Anno a Christo nato DDDIX.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 4» bis g 5»; 2 = J. v. e. i 2 sq.; 3 =
C. V. e. n fol. 52» bis 6dK
cxn.
Stuttgart. 29 Dec. 1509.
Joannes Reuchlin LL. cloctor fratri Nicoiao Eilenbog
salutem.
Impetrare debueras omnium maxime de Cratylo qüae
a me postulasti Nicolae amantissime, si non me hactenus
trimestris aegrotatio ita oppressisset , ut vel consilio medi-
corum a literis abstinendum fuerit. Taceo virium imbe-
cillitatem qua ne potuissem quidem lectioni vacare, si voluis-
sem. Sperabam quotidie, ut sunt res humanae, in bonam
me valetudinem resurrecturum ; sed qui sum tenaci pituita
conditus diem de die protraho salutemque deos oro. Hoc
iccirco ad te trementibus digitulis scribo, ut pernoscas, na-
turam impedimento fuisse, ne tibi morem geram. Quare ut
diutius libello tuo non careas , mitto eum tibi eadem sub-
stantia qua ad me accessit. Et quamvis gravissimum mild
sit, me tibi non potuisse placere, tamen in damno tibi non
tanti fuerit. Poteris enim de dictionario graeco si quod habes
omnes tu ipse defectus supplere. Res facilis erit non diffi-
cilis. Quod si boni consulueris et deum pro mea sanitate
rogaveris, in alio tibi restitutus sanitati spero complaccre.
Foeliciter vale. Ex Studgardia 4 Kl. Januarias 1509.
Msc. Eilenbog. IIb. I epist. 74. fol. 65*.
CXIII.
Ottenbeuren. 21 Jan. 1510.
F. Nicolaus Ellenbog doctori Capnioni S. d. \
Accepi literas tuas, vir literatissime, cum Cratylo * quibus
adversa te valetudine tentari ^ dolenter accepi. Laborastu*
1 N. E. prior monasterii Ottenbarensis Joanni Reucblin LL. doctori
S. d. p. 2.. 4. 2 Der anfang lautet in 2.. 4: Rcdditus est mihi Craty-
1ns una cum literis tnis vir lit., vgl. oben nro. CXII. 3 tentari] labo-
rare 2. . 4. 4 Laboras] gravaris 2.. 4.
119
quidem communi Hteratorum incommodo. Solet enim plae-
rumque pituita eis qui literis sunt dediti, molestare, quod ex
Marsilio Ficino ^ in suo ^ de triplici vita opuscülo haud con-
temnendo ^ scire potuisti. Dens Optimus Maximus, a quo
omnis medela, faciat, ut quam primum sanitati restituaris,
ut nedum mihi ut poUiceris aliquando prodesse possis, verum
etiam toti ecciesiae catholicae. Quantam enim jacturam
(citra adulationem loquor) immatura tua mors universali
ecciesiae allatura sit, nemo ignorat nisi literarum ignarus.
Rursum vero quantum vita comite sacris literis' invigilans
prodesse possis dici non potest, potissimum tanta eruditione
et linguarum pluralitate pollens. Ego sane, ut petis, pro te
dignissime vir, orare quam fidelissime non cessabo *. Tu
vero ubi sanitatem recuperaveris ^, secularibus posthabitis ne-
gociis, ad divinas eruendas scripturas totus incumbas precor.
Audeo enim hoc mihi poUiceri si tali te firmaveris ^ proposito,
sanitatem tibi propediem deo largiente reversuram. Vale
doctissime vir et me, ut facis, ama "^. Ex Otthenbura 12
Kaien. Februarias 1510.
1 = Ellenbogsches nianuscript fol. 65». b üb. I ep. 75; 2 = C.
V. e. g^; 3 = J. V. e. h. iiib; 4 = C. v. e. II fol. 47b.
CXIIK
(?) 1 März (1510?).
Erasmus ^ Eeuchliuo suo S. D.
Jam ^ bis ad te scripsi, fortassis negligentius quam decuit
ad tantum virum, sed tarnen amice simpliciterque. At tu ne
*
1 Das angeführte werk von Marsilius Ficinus ist sehr häufig erschie-
nen; die älteste ausgäbe ist wohl die ohne titel; in kl. fol., am ende:
Impressit ex archetypo Antonius Mischominus | Florenti» Anno salutis
MCCCCLXXXIX I Tertio Nonas Decembr. | darunter das buchdruckerzei-
chen. 2 in suo] platonico illo philosopho 2. . 4. 3 haud. cont. opusc]
opusculum haud contemnendum legcns 2. . 4. 4 non ccss.] apud denm
non desistam 2.. 4. 5 reeep.] recuperaveris 2. . 4. 6 tali.. firm.]
ejusmodi . . armaveris 2. . 4. 7 doct.. ama ausgel., dafür: fcelix 2.. 4.
Datum ausgel. 1. Die abweichungen . in 2. . 4 sind derart, dass man an-
nehmen muss, Ellenb. habe seinen brief, bevor er ihn abgeschickt habe,
stark verbessert. 8 Über Erasmus vgl. die neuesten Schriften Durasd
^e Laura: Paris 1872^ 2 vol. und Drpmmond: Londop J873, 2 vol. 9 Die
120
Terbo qoidem respondes. Non possmn quicquam de te
suspicariy nisi quod sit eruditissimo sijntil et humaDissmo
Tiro dignmiL Episcopns Roffensis \ tut absolutissimae d^
trinae, in suis ad me literis ita de te meminit: „Quod mei
meminisse Tolueris, et me per literas salutare, gratias ago tibi
TnAYiniftn et praecipae quod de Reuchlin tarn diligenter omnia
scripseris, coi ego valde faveo, quanquam incognito mihi''.
Ac paulo post: „Ad Reacblin illum redeo, cujus opera si qua
ediderit quae apud nos non fuerint, eures quaeso ad dos
perferrL Nam mihi valde placet hominis eruditio, ut, qui
vicinius ad Joannem Picum accesserit, alium extare neminem
credanL Vellem, Erasme, sciscitareris ab eo per literas, si
forte illtim non conveneris, unde acceperit genealogiam illam
sacrosanctse virginis Mari» ' quam vocabulario suo Hebraico
apposuit. Vehementer enim scire cupio, unde habeat ea res
authoritatem, simulque quonam modo fieri possit, ut cum
juxta Philonis breviarium, Solomonis linea penitus intercisa
fuerit, ipsa nihilominus ex Solomone illic descendisse tradatur.
Coneris, Erasme, ut mens Reuchlin dignetur me de his duobus
certiorem facere^. Rursum in fine: „Yale, optima Erasme,
et me ipsi Reuchlin commendatissimum facias, quem hand
dubie viserem ipse, si non his sacris vestibus essem indutus^
Haec mihi, Reuchlin, vir ille clarissimus suapte manu ad me
scripsit, quae ad verbum ad te transcripsi, ut ex his intelli-
gas, quanti te faciat. Dignus est cui morem gerat humanitas
tua vel ob hoc ispum, quod te tam ardenter amat. Nos hoc
*
beiden briefe des Erasmus sind weder in den £pp. il]. vir. noch in der
Erasmischen briefsammlang erhalten.
1 Episcopns Roffensis] Johannes Fischer geb. c. 1455, tritt in den
geistlichen stand, wird beichtvater der gräfin von Richmond, der matter
Heinrich VII. Von diesem wird er 1504 znm bischof von Rochester ge-
macht, und Ton ihm, wie Ton Heinrieh VIII sehr hoch geschätzt. Des
letzteren hass zieht er sich zu, als er sich weigert, dessen erste ehe für
ungültig zu erklären, und erleidet, dadurch und durch yieles andere ver-
dächtig geworden, den tod, 22 Juni 1535. Vgl. Hersog, realencyklopädie
IV, s. 408 ff. Wie sehr er Reuchlin schätzte, werden wir noch häufig in ei-
genen äussernngen und briefen des Erasmus ausgesprochen finden. 2 geneal.
Mar.] vgl. Rndimenta hebraica s. 19 bis 31. Der gelehrte bischof hätte
wissen dürfen, dass diese Genealogie aus Luk. cap. 3 tv. 23 bis 88 ist.
121
in procinctu scripsimus et qnidem occupatissimi. Nam Romam
avolamus. Quod attinet ad editionem operum Hieronymi,
tantum abest ut vel pilum tnornm laborum aut glorise mihi
velim vindicare, ut citius aliquid de me in te transfuderim.
Cum eum laborem susciperem, ignorabam te in eodem versari.
Quanquam non agimus idem. De Hebraicis literis nihil arrogo
mihi quas primoribus duntaxat gustavi labris. In summa
dabitur sua cuique laus idque candidissime. Bene vale, et
Erasmum in eorum adscribito numerum, qui tuo nomini vere
et ex animo faveat. Kai. Martias ^.
Gedruckt = J. v. e. s iiia- 1.
CXIV.
Tübingen. 26 Mars 1510.
Demm ersamen redlichen unnd uffrechten, minem lieben
unnd gutten fründ, maister Hannsen Ammerbach burger
zu Basel unnd buchti-ucker [Joannes Eeuchlin] S. D. P.
Quam maxime cuperem in gloriam S. Hieronymi * morem
tuse * gerere voluntati et fortasse possem quidem, si temere
vellem cuncta niti. Est vero arduum et difficile nimis, Hie-
ronymum, ut decet, restaurare ac luci reddere, virum tam
ex variis Unguis atque libris ornamenta sua nactum, praöser-
tim homiui vel eorum nescienti vel eorumdem egenti. Quam-
quam enim habeo libros quam plurimos in omnem quasi Protei
*
1 Ich habe den brief ins jähr 1510 gesetzt, wegen der stelle über
Hieronymiis. Vgl. die aufforderung des Joh. Amorbach an R. 27 Juni
1509 an derselben theilzunehmen. Freilich sind dadurch die chronologi-
schen Schwierigkeiten nicht gehoben. Erasmus freundschaft mit Fischer
beginnt 1506 (Diuramond I, 149, 150), in unserem brief erscheint sie be-
reits als sehr fest; dagegen ist Er.s italienische reise 1506 begonnen, sein
aufenthalt in Rom 1509, und beides scheint in unserem briefe als künftig
betrachtet zu werden. Die andeutung der Hieronymusausgabe lässt uns
nicht höher hinauf als 1509; das fehlen jeder bemerkung über den Rcuch-
linschen streit nicht tiefer hinab als 1510 gehn. Der brief, ebenso wie
der Fischers, aus dem stucke mitgetheilt sind, fehlt übrigens in allen mir
bekannten ausgaben der Erasmischen bricfsammlung. 2 Vgl. Amcr-
bachs brief 27 Juni 1509; doch fehlen wohl zwischen diesem und unserem
brief einige stücke, 3 tusß] statt dessen hatte R. erst geschrieben: vestre.
122
formam, esset tarnen admodam necesse tum propter grsecam
tum etiam hebraicam chaldaicamqne lingnam aliis qaoqae
abundare, quod, arbitror, fieri posset, si apud te Basilese
essem, ubi prsesertim sacram scriptaram Grsece melius copio-
sinsqae invenirem. ünde mihi ingens incessit cupiditas visendi
ttd, idque cum Cyro dueali tabellario ^ verbis communicavi, sed
accidit iufiimitas ' ictericise hactenus, qu£e tarnen, nt spero,
functa est officio, taxans me ad futuras thennas. Quid multis? ape-
rio tibi animum meum, quem antea cognovisti. Scis, me anxium
propter erogatam impressori * meo pecuniam. Qua in re te peto
curare indemnitatem meam, nam lucra non peto. Rogo igitur
tuam erga me humanitatem, ut vel emas vel vendas partem meam
pro sola aequitate, ut possint et emptores lucrari et ego nihil
perdere. Libri fuerunt numero 1 500. Nescio quid supersit. Sed
quicquid erit, accipe a me tres libros pro uno floreno; et credo
mihi adhuc competere 700 libros de rudimentis Hebraicis.
Ista sunt, quse me turbant, fractura, si phas est dicere, fideli-
tatis et jactura patrimonii, a quibus si per te liberabor, fa-
ciam satis voluntati tnx meo impendio et sine tuo damno.
Veniamque ad te et Basilese stabo sumptibus meis, non tuis,
illustraboque S. Hieronymum nulla tui mercede mihi danda
illustratione, qua nunquam a tempore vitse suse claruerat. Si
vero deseras me in ista perfidia impressorum, non solum tibi,
sed Omnibus optimarum literarum studiosis damnorum occa-
sio eris. Juro enim tibi, quod deceptus ego resistere non possim
quin me tsedeat aliquid scribere seu edere, quod sit arte im-
pressoria dignum, quamvis sciam senium meum appropinquare,
nee esse nunc in patria Germanise, qui de varietate doctrinarum
mecum possit certare. Scripturum plura charta me deficit.
Vale feliciter, dilectissime Amorbacchie \ Ex Tübingen 7
Kalendas apriles anno 1510.
Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doc.
Basler universitätsbibl. handschr. G 11 13^ nro. 61 autograph.
1 Cyro] s. o. 26 Jan. 1507 nro. LXXXXVI. 2 infirmitas] vgl. Reuch-
lin 8. 50 und oben nro. CXII. 3 impr.] Anshclm, wegen des drucks der
Rudim. hebr. 4 In Amorbacchie hat R. am letzten buchstaben herum-
oorrigiert, ^ocb si^bt es nicht so aus, als ob er ihn ganz getilgt hHtUi
123
CXV.
Täbingen. 19 MHrz 1510.
Joannes Eeuchlin Nicoiao Eilenbog S.
Venerabilis Pater. Memoria teneo reverendi abbatis
nostri et ^ tuum mandatum supra lingua illa sancta, quam
Hebrsei Tö^ipn iitob appellant qni me hortabamini diligenter
perquirere, ubi posset hebrseus neophitus et in fide nostra ini-
tiatus haberi qui apud vos istic literarum hebraicarum pro-
nantiationem doceret. Laudo institutum vestrum et si par
mecum vobis est animus, urgente veritate, confidebor tuae
dignationi secretum meum.
Quoniam ita me Dens optimus maximus amet, post va-
riarum lectionum experimenta nihil ex omnibus unguis quas
didici plus me deo conjungit quam sacrarum literarum lie-
braica exercitatio. Semper enim legende hebraice videor mihi
videre deum ipsum loquentem, cum cogito eam esse linguam
qua Dens et angeli commerita sua sint hominibus divinitus
exequuti. Et sie horrore quodam et terrore concutior non
sine quodam gaudio ineflfabili talem meam admirationem vel
stuporem potius sequente quod vere sapientiam nominavero de
qua divinum illud fertur eloquium hebraice: '•" riKi*» w^ n'^NtD^*
i. e.: initium sapientiae timor Domini.
Ad Vota igitur vestra commodum se obtulit Joannes ' prae-
sentium literarum ostensor qui relicto Judaismo ad nostram
fidem conversus est et in paucis annis linguam nostram lati-
nam posthabitis hebraicis perdidicit ita, ut in bacalaureum
artium evaserit quod est studii non mediocris indicium.
Cumqüe vellet Rhenum versus pergere, suasu meo commutavit
animum, mihi obsequens, ut ad vos diverteret. Maximo du-
citur amore ad consequendum sacerdotium. Est enim, ut
mihi videtur, devotus et probus, quare sciscitanti mihi de suo
apud vos salario respondit pecuniam non petere, sed re-
verendi domini' abbatis gratiam, ut per te tuosque tan-
dem promoveretur ad sacerdotium. Non erit igitur tuo
monasterio gravis. Facito nutriri hominem et erudiri ad me-
1 et äusgel. 1. vgl. oben nro. CI. 2 Spr. 1. 7. 3 Joannes] walir-
scbeiqliQh Job. Kün; s, m. Ellenbog s. 13 a. 3.
124
liora propt€:r deum. Impendite illi misericordiam restrjun
scilicet tßAf^^/yTjrry t/.v o^sO/yjivr.v , cum alioquiii de jure
teneamini ad bospitalitatem, babebitis praeceptorem licet non
valde doctum, tarnen ad pronimtiandum sufficieniem qui yestros
mooacbos possit in primordiis linguae saoctae aptare formare-
qae, ut saltem nostra mdimeuta per vos ipsos tandem va-
leatis accipere, in eisqae nullo praeceptore, sed proprio studio
exercitari ad kudem et gloriam Dei et regis nostri Tsvr.
Vale, mi Cubite, meque observandissimo mibi abbati tuo
commenda cum omuibus tuis fratribus bonas artes amantibiis.
Ex Tübingen 3 post Judica anno 1510 \
y\&c. Eilenbog üb. 1, ep. 76. fol. 65b gq.
CXVI.
6tni«sbiirg, 14 April 1510.
Beatus Rhenanus Belistatinuß an Reuchlin
schickt mit dank die geliehenen Schriften Cusas zurück und
bittet um aufklärung über ein itinerarium Antonini. Ex Ar-
gentorato 14 a^jr. die, a. 1510.
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 5«*^; 2 = J. y. e. i 3^; 3 = C. v.
e. II fol. 53b fg,
CXVIL
Ottobeurcn. 28 April 1510.
Fratcr NicolauÄ EllenLog Capnioni S. d.
aiü bsi öib©i C^n, humanissime integerrimeque vir. Red-
ditac sunt mihi literae tuae suavissimae per Neophyttim • quem
dignatio taa ad nos direxit qui et per mensem apud nos fait
diligentissime mihi pronuntiationem hebraici sermonis tradens.
Habeo autem ego tibi immortales gratias, doctissime vir, qtii
pro tua bonitate et numquam satis landando erga bonas literas
affectn inter occupationes tuas irifinitas mei haud immemor
fueris, sed quem dudum conceperam ad '^'^'^T^ri i-^töb aflFectum
adjuvare vel studiosissime non cessas. Dens opt. max. me
operam perdas faciat precor.
1 Unter dem bricf »teilt, soweit sich die scbiiörkcl des im griechischen
und hebräiHchcn unkundigen Schreibers entziffern lassen: il^ i7)v y^Eipa autou,
••Dinöt *1^b. 3 Johannes s. o. nro. CXV,
125
Quod scribis, optime vir, te multum affici legendis he-
braicis literis, nihil est qnod mireris. Inest sane eis i^ifyzicL
qnaedam ad movendum legentis animnm. Et, ut inqnit
Äpostolüs, vivus est sermo Dei, et efficax, et penetrabilior
omni gladio ancipiti. Porro non solnm efficax, sed et lectü
jncnndtis. Hinc et illud Davidis: w; ^ '^'krjxicf, tcJ XapuYY^ pw
Tot Xoyta <jou uTcep y.i'ki tö (jT6(xaTt (aou. Ezechiel quoque com-
medens »'^b^wn snavitatem eloquiorum Dei indicans ait Tini *
pin^b ©nns -ca. Ego vero nihil tale hactenus in me sensi,
adeo mihi Cornea fibra est. Dens opt. max. faciat, nt tandem
formetur cor menm ad praecepta ejus, nt nihil dnlciüs dncam
quam meditari in lege ejtis die ac nocte \
Referam tibi sttidii mei difficnltatem. Solet idem mibi
nunc contingere qtiod et gloriosissimo Hieronymo qni nt de
86 ipso testatur, qnnm stridentia illa et anhelantia verba sonare
non posset. Saepe desperans destitit et stndinm intercepit,
mrsnmqne contentione discendi operam navavit. Qnod etsi
hnjnsmodi flnctibtis quatiar, nee nnqnam ad unguem hebraicnm
sermonem sonare posse confidam, qtiippe qui crassioris sim
lingaae, magnifariam tarnen qnantnlnmcünqne etiam profecero.
Solatur me illnd Flacci: *
Non possis oculo quantuin contendere lynceus,
Non tarnen iccirco contemnas lippas iunngi.
Est quodam prodire tenns, si non datur ultra.
Abba noster dignissimus optat te bene valere. Vale
foelix, literatortim monarcha. Ex Ottenpnrra 4 Kl. Majas 1510.
Msc. Ellenbog IIb. I, epist. 77 fol. 66^ sq.
CXVIII.
Stuttgart. 12 Juli 1510.
Maister Hannsen Ammerbacli, dem buchtrücker zu Basel,
nainem lieben und gutten fiünd inn sin hanndt, [Jo.
E^ucblin] S. D. P,
Amice quam observandissime. Ecclesiae nostrae custos ^
patefecit mihi mentem tuam de acceptandis libris meis, tuo
l el>?] Ps. 119 (volg. 118), 103. 2 Ezech. 3, 3. 3 Vgl. Psalm 1, 2,
4 Hör. Epp. 1. 1, 28 fg. 5 Naukler?
126
nomine dicens, quod secundum extimationem in anterioribus
literis meis contentam velis a me libros ex empto recipere,
preciumque tradere in pecunia parata per cancellariam nostram
dacalem. Iccirco quantumvis etiam de sorte perdam, tarnen,
quia sie evadam frandes sociales, gaudeo plarimum, ne mihi
funditus pereundum sit. Qua propter cum nihil in negocio *
tuo frugi facere possimus, nisi apud te sim, unde custos dixit
te ad me aliquo diversurum, ut una essemus. Quod et ipsum
nil sufiSceret propter absentiam librorum graecorum, quibus
usuri sumus, ego faventibus superis ad te brevi venturus sum,
scilicet intra 15 dies, qnando nunc feriae judiciortm * in-
stabunt, et dabitur vacatio, ut vix commodius seu potins
liberius ad te toto anno valeam accedere. Et nunc accessissem,
si non me detineret aliquantula aegritudo. Caput stillat, dolet
pecttis, cruciat tussis, movetur htimor dysentericus. Sed haec
omnia spero propediem recessura. Tunc veniam, veniam,
Deo 0. M. Yolente. flaec raptim ad te scripsi, ne esses nescitis.
Yale. Ex Stutgardia 4 idus quintiles anno 1510.
Joannes ßeuchlin Phorcensis LL. doc. et Sueviae triumvir.
Expecta hospitem non edacem.
Basler universitätsbibl. handscbr. G II 13^ nro. 62 auto-
graph.
CXIX.
Padaa. 25 Juli 1510.
Georgius Nuttel an Eeuchlin
dankt für seinen brief, theilt mit, dass er bei Jason de Mayno *
eifrig sttidire tind trotz der kriegerischen unruhen seine
Studien fortsetzen wolle und bittet, den Sebastian Welling zn
veranlassen, seinen söhn für den winter nach Italien zu
schicken. Ex Pavia 25 Juli, anno 1510.
Gedruckt: 1 = C. v. e. e 8« fa; 2 = J. v. e. g 2; 3 = C. v.
V. n fol. 39a fg.
1 neg.] Die ausgäbe des Hieronymus. 2 judic] Des schwäbischen
bundesgerichts oder des Stuttgarter hofgericlits. 3 Vgl. Jo. Ficliardug:
Vit» recentiorum Jureconsultorum . . Patavii MDLXV. fol. D 3». und 8a-
vigny, gesch. dos röm. rechts in ma. bes. bd. VI.
127
cxx.
Füssen. 26 Juli 1510.
Maximilian I an Hochstraten , die 4 Universitäten,
Victor V. Garben und Reuchlin \
Die adressaten werden beauftragt, ein gtitachten über
die düldung der jndenbücher abzügeben. Geben zu Füsten
am 26 des monats Juli 1510.
Gedruckt: deutsch 1 = Reuchlins augenspiegel (Böcking l. c.
s. 76) A 2^; 2 = Weislinger Huttenus delarvatus s. 27 bis 29; 3 =
V. d. Hardt, Historia literaria reformationis, fol. 17^ fg.; 4 MayerhofiF,
Reuchlins augenspiegel, Berlin 1817 s. 9 fg.; lat. = handschr. Stuttg.
arch. (rubrik-ordensleute).
CXXI.
AschafTenbarg. 12 Aug. 1510.
Erzbischof Uriel von Mainz * an Reucblin
commission und befehl, seinen rathschlag wegen der jüden-
bücher zu ertbeilen. Montags nach Laurenti. Anno decimo.
Gedruckt: deutsch 1 = Reuchlins augenspiegel a. 3«; 2 = Weis-
linger, Huttenus delarvatus, s. 29 fg. ; 3 = v. d. Hardt, Hist. lit. fol.
18; 4 = Mayerhoff, Reuchlins augenspiegel s. 10 fg.; lat. = handschr.
Stuttg. arch. (rubrik „ordensleute").
CXXII.
Stattgart. 6 Okt. 1510.
Reuchlin an den erzbischof von Mainz
rathschlag, ob man den Juden alle ire bücher nemmen, ab-
thun und verbrennen soll.
1 Da diese samminng nicht bestimmt ist, eine Urkundensammlung filr
den ganzen Reuchlinschen streit zu bieten, so sind nur diejenigen akten-
stücke aufgenommen, welche direkt an Reuchlin gerichtet sind. Die übrigen
zu verzeichnen schien schon desshalb unnöthig, weil Böcking in seinem
Conspectus chronologicus scriptorum gestorumque quse prsecipue ad causam
Renchlinianam .. pertinent (Suppl. ad Hutt. Opp. vol H, s. 117 ff.), und
ich selbst in meinem Reuchlin genaue angäbe über druckort und Inhalt
aller hieher gehörigen Schriftstücke gemacht habe. 2 Vgl. Reuchlin
8. 219 und die d»)rt angefahrten stellen.
128
Gedruckt: 1 = Renchlins aogenspiegel; B. . . £; 2 = v. d.
Hardt, fol. 20 bis 34; 3 = Mayerhoff s. 18 bis 74.
CXXIII.
StQtrgart. 20 Nor. 1510.
Maister Hannsen Ammerbach burger zu Basel unnd
buchtrucker minem lieben unnd gutten frttnnd [Jo.
ReuchUn] S. D. P. ^
Data opera mi Amorbacchi, tandem ecce tibi Ezechielem ^
et Graece et Hebraice castigatnm inter tot Scyllas atqtie
Cbarybdeis e naufragio lege Rhodia salvum mitto, dattirüs csetera,
dum per saecularia negocia tarn triümviratus nostri quam
ducalis imperii licebit. Tantus antem erga te mihi est ani-
mus, ut facile omneis omniaque ante qtiam te relinqtierem.
Nihil addi ad nostram amiciciam potest, ita amamüs inter
nos, sie pure, üt si püeri simüs. Quamquam et illud Aristo-
l)hani8 in nephelis vere de nobis dici queat <o; Sf; %xX^z; ol
yepovTe;. Vidimus igitar s. Hieronymnm in genesi Graece et
Hebraice, in prophetis 12 minoribus Graece, in Salomonis vo-
luminibus, in Danielis dimidio, in toto Isaia, in Ezechiele in-
tegre Graece et Hebraice; superest ex commentariis Hiere-
mias solus et dimidiatus Daniel cum caeterorum Hebraico.
Kam parvi laboris, ut arbitror, psalterium erit. Qua propter
oro, ut ad me scribas, quae sit cogitationis tuae institutio et
quonam ordine cuncta velis imprimere. Sic libros tibi sin-
gulos commodius suppeditabo. Hirsaugiam accessi nee illic
inventus est ullus, nisi quem ad te nunc mitto Ezechielem.
In Esselingen nihil reperi, in Bebenhusen fai, non in rem,
scilicet absentibus librorura praefectis , sed redibo actutum.
Tu me facito certiorem de societate vestra triumvirali, per-
fectane sit, an non K De nuptiis quoque Joannis nostri Sedi-
1 Zwischen diosetn and dem briefe vom 12 Juli (oben nro. CXVHI)
liegt ein, nur ans unserem bricfo zu erschliessender, und durch den brief
vom 81 August 1512 beglaubigter Htägiger aufenthalt Reuchlins in Basel.
2 Ez.] bezieht sich auf die ausg. des Hieronymus. 8 Die Societas
trlumviralis ist ohne zwcifel die Verbindung des Johannes Amerbach, des
Joh. Frohen und Job. Petri, die übrigens schon vor der zeit dieses briefes
129
liensis ^ quid actam sit, scire velim. Et in calce id te oro,
quod erit mihi accuratissimum, ut huic Gyro ducali angelo
tuam apocbam sive quietantiam commendes de aureis videlicet
ducentis pro sexingentis voluminibas ^, qu® post accepta
apud sororem ^ in Phorce tuo nomine deposui. Eos anr^os
nummulario cuidam in diem addixi. Quare prsßsto sis et
ad manum futnrus. Salutem die, obsecro, jussa meo uxori
liberisque tuis et omnibus, qui te meque amant. Feliciter
yale. Ex Stutgardia 12 Kalendas Decembres anno 1510.
Jo. Reuchlin, Phorcensis LL. doc.
Aus: Basler universitätsbibl. handschr. G II 13a nro. 63 auto-
graph.
CXXIV.
Stuttgart. 1 Dec. 1510.
Magistro Joanni Amorbacchio elvi et impressori Basi-
liensi amico suo praecipuo [Jo. Reuchlin] S. D. P.
Ex literis tuis ^ mihi joeundissimis (omnia enim tua mihi
amoena videntur) accepi te cupere, ut frater Joannes Cono ^
grxcG admodum doctus et latine apud vos Basilese futnrus
esset in oneris tui snblevamen. Qua in re mecum sentis.
Quare et laboravi et laborabo, ut illic moretnr, quod ipse
tibi exponet. De caeteris credo te per Cyrum esse certiorem.
Essetque in rem tuam futurum, ut ordinem librorum s.
Hieronymi, quo ipsum impressurus es, ad me mitteres, ne frustra
diedos briefes bestanden hatte, damals aber vielleicht dnroh einen neuen
vertrag geregelt wurde. (Mittheilung von prof. W. Yischer in Basel.)
1 Jüh. Sedel.] Qemeint ist Joh. Frohen, so genannt nach dem hause
zum Sessel in Basel, das, zwar damals noch im besitze von Joh. Amer-
bach, nach dessen tode von Proben übernommen wurde. Dieser helrathete
1510 seine zweite frau, die Gertrud Lachner (sein söhn Hieronymus war
schon 1501 geboren), wie aus der angäbe des über benefactorum zu er-
sehen ist, dass Fr. 1 gülden für eine Pitanz gestiftet habe „quando cele-
bravit nupcias anno 1510.'* Danach ist Stockmeyer und Reber: beitrage
zur Basler buchdruckergeschichte s. 86 zu berichtigen. (Mittheilung von
prüf. \V. Vischcr in Basel.) 2 Sex. volum.] Der Rudim. hebr. s. o. 26
März 1510 nro. CXIV. 3 Elisabeth Reuter s. Lamey a. a. o. s. 76 n. 93.
4 Amerbachs brief ist nicht erhalten. 5 Cono] s. o. Sept. 1499, uro. LXVII«
BeaohliB 9
130
quotidie conatus nunqüam feriarer. Scis magni esse laboris
et multorum dierum castigarc ac emendare, qaod sparsim latet,
Sybillaque interprete quaiidoque opas esset Tu (slc^ qnod
decet, et ego faciam, quod oportet. Nosti quid velim. Vale.
Ex Stutgardia Kalendis Decembribns 1510.
Jo. Reuchlin, PhorceDsis 11. doc
Aus: Basler universitätsbibl. bandschr. GIl 13^ nro. 64 (abschrift
des Basilins Amerbach, enkels des Jobannes).
cxxv.
Stuttgart. 6 Apr. 1511.
Maister Johannsen Ammerbach buchtrlicker iinnd biirger
zu Basel miuem lieben heiTii unnd glitten fi-ilnd inn sin
handt [Jo. Reuchlin] S. D. P.
Qnod ante in grseco emendavimus, id jam cernis et in
hebraica lingna completum; luitto enim propbetas minores
12 et Isaiam, qui prius Ezecbielem ad te misi ^ Habes igitur
libros S. Hieronymi per me castigatos tarn grsece quam
hebraice: super genesim, super 12 propbetas, super Isaiam,
super Ezecbielem; parum restat de Daniele. Quod si uspiam
circa nos antiquum aliquem Hieronymi codicem super Jere-
miam bactenus invenire potuissem, etiam illnm jam baberes
absolutum; sed interea putavi me opere ^ precium esse fac-
turum, si opus epistolare aggrederer, qnod ad me tanta cura
dedisti. Quamvis nee ejusdem babeam vetus exemplar, coßpi
vires exercere ingenii et tanto labore tantoque conatu
yix primam ejus partem, qnse aliarum tamen est omnium
castigatu faciilima, sine duce consumavi, ut jam desperan-
dum mibi sit de reliquis posse absqne vetastis exemplari-
bus ullam conseqni bonorem. Quapropter, ut tu® morem
geram voluntati, postquam convaluero, — jam enim in ob-
seqaio tuo ter langui et ad iioc tempus tertio illo languore
discrucior, postquam autem convaluero, statui mecum cum eis
alpes et antra disquirere. Crede mibi, inceptis tüis baud
deero, et a boni viri officio me non dimovebunt invectiv® tusß,
quas scio non ex hostili, sed bono corde procedere. Ita com-
1 Misi] 8. 0. 20 Nov. 1510 nro. CXXIII. 2 Opcre] das original hat oprere.
131
mittam, adjuvante Deo, nt desiderare non habeas necesse
fidem meam. Sed cum tempore tarnen. Habenda enim est
ratio triumviratus mei \ ponenda praß oculis imbecillitas mea,
qui rsLTX texturse homtincio sum. Esto tu ex lapide per
Deucalionem, ego ex moUi luto per Adamum ortus; utrius-
que dispar conditio. Noli vires meas metiri tuis, SiafiieTpo;,
dc(7u[i.[X£Tpo?. Caput tuum duros labores eosque multos perferre
potest, at mea delicata sunt studia. utinam Bruno ^ saltem
noster adjumento mihi assideret. Nunc solus immurmurö,
nee tamen negligenter profecto. Scio, ad quid me obligent
antidora. Caeterum iuter visendum vicina monasteria inveni
Bebenhusen Hieronymum in epistolam ad Romanos, Origenis
15 libros ad quinque redigentem. Scribit enim ad Heraclium
sie: Addis autem ne quid laboribus meis desit, ut omne hoc
qüindecim voluminum corpus, quod graecus sermo ad qua-
draginta fere aut eo amplius milia versuum produxit, abbreviem
et ad media, si fieri postest, spacia coartem etc. Aggrediar
igitur etc. Hoc ille. Folia habet 84. Reperi et in eodem mo-
nasterio de ortu, vita, doctrina, morte ac miracuKs s. Hiero-
nymi excerpta ex Hieronymiano Joannis Andreae *, item buUam
de confirmatione ordinis s. Hieronymi, omnia ferme foliorum
quadraginta, item aureolam ex suavissimis salutiferisque floribus
8. Hieronymi, ubi sunt coilectae omnes bonae sententi» ex
libris ejus, et sunt folia 29. Nihil eorum etiam praestita qua-
cumque cautione exhibebitur. Si tu vero jüsseris, quaeram
amanuensem aliquem, qui precio accepto exscribat quodcunque
illorum voles. Et sunt tamen ejuscemodi scriptores perquam
rari. Quid tibi sedeat animo, velim certiorem me facias.
Feliciter vale. Ex Stutgardia 8 idus apriles anno 1511.
Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doctor.
Aus: Basler nniversitätsbibl. handschr. G II 13» nro. 65 autograph.
*
1 Den amts als schwäbischer bandesrichter. 2 Bruno] söhn Johanns
war 1506 in Paris magister geworden und hatte sich noch bis 1508 daselbst
aufgehalten, um 1508 bei Franziskus Tissardus griechisch zu lernen. Basler
beitr. k. vaterl. gesch. 1843, IL s. 178. 3 Joh. Andrea, bischof v. Aleria
in Gorsica, nach seinem familiennamen Bussi oder Bossi, der im auftrage
des papstes Paul IE u. a. die briefe des Hieronymus herausgibt. Vgl. Ersch
U. Gruber, encyklopädie T, 4, s. 31.
9*
132
CXXV*.
GtisliDgcn '. 10 Apr. 1511.
Joannes ßenchlin Phorcensis Nicoiao Eilenbog S. d.
Accedit ad te praesentiarum mearum literaruiu bajulas
hortata meo Judffus et genere et doctrina quem tibi pne-
ficio hebraicarum literarum doctorem si velis et quantum velis.
Quod si opera tua opus fuerit, utere. Nee contemnendum
putes, quod nondum con versus ad nostram fidem est, tanto
enira humanius a nobis tractandus fuerit, ut, nostris moribns
et operibus bonis inductüs, alliciatur ad se praeparandum deo
babitandum. Poterit igitur te tuosque fratres docere quanto
tempore voles baud multis expensis et pene nullo cum onere.
Vale ex Ejsselingcu 4 idus Aprilis.
Rogo te vero, ut si co uti nolueris, nibilominus tarnen
digneris ei aliquantulum peculii nomine viatici humaniter elar-
giri, ut itineris ad te labor compensetur.
Msc. Eilenbog lib. II, epist. 1. fol. 89.
CXXVI.
Ottobeuren. 29 Aug. 1511.
Frater Nicolaus EUenbog Joanni Reuchlin S. d.
Gonstitui te, virorum humanissime doctissimeque, jam
dudum debitorem meum. Si qua'ris quando? babeo ego
semper memoriam tui dum facio missam. Quod si ergo non-
nihil a te petiero te dignum et mihi admodum gratum, jure
denegare non valebis. Quod autem a te peto tale est.
Scribis in secundo libro de verbo mirifico ^ de scala Jacob
et septuaginta duobus gradibus ejus et totidem angelis ascen-
dentibus et descendentibus scalam. Velim itaque et quantum
possum te rogo et obsecro, ut 72 signacula quae ex 72 ver-
sibus psalterii colliguntur mihi assignes. Hoc si feceris rem
mihi admodum gratam facies. Nee item inerti et pigro talento
hoc te traditurum putato. Dabo enim operam, ut nedum
illud non suffodiam, sed ut cum fcenore illud reddam. Cupio
«
1 R. befand sich hier vermathlich in forschungen nach handscliriften des
Hieronymus, s. o. nro. CXXIII. Dass Reuchlin noch in demselben monat nach
Reutlingen zum kaiser reiste, ist Reuchlin s. 246 fg. gezeigt. 2 De r. m.
(ed. 1514 e 6 fg); für das im text folgende das. f 5» und de a. o. fol. LIX ff.
133
etiam certior fieri quisnam ille sit, qui primus 72 h©c signa-
cula adinvenit. Exaravi autem versTis psalterii apicibns he-
braicis, ut characteres, qxios, si istic coram essem, digito mon-
straturtis eras, absenti saltem rnbrica consignes. In margine
d^nique circa singulos versus signaculum ipsnm cum punctis
sive vocibus describere ne pigriteris. Non addidi ego literis
meis voces, ttim quia temporis brevitas longiorem in scribendo
me esse non patiebatnr, tum quia aeque, sive punctis sen
vocibus atque signis jungerentur, hebraicas literas legere calles.
Absit enim, ut eam de te habeam opinionem quam acerri-
mus ille Pfefferkorn ^, cujus ego in te virum omnifariam doc-
tissimüm, hebraicasque lingual expertissimum calumnias '
dolenti animo legi. Circumfer unter ubique ejus in te scripta
et multi multa loquuntur. Nihil autem gravius fero quam
te non posse pro dignitate defensare, nee detractores tuos
quantum cupio repercutere posse. Quare ex re tua esse
crediderim, si libellum quem ad nobilem quemdam * et in-
gennum virum scripsisti ad me dederis. Insuper et apolo-
geticum * si quem edidisti, ut habeam, quod obtrectatoribus
tuis respondeam. Ita enim me Dens amet, ut tuam laudem,
tuum honorem praedicare et amplificare studeo. Nititur
enim Pfefferkorn nomen tuum et laudem obfuscare et extin-
guere, sed ^ . . . Si enim Phoebo lumen et splendor adimi potest,
et tibi quoque gloria, quam tum ex aliis plurimis tuis oma-
tissimis operibus, tum vel maxime ex rudimentis tuis hebraicis
consecutus es, interire poterit. Ex tuis inquam, non ex
cujusvis alterius ^ ut Pfefferkorn blaterat. Qui enim non sit
tuus liber quem tanto studio, tot vigiliis et lucubrationibus
confecisti?
Est sane tuus liber quem magno temporis stipendio et
1 Vgl. über Pfofferkorn, der in der briefsam mlung jesst zum ersten male
begegnet, meine abhandlungen in: jüdische zeitschr. für wiss. u. leben,
bd. VII; archiv f. Frankfurts geschichte und kunst 1869; Reuchlin, 3. buch.
2 Pfefferkorns schrift: handspiegel, Heuchlin s. 243 ff. 3. Mission an
eineil jiinkherrn Pforzheim 1505 oben nro. LXXXXIII. 4 Apologeticum]
Her angenspiegel erschien erat einige wochen spHter herbstmesse 1511.
5 In der hdschr. folgt das unverständliche: sed litus arat. 6 S, über
diesen vof^urf; t^euchUu s. 244 u. 252 fg.
134
studio indefesso congessisti. Placeant licet sibi mtdtam He-
hrm omnes, non tarnen unquam tale opus pci-ficient, tarn
latinxim et elegans, tanta denique varietate distiDctum, tanta
majestate fulgens, qnod non Latinis modo, sed et Grscis ex-
petendum Bit plurimum. Et si verum dicere licet, tam me-
ritus es, hoc vel unico opere apud omnes sacris literis va-
cantes, ut licet, quamlibet multum tibi rependeant, par tamen
reddant numquam. Debitores constituisti tuos omnes qai
divinarum literarum abstrusa propius intueri volunt, debitores
inquam tuos constituisti et tibi obnoxios, non detractores.
Yaleant ergo qui tam elegans, tam utile et prseclarum ac
divinum opus aut calumniantur, aut tibi auctori eripere ni-
tuntur.
At dicet Pfeflferkorn te illud mutuasse ab Hebrieis. lepi-
dum Caput. Nunquid nobis sunt scientia; congenitae? Qnis
unquam literatus evasit sine prseceptore, sine literis? Si
nihil censendum est nostrum quod ab aliis accepimus, proprii
habebimus nihil. Nihil enim in hunc mundum intulimus. Et,
ne ad extranea transeamus, si eruditio quam ab aliis acce-
pimus, nostra non est, jam Peripatheticorum principi Aristoteli
laus omnis erepta est. Quod enim ille scripsit, ex aliis sumpsit,
maxime autem a Piatone quo usus est prseceptore. Et rur-
sum Plato a Socrate. Nunquid ergo Plato honore suo pri-
vatur, quia ea scripsit quae a Socrate accepit? Absit.
Non legit Pfeflferkorn illud Horatianum *
PublioA materies privat! juris erit si
Non ciroa vilem patulamqne morabitur orbem.
Esto itaque ab Hebraeis didiceris hebrasum acceperisque
materiam de qua scripturus eras, nunquid etiam inventionem,
dispositionem, exornationem et alia id genus? Sed de hoc
satis.
Cseterum non satis intelligo compositionem hujus dic-
tionis: Semhammaphoras. Fac itaque si me amas et de hoc
me certiorem reddas. Vale foelix. Salutat te abbas noster.
Ex Ottenpyrra tertio Kl. Septembres 1511.
Msc. EUenb. Hb. U, epist. 9. fol. 103» bis 104»>.
1 Ars poetica 132.
135
cxxvn.
Stattgart. 30 8ept. 1511.
Joannes Keuchlin LL. doctor Nicoiao EUenbog S. d.
Quamvis obrutus pcBne magnitudine negotiorum, tarnen
amicissimo tibi non respondere non potui. Faeit hoc ingensamo-
ris erga te mei rogns quo aestuo. Sed dabis veniam ca-
lamo quem in tanta festinatione elegantius parare non potui.
Ad hebraicas literas conscribendas minio carui quo rubricatas
tibi literas ostenderem, significavi ^n^in VDnn duabus virgulis
quemlibet characterem quem tu posthac minio colore sive
aureo, si voies, describas. Sic in margine ternos characteres
angelorum signicula sive sigilla rite addidi eo ordine quo
reponi debent Nee est de causa quserendum, sed antiquitati
credendum. Quod vero primus versus bibli» in antepenul-
timo loco inseritur, non caret mysterio. Appropinquat enim
summae trinitati et incipit co mplere totum psalterium nosque
in fruitionem reducere qui finis psalmorum est. De quo plura
dicenda essent, sed in aliud et otiosius tempus reservabitur.
Hoc unum vero tu non consyderasti, quod omnes versus in se
continent nomen tetragrammaton, hoc solo dempto qui pro . •
habet D%-.b».
Quod doles de vilissimi hominis ^ contra me commisso
facinore per libellum famosum universae Germaniae divulgatum
facis tu quidem pro humanitate tua quod amicissimum decet.
Sed sicut honor juxta Aristotelem est in honorante, ita in-
famia est in infamante. Gratias ago Deo nostro quod dignus
vistts sim qui pro nomine suo, id est veritate, opprobria feram .
Persequuntur me maligni, persecuti sunt et dominum meum
quem priorem odio habuerunt. Crede mihi, magna mihi
laetitia est^ quod maledicant mihi homines et dicant malum
adversum me mentientes, sie enim persecuti sunt prophetas^
Quod autem mentiantur apertissimis mendaciis, est videre
in apologia mea ' quam cum praesentibus tibi mitto ex qua
sumes argumentum defendendi mei. Libellum diififamatorum
mittere nequeo quem solum et unicum habeo, spero tamen te
antea habuisse. Epistolam meam nobili cuidam scriptam non
l Ffeforl^Qrq, . 2 Augenspiegel s. KeacbliQ S. ^48 ^.
136
habeo nisi unicam qua carere non possum, acquires fortasse
postea.
Libenter ad te plura scriberem, sed ingruit nox et tabel-
larius abit. Nunc vale et fac, ut te sentiam cum multis aliis
bonis viris propugnatorem honoris mei. Salutem dicito abbati
reverendo meque illi commenda plurimum. Pridie El. Oc-
tobris 1511. Stutgardiae.
Msc. EUenb. IIb. II, epist. 11. fol. 105.
cxxvni.
Nürnberg. 1 Oct. 1511.
Bilibaldus Pyi-kaimer * an Eeuchlin
schickt durch den Überbringer , einen verwandten und nicht
ungebildeten mann, grüsse und ermunterungen, bei dem an-
griffe der gegner nicht den muth zu verlieren. Memento
solummodo vitia invidentiae esse expertia, virtutes verö sem-
per fuisse et esse invidiae sycophantiis ac aemulationibus ob-
noxias. Bittet um antwort. Ex Nuremberga, Cal. Octobribus,
a. 1511.
Gedruckt: 1 = C. v. e. h*; 2 = J. v. e. k 3»; 3 = C. v. e. II
fol. 39l> fg.
CXXIX.
Steinbeim. 26 Oct. 1511.
Udalricus confessor in Stainheim, ordinis Praedicatorum,
Joanni Reuchlin professori jurium profundissimo cum
sui commendatione utriusque hominis salutem.
Egregie ac colendissirae doctor, descendendo nuper Colo-
niam ut audivistis, veniens Moguntiam, intellexi ibi quosdam
Colonienses fuisse theologos, qui satis contemptibiliter locuti
fuerant de scriptis dominationis vestrae contra Pfefferkorn *.
Cum vero Coloniae essem, et facultas theologica, ut moris
1 Vgl. bes. Bilibaldi Pirckheimeri opera ed. Goldast Fft. 1610 und
K. Hagen, Dtschld. rel. und lit. Verb, im Rcfz. A. I. Band. 2 Den Augen-
Spiegel.
137
est, in principio cujusdam Baccalarii in conventu prandium
sumpsisset, dicebatur quomodo libellus D. V. ^ actu traditus
esset per facnltatem Doctori de Tungaris ^, qui jam princi-
palis reputatur inter seculares, ut examinaret , sicut et facit.
Sunt diversse sententiae, ut audivi, quidam, quia libellus com-
buretur, quidam, quia autor inquiretur, alii aliter etc. Scripsi
alias ex Moguntia procuratrici,* ut Dn. V. avisatam redderet,
sicut credo fecit. Non dubito ista ut scribo bono animo
accipietis. Commendo me dominationi vestrae et couventum
hunc sicut patri et fidelissimo tutori ac amico. Curate , mi
doctör, ut bene valeatis. Ex Stainheim quinta post Ursul».
Anno MDXL
Gedruckt: 1 = J. v. e. p. 2*.
cxxx.
Stuttgart. 28 Oct. 1511.
Egregio viro et excellentissimo sacrae tlieologiae doctori
domino N. de Tungaris in splendidissima Coloniensi uni-
versitate cathedram sanctissimarum scripturarum tenenti
domino suo quam observandissimo [Johannes Reuchlin]
S. D. R ^
Egregia tua virtus et sapientia, excellentissime doctor,
qua in tarn illustri omnium bonarum doctrinarum universitate
ut sei astris, sie tu optimus quibusque praestas, id merito
tue fecit ^, quod nuper defensionis meie contra libellum quen-
dam famosum adversus me turpiter editum censor, ut audio,
a reverendo clarissimorum theologorum collegio sis datus.
Quo plane gaudeo te mihi talem tantumque contigisse , qui
posses ^ compati humanis infirmitatibus , virum tarn doctum,
tam peritum, et forte in vita multis quoque mortalium peri-
culis temptatum ^. Ubi pro tua exuberanti perspicacia videbis,
1 Doniinationis vestr». 2 Arnold v. Tungern, vgl. Böcking suppl.
11, p. 490. 3 Wer diese beschützerin Reucblins ist, weiß ich nicht.
4 Ohne aufschrift 1. Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doc. egregio sacrae
theologisB doctori de Tungaris S. D. P. 2. 5 Facit 1. mee und durch-
gängig e fürae 1. 6 Possis 2. 7 Mortalium ausgelassen 2 tentatura 2*
138
me non mea temeritate olla in banc Charybdim, in h»c mate
fortuna? involucra, in Los Scyllatos scopulos impegisse, sed
mandato Imperatoris et Archicpiscopi prseceptis ^ paruisse, ut
celere quid de cremandis Jadseorum libris sentirem obsignato
fideliterque transmisso consilio cum nemine antea * communi-
cato patefacerem. Nam excellentise tu», Doctor eximie, ita
me Dens adjuvet, recte juravero, mihi tum, cum essem in
dictando, nullius universitatis venisse in mentem, nuUum me
cogitasse hominum, nullum consiliorum coUegam, quamvis in
commissione nominatim alios quoque ^ deprehenderim quibus
par negocium fuisset imperatum« Atqui festinatione laboris
imprudens ego, non quid alii dictaturi essent, sed tantum quid
ipse aflferrem in medium consideravi.
Quare per Deum imraortalem *, nullius docti hominis con-
tcmptu ea scripsi, tantumque abest, ut elatione fastu liTore,
aut erga quosvis literatos tumore animi in bis scriptis usas
sim, ut etiam nemo de me veraciter proferre queat me quibus
vixi quinquaginta sex annis ^, ullo unqüam tempore scien-
tiarum peritos neglexisse. Sed omni ego disciplinae semper
honorem detuli, maxime autem sacratissimse theplogise, ita ut
novissime ^ in illius profectum , utilitatem atque laudem he-
bra)orum linguam in latinas regulas, opus antea inauditum,
redegerim, ejusque dictionarium construxerim, labore meo
plenissimum, cum nonnuUo ^ rei mex familiaris impendio et
jactura, tantüm me movit sacrarum literarum insignis ex-
cellentia, et ejusdem discipulorum honor et decus.
Id scribo, ut nemo me arbitretur illustre illud et splendidissi-
mum gymnasium vestrum contempsisse, qui adhuc nesciam, quäle
vos consilium® dederitis. Potuit autem fieri, ut cum de cre-
mandis Judaeorum libris nullam legem, nuUum canonem, nul-
lum decrctum publicum, nullam universalis ecclesi» determina-
*
1 V. 26 Juli u. 12 Aug. 1510, nro. CXX u. CXXI. 2 Antea ausg. 2.
8 Nämlich Hochstraten u. Viktor v. Karben. 4 Consyderavi 2 in mortalem 1.
r> Nach annis: et supra 2. Gewiss eine hinzutbat bei der herausgäbe der epp*
ill. vir, die aber nicht passt, R. wurde 1455 geboren — tanquam fQr unquam 2.
6 Novissime] 1506 s. den widmiingsbrief an d'^n bruder Dionysius oben
nro. LXXXXV. 7 Magno für nonnullo 2. 8 Über den rathschla^ der
COlner fakultät r^l {(eucblin s. 235 f^.
139
tionem particnlari modo specifice latam vidissem, tarn ego ^
rem omnem tanquam dubitabilem tractare topico rhetorum
more ad persnadendtim apto instituissem. Ubi omnis animi
motus pro argumento fait, sive cansaret quantamlibet snspicio-
nem, seu violentam vehementemve ^ prsesumptionem, aut certe
necessariam probationem, nt in deliberativo dicendi gener e
fieri ^ consuevit. In ipsis autem argumentis * fortasse digressus
sum paulo amplius quam oportere quibusdam videatur.
Et, ut me peregrinorum cohors ^ istac transeuntium cer-
tiorem facit, ego multis in civitate vestra calumniis insimulor,
quas Pepericornus et Peperiphrones mihi nuUis meis comme-
ritis praecedentibus circumquaque cursitantes struunt. Acce-
dit ad hoc, qnod qnidam ^ spectatissimi theologiae candidati
fortassis segre ferro possent, me qni sacrarum literarum dis-
cipulns nunquam fuerim, hominem scilicet ejus scienti» igna-
mm , autoritates inseruisse divinas , et sanctornm Patrnm
testimonia a me non bene, nt ajnnt, intellecta.
Egregie et excellentissime doctor et observandissime do-
mine, addncta per me cernes theologica, sicnt rnsticorum
sacerdos in sermonibus medicinam allegare posset. Fateor
enim: in scholis theologiam non ^ didici, sed civiles leges,
qoare vestram dispntandi rationem ignoro ®. Est antem nihilo-
minns mihi pnra conscientia, quod voluntas mea non avertatur
a Christo qni est capnt ecclesise. Quicquid igittir sancta ecclesia
qnaß est colnmna et firmamentum veritatis credit, et qnaliter-
cnmque credit idem ego et taliter credo. Et sicut ipsa ex-
ponit sacram scripturam, ita ego exponendam censeo atqne
confiteor. Et si nsquam ^ aliter exposnissem, qnam patiatur
intellectus ecclesiae, quod tamen fecisse me non memini, ego
pro nunc sicut pro tunc et tunc sicut pro nunc illud corrigere
ac emendare paratus sum, et stare omnino determinationi
ecclesiae, ut integritatem in me suam ^° fides incontaminata
custodiat. Oro igitur, praestantissime doctor, ut, si quen-
1 Ego ipse 2. 2 Vehementem violentamTe2. 3 Fieri ausgelassen 2.
4 Die argumenta qusB possunt scholastice in contrarium objici : augenspiegel
XXI bis XXXIIa 5 Istac transeuntium cohors 2. 6 Spectatissimi quidam 2.
7 Nunquam 2. 8 Quare ^atur . . . i^norare 2. 9 UUo tempore 2.
10 Suam ausgelassen 2.
140
quam scriptis meis la^sisse tibi videar, si mea facilitas allnm
hominein iriale offeD<lerit, fa<:ias me per humanissimie benigni-
üitis tuae ^ indul^entissiinas literas certiorem. Habendo in
me patieutiam et omnia reddaüi tibi. Jabeas Telim et mo-
nitus reconflam gladiam. cant^'t mihi gallns et flebo, prins
tones anteqnam falinines. Sic enim natara constitait, nt igois
prsemoneat crepitu, anteqaam exarat; mina fragore aDteqnam
supprimat, terra motu anteqaam absorbeat, nt talibas minis
omnia sibi animantia jossiot a damno cavere. Valeas fceli-
citer ^ opto, perquam colendissime doctor, et magnific« iacnl-
tati theologia* ' qaauta potes dib'gentia me obsecro commendes,
in * meliorem partem omnia et benigniorem interpretando.
Datum peregre, cum forte fortnna tabellarins qoidam coDti-
gisset ^ accinctus itineri. Vale V. Cal. Novemb. Anno 1511 *.
Gedruckt: 1* = Pfefferkorns bescliyrmung (s. Böcking a. a. o.
p. 88) G 3 G. 4«, 1^^ = Pei>ericorni defensio (s.B. p. 89) p. 115 bis
117; 2 = J. V. e. p. 2* fg.; 3 = Majus, p. 321 bis 325; 4 =
Bula^us, historia universitatis Pari>rieusi5 \l, p. 48 fg. ^
CXXXI.
Stuttgart. (28 Oct. 1511.)
Joannes Reuchlin Phoreensis, LL. Doctor egregio sacr»
Thcologiie professori Conrado Kollin ^ ordinis Pra5-
dieatonim C.'oloniic r. d. p.
Ilucusque a tempore, quo nosse inter nos coßpimus, egregie
1 Tuo für tu» 1. 2 Opto fceliciter 2. 3 Theologie» me 2. 4 Omnii
mea in 2. 6 Accinctus itincre obtigisset 2. 6 Vale hinzugefügt V a.
anno auKgel. 2. 7 Auf diesen brief bezieht sich Mutians schreiben so
Urban o. d.: Ttntzel suppl. bist. goth. s. 134, das einige werte des
briefcs mittheilt. 8 Conrad Collin geb. zu Ulm c. 1480, kommt 1497 ins
dominikanerklo:iter in Ulm, l507 nach Heidelberg, woselbst er decan und
ordenflgeneral wird, 1511 (?) nach Cöln, wird doctor der theologie u. 1526
prior. Auf dem reiclistagc von Augsburg 1530 ist er auf seite der katho*
tischen theologen thUtig, auch in schriftcn tritt er gegen Luther auf. Er
stirbt 26 Aug. 1536 vgl. Wcyermann, Nachricht von Ulmer künstlern a. ge-
lehrten 1, 1798 s. 368 sq.
141
doctor, tanta mei erga tuam dignationem amoris accessit in dies
acctiinulatio , nt non modo ad conservandam , vertun etiam
augendam norainis tui ac famae laudem, qnantum favendo
consulendo juvando possum nemo qui sit usquam gentium
opera cogitatione studio me vicerit, ubicunqne de praestanti
tua et egregia doctrina, de sauctis moribus tuis et gravitate
vitsB, de iiumanissima quoque conversatione tua sermo fuerit.
Haboisti enim non solum voluntatum, sententiarum, actionum
tuarum saepe me socinm, verum etiam comitem et semper vir-
tutum tuarum praeconem. Qualem te vicissim. erga me tui
amantissimum, omniaque mea pro tua probitate et bumanitate
singülari fuisse non modo speravi verum etiam plane sensi.
Cujus rei et virorum et virginum ordinis tui monasteria sunt
testes. Cum igitur bortatione non egeas , *tlt in me tuendo
adornandoque gratiam fidem laboremque adbibeas, restat nunc
id solum, ut qua in re tua opera uti velim ad dignitatis meae
non dico amplificationem, sed custodiam tantum atque tutelam
brevi ostendam.
Imperatoria majestas anno praeterito ^ per literas man-
davit, ut de cremandis Judaeorum libris quid sentirem in
modum consilii referrem, et scriptum arcbiepiscopo Moguntino
ea in caussa cammissario, transmitterem, Caesari reddendum.
Intelligis ex boc me non temere, sed necessitate ductum istud
oneris subiisse ^. Intelligis consilium non fuisse prodendum,
sed Caesari fideliter transraittendum. Audi reliquum. Feci
quod potui. Cum enim de eo negocio Imperator, in cujus
pectore dicuntur omnia esse jura recondita, ipse dubitaret,
cunque nullam ego legem, nullum canonem, nuUum decretum,
nullam determinationem universalis ecclesiae vidissem, neque
viderem de cremandis Judseorum libris specifice latam, eas
ambas ob causas juste mibi visum est, materiam baue esse
in jure dubitabilem, ubi non scientia sed opinio, non demon-
stratio sed persuasio, non philosopbi sed oratoris munus re-
quireretur.
ünde propensior ego in partem benigniorem putavi ea
quae per sanctiones non sunt ad exustionem damnata conservari
1 Anno praeterito] 26 Juli 1510 oben nro. CXX. 2 Zabiisse 1.
142
decere, imitatus Christi sententiam: Nemo te cöndemnavit,
nee ego condemnabo. Nam ea de quibus erat nulla dnbi-
tatio, de quibus publice sunt condita jura, de quibus sacro-
sanetse loquuntnr constitutiones, quee apud omnes nationes et
orbis terrarum fines gravibus poenis inhibita et vetita pro-
mulgantur, existimabara esse indigna consilio, qnia uota atqae
vulgata. Et tarnen nihilominus ea detestatns sum, utqne decuit,
reprobavi, abjeei, condemnavi, sicuti sunt libri cujuscunque geutis,
cnjuscunque linguie, in quibus continentur injurise, blasphemise et
in irreverentiam Christianarum constitutionum fictsB contra nos
bsereses similiter et reprobato) lectionis monstra naturs ini-
mica. Curavi ergo, ut in primis absolverem ejuscemodi cri-
minosa, de quibus primam in Consilio ^ raeo quod ad te nunc
mitto posui cdTTtra Judacos conclusionem. Qu» duo facit:
primo enim repellit scripta in irreverentiam Dei et sanc-
torum, secundo scripta in irreverentiam christianarum consti-
tutionum seu ordinationum, quibus aperte condemnavi et blas-
phemias et haereses Judaeorum. Praeterea fol. XIV libros
reprobatae lectionis rejeci.
Quibus praesuppositis tauquam manifestis diver ti ad alia
librorum hebraicorum genera, in quorum judicio non dubitavi,
semper illa reproba jam praenotata fore ab omni meo ser-
mone patenter accepta. Quapropter cum Thalmud ipsum
prosequerer, admonui primo, quibusdam ejus in locis contineri
posse blasphemias et haereses, secundo vanitates et errores
Folio ni F * et infra quod et notavi folio X facie prima
circa medium, ubi aperte mentem meam super Thalmud ex-
pressis verbis ^ declaravi dicens , quod nolim eum remittere,
ubi est reprobandus, sed tamen ostendere, quod non propter
vanitates et stultitias sit comburendus.
Ad negocium igitur mihi propositum multis oratorum more
usus sum argumentis, non demonstrativis neque necessariis,
1 Rathschlag, 8. o. 6 Oct. 1510 nro. CXXtL 2 III F.] Im angen-
Spiegel sind am rande zur leichteren orientirang einzelne buohstaben ge-
setzt. 3 Expressis verbis] „Nit red ich es darumb, das ich den Tbalmnd
wolle gutt machen änn den enden, da er zu verwerffen ist, snnnder allein
zu beweisen, das er nit zu verbrennen oder zu yerdilcken sei.'*
143
quibus vos utimini, sed topicis. Fuit enim genus causae
deliberativum, quod in consultationem positum juxta Ciceroiiem
habet in se suasionem et dissuasionera ^ quapropter non ma-
themathice, sed rhetorice disputavi, orania concludens citra
praejudicium veritatis, qnod finis consilii mei palam ostendit,
ubi detnli honorem archiepiscopo et ecclesiae, quo nomine
secundum Panormitanum in c. excommunicamus II, extra de
hsereticis intelKguntur: Papa, Dioecesanus et inquisitor com-
missarius, quibus me subjeci, protestatus nihil affirmare volle,
quod Uli non affirmarent.
Audivisti quid egi; audi quid patiar. Judaeus quidam
baptizatus Coloniensis cognomento Pfefferkorn, omnibus viribus
adhoc conatus, ut et singuli Hebraeorum libri, praeter solum
et nudum bibliae textum, concremarentur, vel potius, sicut
ego ipse somniasse dicerer, incendio ignique tantummodo a
Caesare demandarentur, non secuta executione, ut ante scilicet
executionem, si mandatum illud auro et argento gravi, ut
ipsemet notavit, aliquando revocaretur, particeps fieret auri;
cum vidisset me aliter consulere quam optaret, edidit contra
me libellum famosum in laesionem nominis mei ac honoris
intolerabilem ^. Quod multi asserunt mihi ortum auxilio eximii
Doctoris Jacobi Hochstratensis ^ prioris vestri. Quare mihi
quotidie exprobrari solet, quia semper ordinis praedicatorum
propugnator * fuerim, nunc nunc habeam mercedem meam,
hoc, inquiunt, sit salarium advocationis meae, qui hactenus
defenderim Praedicatores , ut, quoniam juste passi sint con-
tumeliam, ego recte quoque patiar, quatinus uno cruciatu
et advocatum et clientes infamia torqueat. Haßc sunt verba
aemulorum vestrorum quae mihi licet liventibus oculis tamen
subridentibus labi^s objiciunt.
Ego vero me non putans infamem quod ab infami nebulone
confundor, cuilibet opprobranti semper respondeo, me non
credere tantum virum injuriis dare operam, cui replicaut, quod
Judaeus baptizatus haud frustra nominatum doctorem Hoch-
1 Ciceronem] de iiivent. I 55. 2. Handspiegel. 3 Vgl. über ihn
die Schrift von H. Cremans Bonn 1869. 4 Propugnator] vgl. namentlich
die briefe des Peter Siber, Lorenz Aufkirch, Wigand vom j. 1504 oben
nro. LXXXVm ff.
144
Straten snper libello diffamatorlo sibi jndicem elegerit, quod
excnso diligenter, quoniam et Capsarem et archiepiscopum
Moguntiiiura sibi quoqne jndices elegerit Quid multis? qnasi
fama nanc vulgo apud uos percrebrait, quod hoc contra me cogi-
tatum laciuus ab ordine vestro duxerit originem. Ego vero
mihi ipsi persuadeo, nou ita esse, qoia mihi conscins snm,
longissimis me temporibos fratmm ordiais sancti Domiuici
fratrem fuisse, et a provinciali quondam Stabach matricul»
fratrum insertum esse de quo extaat patentes liter» ^ De-
nique parentes meos Fratnim ordinis, bona fide ministeriales
fuisse -, apud quos et in Christo requiescunt. Huc accedit,
quod multis anuis et in multis causis ordini yestro patroci-
natus sum, sine pra^mio. sine salario, de quibas longior fierl
posset catalogus. Cum igitur ipse mihi conscius sim tant®
benevolentiae, tantse fidei, tantae observantise erga ordinem
vestrum me et esse et fuisse, quis jam mihi posset persuadere,
tantara iu ullo Patrum aut fratrum vestrorum esse crudeli-
tatem, tantam ingratitudiuem, tantam inhumanitatem, nt ejus
cuperent labefactare famam, qui eorum sa^pe defendisset in-
famiam. Te igitur obsecro, ut venerabilibus patribus nostris,
maxime autem egregio Doctori Jacobo ^ haec insinues effi-
ciasque, ut honorem meum plus tueantur quam infirment. Vale.
Gedruckt: J. v. e. p. 3b bis q 1».
CXXXII.
Stuttgart. 6 Nov. 1511.
Praestantissimo literatoriaj artis chalcographo magistro
Joaiirii Amorbaccliio, elvi Basilieusi, amico suo amicis-
simo [Jo. Keuchlin]* S. D. P.
Cyrus noster celerlter arripuit, quare non potni ad te
pluribus \ Nihil tuarum literarum ex nundinis recepi. Credo,
1 Ich bin nicht im stände, diese aussage R,8 durch Zeugnisse zu be-
legen. 2 Über die eitern Reuchlins vgl. oben 7 März 1506. 8 Jacob
Ilochstraten. 4 R. hat zu der adresse noch hinzugeschrieben: buchtrucker
zu Basel. 5 Plur.] bezieht sich wahrscheinlich auf einen nicht erhaltenen
kurzen bricf R.sj Cyruß ist der oft genannte böte Amorbacbs.
145
excidi memoria; jam alternm habes Grascum^; id tibi sat est.
Complevi epistolare s. Hieronymi, cujus claas partes Franc-
fordiam misi ad nundinas proxime habitas, tertia pars vel
bajulum expectat vel alteras quadragesimse nundinas; con-
summata est. Puto me omnia loca grsecis hebrseisque vacu
areplevisse. Quod si hallucinatus fuerim et aliquid omiserim,
resartiet Conon frater noster aut Bruno meus et idem tuus,
cui tarn graeca quam hebraea nunc, si volet, recte credidero.
A quibus mihi summopere timendum est, ne laboris mei sibi
gloriam prsripiant, ut cum Marone cogar scribere: Hos ego
versiculos feci, tulit alter honorem. Sic vos non vobis. Nunc
mitto ad te de novo testamento qnm restauravi. Restat
psalterium, in quo jam occupor. De Hieronymo super Lucam
nihil adhuc instituis; de eo scripsi ^ antea quaerens volunta-
tem tuam. Hieremiae prototypon in tota Suevia non invenio.
Sed ne nihil agam, fretus tua signatura perficiam, quoad
queam. Caßterum jussu Joannis Froberger ^ de tuo mandato
expedivi, ut a me petiit, libros rudimentorum et vecturam
usque in civitatem Argentinam. Expendi pro vasis, cibo, potu,
yectura et aliis, prout in rationali, quod Francfordiam misi,
summam quinque florenorum et trium blappardorum vel
verius 4 heller Wirtenberger. Eam pecuniam oro te ad me
remittas cum hoc nostro Cyro. Non sum hoc tempore nimis
onustus pecuniis, ut philosophum decet. Dicas, oro te, salutem
uxori et liberis tuis meo nomine et feliciter valeas. Ex
Stutgardia. Nonis novembribus anno 1511.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doc.
Aus : Basler universitätsbibl. handschr. 6 II 13^ nro. 66 auto-
graph.
1 Alt. grffic] gf^meint ist Joh. Conon (C(iu). 2 Scripsi] vermuthlich
in dem oben s. 144. a. 5 ei'wähnten briefe. 3 Froberger] so schreibt Reuchlin
den ihm vermuthlich nur aus einer undeutlichen briefunterschrift bekannten
Hans Proben, neffen des gleichnamigen berühmten buchdrnckers; vgl. Basler
boitr. zur vaterl. gesch. IX, s. 531. (Mittheilung von prof. Vischer in
Basel.)
Beaehlln 10
146
cxxxm.
Cöln. 2 Jan. 1612.
Decanus * caeterique professores facultatis theologicae,
Generales studii Coloniensis imperialium legum doctori
DN. JohanniReuclilin Suevorum Confoederationis Judici,
moranti Stutgardia^ sibi venerando atque dilecto salutem,
et spiritum intelligentiae sanum. ^
Fuit nobis, spectabilis ac ' egregie vir, pöst proximas
ntindinas Franckfordenses oblatns qnidam libellus^ snb titalo
speculi ocularis, tuo nomini inscriptns, quem dum nonnollis
ex nostris revisendum examinandumque tradidissemus, com-
perimus in eo, quod neque ex te, neque ex quoquam con-
christiano ^ nostro sperabamus, te scilicet in eo libello in mo-
dum consultationis omnibus tuis viribus annixnm, ut reveren-
dissimo in Christo patri et Principi Electori domino nostro
gratioso Urieli archiprsesuli Moguntino, ac per illum serenis-
simse ^ Imperatorise Majestati persuaderes, super negocio
librorum Judaicorum, quatinus ^ idem negocium laudabiliter
per eandem Caesaream Majestäten! coeptum inverteres. Quod
ut commodius (ut tibi ^ forte visum fuit) ÜEtceres, mnlta ad rem
impertinentia latissime porrecto calamo quasi quicquid tibi in
via qua ibi hie illicque ^ occurrere potuit, decerpere ^® vo-
luisses, in unum coegisti. Quo factum est, ut festinus ad ter-
minum quo properabas ^S non satis probaveris an rosas forte,
an ^^ male olentes flores inconcinne in sertum componeres,
ac per hoc non solum nimiae fautori» Judaicas perfidie
notam improvidus apud Christianos lectores incurristi, sed et
Jüdaeis ipsis ^^ crucis et sanguinis quo nos loti et redempti
sumus inimicis, qui, uti nobis relatum est, hunc tnum trac-
tatum vemacula nostra lingua editum et impressum legunt
et circunferunt occasionem praestitisti, quo amplius nos irri-
1 Ohne aufschrift l&b. 2 Spiritum consilii sanioris. Fuit 1. 8 Etst acl
4TractatQS st. libellus 1. 5 Christiano 1. 6 Serenissime und weiter e ffir » 1.
7 Qnatenus 1. 8 Uti forte tibi 1. 9 Hie illicque 1 ausgelassen. 10 De«
cipere 1. 11 Et Incantus zugeffigt 1. 12 Urentes Urticas ant sugefQgt
1. librutn für sertum 3. 13 Judseis] vgl. Pfefferkorns defensio p. 64 sq.
147
deant, qaando int er Ghristianos et ^ quidem inter eos qui
docti reputantnr, te unicum invenerint ^, qui suam causam
agat, tutetur ac defendat, quasi nee ^ Christum, neque Vir-
ginem matrem, neque apostolos, neque fidem nostram inte-
meratam blasphement^ aut vituperent, sed quicquid faciant,
ant majores eorum scripserint in sui defensionem et nuUi in
prsejudicium ant vituperium fecerint. Et qnia, ut illud Im-
peratorise Majestati. suf&cienter persnadere posses, varias et
quidem invalidas rationes aranearum telis fragiliores ^ addu-
xisti, autoritates qnöque diversas scripturse sacrse et sacrö-
mm doctomm ^ renitentes ad sensum quem tu volebas con-
torsisti, nonnullas etiam positiones ^ scandalosas, male sonantes,
et piamm aurium offensivas hinc inde interseruisti, quo sus-
pectum t« reddidisti ®, quasi non caste pure ac synceriter
ut oportet de fide, de scripturis sacris, de ecciesiasticis trac-
tatoribus sentias ^. Quod nobis ^^ vehementer et plus quam
dici potest dölet, ut puta commembro nostro infirmato pro
christiana pietate condolentibus ^K Nam, teste Apostolo,
omnes unum corpus snmus quotquot in Christo baptisati su-
mns. Ne ergo malum hoc in alios latius serperet, neque
tu in eo computresceres, neve ^^ perfidi Judsei in immensum
gloriarentur, mature deliberavimus de modo quo per nos et
alios, quomm id maxime interest, huic malo occurreretür.
Verum paucis exactis ^' diebus Venerandi Magistri nostri,
Amoldus de Tungeri, nee nonConradus Kolin confratres nostri ^\
nobis quasdam literas ex te ad se datas ^^ ostenderunt, quibus
revera non parum fnimus exhilarati, quod Ulis infirmitatem
tuam et improvidum errorem humiliter et catholice fatebaris,
rogando eosdem quatenus te noströ CoUegio commendarent,
ac singula in partem meliorem interpretarentur ^^, quod et
ipsi diligenter cum magna charitate, quemadmodum petisti,
facere curaverunt eflfeceruntque , ut te catholicum ecclesise
1 fit aasgelassen 1. 2 Inueneruntl. 3 Nee 2. 4 Unqaamzngefügt 2.
6 Ar. tel. frag, ausgelassen 2. 6 Sacr. doct.] ntriasqne iuris (1) 2. 7 Pro
positiones 1. 8 Reddis 1 et für ac 1. 9 Sentires 3. 10 Nos 1. 11 Con*
dolentes 1. 12 Neo für neve 1. 13 Nunc panois peractis 1. 14 Tun-
gari 2. Frater Conradns de Ulma, sacrarum literarum profossores eximii 2.
15 S. o. nro. CXXX und CXXXI. 16 Benigniorem coram nobis 1.
10*
148
▼emm et obedientem filiuin repntanras et repaUlnras, A
qnod Tnlgo incante ^ sparsisti recoUigere ttndeaa, ei hfidßA
tollas ^ qnibns * alii in via dei sunt offensi, akut in HiereBia
scriptum est: Tollite de via lapides \
Yernm qaia te scripsisii non meminiBse, vüi naa spe-
ciatim ^ gcandali occasionem prsrotitisse, ant acriptims ezpo-
snisses aliter quam patiatnr intellecias ecclesüe, iccirco fiteris
his nostris illoram indicem implicitatam transmiitimiia, in quo
annotat» habentnr ® propositiones et allegationes spanim per
te ex scriptnra sacra, et ex ntroqne etiam jnre impertinenter
allat» ^. Super quibns, uti nobis visum est, in i^logetico
tuo quod latine scriptum consnltationi tn^e junxisti non satis'
pro fidel tuse synceritate te expurgasti Snper his ergo
petimus ^, ut per tua scripta nos latius mentem tnam de-
yelando informes, aut exemplo humilis et sapientis Ängostini
palinodiam cantando retractes. Hsec enim est ingenna et Tere
christiana cum chäritate severitas, corrigere atque emendare
aut etiam destruere ^^ opus, quod improTida et male drcnn-
specta festinantia struxit. Nam sie (ut verbis tuis utamor ^0
integritatem in te suam fides incontaminata custodiet ^^ illu-
minaute te Christo, qui ad sedificationem aliorum te sanum
et incolumem senret Vale. Ex Colonia nostri decanatus
sub sigillo, die secunda Mensis Januarii. Anno^' domini 1512.
Gedruckt: 1 = Pfefferkorns beschyrmung Hl> ^=peperic. def. p. 125
2.:=J. y. e. g. 1« bis 2^ 3 =Bnlffias, historia universitatis Parisiensis
VI p. 52 bis 54. 4. = Majus, vita Benchlini p. 318 bis 321.
Anm. 3 und 4 sind aus 2 geflossen, daher ich nur ihre abweichungen
von diesem anführe. 2 ist gewiss das abgeschickte original, 1 dasconcept,
das von den adressanten geändert wurde; einzelne abweichungen. s. 147,
5, 14; 148, 9 rühren vielleicht von Reuchlin her.
*
1 Male 1. 2 Tollere 1. 3 Quo 1. 4 Tollite] nicht in Jeremias, son-
dern Jesaj. 62, 10. 6 Speciatim ausgelassen 1. 6 Sunt statt hahentnr 1.
7 Propositiones] bei diesem briefe nicht erhalten, R. theilte sie spftter seinem
freunde Hildebrand mit 1 Oct. 1512. unten nro. CLIV. 8 In defensione tna latine
edita ac consulUtioni juncta NON SATIS 2. 9 Quare petimus 2. mentem tnam
latius; nos vor informes 2. 10 Aut etiam destruere ausgelassen 1 . 11 Nam bis siCi
nt yerbis tuis utamur ausgelassen 1. dafür quatenus. 12 Castodiat; von da bis
servet ausgelassen!. 13 £x bis domini ausgelassen 1; nach MDXII: secnnda
Januarii.
149
CXXXIV.
C91d. 2 Januar 1512.
F. Com*adus Kollin de Ulma, tlieologiee professor, ordinis
Praedicatorum, egregio imperialium legum doctori Joanni
Reuchlin Sueuorum Confoederationis eequissimo judici
cum commendatione salutem plurimam et annum
foelicem K
Clarissime domine doctor, mittit facultas nostra theologica
Coloniensis, quse emendandas videntur propositiones, quas trac-
tatus vester continet, optatque, ut super emendatione ejus-
mödi propösitioQum quantöcius mentem vestram eidem signi-
ficetis. Arguitur nanque negligentias, quia non agit, ut quae
plurimö scandalo sunt, emendentur etc. Gharissime domine
doctor, non dubito, Dominatio vestra confidat in me ut ami-
cum et profecto amici munus effecise et facere me arbitror
et ut amicus consulo fideliter. Res in eo statu est: Effeceram
ego, ut facultas dicta vobis pariter cum propositionibus scri-
beret earum defectum, qualiter etiam emendandae essent;
supervenerunt hinc inde scripta quae tractatum illum gra-
viter accusant, simul et facultatem ipsam, quia nön celerius
contra Dominationem vestram procedat atque librum ipsum
condemnet. Quibus permota facultas ipsa consultius fore ju-
dicavit, si propositiones ipsse primo Dominationi vestrse ex-
hibeantur. Possetis nanque, ut ajunt, velle protervire atque
contumaciter quse scripsistis defensare, quo fieret, ut aliter
procedere oporteret. Ut ergo facultas ipsa non videatur par-
tialis atque vobis coUudere, voluit primo exhibere propositiones,
sperans ad meam sponsionem, quod ut virum bonum decet
non recusabitis vos, immo magis propositiones et dicta sub-
mittere correctioni facultatis, quse ex post Dominationem
vestram plene informabit, in quo dicta aliqua deficiant. In-
formationem quoque dabit salvo honore eä emendandi. Non
est facultas ad confusionem Dominationis vestrse, sed ad sal-
vandum honorem prona, cum tot per me percipiant egregias
Dominationis vestras laudes. Dominatio vestra in hoc oro sup-
1 Ohne Aufschrift 2.
150
pliciter roganti acquiescat, humiliter facultati cum prssentiam
latore rescribat atque ei dicta submittat. Neque indignum
arbitretur facere, quod sanctissimi , atque ecclesise luminaria
facere non dedignati sunt. Non mirum si jurista theolö-
gicas non attigerit subtilitates. Parcat iterum con-
fidentius scribenti dominus mens. Videbitis multa minus bene
ßonare, quse forsan Jurist® valde bona videntur. Sunt reli-
giosi et seculares qui omnes expectant sententiam nöstrs
facultatis. Et quantum ego advertere possum, omnes parati
sunt adversus vos insurgere. Si autem per Judicium facultatis
nöstrse absoluti fueritis, nemo erit qui condemnabit Dat
Coloniae in oetava Innocentum. Anno 1512.
Gedruckt: 1 = J. v. e. q. 2. 2. = Bulseus 1. c. VI p. 54.
cxxxv.
Tübingen. 4 Januar 1512.
Preestantissimo et peritissimo literatorise artis magistro
d. Joanni Amorbacchio elvi Basiliensi, amico suo quam
observandissimo. [Jo. Reuchlin] S. D. P.
Quia es omnium literarum amatör acemmus, non potui
prsesentium ostensori, d. Matthseo Adriano Hispano, medicins
doctori S Basileam eunti, nihil ad te literarum dare. Quare
qui soles variarum literarum prseeeptores honorare, oro non
etiam hunc praetermittas, quo in lingua hebraica nunquam
in Alemannia doctiorem expertus sum. ' Audies virum, et
placebit, sive hebraice scribendum sit sive quoque chaldaice.
Commenda eum doctis et hebraeaß linguse faventibus et rem
mihi gratam feceris. Vale. Ex Tuwingen pridie nonas ja-
nuarias anno 1512.
Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doc.
Aus; Basler universitätsbibl. handschr. G 11 13» nro. 67 autograph.
CXXXVI.
Ottobeuren. 12 Jan. 1612.
Frater Nicolaus Ellenbog Joanni Capnioni s. d.
Redditse sunt mihi dudum literse tuse^, vir doctissime,
1 Über Adrianus vgl. Studium der hebr. spr. s. 41 — 48. 134. 2 30 Sept.
1511 oben nro. CXXYU.
151
simul et amantissime una cum äpologia tua contra Judaeum
baptizatum Gapniomasticem. Gratias tibi et häbeö et agö
immortales et pro libello mihi misso et pro signaculis adnö-
tatis. Et vere dixerim signacula. Sunt enim mihi signata
prorsus abscondita et abstrusa. Laboravi multum quaerens
et legens, et ideo quidem hactenus ad te scribere moratus
sum, sed vix unum aut alterum aperire potui signaculum,
labor tamen iste non tsedium, sed aviditatem incussit. Fit
enim plerumque, üt quod laboriosius aequiritur, id etiam
charius habeatur, et quod longius differtur, tandem adeptum
appareat dulcius. Facilia enim quaecumque contemtui patent.
Tantum itaque inardesco ad signaculorum resignationem, ut
magis non possim. Sed nee tmquam meo id studio consequi
posse speraverim. Quid ergo faciam? Desistere ab incoepto
difficillimum mihi föret, sed nee a te, hümanissime vir, id
mrsum petere prassumo. Novi enim occupationes tuas, novi
quoties oneri tibi fuerim literis meis. Quid ergo? Tu vides
labörem et dolorem meum. Si vis, potes me juväre. Hoc
tamen, ut dixi, a te petere non audeo. Si tamen feceris im-
mortali me beneficio afficies perpetuumque debitorem tuum
constitues. Vale foelix, amicomm observandissime, et me
tui nominis et honoris praeconem esse certo certius scias. Ex
Ottenpurra pridie idus Januarias 1512.
Msc. EllQnbog. lib. U epist. 23 fol. 113^ sq.
cxxxvn.
Stuttgart. 27 Jan. 1512.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor celeberrimae
facultati theologicae Coloniensi. P. s. d. p.
Ad circiter 17 Eal. Februarias, colendissimi Patres, eximii
sacrarum literarum doctores, reddita est mihi epistola quae-
däm vestra, omni genere optimarum virtutüm ^ insignita, ut
quae a recte vivendi sentiendique officina processerit, data
secundo Januarii die ^, in qua et pietatem in Deum et chari-
l Virtatum] veritatam 2, 3 9 Jap. 2. s, q. pro, CXXXIII,
152
tatem erga proximnm vestram illam pecoliarem sole clarins
ostenditis et eum qui misere in latrones jam pridem indderat,
hh eisdemque dispoliatum , vino primum acri atque mordace,
deinde oleo, Palladis fructu, sanare pro incredibili humanitate
vestra officiose cooamini. Det Opt. Max. ille deus noster
pro fidei orthodox« zelo vestro, quo fideles ejus dispensatores,
talentom vobis creditam cum foenore satagitis reddere, si-
mulque pro effluente in me charitate vestra, qaa me a de-
decore, infamia, contemptu, et despectione preeservare, custo-
dire, vendicare ^ dementer studetis, et vobis et coUegio et
illustri universitati vestrse divinam benedictionem ex Siön, ut
videatis bona Jerusalem per quem et pax nobis.
Cum enim plurimi quos mea voluntate cönsdentiaque
nunquam laeserim, immani et acerbissima invidia livoreque
in meam pemidem propensi, ut acdpio, quotidie vos effreni
tumultu adoriantur, petentes, immo urgentes, ut me qui theo-
logicum sjnthema Siboleth eadem literatura qu» illis placeat '
exprimere non valeo, in ipso Jordanis transitu juguletis ® vos
viri, vos, inquam, viri prudentissimi et animo non efifeminato
fortissimi, nullis adversariorum meorum factionibus fracti, sed
ut äores inter multas spinas atque sentes orti, honestiores
et sapientiores cseteris, non facile conservum vestrum mittitis
in carcerem, sperantes, quoniam dominus eximat vos pariter
a tortoribus, ab omnique debito liberet, eo quod conservum
vestrum sitis commiserati, iccirco imitamini Dominum nostrum,
qui omnia sciens et omnia praevidens dixit Adam ubi es?*
Cupitisque ^ primum. ^ experiri simne desertor an amator
veritatis catholicaß? Quare propositiones quasdam ex meo
consilio de cremandis Judaeorum libris dato, qu® vobis fri-
vol», scandalosae, et minus bene sonantes videantur, exce-
pistis, earumque exemplum ad me vestris cum literis trans-
misistis, desyderantes, ut post declarationes prius a me simiil
cum consilio meo editas latius ^ mentem meam revelando
vestras dominationes informem, quia non satis pro fidei me®
1 Vindicare 2. 2 Placet 2. 3 Inguletis 2. 4 Adam ubi es]!.
B. M. C. 3. V. 9. 5 Cupitis bis oleum peocatoris folgende seite in Peperioorni
def. H. 2 b fg. (= P.) 6 Primum de me P. 7 Latiqs aasgeliiMen 3.
153
synceritate, secnndam qaod vobis visum sit, me expurgaverim.
Ubi profecto latere non potest \ sed se ipsam plane ostendit
ingens nrtus humilitatis vestrae, qni ut ananimes idem ipsum
sentiamus, nihil per contentionem, neque per inanem glöriam
in yera quidem humilitate a me poscitis nlteriorem declara-
tionem sive informationem, ut literse vestrse sonant ', ego vero
agnoscens ingenii "mei tenuitatem , quod sentio quam sit exi-
guum, explicare theologicas subtilitates mihi tanquam laico
et quidem digamo ' temere non arrogavero, cui explicationes
fidei et singulares ejus decisiones recte licebit sine culpa
ignorare.
Defero autem omnem hujuscemodi honorem excellentis-
simae facultati vestrse, paratus nunc et semper, ubicunque
erraverim, benigne potius corrigi in misericordia a justo,
quam ut caput meum impinguet oleum peccatoris. Quod ex
eo maxime patere potest, quia, cum jam ex libello Johannis
Pfe£ferkorn ^ intellexeram quosdam pusillos forsan et minus
perfectos scandalum potuisse pati, occasione consilii mei antea
per renunciatores publicati, tum ^ mox ipse ego, a nemine
adhortatus, coactus aut requisitus, mentem meam declaravi
latine, paratus tunc easdem declaratiönes in lingua vemacula
et Yulgari edere ^, nisi brevitate temporis et impressoris im-
pedimento fuissem retardatus, ad quod etiam hodie paratus
existo, inde sperans, probabiliter quod per eas erigerentur, si
qui forte cecidissent, nee de cstero casum paterentur qui
starent.
Quia vero uberiorem declarationem desyderatis, facile
intelligo me propositi mei finem non esse consecutum. Ut
igitur petitioni vestrse pro mea virili satisfaciam, et circuitus
vitentur inanes, et itineris longi varia caveantur discrimina,
simulque inutiles expensse ac supervacui laböres hinc et inde
tollantur, vestrum omni laude dignissimum et omatissimum col-
*
1 Latere non potest bis pneooniam (f. s.) in Reuchlini defonsio contra
calamniatores Colonienses F. (def.) 2 Statt declarationem . . sonant nur
informationem 1. 2. 3. def. 3 Digamo vgl. oben 27 Juni 1502 nro. LXXXII
anmerkung 6. 4 Libello] handspiegel. 5 Tarnen für tum def. 6 Diese
erklärangen erschienen deutsch erst am 22 Mars 1512. Ainolare yerstentnos
Tgl. Beuchlin s. 264 fg.
154
legium oro atque obsecro ^ et ab umyersis Tobis quam ha-
millime ^ ita peto, ut majore cara, majore studio nullo modo
possim, ut V08 ipsi ad me dare quas desyderatis sive novas
seu veterom extensivas declarationes , dum quid' coi satis
Bit nescio easdemqne com proprio niuicio etiam meis expensis
mihi transmittere pro fratema charitate dignemini, ut illis
yisis sollicite cogitemus in alterutrum servare unitatem Spi-
ritus in vinculo pacis, quatenus idem sapiamus, et in eadem
permaneamus regula, ad re^dificationem offensorum, et fame
meie permanentiam, et devotionis vestre pra^conium.
Sin autem rigore quodam, ne dixerim ssvitia, istis meis
precibus tam humilibus acquiescere nolueritis, sed potius me
cogere, ut ego ipse mentis me» uberiores declarationes prior
bfferam, quod tamen formidare me non sinit incredibilis erga
yestras humanissimas discretiones fiducia mea, saltem de eo
ipso quoque per literas vestras iterum meis ezpensis me cer-
tiorem facere, responsumque meum clementer expeetare sine
praecipitatione non dedignemini; nee interea quicquam ad-
versus me attentare, per salutem evangelicam yos obteetor.
Ne mihi bon» famie futuri sitis interemptores, quos colo et
obsenro pientissimos honoris mei parentes et autores. Yalete
foeliciter, viri excellentissimL ^Stutgardi» 6^ Kalend. Febm-
arias. Anno 1512.
Gedruckt: l = J.v. e.giii bis g 4«. 2=Bal8easl.L YIp.54bi8Ö6.
3 = Majas, vlta Benchlini p. 328 bis 331.
cxxxvm.
Stuttgart. 27 Jan. 1512.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. Doctor F. Cunrado
Kollin, ordinis Praedicatorum , theologiae professori
Coloniae S. d. p. ^
Pergrat» fuerunt, egregie et mihi dilectissime doctor,
liter® tu® ^, quarum initio annum foelicem mihi optas sed
*
1 Oro obseoroque 1. 2. 3. 2 Hamilime def. 8 Dum cni qaodBatis
Sit 2. 4 17 kalend. Febr. 2. 5 Ohne anfschriA 2. 3. 6 l^iteno
tu»] YQm 2 Jim. 1512 oben nro. CXXXIV,
155
sine pace, ut seqnentia indicabant. Oro autem quam primam
ne moleste feras, quöd ad te, latinum hominum \ latino more
per numerum singularem scribo, et non ut tu vicissim ad me
plurative. Jam enim illud tuum ferme totam ^ desiit et abo«
levit in Römäna lingua et nnnc quotusquisqtie majores nostros
imitamur. Secns est si vemacule scribamus. Quare deprecor
tuam scribendi consuetndinem, nt posthac quam humanissime
singulari me numero appelles, cum aliquid ad me literarum
dabis.
Cetertim de firmissima erga me amicitia tua, et perspeeta
fide, quam in tribulatione mea revera perquam humaniter
ostendis, nnnc ago tibi quantum valeo ac postea in caice
negocii referam gratas gratias, et nt spero vobis non injo-
cundas^ Consilium quoqne tuum, prudentise et charitatis
plenum, quod mihi praestas, et lando et vehementer probo.
Non enim is sum qui vellem contumaciter protervire, ut scribis
et resistere ^ veritati, prtesertim in rebus ecclesiasticis , ubi
animaB vertitnr periculum, nam extra ecclesiam nuUa est
speranda ^ salns. Qnapropter absit a me ut ab ecclesia in
nllo vel atömo quidem recedam, sed, deo adjuvante, permänebo
in nnitate fidei catholicse, dum spiritus hos regit artus ®.
Quanqnam in mnltis offendimus Qmnes, S. Jacobo teste, si
enim quis in verbo non offendit, hie perfectus est vir ^.
Qnare nolo de me jactare tantam sanctitatem, ut vel
verbo neminem offenderim, neque gloriabor de tanta in me
sapientia ut velim incautas offensioiles pertinaciter defendere.
Nam ^ si Salomon ille rex solam postulans sapientiam, jamque
consecutus a domino deo tam sapientiam quam prudentium
multam nimis quse prsecellebat sapientiam omnium orientalium,
de se ipso quidem non utique ^ animo mentiendi testificatus
est, et dixit: Stultissimus sum virorum, et sapientia hominum
non est mecum ^^; quantomagis ego profanus homuncio, non
debeo mihi arrogare tantam prudentiam, nt prsesnmam contra
1 Hominem latinam 3. 2 Totam ferme 3. 3 iniacundas 3. 4 Ut
resistere 3. 5 Speranda est 3. 6 Dum spiritus etc. Verg. Aen. IV, 336.
7 Jakob. 3, 2. 8 Nam aasgel. 2. ianque] eam^ae 2, 9 Utiqoe] ubi-
que 2. 10 Staltissimus] sprüohe 30, 9,
156
cöUegium doctissimoram theologorum recalcitrare , potissimnm
in iis qu« sunt theologic» subtilitatis, et excednnt limites
facultatis mex,
Iccirco in mansuetndine suscepi verbnm, qnod ad me
nuper scripserunt reverendi patres mei contubemales toi,
suspicantes me omnibus viribus adnixum, quatenus negociom
librorum Judaicorum, laudabiliter per Csesaream Majestatem
coeptum, interverterem. Ego vero neque ex ^ literis Imperia-
libus neque Archiepiscopi conjicere valui, quid finaliter de
iis coeptum fuerit, aut constitutum, nee hodie scio. Si enim
coeptum fuit, ut omnes Hebraeorum libri cremarentur, praeter
Bibliam, certum est, quod fuit injustum, etiam ex vestris con-
siliis, et aliarum universitatum ', quse nunc mecum habeo;
sin autem, quod omnes illsesi manerent, similiter certum est
quod fuit injustum. Quomodo ergo intervertere conabar coep-
tum negocium quod ignorabam qualiter coeptum, cum ex sola
veritatis simplicitate nihil sinistri cogitans ad ignem judica-
veram quatuor genera librorum, primo blasphemiae, secando
heeresis, tertio famosa, quarto reprobatse lectionis. De reliqais
neque canones babui neque leges.
Sed quod me insimulant fautorise judaic» perfidise notam
incürrisse, non assentior, et vere cum Sancto Hieronymo in
Apologia super schedulis ad Pammachium ^ et Oceanum asse-
rere possum, testando deum et dicere : „Si expedit odisse ho-
mines et gentes aliquas detestari, miro odio aversor circunci-
sionem et objiciat mihi qüispiam cur hominem Judeeum ha-
buerim praeceptorem^. Hase ille. Nullius autem rationis
qu» sub c«lo est perfidiam me fovere, testis est vita mea
quam duco irreprehensibilem.
Quod autem vernacula lingua scripsi, sane oportuit quidem.
Nam et Caesar et Archiepiscopus, quibus solus scripsi, ver-
nacula mecum egerunt, ut in commissione man dato et pne-
cepto videre licebit \ Qnod item ad scandalum attinet, non
1 Neo ex 3. 2 Consüiis vestris 2, aliar aniv.] der Mainzer unirer-
sität vgl. Reuchlin s. 236 fg. 3 lo der pro libris advcrsas Jovinianum
ad Pammachiam apologia, Opp. ed. Erasmus III, 46 ff. findet sich die an-
gefQhrte stelle nicH 4 Oben 26 Juli, 12 Aug. 1510, uro. CXX und
cxxi.
167
ego scandali, si quod esset, autor fui, sed proditores. Accepi
enim ^ clausuni mandatum et reddidi clausuni consilium, quod
injtiste proditores publicaverunt ^, impressis etiam primitus
libellis. Qua in causa ^ obsecro te ut legas simile S. Hiero-
nymo contigisse a proditoribus, in libro de optimo genere
interpretandi, paulo post principium, übi pariter ^ inter alia
sie scribit: „Quid apud homines tutum erit?^ Et^ infra:
^Qoamdiu non profero cogitata, maledicta non crimina sunt,
immo ne maledicta quidem, qu® aures publice ^ nesciant/
HflBC ille. Sed renunciatores consiliorum principis in jure
civili furca suspenduntur, quod utinam faxit Dens et faxint
homines.
Cum itaque ex contumelioso libello Joannis Pfefiferkom
animadverterem de quibusdam scriptis meis pusillos et infir-
mos forte scandalizari posse, quoniam non solum difficile,
sed pene impossibile sit, ita librare et examinare verba sin«
gula qued quis proponit, ut nulla esse in sensu sermonis am-
biguitas, et erronea inde opinio nulla elici possit; tum legi
relegique scripta mea, et a nemine coactus sed voluntaiie
atque libenter nodos enodavi, declaravique intentionem meam
cui verba deservire debent, modo meliere quo potui licet ad-
modum brevi, idque in latino eloquio propter angustiam tem-
poris. Jam enim instabant nundin® Francofordienses ^, in
quibus me contra priores nundinas expurgatum oportuit, ut
clarius in libelli mei folio quinto continetur ®. Paratus enim
eram et in vernacula quoque lingua ea edere, si non impressor
1 N. 1 namque 3. Über die Sache vgl. Reuchlin s. 241 fg. 2 Publi«
carant 8. 3 Qua in causa bis homines z. 16 ausgelassen 2. 4 Pariter
ausgelassen 3. 5 Opp. ed. Erasmus III fol. 166 D. Public» 3. s.
auch bei £rasmu8 a. a. 7 Francofurtenses 3. purgatum 3. 8 Libelli]
nftml. der augenspiegel. Dort wird (A 4a) erzählt, wie Reuchlin Tom kaiser,
dem er in Reutlingen Pfefferkorns handspiegel übergab, und um seinen sohuts
bat, auf eine entscheidung des bischofs von Augsburg vertröstet wurde. Da
dieser aber nicht einmal einen termin ansetzte „damit ich dan in dießer
frankfurter herbstmesß von frembden leütten die mich nit kennen nit alßo
f&r einen leichtuertigen mann gehalten werde, wie mich der taufft iud ine
nehat yenchiner mesß offenlich verunglimpfft hat So wUl ich mich mit
ganntaerer warhait gegen mengklichen yerantwurtenn" eto.
158
brevitate tunc temporis coartattis faisset, per quam qnidem
declarationem meam satisfeci multis etiam doctiBsimis viris
et illusfravi ferme^omnes propositiones, vel majorem partem
earum, quas mihi prasstantissimi et gravissimi patres facultatis
tuBd nunc transmiserunt, scribentes, quod eis ipsis videatnr
me non satis pro fidei me® synceritate super illis expnrgasse.
At ego quid satis sit eis futurum (ita me Deus amet) ignoro.
Potest una eademque res alten satis esse, alteri minime.
Satietas ^ enim in solo satiandi animo consistit pro modo
recipientis, et non rei receptae.
Tu vero doctor egregie, mihi crede, et memoria manda,
me tibi id affirmasse, pro eo desyderio quod est mihi ad
illum clarissimorum et doctissimorum virorum ccetum, velle
me, relictis omnibus auxiliis, cupienter esse in bona amicicia
facultatis tu«;, et universis vobis satisfacere in via veritatis,
tamen absque dedecore meo et sine uUa infami» levitatisque
nota, tantummodo ut sciam qualiter et qua via. Quod ut
consequar, plane vestro ingenio erit opus, non meo. Quomodo
enim tanquam laicus digamus, nuUo gaudens clericatus titolo
vel privilegio, possem digne qu» sunt fidei ad imguem ex-
plicare prima fronte, qui solum ad implicitam obligatus sum
fidei confessionem, secundum quod credit ecclesia, ut in jure
canonico legitur. Yestra vero tum dignitas, tum professio in
altiore gradu constituta est. Yos praesbyteri duplici honore
digni estis, qui laboratis in verbo et doctrina, ut et ' yos
ipsos salvos faciatis et eos qui vos audiunt. Si me putaÜB
adhuc aliquo delicto praeoccupatum esse, vos qui spiritales
estis, ut ad Galatas scribit Apostolus', „instruite me in spirita
mansuetudinis et lenitatis, consyderans te ipsum ne et tu ten-
teris^. Qu8ß verba multum ponderanda sunt, sicut omnia Pauli.
Te igitur iterum atque iterum oro, obtestorque pro vetere
nostra conjunctione ac necessitudine , proque summa mea in
te benivolentia, et tua in me pariter, ut pro me apud prs-
clarissimum et primarium doctorem Jacobum decanum, cste-
rosque excellentissimos amplissimsD laudis doctores, theolo-
1 Satietas bis Pauli ausgelassen 2. enim aosgelasseti 3. et attsgelasseli 8.
2 Et ausgelassen 8. 8 Spiritnales 8. Gal. 6, 1.
159
^»qne magistros instare velis oportane, importane \ quatenns
3e singulari quadam humanitate et in favorem evangelic»
sharitatis, ad quam tenemur omnes, dignentur suas informa-
üones mittere meis expensis, sicut et istas quoque expensas
3tiani, non petitas, vesto nuncio liberaliter persolvi. Quibus
informationibus contineatur, qualiter cum honore meo et bona
fama citra cujuscunque hominis despectum aut injuriam fide-
üter et dilucide puram et meram veritatem ecclesiae catho-
ücae decretis atque canonibus fundatam explicare, et contraria
emendare valeam. Sic spero ^ visis informationibus vestris
Tacile concordari» Tunc enim mea sponte ac ultroneo studio
nullius hominis ' mandato jussu sive praßcepto, sed ex sola
lilectione Dei et proximi ac unius veritatis amore, nemo alius,
led ego ips^ tollam de via lapides, si qui fuerint, offensiones
it petras ^ scandali, ita ut solus nobis supersit lapis quem
eprobaverunt et petra, qu» erat Christus, ipse est pax
lostra, qui facit utraque unum, ille nos custodiat opto in
itam aethernam. Amen. Yale et hanc epistolam cum egregio
[omino Jacobo, eximioque domino Arnolde ^, caeterisque tuis
ommunicato. Datum ut supra ^.
Gedruckt: 1 = J. v. e. q 4 bis r 2*; 2 = Bulaeus 1. 1. VI p. 56.
►7. 3 = Mgjus 1. 1. p. 331 bis 336.
CXXXIX.
Ottobearen. 21 Febr. 1512.
Frater Nicolaus EUenbog an ReucUin
tat durch B.s freund, den Dieteganus Westerstetten, gute
lachrichten über B.8 Wohlergehen erhalten und freut sich über
ein verdienstvolles wirken, sehnt sich, ihn einmal zu sehen
1 Importane ausgelassen 3. 2 Sic spero bis zu ende ausgelassen 2.
hominis 3. jussu aut prsscepto 3. 4 Petras et 3. vobis solus 3. 5 Hoch-
traten und Tungern. 6 Nämlich oben nro. CXXXYII in dem brief an
ie Kölner facultttt. Von unserm brief gibt nachricht Petrus Meyer in
inem schreiben an Arnold von Tungern 10 Febr. 1612. (Pfe£ferkonis be«
shyrmang H 3 fg.)
160
und fordert ihn im namen des abtes auf, einmal das Uoster
zu besuchen. Ex Ottinburra 10 KaL Mart a. 1512.
Handschr. Msc. EUenbog lib. 11 ep. 26, fol. 115b fg.; gedrockt:
1 = C. V. 6. gb fg. ; 2 = J. V. e. b 3b fg. ; 3 = C. v. e. n foL 48»b.
CXL.
Stuttgart. 25 Febr. 1512.
Joannes Reuchlin extemorum librorum studiosis
vorrede zur lateinischen Übersetzung des hebräischen gedichts
„lanx argentea^ von Rabi Joseph Hyssopaeus \
Gedruckt: 1 = Ed. princ. (Reuchlin s. 139a. 4); 2 = Wolf,
bibliotheca hebraea, Hamb. 1733, vol. IV, 1136 S.
CXLI.
Cüln. 28 Febr. 1512.
F. Conradus Kollin de Ulma theologise professor,
ordinis Praedicatorum, Coloniae, Joanni Reuchlin, Im-
perialium legiim doctori cum commendatione s. d. p.'
Egregie domine doctor, tuas, ut tibi morigerus sim ^ li-
teras accepi et aliis ^ exhibui. Tuae fidei synceriter scribo,
quicquid scripseras minus sufficiens pro tua excusatione appa-
rebat, cum dicerent tuum tractatum inexpiabiliter mundam
scandalisasse. Et post longa consilia ad hoc tendebat intentio,
ut Archiepiscopis scriberetur, ut ubique mandarent tuum li-
bellum cremandum , aut certe quod inquisitor te vocaret, ut
super objiciendis responderes. Nam tua excusatio semper
prae se ferret nescio quam contumaciam, et quia alias sjn-
ceritati fidei non satisfieret. Ego vero honori tuo compatiens
respondi, non me credere ex aliquo ordine vel juris vel evan-
gelicas charitatis fieri debere vel posse, ut qui se ad votam
facultatis theologicae errata sua revocaturum poUiceretur, com
ea forma, ut salvo honore plus synceritati fidei satisfieret
quam posset fieri cum viri confusione.
1 über vorrede und Übersetzung vgl. Reuchlin 8. 139 ff., s. 268.
2 Ohne aufttchrift 2. 8 Reuchlin hatte ihn aufgefordert, die lateinuiche
anrede du zu gebrauchen s. 0. nro. CXXXVIII. 4 Hocbstraten und TungeiD,
denen der brief mitgetheilt werden sollte.
161
Summa: In tantum pro tüa dominatione me obtuli, ut
prior noster, Inquisitor diceret, se non posse amplius a te
expetere quam ego promittebam. ünde ad hoc deventum
est ad meam fidelissimam instantiam, ut iterum ad te nuncius
nomine facultatis theologicas ^ veniat, qui tuse dominationi
insinuabit mentem facultatis, quam ex scriptis prioris nostri
accipies. Ut aütem omnia, animse et rerum, hominum et
adversariorum pericula evadas, meque veracem comprobes,
qui tu8ß syncersß fidei, de qua nunquam dubitavi, testimonium
maximum perhibui, tuum, inquam, erit post exemplar propo-
sitionum, qnod cum praesentibus mitto, ocitis conficere trac-
tatulum, adhuc in nundinis proximis Francofordiensibns ven-
dendum, quo Omnibus satisfacias, et te animamque tuam a
perpetuo foetore liberes , non compulsns , sed tua sponte.
Facile invenies modum, quo id efficies, utpote repraesentando
nunc in formatum tbeolognm, qui prius, nt rerum theologi-
caram expers, ex tempore scripseris legista.
Oro pro tuo bonore et mea charitate, ne tibi banc sub-
eundi provinciam difficultas aliqua sit. Nam nisi nunc pa-
rueris, non video quid amplius pro te possim. Age igitür,
age, mi charissime doctor, et aliqnot noctes ducito insomnes,
et te atque tuos amicos libera ab omni malo. Facile erit
sequi qnas mitto objurgationes quibns ntiqüe tanquam solidis
inniti secure potes. Quibns cum te conformaveris, nemo ad-
versnm te prtevalebit. Et ora clamantinm obstrnantur et
honor tutis salvns erit. Spero, quia animam et honorem tuum
non negliges. Accipe quse scribo syncerissimo animo pie et
crede ei qni te, non seipsum quserit. Oro iterum ut cum
prsesentinm latore facultati scribas, tt importtini dbnfundantur,
quia ad votum ejus licenter et prompte emendare velis. Quo
fiet, nt ego vcra poUicitns de te videar, et locus calumnise
tollatur, hoc nanque nos commendat et in nullo obesse potest.
Laboravl specialiter pro tui defensione super isto articulo quo tibi
impingebatur, quia scripsisses, Christum ^ legitime et jnridice a
1 Theologiffi 2. 2 Christum . . ooDdemnatum] das bat wol Reuchlin nicht
gesagt, sondern nur: darumb . . das sie schreiben, das Jesus kain got sei, und
'alles das daraus volgt, das ist ir glaub, und wöllent darrait nieman go-
Beuchlin W
162
Judaeis condemnatum, quem sensum toa verba habere non sine-
bam. Fac juxta meam in te synceritatem, ttun facile Omnibus
etiam noientibus satisfacies. Valde dolerem si tuos quos hactenas
gloriose vixisii dies cum ingloria componere te contingeret. Con-
fido autem quia plus facturus sis quam ex te desyderari possitet
citissime calamuni arripies et Chalcographum componere curabis.
Vale et voto amici tui pare, et pace plena frueris. Dat. Co-
loniaß Sabbato ante Invocavit. Anno 1512.
Gedruckt: 1 r= J. y. e. r. iij. 2 = Majas, vita Beuchlin p. 338
bis 340.
CXLII.
Cüln. 29 Febr. 1512.
Decanus totaque facultas sacrae theologiae generalis
ßtiulii Coloniensis egregio et docto viro caesarei juris
doctori fainoso domino Johanni Eeuchlin Suevorum
Confcederatioiiinjudici, morautiStutgardiic, amico nostro
dilecto.
Spiritum rectum iiinovet in te Christus ^ . Accepimus
literas tuas, spectabilis ac egregie vir, ex quibus probe intel-
ligimus te ab unitate sanctse matris ecclesiae non velle ullo
pacto recedere, sed in ea et vivens et moriens permanere,
quod nobis, sicut a quolibet christiano fratre, ita et nunc
praecipue ex te gratissimum est audire. Verum quia nostro
voto necdum est satis factum, ut scandalum amoveretur,
neque ferrum maueret in vulnere, hortamur te et obsecramus
in Christo Jhesu et requirimus, ut eures quatenus ad pro-
ximas nundinas Frankofordienses libelli, si qui tui adhuc
extant, et apud bibliopolas vsenum habentur aut denuo im-
pressi advectari possent, nulli amplius vendantur, et aliquo
dictamine tuos priores revoces, eres quoque cunctos qui hBr
schmecht haben augenspiegel fol. XVb. Oemeint kann auch sein Ang.
fol. Illb. : des sie dan mit Jen (Jesus) gerechtet und vor kaißerlichem ricbter
ain urtai] wider in behaltten haben, darumb er hab sollen sterben. Diese
äußcrung steht freilich unter den Schmähungen der Juden.
1 Ohne anfschrift 8.
163
bent, ne scandalum passi, te alium existiment quam catholice
et recte de fide et ecclesiasticis scriptoribus sentientem, ac
Judaeis eorumque perfidis et blasphemis libris, et nominatim
Thalmud adversantem.
Scis enim scriptum esse: V» homini per quem scanda-
lum venit. Scis quoque quam poeuam veritas injunxerit illi
qui saltem unum de pusillis suis, quos sanguine coemerit,
scandalizaverit. Sic ergo religiöse magnum Augustinum cse-
terosque praeclaros viros imitatus face (!) K Ne si forte quae
monemus non fiereut, quod tamen de te suspicari nobis tuse
ad DOS literae datae ^ non sinunt, opus sit, ut per illum vel
illos ad quem vel quos id spectare videtur te faciamus ad
nos vocari. Nee hoc iniquo nos putabis animo facere; sed
integra ad te charitate, quatenus non per alium quempiam,
sed per teipsum res Christiane moderamine corrigatur. Quia
scribeudarum et rescribendarum literarum tardus forte aut
nuUus esset finis. Et nosti, in bis rebus non tantum nobis
quantum Christo et ecclesias moram perniciosam esse et
damnosam. Et mox scandalum velut gladium quo incauti
necantur esse submovendum. Christiane etiam cuilibet, teste
Apostolo, non solum a malo sed et ab omni specie mali ab-
stinendum.
Neque id tibi grave aut difficile existimes , quia nuUo
unquam sacrificio Deum summum gratius placueris quam si
id te quod hortamur facere non pudebit, prudens nanque es
et facile conjicere potes, si non feceris et nos quoque post-
quam res nobis sie innotuit torperemus, revera etiam post
mortem tuam non defuturos, qui dum tu neque loqui neque
respondere illis posses, tamen leoni mortuo barbam vellant,
et te forte in una tartara delapsum legentes tua scripta et
dicerent et scriberent. „Confortare ergo et esto robustus
induere fortitudine tua Sion" ^ Non erit tibi si feceris, igno-
minia ulla, sed summa gloria, postquam non alius quispiam,
sed tu animi tui victor de teipso triumphaveris , ac malo
daemonem diminuti ^ honoris aut dispendii famse argumenta
tuis cogitationibus ingerentem confusum ac frustra conantem
1 Fac3. 2 Datn literffi 2. 8 Confortare] Jesajas52, 1. 4 Dcmlnati 2.
VI*
164
longe propuleris ^ Scriptum nempe est: vir sapiens fortis
est ^ Kt iterum: ^Corona dignitatis senectus quam in yiis
jüstici» reperietnr" ^. Hanc quia tibi optamus, iccirco hoc
scribimus. Tuum itaque erit, si te et Christi parvulos amas,
agere, ut intelligamus sie fecisse, quod etiam et nunc petimus
per herum latorem, per tua scripta, an facturus sis posse
prsßscire. Vale ex Colonia, facultatis theologi» sub sigillo.
Die ultima mensis Februarii. Anno Domini ^ 1512.
Gedruckt : 1 = J. v. e. r ii bis r iü* 2 = Bolaeus 1. l. tom. VI p. 57.
58 3 = Majas L 1. p. 336 bis 338.
CXLIII.
Stuttgart. 11 März 1512.
Joannes Reucblin Phoi;censis LL. doctor ad facultatem
theologicam Coloniensem s. d. p. ^
Sperabam non intemperanter, excellentissimi doctores, tot
et tarn humilibus meis supplicationibus nuper epistolse mese
ad vos perlatse insertis, a vestra, non humanitate solum,
quse abs quolibet homine homini debetur cuicunque, verum
etiam fraterna charitate quam majestas evangelica nobis
Christianis edicti loco proposuit, tandem aliquando impe-
trare potuisse, ut ego ille qui declaratione mea doctissimis
viris satisfecerim, cseteris plurium etiam universitatum saltem
vobis quoque satiandis jam et necdum (ut scribitis) satiatis,
qua Serie, quo modo, qua forma scribendum sit per vo8
fierem certior. Si enim esset Spiritus Danielis duplex in me,
non ego cuilibet sua somnia et expositiones narrem. Sed quia
nescio, quo malo meo fato id quod a vobis haud inique pe-
tebam consecutus non sim (nam commeritis meis nihil sinistri
ascribendum censeo, qui neque de vobis generatim, neqne de
vestrum quolibet singillatim ^ data opera et ex proposito male
meritus sum) sed adverso inqüam successu meo contigit, ut
neque characterem, neque typum tractandi ab insigni coUegio
vestro precibus ' obtinuerim, experiar nihilominus ® virium
*
1 Perpuleris 2, 2 Vir sapiens] Sprüche 24, 5. 3 Corona] sprücbe
16, 31. 4 Domini ausgelassen 2. 5 Ohne aufschrift 2. 6 Sigil-
Itttiin 2. 7 Precibtts ausgelassen 2. 8 Nilominus 2.
165
mearum imbecillitatem et laicns sacra librabo quod boni ^
consalatis obsecro.
Nam ut complaceam venerando coetui vestro et exacer-
batos, si qui sint, reconciliem et nutantibus porrigam inanum,
et gladiam non sinam in vulnere , statui , mecam , ad quod
antea paratus eram, ut per epistolam vobis patefeci, ex sola
Dei et proximi dilectione ac bono zelo nostrse religionis de-
clarationes etiam in lingua vernacula et vulgäri sermone ad
proximas nundinas Francofordienses * omnibus exhibere , ve-
teres extendendo, et ubi opus fuerit jungendo novas, quod
pusillis prsebebit ansam ^ standi et insidiosis atque malevolis
auferet calumniandi occasionem, ne vel mortuo leoni barbam
vellant vel cum vivo digladientur, in majus vulgi scandalum
et evangelicse pacis Isesionem.
Quod autem petitis, ut libelli, si qui mei adhuc extent
aut denuo impressi, eurem ne vendantur, primum scitote,
nullos esse denuo impressos; deinde meos nunquam fuisse,
sed impressorum, a quibus duodenos sere proprio mercatus
sum ut amicis donarem. Quapropter hac in parte mihi non
erit possibile, vestro voto morem gerere. Itaque dignemini
band ^ moleste ferre, si quod omnino excedit facultates meas,
vobis non prsestem ^, quibus profecto cuperem cuncta grati-
ficari. Foeliciter valete, celeberrimi doctores et patres mei,
quibus vehementer opto et desyderio desjrdero, me tandem
aliquando in nomine Jesu Christi et in osculo pacis gratum
fore et aeeeptum. Stutgardise 5 Id. Martias Anno 1512.
Gedruckt: 1 = J. v. e. r. iii*> 4«; 2 = Mains l. 1. p. 340 sq.
CXLIV.
Stuttgart. 11 Mttrz 1512.
Johannes Keuchlin Pliorcensis LL. doctor f. Cunrado
Kollin de Ulma, theologiae professori, ordinis Prsedi-
catoinim, Colonia^ s. d. p. ^
Facit summa fides quam tibi habeo amicus amico, ut
etiam dehortantibus aliis penes nos, tua tamen consilia sequar
*
1 Bono 2. 2 Fraticofartenses 2. 3 Ansam] causam 2. 4 Saud]
pon 2* 5 Vobis pr»stem minime 2, 6 Qhqe aufschrift ^,
166
et sie omnia constitui mihi agenda, ut tu admones. Tracta-
tulum faciam declarationum moarum in lingua germanica
nobis vernacula, ut ex prioribus tuis literis tibi piacere con-
jicio. Expectavi hactenus informationem doctomm, contu-
bernalium tuorum^ licet frustra. Et nunc pro tua quoque
voluntate, quam quam tempus admodum breve est, tarnen
noctes insomnes ducam, eo quod dies mihi consumendi necessario
jam sint in reipublicse negoeiis secularibus, ita ut yix queam
prse laboribus hiare. Sed tamen propter Christum, spretis
Omnibus aliis, operabor.
Quod te in tautum, sicut scribis, pro me obtulisti, ut
promissionibus de me tuis inquisitor aequieverit ^ nee ad
cremandum libellum aut ad mei vocationem ab aliquo prs-
cipitatum fucrit, certe utrique parti utiliter gessisti negocium.
Nam revera, egrogie doctor, anime mi, tuo cordi ex meo
cordc hoc secretum revelo, ita me peritissimorum consilio
esse fundatum, ita validorum ope suffultum, ut majus adyer-
sariis detrimentum et rerum et famse Bürgeret, quam mihi,
si quid temere contra me molirentur. Nee jura pertimesco,
sed injuriam, staute declaratione mea in latino edita. Quare
tarn tui Uli, quam ego ipse meritas tibi gratias agamus recte
licebit, utrisque enim profuisti. Crede mihi, non sum desti-
tutus potentissimomm auxiliis. Sed tamen pro modestia
natur» mex cupio pacem plus quam gentium et nationum
bella vel diffidationes. Et malo esse in bona amicitia toi
collegii hominum eruditissimorum cum quibus posthac futura
sit mihi docta et suavis conversatio et amica fraternitas,
quam litibus dare operam. Facile rixa oritur, sed difficiles
habet exitus , hoc non tantum ego, sed etiam vos cogitare
debetis.
Quod nisi esses alter ego, hsec ad te non scriberem.
Nam quem motum eieret in militaribus tam nobilibus quam
plebseis? etiam istis deloricatis tunicis, et cicatricosis veli-
tibus, si Demosthenes aliquis coram exponeret, ac rhetorice
declamitaret hujus negocii principium, medium et finem, qui-
bus fuerit Christus, quibus fuerit fiscus. Deinde meam tam
1 Acquierit 2.
167
simplicem innocentiam, qui sum traditus, sum venditus, non
commonitus, non prsevisus; cujus consilium principi offeren-
dum est publicatum antequam oblatum. £um traditorem
sediciosum, et notorie infamem calumniatorem , qui, cum sit
Judseus baptizatus, et laicus conjugatus contra me Christia-
num hominem famose prsedicavit, coadunata congregatione
fidelium Francofordise \ contemptis ecclesise mandatis et con-
stitutionibus, cum suspitione reditus ad vomitum ^, tos nu-
tritis fovetis et laudatis, qui emunctos et emungendos grandi
pecunia Judseos in ista tarn favorabili causa scriptis notavit.
Putasne piarum aurium non fuerit offensivum, quod me in
verbulis quibusdam capere conaris et detestanda opera non
abomineris? Accederent item post manum validam poetse et
historici, quorum hoc tempore magna copia vivit, qui me prse-
ceptorem quondam suum, ut par est, venerantur, qui tantam
iniquitatem adversariorum perpetuse traderent memorise et inno-
center passum me describerent cum setherna gymnasii vestri
ignomiuia. Lege Minoem Piatonis et invenies vera me dicere.
Igitur noli esse justus nimis, nedem cselum tuearis, terram
amittas. Thaies Milesius cselum aspexit et in foveam cecidit.
Filii Israel Sabbathum dei custodierunt et hello perierunt ^
Habet justicia gradus suos. Hunc yersiculum puer didici:
Glimpfius est pluris quam tota scientia Juris. Vale fceliciter,
ad pacem pronior quam ad superbas contentiones, quarum
autores multis ssepe innocentibus sunt csedis occasio. Stut-
gardiae 5 Id. Martias. An. 1512.
Gedruckt: 1 = J. v. e. r 4b s*; 2 = Majus 1. 1. p. 341 bis 343.
CXLV.
Wien. 5 April 1512.
Simon Lazius an Reuchlin
R.S augenspiegel ist von ihm, von Thomas Resch *,
1 über diese predigt Pfefferkorns 7 Sept. 1511 vgl. Reuchlin s. 255.
2 Cum suspitione reditus ad vomitum] kann vielleicht nichts anders heißen,
als „auf dem der verdacht ruht, zu dem verlassenen glauben [dem jnden-
tbum] zurückzukehren". Bekanntlich war später unter den humanislen der
glaube im allgemeinen verbreitet, dass Pfefferkorn wieder Jude geworden sei.
9 2 Makk. 2j 38f 4 Bescb, Thomas (mit dem beinameq Y^loolfmus), ist
168
Andreas Stiborins ^ Joachim VadiaD, Jobann CaspiDian mit
grossem entzücken gelesen worden. L. selbst hat einen bucb-
händler, der Pfefferkorns schrift feilbot and billigte, zu an-
derer ansieht za bringen Tersucht, schickt Vadians und Cnspi-
nians schreiben nnd entschuldigt Reschs schweigen mit
dem schnellen abgang des boten. Vienn«, nonia aprilibus,
anno 1512.
Gedmckt: 1 = C. y. e. h 3; 2 = J. y. e. 1^; 3 = C. y. e. II
foL 63 ; 4 = Böcking, sappl. II, p. 706 fg.
CXLM.
Wien. 12 April 1512.
Joachimus Vadianus* an Beuchlin.
lobt R.S angenspiegel. Es wäre freilich kaum nöthig ge-
wesen, einem getauften jaden gegenüber so aasfiihrlich za
reden, aber die bedeatang der sache Yerlangte ein gewich-
tiges wort. Besässe er ein protokoll der R.schen Streit-
sache, so würde er darunter schreiben: Et ego Vadianos
literarum in gymnasio Viennensi adstipulator Capnionis cau-
sam probo effero et Yictricem judico manu propria. R., als
Jovis ' per secretissima mysteria inter Germanos interpres,
1504 und mehrfach dekan der pliilosophie, 1509 und 151 1 rektor der Wietier uni-
vefifitat ^in dem letzteren jähre thot er die ganze theologische facnltüt in den
kirchenbann, weil sie ihn nichtanerkcnnen will ; vgl. Kink, gesch. d. Wiener unir.
1 854 1, 1 8. 209 anniL 242 nnd 2. s. 118 fg.), kanonikns zn &L Stephan, starb 1520.
Eigne Schriften hat er wol nicht geschrieben, werke seiner freunde be-
gleitet er mit empfehlenden Zuschriften and gedichten vgl. Denis, Wiens
buchdruckergeschichte. Wien 1712 s. 23. 44. 69. 108. 141.
1 A. St. (Stüberl) von Vilshofen in Baiem, lehrer der mathematik in Ingol«
Stadt und Wien, 1514 von Max I. znr Verbesserung des kalenders zn rathe ge-
zogen, sL 1515 als doroherr zn St. Stephan, über Vad. und Cusp. s. nnten.
2 Über Joachim von Watt aus St. Gallen 1484 bis 1551 vgl. Pressel: J. V.
Elbcrfeld 1861 und neujahrsblatt des hist ver. zu St. Gallen 1873. 3 Jovis]
nachdem Reuchlin in seiner defensio den Ortuin Gratius wegen seines aiis-
drucks jovis alma mater hart angegriffen nnd gesagt hatte, mit Jupiter
könne man eher den teufel bezeichnen als Gott, hatte Hochstraten wohl
recht (apologia secunda, vorrede bei Böcking Hutteni opera VI p. 432) mit
beziehung auf unsere stelle zn sagen: ex his verbis Capnion ipse, et hoQ
fecundum propriam fuam expositionem, interpres er|t diaboli,
169
verde mit philosophischer ruhe die Schmähungen der feinde
ertragen; sie aber werden durch ihre schandthat ihren
lamen für die zukunft bekannt machen. Viennse Pannonise,
nonis Aprilibus an. 1512.
Gedruckt: 1 = C. v. e. h 2^ fg; 2 = J. v. e. k 4b fg.; 3 =C.
V. e. II. fol. 62» fg.
CXLVII.
Wien. 6 April 1512.
Joannes Cuspinianus Choeroporeus * Joaiini Reuchlin
ßalutem.
Eruditionem tuam atque doctrinam, doctissime Capnion,
tarn in omni dudum Europa decantatam ita amplector atque
exoBculor, ut non possim non commisereri jam incipienti tuss
senectuti quse frustra a sciolis tentatur, sed tu fac virum te
exhibeas et pxTsopiav xal aßXei];(av t(5v [j(.(opc5v facias nihili.
Forte Climactericus ^ tuus cum nuUum possit aut corporis
aut fortunse dispendium tibi afiferre, famse conatur jacturam
adducere. Sed te quoque finge deum. Habes grsecas, habes
latinas consolationes multiformes, si te jam hebrseorum piget,
animum non dejicias. Sed tu forte mihi noctua Athenas dices
^uod facile quidem fero. Nam ita sum totus immersus Coss.
Romanis quos a primis Junio et Bruto ad Theodorici usque tem-
pora deduxi ex Cassiodoro (nam imperatores omneis et Roma-
nos et GrsBcos et Germanos et Thurcos jam dudum ador-
^tos mea lucubratione exaravi), ut sim noctua habetior. Tu
^ero ' pro amore meo immo nostrse Germanise id operse
1 Jobannes Cuspinianus = Choeroporeus = Spießhammer geb. 1473
'U Scbwcinfurt, studierte in Wien unter Paulus Amalthäus, profcssor der dicht-
l^unst, erhält 1493 den lorbeerkranz, wird doctor der medicin und übernimmt
nach Ccltis tode die professur der beredsamkcit, und die aufsieht über die
kaiserliche bibliothek. Von Max und Ferdinand zu den wichtigsten Staats-
Geschäften gebraucht, anwalt der Stadt Wien, voll eifrigsten strebens für
iie Universität, findet er doch muße, durch ausgäbe alter Schriftsteller aus
landschriften: Lucius Florus, Prudentius u. a., durch eigne historische werke:
le Cffisaribus, de oonsulibus Romanorum, Austria n. a. litterarisch thätig za
ein. Gr starb 19 April 1529. 2 t5. u. s« 171 a. 1. 3 Tuvero] dieser bitte de»
170
Cuspiniano prsestes: audio in Rheno, sive sit SpirsB seu Wor-
inacia3, adbuc extare integrum Ammiani Marcellini opus qai
sub Juliano vixit. Id diligenter inquiras, ut me certiorem
reddas, pro quo vicissim a me quicquid possum exigas. Vale
raptim et cursim. Ex Yienna Pannonise sexta Aprilis 1512.
Gedruckt: 1 =C. v. e. hii». ^; 2 = J. v. e. k 4^; 3 = C.v.e.n
fol. 6lb sq.
CXLVIII.
Btuttgart. (nach 6 April) 1612.
Joannes Reuchlin Cuspiniano suo salutem.
Guspiniane, doctissimorum omatissime, jam es enim tarn
brevi apud me optimi cujusque locum amici consequutus, ut
mihi videas ex ordiendo nuUa egere prsefatione alia quam te
ut hoc alloquar quo licuit Homerico Agamemoni prudeAtem
illum Nestorem. Opto tui similes mihi consultos fore denos \
Nam recte tu qui me admones, stultorum elationem et invi-
dentiam nihilo facere. Et in sententiam ego tuam istis eo
meis pedibus et nullius consilium anteponam tuo. Cayendum
maxime tamen fuit nou modo ii\juriam injuria ne repelierem
dignus ab indigno illatam. Verum etiam ne infamise sospi-
cionem uUam admitterem quod utrumque curavi diligenter,
tantummodo innocentiam tutatus meam. Quare omni humani-
täte prsestans Guspiniane, perbenigniter Telim sie judices
affectionem istam erga me tuam, quod Ti[J!.(i)pou[JLev(i>; senectam
sis meam commiseratus, ut verse amiöitise testimonium yehe-
menter a me probari. Est id quidem hominis prsecipuum bonom,
ut abhorreat ab injuria quam ego bestias quandoque yidi
odisse.
Fitque merito ut ejus beneyolentise causa gratiam tibi
habeam non intermorituram. Tametsi commiseratione non
erat opus quse miseris debetur, non autem beatis. Ego yero
Cuspinian konnte Reuchlin nicht entsprechen (s. d. folgenden brief); am ISOkt
1515 trügt Cuspinian dieselbe bitte dem Conrad Peutinger vor; s. den br,
bei Freytag, Epistolse doctorum virorum, Leipzig 1831 8. 5 bis 7.
l Ilias U, V. 372,
171
ne beatum existimavi, etiam oracnlo veritatis, quod malum
}e me dixerunt menticatcs. Nam multa generöse ferendum
3st bono viro qui se mavult vixisse quam spirasse. Unde quod
mihi malum scribis Climactericum esse minatum, id ego in
partem foelicitatis repono, nee illum famse jacturam volo, sed
glorisß perpetuitatem prsesagire. Quando enim incendiariorum
ßontra me famosa machinatio coepit scire licet.
Anno setatis mese quinquagesimo quinto tunc prsesto ad-
erat Climacterici ^ a natali meo qui fuit Christi 1455 in annum
1510 revolutio ejusmodi, cujus figuram, quia philosophnm
te perfectum et non trivialem agnosco, hie tibi ascripsi. Ubi
conspieies Saturnum Septem fortitudines, Martern octo habere,
sed Jovem qui Zedek hebraice nominatur id est justus, mi-
norem iis esse ac ternis solum viribus pollere. Audi nunc
Hierophantas et praßsagiorum vates Bonatus de revolutionibus :
cum Saturnus, ait, in tertia domo fuerit inventus, significat
rixas^ et discordias venturas plus solito. Firmieus ita: Mars
in quarto loco faciet eos sine gratia prsestare quod dederint.
Nam quicunque aliquid ab ipsis fuerit consequutus, ingratus
illiß semper existit. Deinde si Mars fuerit in Scorpione qui-
cnmque eum sie habuerint homines erunt qui omnibus faeile
inimieis suis dominentnr, erunt quoque alti nominis optimaeque
bmsd^. Quod hie Cuspiniane cernis, eum ante cetera Mars
gaudeat scorpione. De Jove autem Bonatus: „quod si in
qoiuto habitet, fientes honestse quae merentur laudem^. Et
Firmieus quoque: „Jupiter in quinto magna foelicitatum ag-
menta decernit". Habes ex adytis responsa quibus arbitror
m nostra causa, eum videas figuram eoeli, nihil esse verius.
Adda post naturse motus, etiam morum eonditionem et vir-
tutum quantuluseumque sim, jam enim familiariter teeum
loquor, jungeque innoeentiam meam, sie faeile judieabis viro
1 Sonst wird jo das siebente jähr als annus climacterioas angenommen,
bier ist es dasjenige, das in seiner summe der zahl des geburtsjahres gleich
ist. Die Zeichnung ist dem briefe nicht beigefügt. 2 Gemeint ist das
^erk Matheseos Hbri VIII das, von Julius Firmieus Materaus, unter Con-
(tantin dem großen, vielleicht nach dessen tode 336 verfasst, zuerst Venet.
1497 fol. erschien und später häufig aufgelegt wurde, mehr astrologische
gegenstände, als die matbematiscbeu Leh|:ei| beht^ndeltt
172
bono nihil mali accidere posse, neqae viventi neqne
defuncto.
Ita Socrates qui nee Aristophanis illusione, nee Anjti
proditione, nee Meliti accusatione, nee judicum peremptione
postremo nee invidorum omnium eonflata calumnia absorptiu,
Bed multo magis sua morte itnmortalis faetus est sie ait:
a::o)tTeTvai (jls SuvavTai, ßXa'|xt Se ou SuvxvTat. Nam te
grsca quoque legere et intelligere sentio, ut ex tais amoe-
nissimis literis aceepi. Vivit igitur in »ternum Soerates et
triumphat cum gloria, quando adversariorum suoram memoria
vel extineta est funditus vel seintillat in cinere eum igno-
minia. Quare ut non sinerem te in tuis propter me in mo-
lestiis diutius torqueri istis meis (ut multi quanquam non
recte putant) incommodis exposui tibi quid sentirem de in-
vidorum iniquo in me studio et execrabili adversus fkmam
meam eonsilio in perniciem veritatis inito, quo improbitatem
ßuam posteris incidcrunt Buxo perpetue memorandam. Non
enim ea detractorum immanitas et tanti sceleris sni crude-
litas me qui probabiliter vera scripsi et honesta consului, sed se
ipsos tandem lasdent qui male perverterunt. Ego vero beatus
futurus sum quem persequuti sunt propter justiciam, sine qua
nihil potest esse laudabile. Quid autem potius sanctius a me
fieri quando statui ad fidem nostram Judaßos non tyrannide aUa
rapere, sed ut jura volunt, benigniore concordia dueere qu« qui-
dem concordia, ut ait Cicero \ esse non potest cum aliisadimuntuTt
aliis eondonantur pecuni». Deinde aequitas tollitur omnis, si
habere suum cuique non licet. Sed haec Rhetorum decla-
mationibus committam. Nunc de Ammiano Marcellino id
tibi persuadeas velim, in omnibus me tui studiosum fore
quaß Interesse tua aut etiam te velle existimem ubi adsii
facultas. Sed ad neminem autoris ejus Volumina divertisse
novi, nisi ad Vangiorum episcopum in pr®senti tempore
librörum hospitem certe supra quam dici queat tenaeem '.
At illic ponderis nihil habebit intercessio mea quamvis olim
1 Cicero] off. 2, 78. 2 Bischof von Worms war Reinhard II t. Rip-
pur, erwählt 1503 29 Au^., resigniert 1528, Dalburg war 1503 28 Juli ^
ftorbeUf
rs
;
173
ejus bibliothecffi rector ^ fuerim. Scriptum est enim : „Surrexit
interea rex novus super »gyptum qui ignorabat Joseph" *.
Lazium meum vel etiam tuum, aut si mavelis utriusque
nostrum, tibi unice commendo quem sua et virtus et probitas
commendare non cessat, ego etsi taceam. Deinde tu me
sodalitati tu» ^ literari» istic summa benevoleutia coniungas
opto et foeliciter valeas. Anno 1512.
Gedruckt: 1 = C. v. e. h 3b, h 4b; 2 = J. v. e. Ib. 1 üia; 3 =
C. Y. e. n fol 63b bis 65b.
CXLIX.
Wien. 31 Mai 1512.
Nicolaus Gerbellius Phorcensis an Reuchlin.
hat in Wien den Cuspinian besucht und richtet von ihm
grüße aus, entschuldigt sein schweigen, das durch verbrennen
seiner bücher veranlasst werde. Vienn© post ferias Pente-
costes, anno 1512.
Gedruckt: 1 = C. v. e. h 2»; 2 = J. v. e. k 4»; 3 = C. v. c.U
fol. 6lab.
CL.
Stuttgart. (Vor 1 Juni 1512.)*
Johannes Reuchlin an Conrad Peutinger.
Lange auseinandersetzung über die frage, ob der apostel
Paulus verheirathet gewesen sei. Reuchlin bejaht dieselbe
0. 0. u. J.
Gedruckt: Veith : Historia vitse atque meritorum Conradi Peutingeri,
Angsb. 1785 p. 156 bis 159.
1 Rector biblothecse] während des Heidelberger aufenthalts 1496 bis 99.
2 Snrrezit] 2 B. M. c. 1. y. 8. 3 Sodalitati] nämlich Danubian»,
die in Wien ihren sitz hatte und deren Vorsitzender , seit Celtis 1 508 er-
folgten todo, Cuspinian war. 4 Dass der brief vor dieses datum gehört,
lehrt ein brief Michael Hummelbergers an Peutinger, 1 Juni 1512 (Veith 153
fg.), in welchem auf unsern riicksicht genommen wird mit den werten:
legi illam (epistolam) atque iterum legi; nam praeter elegantiam eruditionem
etiain habet penitiorem. Für eine bestimmte datierung bietet der brief keino
anhaltspunkte.
174
CLL
Stuttgart. 1 Aug. 1512.
Joannes Eeuchlin Pliorcensis an Jacob Lemp ^
Er habe die philosophischen Studien von Jugend an geliebt
und sei denselben treu geblieben, trotzdem er gelernt habe; wie
heftig die Römer oft gegen redner und philosophen aufge-
treten seien: Talia enim studia tarn splendida et tarn utilift
putabam optime ad yirilem togam deposita praetexta perti-
nere. Qua me re conjeci in servilem conditionem, et repalsa
vivendi libertate immiscui me infinitis hominum et jurgiomm
quaestionibus atque demum reipublicae curis et sollicitudini-
bus, qu® non tantum lassato somnos adimunt, sed etiam
vigilanti et recte agenti robur mentis debilitant et corporis
nervös ubi nulla quies , nulla tranquillitas. Unter diesen
ersten Studien sei aber das vorzüglichste das der heiligen schrifL
Zu ihrem wahrhaften verständniss habe er eine gründliche be-
schäftigung mit der griechischen und hebräischen spräche for
nothwendig erachtet. Durum autem post eas disciplinas et
agreste nimis judicabam, amicis negare hnmauitatis officia,
saspe multumque et coram et per epistolas nunciosque fl
me petentibus, ut eis moleste admodum et, ut ajunt, intole-
rabiliter ignorantibus aliis quidem gra^ca divulgarem, alüs
autem hebraica. Quare pio amore ductus, cum äntea docois-
sem multos in grascis literis, et per grammaticam artem, cai
titulum inscripsi Micropaedia, dolavissem quicquid potai}
novissime ad decorem et splendorem sacratissim® theologic
et theologicorum virorum utilitatem, ipse ego totam linguam
hebraicam primus omnium in literis, in dictionibus et regolis
coUective, legibus mancipavi latinis. Cujus exercitii disci-
pulos non nullos nulla tamen mercede, sed gratuito feci par-
ticipes, partim gratos qui praeceptori suo debitum honorem
perquam reverenter exhibent, partim vero, ut acerbe audio,
«
1 Jakob Lemp, geb. iu Steiiiheim, wird professor der philosophischen
facultät in Tübingen 1494, der theologischen 1495, als stfitze der püpit-
liehen macht und rauster eines ßkotisten berühmt, von den hnmanisten stirk
bekämpft, eifriger gegner Luthers und der reformation, unterschreibt tnf
der badener disputation 1526 die sätze seines Schülers Job. Eck, st 3 April
1532. Vgl. Wiedemann: Job. Eck, Regensborg 1865 8. 12.
175
supreme ingratos, quibus deum judicem propono, et nisi resi-
puerint vindicem opto. Das sei aber das gemeinsame loos
aller lehrer. ütque omnibus promptum esset omnium meorum
abnndare copia et facilitate, feci rudimenta hebraicse linguse,
quae multo sudore et algu, prece, premio et precio per longa
tempora corraseram, haud sine incredibili diligentia et sere
non parvo publicitus imprimi. Qui über rudimentorum meo-
rum, cum fere integrum hebraicse intelligendi artificium con-
tineat, non potest decerpente tanto usui esse, nisi et adhi-
beantur aliqua volumina bibliae, qua quidem ipsa tota lingua
constat Sperabamus autem indubitata fide multas ad nos
ex Italia biblias hebraicas Soncini Pisaurive aut aliis in locis
impressas cum cseteris Judseorum libris quotidie venturas,
quae cum obsistente grandi bello quod Augustus Imperator
Maxsemilianus jam diu in Italia foeliciter gerit, emporio nostro
non afferuntur; tentanda nihilominus via est, ne nos ipsi
deesse nobis videamur, in quo fateor tarditatem meam dis-
cendi cupidis onerosam. Dudum enim aliquid prseterea he-
braicse doctrinse studiosis quo se juvarent edidissem certe, si
non in dies ai^divissem brevi futurum esse quippiam ^ admi-
ratione et omnium lectione dignum, quod nescio qui Peper-
phrones cum suo Pepericorno Judseo illo baptizato calumniatore
meo, ex profundissitnis scientiarum suarum thesauris proferre,
;omare et ad incudem reddere pollicerentur, quo nobis mentes
[)arturire suspicandum fuit. Ego vero jam quiutum annum supra
5um Isaia * expectavi, ut facerent uvas, et fecerunt labruscas, et
Abruscis acerbiores, scilicet libros diffamatorios atque aliud nihil
]^aod vir bonus laudare quidem posset, si quam maxime vellet.
Daher habe er sich nun entschlossen, eine ausgäbe der sieben
busspsalmen mit genauen wort- und Sacherklärungen zu ver-
öffentlichen. Stutgardise, kal. Sextilibus anno 1512.
Gedruckt: Septem psalmi poenitentiales 1512 [vgl. Reuchlin
8. 133, a. 4 ff.].
1 Qaippiam] Ich vermathe, dass darunter der plan Pfefferkorns ver-
iUmden ist, die evangelien ins Hebräische zu übersetzen, den dieser schon
n seinen ersten schriften 1507, 1508 ausgesprochen hatte, ohne ihn doch,
wie es scheint erfüllt zu haben vgl. meine bemerkung im Serapeum, herausg.
ron R. Naumann, Leipzig 1868, s. 193 bis 197. 2 Jes. 5, 2.
176
CLII.
Stuttgart. 31 August 1512.
Demm fUrsichtigen ersamen und wyssen, minem lieben
heiTn unnd gutten frUndt maister Johannsen. Ammerbach,
burger unnd buchtrucker zu Basel [Jo. EeuchHn].
Min frünnttlich willig dienst sy üch alltzyt zuToran be-
rait, lieber maister Hanns, herre unnd frünndt. Üwer schryben*
geben zu Basel 2. augusti bon ich enipfanngen, unnd wes ir
üch des Jeronymus, darzu ouch miner bücher ^ halb beclagen,
wol vernommen. Wollt gernn, es gienng üch nach allem
üwerm willen unnd wolgefallen, unnd wo das nit geschiebt,
ist mir getrüwlich laid; besonnder so ist der manngel inn
baiden sachen nit an mir. Ich hab alles geton, das ich hab
künden, mögen oder sollen thun. Ich schick üch hie tertiam
partem epistolarum, hon die inn griechesch unnd hebraysch
besenhen ' ; das latynisch hon ich hie nit angeregt, wie oucb
inn gantzem Jeronymo. Ir habts an mich nit begert, so
finndt man dero susst gnug. Darzu schick ich iich des
glychen inn commentariis psalmorum.
Aber vonn des Jeremias wegen hab ich üch vormals mer
dann ainest ^ die warhait geschriben, das ich by glouben
kainen alten Jeremiam inn dehainem closter finnden kan.
Unnd hab doch darumb vil rytens voUenbracht, darumb
unnderstand ich inen on ain exemplar nit zu corrigiren. Üch
ist doch daran kain not gelegen, dann maister Bruno ^ unnd
ir künnden imm hebrayschen die mengel wol senhen ; so kan
herr Johanns Cuno prediger ordens uss sines closters büchern
das grsecum wol finnden, das mir alhie gebricht, darumb es
myn darzu nit bedarff. Itemm vonn den interpretationes
hebraicorum nominum, des würdt sich nyeman unnderston,
dann es ist ungerecht; es ist ouch vonn Sännet Jeronymus
nit gemacht aigentlich, sonnder wie es die griechesch kirch
vor gehabt hat, also hat er es uss demm griecheschen ge-
«
1 Schryben] ist nicht erhalten. 2 Bücher] die rudim. hebr. S Wegen
n besenhen« für „ besehen ** s. Weinhold, alemann, grammatik §. 201. s. 170.
4 mer] 20 Nov. 1510. 6 April 1511 oben nro. CXXIII und CXXV.
5 Sohn des Joh. Amerbach.
177
tolmetst; darumb finndt man gar vil darinn, das nit recht ist,
dann er hat inn der usslegung nit im selbs gevolgt, sonn-
der der gemainen irrang, alls er sich luter lasst mercken
inn epistolis ad Fabiolam de 42 mansionibus, mansione
nona. Das mag man wol inn äinem prologo glimmpflich an-
zoügen, das es nit syn sy.
Itemm vonn den zwaien introductoria, unum in literas he-
braeas, alterum in literas graecas., alls ir schryben, die not
sin werden denen, so sännet Jeronymum kouffen unnd lessen
weUen, lass ich üch wissen, das ich üch zu nutz unnd guttem
nit gefyert, sonnder ich hon verschafiFt, das maister Thoman^
introductorium Aldi grsece et hebraice ertig ^, unnd wol ge-
druckt hat! Ich hon ouch darzu Septem psalmos poeniten-
ciales mit miner usslegung vonn wort zu wort unnd darüber
ain examen uff die rudimenta dienend gemacht, unnd den-
selben maister Thoman lassen trucken ', umb deswillen,
das üwer Jeronymus unnd üwere rudimenta, so ir umb
mich gekoufft haben, desster werder unnd bass hingen mö-
gen; dann was hat man bisher mit ainem vocabularius
unnd grammatick mögen schaffen, so nyeman kain jüdisch
buch hat künnden überkommen, darinn er des vocabularius
nottürfftig sy.
Alls ir aber üch derselben bücher halb rudimentorum
seer beclagen mangels unnd gebrechens, darumb ir mir dann
min geluhen gellt innhallten, des hat mir vormals auch
maister Hanns frohen üwerthalb bericht zugeschrieben; mit
demmselben sollt inn nechst verganngener mess uss minem
bevelch gehanndelt sin worden, so ist er dann zumal nit
genn Franckfort kommen. Aber, lieber maister Hanns, herr
unnd frünndt, hat sich ainicher mangel oder gebrech inn söl-
liehen büchern eroügt oder erzeugt, das ist min schuld nit.
Dann alls ir mit mir kouffsains worden sind, lut unnsers
schrifftlichen abschids zu Basel geschenhen unnd mit üwer
1 Thomas Anshelm, bnchdrucker in Pforzheim, dann in Tübingen, endlich
Hagenau. 2 Introductorium perbrevis ad gramm. hebr. von dem Panzer
(VIII, 342, 39) nur die ausgäbe: Venetiis 1501 verzeichnet. 3 Vgl. oben
nro. CLL
Rtnchlin 1<2
178
hanndt geschriben, hapt ir mir bevolhen, nachdemm ich mit
maister Thoman abteilen ¥rürd, 600 bücher inn miner
Schwester huss zu Pfortzheim zu legen, das ir sie daselbst
möchten finnden; das hab ich gethon mit gutter kundtschafft
erber lüt, die darby sind gewessen, nnnd hab ain gerüst inn
miner Schwester cammer durch ainen zimmerman gemacht
mit Sparren unnd latten nach rat dero, die sich der dinng
vei-stannden. Alda hat mir maister Thoman 600 bücher dar-
gezelt unnd dahin gelegt, üwer ze gewarten. Er hat sie auch
(alls die sinen sagen) zuvor by 4 wochen alle collacioniert,
durch annander, nach dem besten. Da betten ir sie billich
mit ainem aigen knecht lassen holen, der sich bass umb die
gattung unnd handtierung verstannden hett, dann min Schwester,
die dannocht uss frünttlicher mainung unnd guttem willem
flysslich darzu gelugt hat. Da sind sie aber lang zyt beliben
ligen, periculo emptoris, biss aus lanng mir vonn üwert wegen
durch den jungem maister Hannsen ^ geschriben ward, nem-
lieh also, das ir mich liessen frünntlich bitten, ich wollt ver-
söhafifen mit Thoman von Pfortzheim, das üwere bücher by
miner Schwester ligende yngeschlagen würden tmd geschickt
ufF Strassburg, so schier es sin künndt, ann ainen buchtrucker
herm, haisst Johannes Enobloch, unnd das ich Hess ussrichten
die fiir von Pfortzheim biss genn Strassburg, wollt er wider
geben, unnd was fass unnd ynzeschlagen die bücher cost,
auch ussrichten. Er hab ouch selber mit Thoman geredt,
der werd im grosse vass lassen machen etc. Also stat in
demmselben brieff geschriben.
Ich hab üch die guttwillig frünndtschafft bewissen unnd
miner Schwester geschriben, ouch mit maister Thoman ver-
schafft, lut der obgemellten üwer bitt, an mich gelangt, und
hab alles das bezalt, das daruff gangen ist, wie ich üch vor-
mals * geschriben hab. Da haben ettliche bücher, nit wais
ich wie vil, nit inn die vass mögen, die dann noch wie vor
by miner Schwester ligen. Daruff hab ich jetzt bevolhen
miner Schwester inn minem sendbrieff, das sie dieselben über-
beliben bücher genn Franckfort verdinng zu füren, damit sie
1 Hans Proben 8. o. 4 Nov. 1511. 2 S. o. 4 Nov. 1611.
179
üwern dienern werden, unnd bab also in üwer sacb aas bitt
gebanndelt, alls were es min aige sach gewessen. Ich bab oach
jetzt maister Tboman gebetten üwertbalb zu banndien, der
sagt, er wolle üch mit flyss gemn thun, was üch lieb sy,
unnd sine bücher noch ainmal durchsenhen, unnd was er
übriger bletter erfinnd, wöll er üch geben; des sollen ir im
euch glycher mass widerumb thun. Und des ist gut zu ge-
schenhen, dann ain yegklicbs blatt bat sin aigen zyfferzal,
würdt lychtlicfa verzaichnet, darzu würd ich glouplich durch
die üwern beriebt, das kain ander mangel oder defect da sy
gewesen, dann allain alls man die bücher bab yngeschlagen,
da syen ettlich ysen negel inn die fass geschlagen zu be-
hefftung der raiff, die syend durch das fass ganngen. Das
mag alls wol zu Strassburg geschenhen sin, alls zu Pfortz-
heim, unnd alls man die bücher bab wollen herussnemmen,
da bab man die bletter ains tails ann den negel zerzert unnd
zerrissen. Ist abermals min Schuld nit, das mögen ir wol
ermessen. Ich setz aber unnd gib es doch nit nach, dann
es ist nit, das es min schuld were, unnd ir betten mangel
ann 18 büchem unnd weren 32 bücher defectuoss unnd
brechenhafftig, alls maister Hanns fröben scbrybt, so brecht
es doch dann noch nit 17 gl. abschlags.
So hond ir mir aber durch Cunraden Leontorium ^ , demm
ir üwer bücblin bevolben haben mir zu brinngen, zugesagt,
der mir darumb mit aigner hanndt geschryben bat, ich soll
üch dieselben locos unnd ort in s. Hieronymo grsece et he-
braice corrigieren, so wollen ir mir geben 20 gl. Nun bab
ich üch wol den dritten tail mer corrigiert, allain hindan ge-
setzt Jeremiam, dann inn üwerm bücblin stat weder novum
testamentum nach epistolare Jeronymi.
Item, so bond ir mich beschaiden zu kommen genn Basel,
die selbig raisse für war cost mich für mich, euch den knecht
unnd die pferd bars gellts mer dann 10 güllden, so han ich
üch yetz unnd dar geluhen 5 gl. unnd ettlich Schilling; so
hond ir mir zu Basel zugesagt ain hispaniolsche deckin über
ain bett, euch ettlich bücher zu schencken alls Augustinos,
1 S. 0. 20 JoDi 1609.
VI'
180
Ambrosios etc. Ich geschwyg des zimmermans annd der
treger, die gehollfen haben, die bücher hin unnd herzetragen
unnd ynzemachen, essen unnd trincken unnd des mer, das ich
uff iiwern bevelch inn die clöster geritten bin, Bebenhnssen,
Mulbronn, Hirsow, Denckendorff unnd Lorch. An demm allem
were ich wol zu pfenden gewesen on das geluhen gellt. Ich
wollt für war nit nemmen 30 gullden, das ich noch soviel
arbaitt müsst an annander haben, alls ich allain die 14 tag
by lieh gehapt hab, wie wol ainer by üch, genannt maister
Adam ^ , gar spöttlich zu Franckfort dar von geredt soll
haben: „Es sy nichtz, das ich gemacht hab, sonnder es vj
ainer yetzund by üch, demm ich nit gutt were die schucb
uffzerinnckeln^. Das lass ich sin, ich hon minen flyss ge-
thon, tu ain ander den sinen euch.
Alls ir aber schryben, ir wollten gemn den dritten tail
ann den gekoufften büchern verlieren, da sind vil lüt, die es
nit glouben. Maister Thoman wollt uff disen tag nit, das
er die sinen alle verkoufft hett, wie ich üch die mine geben
hab, dann ich hon mercklichs daran verloren, allain danunb,
das ich sin nit erwarten mocht; so mögen ir sin gar wol
erwarten, bis es vil gellts gellten würdt. Des ich kainen
zwyfel hab, es werd bald geschenhen. Dann soll ich leben,
so muss die hebraysch sprach herfür mit gots hillff ; stirb ich
dann, so han ich doch ainen anfang gemacht, der nit lycht-
lich würdt zergon. Ich will umb gemains nutz willen gemn
unnd williglich schaden lyden, lieber maister Hanns, herr
und gutt fründt. Ich will weder umb gellts willen noch umb
gelltswert üwer fründtschafft verlieren; hon ich ainen dannck
umb üch verdient, so lassent mirs gedyhen; hon ich abei'
kainen dannck umb üch verdient, so danck mir gott, der
wolle üch, üwer husfrowen unnd üwere kinnd alltzyt vor übel
be waren, datum zinstags nach Augustini a. 1512.
Doctor Johanns Reuchlin.
Aus: Basler nniversitätsbibl. handscbr. G II 13« nro. 68. aoto-
grapb.
1 Ohne zweifei Adam Petri| der neffe des Jobatio Petri«
181
CLin.
TäbiDgen. (8ept. 1512.)
Joannes Hiltebrandus Svecingensis ^ an Eeuchlin
schickt ihm A. v. Tungerns Articuli ^ sive propositiones, die
Anshebn von der Frankfurter messe mitgebracht hat und ermun-
tert ihn, den angriff gleichmüthig zu ertragen. Yale, Tubingae
anno 1512.
Gedruckt: J. v. e. s^^.
CLIV.
Stattgart 1 Oot. 1512.
Joannes Eeuchlin Phorcensis an Hiltebrand.
Er sei zuerst über das buch erschrocken, habe dann aber
eingesehen, wie grosse thoren die seien, welche von der menge
für weise gehalten würden; gibt die stellen seines äugen-
spiegeis an, aus welchen die Kölner ihre 44 propositiones ge-
zogen haben, zugleich den ort, wo er ihre vorwürfe widerlegt
zu haben glaubt. I Dieb. Octobr., an. 1512.
Gedruckt: J. v. e, sb fg.
1 Joannes Hildebrandus Suecingensis anno Bupcriore fato defunctus homo
Veras, integer vitse scelerisque purus, judicio in literis acri, paideian sectatus
est adhibitis jurisconsultorum prseceptis, grsecas hebrsBasque literas sacrorum
caassa miro ardore coluit, qaod illis ipsis omnia pietatis monumenta constare
diceret. Nain eo contulerat, si per fata licuisset, omnes animi conatus, ut
sancte synceriterque studia olim Sacra tractaret, id qaod moribus ac ingenio
pr» se ferebat, landein ex stndiis multam sine invidia vir bonns consecatus
est, in emcndandis bonorum autorum libris apud Thomam Ansbelinum chalco-
graphum diligentia fuit absoluta, usque adeo amans rei public» literarin
curavit Optimum quemque librum in manus hominum emitti quam castigatis-
simum. Extant eins epistol» TcpoXe^ofi^vai in quosdam autores et versiculi
eruditi quidem et probi. Mortem viri quasi comunem studiorum calamitatem
juventus^uevica flevit carmine. Distichon grscum ea de re, quando hoc
in promptu est, subiiciam. 'IXßpavxo? EOSai{jLu>v toü y«P ß^o? Tj(^via Oeii)? "Eor'
apcTTJ?, Oavaio? piifiaia 8' l<rA xX^ou?. Auctarium Chronographise F. Nicolai
Baselii Monachi Hirsaugiensis Hb anno salutis MDI in annum MDXII1I de-
ductum in Joannis Naucleri Chronicon ed. TubingsB 1516. fol. 816b. 2 Vgl.
ReucLlin s. 266 fg.
182
CLV.
Cöln. 7 Oct. 1612.
Maximilian I an die kurfürsten, besonders an den
rath der Stadt Frankfurt*
befahl, Reuchlins augenspiegel überall, wo man ihn anträfe,
bei Vermeidung strenger bestrafung zu confisciren. Geben in
Collen, am sybenden tag des monats octobris, funffzehn hun-
dert und ym zwolfiften.
Gedruckt: deutsch 1 = Pfefferkorns Brandspiegell b 2 fg; 2 :=
Beschyrmung h 2^ fg.; lat. := Pepericorni defensio, p. 127 fg.
CLVI.
Stattgart. (Not. 1512.)
Joannes Reuchlin Phorcensis, IL doctor an Johann
Stocams *.
In der fastnachtszeit habe er eine schrift des Hippokrates
1 Dio auiViahmc dieser, zwar nicht an Reuchlin gerichteten Urkunde,
erschien des Zusammenhangs wegen nnerl&islich. Dagegen sind z. h. die tob
nun an beginnenden zahlreichen stücke des mutianischen briefwechaels, welche
Keuühlin betreifen, in meinem: Reuchlin besprochen und bei Böcking, suppl.
Yol. II notirt sind, nicht eingereiht, nur manchmal in anmerkungen erwfthnt
So mag gleich des ersten (Mutian an Petrejus Aperbach natali Severini,
23 Oct. 1512 bei Camerarius: libellus noTus 1568 J 7b fg.) gedacht sein,
in welchem M. seiner begeisterung fSr R., seiner bewunderung fSr dessen
bibliothek lebhaften ausdruck gibt. Vgl. den spott auf Tungern (M. an Urban
26 Oct. 1512 bei Tentzel, suppl. hist. Goth. I, s. 137 fg.). 2 Johannes
Stecker, geb. in Ulm, stud. in Ingolstadt, Bologna, Tflbingcn, kommt 1483
als arzt nach Ulm, 1503 als leibarzt des herzog von Baiern nach Ingolstadt
(dass er „auswendig auf reichstagen herzog Friedrich von Sachsen** leibarzt
gewesen, sagt Spalatin in dessen leben und zeitgcsch. hgg. von Neudecker
und Preller Jena 1851 s. 37.), st. 25 Mai 1513. Schon 12 kal. Jan. 1505
hatte Nikolaus Ellenbog fiber ein gerücht von seinem plötzlichen tode an
seinen bruder Johannes geschrieben (mscr. buch I fol. 6); das gerncbt be-
stätigte sich aber nicht (das. fol. 7, 4 id. Febr.). Ellenbog, der selbst medicin
studiert hatte, sagt, neben andern lobeserhebungen, fiber Stokarus Tolgendes:
inter nostrse sßtatis medicos facile omnium princcps archiaterque dici me-
retur. Hie tanta harmonia et consonantia mortalium humores et qualitates
temperat, ut morti ferme jam ob disgratiam proximos, suo modulamine et
temperamento yit» restituat St. binterliess eine ansahlmedicinischer Schriften»
183
vorgenommen, habe sie übersetzt und ihm zugeeignet. Von
welchem Hippokrates die schrift herrühre , wisse er nicht.
Er versucht zu zeigen, dass die medicin von den Juden stamme
und von ihnen allen Völkern mitgetheilt sei.
Nee id tibi stomachum moveat, quasi nostri seculi Ju-
daeos vel formidine poen^ ob anteactam scelerate vitam,
vel propter qusBstum ampliorem aut explendam libidinem
aqua baptizatos, tinctos aut mersos tanto et tali digner ho-
nore, ut sint in numero clarissimorum medicorum recensendi.
Non enim Ulis vagabundis nomen artis tam honorabile im-
pertiar qtiorum perfidia frequenter ad vomitum redit Possent
tarnen fateor inveniri ex ejuscemodi Judaeis baptizatis malae
bestiae, qui se ipsos rejecta omni verecundia partim vestrates
in parabalonorum id est manus applicantium consortia inge-
rere, partim nostrates ausu temerario sese theologos hebraistas
fallaciloquenter fingere non cessant, cum sint ipsi penitus
indocti et nullius bonae artis initiati Quales uterque
nostrum jam pridem sortiti sumus mastigas Judaeum bapti-
zatum quisque suum, tu illum qui te contempserit in medi-
candi facultate ^, quem Ulma tua celebris civitate exegit;
ac ego eum qui mihi restiterit in utroque jure calumniatorem
mendacissimum et perfidia scatentem ...
Widmungsbrief der schrift: Hippocrates de praeparatione homims
(Reucblin S. 96 A 2) A^. bis A 4«.
CLVII.
Nürnberg. 1 Dec. 1512.
Bilibaldus Pyrkaimer*^ Joanni Reuchlin salutem.
Scripsi, vir clarissime, sestate elapsa ^ cum hinc Treverim
abiturus essem, simulque tibi ostendi Demosthenis orationes
una cum commentariis ex Yenetiis allatas esse K Inde cum
die nach seinem tode herausgegeben wurden: vgl. Weyermann: nachrichten
von künstlern und gelehrten in Ulm 1798 I s. 487 fg. Wann Stocker die
bekanntschaft Reuchlins gemacht hat, darüber fehlen die nachrichten, Weyer-
mann ist vorliegender brief unbekannt geblieben.
1 Über dieses ereigniss aus dem leben des Stokarus ist mir nichts be-
kannt. 2 Pyrkaimar 2. Pirckheimer Johanni Reuchlino 4. 3 Der
briefy auf dei) hier Firc^h. Bi<;h be^sieht, \^i night erhalten, 4 äimul ostendi
184
reyersus essem a meis, iniellexi, libros fllos ad te foisse
transmissos, utrum vero illos receperis nee ne haud dum com-
pertum habeo. Bene itaque feceris, si hac de re me certio-
rem reddas. Scripsissem confestim post reditum meum, sed
vix limini pedem intuleram, cum iterum abire coactus fui
nuncque demum post multo8 reversus sum labores. Sed quae
scribenda eraot brevibus accipe. Prohibuere olim Ephesii
nomen scelerati illius hominis qui Dianae templum succen-
derat literarum monumentis inseri, scilicet ne ex facinore
illo nefasto perpetuam memoriam assequutus ^ esse videretnr.
Tu vero hominem tibi inimicissimum et qui aliter doctis
prsecipue ignotus fuisset libris tuis celebras. Vidi enim nuper
libellos ^ tuos a te emissos, in quibus semijudsei illius mentio-
nem facis, hominis cujus memoria de terra viventium de-
lenda esset. Sed scio respondes, te non laudibus sed meritis
conviciis illum prosequutum ' esse et recte quidem. At non
vides? id quod antea dixeram, illum hoc pacto famam seu
magis infamiam assequutum ^ esse et quod propriis virtutibus
sibi denegatum viderat, id inimici opera quaesivisse, scilicet
ut doctorum volaret per ora virorum. N ollem itaque dehinc
opuscula tua tali piaculo foedares, praecipue cum nil ad mon-
strum illud attinerent. Haec ut amicus qui te ob virtutes
tuas innumeras suspicit ^ et vehementer amat scribo. Tu vero
quid faciendum sit, mature consyderabis. Reperi Treveri
antiquitates varias tam grs6cas quam latinas. Ex quibus
grseca ista mitto, missurus et latina, si tibi id placere intel-
lexero, tuum itaque erit rescribere. Vale et qusecunque
praestare potero a me fidenter exige. Ex Nuremberga kalen.
decembris. Anno 1512 ^
«
4. Demosthenes] findet sich Dicht anter den ausgaben der werke, die
Aldus verlegt bat (s. das verzeicbniss bei Schock: Aldus Manutius Berlin
1862 s. 20 bis 52).
1 Assecutus 4. 2 Libellos] augenspiegel und »Ain clare verstentnai.*^
3 Pcrsccutum 4. 4 Assecutum 4. 5 Suspicit ausgelassen 4. 6 No-
riinberga 4. Es scheint, dass Pirckheimer mit der Yeröffentlicbung dieses
briefes nicht sonderlich zufrieden war. Wenn auch keine eigene ftusserung
von ihm darüber bekannt ist, so geht es wol aus Behaims Worten an P.
hervor. Dialogus ille [unbekannt welcher] mihi satis placuit: nam dedit
mihi Uuttenus ad legeiidum, sed quod ad Beucblin mittas, neacio si probem:
185
Gedruckt: 1 = C. v. e. h«b; 2 = J. v. e. k iiib; 3 =C. v. e. n
fol.60ab; 4=Pirckheimeri opera ed. Goldast. Francofarti 1601 p. 213
und noch einmal 266 sq.
CLVIII.
Augsburg. 12 Dec. 1512. *
Conradus Peutinger an Reuchlin
dankt für die Übersendung der Reuchlinschen Übersetzung der
Schriften des R. Josef Ezobi und des Hippokrates ^, hat die
Moria des Erasmus gelesen und gibt sein urtheil darüber ab,
und fragt an, ob das 5. Mos. 14, 5. Pygargus und das bei
Flinius: Pygardus genannte thier identisch seien. Hat Sim-
lers griechische grammatik und Reuchlins busspsalmen durch
Anshelm erhalten und dankt dafür. Ex Augusta Vindeli-
corum prid. Id. decembres. a. 1512.
Gedruckt: 1 = C v. e, e 2* fg.; 2 = J. v. e. e 4 fg; 3 =C. v. e.
U fol. 30» fg.
CLIX.
Stuttgart. (nach 12 Dec. 1512.)
Joannes ReucUin an Conrad Peutinger
bejaht, mit beziehung auf Rudim. hebr. p. 124 und 231 die
von P. aufgeworfene Frage. Vale.
Gedruckt; 1 = C. v. e. e Sab; 2 = J. v. e. fl.; 3 = C. v. e. II
fol. 32»1>.
CLIX».
[Stuttgart.] (Ende 1512?)
Joannes Reuchlin an den jüdischen päpstlichen Leib-
arzt Bonet de Lates^.
Der kaiser sei vor zwei jähren nach Köln gekommen
und sei von den dortigen theologen, namentlich einem durch
die Schwester des kaisers unterstützten getauften Juden, auf
lie grosse gefahr, die in den thalmudischen büchern liege,
lufmerksam gemacht worden. Von dem kaiser zur abgäbe
icis enim qualiter egerit tecum epistolas tuas faciondo imprimi, alioqnin
>ona8 vir habetur. (Sept. 1517.) Böcking, Hutteni opera I, 154.
1 S. oben nro. CXL und GL VI. 2 Vgl Friedlttnder, beitrage b. 64 fg.
186
eines gutachtens aufgefordert, habe er ein solches geschrieben
und sei nun dadurch von den Kölnern in eine Streitsache
verwickelt worden; er beschwöre daher den einflussreichen
arzt, beim papste dahin zu wirken, dass nicht diesen ihm
•feindlichen männern gestattet werde, allein eine Streitsache
wider ihn zu entscheiden. 0. d. (hebräisch und lateinisch).
Handschr. = Berl. mscr. fol. 41 ff.; gedr. := Friedländer, bei-
trage s. 90 bis 98.
CLX.
Weil. 22 Mai 1513.
Sebastianus Sperancius praepositus Brixinensis * Caesareus
et Gurcensis secretarius Joanni Reuclilin LL. doctori
salutem.
Clarissime Doctor. Reverend, dominus mens Gurcensis ^
quom jam pridem ab Augusta thermas petiturus discederem
mihi commisit, ut nomine dominationis suse reverendissim»
coram explicarem tibi ea quse aliis literis duxerat signifi-
canda, videlicet se intellexisse binas literas tuas quibus pa-
trocinium suum imploras. Quod quidem patrocinium com
omni favore et diligentia tanto studio iis rebus tuis prsestare
velit, quantum tu ipse posses desyderare, et hoc indubie tibi
de se polliceri te debere, quod speret omnino dominatio soft
reverendissima tantum apud majestatem imperialem se effeo-
turam, ut hujusmodi negocium ex sententia tua brevi con-
ficiatur, atque majestas Csesarea autoritate sua omnes illas
dissensiones extinguat et tollat. Prseterea injunxit etiam mihi
*
1 Sebastianufl Sprenzer (Spcrantias), geb. in DlDkelsbübl, stud. in Ingol-
stadt) wird beider recbte doctor, erbält 1491 in Augsburg die erste tonsnr,
wird 17 Mars 1513 domprobst in Brixen, 1516 bis IßlS pfarrer in Königs-
dorf und nachfolger des am 29 März 1520 gest bischofs Christoph tob
Schrofenstein. Seine Verwaltung des bisthums Brizen ist eine durch Un-
ruhen mannigfach gestörte , im bauemkrieg muß er flüchten und stirbt
8 Oct 1525. Vgl. F. A. Sinnacher: beitr. z. gesch. d. bischöfl. kircbea
Sähen und Brixen in Tyrol, b. 7, Brixen 1830, s. 179 bis 232. Das tmt
eines secretärs des kaisers und des orzhischofs ▼. Gurk hat er wol beim
antritt seines bisthums aufgegeben, ? l^atthäus Lan^. V^l. über diesoQ
brief: Beuoblin s. 268f
187
K Hieronymus Baldung ^ omnem operam suam nomine suo
ibi in hac re polliceri et quod omnino brevi eas literas a
). cancellario extorquebit quas forte jandudum extorsisset,
lisi gravis SBgritudo illa quse multis diebus cancellarium
»ppressit, obstetisset; deditque mihi bis inclusum memoriale ^
lumanitati tuse consignandum. Quapropter esto boni animi
et omnes curas depone supervacaneas. Eos enim prsestantia
tua nunc habet in curia nostra patronos et defensores, quo-
rum bona opera non dubito dominationem tuam omnia ex
voto brevi habituram. Ego quoque de persona mea, qui
alias dignitati tus6 operam meam quantalacunque sit lubens
obtuli, non prsetermitto unquam, quantum potero prsestare
officium boni amici, adeo ut saltem prsestantisB tuse summa
mea erga se affectio aliquando re ipsa innotescat. Reliqua
lator prs6sentium referet. Yale, ex Yila. 22 Maii 1513.
Gredruckt: 1 = C. v. e. i^; 2 = J. v. e. 1 iii*> sq. 3 = C. v. e. 11
foL 66b sq.
1 Hieronymus Pias Baldung de Leonibas, geb. c. 1483 in Gmünd, im
Oollegium poetaram in Wien gebildet, gebt naeb Freibarg (1506), wo er
iorittiscbe Yorlesangen hält, 1506 wird ihm die leitung jaristischer dis-
(Mitationen neben der lectara poctica, 1510 die lectura institutionom Aber-
tragen. Er wird 1511 mitglied der vorderödterreicbiscben regierong su Ensia-
lelm and 1518, wie es scheint, deren präsident: provinci» nostr» regis
lennt ihn Zasius, dessen freund er ist. Später (nicht nach 1518) wird er
itcb Innsbruck in .die oberösterreichische regierang berufen (letzteres er-
ählt Wolfg. Fabritias Capito in seiner widmang des 2. bnches seiner in-
titationes hebraicsB, Basel 1518, an Baldung). Za erwähnen ist sein verdienst
.m die anffindung des Gajus und Paulus, vgl. Stintzing : Ulrich Zasius Basel
857 8. 319 fg. and KIfipfel: de vita et scriptis C. Celtis (1827) II, s. 114 f.
U gebort zu denen, die Max (1510) zu einem gutachten über die juden-
ificherfrage auffordert, und die, im gegensatz zu Reuchlin, die Vernichtung
Her bücher, mit ausnähme der bibel, für göttlich und löblich erachten.
las gutachten abgedruckt bei Böcking Huttoni opera VI s. 104 bis 107. Der
weifel, den Grätz geschichte der Juden IX noten s. XXXI daran ausge-
procben, dass Baldung zu den aufgeforderten gehörte, lässt sich durch die
unweisung auf vorliegenden brief, wie Grätz es thut, nicht genug stützen.
I Leider ist das memoriale ebensowenig wie die briefe Reuchlins an Mat-
häos Lang erbalten. Die in diesem briefe angedeutete Urkunde ist das,
fani 1513, erlassene kaiserliche edikt, das beiden parteien ntlllsch weisen
^ebot. Vgl. Reuchlin s. 279 und aptefi ;urp. CLXIl|f
188
CLXI.
Coblens. 9 Jnli 1513.
Urkunde Maximilian I. *
Den fiirsten, besonders den erzbischöfen von Mainz, Köln,
Trier, wird der befehl ertheilt, Reuchlins buch gegen die
Kölner ^ überall zu confisciren. Geben zu Gobelentz am
nundten tag des monets Julii : funfftzehen und in dreytzebenden.
Gedruckt, deutsch: 1 =: Pfefferkorns sturmglock A 3*1>; 2 =
beschyrmung h 4 fg; lat. = defensio Fepericomi p. 103 fg.'
CLXII.
Otteubeuren. 1 Aug. 1618.
Leonarduö* Abbas Ottinpurrhanus Capnioni s. d.
Doctissime vir, frater mihi in Domino dilectus Nicokus
EUenbogius humanitate tuse dudum notns, dies noctesque
instat, ut Bibliam sibi graecam coemam. Cum vero hactentu
renalem nullam invenerim, saltem habere nunc cupit Cantir
cum Cant. in lingua grseca. Qunm vero horum librorum tibi
copiam esse non dubitem, maximopere humänitatem tuam
rogatam habeo, ut tabellario qui hasce reddidit tibi litteras,
Canticum Cant. ad me perferendum dare velis. Illico enim
et omni posthabita mora exscribetur, et ad terminum, si ita
voles, per te prsefixum liber ad te integer et ilkasus redibit
Subveni quaeso, humanissime vir, homini litterarum studio-
sissimo, et tantillam moram peregrinari librum tuum non
magni feceris qu»so. Non enim dnbito quin prout es offi-
ciosissimus, tanto tempore etiam otiosus apud te resideret ejos-
modi codex. Yale ex Ottinpurra. Gal. Sext. ^ 1513.
Gedruckt: Schelhorn : amoenitates historise ecclesiastic» et literaruB
Frankfurt 1738, p. 596 sq.
1 S. die bemerkung zu oben nro. CLV. 2 Defensio contra calumniatorei
Colonienses vgl. Reuchlin s. 272 ff« 3 Die Sammlung J. y. e. enthalt Ai
bis A3a einen briefwechsol zwischen Mutian und Peutinger 17 und 25 M
1513, der z. th. über den Reucblinscben streit bandelt. Am 28 Jali 1518
warde ferner das yerdammiingsurtheil der löwoner facultftt gefüllt, dem btld
die der (Ihrigen theologiscbcn faoaltäten folgte. Vgl. Reuchlin s. 283 fg.
and unten 31 Aug. 1513 nro. CLXX. 4 Leonardus] Widemann. 5 Sept
8chelliom, das ich des datums der beiden folgenden briefe weffen in Sext. Ter*
lindert habe, wori^i^s 98 leiobt eotstehen konnte.
189
CLXIII.
Stattgart. 5 Ang. 1518.
leverendo Abbae in Ottenbura Dn. Leon, colendissimo
suo Jo. Reuchlin.
Petis Reverende Abba et domine mi observandissimei
it Gantica Gant, grsece Nicoiao ^ tuo mittam, sane fecissem
n haberem qui nee tibi neque illi hactenus quidquam negavi.
Sed tantus mihi est erga linguarum idiomata et proprietates
Eurdor, ut non valde laborare coDsueverim librum habere ali-
quem in alia lingua, quam in ea, in qua est conditus omnium
primo, semper ipse timens de translatis quse me ssepe quoo^
dam errare fecerunt. Quare Novum Testamentum grsece l^o^
Yetus hebraice, in cujus expositione malo confidere meo quam
alterius ingenio. Sic de cseteris soleo. Quanquam audire
quoque alios non dedignor et multorum intellectus atque
sensa libenter percipio, sicut cibos gusto non ut panem sed
bellaria. Ita inconcinne transtulerunt quisque pro suo judicio.
De contentione multum versata inter me et theologos Golo-
nienses Nicoiaum tuum facio certiorem quod Caesarea Maje-
stas post porrectum ei librum latinum nuperrimse defensio-
nis mese nobis universis ex omnibus partibus mandavit pacem
et perpetuum silentium imposuit. Ut bis literis ^ patet,
qoas hie ad te mitto. Sunt qui putent adversarios meos
pacis futuros esse fractores. Ego pacem prosequar, nisi denuo
polsus gravissima injuria. Yalete feliciter. Ex Stutgardia,
nonis Sextil. 1513.
Gedruckt: Schelhorn, amoenitates (s. o.) s. 597 f.
CLXIV.
Ottobenren. 13 Aug. 1513.
Prater Nicolaus Cubitus Joanni Reuchlin Phorcensi S. d,
Doctissime integerrimeque vir, quas ad patrem meum
reverendum abbatem dedisti literas ^ legi, itaque excusationem
uam quam assignas, cur minus petitum a te librum huc
niseris facile accipio. Ea enim mihi de tua est humanitate
*
1 Nicoiao] Ellenbog. 2 Die Urkunde ist leider nicht erhalten. Vgl«
•ben nro. CLX u. s. 187a 2. 3 S. vor. nro.
190
opinio, ut gratificaturas mihi eis in omnibus quse üacta tibi
fuerint oportuna. Sed et literis tuis admonitus sententiam
mutavi, nee amplius in Teteri testamento aliam quam nativam
linguam in qua primo omnium est editum, tantopere affec-
tabo. Ceterum gratias tibi habeo de literis csesareis mihi missis
quibus et tibi et adversariis tuis silentium indicitor, nam volnp-
tati mihi fuere permaximse ; jamdudum enim optabam, obscceiui
ffimulorum tuorum ora claudi, quatenus quiete et literario otio
liberius fruaris. Yale bene. Abba mens emeritus te pluri-
mum valere optat, et ut aliquando ad nos concedas plurimim
invitat. Ex Ottenbyrra 13 die Augusti 1513.
^ Msc. Eilenbog. lib. II epist. 47. fol. 133.
CLXV.
Stuttgart 13 Aug. 1518.
Joannes Reuchlin an den ChurfÜrsten Friedrich von
Saclisen
überreicht seine Übersetzung des lebens Gonstantin des grossen,
mit einem sehr langen, weitschweifigen widmungsbriefe, in
dem er, unter anfuhrung schweren gelehrten materials, den
versuch macht, Sachsen, Thüringen und Meissner mit Axenern,
Mysern und Tyrigeten zu identificiren. Er preist den regen
sinn des churfürsten für die Wissenschaften, die von ihm ge-
gründete Universität und bibliothek: Hinc illa tua illustris
cunctarum disciplinarum et omnigense philosophise universitaSi
quam a primis fundamentis magnifice plantasti, quam doo-
tissimis viris ceu coronam fulgentibus gemmis adomasti,
quam annona proventibus et stipendiis abunde ditasti. Hinc
illa insignis bibliotheca, te architecto per artificum exqoisi-
tissimorum curam industriam diligentiam et ingenium nuper
ex intimis areis ad fastigium educta, qus8 sit omnium omnis
fbrmae ac conditionis librorum illustre diversorium, quo cogis
hospitari peregrina omnis aetatis et omnium autorum volumina.
Am schluss heisst es: Quo ardentius ad te Saxonesque tuos
confugio, ceu ad Phseacas et Alcinoum Ulysses, ut mo contra
quorumlibet latronum incursus semper tuearis. Ego enun
cum Näsone ^ vera loquor
1 OWd, Trist lib. IV eleg. 8, 6 bis 8.
191
Nunc erat ut posito deberem fine laboram
Vivere, me nnllo sollioitante metu
Qii»qae mensemper placuerant ocia menti
Carpere, et in studiis molliter esse meifl.
Ad quod tu me tibi o illustrissime imperii Roinani eleo
tor totis viribus pacifice conserva, cujus arbitrio et universi-
tatis tuae Vittenburgensis judicio scripta mea perpetuo fore-
sabjecta promitto, Idibus sextilibus. Anno 1513.
Gedrackt: ;= Constantinns magnus (vgl. Reachlin s. 96 anm. 3) K
CLXVI.
Erfurt. vor 22 Aug. 1513.
Petrejus Aprobacchus^ an Beuchlin.
Schreibt auf Mutians aufforderung und spricht seine be-
geisterung für R., seinen hass gegen dessen gegner aus. R.
habe in Erfurt viele freunde: Mutian, der dem zum kaiser
reisenden cburfürsten von Sachsen R.s sache warm empfohlen
hätte, Spalatin, Urban, Crotus Rubianus; R. möge auch ihn
in die zahl seiner freunde aufnehmen, ihn, den Peutinger und
Tritheim nicht verschmäht hätten. Herphorthise.
Gedruckt : = J. v. e. y 4«.
CLXVII.
Erfurt. (kurz vor 22 Aug. 1513.)
Henricus Urbanus 3 an Reuchlin
stimmt von ganzem herzen der R.schen vertheidigungsschrift
gegen die Kölner bei und sendet zum zeichen der beistim-
mnng 4 distichen in Periphronas superstitiones vicio et malevo-
lentia sestuantes mit einigen erklärenden anmerkungen. Yale.
Hand8chr.=Mutiansches briefmscr. der Frankfurter Stadtbibliothek
wo. 189 fol. 134. Gedruckt: = Tentzel, suppl. bist. Goth. p. 116 fg.
1 Auf diesen brief, namentlich den darin enthaltenen etymologisch-
geschichtlichen versuch beziehen sich zwei undatierte briefe Mutians, der
eine an Urbanus mit dem reizenden schluss: audi, qusQso: fuere popnli qui
dicebantur CapnobatsB a fumo. Axeni antem et alii tales fuere. Et sicut
oiim fumosas imagines colebant, ita nunc favent fumo et colunt Janum
Keuchlin (Tentzel, suppl. bist Goth. s. 95 fg.); der andre an Schalbus
(tnscr. der Mut.schen briefe in der Frankfurter stadtbibl. uro. 143 fol. 109t>).
2 Die wenigen nachrichten über F. A. hat Kampschulte: Universität Erfurt
'» passim zusammengestellt 3 Kampschulte a. a. o.
192
CLXVUI.
Btottgart. 23 Aog. 1513.
Mutiano Rufo, Egregio Decretorum Doctori, Viro do-
quentissimo et amico suo amicissimo , Gothse S. F. D.
Qaom antea nihil esset, Mutiane vir omatissime, qaod
mihi plus in partem jocandissim» voluptatis eyenisse jadicaTi,
quam me abs te, ut mea fert opinio, yehementer amari, tom
hoc tempore secundum fatomm seriem tna mihi amidtianon
erit etiam utilius quicqnam, id maxime, quando par studiom
totius yestrse sodalitatis literatorise in rem meam accesserit,
quod et Petrejus Aperbacchus et Henricus ürbanns ^ cum
tuis literis pollicentar, in quibns onus et idem communis Deo
gratia, omnium vestrum conatus ostenditur diligendi mel
Unde coDSolabor tot patronis adjutus quod animo non fracto,
quantavis in senecta, vincam qüsalibet adversa. Ut est equos
generosus, etsi sit senex, tamen in maus animum suum non
dejicit, quod Distichon Orestes in Sophoclis Electra loqnitor *,
Tu vero, quantam fenestram ad bene sperandum mihi
patefeceris, credere vix queas; cum promissa justissimi Prin-
cipis nostri ^ (jam enim coepit mihi tecum fore communis)
tantopere mihi exoptata recitaris. Fecerat idem Spalatiniu
mens, qui similiter negotium gessit ad perficiendam omnem
voluntatem meam. Non deerit quoque Dux meus \ ttd Ducis
amicissimus. Quare deinceps non sola veritate, qua sum hao-
tenus defensus, verum una etiam a potentissimis hominibtu,
qui et veritatem amant et oderunt calumnias, favore tuebor,
si quacunque audacia Imperialem pacem fregerint adversariL
Omnibus enim partibus Imperator pacem mandavit ezpri-
mendo nomina ductorum belli, üt in hac Charta ^ videre licet,
1 Die briefe des Petrejus nnd Urbans s. o. nro. CLXVI und nro. CLXVU,
eio gleicbzeitiger brief Mutians ist nicht erbalten. Über die Erf^ter sodt*
litas ist gleichfalls auf Kampschulte a. a. o. su verweisen. 2 V. 36 sq*
MKtp yocp Xnno^ euyev^^ xav ^ yipto^f h totai 8e(vot( Oufjibv o&x ajccoXsocv. 8 Prin'
cipis] Friedrich der weisCi kurfQrst von Sachsen. 4 Duz] henog Ulrick
Ton Württemberg. In welcher weise dieser sich für sein interesBe verwindte,
zeigt sein brief an die Pariser theol. facultilt vom 14 Juni 1514 s. noten.
5 Über diese nicht erhaltene Urkunde oben nro. CLX. •• 187. «. 2.
193
quam tibi mitto conjtinctam. Quanquam nesoio, quid portenti
quotidie minentur, ut sunt supra modum et modestiam nimis
temerarii. Sed sperandum est vivis joxta Tfaeocritum. Nam
virtus etiam cum naufrago enatat, quod in Ulysse apud
Phseacas vidimus. Jactabunt se forsitan yel Romse, vel coram
aliquo incompetenti judice per abondantiam pecuniarum sua-
rum saltem ex matronis et yidtÜB corrosarum, semivacuum
marsupium meum superare posse. Sed quom famam meam
intueor, quod Optimum in humanis est, tum quam vis revera
tenuis ego vitse homo et nunc sola agricultura victum quseri-
tans nuUis stipendiis principum aut civitatum donatus sim;
tarnen acerbissimam egestatem ante feram, quam famam ne-
gligam. Ad quod me hortatur Demosthenes Olynthiacoram
tertio qui ait: outi aco^povcov ouSe y^^^^^^^ ^otIv avOpcüTrov
TOixOTa övsi^Y) (pepsiv ^ id est: Non utique modestorum, neque
generosorum est hominum, deficientes quippiam propter ino-
piam pecuniarum belli, facile talia opprobia pati.
Sane multo maxime Friderici rerba me confortant, op-
timi Principis, quse sunt oraculi penw me loco: „Wir wollen
In nit lassen hinziehn'', cujus tu Hierophantes. Sed magnam
de me es meritus gratiam, immo ingentem, quam tibi referre
quidem, Deo concedente, possum; at Principi non possum,
certe ob magnitudinem clementissimi animi erga me sui, quem
per epistolam ^ ineffabili sua bonitate ipsemet mihimet ipsi
ostendit; et Spalatinus ab ore Bernhardi de Hirsfeld, princi-
palis cubicularii quoqüe promisit, tuque jam pridem divina
responsa plane confirmas. Ne igittir interea non agerem,
quod foret in principem gratitudinis indicium, constitui me-
com yel aliquantulum muneris ei etsi minimum reprsesentare
magis quam omniuo nihil offerre.
In tam igitur brevi temporis momento, tanta licet con-
structus molestia et tam importabili pressus cura, tamen ad
laudem incly ti ducis Friderici nationisque tusß , vitam Con-
ßtantini Magni, majorum suorum propinqui e grseco in lati-
1 Ol. 3, 20. 2 Die briefe des hcrzogs Friedrich und Spalatins sind
leider nicht erhalten. Vgl. auch unten 31 Aug. 151 3, nro. CLXX.
Reaohlin 1^
194
num transtoli cum prttfiUiane honoris \ Eam libellnm chal-
cographus adlrao usqve hodie typo imprimit ad nnndinas
proximas Francophordiensis ventun ductarusw Unde non dn-
bium est ad te quin eat Ego curabo diligenter, ut illnstris-
simo Dnci emporio mittatnr.
Quod autem Caesareaneos ais male de me sentire, pro-
fecto non omnes ita sentinnt, sed forte, quorum ab ore sunt
nbera subtracta consilio meo, etiam me ignorante. At ebo-
duml qui in domibus Regum sunt, mollibus vestiantur. Non
erit mihi grave illorum susnmim. Tu reete atque vere meam
innocentiam defendisti de auro judaico quod nunquam cupifL
Nullo cnim vitae mee tempore Tel aurum Tel argentum, ant
«3ris alicnjus monetam a Judaeo, vel Judsea, Tel eorum looo
ac nomine unquam accepi neqne per me, neque per alinm
quenquam neque aodpere speravi. Quod in oculo speculari
de mendacio Pepericomi 22 ' palam attestatus aum, idqne
nuUis hactenus scriptionibus adversarii negare ausi fuemni
Quid in aures autem qnorumlibet mentiantur, scire nequeo.
De nummi ducalis mimere, cui inscribitur: ,,Elector Im-
periique locum tenens gwpralis'' ago tibi non Iotos gratias.
Vidi, vidi ab ipsis Lydis qui, auctore Herodoto, primi homi-
num argenteum nomisma percusserunt, usque ad hanc setatem
nihil absolutius. Hoc illud est, Mutiane, quod ante annos
quam plurimos mens mihi animus per Filiam vocis prsesa-
givit, denuo fore aliquem Fridericum, qui rursns mundani
freni rector fieret, quod Spalatino quondam scripsi '. Nunc
per spiritum prophetia nos deficit. Cujus band absimile
scripsit Joannes Picus, Gomes Mirandulanas, omnium se?i
nostri (quod bilem pluribus sopbistis et stomachum movent)
doctissimus et litteratissimus in conclusione Cabalistarum an-
tepeuultima sie : „Sapientes Israel post cessationem prophetiffi
per spiritum prophetarunt per Filiam vocis."
Ego itaque reperi ante annos quatuordecim a veteribus
Cabbalistis super verba Salomonis capite 30 : „umelech al kum
1 Vgl. oben uro. CLXV. 2 Mendacio 22] augenspiegel fol. XL*-
8 Ein brief Kouclilins An Spakitin vor dem Zeitpunkt, an dem wir stehn,
ist nicht erhalten. Spalatin erzählt von einem aus d. j. 151 1, vgl. Reuolilin
8. 52. a. 2.
195
immo" ^: quod nostra translatio inepte legit ita: „Nee est rex,
qni resistat ei",/oerte antiquissimo charactefe notatum in
hanc sententiamr'ftegnabitque A. L. C. V. M prope eum quod
tunc Hebrseorum qiridem interpretati sunt: Regnabit Albertus,
Ludovicus, Conradus, Vredericus, Messias prope eum, pntantes,
sunm Messiam venturum post Fridericum tertium propter
literam M. Non enim cogitabant, ipsum fuisse habiturnm
haeredem, qui Maxsemilianus diceretur. Sed eventus dissi-
pavit consilia eorum. Ego igitur interpretabor , post Vrede-
ricnm tertium regnare Maxsemilianum et prope rursns alium
Vredericum. Nam litera Vau intelligitur in hoc Oraculo Di-
gamma Aeolicum, prsssertim cum Noteriacon agitur, quod
artis Gabalisticae genas secundum esse perhibetur. Sed hsec,
si Dens tranquillitatem studio nostro concesserit, posterius
per libros tractabimus K Accelerandum jam mihi est ad so-
dales nostros, Urbanam et Aperbacchium ', ut eorum cuilibet
vel unum versuai Epistolse dare queam in tanta festinatione
et aliorum negotiorum circumstantia, ne se neglectos putent.
Nam hsec ad lucernara scripsi (xA Sta. Vale feliciter amicis-
aime Mutiane, et pacem mihi procura cum omnium stndioso-
nun &Tore. Ex Stutgardia 11 Cal. Septembr. Anno 1513.
Jo. Reuchlin, Phorcensis, LL. doctor.
Gedruckt: = 1 Hekeliimanipulus primas epistolaram singalarium.
Dresdae 1698. nro. 4 a. 10 bis 16; 2 =: Tentzelii sapplementum
historise 6othi|ii0e Ib s. 17 bis 22.
CLXIX.
Stuttgart. 22 Aug. 1513.
Joannes Capnion an Heimicli Urban
fhnkt für seine freundschaftliche theilnahme ^, schickt ihm
1 Sprüche cap. 80, v. 31. Die angeführten worte, wörtlich: ein künig
nichtauftrirten gegen ihn, bedeuten wol: ein könig, dem niemand wider-
stehen kann. Von der kabbalistischen Spielerei Reucblins ist natürlich nichts
KU halten. Ich erinnere mich, dass irgendwo diese stelle Reuchlins benützt
worden ist um Mhn zum propheten der reformation zu stempeln. Ein ge-
naues betrachten der stelle zeigt freilich leicht, wie ungegründet das ist.
2 Ist bekanntlich später durch das Werk: de arte cabbalistica libri tres
1517 geschehen. 3 Der brief an Aperbach ist nicht erhalten , an Urban
9. fg. nro. 4 Oben nro. CLXVII,
196
das kaiserliche mandat, das beiden parteien stillschweigen
auferlegt und fordert ihn auf: Tu hoc Csonm mandatum üac,
ut pro rostris pablicum fiat. Ex Stuttgaid, 11. CaL Sepi
a. 1513.
Handschr. Mot.s briefinscr. nro. 188, fol. 133l>; gedruckt: =
Tenty^el, soppl. bist. gotb. s. 115 fg.
CLXX.
Stuttgart 31 Aog. 1513.
M. Georgio Spalatino \ viro disertissimo ducum Saxonis
literatissimo phrontista^, amico suo colendissimo. [Joannes
Reachlin] s. d. p.
Quom omnia in te amplissimarum virtutum toarum que
in rem meam sint prseconia mecum ipse recenseo, diser-
tissime Georgi, nescio quid cui prseferam, nihil infeiius, omni»
summa, primum eruditio et disciplina, deinde^ ingenii tui bo-
nitas et altitudo animi, tum benevolentissima humanitas qua
me prosequeris, sed post voluptatem quam ex tuis laudibus
eoncipio nihil mihi utilius in prsesentia suecurrit, quam refe-
rendsß gratise liberalissima voluntas tua , qui de me tarn fi-
benter, tam amice, tam efflictim, tarn honorifice ad inclybnB
ducem ^ et apnd intimos cubicularios sermonem babueris, sola
recordatione amoris erga te mei, quod perinde atque pecoluM^e
gratitudini dandum est.
Unde oritur illa nobilis illustrissimi principis consolatio,
qua me confortat, in tnrbulentissimo adversitatis mese stata,
bis verbis *: „So ist unnser begerung, Ir wellet unns des
durch ewer schryben berichten, so wellen wir unns darauff
so vil sich mit ichten leiden wil, ewer bitt nach, gnedigUch
dar Innen gegen euch erzeigen, dann euch mit gnaden sinl
wir gantz geneigt", quod plane ingentem munificentissimumqne
1 über Spalatin vgl. Schlegel bist, vitae G. Spalatini, Jen« 1793;
J. Wagner: 6. Spalatin und die ref. der kircben und schalen in Altenbnrg
1830; besonders Nendecker und Prellcr: G. Spalatins historischer nacblass
und bricfe, Jona 1861. 2 Ducem] Friedrich von Sachsen. 3 Ausser
den hier angeführten Worten ist von dem briefc des hcrzogs nichts bekanDt,
Vgl nro. CLXVTII und unten s. 197.
197
animum erga me ducis xax' e^o^iov ostendit. Quem si non
diligorem, immo si non maxime amarem et non maximi fa-
cerem, ingratissimas et tui absimilis esse jure optimo judi-
carer. Ego vero non tantum amo, verum etiam observo tan-
tum principem, quo nuUus in imperio Romano prsestantior,
nullus firmior, nuUus formidabilior, cujus ope, cujus auxilio
injustissimis calumniatoribus facile resistam, accedente pariter
adjutorio mei ducis ^ qui me non deseret, sed nunc in castris
est Csßsareanis.
Fuit igitur officii mei gratum me Friderico nostro exhi-
bere, cujus pollicitatione haud mediocriter delectatus sum.
Nam Mutiano ' illi utriusque nostrum amantissimo haec verba
dixit: „So hallten wir auch Reuchlin für ainen fürtreffennlichen
mann, unnd wellen Ine nit laßen hinziehen^. Sed in tam
brevi tempore inter tot molestias cnrasque quid possem digni
muneris reti'ibuere? cum jam toga cedat armis, non arma
togse, nisi aliqoid quantumcunque minntum chartario calamo
excudam, quo pateat me beneficiis incensum, Friderici summa
virtute principis gloriam ardere, ac nomen colere, colendum-
que Omnibus exhibere, propter quem et prosapiam Saxonum
patriamque Mysiorum et Tyregetarum populos callaudem *.
Hunc igitur libellum utcunque potui exiguis lucubratio-
nibus edidi, quem ad te mitto, ut et legas et quid insit
principi ostendas. Mitto etiam Caesaris Mandatum in quo ex
omni parte inter nos pacem imperat et silentium. At quum
soli ductores belli expressis in eodem verbis nominantur:
Pfefferkorn, Arnoldus et Reuchlin, oro ut diligenter apud du-
cem instes , sua magnificentissima dominatio dignetur apud
Imperatorem super eo mandato declarationem impetrare, scilicet
'qgüid intentio Majestatis suae fuerit etiam de adhserentibus et
quibuslibet sua vel alterius interesse putantibus, quare hoc
mandatum non solum ad nominatos, sed etiam ad universos
et singulos adhserentes fautores et sua vel alterius cujusque
interesse putantes extendendum et extentum esse Caesarea
1 Ducis] herzog Ulrich von Würtemberg. 2 Mutiano] vgl. oben Reuch-
lin an Mutian 22 Aug. 1513. 3 Vgl, l^euchlips vorrede zum Constantinus
ma^nus. Oben nvo. CX^XV.
198
Majestas velit, declaret et decernat. Quare nihil mihi jam
gratius effeceris, quanquam de jure inesse videatur.
Habes quotidie, ut arbitror, ad ducem tuoB nuncios et
tabellarios, cum quibus et libellum hunc.meom com tuis una
literis mittas, et quicquid egerit apud Imperatoren!^ recipias
mihi postea transmittendnm , etiam meis expensis, si fuerii
expensarum dignum. Nam semper nescio quid mdnantor et
parvi et pravi homines, quod ad Curiam Romanam citare me
prsesumant, quod non tam abhorrerem, si ^
sie dives mihi esset, ut illis. Nosti scripturam: Comedunt
domos viduarum et arant in yitula proximi, ut inveuiant
propositiones \ Ego autem rus colo et sola vivo agricola-
tione, nee stipem mereor ullius vel principis vel ciyitatis,
posteaquam altera immo alia ConfcBderatio ecepit et Augustam
a nobis quam remotissime translata est. Nee ullo sum aat
fui tempore mercenarius patronus. Tu facito ut frater et
yale foeliciter. Nequeo pluribus quia calami^ finditur ^ fran-
gitur et crepit medius. Iterum optime vale, constantissime
amice. Ex Stutgardia. Prid. Eal. Septembres Anno 1513.
Joannes ßeuchlin Phorcensis LL. doctor.
l = Autograph Reuchlins in der handschrift des henu bibl ztt
Wolfenbüttel 86. 10. extr. fol. bl. 4; bl. 5 die adresse. (Diebandschrift
626 bil. in fol. enthält einige briefe an Spalatin z. b. von Jacob Faber,
einige autographen von Luther und Melanchton, hauptsächlich biiefe
von und an theologen aus der zweiten hälfte des 16 Jahrhunderts.)
CLXXI.
Stuttgart. 31 Aug. 1513.
Joannes Keuchlin Phorcensis an Jacob Faber ^.
Vertrauend auf die freundschaftliche gesinnung, die Faber ^
in seinen werken oft ausgesprochen, wage R., ihm einen tra»*
rigen brief zu schreiben. Er wäre seit mehreren jähren von
den Kölner theologen verfolgt, die auch schon andre ja-
risten, z. b. den Peter Ravennas ^ geplagt hätten. Das ge-
1 Eine kleine lücke in der handschrift. 2 Matth. 23, 14. 8 Fing
ausgestrichen vor finditur 1. 4 Über Faber vgl. oben nro. CXI. 5 Faber]
den namen gebraucbt auch Hütten zu einem Wortspiel: Fabrum, qui philo-
sophiam exquisite fahr! fecit illustrato Aristotele. An Pirckbeimer 25 Okt
151S bei Böcking I, s. 216 v. 26 f. 6 Vgl. Mather: aus dem oniv.-
199
sohahe wol wegen seiner Verdienste um die hebräische spräche.
Qaodque non ignorarent, me ante omnes annis citra quadra-
ginta rarsas Alemannia scholam grseca elementa docuisse,
qu8B ipse ego quondam in vestra Gallia ex discipulis Qregorii
Tiphernatis adulescens Parisii acceperam anno Domini 1473 quo
in tempore illic et Joannem Lapidanum theologise doctorem
in grammaticis ad Serbonam, et Guilielmum Tardivum Ani-
ciensem in vico S. Genovef» et Roberthum Gaguinum apud
Maturinos in Rhetoridn pneceptores audivi, cum essem e fa-
miiia Marchionis Friderici Principis Badensis, nunc Episcopi
Trajectentis oupifotTirnic K Demum post aliquot annos e
Suevia rediens ad Parisios Georgium Hermonymum Spartiaten
grsece docentem assequutus sum. Cunque optimarum litera-
rum Studiosi omnes nostrates confiteantur se grseca et hebraica
me autore primario didicisM, non potuit adversariorum bar-
barorum mera superbia aequo animo ferro tanta meae famse
pr^conia, perssepe formidantium, quod ornatioribus doctrinis
imbuta posteritas, puerilia studia et aniles disciplinas, quse
jandiu in nostra consuetudine versantur, contemnat. Gegen
diese angriffe habe er sich vertheidigt, schicke ihm die schrift
und das erlangte kaiserliche mandat, und bitte ihn, die ver-
theidigungsschrift der Pariser fakultät zu überreichen und bei
ihr warm zu seinen gunsten zu sprechen. Ex Stutgardia, ad
circiter prid. kal. Sept. anno 1513.
Gedruckt: 1 =J.v. e. y^ bisv. 3»; 2=Bul8eus, historiauniversi-
tatis Parisiensis VI, p. 61 bis 63; 3 = Hermiiyard, correspondance des
reformateurs dans les pays de langue tengaise I, (1866) s. 9. 15.
CLXXII.
Mainz 9 Sept. 1513.
^^Jacobus Hochstraten Inquisitor Coloniensis an Reuchlin
citirt ihn, ut ad diem sextum proxime post ejusmodi citatio-
nis executionem compareret Moguntise.
Vgl. acta judiciorum (vgl. Böcking suppl. 11, s. 100) A 2a.
und gelebrtenleben im za. der ref., Erlangen 1S66, s. 95 bis 12S, 371 bis
895.
1 Über die bier genannten personen v^l. I{erminjar4 %» (^t o« und
Reucbliq 8. 9 ff.
200
CLxxra.
Mainz 27 Sept. 1613.
Dekan und Capitel der Mainzer Kirche an Eeuchlin
fordern ihn auf, nach Mainz zu kommen, da die processver—
handlung bis zum 12 Oktober verschoben sei ^
Vgl. acta judicioram B 8^ fg.
CLXXIV.
Erfurt. 15 Okt. 1513.
Henricus Urbanus an Keuchlin
entschuldigt Mutians schweigen mit seiner krankheit und
wünscht, dass die Erfurter facultät den verdammungsurthei-
len der übrigen nicht zustimmen möge. Ex Erphurdia, natali
Vergiliano ^.
Haudschr. : mscr. der Mut. briefe uro. 162, fol. 120l>; gedr. =
Tentzel suppl. bist. Goth. I, S. 108 fg.
CLXXV.
Stuttgart. 30 Nov. 1513.
[Reuchlinus Jacobo Wymphelingo] ^ S. D. S. Unus. Duo.
Tres. Quartus.*
amice Wimphelinge ^. übi nunc est ex omni fratrum
1 Über die eiuzelheiten des Mainzer processes s. Reuchlin 8. 290 ff.,
über unsern brief s. 294. a. 4. Nachricht von denselben gibt auch Mutian
an Urban die larvarum 1513 (Tentzel suppl. I, 101). 2 Über die be
mühungen der Erfurter hnmanisten , seitens der Universität ein günstiges
urtheil zu erlangen, vgl. auch Mhtian an Urban 15 Okt. und undat (brief-
mscr.) nro. 125, fol. 98b; Tentzel I, p. 97 fg.; nro. 126 fol. 99a ungedruckt.
3 Über Wimpheling vgl. Wiskowatoff. Berlin 1867. 4 Einen sinn
der forme!: unus, duo, tres, quartus vermag ich nicht anzugeben. 5 Wia-
pheling war kein eifriger Parteigänger Reuchlins, aber noch weniger eil
anhänger der gegner. Der vorliegende brief mag zum tbeil geschrieben
sein, um ihn zur thätigen Parteinahme zu bewegen. Vgl. Gott. gel. ans.
1868 8. 1679. Das gelang freilich nicht Von Wimphelings theilnabme
am kämpfe ist nachher ebensowenig bekannt, als vorher. Ohne zweifei aber
waren seine gesinnuugen für Reuchlin die der freundschaft und anerken-
nung und er stimmte wol mit Erasmus überein, der ihm schrieb (Basiles
1514 XI kal. Oct.) Äbsolutissimum virum D. Joannem Reuchlin tot literis,
tot Unguis prmlitum, ut plura corda quam Ennius habere videatur, unicam
mea sententia et totius Gerinani«9 d^cus lumen et ornamentum, tarn procal hioQ
201
Pr»dieatortim in Alemanniee provincia numero, qui me fraterna
charit^te , quam de Ulis longo jam tempore, imo longissimo
et consiliis ineis et auxiliis meritus sum prosequatur? Sic
enim Socrates apud Piatonis Timseum ejulat. Et heu prisca
fides! Nemo herculel Nemo. Magis autem quassato jam
ia tertium mihi annum et a latronibus vulnerato non est, qui
opem ferat, non est, qui consulat, neque Sacerdos, neque
LeTita, prsedicatorum prsesertim eorum, in quos tot et tauta
beneficia contuli, ut illa suis literis attestentur \ satis enunciare
non posse. Denuo Samaritanus, id est, secundum etymolo-
giam suam, observator quidam, elegans Scotista, in tempore
succurrit, evangelicam observans regulam, ut asini proximum
©x puteo absque nocumento traheret. Et subito Dens, ecce
Deus! in me namque comprehendendo, prsedicatores ita sunt
^Xcoecati, ut nee Evangelium professionis suse imitantes, nee
^cclesise canones, neque modum, neque modestiam norint.
üogavi namque Dominum in Dothan et dixi : percute, obsecro,
tanc gentem csecitate, percussitque eös Dominus ne viderent
^t ne agnoscerent viam ^
Quod luce clarins intelliges. Nam 17 kal. Octobres '
Jacobus Hochstraten, prior Coloniensis Praedicatorum, qui se
i^ominat inquisitorem provinci» Moguntinse *, cum tamen is
tieque sit neque esse possit ex ordinis sui constitutionibus,
taisit ad me scripturam privatam et non authenticam, nee
ipse nuncius de commissione sua fidem fecerat, qua me cita-
vit, ut essem Moguntise post earum litterarum insinuationem
8exta die, hora mane octava, ut viderem contra libellum
meum oculare speculum procedi rigorose ut ipse ajebat, pro-
cessu, nemine accusante, nuUo deferente aut denunciante, sed
sola temeritate sua ac superbia. Jam sentis volandum
abesse doleo, ut »gre literis etiani coUoqui liceat. (Ricgger amoen. lit.
Friburg. II s. 377.)
1 Vgl. oben die briefe nro. LXXXVIII ff. 2 Vgl. 4. Mos. 16, 14.
3 Naeb den akten ist diese Zeitbestimmung nicbt richtig, Hocbstraten schickte
den brief am 9, Renchlin sollte am 15 Sept. erscheinen s. n. CLXXII.
4 So nennt sieb Hochstraten nicbt, sondern inquisitor Coloniensis, volens
jnrisdictioncm snam . . in moguntina provincia exercere . . Acta judiciornm
A iia.
202
mihi fuisset a Stutgardia Mogantiam spatio 22 «iiHkjimn
alemannicorum , qu» faciunt plus quam oentum et^^cem,
leucas legales ^ idque in diebus qoatuor cum dimidio, in causa
tangente rem maxime arduam, scilicet famam, honorem Bt
capitis diminutionem. Misi procuratorem ' cum mandato, ut
Jacobum illum Prsßdicatorem cum suis complicibus, erat eDim
suortim fraterculorum caterva stipatus, judicem recusaiet nt
inimicum mihi atqne libellis meis quam maxime suspectom.
Quod docebam per multos articulos ^ in scriptis exhibitos ad
quorum veritatem probandam in continenti me obtuli coram
arbitris juris compariturum, et nominavi pro mea parte vi-
carium episcopi Wormaciensis \ petent, et ipse suum nomi-
naret arbitrum , coram quibus ea suspicio legitime veniret
probanda; prent de jure.
At frater Jacobus refutavit ac renuit ire via juris, sed
ut ipse cum suis contribulibus adversum me hactenus con-
suevit, violentia facti elegit et recusationem admittere noloit
A quo gravamine mens procurator appellavit ^ ad sedem
Apostolicam, cui Apostolos refutatorios ille dedit Et sie finita
est hsec instantia. Postea vero me nesciente frater Jacobus
factus est pars, qui prius voluit esse judex, et a domino Mo-
guntino tanquam ordinario loei etiam adminiculo imperialis^
mandati surreptitii et obreptitü delegatos quosdam impetra-
vit commissarios omnes Thomistas et mihi quam snspectiasi-
mos, sibi autem amicissimos, quibus suam prsetensam juris-
dictionem subdelegavit.
Cumque jam vellent alterum processum, imo alium contra
libellos meos instituere, timentes ne forte in mea prsesentia
e jure nihil agere possent, affixerunt circiter 6. Kai. Octobres ^
mane ad valvas ecclesise majoris Moguntise loco citatioiiis
quoddam generale edictum, non inserta uUa commissione, naß
uUo expresso nomine citandorum, in hanc sententiam: «ut
quisquis sua putaret interesse, compareret hora tertia ejus-
*
1 Centam et decem] prope nonaginta sagen die acta a. a O. 2 Pro-
curat.] Petrus Staffel de Nürtingen, wie aus den acta zu ersehen. 3 Ar*
ticulos] s. acta iud. Bb B ii«. 4 Vicarium] Johannes Wacker s. o. U99.
5 Acta iudic B üb fg. 6 Imp. mand.] Ein solches , um diese seit er-
schienenes ist Dicht erhalten. V^^l. über die erzählang Reachlin s. 292«
203
m diei postmeridiana ad videndum procedi contra oculare
Senium Johannis Beucblin Phorcen.^ Itaque hora tertia ejus-
m diei sessionem publicam babuerunt in ambitu ecclesise majo-
Moguntin», ubi frater Jacobus Hocbstraten vel de alta platea
hibuit articulos loco libelli absque ullo adversario, cui datus
t terminus ad probandum die crastina immediate sequenti,
me hora octava. Tunc eodem die processit ad testium
aminationem eorum, quos secum adduxerat ordinis sui,
mine adversante. Super quo prsefixerunt terminum ad hö-
rn tertiam ejusdem diei postmeridianam ad concludendum
causa. Qua hora veniente concluserunt, quia, ut concupi-
rant, non babuerunt adversarium; et interposuerunt decre-
m, quid in ea causa conclusum esset et pro concluso ha-
ndum : „ statu entes terminum pro ferenda sententia definitiva,
[ proximam diem juridicam^.
Quam quidem sententiam et frater ^ Jacobus, qui fuit pars
commissarii una simul pariter omnes inter se contra li-
illum meum dam conceperunt, videlicet, ut publice trade-
tur igni comburendus, in medio fori Moguntise. Quapropter
ria tertia proxime prsecedente promulgaverant in ecclesiis
iblice mandatum ' quod quicunque haberet libellum, oculare
eculum, nominatum deberet offerre ad manus inquisitoris
b poena excommunicationis. Ortus est igitur non mediocris
multus inter studentes juris et doctores quosdam universi-
bis, aliosque ibidem quam plurimos dicentes: „se nunquam
m maleficum processum ac tam iniquum audivisse, neque
ä^isse, ubi tantopere cuncta prsecipitarentur cum injuria et
ajunt, nulliter." Quo moti reverendi et venerabiles domini,
canus et capitulum ecclesise cathedralis, conabantur ad hoc,
apud eosdem impetrarent aliquantulam dilationem sententise
nceptse quia sperarent ad scripta eorum me personaliter
nturum, tunc vellent de mediis concordise cogitare in rem
riusque partis.
Prsßdicatores autem jam divulgaverant me nunquam esse
»nturum, nee me andere illorum vultus aspicere ; quare accep-
runt eandem dilationem usque ad quartam feriam post diem
1 Fratres 1. 2 mandatum] vom ß Oktober, Acta B iiib f.
i
204
S. Dionjsii ^ in qua ferenda esset sententia mane ejusdem
diei hora octava. Quid multis? Decanus et capitnlimi velo-
citer id negotium totum ad me scripserunt. Et ego mox
aderam in die S. Dionysii. Caterva aut^m fratrum sdentes
duos tantum dies interesse usque ad feriam quartam ferenda
sententise nulla media concordia ejus oblata voluerunt accep-
tare, nisi quse mihi essent probro et aeterno dedecori fhtora.
Ego vero nolui esse crudelis, qui famam negligerem. Unde
omnia famosa recusavi et coram notario testibusque a tantis
gravaminibus tam futuris quam prsesentibus , appellavi ad
Sedem Apostolicam. Videntes autem domini de capitulo, quod
prsedicatores malitiose fraudulenterque diem de die traherent
blandis verbis, ut nihilominus ad sententiam ferendam quam
de combustione librorum meorum jam inter se clam conce-
perant, irrefragabili spe venirent, et per hoc sive jure seu
injuria famam meam Isederent, ipsi negotium totum et causam
omnem cum celcri nuntio ad reverendissimum archiepiscopum,
dominum Moguntinum tunc in Astbaffelnach ^ existentem, per
literas miserunt, qui confestim ^, mox, illico suis commissariis
rescripsit, ut actum suspenderent ad mensis spatium, de vo-
luntate inquisitoris et suorum etc., sub spe bonse concordise,
cujus sua dominatio pollicita est media invenire. Sin autem
noUent consentire in suspensionem, tunc revocavit eos, ne
ultra procedereut, alioquin declaravit acta per eos et agenda
nullius esse roboris ac firmitatis, imo nunc pro tunc ea omnia
cassavit, irritavit, adnullavit et nulla esse voluit pro meliori
forma.
Jamjam aderat terribilis ille dies sententise ferends6,
quse fuit quarta feria *, in qua creatum est luminare minus
ut praeesset nocti ^ : et hora mane octava cum nondum re-
diisset a domino Moguntino nuncius praememoratus, nee antea
aliquis adversariorum meorum sciret quicquam de nuncio
misso aut remittendo venerunt et pavonum gressibus incesse-
runt amplissimi patres et fratres prsedicatores cum suo in-
1 Quartam feriam] 12 Okt., acta jud. B 3. 2 Astliaffelnach=A8chaf-
fenburg. 8 Confestim] brief dos erzbischofs von 12 Okt. die acta B 4»
geben auch nur eine inbaltsangabe desselben. 4 Quarta] 12 Okt. 5 Crea-
tum est] Gen. 1, 16.
205
uisitore irruentes turmatim certe cum ingenti pompa, et si-
lul doctores theologiae plurimi, et de Colonia et de Lovania
t de Erdfordia, ut dicebatur, quos secum adduxei*ant. De-
ique trecentos etiam dies donaverunt indulgentiarum ex
besauro Ecclesise catholicsB omnibus quicunque huic actui
»dessent, unde aceurrerunt plus quam mille bomines, cupientes
idere finem. Jamque pro tribunali sedere cooperant graves
Ilse columnse ecclesise, sub quonim pedibus terra tremit, ac
ina cum eis sedet et prsetensissimus inquisitor tanquam Judas,
volui dicere judex, qui prius fuit pars, tum ecce! accurrit
nuncius archiepiscopi cum mandato superius commemorato,
quod illis requisitus notarius insinuavit, clara voce legendo
coram omni populo, erat enim in lingua teutonica conscriptum,
et deciderunt vultus illorum pronosorum, ut vix hiscere quirent.
Tunc surrexit Jacobüs ille de alta platea et protestaba-
tar de denegata justicia, profecto nimium frivole et super
quam ferri decet temerarie, contra tantum et tam reveren-
dissimum dominum Moguntinum, qui non denegavit justiciam
8ad fovit. Sic enim constituitur in Concilio Carthaginensi IV :
«Studendum est episcopis, ut dissidentes fratres, sive clericos,
live laicos ad pacem magis, quam ad Judicium coerceant". Et
IOC maxime quacunque in causa, quando Judicium oritur ex
'dio aut longinqua inter se lite, ut est in nostro casu. Nam
iß in concilio Agathensi continetur. Unde Honorius tertius
lardinali S. Praxedis ita scripsit: „poteris ad componendum
Iterponere partes tuas et interdum aliquid severitati de-
rahere". Iccirco mentitus est Altiplatensis \ quod sibi de-
egata fuerat justicia.
Hoc modo confusi rubere, imo quidam eorum livore
allidi a conspectu hominum se subtraxerunt, per quendam
mbitus illius strictum angiportum in domum vicinam canonici
escio cujus, scilicet beatae Virginis ad gradus, cum multa
ibsannatione insequentibus pueris et stridentibus adultis cum
mnium voto et imprecatione hac non occulta: „Utinam fratres
iti arvales ipsi comburerentur, qui huic viro bono voluerunt
icere injuriam et irrogare infamiam**. Ego abii tandem et
1 Altiplacensis 1.
206
po6t meam recessum ex Mogantia furibandus iste fratercnlm
nomine Inquisitor, appellationem contra reverendissimom do-
minum Moguntinum misit ^ et ei cum notario et testibus io-
Binuavit, ac nihiiomious ad valvas ecclesise Moguntinse eandm
appellationem intimavit cum insertis atrocissimis injuriis, no-
minatim in hsec verba sie dicens: „quod ipse archiepiscopns
temere de facto iniquum ponendo impedimentum suis litteris
ejus sigillo communitis in figura judicii tempore facienda
sententiae publice lectis et publicatis suos ad hnjnsmodi is-
quisitionis negotium et in causa fidei deputatos commissarios,
quos in suspensionem causse ad mensem consentire nolnerinms,
expresse revocasse dicitur et revocavit in Orthodoxie fidei et
ecclesise catbolicae Isesionem, processus fidei sinceriter et le-
gitimi instituti irrisionem et illusionem Christi fidelium et i
nostri officii scandalum, justitiae impedimentum ac in gravissi-
mum et intoUerabile nostrum damnum pariter et grav9>m6a^'
Et caetera multo turpiora.
Quo factum est, ut appellationibus nostris reverenditfi-
mus dominus Moguntinus detulerit et amplius in causa noflirr
manus apponere nolit. De quo egi maximas excellentissiBi»
dominationi.^ gratias. Et sie praedonum strictos evasi gladiofi
et ' dominus Dens erat mecum, quum alieni insurrexerunt ad-
Tersum me et fortes quaesiverunt animam meam et non pro-
posuerunt Deum ante conspectum suum *; iccirco nunc wi0
vere , quia misit dominus angelum suum et eripuit me ds
manu inquinatoris et omni expectatione praedicatorum. Eraii^
enim Dei gratia in appellatione mea bene fundatus.
In calce hoc adjungere placuit, quod praedicatores ante
hunc processum petiverunt, me nesciente, consilia a £acultate
theologiae studii Lovaniensis et Erdfordiensis ^ doloque malo
deceperunt consulentes doctores universitatum, falsi suggestione
proposita. Nam cum sit oculare speculum nnus totus et
integer liber sui ipsius declarativus in uno corpore compre-
hendens consilium meum et ejusdem declarationem meam tarn
latinam, quam teutonicam, isti praedicatores excerpserunt tan-
tummodo consilium sine declaratione et alia folia et alios
1 amisit 1. 2 dominationis 1. 3 gladios ex 1. 4 ps. 64, 5.
5 Vgl. Heuchlin 8. 282 ff.
207
üintermones deposuerunt, ut seorsum de consilio meo non
sclarato tractarent. Et ita nobis quoque confessi svnt com-
lissarii judices, qnod in processu isto niillain viderint decla-
itionem, sed sit processus super nudo consilio. Quis unqnam
libris Augastini removit retractationes suas atque declara-
Lones? Quis a vetere Testamente novum deposuit? Quis a
lioma de Aquino Gapreolum segregavit? Quis in jure Co-
licem a Digestis exnlare feeit? Quis unquam declarationem
i declarato separavit? prseter hos solos theologistas.
Quare obsecro te, ut hsec scripta mea egregio doctori
Sebastiane Brant communices et cseteris doctissimis viris tarn
in iheologia, quam in jure, oresque meo nomine , ut judicent :
»aitne prsefatus processus ipso jure nullus, an vero adnullan-
dus?^ Deinde quod theologorum et juristarum erit: „Utrum
UbelluB quantumcunque ineptus, tamen re adhuc integra per
ipUB Mbellantem ita sufficienter declaratus, ut nemini possit
6116 nocivus et offensivus et ita uno et eodem tempore atque
ftimo flimul corpore editus ac publicatus, possit de jure se-
pftntim discerpi et remota declaratione sufficienti in reliquo
Bodo et spoliato dentibus lacerari ac ignibus tradi in sui
ftQtoris maximum praejudicium et gravissimum damnum?^
Sis quaestiones amicis nostris per litteras digneris mittere,
iit eorum conclusiones me non lateant. Obsecro per veterem
Itotram anucitiam. Vale, ex Stuttgardia in die S. Andrese
ij^. . ^ Job. Renchlin LL. Doctor.
Geftivckt: 1 = Majas, vita Reuchlini s. 390 bis 397 K
CLXXVI.
[8tntt#ift.]' ■ [?1513?]2
)emm frommen unnd eereiifesten Maister Hannsen Am-
lerbach, buchtrucker zu Basel minem guten fründt
[Jo, ßeuchlin].
Min willig dienst zuvor, lieber maister Hanns Ammerbach,
1 Majus gibt nicht an, woher er diesen brief genommen hat. 2 Ich
iize den undatierten brief in dieses jähr, and nicht früher, weil sich in ihm
ffenbar noch die yerstimmang zu erkennen gibt, deren grund aus dem
riefe Tom 31 Aug. 1512 ersichtlich ist. 8. o. nro. CLII.
20d
min galt fränadt. Zjr -. zooger diä brieffa hftt mir gebracht
rhetorieoram Augosuiki. darina warlich Aogustiniis ain rhe-
tor gewesen ist, fdwr nit orator. Unnd ir haben mich ge-
betien, die ghecheacben Wörter za corrigieren« WölU ich
äch inn gannuer warfaait gemn dienen, alls Tor allwegen; so
hoQ ichs didmaU nit mögen tan. dann ich bin yetz ain lanoge
zyt ann demm feber onnd geelaacht, die mann nennt icteriden
unnd demm acLwerenn hosten gelegen, nnnd ob das nit were,
ao sag ich üch, das ich nß minem kopff nnnd sinne söllicbs
nit gedörat erfollen, ich hette dann die böcher dam. Non
hon ich mich biGher äoUicher griechescher bacher nit ge-
fiißen zu überkommen inn rhetorica. Ich hon nit gewißt,
weder eere noch nutz daniß zu erlanngen, angesenhen du
ich aclkt , die launischen sjen beider worden dann die grie- J
cheachen gewesen sind, unnd allain inn der selben kannst re- i
tfaorica unnd sust inn kainer anndern , es sy dann in ■!>•
ralibus,
Daramb hon ich der griecheschen bächer herinn nit g9*
achtett Aber inn anndern facaltalibas hab ich ain gott ast»
tarfft. Ich will üch aber ain gutten rat geben. Es ligt M
klain buch zu den predigem by üch za Basel, stat damff
Ilermogenis et Aphthonii rhetorica. Wann ainer by neb iit|
der griechesch kan, der finndt all terminos darinn, der ir
bedörffen. Ist aber nyeman vorhannden, so schicken nv ;
dasselb bach, so will ichs thun. Zyr hat mir ^f^esagt, iA \
zu lieb wöU er es gemn füren, süßt bedarff ich sin nit; Jtr
mer, was üch lieb ist, das ist mir ouch lieb. ValetOr
Jo. Reuchlia LL. doc.
Aus : Basler ani versitfttsbibl. handschr. G. II, 1 3a nm. 69 aatograplL
CLXXVIL
Wien. (161^)
Jacobus Spiegel Selestatinus ^ an Reuclilin
schickt einen bricf des Andreas Stiborius, freut sich, dass
licucblin durch das kaiserliche edikt getröstet sei, hat die ,
I CyniBf der oftgcnannte böte zwuicbeD Stattgart und Basel. 3 ^$^
M« Adam ritte gcrm. Jureconsalt. Heidelberg 1620, s. 66 fg.
209
defensio, welche Reuchlin ihm in Geislingen gegeben \ dem Ulrich
Zasius ^ geschenkt , trotz seiner anstrengungen aber kein an-
deres exemplar erhalten können und bittet R., ihm eins zu-
zuschicken. Ex Vienna Au8tria(I).
Gedruckt: =: J. t. e. D. 4.
CLXXVni.
Cöln. 2 Jan. 1514.
Henricus Glareanus Helvetius 3, poeta laureatus an
Reuchlin.
theilt Reuchlin mit, dass sich in Köln auch eine grosse zahl
seiner anhänger befinde.
Est in primis Joannes Csesarius Juliacensis ^, vir multa
doctrina clarus, grsecsß linguae peritus. Est Hermannus Bu-
scbius ^ optimo in te animo, qui quotidianas rixas ob nomen
tamn patitur, quique, etsi carmina in famosum illum Tungari
*
1 S. Reuchlin 8. 279. 2 Vgl. Stintzing, Ulrich Zasius. Basel 1857. Am
leaobliniscben streit nahm er keinen aktiven antheil; unsere stelle ist die
einzige, die zeigt, dass er überhaupt dafür interesse hatte. In seinen briefen (ge-
sammelt von Jos. Ant. Riegger, Ulm 1774, 2 buch, findet sich nur eine stelle,
in der von Reuchlin die Redeist; an Budaeus 1 Sept. 1519: nam quid aliud
«i illustri Joanni Capnioni credimus, Cicero in philosophicis fuit, quam Pia-
tonis animus. 3 Vgl. Schreiber: LI. Loriti Qlareanus , Freiberg 1837.
il Job. C»s«riu8 geb. c. 1468 in Jülich, kommt 1491 nach Köln, erleidet
ijj^on 1504 d4Melbst eine Verfolgung, geht 1508 mit dem Jungen grafen
jron Naenasr nach Bologna, beginnt 1510 Vorlesungen über das griechische
la Köln, begründet 1513 das Studium dieser spracbe in Münster, wird er-
zieher der söhne der grafen von Stolberg, Wied, Solms, Schau enburg, Isen-
barg, die er z. th. nach ihrem wobnsitz begleitet, stirbt 1551 im fraterhause
der HieroD3rmiten zu Köln. Ersteht mit den gelehrten: Erasmus, Reuchlin,
Pirckheimer in Verbindung, Luther und Melanchthon rechnet er zu seinen
freunden. Briefe von ihm an Bullinger in Zürich und Johann Lange in
Erfurt sind erhalten. Er war der reformation zugeneigt, weswegen er aus
Köln entweichen musste, verliess aber äusserlich die katholische kirche nicht.
Von seinen Schriften sind namentlich die über dialektik und rhetorik, die
ausgaben alter Schriftsteller: Plinius, der grammatiker Diomedes, Solinus za
nennen. Vgl. Erhard 1. c. bd. III; Kra£flt, aufzeichnungen Heinrich Bullingers
Elberfeld 1870 s. 32 bis 36, 123 bis 137, briefe des C»8. an Bull, mit
sehr wertbvollen bcmerkungen: Cod. Gotb. 399 fol. 223, 232 bis 236^
briefe an Joh. Lange. 5 Über Busch vgl. unten nro. CXCII, s. 226.
Ober die hier erwähnte geschichte s. Reuchlin r. 300 fg.
Ueuchlin . 1^
210
libellum coactus pene ediderit, tarnen in bis nciqae nomen
tuum posuit, neque offendere te animos fuit Nam et duobus
Ulis annis et hodie mnlta ob decus et gloriam tuam apud
bostes quoque claram patitur. Quse mibi argumentum ipui^-
num prsebent constantis amicicise. Immo vero miratui; iUe
plurimum tuam modestiam, quod in apologetico tuo libello
tarn benigniter eum et Gaudensem increpasti, qui majore
digni redargutione fuerint. Cum autem Jacobus ille Hoch-
strat sit ejus, in quo Gaudensis est, oosnobü PraBdicatoitun
prior, sie nanque loquuntur, forte obedientia Gaudensis factum,
non etiam carminum teuerem excusabit, quod ipse mihi sur
Spirans professus est. Agrippinse 1514, 4 Non. Jan.
Gedruckt: 1 = J. v. e. z 3 bis x 4^.
CLXXIX.
(Wittcmberg.) Anfang 1514». .
Georgias Spalatinus an Eeuchlin
dankt in seinem und des kurfursten von Sachsen namen für
erhaltene briefe und fordert R auf, weitere beitrage zar
geschichte der Sachsen zu sammeln. Vale.
Gedruckt: 1 = 0. v. e. 1*^; 2 = J. v. e. 1 3 ; 3 = C. t. e. II
fol. 66ab.
1 Der brief rauss nach 31 Aag. 1513 sein, s. o. nrq. CLXXi nnd.
einige zeit vor März 1514, zu welcher zeit die C. v. e. erschienen,, Ubrigeni.^
setzt er noch einen früheren brief R.s an Spb voraus, da letzterer 8agt,e^i^
habe jam anno et amplius auf seinen brief nicht antworten kömiflii« Mit
einem Worte sei hier auch des briefes des Job. Hiidebrand stndiosis omniboa,
und des Philipp Melanchthon lectori gedacht, der am anfange der samm-
lang C. T. e. steht und in den beiden abdrücken derselben (der letstece
auch im corpus reformatorura ed. Bretschneider vol. I, nro. 1, col, 5, 6)
wiederholt sind. In dieselbe zeit gehören auch undatierte briefe dei
Mutian an Urban (Tentzel I, p. 107, 139 bis 143, 143 vgl. Reuc)ilin s. 349
ff.) an Gregor Agrikola sive Lengfeld 5 Apr. 1514 (Mutsches briefmscr.
nro. 291 fol. iS6^ fg.); ferner 2 briefe Spalatins an Lange M&rz 1514 (Cod.
Goth. 399. fol. 271 fg.), in denen er das urtheil Martin Luthers über die
R.sche angelegenheit wünscht, und ein brief Luthers an Spalatin, in welehem
er diesem wünsche nachkommt (de Wette, Luthers briefe I, s, 7 bis 9).
Ein zweiter, noch stärkerer brief Luthers an Spalatin 15 Aug. 1614 bei
de Wette I, s. 13 fg.
211
CLXXX.
(Fulda?) ^ 26 Jan. (1514.)
Crotus Bubianus * an Eeuchlin
ötittathigt ihn in seinem kämpfe gegen die Kölner, bietet ihm
die ufiterstatznng der ganzen Mutianschen schaar an, deren
eims^hie mitglieder: Eoban Hesse, Hütten er namhaft macht
undi dbaracterisirt, und versichert ihn auch der beistimmung
des bischofs von Fulda, Hartmann von Kirchberg. Erzählt,
dte^s er vor ^Kwei jähren mit Pfefferkorn vielfech zusammen-
g^wescin sei und von ihm Benchlins briefwechsel mit den
Kölnern erhalten habe. 7 Gal. Febr.
Oedruckt : 1 s=r J. V. e. z». z 2^; 2 =Böcking, Hntteni opera vol. I,
pftg. 28 bis 30.
CLXXXI.
. Speier. 29 März 1514.
[Sententia diffinitiva Spirensis.]
Diese urtheil ^ ist wyder der prediger zu Coln Ketzer-
xueysterund seyne jauhenger von dem durchleuchtigen, hoch-
wurdigen und hochgebohrnen fursten und berrn, herrn Georgen,
PfikUzgrafea bey Bhein, und Herzogen in Beyern, erweiten
und beste^ttigten Biachoffen zu Spyer, von bapstlicher heilig-
keit sonderlich in dem handel des Ougenspiegels darzu ver-
ordnet« in eygener per^on gegeben und gesprochen.
' ., . ChristL i nomine invocato, pro tribunali sedentes et solum
daum prsB oculis habentes per haue nostram diffinitivam sen-
tentiiam, quam de peritorum consilio et assensu ^ ferimus, in
Iu0 iBcriptia. prommciamus ^, decernimus et declaramus in
cauaa et. x^au^is , quse inter . eximium dominum Johannem ^
Rduoblin. legum doctorem Fhorcensem Spirensis dyocesis ^ ex
1 I4tteratar über ibn, s. Reuchlin s. 344. a. 1. 2 Aufschrift aasge-
lassen 3. C 5. Statt der deutschen notariell beglaubigten (s. u.) hat 2 die
lat^tmii'dhe': Georgias dei et äpostolicae Scdis gratia elecitus et confirmatas
ecclesi» spirensis episcopus, comes Palatinoe Rheni et Bavarin dnx, judex
et commissarius cansarum et caus» ac partibus infrascriptis, una cum certo
alio nostro in hac parte collega (näml. dem bischof v. Worms) cum clausula,
uf T08 Tel alter vestnzm Tocätis vocandls a sanbta scde apostolica spccia-
litfer deputatos. 3 Adsensn Ö. 4 Prontintiamus 5. 6 Joannem 2. 8.
6 Diocescos 2, diocesis 3, dicecesis 5.
14 *
212
ona, et religio sum fratrem Jacobum de Hochs traten , sacrse
theologisB et ordinis prsedicatorum professorem et in certis
proTinciis Germanica nationis haereticae pravitatis inquisitorem,
partibus ex altera, de et super quodam libello, speculum
oculare nuncupato, ac per prsefatam dominum Johannem doc-
torem edito, nobis apostolica auctoritate ^ specialiter commissa
et coram nobis indecisa pendente, bene fuisse et esse appet
latum et nulliter processum.
Nee non libellum ^ oculans Speculi antedictum cum sna
annexa ^ declaratione in actis caus» hujusmodi deductum,
cum ex declaratione et declarato sit unus et idem Über et
sui ipsius declarativus, a prsefato domino Johanne Beuchlin
doctore compilatum, ut prsefertur, atque editum, de suspicione
atque insimulatiooe hsereticse pravitatis alüsque criminibus
sibi per fratrem Jacobum antedictum hac in causa adversa-
rium ex adverso principalem eidemque adhserentes, indebite,
temerarie et injuste , tacita veritate fuisse et esse notatum
atque diffamatum, sibique fratri Jacobe et eidem adhaeren-
tibus aut sua quoslibet ^ interesse habere putaatibus, diffama-
tionem ^ et incusationem facere et publicare minime licuisse,
neque licere, et eisdem omnibus adversariis et singuUs aliis
super praemissis perpetuum silentium imponendum fore et
imponimus.
Necnon pari nostra diffinitiva sententia decemimus et
declaramus super nominatum libellum cum ejus declaratione
annexa, ut prsöfertur, nullam hseresim aut error em ab ecclesia
publice damnatum manifeste sapere aut continere, perfidis
Judseis non plus quam deceat, aut jura permittant, fevorabi-
lem fore, aut ecclesise dei, seu sacris ejusdem doctoribus
neque iojuriosum neque irreverentialem esse, et ab omnibus
ipsum oculare speculum cum ejus annexa declaratione, quam
in singulis conjunctam cum libello •et repetitam esse volumus,
legi et publicari posse, diffamatione in contrarium ab adver-
sariis deducta non obstante.
1 Autoritate 23. 2 Hier beginnt 4: Pronunciamus, decemimus et de-
claramus, libellum ... 3 Adnexa 5. 4 Quolibet 3 quomodolibet 2. 4.
5 Diffamationes etc. 4. 5.
213
Similimodo pari nostra diffinitiva sententia antedictum
fratrem Jacobum inquisitorem in expensas ^ in hujusmodi
causa pro parte dicti domini Johannis Reuchlin doctoris, tarn
coram nobis, et nostris subdelegatis, quam Moguntise legitime
factas ^ condemnandum fore et condemnamus, quarum taxa-
tionem nobis in posterum reservamus.
Lata est haec sententia die Mercurii XXIX mensis Martii,
anno Domini MDXIV ^
Georgius Erawt de Waidenberg sacra imperiali auctoritate
Dotarius publicus subscripsit ^.
Gedruckt: 1 = Heumann docuinenta literaria, Altdorf 1758 (com-
mentatio isagogica s. 16 bis 19,) der bemerkt: nobis eam ex antiquo
exemplo typis expresso, supellectilis Pirckheymerianee depromere placet.
Subnotatio notarii non formis sed manu ipsius propria exscripta. 2 =
Atbanasius (s. unten) ; 3 = Acta iudiciorum Fiiiftb. 4 =: J. y. e. x
ii»b; 5=Majus p. 412 bis 414. 6 =Böcking, suppl. II, 550fg. (Ab-
druck Ton 1.)
CLXXXIL
Stuttgart. 20 April 1514.
Joannes ReuchKn an Jacob Questenberg.
In seinem alter noch leide er Verfolgungen ; die prediger-
mönche, denen er 28 jähre gedient habe, träten schrecklich
gegen ihn auf und hätten den beschluss gefasst (10 Febr.
1514) seinen augenspiegel zu verbrennen. Gegen die sententia
definitiva, welche er mitsende, hätten sie an den papst ap-
pellirt; daher bitte er, dass Q. ihn bei Leo X, dessen vater
ihm wohlgewollt habe ^, empföhle. Schickt ihm die C. v. e.
und die vita Constantini magoi, welche seine landsleute ^
preise, 12 kal. Majas 1514 ^
1 Expensis 2 . . 5. 2 Factis 2 . . 5. 3 Datum ausgel. 3 . . 5. Lata
u. 8. w. ausführliche phrase, hei 1, dass das urtheil in Speier ohne an-
Wesenheit Hochstratens gefUllt sei, am schluss die u. s. w. 4 Unterschrift
fehlt bei 2 . . 5. Als glänzender sieg R.s wird diese sentenz gefeiert von
Mutian (an Urban 1 Mai 1514. Mut.sches briefmscr. nro. 410, fol. 260).
5 R. sagt, das ginge hervor ex epistolis istis Florentinorum, d. h. den hriefen
des Marsilius Ficinus und Chalkondyles s. o. nro. XXVIII und XXIX. 6 Q.
stammt aas Freiberg in Sachsen. 7 1. 2 haben: 1513; dass der brief aber
1514 sein muss, versteht sich aus dem Inhalt von selbst.
214
Handschr. = Berl. mscr. foL 2.; gedruckt: = FriedUader, bei-
träge zar reformationsgeschichte, Berlin 1837, s. 22 fg.
CLXXXHL
Aogvlmrg. 25 April 1514.
Joannes Beuclilin an Quest^iberg
bittet, Um dem kardinal Hadrian angelegentlichst zu empfehlen
und den papst zu reranlassen, die Streitsache nicht extra
curiam yerhandeln zu lassen, yerweist ihn für näheres auf
Caspar Wirt \ Ex Augnsta, 7 EaL Majas 1514«
Handschr. = Berl. mscr. fol. 15; gedruckt = Friedländer, bei-
trage s. 27 fg.
CLXXXIV.
Augsburg. 25 April 1614«
Joannes Beuchlin an Caspar Wirt
dankt für seine hülfe, die ihm zur erlangung des Speierer
urtheils vortreffliche dienste geleistet habe, erzahlt, dass die
in Nürnberg versammelten dominikaner unter dem Vorsitze
Johanns von CoUe seinen augenspiegel verdanmit und ver-
brannt hätten, widerlegt die in Hochstratens appellation gel-
tend gemachten gründe und ernennt W. zum Sachwalter in
dem nun zu Rom beginnenden processe. Bei dieser thsti^
keit soUe sich W. der Unterstützung der gönner imd frennde
R.S bedienen: des cardinals Hadrian, des Matthäus Lang,
cardinals von Gurk, des augustinergenerals Ägidius von Y»*
terbo, Questenbergs und des Christoph Welser, des Schwagers
von Eonrad Peutinger. Leo möge mit ihm verfahren, wie
Alexander VI mit Pikus von Mirandula, er möge ihm rthe
schaffen und zeit gönnen, die kirche durch wissenschaftlide
thätigkeit zu bereichem. Ex Augusta, 7 Kai. Maj. 1514.
Handschr. = Berl. mscr. fol. 16; gedruckt = Friedländer, beitr.
s. 29 bis 32 2.
*
1 Die rereinzelten notizen über C. W. habe ich Grött. gel. anz. 187 If
B. 56 fg. zusammengestellt. Hinzuzufügen ist Yeith: Peatinger 8. 188.
2 In dem drucke sind bei diesem briefe einzelne worte auBgelassen, s. 29,
z. 18: fratrcs; z. 20: fratrum; z. 25: tamen; s. 31, z. 33: defendendi (?};
8. 32, z. 5: et cetera; z. 7: quatenus • .
215
CLXXXV.
; fettifcftitti (April 1514.)
Joannes Eeuchlin an Erasmus *
gibt eine kur^e*, ziemlich sachgemässe Schilderung seines han-
deis .mit' den möüchen, einerseits bis zur Verbrennung seines
aägeiisjliegbls in Köln, andrerseits bis zum erlass des Speierer
üHheils, schickt da^ letztere und bittet : ut si ab invidis ante
cäitffrDll ^o Siieyns et ad Hercynium jugum habitans apud
ktkglM bc Britannos tuos sim notatus ', nunc saltem per tuam
defenskmein contra librorum incendiarios restituar. Franco-
fordiä' iii hundinis Aprilibus 1514.
Gedruckt: ErasmiRoterodamiopera ed. Lugdani Batavorum 1703,
vol. in. epist., App. nro. 5, col. 1524.
CLXXXVI.
. Angsburg; 2 Juni 1514.
Joannes^ Bösolienstain ' clarissimo viro Joanni Reuchlin
phörcensi LL. doctori prseceptori suo S. D. P.
^. .Quanxquaip ego te. humanissime prseceptor ab eo usque
teniporp ,quo nomen tuum mihi cognitum fuit, absentem colue-
Tixix tainque famam aperto ore omnibus prsedicaverim , tum
q^pd eisdem studiis sacris scillcet hebraeorum literis intenti fui-
imis, tum propter egregias animi tui virtutes singularemque
qjia^ reliquos mortales excellis eruditionem et multarum rerum
ifOultimodam scientiam, superioribus tarnen diebus dum Au-
g\isti», ageres S me luae praBsentise mansuetudine et benevo-
leQiia adeo tibi devinxisti, adeo in amorem tui accendisti, ut
mjhi^ si opus fuerit omnia a4 versa et extremam etiam necessi-^
tatepa pro te pati, leve esset. Quid de tua in me fide et
pietate dicam, quam beneficiorum vicissitudinem tibi reddam.
Dens optimus miaximus qui omnibus abunde providet, iUo
tibi prsemia digna ferat, faciatque ut his quibus jam agitaris
fluctibus ereptus in tutum tandem portum Isetus devenias;
te> inquam, ex iüa adversa fortuna, iniquisque machinationi-
*
1 Für diesen brief ist zu vgl. Reuchlin s. 337. 2 Vgl. oben 10 Mär«
ßlO nro. CXina. 3 Über B. s. mein Studium der hebr. spräche, s. 48
bis 55. 4 Vgl. oben nro. CLXXXUI und CLXXXIV.
216
bus adversariorum tuornm qui famse tusB insidiati sunt libe-
ret, ut quietiori dehinc animo et mihi et aliis hujus rei stu-
diosis auxilio et consilio adesse queas.
Nam quod scis me similis fortuna multos annos agitavit,
quando scilicet a rabidis indigne laceratus et in carcerem
coDJectus fui: Judseis, quia eorum literas discebam, Christianis,
quia cum Judseis conversabar, odio maximo eram. (Unnm
hoc loco excipio, primum in hebrseorum elementis prseceptorem
meum, Mosche Möllin ex Weyssenburg, quem nulla unquam
apud me delebit oblivio, quique solos ex omni perfidia fidos
mihi fuit.) Utrinque insidise, utrinque pericula et vitse dis-
crimina parabantur.
Tantse molis erat moseas ^ quserere vices quas perfecto
tanquam preciosam margaritam e mediis hostibus ereptam
abscondere merito deberem, yeruntamen cum in mentem mihi
yenisset salvatoris nostri doctrina, qua monet neminem lu-
cernam sub modio ponere, sed super candelabrem, ut luceat
Omnibus, cepi thesaurum meum (licet exiguum) late diffundere
magisterque factus sum antequam bonus essem discipulus.
Sed quid non suadet egestas? Nonnihil tamen commoditatis
attulit sedula mea diligentia, testes mihi sunt qui me audierunt,
ex quibus paucos numerare juvat ut et alii herum virorom
autoritate moti tam sanctas literas addiscere cupiant. Audi-
tores igitur mei fuerunt Caspar Amman, theologise doctor,
provincialis ordinis divi Augustini, cui prseter has literas in
hac ingravescente, setate nihil est solatio, quo denique merito
gloriari solio, exactissimam enim psalterii novam etiam tra-
ductonem propediem posteris mandabit ^; Sebastianus Sprentz
doctor prsepositus Brixinensis '; Henricus de Sax baro, prse-
positus ecciesise Sancti Petri Basilese, Canonicus Constantiensis,
Joannes Schlupf, doctor theologise, Wolfgangus Schwarzen-
stainer juris utriusque doctor, Joannes Eckius orator et
1 In molis . . moseas ein Wortspiel mit Mosche MöUin. 2 Vgl. unten
nnd stud. d. hebr. spr. s. 50, 89. 3 S. oben nro. CLX. Über die übri-
gen männer ist mir nicht viel bekannt. Für Job. Eck genügt es, auf das
werk von Wiedemann (Regensburg 1865) zu rerweisen; über Bartholomäos
Cäsar vgl. stud. d. hebr. spr. s. 31 fg., 93 fg.
217
doctor theologise, Udalricus Jung doctor medicinse, Joannes
Faltermair utriusque juris doctor; Georgias Oberhofer philo-
sophus; Joannes Yischer ex Dietfurt philosophus; nobilis
Guilhermus Trönberk; Joannes Yögelin philosophus; Joannes
Pinicianus presbiter Augustensis; Henricus Vitellius; Eberhar-
dus cum filio suo Bartholomseo Csesare de Forchaim, quem
Bartholomseum puduit fortassis scriptis suis nomen meum
inserere. Uli inquam auditores mei crebro me soUicitarunt,
ut quse multis annis Germanise nostrae behrsese linguse rudi-
menta tradidissem in unum libellum cogerem et pro publico
commodo ederem.
Horum ego, sed maxime petitioni tuse libenter morem
gero. Jussisti etenim, ut hujusmodi thesaurum proferrem
largiterque impartirer, quo multis commodarer; paratus sum,
humanissime prseceptor, tuo nomine rempublicam literariam
adjuvare. Veram et succinctam tamen legendi viam aperire
adjuncta tabula cum cseteris, quam vocant, latinis teutonicis
et hebraeis literis tribus columnis se invicem concomitantibus,
ita Tere ut facile semidoctus Hebraeorum notas addiscere
queat, quo deinde tuos illos egregios libros studiosius com-
parare et expeditius ^ intelligere possint, sed neque ullam ne-
gligendi hebrseas literas occasionem habebunt, cum tam vili
precio tantum munus empturi sunt. Accipe igitur, clarissime
vir, libellum hunc in tuam tutelam, tibi eum dicavi, tu a
malevolis tutum reddes, ut si qua opus erit lima purgabis
atque emunges. Scio, ubi ipse in lucem versabitur, nulli non
gratus erit, dum tantum ducem patronum habuerit. Vale,
trium linguarum peritissime Gapnion, meque tuum mancipium
esse patiare. Ex Augustana nostra of&cina hebraica, quarto
nonas Junii. Anno 1514.
Gedruckt: aus nrm» nyan« d«a [CONTENTAIN HOG LIBELLO
NVPER I a Joanne boeschenstein esslingensi edita. || Elementale intro-
ductoria in hebreas literas | teutoniceethebraicelegendas | Decem pre-
cepta Exodi. XX. | Oratio dominica Matth. VI. Luce. XI. | Salutatio
angelica Luce primo | Symbolura apostolorum | Canticum Marie Luce I
Canticum Simeonis. Luce z. | An. Veni sancte | An. Salue regina
*
1 Expedius 1. tuos libros] nämlich die rudimenta hebraica.
218
GantiGoiD Zacbarie Luce I. | Letztes blatt Vorderseite: Auguste ex
offidna Erhard! oeglin] mense Maio anno. M.D.XIÜI.] Darunter 0.8
Buchdmckeizeichen. 3 Bogen k 4 bll. in 4^.
CLXXXVIL
Stuttgart. 19 Juni 1514.
Reverendis et venerabilibiis patribus egregiis et eximii«
diviiue 8criptui*a^ professoribus decano et sacratissimas
theologise facultati Pan*bi8ieusi dominis suis quam colen-
dissimiß s. p. d. *
Quanquam ab ineunte aetate, sapientissimi et amplissima
in tote pene orbis terramm spacio laude celebratissimi viri
semper me studui placere bonis, et neminis honorem Isedere,
tarnen hoc triennio fieri non potoit, quin extrema ferme in
setate mea tandem ab iudignis indigne lacerarer infamia. Facit
hoc diabolus, cujus invidia mors intravit in orbem terraruni}
ut pariter invidia discidium paret * in eis quos novit tan-
tisper in deo mauere, dum manserint in charitate, quam inter
me adversariosque meos aut fregit avaricia, aut rupit super-
bia, aut luxuria dissipavit aliudve incidens odium quo fra-
terna extinguitur dilectio. Hoc enim ingenue feteor, quod,
tametsi omneis ' homines virtute prseditos quammaxime dili-
gam et venerer, tamen fuit hactenus cum nuUo mihi sacra-
rum religionum ordine arctior amicicia quam praedicatorum
nostrse provinciaj, quibus circiter annos undetriginta * sine
precio, absque praemio, nulla spe lucri ductus, sed solum pro-
pter deum et ingentem meum erga illos amorem ac reveren-
tiam commode utiliterque non tan tum in ducatu Suevise, ubi
habito, verum etiam in tota Germania patrocinatus sum,
etiam cum fortunarum mearum nonnuUo dispendio.
ünde poteram facile mihi ipsi de illorum perpetua gra-
titudine, qualem per literas tam publicas suorum provincia-
lium quam singulorum privatas sigillis suis roboratas et us-
que huc in chartophilacio ^ meo servatas, ssepe polliciti sunt,
*
1 Statt der vollständigen aufschrift: Facultati theologi» parisiensi
Joannes Keuchlin LL. Doctor. S. D. P. 2. 3. 2 Parreret 3. 3 OmnesS.
4 Duodotriginta oben uro. CLXXXQ. 5 Chartophylaoio 2. 3.
219
et promiserunti pptünam spem persuadere, ai qua in te un«
ijfiBia mihi adversarentur mali eventus, ut est in rebus hu-
manis.frequens casus, quod ad eos ego prse cseteris omnium pri-
mum coufugere possem. Sed heu, plurimum ea me fefellit opinio.
Cum enim mandato Caesaris et nostrsB provincieß archi-
episcopi Mouguntini fuissem coactus, opinionem meam de Ju-
d^ßorum libris concremandis in modum consilii camerarii
filauaam et obsignatam ad manus eorum propere et absque
mora transmittere, non dubitavi uUum subsistere periculum^
ut est in Pro^erbio, cum bonis bene agier ^ Sed bomo atnens
et pe^ditus, semijud^us quidam Coloniensis, latinam linguam
proorsus iguoraos, et judaicam incongrue imperiteque tenens,
ot ^ patet ex.sua interpretatione ab Adriano Hispano'^ juste
reprehensa, quam bis literis alligavi, maligna contra me ma-
chinatione cpnsilium meum, quo ingenio adeptus certe Dens
apvit, cum id Amoldo cuidam de Tungeri ^ et quibusdam
aliis praedicatoribus tbeologis ColonisB patefecisset et super
eodem ^ adjutus libellum contra me famosum edidisset, non
stotim Uli easdem cbartulas famosas corruperunt, vel igni con-
SHimpserunt, ut lex pr^cipit, sed et iidem ipsi alterum queu:
dam libellum famosum qui incipit: Articuli adversum me
K^mposuerunt, et impressum publicarunt quem jam quo<J[ue
ad ¥08 mitto. Quorum tunc Inquisitor ordinis prasdicatorum^
noxi^, ut ipse ait, delator, decanus erat.
Postquam autem toto biennio publicis famosarum sehe*
dularum affixionibus me acerrime contra jus et phas perse-
quuti sunt, coeperunt tandem sub colore justicise mecum per
8U08 haereticae pravitatis inquisitores in judicio volle ^ agere
qaod tarnen insütuerunt ita nefarie et sine denunciatore vel
accusatore ^ , ut appellanti mihi tarn ab inquisitore quam a
commissariis ordinarii ^ ad Sedem apostolicam, summus Pon-
tifex, sentiens iniquitatem inquisitoris commissariorumque ac
1 AgerQ 3. 2 Qaod für ut 2. 3. 3 Adriano Hispano] Matthäus
Adrianus Sr oben nro. CXXXV. Zur erklärung der hier von Reuchlin ge-
brauchten Worte vgl. meine bemerkung über M. A. in den Jahrbüchern für
deotsche theologie 1875. 4 Tungari 2* TungareB 3. 5 Eadcm 3.
6 YeUe ausgel. 2. 3. 7 Et . . accusatore ausgel« 2. 3 6 Ordinariis 5,
vieUeicht ordinatb?
220
eis adh^erentium, totius negocii ocularis speculi alium jadicem
dederit, reyerendum scilicet episcopum Spirensem \ Et simul
sanctitas sua, manus apponens, perhibuit ^ omnibus personis
et judicibus aliis qnibnscunque , etiam sub censuris ne se de
oculari Specnlo intromitterent, quin immo si qüi ptitarent ali-
quo modo sua Interesse, ipsi coram apostolico judice prseno-
minato causam suam agerent ^. Quam commissionem Romani
Pontificis et inbibitionem ejusdem, reverendis paternitatibus
vestris hie mitto descriptam.
Utrisqne vero nobis partibus termino a judice assignato*
ad libellandum, eo quod essem tnnc reus originarius expec-
tavi nt decebat, donec ante viderem accusatoris mei libellum
aecnsatorium , si quem produceret coram judice , sen potius
reproduceret. Nam inquisitor prius contra oculare specnlum ^,
in judicio Maguntino ^ primae instantise libellnm quendam
accusatorium ^ me ad hoc legitime non citato proposuerai
Cumque adversum me pars adversa libellare negligeret atque
plane noUet, ego ipse virtute citationis contra ambas partes
prius emanatse ccepi libellum meum per procuratorem coram
judice prodere. Mitto autem paternitatibus vestris articulos,
super quibus idem libellus mens per procuratorem secundum
stylum Curise compositus et ornatus extat ®. Nam libellum
ipnum formaliter positüm in actis insertum adhuc apud se
notarius causae habet, quem libenter jam misissem utique ^
si per hoc ^^ tempus potuissem.
Servatis itaque omnibus termiuis in rota Romanae CurisB
servari solitis, prsedicatoribusque pro majori parte semper
assistentibus tandem emanata citatione ad audiendum ^^ senten-
tiam ego de gratia dei et justicia triumphante obtinui diffi-
nitivam, ut in hac sententise charta videtis, quam etiam por-
rigo ^K Deinde cum eadem sententia transiyisset in rem ju-
*
1 Das geschah durch päpstliches breve vom 21 Nov. 1513. 2 In-
hibuit 2. 3. 3 Yermuthlich die Urkunde des Speierer bischofs- vom
20Dec. 1513. 4 26 Jan. 1514; vgl. Reuchlin s. 299. 5 Meum hinzugefügt
2. 3. 6 Moguntino 2. 3. 7 Abgedruckt in den acta judiciorum A 2
bis B. 8 Vgl. Reuchlin, s. 300 fg. 9 Utique ausgel. 2. 3. 10 Hoc
au'-^'elassen 2. 3. 11 Audiendam 2. 3. 12 Vgl. oben 29 März 1514,
nro. CLXXXI.
221
dicatam, ad meam instantiam dato sunt executoriales, quas
etiam istis colligatas paternitatibus quoqae vestris mitto \
Ex qoibus omnibus cogaoscetis, male adversavios fecisse, nomen
meum in tmiversa christianitate sie infamando, cum ipsi fue-
rint ejus £amsB male voll autores, et iidem ipsi scandalum et
offendiculum plebi ^ posuerint, non ego, quod tamen scanda-
lum ex ipsis ortum jam de gratia Dei, justicia mediante, so-
pitum est.
Quia yero apud indoctum vulgus ubique famant se Teile
apud vestras excellentissimas paternitates ' impetrare contra
me atque libellum meum oculare speculum novam, nescio
quam, declarationem seu determinationem , ego quantnm po-
tero, humillime peto ut me facturam yestram nou destruatis
neque ^ de gremio et de corpore vestro membrtim me laeda-
tis. Sum enim ^ scholaris universitatis Parisiensis egregii
quondam theologise doctoris domini Joannis de Lapide disci-
pulus in Serbona ^, et postea Marchionis Badensis, nuuc
£piscopi Trajectensis condiscipulus, quondam ad solem habi-
tans in via ^ S. Jacobi, ante annos si rite recordor 45, et
hactenüs almse matri nostrse Parisiensi Universität! non par-
Vam laudem attuli scribendo, loquendo, docendo, ut opera
tiostra ^ indicant. Nee ullam ei maculam per oculare specu-
lum inussi, quod staute mea declaratione simul et in conti-
tienti edita, tum latina quam teutonica nihil continet ac as-
^erit scandalosum , nihil contra ecclesiam catholicam ^ , nt
patet acriter intuenti.
Quare ad vos integrum oculare speculum mitto, quod
adversarii truncatum et mutilatum dolo malo circumtulere,
qtio facilius quoslibet doctores sibi consulentes in suam opi-
nionem adversum me traherent. Habetis sacratissimse theolo-
giae doctissimi doctores et integerrimi patres, summam causse
mesB quantum fieri potuit celerius ad vos licet perfunctorio
missam, primo: Integrum oculare speculum, secundo: pacem
1 Verurtheilung Hochstratens in die kosten 24 April 1514; vgl. Reuch-
lin 304. 2 Plffibi 2. 3 Excellentissimas ausg. 2. 3. 4 Meque ne,
2. 3, 5 Vgl. zu dem folgenden den brief an Faber 31 Aug. 1513 nro.
CLXXr. 6 Sorbona 3. 7 Vico 2. 3. 8 Nostra opera 2. 3, 9 Ac
asserit und catVolicam ausgel. 2. 3.
322
imperialem qaam Caesarea Mäjestas cum impositiohe perpetni
sileütii super eodem oculari speculo statuit, ab adversariis ^
rnptam atque fractam, tertio: Gitationem apostoHcam etinhi-'
bitionem; quarto: Artic^fulos, ex quibus conceptns est libelltra
articulatus, secuudum legöm diffamari (Codice de Ingenuis et
manumissis); qniüto; sententiam diffinitivam cum ejus processn;'
sexto: literas exeoutoriales.
Quare obsecro vos, Patres meos quam observaudissimos,'
dignemini in hao causa ocium prsef erre negocio, et (kontra
me fiiium et a.ltimnum vestrum nihil statuere, definire ^ aut
declararei Cum 'sanctissimus dominus noster Papa Leo et
committendo ad partes et inbibendo singulis aliis ^ personis'
et ju<licibus manus suas apposuerit, ne mihi auctoritas^ yesti^ä
plus noceat quam -veri prosit evidentia , ex quo enim Papa
manum apposuit infe^or se de negocio ammodo ^ intromittere
non debet. Valerte ifeeliciter et simul cogitate memori mente
hanc prsesenleiii Meri facti esse quaestionem, et non juris
neque dirkii ^ueque humani , de qua nostrum certamen est.
Non fenirai disputo, quid sit hsereticum et® quid catholicum,
sed isolum utrum oculare speculum quod in uno corpore con-
stat ex deolarato et declaratione, asserat absolute simpliciter
et sine addito propositiones quas adrersarii exprobrant. Qüod'
si tam dubium est, ut scholastica disputatione veni at investi^
gandum, quemadmodum adversarü illi circumvagandö cürsi'*
tantes, satagunt et colligunt doctorum sibi adhaerentium opi-
niones, certe jam constabit ad solius Petri sedem, id est ad:
summum Pontificem esse referendum et non ad inferiores ';
secundum jura canonica, quae in hoc sunt clara, et secundum^
th^logos in Gerson de Examinatione doctrinarum in tertia*
consyderatione, et Occam in libro Sexto Dialogorura in prima-'
parte circa finem ^, et älii multi, a quorum lectione proftesiiV
1 niis für adyersariifl 2. 3. 2 Diffimre 2. 3 Ad |yarte0 ' alilff
ausgel. 2. 3. 4 Autoritas 2. 3. 5 Amodo 3 6 Et ausgel. 3. 7 In-
feriorem 2. 3. SB. spielt wol an auf die worte Qersons a. a. o, (Berl.
Bibl. IncuB. 7627) bl. 2. Sumitur propterea ratio proportionabilis ad auto-
ritatein papsQ, necnon per ordinem hierarchicum iiguratum in consilio dato
Moysi per Jethro socerum sunm. Okkams worte a. a. o. Üb. VI, cap. LXII .
bei Goldast: monarchise romani imperii b. II. s. 567 fg.
823
lea et mpublicse faj;uiUarisque cxira me ratrahit Iterum
üeta quam ob^ervandissimi Patres. E:^ Stutgardia ^13 KaL
aUaa. Aano 1514.
Joannes Reuchlin Pborcensia LL. doctor ^»
i / Gedruckt: 1 ss acta doct Parrh. [Reuchlin s. 286. a. 3.] b. 1 fg.
!= J. V. e. V. iii» . . . x». 3 =Bul3eus, bist. univ. Paris. YI. p. 63 b» 65^
CLXXXVIII.
Btuttgart. 14 Juli 1514.
Joannes Reuchlin an Dr Wirt
lefaickt empfehlnngsbriefe deutscher fürsten und herren und
lie verurtheilung Hochstratens in die kosten des Speierer pro-
^ses. Ex Stutgardia, prid. id Jul. 1514.
Handsehr. in der friedländeriscben autograpbensammlung in Berlin;
edruckt: Friediänder, beitrage s. 33.
CLXXXIX.
• i- Paris. 25 Ang. 15U.
.Guilielmus Copus^ Basiliensis medicinaö doctor an
Reuchlin
rzählt, dass er in dem palast des königs gehört habe, wie
ischöfe Reuchlin arg schmähten, dass er, vom könige nach seiner
nsicht befragt, gesagt habe: er habe vor 40 jähren in Basel
öh Job. Hebefling aus Gmünden, der bei R. Unterricht ge-
1.
1 Stutgardie 2. 3. 2 Unterschrift ausgel. 2. 3. Diesen brief Rcuch-
08 'unterstützte herzog Ulrich von Württemberg durch ein schreiben an
la Pariser aniversitüt von gleichem datum (gedr. al a. o. , femer M. Crn-
as: annales Suevici p. III, lib. X, cap. IV, s. 552). Beide schreiben hatten
ainen erfolg. Das verdammungsurtheil der Pariser vom 2 Aug. 1514, so-
le aUe Verhandlungen, die demselben vorangingen, sind in der schon an-
BftLhrten schrift: acta doctorum Parrhisiensium , in form eines briefe» des
^Iner abgesandten Theodorikus de Gouda an den carmeliterprior in Köln,.
[enricuB de Geleen, Paris 13 Aug. 1514, gedruckt. Vgl. Reuchlin s. 2S6
10 290 und unten. Durch diesen brief R.s wurde wohl das gerächt hervorge-
ofen» R. werde selbst nach Paris gehen, von dem Johannes Quonus, karthäuserr
ripr in St. Omer (vgl. oben s. 80, a. 2), in einem briefe an Jakob Faber
24 Juli, J. V. e. t. 2a) spricht. 3 W. C, leibarist der könige Ludwig XU
ud Franz I, literarisch als Übersetzer verscliicdencr Schriften des Galen,
"heodor Gaza, Nicolaus Leonicenus u. a. bekannt, vgl. Bul»us VI, s. 937 fg.
224
habt, gehört, welch vortrefflicher mann R. sei, habe später
dessen Schriften aufmerksam verfolgt und könne noch heute
dieses urtheil fällen. Tunc adversarius dixit: me pariter
judaizare. Ex Lutetia Par. 8 Cal. Sept. 1514.
Gedruckt: 1 = J. v. e. x Ib; 2 = Bulseos, bist. naiv. Paris. YI.
p. 65.
CXC.
Löwen. (AngoBt 1514).
Erasmus Joanni Capnioni suo S. D.
Cum agerem apud Britannos redditae sunt mihi tu»
literae una cum absolutione ^ Episcopi Spirensis, communi-
cavi cum doctis aliquot ' amicis, qüorum nuUus est, quin et
suspiciat ingenium tuum tam foelix tanquam foecundnm. Rise-
runt et a me damnatum illum libellum vehementer elBagita-
rnnt, vel hinc conjectantes rem esse prseclaram, quod talibus
displicuisset. In primis autem Episcopus Boffensis ^ , vir sin-
gulari morum integritate ac theologus absolutissimus, deinde
Joannes Coletus \ decanus sancti Pauli apud Londintim. Me
tamen nonnullus adhuc habebat scrupnlas, ne quid scripsisses
incautius, quod viderem Episcopi sententia subtimide scriptam
esse, ac pene meticulosam, quod adderet hseresim apertam^
et accedente tractatu, donec Moguntise n actus ipsum libellum,
articulos illos hsereticos, irreverentiales et impios legissem,
jam risum teuere non potui. Posteaquam autem damnationem
illam ^, hone Deus, quam belle compositam legissem absolvi te,
eaque mihi apologiie vice fuit, majoremque in modum opta-
bam, iit ea in eruditorum omnium manibus esset. At simol
♦
1 Absolutione] r. 29 MArz 1514. 2 Aliqaod 1. 3 Roffensift] Jo-
hannes Fischer. 4 Job. Colet, geb. 1466 in London, der älteste von 22
gesohwistem, studierte 1483 in Oxford, reist in Frankrefth und Italien 1493
bis 97 nnd hält dann als prof. der tbeologie in London Torlesungen. Er
ist ein feind der scholastischen theologie, gegner der missbräache in der
römischen kirche; er hat einzelne theologische Schriften, anmerkungen über
biblische bücher und einige grammatische werke geschrieben, st. 16 Sept.
1619. 5 Hwresim] Erasmus spielt wohl auf die stelle des nrtheils »n:
(libellum) nuUam hssresim aut errorem ab ecclesia damnatum manifeste
sapere. 6 Damnationem] vcrurtbeilung des augcnspiegcls zu Köln 10 Febr.
1614.
225
atque legissem et Apologeticum tnnm \ tanta alacritate, tanta
fiducia, tanto eloquentiae fulmine, tanto acumine , tarn multi-
juga ernditionis ubertate conscriptum , jam mihi videbar, non
audire reum pro se dicentem, sed victorem de subactis hosti-
bus triumphum agentem. ünum illud desyderabam, mi Cap-
nion, loquar enim simpliciter et amice, malebam te in locos
illos communes parcius digredi aut certe minus immorari, ad
hsdc magis temperasse a manifestis convitiis. Verum illud
si Vitium est, vitium est hominis ernditione ac literis superflu-
entis, hie diflScile est alieno dolori modum prsescribere. Rem
facies eruditis omnibus gratissimam si cnraris illum libellum
in Angliam transmittendum, vel ad Joannem Episcopnm Rof-
fensem, vel ad Coletum decanum s. Pauli. Ipse quoque si
potero mittam meum, tametsi unicum mihi. Scripsimus anno-
tationes in Novum Testamentum Universum. Itaqüe est ani-
müs excudendum curare novum Testamentum grajcum, adjectis
nostris annotamentis. Äjunt tibi exemplar ^ esse emendatissi-
mum, cnjus copiam si feceris Joanni Frobenio ^ gratum facies
non solum mihi atque illi, verum etiam studiosis omnibus.
Codex integer et incontaminatus ad te redibit. Vale et
rescribe. Ad literas * quas in Anglia accepi respondi, an
redditse sint nescio. Tuas literas expectabo. Rursum vale,
totius Germanise vere unicum decus et ornamentum incom-
parabile. Magnopere cupiebam tecum coram coUoqui, verum,
ut Video, non licebit. Nam ad Idüs Septembres hinc in Ita-
liam pergo, nisi si qnid extiterit interea novi. Iterum atque
iterum vale.
Gedruckt: J. v. e. s üib 4».
CLXXXXI.
Paris. 30 Aug. (1514)
Jacobus Faber an Reuclilin.
Trotz der briefe Renchlins und des herzogs Ulrich an die fa-
1 Apologeticum] HeucHlins defensio contra calumniatores colonicnses.
2 Exemplar] das von Basel geliehene s. o. 24 Juli 1488 nro. XV fg.,
vgl. unten 29 Sept. 1516. 3 Frobenio 1. 4 Literas] Reuchlins brief
an Erasmus vom April 1514, oben nro. CLXXXV,
Renchlin lO
226
kultät S trotz ReuchÜDs gönner, des Pariser kanzlers ', des
poenitentiarius ^ G. Castalins ^ und Martial Masaritis ^ habe die
faktiltät, den Kölnern nachgebend , ein yerdammangsurtheil
gesprochen. R. möge aber immerhin gutes mathes sein, denn
die entscheidung sei eine scholastische, aus furcht Yor einem
päpstlichen breve so schnell gefällt und habe daher keinen
werth. Dank für die übersandten Schriften '. Parisiis, tertio
CaL Sept.
Handschr.: autograph; Berl. mscr. fol. 10; abschrift vonRs hand
fol. 42; gedruckt: =: 1. Friedländer, beitrage s. 34 fg.; 2:= Hermin-
jard, correspondance des reformateurs I, s. 15 bis 18.
CLXXXXII.
Cöln. 30 Sept. 1514.
Hermannus Buschius Pasiphilus ^ an Eeuclüin
hofft auf einen baldigen sieg Reuchlins. Die theologen seien wü-
thend und nennen den kardinal Grimani ^ einen unbedeutenden
menschen, ja sie sagen, alles, was der papst gegen sie vor-
nehme, sei nichtig. Um sich etwas von ihrem grimm za er-
holen, ergötzen sie sich an dem Pariser urtheil, das sie überall
verbreiten. Sic nuper festo die divi Matthaei ^ cum proces-
sum tuum et excommunicationis contra theologistas sententiam
valvis cathedralis ecclesiae hie affixam honestus quidam sa-
cerdos legeret et pugillares tenens inde quasdam clausulas
ezcriberet, idem nebulo Pepericornus suo Ortuino comitatos
venit clamitans: „Eho tu quid illa spectas? quin tu potius
1 S. o. 19 Juni 1514 nro. CLXXXVII. 2 Kanzler der kirche und der
nniversitftt Paris, damals Godefroy Boassard; diese und die folgenden an-
merkungen nach Herminjard. 3 H. versteht daininter den Guillaome Petit,
der sonst von R. und den hnmanisten als gegner betrachtet und verspottet
wurde. 4 Guillaume Chastel aus Tours, Verfasser verschiedener lateinischer
dichtnngen. 5 Martial Maznrier aus Limoges, spftter in den reformationi'
kämpfen mit dem bischof Bri^onnet von Meaux viel genannt. 6 S. obea
R. an Faber 81 Aug. 1513, nro. CLXXI. 7 Vgl. Liessem. Bonn 1866.
8 8 Jan. 1514 trägt der papst dem cardinal Dominikus Griman auf, Hoch'
Straten persönlich, Reuchlin durch seinen anwalt nach Rom zn dtiren
(acta Judiciorum Fb G 2b; Majns, pag. 416 fg.). Vgl. auch den brief Motiani
an den abt Hartmann von Fulda 20 Dec. 1514. (Mut,sches mscr. nro. 445,
fol. 276; Tentzel supplem. p. 198.) 9 21 Sept.
227
isthsßc mihi legas^, ostendens ei fabulam Parisiensem, quam
ille aversatus: „Pluris^, inquit, ^literas facio apostolicas, quam
privatas^. Tum iste: ^Tun, pluris audes facere Spirensis epis-
copi adhuc pueri sententiam, quam 80 theologiae doctorum
Parisiensium qui ut opinor, leporem quomodo caperet melius
sciret quam istuc, quomodo diffinitivam aliquam sententiam
ferret^. Nee hie stetit furor dementis capitis, sed eo usque
provectus est, ut etiam summi Pontificis autoritatem per scelus
et contumeliam ludificaretur. Quippe executiorales illas cum
cepisset gladio lacerare, quidam, „non vereris^, inquit, „cen-
suras apostolicas?^ Ad eam vocem furens, ibi ita statim
cum maxima vociferatione subjecit audientibus plus trecentis
hominibus: „ego vero pili non facio omnes censuras Papae''.
Hochstraten habe, bevor er nach Rom gegangen, von dem
augustinerprior Theodoricus v. Castro rath verlangt, der habe
ihn aber verweigert: die mönche hätten ohne ihn angefangen,
sie möchten auch versuchen, die sache ohne ihn zu vollenden.
Das habe er von Reuchlins eifrigem Verehrer, dem subprior der
augustiner, Paul Fugius ^ gehört; auch in anderen kreisen habe
R. die glühendsten Verehrer , den reichen patricier Franz
Struss u. A. Die mönche hätten dem Hochstraten 1500 gold-
gulden nach Rom geschickt ; Reuchlin habe aber kein geld nöthig,
um bald vollständig zu siegen. Prid. Cal. Oct. Coloniae.
Gedruckt: = 1. J. v. e. x 4b bis y 2»; 2 = Bulaeus, bist. univ.
Paris. VI. s. 68 fg.: 3 = Böcking, supp. opp. Hutt. II, s. 746 fg.
CLXXXXIII.
Ottobeuren. ^ 4 Okt. 1514.
Frater Nicolaus EUenbog Joanni Reuchlin S. d.
Doctissime vir, animus quo tibi singulariter aflficior mens
non sinit me esse quietum, si quando audio novercantem for-
tunam tibi viro et doctissimo et de me optime merito adver-
sari novasque insidias moliri.
Feruntur nunc passim literse gymnasii Parishiensis ^ qui-
bus scripta tua damnata et palinodia digna feruntur. Velim
♦
1 Von dessen bewunderung für Reuchlin spricht Luther an Job. Lange
26 Okt. 1616, de Wette I, s. 42; vgl. auch unten 30 Aug. 1517. 2 2 Aug.
1514, B. oben s. 223 a. 2. *
15*
228
itaque, nt hac molestia me liberes, literisquei tois certiorem
me reddas qaemadmodum nunc tecum agatur, quidve roboria.
habeat definitiva illa sententLa Spirae pro te tuoque honor^
defensando lata. Accepi nempe rem de novo in urbe agitari ^
fuit mihi et fratri Conrado Pellicano Rubeaquensi qui sup^^
rioribus diebus apud nos fuit de te sermo et multus et varia^^
Gratissimum itaque mihi fecens, si de omni re tua certiorex^
me reddideris, non sane quod ^ tam appetens sim novitatam^
sed duntaxat, ut habeam quod vere objiciam detractoribus
tuis et partem adversariorum tuorum defendentibus. Va/e
4 nonas Octobris 1524.
Msc. Eilenbog. üb. II epist. 71 fol. 147b.
CLXXXXIV.
Stuttgart. 8 Okt. 1514.
Joannes Reuchlin Phorcensis fi-atri Nicoiao Eilenbog S.
Noli obsecro de mea causa nimis esse sollicitüs. Si enim
pilus hominis non cadit in terram sine patris voluntate, quanto
minus caput. Mi Nicolae, omnia cooperabuntur in bonum.
Obtinui sententiam diffinitivam quam theologist® aeqno animo
ferro non possunt, quare dicebant se appellavisse ad ^ sedem
apostolicam. Sed cum ita causam suspenderent, omnes docti
mecum hujus opinionis snnt quod non libenter in curiam ßo-
manam, ubi sunt viri doctissimi, judicio contendunt. Et ideo
causa non prosecuta, ut vulgi aures oppleant, invocaverunt
regem Francise per confessorem seu verius pcenitentiarium
suum * quemdam fratrem de ordine prsedicatorum, ut mandet
facultati Parisiensi librum meum qui dicitur ecclesiae scan-
dalosus condemnent. Uli stolidi doctores absque commissione
ulla ecclesiastica , sine auctoritate, sua sponte se ingerentes,
ut complaceant Coloniensi facultati, quam appellant sororem
suam et doctores vocant confratres, homines suspectissimi, non
intelligentes linguam germanicam in qua scriptum est oculare
speculum, neque interpretationem adversariorum meorum cum
1 Qao mscr. 2 Ad ausgel. msor. 3 Das ist Wilhelm Petit, dem
Pabcr die entgegengesetzten gesinnungen zusclireibt, s. o. nro. CLXXXXI.
229
vero original! conferentes, in vota paucorum deputatorum,
non obstante quod sciverunt scntentiam a judice apostolico
esse diffinitive latam, et quod Papa manus apposuit cum in-
hibitione omnibus personis et judicibus, determinaverünt,
ut ajunt, doctrinaliter directe contra sententiam meam diflfi-
nitivam. Quse si transivit in rem judicatam facit jus; si non
transivit, ut ipsi ajunt, propter eorum appellationem, tunc
pendente^ appellatione, ut jura dicunt, nihil debet innovari
neque attemptari. Et quia solum tenent appellationem suam
fiivolam in suspenso, ut me interea de facto, de vi et violentia,
cujus eos non pudet plebeis infamandum praebeant, iccirco
ego sanctissimo domino nostro Papse supplicavi, ut causam
in curia Romana alicui ex reverendissimis cardinalibus com-
mittat, ut videant sententiam meam confirmari. Et feci ad
hoc inquisitorem fratrum praedicatorum citare, ut persona-
liter Romas compareat , procuratori meo in propria persona
responsurus. Ibi spero merito finem omnem totius causae nactu-
rum, Deo et jure mediante. Quare neque me neque aliquem
movere debet Parisiensium theologorum qui omnes sunt par-
tiales determinatio scholastica. Quia nihil valet in jure, nee
potest mihi praejudicium generare, sed pocius praejudicabit
adversariis qui jure suo non sunt confisi, sed invocant tempo-
rales dominos, imperatores et reges ^ qui in causis fidei nullam
habent cognitionem nee eam demandare aut committere pos-
aunt. Deficit papyrus, quare cesso. Vale. Ex Studgardia.
die octavo Octobris anno 1514.
Msc. Eilenbog. lib. I epist. 74 fol. 150* bis 151».
CLXXXXV.
Augsburg. 18 Okt. 1514.
Reuclilin an Questenberg
empfiehlt ihm nochmals angelegentlichst seine sache, lässt ihm
durch das welserische bankhaus geld zukommen und schickt
ihm die für seine anwälte bestimmten authentischen akten-
stücke. Ex Augusta ^ 18 Oct. 1514.
1 Der könig von Frankreich nahm direkt partei gegen Reuchlin; vgl.
Reuchlin s. 28$. 2 Wie aus dem folgenden brief hervorgeht, war er nach
Haidscta*. = BoL Mor. foL 9: teiracü: = Fiiedliiider, bew^
18 Okt. 1514.
Reochlin an magkter Caspar ^
dankt ihnL dass er die fohmiig Beiner siehe ubemommen vum^^
schickt ihm Urkunden seines Streites. Mitto etiam priTÜegL^'
qiuedam Jndxonim ex qnibns Tidebitor, qiiod Jndsei 00:122.
morantes in Alemannia sint a sede apostolica priTÜegiati de
non molestando eos in suis Ubris et quod sint Camerarii Im-
peratoris '; femer ein rerzeichniss seiner for den streit bereits
gehabten aosgaben. Entschuldigt sich, dass er die sachwal-
tong for den Speierer process dem Caspar Wirt übertragen
habe und erbietet sich das , was er ihm noch schuldig sei,
bald zu entrichten. Ex Augusta, in die s. Luc», 18 oct.
a. 1514.
Handschr. ^ Berl. mscr. foL 3; gedruckt: := Friedländer, bei-
trage^ s. 44 %.
CLXXXXVU.
Stuttgart. 10 Not. 1514.
Keuchlin an Jacob Questenberg
bittet wiederholt um seine hülfe; die gegner verbreiten das
gerücht, dass Rom käuflich und er arm seL Bittet um znseD-
Augsburg gereist, um durch Vermittlung des wekerischen bankhausee geld
und papier nach Rom gelangen zu lassen.
1 An welchen Caspar dieser brief gerichtet ist, kann ich nicht ange*
ben; an Caspar Wirth keinesfalls (s. den schluss dieses briefes). £in frühe-
rer brief, von dem Reuchlin spricht, ist nicht erhalten. Später wird unser
Caspar nie mehr genannt, wenn es nicht Caspar Yaingensis sein sollte, den
Galatin erwähnt (an Reuchlin vom 1 Juli 1516), unten nro. CCXI. 2 Privi-
legia] bulle Martins V 31 Jan. 1419 und 13 Febr. 1428. Reuchlin s. 318.
a. 1. 3 Cam. imp.] Die erste Urkunde dafür, dass die Juden kammer'
knechte sind, ist von Friedrich II, 1238. Stobbe: die Juden in Deutschend,
s. 12, s. 212, a. 14. 4 S. 44, z. 6. v. u. fehlen nach ad; die wort^:
Coloniam ad.
231
düng der schrift des Proclus in Ptolemsei Quadripartitam ^ er
isroUe sie zum drucke besorgen. Ex Stutgardia 4 id. nov. 1513 '•
Handschr. := Berl. mscr. fol.8'; gedruckt: Friedländer, beitrage
6. 46.
CLXXXXVm.
Stuttgart. 21 Nov. 1514.
Joannes Eeuchlin an Jacob Questenberg.
Questenbergs Unterstützung sei jetzt sein einziger trost. In
Löwen habe man den plan, Erasmus anzugreifen, sobald man
ihn unterdrückt habe, und so alle poeten zu vernichten. Ex
Stutgardia 11 kl. dec. 1514.
Nachschrift. Cupiebat nuper a me per literas ^ Caesar
*
1 Quadrupcrtitum in der handschrift. Diese schrift des Proclus ist
Yon Reuchlin nicht herausgegeben worden, wol aber von Melanchthon.
Er schreibt 14 Dec. 1553 Christophoro Stathmioni: nactns sum dulcis-
simam Prodi enarrationem in quadripartitam PtolemsBi, ^(uam typographo
Basiliensi mittam. Corpus reformatorum ed. Bretschneider , vol. VIII, col.
183 sq. Die handschrift hatte er von Hieronymus von Commerst&dt er-
halten, dem er am 1 Sept. 1554 die unter dem titel: Prodi paraphrasis in
qaataor Ptolemni libros de Siderum effectionibus. Basil. (s. a.) 8" erschienene
Schrift schickt. Mel. sagt von ihr: eo autem vidi libentius exemplum tnum, quia
mox cum aspexi, Jacob Questebergii manum agnovi. Auch dass sie inReucblins
bänden gewesen ist, weiss Md., aber er stellt den Zusammenhang nicht richtig
dar. Er sag^ : venit eo tempore Romam Capnio, missus eo a principe Palatino
Philippe. Qui cum et ipse auditor esset Argyropyli et inter germanicos
auditores Jacobum nosse ccepit (über diese irrtbümliche auffassung Melanch-
thons ist schon anderen orts gesprochen) vidisset etiam libros ab eo scriptos,
emit ab eo orationes adversarias Aeschinis et Demosthenis (Reuchlin gab
sie bekanntlich 1522 heraus, vgl. unten Reuchlins brief an Anshelm 11 Jan.
1522) quarum literarum pictura nullam vidi pulchriorem. Dedit igitur roer-
cedem, ut Dalburgio episcopo Vangionum scriberet AthensBum et alios quos-
dam libros qui in bibliotheca episcopi Vangionum postea custoditi sunt.
AthensBum retinuerat Capnio. Et cum Moguntin inventus sit hio Prodi
commentarius existimo eo perlatum ex bibliotheca episcopi Vangionum.
Diese meinung ist allerdings nach unserm briefe irrthümlich. 2 Trotz
dieser datierung muss der brief ins j, 1514 gesetzt werden, weil ein machi-
niren der Kölner erst nach der Speierer sentenz begann. 3 Woselbst auf
der rückseite steht: monasterium Grimani. 4 Der brief Maximilians an
Reuchlin ist nicht erhalten. In der zehnten Sitzung des lateranensischen
concils sollte die Verbesserung des kalenders in berathung gezogen werden.
Der papst schrieb an den kaiser 21 Juli 1514, um ihn asa veranlassen, gut-
232
aüdire, quid seBtirem de festo pascbali, quopacto fieri posset, tt
debito tempore semper observaretur, quod ajebat se velle ad
concilium Lateranense deferre. Ego timidior factns ab hoc meo
aerumnoso casu, in quem propter Majestatem snam innocenter
lapsus sum, nihil respondi. Tanta est in concilio doctissimo-
rum virorum abandantia ut meo calculo non sit opus. Über-
dies hätte er dazu grosser Untersuchungen bedurft. Dat. ut
supra.
Handschr. = Berl. mscr. fol. 21; gedruckt: Friedländer, beitrage
8. 47 fg.
CXXXXIX.
Stuttgart. 29 Dec. 1514.
Eeuchlin an Adrian , * Cardinal S. Chrj^sogoni.
Er wage , ihm zu schreiben, um sich eine stütze zu ver-
schaffen, gegenüber den Kölnern, welche behaupten, sie besässen
in Berhardinus Caravajal, Card. s. crucis *, einen unbesieg-
baren bort. Hochstraten sei durch Bemhardin vom banne befreit
*
achten von deutschen gelehrten einzuholen. Dieser brief, das schreiben des
kaisers an die uniyersität Ingolstadt 21 Okt. 1514, sowie deren antwort
an den papst (verf asser derselben war Johann Eck) vom 18 Nov. 1514
sind erhalten in dem schriftchen: De vera paschn celebrati | one Joannis
Eckii theo,logi diorthosis ad | Leonem X | pont. Max. | Epistola s. d. n. ad
imp. Aug. I Epistola imp. Aug. ad uni^versitatem Ingolstatensem su|per
eadem | re | August« Joan. Miller 1515 (vgl. Wiedemann: dr Joh. Eck
Kegensb. 1865 s. 457 sq.) Am 4 Okt. 1514 hatte sich der kaiser schon
an seine Wiener astronomen Andreas Stiborius und Qeorg Tannstetter ge-
wendet, die ihm ihr gutachten in einem besonders gedruckten schriftchen
schickten, (Wien. Joh. Sigrinius 1515 in 4*») Max. berichtet der universiat
die absendung desselben nach Rom (Innsbruck 16 Dec. 1514), vgl. österr.
zeitschr. für gesch. und Staatskunde 1837, nro. 22, s. 85. Daselbst finde
ich auch angeführt: epistola Leonis X pont. max. ad Maximilianum Rom.
•
imp. super concilio de correctione kalendarii instituto super missa. Com-
pendium correctionis calendarii pro recia pasch» celebratione. 4 und 12 bll.
8. l. e a. (1514?) in 4*^. Bei dieser gelegenheit sei auch eines briefes de«
kaisers an den papst 23 Okt. 1514 gedacht (gedr. J. v. e. Fab; Majuf
8. 462 bis 464; Böcking suppl. II, 704 fg.), in welchem der kaiser warm fOr
Renchlin eintritt und den streitsüchtigen theologen stillschweigen auferlegt.
1 Adrian von Corneto, Friedländer, s. 18 fg. und die Gott. gel. anz.,
1870, 8. 2038 angef. stelle. 2 Geb. 1435, gest. 1532; vgl. Ciaconni,
Vit» pontificum Roman. III, p. 170 f^.
233
(forden, rühme sich des vielen geldes, das er und die seinen
in Rom aufwenden könnten , sehe in der ernennung Grimanis
:um richter ein günstiges zeichen; dagegen vertraue er auf
lie gerechtigkeit des papstes, bitte den cardinal, ihm das
irohlwoUen desselben zu verschaffen, und wolle sich stets da-
iir erkenntlich zeigen \ Ex Stutgardia 4 kal. Jan. 1513 ^.
Handschr. = Berl. mscr. fol. 6; gedruckt: = Friedländer, bei-
räges. 24 bis 26.
CC.
Erfurt. 6. Jan. 1515.
Eobanus Hessus an Eeuclilin '
lankt für Reuchlins brief*, der bei allen gutgesinnten begeiste-
■nng erregt habe. Tu vinces; latinse civitatis senatus jam tibi
riumphum decrevit. Vergleicht Hochstraten mit Gallus nnd
nacht mittheilung vor seiner und der seinen heftigen stim-
aung gegen die Kölner; Hütten, Busch, Crotus, Spalatin,
^hilonusus ^ und Melanchthon werden gemeinsam Reuchlins rühm
erkünden. Dankt für den beinamen: könig ^, den R. ihm
legeben habe, er wolle sich dieses könlgthums würdig er-
'^eisen. Ego bis diebus uxorem duxi, homo juvenis qui hoc
d te scribo, id est octavo idus Janüarias vigesimum octavum
nnum setatis impleo ^ Vale Ex Herphorthia, anno 1515.
Gedruckt: 1 = J. v. 1. y. 2» bis y 3^; 2=Böcking, Hutien.
pera 1, s. 453 bis 455.
*
1 Die dankespflicht löste R. später durch widmang seines Werkes: de
oentibus et orthographia 1518, s. u. nro. CCL. 2 Mass 1514 heissen,
jgen der erwähnung Grimanis als richter. Wahrscheinlich war R. von
lestenberg, den er gebeten hatte, Hadrian zu seinen gunsten zu bestimmen
) Apr. 1514 oben nro. CLXXXIII) aufgefordert worden, sich direkt an
Q cardinal zu wenden. 3 Die literatur über Hesse (1488 bis 1540) ist
ucblin s. 345 a. 4. zusammengestellt. Neuerdings sind zwei Schriften von
ause und Schwertzeil hinzugekommen. 4 Ein früherer brief Johann
sses an R. ist nicht erhalten. Mittheihmg über ihn macht Job. Alex
»ssikan an Hesse 1526 (Hessi epist. fam. Marp. 1543 s. 31); riachrich,
a einem brief R.s an H. gibt E. H. an Job. Hess 26 Sept. 1517. Böcking
Ltteni operal, 154. 5 Vgl. über ihn Hehle: Ehinger gymnasialprogramme
73 und 1874. 6 R. hatte ihn so genannt mit anspielung auf laaTJva bei
llimachus 66. Vgl. Camerarius, narratio de Eob. Hesse. 7 Das ergibt
37. Trotzdem ist, wie H.s neuester biograph: Krause (Zerbster schulpro-
\mm 1873) ^ezei^t hat, das jähr 1488 ^l^ geburts^ahr Q.s festzuhalten.
234
CCI.
Rom. 25 Jan. 1515.
Jo, Potken praepositus S. Georgii Colonise cum sui
amantiBS. J. Q. ^ Joanni ßeuchlin Phorcensi LL. doctori
S. D. P.
Nihil ambigimns, doctissime Doctor, quin et nostrse et
aliornm tibi et innocentise tuse faventium literae, te ob Kcamm
non pertecta in nrbibus volantium, sed vicatim et domatim
etiam casatim humum non quatuor sed quinque digitorum
pedibtis calcantium et quaestum mendicitate facieutium vexati-
ones, forte formidulosum, aliquantum recreent, eaque de re
te de nonnullis proximis diebus pro et contra te Romad gestis,
certiorem facere curavimus.
Die Veneris ^ proximo lapso, nobis prsesentibüs, decreta
fuit inhibitio per reverendissimum cardinalem Grimaoum,
alterum ex duobus dignissimis cardinalibus ad cognoscendmn
et terminandum omnes et siuguias causas tuas per postremum
rescriptom in inhibitionis instrumento insertum deputatis, quo-
modo ex tenore ejusdem instrumenti, quod ad tui consolatio-
nem et jactantise tibi adversantium confusionem ad te milr
titur plenius intelliges. Adempta est tertio judici Cardinali'
omnis jurisdictio perbelle quidem, ne propter superiorem in
ripa fluminis locum, quem denuo obtinet, potnm tibi forte
turbasset. Jussimus nuper * et nunc quoque jubemus, bono
te esse animo, optamusque ut sicut egregie coepisti , pro virili
eures, ut omnium climatüm gentes se suis sibiqüe respectire
alienis Unguis invicem intelligant.
Nam id profecto necessarium est, si tandem unus faerit
pastor, unum et ovile novum. Prob dolor propter nostra
majorümque nostrorum peccata a tempore apostolorum citr»,
Spiritus sanctus ad humanum genus in specie visibili non des-
cendit. Sed donum diversarum linguarum tot jam secalis
negatum, calamitatem et miseriam mortalium tandem miserar
1 Etwa Johannes Quonus, oben s. 223, a. 2. 2 Die Veneris] 19 Jin*
Die arkunde ist enthalten in acta jadiciorum j. 3 bis J 5« (wiederholt bei
Majus 8. 467 bis 470) vgl. Reuchlin s. 314. 3 Vermuthlich Bemb. C«'
rarajal. 4 £)in früherer brief Potkens ist nicht erhalten.
235
tos, tois perpettds vigiliis et lucnbrationibus, bominibus ger-
manis tribüit et palam fecit. Qnod si idem zelus in tuis
semnlis esset, qtii in divo Vincentio Hibero ^ ordinem fratrum
prsBdicatorum vere professo, ftit, qui Vincentins non in tni
similes, contra charitatem inquirendo, sed plebem Christi nostri
fidem docendo, ab omnibns ejus sermones audientibns intellige-
batar profecto inter te et Jacobnm tuum pro improbo conatn
8U0 supplantatorem et ejus complices, quos tu quasarios, nos
Tero quasidicatarios appellamus, simultas esset omnino nuUa.
Superesse putamns, nt posito metu, sicut omnes nos,
etiam tuos texatores, per novum tuum docuisti opusculum,
quo nam modo setmo fieri deböat ad populum ^, ita qnoque
germanicam puericiam, adulescentiam et juventutem doceas,
diversas quas calles linguas, et faciliorem discendi modum, ut eo
magis tni semuli jaceant inglorii, tuque etiam post Nestoris
AQnos, corpore sepultus, contra eos gloriosum ducas trium-
phum. Domino Stephano Rosino ' plurimum debes, qui tuas
band secus quam suas proprias pro virili, etiam nomine Cse-
8areae Majestatis, tuetur causas. Teque sola uti credimus
Tama sibi notum, Martinus de Groninga ^ jurium doctor amat,
jtiippe qui interpres jnratns, magnam ex bis quae nostra
Qermanica lingua in actis continentur partem ioterpretatus
est. Et omnia breve est, Deo volente, absoluturus, minimis
tuis expensis. Nee tuis rebus deest Joannes van der Wik ^
1 Hiber ist in der Bammlang von Erhard nicht aafgeführt. 2 Novam
oposculam] soll damit Reuchlins ars pr»dicandi vom j. 1504 gemeint sein??
8 Stephan Rosinas, geb. in Angshurgi stadirt za Krakaa und wird 1501 pro-
fessor der philosophie in Wien, zugleich licentiat der rechte und bakkalaureus
der theologie, wird als solcher caplan Max. I, domherr zu Passau, Trient,
Wien und in des kaisers geschftften eine zeit lang auch in Rom thätig. Von
seinen Zeitgenossen wird er als lateinischer dichter und mathematiker sehr
gerühmt, ohne dass er viel schriftliches hinterlassen hätte. Er stirbt nach 1534,
wahrscheinlich zu Passau. 4 Vgl. unten uro CCVI und Reuchlin s. 314.
5 Über den sonst unbekannten mann, der uns in der folge noch oft begeg-
nen wird, mag folgende notiz aus einer biographie Hermann Buschs hier
ihren platz finden: interea dum utriusque causa yentilaretur Rom», ubi
patrocinium Reuchlini suscepit et ipsius actionem defendit Buschii amicus,
doctor J. U. Joannes a Wick, qui postea anno domini 1533 in Vastennow,
rM 8imQtc|9 mart^, t^annice est occisi^s a oi^Qo^icis iQODi^steriQnsibus prop-
%
236
procurator tuus, doctns quidem et in his quas ad forum per-
tinent interdum ad nostrum recurrens oraculum. Componitur
dialogus in tui defensionem per virum ^ doctissimum utriusque
nostrum amicissimum, cujus nomen et alias qualitates suo
tempore scies. Id nunc te scire sufficiat, quod et latinus et
grsecus est, etiam quo ad utranque matemam linguam et
primatum tenet inter Christianos hujus sseculi, quo ad hebraeam
et babylonicam, hoc est vulgarem chaldaicam, quam hebrasi
Europam incolentes, suis, hoc est hebrseis, characteribus efii-
giant etiam a me Joanne literas illas veras chaldias, quibus
Presbyter Johannes et sui in eorum sacris utuntur non igna-
viter didicit. Bene vale, vir dignissime et omnem pone (ora-
mus) metum. Ex urbe, 25 Januarii. Anno 1515.
Gedruckt: 1 = J. v. e. t 4a bis v. 2=zBalaeus 1. c. VI, p. 7 2 fg.
CCII.
Erfurt. 26 Jan. (1515)
Eurycius Cordus ^ an Reuchlin.
Mutian habe ihn aufgefordert, gleichzeitig mit Hesse zu
schreiben, dadurch ermuntert versichert er ihn seiner bewun-
derung, bedauert, durch seine verheirathung ^ gehindert zu
sein, zu ihm zu eilen und möchte gern für ihn thätig sein.
Vale. Herphortiae, 7 Cal. Febr *.
Gedruckt: J. v. e. A 4^,
toroa quod ibi proinovisset ovangelii doctrinam. Aus: Hamelmann opera
gonoalogico-historica de Westpbalia et Saxonia etc. Lemgo 1711 s. 298.
1 Virum] bekanntlich Georgius Benignus archiopiscopus Nazarenus,
vgl. unten. Für die in diesem briefe mitgetheilten thatsachen, namentlich
die einer durch Martin Groning veranstalteten neuen lateinischen über-
Setzung des augenspiegels gegenüber der schlechten und gefUlschten Hoch-
stratens, vgl. auch einen brief des Christophorus Welser an Peutinger 27 Jan.
1616 (J. V. e. B 3&). 2 Vgl. Grause: Hanauer schulprogramm 1863,
3 C. verheirathete sich schon 1513 mit Kunigunde Stella aus Frankenborg,
8. Grause s. 27. 4 Beilttufig mögen hier einige verse aus Euricii Gordi
expiatorium (in: opera poetica 1616 s. 146 fg.) erwähnt sein, in denen es
über R. heißt:
Non optata magis dabis illi [dem Mutian] nuncia quam qu»
impia Gapnionem monstra domasse ferunt.
Hunc magnum laudata virum primumque poetam
plurima victorem 8»cla valere jube,
237
CCIII.
Stuttgart. (Jan. 1515.)
Joannes Eeuchlin an Copus
dankt für seine vertheidignng am hofe des französischen kö-
nigs und freut sich, da einen freund zu besitzen, wo er sonst
nur gegner hat, theilt ihm die Speierer sentenz und das in-
terdikt Grimanis mit und bittet ihn, dasselbe zur kenntniss
des königs zu bringen. 0. d.
Gedruckt; 1 = J. v. e. xb bis x 3»; 2 = Bulseus, bist. univ.
Paris. YI, s. 66 fg.
CCIV.
Stuttgart 10 Febr. 1515.
Jo. Eeuchlin an Peter Anconitanus, * cardinalis S.
Eusebii.
Er theile das gemeinsame loos der philosophen, in seinem
alter noch die Verfolgungen schlechter menschen zu erleiden,
freue sich aber bei solch traurigen umständen einen richter
wie ihn erlangt zu haben und flehe ihn an , ihn ^us den
händen der Cölner zu befreien. Ex Stutgardia 4 id. Febr.
1515.
Handschr. = Berl. mscr. fol. 19; gedruckt: Friedländer, beitrage
5.49 bis 51.
ccv.
Stuttgart. (Anf. Febr. 1515.)
Eeuchlin an Bernardin Trebatius ^
sendet in griechischer spräche eine kurze erzählung seines
Streites mit den Kölnern ^
Handscbr. =Berl. mscr. fol. 24; gedruckt: Friedländer, beitrage
3. 104 bis 107.
*
1 Über Pietri degli Accolti vgl. Friedländer, beitrage s. 37. 2 Bem-
hardin Trebatiu8, vgl. Friedländer, beitrage 8. 99 bis 101. 3 Der brief
ist undatiert, wird aber in einem (lat.) schreiben des Bernh. Trebatius an
Stephan Kosinus (Augsb. 12 Febr. 1515) hdschr. und Friedl. a. a. o. er-
wähnt und ist deshalb an diese stelle gesetzt worden.
238
CCVL
Stuttgart. 21 Febr. 1515.
Joannes Beuclilin an Martin Groning
bittet ihn, bei der Übersetzung des augenspiegels, mit der er
beauftragt sei, recht viele mühe anzuwenden, die aus andern
autoren angeführten stellen und seine eigenen werte recht
streng zu scheiden und schickt ihm, zur erleichterung der
arbeit, eine von ihm selbst gemachte lateinische Übersetzung \
Ex Stutgardia 20 Febr. 1515.
Handschr. =r Berl. mscr. fol. 23; gedr. := Friedländer, bei-
trage, 8. 52.
CCVIL
Ottobeoren. 25 Febr. 1515.
Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Beuchlin S. d.
Humanissime vir ac prseceptor observandissime , certior
factus snm de redditu tuo, si modo vera est fama, ex urbe
per famulum Dietagii Westerstetten ^ Conradum quem forte
offendi 22 februarii in oppido Memmingen qui te domi esse
et bene valere affirmabat. ' Accepi autem dudum a fratre
quodam ordinis prsedicatorum cum quo mihi non parva pro
tuo honore defensando concertatio fuit, te citatum esse ad
Urbem per inquisitorem prsedicatorum quem tu prior ad Urbem
venire compulisti, quemadmodum ex proximis tuis literis plane
intellexi. Objiciebat autem tunc frater ille impatienti animo
mihi, ne dicam insanö, ut si tantum tibi affectus essem acto-
tum me conferrem ad Urbem, ut auxilio tibi essem et prssidio,
in ea enim constitutus nunc esse necessitate qua erui ab semolis
♦
1 Sie ist schwerlich noch zeitig genug angekommen , um Groning bei
seiner Übersetzung nützlich zu sein. Letzterer veröffentlichte später seio
werk und bemerkte in seiner uns erhaltenen vorrede, dass er besonders ntcb
deutlichkeit, nicht nach Schönheit gestrebt und erreicht habe, dass dieselbe, u
der die gegner selbst nur 8 fehler auszusetzen gehabt hätten, von den richtem
als massgebend angenommen, während die gegnerische, an der 800 stellen
gefälscht wären, verworfen worden sei. J. t. e. B«* bis B 3* vgL Renchlin
fl. 315. 2 Vgl. oben. 3 E.s vermuthung, R. sei in Rom gewesen, i«t
ein irrthnm : die citation berief Hochstraten persönlich, R. durch einen Bsch-
walter.
239
als posses minime. Ejusmodi ego objectiones, praeceptor et
kmice dulcissime, graviter tuli, nee hodie bilis mihi quievit,
tttamen quemadmodum postea forsan a me accipies, nee enim
)innia literis tüte eommittuntur. Itaque, integerrime vir, gra-
assimum feceris et domino meo abbse et imprimis mihi , si
certiores nos reddideris, quid obtinueris, quid reportaveris ex
Urbe. Aveo insuper andire ex te, quam belle quam comiter
liabitus susceptusque eis nedum a cardinale Grimano, sed et
a sanctissimo patre nostro Leone pontifice maximo qui de
prseclara illa Medicum familia quse bactenus vires doctos mirum
in modum aluit et foyit, descendens non potest non doctos
eruditosque vires, intra quos tu citra omnem controversiam
princiqem obtines locum, summa benivolentia et munificentia
prosequi, potissimum quum tanta ut fertur doctrina et litera-
tura polleat. Persuadeo autem mihi, te virum eruditum et
disertum ac nostra setate omnifariam doctissimum liberralissime
honorificentissimeque Romae susceptum. Tu velim de bis om-
tiibus pro nostra amicitia brevi certiorem me reddas.
Dudum ad te dedissem literas, si non Romas te agere
i^redidissem. Yellem te aliquando in angulo quopiam apud
los delitescere, ut coram audire posses quam amice, quam
lonorifice hie de te sermo fiat. Sed et me tui nominis ac
lonoris esse amatorem pariter, et defensorem, vel prsecipuum
Am certo credas quam quod certissimum.
Cseterum quod libro epistolarum clarorum virorum meas
laoque epistolas ^ inserere volueris, gratias tibi habeo immor-
Ales, non quod tantum mihi assumam, ut in clarorum virorum
imnero scribi merear, sed quod inde liquide intelligere possum
joam sis mihi impense affectus. Yale bene. Ex Ottinpurra,
lominica invocavit 1515.
Msc. EUenbog. lib. 11 epist. 77 fol. 154.
CCVUI.
Stuttgart. ^ 2 M&rz 1516.^ ^
Joannes Keuchlin Phorcensis LL. doctor venerabili
Nicoiao Ellenbog. S.
Redeunti mihi nunc vesperi donum ex Tuwingen reddidit
1 In den C. v. e. ist nur ein brief Ellenbogs oben nro. CXIII enthalten.
240
qaadrigarius ille toas literas, celeriter, ut ajebat, abiturus, nee
enim ullam pati niDram se posse profitebatur. Quare onmem
cansie mese statum ad tc perscribere nequivi, eget enim tempore,
ad sammam aotem sie Iiabeto.
Adversarium meam Romam citari feci, ut compareat per-
sonaliier, sed ego beniTolentia curüe admissas sum , ut per
procuratores meos et agerem et responderem , ego vero domi
meae manereoL Quod mihi in maximam partem gratiamm
repato. Itaque Romam non i?i, sed contra adversarium qoina
milliares omnes ' me absente procuratores mei et advocati
secondum formam juris agnnt; inquisitore personaliter RomiB
constituto citationis necessitate. Cceperunt Romse continentiam
caosse diridere, nt alias esset mihi datus judex reverendissimos
Grimanns, alias lacobo Hochstrat, alias Amoldi de Tongari,
alias theologistis reliquis. Sed Papa certior factas de adver-
sarioram dolo astatia, versatia et deceptione revocayit omnem
jurisdictiouem ab omnibus illoram judicibus eis datis et surrep-
titie impetratis, totamque causam eam emergentibus adnesfl
et couuexis tam meam contra adversarios, quam illornm
contra me nitro citroque commisit Sanctitas sua meo judid
Grimano, adjuncto re?erendissimo Cardinali s. Eusebii, ^ viro
juris peritissimo, et erepta est jurisdictio e faucibus Car-
dinalis Bernardini s. crucis qni proxime fuit legatus in
Alemannia et hospitatns est apud prsedicatores Colonise in quem
omnem fiduciam suam collocarunt, quia etiam thomista est
et nihil seit in jure. Ideoque dicitur esse hostis omnium
juristamm. Eruit igitur me omnipotens Dens ex dentibus
illius qui me fidelem, ut spero, servum suum non derelinqnet
Superiore die missa est mihi Roma inhibitio contra omnes
molestatores meos, ne quis aliquid verbo vel opere attemptet
contra me et libellos meos, tam oculare speculum quam defen-
sionem meam sub poenis omnium censurarum nominatim, et
adbuc sub poena trium miliium ducatorum auri pro dimidia
parte camerse apostolicse et reliqua dimidia mihi ipsi persol-
vendorum. Eam inhibitionem imprimere facio et Colonüs
1 Diese nnverständ liehen werte, mscr. 2 Peter Ankonitan
nro. CCIV.
241
Francofordiie ac per totum Regnum exequar et insinuabo. Vale,
mi frater, cum patre nostro abba dignissimo. Omncs roei
scribunt caussam meam esse in optimis termiuis et jubcnt
mihi bene sperare. Ex Stutgardia 6 nonas Martias 1515.
Msc. Ellenbog. lib. I, epist. 79, fol. 155^ sq.
CCIX.
Stuttgart. 13 Juni 1515.
Joannes Reuchlin an papst Leo X.
Die gegner hofften auf die macht ihres geldes, verspot-
teten darum die befehle des papstes, er hoffe allein auf die
päpstliche milde und gerechtigkeit. Der papst werde dem
Hochstraten, der sich zu seinen fußen krümme und heuch-
lerische thränen weine, mit Jesaias werten das vergebliche
seiner anstrengungcn kundgeben. Papst Damasus habe sich
durch die rettung des Hierönymus, papst Julius durch die
des Athanasius rühm erworben: Haud absimiliter quanquam
plurima erunt laudum tuarum prseconia posteritati commemo-
randa, nihil eorum tamen vincet Capnionis futuros de te pane-
gyricos, si per tuam paternam providentiam fuero pacem
et animi tranquillitatem nactus. Quare me statumque rerum
mearum et quantum ultra supererit, vitaß meaß filum, tu»,
justicise, fidei, bonitatique vehementer commendo, ut et anno
proximo a Csesare ^ Augusto ssepius et ab Alemannia nostrae
principibus episcopo Argentinensi, episcopo Constautiensi, Fride-
rico Saxonum duce, imperii Electore, ülricho duce Wirtem-
bergensium, magistro ordinum Teutonicorum, quindecim abba-
tibus infulam gestantibus et quinquaginta tribus civitatibus
in Suevia magno studio et diligentia et majore impetraudi
1 CiBsare] vgl. den brief y. Maximilian an Leo X, 23 Okt. 1514 oben
8. 231 a. 4; ein sonstiger brief dos kaisers oder einer der genannten
Personen und städte ist nicht bekannt. Eine andere aufzählung findet sich
in den acta judiciorum F 7b; dort werden die beiden bischöfe nicht nament-
lich aufgeführt, dagegen von Germanise superioris deo amabilcs episcopi quin-
que gesprochen, außer den hier genannten personen noch cardinalis Gur-
censis, Ludovicus Bavarise dux, marchio Badensis und statt der 15 nur 13
abbates infulati erwähnt. Über die sonst hier angeführten personen vgl.
Reuchlin s. 309.
KeachllA 16
242
spe pro sua singulari erga sedem tuam sanctam devotione
commendatus tibi sum, beatissime pater et domine omnium
excellentissime Leo decime. A superis itaque peto, ut quam
felicissime valeas. Ex Stutgardia, idibus Janiis anno 1515.
Ad pedes S. T.
Jo. Capnion ^ Phorcensis LL. doctor.
Hdschr. = Berl. mscr. fol. 1 1 ; gedr. = Friedländer, beitr.
s. 53 ff.
CCX.
Gotha. (Jani 1515.)
Magnifico et eloqiientissimo jurisperitorum Joanni Reuch-
lin praeceptori et patrono reverendo [Miitianus Rufiis].
Doctissime virorum, salvas eis. Quid habeo praeter nudas
literas quod honoris gratia tibi tradam ? Officium enim meum
et fidam benevolentiam olim in diarium tuum recepisti. Ami-
simus conterraneum tuum Eitelvolphum ^ virum clarissimum cui
tantum authoritatis erat in aula pontificis Alberti ' ut primus
esset et haberetur sive belli sive pacis ocia tractarentur. Vir
ille doctomm amantissimus ornasset tuam dignitatem, et ab
omni injuria predicatorise familise defendisset in tribus magnis
parochiis Mognntina, Halberstatina, et Magdeburgia. Parocbiis
dixi: Ita lectum est in decretis pontificialibus ubi diecesis
appellatur parochia. Id qnod tibi quem nihil nescire sciunt
omnes notissimum est. Jecit fundamenta favoris Mutianus.
1 Das ist einer der ganz vereinzelten fUIIe, wo Reuchlin sich in
einem briefe Capnion unterschreibt; erklärlich, da er unter diesem namen
den italienischen gelehrten bekannter war. Znm verstftndniss der Sachlage
ist, bei mittheilung dieses briefos auf die an Leo gerichteten briefe des
königs von Frankreich, des erzherzogs Karl, des Hadrian von Utrecht, der
Löwener Universität gegen Reuchlin, die briefe des Erasmus an den papst,
an die oardinale Raphael und Grimani für Reuchlin hinzuweisen, die Böckiog
suppl. II, 137 vortrefflich zusammengestellt hat. 2 Eiteluolphus, mit
rother dinte am rand, Eitel v. v. Stein starb Juni 1515, vgl. die mittheilong
Huttens über diesen trauerfall an Jak. Fuchs, Böcking I, s. 40 bis 45
daselbst die worte : fratres prsedicatorcs et theologistas Colonienses pediculofl
Capnionis appellabat. Über Eitelw. v. St., vgl. Erhard III, s. 280 bis 264
und Reuchlin s. 837, 352, 355. 3 Albrecht v. Mainz. Über Eitelwolfs Wirk-
samkeit daselbst ist namentlicb Strauß: Ulrich v. Hütten su vergleichen.
243
Sed heu irritos labores. Testis superest Sunthusenins, qui et
ipse te amat et colit. His auribns audivi, mi re verende pater,
audivi inquam, quid responderit cuidain male loquenti. Te
bonum et doctum virum esse predicavit, eciam si adversarii
rumperentur invidia. Aderat tum quidam gregärius \ pene
proprium nomen excidit mihi, tu intelligis quis sit ille quem
latenter taxas in apologia. Male valeat arrogantissimus scriba.
Tu bene valeas.
Mscr. der Mut. briefe nro. 494, fol. 313 sq.
CCXI.
Rom. (vor 1 Juli 1515.)
Petrus Galatinus Minoritanus an Reuchlin.
R. sei so gelehi*t und so reich an Verdiensten, dass er
sich am besten durch seinen eigenen werth beschütze und
keiner fremden vertheidigung bedürfe. Quas ob res quem
neque tu cujusquam protectione opus habeas, neque scripta
tua alieno defensore egeant, haud quaquam certe opus de
arcanis catholica3 veritatis in thalmudicis libris contentis, super
articulos contra libelhim tuum oculare speculum nuncupatum
exhibitos, fundatum aggressus fuissem, nisi reverendissimi domini
mei sanctorum 4 Coronatorum cardinalis ^ et reverendissimi
Adriani aliorumque quorundam principum cardinalium qui veri-
tatis discutiendse gratia, hoc mihi oneris imposuerunt, jussiones
ad id me pene invitum induxissent. Cui quidem operi quam-
vis hactenus summa cum diligentia insistere non destiterem,
tum ut eorundem principum cardinalium jussibus obtemperarem,
tum probatissimorum virorum Jacobi Questembergi grsecis lati-
nisque literis pereruditi, Joannis Potikani in Chaldiacis prse-
ceptoris mei, ^ Stephani Eosini imperatorii procuratoris vigi-
lantissimi, et Chasparis Vaingensis, ^ qui omnes rem tuam
omni studio, omnique animi corporisque labore curare non
desinunt, assiduis exhortationibus maxime motus ne dicam im-
pulsus. Amo tamen causa tui eo accuratius rei perficiendse
operam dare conabor, quo gratiorem tibi rem me facturum
1 Gregärius] vielleicht Jakob Gouda s. o. 2 Jan. 1514. Nro. CLXX VIII.
2 Lorenz Pucci, 3 Potken s. o. nro. CGI. 4 Vgl. die bemerkung zu
nro. CLXXXXVI.
16*
244
confido. Quare divino favente namine opus propediem in Ince
proditurum expectato : neque tibi injucundam , neqoe cflesaree
majestati ingratum, neque christianse reipublicse inutile (ot
8pero) futurum ^ .... Er und sein freund Stella ' wünschen
sehr, Reuchlins rudimenta faebraica und das werk de Terbo
niirifico zu erhalten. Rom», in palatio apostolico.
Gedruckt: 1 = J. v. e. C 4« bis D 1«; 2= zum thefl bei
Majus, 1. c. 8. 449 fg.
ccxn.
Stuttgart. 1 Jali 1515.
Joannes Reuchlin Phorcensis an Peter Gralatin
kann die großen lobsprüche, welche Galatin ihm spendet, nicht
annehmen, freut sich aber, dass seine sache bei den wohlge-
sinnten anklang finde. Bespricht dann gelehrte dinge, den
Zusammenhang christlicher dogmen mit jüdischen lehren betref-
fend und erklärt sich bereit, die erbetenen bücher zu senden,
wenn er einen sichern weg wüsste, „cum vel epistolse ssepius
mihi fuerint in itinere nequiter intercept«". Stutgardi«,
Eal. Quinctilibus, a. 1515.
Gedruckt; = J. v. e. Dl>. bis D 3».
ccxm.
Stattgart 1 Juli 1515.
Joannes Eeuchlin an den cardinal Grimani,
ihm gegenüber, als duumvir capitis mei ^, bedürfe es keiner
erzählung des Streites, sondern nur einer erinnerung an mildes
verfahren überhaupt und daran, dass Reuchlin sein votum nicht
freiwillig, sondern auf aufforderung des kaisers abgegeben
habe, und der bitte, die Speierer entscheidung zu bestätigen.
Den haupttheil des briefes nehmen philosophisch-kabbalistische
erörterungen ein. Vale, kal. Quinctilibus, a. 1515.
*
1 über dieses werk vgl. unten nro. CCXVI und Reuchlin s. 399 fg*
2 Peter Stella wurde später professor der Jurisprudenz in Orleans , al*
solcher wechselte er mit Ulrich Zasius einige Streitschriften 1528 bis 1681»
an denen auch Viglius Zuichemius für Zasius theilnahm, vgl. Riegger epistolc
Ulrici Zasii Ulm 1774 I, s. 167 sq., s. 185 II, 207, 399, 425. 3 Grimani
war mit Peter Ankonitan richter in der Reuchlinschen sache.
245
Handschr.: := BerL mscr. foL 13; gedruckt: = Friedländer,
leitrSge s. 56 bis 59.
CCXIV.
Bamberg. 20 Juli 1515,
!jaurentius Behem, canonum doctor, canonicus senior et
cholasticus S. Stephani Bambergensis an Reuchlin
lat seit dem zusammenleben mit R. in Bom ^ nicht geschrie-
ben, sendet nun durch Bartholomaeus Caesar ' besten grüß.
r.rinnert ihn an die einzelheiten ihres Zusammenlebens, bücfaer-
:äufe, hebräische und kabbalistische Studien, rühmt ihn als
len gelehrtesten Mann, lobt seine vertheidigungsschrift und
icbmäht die gegner: Ortuin ^ Pfefiferkorn, über die der sieg
hm, dem alter malorum depulsor Hercules, leicht sein werde.
Bamberg», 20 Juli, anno 1515.
Gedruckt: = J. v. e. C^ bis C 2^.
ccxv.
Stuttgart. 12 Aag. 1515.
Joannes Eeuclilin an Questenberg.
Trotz der aufregung, welche ihm sein streit errege, will
IT nicht aufhören, wissenschaftliche beschäftigung zu treiben
md bietet dem freunde eine kleine gäbe : die bemerkungen des
ithanasius zu den psalmen. Nach ausführlichen bemerkungen
iber die gewidmete schritt, über die psalmen, und über den
Zusammenhang der psalmen, der gesänge des Orpheus u. s. w.
mit der kabbalah, fährt er fort:
Nam idem Studium, aequalis opera, par exercitium Pytha-
;orei et Cabalistse, ars etiam eadem et consimilis scientia.
Utraque enim uno axiomate nititur: auTÖ; l(pa, modis tarnen
Uversis, de quibns scripturus eram, a cunabulis ejus disciplinss
ncipiens, et magnam nunc partem arcanarum rerum studiosis
^didissem utique, si non quatriennis ista me continuo remorata
fuisset adversariorum meorum acerrima persequutio, quam tot
innos innocenter passus sum propter ingens augendae fidei
>rthodox» desyderium meum, et ecclesiae catholic» ampliandse
*
1 1498? vgl. m. Studium der hebrftisohen spräche s. 29; a. 1. 2 S. o.
». 9n* 3 Verslfiocm Ortum Vino.
246
Studium ardentissimiim, cönsulcndo, quod ii qni foris et extra
fidem nostram sunt sive Judsei seu Grseci aut Agareni ^ nnlHs
debeant injuriis ad nos trahi. Non enim commodum ecclesise
putavi fore per tyrannidem illos ac sseviciam ad sacrum bap-
tismum cogi ; quin potius quod sint juxta sanctse matiis eccle-
sise decretum blandimentis , non asperitatibus , suadendi non
impellendi, ut integra maneat forma justicise, immo prudenter
ex illorum ipsorum codicibus convincendi. Quos quidem Codi-
ces et libros non consensi per nos igne comburendos esse,
nisi quos leges et jura comburi sanxissent. Quod cum latius
in oculari speculo ad honoris mei salutem et necessario ad
impugnatae famae defensionem edito, commonstrassem, ecepit
Impetus et tumultus insurgere contra me quem cum dei laude
apostolica sententia jure optimo sedavit , promulgata bis rer-
bis ^ Quam cum hactenus adversarii propter evi-
dentem justiciam non munere non numero sociorum infringere,
demoliri aut subvertere valuerunt, coepi redire cum literis in
gratiam, et assumpto psalterio hymnos modulari, ut sanctus
iste Athanasius noster in hoc libro prascepit, quando sie ait:
„Si exprobrent inimici qui tribulant te et nugis detrahant qui
olim reputati sunt esse amici, et tu tristicia movearis aiiquan-
tulum in exercitatione tua, potes consolationem recipere lau-
dando deum et dicendo psalmum in ordine 54.^
Auch Athanasius habe Verfolgungen zu erleiden gehabt,
sei aber dann gerettet worden ; möge so auch ihm, nach vier-
jährigem leiden, die zu wissenschaftlicher arbeit nöthige rube
verliehen werden. Stutgardise, prid. Id. Sextiles a. 1515.
Gedruckt: =Athanasius in librum psalmorum 1515 (vgl. Beuch-
lin 8. 97, z. th. bei Böcking suppl. I, 179 fg.).
CCXVI.
Rom. 25 Aüg. 1516.
Petrejus Aprobacchus an Reuchlin
hat den anfang des galatinischen divinum opus ' gesehen.
*
1 S. 0. 7 M}lrz 1506, s. 92, a. 4. 2 Folgt das Speierer edikt, s. o. 29 Min
1514. 3 Gemeint ist Galatins opas de arcanis catholic» veritatis. Aperbaohbtt
jedenfalls dns mscr. des Werkes gesehen, denn dasselbe wurde erst am 4 Sept.
1516 vollendet, wie aus einer ootiz am ende des drucke« desselben berTO^
247
Das werk, das Martin Groning bald schicken werde, werde
zu Reucfalins vertheidigung so vortrefflich wirken, dass es keiner
andern waffe mehr bedarf. Ex Urb^, 8 Cal. Sept. 1515.
Gedruckt : == J. v. e. y 4''.
CCXVII.
Stuttgart. 13 Sept. 1515.
Joannes Eeuchlin an Jacobus Questenberg
überschickt von seiner Übersetzung des Athanasius, die er
habe erscheinen lassen, um seinen freunden zur herbstmesse
eine nachricht über seinen streit zugeben, einige ausgaben,
die für die cardinäle Grimani und Adrian und für Potken,
qui et me psalterio ^ suo donavit bestimmt sind. Empfiehlt
ihm seine angelegenheit und erwähnt das gerücht, dass Hoch-
straten durch sein flehen beim papst Leo andere richter er-
langt habe ^ Stutgardise, id. Sept. a. 1515.
*
geht. Aber man sprach schon lange davon. Am 1 Sept. 1515 richtete
Maximilian I an Galatin die dringende aufforderung, dasselbe bald za rer-
öffentlichen: fol. 2. Die ausgaben des Werkes hat Böoking suppl. II, s. 91 ff.
sorgsam rerzeichnet, über das werk vgl. Reuchlin s. 399 fg.
1 Potikano] Johann Potken s. o. 25 Jan. 1515. Gemeint ist seine
ausgäbe des psalters in chaldäischer spräche (Rom 1513), die ich nicht
gesehen habe. Er spricht daron in dem schludswort zu PSALTERIVM
IN QVATVOR I LINGVIS | HEBR^A | GRvECA | CHALD.EA | LATINA
IMPRESSVM I COLONI^ | MDXVIII in fol. Am ende: ABSOLVTVM
COLONI^ AGRIPPINiE ANNO DOMINI | MDXVIII | IV Idus | JVN. |
Er habe ron der chaldäischen spräche gehört, die noch gegenwärtig in
Indien (!) gesprochen würde; als er gehört habe, dass möncbe ans diesen
gegenden in Rom seien eos adii assiduoque labore non sine temporis jactura
qaom idoneum interpretem reperirem, minime linguam ipsam cbaldssam ab
iis ad tantam suiBoientiam didioi, ut mihi persuaderem, me posse psaltcrium
David arte impressaria edere, ut et quinquennio vix exacto Romse edidi.
In bezog auf vorliegende ausgäbe sagt er dann: sed cum bomo Germanus
in patriampost multa lustra re versus patriae me fatear debitorem, psalterium
ipaum non modo in hac chaldsea, per me in Europam importari coepta, sed
et hebra et gi*»:!a ac latina Unguis imprimi curavi. Dass Potken dem
Reuohlin in dieser chaldeischen spräche, die Übrigens das ist, was wir
heute »samaritanisch^ nennen, und was, wenn ich nicht irre, in jener zeit
meist mit chaldiaca lingua, in gegensatz zu der chaldaica oder chal*
disa bezeichnet wurde, Unterricht ertheilen wollte, haben wir oben gesehn.
9 DMMlbo gerüQbt erwähnt und widerlegt Michael Hammelberg in seinen
248
Handschr.: = BerL mscr. fol. 22; gedruckt: = Friedländer, bd-
txäge 8. 60 fg.
*
drei f&r die reuchlinische Sache nicht an wichtigen hriefen an Stephan BoRinns,
Korn 26 Not. und 7 Dec. 1515, 13 Jan. 1516 bei Veith: Peatinger 8. 182 ff.
Der folgende bisher ungedrackte brief, der mit den hummelbergiachen im
nächsten Zusammenhang steht, und zur erkenntnis der yerh<nisse in Rom
äußerst wichtig ist, soll wenigstens in einer anmerkung eine stelle erhalten.
Omatissirao eloquentissimoque doctori Mutiano Rufo prtßceptori renerando 8.
ßcio nihil tibi gratius facere posse, quam nt Capnionis causam omnibui,
ut dicitnr , lineamentis tibi ezprimam. Hsres enim favesque icoXuyXctfnb»
Germanorum polyhifitori , ut qui mazime eo itaque consilio binas hasce
literas alteras Reuchlini, alteras Humelbergii heri mihi redditas tibi legendis
transmitto, tarnen ut nbi perlegeris remittas, ut bominibus optimis olim
opportunum nuntium adeptus respondere valeam. Non potui universs statiun
caus» quam Hunimelbergius expressus» neque maximam Capnionis spem
clarius exprimerc quam ipsemet. Verum tibi non ingratum fore arbitror,
si de Omnibus personis, quarum in literis mentio fit, paucula qusdam per-
scripscro. Fungar nomenclatoris partibus et istud tanquam anctarium addtm.
Hunimelbergius natione Suevus, juris licentiatus, ut vocant, Aleaodro, et
Hermonymo Spartiatse praeceptoribus tantam grsecia literis operam navsTit,
ut jam sine cortice citra periculum natare queat. De literamm et jaris
cognitione nihil adtinet dicere, moribus alioqui tam candidia, ut qaemqoe
bonum ad sc amandum compellat, PeutingerOi Eraamo, Beate, multisque
praeterea carissimus. Vandervigius Westphalns U. J. D. aoerrimo ingenio
eo Capnionem quamquam de facie incognitum, amore prosequitor, ut maxi*
mam laborum partem solus obeat, utque (quod in causidico, tum prscipoe
Romanensi, rarisdimum est) gratuito. Quocirca ubi, ut spero, Capnion
triumphabit, haud multo minus Vandervigio debebit, quam Theseo Hercules.
Hujus contubernalirt Martinus Groningus, et ipse juriaconsultus , aed grscff
politiorisque literaturse longe doctior, oculare speculum latiuitati donayit,
idque ea de causa, cum forte fortuna theologistici procuratores ab auditoie
cardinalis instantissime sententiam peterent, obtulerunt cacatum istum Colo-
nicnsium libcllum propositionum, ut ipsi ajunt, de fide saspectamm et male
sonantium in speculo oculari, super quo sententia ferretur. Vandervigioi
qui quasi oculis caneret, si id fieret, ne salutem quidem ipsum ai Teilet,
suas partes servare posse excepit oportcre de volumine Renchliniaao toto
non in frusta secato, (quasi Pelops aut Hyppolitus esset) pronunoiari. Atqae
ad hanc unam exceptionem tanquam ad sacram anchoram tum confugicndum
erat. Placuit id anditori et ita fieri decrevit. Solus tunc aderat Martinus,
qui interpretationis onus acceptaret. Et tametsi Bremse natua, ubi dialectns
Reuchliniana parum trita est, egregie muneri suo satisfeoit. Jacobam Questen-
bergum persuasissimum habeo vel fama tibi cognitum. Diutissime namqne
Romse verHatu» eo autoritatis pervonit, ut in scribarum diplomatum ponti-
ficialium ordino, quem hoiioratisaimam esse non ignoras, parem rix habeat.
249
CCXVIII.
Ottenbeuern. 6 Mai t5l6.
Frater Nicolaus Eilenbog Capnioiii S. D.
Prseceptor colende; qui has tibi reddidit literas pater et
jncundus et bonns diebus hie egit paucis. Ubi autem accospit
me tibi tanta devinctum necessitudine, absque meis ad te
literis abire hinc noluit. Sed eo facilius impetraTit quod vole-
bat quo tibi sum affectus propensius. Eo autem me esse ia
te animo scias bono et amico quo fui semper et praeter id
quidem quod nunc ad te scriberem habui nihil. Ceterum avi-
dissime cupio videre m*ipy *i«« "^ido n« \ promisit enim mihi
prsfatus pater se mihi illum missurum brevi. Yale bene. Ex
Ottenpurra pridie nonas maji 1516.
Ans der handschrift: = Ellenbogii epistolarnm libri IX. Cod.
lat. 5643 der biblioth. nationale in Paris, vol. I, IIb. III, epist. 4,
foL lllJ.
CCXIX.
Stuttgart. 5 Juni 1516.
Joannes Eeuchlin an Erasmus
dankt für erhaltenen brief und buch. Mehercle cum tua lego,
ita raeorum contemtor sum ut ssepe totus a calamo desideam,
subtristior aliquantisper, dum studiorum tuorum magnitudinem
recte judico scriptores aetatis nostrae omneis undequaque
qaemailmodum et Germanos omnes, quotquot Romn sunt, eruditione longis-
sime anteoellit. Stepbanus autem Kosinus, ut Csesaris soUioitatorem decet,
in magna apud senatores omnes purpuratos existimatione , gratia mirifice
pollet. Galatinus patria Dyraobinus, natione Epirota, latine, gr»ce, ebraice,
cbaldaiceque cruditissimus jam tum, cum ego adbuo Rom» essem, in de-
Tensionem Capnionis scribere inceperat, oonarique demonstrare omnia nostri
logmatis mysteria in Thalmudicis voluminibus baberi. Dumqae ego disce-
lerem, deoem voIumina absoluta erant, dicebatque facienda superesse adbuc
)cto. His igitur argonautis spero Capnionem aureum vellus ez Golcbide,
boc est, speciosissimam de diabolis suis victoriam relaturum. Vale et nie
ama. Die Dianse. Brevi te videbo. Petrejus Äperbaccbus tuus. Cod. Gotb«
899. fol. 256a bis 257a.
l Pie folgenden hebrUiscben worte mi oicbt zu I^seq,
250
rincere; non qaod iis bonis qu» tibi natara, labore, fortana
data sunt, invideam, ita me superi ameat, sed qaod tempora
mea lugeam, quibus mihi non iibri, non prseceptores fuere,
neque aliquid tum limae genus, quo polire aut linguam, aat
calamum adulescens potuissem. Von sich könne er nur mit-
theilen, dass der streit noch schwebe. Ab argentariis iterum
mille ducatos aureos mutuati sunt. ^ . . . Stutgar d. 5 Juni 1516.
Gedruckt: = Erasmi opera vol. III, ed. Lugd. Bat. col. 1558 sq.
Epist. (app.) nro. 63.
ccxx.
Born. (Jani 1516)
Paulus Geraeander an Reuchlin
erzählt, dass Franz Poggius ^ vor papst Leo X gesagt habe:
Pater sancte, ego sumam mihi parteis Reuchlin et volo stare
loco ipsius: legi suas lucubrationes omneis quas habere potui;
boroini fit injuria; und dass der papst geantwortet habe: Noii
curare, Poggi , non feremus , ut quicquam maii patiatar hie
vir. Auch cardinal Grimani? ^ interessire sich für ihn; frage
häufig nach seihen, nach Melanchthons Schicksalen und würde
sich über einen brief sehr freuen. Habuit nuper literas ab
Erasmo Roterodamo ^, quem summopere laudat, posset pro-
desse si commonefaceres illum. Expectantur ab omnibas
Pythagorica tua ^ Romae Anno 1518 ^.
Gedruckt: = J. v. e. B. 3.
1 Vgl. daidber Rcachlin s. 307, a. 2, s. 318, a. 1. 2 Vgl. Renchlin
8. 318 und die bericbtigung daza in Gott. gel. anz. 1870, s. 2039. 3 0er.
schreibt blos: dominus cardinalis noster. 4 In der ausgäbe (Opp. Lngd.
Bat. tom. III) findet sich kein brief des Er. anf. 1516. 5 Reucblins oftb-
balUtische schi'ift, die 1517 erschien. 6 Trotz des datums muss derbrief
in den Juni 1516 gesetzt werden, weil die mitgetheilten äußerungen des
papstes nur in der zeit vor einer in Rom gefällten entscheidung denkbar
sind. Auch die letzton worte setzen roraus, dass R. erst an der fraglicbeo
Schrift arbeite, nicht sie schon vollendet habe. Zwischen diesen und den
folgenden brief fällt die entscheidung zu Rom, das päpstliche mandatum de
supersedendo. Vgl. die darstellung Reuchlin s. 318 bis 321. Naoliricbt
darüber gibt besonders der brief des Bernhard Adelmann an Pirckhetmer
15 Aug. 1516 bei Heuraann documenta literaria s. 146. Von eigentbfimli-
chem Interesse sind auch hier die wenig beachteten briefe des Andreas Ctrl*
Stadt an Spalatin vom Juni und Juli 1516, micgetheilt in Olearius; scriniun
»ntiquarium. Arnstadt 1698. ^. X k'u 4 und 82 f^^.
251
CCXXL
An^sbcirg. 20 Aag. 1516.
lieronymus Eicius \ Pauli Bicii ^ Israelitoe filius adu-
lescesis an Eeuchlin.
Er wagt an den berühmten mann zn schreiben, nachdem
p Reuchlins brief an Peutinger gelesen ", worin jener sich so
Ihmlich über Paul Bicius ausspricht, schickt dessen werk:
ortarüm lucis ^ Ex Augusta 20 Aug. a. 1516.
Gedruckt: = J. v. e. A. 4».
CCXXK
Calais. 27 Aug. 1516.
Erasmus Reuclilino suo S. D.
Nullo sermone consequi queam, quo studio, qua venera-
one tuum nomen prosequatur magnus ille literarum ac pie-
ktis antistes, Episcopus Roffensis, ^ adeo ut cum antehac
iurimi fecerit Erasmum, nunc admiratione Reucblini ^ pene
1 Vgl. Zasii epistol» ed. Riegger, Ulm 1774, II, 464 ff. auoli Erasmus
iefe an vielen stellen. Hieronymus wurde 1530 von könig Ferdinand in
n frei herrn stand erhoben und mit der berrscbaft Sprinzenstein im lande
I der Ena beschenkt und später oberstbofmeister der erzhorzoginnen, der
chter Ferdinands. Vgl. Denis, Wiens buchdruckergescb. Wien 1782
401 fg. 2 Paul RiciuSy leibarzt des kaisers Maximilian, Verfasser
rscbiedener kabbalistischer werke (vgl. Grätz, gescbiohte der Juden
;, 8. 193 fg.), ein höchst gelehrter mann, mit Erasmus befreundet»
r in seinen wissenschaftlichen Schriften einer eigenthümlichen philosophi-
ben richtung folgte, zugleich aber zwischen Protestanten und katholiken
le Vermittlung anstrebte; durch seine bebauptung, daß der Sternenhimmel
seelt sei, gerieth er mit Eck in streit. Genaue aufzüblung seiner Schriften gibt
iedemann: dr Johann Eck s. 340 ff. Ricius nennt den Reuchlin einmal
restre Satumi oracnlum an Hütten 10 Nov. 1518, bei Böcking I, g. 222.
kuch dieser brief Reuchlins ist leider nicht erbalten. 4 Die ports lucis, er-
lienen Aug. Vind. 1516, sind Übersetzung eines hebräischen Werkes des
sepb Gikatilja, vgl. Wolf, bibl. hehr. III, s. 392. 5 Episc. Roff.] Johannes
icher. 6 Reuchlins Schriften waren in England wol schwer zu bekommen,
asmus schickt dem Thomas Morus zur mittheilung an Johann Fischer
achlinica omnia, darunter qusedam quse nusquam reperias. 1 März 1516,
asmi opera III, epist. CG VIII, col. 189. Darauf bezieht sich auch ders.
dens. 8 März 1517 (III epist. CGXXXVII col. 234): Erasmus vergisst
ibt hinzuzufügen libellum Reuchliui (wol den augenspiegel) versum meo
mpta« Nocb i^m 23 April 1517 erwartet Clri^smHs FisQh^r« urtbdl i^bev
252
cbntemnat. Quae res adeo me nulla urit invidia, tit vehemen-
ter etiam gandeam proque mea virili currentem, quod ajunt,
extimulem. Nullas ad me dat literas, (scribit antem crebrius)
in quibüs non faciat honorificentissimam tui mentionem. De-
creverat positu caltu episcopali, hoc est, linea veste, qua sem-
per utuntur in Anglia, nisi cum venantar, trajicere, hac pne-
cipue causa impnlsus quo tecnm colloqui liceret, tanta habet
hominem discendi tuique sitis. Atque hac lege nos ad navim
properantes decem apud sese dies detinuit, ut nna trajiceremns.
Verum incidit postea, cur mutaret consilium et, si rem distulit,
animi propositum non mutavit. In extremo digressu sollicite
me rogavit, qua re posset tibi gratum facere. Respöndi, tnam
fortunam non esse ejusmodi, ut magnopere egeret ^ pecunia,
verum si mitteret annulum aut vestem, ant aliud ejusmodi,
quod ceu tui monumentum posset amplecti, id fore gratissi-
inum. Respondit, se nihil laborare, qnanti constaret, modo
tibi gratum esset. Collaudavi hominis animum, suspicor eum
brevi ad te venturum. Interim fac scribas mihi, quid tibi
potissimum mitti cupias, nnllis ille parsums est sumptibus.
Sensi illnm avidissimum calamorum veiXoTcSv , cujnsmodi mihi
tres donasti ', proinde si tibi sunt aliquot, nuUum munos
gratius mittere possis.
Non gravaberis eum crebris appellare literis et item
Coletum; uterque tui studiosissimus est, uterque est, ut etiam,
si nulla speraretur ntilitas, tarnen ob egregias quibus praditi
sunt virtutes et animum in te tam propensum, digni erant
amore mutuo. Nunc ambo summam apud suos obtinent autho-
*
die Schrift, col. 1604, epist. App. CXXXIII, was freilich ziemlich natärlich
war, da Golet die Schriften zurückgebalten hatte, um sie zuerst zu lesen.
Erasmus, der das an Fischer zur entschuldigung schreibt (8 Sept. 1517),
fügt hinzu: Ubi dabitur certe aliquis qui perferat, remitte nobis libellos,
qui ad Reuchlini negotium pertinent, si tarnen bis jam usus fueris. Dann
folgt die bezeichnende stelle: quidam e Colonia scripsit ad me caostm
illius in optimo esse statu, verum arbitror eam causam nunquam firiiendtm
esse. (Opp. Erasmi III, col. 1630, epist. App. CLXXVHI). Fischer bitte
sich «her die Vernachlässigung beklagt. (Er. Opp. III, col. 1812, epist.
App. CCCXXVIII.)
1 Egeres? 2 In den erhaltenen briefcQ ReuchUns an Erasmus ist
daron mebt die rede,
253
ritatem : Coletns etiam regisB Majestät! intimus est et ad pri-
vatissiiniLm colloquium quoties vult admittitur ^.
Leo Summtis Pontifex ad meam epistolam^ quam excusam
Icgisti, diligenter respondit nee minus amanter quam diligenter
adjecit alterum breve^, quo me sua sponte Regi Anglonim
commendavit, band quaqnam more vulgari; atque id nomina-
tim adjecit, se id suapte sponte facere, nee a me nee a quo-
quam, ut id faceret, rogatnm. Responderat uterque cardi-
nalis ^, verum bse literse in tnam Germaniam missse sunt ad
Ricardum Pacornm, bominem egregie doctum, qui nnnc apud
Elvetios oratorem gerit. Quin et Pontificis brevia mibi non
ante sunt reddita, quam in Angliam rediissem qu» sin tempore
fuissent reddita fortassis et Hieronymum Leoni dedicassem.
Mibi vix dum in Brabantiam reverso lUustrissimus Prineeps
meus Carolns prsebendam donavit, satis et bonorificam et
copiosam. Revisi Britaniam salutaturus Msecenates meos et
amicos veteres, reperi mtilto nostri quam reliquerafii aman-
tiores. Arcbiepiscopns cum semper amaret unice, nunc tantum
adjunxit veteri in me studio, ut ante parum amasse videri
possit. Omnia sua mibi detulit, recusavi pecuniam. Abeunti
donavit equnm et calicem cnm operculo elegantissimnm inaa-
ratum, poUicitus apud mensarios pecuniam quantumcunque
JQSsero se depositurum ^ Novum Testamentum plurimos
amicos mibi conciliavit ubique, tametsi nonnulli strenue recla-
marint, prsßsertim initio, sed bi in absentem tantum ei forme
tales, ut nee legerint opus meum et si legerint, non intellecturi.
Scribe ad nos freqnenter, doctissime Rencbline. Qnicqnid
Antverpiam miseris, ad Petrum Mgiiinm^ scribam publicum,
1 Über Golüt vgl. besonders Seebohm, the Oxford reformers of 149S,
London 1867. 2 Epistolain] die Widmung zu der ausgäbe des neuen
lestaments. 8 Breve] 10 Juli 1515 in der briefsammlung des Er. (Opp.
id. Lagd. Bat. III), col. 156 fg. epist. CLXXVIII. 4 Raphael und Qtimani,
rgl. oben nro. CCIX, a. 2. 5 Über den liier angedeuteten aufenthalt Eras-
Yius in England vgl. Drummond II , 206 ff. 6 Petrum ^gidium]. In dem
ron ihm selbst verfassten verzeichniss seiner Schriften (catalogus lucubratio-
Qam) sag^ Erasmus: est autem über unus de parabolis sive similibus ad
l'etram ^gidium iureconsultum et civcm Antwerpiensem quondam mihi
Siudiorum sodalem! Vor der ausgäbe der werke Lugd. Bat. 1703, fol. 11«
264
id mihi certo reddetur. Bene vale, GermanisB nostrs deeos.
Si Philippum ^ jnvenem ad Roffensem miseris tuis commen-
datam literis, niilii crede, tractabitur humaDiBsime , et ad
amplissimam fortnnam provehetnr. Nee usqnam continget
pla8 ocii ad optimas literas. Fortassis ille sitit Italiain. At
his temporibus Italiam habet Anglia et ni plane fallor, qniddam
Italia prsstantius. Rursnm vale. Calecii YL EAL. Septembres.
Gedmckt: = J. t. e. 8 iiiib bis t«.
ccxxn.
(Mainz.) 31 Aag. (1516).
Henricliiis Stromer Aurbacchius ^, medicinae doctor, Jo-
hann! Reuchlin Phorcensi LL. doctori S. D. P.
Ne mireris, vir eloquentia atqne juris prudentia absoktifl-
sime, quod ego tibi incogüitns incultis Terbis audeam tuis
tersissimis anribus obstrepere '. Id enim evenit, non ex temeri-
täte, sed incredibili et flagranti nostro ergä universos eruditos
bomines amore. Es enim homo syncero amore et summa
Teneratione dignissimus, qui primus hebraicam linguam solote
hactenus ac mstice stridentem, donec abs te legibus dicendi
subjiceretur, grammaticis nodis apte et concinne perstrinxeris,
tam aperto artificio quod vel mediocre ingenio praeditus suo
Marte tuis ex prseceptis perdiscere valeat, ofiicium certe conctis
mortalibus, obviis ulnis excipiendum, cum summa gratitudiois
relatione. Taceo quam bcne meritus sis de latina gente tuis
multivariis poematibus^ admodum ornate excusis. Nam, qno-
ties tua intueor scripta, id de te judico quod longe emdi-
tissimi viri omnes. Ignosce quod me doctissimis annumeravl
Judicat autem doctus eruditorum exercitus non minus recie
quam vere, te universam Germaniam atque etiam Latiam
grseco, latiuo, et hebraico sermone, tribus summis eloquiis istis
1 PhilippamjMelanchthonem? Über diesen plan Renohlins ist sonst nichts
bekannt. 2 Vgl. über ihn Erbard, gesch. des wiederaafblfihens n. s. w.
bd. ni. 3 Ein ebenso begeistertes lob Reachlins schreibt Stromer in
Pirokheimer 7 Nor. 1517, bei Böcking I, s. 155. 4 Außer den beiden
comodien Reucblins sind nur sehr wenige und ganz unbedeutende poeoats
Beuchlins bekannt.
255
illnsirasse. Camillum profecto omnium sententia in Germania
refers, tu, qui bonas literas cadentes et marcescentes in
pristinum nitorem sustnleris. Solns omuibus Germania ingenii
decus et gloriam prasfers, solus Germaniam literis ubique
gentium ornas. Itaque magna tibi debet Germania, qui uni-
cum germanica^ virtutis sis monumentnm. Merito igitur Ger-
mani tuas deplorant adversitates. Aequissimo jure adversus
tunm nequissimum hostem, tui causa inirent sanguinolentum
prsßlixim, qaod is infamis famicida, juris et squitatis atrox
prffivaricator, tuam venerandam senectutem, famam puram
preeclarissimam doctrinam calumniatur, lacerat, et pedibus
subdere nititur. Utinam ima tellus dehiscat, et tinctum Jud»um
devoret, atque etiam atram pseudotheologorum aciem et
serumnosam fraterculorum conventionem, quod inutile ignarum
atque atrocissimum genus hpminum, crudelem tuum calumni-
atorem fovet, adversus te injustissime subsidia ei ministrat,
ut ob virtutem oppugneris, quod penitus meum cor exulcerat.
Sed latius quam epistoIsB modus poscit evagatus sum. Tu ob
singularem quo te prosequor amorem, nostram garrulitatem
»quo feras animo, et animi affectibus tempcra. Dens solus
judex aequus eo vertet, ut injustos tuse nobilis famse hostes
devincas quod etiam atque etiam tibi precor.
Hoc unum te nescire nolo. Tui honoris lupum ^ novas
quasdam ineptias quibus tuam famam demetit congessisse,
quas Archipraßsuli Moguntinensi, Mademburgensi, Halberstat-
tensi etc. * aeque potenti atque justo archeprincipi domino
meo clementissimo dicavit. Sperans eo et odium principis
tibi excitaturum, et subsidium ab illustri sua gratia se ad-
versus te impetraturum. Aderam fortuito cum ille futilis
libellus detractorius afferretur principi, et una cum nonnullis
eruditorum defensoribus sententiam interposui, adeo ut Priu-
ceps nee librum, si qua alioqui decuisset gratia, acceperit et
latorem inauditum iusalutatumque abegerit ^
1 Lupus] Pfefferkorn ineptias] defensio contra famosas, vgl. Reuchlin
a. 378 ff. 2 Albrecht Ton Mainz. 3 Hütten an Nuenar 3 Apr. 1518,
ed. Böcking I, s. 168 erzählt die sache etwas anders. Danach hfttte der
Qrzbischof die ihm von Stromer überreichte sohrif zwar gelesen, aber nach
dem lesen mit den worton „sie pereant qui sie lognuntur** ins feucr geworfen.
256
Qnare tibi perstiadeas, et archiprsesulem ^ -meom tui
amantem esse et graviter lacerationem tuae famae ferre. Croto
tui honoris sednlo propugnatori libellum ^ tu» dignationi
mittendnin tradidi, üt te eo melius defendas. Quod si ab
bis calnmuiis ullo modo te vindicare qnirem, credas omne tao
nomine subirem onus. Non me Hercnle aliqnod majus bene-
ficium me in te conferre putabam, quam ut tuum honorem
pro nostro amore qua possem fidelitate defensarem. Cetertim
quo planius tibi innotescam, meas iueptias quas adyersns
pestilitatem ' edidi simul ad te mitto, non quod ducam eas
tua lectione dignas, sed ut tuam limam subeant et meum singo-
larem erga te amorem testentur. Oro igitur nostram amici-
ciam non explodas et nos tuis amicis connumeros. Vale foßlici
auspicio literarum decus et me te amantem redama. Prid.
Kai. Septemb.
Gedruckt: = J. v. e. z. 4«. As».
CCXXIII.
Gotha. 13 Sept (1516.)
Mutianus Presbyter an Reuchlin
hofft, dass Beuchlin durch die römische entscheidung die ge-
wünschte rulie erhalten habe. Seine gegner würden von allen
verflucht, er hoch geehrt.
Ad me quotidie confluunt boni adolescentes , quibns
Capnion est in ore et in pectore, hie sese grsecum probat ille
*
Der stromeriscbe bericht \»t ohne zweifei wahrheitsgetreuer, Hütten bat sich
entweder des Vorgangs nicht mehr genau erinnert, oder ihn absichtlich
▼erdreht.
1 Arohipesesulum. 1. 2 Pfefferkorns defensio. 3 Ineptias] die
Schrift erschien unter dem titel: HENRICI STROMERS AVRBACHII, | medi-
eine doctoris, saluberrime aduersus pe8ti|lentiam obscruationes , recens
editse: | Aeque pauperibus prosunt locupletibus seque. | Aeq^ue neglecte,
pueris senibnsque nocebunt. | Titel in sehr schöner leisteneinfassang, mit
allerlei grotesken figuren verziert, unten 8 bilder mit den aufschriften: S.
MAURICIV8. S. MARTIN VS. | 8. STEFFANVS. | 4 bogen in 4», A, B,
G k 6, D k 5 bll. Am ende: impressore Valentino Schuman Ayns a Chri-
stiana salute MDXVI Fridie Kai. Junii. Darunter ein buchdruckerzeiolien.
Eine deutsche Übersetzung erschien in demselben jähre. Leipzig bei Melchior
Lotther.
257
liebraicas et vere arcanas literas admiratur qnanttim a pr»-
ceptoribns insnhis ad nngas trahtintur vel emendas vel dis-
cendas, tantum ntroqne pede resiliunt ad seqneuda vestigia
spectabilitatis tuae.
So sei Richard Crokus S ein Engländer, jüngst bei ihm
gewesen, der sich danach sehne, hebräisch zn lernen, so
andere. Er bittet um rationem constitnendse bibliothec®.
Dat Id. Sept.
Gedruckt: = J. v. e. z, 8&.
CCXXIV.
Leipzig. 18 Sept. (1516.)
Ricardus Crocus an Reuchlin
beklagt, dass Beuchlin ihm nicht geschrieben habe, ist zu jedem
dienste bereit, schickt ihm ein eben von ihm erschienenes
buch und bittet ilin, sein kabbalistisches werk dem Job.
Fischer, bischof von Rochester, zu widmen. Lipsias.
Gedruckt: = J. v. e. y 2^.
CCXXV.
Kölu. . 13 Sept. 1516.
Joannes Potken Joanni Reuchlin S. D. P.
Eas, quas ad me e Sttitgardia 3 Kai. Sextiles dedisti,
doctissime doctor, literas nuper recepi cum quaternione
operis * per F. Petrum Galatinum compositi ad me remisso.
Tibi haud param gratulabar , quod ex parte epistolae quam
ad me mittere dignatus es, intellexisti causam illam tuam in
portu esse. Ego cum epistolae partem absque mora Georgio
Sobio * juventutem Coloniensem in arte humanitatis publice
erudienti, laudum tuarum praedicatori, tuoque hac in civitate
acerrimo defensori, tradidi. Is primo exinde die festo in
templo, quod summum Colonienses vocant, facta doctorum
virorum Corona omnibus audire cupientibus, e quorum numero
nonntilli tui aemuli erant, legit, perlegit et relegit, subitoque
orto rumore per civitatem, ut fit, quod victor evades, multi
ex his qui te amant et nonntilli ex eis qui te odio prosequun-
*
1 Vgl. Böcking suppl. II, s. 352 fg., den folgenden briefund dien acht iTige.
2 Operis] de arcanis catbolicsB yeritatis, s. o. CCXV. a. 3 Vgl. Krafft, mit-
theilangen über Heinrieb Bullinger, Elberfcld 1868.
Reuchlin t<
'tuj. istter ^moc ^stsaa ipB <fi Pcpcffcnss d Ortnms ennti nie
^dkrsx:: experccr:. quid f^ is re ipat jdbmirem, qnibns
«tiun kiiiL^ xh^nE. &ä ine kxiisinile per Doctorem Joannem
Wik ^oxrcurikuX^SL tnioL BcripiiLS, xb fasdoB ostendi senten-
tiaxfi- Qnr res tid aicixte&. qnoncm w^joir Cokm» est nnme-
ms. qiKizD fc«rsazi ipsf fper&TcrB, Bolito gqwjanimiores ala-
eiiore&qne. ^üios xero Tnha «t aiübio de|iressMR^e8 fecit. Qood
antem sciibis. kiA pro te scan^atUL te C<4oiiiam peregre ito-
ntiD. &d me&iD in Hifgna qii&m edere coepi rhaldia emditi-
ODem, plonmuin gändeo qiK«d seBlentUkm Tel jam latam, Tel
propediem fereDdam ^pero. Xam et D. Wik inter alia ad
me scnpsit, qood mindatiaD de sapenedendo ^, per contra-
rinm a Baiietisdmo d<»imio irastro signatiim mandatom rejici
coraTerit. Et nisi reTerendissiiniu cardinaUs Sancti Harci*
ex nrbe, ubi qnotaimis dmantibas generalibus feriis solitos
est, secederet, caasam tnain in ipsis feriis per cardinales
decidi sperabat. Lata igitor pro te sententia, non me, sed
Coloniam ipsam accedito. iDJnriam tarnen mihi feceris band
mediocrem, nisi domo mea, cnjus reparationi jam inteodo,
hospicio fneAs usus. Ero in te lingnam ipsam chaldiam
docendo tnus Bamabanns, non solnm noctnmns sed et dinmus,
nihil eos metaens, qui te odio proseqnontor. Mitto ad te
ineptias ^ qnas brevi ante tni «muli sab Yocabolo Nebulonis
illius Pfefferkorn conflamnt. Bene Tale, et nti soles redama.
Ex Colonia 13 Septembris Anno 1516.
Gedruckt: = J. t. ct. 1.
CCXXVL
Antwerpen. 29 Sept. (1516.)
Erasmus Capnioni.
Cum has literas parassem ad primam Yp«(iLaT096pou
copiam, reddita; sunt Antwerpise tusB liter», sed mense Julio ^
ficriptte quas ego ad finem Septembris accepi, ad has nt pau-
cissimis respondeam. Erat quidem mei officii, .doctissime
♦
1 Dicsefi, Aug. 1516, erlassene mandat ist uns nicht erhalten; Tgl*
Uciichlin 8. 319 fg. 2 Grlmani. 8 Ineptias] Pfefferkorns defensto contra
famosas. 4 Julio] wol falsch fQr Junio; s. o. den brief vom 5 Jnni 1516>
nro. CCXX.
259
Renghline, literis tibi gratias agere pro codice ^, boc est
deliciis tnis, nobis commodato missis, sed Frobenius in causa
fuit, qui me non admonito librum remiserat. Na^nias meas
tuo hoc est doctissimi optimique viri calculo comprobari
yehementer gaudeo. Caeternm, quod tua prae meis contemnis,
age ne nimis amice, et modeste plus satis. Et infoelicitatem
tuam deploras? qui foelicissimo illo seculo videris Italiam,
florente Agricola * , Politiano , Hermolao, Pico, cui tarn varia,
tanqne recondita contigerit eruditio, qui tot summatibus viris
notus ac familiaris fueris , qui nunc quoque optimis ac doc-
tissimis quibusque sie charus sis et adamatus, ut, si pater
esses, Omnibus intimius charus esse non possis. Adorat te
propemodum episcopus Boffensis, loanni Coleto sacrum est
tuum nomen. Quod ni minister perdidisset. epistolam tuam ^
haberet eam ut ajebat int er sacras reliquias. Nuper invisi
monasterium pervetustum Cartusiensium apud Sanctum Ode-
marum Artesiaj oppidum. Ejus loci Prior* e tuis libris mire
Uteras hebraicas assecutus est, nullo pra^ceptore, tibi vero
sie deditus, ut nomen etiam ipsum veneretur. Erat forte
apud me qusedam epistola taa, quam ubi sensit tua scriptum
manu, obnixe rogavit^ ut apud se relinquerem, eam identidem
ezosculans.
Non pauci sunt, mi Reuchline, hoc in te animo. Quod
tua virtute contentus ne^igis hominum malevolentiam, laudo.
Ipsa virtus abunde magnum tui praemium. Et si parum
agnoscit hsec a^tas , agnoscet posteritas , denique agnoscet
Christus, cui tui militant labores. Scribe vel paucis Coleto,
is jam senex graecatur ^ Roffensis etiam processit foeliciter.
1 Codice] handschr. des N. T.? s. o. brief ReuchÜDs, Aug. 1514, s. 225,
a. 2. 2 Den Agricola hat Reuchlin schwerlich in Italien gesehn. 3 Auch uns
ist ein an Culet gerichteter brief Reuchlins nicht erhalten. 4 Prior] wahr-
scheinlich Joannes Quonus s. o. s. 223, a. 2. 5 In dem Verzeichnis der
Reucblinisten in England, das in den epp. ill. vir. a. a. o. sich findet,
beißt es noch: omnes sciunt grssce excepto Coleto. Das Verzeichnis enthält
außer Colet: M. Guilielmus Grocinus tbeologus, Thomas Linacrus medicus
regius. Catbertas Dunstanus jureconsultus, archiepiscopi Cantuariensis can-
jBellariaB. Quilielmus Latamerus theologus. Thomas Morus Londonienais
judex et advocatus disertissimus. Andreas Ammonium secretarius Liiconsis
17*
260
Barsnm vale, doctissime Reuchline. Antrerpis. 3 KaL Octob.
Ex edibus Petri iEgidii, public! scribae, ad quas si quid
miseris, id mihi facile reddetur.
Gedmckt: = J. v. e. t.
ccxxvn.
Rom, 20 Oct 1516.
F. .£gidiu8 Viterbiensis * ordiniß ercmitarum S. Augustini
prior generalis an Joannes, Dionysius Reuclilin und ihre
Schwester Elisabeth.
In rücksicht auf ihre yerdienste und auf die traurige halt-
doctiflsimnB. Warnm Jobann Fiscber, episcopas Roffcnsis in diesem, wahr-
■cheinlich Ton Erasmas berrShrenden , Terzeichuiase fehlt, ist anbegreifllcb.
1 AgidiQS von Viterbo, eigenllicb Agidiiis Antonios Canisiaa, geb.
1470 in der diÖce»e ron Viterbo, stndirt bei den Angnstinern in Viterbo
ausser den Hnmaniora anch hebräisch und cbald&isch, wird 1507 general
des Ordens und cardinal und hat als solcher wol seinen anfenthalt in Bom
genommen. Diesen musste er Ewar oft unterbrechen durch Tiele gesandt-
schaften, zu denen er Ton papst Leo X gebraucht wurde, z. b. sni Maii-
milian, zu Karl V, zum herzog von Urbino. Er erhält Terschiedene his-
tbümer, wird 1523 protektor seines ordens und vom papst Clemens VH zam
Patriarchen von Constantinopel gewählt. Er sti^t in Rom 12 Not. 1532,
ygl. die kurze biographie in fortgesetzte Sammlung von alten und neuen theolo-
gischen Sachen 1748, s. 58 bis 64, mit portrait. Eine ansaht briefe an und too
Agidius , welch letztere bei seinen lebzeiteft sein Ordensbruder SeraphioBi
sammeln wollte, sind abgedruckt bei Martene et Durand: coUectio ampli«-
sima tom. III, s. 1232 bis 1276; eine große anzahl seiner Schriften bewahrt
die biblioth^uc nationale in Paris handschriftlich. Während seines anf*
enthalts in Rom hat sich Ägidius 1513 fg. ein großes indirektes verdienst
nm die Verbreitung des hebräischen sprachstudinms durch die aufnabme
des Elias Levita bei sich erworben. Für seine hebräischen Studien ist
auch sein brief an Caspar Amman (provincial in Lauingen 1524), von In-
teresse (abgedruckt in : annales literarii, cura Henke et Bnins. Helmstidt
1782, vol. I, s. 193 f(r.), in welchem es über Renchlin heißt: etiam mnlto
magis gratulamur tibi, quod sortitus sis doctorem ezimium Johannem Raylin
(Reuchlin) cujus eruditio maximi apud nos est, quod in sancta scriptart
sanote versatur. Audimus apud eundem tuum prsceptorem esse com maltt
tum egregia hehrseorom Volumina. Gratissimam nobis rem feceris, si td
nos quam primam mittas indicem librornm omnium, qoos' ille idem prs-
ceptor habet tuus, persplciasqiie dtligenter, an habeat ipse libros, qualei
vides dencriptos in hac pagina intcrclusa presentibus . . . Vale in domino.
linmae, die 15 Deccmbr. 1518«
261
wigkeit des irdischen lebens vos et ordini et parenti Au-
astino deditissimos , quantum ad nos attinet quantumque
ostri jnris est, nostro ordini adscribimns atque tos singulos,
t ex nostris unum, toto corde confratres et consororem per
as literas et accipimus et vocamus .... Anno 1516, die 20
ctobris.
Gedruckt: = J. v. e. B. 4*. C».
ccxxvra.
Rom. 1516.
jEgidius Viterbiensis an Reuchlin
dklagt, dass er Reuchlin bei seiner anwesenheit in Deutschland
icht gesehen habe, gibt seiner bewunderung für B. den leb-
Eiftesten ausdruck, hebt seine Verdienste für hebräische und
Etbbalistische Studien hervor und schreibt:
Thorah erepta primo nobis est a deo ex igne cum Abra-
eim ex igne servatum esse voluit. Nunc secundo a Keuchlin
3ryata est ex igne, cum libri illi servati sunt quibus stantib-
us lex panditur et lucem capit, intereuntibus autem tenebris
thernse noctis offunditur. Denique in hoc judicio tuo ubi
ac sßstate periculoso aestu laboravimus, non te sed legem,
on Thalmud sed ecclesiam, non Reuchlin per nos, sed nos
er Reuchlin servatos et defensos intelligimus. Velim quse de
ythagoricis cudere te scribis, latius de eis me reddas cer-
crem. Vale, Romae. Anno MD.XVI.
Gedruckt: = J. v. e. B. iiib; B. 4».
CCXXIX.
Wien. (vor dem 24 Oct 1516.)
Vadianus poeta laureatus Joanni Reuchlin S.
Ulrichus Huttenus S doctissime Capnion, literis * ad me
lis Bononiae datis honorifica tui mentione facta, quid Rom®
1 Von Hatten ist nun zum crstenmale in unsern briefen ausführlicher
e rede. Dass über ihn die Sammlungen Ton Böckiog und das werk von
;ranß alles nöthige enthalten, bedarf kaum der erwAhnung. 2 Literis]
98er brief Uuttona an Vadian ist nicht erhalten,
262
prozimis bis mensibTu in illa tna cam mctnm fiierit^ adeo
indicat fideliter, nt quADti te iamt, ipea soa Yerba band
obscare testen tor. Is Bomic tota prope estate, ut intelligo,
moram traxit, literamm et in primis noscendi juris graiia.
Sed lite ^ qoadam inter se et Galloa aüqnot ob res Germa-
nonun exorta, nno confecto Gallo, reliqois antem misere
sanciis , Bononiam petere coactns est, illic fortassis diaiale
mansoms. Qnanto yero me gandio afficiat omnis illa fama
quie yictoriam innocentissimae \iUd ta£ contra Stoicorum istas
simias adjndicat, dod facile scripserim, ac ne dizerim qnidem,
si coram essem: testis enim esse possam vel posteritati, quo-
niam altissimüm illud taamm doctrinamm ocium tarn pne-
cipiti molestiamm et pertnrbationam impetn non digDum
extiterit; cnmqne doleam pers^pe de multis, istnd nonquam
non gravate tnli, quod homines illi, quorum stipendiis invidia
militat, tantas in re tantilla tragoedias moyerint, ut res tota
tot jndiciomm censnras, magnomm etiam jndicum consensU)
snstinnerit. Imponct bis finem RomansB sedis antoritas, tot
Titas tnfe et eruditionis pneconibns munita, inter quos Eras-
mum ipse Roterodamnm adeo libenter accipio, nt nibil magis.
Ego quantulacunque doctrina ac ingenio id moliar, nt vel meo
jndicio Capuioni debuisse stndiosos omnes fntnra secula
agnoscant. Excudetur jam nunc a me scriptns de poetica
libellus, in quo meritissimam laudem tni locis öportunis inse-
rui, meam in te observantiam boc ipso testatunis ejus tibi
copiam brevi faciam. Vale et scribe. Viennae. Anno MD.XVI.
Gedruckt: 1 = y z ii^; 2 =: Hutteni opera ed. BöckiDg voll
8. 104.
*
1 Lite] über dieses abenteuer Tgl. Hütten an Gerbellins Bologna 31 JuH
1516 Hutteni opera ed. Böcking, vol. I, s. 105 f. Unser brief ist selbst-
Terstftndlich später als der angeführte, in dem sich über Beachlin folgende
stelle findet: de Capnionis snmmi viri causa bene te sperare jubeo: salo'
in procinctn est: Hogostratus theologistarum alpha ingcnti decocta pecnni»
(tanti spem suam eniit) nihil eflTecit quique olim potentia fretus sna optino
cuique niolcstus facile fuit, ttJ xg^aXfj xbv oöpavbv Ifapacyaev £;ut/gtpo>v fractai
animo est destitutusquo lupus hians discedit. Erasmus pontifici commen-
dayit Capnioncm literis. Duos GermanisB oculos omni studio araplexari
dcbemus: per cos enim barbara esse desinit hsDC natio. Vgl. auch Huttens
briefo an Crocus, 9, 22 Aug. 1516, Böcking a. a. o. I, s. 123 bis 126.
263
CCXXX.
stattgart. 24 Oct. 1516.
Excellentissimo studii Viennensis noviciorum gymnasi-
archae domino Vadiano studiosonim principi et literarum
• l^islatori amicissimo suo * [Jo. Reuchlin] s. d. p.
Crede mihi, tantis sum obrutus negociis, ut elegantissi-
mis tais literis ne barbare quidem, ut soleo, respondere
nunc possim. Quare tolera humaniter excusationem meam,
posthac nostra videbis abundantius vel libellos ^* quibus snda-
mtis in prsßsentia haud segniter. Expecto quotidie Romanam
sententiam, utinam pro nobis et pro veritate decernendam.
Tnnc liberiore vena ad te et alios* mihi deditos, auxiliante
Deo, perscribam. Vale. Stuttgardi®, 9 Kl. Novembris anno 1516.
Joannes Reuchlin Phorcensis LL. Doc.
Handschr.: 1 ^ Vadianischer briefwechsel bd. 1. s. 81 (bibl. zu
St. Gallen) autogr. 2 := Huberische Sammlung. Band 49 der Apo-
grapha: epistolae ad Joachimum Yadianum, de ipsis, quse in biblio-
theca S. P. Q. Sangaliensis adservantur, originalibus exemplaribus
transscript». (6^ ü, 38 der Basl. bibl.) bl. 41.
CCXXXI.
stattgart. 13 Nov. 1516.
Joannes Reuchlin phorcensis Nicoiao Ellenbog s. d. ^
Quem ad te mitto, Nicoisa, harum ostensorem, is ab amicis-
simo et mei amantissimo Erasmo Roterodamo cum literis suis
pro more elegantissimis ad me nuncius accessit. Vir, ut ego
de Yultu conjicio, admodum venerandus et tam gravi mitteute
Roterodamo dignus. Quis enim non omnia qua^ ab Erasmo
«
1 Aufflohrift ausgelassen 2. 2 De arte cabalistica s. unten nro. CCXXX VIII.
3 Über seinen früheren briefwechsel mit Reuchlin schreibt Ellenbog 1526
in die Sextl an seinen freund Jakob Gruerius. Dieser hatte ihm ange-
boten, collectaneen, die er in Reuchlins Vorlesungen gesammelt, zu schicken,
und Ellenbog hatte es angenommen: miriim enim dictu quam faciat ad sto-
macbum meum reuchlina parata culina. Fuit mihi vir ille humanissimus
non parum afTectusI dum in humanis esset. Et licet ex facie alterutrum
nos non oovorimus literis tarnen frequentibus (quibus rusticorum illa seditiosa
facta roe privavit) me adiit, quas sane ut Croasi opes penes me reservabam
9t deosoulabau). A. A. o., vol. X, Üb. IV, ep. 49, fol. 133,
264
•
procedtint , amet et colat ? Qnare obsecro te, üt illnm jure
hospitalitatis suscipias perqnam hamaniter, cui et tiiam et
abb® Dostri ^ virtutem ita commeDdavi uti est id est maximi
feci quam laudibus apud exteros celebrare queat. In causa
mea Romana diffioitivam sententiam propter adyersarioniin
potentiam quanquam ferme ante annum conclusam ' nondum
habeo, attamen qnotidie amicis ex urbe consolatus expecto
brevi, qnsd cum venerit haud clam te erit. Yalete tuqne
äbbasque mens. Stutgardie Idibus Novembribus anno 1516.
Handschrift: N. EUenbogi epistolarnm libri IX, mscr. in bibl.
imp. Par. cod. lat. 8643, vol. I, lib. 3, epist. 20, fol. 2b\
ccxxxn.
(Ottenbeuren.) (Nov. 1516.)
Frater Nicolaus Ellenbog Joanni Reuchlin S. D.
Prseceptor colende literas tuas proxime ad me datas,
per eos' qui a doctissimo Erasmo nostro Roterodamö ad te
missi fuerant maxima volnptate accepi, virosque, ut petisti
liberaliter susccpi, tum ut tuae gratificarer humanitati, tum
ut Erasmo Roterodamö a quo non injueundas * vix ante
annum accepi literas amice responderem. Verum ut verum
fatear, fuere ambo digni omni humanitatis obsequio. Senior
enim theologiae doctor a juniore prapdicatur et sane ejus
doctrina ab hac dignitate non abhorret. Junior vero pro
»täte sua musis incumbit et poesi oratori»que totus invigilat
Reliquit quinetiam abbati nostro carmina non illepida ad
honorem s. patris nostri Benedicti. Sed quid plura? Tractati
sunt ab abbate meo tum ob gratiam tui, tum ob illomm
doctrinam et eruditionem triduo lautissime. Dedi quinetiam
eis literas ad priorem ^ sancti magni in faucibus qui ut non
dubito, humanissime eos suscepit. Caeterum quod scribis cau-
sam tuam Rom» esse definitam, tibi mirum in modum gra-
tulor, tu, velim, ubi eam sententiam ad plenum extorseris, me
*
1 AbbsB nostri] Leonhard Widenmann s. o. 2 Conclasa 1. 8 Viros-
que] Reuchlin hntte oben nur von einem gesprochen. 4 Am rand: nett I.
6 Prior] Gallus Kneringer in Füßen. Zahlreiche brief© von ihm und in
ihn sind in der erwähnten briefsaramlung erhalten.
265
actutum de ea re certiorem reddas, qnatenüs tui honoris
defendendi materiam habeam fide dignam. Veniunt enim ad
no8 qni tni nominis et honoris inimici existant capitales et
qni me Beuchlinum qusB mea gloria est maxima appellent, eo
quod ttd nominis praeco existam fidelis. Ulis, inquam, obji-
ciam scripta veritati consona in tnam laudem maximam, illo-
mm autem confasionem pra^cipuam. Castemm memini, me
anno hujns sseculi nndecim postulasse a te interpretationem
dictionis Semhammaphoras ^ , tn vero ad alia ejns epistol®
pleniter qnidem respondisti, solum hac yocula quam tameü
maxime omniura enodari cnpiebam silentio tecta. Itaqne, si
me amas, ejus dictionis derivationem et interpretationem mihi
conscribas precör. Non abs re id peto, sunt enim qui in
mysteriis ea vocula utantur tanquam sacerrima. Yale foelix.
Handschrift: Nie. EUenbogii literarum librilX, mscr. s. o.fol. 26 f.
CCXXXIII.
Zwoll. (1516 ?)
Gerhard Listrius an Reuchlin
drückt mit den lebhaftesten worten seine begeisterung für
Reuchlin aus, theilt mit, dass. Pfefferkorn cum quo ssepe tuo
nomine mihi Colonias res erat eine neue deutsche Streitschrift
gegen B. und alle gelehrten erlassen habe ^ und bittet, den
Überbringer des briefes gut aufzunehmen. Grüsse an Busch.
Vale. SuoUse.
Gedruckt: J. v. e. A 3b fg.
CCXXXIV.
London. (1616?) »
Joannes Roffensis episcopus * an Reuchlin
bedauert, dass sein brief an ihn verloren gegangen sei, wünscht
*
1 S. oben 29 Atig. 151 1, nro. CXXVl. 2 Gemeint ist Pfefferkorns be-
schyrmnng 1516; vgl. Reuchlin s. 378, a. 2 und 381 ff. 3 Vgl. den brief
des Erasmus oben nro. CCXXVI. 4 Job. Fischer] wie sehr Fischer den
Renchlin verehrte , erzählt Erasmus: pene deperibat in Capnionem, tarn
magnifice de illo sentiens, ut me pras illo putarit nihil scire, captaritqne
occasionem relinquend» Britannise, ut cum Capnione velut oraculo rerum
omninm rcconditarum possit colloqui. ^raeimi Spon^ia adyersas aspergiqes
266
baldigen sieg über seine feinde und bittet ihn um einige Zei-
len. Ex Londino Angto,
Gedruckt: = J, v. e. s. 3».
ccxxxv.
Löwen. 16 Nov. (1516?)
Erasmus Roterodamus an Reuchlin
schmäht heftig gegen die neu erschienene deutsche schrift
Pfefferkorns ^ und ermahnt Reuchlin, diese ungeheuer zu ver-
achten und den Wissenschaften zu leben. Fischer und Colet
seien wohl. Expostulavi cum Dorpio : quare haec academia ^ se
miscuisset tuo negocio? .. Is respondit: unum Adrianum' fiiisse
authorem, cui nunc contingit cardinalatus . . Er habe den aa-
genspiegel lateinisch übersetzen lassen und nach England ge-
schickt. Lovanii 17 kal. dec.
Gedruckt : = J. v. e. s 2^^ fg. ; absclir. in der Huberischen samm-
lung bd. 24 der apographa (ßasler bibliothek G. 2 I, 15).
CCXXXVI.
Bologna. 13 Jan. 1517.
Huldericus ab Hütten an Reuchlin
ermuntert Reuchlin zum muthigen ausharren und wirft ihm
schwächliche werte vor, die er in einem briefe an ihn gebraucht
habe^ Jampridem incendium conflo, quod tempestive speroeffla-
Hutteni, bei Böcking, Hutteni opera II, 280. Vgl. auch oben 8. 251 f. Mitbe-
ziebiingauf unsern brief schreibt Fischer an Erasmus (15 16). Ego ad Benohlinom
scripsi, nescio an acceperit meas literan, sed non desistam iterato scribere:
redditsB enim mihi literai ejus fuere, (der brief Reuchlins ist nicht erhalten) et
prolixiores quidem ad meam maximam voluptatem. Visus mihi est prs ceterii,
quorum hactenus opera legi, ex bis qui supersunt palmam teuere, in reruin
prsBsertim arcanarum cognitionc quse vel ad theologiam Tel ad philosopbiaui
speetant. Opp. Er. col. 1587. Epist. App. CHI.
iBeschyrmung s. o. nro. CCXXXIil. oder „Sturmglock" 1514? 2 Die
Löwener, deren verdammungsurtheil des augenspiegels, 28 Jnli 1513, Reacblin
8. 283. 3 Adrian v. Utrecht, der splUcre papst Adrian VI. 4 Der brief Keocb-
lins an Hütten, in dem die worte: sin hrcvi moriar, sowie die unten folgenden:
noli deserere causam veritatis, gestanden haben, ist nicht erhalten. In ähn-
licher weise, wie in unserm briefe, ermuthigte auch Hütten den zagenden
Pirckheimer 25 Mai 1517. Böcking I, 133 fg.; in der antwort Pirckheimen
konumt yor; C«ipnioncm| quo aniinQ in eo sis, certioreii^ reddam« PrQ40Qter
267
grabit ; ipsum te quiescere jubeo ; eos mihi adjungo militi» sociott
quorum et aetas et conditio pugnse generi par est Er werde
durch nichts erschüttert werden und ihm endlich ruhmvollen
sieg yerschaffen. BononifiB, idib. Januar. 1517.
Gedruckt: 1 := J. v. e. A 1; 2 = Böcking, Hutteni opera I,
s. 129, woselbst eine aufzählang der übrigen drucke.
CCXXXVIL
? « 27 Mftrz 1517.
Joannes Keiichlin an Erasmus
dankt ihm für seinen brief vom 27 Aug. 1516 ^ und schickt
ihm und dem bischof von Kochester, dankbar, wenn auch be-
schämt durch ihre lobsprüche, exemplare seines Werkes de
arte cabbalistica. 27 Martii 1517.
Gedruckt: = Erasmi opera ed. Lugd. Bas. 1703 vol. III,
col. 1598 fg. (App. nro. CXXIII).
CCXXXVIII.
Btattgart. (MArs 1517.)
Sarictissimo Leoni decimo pontifici maximo Johannes
Keuchlin se supplex commendat \
Italica philosophia, beatissime Leo decime, religionis
agis quod ad eum non scribis, ne eum innocentem ac noiens in perionlum
trahas: nosti enim tyrannorum aniraos. Das. g. 137.
1 Ist nach den Worten des briefes: postquam domum redicro auf der
reise, Tielleicht in Tübingen bei Ansbelm, gescbrioben. 2 S. oben
uro. CCXXK 3 Auf das werk de arte cabbalistica, dessen Widmung und
einleitungen hier mitgetbeilt sind, bezieht sich folgendes (J. t. e. m. 3,
daraus bei Majus s. 219 abgedruckte) gedieht:
[Joannis Ziegleri in quendam Reuchlini librum compositum]
Oapnion hie latum victricia signa per orbem
En agiti Et totus fulminat hocce libro
Multus Ägrippinis fumus importunus ooellis,
Ast redolet doctis thnra Sabsea viris.
Das werk ist, wie ans der Unterschrift hervorgeht, März 1517 erschie-
nen; von dem noch nicht vollendeten werke schreibt Bernhard Adelmann
an Pirckheimer (24 Febr. 1517): Reuchlin tres dialogos de cabala be-
braice, latine ac gr»ce a se conscriptos impressoribus tradidit, rem, ut
ipse scribit, prius a theologis nostris non visam. (Heumann, documenta
literariny s, H? bis 152^. Dagegen ha^ e« QoQhlttus noob am 8 ße|>t,
268
.eliristiaDSß, Pontifex Maxime, a Pythagora ejus nominis parente
primo, lEtd summos homines excellentibus ingeniis praeditos
•Olim delata perquamplurimis annis ingenti latratii sophistamm
occiderat tarn diu tenebris et densa nocte sepulta, quousque
de am fävore Sol omnis generis optimortim studiorum, claris-
simus Lauren tins Medices pater tuus, Magni Cosmi propago
Florentin® civitatis princeps, exoriretur. Quem etsi novimus,
animo et scientia gubernandi rempublicam et domi bellique
ömDia consilia ac prudentia gerendi tarn faisse compotem,
ut nemo »täte sua in civili exercitatione videretur magis
-laudandtis, tamen ad hoc nobis eum fateri oportet commo-
dius natum esse perinde atque coelitus demissum, ut post
^loquenti» disciplinas et benedicendi artes a Petrarchis, Phi-
lelphis, Aretinisque rhetoribus ante juventuti Florentinae tra-
ditas, quo esse absque controversia possent cives cunctis
nationibus exteris nitidiore^ scribendi calamo et puritate lingu®
ornatiores, ipse tandem patriae inferret quoque illam expul-
tricem vitiorem sapientiam et arcanorum investigandi rationem,
quae in libris et monümentis priscorum ad sua usque tem-
pora latuissent.
Ad id provinciae diligenter accivit undequaque doctissimos
et veterum autorum peritissimos viros quibus cum rerum
scientia etiam satis esset eloquentiae, Demetrium Ghalcon-
dylen, Marsilium Ficinum, Georgium Vespucium, Christopho-
rum Landinum, Valorem, Angelum Politianum, Joannem Pictun
Mirandulaß comitem, caeterosque orbis eruditissimos, quibns
antiquorum solertia et arcana vetustas malignitate ca&uum
«
nicht erbalten, er schreibt an Pirckbeimer: litteras Jo. Reucblin accepi
(der brief ist freilich nicht mehr erhalten), librum ejus nondum, quo-
niam Petz (Hieronymus wie Heumann sagt) meroibus adhuc Yeron» est
(Heumann a. a. o. s. 34). 1516 meldet bereits Gerhard Lystrius dem Eras-
mus: scripsit mihi Csasarius, Capnionem curare apud Thomam Anselmnm
imprimi artem cabalisticam et philosophiam pythagoricam. Er. opp. IH,
col. 1587, Append. nro. CIY. Auch Luther hat das werk benutzt. Er
schreibt an Spalatin 29 Juni 1518 (de Wette, Luthers briefe, Berlin 1825.1,
8. 127): Quod et Johannes Reucblin in secundo libro Cabbalss sus satis
aiErmat: quod si ulla necossaria est diaicctica, naturalis illa ingenita suf-
ficit, qua homo promtus est conferre credita cum creditis, et sie oonoludore
ver«,
269
obliterata in lucem rediret. Hoc egere sommi viri certatim»
Nam docuit hie , commentabatur alter , legerat iste , interpre-
tatns est ille ac lingnas vertit in lingaas. Marsilius Grasciam
dnxit in Latium, Bomanos in Graeciam Politianns rednxit.
Instabant omnes operi, nemo non snmmas Medicibus laudes
afferens. Hos in heroas, beatissime Leo, tuns natalis virgula,
ut ajunt, divina foeliciter cecidit, Diis gratia, certe nt non
restaret ullam elegantioris doctrinse genus, in qno tu non
evaseris peritior, adeo quidem puer amplexus politissimi
BuaYitatem Politioni.
Qnid multis? Florentia illo ssvo nihil erat floridius, in
qua renascerentnr optimarum artium qn» ante cecidere
omnia, nihil remansit intactum de Unguis et literis, qno non
exercerentur nobilissimi Florentini. £a fama ego tum qnidem
vehementer movebar, tactns ejus loci cupiditate, ac non solum
magnificentissimi et insueti nobis Hercyniis dificiise avitse tuas^
quam Magni Cosmi nominarunt, verum etiam parentis tni
desyderio visendi, nnde nostro sseculo tanta commoda pro«-
diissent.
Igitnr in Italiam profectus cum illustri Eberhardo Probo
Suevömm nostra ®tate primo Duce, cui a Secretis fiebam ^
intravi Florentiam circiter 12 Kalendas Apriles Anno Christi
1482t Cunque insignem Medicae gentis nobilitatem ei dnci
commendassem, ut pro rei veritate profecto debui, optabat
Cum eo sibi viro colloquium habere. Quod nbi animad-»
vertisset, nescio quo revelante, Laurentius, apprehendit pere^
grini dexteram perquam hnmaniter, omnesque nos domum
äuam dnxit singnla visn digna ostendens: Primo, faberrima
eqxiortim stabula, deinde armamentarium omni apparatu bellicQ
Kfertnm, post item singulos thalamos pretiosissimis anlasis
ornatos pnlchrosque tapetas et in excelso cnlminis tecto
arboribus consitnm nemus, hesperidnm hortos, ac aurea mala,
cujus bibliothecam cum in coelos usqne verbis extoUeren^
perhumaniter, ut solebat vir suavissimus, respondit „majorem
sibi thesaürum in liberis esse quam in libris^.
' Qua^so te, Papa sanctissime, sinas me loqui tecum ali?
*
1 Vgl. über diese reise Reuchlin, p. 24 fg.
270
qnanto liberiüs infimatem de media plebe holninem: Qnanto
putas me tum captum admiratione cum qtiodam insigni gan-
dio, qnando nniyersis applaudentibas aiidmssem ad summa
te remm fastigia conscendisse optimam optimi sapienUsd-
miqne Principis divi Laurentii Medicis filium, recordabar subito
tanquam hierophantes aliqnis paternum illüd raticiniam ver»
propheti» par.
Quid hac ex Laurentio laurea fruticari queat, non modo
laurentibus populis, sed etiam toti orbi preciosius? quis
major excogitari thesaurus possit quam sit illud tunm ineffiibile
regnum, unde nobis omnes divitise tanquam ex Pactoli abysso
fiuunt, omnes optimarum literarum ornatus, et omne qnod
est in humanis bonum? Semina jecit pater universae yeteris
philosophi» quse nunc te filio in cuhnos surgtint, ut te reg-
nante nobis spicas illius metere liceat in omnibus lingnis
graBca, latina, hebraea, arabica, chaldaica et chaldiaca, quibns
hoc tempore libri tuse Majestati offeruntur et uberius omnia
perficiuntur sub tua ditione, quse sunt a parente too
prudentissime inchoata.
Quare cogitans sola studiosis Pythagorica defuisse, qu»
tamen sparsim in academia laurentiana delitescunt, credidi
haud ingratum tibi futurum, si et ea foro afferrem, quas Pytha-
goras nobilesque Pythagorei sensisse dicuntur ut tuo fcelici
numine legeren tur, latinis hactenus ignota. Italise Marsilius
Platonem edidit, Gallis Aristotelem lacobus Faber Stapolen-
sis restauravit, implebo numerum et Gapnion ego Germanis
per me renascentem Pythagoram tuo nomini dicatnm exhibebo.
Id tamen absque Hebraeorum Gabala fieri non potuit, eo qaod
Pythagorse philosophia de Gabalseorum prseceptis initia daxit
quse patrum memoria discedens e magna Grsecia rursus in
Cabalistarum Volumina incubuit. Eruenda igitur inde fuerant
fere omnia. Quare de arte Gabalistica quse symbolica philo-
sophia est scripsi, ut Pythagoreorum dogmata studiosis fierent
notiora. In quibus omnibus nihil affirmo tantum utut opi-
nantur infideles recito, qui Simonem Judseum Cabalse peritnm
Budituri Francofordise in unam cauponam e diyerso itinere
conveniunt Philolaus junior Pythagoreus et Marranus Maho-
metista.
271
Et postero die dum de more induuntur, interea meminerunt
ejus diversorii cauponis verba longa et varia, quibus ad
hesternas epulas bospitibus recensuerit fuisse quasdam superiori
die a romana curia Francofordiam missas propositiones et
conclusiones contra inhibitionem Apostolicam ab Astaroto ^
qtiodam fictas et concinnatas adversus Jo. Reuchlin propter
libros non combürendos jam plus quinquennio crudeles per-
secntiones innocenter ac simul animo forti et infracto passum
prse foribus sapientise ac templorum vestibulis Rorose affixas
et mox in lutum, stercus et ceenum ibi projectas et con-
cnlcatas * justis ex causis tum quia praeter Summi Pontificis
voluntaten, et absque reverendissimorum judicum notitia, coram
quibus ea lis post Astaroti appellationem hactenus triennio in
Curia penderettale facinusfuissetattentatum: tum quod universis
innotesceret eam conscriptionem apertissimis scatere mendatiis.
Principio nanque poUiceri Astarotum in prsesentia Pap»
coaclusiones eas fore disputandas et Papam tamen negavisse
ac certe prohibuisse, quoniam in multis sestate proxima publicis
Romse sessionibus habitis ea causa plene fuisset disputata et
discussa coram doctissimis mundi luminibus, ecclesiae catholicse
prselatis, archiepiscopis, episcopis, generalibus ordinum, et eorum
procuratoribus, poenitentiariis, doctoribus, magno numero theolo-
gise jurisque peritissimis viris, qui Gapnionem esse absolvendum
decrevissent. Deindequodignominiose apellaverit oculare specu-
lum scandala et sententiam erroneas continentias, cum tamen liber
iste sit per apostolicam sententiam diffinitive admissus. ' Tum
etiam quod de eodem libro ita scripserit, quod sit a quinque uni-
versitatibus dndum igni addictns, quse erte sunt mer» nugae clara
et Candida mendacia quia nulla in omni terrarum orbe sit aut
fuerit universitas qu® oculare speculum condemnaverit, sed tan-
tum singularia quaedam capitosa capita \ vertigiuosocerebro hete-
rolita et supino errore decepta conveuticulariter et conspirative
contra juris et justiicae formam in oculare speculum livore
1 Hoohtttraten. 2 Vgl. Reucblin s. 319. 8 Die Speierer senteni
29 März 15U. 4 Nicht die Universitäten, sondern die thcologiscYien
faenltätcn in Löwen u s. w.
272^
tabaeriat et sua, ut ajunt, sentimenta conflayerint. Postremo
eos ajunt qui loto et cceno corrollaria illa inyolTerint et revol-
yeriot affirmare solitos, in eisdem conscriptionibus nihil con-
tineri ab alpha ad ^ quod non antea in defensione pablica
Joannis Reuchlin contra calumniatores suos Colonienses jnstifica-
tom, solutum et resolutnm fuisset, quod lectori cuique lucidins
stellis claruerit, Astarotum itaque semper eandem cantilenam
pro tnrpi sna lingua canere. Hos cauponi sermones foisse cum
hospitibus et convivis suis dixerunt Philolaus junior et Marraons
graye nimium putantes in re tarn parya et puerili tot annis
tarn ferociter digladiari.
Habes, sanctissime Leo decime ^, a Capnione htunili sem
tuO breyi compendio recitatas in symbolica Pythagor» philo-
sophia et cababe sapientum yeterum opiniones atque sententias
exigui licet numeri; tarnen quse studiosis multo amplias
cogitandi ac inyestigandi ansam pra^beant De quibus ego me-
diocris ingenii et minutse prudentiae homo nihil judicare ausim,
nee sane judicavero. Sed totum hunc librum tuse subjicio
authoritati, cujus in arbitrium coUata est totius mnndi
censura, ut quse displiceant rejicias et tum laetabor caetera
placuisse. Conatum hunc certe meum quem et nostri et
reipublicae causa suscepisse me potes existimare, yideri tibi
non plane improbum confido, tum quod aliena meo labore
nostris pateant tum quod hoc semestri legendis Ulis id quin-
quenne bellum quod adyersum me hostes mei te sciente gerunt,
si omnino nequibat vitari at levare studuerim, tum deniqae,
ut et meorum esset apud te aliquid quo sit beneyolentior
memoria nostri tua, quoties paternum erga me animum tuam
frangere ac ayertere inimici moliuntur.
Non enim intermittunt, scio, quotidie, susurris attentare
pias aures tuas, modo per proxenetas conducticios, modo per
epistolas, ut quas ad te proxime 14 Ealend. Octobres ex
Agrippina Colonia datas ' nuper legi, quarum simül cum falsa
♦
1 Ab a ad CO 8. 5. 2 Mit der Überschrift LEONI X | CAPNIO 3.
LEONI X PONTIFICI | CAPNIO. ö. LEO DECIME 1. 3 Vgl. Böcking,
«uppl., vol. II, 8. 140, ein brief, durch den der papst zur vcrurthetlung der
duaUeliiiHuucrbricfe und der reuchlinischen sacbe veranlasst werden soUto*
273
delatione titulus etiam mentitur authorem. Non enim tarn
colenda Colonia, tarn jus veneranda universitas , sed particula-
ntas et qusedam inimicorum singularis colluvio; minimaque
pars civitatis et ea insanior hoc facinus fecit, ut tuse sancti-
tati affirmarent qu® vera non sunt idque contra inbibitiones apo-
stolicas, et contra mandatam Csesaris pacem. Vides etiam quanta
in eisdem literis audatia tanquam Solonianas tibi leges praescribere
fontemque juris docere praesumant qua oporteat via in judicio ad
nutum et voluntatem eorum procedere ut facilins me sordibns vin-
cant quasi nonjam certa tota ferme orbi habeatur innocentia mea.
Unde addnci non possum, ut suspicer istis te fidem habere,
qui despecta inhibitione apostolica et contemptis censuris tuis
qufie minime observato juris tramite libellum meum lite pendente
combasserunt Credes vero potius gravioribus viris Alemaniss
superiori omni exceptione majoribus quod nullum scandalum
posui, nuUam ruina) occasionem paravi coram ulla plebe Ger-
manorum qui mihi ejusdem lingua societate juncti sunt in qua
lingua istis Belgis ignota consilium meum illud camerarium
cum plana ejus declaratione uno contextu certe, ut decebat,
edidi ac secure quidem credere potes eoque firmius, quo de mea
innocentia, pietate, fide, integritateque a pluribus illustrissimis
latissimarum terrarum nostrse nationis regnatoribus, magistra-
tibus, populisque Germauorum et sanctissimis dicecesium
nostrarum episcopis, oppidis et civitatibus ferme triennio ante
per literas obsignatas et fide dignas factus es certior. Extant
penes te ab invictissimo Bomanorum electo Imperatore Maximi-
liane Maximoleoni tibi et a reverendissimo cardinali domino
meo Gurcensi* pro mea innocentia terque quaterque oblata
1 Cardinalis Gurcensis] Matthseus, seu Matthias Langius, seu Longtus
vel Longuä, geb. 1468, schon 1511 heimlich von Julius II zum cardinal
ernannt, von Leo X 20 Nov. 1513 bestätigt, bischof von Gurk, daher Gur-
censis, vertrauter rathgeber Maximilians, auf dessen ersuchen er zum erz-
bisobof von Salzburg ernannt wurde, von seinen Zeitgenossen Picrius Yale-
rianus, bei seiner theilnabme am Wiener füistentag 1516 von Sebastian
Winderl (die rede besonders gedruckt, Wien 1515. 6 bll. in 4") in prosa;
von Franciscus Vitalis, Johannes Pinicianus in versen gepriesen, mit ilmtern
und würden überhäuft, starb in Salzburg 1540, 30 März. Ciaconuii vitae
pontificum III, coli. 299 bis 306.
Beuchlln lÖ
274
testimonia. Dederunt et post episcopos illustrissimi provinciarum
prsesides atque duces nobilissimo sanguine prognati, electores
imperii Fridericus Saxonise et Ludovicus Bavarise Interrex et
dux Virtembergensis et Marchio Badensis princeps et strentiis-
simus magister ordinis Teatonicorum , et e regione horum
reverendi ac Deo amabilcs Germaniae pontifices, episcopus
Vormaciensis, episcopus Argentinensis, episcopus Gonstantiensis
qui me ovem suam pastor agnoscit et episcopus Spirensis ille
a tua Sanctitate huic liti datus judex, qui autoritate tua functus
de consilio peritorum pro mea et scriptorum meorum innocen-
tia diffinitivam tulit sententiam. Cum Ulis dederunt pariter
quinquaginta tria Suevise oppida ^ omnes officiosissimi fortis-
simi et integerrimi viri commendaticias epistolas et literas
rectse fidei probitatisque meaa indemnitatisque testes. Addnnt
illorum testificationi robur et pondus insigni doctrina et gravitate
prselati ecclesisß quos reverendissimis caussejudicibusGrimaooet
Anconitano Cardinalibus, ortbodoxse fidei columnis tanquam peri-
styliajuDxistisenatorios assessores, mundi lumina archiepiscopi,
epjscopi ordinum generales, et eorum procuratores sapientisB Ro-
manse magistratus, pcenitentiarii et alii tbeologise atque juris lec-
tissimi doctores pro suis singulorum dignitatibus, in historia de
temporibus meis nominandi, qui tot sessionibus publicis in
tuse Majestatis domestico sacrario quam capellam Poutificiam
Tocant habitis, semper agente rem meam ut omnia solet fideliter
oratore juris peritissimo Joanne Vanderbico, tarn equestris
ordinis nobili viro quam in causarum patrociniis disputatore
acerrimo eteodem procuratore meo; tandem in ultima sessione
causa plene cognita per sententias scriptis editas decreverunt
me ab hac persecutione incuriosa liberandum esse ac absol-
vendum ^ Nee ulli dubium quin diffinitiva quoque paris oraculi
sententia reverendissimorum judicum ut debuerat sequuta
fuisset, nisi tunc niandatum de supersedendo abs te ut dicebaat
accusatores, impetrassent. Eorum omnium quos jam citavirnus
undequaque testimonia et vota si recordaberis et acta judicio-
rum, si coram te legi curabis, plane invenies me ab omni
*
1 Über diese briefe vgl. die notiz oben za nro. CCIX, 8. 241, i. 1.
Die abstiinmnn^ vom 2 Jali 151 Q Rcucblin; a. 319.
276
delatoram insimulatione prorsus alienum. Assilit haio mese
poritati tota ferme urbs Romana et cunctarum nationum omnes
doctissimi, quorum ego decretales quotidie literas accipio
etiam a fioibns orbis, confirmantes me nullis hominibus scan-
dalo fuisse unquam scriptis meis, quin ne potius »dificare,
in dies plantareque variis unguis ecclesiam spiritui sancto
qni, per diversitatem linguarum cunctarum, gentes in unitate
fidei congregayit. Animadvertunt nimirum, quod ego primus
omnium Grseca in Germaniam reduxi et primus omnium
ecclesis universalis artem et studia sermonis Hebraici condonavi
atque tradidi, quare spero me nou frustra sperare, posteritatem
ecclesiasticam meritis meis futuram non ingratam teque prsesen-
tem, beatissime Leo Pont. Maxime, rerum magis quam yerborum
aestimatorem pro tot et tarn duris laboribus meis in orthodo-
xam fidem beneficii loco collatis pacem mihi et animi tran-
quillitatem jnste redditurum. Sin me vero cnpias in hac vita
malorum persecutioni perpetuo subjacere, vehementer gau-
debo videri dignus, qui tantas pro Christo nostro injurias
patiar.
Gedruckt : = vorrede und Schlussworte des werkes de arte cab-
balistica (ausg. verzeichnet bei Böcking, vol. II, s. 94 fg.) 1 = 1517,
A 4«. b, fol. Lb, fol. LXXIX»» fg.; 2 = 1530, fol. I bis 11%
fol. LV bis LVIa; fol. LXXXIX« fg. 3 = 1550 s. 720 fg.,
s. 823 fg., s. 889 bis 891; 4 = 1561, col. 611 bis 613, col. 708
bis 711, col. 773 bis 776.
CCXXXIX.
Mirandula. 30 März 1517,
Joannes Franciscus Mirandulse dominus an Reuchlin.
Hat in Augsburg, bei seinem siebenten aufenthalt in
Deutschland, von Peutinger, bei dem auch Pirkheimer gewesen
sei, Reuchlins rudimenta zum geschenk erhalten, sie gelesen
and bittet nun Reuchlin, ihm hebräische bücher abschreiben zu
lassen und durch Peutinger zu schicken, bittet ihn ferner, ihm
mittheilungen über die art der hebräischen verse zu machen.
Mirandute, 3 kal. Apriles, a. 1517 ^
1 Diesen brief überdchicktc Pikus dem Pirckheimer zur bes orgung an
IS*
276
Gedruckt: = J. v. e. t 2.
CCXL.
Rom. 24 Mai (1517.)
Agidius generalis eremitarum 8. Augustini an
ßeuclilin *
sendet herzlichen dank für Reuchlins werk de arte cabbalistica.
Romse, 24 MajL
Gedruckt: =: J. v. e. C*
CCXLI.
Rom. 25 Mai 1517.
Philippus Beroaldus junior ^ an Reuchlin
wollte, von Jakob Questenberg und Martin Groning ermuntert,
schon lange an Reuchlin schreiben und thut es nun, nam me
tibi jamdiu non modo amicum, prope dixerim adyocatum fuisse
in causa illa tua confrägosa ex aliis audire te male. Libros
tuos pythagoricos pontifex legit avide , ut res bonas solet.
Dasselbe thue auch der cardinal Medici \ Romse 8 kaL
Jun. 1517.
Gedruckt: = J. v. e. Gab.
Rencblin: csBterum si me amaveris, ad commnnem amicum Johannem Renchlin
alligatam epistolain curabis perferendam, 1 April 1517; gedruckt als Wid-
mung der Schrift: J0ANNI3 | FRANCISCI | PICI MIRANDV | hM DOMINI,
ET I ConcordisQ Comitis. | Ad Leonem Pont. | Max. et Concil. | LateraB.
de I rcformanjdis Moriibus orajtio etc. 4 bogen h 4 bll. und 8 bll. in
4^ mit der anshelmischen Verzierung der epp. ill. vir. auf dem ersten
und letzten blatt. Am ende: Hageno» ex aßdtbns Tbom« Ansbelmi. (Anno
MD. XX. Mense Marcio.) Der brief des Pikus an Pirckheimer ist mit dem
falschen datum VI Kai. Apr. als nunc primum ex autograpbis edita (!) ab-
gedruckt bei Freitag, epistolse doctorum virorum. Leipzig 1851, s. 8 sq.
1 Ägidius von Viterbo, s. o. nro. CCXXVII. 2 Phil. Beroaldus d. J.
geb. in Bologna, lehrt dort 1498, später in Rom, wo er bibliotbekar des
Vatikans wird, starb 1518. Er hat die 5 ersten bücher von Tacitos anna-
len herausgegeben, und Isokrates rede an Demonikos übersetzt. Eine kleine
Schrift von ihm erschien: opusculum de terr» motu et pestilentia, cum
annotamcnti.s Qnicni, A. . II in 4^^; vorrede datiert: in urbe Scbletstatina
XXV. Maji lölO, 3 Julius, der spätere papst Clemens Vil.
277
ccxm.
Stuttgart. 30 Juni 1517.
Joannes Reuchlin an Joh. Franz. Picus
bedauert, trotz eifrigen forschens, seine anfrage über die hebräi
scben verse nicht beantworten zu können. Was er über den gegen
stand wisse, habe er in einem werke, an dem er jetzt arbeite,
„de accentibus^ u. s. w. * niedergelegt. Seltene hebräische bücher
die er besitze, habe er in seinem werke de arte cabbalistica
genannt; doch gäbe es für solche unter den deutschen Juden
keinen abschreiber, weit eher liesse sich dafür in Rom einer
finden. Stutgardise prid. cal. Quintiles 1517.
Gedruckt: = J. v. e. t 3.
ccxLin.
Ottobeuren. 12 Aug. 1517.
Frater Nicolaus Eilenbog Capnioni suo. S. D.
Colende prasceptor, libros tuos Gabalisticos ea perlegi
diligentia quam merentur, hoc est maxima*. Sed nee calamo
exprimere possem, quanta voluptate, quanta animi delectatione
mellifluum illud tuum opus legerim. Dii boni, quam elegans, quam
pressum, quam copiosum et praegnans. Blandiatur sibi Graecia
quantumcunque velit et bonarum scientiarum omnium repertri-
cem et illustratricem se jactet, ego autem Grsecos cum Piatone
vero pueros appellandos crediderim et Hebraeos ex quibns mutuati
sunt omnia, non parvo intervallo prsetulerim. Vere salus ex He-
brsßis et omnis doctrins et philosophiae fluenta inde scaturiunt
et emanant uberrime. Non possum satis mirari linguae sanctso
dignitatem et succulentiam , cujus mysteria ad plenum expis*
cari nequeunt. Persuasum plane mihi est literas sanctas
primo fuisse confusas et inglomeratas et pro captu cujusvis
docti ac Studiosi viri posse susque deque locari et combinari
ad fabricanda signacula et eruenda mysteria profundissima.
In admirationem praeterea immodicam me ducunt Hebrseorum
*
1 8. unten nro. CCL. 2 Schon in dem brief au Joh. Marquardi
12 Juli 1517, a. a. o. ep. 26, fol. 32 gibt Eilenbog seiner bewunderung
für Heuoblins werk lebhaften ausdruck.
278
magistrorum divina ingenia, gravissimse sententise, et mysteria
ex secretissimis sacrarum literarumabditiff eruta ^ et deprompta.
Absit, absit nt Cabalistici libri vulcano absumendi tradantor;
digni plane sunt, ut inlingnam latinam fideli et lucnlenta
tralatione vertantur. Sed et te interprete nonnallos lectaram
me spero, non tantum autem ego, sed nimiram complures
alii et docti et boni viri qui te prsceptore, te auctore, et
duce Cabalist» e^radent. lilud pr»terea admiror, cor glorio-
sissimus Hieronymus ille Dalmata in tantum Cabalistamm
doctrinam aut neglexerit aut contempserit, ut ne nomen qui-
dem CabalsB usquam in ejus scriptis inveniatur. Nullum ego
hactenus apud eum legi quod ex sacris literis juxta tres Gabate
species fabricatum sit mysterium et symbolum, et tarnen
plures Cabalisticos libros editos fuisse tempore illius pro con-
fesso habeo. Ceterum exploratissima nunc mihi sententia ribnp
dicentis^ n^n ci-ot» 31n573 tj'^oi"'. Adepta enim nunc notitia quan-
tulacumque Cabalse , discrutior sane , cupiens alia majora cui
scientiae indagare secreta. Movere haberem dubia plurima
quse me suspensum tenent, sed quod non tam Cabalseos quam
pythagorsos tribus bis tuis libris instituis, plane agnosco. Qaae-
rere mihi non Heere, interrogatum autem id solum respondere
D'^TSDn i'Tö». Vale foelicissime. De causa tua Romana certiorem,
me reddes, et quid '•b^ ' interpretetur canticorum primo: Vineam
meam non custodivi. Ex Ottenpurra pridie Idus Augusti. 1517.
Handschr.: = Nie. Ellenbogii, epist. libri IX, msc. vol. L
IIb. in, epist 29, fol. 33b bis 35*.
CCXLIV.
Cöln. 8 Sept (1617.)
Johannes Cacsarins Capnioni suo salutem.
Doctor Martinus Groningus, patria Bremensis, ubi ex
urbe Coloniam rediit, ad me divertit, atque per mensem fere
in sedibus meis versatus et hospitatus est. Interim ne dies
quidem fuit in quo non de te commentati fuerimus. Malti
quoque ob eandem causam ad nos venerunt ut quanquam
alias certi esse poterant de causee tuae in urbe tractatu, ex
*
1 Erruta 1. 2 Kobeletb 1 , 19. 3 Hobel. 1, 6.
279
iUo tarnen planius intelligerent inter quos quadam nocte simul
eramus prsecipue iUustris novse aquilse comes ^ , Johannes Ca-
pellarius alias de Regio Pago et Henricus Monoceros alias de
Wesalia^ totam illam noctem tecum transegimus. Crede, mi
Capnion, neque fatis, neqne humano consilio evenisse, sed
divina potius Providentia, ut talis tantaque controversia inter
te et theosopbistas adversarips tnos suboriretur, quando alio-
qui quisquis alius is fuisset prseter te, succubüisset omnino,
et si non virtute, multitudine tarnen et turba snperatus. Ita
nee potest falli Dens, nee fallit unquam. Doctor Sesseler
cum hinc alio migraturus esset, id quod dolenti animo fero,
quippe qui vir est optimus et integerrimus , priusquam pro-
ficisceretur me conxmonuit, ut sibi vel epistolium aliquod ad
te darem. Quod equidem feci quam libentissime, non tarn
ejus quam et mea ipsius causa. Sic enim tibi semper com-
mendari cupio. Reliquit et nos paulo ante Pbugius noster^,
homo non tui modo studiosissimus, ut certe est, sed et omnium
doctissimorum hominum, ut et ipse est. Ei ad Pjrkheimerum
nostrum, rarum inter Germanos miraculum, literas dedi, quibus
et illi indicavi apud nos libellum Nazareni^ theologi Gassare sb
Majestati destinatum excudi, quem et adhortatus una sum, uti
dialogum illum Luciani, de quo alias mihi scripsit, titulo pis-
cator seu resuscitati^ in lucem tandem det, quando scilicet et
ipse mores fere exprimit quibus nostri Theosophistse in doc-
tissimum quemque utuntur. Accepi ab Erasmo nostro ^ literas
1 Hermann von Nucnaar, vgl. Böcking suppl., vol. II, s. 428 fg.
2 Über Heinrich Einhorn, vgl. Krafft und Crecelius beitrage z. gesch. des
hamanismus am Niederrhein, Elberfeld 1870, s. 47. 3 Phugius] Fugius
der oben 30 Sept. 1514 erwähnte. Nro. CXCII. 4 Libellum Nazareni] über
diese vertheidigungsschrifc des Georgius Benignus für Rcuchlin, vgl. Reuch-
lin s. 401 ff. Die vorrede Martin Gronings zu der schrift ist vom 1 Aug.
1517. 5 Seu reviviscentes lautet der wirkliche titel der von Pirckheimer
2 0ct. 1517 wirklich veröffentlichten schrift, der ein sehr ausführliches, für die
reuchlinische angelegeiiheit ungemein wichtiges schreiben Pirkheimers an Lo-
renz Behaim (30 Aug. 1517) vorangeschickt ist, vgl. Rcuchlin s. 395 ff. 6 Ab
Erasmo] der brief des Erasmus an Cäsarius 16 Aug. 1517, (Böcking, Hüt-
ten! cpcra I, s. 149, 150), enthält nur eine erklärung gegen die epp. obsc.
vir.; über Keuchlin nur die worte: de composita lite Reuchliniaca utinam
v^re n^utiüS' Ui9 briefe des Erasmus über HeuQhlin, die duukelmäQ-
280
bis diebus in quibns tui quoque mentionem facit, et de dnobts
opusculis a se confectis in tuam credo laudem. Itaqne ubique a
probis ämaris et coleris unice, unicum et singulare literarum
decus. Vale. Colonise 6. Id. Septembris.
Gedruckt: = J. v. e. x. 4.
CCXLV.
Rom. 5 Dec. 1517.
Philippus Beroaldus junior an Eeuchlin
hätte schon lange Reuchlins brief beantwortet, aber cardinal Anke-
nitans krankheit und papst Leos abwesenheit hätten ihn bis-
her daran gehindert. Der von Reuchlin empfohlene philosoph wolle
nach Venedig gebn. Empfiehlt den päpstlichen gesandten
Johannes Heitmers, der nach Deutschland komme, um alte
bücher zu suchen: R. könne ihm darin bei dem bischof von
Worms und sonst die vortrefiflichsten dienste leisten. Romse,
5 Dec. a. 1517.
Gedruckt: = J. v. e. C^.
CCXLVI.
(Nürnberg.) (1517.)
Bilibaldus Pirckheimer an Eeuchlin
ermahnt ihn, sich durch die anstrengungen der gegner uicht
irre machen zu lassen, die, wie sich erst neuerdings durch
ihr vergebliches schreien gegen seine veröflFentlichung des Lu-
cianipiscator * gezeigt habe, sicher zu schänden würden, Vale.
Gedruckt: = ßilib. Pirckheimeri opera ed. Goldast, Francot
1601, s. 399.
CCXLVII.
Leipzig. 5 Jan. 1518.
Petrus Mosellanus ^ an Reuchlin
drückt seine hohe bewunderung für Reuchlin aus, dankt für die
nerbriefe, Pfefferkorn sind in diesem jähre sehr hänfig, vgl. die auf-
zählung bei Böcking, yol. II, s. 143 sq. und die darsteHung: Reuchlin
8. 334 bis 343.
1 S. o. s. 279, a. 5. 2 Vgl. 0. G. Schmidt: Petras MoseHanus
Lpz. 1867. Über diesen brief: Gott. gel. anz. 1868, s. 1636 fg.
281
grüsse, welche Johannes aus Pforzheim * ihm von Reuohlin ge-
bracht, freut sich über die wohlwollende gesinnung Reuchlins
gegen ihn, dass er sich entschuldige, einen brief unbeantwortet
gelassen zu haben und schickt ihm eine kleine von ihm über-
setzte Schrift des Basilius ^. Salutant te hie omnes boni et
docti. Lipsi», non. Januar, a. 1518.
Gedruckt: = J. v. e. z. 3^ fg.
CCXLVIIL
Speier. 21 Jao. 15 IS. .
Thomas Truchseß, decanus Spirensis an Reuchlin
dankt für seinen glückwunsch zur fortunarum accessio ^ versichert
den Reuchlin seiner freundschaft : insuper ubi Spiram veneris,
decanatus non ignotas tibi aedes ^ tuum putato diversorium.
Hat Pirkheimers vorrede zu Luciani piscator mit grossem
vergnügen gelesen. Spir», 21 Januarii 1518.
Gedruckt: = J. v. e. B«.
CCXLIX.
Tübingen. (Jan. 1518.)
Philippus Melanchthon Brettanus Suevus 5 an Reuchlin,
Neue Schriften Hochstratens sind nicht gekommen; Pirk-
heimers Luciani Piscator wird neu mit der vertheidigungs-
schrift des G. Benignus gedruckt, auch eine neue schrift des
Erasmus. Bittet um Schriften des Albertus, will seine Über-
setzung einer plutarchischen schrift dem widmen, den Reuchlin
bestimme und schickt grüsse des Franciscus Stadianus. Tubingse.
*
1 Job. Scbwebel aus Pforzheim, später als eifriger anhAnger derreformation
bekannt. Vgl. z. b. Herzogs realencyklopädie XIV, s. 57 bis 65. Die ver-
anlassung der reise Scbwebels yon Pforzheim über Stuttgart nach Leipzig ist
nicht bekannt. 2 Di vi Basilii cognbmento magni Csesariensis episcopi
ed. Gregor. Naz. epistola. Ejusd. de ratione vitse soHtari» libellus ad enn-
dem. Du» precationes P. Mosellano interprete. Lips. ap. Melcb. Lotther.
1516. 4^, 3 Ernennung zum dompropst: Juli 1517, s. oben nro. LXVU,
8.61, a. 1. 4 Jedenfalls vom Speierer process her. 5 Literatur über Mel.
anzuführen, hieße wohl eulen nach Athen tragen; seine werke corpus re-
forn^atorum, vol. I bis XXIV; beziehungen zu R.: Reuchlin s. 463 bis 466 ;
^ber seioe biQ^raphfe ^eqohliqs n^eiq : über MelaQchthons oratio. Fit. 1868.
282
Gedruckt: 1 =: J. v. e. C 3^; 2 =? Corpus reformatorom ed.
Bretscbneider, vol. I, col. 21 fg.
CCL.
Stuttgart. 1518. Febr.
Adriano S. Chrysogoni reverendissimo cardinali Joan-
nes Reuchlin Phorcensis LL. doctor salutem dat.
Hebraics veritatis ainatoribus, Adriane, optimarum lite-
rarum patrone, nuper in tni nominis gloriam nuUo unqnam
tempore interiturum et ecclesiae universalis perpetnam utilitatem
ego primus omninm, quos terra sustinet, libros de accentibus
et orthographia Judaeorum sermone latino edidi, tuoque
fo&lici prssidio dicavi, ut certum haberet ducem externarnm
linguarum studiosa Juventus, sub cujus signo levato militaret,
cum opus foret contra furioses et rabidos canes omnis booe
artis osores, contra luem et pestem votnstatis, contra libromm
incendiarios, monnmcntorum antiquissimorum cladem et orbi-
tatem sitientes. Non satis esse duxi, tot exantlatos labores, tan-
tum opers, tantum olei superioribus annis in noviciorum studia
impendisse, ut eos et gra'eca primum, deinde et rudimenta He-
braica cum nullo meo lucro ne sperato quidem docerem,
nisi etiam et consummatissimam grammatices hebraics banc
partem tuo nutu atque numine discendi cupidis gratuito mon-
strarem, id quod potissimum fuit scribentibus nobis reliquam,
qui desyderamus pleno pectore ac totis viribus omninm stu-
diosorum salutem, dignitatem, atque profectum cura cogitatione
vigiliis et lucubrationibus nostris comparare. Nam semper
hsc mihi fuit in partem beatitudinis optata sors , ut Omnibus
prodesse possem, nocere memini, nisi forte lacessitus injuria.
Nimirum ad hoc me natura inflexit, educatio aptavit, et vivendi
consuetudo jugiter commovit, ut nihil esse in hoc seculo be-
atius arbiträrer, quam in omnium bonorum hominum conoimoda,
Budores et labores nostros convertere.
Utque nihil eorum ignores : jam sane ab ipsis vit® mes in-
cunabulis orsus äiTcep ind y^x^nf^ü^ rationes omnes meas tibi
exigua scheda coUigam. Nihil omnium tanta animi vel conten-
tione vel cupidine sum sectatus quanta multiplex illud exter-
narom linguarum Studium, ut uou dubitem si^aa genii me
283
flagrantie insecatnm. Itaque nuUa »tas, nuUa vite pars mihi
agitur, qua non aliquid moliar animo, quod ad extern»
sapientise cognitionem atque adeo ad prodendas nöstris
hominibus gentium linguas attineat, non nimis alta sapiendo,
sed humilibus consentiendo. Quondam nempe adulesceng egö,
dum asperam et rudern seculi superioris pbilosophiam apud
Rauracos^ meditor, statim ad cultum et sequabile genus ori^
tionis latinse, sive solutam velles, sive nodis vinctam, adjeci
animum. Interque primos professores ut esset aliquis etiam
usus mei in restituendis literis, extra ordinem utriusque generis
aütbores publice docui. Atque id primum studio, magis ut
grammatici quam elegantes haberemur, quid enim requireres
amplios ab hominibus qui annos jam supra tercentos aliud
nihil moliebantur, quam ut barbari essent, unde cum loquendi
Titio, amor etiam et voluptas balbutiendi insederat. Sed pros-
pere cessit. Magu» rei non frustra manum admoliti sumus
tametsi strenue refragarentur initio istius generis ma-
gistri quos hodie scilicet bostes patimur, quibus corruptissimo
judicio et admirabili (piXauTia tumentibus nihil praeter feces sua
recte pröbatur. lam usu res explendescebat fiebatque, ut purius
et scriberet et diceret Juventus germanica, idque me auspice.
Deinde accessit grsecarum iiterarum Studium, sine quibus
nemo sat pölitus censeri potest. Hisce ad pbilosophiam
rerocabamur aristotelicam , qusß non nisi a graecis hominibus
proprio ac rite tradi solet. Huc aspirabant, si qui bonis
ingeniis non corrupta ista et perturbata disciplina infecti erant.
Sensim pueriles scholarum nugae deserebantur. Ibi vero
supercilia toUentes veternosi sophistae, mirum ut ridiculi, aje-
bant, Iiterarum genus a nobis tractari alienum a romana
pietate , Graecos schismaticos esse, interdictas eorum disciplinas
contra ecclesiae decreta nobis magistris prodi. Viden quanti
ratio mihi primorum studiorum constiterit, per quae rerum
discrimina, quid passus a sophistis effecerim ut resipisceret
Germania vel tandem: Sero enim Phryges sapiunt^.
Hsec sunt primae juventae merita, quam intelligis omnem
■X-
1 In Basel 1477 f!. 2 Soro enim] proverbium est natum a Trojanis,
qai decimo denique anno velle cceperaiit I^elenam qusqae cum ea erai^^
rapta r«cl4ere Achivifi, Festu^.
284
'in- diseendis juvandisqtie literis actam, bene habet. NU potnit
-tunc livor inertium et ego testes habeo recte imbuto ejus
fßtatis passim apud Germanos ac Gallos non paucos autoritate
Bumma viros , qui tum iisdem una meciim stipendiis memere.
lam civiles canssse obruebant, in foro rersabar, potentissimo-
rnm Germani» principum consiliis intereram. Post deinde ad
Bummam tritunvivatus Sueviae dignitatem electus qnem undecim
annos^ continuos gessi, sspe imminentia patri» bella justo
tribunali demoveram, ne tum quidem peregrinis studiis neglectis.
Hac veluti occasione usus interdum ad hebrsaa animnm
contnli, deerant enim adhuc. Tum gravi meo impendio doc-
tissimum quenque hebraicorum auctorare pra&ceptorem solitos
cum ipsis quoqne Apellis congressns, quatenus homini Ghri-
Btiano phas esset, ita nihil a me non datum est pietati. Adrisit
hercle animo hebraica peritia, primo qnia snopte ingenio
jucunda, deinde quia magno videbatur usni fatura, sacras
olim versaturo literas. Eo jam tum et omnis anteact® Tit»
fitudia et omnis animi conatns, si qüi non infoelices forent,
referebam. Christo addictus omnia deyolvebam Christian»
ecclesiae vel augendis vel honestandis rebus. Nulla me &me8
auri (id ipsum enim liberaliter prodigebam in homm studiorum
Bümptus) adegit ad hebraica mysteria discenda. Nolla inanis
glorias sitis, ea enim studia tum celanda vulgo erant, ut qn»
in tanta dignitate constituto viderentur indecentia.
Non me tenet, Adriane, non tenet in his excolendis auri
scelerata cupido. Ingenio trahor et amore pietatis. Sanguinem
Jesu Christi, qui meduUatam sese pro nobis hostiam patri
obtulit, testor tne numquam a Judaeis ulla vel anri vel argenti
dona, pr»mia, munera recepisse, ntillis me opibus unquamre
in hoc etiam tam dinturno hello quod adversum me tot et
tarn divites mendicantes, tam crudeles hostes gerunt adjutum.
Nee, nt opinor, dubitant si qui non improbo judicio vit» me»
rationes cognorunt. Et sunt tamen, ut ille graecns ait }6^a
Tiva ßouXeuTTi^ptx, t|/suXöv avxKTep (/.njfavopjSa^ot xa^cSv iXucT« xxl
oO^ev Oyii; ^ qui contra phas hominum denmque nequissime
*
1 Undecim annod] über den werth dieser stelle vgl. meine abhandlang
über MeUnobthoDS ori^tiQ s. 29 ff. 2 Earip. Aqdr. y. 447 ^
286
audent ementiri nescio quo me pasci a Judaels auro, quod
tantom abest a veritate quantum mendaces ipsi a probitate.
Sed expecto dominum et viriliter ago, hie disperdet uni-
versa labia dolosa. Hoc aspirante, hoc docente, linguas disco
etiam senex idque cupidius eo quod nuUa prorsus ingenii sunt
humani munia interpretandse sacros anctse legi tarn necessaria.
quam est linguarum peritia. Quodsi übet, periculum facito
scriptorum, ecclesise, visurus quid inter peritos linguarum ac
expertes interpretes intersit. Et quidem St; ^idc TracacSv. Mihi
autem in animo non est in prsesentia cum quoquam digladi-
ari, alioqui et reclamantibus quantum oratione pottem, ora
retunderem. Nee enim levia sunt quse grammatica cognitio
pasturit. Is est plane verus et germanus scripturse sen-
SU8, quem nativa verbi cujusque proprietas expedita solet
aperire, ut prseteream interim quantum possis venari myste-
riorum non e verbis modo sed apicibus pene singulis, si spiritu
magistro adoriare. Id vel maxime verum est de scripturis
hebraieis quibus prope nihil est traditum quod non umbracoli
vice spiritali commendetur intelligentise. Diviniora enim non e.
rubo per angelum, sed ex homine per deum accepimus et par*
vnli clarius quam patres nostri mysteria regni dei cognoseimus.
Tarnen ita sese habet conditio nostrorum, ut non modo pluri-
mum adjumenti, veteris figurse testamenti ad explicanda ea
conferant, sed etiam neglectis hisce (;)cioYpa<pC(xi; adire nostra
prorsum nequeant. Hsec cordi sedent, haec admonent, hsea
agitant, ut Hebrsea et amem et excolam nihilominus his interim
agitatus malis. Manca mihi nostra videntur nisi hoc Studium
meum bonis omnibus adprobem id quod arbitror esse liberalis
animi argumentum, atque adeo vobis primum eccelesise priucipibus.
Id in caüssa est, cur ferme ömnia mea quanquam hominis
prophani solum addixerim iis qui sacrisinitiati sunt: Cabalam Ju-
daicse gentis remotissima secreta, summo ecclesise principi dicavi V
* '.
1 Cabalam] die widmung an Leo X vom März 1517, s. o. uro. CCXXXVIU
die des buches vom wundertbätigen wort an Job. von Dalburg i. j. 1494, obea
nro. XLVI. Atbnnasius erklUrnng der psalmen an Questenberg, 12 Ang. 1515
oben nro. CCXY, die der rudimenta bebraica an seinen bruder Dionysins
vom 7 März 1506, oben nro. LXLIY und die der Übersetzung der sieben
bnßpsalmen an Jakob Lempiis vom 1 Aug. 1512, oben nro. CLI«
286
de verbo mirifico Vangiorum antistiti psalmos S. Athanasii
lacobo Aurelio Questeinbergo , rudimeDta hebraica DioDysio
fratri meo germano sacerdoti, commentarios in poenitenti»
psalmos hebraicos Jacobo Lempo theologisD jurisqae doctorl
Nunc TrepioSuccS; ad summa revertenti proximus es tu mihi,
Adriane, senatus apostolici decus, quem tot orbi litersB, tarn
frequentes musae universo commendant; übet enim reliqua
decora nominis tui iis celebrauda relinquere quibus est
immortalibus digna operibus eloquentia. Cseterum sunt in
oculis omnium qu» fidem doctrinas tua faciunt et ego magnis
accipio testibus, impendio te non communibus modo studiis,
sed bebraicis quoque raris illis oblectari.
Quo, excellentissime presbyterorum Arcbegeta, libnun
quem de accentibus et orthographia linguse hebraics inscrip-
tum yides tibi uuucupo K
Liber secondus.
Satisne jam, an minus grammatici officio in hebraica
lingua functi simus, tuum esto Judicium, Adriane cardinalis
reverendissime, qui ante annos 12 de judaicis literis et earom
vi ac pote State, tum de primitivis dictionibus, unde solent cetera
Tocabula proficisci ad extremum de arte literatoria per quam
derivandi ac inflectendi partes orationis est data facultas in
tribus rudimentorum nostrorum libris conscripsimus. Deinde
aliquanto post tempore canonum experimenta et operationes
in psalmorum Septem commentariis absolvimus. Nunc Tcro
quod arti adhuc deerat de accentibus et recte scribendi modis
tractavimus. ' Et quidem ferendum erat in hoc cessasse atqae
1 Die folgende stelle, die nur ein inhaltsverzeiohnis des werkei gibt,
ist «usgelasBeu. An die einleitung zum ersten schließt sich die an Adrian
gerichtete einleitung zum zweiten buche. 2 Ähnlich, wie in dem vor-
stehenden zählt Job. Secerius in einem gutgemeinten , aber schlecht ge-
lungenen epigramme, das sich am Schlüsse des buches de accentibus et
orthographia findet, Reuchlins werke über das hebräische auf:
Jo. Secerius Lauchensis literarum sacrarum studiosis.
Qui cupit hebrseam sese duce noscere lingaam
In capita primum, biblia hebrssa secct,
Deinde ruJimenta judaica Capnionis,
Tum Septem psalmos expositos relegat.
287
puerilibus studiis finem posuisse prsesertim senem me ac prope
terminum vita?, qui optimo jure altiora contemplarer, vergens
in vesperam, ni meus erga te amor ingens et observatio tui
mea quanti potest ab infimo in summum haberi, demum id
ageret, ut bis carceribus et hac meta consistere nequiverim, dum
cogitarem, adhuc in sacra hebrasorum scripturavideri quiddam
reliqui cognitu dignum quo per tuum numen fruantur erudiendi.
Nam praeter vocum et distinctionum notas signa qusedam
cernimus in judaicis bibliis varie inter scripturarum lineas coUo-
cata quse studiosse juventutis candidus affectus seque admiratur,
tarnen non tarn ad grammaticum, quam et ad rhetorem et ad
musicum spectantia. De quibus sub tuo nomine per libellos
sequentes non amplius binos quoad ejus fieri poterit lectores
discendi cupidos brevi faciam certiores, quautumlibet multo-
mm judicio setati mese non conveniat encycliis disciplinis insu-
dare, tamen est etiam curarumm aximarum aliquod levamen
honesta cum pueris ludere.
Post enim quam in aulis principum senatorii ordinis con-
snlatum annos undeviginti, tum deinde triumviratum Suevi»
annos undecim continnos sedulo gessi, tandem sedit animo, ut
nuper abdicato triumviratu et secularibus negociis subito exactis
in ocio literario quiescerem ac sacrosancta divinitati consortia
legerem, mihi et Deo, per quee salutem perpetuam et cordis
tranqnillitatem yernrnque gaudium ac non fucatum adipisci
liceret. Quibus legendis multa inciderunt minutulis dementia
et apicibus exiguis coh^rentia, nomine parva, re maxima,
trivialibus artibus comprehensa, quse necessario ad tam arduas
res intelligendas concurrunt et sine quibus frustra in tam sanctis
literis sudamus. Eorum cum viderem quoque habendam esse
rationem non neglectam, etiam ad ipsa Studium meum contuli.
Et ita, ut universi cernitis, in setate provecta grammaticus
hebraicus evasi, quando non est nobis in hoc Suevise terri-
turio Judseorum copia, quibus prseceptoribus et quorum quo-
tidiano colioquio uteremur. Jamque gaudeo plurimum eo ven-
tum esse, ut mihi liceat gravia cum levibus et seria eum ludis
*
Extremum Über hie consummat rite laborcm
Sermo voluminibus quattaor iste patct.
288
mutare quod ad Philoctetis Sophoclei sententiamprozime accedit
Y) TOI xaipio; GTTOoSVi 7r6voo
X>5$avTo; owvov xav arao^ÄV ^iYayev, ^
Ac simul id id quicquid est quod in Hebraicis sum con-
secutus certe quod comparatione doctissimorum Judaeonun
exile nimium judico amicos celare non possum« Sed per
libellorum editionem inter avidos sciendi spargo discipulos,
quibus aliquando vera erga me gratitudo inde accrescet qoao-
tum cum deo fieri poterit vindicandi mei. Vel etiamsi, at
per epistolam comminati sunt hostes mei, post excessum e ?ita
leoni mortuo ^ barbam vellant. Sedinaquam haec scripta sintl
Nusquam viri boni honorem minuo, procul esto a me«
Sed malignos et putres philosophastros optimo jure noto, qoi
in suum ipsorum exitium temere captantes capiuntur, et ut
alter Perillus ^ ipsi quem fecere taurum cum magno suo malo
experiuntur. Gaudeamus igitur hilariter, beate, jucunde, ob
virtute partam nobis gloriam , ac illis quoque posteris grata-
kmur propter tam opportuna sacratissimarum literarum semi-
naria quse Adriani nostri jacimus autoritate. Non dabium
quin had radices non modo in surculos puUulent, verum etiam
in proceras excrescant alnos, sylvas et lucos, in quibas ut
Orpheus ad Ismarum et Khodopen in Thracia, sie nos ad
jugum Hercynium atque Bacenas in Suevia, Pythagoreo more
citharam nostram docemus divina Hebrseorum carmina resonare,
quorum symphoniam ^ hie subjungimus. Diatonicum autem mo-
dulamen nobis attulit Bossosthemius sacerdos^ Harmoniamfecit
1 Ed. SohneidewinundNauck ▼. 637. 688. ^xoi 1. x* avaJcauXov 1. 2LeoDi
niortuo] s. o. den brief Reuohlins an die Cölnei facultftt 29 Febr. 1512,
8. 165. 3 Das dritte buoh bat keine vorrede; aus dem schlass dd
ganzen seien folgende werte mitgetbeilt. 4 Perillus ss Perilaos, der erz-
gießer, der für den tyrannen Phalaris den ehernen stier verfertigte. 5 Sjm-
pboniam] die hebräischen melodieen folgen anf den 9 folgenden selten (9r
DiscantQS, Altas, Tenor, Bassus. 6 Bossostbenius] ohne zweifei JobaoB
Bötebenstein, der in der oben nro. CL XXXVI beschriebenen scbrift B Sb ge-
sagt hatte: sed dicta ultima punctorum vel temporum gencra musicalia sei-
licet et accentualia non ad ignaros sed ad peritos bujus artis pertinent. D«
quibüs obsorvandissimi prseceptores mei Joannes Reuchlin et C&spar Amman
propediem plura et egregia tradituri sunt, quibus quoque libenter bac in re
289
Ghristophorus Sillingus Lucernensis, reliquam ariem et quicquid
ceterorum est unus ego Reuchlin et condidi ed edidL Annö
Christi löld Mense Februario. Pro quibus laboribus, caodidi
lectores, quotquot futuri estiis grati, mercedis loco yiyentem
me atque mortuum contra non olim Act»onio8 sed nunc Capnio-
nio8 canes illos Galumnienses viriliter defendite foeliciterque
valete.
Gedruckt: = de accoutibus et ^orthogriaphia (vgl. Reuchlin
8. 141 /ff.)> ^^^3> ^ol. LIX fg. und fol. LXXXIIb LXXXIII«.
COLI.
StattgArt 21 März 1518.
Joannes Reuchlin an Hermann Graf von Nuenaar
wendet sibh mit großer heftigkeit gegen die eben erschienene
apologie H^chstratens K Diesen habe der umstand so gereizt,
dass ihm das jüdische gold entgangen sei, darum wage er zu
bebaupteii, dass die römische vertheidigungsschrift gar nicht
von G. Benignus geschrieben sei. R. spottet über Hochstratens
barbarische ausdrucksweise und fuhrt stellen von Juristen
zum bew^i^e au , dass er kein ketzer genannt werden könne.
Tu yero fortis athleta pugnabis contra Lernsam bestiam pro
veritate contra mendacium. £go veteranus triumphantes tos
juvenes aspicere debeo et laudare, non triumphare. Quare et
te tibi et me tibi et Nazarsenum illum Benignum tibi tuisque
lacertis librandum committo. Vale. Stutgardise 12 Kai. Apriles,
a. 1518.
Gedruckt: 1 = epistolse trium illustrium virorum (vgl. Böcking,
opp. Hutt. I, 8. 20 f.), ab bis a 2l>; 2 = Böcking, suppl. I,
8. 427 bis 429.
CCLII.
Wittemberg. 30 März 1518.
D. Joanni Reuchlin legum doctori singulariter dilecto
Friderieus dux Saxoniee s. p.
Acadaemia hsec nostra Wittenbergensis, eximie doctor et
*
palmam tradens vinci me ingenio fateor. Über CbrUtoph Scbilling vgl.
sttid. der hebr. spräche, i. 31.
1 Vgl. Aber dieselbe: Reuoblin s. 404 bis 41:3.
Rtochliii 1^
290
gingulariter nobis dilecte, di^iiio munere ita crent, ut nihil
pene magis, vel inpnesentiarom, v«l in posteram quam pr<»-
fessorem unnm atque alterum grsec» et hebraicsa lingose desi-
deret Statoimus igitar, Deo adjatore, ne in hac quidem
parte studiosis et prsesentibus et futuris deesse, «ed jadicio
tno, ut yiri eruditissimi et-ejusmodi rerum peritissimi, institaere
lectionem utriusque linguse et grsecse et hebraic» in gymoa-
BIO nostro literario. Persaasum enim habemns, te pro tua sio-
gulari erga nos tuaqüe constanti benevolentia istud daturum
libenter ut nobis, ita communi reipublicae literarise.
Quapropter abs te vehementer petimus, ut des operam
ut duos eruditos viros consequamur quorum alter linguam
grsecam, alter hebraicam singuli singulas horas cottidie in
hac nostra aeademia fideliter atque diligenter legant et prö-
fiteantur, vel si duos adipisci non possimus, unum saltem habe^
aihus qui utranque grsecam et hebraicam linguam ita calleat,
ut profiteri possit nosque certiores facias primo qnoque tempote
per literas tuas Antonio Tucher seniori Nurembergam trans-
mittendas qua mercede quove salario conduci velint annuo.
Hoc enim erit non solum nobis gratissimum, sed studiosis
otanibiis longe omnium et optatissimum et utilissimum.
Gratum etiam nobis fuerit, aftquando ex literis tuis statam
caussB tuse intelligere: sumus enim tibi non mimus quam hac-
tenus fuimus multis nominibus gratiosissime adfectL Vale
feliciter. Datum in arce nostra Wittenberg die 30 mensis
Martii 1518.
Fridericus.
Autogr. =: im k. württ. geh. haus- und Staatsarchiv in Statt-
gart, rubrik Sachsen.
CCLIII.
Stuttgart. 5 April 1518.
Bilibaldo Pirckheimero, patricio Nurembergensi , amico
suo integerrimo et colendissimö.
Salutem D. P. Deus ecce deus. Ut mihi videre videor,
hoc certe Dei praedestinatione factum est, ut intercedentibus
qiiibusdam mediis hoc genus d^moniorum ejiciatur. Multo
jam tempore multa passi sunt mala episcopi, sacerdotes,
plehani, seculares, clerici et omnes aliorum ordinom fra-
291
tres atqtie monaehi ab istis hominum moDstris qui omnem
conditionem priscöram pharissDorum in se habent quos Christus
semper maximo odio habuit. Quare, ut arbitror, jam denuo
fit, ut oontemnentes Ci^sai^eam Majestatem ejus qui primo pacem
nobis per publicas et publicatas lit^ras mandavei*at dixerunt
se propter religiouem nou oportere Imperatori obedire , id
quod contra S. Paulum, „subditi ^ estote omni creaturse et regi
tanquam prsecellenti/ Goiitempserunt et sedem apostolioam
pontificem et cardinales qui autoritate apostolica inkibitionem
eis miserünt et omnibus adhserentibus publicatam sub pena
excommunicationis latse sententi». Gui non obediertint et sie
excommunicati celebrant divina oontemnentes irregularitatem
et Tolunt per hoc ostendere, quam non teneantur in hoc j^ap»
obedire. Adhoc Astarota^ qui se appellat: nos frater, in libro
invectivarum adversus archiepiscopum Nazarenum allegat.
Isajam et sacram scriptuiam : „propter Sion ^ non tacebo et
propter Jerusalem non quiescam/ Et est omnino simiiis
hseresis fi*atris Hieronymi Savanarolse ^ qui Floren tise combustus
est, ut vidisse potes in confessatis et actis suis, cui fuit etiam
sub pena excommunicationis inhibitum, ne ultra prsedicaret,
ille autem similiter dicebat, papse in eo non esse obediendum,
et allegabat sacram scripturam: prsedicate^ evangeiium omni
creaturse, quse tunc fuit hseresis declarata.
Ut igitur id quod superiores negligunt corrigere, corrigant
inferiores, jam, inquam, denuo fit, ut non me tan tum satis sit
contra phas et jura per omne genus versutiarum vexasse, quin
etiam incipiant viros maximos lacerare et lacessere injuriis,
Archiepiscopum Nazarenum, Comitem de Nuenar, Huttenum,
Cuspinianum, Peutingerum et te ipsum cum aliis prseclaris-
simis viris. Tu igitur pro integra inter nos amicitia nostra
teque meque liberes aut implices, utcunque bonum est. Habemus
fere totam Romam, praeter pecunia illorum corruptos, habemus
döctissimos quosque assistentes, et commune odium dimicat
contra eos. De re mea quo in statu sit cernes in actis ju-
*
1 Subditi] 1 Petr. ^, 13. 2 Hochstrateu s. o. Reuchlins brief an
Naenaar, nro. CCLT. 3 Propter Sion] Jcsaias 62, 1. 4 vgl. Reachlin
8. 151. 5 Prtedicate] Marc. 16, 15.
19*
292
dicionuD S qu» ad te mitto, et item mitto qood hoc aoQO
pro scholasticis elaboraverim de accentibos hebraicis '. Vale,
NoD. April, a. 1518.
loannes Reuchlin Pborcena. LL. Doctor
Hermaonoa no?» aquil» comes Ganoniciit Colonienns
nuper ad me capellanum säum misit oratorem« Is cerie tui
est amaDtissimus et nunc ad boc novam bellum se instruit
cum mnltis commilitonibus. Discent aliquando isti pedieulosi
homines se ipsos cognoscere aut in proelio cadent Vale frater.
Gedruckt: =VIRORVMDOCTORVM | EPISTOL^ SELECT^,
AD I BILIB. PIRCKHEYMERVM | DATiE | | EX | AÜTQ^
GRAPHISNÜNCFRIMÜMEDIDIT j ET ILLÜ8TRAVIT | THEOD.
FRID. FREYTAGIÜS, L LIPSLE. | MDCCCXXXI. S. U Ws 16.
(Ein tbeil davon bei Böcking, Hntteni opera I, 8. 169.)
CCLIV.
Cöln. (Apr. 1518?)
Hermaimus, comes de Nuenaar an Reuchlin.
En tibi amicum utrumqne gravem qui tuas parteis tenet
apud Leodios et Aquas \ Er habe gegen Hochstraten eine
kleinigkeit geschrieben^ und werde, durch Busch und Hütten^
gemahnt, grösseres yeröffentlichen ^. Die beiden genannten
verehrten ihn sehr, dasselbe melde Glarean aus Frankreich
und ähnliche nachrichten kommen von allen Seiten.
Quiesce tu, interea dum luctamur, videbis ut te ex insidiis
eripuero. Deinde si tibi ocium suppetet ad nos quandoqne
accedas velim. Ludemus bellam conoediam, conficiemus Sj-
1 Acta judicioram erschienen Febr. 1518, s. über dieselben Reuchlin
8. 290 ff. 2 De accentibns s. die widnuing an den cardinal Adrian,
oben nra. CCL. 3 Wer dieser amicas gewesen, Iftsst sich nicht mehr
sagen, schwerlich der von Reuchlin an Pirckheiiner 5 April 1518 genannte
capullanus Hernianni novss aquilss comitis, dun hätte Nuenaar aohwerlich
so bezeichnet. 4 Gemeint sind wol die verso Nuenaars in dootissimi viri
Jo. Reuchlin ejusque defensorium laudem (gedruckt: Ge. Benigni defensio
F ab). 5 Huttens brief an N. 3 Apr. 1518, bei Böcking, Ifntteni opera
I, 164 bis 168, in welchem sich übrigens die mahnung nicht findet. Buschs
brief an N. 12 Apr. 1518: epistol» trium illustrinm viroruro B 4b bis C 4b.
6 Vgl. die folgende nro.
293
copbantas, nsque ad medullas Leodiensis episcopus Gallicum
explicavit nodum, adjunctus Burgundionibus, quse res facile
efficiet ut nobis quoque accedat, possim aliquid apud illum.
Cnim veneris^ ad nos, curabo ut omnia pro votis uostris, nil
tibi seque couducere posset quam es principis favor. Bene
vale. ColonisB.
Gedruckt: = J. v. e. t. 3b bis t. 4«; (daraus nur theilweise
in Hutt, opp. ed. Böcking I, s. 148 f.)
CCLV.
Cölm 1 Mai (1518).
Hermannus comes Nuenarius an Reuchlin.
Heftigste Widerlegung der Hocbstratenschen apologia,
aus der viele einzelue stellen angefUbrt, verspottet und be-
kämpft werden. Ausser Reuchlin werden besonders Pirk-
heimer, Georgius Benignus, Martin Groning vertheidigt und
gelobt^. Am schluss heisst es: si enim (näml. Hochstraten)
sacrse poeseos mcrita ignorat si veros theologos ipsius prseco-
nia scriptis extollentes, non Icgit, aut didicit, quod valde
equidem crediderim, perlustret vallum Buschii ^ viri undequa-
que ornatissimi, ut tandem senex factus discat, quse puer scire
debuerat, tum fatebitur injuriam sibi factam quod hucusque
theologus sit habitus, qui ea ignoret qnee de hac re certatim
a sanctissimis viris memoiise comraendata sunt. Et de nugis
h86C quidem paucula. Nos vero interim studiis nostris operam
demus, et quam ludere aliquando libebit, habes jam argumen-
tum, quo te exercere possis, etiam usque ad risum. Vale, com-
munis patriae ornamentum. Et me quem amas fac impensius
ut ames Colonise. Calendas Majas.
' 1 Cum veneria ad nos] nach dieser und einer im briefe des Thomai
Truühscß vom 21 Jan. 1518 sich findenden stcUe, in der dieser ihm freund-
liche aufnähme zusichert, wenn er zu ihm käme, scheint Reuchlin die ab*
siebt gehabt zu haben, die Rheingegenden zu besuchen; doch ist von einer
Rusflibrnng des planes nichts bekannt. 2 Über den brief vgl. Reuchlin
s. 414 fg. 3 Hermanns Busch: vallum humanitatis 1518, die berfihmte
▼ertheidigungsschrift der humanistischen Studien gegen die angriffe der
tbeologen.
294
Gedruckt: epistol» triam illustr. vir. Böcldng, stippL II, 8. 102.
a a«" bis b 4b.
CCLVL
0tattgart 7 Mai 1518.
[Johannes Reuchlin an den herzog Friedrich von
Sachften.] *
Darchlauchtigster, hochgeborner fürst, gnädigster ben!
E. chf. g. scy meine gehorsame dienstbarkeit schaldiges wil-
lens allzeit von mir demüthiglicb bereit. Gnädigster herr
und churfürst. An mich hat gelangt durch schrift, am sanct
marxtage ^ mir nächst überantwortet, euer fürstlich gemüth
und löblicher wille, die Universität Wittenberg zu erhöben
mit gemeinem nutz, ehre und lob des ganzen deutschen landes
in lateinischer, griechischer und hebräischer zunge. Das wird
stehen gegenwärtigen und künftigen in allem guten zu ewigen
Zeiten nimmer zu vergessen und übertrifft meines bedünkens
unter allen tugendreichen Übungen alle adeliche thaten eines
solchen grossmächtigen churfürsten, wie gar ritterlich die ge-
achtet möchten werden,
Hercules der alten weit, wie viel standhaftiger, mann-
licher siege er ist obgelegen , noch käme es ihm zu keinem
rühme , hätt er nicht in allen sprachen gelehrte leute gemacht,
die ihm seine gut .... werk könnten zu feld bringen und
ausbreiten, wie das noch Luciani sage, die steine Sul, Her-
kules bildung, genannt Ogmion, in deutschen landen erfunden
anzeigt. Was hat den langwierigen in ewig gedächtniss ge-
bracht anders, denn dass er durch die hohe schul, von ihm
in Parnasso gestiftet, aus groben steinen und ruhen felsen
hat menschen erschaflfen? Der grossfurst in Assyria, Prome-
theus, hat aus allen fürstlichen werken nichts davon erlangt,
denn dass er schriftlicher lehre und redsprecher kunst ein
anhänger gewesen ist. Darum wird ihm zugelegt, dass 'er
habe aus erde leute gemacht.
1 Von dem folgenden bricf nimmt Fürstcmann an, er sei araprfioglicb
lateinisch gewoHcn, und ins Deutsche ühersetzt; eine annähme, die durch
die lateinische fasHung des briefes oben nro. CCLII, sehr wahrsobeinlicb
gemacht wird. 2 Sanct Marxtage, 25 April.
295
' So nmi, durchl. churfürst, lange jähre und viel zeit teutsche
.nd von andern landen für ein barbarisch, viehisch geschätzt
Orden ist, und nicht unbillig; denn wenig aufsehens ist von
asem vorfahren auf die menschliche, höfliche zierde der rede
nd adelichen sitten der nothdürftigen sprachen gehatten
orden, sondern haben uns die Sophisten bisher mit ihrem
snützen geschwätz nicht ohne schaden der kirche am narren-
iil gefuhrt, durch das wir zu rechter verständniss der alten
eisen aus mangel der lateinischen, griechischen und i^ebräi-
;hen zungen nie haben mögen kommen. Und aber jetzt durdi
mderliche Schickung Gottes ew. fiirstl. gn. nach Stiftung der
)hen schule zu Wittenberg eine sondere betrachtung hätte,
ie man gründlicher weise möchte erobern die obgemeldten
rei sprachen, so Christo nicht ohne Ursache ob dem kreutz
jfschrieben erfunden sind, durch die dann menschliche vemunft
Qsrer altvordern erfahrungund Weisheit eigentlich verstehen und
erlich reden, auch künstlich schreiben mag: ist ungezweifelt
if die bahn gerichtet, die immerwährend im gedächtniss
irer, als neuen Stifters der menschlichkeit in teutscher nation.
as euch und uns allen gutes daraus erwachsen möge, gnä-
gster herr , könnet ihr bass gedenken , denn ich reden,
brum wenig noth gewesen wäre, an mich so hoch zu l)egehren,
kss ich wollte diesen ew. gn. lobwürdigen vornehmen zween
efflich gelehrte mann, einen der griechischen, den andern
^ !bebräischen spräche erfahren , zuschicken ; denn ich dess
cht aHein selbst willig, sondern auch zu thun zwiefach
huldig bin, eines, dass es gemeinen nutz betrifft, das andere,
mir täglich einbildung .gibt ergangener gnaden bei euch
ifunden, dass ich e. f. g. von natur und recht zu getreuen
edergelt verbunden bin.
Darum bab ich nit kleinen fleiss angekehrt, damit ich
Iche leute bekommen möchte und nach einen gesandt, he-
üischer spräche nicht ungeschickt, heisst Icolampadius ^
ädicant zu Weinsberg; aber die von Basel haben mir den-
Iben aus den bänden gerissen, dahin er sich hat iassen be-
dUen , also dass er uns diessmal nicht werden mag. Sonst
l Vgl. Herzog: leb«Q Öcolampads von Heraog, Basel 1843.
296
weiM ich farwahr keioen weltlichen mehr in hochdeutachen
landen, der da könnt einen doctorstuhl in hebräischer lehre
verwesen, es wäre denn d« Panlus Ricius, meines g. h. car-
dinals von Gnrck leibartz K Dem bin aber zn klein, dass er
mir zn erwägen sey, denn er stehet fest nnd wohL Aber
ew. £ g. möchte durch meinen gnädigen herm Ton Gurck densel-
ben mann ohne zweifei wohl anfbringen« Jedoch wo das nicht
wfirde seyn, so ist noch ein barfiisser von der obserranz Tor-
handen, Conradus Pelicanns genannt, der hält sich, als ich
meine, zu Rufach im Elsass, daher er gebürtig ist, könnte
gar wohl zu hoher schule im hebräischen lesen und lehren.
Den möcht ew. f. g. anders nicht zu der band bringen, denn
durch der barfiisser obem dieser lande. Ich glaube , sie
würden ew. f. g. ihn nicht versagen; was ihr wiederum zu
gnaden darum thätet, das hätte seinen bescheid. Man fände
vielleicht sonst getaufte Juden, wer dess gute erfahrung hätte;
aber, fuhrwahr, wenn sie nicht in lateinischer zunge gelehrt
sind, so könnten sie uns künstlicher weise in regeln nicht
lehren, denn in teutschen landen empfaben die Juden ihre
spräche allein aus gewöhnlichem brauch, wie so unser einer
welsch lernt, das aber uns nicht so möglich ist, sondern wir
müssen das hebräische erstlich durch re;geln, und darnach
durch viel lesen der bücher, gleichwie die lateinischen und
griechischen zungen überkommen.
Die andern sprach halb, griechisch genannt habe ich
mich unterfangen, zu vollbringen euer besonders getraneo,
das ihr gnädiglich zu mir habt und bin in willen meinen ge-
sippten freund, den ich von seinqr Jugend auf solche spräche
unterwiesen und gelehrt habe, an das ort zu schicken, wie
gern ich ihn noch bei mir behalten wollte. Aber Gott wollte
dass ich es in eigener person, leibes und alters halben zu-
tbun vermöchte, so wollte ich ew. f. g. zu ehren und ge-
fallen in beiden sprachen, griechischer und hebräischer, selbst
den anfiang und den zulauf aus andern ländem machen. So
mir aber der weg zu fern und zu schwer ist, will ich ew.
f. g. und die löbliche Universität nichts desto minder mit
*
t CardinalfT. Ourk] Matthftug Lang.
297
meiuein lieben vetter obgedacht, meister Phillips Schwarz-
erd, sehr wohl versehen, den ich doch der holien schule
Ingolstadt versagt habe, denn er ist zu Tübingen ehrlich und
wohl, auch seines solds halber nützlich gehalten und versehen
und hat daselbst ein ehrbar auskommen. Aber deß alles
usangesehi^ er mir bewilligt, in dieser sache zu thun was ich
ihm heisse. Darum wird er auf e. f. g. gut vertrauen und
mein befebl gen Wittenberg kommen, der hoffnung, nutz zu
schaffen und ehre einzulegen der stadt und der hohen schule.
Der . bestallung halb, in ew. f. g. brief gemeldet, kann
ich mit ihn keine abrede thun, denn ich hab deß kein wissen,
wie einer mit einem diener zu Wittenberg möge haushalten.
Aber das hab ich von e. f. g. wegen mit ihm beschlossen,
werde er nicht angenommen, dass er sich dann wieder zu mir
fuge, so werde doch e. f. g. ihn dieses wegzugs halber hin
und her schadlos halten.
Nun, gnädigster fürst und herr , ist wohl noth; dass sich
magister Philipps zu dem hinziehen rüste, und alle seine bü-
eher mit ihm bringe, denn ohne viel bücher besonders in der
hohen schule, kann niemand recht weder lehren noch lesen.
Darum bat er ihm vorgenommen, in nächstkfinftiger messe
zu Frankfurth mit den kaufleuten eures landes seine bücher
hinein gen Wittenberg zu verfertigen, und mit den kaufleuten
zu reuten, nachdem er des wegs und der orte unbekannt ist.
Von desswegen geht an e. f. g. meine bitte, sie wollen einen
kaufmaun, euch verwandt, den befehl geben, sich des mannes
in e. f. g. namen zu unterfahen, und in gescUschaft des wegs
anzunehmen, auch ihn und seine bücher wohl versorgen, dass
er mit den seinen möge sicher zu e. f. g. kommen. Man wird
ihn die nächstkommende Frankfurter messe daselbst um des
heiligen kreuzes erhöhungstag in der büchergasse bei meister
Thoman Anshelm, druckherrn und bücherverkäufern von Ha-
genau, finden. Wessen sich aber derselbe e. f. g. unter
der weile würde bedenken und berathen, das wollet mir zeit-
lich zu wissen thun bei gewisser bothschafb uns beiden dar-
nach wissen zu richten.
Fürder als e. f. g. mich fragen lässt, wie meine sache
der predigermönche h^ber gestellt sey, schick ich hiermit
298
▼crzeichniss aas dem gerichtshandel gedruckt ^ darbei ihr wer-
det merken , dass meine sach zu Rom vor zweien jähren zu
recht gesetzt ist, und ich kann noch bisher keinen endnrtheil
bekommen. Also haben die predigerbrüder das rad gestellt,
anf dass ich unter die weilen sterben und damit die sache
aus sey. Es mag mich nicht helfen, dass kaiser, charfÜrsteD,
fUrsten, bischöffe, äbte, städte den papst gebethen haben, dass
seine heiligkeit mir lasse furderlich recht geben. Ich bitte Gott,
dass er uns gnade verleihe, dass wir unterthanen uns selbst
bessern, damit wir besserer häupter würdig werden.
Ich schick auch e. f. g. hiermit, dem löblichen anfang
der hebräischen lektur zu Steuer, was ich in derselben sprach
geschrieben habe ^, auf dass nicht mangei an büchern sei.
Das wolle e. f. g. von mir zu einer kleinen gäbe und schenk
gnädiglich annehmen; denn ich kann nicht baß. Ich wollt
viel lieber, dass ich euch könnt ein königreich geben.
Gnädigster churfiirst und allerliebster herr, euer leib, seel,
ehre und gut wolle der allmächtig gütige Gott, zu dem ich
allezeit hoffnung trage, gnädiglich beschützen, beschirmen und
bewahren, und in gnaden lang aufhalten, mir und allen lieb-
habern zierlicher künste zu sondern trost. Geben zu Stntgart
am 7 tag des Mayen im 1518 jähre.
Johannes Reuchlin Phorcensis LL, doc
Gedruckt: = corpus reformatorum ed. Bretschneider, vol. I,
nro. 14, coli. 27 bis 31. Ex autographo in tabul. Yinar. reg. o.
fol. 134.
CCLVII.
Stuttgart. 9 Mai 1518.
Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg
bittet Questenberg, sich beim papst um endliche gewärung des frie-
dens zu bemühen. Hochstraten wage in seiner schrift gegen Benig-
nus zu behaupten, dass er dem papst keinen gehorsam zu leisten
brauche. Er selbst verachte jetzt freilich die theologisten. Er
1 Acta jadiciorum Febr. 1518. 2 Nicht blos die rndiroenta hebraict,
wie Förstemann anmerkt, sondern gewiss auch die Septem psalmi; de ao-
otnUbos u. 8. w.
299
habe jüngst an ihn und Stephan Rosinus sein werk de ac-
ceniibus für den cardiual Adrian und Ägidius von Viterbo ge-
schickt, sendet jetzt die acta judiciorum und grüsst den Phi-
lipp Beroaldus. 7. id. mayas, a. 1518.
Gedruckt: = Friedländer, beitrage 8. 70 bis 71; „aas einer
handschrift im Privatbesitz."
CCLVIII.
(Strassbnrg.) Mai 1518.
Nicolaus Gerbellius an Reuchlin
drückt seinen furchtbaren hass gegen Keuchlins wiedersacher
aus, vergleicht ihn mit Herkules und preist seine mitstreiter,
Hütten und Melanchthon. Anno 1519 mense majo^
Gedruckt: = 1. J. v. e. C. 2b fg.; 2 = Böcking, Hatten!
opera I, s. 459 sq.
CCLIX.
? / (Vor 22 Jani 1618.)
Joannes Cellarius Gnostopolitanus an Reuchlin
drückt in den schwärmerischsten werten seine bewunderung
für Reuchlin aus, flucht den gegnem und überreicht als kleines
zeichen seiner Verehrung eine kleine schrift. Vale.
Gedruckt: = ISAGOGI|CON JOANNES CELLA|RII GNOS-
TOPOLIT^ I in hebrseas literas omnibus hebrai|caram Uteranun
candidatis non | minus utile quam necessarium. 5 bogen zu je
4 bll. in 4^ o. o. und J. a. 2.
CCLX.
Zell. 22 Juni 1518.
Joannes Capnion Phorcensis LL. doctor Joanni Cel-
lario Gnostopolitano.
I propera studiis nee te recutita propago
Gnostopoli natum spernere rite pötest,
*
1 Trotz dos datums habe ich diesen brief 1518 gesetzt, obwohl der-
selbe, seinem inhalt nach, ebensogut 1519 geschrieben sein könnte. Aber
da er sich in der Sammlung der epp. ill. vir. befindet, die bereits Mai 1519
ersohienen iot und sonst keinen einzigen brief von 1519 enthält, so halto
ich diese änderung für gerechtfertigt.
300
Ergo age et hebrsis sanctisque incambe figuris
Optime Cellari, qoo doceas alioB.
Ex Tbermis Harcyniis Cell» Bacenaram X kalend. quin-
titinm salutis anno MD.XVIIL
Gedraokt: =: Isagogicon (s. oben nro. CCLVIII.) a 3*.
CCLXI.
Zell. 22 Juni 1518.
Mutlano ßufo amicissimo * [Jo. Reuchlin] s. d.
Quidni Rufe? Tu me pntabis craciari adeo eaeullatorum
raorsibus, ut mihi non duxerim indulgendum geiüo. Corte Chri-
stophorum ^ hunc nostrum harnm ostensorem, roga quid nunc
faciam in Harciniis scopulis, in Bacenis inter Hamadryadas,
ad latus Najadis ' specios» versamur obliti picarum injurias.
Balneamur in publicis thermis, dcserimus literas sed non
philosophiam. Cum virtutis decoro afiamur juvenculas, quando
thormarum bic mos est. Nil intentatum nostri liquera poetse,
nee nos linqnimus. Gaudemus cum gaudendum est , etiam
2)egroti. Hsec tibi' recensebit Cbristophorus, qui studiornm
ambro porculsus, de longinquo nos acecssit cum coUega et iti-
neris comite lohanne Cellario Gnostopolitano^ bonarum artinm
simili cultore: et in ipsis Bacenis nos convenit, cum domi non
posset. Eum tibi commendo, ut contubernii litterarii con-
scriptum cultorem et neacadamicum sapientisB amatorem ^ Bal-
nearum coartat vis digitulos ^, nee ultra calamo servire pati-
tur. Quare paulo post cum dabitur occasio ad te scribemus
latius. Illustrissimus nuper Fridericus dux vester ad nos bi-
*
l Amic. anfigel. 2. Jo. R. Ph. hinzngeftigt 2 ; s. 2. 2 Christophorni
IfacuB, mir nur durch diese er wähnung , wie aus einigen in der unten an-
geführten Sammlung diesem briefe voranstehenden and folgenden godichten
und briefen des Eurioins Cordus, Eoban Hesse und Huttens, letzteres abge-
druckt in Flutteni opera, ed. Böcking I, s. 239, bekannt. . Camerarius nar-
ratio de Eobano He^so nennt ihn unter den freunden Eobans und sagt
von ihm (B SV) qui medicis carminibus faciendis prnstabat saqualibus Omni-
bus. Wahrscheinlich an denselben schreibt Melanchthon (1538?) corpos
reformatorum lU. col. 483 sq. nro. 1647. 3 Naidis 2. 4 Vgl, oben
nro. CCLVIII und CCLIX. Gnospolitano 1. Das wort ausgelassen 2.
ö Et . . smat. ansgel. 2. Q Articulps ?,
801
Das dedit literas S quarum ego petitioni etiam junctis Spala-
tini precibns satisfeci. Audias et videbis setatis nostrse mira
(jusedam. Vale ex thermis Harciniis Gell» Bacenarum, inter
saxa et abietes domiciliaqoe feraram. Anno 1518. Cal. JuL
Jo. Reuchlin Phorcensis, LL. doctor. '. .
1 =. Autograph: (ein folioblatt o. adr.) Mauclien k. hofknU.
Camerarische sammlttag, bd. 16. fol. I. 2 Gedimckt: = [loa. camc-
parii] LIBELLVS | ALTEEl, | EPISTOLAS | COMPLECTENS | EO-
BANI ET ALIORVM QVORVNDAM | etc LIPSLE IN OF-
FICINA I PAP^. An. | M.D.LVII. | 8», fol. K 5*.
CCLXII.
Ravenitburg. 24 Juni 1518.
Michael Hummelburgius an Reuchlin
irinnert an seine berichte aus Rom ' und versichert, dass wenn
T auch jetzt, nach Schwaben zurückgekehrt, seltener schreibe,
r doch noch dieselbe bewunderuug für Reuchlin hege. Ravens-
mrgsB 8 kal. Jul. 1518.
Gedruckt: = J. v. e. y. 4^ fg.
*
1 Den einen briefdesherzogs oben nro. CCLII, der andere ist ebensowenig,
ie der Spalatins, erhalten. Die precessind das ansuchen, einen fchrer fürs he-
rftlaehe und griecki«ühe vorsusolilagen, darauf besiebeii sich wol auch die n^rt^
ira qtisddam. 2 Untersohrift ausgelassen 2. In der handscUr. steht no^h
iter der aufscbrift: avaSoofiivr^v | Apelliü ut procul | statim agnodcit. | Das
brige unleserlich : Auf der rUckseite, aber nicht von Reuclilinshand: Kanvicuv.
eachlein. 3 Briefe Hummclburgs an Keuchlin aus Rom sind uns leider
idit erhalten; vgl. aber oben nro. COXVU, anm. Michael Hummelbarg,
eb. in Ravensburg cc. 1485, stadirt mit Beatus Rhenanus in Paris, wo er
ch der freundschaft Jakob Fabers erfreut, geht nach Italien, von da nach
onstanz, spAter nach Ravensburg, wo er für die entwicklung der refor-
lation thatig ist. Seine freundschaft mit Zwingli veranlaßt ihn nicht, dessen
leinungen zu theilen. Er stirbt im 40 lebensjahire 1527. Von seinen
erken ist epitome grammaticse grssce zu erwähnen, die Rhenan nach
[ummelhurgs tode 1532, herausgab. J. 6. Schelhorn: beitr. zur erläuterung
er schw&b. kircheii- und gelehrtcngesch. I, s. 34 bis 47. Eine ziemliche
nzahl seiner briefe an Peutinger, Bernhard Adelmann, Beatus Rhenanus
cephan Rosinas sind von Veith a. a. o. mitgetheilt. Dass er dem Jakob
aber bei der herausgäbe der historia Hegesippi behilflich war, ist in der«
slben mitgetheilt, vgl. Graf: Jacobus Faber Stapulensis in der Zeitschrift
Ir bist, theol. 1852, s. 231. Neuerdings hat Horawitz über Hummelborff
ebandelt (Berlin 1875).
302
ccLxra.
Tfibingen. 12 Juli 1518.
Fhilippus Melanchthon an Beuchlin
wUnftcbt ans seiner untbätigkeit gerissen zu werden, boffi, daai
der cburfiirst von Sacbsen, der sieb in Augsburg befindet,
auch an ihn schreiben werde und will sich in allem nach
Reuchlins Vorschrift richten. Tübingen, 12 Julii 1518.
Gedruckt: 1 ^^ Corpus reformatoram, ed. Bretschueider, to1.L
coL 31 fg., „ex apograpbo in cod. Dresd.;'' 2 =: Heyd in: Tttbinger
zeiUchrift für theologie 1839, s. 89.
«
CCLXIV.
Stuttgart St Juli 1518.
Erudito bonarum artium magistro Philippo Melanch-
thoni propinquo suo* s. p. d.
Ecce adsunt liter» piissimi principis ^ manu ipsius sub-
signat», quibus poUicetur tibi beneficium, et propitium se
fore. Qüare haud nunc ' affabor te poetice sed Vera utens
Dei promissione Abrah» fideli facta: „Egredere de terra toa
et de cognatione tua et de domo patris tui et veni in terram
quam monstravero faciamque te in gentem magnam et bcne-
dicam tibi, et magnificabo nomen tuum erisque benedictos'^.
H»c Genesis 1 2. ^ Ita mihi prsesagit animus, ita spero futu-
rum de te, mi Philippe, meum opus et meum solatium. Veni
igitur animo Isto et hilari. Sed ^ prius omnia tua per aü-
quem vectorem in bigis ad me Studgardiam transferi facias.
Ibi nanque * seligemus, qu» tibi sunt opus futura Witenberg»,
et me ordinante fient omnia. Quod si voles (id enim consulo)
vade prius ad matrem ^ per Phorcen, ut salutatis tuis Omni-
bus ^ redeas ad me. Sed tarnen in tempore quanto ' potes
*
1 Sao S P. D. ausgelassen. 2. 3 4. 2 Prino.] des kurfarsten Fried.
von Sacbsen. Der erwähnte brief ist nicht erhalten, eine notis Aber den-
selben, ich weiß nicht aus welcher quelle, gibt Camerarins in der narratio
de Tita . . Philipp! Melanchthonis vd. Strobel s. 24 sq. literat • . in qaibos
inter alia honorificam montioneiu fecit de patre Melanchthonis tanquan
faniiliariter noto. 8 Nunc haud 4. 4 Y. 1. 2. 6 Sed ogo illi omnino
ansgel. 4. 6 Namque 2. 7 Matrem] Barbara Reuter, tochter der Elisa-
beth, der Schwester Keuclilins. 8 Omnib. 1. 9 <2<>Ai^tiiin 8.
303
brevisgiinoi ne optima cönditione itineris principis frnstreris.
Ego illi omnino rescripsi te venturum. Atque ut videas quan-
tum te aiilici et cuibicularii illius oobiles viri faciaut; ipitto
eliam literas D. Spalatini, qui cum principe in rheda sive
leoUca Bolitus est ferri. Hsec ^ summa rerum est Omnia
prius, qnie ad rem attineqt, collige, vel in capsam, vel in vas
aliqaod conveuiens include, et curriii cum nno equo Studgar-
diam Tebenda committe, idque quantocius ^. Deinde omnibns
amifiis Tubingsa yaledicto, corripias te in patriam ad matrein
et. in itiaere transi per Phorcen et Augustiuo atque sorore ^.
mea aalutatis a matre confestim ad me non tardigradus veni
sed advola. Priacipum res sunt mobiles, ne forte recedat
princeps ab. Augusta sine te *. Hsc consulo et ut sis infracto
animo, non mulier sed vir. Non est acceptus propheta in
patria sua. Vale foBlicjter, Studgardi» in vigilia Jacobi Apo-
stoli. Anno 1518.
Jo. Reuchlinus LL. D. ^
Gedruckt: 1 =[Ioach. Camerarii] TERTIVS LIBELLVS | EPI-
STOLARVM H. | EOBANI HESSI. | . . . . LIPSIJE' | ANNO
MD.LXI M. D 8. 2= Camerarii vita Melanchthonis, ed. Strobel. Halae
MPCCLXXVII, s. 400 sq. 3 == Corpus reformatoram, ed. Bretscbnei-
der, vol. I, col. 32 sq. n. 4 = Tübinger zeitscbr. fOi- theologie. 1839,
8. 91.
CCLXV.
Stuttgart 25 Juli 15 18,
J. Beuchlinus Friderico, duci Saxoniae, principi
Electori.
Durchlaucbtigster, bochgeborner fürst, gnädigster herr! ew.
f. g. begehren soll gewillfahrt werden, und euer schreiben will ich
nieister Philippsen Schwarzerd gen Tübingen zuschicken, der e. f. g.
zu gehorsamen diensten geneigt, und wird gen Augsburg niit
seiner Hberei kommen, auf e. f. g. warten, und wird der hohen
*
1 H«o tardigradus ausg. 4. 2 Quaotücyus 2. 3 Wer der Augu-
Bthiufl gewesen, kann icb so wonig angeben, wie Bretsclineider; über die
sobirester, vgl. oben nro. CCXXVIi (20 Okt. 1516). 4 Friedrieb bieIt«iob in
Augsburg auf dem reicbstage auf. 5 Unterschrift ausgel. 3. 4.
304
schal, and e. f. g. zn ehren, lob nad nutz dienen. Daran
sollt ihr keinen zweifei haben. Denn ich weiss unter den Teat-
schen keinen, der über ihn sei, ausgenommen herr Erasmas
KoterodamaSider ist ein Holländer, derselbe übertrifft uns aUe
im latein. Wie gern ich wollte auch zu e. f. g. gen Augs-
burg kommen, so steht es dieser zeit so wild, dass ich mich
wohl bedenken will, ob ich komme, wiewohl ich- sus ^ in meiner
Sache fast nothdürftig wäre. Aber Augsburg ist unsern lands-
leuteft einestheils übel erschossen. Wo aber mein gnädiger
herr, herzog Ulrich zu Würtemberg, auf den tag würde kom-
men, so wollt ich auch kommen. Hiermit befehl ich mich in
euer gnad allwege. Dat Stutgart S. Jakobstag 1518.
D. Johannes Reuohlin.
Gedruckt: 1 =: Corpus reformatorum, ed. Bretschneider I, col. 34,
uro. 17. „Ex autograpbo in tab. vin. reg. o. fol. 134. 2 =: Tübinger
zeitschr. fQr tiieologie, 1839, s. 92.
CCLXVI.
Stuttgart, 17 Aog. 1518.
Joannes Beuchlin an Jacob Questenberg
drückt seine freude aus über das galatinische werk, verspricht
seine schuld dem Questenberg bald zu berichtigen, bittet um die
Übersetzung meines augenspiegels und fordert ihn auf, mit Be«
roaldus für die beschleunigung des processes tbätig zu sein.
In einer nachschrift fragt er an, ob sein werk: de accentibus
den cardinälen Hadrian und Ägidius zugekommen sei. Stut-
gardise 16 (kal.) Sept. *.
Handscbr.: = Bei*l. mscr. fol. 32; gedruckt =3 Friedländer,
beitrage s. 72.
*
1 Säst = sonst yermatliet Förstemann bei Bretsobneider. 2 Dm
bier gemeinte werk Galatins de arcanis catholice veritatis erschien Sept. 1516,
es ist Reuchlin gewiss noch in demselben jähre zugekommen and es ut
fast undenkbar, dass er es erst zwei jähre spater gelesen haben so}l. Noch
unbegreiflicher ist, dass Reuchlin erst jetzt eine abschrift der Idteiniscben
Übersetzung des augenspiegels verlangt, die Martin Groning schon Mftrt I5l5
beendet hatte. Der brief wHre daher unbedenklich einem frfiberen jährt
zttgesohrieben worden, wenn nicht die nachschrift binderte, weiter alt
Februar 15 IS hinauf zu gehn.
305
CCLXVII.
BueL (4 Sept. 1518.)
Ocolampadius an Reuchlin
ist nicht ganz mit den Basler Verhältnissen zufrieden. Bruno
Amerbach hat sich verheirathet ^ Erasmus, der immer ehren-
voll von R. gesprochen, ist abgereist, Beatus Rhenanus ist wohl.
Er bittet für Capito um einea brief der Griechen an das Bas-
ler concil ^ grüßt Melanchthou, schickt seine kleine schrift:
de ritu paschali und seine dragmata grsecse litteraturse ^, welch
letztere er bittet, dem knaben Michael Creberius zu überge-
ben. Tu vale foelix, victor, triumphator, Deo non minus quam
studiosis charus. Basilese *.
Gedruckt: := J. v. e. A S.
CCLXVIII.
Basel. 4 Sept. 1518.
Wolphgangus Fabricius Capito 5 an Reuchlin
wiederholt die schon von Ökolampad ausgesprochene bitte, um
den brief der Griechen an das Basler concil. Basilese prid.
non. Sept. a. 1518.
Gedruckt: 1 = J. v. e. A 3^^; 2 = Majas, vita Renchlini
s. 559.
CCLXIX.
Stuttgart. 1 Not. 15 IS.
Jo. Beuchlin an den cardinal Achilles de Crassis ^.
Für seinen streit, der dem trojanischen gleiche, sei ein Achilles
*
1 Brnno Amerbach verheirathet sich 151 S mit Anna Schabler, die be-
reits im folgenden jähre stirbt; ygl. Fechter in Basler beitrage zur vateri.
geschichte, U (1843) s. 178, 195 fg. 2 Dass Reuchlin diese abhandlung
nebst einer von den griechischen gesandten auf dem Baseler concil 1438
gehaltenen rede besessen habe, sagt er selbst : de arte cabbaliätica, fol. XXXI.
Über das Schicksal dieser handschrift vgl. Majus, vita Rcuchlini s. 627 fg.
3 Liegt mir in einer ausgäbe, Basel, Cratander 1521, vor. 4 Ich habe
dem brief das bestimmte datum wegen des folgenden briefes gegeben, mit
dem er wol zugleich abgeschickt wurde. 5 Vgl. Baum, Butzer und
Capito. Elberfeld 1860. 6 Achilles Grassus seu Crassus aut de Grassls,
Rettchlin 20
306
nöthig und er freue sich, einen Achilles erlangt zu habeiL Die
Kölner seien feinde ihrer gemeinsamen juristischen Studien, sie
hätten den Petrus Ravennas, Sebastian Braut, Peutinger, Pirk-
heimer, Hütten, den grafen von Nuenaar angegriffen und nun
sei er als opfer ausersehen. Aber der cardinal möge sich
ihm als wahrer Achilles erweisen. Stutgardise. kaL Not. a. 1518.
Handsclir. : = Berl. mscr., fol. 30 fg. ; gedruckt: 1 = Friedländer,
beitrage s. 73 bis 76, 2 =r Bdcking, Hutteni opera I, s. 456
bis 458.
CCLXX.
Ottetibeuren. 5 Nor. 15 IS.
Frater Nicolaus EUenbog Joanni Reachlin phorcensi s. d.
Prsßceptor observande, dudum sane et quidem crebro sc
sfißpius ad te dare literas volui ; vix tarnen dixerim quam negli-
gentia bactenus obmiserim. Accipe itaque vel sero a Nicoiao
tuo, tuo inquam, quia maxime tibi affecto, literas utcumqoe
meam in te observantiam insinuantes. Primo omnium cupio et
quidem vehementer te bene valere et corpore et animo, de-
hinc certior per te fieri de sententia Romae obtenta adversus
tuös semulos. Etsi enim plura acceperim de ea re, certe ta-
men audire potui nihil, usque adeo in solitudine bic ago. Tu
velim tibi optima precantem victoriam tuäm adversus inimicos
ne celes. Csterum id mi significes, etiam atque etiam precor,
quid interpretetur ib^ canticorum primo: Vineam meam non
custodivi ^ Id enim est tibi factu facillimum, vix tamen dixerim
quam futurum sit mihi gratum. Artor sane ego in hac vo-
cula non parum, sed id efficit rara in hebraicis literis lectio.
Sunt enim tant® * mex in rebus agendis occupationes, ut raro
«
geb. in Bologna, von papst Julius II als gesandter nach der Scbweis md
Polen geschickt, fordert erzherzog Sig^sniand und könig Wladislaw too
Ungarn zum kriege gegen Polen auf, ist bei k. Ludwig ron Frankreieli
und Maximilian als gesandter tbätig, wird 1511, 24 Mai an stelle des er-
mordeten Alidosius zum biscbof ron Bologna ernannt, welche stelle er
auch, nach einigen Schwierigkeiten, 1512, 25 Juli wirklich antritt Aoeb
unter Leo X geehrt, stirbt er gleich nach dem regiernngsantritt Clement VII,
22 Nov. 1523. Claconii vitas pontificum, III, col. 296 sq.
1 Dieselbe frage schon 12 August 1517, oben nro. CCXLDI. 2 Holt»
ausgestrichen, tant» übergeschrieben.
307
admodum literis mihi vacare liceat. Deus optimns faciat nt
aliquando quieti pristinae red dar. Vale foeliciter et breri re-
scribas. Ex Ottenpyrra nonis Novembribas 1518.
Handschriftlicb: :=z Nie. Ellenbogii epist. lib. IX msc, vol. I,
üb. III, epist. 47, fol. 47b sq.
CCLXXL
Stuttgart. 9 Not. 1518.
Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg
ist betrübt über den Wechsel der römischen Verhältnisse. Be-
roaldns sei gestorben, die cardinäle Adrian , Grimani, Ägidins
hätten ihren platz verändert, Potken, Nuenar, Groning seien aus
Rom fortgezogen; sein prokurator Joh. von der Wik sei krank
andere haben vielleicht aus kleinlichen rücksichten seine sache
verlassen. Hofft, dass Questenberg ihm erhalten bleibe,
bittet ihn , den beiliegenden brief * an den cardinal Giaco-
bazzi ^ zu übergeben, der nun an Grimanis stelle richter ge-
worden sei, schickt auch den brief an Achilles de Crassis ^
der von Augsburg zurückgekommen sei, mit dem gerücht,
Achilles de Crassis sei durch Giocobazzi verdrängt worden.
5 id. Nov. 1518.
Handscbr. Berl. mscr., fol. 34; gedruckt: =: Friedl&nder, bei-
trage s. 77 fg.
CCLXXII.
Stuttgart. 12 Not. 1518.
Joannes Reuchlin an den cardinal Dominicus de
Jacobatiis
freut sich, ihn als richter erlangt zu haben, beklagt, dass die gegner
1 S. die fg. uro. 2 Domenico Giocobazzi, geb. in Venedig, wird
1485 von Innocenz VIII zum consistorialis aal» adrocatus, Ton demselben
1493 rot» auditor, 1498 von Alex. VI, auditornm princeps, 1503 vaticin»
BasilicaB canonious ernannt, wird dann presbyter cardinal nnd nimmt am
lateranensisclien concil unter Julins II und Leo X, tbeil. Letzterer macbt
ihn 1518 zum cardinaiis s. Laarentii. Seine gelebrsamkcit wird sehr ge-
priesen ; er ist Verfasser mehrerer theologischer Schriften. Er stai'b unter
Clemens VII, 1528. Ciaconii vite pontificum III, col. 383 f. 3 Vgl.
oben uro. CCLXVIII.
20 *
308
ilm nun schon 7 jähre hümehen, aendet ihm die acta judi-
ciorom und hofft tod ihm bald eine günstige Entscheidung.
Stutgardic prid. Id. No?. 1518.
Handsdir. := BerL mscr. foL 28 ; gedruckt: = Friedländer,
beitrage s. 79 fg.
ccLxxra.
StnttgarL 13 Not. 1518.
Joannes Reuchlin an cardinal Anconitanus
beschwört ihn, endlich eine schlassentscheidung herbeizufüh-
ren and vor den angriffen der gegner ihm ruhe zu verschaffen.
Der ganze zu Rom gefahrte, ihm so günstige process werde
durch die machinationen der feinde vereitelt. Anconitanus möge
auf seinen neuen coUegen im günstigen sinne wirken. Respi-
cias, precor, effoetas vires meas et siroul exhaustam pene hac
in causa rem meam familiärem, qui agellos meos ad 28 ju-
gera, quibus domesticos meos meque pavi, coactus sum ven-
dere, ne sub tot Interim molibus, expensis atque damnis, quae
Septem nunc annos fero, corruerem. Abdicavi namque om-
nium principum stipendia et omnia ministeria exinanitus re-
nunciavi, nee ultra superesse reipublic» queo, nee alimentamihi
quaerere. Stutgardise, id. Nov. a. 1518.
Handschr. =: Berl. mscr. fol. 33; gedruckt: = Friediänder,
beitrage s. 81 fg.
CCLXXIV.
Stuttgart. 13 Nov. 1518.
Joannes Reuchlin an den cardinal Laurentius de
Puccius
hat gehört, dass Dominike Giocobazzi zu seinem richter er-
nannt sei und meint: male mihi profecto referuntur gratise,
quas et de summo Pontifici, cum adhuc in minoribus terram
nostram transiret, bene meritus sum, cujus curavi corpus et
vitam in tuto esse ac salvum conduci dum Sueviam Wirten-
bergensem perambulasset, neve perdam gratias , quas ecclesia
Romana et a natura et a jure debet, in cujus ministerio abs-
que uUa stipe, sine aliquo sere mihi dato fideliter militavi,
309
•
ctim m Germania Raymundus divse memoria Cardinalis P. S.
Marise novae legatum sedis apostolic® gereret, ubi ego ille
Reuchlin, qui et Capnion, nihil lucri de ecclesia sperans; eram
enim, ut sum, ecclesiasticorum beneficiorum et proventuum in-
dignus et incapax, laicus et digamus neque usquam aliquid
prseter XII agnos dei recipiens. Nihilominus tarnen in eztre-
mum periculum constanter posui et vitam et totam rei me»
familiaris quantulacunque est substantiam contra potentissi-
mos, pro ecclesia Romana, testante illo eodem rererendissimo
divo Raymundo per signum propra cbirographi ^ ac manus
susB multiplicem subscriptionem, quam bis literis introclusi.
At quam fortiter et magnanimiter dimicaverim pro sede apo-
stolica ego et laicus et digamus et nulla lucra nisi divina spe-
rans, ex bis inclusis cognosce, quae et oculis cernas et sanc-
tissimo Leoni ostendas, obtestor et obsecro, ut supersit saltem
aliqua gratitudo apud sedem Romanam, quapropter cseteri
posthac eidem benefacere iuvitentur. Auch durch seine wis-
senschaftlichen leistungen für die griechische und hebräische
spräche habe er sich um die kirche verdient gemacht, endlich
durch seine 28 jähre ^ lang dem predigerorden erwiesenen
treuen dienste. Stutgardise, id. Nov. 1518.
Handschr. s= Berl. mscr. fol. 26; 2 = Friedländer, beitrage
8. 83 bis 85.
CCLXXV.
Octenbearen. 19 Nor. 15 IS.
Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Reuchlin Phorcensi s. d.
Paucis admodum transactis diebus ' dedi ad te literas, inte-
gerrime vir, quibus meum in te animum paratissimum detexi,
immo dudum tibi notam voluntatem in nuUo immutatam scias,
tui enim nominis et honoris prseconem me esse certo scias.
Et si licet ineptire in insipientia dico (verum tamen dicere
non erubesco), nulla missarum officia peragere soleo, quin tui
1 Vgl. oben nro. LXXXII. 2 Friedländer druckt duotriginta sUtt
daodetri^Dta. d S. ^ Nor, )^18, oben uro. CCLXXX.
SlO
memoriam specialem habeam, tarn es animo meo infixns. Tu
videris qnid speciatim minervalis muneris mihi rependas. Non
qusero aurum, non argen tum, sed gnstum Cabalistic» suavi-
tatis. Adi me quseso tuis suavissimis literis Cabalisticam re-
dolentes (I) flagrantiam. Si quempiam libellum Cabalisticam, in-
terpretatum habes (seclusa porta lucis) ^ ad me quaBSO des
exscribendum. Noli quseso te literarum studiosis difficilem red-
dere in communicandis libris quos vel invitus brevi sis re-
licturus omnes. Brevi dixi, quod senio grandaevus et nescio
qnando magnus ille pater familias rationem a te sit postola-
turus. Ad meam tarnen et universalis ecclesice ntilitatem in
plures differat annos adventum süum ad te opto enixias.
Qua insuper conditione adversariorum tuorum causa sit extincta
rürsum scire desydero.
Demum quantum ad hanc voculam '*b^ ^ spcctat, scias me
ideo dubitare. Quam enim D'n^ vineam significet, ut in rudi-
mentis tuis legitur charta 255, si jod ei adjnngitur, interpre-
tatür nimirum vinea mea, ut habetur in rudimentis tuis facie
579. Quum ergo """üno scilicet vineam meam, quid opus est
addere ''b^, quod tu facie 576interpretaris mei. Qu» nam ergo
erit sententia. Vineam meam mei non custodivi, ego sane
augurari non possum. Si ' vero "^t^^^ est pluralis numeri et
abjicitur %}, tu quaeso doce qua id fiat ratione quaque con-
cinnitate sequitur ""h^ tunc enim forte interpretandum foret:
Vinearum meam non custodivi. Est Judseus in Hochen Raunen
qui scribit ad me "^^^ significare meam. Si autem eum
urgeo quid faciat affixum jod in '*73"id, puto quod prorsos
obmutescet, quippe qui artis grammaticse sit imperitus. Tu
igitur prasceptor optime, ignorantem instrue et de minimis
dubitantem non neglige, sie enim perventurum me spero ad
majora. Vale foeliciter. Ex Ottenpyrra in die Elizabeth vida»
1518.
Handschriftlich: = Nie. EUenbogii epist. üb. IX, mscr. vol. I,
lib. m, ep. 48, fol. 48 fg.
1 Das werk des Paul Ricius s. o. nro. CCXXI, s. 251, a. 4. 2 Datselbe
hatte Ellcnbog schon nro. CCXLIIl und CGLXIX beröhrt. 9 8i oottodm
am rand 1.
311
CCLXXVI.
(Mainz?) (1618.)
Joannes Huttichius * an ßeuchlin
beklagt zwar Beucblins geschick, dass er sieben jähre läng von
den tbeologen gequält keine ruhe finden könne, preist ihn aber
doch glücklich, dass er von den angesehensten männern, dem
bischof von Strassburg, dem pfalzgrafen Ludwig geachtet und
geehrt würde, während seine gegner, der verdienten Verach-
tung preisgegeben, elend dahingehen würden. Anno 1518.
Gedruckt: = J. v. e. D 3^ fg.
CCLXXVII.
Wittenberg. 14 Dec. 1518.
Martinus Luther Augustinensis an ßeuchlin.
Der schöne, sehr vielfach mitgetheilte brief ^, in welchem
Luther seine warme Verehrung für Reuchlin bezeugt, ihn und
sich als kämpfer für eine sache gegen gemeinsame feinde zu-
sammenstellt. Wittenberg, altera die Lucise 1518.
Gedruckt: 1 = J. v. e. C 3^; 2 = de Wette, Luthers briefe,
Berlin 1825. I, s. 196 bis 197, wo die zahlreichen früheren drucke
aufgezählt sind.
CCLXXVIIL
Stuttgart. 11 Febr. 1519.
Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg.
Si jusseris, Questenberge, tibi per stygem jurabo, me hu-
jus libelli ', quem ad te nunc mitto, authorem ignorare, ac,
licet ineptire videatur, tamen haud admodum ineptus poeta
existimandus est pro nostri saeculi moribus et stilo. Trans
Rhenum in Sueviam missus ad nos est, absque pictura illa
triumphi, quse sciographicse ab initio locanda dicebatur, quam
si fuero adeptus, ad te dabo. Verzweifelt an Leo, der doch
1 Vgl. Böcking, suppl., vol. II, 8. 398. 2 Vgl. oben s. 210, a. 1,
femer de Wette I, s. 93, 320. Gegen diese ▼ermisebung der lutberiscben
in reuchlin ische sache trat namentlich Erasmus auf (opp. ed. Lugd. Bat.
1703, III, col. 577 f. 642). 3 Triuraphus Caputonis bei Böcking, Hutteni
opera III, 414 ff.; v^l. Reucblii) «, 094 fg.
312
nicht BO sei^ wie man erwartet habe. Kaiser MftxiiniliMi 8ei
gestorben '; vielleicht werde ein thatkräftigerer regent gewählt
werden. Vale, prid. id. Febr. 1519.
Handschr. ^ Berl. mscr., fol. 36; gedruckt: = 1 Friedläoder,
beitrüge s. 86; 2 = Böcking, opera Hatten! I, s. 458 fg.
CCLXXIX.
Siottgart. 12 Febr. 1519.
Joannes Reuchlin an Peter Gralatin.
rem miseram , o detrimentum insperatnm, o frastatom
consilium! Nam quod a me requerebas jam effectui dederam,
jam liter» Csesaris * diligenter et pro tuo voto expeditse fue-
rant et Romam versus missae, ut quam maxime sperarem mei
gratiam in te non illiberalem me collocasse, qui tarn prompto
conatu omnia tua confeceram^ laetabar ego quoque tui causa
miro gaudio; tum ecce subito renunciatur, quod invictissimus
Imperator nuper impugnante natura morte victus occubuerit
Itaque dolebam infelicem casum, quod me non multo ante de
tua voluntate certiorem reddideris, quo tempore cum Spe-
rantio ^ nostro tractabas. Sed confide asylum meum Galatine
redemptor et protector mi tu. Omnes imperii electores mi-
rifice me amant et incredibili dementia prosequuntur. Electo
igitur aut Germanise Rege aut Romanorum Imperatore non ero
immemor tui, ipse tantum doceas, quo tibi rursus modo pro-
desse potero.
Dankt dafür, dass Galatin sechs bächer gegen Hochstraten
geschrieben habe ^ und bittet ihn, sein werk de arcanis auch
nach deutschen markten gelangen zu lassen. Stutgardi» prid.
id. Febr. a. 1519.
Handschr. = Berl. mscr., fol. 37; gedruckt: = Friedländer,
beitrage s. 87.
1 12 Jan. 1519. 2 Ich theile diese stelle im Wortlaut mit, um tn-
dereo gclegonbcit zn gebeOi die hier angedeuteten tbatsachen recht su er-
läutern; mir ist es leider nicht gelungen. 3 Sebastian Sprenz, s. oben
nro. CLX. 4 Vgl. den folgenden brief.
313
CCLXXX.
Stuttgart. 18 Febr. 1519.
Joannes Reuchlin an Wilibald Pirkheimer
fragt an, ob Pirkheimer das werk Galatins de arcanis kenne,
dessen ausführlichen titel er angibt, theilt mit, dass Galatin in
diesem werk ^ ein neues buch gegen Hochstraten versprochen
habe und fährt fort:
Horum librorum nuper ab urbe initium aliquot foliis com-
prehensum mihi ab inimicis missum est. Cujus titulus ita in-
scribitur: „Petri Galatini Minoritani, artium et sacr» theolo-
gise doctoris ac reverendissimi domini, D. Laur. Pucii, sacro-
sanctsB Romanse Ecciesise IV. Sanctorum minorum coronato-
rum presbyteri, cardinalis familiaris. Opus de Capnionis et
Hogostrati disputatione divo Leoni Pontifici maximo dedi-
catum.^
Praefatio, Interlocutores : Galatinus, Gapnio, Hogostratus.
Et si ego quoque Capnion, plane ac ingenue fateor Galatini
nostri opus de Arcanis catholicse veritatis, tale profecto esse,
quod per illud non solum Judseorum nostri temporis et du-
rissima cervix funditus contunditur, et obstinata perfidia con-
vincitur, verum etiam orthodoxa fides nostra plurimum ro-
boris accipit et Christiana religio mirum in modum exaltatur,
tibi tarnen opus ipsum nihil (utex animi sententia loquar)
prodesse posse arbitror, quatenus per illud defendi quoquo
modo valeas. Spero, te primum opus jam habere, quo in re-
ligione Christianse nihil unquam vidi excellentius. Secundum
autem opus iterum iterümque spero nos cito habituros. Quo
quseso quasi laqueos Theologistarum. Vale Stutgard. 12 kal.
Martias anno 1519.
Johann Reuchlin Phorcensis LL. Doctor.
Gedruckt: = Bilibaldi Pirkheimeri opera ed. Goldast, Franco-
furti 1601, 8. 260.
CCLXXXI.
Stuttgart. März 1619.
Reuchlin an den erzbiscliof von Mainz.
Preis des erzbischofs, seiner macht, seines neu erlangten
cardinalats, seiner begünstigung der Wissenschaften; erzäUung
314
seines handek mit den mönchen und bitte, ihn in demselben
zum endlichen siege zu verhelfend
Gedruckt: =: Athanasios de variis qnaestionibus (beschreibang
bei Böcking snppl, voL II. s. 103) 1519, A 2 bis Ob; 2 = BöckJDg
sappl., vol. II, 8. 789 bis 795.
CCLXXXn.
Stuttgart. 29 Juni 1519.
Joannes Keuchlin Phorcensis LL. Doctor Michaeli
Hummelbergio Ravenspurgensi S. D. P.
Ex summis occupationibus ereptam crede hanc, quanta-
lacunqne est, epistolam meam. Ita devicta patria tanquam li
deamnr nobis in alio mundo degere: indices 7ro^u7rpaY[xov^9Tepoi
sumus, qui timemus Cadmseam victoriam . . . ^ Accedit, quod
adhuc libros electiores in terram sufFosos servo, quibus in
libertatem alioqui vindicare possem molestum animum. Nam
cum initio belli formidarem, omnia incendio tradi, tum m
carcerem conjeci dilectiora volumina, et occului, quorum mi-
nisterio hucusque careo. Quare nihil de me speres, Hummel-
bergie, musis dignum. Fuimus Troes! Imo habui Chreine!
Literas tuas Chris tophoro Baroni ' pro tuo jussu ostendi, qui
et te amat, et me diligit, quin potius me ut senem venera-
tur; habet omnes virtutes, quas de illo prsedicas, et multo
plures. Cum Athanasius mens de variis qusestionibus ^ e
prselo jampridem exiisset feci ejus copiam illi nobili et gene-
röse Christophoro Svarcembergii Domino prsesidi provinci»
ducatus Wirtembergensis cum hoc hexasticho:
Scire potes, toto quid feci mense priori,
Si relegas istum, quem tibi mitto, librum.
1 Über diese vorrode vgl. Reuchlin s. 856 fg., über das werk das. s. 97.
2 Nach dem tode Maximilians war Wirtenberg von dem schwäbischen
bundesheer angegriffen , Stattgart eingenommen worden. Über die Schick-
sale Reuchlins in dieser zeit vgl. Hutteni opera ed. Böcking I, 257, 372,
275 {g, (thlltigkeit Siokingens und Huttens für Reuchlin); über Keachlini
schon damals beginnende beziehungen zu Baiem: Henmann, docum. liter.
(comment. isag. s. 101) und Scheurls briefbuch, ed. Soden und Knaake
n, s. S9. 3 Christ von Schwartzenburg. Der brief Hummelbur^s nicht
erhalten. 4 Mhi^QMios] obeq pro, QCl^^XX«
315
Nemo mastigia, neo Capniozoilus aaait
Muaaram saoro me prohibere choro.
Dogmata semper agam, totoqae legetur in orbe
Fumalus hexaplo doctus ab ore loqui.
Accepit, ut omnia solet, benigno vultu. Et poUeo apud eum,
et possum, idque haud vulgariter. Ph. Melancbtbon meus inter
Saxones Wittenburgi versatur, pulpito prsefectus latinarum,
grsecarum et bebraicarum literarum ; quam bonorat illustris-
siiuus Fridericbus elector omnium maxime. Si dabitur facul-
tas, illi te commendabo. Quid mesd parturiunt Müsse, expec-
tant, muscse vis dicere, plus enim in me perdunt muscse, id
est tbeologistse quam parturiant Müsse. Nuper enim ex an-
tiqua invidia Astbarotb» \ diabologi nova est adversum me
orta crimioatio. Scripsit namque adversum me de arte Caba-
listica contumeliose nirois , et famose ^ Cum autem contra
verbosos nolim contendere verbis, ostendi tamen evidentiora
libri sui mendacia, quas praesentibns bis literis ad te mitto '.
Audies post bsec alia; nam ansam amicis ^ dedi vindicandi
mei. De omnium nostrum deditione boc Ennii sentito: Quem
metuunt oderunt. . . Deseruerunt ducem nostrum ^ initio belli
Helvetiorum supra decem et octo millia, recepta stipe. Opi-
nionem quoque in Hassia, et vicini quoque nostri fefellerunt
equites. Hinc illa mala quse prius non auspicata more majo-
rum evenerunt. Sed cogitet confoederatio : „Non minor est vir-
tus, quam quserere, parta tueri^ ^. Placuerunt mibi tua in
Csesarem Epitapbia; cur enim, quare Hummelbergii sunt,
non valde placerent Capnioni? Et gratulor ea per nostrum
Peutingerum prselo cömmitti ^. Faceret idem noster Tbo-
1 Asth. = Hoobs traten. 2 Hoobstratena destructio cabale , Tgl.
Beucblin a. 199 ff. 3 Diese bemerkangen Reuchlins sind, aoweit mir
bekannt, nicbt gedruckt worden. 4 Besondera Franz von Sickingen, vgl.
fiber ihn: Ulmann, Leipzig 1872; über die beziebungen zu Reuchlin 8. 165 ff*.;
Tgl. Reachlin, s. 445 fg. ; daa aktenatück bei Bocking, auppl., vol. I, a. 488
bia 440. 5 Ducem noatram] Ulrich Ton Württemberg. 6 Non minor]
OTid de arte amatoria II, v. 13. 7 Ob aie gedruckt aind, iat mir nicht
bekannt. Über die epitapbia, vgl. die briefe H.a und P.a bei Veith a. 189
fgt; ferner die notiz: Michael Hummelburgiua prolizum epitaphinm (Maxi-
milian I) fecit, quod in antiquia inacriptionibua P. Apiani et Bartb, Amantii
tximt Mart. Croaioa, annale« Suevici 1595, para m, t. 66 ii
3ir,
mas S nisi praeventioni locaa fuisset Vale, atqne hoc odanim
memento: Omniani versatnr orna, seriös, ocitxs. Iteram feCdter
Tale in die Petri et Paali apostolorum. An. 1519. Stntgard».
Gedruckt: ^ Yeith, de Tita atqoe meritis Conr. Peutiiigeri.
Aogsb. 1783, 3. 192 bis 194,
ccLxxxin.
Stattgart 24 Aag. 1519.
Dem TTirdigen unnd hochgelerten famamen unnd
TTyßen heim Willibalden Birckhajmer des rat» zn
Nörenberg minem lieben hem unnd frttndt.
Wirdiger, hochgelerter, lieber herre! Min willigen diemt
f j ach allziit, tener, günstiger, lieber frenndt unnd bmder. Üch
18t nnTerborgen, wie das der loblich groß bandt, das landt
Wirtemberg mit grosser mnw, cost unnd arbaitt erobert mind
ain kleinen nutz dargegen empfangen hat, nßgenommen die
hoffnnng, ainen öwigen friden inen nnnd den iren dardnrcb
zu erholen, damitt yederman inn künfftiger ziit mitt mw by
dem sinen belyben möcht, unnd gehandthapt werden; dann
fiirwar snßt ist nichtz allda zu gewinnen gewessen, das solli-
chen costen hett mögen uftragen, on allain der firid, wie dann
die äwem, so jr fiir Statthalter unnd regenten über unns Ter-
ordnet nnnd gesetzt haben, des gutt Wissens tragen. Man
frag den Herwart Ton Augspurg unnd Ulrich Nythart Ton Ulm
nnnd andere, die wissent alles unnser weßen und des gantzen
lands Wirtemberg Termögen, hab unnd gut, die werden üch
künden sagen, das wir Terdorben sind, inn grund und inn bo-
den, unnd haben furtermer die bößen by unns kainen anndren
trost, dann Ir armutt, sie künnden nit mer Terderben.
So sich nun unnser natürlicher herre, hertzog Ulrich, nach
der bündischen regenten unnd des statthallters abschayd mitt
macht wider herzugethan unnd unns Ton Stutgarten nuTer-
sehenlich by nacht überfallen, desglychen andere sine stett
unnd örter yngenommen hat, ist die sag, der bundt werd sich
1 Antbclm«
317
wider embören, das unns armen im lannd gesessen gar seer
beschwerlich were, sollte der bundt unns also verlaßen ha-
ben, unnd wollte sich widerumb mit unserem herren inn un«
serm aigen har röuffen, unnd yetzt unns gewinnen, dann wi-
der Terlieren und furuß abergeWinnen. Dardurch alle frum-
men landtsessen unverschuUter sach umb lijb und gutt, wie-
wol mit üwerm großem schaden kummen möchten. Deßhalb
ich hab mitt ettlichen namhaftigen rede gehapt und warlich
erfunden: Wann der loblich bundt ainen willen hette zum
friden, so weren gutt wege zu finden, das unnser herre, her-
zog Ulrich, siner g. erben unnd nachkommen unnd das land
Wirtemberg mit dem loblichen bundt unnd den riichstetten
ainen öwigen friden uffrichten haben und hallten möchten un-
?erbrochenlich unnd ymmerwerend. Das sind nit leere wort,
sonnder warlich, ob der bundt ain liebhaber des fridens gern
}in wöUt, so würd unser herr hertzog Ulrich inn den bundt
commen getrüwUch unnd brüderlich bysten das man befin-
len würd wort unnd werck gliich sei. Dann sin gnad sonn-
lem lust und fröd hat, inn den bundt zu kommen, unnter
Inderm uß großer mercklicher untruw, so im widerfaren ist
inn disem bandet, darumb er lanndes hat müssen entlauffeUi
das yetzt nit fug hat zu schryben und wan ich das nit grunnt-
lich wißt, ich wollt üch sollichs nit anzoügen. Es sollte auch
geschahn füi*terhin on allen nachtail des bundts, unbeladen
mit ainichen allten zanck oder widerwertigkait, dann ob ett-
lich wereU; die sinen toud geschworen betten, das wollt er
sich durch sich selbs wol uffenthalten, on beschwerd des
bunds, darumb er dann yetzt inn rüstung stat. U£f das, lieber
herr unnd bruder miner, hab ich min Zuflucht zu üch, alls
zu dem, den ich kenn für ainen sonnderlichen frummen und
wiißen man und liebhaber des frides unnd bitt üch mit fliiß
ernstlich, Ir wollet mit üwern ratsfründen vom diser sach red
halben unnd mir zu v ersten geben, ob etwas daran zu verhof-
fen were, dass wir armen landtsessen möchten der maßen
obangezeugt frid uberkummen. Das were den riichsstetten
alls nutz und gutt, minem beduncken nach, alls unns. Dann
ob ir gliich das land Wirtemberg behiellten, so müßten ir die
järrlichen schulden unnd güllten bezaln, dero gar viel mer
318
sind, dann das furstenthumb jars fallen bat, dann es gand
alle jar ob den zehentausend güllden asser des landtschrü-
bers seckel meer dann daryn fallen. Das lasent üch ein wan
wort sin unnd glaub wol die borger oder gläubiger, denen
man schuldig ist, würden üch vil lieber zu Schuldner haben,
dann unsem herm hertzogen Ulrichen, Ir Termöchtens baß
und wird lychtlicher by üch yngebracht Ich hett dise sach
gern herm Jeronymus tucher auch geschrib^n nach dem ich
höre, das er ain gelert man sy, so hau ich noch sin nit kund.
Darumb welcher gutt darzu sy, den bruchet hieijnn, uff das
icli Ton üch mög ain gutte antwort empfahen, will ich uff for-
haltung was üch gut bedunkt, artickel unnd capittel fleiißlich
unnd getrüwlich uff diser syten arbaitten, das ich hoff, Ir all
unnd ich werden von gott unnd frummen lüten dannck empfahen.
Hiemitt sind gott bevolhen und lassent mich furderlich ain
annttwort wissen, da mit baid parthiien destminnder inn nn-
costen kummen. Geben zu Stutgarten Bartholomej ao. 1519.
Joannes Reuchlin phorcensis LL. doc.
mit diser myner aigen handt
Autograph: (4 selten, auf der vierten die adresse; Siegel unkenntlich),
In: Nflmberger stadtbibüothek: Pirckheimerische papiere, nro. 491.
CCLXXXIV.
Nflraberg. nach 24 Ang. 1519.
[Pirekheimer] an doctor Johann BeucMein
schreibt, dass er über die meinung des schwäbischen bundes
nicht unterrichtet sei, aber wisse, dass der Nümbeii^er ratb
dem frieden geneigt sei und durchaus bereit sein werde, znr
beruhigung des württembergischen landes mitzuwirken.
Concept von Pirckhelmers band, sehr flacbtig geschrieben, an*
datiert. In: Nflmberger stadtbibllothek: Pirckheimerische papiere %
nro. 350.
CCLXXXV.
Stattgart. 8 Kot. 1519.
Magnifico Norimbergensi Patricio Domino Bilibaldo
Pirckheimero , viro docto et eleganti , amico suo [ Jo.
Keuchlin] s. d. p.
In medio malorum collocatus, cogito diligenteri qüaria
319
tranquiUiori animo philosophari queam. Apud nos regnat^
pestis, regnat victoriosorum vindicta, regnat invidia, regnat
bonorum oppressio, regnat concussio, prsecessit fames S sequu-
tus est gladius; concludit pestilentia. Quodque majus malnm
est, factione laborat tota fere nostra terra, cum plures sint
qui sere alieno et paupertate premantnr, quam qui abundent
pecunia, et vulgi sit Studium, prsedari ac diyitum substantiam
rapere, cujus autorem, pari affectione prseditum, ducem suum,
perdidere. lüde illa cogitatio, quonam modo possint Princi-
pem latronum ^ recuperare. Quod nisi caute provideat pru-
dens confoederatio ^; actum est de omnibus bonis viris atque
probis, Wirtembergense territorium habitantibus. Qua propter
nunc Danubium tme confero, et Ingolstadii ^ tantisper cum doc*
tis versabor, dum videro mutatas res. Ad me igitur tuas lite-
ras, si quando perscribere voles, Ingolstadium mittito quo in
loco hibernare cogitavi. Non enim potui commodius effugere
tantas turbationes, nisi autoritate clementiaque illustrissimi
ducis Wilhelmi ^, Bojorum principis, et nostri belli imperato-
ris. Vale. Stutgardise 6 Idus Novembris, anno 1519.
Johannes Reuchlin Phorcensis LL. Doctor.
Gedruckt: 1 = Bilibaldi Pirckheimeri opera . . • edita
a Melchiore Goldasto . . Francoforti 1610, s. 263. Daraus ^= 2,
Y. d. Hardt: Ingolstadiensis historia Reuchlini 1519. 1520, fol. 1.
Handschr. der königl. biblioth. in Stattgart, hist. 2006 ^.
CCLXXXVI.
Ingolstadt 21 Dee. 1519.
Joannes Reuchlin an Wilibald Pirckheimer.
Fugi pestem, fugi gladium, utinam effngerim famem I Durch
1 Secutus 2. Fames. Hardts anm. : non ex annon» defeotu, sed Inxa enri«
Ulrici ist wol ungegründet. 2 Principem latronum] herzog Ulrich: haupt-
sächlich durch diese schmäliung wurde Herzogin Antonia bewogen, von ihrem
plane, Reuchlin ein denkmal zu errichten, abzustehn, Migus s. 514 fg.
3 Confced.] der schwäbische bund, dessen befehlshaber herzog Wilhelm war.
4 Ingoist.] dalun reiste Reuchlin am 9 Nov. Vgl. über die hier in betracht
kommenden Verhältnisse, Reuchlin, s. 460 fg. 5 Wilhelmi 1. 6 Ich
begnüge mich mit diesem einmaligen verweis auf die hardtische nicht allzu-
genaue absohrift und seinen nichtssagenden commentar zu dem reuchlin-
pirckheimerischen briefwechsel der jähre 1519 bis 1520,
320
die kriege sei er um einen theil seines Fermögens gekonuneD,
habe er dimidiam animae, den grössten theil seiner bibliothek
zu hause gelassen ; Pirckheimer möge ihn trösten ; bittet ihn,
inliegenden brief an Melanchthon nach Wittenberg zu schicken.
Anglopoli idter Bojos, 12 kaL * Jan. 1519.
Gedrockt: 1 = Goldast ^ Bilib. Pirckheimeri opera, s. 259.
CCLXXXVIL
Ingolstadt. 3 Jan. 1520.
Joannes Reucbliii an Pirckheimer
schickt alte goldene münzen und bittet, da er solches handeis
ungewohnt sei, sie in gangbares geld umzutauschen. Zu März
könnte er durch seinen hausverwalter geld erhalten, bis dahin
müßte er sich aber durch Umtausch der münzen mittel zum
lebensunterhalt verschaffen. Ingolstadii, 3. Non. Jan. a. 1520.
Gedruckt: 1 = Goldast, Bilib. Pirckh. opp., s. 260 fg.; 2 =:
Böcking, Hutteni opera, snppL, vol. I, s. 440.
CCLXXXVm.
Ingolstadt. 19 Jan. 1520.
Joannes Eeuchlin an Pirckheimer
dankt ihm für beruhigende werte und sagt, dass er nicht aus
geiz, sondern aus freudiger erinnerung an alten münzen hänge:
nach reichthum habe er nie gestrebt. Gestern seien zwei ge-
sandte vom dominikanerprovincial, der eine aas Heidelberg,
der andere aus Esslingen bei ihm gewesen, die wegen eines
friedensschlusses mit ihm unterhandelten; er habe sie an
Sickingen gewiesen \ Ein prediger aus Nürnberg überbringe
diesen brief. Anglopoli 14 Gal. Febr. 1520.
Gedruckt: 1 = Goldast, Bilib. Pirckh. opp., s. 261 fg.; 2 =
Böcking, Hutteni opera, snppl. vol. I, s. 441.
*
1 Der brief ist nicht erhalten; Melanchthon antwortete am 19 Mint.
Vgl. Förstcmann im corp. ref. I, col. 149, anm. XX und uAten. 8 Ka-
lend. auHgel. 1. Über Reuohlins aufenthalt in Ingolstadt, ygl. Reachlin
8. 461 bis 463, 466 bis 470. 3 Vgl. Reuchlin, s. 446 und die dort an-
geführten stellen.
321
CCLXXXVIII.
Ingolstadt. 28 Jkü. 1620.
Joannes Reuchlin an Pirckheimer
inkt für seine große freundlichkeit, die alle ivünsche über-
eige: Argentum petii, aurum misisti neque id solum quod
*at, sed plura poUicitus. Er habe ihm femer federn, papier,
Qte geschickt, so dass mit recht auf ihn und seine töchter der
1 2 psalm angewendet werden könnte. Nun bitte er ihn noch
n Saiten für seine cither, qua ssepe mecum solus commodato
x>r, si quando post immoderatum et crudelem patrise ca-
im animo consternato sedare choleram molior. Seinen schwe-
ern und töchtern schicke er eine noch ungebrauchte pfauen^
der und eine Übersetzung der Segnungen des Athanasius an
ngfrauen. Anglopoli 10 kal. Febr. 1520.
Gedruckt: = Goldast; Bilib. Pirckh. opera s. 259 fg.
CCLXXXIX.
Ingolstadt. 10 Febr. 1520.
Joannes Eeuchlin an Pirckheimer
ttet ihn um rath. Er habe von seinem procurator aus Rom
3 Jan.) einen brief bekommen, dass die gegner durch den
irdinal Domenico Giocobazzi die nichtigkeitserklärung des
peierer processes zu erreichen suchten. Sickingen habe ge-
ihrieben, dass die Dominikaner noch einen monat frist zur
silegung des Streites mit Reuchlin erlangt hätten. Gelänge eine
nlegung in diesem monat nicht, so wollten sie sich einem
n 11 März zusammentretenden Schiedsgerichte unterwerfen,
lesen vertrag habe er bestätigt, fürchte nun aber nachstel-
ngen der gegner und habe nach Rom geschrieben, dass man
egen der begonnenen Verhandlungen dort die sache ruhen
issen möge.
Gedruckt: 1 = Goldast, Pirckh. opp. s. 262; 2 = Majus,
510 sq.; 3 = Böcking, Hutt. opp. s. 441 sq.
tl«achlin '"^l
322
CCXC.
Ingolstadt. 29 Febr. 1520.
Joannes Reuchlin an Pirckheimer
habe seinen rath ^ befolgt und die ganze Verhandlung mit den
mönchen Sickingen übertragen. Spero illum Herculem ponere
nequitiis modum. Vor ihm solle am 2 Mai die friedliche Zu-
sammenkunft statthaben. Am heutigen tage sei er mit 2O0
gülden gehalt als professor des griechischen und hebräischen
angestellt worden, am 1 März werde er zu lehren beginnen.
Tu vale feliciter et me priucipem Sicilise Dionysum Corinthi
puerilia docentem spectato. Anglopoli, prid. Cal. Mart. 1520.
Gedruckt: 1= Goldast, opp. Pirckh. s. 262 sq.; 2=:BöckiDg,
Hott. opp. s. 442 sq.
CCXCI.
Wittenberg. 1$ März 1520.
Philippus Melanclithon an Reuchlin
wünscht glück zu der professur, die von keinem würdigeren
verwaltet werden könnte und freut sich, dass die bairischen
fursten in der begünstigung der Wissenschaften den sächsischen
nachfolgen. Seinen wünsch aber, nach Ingolstadt zu kommen,
könne er, obwol ihn seine Sehnsucht, das verlangen nach biblio-
theken und dem umgange mit gelehrten männern hinzögen,
nicht erfüllen, wegen des Versprechens, das er dem sächsi-
schen fursten gegeben habe. Nicht irgendwelche begierde
halte ihn, sondern seine pflicht, der Wirkungskreis, in dem er
sich ungemein wohl fühle, die freundesschaar. von der er sich
sehr schwer trennen würde. Consilii mei rationem tenes quod
tuum erit, vel probare, vel refellere ; in potestatem tui futu-
rus sum, quidquid censueris sequar.
Dankt Joh. Eck, dass dieser ihm vergeben habe; es sei
nicht seine absieht gewesen, ihn zu beleidigen; grüßt herrn
von Wolfseck. 18 Martii 1520.
Gedruckt: = corpus reformatorum, ed. Bretscbneider, vol. I,
B. 149 sq.
1 Der brief, in dem Pirckheimer diesen rath Ausflprach, ist nicht erhalten.
323
CCXCII.
logoUUdt 12 April 1520.
Jolian. Reuchlin Phorcensis, LL. Doctor, Johann! 8e-.
cerio, Laiichensi, amico syncero s. d. p.
Opto te gaudere ac esse salvum, amice omnium mihi de-
syderatissime, supra quam Oresti Pylades, Secerie mi anime,
quam tecum vellem habitare, convivere colloqui. Me nunc
ferres, arbitror, mortua uxore tua facilins, frena tibi non im-
ponerem, lasciviam non corrigerem, alter apum rex carerem
omni aculeo, dulcis tibi et blandus essem, quando liberae con-
ditionis ^ ac tuus evasisti. Sed heu ohe Bacensß, ac jugum
harcynium, Rhenus et Ister nos separant. Magnum chaos in-
tcr utrunque. Spero tarnen, quod amor ille noster quo tam
vehementer hucusque dileximus inter nos permaneat insepa-
rabilis.
Sed quod ad rem prsesentem attinet Fugi pestem, fugi
gladium ^ et dum cselum ssevit, elementarius senex literas An-
glopoli doceo non ut Sicilise princeps ille, quem inopia egit
Corinthum, ut pueris quotidiana mercede literulas traderet.
Ego enim nee amicis, neque re familiari, nee patria careo, sed
amicorum meorum catalogo in dies numerum iniinitum addo.
Auditorium frequens colo exornoque diligenti mea doctrina,
audiunt me discipuli prope quadringenti quotidie grsece do-
centem et hebraice, nee opera mea desit, nee illorum attentio.
Quare mitto Themse nostro Xenophontem in tribus opusculis:
in apologia, in Agesilao et in Hierone, ut tu quampfimum
posthabitis rebus omnibus eum grsece perquam diligenter con-
cinnes et imprimi facias.
Erit profecto lectioni nostrse commodissimus Xenophon
et multum honori conferens, quippe laudatus plurimum a lau-
datis Tiris. Cujus sermo est ille quidem melle dulcior, ut in
Oratore suo ad Brutum scripsit Cicero * a Xenophontis voce
Musas quasi loquutas ferunt. De quo Institutionis oratorise
libro decimo Quintilianus ^ sie ait: ^Quid ego commemorem
*
1 Condictioni8 1. 2 Vgl. oben nro. CCLXXXV. 3 Lib. II, cap. 14.
4 Lib. X, I, 82.
21
«
324
Xenöphontis illam jucunditatem inaffectatam, sed quam nullit
affectatis consequi possit, ut ipse sermonem gra^cis finxisse^
videatur, in cujus labris sederit qusßdam persuadendi dea.*^
Quare a priscorum eruditissimis aTTix,io [x^Xitoc cognomiuatuir.
Suida ^ teste et hoc a multis setate nostra scriptoribus distare
cernitur, quod voluit iDtelligi.
Ut igitur auditores mei, quorum ingens est et in dies
augetur numerus, libellos babeant quisque suos a me sibi prae-
legendos, tu mi Joannes, ad illorum et aliorum ubique gentium
studiosorum utilitatem ea Xenöphontis opuscula florentissimi
Thomse Anshelmi amantis nostri formulis excudi haud negli-
genter eures. In te nanque situm est, emendata exeunt in
publicum an mendosa. Quare omnibus scholasticis grsecarum
literarum studiosis rem gratissimam facies, si prodeant casii-
gata. Yale foeliciter, et me tui expectatione ocio committere
noli. Anglopoli, pridie Id. Apriles. Anno 1520.
Gedruckt: = s. nro. CCXCIII.
CCXCIII.
(Hageoan.) (nach 12 April 1520.)
Viro prudentia et facundia pari, Johanni Reuchlin Phor-
censi LL. Doctori , Johannes Secerius Lauchensis s. d. p.
Nihil vero suavius mihi, nihil amoenius accidere potuiti
hac potissimum tempestate, quam te virum adeo nobilem, et
authoritate summa tantopere desyderio mei capi. Qui cum
sim praeter imperitiam ad caetera male sollers, nihil video in
me tale, quod usque adeo per movere queat Judicium atque
Yoluntatem animi tui. Ni forsan eo usque tibi couatus, quem
hactenus non prorsus improspere suscepi ^ probetur, qui ob
festivam ingenii tui comitatem mediocria etiam maximis
effcrre laudibus es solitus. Ego sane multis nominibus et
habere et referre tibi gratiam debeo, qui in adversis conso-
laris amice, in prosperis confirmas humaniter, in utrisque vi-
rum prasstas frugi et temperantem, exemplum mehercle ad
Studium et ornanda vitae officia singulare.
Caeterum id quod tam solicite tu admonebas de Xeno
*
1 Suldag «. T. Xenophon. 2 Occepi 1.
325
phonte amcBnitatia Socraticse altero lumine, pro virili mea et
quantum nobis vel per ocium, vel festus atque caloris incom-
moda licüit, exhibeo. Gerte solus ego eflfeci, hoc quicquid est,
ntpote qui in recognoscendo. omni ferme destitutus suin auxi-
lio, cum nemo esset, qui inter legendum auscultaret mihi, adeo
floret adhuc inter paacos Studium linguse grsecap. Quare sie-
ubi peccavimus, vel inversione literas, vel alia quavis ra-
tione, tu mihi, rogo, des veniam. Nam ejusmodi provincia est,
quam tot jam annis solus gero, ut sine collega haud facile
queat administrari. Usus sum cura atque diligentia quampotui
maxima. Yireo,siunumexhis deprehenderis tute. Nicolaus Ger-
belius, homo comis etstudiorum tuorum admirator summus, multa
te Salute impertit. Nam hunc diebus hisce proximis Ärgentorati
convenimus. Cui cum literas ostendissem tuas, exiliit prsB gaudeo.
Vale foelicissime , mi Capnion, decus meum. Anno 1520.
Gedruckt: =:Xenopbontisapologia, Agesilaus et Hiero. ed. Reuch-
lin. Hagenau 1520, a 1 bis 3.
CCXCIV.
Ingolstadt. 7 Mai 1520.
Joannes Reuclilin an Pirckheimer
entschuldigt sich, dass er so lange gezögert habe, das geliehene
zurückzuerstatten und bittet um das Wörterbuch des Hesychius
und die grammatik des Älius Hadrian. Er habe morgens
über Kimchis hebräische grammatik, abends über Aristophanes
Plutus vor mehr als dreihundert schüler vorzutragen. De Fran-
ciscq (Sickingen) meo, immo omnium literatorum, post ad te
scribam, quando capitulum fratrum Dominicalium qüod nunc
Francofordiae habetur, effluet ; poUicitus is mihi est pacem ve-
ram ^ Anglopoli, nonis maji, anno 1520.
Gedruckt: = Goldast, Pirckheimer opp. s. 261.
ccxcv,
Ingolstadt. 11 Mai 1520.
Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg.
Jetzt könne Questenberg nach drei jähren ihm endlich ein
1 Vgl. darübor Reuchlin s. 447 ff. ntid 4ie susammenfitellung bei B()CkiDg,
BUppl. TOl. II, 8. 151 f|^.
326
briefcfaen «chreibeo, denn jetzt biiDge es keine gefahr mehr.
SMckiogen habe mit hülfe mehrerer rittei imd reehtsgelehrten
eriangt, dass die mÖDche Mch Terpflichteten, beim papste eine
balle zo erwirken, in der, uoter ehreoToUer erwähnmig Benchlins,
beiden parteien ewiges stillschweigen über die sache auferlegt
wfirde. Er möge nun, mit hülfe des Ägidius Ton Viterbo,
für eine seine onschold bezeugende aosfertigung des breTe
sorgen. Anglopoli, 5 id. Majas. An. 1520.
Handschr. =- Berliner mscr. foL 46. Gedruckt: 1 := Fried-
linder, beitrage s. 88, 89. 2 = Böckiog, Hntt opp. I, s. 461 fg.
CCXCVI.
IngoIsUdL 31 Mai 1520.
Joanne« Reuchlin an Pirckheimer.
Von einem besuche bei Kilian Leib in Rebdorf und Gabriel
Ton Schaumberg in Eichstädt zurückgekehrt ^ habe er einen
brief Sickingens erhalten, worin dieser über die von den mön-
chen erlangten Zugeständnisse nachricht gebe. Schickt die ge-
liehenen 30 goldguldeu zurück, hat dem Erasmus Santbacb,
dem geschäftsfuhrer Joh. Kobergers ^ 1 1 gülden für eine he-
bräische bibel und den Hesychius bezahlt. Er möge ihm mit-
theilen, ob er das geld erhalten habe, interea enim regionis
tuas mihi sunt mores formidandi ^ Vale, prid. kal. Junias, a.
1520 Anglopoli.
1 = Goldast, Pirckheimer opp. s. 263; 2 = M^jus, 1. c. s. 512;
3 = Böcking, Hntt. opp. suppl. 1, s. 448.
CCXCVII.
ColoniflB. 8 Not. 1520.
Erasmus Roterodamus an Reuchlin
freut sich, das dass gerücht von Reuchlins tode nicht wahr sei,
bedauert die lutherische tragödie, hat immer versucht, die
reuchlinische angelegenheit von der Luthers zu trennen und
hofft, dass Reuchlin in dieser traurigen läge tröster genug haben
*
1 Vgl. Reuchlin s. 469. 2 Vgl. 0. Hase: die Koberger, buohblindler-
familie in Nürnberg, Leipzig 1869, bes. s. 18 bis 20. 3 Bezieht sich auf
die reforniatoriHchen iieuerungen, die in Närnberg damals platz zu greifen
begannen .
327
^erde, um seines trostes entbehren zu können. Wären die
egünstiger der Wissenschaft in Deutschland einig gewesen, so
rare es vielleicht nicht zu solchem aufruhr gekommen. Der
ischof Joh. Fischer grüße ihn und wolle ihn besuchen. Co-
)nise 8 Nov. 1520.
Gedrackt: 1 = Erasnii opp. Basil. 1521, s. 489; 2 = Erasmi
pp. Bas. 1529, s. 454; 3 = £rasmi opp. ed. Lugd. Bat. 1703,
Ol. ni, col. 589 fg., nro. DXLI.
CCXCVIII.
(Ingolstadt.) 3 JaD. 1621.
Cannes Keuchlin an den kurfttrsten Friedrich von
Sachsen.
Hochstraten habe, trotz anderweitiger Verpflichtung der
»redigermönche, in Rom eine nichtigkeitserklärung der Speierer
intscheidung erwirkt, weil der rathschlag im augenspiegel
,ergerlich und den Juden günstig^ sei. Die anklage auf ketzerei
laben sie fallen lassen, daher sei ihnen auch eine beabsichtigte
erbrennung des augenspiegels bei hoher strafe verboten wor-
en, deswegen gehöre die sache nun vor den weltlichen rieh-
$r, vor den kaiser. Bittet den kurfürsten, ihm von dem
aiser ruhe zu verschaffen. Dat. des dritten tags Januarii 1521.
Gedruckt: = Ulmann, Franz von Sickingen, Leipzig 1872, s. 40 6
is 408, nro. Y. „aas dem ernestioischen gesammtarchiv'^
CCXCIX.
Ebemburg. 22 Febr. (1521.)
Ulrichus ab Hütten Jo. Capnioni s. d.
Legi epistolam tuam ad Bavaros ', quibus accusationi Leo-
is X ^ respondes. Dii immortales quid ego video ? te eo me-
is et imbecillitatis descendere ut non abstineas maledictis
biam adversus eos qui te servatum voluerunt, aliquando etiam
lagno cum periculo existimationem tuam defenderunt. Fran-
iscus ' quidem sie est, me interpretante illi, commotus, ut
*
1 Die baierischen herzöge, Reiichlins bescbützer und damalige landes-
»rrn. Der brief nicht erhalten. 2 Reacblins yerurtheilang? 23 Jatii 1520
Reachlin, s. 451. Die antwort RenchUns yieUelobt seine appellation
;ei^ehlin s. 452, a. 4* 3 Si9kio^en,
328
noD possit magis. Nam quid tum obtenturtim te apud eos,
a quibus sequi bonique nunquam impetrare aliquid potuisti,
speras, si sit in tua hac potestate, ut Lutheri caussam inter-
ficias? No^em jam annos continuos non didicisti, quid eblan-
diri ab iis liceat? Quod si Lutheri improbatio possit etiam
eripere istinc te, taraen honestum non arbiträrer eas te par-
tes oppugnare, in quibus stare vides eos, quibuscum, nisi in-
gratissimus esse velis, sentire in re honesta semper debes.
Satis superque fuerat pro defensione tua scribere, nihil
fuisse tibi cum Luthero unquam, hoc et Erasmus scripsit, addis
causam te ejus improbasse semper, segerrime tulisse quod tuum
nomen in illius scriptis inveniatur, conatum etiam abstrahere
nos qui illi adhsreant. Hac tam foeda adulatione speras ex-
orare eos, quos si vir esse velis non debeas salutare etiam
amice; tot tam infandis modis pessime de te meritos. Sed
exora, et, si per setatem licet, hoc etiam fac, quod tantopere
posse velles, ut Romam abiens Domini Leonis pedes oscale-
ris, adde etiam quod detrectas minime, ut in nos scribas. Ta-
men videbimus, ut, vel invito te, et cum impiis curtisanis re-
clamante, excutiamus turpe jugum et a foeda Servitute (quam
tu libenter serviisse semper te, quasi hoc te dignum fuerit,
jactas) nos vindicemus.
Tibi displicet Lutheri negotium, et illud improbas, velles-
que extinctum. Non venit in mentem tibi fortis viri tui«
propugnatoris Francisci, non mei qui non in postremis pro
te steti, etiam tunc cum maxime et periculosissime arderet
hoc incendium. Non aliorum qui te manu et ore, cum quia
tui misererentur, tum etiam quod viderunt commuuem litera-
rum causam cum tua ista conjunctam, tutati semper strenue
sunt. Has tu partes irapugnare velis, si possis etiam nulla
bona conscientia, sed ut admisso hoc facinore illud impetres,
quod si oflferretur etiam an accipere velles, dubitare debeas,
et quod etiarasi perpetuo aduleris (modo certe novi istos) ta-
men non obtinebis.
Sic Francisci ope diffisus es! Sic bonorum omniüm pro
te cura desperasti! Neque si tu anima et sanguine deficias,
nobis esset quantum satis fuerit ad te servandum arbitratas
es. Pudet me quod multa scripserim, multa fecerim, cum ta
329
causam hanc, in qna tarn foi*titer exerciti sumus, sie turpi
fine concludas. H»c nolui ignorare te. Tu vide quod te de-
ceat, an benefactoribus gratum esse, quam per turpitudi-
nem demereri eos tibi, qui te perditum semper volaerunt,
prsßstet. Me quidem, non tantum si oppugnabis unquam Ln-
tkeri causam, sed et si te sie pontifici Romano submittas,
habebis valde abs te dissentientem. Yale ex Ebernburgo,
8 calend. Martii ^
Oedruckt: = Böcking, opp. Hott, ßuppl. vol. II, s. 803 fg.
CCC.
Ingolstadt. II April 1521 ^.
Joannes ßeuchlin Phorceusls LL. Doctor Joanni For-
stero Augustano pliilosophiffi magisti'ö s. d. p. ^
Quam molesta mihi res est, dilectissime vir, a tue et
1 loh habe, der Wichtigkeit dieses briefes wegen, denselben abdrucken
lassen, trotzdem dass er schon bei Böckiog, freilich hier sum erstenmale,
steht. loh habe ihn nnr Jo. Reiichlin, nachtrag s. 456 benützen können,
Tgl. Strauß, Hntten, 2 aufl. s. 867 fg. 2 Johann Förster oder Förster,
geb. 1496, 10 Juli in Ang»linrg, in Wittenberg gehiilfe Luthers an der
bibeläbersetzung, 1535 als predigor in Augsburg, 1541 nach Tübingen, in
demselben jähre nach Ntirnberg, 1542 nach Regensburg geliehen, um die
rcformation einzuführen, 1543 au«t demselben gründe ins Hennebergische
gerufen. Naoh kurzer thUtigkeit in Sachsen kommt or 1548 als professor
der hehrHischcn spräche und theologie nach Wittenberg, wo er 1556 8 Dec.
starb. Sein hebrHisches lexikon ist seine bedeutendste wissenschaftliche
leistnng. ^yill, Nürnberger gelehrtenlexikon I, s. 451 bis 455 und die ab-
handlung von Förster in Zeitschrift für historische theologie 1869, s. 210
bis 238. Übjer Verdienste im hcbr., s. m. sehr.: das Studium der hebrHischen
spräche, s. 97 bis 102 und 136 fg. Über Ronchlin und seine beziehungen
zn Forster schreibt der rektor dur Wittenbcrger akademie (Melanchthon?)
bei gelegeirheit der beerdigung Korsters, 9 Dec. 1556: in acaderoia Bavarica
Capnionis auditor fuit, qui cum in illa senecta et postremo vitse actu, cum
attigissot annum septuagesimum (richtiger das 65), diu antea sponte reliotis
aulis, non ut LaSrtes so in agro abdidissot, sed in aoademiam invitatus a
dace Bavarico secessisnet, mnxime dulectabatur studiis Juniorum. Ut igitur
qnisqae maxime cnptdus er.u discendi e plurima sciscitabatur, ita illi maxima
comitate rospondcbat et libros dabat utendos. Erat igitur Capnioni inter
auditores familiarissimus Fursterns, quia majus erat ejus Studium, quam alio-
rum. Corpus reform ntorum VIII, col. 919. 3 Adresse mit grossen buch-
330
aliomm studiosissimorOm ^ auclitoruni meorum praesentia re-
cedere. Cum enim in tanta tarn hebraicse quam graecse lingiue
discipulorum frcquentia assiduo studio ^ indefessas mihi aures
prsebueris, tum unus omnium in lingua hebraica plurimum 80-
dasti, ut dignus mihi visus fueris cui publici auditorii pulpi-
tum concesserim. Quare perge incumbendo bonis literis ' et
doctrinse a me prselectse; sie enim in virum literatissimnm et
linguarum ornatissimum interpretem, Deo aspirante, cffiteris
commodo et utilitati futurus e^ades. Vale feliciter. Anglopoli ^
3 idus Aprilis anno Domini 1521.
Gedruckt: 1 = DICTIONARIVM HEBRAICVM NOVVM NON
EX RA'BINORVM COMxMENTIS NEC EX NOSTRATIVM DOC-
TORVM I stulta imitatione descriptam sed ex ipsis thesauris sacronun
bibliorum | et eorundem accurata locorum collatione depromptum com
plirasibus | scripturse veteris et novi testamenti diligenter annotatis
antore Joanne Forstero Augustano | BASILE^ MDLVII.
fol. I a 2. 2 = Joan. Bisraarci vita et res gestae praecipuorum theolo-
gorurn . . . Halae Saxonum 1614. U». 3'*= Adam, vitae theologo-
rum. Heidelberg 1615 s. 303. 3^* = id. Fraucofurti 1706. s. 146.
4 = Majus, vita Reuchlini, s. 542. 5 = Georg Theodor Strubels
vermischte beitrage zur geschicbte der literatur. Nürnberg bey Martin
Jakob Bauer 1775, s. 133.
CCCI.
Venedig. 2d Sept. 1531.
Daniel Bombergiis ' Joanni ßeuchlin Phorc. legum
doctori S. d.
Petiisti a me, ut uno volumine Psalmistam cum Saloroo-
nis proverbiis et Ecclesiaste in Enchiridii forma cum accen-
tibus impressum ad te mitterem, quod medius fidius Üben-
ter effecissem nisi me Talmud ^ opus certe magni et labo-
*
Stäben 1. L)n. Joanni Förstern Auguntano pbilosoplüse magistro S. P. D.
Joan. Reuchlin 3 bis 5.
1 Doctissimorum 3ab bis 5. 2 Studio ausgelassen 3^. 3 Literis aus-
gelassen 3b, statt literis studiis 3& bis 5. 4 Angelopoli 3&b bis 5, futuras ausge-
lassen 2, 8Abbis5. 5 Daniel Bomberg aus Antwerpen, der Aldus im drucken
hebräischer werke, druckt in Venedig 1516 bis 1Ö48. 6 Die ausgäbe des
babylonischen Talmud erschien bei Bomberg in 12 bänden 1520 bis 1593.
Vgl. Wolf a. H, 0„ Yol, IJ, ^, m bi9 399,
331
ris et impensse, mibique a Summo Pontifice demandatum, tuU
yetuissdt desideriis satififacere, quoniam non sine meo magno
incommodo (dum Talmud est in manibus) quod rogasti posset
expediri. Hoc * tarnen nunc solum ad de mittitur, reliqua
vero alias, Deo dante, commodius excudentur. Nunc autem
ingratus et inhumauus mihi videar, nisi tuum nomen, quantum
in me est, seternitati mandandum eurem, ut, quod tuis jussis
coeptum est, tuis etiam, quamvis multo plures ac majores me-
rearis, laudibus absolvatur. Quem enim patiuntur tuse Virtutes
prseclarissimsß tuum süentio nomen praetermittere, quum de
hebraeis grsBcisque literis, ut late patet, sis adeo ^ bene me-
ritus, quod justius dici potes aliis natus, quam tibi ipsi.
Nam alienam tuse semper utilitatem prsetulisti, tua enim in-
dustria tuisque vigiliis mülta perutilia, qufe a tetro tenebra-
rum carcere claudebantur, in lucem prodierunt, eaque nunc
ubique videntur et Icctitantur. Sed, quo progredior nimis
audax, tuas dum conar laudes enarrare, deteretis, quas ne-
dum Fabius ille facundissimus se speraret explicaturum. Vale.
Venetiis nono Kai. Octobr. 1521.
Aus: = Psalmi ed. Bomberg Venet. 1521 bei: = Christoph.
Wolfii bibliotheca hehrsea. Hamburg 1733, vol. IV, s. 142 sq.
CCCII.
Stuttgart. 25 Dec. 1521.
Clarissimo jurisconsulto et equiti strenuo D. Gregorio 5
Lamparter, a Greyphenstein, Caroli Csesaris ejus nomi-
nis V, consiliario inter primos dignissimo, domiiio et
Mecoenatiinsigniter observando, Johannes Reuchlin Phor-
censis LL. Doct. s. d. p.
Etsi unus ex omnibus tuis is sum qui plus cseteris offi-
ciossimam in republica gerenda magnanimitatem tuam cui
summa Imperialium rerum creditur admirer et collaudem, ta-
*
1 Hoc] nämlich die psalnien. 2 Ad eo Wolf. 3 Gregor Lamparter,
geb. in Biberach 1463, in Tübingen gebildet, rath der würtembergischen grafon
nnd herzogo, später rath Maximilians, starb in Nürnberg 1523. Seine thätig-
keit bei der nicderhaltung des bauernaufstands: der arme Kuntz 1514 ist
bauptsttohliob bekannt. Adam vit» Jareoonsaltoram H9i4« 1^30, ■. 26 s^.
332
men ssepe tui causa metiio, ne raultitudine civilium negotio-
rum frangaris, nisi aliquando laboris duriciem humaniore quo-
dam studio laxes. Quare si quid est in me consilii, Lamparthe,
quod sentio quam sit exiguum, optarem plurimum, ut quo-
libet tempore vel lioram quantulamcumque a plebejo strepitu
et anlica Servitute in animi quietudinem te vindicares et quan-
dam haud injocundam libertatem.
Hoc cum dicerem, putavi te intelligere quid velim, scili-
cet, ut non omisso sed intermisso populari negotio te quan-
doque summarum et divinarum rerum lectioni mancipares, in
qua, ni fallor, caput est pacis et suprema tranquillitas. Fece-
runt ita maximi rerum publicarum gubematores. Ille quon-
dam Moyses quo fuit nemo Imperator et diuturnitate temporis
et militum copia unquam major ascendit solus in montem, ut
cum deo loqueretur; Minos, Cretensium Rex, ad Jovem se in
antrum cofripuit; Numa, Pomponii filius, Romanorum regna-
tor, cum Egeria interdum consilia seorsum comunicavit. Qui-
bus religionibus et labores sublevabant et populo maximi ap-
parebant. ünde quies hsec et recessus in se nomen divini-
tatis habuit.
Quod ut imiteris jeci prima fundamenta. Nam hanc de
nativitate domini orationem ^ a Proclo Cyzicensi Episcopo
quondam Constantinopoli habitam e graeco in latinum per me
fideliter translatam uni tibi, uti de me saluteque mea bene
meritus es, dono, do, lego ut legas, quse in concilio generali
ecclesise catholicse tertio Ephesi a trecentis patribus laudata
et approbata omliium consensu fuit. Idque tanto feci majore
studio, ut ea omilia in festo nativitatis Domini tuis offerretur
*
1 Darüber sagt der söhn des Grcgorius I.amparter, Hieronynius Mos-
bachensis prsepo.nitas, der berausgeber dieser schrifV in seiner widmnng an
könig Ferdinand: Hanc oration(^m Cyzicensis episcopi Prodi de admirando
Tou (7(uTijpo$ nostri partu, ntiper in bibliotbeca charissimi parentis inei
D. Gregorii Lampartber a Greypbenstein invcntam, sub lu«e majestatis cum
nomine tum numine quoqne invulgari volui. Quam orationem, vel ut authori
jpsi adpellare placnit 6[AiX'!av olim trium prsBcipuarum lingnarnm incom-
parabilis adsertor Reucblinus e grsBco versam, parenti meo et inscripserat
et tahqaam longe pretiosissimani , non e Taprobane non ex India, sed e
foecundissimo literarum grsecarum oceano collectam donarat margaritam
A üb (der brief ist aus Tabingen I Jap, 1629).
333
obtutibus, quanto ampliore fülcitur Virgiois dei genitricis prse-
conio, cujus ego non adulator ut aliqui nugigeruli, sed vere
laudator esse cupio. Erit autem voto meo qusedam accessio
gaudii longe maximi, si sensero, munusculum hoc quod non
in Kalendarum strenam sed amicitise Xenium tibi tuoque no-
mini dedico placuisse ut in parvo speculo magnum donantis
affectum conspiceiis. Vale foeliciter KI. Januarias. Anno 1521^
Stutgardise.
Gedruckt: =: Sermo Procli Cyziceni ed. Rcuchliu o. 0. u. J. 4^ A 4.
CCCIII.
Tübingen. . 13 Jan. 1522.
Johannes Reuchlin Pliorcensis, artium liberalium ma-
gister et imperialium legum doctor, Thomas Anshelmo,
preestanti librario s. p. d.
Cum e Bojorum Angelopoli, antiqua divi Claudii colonia^
quam cognoscendarum principalium linguarum documentis
publice illustrabam, vi ssevse pestilitatis essem redire coactus,
in patriam tandem bene pacatam, ubi jam tum seditio fa-
mes luepque cessaverant et in uomen Caroli V Romanorum
Imperatoris eiecti juratum fuerat, constitui mecum ipse, me
et fatigatum laboribus, et annis fessum, quod setatis daretur
reliquum ^ id in libera quiete consumere, ac Epimenidis velle
somnum dormire. Quandoquidem videbar mihi ab optimarum
doctrinaruni osoribus, illis librorum incendiariis ac invisori-
bus meis, qui omnem exuperautiam virtutis oderunt, satis su-
perque vel usque ad tsedium et nauseam vexatus et ab eadem
gente Pharisaica, qua3 (in malam rem) nostra pollet setate,
ac omnia polluit, tanquam Hebraicarum literarum protomartyr
immolatus tortus, tostus, laniatus et laceratus, cum nonnullorum
applausu, quos infelieitas genuit, improbitas aluit, adulatio susten-
tavit et avaritia in altissimos provexit gradus. Decreveram igitur
extra turbam, contempta pluriraorum conversatione, contempta
etiam paucorum, otio meo secrete per frui, quo nihil esse
dulciüs literato duxi. Et poteram tum id quidem liberrime.
1 Dasü dies der 25 Dcc. 1521 sein muss, ist klar; 1520 war Keuohlin um
diese zeit noch in Ingolstadt. Der aufonthalt in Stuttgart ist wo) nur ein
gelegentlicher von Tübingen aus. 2 Reliquiuiu 1«
334
At yero ubi essent Tubingenses nostri politiomm IHera-
rum strenui milites, adventum menm sübodorati, misit ao^
demia tota soos ad nie legatos, certe viros et namero et digni-
täte spectabiles, atque siiinmo in statu sablimes, qni nniver-
sitatis mecum nomine agerent orarentqae nt, quod in Bojis
hebraice grsecequc nuper coepissem, id deinceps intcr SneTot,
meos scilicet conten-aneos, perficerem, proposita simul de pub-
lice serario stipe honorifica mihi qnotannis praestanda K Quo-
rum sermone, ut qni esset a prudentibns hominibns exortos,
facile commonebar, quid majores de patria cuiqne sua prae-
ceperint animadverterc. Benefaciundum videlicet patri», pug-
naddum pro patria, et senibus nobis moriendum in patria, ot
nnde vitam eduxeris illuc saltem corpus reponas. Honesta
bsec ratio putabatur consilii mutandi, quod potius fomentum
desidise, quam literarum otium nutrire dicebant Quid tum
eis*facerem? placuit utrinque conditio.
Locavi Tubingensibus graecarum et hebraicarum litera-
rum operas et hoc semestri toto pnerilia imparis disciplinie
studia nostris auditoribus exposui, diversarumque linguanun
et commoda et firma jeci fundamenta, cuique facultati sua.
Professus enim frequenti sum auditoris in cathedra doctoram,
et de pulpito, doctissimum Hebrseorum grammaticum, Rabi
Mosen Kimhi ^ quod volunien, quanquam a multis fuerat tarn
Judseis quam Latinis ante visum, tamen cum in meam inci-
dit prsDlectionem, tot scatebat mendis, ut in castigaudo dis-
cipuli plus temporis dimidium perdere cogerentur. Nihil ab-
simile nobis tunc de Clirysolora contingit, apto graece initian-
dis Grammatico, cujus scriptiunis errata non panro labore in-
ter docendum castigavimus, ne indoctos abortarem filios. Re-
stare nunc videter, ut post navatam elementariis disciplinis
operam in utraque iingua et hebraica et grseca, solidiore audi-
tores meos pascam cibo. Et cum sint primarum »tatum in-
geniis atque (ut libere loquar) omnibus iucipientibus, optima
et eorum quidem candidissima quseque proponenda, qns non
prodesse tantum, sed etiam amari possint, profitebor deinceps
1 Über ReacbUni aufentbalt nod lebramt in Tübingen ■. RencbliOi t.
470 %. 2 Kimebi 1.
335
in Gymnasio Tübingens! Biblia hebraica, insignem illum 24
Yoluminum libnim, quem nobis Daniel Bombergus Judaicoram
codicum artificiosus impcessor nuper magno numero e Venetiis
renalem misit, sine quo eam linguam nemo vel docere vel
discere potest. Addam porro, si adjutus per te fuero, Tho-
ma Anshelme, typographorum ornatissime, Demosthenis et
Aeschinis summorum Grsecise oratorüm prselectionem in lingua
Grseca, qui autorcs splendidissimis Latinis plura ornamenta
suppeditabunt, consuetudinem quandam eleganter jucundeque
dicendi afferentes.
Quare pro veteri nostra inter nos amicitia, conjunctione,
ac necessitudine te peto, integerrime amicorum, velis in om-
nium grsece studiosorum utilitatem et profectum, quin et in
tui fruetum non mediocrem, ambas Aeschinis et Demosthenis
orationes, adversum se habitas, nobili tuo charactere graeco
quam emendatissime et grsecissime, quantocyus fieri poterit,
imprimere, atque sine mora Tubingam ad nos mittere grseca
fide, hoc est, recepta mercis loco parata pecunia, quam si et
pollicitis meis fidem habes, sequetur omnium scholasticorum
singularis erga te benevolentia cum laudum tuarum immor-
talitate. Feliciter vale. Tubingae Idibus Januariis, Anno Mille-
simo quingentesimo vigesimo secundo.
Gedruckt: = Majus, vita Reuchlini s. 516 bis 519.
CCCIV.
Venedig. 22 Jan. 1622.
Dan. Bombergus Jo. Reuchlino Phorcensi LL. doctori S. D.
Etsi Talmud et Rab Alphes ^ impressione prsepeditus, ne-
dum hinc ad Septem menses, me sperabam tuis posse deside-
riis respondere, quibus tunc ultimam, ut spes est, sumus ma-
num imposituri. Vicit tarnen, quod videbatur difficillimum ac
minime tentandum, magna, qua tecum connexus sum, benevo-
lentia, hacque coactus non potui, quin tuis jussis obtemperans
gravis licet obstaret Talmud et Rab Alphes et opera et
*
1 Rab Alphes] die Halaohot des Alfasi , ein halacbischer auszug ans
dem Talmud, erschien bei Bomberg 1521 bis 1522, vgl. Steinschneider,
catalogus libroruni hebrfeorum in bibliotheca bodlejana, Berlin 1S52 bis
1860, vol. I, col. 1089.
336
impensa Salomonis proverbia, Canticum Canticorum et Eccle-
siasten iu enchiridion simul, ut jüssisti, noviter cum accen-
tibus ezcudendum curarem. Nam quid tarn arduum, quidve
tarn operosum mihi polest objici, quod, te jubente, berculea
audacia non aggrediar, nee clam me est, quam mihi sit et tu-
tum et utile, tuis justissimis petitionibus satisfacere. Quod
igitur a me per literas ' petiisti, quamvis ad buuc usque diem
distulerim, nunc ad te missum tanto libentius accipies, quanto
me fateor id ardentius exegisse. Quis nunc mihi, ut hie lo-
cus erat, maximas et plurimas laudes satis commemoret, quse
tibi procul dubio debentur, sed ingenii mei imbecillitate non
exsolvuntur, exactum autem putetur, qüod, si possem, libenter
darem. Tu enim, taceo csetera, pro sacrse linguse instaura-
tione quid non fecisti, ut non immerito alter ejus pater sis
appellandus. Vale Venetiis 11 Kai. Februarias 1522.
Aus: = PROVERBIA, CANTICVM et ECCLESIASTES
bebr. ed. Bomberg, Venet 1522 bei Wolf, bibliotheca hebraea,
vol. IV, 8. 143 fg.
*
1 Per literas] der brief Reuchlins ist nicht erbalten.
337
ANHANG.
Nachdem das manuscript der vorliegenden Sammlung längst zum
druck abgegeben war, konnte ich, durch die mir bereitwilligst gewährte
Unterstützung des k. preußischen cultusministeriums, eine wissenschaft-
liche reise nach den bibliotheken der Schweiz und Italiens antreten. Wenn
ich auf derselben auch weitere plane verfolgte, als diejenigen, deren
ausführung diese briefsammlung gewidmet ist, und wenn ich auch die
reise, durch einen tiefschmerzlichen Verlust gezwungen, viel früher
als ich beabsichtigt hatte , unterbrechen musste, so konnte ich doch
die stücke unserer Sammlung um 12 neue, bisher ungedruckte, über-
haupt gänzlich unbekannte vermehren.
Von diesen sind nur 2 mit Sicherheit als autographen Reuchlins
anzunehmen (nro. LXVIh und LXXXIVa). Ich fand sie in der Bib-
lioteca ambrosiana zu Mailand im ersten bände der correspondenz des
berühmten buchdruckers Aldus Manutius, in einem bände, der na-
mentlich an autographen italienischer gelehrten reich, auch von deut-
schen einzelnes bietet, was von mir in einer kleinen abhandlung aus-
gebeutet worden ist (Aldus Manutius und die deutschen humanisteU;
in: Zeitschrift für deutsche culturgeschichte 1875. s. 112 bis 124 und
G. G. A. 1875 s. 877 fg.).
Alle übrigen stücke rühren in der form, in der sie uns vorliegen,
nicht von Reuchlin, sondern von verschiedenen Schreibern her und
stammen aus verschiedenen zeiten.
Von diesen stücken habe ich selbst nur die 5 nummern (1% Ih, Ic,
I^, I») abgeschrieben. Sie befinden sich alle in einer handschrift der
vadianischen (städtischen) bibliothek zu St. Gallen nro. 469, welche
von dem cataloge als studienheft aus dem 16ten Jahrhundert bezeich-
net wird. Die handschrift, eine papierhandschrift aus dem 15ten
Jahrhundert, nicht paginiert, zum grossen theil von der band Sebastian
Brants geschrieben, enthält ausser den unten mitgetheilten und den
s. 348 a. 1 angegebenen stücken viele briefe, excerpte und gedichte
Eeuchlin '^^
338
Sebastiau Brants, von ^elch letzteren ein tbeil noch angedruckt ist.
(In dieselbe handschrift eingebnudeu ist die epistola invectiva Bemhardi
Occhini, in qna vita et res gest^ Pauli t^rtii, pont. max. describuntur;
von ganz anderer, späterer band.)
Von den ftUif dieser handschrift entnommenen stücken gehört
eines (uro. I^) streng genommen dieser Sammlung nicht an; doch
glaubte ich bei diesem ungedruckten stücke, das, der zeit seiner ab-
fassung und seinem inhalte nach, durchaus zu den andern derselben
handschrift entlehnten nummern gehört, die enggezogenen grenzen
etwas erweitem zu dürfen.
Die nummern XXXVI I», LXXII», CXVII», von denen gleichfalls
eine (nro. XXXVII«) weder ein brief ist, noch selbst die briefform
hat, fand ich in dem alten handschriftencatalog der öffentlichen biblio-
thek zu Basel verzeichnet. Da keine derselben aber mit einer Signatar
versehen war, so war es unmöglich, sie während meiner kurzen an-
wesenheit daselbst aufzufinden. Erst später gelang es dem herrn ober-
bibliothekar dr L. Sieber, dessen unermüdliche gute und echtwissen-
schaftlicher forschersinn allen benutzern jener bibliothek rühmlichst
bekannt ist, derselben habhaft zu werden. Er hat sie mir sorgfältig
abgeschrieben und zur Verfügung gestellt, und diese, sowie nament-
lich die in St. Gallen aufgefundenen durch seine vortrefflichen bemer-
kungen erst recht benutzbar gemacht.
Dass der codex des Berner Staatsarchivs epistolse vari« XVII in 4®
auch für die geschichte Reuchlins von werth sei, wusste man durch
Böcking, der in Hutteui opp. supplementum vol. II s. 803 fg. den oben
angeführten brief Huttens auReuchlin (22 Februar 1521 nro. CCXXY)
mitgetheilt hatte. Aus seinen oder richtiger aus Baums Worten, welcher
den erwähnten brief für Böcking abgeschrieben hatte, konnte man aber
nicht entnehmen, dass zwei andere briefe Reuchlins in dieser handschrift
enthalten seien. Ich erhielt diese briefe (nro. CCLXXXa und CCLXXXl>)
durch die gute meines freundes, des herrn professors Alfred Stern,
der dieselben sorgfältig abschrieb und mit bemerkungen über den
Schreiber der handschrift versah. Diese betonen ganz besonders, dass
die briefe keine autographen sein können und kommen im wesent-
lichen zu dem Schlüsse, zu welchem auch Baum a. a. o. (s. 804) ge-
kommen war : „dass die abschriften entweder von Spalatin selbst, oder
doch auf sein geheiü gemacht worden sind." Da mir die handschrift
selbst nicht vorgelegen hat, so kann ich diese vermuthung weder be-
339
stätigen, noch verwerfen, will zwar picht läagnen, dass ich nach der
dorchzeichnung der aufschrift und der anfangsworte des au Spalatin
gerichteten briefes, welche Alfred Stern freundlichst für mich ange-
fertigt hat, nicht abgeneigt wäre, diesen brief für ein autograph Reuch-
lins zu halten, kann aber diese vermuthnng bei dem gewicht der gegen«
gründe nicht aufrecht erhalten.
Alle 12 stocke scheinen mir des abdruckes durchaus würdig zu
sein. Sie enthüllen entweder bisher unbekannte beziehungen Reuch-
lins oder geben sehr willkommene ergänzungen. Auch diese briefe
habe ich, soweit es anging, chronologisch geordnet und durch sach-
liche anmerkungen zu erklären versucht. Den briefen habe ich ein
paar nachträgliche anmerkungen folgen lassen , welche mir zum Ver-
ständnis des in der Sammlung zusammengestellten nicht ganz un-
wichtig schienen.
22
340
la.
Basel. 1477.
Oratio probatissimi Joannis Reuchlin.
Si quis vestrum, optimi celeberrimique viri, miratur, quid
8it quod in tarn omatissimo consessu clarissimorum faominum
illepidus ego velut ^ balbidus trepidus, yelat infans aosim ora-
tionem de nostris baccalaureandis ad vos perferre * ac cur
noD pocius hoc onus dicendi colendissimo magistro ' Jacobo
Hugoni institutori meo venerabili ^ reliquerim? a quo sus-
cepi Memoretum idem et Demostenem, iu forum judiciali Bse-
pitis cum omni ridiculo jam illusum jam vituperatum verba
contulisse quo magis et facundiam et dicendi audaciam con-
sequeretur.
Est prseterea in hoc novo dicendi munere causa mihi
oblata facilior ^ non tantum ob eas personas de quibus sed
et coram quibus verba sum utrumque facturus. Dicendum
est enim tum de laudibus baccalaureandorum prsesentium, tum
apud vos, inquam, humanissiroos benignissimosque viros, in
quo mihi non tam multiplicandse orationis quam restringen-
dse ^ modus exquireudus est. Itaque breviter ut unde causa
laudationis inde et orationis proficiscatur. Veterum philoso-
phorum unanimis est consensus omnium, arduam esse virtutis
viam difficilemque ac laboriosum aditum ad probitatem; con-
tra vero proclivem in vitia ruinam facillimumque factu, sese
flagitiis immergere.
Hoc apud Maronem et eleganter et platonice Sibilla bis
versibus concinnit ^:
I Velud mscr. 2 So mscr. 3 Mrgo mscr. 4 Venerabili« mscr.
bis zu diesem worte von anfang an unterstrichen. 5 So mscr., soll wol
heissen: difficilior. 6 Restriogendi : mscr. 7 Die folgenden verse, im
mscr. nicht abgetbcilt, roth unterstrichen.
341
Faoilis dcBcensus Averno '
(Nootes atqne dies patet atri jnnua Ditia)
Sod revocare gradum superasqiie cradere ad auraa
Hoo ' opu», hio labor e«t.
Quod divinus quoque Pitagoras Y grseca litera depingere
solebat, cujus ^ ungula dextra in altum porrigitür viam indi-
catione virtutum arduam ac .transitu difficileni, sinistra vero
itineris viciorum index supina est et reflexa insinuans pro-
nam ad mala facinora prociivitatem.
Cujus quidem picturse pytagoricse Persius quoque memi-
nit in satyra*.
Et tibi qun Samios diduclt littera ramoa
Sargentem dextro monstravit limite caUem
Terentius item Afer
Ingenium omnium bominum proclive est ad libidinem,
hoc est ad vicia scilicet.
Quod cum ita sit, viri celeberrimi, paranda sunt nobis
adjumenta atque auxilia, quorum ope banc valeamus arduita-
tem superare. Id vero cum putarent bii baccalaureandi fieri non
posse nisi per pbilosopbiam, ad eam perdiscendam cseteris re-
lictis summum Studium contulere, ut in eorum numero pos-
sint facile computari qui propter Studium sapientise quod pbi-
losopbiam dicimus et cognatos et concives et possessiones, de-
nique parentes et patriam relinquentes, diversa territoria, di-
versos populos, diversa maria peregrinati sunt ac transivere
veluti Platonem memoriae traditum est, qui ut varios audiret,
varias etiam regiones et accessit et illustravit. Audivit in
Sicilia Dyonisium grammaticum, Samo Pittagorum logicum, Ita-
lia Parmenidem rbetoricum, Cyrenis Tbeodorum geometricum,
Egipto sacerdotes, astrologos, cum pridem intra patriam
Atbenas ^ et Heracliti pbisicam et Socratis etbicam perdi-
dicisset, iterum ad Italiam reversus pitagoreos Farantinum
et seuiorem et Attbitam sectatus est. Quid Appollonium com-
memoro sive illum magnum ut vulgus loquitur sive pbiloso-
*
1 Vgl. Aen. VI, v. 126 bis 129. Ich habe den text nach der teub-
nerischen ausgäbe, von Ribbek gegeben; roscr. bat cujus discessus Averini.
9 Mscr.: hie. 3 Mscf. tatis. 4 Ple v§r99 rotb unterstrieben, ^ So msor.
342
pbtiin ut pithagorici traduiit, quid peragraciones ejus recen-
seaiD, quas disciplinse catisa perfecerit cum nee disertissimus
Philostratus octo quidem voluminibus satis expediverit? k-
travit Persas, pertransivit Caucasum, Albanos, Scytas, Massa-
getas, penetravit Indes Brachononas ^ accedens ut Jarcam in
tbrono sedentem aureo et de Tantali fönte potantem inter
paucos discipulos de natura, de moribus ac de cursu dienun
ac siderum audiret dissercntem ^ inde per Elamitas, Babilonios,
Cbaldeos, Medos, Ässyrios, Partbos, Syros, Pboenices, Arabes,
Palestinos reversus ad Allexandriam perrexit ad Aetbiopiam '
ut gymnosopbistas videret.
Horum igitur instar bi nostri laureandi quo facilius ra-
mum dextimum pitbagoricse laureae superarent (et id quidem
dum sola pbilosopbia moderetur facile) multa propter eam
sponte contemserunt quibus plerique maxime gloriantur, cum
Dyogene societates, cum Tbalete avariciam, cum Zaione ^ va-
gandi motum, cum Melisso multitudinem, denique cum Car-
neade luxum deposuerunt et impudenciam, ut tandem pbilo-
sopbiae sanctissimse quam affectarunt ^, saltem non indigni
di^ipuli judicarentur, quippe quse pbilosopbia solnm beatum
facit bominem celitibusque intelligenciis proximiorem, intel-
lectum illuminat ut sciat, affectum inflammat ut velit, opem
suggerit ut possit. Demum instituit ut crepat mutatione co-
munit ut quiescat, regibus prudentiam, militibus fortitudinem,
prsetoribus justitiam , pontificibus temperantiam omnibus om-
uia prsßstat commoda ^ prsestat item omnia qu» quisque toI-
vit, modo sit investigata, modo sit inventa, modo sit diu-
gentissime conservata. Quod si amico stricte acquiescimns,
ipsa dis celestibus band parum est prsestantior, cum sit bomm
munus quod vivimus, illius autem quod bene vivimus. Si poe-
tis auscultamus ipsa est ex capite Joyis optimi maximi pro-
creata ; sin Hebraeorum sapientibus, ipsa est lumen divini vul-
tus et splendor domini dei nostri qui super nos e£Funditur.
1 Brachonona saccedens mscr., gemeint ist jedenfalls: Brachmanos;
eine ganz ähnliche stelle vgl. oben s. 15. 2 So vermuthe ich, statt dei
unverständlichen: detete mscr. 3 In einem wort: mscr. 4 So nochmals
deutlich am raiid. f) Von hier an das folgende bis: Quo fit am rande
roth angestrichen. 6 omnia pr. comm. roth uQterstricheii.
343
Quo fit, ut Don ab re baccalaureandos illos in amorem
sui pellexerit, quod ad se amplectandam, non algorem, uon
aBstum, non vigilias innumerabiles, nullos denique labores per-
timescerent, nulla incommoda subterfugerent. Quam quidem
correctatores ingenui victoresquc palestri reginam et nutricem
philosophiam quantomagis hactenus appetistis \ tantomagis eam
laboribus deinceps apprehcndatis velim et apprehensam custo-
diatis, nee quod magnis negociis ac impensis est partum, id
ocio Yoluptatibusque * facile perdatur. Nam apnd Yrepum
portum phrigium corvus escam quam volatu conamineque ce-
perat ^ eam rursus et vulpinis blandiciis missit et ocio qui-
dem breviusculo dum vellet dulciter clangere.
Vo8 igitur, vos appello patres et viri celeberrimi (videtis
cnim Corpora, judicatis animos) cum hi quos ^ proposita tanta
propter philosophiam pertulerunt, tantum laboraverunt ut eos
ex eorum responsionibus materrima (?) venerabilis facultatis
arcium dignos judicaverit, quis est, per deos immortales, qui
laureae prsemium ipsis denegare posset, quo fiant ad conti-
nnendas disciplinas alacriores. Ego igitur autoritate mihi com-
missa vobis omnibus et unicuique vestrum trado in artibus
baccalaureatum dans praeterea cuilibet auctoritatem legendi
disputandi et ceteros actus exercendi hunc gradum baccalau-
reatus concernentes hie et ubique locorum pronuncioque ^
Yos in artibus baccalaureos in nomine etc.
Beliquum est, ut ad graciarum actiones me convertam;
id quod inter omnia mihi perdiffieillimum judieavi.
Ergo tibi magnas agimus Deus optime grates ^
Quo sine nil homines auxiliante valont.
Et nobis superi celebrantibus ethera summum '
Quos habet excelsi curia sancta dei.
Deinde sub infemas placeat descendere sedes
Et dare promeritis prseinia grata viris.
1 appetisstis mscr. 2 Nach: volupt: hujus ausgestr. mscr. 3 So für
das unverständliche peperat mscr. 4 Nochmals am rand, mscr. 5 pro-
nunceioque mscr. 6 Die verse sind aUe roth unterstrichen. 7 Das
mscr. hatte urspi anglich : summus; das zweite s ist aber ausgestrichen und
an dessen stelle die gewöhnliche fvb^ür^upg für das m am ende gemacht.
344
Ingentet igitor tibi gntet hiclHe reetor *
Qnm folTi potenmt boItudiu atque damiu.
Hinc tripolitane pster in christo reTerende '
Bit non inferior gratia molta tibi.
Tantaqne doctorem digniMimom et of&cialem
Te, Matthee, debet quam dare nemo potett ^;
8ed eape poasibilem longe lateqne minorem
Quam taos exegit prsstitns ille deoor.
Deniqae pro tantis meritia, tibi, Petre ^ de Andlo *
Doctor et interpres juridici studii;
Occidui quanta est distantia solia ab ortn,
Tanta sit eximio gratia grata viro.
Nee te, doctor Adam, jariaconsolte relinqnam *
Cai gratas amplaa innamerasqne damna.
Nee te sollertem, doctor Wembere, tilebo ^
1 1477 war reetor Johannes Lonber s. Viseber s. 324. 2 NikoUni
Friesen, bisehof von Tripolis vgl. Viseber s. 218; eine notiz über ihn iß
Basler Chroniken I ed. Viseber u. Stern, Lpz. 1872, s. 334 a. 4. 3 Mat-
thäus Müller (roolitor) wurde nach Athense Ranrie» s. 100 fg. im jähre
1464 doet. sacr. canon., war canonikus zu st. Peter und official des bischofe.
Dekan ist er 1468, 1473, 1477. Während der belagerung von Neuss war
er in Köln; berichte über die ereignisse theilt Knebel in seiner chronik
mit: I, s. 144, 147, 164. Berichte über die Freiburger tagsatzung Knebel
II, 8. 78 fg., 103, 168. [Nach mittheilungen des hn dr L. Sieber.] 4 Petre
nochmals am rand. 5 Über Petrus v. Andlau [vielleicht nicht adlig, son-
dern nur aus Andlau im Elsass stammend, vgl. de csds. mon. II cap. 12],
den berühmten verf. der de csßsarea monarchia libri duo ad Frid. imperat.
1460, gebe ich, nach dr L. Siebers mittheilungen folgende Zusammenstel-
lung. Er ist 1460 als decretorum doctor und capellanus in eccles. basiL
als dritter namc des ersten Semesters immatrikuliert; wird 1471 im herbst
reetor der Universität, leitet 1479 die wähl des neuen bischofs Caspar zu
Rhin (Knebel II, s. 183), ist viceeancellarius eccles. basil. Vgl. über ihn
Viseber, s. 179, 237, 23« und Athen« Rauric«. Einzelne seiner juristi-
schen collegienhefte , von Jakob Louber nachgeschrieben, befinden sieh in
der Basier bibliothek, daselbst auch ein geistliches werk desselben: Trac-
tatus de canonica clericorum ssecularium vita (d F. II, 16. fol. 29 M.).
6 Adam Kridenwyss, immatrikuliert 1460 unter dem reetor Georg von
Andlau, vgl. Athen» Rauric» s. 101 und Viseber s. 167 und 241; das
oitat an letzterer stelle muss heissen: s. 91 a. 67, und auf Knebel II, 130
verweisen (mittheilung dr Siebers). 7 Der doctor Wemherus hiess WöMin,
in die matrikel eingetragen 1460: Wemherus Wölflin, aiiiium et medioio«
doctor (solvit) nihil quia Ordinarius in medicina. Viseber s. 248. Erster
decan der medicin. facultät; reetor 1462. Athen. Rauric. s. 167. Seine
Sit tibi pro meritii gratia dign« toif.
Qaenique ooloot artea ganotn, toa grata, deoane ^,
NoB tibi snbdita gens gratifficamus idem.
Et grates, Jacobe, damus, prnceptor amande ',
Bis centum geminas ter quoqne mille tibi.
Namque tuis opibus monitisque ^ salnbriter aucti
Hoc quodcunque scimufi, teque deoque scimus.
VoB etiam insig^eB quoB clara licentia nntrit
VoB immortaleB gratia jure decet
At reliquiB grates in post retuliBBe magistria
Qui VOB prssentes condecorare Bolent,
Denique damus grates cunetisque * scolaribus amplas
NoB demum offerimus omnibus ad placita.
Handschr. =: St. Gallen, Vad. bibl. uro. 569 unpagg., 7 8.
Ib.
(Basel.) (1477?)
M. Jo. Reuchlin M. Conrado * L. optat.
Accepi nuper e discipulis ifostris, Conrade vir colendissi*
me, quod postquam iDsinuassem me doctum ire Virgilii Maro-
nis eneyda, tum mox ille noster Jo. Gegenbach ^ omnibus pu-
*
heimat ist in der matrikel nicht 1460, aber 1402 angegeben: de Roten-
barga (mittheilung des hm dr L. Sieber).
1 sanctie ist von mir conjicirt für eine unleserliche abkÜrzung in der
handschrift; in derselben folgt dann tuaque sacra, was ich in tua grata
geändert habe; decane bereits auf der folgenden zeile. 2 Jakob Hugonis
s. n. nro. Id. 3 Mscr. hat deutlich: monitus. 4 sie! mscr. 5 Wahr-
scheinlich C. Wölfflin, unter welchem Reuchlin zum magister promoviert
wurde, vgl. Reuchlin s. 13 und die daselbst angeführten stellen. 6 Jo-
hannes Matthias de Gcngcnbach. Yischer s. 148. 107. 167. 168. 187 fg.,
wo von seinen Vorlesungen über poesie die rode ipt. 1465 steht er in
der matrikel: Magister Johannes Mathic de Gengonbach (ohne angäbe der
bezahlten gebühr). 1481 war er rector; Seb. Brant hat zu diesem Jahr
oben an die liste der immatrikulierten Studenten eigenhändig, und mit hin-
zufügung von s. b., folgendes geschrieben: Octogesimo primo anno supra
millesimum quaterque centesimum etc. peragente sacrosancta ecclesia romana
Beatorum Philippi et Jacobi upostolornm festum. Electus est in rectorem
celeberrime universitatis Basiliensis: Dns Johannes de Gengenbach bonarum
artium magisteri sacre theologie baccalaureus: Juris pontificii subtiliBsimuB
interpres: divineque poetice Ordinarius peritissimus. sub cuius regimine hi
Beqnentes intitulati leguntur: vgl. Athen» RanriciB s. 102 u. 247 (Mitthei-
lung dr L. Siebers).
346
blicavit eunclcin se Virgiliuni ordinaria lectione tandem egres-
surum esse. Quem ejus aineutem animnm non parum acerbe
admirarer, nisi legerim apud Theocrituni in eo libro quem
ad Persen conscripsit hujusmodi sententiam:
InviduB est 6gu1u8 fignlo vel eg^niis egeno.
Quapropter ubilibet unicam lectionem non decet am-
bos explanare, velim in ea re tuum deliberatum Judicium, si
tibi placuerit. Sinamus eum docere poeticam, at nos orato-
riam prosequamur. In qua quidem arte quanta possideam se-
creta, quanta generosa prsacepta, ne unquam mihi credideris,
nisi dum experiaris. Sin epistolas vero cujusdam antiquissimi
Romani, cui nomen est Symmacbo malis, eas ego quoque solus
habeo. Sed ad summam: quippe mihi videtur conducibilius
ac Omnibus discipulis ad artes quascumque generaliter utilius,
ut si Gegenbach poeticam, ego vero rethoricam, equidem ni-
hil incipiam sine tuo et consilio et judicio. Vale, colendissime
magister et rescribe » quid in ea re me factunim velis.
Handschr. = St. Gallen, Vad. bibl. nro. 569, unpagg., 1 seite.
Ic.
Basel. (1477.)
M. Jo. Reuchliu Egidio Lucenburgensi *.
Quod me plus aequo laudas, feram tollerantius , modo,
caveas assentationis ^ vicio labores. De inopia quereris; id
velim intelligas, ab aliis pecuniam postulari quia habent,
a te nullam quia non habeas. Praeterea duo sunt quse me
ad hoc allexerunt, ut vel tantulum precii velim: primum ne
vel ille quem viae modemas constat esse perosum adversarium
(scis enim quem intelligam) me calumnietur ^ si gratuito le-
gerem; alterum ut sanctissimae poeticae ^ dignos ab indignis^
secemerem discipulis. Nam qui propter aliqua fortuita bona
*
1 Diese worte wie manche andere roth unterstrichen. 2 Im mscr.
fiberschrift roth unterstrichen. Über E. L. ist nichts bekannt. 3 So
Yermnthe ich statt der worte des mscr.: cave assentationis. 4 Gemeint
ist natürlich J. Gengenbach s, o. s. 345 anni, 6. 5 j^o mscr. 6 Vorher
abi^ durchgestrichen mscr,
347
quse habet relinquit divinam poeticam^ ia band est ea dignos;
qui vero non est ea dignas, ei noiim misteria Virgilii Ortho-
graphiamque communicare. Tu vero, cum et sine pecunia
dignus 818 Maronis discipulus, ego a te non aliud prsemium
petam nisi quod non minorem apponas operam lectioni me»
(si modo faciat multitudo auditorum me continuantem) vir-
gilian» quam solet qui pro salute sua militat. Adhue et
illud abs te velim, ut condiscipulos tuos in studia poetica
cohortari et armare non cesses, cum tu scias nulla nos alia
re posse fieri nomine immortales. Fac sis attentus et tuos
sodales in latinitate confirma. Baccalaureo Gerster ^ scribere
constituisse ^, sed quia hora resumptionis salustianse yenit,
ego posthac ssepius ad eum dabo literas. Hoc ei dicito, Ser-
yium meum esse venundatum. Vale, ego ad resumpcionem
discipulorum vado.
Handschr. = St. Gallen, Vad. bibl. nro. 569, unpagg., 1 seite.
Id.
(Basal?) (1477?)
[Reuchlin an Jacob Hugonis *.]
Non possum non admirari, Jacobe Hugonis, pbilosophise
magister gravissime, quorundam discipulorum ingratitudinem
velut Euathli cui Protagoram fuisse prseceptorem perhibent,*
virum inter primates rlietorum sophistam et perfacundum et
perdoctum ut qui Democritum in disciplina sit assequutus, eum
Prothagoram, cum esset Euathlus ab ipso longis annis erudi-
tus, uti jam haud inelegantem oratorem se profiteri coram
*
1 Joannes Gerster de Kouffbüren Augusten dyoc. wurde 1475 imma-
trikuliert. Der name ist in der matrikel unterstrichen und vor ihm stehen
zwei zeichen, die besonders auf ihn hinweisen sollen, doch ist der mann
sonst ganz unbekannt (mittheilung dr L. Siebers). 2 BoU Jedenfalls con-
stitueram heissen. 3 Ohne aufschrift, vgl. die unten s. 348, a. 1 mitgetheilte
Unterschrift. Selbst wenn diese nicht unmittelbar unter dem briefe stünde,
so würde dieser durch seinen inhalt die Renchlinische herkunft genugsam
bekunden. Der brief ist tut die biographie Reuchlins desshalb von so grossem
werth, weil er zeigt, dass und worin R. bei J. H. Unterricht genossen hat.
Über Jacobus Hugonis de Morasmünster vgl. oben nro. 1^; femer Yischer
s. 16$. 189 a. 58, s. 324. Er wurde 1475 immatrikuliert und 1477 reotor.
348
possit, garrulis cavillationibus delusit, mercedem negavit, ni-
hil debere magistro propalavit. Ego vero cum et apud te
philosophiam et honores adeptus sim, non valeo negare nihil
me tibi debere, vir apprime celebris, sed potius quo pares re-
feram gratias nihil habere. Nee id apud te confiteri plane ve-
reor ac erubesco cum et Aristotelem hujuscemodi pr^ecepto-
ribus suis confessum intelligam cseterosque philosophos non in-
doctos. Tantam enim benevolentiam , tanta nou dicam ofiG-
tia, sed et benefitia in me contulisti, simul et accessu tempo-
ris conferes, o colendissime magister, ut beaturo me saltem
reputaverim, si non paribus, sed imparibus meritis non (in-
quam) redigere neque referre sed vel rehibere saltem aliquid
sestimarem gratiae. Quod placitum aliquando fore censuissen,
igitur cum vires graves hactenus semper amatos a te videam
et imprimis Socratem, de quo ssepiuscule verba facere solitus
es inter discipulos tuos adolescentes ingenuos, admodum auimo
tacitus mecum ipso volvebam, haud ingratum tibi fore rou-
nusculum tametsi minus minimo, sed tamen ejusmodi quod
ex prsecordiis amoris erga te mei videam processisse; non,
inquam, ingratam tibi rem fore sum arbitratus, si quas in
sßdibus tuis pridem literas grsecas discere coepi, eas hoc pacto
tuse beneficenti» ostenderem, ut orationem quam Xenophon-
^ tis perhibent pro Socrate apud judices in qua prope studi-
orum meorum initia sumpsi eam ^ ex graeca tibi latinam ut-
*
1 eam zweimal im mscr. Diese Übersetzung (s. n.), wie aus den weiter
folgenden Worten hervorgeht, Keuchlins erster schriftstellerischer versuch,
ist nicht erhalten. Nach diesem widmungsbrief stehen in der handschrift
zwar die worte: Ad celebcrrimuni virum Jacobum FIngonis de Morsmünster
Johannes Reuchlin phorcensis transtulit, aber die auf den nächsten 10 blHt-
tem der handschrift mitgetheilten stücke enthalten nichts Renchlinisches.
Vielmehr werden dieselben angefüllt durch ein schreiben zur empfchluDg
der grammatik des Nikolaus Perottus, verschiedene briefe, aus Viterbo,
4 kal. nov. 1469; des Joh. Qal. Sforza u. a. Doch erfahren wir von der
Reuchlinischen Übersetzung durch diesen brief nicht zum ersten mal. Viel-
mehr war ein brief des Conrad Leontorius an Jakob Wimpheling (1494 vgl.
m. Reuchlin s. 94 a. 4) bekannt, in welchem joner, behufs einer voUst&n-
digen aufzählung in Tritheims gelehrtenlexikon , Reuchlins Schriften-, and
unter denselben auch unsere Übersetzung erwftbnt. Sie scheint aber nicht
erhalten zu sein«
349
cumque potui confecerim. Speravi Damque te tanto minus
8Bgre laturum esse ubilibet ullam facundiam vel adeo pau-
cam in ea latinitatem agnoveris quanto me minus Oratorium
onus subiisse jam tu magis quam caeteri non nescires. Et est
prseterea manifestum quod a paucis admodum ea possit ele-
gantia verborum omnino servari traducendo, quam gnecitas
prse se tulerit. Quapropter, Jacobe vir clarissime, prseceptor
mi amantissime, non acerbo vultu quas tibi studiorum me-
orum primitias ofifero suscipias velim, tamquam vinitor cujus
agelli diligenter consiti tum in percipiendo foetu non abest jo-
cunditas. Yale meque commendatum habe.
Handschr. St. Gallen. Vad. bibl. nro. 569, unpagg.; 2 selten.
(Basel.) (1477.)
Jo. Eeuchlin phorcensis s. d. scholasticis suis.
Cupitis ^ ad summa et quidem brevissime litteras missiles
quas Grseci epistolas appellant, quasi extempore ' comminisci.
Gero vobis morem. Qui cum eam a me rem longius ' tracta-
tam ^ audiveritis, itidem ^ quoque compendio postulatis. Vos
igitur ^ ante satis imbutos grammatica decet latinum sermo-
nem '^ imitatione .vigilantissima ^ venari ssepiusque fictas nar-
rationes coDscribere, tum cecum ^ meditari quamlibet inanem
bypotesim, id est causam, sive potius peristasin, idest negocium.
Est autem negotium congregatio persoDarum, locorum, tempo-
rum, causarum, modoram, casuum^ factorum, instrumentorum,
sermonum, scriptorum et non scriptorum. Ex bis ponere sua-
deo Kephaleon ^^ quidem latine* vero propositionem cum firma-
mento, denique discutiatis ^^ velim ejus qualitates, propterea
nihilominus post rei meditationem. Jubeo personarum babitn-
dines acri judicio metiri et scribentis et cui scribitur; enimvero
ex quibus singulis dicitur intentio quse sufBcient exordium et nar-
1 Darübergeschriebeu vos. 2 Darübergeschrieben sneU. 3 Darüber
Witt. 4 Darüber excrcitatam. 5 Darüber widerumb. 6 Am rand : primum
quartum. 7 lat. serm. und einzelne worte im folgenden roth unterstri-
chen. 8 Darübergeschrieben diligentissima. 9 Darübergeschrieben in im,
JO Keph. nochmals am rand. U Am rand: merekend.
360
rationem. Nam qnis est qui non exprimat ex habitodioe et
dispositione inteotionem persoo» scribentis, person» ad quam
scribitor, reiqae scribeod»; tum principiiim literamm, tum
etiam expositionem sive Darratioiiem pneseotis materüe. Postea
Tero quam festiviter ^ iiichoaTeiimm et liicide narraTerimiu,
opus est at fides rei fiat Kam possnms loco, temporei
modo, persona ' ratione, deniqae ipsa re atqae negotio cos-
sequi. Simul ingeniosa commenta ' et endentes proposi-
tiones ex bis quae rem praeceduot qus insnnt rei qua^ae
cODsequuntur inrestigando. Sic ejus inTentiooem principio in
partes epistolsB disponere: exordium, uarrationem et fidem et
snbjungere denuo brevissimum epilogum i. e. succinctam com-
plexionem. Quae ut melius agnoscatis, addam ejus artis qao-
que idolum i. e. latine spectrum et exemplar.
SalTe et deinde vale nee non ignoece Bcribeoti,
Mof mdibos mdia ett icribere ■cript», vale.
Darauf folgt die tafel: A: persona scribens, B: cui scri-
bitur, C: res ipsa, mit kurzer darstelhmg dessen, was in der
einleitung ausfiibrlicber gesagt ist. Dann wird als beispiel
benutzt Q. Aurelius Symachus Menio s. anf. Tantum tibi sap-
petit (10 Zeilen) und daran gezeigt: negocium; Kephaleoo;
babitudo personarum; intentio, exordium, narratio, fides reL
Zum scbluss heisst es:
Ordinem rectum sequimur, si omnia ex institutione artis
disponemus. Est autem alia dispositio quae cum ab ordine
officioso secedendum est scriptoris judicio ad tempus accomo-
datur, ut, si ab narratione scribere incipiamus aut ab aliqoa
firmissima argumcntatione aut literamm aliquarum recitatione,
aut si secundum principium fide utamur, deinde narratione,
aut si quam ejusmodi pei-mutationem ordinis faciamus quonun
nihil nisi causa postulet fieri oportebit. In confirmatione et
confutatione argumentationem dispositione hujusmodi convenit
habere firmissimas argumentationes in primis et postremis
causse partibus collocare, medicores et neque inutiles neque
1 Darübergefchr. hosfflich. 2 Am rand getlich. 8 Darfibergeidir.
äiehinng.
351
tarnen necessarias ad probanduin qus (si separatim ac sin-
gula dicantur infirmae sint, cum caeteris conjnnctaß firmse et
probabiles fiunt) interponi in medio et collocari oportet.
Darauf, mit derselben band auf derselben seite folgende
kleine scherze:
Si Vincis, teneris ex pacto '; si vinceris teneris ex sententia.
Si Vinco, non teneor ex sententia ^; si vincor non teneor ex pacto.
Si ducis pulcliram , ducis curam,
Si dncifl difformem, ducis poenam,
Ducenda igitur uzor non est.
Si duco palchram, non duco poonam,
Si difformem, non duco curam,
Ducenda est igitur uxor.
Auf 3 folgenden Seiten anrede der verschiedenen personen
und würden, anfangend mit papa, you anderer band.
Hdschr. St. Gallen. Yad. bibl. nro. 569; unpagg. 6^/2 bll.
XXXVIK
(Wildbad.) (11 Sept. 1492.)
^nigma Joannis Reuchlin In Thermis Herciniis a NymphÄ
speciosissima oblatum. iij. id. Sept. anno MCCCCXCII,
Intel* Hamadryadas, et aprici pascua saltus,
Dum spatior, turba me comitante mea,
Cespes erat, viridique suo de gramine campus
lllic visa fuit nobilis effigies.
Obstupuique videns bland» simulacra figur».
Nam nee erant Lemures, neo vel imago nocens.
Scd simul ad fontem, quo ssepe lavare solebam,
Se, mihi nescio quid, obtulit inter aqnas.
Dumque redire doroum propero, comitata puellis,
Hoc, quod nescio quid, se dedit et comitem.
Jamquo videbatur, raox se post saxa recondit.
Nunc Visum est longe, nunc prope adesse mihi.
Denique conatur oculis illudore nostris,
£t lateri nostro jüngere forte latus.
Quin ociam studuit mecum concumbere lecto.
Nudatumque salax exnperare thorum.
*
1 Am rand M. Prothagoras. 2 Am i*and Euathlus,
ÜAiulMehr. Bm. »bL ■'.. Tl l.^ ftL 17^ ioösteft lies brn dr
LXVT».
AMo M;iriiitio^ Kr>mano Tirriat»qrbe iTTigna* poIitiaBixnamni
lif/rranim atr^iie liT>m-rirnL parenti.
H. /K p, IMane «im impadens. Bii Aide, n toi rernrnqoe
tuAriiiri 'f ubi k>ci me jnssisti ^ non memmerim. yam nie
fiifniiliit#|ij« dornum '' de te redii confestim ad XaxünüiaaixDi *
IrnpiTiiUmfm contra Gallias tendentem proficiaci oportok äi
Mcflidrnatricofi, r|aando maxime gallici belK Tersabatnr mecns.
Quo Mcio rnirahcirifi mortem meam qui ona profectioae ItaIxaaL
•
1 N«t<lrllr)ii d«ir »chatten. JJber dieses rätbsel macht mir hr. «r L.
Hli«lini In llasf«! fotgmidn werthvollo mittheilaDg, die ich mit
wliMl«ir||(tli«*i Ks Ist bfimlts abgedruckt in einem buche,
baliliafl wfnloii kuiinte: Ksopi apologie sive mythologi cum
iitliiiiiii it| rktnilMiiiiii additionibufl Sebastian! Brant, Basil. Jacobi de P^ira-
\^\^^\\^ \l\\\\ Till. Dio bibliuthcque de TArsenal in Paris hat dav«» sz
|ui«cbt<«\«Mit|iUi, das d(tr ('Stharina von Mediois gehörte; einander
Ut \\\\\ iilobt iM^hannt; dagegen haben wir von diesem Esopus
fiUvH^M, o J ll\l(\, H'\ worin s. 856 dH« «Ketters in dem Wildtbod- fcab:
\I\%\<U «(««hl hiov ditf Jahrssalil 1497, wfthrend unser manuscript 149^ as-
^\\\^s \\\ hiauts lat. KsupuM (i:ichniidt, Noik« siur Beb. Brant s. 144 iSie±s
\U* Hui|ima, |mr« II » lul M. 2» mit fol gf A w Varianten: vers 3: Tiricifr-
^\«\'. > \\\ \\\\\(kh'\tM^ statt r\u|»^rarv: usd In der Überschrift „in Tbemüt
\V\^v^«U. \k\U ^ -i i'Wr AMus vgl. i>W« s. 77 a. 2. 3 Es hamieh
«w^ x'Kvxv i.v^xMiVl um dio aka^i^mi«'« d^sttt «nterstÜtsung durch den kaiser
\\vv,^ \Uv v\W\|i^v«H sWx^iv^^hon iMi^u^ AViu;* wünschte» wenn er sie auch nicht
.A^-ixs^sx^ Kxnv^^^nv \^|. ^AtäVr .w >fÄ»f» Jk 537 augeführte abhandlmif.
\ \\v \vuv\t,v ^V\v«nv aVtvvVnt K^^n*^*)«* Wi Minor rüokreise tob Boni
w )i\ VsV,.^ «^v't^ KA^^^Y^i AiEff ^.- M V^rtd^ mit Aldus geschloiiMBni
y .\*.'\\'-\ "»,,<* >v\ vv*-y>v»»K* .^ ,v<U;i siSI; iim.^v i»»» dieser Reuchlins ror dem
\.V-«'^ \^A«- v< \x i\«V»)f^«i>4 :»^ x^^ii^pl^ Ugtider lisst sich die adt
\.\*. «v -i- »..%>.-'..^v«r •% «i,i $:>.MvMiHifc Vrt AU«s war. 5 Gemeist ist
V:'.\** s \\ Xv.s.t.ii* vs«) .i«.(i«%k i»u!^£«i«)t i Uax. .fimylianum anreiht
353
Galliam Germaniamque peragravi; a summo animarttm ponti-
fice ad summum mundi dominum; Roma in Sequanos.
Sed tum quid de literis in medio armorum ? de Phoebo in
venire Martis? de Helicone in castris? Dixi quidem causam
tuam, uti Venetiis coram egimus, aXXa Tt ovo; Tupö« Xupav; Non
defui quin rem omnem ad quosdam etiam doctos deferem qtii
sibi tum videbantur column» esse, sed nosti Germaniam: nun-
quam desiit esse rudis. Mi Aide, paucis habe: non sumus te
digni. Neque tarnen est animus deinceps a negocio cessare,
cum videro temporis opportunitatem. Jam enim rex majus opus
movet, ignobilis cujusdam vulgi fluctu quasi decumano obruimur ^
De libellis ad me missis ^ babeo tibi relaturus etiam
gratas gratias, sed qui quotidie pro incumbentibus tuis curis
multa versas animo, certe oblitus es defectuum Aristotelis
in ultimo volumine quos tu mihi supplere promiseras; eos
oro^ te vehementer bibliopolae huic cognomento Remo ^ tradas;
equidem mancum et egenum, impendio meo cum integro suo
commutavi. Utque reminiscaris qui sint defectus, chirographum
tuum huic epistoldß adjunxi ^. Tu me quam commendatissimum
habeas et valeas feliciter opto. Ex Heydelberga Palatini Rheni
9 kal. majas (nam tu» ad me venerunt 7 kal. apr. ^ anno 1499.
Joannes Reuchlin phorcensis, 11. doctor.
Autograph, sehr gut erhaltenes folioblatt, ohne Siegel. Bibliöteca
ambrosiana, cod. E 36 inf., fol. 18.
LXXIVa.
(?) (1600?)
Joannes Reuchlin, in metamorpliosin Petri Bolandi.
Hesiodum qttondam Mus» fecere poetam,
Qui sine doctrina pastor orilis erat.
1 P'iQ Schweizer. Ich hahe schon in der oben berührten abhandlnng
darauf aufmerksam gemacht, dass Reuchlin die misstimmung der übrigen
bumanisten gegen die Schweizer theilt. 2 Welche bücher dies waren, ist
nicht bekannt. Yermuthlich hat Aldus die bitte in betreff der fehlenden
bliltter des Aristoteles erfüllt; später schreibt er: opera Aristotelis qvm a
nobis quoquo habes oben s. 77. S Mir ist dieser buchhändler, der sonst
von Reuchlin nicht erwähnt wird, unbekannt. 4 Liegt natürlich der
handschrift nicht bei. 5 Dieser brlef des .Aldus ist ebensowenig wie seine
antwort auf den nnsrigen erhalten.
Keachlin ^3
904
Extottaot Vatos tanti mirmculm facti,
Miratur Vatem nobilis Ascra * sütim,
Nos, et miremor, primordia mira Bolandi,
Cui bene FabritiJ nomen ab arte foret,
Cnm faber bic petms fuerit lignariiis olim.
Tarn cito, qaod facta« ille poeta fiet.
Vidiasem bominem, bicolore veste rcTinctum,
Ancipiti ferro ciedere Vigna, sno.
Pendebant bameris, Gnomones, colter, amustis,
CircinoB, aWeolam , reg^la, serra, fides;
Trazit bamam tantae gibbotam molis acemiin,
Vt videas tergo pondns inesse grave.
Jam non ferre Valens crescentem solibus ^tbrain,
Et piger, et laesas, rejicit illnd opus.
Castalidninqae fores, et cnlmina summa seqautns,
Impetrat imparibus ladat nt ipse metris.
Audirere Timm faciles super omnia mus»,
Et lingua, et digitis, ingenioque rudern.
Tum dicto cicius vocem, calamumque reformant
Atque jubent adsit mens valitura magis.
Prodiit binc talis, qualem nos esse videmus,
Sive cupis metro, seu sine lege voles
Foecistii tandem Libethrydes, et bona Dio
De petra, petram, de quoqne rupe virum ^.
Uandschr. aus bibl. ßasil. C. VI, 33 fol. 16\ Abgeschrieben
Ton dem oberbibliothekar hro. dr L. Sieber in Basel.
1 Am rande links [AJscrsßus, der erste buclistabe ist weggeschnitten.
2 Das ganze gedieht, ein harmloser scherz, ist nicht vollkommen klar und
ich verzichte /daher darauf, einzelne worte künstlich au deuten. In betreff
des Bolandus verdanke ich der unermüdlichen gute des hrn. dr L. Sieber
folgende Zusammenstellung, die ich mit seinen worten mittheile: „Über
Bolandus finden sich bei Trithemius Catalogus illustrium virorum Germanie
einige nicht unwillkommene angaben. Kleine proben seiner poesie finden
sich in mehreren Schriften Wimpfelings z. b. in de triplici candore Mari«
Basil. 1494 fol. e 6b, adolescentia, Strassb. 1505 fol. 671), de nnntio ange-
lico ad Philippum comitem palat. sine loco 1495 letzte seite; de integritate
Strassburg 1603 cap. 10; epistola excusatoria ad Suevos Strassbnrg 1506
fol. a 4«. Ein distiohon steht in J. Hartliebs de fide meretricum in snot
amatoros 1505 (vgl. Zamcke, die deutschen Universitäten s. 88 n. 248). Da
Wimpfeling den Bolandus dulcissimus amicus nennt , • so wird man wohl
annehmen dürfen, dass auch er zur societas Rhenana gehörte. Dafür spricht
auch, dass er plcbanus in Schriessheim bei Heidelberg war.*'
355
LXXXIV*.
(Denkendorf? •) 10 Nor. 1602.
Aldo Manutio Romano, in ipsis tribus linguis peritifl-
simo suo ac prseceptori semper observando *.
Joannes Keuchlin ' phorcensis Aldo Manutio Romano S. d.
Oblector me plurimum familiari conversatione tna, nee
est, crede mihi, a veritate aliennm quod tuas ipse literas in
jocalium meomm deliciis habeo. Sane omuia bene olent qn»
abs te proficiscuntur, ita ut relictis nostris bibliopolis beatum
me fore putem si tua ex ipso te accipiam. Quare huic fa-
miliari meo redeunti ^ ad te istuc in mandatis dedi, ut libros
aliquot quibus careo ad me perferendos de te sumat, quanto
queat minoris, praE^sertim graecos; nam latinos facile a nostris
emam plane paucioribus nnmmis. Reliqua vero sunt qns
mittas Volumina oro: Suidam ut polliceris ^, item epistolas
grscas, item Dioscoridem, itepi Simplicium in prsdicamenta,
item Gregorium Nazianzenum, item Nonnuro, item Sophoclen,
item ante omnia Herodotum, item unum e latinis Valerium
Maximum literis parvis ^. Caetera enim habeo ipse ego. At
vero erga me utaris velim non auctionatoris sed amici of-
ficio, ne mihi pudendum sit a tenuis mercaturae hominibus
viliori posse adipisci quam abs te, tam illustri mercatore. Id
autem si nescias aemuli plures mihi impingunt ^. Cura, ut
bene valeas, o reipublicae literarias pater patratus. Iterum
quam optime valeas D. 0. M. oro. Ex Heremo sancti Do-
minici Sepulchri, ubi lateo nunc fugitans pestilitatis. Solns
anachoreta et simul absente bibliotheca mea, 4 id. Novem-
bris, anno 1502.
Joannes R., LL. doctor ^
Autogr. mit ausnähme der adresse; wol erhaltenes folioblatt; etwas
von dem Siegellack erhalten; bibl. ambrosiana, cod. E 36 Inf. fol. 27.
-X-
1 S. o. nro. LXXXVI s. 80. 2 Adr. aufgeklebt; nicht von Rench-
lins hand). 3 Darübergeschrieben Kaicvtcov mit eigener band. 4 Etwa der
oben s. 353 a. 3 erwähnte Remns? 5 In dem brief vom IS Aug. (8.77
nro. LXXXIII), auf welchen der nnsrige die antwort ist. 6 lit. parv. am
rand. 7 Darauf erwidert Aldus etwas beleidigt 24 Dec. 1502 (oben 8. 79
nro. LXXXV). 8 Darübergeschr. 'Iwavvr,? 'Peu/^Xiv^ das erste wort abge*
kürzt, das ganze mit seBr verschlungenen buchstaben.
23*
356
cxvn*.
Stuttgart. 26 Juni (1510).
Joannes Reuchlin phorcensis S. p. D. Conrado Leontorio,
dicto Leobergensi.
O mi, tpes mea prozima.
Non curia potero scribere subrutus,
Insanique fori Jugo,
Nunc erecta Tribunalia principis,
Nunc causae popularium,
producuntur. ego/clamito, clamito,
In raucosque cado tonos.
Fas et jura loquor solvoque jurgia,
Frendunt Acroceraunia.
Tanguntur tonitru, Pelion Ossaque
fumant maxima, summaque,
Concurrunt fremitus, A^acuB arbiter,
Librat sollicitudines.
Hinc lites movet, et vox Rbadanianthyos,
Minos assidet arbiter.
Talis Tita meis esse sodalibns,
Ad subsellia dicitur.
Tractamusque ea nos jura solemnia.
Talis regia curia.
Hijs ita non potero scribere subrutus,
pro bis canam ' tarnen ^rca,
Sive Argentea, sive * sit oricbaicea,
Hos mitto calamos tibi
Vale foeliciter
£x Stutgardia vij kal. Julias
In occupationibus nimiis '.
CCLXXXa.
Stuttgart. 12 Sept. 1519.
Philippo Melanchthoni Brettano cognato suo Witten-
burgi * [Jo. Reuchlin].
S. d. p. Saßvit nostro mars impiris orbe et in tantum
Sfievit, ut nolla religione nulla hamanitate utatur. Sacerdotem
*
1 cana mscr. 2 Des metrums wegen müsste es seu beißen. 3 Über
Leontorius s. u. die nacbträge, aus denen aucb zu entnehmen ist, warum
ich dies gedieht ins jähr 1610 gesetzt habe. 4 In der handschrift sind
einzelne worte mit rother tinte unterstrichen, z. b. in der adresse: Phil.
Mel. und cogn. suo. Für den ganzen brief vgl. «Reuchlin s. 459 fg. und
den oben mitgetheiltcn brief Reuchlins an Pirkheimer 8 Nov. 1519 , s. 318.
357
cnm eucharistiaß sacramento e templo ejicinnt et in latere
sacramenti atquc snper altari homines occidunt, sacros ra-
piunt calices excisis ecclesise sacrariis, sanctimonialiTim cellas
combusserunt quam plurimas villas in cinerem redegerunt.
Quorum simile nihil dux noster * egit, non enim confoede-
ratos ^ Isedere intendit nisi Isedentes, sed solum qufie 8ua sunt
recuperare. Magnus quotidie congregatur exercitus. Aliis Om-
nibus qniescentibus sola Esselinga nos profligat, cui ducem
nostrum resistere oportet. Oro igitür te summis viribus, ut
Saxoniae ducem ^ cum omnium tuorum precibus accedas sup-
plicando, ut se interponat mediatorem cito, cito; nisi velis
rarissimos libros meos quorum tu haeres futurus es * hostili
incendio conflagrare. Prohibitus sum extra oppidum eösdem
hebraicos solum et grsecos amovere ^, cum alios ® mecum re-
tinuissem plusquam ducentos quinquaginta latinos de quibus
non tam sollicitus, quoniam venales quottidie inveniuntur. Sed
quid pluribus? Sum et ego ipse cum familia et duabus aedi-
bus in vit» interitusque periculo acerrimo constitutus. Nequeo
jam pluribus. Deserui musas quae me vicissim deserunt. Vale.
Pecuniam 20 aureorum ante proximum mensem ad me datam
matri reddidi '. Iterum feliciter vale atque Martino Eleutherio *
«
1 Reuchlins politische Stellung ist nach seinen wenigen erhaltenen
äusserungen schwer zu erkennen. Im allgemeinen scheint er sich der partei
zugeneigt zu hahen, von der er am wenigsten belästigt zu werden hoffte.
Da er aber durch den herzog Ulrich, der auch in unserer stelle gemeint
ist, manche Schädigung erlitten hatte ^ so war er ihm eher ab-, als zuge-
neigt und unsere stelle ist eine der wenigen, in welcher er sich für ihn
ausspricht. 2 Den schwäbischen bund. 3 Friedrich den weisen. 4 Über
die reuchlinische bibliothek und Melanchthons Stellung zu derselben vgl.
nro. CCXCI. Zu unserer stelle ist auch der folgende brief an Spalatin hin-
zuzunehmen. 5 Der ausdruck ist an dieser stelle unklar, wird aber durch
den folgenden brief erläutert. Gemeint ist: ich wollte nur die griechischen
und hebräischen bücher entfernen, bin aber selbst daran gehindert wor-
den. 6 alias (?) handschr. 7 Die mutter Melanchthons war die
Schwester Reuchlins. 8 Dieser grüß an Luther ist der einzige, welchen,
meines wissens Reuchlin bestellt hat. Der brief Luthers oben nro. CCLXXVI
blieb unbeantwortet, in dem späteren briefe an Melanchthon, in welchem
der ängstliche alte sich direkte Sendungen verbat, wird er sich wohl ge-
hütet haben, den namen des mannes, der ihn arg compromittiert hätte,
zu erwähnen. Denn damals schoi^ yffs^r Reuchlin der lutherischen bewegung
358
ine comxneDda cum omnibtis nostri amantibiis '. Stnttgardic,
pridie Id. Septembris, anno 1519.
Job. Reucblin, Pborcensis LL. doctor.
HandBcbrift dt-^ Bemer BtaatRarcfaivB Epistol« vari« XYII foL
47 fg.
CCLXXXb.
fttntt^mrt. 12 Sept. 1519.
Georgio BpalHtino literatiBsimo viro amico suo praecipao
[Joh. Beuchlin].
S. d. p. Obsideor, Spalatine, non tantam ab bostibos,
Terum etiam a ciTibus quibusdam nostris quibns omnis con-
c^Bsa e8t licentia. Et quanqnam hoc belli tempore HDictis
tnm locum ienenti rinctus consularis qüoniam alii non 81lDt^
tarnen ergo • me oportet ocnlatiorem esse ac levissirois ho-
minibus connivere. Nuper olegi ex libellis meis rarissiinos
quos ad aororem ^ devehi volnissem grsecos et hebra^os, qaos
transmisi autoritate locurotenentis interposita com secnri-
täte sigillata ducis uostri et subscriptione pnefecti. Sed ne-
bulonea civitatis, bomincs banausi qnadrigam eandem com
libris reduzerunt cum magno tumultu, ut nee majoritas ausa
fnerat ^ resistere. Igitur expectandus est Mavortius ignis et
commiserandum tot raris et ignotis libris quibus bellicum in-
cendium imminet ^. Non mihi tanti fuerit expectare mortem.
Scribe igitnr illustrissimö domino nostro Saxonum duci
Fhderico autoritate mea ^ ut misereatur junioris ducis Chri-
stopbori cognati sni, misereatur populi Wirtenbergensis qai
abgeneigt, der er sp&ter ziemlich schroff entgegentrat. Vgl. Hnttens brief
oben nro. CCXCIX. Gerade dämm ist dieser grüß besonders bemerkenswerth.
1 Bedeutet natürlich: grüße außerdem meine dortigen freunde, und
nicht: meine hiesigen freunde lassen Luther grüßen. 2 Die anderen
waren wahrscheinlich geflohen. Man vgl. die Reuchlin s. 460 a. 2 ange-
führten stellen. 8 AC drgo. Aus einem ursprünglichen d scheint in der
bandsehrift ein e gemacht worden zu sein. 4 In Pforzheim, die gross-
mutter Melanchtbons. Für diesen büchortransport TgL auch vorige nro.
6 8o die bandsehrift. Ob der abschreiber diese fehler verschuldet, oder
Reuchlin in Heiner eile und aufregung die regeln der lateinischen grammatik
vemachlHssigt hat, bleibe dahingestellt. 6 Die bandsehrift bat: imminent.
7 Die handfchrift bat Autore moe.
369
maxima pro parte bonus est, sequatur Dei monita qui ait:
Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuDtur; Teneretur sanctos
angelos canentes: et interea pax bominibus K Cito autem
atque cito interponat amicabilis arbitri vices et se gerat me-
diatorem. Polliceor ducem nostrum quicquid dictaverit obse-
quuturum. Tu verö, Georgi amicissime omnium, frequentibus
precibus insta opportune importune, ut illustris dux cum spec-*
tabilibus senatoribus suis utrique parti scribat. Nihil sanc-
tius facere poteris nihil Deo amabilius, ut defendas Christi-
anos homines a tanti homicidii vicissitndine, a tauta christi-
ani ' sanguinis profusione. Da veniam ^ Desertus sum non
disertus. Vale Stnttgardiae pridie idus Septembris, anno 1519.
Jo. Reuchlin, Phorcenftis, 11. doc.
Handschrift des Berner Staatsarchivs, Epistolsß variae XVII fol.
48 fg.
*
1 Hierauf zwei durchstricbene worte in der handschrift. 2 Die band-
Schrift: tante christiano; über dem o steht aber ein ipankt. 3 Die hand-
schrift hat vaniam.
360
Za nro. XXI t. 22 (g. Von Conrad Leontorius, von dem
auch nro. XLVIII g. 42 fg. geschrieben ist, habe ich in der
Basler öffentlichen bibliotbek (G. II, 32) 35 autographe briefe
an den bnchdmcker und förderer der gelehrten, Johannes
Amerbach, gefunden, welche fär die gelehrtengeschichte jener
zeit Überhaupt, insbesondere für Reuchlin, manche brauch-
bare notizen bieten. Einzelne derselben, welche über die he-
bräischen Studien jener zeit, vornemlich mit berücksichtigung
Renchlins handeln, sollen anderweitig verwerthet werden, ein brief
aber, der zur erkenutniss der zwischen beiden männern herrschen-
den persönlichen beziehungcn wichtig ist, scheint mir des abdrucks
an dieser stelle werth zu sein. Nachdem Leont. (ex Hirsau die
S. Petri ad vincula 1509) berichtet hat, dass er riäch einer
langen reise zu wasser und land nach Maulbronn gekommen
sei, fährt er fort: Tum ego nuntium quassivi domino Joanni
Capnion ut opus hieronymianum a manu tua scriptum emen-
daret et nuntium quidem repperi, sed non esse Stutgardise
Capnionem rettulit. Animadverti quoque postea, eum Argen-
torati publico emporio per dies quatuordecim interfnisse. In-
terea ego Hirsaugiam traductus altera die juvenis quidem ad
me ductus qui se asscreret sororii mei domo hospitari cumque
eum interrogassem nosceretne dominum Capnionem; cumque
annuisset; si aliquot literas meas illi perferret? Cumque id
se libentissime et cautissime facturum promisisset, sibi et literas
et quaterniones tuos ad Capnionem perferendos commisi. Tum
ecce Capnion crastino ad domum Hirsaugise mane ad pran-
dium venit et me humanissime consalutavit. Mansimusque
per eum diem simul multa confabulantes et potissimom de
te. Cumque retulissem ei de tuo divi Hieronymi instituto
mirum in modum exhylaratus est addixitque mihi se liben-
tissime facturum omnia qu^ecunque posset in honorem no-
minis tui et nominis divi Hieronymi. Cumque ei accelerato
opus esse dixissem retulit se hoc tempore in «ßdificandis sedi-
361
bus suis Stutgardise esse impeditissiTnnm; expectares modicnm
temporis, se omnino tibi morem gerere et iu omnibus operam
navare velle affirmavit. Ego nondum tarnen Stntgardise fui,
sed sum in brevi iturus et cum eo omnia melius tracturas,
tibique verum nuntium remissurus. Verum quoniam ego ad
recuperandum corporis mei ferme deperdita membra cum do-
mino meo Hirsaugiensis sum circa dies S. Galli ad Thermas
illas ferinas ^ si vulgo bene loquar, sum iturus. Nondum
scio et bene et ex integro certum facere, si sim ad vallem
Engadi ^ rediturus, non tamen obliviscar interea principii
quod tibi promisi in divum Hieronymum. Etenim et ipsum
demonstrari Joanni Capnion, cui placuit, ipsumque rogavi,
ut suo docto nomine unum prosemium confingeret, qui res-
pondit mihi, mihi ^ satis superque satisfuturüro. Experiar
tamen quid sit facturus tibique scribam, quo tempore tabel-
larium repperiam.
In einem späteren briefe (Hirsan 13 kal. Oct. 1509)
kommt Leontorius nochmals auf die angelegenheit zurück und
meldet, dass er von Reuchlin noch keine antwort erhalten
habe. Über dieselbe sache handelt auch die oben mitge-
theilte correspondenz zwischen Reuchlin und Amerbach (nro.
CXIV, CXVIII, CXXIII ff.).
Zus. 43 a. 2. Über Lupus von Hermannsgrün trage ich nach : Eras-
mus Stella schreibt an Spalatin, dass S. ein exemplar des Radevicusin ei-
nem kloster oder bei Leupoldus exHermansgrün eques aaratus bekommen
könne prid. id. nov. 1518. Basel, öff. bibl. hdschr. G. I, 31 fol. 21.
Zu 8. 257. Ich habe nun in St. Gallen (stiftsbibl. BB. 264)
die Schrift gefunden, von der R. Grocus spricht:
THEGDGRI VIRI | VNDECVNQVE | DOCTISSIMI | Liber
quartus et vltimus de constructione | R. Groco Britanno Interprsete. |
Die ganze übrige seite von einem grossen holzschnitte einge-
nommen, Wappen, darunter die heiligen : Moritz, Stephan, Martin.
a ib Epigramm des R. C. Londoniensis an erzbisch. Alb.
4 u. 35 foU. bll in 4^
A. E. Privilegium gegen nachdruckauf 4 jähre; darunter: Lipsi«
in aedibns Valentini | Schumann Anno M.D.XVI.
1 Wildbad. 2 fingenthal. 3 Die bandschrift bat feblerbaft meura.
362
Vorrede an erzbisch. Albr. a. 2« . . a 4*».
Crocas lobt ihn sehr und führt dann fort:
Quam homintiin de te palcherrimain, sane pulcherrimam
opiDionem non modo frequentes (qui apud te sunt) in omni doo
trinamm gencre viri consummatissiroi et inter eo8 primos idem
jnrisperitorum facile princeps Laurentius 2k;ocb cancellarius tuus,
rarissima homo facundia et insigni cum sequitate, tum pmdentia
satis declararunt verum etiam illud quod oblatum tibi a Peperi-
corno jud^o olim nunc corpus saltem tincto, librum non
modo non recusasti, sed benigne (uti principem decuit) pri-
mum accepisti. Ast ubi eundem perlegisses atque nibil aliud
intellexisses comprehendere quam barbaras quasdem et inep-
tas de te laudes easque in doctissimi viri Joannis CapnioDis
(cui similem vix alterum vestra habet patria) famse pemi-
ciem instructas, tam te accepisse dolebas quam es ad homi-
nes juvandos non laedendos propensissimüs, nulla perinde re
captioso muneri infensus ac quia tuo nomine quasi fnco ate-
retur quo potuisset in alterius famam licentius debacchari.
Quod profecto factum tuum tantum tibi laudis peperit qüan-
tum ipse neque putas (qui omni laudis maximus es contemp-
tor) sed neque ego divinare possum, qui cum omnia et summa
tibi deferre velim nihil in hoc tuo pr^conio possim desy-
derare. Quo sane effectum est, ut doctissimi quique viri sese
tibi memoria beneficii sempiterna obstrictos fateantur. Ma-
nabit igitur, mihi crede, hoc tam prseclarum facinus ad poste-
ros, -laudabunt te, quibus te videre uunquam concessum est
Narrabunt non Germani modo, sed Angli, sed Galli, sed Itali,
quam alto vultu dona rejecerat nocentium, Magdebui^ensis
et Maguntinensis sedis archiepiscopus. Dann rühmt er seine
Umgebung, besonders den arzt Henr. Stromer Aurbachins, er-
klärt, dass er zur widmung durch Thomas Morus angeregt
worden sei und bedauert, dass Gervasius Amenus mit der-
selben arbeit beschäftigt sei und preist schließlich den herzog
Georg von Sachsen und die Leipziger Universität, der er grossen
dank schuldig sei. Vale Lypsie pridie Calend. Janu. (o. J.)
Zu s. 326. Über die römische eutscheidnng im reuchlinischen
streite handelt auch folgende notiz. Peter Gebwyler schreibt an Capito
(Rom 24 Aug. 1520): Fuit contra D. Jo. Reuchlin novissimis dieb«
363
sententia et pro Jo. (sie!) Hochstraten fratre ordinis prsßdicatoram lata
saper specalum oculare. Über den augenspiegel trage ich bei dieser
gelegenbeit folgende nicht uninteressante stelle nach. Augustinus
Blaurer schreibt an Gervicus Blaurer in Constanz (undatiert) folgendes
(Vad. briefsammlung in St. Gallen tom. XII, 209):
Adjicio ad Catalogum librorum nobis comparandorum et
illum: Ocukre speculum Joannis Reuchlini quod ille scripsit
in germanica nostra lingua deinde translatum est illud in la-
tinam quoque phrasim a Martine Groningo Bremensi juris
utriusque doctori. Utrum possis coniparare illud exemplar
mittito, tametsi germanicum gratius esset; utrumque si potes
(quamquam difficulter sperem ut possis) mitte. Qnsere ex
Domino Conrado si aliqnando viderit illud aut legerit. aut
si possit, mutuatum nobis per paueos dies bona fide redden-
dum acquirere. Refellit in eo opusculo Joan Reuchlin ^ (aut
Capnio, ut se ipsum grsece vocat) omnes papisticorum insi-
dias falsamque aceusationem quam in interitum illius strue-
bant machinabanturque nitra arte ac ingenio; vir plane divino
prseconio dignus, qui vel primus dira ac funesta impiorum
lora atque vincula quibus tamdiu stringebamur praerupit atque
fregit non exiguum sed magnum emolimentum afferens Lu-
thero exterisque.
Zum Schlüsse gebe ich, zum theil im anschlusse an oben s. 93
a. 2, folgende zwei grabschriften, welche sich in der handschrift Ba-
seler öff. bibl. D. IV, 7 430 SS. in 4^ befinden. Die handschrift wurde
begonnen von Bonifacius, fortgesetzt von Basilius Amerbach, von dem
auch die folgenden geschrieben sind. Ich verdanke beide der freund-
lichen mittheilung des hrn dr L. Sieber in Basel. Die eine lautet
(s. 407):
Joannes Reuchlin Phorcen. LL | Doctor comes palatinus
latejranus Sicambrorum legis tacitus | Sueviseq triumuir Postq.
Musas I elegantiores oriii Germ, restituit | ac hebraicam simul
et grecam lingua | ab interitu reduxit cepit a perfijdis lite-
ramm hostibus sophistis pre dicatorijs frib. Hochstrato cum [
reliqnis suis et Christiano Judaeo | Pfefferkorn tamqua nou»
et per|ver88e doctrinse author coriipi | atq. mnltiiugis fori ca-
*
l Am rand: Ex alicujus boni yiri bibliotheca illud.
364
lamnijs | prostitui ucra cognitis tandem | falsis criminibus de
tnrba et diuini | et humaiii iudicij decreto damna ta trinm-
phauit diemq. feliciss. | clausit extremum StutgardisB | nbi
corpas melioris uite spe quie | seit. An. post Christa nato
MDXXII I Men. Jnn. Di. XXX. Vixit ann. LXVII. Mess IV
Di VIII. I
Die andere laatet (s. 408):
o-nn obw ANASTASIS ANN. | CHR. M. D. L | SIBI ET
POSTE RITATI CAPNIO NI^ JOANNES i REVCHLIN PHOB-
CENSIS. S. Statgardiae apud Predicatores, sed post eorum
perfidiain apnd D. Leonarda in subnrbio cum uxore sepelit
Ann. MDXXII Men. Jonio die XXX. Natns est Jo. Reucblin
1455.
36Ö
VERZEICHNIS DER BRIEFE.
0,r." bedeutet, dass von dem briefe nur ein regest mitgetheilt igt, ,,u." bedeutet, dast
der brief bisher noch nicht gedruckt war.)
Seite
I. Andronicus Contoblacas an R. Basel 1477 (r.) 5
II. Qeorgius Hermonymus an R. 8. Feb. 1478 (r.) 6
III. Derselbe an den denselben. (Paris, 1479?) (r.) 6
IV. Reucblins diplom als licentiatas jur. Poitiers 14 Juni 1481 (r.) 9
V. Rudolfns Agricola an R. Heidelberg 9 Nqv. 1483 6
VI. H. Britannus de Alnetomengaidi an R. Orleans 30 Nov. 1483 (r.) 6
VII. Rudolphus Agricola an R. Heidelberg 4 Febr. (1448) (r.) ... 9
VIII. Bernardus Adelmann an R. (Eicbstädt) 2 Oct. 1484 .... 12
IX. Erhardus de Windsberg an R. Meissen 22 Juli 1486 (r.) ... 13
X. Sebastianus Mnrrbo an R. Colmar 29 Juni 1487 (r.) 13
XI. Petrus J&fiohx an R. (?) 1 Jan. 1488 (r.) 13
XII. Derselbe an denselben. Pavia 1 Merz 1488 (r.) 13
XIII. Andreas 8cbenck an R. Innsbruck 20 Febr. 1488. (r.) . . . 14
XIV. Joannes Reucblin an Jacob Louber. Stuttgart 24 Juli 1488 (u.) 14
XV. Derselbe an denselben. Stuttgart 1488 (u.) 15
XVI. Jacobus Sprenger an R. Basel 31 Aug. 1488 (r.) 20
XVII. Petrus Jakobi an R. Pavia 1 Sept. 1488 (r.) 21
XVIII. Martinus Breminger an R. Constanz 26 Sept. 1488 (r.) . . 21
XIX. Joannes Molitorius an R. Baden 1488. (r.) 22
XX. Adam Frei an R. (?) 18 Febr. 1489 (r.) 22
XXI. Conrad Leontorius an R. Rom 7 Merz 1489 (r.) 22
XXII. Joannes Reucblin an Dalburg. Stuttgart 1488 (u.) .... 23
XXIII. Derselbe an denselben. (Stuttgart) (?) (u.) 24
XXIV. Jacobus de Questemberg. Rom. 1 August 1490 .... 25
XXIV. Bernardus Adelmann an R Eicbstädt 3 Nov. 1490 (r.) ... 27
XXV. Gabriel Bossus an R. Mantua 20 Dec. 1490 (r.) 28
XXVI. Derselbe an denselben. (?) 1 April 1491 (r.) 28
XXVII. Conradus Adelmanu an R. EUwangen 26 Apr. 1491 (r.) . . 28
XXVIII. Marsilius Ficinus an Ludwig Naukler und R. Florenz 5 Juni 1491 29
XXIX. Demetrius Cbalcondyles an R. Florenz 15 Juni 1491 (r.) . . 80
XXX. Reinhents Dux Lotbaringise an R. (?) 20 Juli 1491 (r.) ... 30
XXXI. Joannes Streler an R. Florenz 8 Aug. 1491 (r.) 31
XXXII. Adolpbus Occo an R. Innsbruck 24 Nov. 1491 (r.) ... 31
XXXIII. Joannes Streler an R. Florenz 2j Nov. 1491 (r.) . , . . 32
366
)
XXXIV. Martinus Breminger an K. Tübingen 1 Dec. 1491 (r.)
XXXV. Joannes Dalburgius an R. (Worms?) 12 Dec. 1491 (r.)
XXXVI. Reucblin an Friedriob von Brand. Fassen 28 Merz 1492
XXXVII. Joannes Streler an K. Florenz 29 Juni 1492 (r.) .
XXXVIII. Capniouis privilegiä a Friderio III. Lintz 24 Oct. 1492
XXXIX. Francisciis Bonomns an B. (?) (Ende 1492) (r.) .
XL. Joannes Crachenberger an K. Lintz 19 Febr. 1493 (r.)
XLI. Joannes Fuchsmag an K. Lintz 28 Febr. 1493 (r.)
XLU. Petrus Bonomus an R. Lintz 2 Merz 1493 (r ) . .
XLIII. Bemnrdus Perger an R. Wien 26 Merz 1493 (r.)
XLIV. Sebastianus Brant an R. Basel 9 Jan. 1494 (r.) . .
XLV. Joannes de Kainersperg an R. Strassburg 27 Jan. 1494
XLVI. Juaiines Rcucbliu an Dalburg. (Stuttgart) 1494 . .
XLV II. Adolphus Occo an R. Augsburg 4 Juli 1494 (r.) .
XL VIII. Conradus Luuntorius an R. (Maulbronu) 30 Merz 1495 (r
XLIX. Jo. Beuchlin an Lupus de Ilenuansgrün. Tübingen löJul
L. Derselbe an denselben. Tübingen 25 Juli 1495 . . .
Li. Derselbe an denselben. (Tübingen) Aug. 1495 (r.) . •
LH. Lupus de Hermansgrün an R. Worms 12 Aug. 1495 (r.)
LIII. Derselbe an denselben. (Worms) (Sept. 1495) (r.) . .
UV. Sebastianus Brant an R. Basel 1 Oct. 1495 ....
LV. Joannes Dalburgius an R. (Ladenburg) 5 Oct. 1495 (r.)
LVI. Henricus Bebelius au R. (Tübingen) 1496 (r.) . . .
LVII. Bernardus Scböferliu an R. Frankfurt 26 Febr. 1496
LVIII. Petrus Bonomus an R. Augsburg 21 Apr. 1496 (r.) .
LIX. Lupus de Hermansgrün an R. Prag 26 Merz 1497 (r.)
LX. Reuchlins bestallung. Heidelberg 31 Dec. 1497 (r.)
LXI Jacobus Margolitli an R. Regensbnrg (1497) . . .
LXII. Joannes Nauclerus an R. Tübingen 22 Merz 1498
LXIH. Franc. S. Eustachii diac. card. an R. (?) 1498 . .
LXIV. Jacobus Questemberg an R. Rom 1498
LXV. Petrus Jakobi an R. Backnang (nach 7 Aug. 1498) (r.)
LXVI. Conradus Peutinger an R. Augsburg 29 Jan. 1499 .
LXVI». Joannes Nauclerus an R. Tübingen 25 Juli 1499 (r
LXVII. Jodocus Gallus an R. t>peier 9 Sept. 1499 . . .
LXVIII. Joannes Vigilius an R. Heidelberg 2 Nov. 1490 .
LXIX. Sebastianus Bran^ an R. Basel 13 Januar 1500 (r.) .
LXX. Jodocus Gallus an R. Speier 21 Jan. 1500 (r.) . .
LXXI. Reucblin an Vigilius. Stuttgart 26 Febr. 1500 . .
LXXII. Reucblin an Jac. Jeh. Loaus. Stuttgart 1 Not. 1500
LXXIII. Georgius Gemmingcr an R. Worms 4 Dec. (1500) (i
LXXrV. Conradus CelUs an R. (?) (1500)
LXXV. Henricus Bebelius an R. Tübingen 25 Febr. 1501 (r.
LXXVL Reucblin au Hcur. Bebelius. Stuttgart (nach 25 Febr.
LXXVII. Jodocus Gallus an R. Speier 28 Febr. 1501 (r.) .
r.)
1495.
)
.)
1501)
367
LXXVIII. Wolfgangus praspositus an R. (Ror) 15 Juni 1501
LXXIX. Keuchlin an Pfalzgraf Philipp. Stuttgart 24 Jani 1501 (u.)
l^XXX. Nicolaus Basellius an R. Hirschau 14 Sept. 1501 (r.)
LXXXI. Joannes Stofiier an R. Jastingen 8 April 1502 . . .
LXXXII. Raimundus cardinalis an R. Ulm 27 Juni 1502 . .
LXXXIII. Aldus Manutius an R. Venedig 18 Aug. 1502 . .
LXXXIV. Simon Ribisin an R. Strassburg 30 Aug. 1502 (r.)
LXXXV. Aldus Romanus an R. Venedig 24 Dec. 1502 . . .
LXXXVI. Reuchlin an Petrus prsepositus. Denkendorf 1 Januar 1503
LXXXVI. > Conradus Peutingor an R. Augsburg 22 April 1503
LXXXVTII. Mutinnus Rufus an R. Gotha 1 Oct. 1503 ...
LXXXVIII. Petrus Sieber an R. Ulm 16 April 1504 ...
LXXXIX. F. Wigandus an R. Frankfurt 17 Apr. 1504 (r.) .
XC. Joannes Stoffler an R. Justingen 8 Mai 1504 ....
XCI. Laurentius Aufkirch an R. Ulm 1504 (r.)
XCIK Reuchlin an Questenberg. Stuttgart 15 Dec. 1504 (r.) .
XCIIb. Jacob Questemberg an R. Rom 16 Jan. 1504 (r.) . .
XCIII. Job. Fr. Picus an R. ? 5 April 1505 (r.)
XCIV. Reuchlin an einen Adligen. Stuttgart 24 Dec. 1505 (r.)
XOV. Jo. Reuchlin an Dion. Reuchlin. (Stuttgart) 7 Merz 1506 .
XGVI. Reuchlin an Hanns Amerbach. Stuttgart 26 Jan. 1507 (u.)
XOVIl. Derselbe an denselben. Stuttgart 12 April 1507 (u.) .
XCVIII. Nie. Gerbellius an R. (Pfortzheim) (1507J?) (r.) . .
XCIX. Georg. Simler an R. (Pfortzheim) (1507) (r.) ....
C. Theodorus de Pleningen an R. Heidelberg 6 Febr. 1508 (r.) . .
Gl. Leonardus abb. Ottinp. an R. Ottenbeuren 8 Oct. 1508
ClI. Reuchlin an Leon. abb. Ottinp. Ulm 11 Oct. 1508 . . .
cm. Hier, de Eudorff an R. (Mosen?) 31 Jan. 1509 (r.) . .
CIV. Nicolaus Basullius an Reuchlin Hirschau 31 März 1509 (r.) .
CV. Nicolaus Ellenbog an Reuchlin Ottobeuren 24 April 1509
CVl. Reuchlin an Nie. Ellenbog Stuttgart Mai 1509 (u.) . . .
CVII. Nie. Ellenbog an Reuchlin Ottobeuren 3 Juni 1509 (u.) .
CVIII. Georg. Similer an Reuchlin Pforzheim 20 Juni 1509 (r.)
CIX. Jo. Aniorbachius an Reuchlin Basel 27 Juni 1509 . . .
CX. Nicolaus Ellenbog an Reuchlin Ottobeuren 23 Juli 1509 (u.)
CXI. Beatus Rhenanus an Reuchlin Schlettstadt 19 Nov. 1509 .
CXII. Reuchlin an Nie. Ellenbog Stuttgart 29 Dec. 1509 (u.) .
CXIII. Nie. Ellenbog an Reuchlin Ottobeuren 21 Jan. 1510 . .
CXlVa. Erasmus an Reuchlin (?) 1 März (1510)
CXIV. Reuchlin an Hanns Ammerbach Tübingen 26 März 1510 (u
CXV. Reuchlin an Nicolaus Ellenbog Tübingen 19 März 1510 (u
CXVI. Beatus Rhenanus an Reuchlin Straßburg 14 April 1510 (r
(«
)
Seite
72
74
75
75
76
77
78
79
80
82
83
85
85
86
86
.86
87
87
88
88
101
102
103
103
103
104
105
106
107
107
109
110
112
119
113
114
118
119
120
122
123
124
l Im text ist irrthümlich dieselbe nummcr für zwei anfein Anderfolgende brief« beibe-
halten worden.
368
Seite
CXVII. NicoUqm Ellenbog an Reucblin OttobeareD 28 April 1510 (n.) 124
CXVIII. Reucblin an Hanns Ammerbach Stuttgart 12 Joli 1510 (n.) 125
CXIX. Georgias Nnttel an Kenchlin Padua 25 Juli 1510 (r.) ... 126
CXX. Maximilian I an Hocbstraten und Reucblin FQssen 26 Juli 1510 (r.) 127
CXXl. Erzbiücbof Uriel von Mainz an Reucblin Ascbaffenbnrg 12 Aug.
1510 (r.) 127
CXXII. Reucblin an 4en erzbiscbof von Mainz Stuttgart 6 Okt. 1510 (r.) 127
CXXIII. Reucblin an Haus Ammerbacb Stuttgart 20 Nov. 1510 (u.) 128
CXXIV. Derselbe au denselben Stuttgart 1 Dec. 1510 (u.) .... 129
CXXV. Derselbe an denselben Stuttgart 6 Apr. 1511 (u.) .... 130
CXXV«. Reucblin au Nie. Ellenbog Esslingen 10 Apr. 1511 (n.) . . 132
CXXVI. Nie. Ellenbog au Reucblin Ottobeuren 29 Aug. 1511 (u.) . . 132
CXXVII. Reucblin an Nie. Ellenbog Stuttgart 30 Sept. 1511 (u ) . 135
CXXVIIL Bilib. Pirckheimer an Reucblin Nürnberg 1 Okt. 15t I (r.) . 136
CXXIX. IJdalricus confessor an Reucblin Steinheim 26 Okt. 1511 . . 136
CXXX. Reucblin an Nie. de Tungaiid Stuttgart 28 Okt. 1511 . . . 137
CXXXI. Reucblin an Conrad Kollin Stuttgart (28 Okt. 1511) .. . . MO
CXXXII. Reucblin an Job. Amerbacb Stuttgart 5 Nov. 1511 (u.) . 144
CXXXIII. Decanus et prof. Colon, an Reucblin Cöln 2 Jan. 1512 . 146
CXXXI V. Conradus Collin an Reucblin Cöln 2 Jan. 1512 .... 149
CXXXV. Reucblin an Job. Amorbach Tübingen 4 Jan. 1512 (u.) . . 150
CXXXVI. Nie. Ellenbog an Reuchlin Ouobeuren 12 Jan. 1512 (u.) . 150
CXXXVII. Reucblin an die Cölner facultät Stuttgart 27 Jan. 1512 . 151
CXXXVnr. Reuchün an Conrad gollin Stuttgart 27 Jan. 1512 . . 154
CXXXIX. Nicolaus Ellenbog an Reucblin Ottobeuren 21 Febr. 1512 (r.) 158
CXL. Reuchlin ext. librorum studiosis Stuttgart 25 Febr. 1512 (r.) 160
CXLI. Conradus Colliu an Reuchlin Cöln 28 Febr. 1512 160
CXLII. Decanus et fac. Colon, an Reucblin Coln 29 Febr. 1512 . . 162
CXLIII. Reuchlin an die Cölner facultttt Stuttgart 11 März 1512 . . 164
CXLIV. Reucblin an Conrad Collin Stuttgart 11 März 1512 ... 165
CXLV. Simon Lazius an Reuchlin Wien 5 April 1512 (r.) .... 167
CXLVI. Joach. Vadianus an Reuchlin Wien 5 April 1512 (r.) . . 168
CXLVII. Joann. Cuspinian au Reuchlin Wien 6 April 1512 .... 169
CXLVin. Reuchlin an Cuspinian Stuttgart (nach 6 April 1512) . . 170
CXLIX. Nicolaus Gerbellius an Reuchlin Wien 31 Mai 1512 (r.) . . 173
CL. Reuchlin an Conrad Peutingcr Stuttgart (vor I Juni 1512 (r.) . 178
CLL Reuchlin an Jacob Lemp Stuttgart 1 Aug. 1512 (r.) .... 174
CLII. Reuchlin an Joh. Ammerbacb Stuttgart 31 Aug. 1512 (u.) ... 176
CLIII. Joh. Hiltebrandus an Reuchlin Tübingen (Sept. 1512) (r.) . . 18!
CLIV. Reuchlin an Joh. Hiltubrand Stuttgart 1. Okt. 1512 (r.) . . I8l
CLV. Maximilian an den rath von Frankfurt Cöln 7 Okt. 1512 (r.) . 182
CLVIL Bilib. rirckheimer an Reuchlin Nürnberg l Dec. 1512 . . . 183
CLVIII. Conr. Peutinger an Reuchlin Augsburg 12 Dec. 1512 (r.) . . 185
CLIX. Reuchlin an Conrad Peutinger Stuttgart (nach 12 Dec 1512) (r.) 185
CUX*. Beacblin an Bonet de Lates (Stuttgart) (ende 1512?) (r.) • . 185
369
Seite
CLX. Sebastian US Sperantius an Reuchlin Weil 22 Mai 1513 . . . 186
CLXI. Maximilian I an die fürsten Coblenz 9 Jali 1518 (r.) ... 188
CLXil. Leonardas abb. ottinp. an Reuchlin Ottobeuren 1 Aug. 1513 . 188
CLXIII. Reuchlin an Leon. abb. ottinp. Stuttgart 5 Aug. 1513 . . 189
CLXIV. Nicolaus Cubitus an Reuchlin Ottobeuren 13 Aug. 1513 (u.) 189
CLXV. Reuchlin an Friedrich von Sachsen Stuttgart 13 Aug. 1518 (r.) 190
CLXVL Petrojus Aperhach an R. Erfurt (vor 22 Aug. 1518) (r.) . . 191
CLXVII. Henricus Urbanus an R. Erfurt (vor 22 Aug. 1518) (r.) . . 191
CLXVIII. Reuchlin an Mutianus Rufus Stuttgart 22 Aug. 1513 . . 192
CLXIX. Joannes Capnion an H. Urban Stuttgart 22 Aug. 1513 (r.) 195
CLXX. Reuchlin an Georg Spalatin Stuttgart 31 Aug. 1513 (u.) . . 196
CLXXL Reuchlin an Jac. Faber Stuttgart 31 Aug. 1513 (r.) ... 198
CLX XU. Jacobus Hochstraten an R. Mainz 9 Sept. 1513 (r.) ... 199
CLX XIII. Decan und capitel der Mainzer kirche an R. Mainz 27 Sept.
1513 (r.) 200
CLXXIV. Henr. Urbanus an R. Erfurt 15 Okt. 1518 (r.) .... 200
CLXXV. Reuchlin an Jacob Wimpheling Stuttgart 80 Nov. 1513 . 200
CLXXVL Reucljün an Hanns Amerbach Stuttgart (1518?) (u.) ... 207
CLXXVIL Jacobus Spiegel an R. Wien (l6l3?) (r.) 208
CLXXVIII. Henricus Glareanus an R. Cöln 2 Jan. 1514 (r.) ... 208
CLXXIX. Georgius Spalatinus an R. (Wittenberg) anf. 1514 (r.) . . 210
CLXXX. Crotus Rubianus an R. (Fulda) 6 Jan. 1514 (r.) . . . . 211
CLXXXL Speierer sentenz für R. Speier 29 März 1514 211
CLXXXII Reuchlin an Jacob Questemberg Stuttgart 20 Apr. 1514 (r.) . 213
CLXXXIII. Derselbe an denselben Augsburg 25 Apr. 1514 (r.) . . 214
CLXXXIV. Derselbe an Caspar Wirt Augsburg 25. Apr. 1514 (r.) . 214
CLXXXV. Derselbe an Des. Erasmus (Frankfurt) Apr. 1514 (r.) . 215
CLXXXVL Joannes Bösebenstein an R. Augsburg 2 Juni 1514 . . 215
CLXXXVII. Reuchlin an die Pariser facultät Stuttgart 19 Juni 1514 218
CLXXXVni. Reuchlin an dr Wirt Stuttgart 14 Juli 1514 (r.) ... 223
CLXXXIX. Guilielmus Copus an R. Paris 25 Aug. 1514 (r.) . . . 223
CXC. Erasmus an Reuchlin Löwen Aug. 1514 224
CXCI. Jacobus Faber an R. Paris 30 Aug. 1514 (r.) 225
CXCII. Hermannus Buschius an R. Cöln 30 Sept. 1514 (r.) .... 226
CXCIII. Nicolaus Eilenbog an R. Ottobeuren 4 Okt. 1514 (u.) ... 227
CXC IV. Reuchlin an Nicolaus Eilenbog Stuttgart 8 Okt. 1514 (u.) . . 228
CXCV. Reuchlin an Jacob Questenberg Augsburg 180kt 1514 (r.) . . 229
CXCVL Reuchlin an magister Caspar Augsburg 18 Okt. 1514 (r.) . . 230
CXCVII. Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 10 Nov. 1514 (r.) . 230
CXCVIIL Derselbe an denselben Stuttgart 21 Nov. 1514 (r.) . . .231
CXCIX. Reuchlin an cardinal Stuttgart 29 Dec. 1614 (r.) .... 232
CC. Eobanus Hessus an Reuchlin Erfurt 6 Jan. 1515 (r.) .... 233
CGI. Joannes Potken an Reuchlin Rom 25 Jan. 1515 234
CCU. Eurycius Cordus an R. Erfurt 20 Jan. 1515 (r.) 286
CCIH. R«^uchlin an Wilh. Copus Stuttgart (Jan. 1515) (r.) .... 287
Reuchlin 24
i
370
Seit«
CCrV. Reucblin an cardinal Anconitan Stuttgart 10 Febr. 1515 (r.) . . 237
CCV. Reuchlin an Bemardin Trebatius Stuttgart (anf. Febr. 1515) (r.) 237
CCVI. Reuchlin an Martin Groning Stuttgart 21 Febr. 1515 (n.) . . 238
CCVII. Nicolans Eilenbog nn Reuchlin Ottobeuren 25 Febr. 1515 (o.) 238
CCVIK. Reuchlin an Nie. Eilenbog Stuttgart 2 M&rz 1515 (u.) . . 239
CCIX. Reuchlin an papst Leo X Stuttgart 13 Juni 1515 (r.) ... 241
CCX. Mutianus Rufus an Reuchlin Gotha (Juni 1515) (u.) .... 242
CCXr. Petrus Galatinua an Reuchlin Rom (vor 1 Juli 1515) (r.) • . 243
CCXII. Reuchlin an Peter Galatin Stuttgart 1 Juli 1515 (r.) ... 244
GCXIII. Reuchlin an card. Grimaui Stuttgart 1 Juli 1515 (r.) ... 244
GCXIV. Laur. Behem an R. Bamberg 20 Juli 1515 (r.) 245
GGXV. Reuchlin an Questemberg Stuttgart 12 Aug. 1515 (r.) ... 245
GCXYI. Petr. Aprobacchus an R. Rom 25 Aug. 1515 (r.) .... 246
CCXVn. Reuchlin an Questemberg Stuttgart 13 Sept. 1515 (r.) . . 247
CCXYIII. Nie. Ellenbog an R. Ottobeuren 6 Mai 1516 (u.) .... 249
CCXIX. Reuchlin an Erasmus Stuttgart 5 Juni 1516 (r.) .... 249
GCXX. Paulus Ger»ander an R. Rom (Juni 1516) (r.) 250
GCXXI. Hieronymus Ricius an R. Augsburg 20 Aug. 1516 (r.) . . 251
GCXXIft. Erasmus an R. Galais 27 Aug. 1516 251
GGXXII. Henr. Stromer an R. (Mains) 31 Aug. (1516) 254
GGXXIII. Mutianus presbyter an R. Gotha 13 Sept. (1516) (r.) . . 256
GCXXI V. Kicardus Grocus an R. Leipzig 13 Sept 1516 (r.) ... 257
GCXXY. Joannes Potken an R. Köln 13 Sept 1516 257
GGXXVL Erasmus Gapnioni Antwerpen 29 Sept. (1516 258
GGXXVIL iEgidius Viterb. an Johann, Dionysius und Elisabeth
Reuchlin Rom 20 Okt. 1516 (r.) 260
GCXXVIIL Derselbe an Reuchlin Rom 1516 (r.) 261
CCXXIX. Vadianus an R. Wien vor 24 Okt. 1516 261
GGXXX. Reuchlin an Joach. Vadianus Stuttgart 24 Okt 1516 (o.) . 263
GCXXXI. Reuchlin an Nicolaus Ellenbog Stuttgart 13 Nor. 1516 (u.) 263
CGXXXII. Nie. Ellenbog an R. Ottobeurien (Nov. 1516 (u.) .... 264
GGXXXIU. Gerhard Lystrius an R. ZwoU (1516?) (r.) 265
GGXXXIV. Joannes Roffensis an R. London (1516?) (r.) .... 265
CGXXXV. Erasmus Roterodamus an R. Löwen 15 Nov. (1516) (r.) . 266
GGXXXVL Huldericus ab Hütten an R. Bologna 13 Jan. 1517 (r.) 266
GCXXXVII. Reuchlin an Erasmus. (?) 27 März 1517 (r.) .... 267
GCXXXVm. Reuchlin an papst Leo X. Stuttgart März 1517 ... 267
GGXXXIX. Job. Franc. Mirandnlanus an R. Mirandula 30 März 1517 (r.) 275
CCXL. ^gidius Viterbiensis an R. Rom 24 Mai (1517) (r.) ... 276
GCXLL Philippus Beroadus an R. Rom 25 Mai 1517 (r.) .... 276
GGXLIL Reuchlin an Job. Franc. Picus Stuttgart 30 Juni 1517 (r.) . . 2f 7
GCXLIII. Nicolaus Ellenbog an R. Ottenbeuren 12 Aug. 1517 (u.) ' . 277
GGXLIV. Johannes Gasarius an R. Göln 8 Sept. 1517 278
GGXLV. Philippus Beroadus an R. Rom 5 Dec. 1517 (r.) .... 280
GCXLVI. Bilibaldus Pirkbeimer an B. (Nürnberg) (1517) (r.) ... 280
371
CCXLVII. Petrus Mosellanns an R. Leipzig 5 Jan. 1518 (r.) . .
CCXLYUI. Thomas Truchsess an R. 8peier 21 Jan. 1518 (r.) . .
CCXLIX. Pliilippua Melancbtbon an R. Tübingen (Jan. 1518) (r.)
CCL. Reuclilin an Cardinal Adrian Stuttgart Febr. 1518 . . . .
CCLI. Reuchlin an graf von Nuenaar Stuttgart 21 MSrz 1518 (r.) .
CCLII. Fiidericus dnx Saxoni» an R. Wittcmberg 80 MHrz 1518 (a
CCLII. 1 Reuchlin an Pirokheliner Stuttgart 5 Apr. 1518 . . .
CCLIII. Hermann von Nuenaar au R. Cöln (April 1518) (r.) . .
CCLIV. Derselbe an denselben Oöln 1 Mai (1518) (r.) ....
CCLV. Reuchlin an den herzog Friedrich tob Sachsen Stuttgart 7 Mai 1518
CCL VI. Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 9 Mai 1518 (r.) .
CCLVU. Nicolaus Gerbellius an R. (Strassburg) Mai 1518 (r.) . .
CCLVIII. Johannes Cellarius an R. (?) (ror 22 Juni 1518) (r.). .
CCLIX. Capnion an Job. Cellarius Zell 22 Juni 1518
CCLX. Reuchlin an Mntianus Rufus Zell 22 Juni 1518 ... .
CCLXI. Michael Hummelburg an R. Ravensburg 24 Juni 1518 (r.) .
CCLXII. Philippus Melanchthon an R. Tübingen 12 Juli 1518 (r.) .
CCLXIII. Reuchlin an Philipp Melanchthon Stuttgart 24 Juli 1518
CCLXIV. Derselbe an Friedrich von Sachsen Stuttgart 25 Juli 1518
CCLXY. Derselbe an Jacob Questemberg Stuttgart 17 Aug. 1518 (r.) .
CCLXVI. Job. Oecolampadius an Reuchlin Basel (4 Sept. 1518) (r.)
CCLXVII. Fabricius Capito an R. Basel (4 Sept. 1518) (r.) . .
CCLXVUI. Reuchlin an Achilles de Crassis Stuttgart 1 Nov. 1518 (r.
CCLXIX. Nicolaus Eilenbog an Reuchlin Ottobeuren 5 Nov. 1518 (a.
CCLXX. Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 9 Nov. 1518 (r.
CCLXXI. Derselbe an Domin. de Jacobatiis Stuttgart 12 Nov. 1518 (r.
CCLXXII. Derselbe an cardinal Anconitan Stuttgart 13 Nov. 1518 (r.
CCLXXni. Derselbe anLaurentius de Puciis Stuttgart 13 Nov. 1518 (r.
CCLXXIV. Nicolaus Ellenbog an Reuchlin Ottenbeuren 19 Nov. 1518 (u.
CCLXX V. Joannes Huttichius an Reuchlin (Mainz 1518) (r.) . .
CCLXXVL Martinus Luther an Reuchlin Wittenberg 14 Dec. 1518 (r.
CCLXXVIL Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 11 Febr. 1519 (r.
CCLXXVIII. Derselbe an Peter Galatin Stuttgart 11 Febr 1519 (r.)
CCLXXIX. Derselbe an Wilib. Pirckheimer Stuttgart 18 Febr. 1519 (r.
CCLXXX. Derselbe an den erzbischof von Mainz Stuttgart M&rz 1519 (r.
CCLXXXl. Derselbe an Michael Hummelburger Stuttgart 29 Juni 1519
CCLXXXIL Derselbe an Wilibald Pirckheimer Stuttgart 24Aug.l5l9 (u.
CCLXXXIIL Pirckheimer an Reuchlin Nürnberg (nach 24 Aug. 1519 (n.
CCLXXXIV. Reuchlin an Pirckheimer Stuttgart 8 Nov. 1519 . .
CCLXXX V. Reuchlin an Wilibald Pirckheimer Ingolstadt 21 Dec. 1519 (r.
CCLXXXVL Derselbe an denselben Ingolstadt 3 Jan. 1520 (r.) .
CCLXXXVIL Derselbe an denselben Ingolstadt 9 Jan. 1520 (r.) .
CCLXXXYIU. Derselbe an denselben Ingolstadt 23 Jan 520 (r.) .
1 pie numtner ist irrthUmlich zwei mal gesetzt.
24»
S«ita
280
281
281
283
289
289
290
290
290
294
298
299
399
299
300
801
302
302
303
304
305
305
305
306
307
307
308
308
309
311
311
311
312
813
313
314
316
318
318
319
320
320
321
372
CCLXXXIX. Der86lb« an dengellHsn Ingolstadt 10 Febr. 1520 (r.)
CCCXC. Derflelbe an denselben IngolsUdt 29 Febr. 1520 (r.) .
CCXCI. Ph. Melancbtbon an Reachlin Wittenberg 18 Mfirz 1520
GCXCK. Kenchlin an Job. Secerius lagoUUdt 12 April 1520 .
CCXCIII. Job. Secerins an Rencblin Hagenan (nacb 12 April 1520)
CCXCIV. Eeacblin an Pirokbeiroer Ingolstadt 7 Mai 1520 (r.) .
CCXCV. Rencblin an Jac Qaestemberg Ing«l|tadt 11 Mai 1520 (r.)
CCXCVI. ßeucblin an Pirokbeimer Ingolstadt 21 Mai 1520 (r.)
CCXCYII. Erasmus Roterod. au Reueblin Coloni» 8 Nov. 1520 (r
CCXCVIIl. Rencblin an Kurfürst Friedrieb Ingolstadt 3 Jan 1521 (r
CGXCIX. Ulriobos ab Hntten an Rencblin Ebembnrg 22 Febr. (1521)
CCC. Reachlin an Job. Forster Ingolstadt 11 April 1521 . .
CCCI. Daniel Homberg an Reueblin Venedig 23 Sept 1521 . .
GOCH. Reueblin an Gregorius Lamparter Stuttgart 25 Dec. 1521
CGGIII. Reueblin an Thomas Ansbelm Tübingen 13 Jan. 1522 .
GGGIV. Daniel Bomberg an Reueblin Venedig 22 Jan. 1522 .
Anbang: Briefe und nachtrage
(r.)
) .
) .
Seit«
821
822
822
823
324
825
325
326
326
327
327
329
330
331
333
335
337